Book Title: Siddhahemchandra Shabdanushasan Gujarati Vivaran Adhyay 01 04
Author(s): Hemchandracharya, Prashamprabhvijay
Publisher: Syadwad Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/023416/1
JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhahemacandrazabdAnuzAsanam gurjaravivaraNam adhyAya 1/4 aha~ / sidhdi : syAdvAdAt audantA : svarAH anavarNA nAmI eka-dvi - trimAtrA husya - dIrtha - plutAH ani prazAmarAmavijaya
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17-03 / / zrImaddinavarAmacandra-madrara-binaprabhasUrIzvarebhyo namo namaH / / 022671 kalikAlasarvajJa-AcAryadeva zrImadvijayahemacandrAcAryaviracitam bRhadvRtti-bRhannyAsa-laghunyAsasaMvalitam zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanam adhyAya-1, pAda-caturtha bRhatkRtti-bRhanyAsa-laghunyAsa gurjara vivaraNa vivaraNakartA mArmika pravacanakAra pa.pU. paMnyAsapravara zrI cugaprabhavijacajI ma.sA.nA ziSyaratna tAttvika pravacanakAra 5.pU. munirAja zrIsaMyamaprabhavijayajI ma.sA.nA ziSya muni prazamaprabhavijaya :: HSIRIS:: syAdvAda prakAzana HH Arthika sahayoga zeTha motIzA lAlabAga jaina cerITIjha, zeTha motIzA lAlabAga jaina saMgha, bhulezvara, muMbai-4 jJAnakhAtAnIupajamAMthI
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ graMtha nAma graMthakAra bRhatkRtti-bRhanyAsakAra laghunyAsakAra vivaraNakartA pRSTha saMkhyA viSaya prakAzaka prathama saMskaraNa prati mUlya seTanuM mUlya (c) muMbaI surata : : amadAvAda : : sUcanaH : : : : : : : siddhahemacandrazabdAnuzAsanam (1/4 bRhatkRtti-bRhantyAsa-laghunyAsa vivaraNa) kalikAlasarvajJa pa.pU. A.bha.zrI hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAjA kalikAlasarvajJa pa.pU. A.bha.zrI hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAjA manISi pa.pU. AcAryapravara zrI kanakaprabhasUrIzvarajI mahArAjA muni prazamaprabhavijaya 50 + 504 vyAkaraNa syAdvAda prakAzana vI.saM. 2538, vi.saM. 2068, i.sa. 2012 1000 200 rUA. 500 rU. Syadvada Prakashan nimnokta prAptisthAnathI pustaka svayaM meLavavA * prAptisthAna : dIpakabhAi e. dozI, bIjA mALe, phaleTa naM.2, 383/A, bhAvezvara vihAra, S.V.P. roDa, muMbai-4 mo. 98201 56851 jayaMtilAla ena. vorA (TInAbhAi), A-73, AziyAnA epArTamenTa, soDAvAlA lenanA nAke, borIvalI (vesTa) muMbai-92 Ph. 22227174, 28910522, mo. 93222 27174 narezabhAi zAMtilAla zAha, 5-D/C-bilDIMga, siddhacakra komplekasa, saragama zopiMga senTara pAse, umarA, surata. phona H 3058211, 3063764, mo. 93747 15811 razmibhAi bI. zAha, vasaMtakuMja sosAyaTI, 404, jaya epArTamenTa, sukhIpurA basa sTenDa sAme, navA zAradA maMdira roDa, pAlaDI, amadAvAda, phona H 26642994, mo. 93762 75999 akSarAMkana/mudraka : AzutoSa kampyUTarsa, sUrata (099092 83158) / tAlALA (gIra) (094283 77237) jetapura (rAjakoTa) (099251 46223) pustaka jJAnakhAtAnI rakamamAMthI prakAzita thayela che, tethI gRhasthe pustakanI mAlikI athavA vaparAza karavo hoya to jJAnakhAtAmAM yogya rakama bharapAi karavI.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ II carthe samarpaNamai kAma * jemanI kriyAcustatA, jayagAmAM tatparatA, * jeoe cAritrajIvane pAmavA mATe khUba tapa-tyAgamAM sAtvikatA joI mastaka jhUkI jatuM. saMgharSa karyo hato ane apUrvasarva phoravyuM hatuM. * karagArma hRdayavALA ane dareka jIvanuM hita ka nikhAlasatA, nispRhatA, saraLatA jemanA vAMchanArA 5.pU. paMnyAsa zrI bhadraMkara vijayajI svabhAvamAM vaNAyelI hatI. mahArAjA jevI virala hastI jeonA gurUpade virAjamAna hatI. ka uttama ArAdhanA dvArA potAnA zarIrano pUro ja dIkSA divasathI ja moTAbhAganAM pharasANakasa jemaNe kADhI nAMkhyo hato. mevA-mIThAino jeoe tyAga karyo hato. * jeozrInuM AtmArthIpaNuM temanI dareka * nitya ekAsaNuM ane nidaoNSa gocarIpravRttimAM jhaLahaLI uThatuM. pANInA jeo AgrahI hatA. evA samAnidhi-madhurabhASI pa.pU. A.bha. evA tyAgI-tapasvI pa. pU. munizrIvArikoNa zrImadvijaya jinaprabha sUrIzvarajI mahArAja nA vijayajI mahArAjAnA karakamalamAM karakamalamAM. A granthanuM sabahumAna samarpaNa
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ KS : * *************************** :: GuDakAra ravi :: dIkSAmArga jyAre sunA vagaDA jevo verAna banI gayelo tyAre potAno pracaMDa purUSArtha che phoravI tene naMdanavana samo banAvanArA tathA dIkSA e ja sAcA sukhano mArga che , AvuM lokamAnasamAM barAbara ThasAvanArA gItArthaziromaNI - saMghasanmArgadarzaka te - suvizAlagacchAdhipati pa.pU.A.bha. zrImavijaya rAmacandrasUrIzvarajI tuM mahArAjA. namaskAra mahAmaMtra jemano prANa hato, jeonuM aMtaHkaraNa maitrAdibhAvothI che pAvana hatuM, jeone dhyAna ane samAdhi sahaja hatI evA adhyAtmayogI pa.pU. paMnyAsapravara zrIbhadraMkaravijayajI mahArAjA. jeomAM paropakAravRtti parAkASThAe hatI, tyAga-vairAgya ane kSamA vigere 6 guNothI jeo samRddha hatA, mArA mosALa pakSe kuTuMbamAM pahelavahelI dIkSA levA ja dvArA jeoe amArA mATe dIkSAmArga khUllo karyo evA (saMsArI mAtuzrInAkAkA) pa.pU.A.bha. zrImadvijaya jinaprabhasUrIzvarajI mahArAjA. jemanuM jIvana jIvatuM jAgatuM cAritrahatuM, jemanI nikhAlasatA-nispRhatA hRdayane 50 sparze evI hatI evA (saMsArI mAtuzrInAdAdA) 5.pU. munirAjazrI vAriSaNa 36. vijayajI mahArAjA. jemanI chatrachAyAmAM ame suMdara ArAdhanA karavA bhAgyazALI banyA chIe, 8 jemanI saraLatA, AtmalakSitA ane hitabuddhi hRdayane sparze evI che evA 8 (saMsArIpakSe moTAmAmA) pragurudeva pa.pU. paMnyAsapravarazrI yugapravijayajI ma.sA. zAstrAbhyAsamAM jeo sadA rata hoya che, ame kema karI zAstro bhaNI prabhunI che AjJA samajatA-pALatA thaIe e mATe jeo sadA kaTibaddha hoya che evA che mArA jIvananA ghaDavaiyA (saMsArIpakSe nAnA mAmA) gurudeva pa.pU. munirAja zrI A saMyamaprabhavijayajI ma.sA. *******************************
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ :: anukramaNikA : iv |. | | xi xiii xvi XX viSaya pRSTha kramAMka saMketa sUci purovA prastAvanA - kalikAlasarvajJazrInI vyutaracanA. eka siddhahema vyAkaraNanI utpattino banAva. xii ja vyAkaraNamAM atisaMkSepa temaja ativistAra doSarUpa. ja siddhahema vyAkaraNanI prakaraNaza: racanA. xiv * siddhahema vyAkaraNamAM sarvapArSadavanI siddhi. XV - gaurava-lAghavane AzrayIne siddhahema ane pANini vyAkaraNanA sUtronI tulanA. ja lAghava-gaurava svarUpa vicAra, XX vyAkaraNazAstramAM batAvelAM lAghava-gauravanA prakAro darzanazAstramAM AvakArya kema nahiM? - mAtrAkRta lAghava-gaurava vicAra. - siddhahema vyAkaraNamAM mAtrAlAghava sAdhavA ajamAvelAM anuvRti, adhikAra, nyAya, xxx paribhASAsUtra, sautra nirdezaka saMjJA ane gaNAdi prakAronI savistRta samajaNa. ja prakriyAkRta lAghava-gaurava vicAra. xxiv * paryAyavAcI zabdone laIne lAghava-gauravanI vicAraNAno niSedha. * lAghavanA lobhamAM sUtraracanA saMdigdha na banavI joIe. - pANini vyAkaraNamAM vaparAyela man - he Adi saMjJAonuM khaMDana. * pANini vyAkaraNa trimuni vyAkaraNa, jyAre siddhahema eka muni vyAkaraNa. xxix - paM. zrI vasaMtabhAi bhaTTa darzAvelI zrI siddhahema vyAkaraNanI "cha" kSatio para samIkSA.) xxix * pANini vyAkaraNanI sarvanAmathI saMjJAmAM gauravadoSa, jayAre siddhahema vyAkaraNanI xxxi dhu saMjJAmAM lAghava. pANini vyAkaraNa kevaLa vAkyasaMskAra pakSane na svIkAratA padasaMskArapakSane paNa xxxiv svIkAre che tenuM mahAbhASyAdinA pATha sAthe nirUpaNa. xxi XXV XXv. Xxvi
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaNikA xlii 13. 112 18 viSaya pRSTha kramAMka - siddhahema vyAkaraNamAM tir Adi pratyayasthaLe mukhyarUpaghaTaka ane uparUpaghaTakanI xxxix vyavasthA na svIkAravA chatAM ekavAkyatA akabaMdha. * paM.zrI becaradAsajIe darzAvela zrI siddhahema vyAkaraNanI kSati para samIkSA. ja siddhahema zabdAnuzAsana eka maulika vyAkaraNa. xlvi sUcana grantha prAraMbha sUtra kramAMka | pRSTha kramAMka sUtra kramAMka | pRSTha kramAMka| sUtra kramAMka pRSTha kramAMka sUtra kramAMka | pRSTha kramAMka 1.4.1 1 ) 1..25 | 106 | 1.4.49 | 188 5 1.4.73 312 1.4.2. 1.4.26 | 100 1.4.50 | 193 | 1.4.74 | 314 | 1.4.3 1.4.27 | 1.4.51 | 196 | 1.4.75 | 318 1.4.4 15 | 1.4.28 116 1.4.5ra | 198 5 1.4.76 320 1.4.5 | 1.4.29 121 T 1.4.53 | 203 T1.4.77 328 1.4.6 | 20. 1.4.30 129 1.4.54 | 206 ] 1.4.78 330. T1.4.7 | 23 1.4.31 | 133 ] 1.4.55 | 210 1 1.4.79 | 331 1.4.8 1.4.3ra. 136 1.4.56 216 1.4.80 334 1.4.9 62 1.4.33 138 5 1.4.17 | 219 ] 1.4.81 1. 4.81 | 336 1.4.10 64 1.4.34 | 141 | 1.4.18 | 226 1.4.82 | 339 1.4.11 67 1.4.35 143 1.4.59 | 230 T1.4.83 | 343 1.4.12 1.4.36 145 1.4.60. 236 5 1.4.84 348 1.4.13 73 ] 1.4.37 | 150 1 1.4.61 | 237 1.4.85 251 1.4.14 78 5 1.4.38 | 151 | 1.4.62 | 239 | 1.4.86 355 1.4.15 1.4.39 157 | 1.4.63 249 ] 1..87 361 | 1.4.16 85 1.4.40 159 T1.4.64. 258 5 1.4.88 | 371 1.4.17 87 1.4.41 | 162 1.4.65 | 274 ] 1.4.89 372 | 1.4.18 90 1 1.4.4ra. 166 ] 1.4.66 | 276 ] 1.4.90 374 1.4.19 94 1.4.43 | 168 5 1.4.67 295 1.,91 382 1.4.20 | 96 ] 1.4.44 | 170 1 1.4.68 | 297 | 1.4.92 [385 1.4.21 - 98 5 1.4.41 | 172 ] 1.4.69 303 | 1.4.93 | 392 | 1.4.22 101 ) 1.4.46 | 179 5 1.4.70. 304 1.4.23 102 | 1.4.47. 182 | 1.4.71 308 1.4.24 | 105 | 1.4.48 | 186 1.4.72 | 310 71
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya pariziSTa-1 : akArAdikame '1-4' pAdanI sUtrasUci. pariziSTa-2 : prathama adhyAya caturtha pAdano bRhanyAsa temaja laghunyAsa. pariziSTa-3 : akArAdi krame pAribhASika zabdono vistRtArtha. pariziSTa-4H vivaraNamAM vaparAyelA nyAyono akArAdikrame sUci + sUtrasthaLanirdeza. pariziSTa-5 H vivaraNamAM vaparAyelA anya laukika nyAyo, zloko temaja niyamonI akArAdi krame sUci + sUtrasthaLanirdeza. pariziSTa-6 : 1.4. pAdanA sUtronI sAme pANini vyAkaraNamAM vartatA sUtrono anukrama. pariziSTa-7 : vivaraNamAM ullekhAyelAM anya vyAkaraNanA sUtronA temaja granthonA zlokono akArAdi anukrama. : pariziSTa-8H vivaraNamAM ullekhAyelA anya vyAkaraNakAro temaja granthakAronA nAmono akArAdi anukrama. pariziSTa-9 : sandarbha graMtha sUci. pRSTha kramAMka 402 404 453 483 492 496 500 501 502
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMketa sUci :: saMketa sUci H ama ko. - amarakoSa 20) nyA.sa. - nyAsasArasamuddhAra (laghunyAsa) 2) A.bo. - AnaMdabodhinI 21) nyA. samu. - nyAya samuccaya (siddhahema vyATIkA) 22) nAsAnu. - nyAsAnusaMdhAna 3) I. . - itaretara vandra 23) pa. ma. - padamaMjarI (kAzikA-TIkA) 4) u. - udyota (mahAbhASyapradIpa-TIkA) 24) paM. - paMkita 5) uNA. - uNAdi sUtra 25) pari. ze. - paribhASanduzekhara 6) karma. - karmadhAraya 26) pA. sUra - pANinIya vyAkaraNa sUtra 1) kA.vi.pa. - kAzikA vivaraNa paMjikA pANi pratyA.sUma - pANinIya pratyAhAra sUtra (jinendra buddhi nyAsa) 28) pR. - pRSTha 8) kA. - kaccha 29) pra. e. va. - prathama ekavacana 9) ji. bu. nyA. - jinendra buddhinyAsa 30) pra. cari. - prabhAvaka caritra (kAzikA-TIkA) 31) pra. - pradIpa (mahAbhASya-TIkA) 10) ta.saM. - tarkasaMgraha 32) praka. - prakaraNa 11) tattvA. - tattvaloka (mahAbhASya-pradIpa- 33) bahu. - bahuvIhi udyota-TIkA) 34) khU. nyAsa - bRhanyAsa 12) tara. - taraMga 35) bu. vRtti - bRhadrutti ddhi. e. va. - dvitIyA ekavacana 36) ma.vR. ava. - madhyamavRtti avacUrI 14) dhA.pA. - dhAtupATha 37) mavR. - madhyamavRtti (siddhahema vyATIkA) 15) naba tat. - naba tapurUSa 38) ma.bhA. - mahAbhArata 16) napuM. pra. - napuMsakaliMga prakaraNa 39) ma. bhASya - (vyAkaraNa) mahAbhASya 17) nyA. ko. - nyAyakoSa 40) la. nyAsa - laghunyAsa 18) nyA. bo.- nyAyabodhinI (tarkasaMgraha-TIkA) 41) la. za. ze. - laghuzabdenduzekhara 19) nyA. saM. - nyAyasaMgraha 42) lA. sU. - lAvaNya sUri
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43) li. - liMgAnuzAsana 44) lignA. - lijJAnuzAsana 45) vA.5. - vAkayapadIya 46) vA. - vArtika 47) vizva. - vizvakoSa 48) vai. si. kau. - vaiyAkaraNa siddhAnta kaumudI 49) vai.si.kau. sara. - vaiyAkaraNa siddhAnta kaumudI saralATIkA vyA. pari. pA. - vyADIparibhASA pATha 50) 51) 52) 53) vyA.zA.lau. nyA. u. - vyAkaraNazAstra laukika nyAyAnAm upayoga vyA.ma.bhASya - vyAkaraNa mahAbhASya za. nyA. - zabdamahAvarNanyAsa (bRhanyAsa) 54) 55) 56) 57) 58) 59) 60) 61) 62) 63) 64) 65) zlo. zloka 5. tat - SaSThI tatpurUSa Sa. dvi. va. * pachI dvivacana sa. tat. - saptamI tatpurUSa - sa. 6. - samAhAra dvandva sa. dvi. va. - saptamI dvivacana V samA. 6. - samAhAra dvandva sambo. - saMbodhana sIradeva bu. pari. vR. - sIradevakRta bRhat paribhASA vRtti sU. kra. - sUtrakramAMka sU. - sUtra sU. ma. sA. - sUri mahArAja sAheba
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ puro vAka_ :: purovA : zAstra e AtmAnI unnatino parama AdhAra che. ane vidhavidha bhASAmAM lakhAyelA te zAstronuM adhyayana karavA bhASAnuM yathArtha jJAna Avazyaka che. pachI bhale te bhASA saMskRta hoya, prAkRta hoya ke gujarAtI vigere hoya. tAra jema vijaLIno vAhaka che, vAdaLa jema jaLanuM vAhaka che, tema bhASA e arthavAhaka che. are ! kevaLa arthanI ja nahIM paraMtu tenI pAchaLa chupAyelAM zAstrakAronA hArdanI paNa te vAhaka che. jarA kalpanA to karI juo ke jagatamAM jo bhASAtattva na hoya to zI sthiti sarjAya ? zuM tIrthakaro tIrthanI sthApanA karI zake ? zuM gaNadhara rUpI himAdrithI vahetI zrutagaMgAnuM yatkiMcita paNa nIra Aje ApaNe pAmI zakIe ? zuM zAstra rUpI mukitanA dizAsUcaka vinA ApaNe ApaNo AtmavikAsa sAdhI zakIe ? kevaLa AtmavikAsa ja nahiM, paNa zuM pasvAdi itara jIvasRSTinI apekSAe mAnavI potAno atyadhika bhautika vikAsa paNa sAdhI zake? bhASAnA abhAve mAnavI ane pazumAM kAMi jhAjho taphAvata na rahe. kudarata taraphathI mAnavIne bhASAnI dena maLI hovA chatAM moTA bhAganA mAnavIo bhASAnA sacoTa jJAnaprAptinI bAbatamAM bedarakAra jaNAya che. jo bhASAnuM yathArtha jJAna na hoya to vyakitane vivakSita zabda kayA saMdarbhamAM lakhAyo che? zabdane kyAM joDavo? kyAM toDavo? kayAM virAma karavo? kyAM saMhitA karavI ? zabdano kaI rIte uccAra karavo? anusvAra - kAnA - mAtrA kyAM karavA na karavA? tenuM dhyAna na rahevAthI ghaNA goTALA thavAnI zakyatA rahe che. gharanI osarImAM khATale beselA kAkAne bahAragAmathI AvelA bhatrIjAe kahyuM "kAkA ! kema cho?" kAkA to A sAMbhaLatA ja gusse bharANA ane vaLato javAba Apyo ke "tArA bApane kaheje kema cho?' mAre hajuM ghaNuM jIvavAnuM bAkI che....' bhatrIjo DaghAI gayo. DaghAI ja jAya ne, kema ke kAkA vAtano saMdarbha na samajI zakyA. temaNe kema cho ?" zabdane 'How are You' ne badale 'Why are you' nI Sense mAM lIdho. upavananA sarovaramAM jalakrIDA karatI vakhate rAjAe rANInA mukha para pANI chAMTyuM. rANIne sahana na thavAthI te bolI "norva zreSTha" A vAta sAMbhaLI saMskRta bhASAnI saMdhinA niyamono ajANa rAjA mora zabdanI saMdhi choDI na zakyo ane teNe rANIne lADavA lai ApyA. rANI khilakhilATa hasatA bolI ke, "devAnAM priya! ATaluM jANatA nathI ke mA 3 = va thAya? meM tamane pANI chAMTavAnI nA kahI hatI, lADavA lAvavAnuM nahotuM kahyuM' hAsyAspada banavAthI rAjA vilakho thayo*. ghaNI jagyAe rastAnI sAiDamAM divAla upara lakhyuM hoya che "ahIM gaMdakI karavI nahIM, karanArane sajA thaze." A vAkyamAM 'nahIM" zabda pachI rahelo alpavirAma jo tenI pUrvamAM mUkavAmAM Ave to kevo viparIta ardha thAya. 'ahIM gaMdakI karavI, nahIM karanArane sajA thaze.' jo ke A majAka sArA mATe thai, kema ke A prasaMge coMTa pAmIne rAjAe vyAkaraNa bhaNavAno nirdhAra karyo ane AgaLa banelAM banAva anusAra kAtaMtra vyAkaraNa" nI utpatti thai. (banAva kathAsaritsAgara Adi graMthothI jANI levo.)
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ vii eka mAtrA ke anusvAranI gaphalatathI kevA anartha thatA hoya che. zeThe jenI sAthe patra mokalyo hato te yuvaka mATe ja patramAM 'viSe dyAt' lakhyuM hatuM. zeThanI 'viSA' putrIe temAM mAtrAno pheraphAra karI 'viSAM vadyA' karyuM to yuvAnane jherane badale te kanyA paraNAvI devAmAM AvI. kuMbhakarNa deva pAse varadAnamAM 'mAvatrindrAsana prArthatha' mAMgavAnuM hatuM tene badale 'majhidrAsanuM prAthaye' Ama maMgAi gayuM. tethI indrAsanane badale nidrAsana(UMgha) bheTamAM maLyuM. samrATa azokanA putra kuNAlanI sAvakI 'mA' e patranA mAro dhIyasa' vAkyamAM eka anusvAra umerI vAkyane 'mAro baMdhIyaOM' karyuM to kuNAle AMkho gumAvavAnI AvI. e sivAya anusvAranA abhAve ciMtAnI citA, gAMDAnA gADA, baMgalAnA bagalA ane kuMDAnA kuDA (jUTha) Ama judA artha thai jAya. bhASAno bodha na hovAthI thatI kSationA AvA to keTalAM dAkhalA ApavA. yathArtha bodha mATe bhASAnuM Perfection jarUrI che ane te vyAkaraNAdi graMtho bhaNavAthI Ave che. vyAkaraNa bhaNavAthI prakRti kone kahevAya, pratyaya kone kahevAya, pada kone kahevAya, vAkya kone kahevAya, kyAM saMdhi karavI, kyAM na karavI, kayA kayA arthamAM kRt temaja taddhitanA pratyayo lAgI kRdanta temaja taddhitAMta nAmo bane che vigereno spaSTapaNe bodha thAya che. bAkI vyAkaraNa na bhaNelAne 'adraM nama:' prayoga batAvIe eTale e 'vAdaLa ane AkAza' Avo artha karI bese. ene e na khabara paDe ke ahIM 'amrAvimyaH 7.2.46'sUtrathI matvarthIya '-' pratyaya lAgI sAmAnya 'amra' zabda jevo ja 'Y=' zabda banyo che ane eno artha 'vAdaLavALuM AkAza' thAya che. evI ja rIte vyAkaraNanA annane triSaSTi.nI tripRSTha vAsudevane lagatI 'ahiMsAvivirato mannArambhaparibrahnaH' (parva 10, sarga 1, zloka 180) paMkti ukelavA ApIe eTale tenI muMjhavaNano pAra na rahe. kema ke temAM tripRSTha vAsudevane ahiMsAdimAM avirata batAvyo che. jyAre tripuSTha to hiMsAmAM avirata (= na aTakelo) che, ahiMsAmAM nahIM. paraMtu vyAkaraNa bhaNelAne A paMkti batAvIe eTale e samAsane sArI rIte jANato hovAthI tarata ja paMkti ukelI Apaze. jema ke 'vizeSeLa rataH (rucivALo) = virata:, ane na virata: = avirata:' A pramANe samAsavigraha karI te paMktino artha 'ahiMsAdimAM ruci vinAno' A rIte karI batAvaze. bIjI rIte arthasaMgati karavI hoya to ahiMsAviSu padasthaLe te viSayasaptamI grahaNa karaze ane paMktino artha 'ahiMsAdinA viSayamAM arthAt ahiMsAdi vratonI bAbatamAM avirativALo' A rIte karaze je suyogya che. vyAkaraNa na bhaNelA vyakti mATe niSNAta ane nimnAta banne zabdo samAna ja hoya che. paraMtu vyAkaraNa bhaNelo vyakti tarata ja pakaDI pADe ke jo ni upasarganI pachI rahelA snAta nA s no v Adeza thai niSNAta zabda niSpanna thayo hoya to teno artha 'kuzaLa' thAya che ane jo nimnAta zabda vaparAyo hoya to 'ThekANA vagaranuM kArya karanAra' artha thAya che. evI ja rIte jo koi vyakti ApaNane prAjJa kahe temAM ekadama harakhAvA jevuM nathI hotuM. kemake zakya che ke kahenAra vyakti kaTAkSamAM paNa prAjJa kahetI hoya. mULa prAjJa zabda prakRSTa nAnAti vyutpattine laine X + jJa + ag = prAjJa: Ama taddhitAMta zabda rUpe bane che ane te prarbheLa ajJa: = prAjJa: A rIte sAmAsika zabda rUpe paNa bane che. harakhAtA pahelA vakatAe kayo prAnta zabda prayojyo che te jANI levuM jarUrI che. paraMtu A badhuM vyAkaraNa bhaNyA vinA jANavuM zakya nathI. tethI ja kahyuM che ke
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ viii puro vAd "yadyapi bahu nAdhiSe tathApi paTha bata putra vyaakrnnm| svajana: zvajano mA bhut sakRt zakRt sakalaM shklm||" Ama joIe to saMskRta-vyAkaraNa bhaNavuM e eka Lengthy Course lAge. ATalo moTo viSaya zarU karavAno ullAsana jAge. paraMtu jema jema bhaNatA jaie tema tema lAge ke A to dariyAmAM DUbakI lagAvI ratno khoLavA jevo majhAno viSaya che. abhyAsune A vyAkaraNa-vAridhimAMthI aneka ratnonI prApti thAya. jema ke - sautra nirdeza zA mATe? svara-vyaMjana AvI badhI saMjJAo zA mATe? lAghava-gaurava kone kahevAya? anusvAravisargane svara gaNavA ke vyaMjana? 9 - che - go - mau saMdhyakSaro nAmI che ke nahIM? anukaraNa zuM che? tenA prakAro keTalAM? e sivAya tadguNasaMvijJAna bahuvahi - atarguNasaMvijJAna bahuvahiliMga viSayaka UMDI carcA, avyayIbhAva samAsane avyaya tarIke mAnanAro pakSa ane na mAnanAro pakSa, vyakitapakSa-jAtipakSa, uNAdi nAmomAM vyutpattipakSa ane avyutpattipakSa, zabdanityatvavAdI pakSa ane zabda-anityatvavAdI pakSa AvA to keTalAya pakSo ane padArthorUpIratnonI prApti thaI zake. paNa hA, A badhA padArthono vistAra tamane laghu-madhyama ke brahavRttimAMthI joIto hoya to nahIM maLe. kema ke laghu-madhyamavRttimAM mukhyatAe saMskRta bhASAnA prayogone lagatuM jJAna pIrasAyuM che ane bRhadruttimAM mukhyatAe nyAyo temaja prayogone lagatuM jJAna vistAra pUrvaka pIrasAyuM che. tethI padArthonA vistAra temaja vyAkaraNanA dArzanika bodha mATe to bRhanyAsa ja vAMcavo rahyo. jene sAro kSayopazama prApta thayo hoya te dareka abhyAsue vyAkaraNa bhaNavAno avazya Agraha rAkhavo joIe. emAM mahenata ghaNI karavI paDe paraMtu bhaNyA pachI ghaNA ratno lAdhe tathA zAstronA rahasyo pAmavAmAM paNa vyAkaraNa khUba upayogI nivaDe. pUrve sthAnakavAsI saMpradAyamAM hatA tyAre apratima pratibhAzALI pa. pU. AtmArAmajI ma. sA. ne paNa satyaniSTha evA teozrInA eka vaDIla mahAtmA dvArA satyAsatyano viveka karavA vyAkaraNa bhaNavAnuM kahevAmAM Avela ane teozrI vyAkaraNa bhaNyA to AgamanAM rahasyo pAmI zakyA ane mithyAmata choDI satyamArge AvyA. Ama zvetAMbara saMpradAyane pa.pU.A. bha.zrI vijayAnaMdasUrIzvarajI mahArAjAnI bheTa maLI. Aje dareka samudAyamAM nAnA temaja yuvAna vayanA mumukSuonI sArA pramANamAM dIkSA thai rahI che. sAthe dIkSita thayelAM teomAM abhyAsanI bhUkha paNa sArI evI jovA maLe che. paraMtu bhUkha hovA chatAM darekane pAThakano yoga thAya ja e zakya banatuM nathI. temAMya bRhanyAsa vaMcAve tevA pAThaka to raNamAM jaLanI jema durlabha ja samajavA. to bRhanyAsa bhaNavAnA icchuka mahAtmAonI icchA registAnanA nirjaLa raNamAM vAvela velaDInI jema murajhAI na jAya te mATe A mAro prathama adhyAyanA caturtha pAdanA bRhanyAsanA gurjara vivaraNano yatkiMcita prayAsa che. AzA che ke A anuvAda pAThakavarga ane abhyAsuvargane upayogI nivaDe.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMte mArA vyAkaraNanA abhyAsamAM temaja anuvAdamAM mArA upakArI ane sahAyakone yAda karuM to temAM sau prathama deva-gurU-dharma che, ke jemanI anahada kRpAthI mane vyAkaraNa bhaNavAno kSayapAma temaja anuvAda karavAnuM sAmarthya prApta thayuM. tyArabAda apratima pratibhAnA svAmI kalikAlasarvajJazrano upakAra che. kema ke temaNe A vidvattApUrNa vyAkaraNanI racanA karI, to huM ene bhaNI zakyo ane anuvAda karI zakyo. pachI satata amArA hitane icchatA mArA moTA gurUdeva 5. pU. paMnyAsapravara zrI yugaprabha vi.ma.sA.no upakAra che ke jemaNe sadAne mATe amane abhyAsanI bAbatamAM ane anuvAdanA kAryamAM preraNA-protsAhana ane anukULatA karI ApI che. jIvanamAM niraMtara guNavikAsa thato rahe ane doSo ghara karI na jAya tenI sadA jeozrIe kALajI rAkhI che, ane satata jeozrI zAstrAbhyAsamAM rata hoya che tevA mArA gurUdeva pa.pU. munirAjazrI saMyamaprabha vi.ma.sA. nA upakAranI to vAta ja zuM karavI? kema ke adAvadhi mAruM jIvana-ghaDatara temaja je kAMi zAstrAbhyAsa thayo che te temanI nizrAe ja thayo che. A anuvAdanA kAryamAM paNa je koi durgama sthaLo ke je mane ghaNI mahenate paNa nahotA ukelAtA te teozrInI sahAyathI ukelAyA che. zrAddhavarya paMDItapravara zrI rAjubhAI saMghavI (DIsA) ke jeo vyAkaraNa, karmagraMthAdinA adhyApana viSayaka khUba sAruM kauzalya dharAve che, temanI pAse mAro 3.2 adhyAya sudhIno laghuvRttino abhyAsa thayo che. A badhA upakArIonI sAthe sva-paravyAkaraNanA graMthakAro ane TIkAkAro ke jemanuM sAhitya ane anuvAdamAM sahAyaka nivaDyuM che temane paNa yAda karI virAma pAmuM chuM. jinAjJA viruddha kAMi lakhANa thayuM hoya to micchAmi dukkaDa. gurUcaraNasevI muni prazamaprabhavijaya
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA :: prastAvanA :: sAMja paDe ne jagata AkhAyane ujAsanuM arpaNa karatA sUraja dAdA pazcimanA pAlavamAM potAnuM mukhaDuM saMtADavAne tatpara bane che. hajuM to ghaDI-be ghaDI vIte ne te evA to saMtAi jAya ke zodhyAya na jaDe. bhale teo chupAI jatA hoya paraMtu rAtanA catuSpahara vIte eTalI vAra che. pachI to te navayuvAna banI javAnA ane pUrva dizAnA udgamabiMduthI tarata ja teo AkAzapaTa para prakAza pAtharavAne potAnA sovanavaNaM mukhAraviMdanA darzana karAvavAnAM. sUraja dAdAno unmagna-nimagna thavAno A silasilo anAdino che. jainazAsana rUpI AkAzamAM paNa A rItano silasilo parApUrvathI cAlyo Ave che. pUravabhavarUpI pUrva dizAthI potAno pratibhA-puMja pAtharavAne keTakeTalAya sUryadevo = sUridevo zAsanAkAzamAM udbhavyA, ane svakIya bhA-samUha dvArA aneka lAyaka jIvone kalyANa-ujAsanuM arpaNa karI zAsanAkAzane jhaLahaLatuM rAkhI teo paraloka rUpI pazcimanA pAlavamAM nimagna thayA. vikramanA agiyAramAM saikAmAM eka gajabanI ghaTanA banI. te samaye zAsanAkAzamAM sUryane badale tenA samAna pracaMDa pratApI sovanavaNaM caMdrano udaya thayo. koNa haze A caMdra ? A caMdra to e ke jeNe tatkAlina samagra zrutasamudrane potAnI tarapha AkarSI tenuM pAna karyu hatuM. A caMdra to e ke jeNe paratItharUpI rAhuthI grasAvAne badale pote ja te rAhune rasI lIdho hato. A caMdra to e ke jeNe kailAzathI vahetI gaMgAnA pravAhane bhulAvI de tevo zrata gaMgAno dhodha vahevaDAvyo hato. keTaluM varNana karavuM e caMdranuM? bAlyAvasthAmAM e caMdranuM nAma hatuM cAMgadeva dIkSita thayA pachInuM nAma hatuM zrI somacaMdra ane AcAryapade ArUDha thayA pachInuM nAma hatuM zrI hemacaMdra. pUjayapAda AcAryadeva zrImad vijaya hemacaMdra sU. ma. ne temanA kALamAM jeTaluM zrata vidyamAna hatuM te saghaLuMya abhyasta hovAthI teo kalikAlasarvajJa kahevAyA ane mAtra zrutano abhyAsa ja karyo eTaluM nahIM temaNe potAnA AyukALa daramiyAna sADAtraNa koDa (3,50,00,000) zloka pramANa abhinava zrutasAgaranI racanA paNa karI. kharekhara zuM e pratibhA haze ! kevA e zIdhrAtizIgha racanAnA kauzalyane dharAvanArA vyakita haze ! ATa ATalI racanA karavA chatAM jemAMthI eka paNa kSati prApta na thai zake evuM zuM emanuM bhASA ane padArtho paranuM prabhutva haze. yoga, nyAya, vyAkaraNa, sAhitya, chaMda, kAvya, koza, stotra, itihAsa, AyurvijJAna temaja nItizAstra vigere aneka kSetromAMthI evu kayuM kSetra haze ke jemAM temaNe racelI pravara kRtio prApta na thatI hoya. paraMtu kamabhAgya che ApaNA ke Aje ApaNe kalikAlasarvajJazrIe racelA zruta-samaMdaranA keTalAka ja zrutajalanuM avagAhana karavAnA bhAgyane dharAvIe chIe. te A pramANe che -
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka pramANa | viSaya vyAkaraNa graMtha nAma 1. siddhahema laghuvRtti). 2. siddhahema brahavRtti 3. siddhahema bRhanyAsa (truTita) 4. siddhahema prAkRtavRtti 5. liMgAnuzAsana saTIka 6. uNAdigaNa vivaraNa 7. dhAtupArAyaNa vivaraNa 8. abhidhAna ciMtAmaNI 9. abhidhAna ciMtAmaNI pariziSTa 10. anekArtha koza 11. nighaMTu koza 12. dezI nAmamAlA 13. kAvyAnuzAsana 14. chandAnuzAsana 15. saMskRta dvayAzraya (B) vyAkaraNa 18,000 | 84,000 | vyAkaraNa 2,200 vyAkaraNa 3,684 vyAkaraNa 3,250 vyAkaraNa 5,600 vyAkaraNa 10,000 | koza (ekArthaka aneka zabdono saMgraha) 204 1,828 | koza (eka zabdanA aneka arthono saMgraha) 369 | koza (vanaspati viSayaka) 3,500 koza (dezI zabdono saMgraha) 6,800. kAvya lakSaNa grantha 3,OOO chanda 2,828 kAvya (caulukayavaMzano + siddharAjanA digvijano itihAsa) 1,500 | kAvya (kumArapALa rAjAno itihAsa) koza 16. prAkRta dvayAzraya (A) keTalAka vidvAnonuM ema kahevuM che ke laghuvRtti e kalikAlasarvajJazrInI kRti nathI. paraMtu te kAkalakAyasthanI racanA che. kema ke ': pusi nA 2.4.24' sUtranI laghuvRttimAM TA pratyayanuM jayanta rU5 TAyA: darzAvyuM che, je yukta nathI. kAraNa TA e mA pratyAyAnta nAma nathI tethI vizva zabdanA SaSacanha rUpanI jemaTa: prayoga ja thavo joie. brahavRttimAM Ta: prayoga darzAvyo che. e sivAya "hAzva-sahita 4..5' sUtranI laghuvRttimAM badhA daSTAMto sAzvAsa, sAhnisa Ama drivacanamAM batAvyA che. jayAre brahavRttimAM badhA daSTAMto pAzvat, sAhit Ama ekavacanamAM darzAvyA che. Ama prayogomAM judAI jovA maLe che. eka bAju caritranuM varNana ane bIjI bAjuM vyAkaraNanA sUtrakama pramANe udAharaNonuM nirUpaNa Ama ekasAthe be kAryo karyA hovAthI kAvyanuM uddayAzraya" nAma ApyuM che. athavA saMskRta ane prAkRta A be bhASAmAM lakhAyuM che mATe 'krayAzraya" nAma ApyuM che. (B)
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA xii 32 graMtha nAma | zloka pramANa viSaya 17. triSaSTizalAkApurUSa caritra (10parva) | 32,000 | kAvya (tIrthakara, cakravartI Adino itihAsa) 18. pariziSTa parva 3,500 ] kAvya (jaMbusvAmI Adino itihAsa) 19. anyayogavyavaccheda dAviMzikA | kAvya (anyadarzananA matonuM nirAkaraNa) 20. ayogavyavaccheda dvArnAizikA 32 | kAvya (jainadarzana paranA AkSeponuM parimArjana) 21. vItarAga stotra 188 stotra 22. mahAdeva stotra 44 | stotra 23. yogazAstra 12,750 | yoga 24. pramANa mImAMsA (apUrNa) 2,500. nyAya 25. vedAMkuza 1,000 | saMgrahAtmaka 26. saptatattva prakaraNa 140 | prakaraNa grantha (navatattva viSayaka) A sivAya siddhahemazabdAnuzAsana madhyamavRtti, rahasyavRtti (lagabhaga 2500 zloka pramANa), dhAtupArAyaNa saMkSepa, ahaMnIti(nItizAstra), ahaMnsahasranAmasamuccaya' A badhuM zrata paNa kalikAlasarvajJazrInI kRti rUpe gaNAya che. AnAthI atirita je kAMi vipula pramANamAM temaNe raceluM 'vAdAnuzAsana" vigere kRtajala hatuM te saghaLuMya kALa rUpI agatya RSi potAnA udaramAM padharAvI gayA. AzA rAkhIe ke pa.pU. upAdhyAyazrI yazovijayajI ma. sA.e racela yogaviMzikAnI TIkA guma thayA bAda varSo pachI jema pAchI maLI gai, tema pa.pU. kalikAlasarvajJazrInI racanAo paNa kALano koLIo na banatA kyAMkathI ApaNane prApta thAya. kalikAlasarvajJazrInuM jIvana anekAneka rasapracUra ghaTanAothI sabhara che. paraMtu te ghaTanAo eTalI pracalita che ke tenuM varNana karavuM ahIMdIvaDA dvArA sUryanA darzana karAvavA jevuM thAya. mATe hAla temanA samagra jIvana para daSTipAta na karatA mAtra siddhahema vyAkaraNanI utpattine lagatA yatkiMcit aMzanuM ja avalokana karazuM. kalikAlasarvajJazrInI vyAkaraNanI racanAnA mULamAM gurjareza siddharAja jayasiMha che. banyuM evuM ke sAhasapriya siddharAje mAlava deza para vijaya meLavyo. ane temAM temane jema apAra saMpattinI prApti thai, tema mAlavapati bhojarAja nA jJAnabhaMDAranI paNa saMprApti thai. bhaMDAra pATaNa lAvavAmAM Avyo. ane joyuM to temAM rAjA bhoje
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ xiii racelA lakSaNazAstra, adhyAtmazAstra, alaMkAra zAstra, tarkazAstra, vaighaka zAstra, vAstu zAstra, sAmudrika zAstra, svapna zAstra, zakuna zAstra, nimitta zAstra, jayotiSa zAstra, artha zAstra vigere keTakeTalAya viSayonA graMtho jovAmAM AvyA. te paikI 'lakSaNa zAstra' nAmanA graMthane uddezIne siddharAje pUchyuM "A zuM che ?'' tyAre kalikAlasarvajJazrIe kahyuM ke '"A to vidvAna bhojarAje racela bhojavyAkaraNache.'' A sAMbhaLatA ja siddharAjane A vAta dADhe bharAyelAM annanI jema khaTakI. kema ke temanI pAse apAra sAmrAjaya, vizALa sainyabaLa, lakhalUTa saMpatti, sukhI prajA vigere badhAM ja kIrtikara paribaLo hatA, paraMtu temanI sabhAmAM gujarAtane temaja potAne gaurava apAve evA vidvAnonI ane bhaMDAromAM vyAkaraNa Adi graMthonI gerahAjarI vartatI hatI. siddharAje kahyuM '"zuM ApaNA bhaMDAromAM AvA koi zAstro nathI ? ane zuM AkhA'ya gujarAtamAM evo koi vidvAna na maLe ke je AvA vyAkaraNAdi zAstronI racanA karI zake ?'' vAta sAMbhaLI AkhI sabhAmAM khaLabhaLATa macyo ane sabhAsIna saghaLAya vidvAno ekabIjAnuM moDhuM tAkI rahyA. chelle sau koinI daSTi kalikAlasarvajJazrI upara TharI ane siddharAje bhakti pUrvaka temane kahyuM '"prabhu ! hAla AkhA gujarAtamAM kAlApa = kAtaMtra vyAkaraNa bhaNAvavAmAM Ave che. paraMtu te atisaMkSipta hovAthI tenA dvArA saMskRta bhASAno paripUrNa bodha thai zakato nathI. vaLI pANininuM vyAkaraNa che. paraMtu brAhmaNo tene vedanA aMga rUpe mAnatA hovAthI teo garvathI bIjAne pANini vyAkaraNanA adhyApana mATe ayogya gaNe che. mATe he munIzvara ! Apa vizvajanonA upakArane mATe eka abhinava vyAkaraNanI racanA karI mArA manorathane pUrNa karo. jethI mAro yaza vadhe ane Apane khyAti tathA puNyanI prApti thAya.'' siddharAjanI vinaMtI sAMbhaLI kalikAlasarvajJazrIe te svIkArI ane temaNe kAzmira sthita bhAratI devInA bhaMDAramAMthI vyAkaraNanA ATha pustako vigere sAmagrI meLavavA kahyuM. te kALamAM kAzmira vidvAna paMDitothI parivarelo deza hovAthI 'zAradA deza' kahevAto hato. siddharAje Avazyaka saghaLI sAmagrI AcArya bhagavaMtanA kahyA pramANe meLavI ApI. basa, pachI to AThe vyAkaraNanuM avalokana karI sarasvatIlabdhaprasAda kalikAlasarvajJazrIe mAtra eka varSanI TUMkI samayamaryAdAmAM savAlAkha (1,25,000) zloka pramANa aSTAdhyAyI vyAkaraNanI racanA karI. A vyAkaraNa sUtrapATha, savRtti gaNapATha, UNAdigaNa vivaraNa, dhAtupATha ane liMgAnuzAsana A pAMca aMgovALuM hovAthI paMcAMga paripUrNa hatuM ane tenI pAchaLa siddharAjanI preraNA hovAthI ane AcAryadeva zrImad vijaya hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAjanI te racanA hovAthI tenuM nAma 'zrIsiddha-hemacaMdrazabdAnuzAsanam' rAkhavAmAM AvyuM. A rIte zrI siddhahema vyAkaraNanI utpatti thai. uparokta ghaTanA sAMbhaLatA prazna thAya ke kalikAlasarvajJazrInA kALamAM pANini, cAMdra, bhoja, zAkaTAyana, kAtaMtra, kaMThAbharaNa vigere aneka vyAkaraNo vidyamAna hatA, to siddharAje vinaMtI karavA chatAM temaNe siddhahema
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA xiv vyAkaraNanI racanA na karI hota to zuM na cAlata ? zuM bIjA vyAkaraNathI kAma cAle tema nahotuM ? paraMtu A praznano khulAso khuda kalikAlasarvajJazrIe ja potAnA vyAkaraNanI prazastimAM karyo che. teozrI kahe che ke ''tatkAlina sarva vyAkaraNo ativistRta, kaThina temaja kamabhaMga Adi doSothI dUSita hatA. mATe 'zrI siddhahemacaMdrazabdAnuzAsanam vyAkaraNanI racanA karavAmAM AvI che.(A)' 'vyAkaraNa ativistRta na hovuM joie. kema ke tene bhaNavA vidyArthIe khUba parizrama uThAvavo paDe che. evI ja rIte te vizakalita sUtrovALuM paNa na cAle. kema ke jo sUtronI racanA prakaraNazaH na karI hoya to prayoganI siddhi ke saMdhi vigere karavA judA judA pAda ke adhyAyomAM vikherAyelAM te sUtronuM saMkalana karatA abhyAsuno dama nIkaLI jAya. te ja rIte vyAkaraNa atisaMkSipta paNa na hovuM joie, kema ke tenAthI joie evI zabdonI vyutpitti na thai zake ane TUMkI rajuAta thavAne kAraNe temAM kahelI vAta bhaNanArane zIrAnI jema gaLe na utare. tethI vyAkaraNa jhaTa samajAya evA Avazyaka vistAravALuM ane nakAmA vistAra vinAnuM na hovuM joie. kAtaMtra vyAkaraNamAM aMdAje mAtra 1400-1500 sUtro che, jyAre pANinIya saMskRta-vyAkaraNa 3995(B) sUtro dharAve che. sUtronA A banne AMkaDAne dhyAnamAM laie to samajI zakAya che ke saMskRta bhASAne AvaravA 'pANini RSi' ne jo 3995 sUtro racavA paDayAM, to kAtaMtrakAra 'zarvavarma' 1400 jeTalAM sUtromAM samagra saMskRta bhASAne zI rIte AvarI zake ? ane temAMya kahevAya che ke zarvavarmAe to lagabhaga 952 sUtro ja racyA hatA ane bAkInA to pAchaLathI varuci dvArA umeravAmAM AvyA che. Ama kAtaMtra vyAkaraNa atisaMkSipta che. jayAre pANinIya saMskRta vyAkaraNa ativistAravALuM che, kema ke je saMskRta bhASAne samajAvavA temAM 3995 sUtro banAvavA paDacA, te samajAvavA 'zrI siddhahemazabdAnuzAsanam' vyAkaraNane mAtra 3566 sUtronI jarUra paDI. vaLI pANini vyAkaraNanA sUtro prakaraNazaH paNa nathI. arthAt saMjJAne lagatA sUtro ekasAthe saMjJAprakaraNamAM, strIpratyayane lagatA badhA sUtro strI-pratyaya prakaraNamAM, Ama sUtro prakaraNomAM goThavAyelA nathI. (A rIte sUtro vizakalita = vikharAyelAM hovAthI abhyAsuone bhaNavAmAM takalIpha paDavAne kAraNe vaccenA kALamAM pANini vyAkaraNanuM calaNa ghaTavA lAgyuM hatuM. tene vadhAravA bhaTTojI dIkSite vi.saM.1657 thI 1700 vaccenA kALamAM pANini vyAkaraNanA sUtrone prakaraNazaH goThavI siddhAnta kaumudI graMthanI racanA karavI paDI hatI. ) jyAre siddhahema vyAkaraNamAM sUtro vyavasthita rIte prakaraNomAM gUMthAyelA che. jema ke - (A) tenAtivistRtadurAgamaviprakIrNazabdAnuzAsanasamUhakadarthitena / abhyarthito nirupamaM vidhivad vyadhatta, zabdAnuzAsanamidaM munihemacandraH / / (B) catu: sahastrI sUtrANAM paJcasUtravivarjitA / aSTAdhyAyI pANinIyA sUtrairmAhezvaraiH saha / /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 | 2 T1-4 | kama | prakaraNa nAma | adhyAya | pAda ||kama | prakaraNa nAma adhyAya pAda saMjJA prakaraNa 1 | 1 || 8 | samAsa prakaraNa 2 | svarasaMdhi prakaraNa AkhyAta prakaraNa 3-4 vyaMjana saMdhi prakaraNa karaNa | 1 | 3 | AkhyAta prakaraNa | 1-4 nAma prakaraNa 1 | 4 || 10 | kRdanta prakaraNa | 1-4 nAma prakaraNa taddhita prakaraNa T1-4 kAraka prakaraNa 1 1-4 | 6 | tva-ratva prakaraNa | 2 | 3 || 12 | prAkRta vyAkaraNa | 8 7 | strI-pratyaya prakaraNa | 2 | bIjuM kahIe to pANini vyAkaraNamAM vacce vacce vaidika vyAkaraNanA sUtro paNa goThavAyelA che. je tenI sarva-pArSadatAmAM = sarvagrAhyatAmAM hAni pahoMcADavAnuM kAma kare che. je loko vedanA abhyAsane na icchatA hoya temane pANini vyAkaraNanA abhyAsa daramiyAna vacce vacce AvatA vaidika prayogane lagatA sUtronuM kamane paNa adhyayana karavuM anivArya bane che. pANini vyAkaraNanI anupAdeyatAmAM A paNa eka noMdhapAtra paribaLa gaNAya. vyAkaraNa haMmezA sarvagrAhya hovuM joie. kalikAlasarvajJazrIe zrI siddhahema vyAkaraNanI racanAmAM A vAtanI khUba cokasAI rAkhI che. teozrI jaina dharmanA anuyAyI sUrivara hatA chatAM vyAkaraNamAM sarvatra teozrI lokapracalita vAtane anusaryA che. jema ke jaino vanaspatine prANI tarIke svIkAre che. kemake 5 Indriya, 3 baLa, zvAsocchavAsa tathA AyuSya A daza prANI che ane te paikI vanaspatinA jIvo paNa 4 prANone dhAraNa kare che, paraMtu loka vanaspatine prANI tarIke nathI svIkAratuM, tethI kalikAlasarvajJazrIe paNa 2.4.38(A) sUtranA bRhanyAsamAM khulAso karI vyAkaraNamAM vanaspatyAdi ekendriya jIvone prANI tarIke nathI lIdhA ane mAtra beIndriyAdi trAsa (potAnI icchA mujaba hAla cAlI zake evA) jIvone ja prANI tarIke gaNAvyA che. evI ja rIte jainadarzana samavAyane saMbaMdha tarIke nathI svIkAratuM. paraMtu lokamAM te saMbaMdha rUpe pracalita che, mATe 1.4.7(B) sUtranA bRhanyAsamAM samavAyano paNa saMbaMdha tarIke ullekha karavAmAM Avyo che. ahIM koIne prazna thAya ke "vyAkaraNanI zarUAtamAM phakta jainone ja mAnya hoya evA gaI ?..?' ane siddhiH cAlavA 2.2.2' A be sUtro racyA che, to siddhahema vyAkaraNanI sarvagrAhyatA kyAM TakI? kema ke "aha" maMtrAkSara kevaLa jainonA upAsya arihaMta' devano vAcaka che ane syAdvAda paNa jainone ja mAnya che." paraMtu A prazna asthAne che. kema ke "aha" maMtra jema (A) AyurucchvAsabalendriyANi prANAH, te yeSAM santi te prANinaH, te ceha 'prANyauSadhivRkSebhyo'vayave ca 6.ra.rUra' rUti prANapradAnantaraM vRkSodhaprada6 lIjhiyAyaaisA 3Syanta (vRkacAsa 2.4.38) (B) saMyo-samavAyatraphaLasambandha yA vahubrIhistA tAsaMvijJAna bhavati (pR. cAsa 2.4.7).
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ xvi prastAvanA arihaMta paramAtmAno vAcaka che tema te jainetara lokanA upAsya 'brahmA-viSNu ane maheza(A)' no paNa vAcaka che. evI ja rIte vyAkaraNanI sarvagrAhyatA mATe syAdvAdanA Azraye javuM khUba jarUrI che. kema ke ko'ka darzanakAra zabdane ekAMte nitya mAne che, to bIjA ekAMte anitya mAne che. vaLI zabdAdvaitavAdIo AkhA vizvanI utpatti zabdamAMthI (zabdabrahmamAMthI) thayelI svIkAre che, jyAre naiyAyiko zabdane AkAzadravyamAMthI utpanna thayelo svIkAre che. ekano eka 'phUla' zabda aMgreja vyakita mATe gALa rUpa bane che. jayAre aMgrejInA ajJa hindI-gujarAtI bhASIne miSTavacana lAge che. (arthAt ekanA eka zabdamAM apazabdanI pratItinuM utpAdakatva ane miSTa vacananI pratItinuM utpAdakatva; Ama viruddha dharmo rahelA che.) A badhA sthaLe jo ekAntano = nirapekSapaNe eka pakSano Azraya karavAmAM Ave bIjo pakSa prakSipta thavAthI dubhAya, tethI vyAkaraNanI sarvagrAhyatA haNAya. paNa jo syAdAdanA = anekAntavAdanA zaraNe jaie to te dareka pakSane sApekSapaNe svIkArato hovAthI harakoi pakSa jaLavAi javAthI vyAkaraNanI sarvapArSadatA akSuNNa rahe. Ama syAdvAda to vyAkaraNanI sarvapArSadatAmAM ati upakArI che. have koi ema kahe ke '"syAdvAdathI bhale badhA pakSa jaLavAi jatA hoya, paraMtu te badhA pakSane jALavavA mATe vaparAyelo syAdvAda koi ekAMtavAdI pakSane mAnya nathI, mATe zrI siddhahema vyAkaraNanI sarvapArSadatAmAM kANuM paDacA vagara rahetuM nathI.'' to ema kahevuM paNa ucita nathI. kema ke 'siddhiH svAdAvAt .ss.2' sUtrano jema jainone mAnya evo 'koi paNa zabdanI siddhi syAdvAdathI = anekAMtavAdathI thAya che' Ama artha thAya che. tema teno 'vAvAt siddhiH syAt' Ama anvaya karI 'zabdanI siddhi vAdathI = tattvane jANavAnI icchAthI thAya che' Avo sarvamAnya artha paNa karI zakAya che. mATe zrI siddhahema vyAkaraNanI sarvagrAhyatAmAM kyAMya chidrAnveSaNa karavuM zakya nathI, arthAt te sarvapArSada vyAkaraNa che. pANini vyAkaraNamAM ativistAra thai gayo che, tenuM kAraNa e che ke je prakriyA alpa sUtrothI TUMkamAM sAdhI zakAya evI che, tene mATe temAM ghaNA sUtro racI dIdhA che. jema ke - siddhahema vyAkaraNa (1) pANini vyAkaraNa sarvAdIni sarvanAmAni 1.1.27 sarvanAmnaH smai 7.1.14 Gasi-GasyoH smAtsminau 7.1.15 vibhASA diksamAse bahuvrIhau 1.1.28 na bahuvrIhau 1.1.29 pUrvAparAvaradakSiNottarA0 1.1.34 svamajJAtidhanAkhyAyAm 1.1.35 antaraM bahiryogopasaMvyAnayoH 1.1.36 (A) akAreNocyate viSNU rephe brahmA vyavasthitaH / hakAreNa haraH proktastadante paramaM padam / / (laghunyAsa 1. 1. 1) sarvAdeH smaismAtau 1.4.7
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ uparokata sthaLe pANini vyAkaraNamAM sarvAdi nAmone sarvanAma saMjJA karanAruM alaga '1.1.27' sUtra racyuM che, xvii ane tyArabAda spre, smAt vigere Adeza karavA alaga '7.1.14, 7.1.15' Adi sUtro banAvyA che. jyAre siddhahema vyAkaraNamAM AvuM koi sarvanAma saMjJAne batAvatuM sUtra nathI banAvyuM ane sIdhA ja '1.4.7' vigere sUtrothI sme, snAt Adi Adezo karyA che. AmAM thayuM che evuM ke pANini RSie sarvAdi nAmone sarvanAma saMjJA ApyA pachI sarvAdi nAmonA prayojanavALA harakoi sUtramAM sarvanAma zabdano vaparAza karyo che(A). jyAre kalikAlasarvajJazrIe sarvatra sarvAti zabda ja vAparyo che(B). kema ke A rIte vadhArAnuM saMjJA sUtra banAvavuM, te uparAMta badhe sarvAti zabdane badale sarvanAma zabda vAparI mAtrAmRta gaurava karavuM te temane ucita na lAgyuM. ahIM koi ema kahe ke "pANini RSie sarvAdi nAmone je sarvanAma saMjJA ApI che te nakAmI nathI ApI. kema ke teozrI sarveSAM nAmAni = sarvanAmAni vyutpatyanusAra sarvanAma saMjJA pAmelAM dareka sarvAdi zabdo duniyAnA akhila padArthonA vAcaka banavAnA sAmarthyavALA che tema sUcavavA mAMge che ane AthI ja harakoi nAmanA badalAmAM sarvanAma zabdono vaparAza thai zake che. siddhahema vyAkaraNamAM A Avazyaka saMjJA nathI ApI mATe eTalI adhurapa kahevAya.'' to A vAta barAbara nathI. kema ke mULa to sarvAdi zabdone duniyAnA harakoi padArthonA vAcaka tarIke arthAt teo dareka padArthonA vizeSa nAmanA badalAmAM vAparI zakAya che tema batAvavuM che, to A artha to sarvAdi zabdanA sarvam AvIyate = vRdghate abhidheyatvena yena = sarvAvi:C) (jenA dvArA vizvanI samagra vastuo abhidheya rUpe = vAcya rUpe grahaNa karAya che te sarvAdi) vyutpatti parathI paNa prApta thai zake che. mATe spaSTa che ke pANini vyAkaraNanuM '1.1.27' saMjJA sUtra nakAmuM che, tathA sUtromAM badhe sarvanAma zabda vAparavAmAM mAtrAkRta gaurava paNa Ave che. bIjuM kahIe to sarvAdi nAmo amuka arthamAM sarvAdi (pANininA hisAbe sarvanAma) gaNAya che ane bahuvrIhi Adi anyArthapradhAna - atyarthapradhAna samAsomAM teo sarvAdi gaNAtA nathI te jaNAvavA pANini vyAkaraNamAM upara darzAvelAM '1.4.28' vigere aneka sUtro banAvyAM che, jyAre siddhahema vyAkaraNamAM A rIte judA sUtro banAvavA Avazyaka nathI gaNyA. kema ke vyakti jyAre sau prathama 'sarvAveH sma-smAto 1.4.7'sUtramAM sarvAdi zabda joze eTale tarata ja te sarvAda gaNapAThamAM kayA kayA nAmo samAyelA che te jANavA vRttimAM najara karavAno ja che. tyAM te nAmo kayA arthamAM sarvAdi gaNAya che ane bahuvrIhi) Adi kayA samAsomAM sarvAdi gaNAtA nathI te jaNAvI ja dIdhuM hovAthI te jaNAvavA judA sUtro banAvavAnI koi AvazyakatA rahetI nathI. (A) sarvanAmnastRtIyA 2 (pA.mU. 2.rU.27), avyayasarvanAmnAmao (pA.TU. 1.rU.72), sarvanAmnaH spre (pA.TU. 7.2.24), Ami sarvanAmna: suT (pa.pU. 7.1.12), sarvanAnaH syA (pa.mU. 7.rU.24) vigere. (B) sarvAve: sma-smAto 1.4.7, sarvoverDasphUrvA: 1.4.28, sarvAyo'syAno rU.2.6, sarvAvivi rU.2.222, sarvA: sarvA: 2.2.26, sarvAve: paththA0 7.1.14, sarvAverina 7.2.11. (C) 1.4.7 bRhanyAsa juo. (D) sarvAderiti SaSThInirdezena tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati priyAH sarve yasya tasmai priyasarvAya, srvaantiAntaya atisarjAya, dau anyo asya tame dhanyAya, anyAya, priyapUrvAya| (1.4.7 bRhatkRtti)
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ xviii prastAvanA (2) evI rIte bIjA sUtro aMge vicArIe to - pANini vyAkaraNa siddhahema vyAkaraNa bahuvacane jhalyet 7.3.103 osi ca 7.3.114 ebahusbhosi 1.4.4 ahIM pANini vyAkaraNamAM bahuvacananA sakAra - nakArAdi pratyayo paramAM vartatA pyA, reveSa vigere prayogo sAdhavA'7.3.103' sUtra banAvyuM che, ane gopratyayane laIne devayo. Adi prayoga sAdhavA '7.3.114' sUtra banAvyuM che. jethI mAtrA gaurava thAya che. jyAre siddhahema vyAkaraNamAM mAtra ' vahu 2.4.4' A eka ja lAghavayukta sUtrathI A sarva prayogo sAdhI lIdhA che. (3) gheno vigere prayogo sAdhavA pANini vyAkaraNamAM traNa sUtranI prakriyAmAMthI pasAra thavuM paDe che, jyAre siddhahema vyAkaraNamAM khAlI be sUtronI prakriyAmAMthI pasAra thavuM paDe che. tethI pANini vyAkaraNamAM prakriyAta gaurava paNa spaSTa che. prakriyA A pramANe che - pANinIya prakriyA siddhahema kiyA ghenu + kina ghenu + phi ja tiH samAre java 2.4.8 ghenu ne dhi saMjJA | u 2.4.rapa ne be + so - savya che 7.rU.28 - ghana + ga | hi70 22.24 - benaro nA ka gAlguna: 6.2.84 theno AvA nAnA nAnA dAkhalAo to keTalAya che. te uparAMta anya vidvAnoe darzAvelA pracalita dAkhalAo paNa ghaNA che. jema ke - (4) pANini vyAkaraNa siddhahema vyAkaraNa upadeze'janunAsika it 1.3.2 halantyam 1.3.3 aprayogIt 1.1.37 adarzanaM lopaH 1.1.59 tasya lopaH 1.3.9
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ xix ahIM pANini vyAkaraNanuM '1.3.2' sUtra upadezamAM (= pANini vyAkaraNanA aSTAdhyAyI, dhAtupATha, UNAdi sUtra, gaNapATha ane liMgAnuzAsana A pAMce graMthomAM) AvatA anunAsika mar ne = svarane in... saMjJA karavA mATe che. evI ja rIte 1.3.3' sUtra upadezamAM AvatA aMtya ha ne = vyaMjanane i" saMjJA karavA mATe che. tyArabAda '1.1.59' ane '1.3.9' sUtrothI 'i' saMjJA pAmelA svara ane vyaMjanono lopa karavAmAM Ave che. Ama pANini vyAkaraNamAM svara ane vyaMjanane 'i saMjJA karanArA judA judA sUtro che, ane te 'i' saMjJA pAmelA svara-vyaMjanano lopa karavA vaLI judA sUtrono sahAro levAmAM Ave che. jyAre siddhahema vyAkaraNamAM eka "yo ?.?.37' sUtramAM ja kahI dIdhuM ke "A vyAkaraNa zAstramAM kahevAyelA je zabdo (pachI te svara hoya ke vyaMjana) laukika prayogamAM na dekhAya te 'i' saMjJaka jANavA. "i" saMjJA 'ti napa/cchati rUti rU' Ama sAnvartha hovAthI 'i' saMjJA pAmelA zabdo svayaM ja laukika prayogamAMthI cAlyA jaze. temanA lopa mATe bIjA sUtranI sahAyanI jarUra nathI." Ama badhuM ja kArya mAtra eka sUtrathI sAdhI lIdhuM che. tethI lAghava spaSTa che. pANini vyAkaraNa siddhahema vyAkaraNa dhruvamapAye'pAdAnam 1.4.24 jugupsAvirAmapramAdArthAnAmupasaMkhyAnam 1.4.24 (vArtika) bhItrArthAnAM bhayahetuH 1.4.25 parInerasoDha: 2.4.ra6 vAraNArthAnAmipsitaH 1.4.27 apAye'vadhirapAdAnam 2.2.29 antoM yenAdarzanamicchati 1.4.28 nanituM: prakRti: 2.4.30 mud: prama: 2.4.22 paJcamI vibhakte 2.3.42 (5) pANini vyAkaraNamAM apAdAnasaMjJA karavA uparokta prathama ATha sUtro je racyA che, temaja mAthurA:pAniputracyuM: sumAretarA: vigere prayogasthaLe paMcamI vibhakita sAdhavA je 12.3.42' sUtra racavAmAM AvyuM che. te saghaLAyanuM kArya siddhahema vyAkaraNamAM khAlI 'sapADatharapArAnam 2.2.26' sUtrathI apAdAna saMjJA karI sAdhI levAmAM AvyuM che. kArya zI rIte sAdhyuM che te 'sapADavadhi 2.2.ra6'sUtranA bRhanyAsamAM joI levuM. ATalA dAkhalAo parathI ApaNe samajI zakazuM ke pANini vyAkaraNamAM kyAMka kyAMka ativistAra thai gayo che. jo ke bIjA vyAkaraNonA pariprekSyamAM vicArIe to pANini vyAkaraNamAM ghaNI sArapache. kema ke ATalI vizALa saMskRta bhASAne vyAkaraNamAM TUMkamAM nahIMvat kSatio karI samAvI levI e kAMi sahelI vAta nathI. chatAM je thoDuM ghaNuM laMbANa thai gayuM che ane mAmUlI kSatio rahI gaI che te ja ahIM darzAvavAmAM Ave che.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA pANini RSinI eka kSati e che ke temaNe potAnA vyAkaraNamAM pUrvanA aindrAdi vyAkaraNomAM temaja aneka zAstromAM vaparAyelI prasiddha evI svara, vyaMjana, ghoSa, aghoSa, aMtasthA vigere saMjJAono vaparAza nathI karyo, paraMtu lAghava^) karavAnI bhAvanAthI ar, hat, haN, var, yan vigere potAnI maulika saMjJAono vaparAza karyo che ke je dUSita che. ar Adi saMjJAo karavAmAM doSa zI rIte Ave che ? te jANatA pahelAM TUMkamAM ApaNe lAghava-gauravanI vyavasthA samajI laie. vyAkaraNa bhaNatI vakhate A nyAya tamArA sAMbhaLavAmAM ghaNIvAra Avyo haze ke 'ardhamAtrAnAdhavamabutsavAya manyane vevArA:' vyAkaraNakAro potAnA vyAkaraNanuM kada aDadhI mAtrA jeTaluM paNa jo ghaTADI zake to e vAta temane mATe putrajanmotsava barAbara che. AnuM kAraNa e che ke vyAkaraNa e ati lAMbu zAstra che. mATe tene bhaNavA vidyArthIe khUba parizrama uThAvavo paDe che. jema pagapALA lAMbo pravAsa kheDanArane zarUAtamAM to majhA Ave, paNa chelle ThuMsa nIkaLI jatI hoya che, tema vyAkaraNamAM paNa chelle jyAre taSThita prakaraNa cAlatuM hoya tyAre abhyAsune nAke dama AvI jato hoya che. mATe abhyAsuo adhyayana mATe tevuM ja vyAkaraNa pasaMda karavAnA je paripUrNa bodha karAve ane tenuM kada nAnuM hoya. AthI harakoi vyAkaraNakAra potAnA vyAkaraNanI upAdeyatA vadhAravA tene zakya prayatne laghu banAvavA icche che, Ama vyAkaraNakAromAM lAghavanuM khUba mahattva che ane gaurava doSa rUpa gaNAya che. darzanazAstromAM lAdhava-gaurava traNa prakAranA batAvyA che : upasthitikRta, saMbaMdhakRta ane zarIrakRta. jyAre zabdazAstramAM = vyAkaraNamAM be prakAranA lAghava-gaurava mAnavAmAM AvyA che; eka mAtrAkRta ane bIjuM prakriyAkRta. ahIM koi ema kahe ke "prakriyAkRta ane mAtrAmRta lAghava-gaurava vyAkaraNazAstramAM ja jovA maLe che ane darzanazAstromAM nathI jovA maLatuM, enuM zuM kAraNa ?'' to enuM kAraNa e ke vyAkaraNamAM ekanI eka saMskRta bhASAnuM mALakhuM goThavavAnuM hoya che. tethI temAM je vyAkaraNakAra ochAmAM ochAM zabdovALuM ane alpa prakriyAmAMthI pasAra thavA chatAM saMskRta bhASAnA tamAma rUponI sacoTa siddhi karI Ape evuM mALakhuM goThave tenuM vyAkaraNa ziramora gaNAya che. A kAraNasara vyAkaraNamAM mAtrAkRta ane prakriyAkRta lAghava-gauravanI vicAraNA karavAmAM Ave che. jyAre darzanazAstromAM ekanA eka ja padArthonuM mALakhuM goThavavAnuM hoya che evuM nathI. dareka darzanakAro potapotAnA hisAbe ochAM-vattA padArtho mAnatA hoya che. temAM je darzanakAra ochA padArtho mAnatA hoya temane padArthonI rajUAta TUMkI hovAthI ochA zabdomAM kAma patI jAya ane je darzanakAra vadhu padArtho mAnatA hoya temane padArthonI samajAvaTa lAMbI rahevAthI vadhu zabdo vAparavA paDe che. mATe darzanazAstromAM zabdonI mAtrA ane prakriyAne laine lAghava-gauravanI vicAraNA karavI zakya na bane. tyAM to je darzanakAra potAnA padArthone laine sacoTa vizvavyavasthA batAve tenuM darzana ziramora gaNAya che. pachI jo ochA padArthone laine sacoTa vizvavyavasthA batAvI zakAtI hoya to eja grAhya bane che, nahIM to pachI vadhAre padArthovALI sacoTa vyavasthA svIkAravI paDe che. (A) pratyAhAro nAdhavena zAstrapravRrtyartha: (ma. mAdhya) XX
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxi mAtrAkRta lAghava-gauravamAM sau prathama to mAtrA e kALa vizeSa che. eka AMkhanA palakArA jeTalo kALa te eka mAtrA tema be palakArA jeTalo kALa te be mAtrA. Ama AgaLa-AgaLa samajavuM. pANini RSie mAtrAnA mApadaMDa tarIke judA judA pazu-pakSIonA sUrone grahaNa karyA che. te A pramANe che - cASastu vadate mAtrAM dvimAtraM caiva vaaysH| zikhI rauti trimAtraM tu nkulstvrdhmaatrkm|| (pANinIya zikSA) temAM hasvasvaronI eka mAtrA hoya che. dIrdhasvaronI be mAtrA, plata svaronI traNa mAtrA ane vyaMjanonI ardha(A)mAtrA gaNavAmAM Ave che. vyAkaraNanA sUtromAM eka vyaMjana paNa jo nakAmo sAbita thAya to te vyAkaraNamAM ardhamAtrA jeTaluM gaurava thayuM kahevAya. mATe gaurava doSane TALavA vyAkaraNakAro potAnA vyAkaraNamAM binajarUrI akSara ke zabdano vaparAza varje che, ane vyAkaraNane TUMkuM banAvavA anuvRtti, adhikAra, nyAya, paribhASAsUtra, sautranirdezaka saMjJA vigereno sahAro le che. jema ke - (a)'ma soDava 2.4.3' sUtramAM jo '?.4?' sUtrathI ta: padanI ane .4.2.' sUtrathI khisa: zera padonI anavRtti na levAmAM Ave to 'masoDavAto misa che' AvuM mAtrA gauravavAnuM sUtra banAvavuM paDe. tethI lAghava mATe anuvRttino sahAro levAmAM Ave che. (A) yadyapi vyaMjanonI ardha mAtrA bhale gaNAvI hoya, chatAM teo potAnA uccAraNamAM kALanI apekSA rAkhatA nathI. AthI ja vyAkaraNazAstramAM Avo nyAya paNa jovA maLe che ke "svaratitire vyaanAni zAnA nakSatti arthAt uccAraNamAM svaro jeTalo kALa le che tenA sivAya vyaMjano navA koi kALanI apekSA rAkhatA nathI." samajI zakAya tevI vAta che ke svaranI sahAya vinA kevaLa , vigere vyaMjanonuM uccAraNa ja zakya nathI. AthI ja kahevAya che ke - ekAkino'pi rAjante satvasArAH svarA iv| vyaMjanAnIva niHsattvA pressaamnuyaayinH|| tame kevaLa bolavAno prayatna karI juo, to temAM koro nahIM hoya paNa kALanI apekSA rAkhato >> bhaLelo ja haze ane mA vigere sthaLe mAsvaranA TekApUrvakanA nuM uccAraNa karavA jazo to kevaLa Ane bolavAmAM jeTalo samaya lAgaze teTalo ja samaya mA ne bolavAmAM lAgaze, adhika nahIM. Ama vyaMjanonI kALa vizeSa rUpa ardhamAtrA bhale gaNAvI hoya, chatAM teo potAnA uccAraNamAM kALanI apekSA rAkhatA nathI. ahIM prazna thAya ke "jo vyaMjanonA uccAraNamAM navA kALanI apekSA ja na hoya to pachI vyAkaraNanA sUtromAM vyaMjanonI ardhamAtrA gaNIne mAtrAkRta lAghava-gauravanI carcA zA mATe karatA haze?" paNa AnuM samAdhAna ema samajavuM ke "bhale vyaMjanonA uccAraNamAM navA kALanI apekSA na hoya, chatAM jeTalAM vyaMjana vadhAre hoya eTalo uccAraNamAM prayatna to vadhu karavo ja paDe che. AthI prayatnane AzrayIne gaurava AvI paDe che. Ama bhale vyaMjanone AzrayIne mAtrAkRta = kALAzrita gaurava batAvyuM hoya, paraMtu tene upacarita = kalpita samajavuM ane vAstavikatAe tene prayatnAzrita gauravarUpe grahaNa karavuM. keTalAka vyAkaraNakAro 'vyaMjanonA uccAraNamAM vadhu kALa apekSita che' tevuM mAne che. (juo 1.4.66 bRhanyAsa)
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA xxii (b) "pura .4.68' sUtra pachInA 1.4 pAdanA moTA bhAganA sUtromAM vAraMvAra puTi zabda mukIne gaurava karavuM, tenA karatA ghuTa 2.4.68' AvuM eka adhikAra(A) sUtra banAvI dIdhuM. AvI ja rIte lAghavArthe nitanuM 67.rU' sUtrathI no adhikAra calAvavAmAM Avyo che. (c) "bApo DitAM yuvA- ya m ?.4.17' sUtrathI De, sa, kam ane Di pratyayano kramazaH ye, yAt, yA ane yAm Adeza karavo che. to tene mATe jo thAdhyamanujeza: samAnA' nyAyano sahAro na levAmAM Ave to te sUtra kAM to 'bApo DitAM yathAsaghaM vecA-yA-vA' AvuM banAvavuM paDe. (A) kalikAlasarvajJazrIe siddhahema vyAkaraNamAM mukhyatve traNa prakArano adhikAra batAvyo cheH (i) jyAM teozrI juduM (= svataMtra) adhikAra sUtrarace che tyAM amuka cokakasa sUtromAM ja te adhikAra cAle che. Avo adhikAra pAda pUrNa thAya tyAM sudhI anuvarte che. jema ke - puSTi padanA adhikAra mATe dhuTa 2.4.68' Ama juduM adhikAra sUtra banAvyuM che. te adhikAra jemAM nimitta vizeSanuM upAdAna karyuM hoya evAM 'anaTu sI 2.4.72' , 'mA ba soDatA 2.4.75' vigere sUtromAM na anuvartatA nimitta vizeSanA upAdAna vinAnA 'ma: .4.62' Adi amuka cokkasa sUtromAM ja anuvarte che ane anuvRtti 1.4 pAda pUrNa thAya tyAM sudhI cAlyA kare che. | (ii) jyAM teozrI juduM adhikAra sUtrarace che ane adhikAra amuka cokkasa sUtromAM anuvartato pAda pUrNa thayA pachI paNa cAlyA ja kare che, tyAM teozrI judA racelA adhikAra sUtramAM te adhikAra jyAM sudhI cAlavAno hoya tenI maryAdAne darzAvatuM pada mUke che. jema ke - 3 pratyayanA adhikAra mATe prA nitAla, 6.3' AvuM juduM adhikAra sUtra banAvyuM che. have te n pratyayano adhikAra '3mata - 62.32' Adi apavAdanA viSayane choDIne apatyAdi arthavALA amuka cokkasa sUtromAM ja anuvarte che. ane 6.1 pAda pUrNa thayA pachI paNa tenI anuvRtti cheka 6.3 pAda pUrNa thAya tyAM sudhI cAlyA ja kare che. AvA sthaLe prA nitAn 6.' sUtramAM adhikAranI maryAdAne sUcavatuM prA nitAt'pada mUkyuM che. jethI khabara paDe ke an pratyayano adhikAra jitArthaka 'tene nita7 64.2'sUtranI pUrvanA 6.3 pAda pUrNa thAya tyAM sudhInA apatyAdi arthavALA sUtromAM cAlavAno che. | (ii) jyAM adhikAra gaMgApravAhanI jema dareka sUtramAM cAlyA karato hoya tyAM teozrI juduM adhikAra sUtra nathI banAvatA. paraMtu adhikArane aTakAvavA yatna avazya kare che. jema ke - "pota: pAntaDI nu .2.ra7' A vidhisUtrathI AgaLanA dareka sUtromAM pAnta zabdanI anuvRtti gaMgApravAhanI jema cAlyA ja kare che. to ahIM vAta zabdanI anuvRArthe juduM sUtra nathI banAvyuM. paraMtu te anuvRttine aTakAvavA vareNya: .rU.30' sUtramAM vyAkhyarthe bahuvacana karyuM che. vadhu daSTAMto puTa 2.4.68' sUtranA vivaraNamAM jovA. A sivAya 'tRtIyastha paDyo .rU.2' sUtramAM 'magra svare voisan .2.40' sUtrathI sat padano maMDUkaThuti adhikAra levAmAM Avyo che tathA striyA DitAM vAM2.4.28' sUtramAM anyakArano mata siddha karavA tenA pachInA strInUta: .4.ra6' sUtrathI strI zabdano siMhAvalokita adhikAra levAmAM Avyo hoya tema lAge che.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxiii athavA bApo che . 3. yA: Desa: tA: 3. vAm' AvuM banAvavuM paDe, jemAM gaurava thAya che. mATe lAghavArthe nyAyano sahAro levAmAM Ave che. (d) vAdana mA cAlo 2.4.52' sUtrathI naSTa zabdanA aMtya - no vikalpa nA Adeza karavo che. have jo 'paSTayanjirca 7.4.20,' paribhASAnA sahAre mane: padano aSTam zabdanA aMtya no Avo artha na karavAmAM Ave to te sUtra vaNanotvastha mA. cAvo' AvuM mAtrA gauravavALuM banAvavuM paDe. mATe lAghavArthe vyAkaraNamAM paribhASAno sahAro levo jarUrI che. (e) vyAkaraNamAM lAghava mATe sautranirdeza paNa karavAmAM Ave che. A sautranirdeza eTale vyAkaraNanI maryAdA bahAranA prayogo. jema ke vISThIta samAre .ra.7' sUtramAM varNItI sthaLa samAsanI maryAdA pramANe sUtratva samaer:'nyAyathI napuMsakaliMga ekavacanamAM samAhAradvanda samAsa thavo joie, arthAt vauSThIta sthaLe thayelAM samAhAranda samAsano prayoga napuMsakaliMga ekavacanamAM thavo Avazyaka hovAthI prayoga vakhauna thavo joieparaMtu temAM mAtrA gaurava thatuM hovAthI sUtrakArazrIe lAghava mATe samAsanI maryAdAne oLaMgIne pulliMga ekavacanamAM vojhauto Avo sautranirdeza karyo che. evI ja rIte 'bApo DitAM ce-vA-yAyAm ?..7' sUtrathI hitAm = ke, sa, Des ane Di pratyayonA pratyekanA hai, yA, yAr ane yAm Adeza nathI karavA, paraMtu 'AthAnadhyamanuna: samAnA nyAyathI kramazaH teonA hai, yA, vAs ane yAt Adeza karavA che. to "kathAsakya'nyAyathI A rIte kramazaH Adeza tyAre thai zake jyAre AdezI De, si, Des ane Di pratyayo ane ye, yA, vIr ane thAm Adezo vacce saMkhyAnuM sAmya hoya ane sUtromAM te bannene batAvatA padonA vacananuM sAmya hoya, ahIM banne bAjuM Adeza-AdezI cAra cAra hovAthI saMkhyAnI samAnatA to jaLavAya che. paraMtu bannenA vAcaka mizaH DitAm pada ane vecAyA-yam pada vacce dekhItI rIte vacananuM sAmya na lAge, kema ke jonArane DitApada bahuvacanAMtalAge ane vecAyAyAm pada samAhAravanda samAsa pAmeluM ekavacanAMta pada lAge. paraMtu vAstavikatAe ya-yA-yAyAm pada itaretaranda samAsa pAmeluM bahuvacanAMta pada ja che. mAtra tene na pratyaya lagADI mAtrA lAghava mATe teno lopa karI vyAkaraNanI maryAdAne oLaMgato Avo sautranirdeza karyo che, arthAt vaiyAvAyAma: nA badale na pratyayane lopI maiyAyA-yAm prayoga karyo che. Ama AdezaAdezI bannenA vAcaka padonuM vacana paNa samAna hovAthI yathAsaMkhya Adeza thai zake che. Ama vyAkaraNamAM lAghava mATe sautranirdeza paNa thai zake che. () vyAkaraNamAM aneka saMjJAono vaparAza karavAmAM Avyo che. jema ke - 3 thI bI sudhInA varNasamudAyane oLakhavA "svara' saMjJA vAparI che. thI sudhInA varNasamudAyane oLakhavA vyaMjana saMjJA vAparI che. thI dIrgha 7 sudhInA svaro mATe samAna" saMjJA vAparI che. tevI rIte si, ma, na, mam
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxiv prastAvanA ane mane pratyayo mATe "gha' saMjJA batAvI che. saMjJA karavAnuM prayojana paNa lAghava che. kemake jo vyAkaraNamAM saMjJAono vaparAza na karavAmAM Ave to je sUtromAM ka thI dIrdha gau sudhInA vargo apekSita hoya tyAM te badhA vargono nirdeza karavo Avazyaka bane, jethI ghaNuM gaurava thAya. tenA badale svara saMjJAne karatuM phakata eka saMjJAsUtra racI devAmAM Ave to ma thI mI sudhInA vargonI apekSA rAkhatA dareka sUtramAM khAlI hara zabdano vaparAza karavAthI ja kAma patI jAya. jema ke 'svarAti 2.3.86', 'svare vA .rU.24', 'svareNya: 2.3.20' , 'va racce svare 2.2.ra' vigere sUtro juo. A rIte anya saMjJAo mATe paNa samajI levuM. Ama mAtrAlAghava mATe saMjJAo ati upayogI che. (g) vyAkaraNamAM mAtrAlAghava mATe aneka gaNono^) sahAro levAmAM Avyo che. jema ke sarvAti gaNa (sarva, vizva, 35, 3maya vigere zabdono samUha), anya gaNa, anAdi gaNa, zrenkavi gaNa, tAra gaNa vigere gaNo banAvavAne kAraNe phAyado e thAya che ke sUtromAM gaNAntargata dareka zabdono ullekha nathI karavo paDato, paraMtu mAtra te gaNanA Agha akSarane Adi zabda joDI sUtramAM mUkI devAno hoya che, jethI lAghava thAya e spaSTa che. jema ke 'sarvAre smata 2.4.7' , 'pazvatoDavA 2.4.18', 'manAveH 2.4.26', 'zreSyaH vRtAdevyarthe rU.2.204' , vigere sUtro juo. gaNavartI zabdono ullekha riddhihema vyAkaraNamAM te te sUtranI bRhattimAM karavAmAM Ave che. ATalI vAta parathI ApaNe samajI zakahyuM ke mAtrAkRta lAghava-gaurava zuM che, ane tene mATe vyAkaraNamAM kevA prakAranA prayAso AdaravAmAM Ave che. have ApaNe prakriyAkRta lAghava-gauravane samajI laIe. eka sUtranI prakriyAthI jo ITa prayoganI siddhi thatI hoya to be sUtranI prakriyAmAMthI pasAra thavuM gaurava rUpa bane che. tethI ISTa prayoganI siddhi mATe bane teTalAM ochAtranI prakriyAmAMthI pasAra thavuM paDe tema karavuM tene prakriyAkRta lAghava' karyuM kahevAya. AnAthI viparIta karavuM te prakriyAkRta gaurava karyuM kahevAya. jema ke muninA prayogane siddha karavA pANini vyAkaraNamAM be sUtranI prakriyAmAMthI pasAra thavuM paDe che, jyAre siddhahema vyAkaraNamAM mAtra eka sUtranI prakriyA paryApta bane che. te A pramANe - (A) vyAkaraNamAM gaNo be prakAranA batAvyA che. eka AkRti gaNa ane bIjo niyata gaNa. temAM AkRti gaNa eTale evA prakArano zabdasamUha ke jemAM zabdonI saMkhyA nizcita nathI hotI. te gaNamAM udAharaNa tarIke darzAvelAM zabdo jevA AkAravALA bIjA je koI zabdo anyatra jovA maLe te badhAyano paNa A gaNamAM samAveza karavAno hoya che. jyAre niyata gaNa e evA prakArano zabdasamUha che jemAM zabdonI saMkhyA nizcita hoya che. A gaNamAM jeTalA zabdo levAnA hoya che te badhA brahavRttistha gaNapAThamAM darzAvelAM hoya che. zreSyati kRtArthe rU.2.204' sUtramAM darzAvela zreSyAdi gaNa niyata gaNa che, jyAre tAhi gaNa AkRti gaNa che.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ XXV pANinIya prakriyA siddhahema prakriyA muni + TA muni + TA ja zeSa dhyagi 2.4.7 - muni ne dhi saMjJA | ka Ta: j0 2.4.24 muninA=muninA ja gAu nA0 7.rU.220 - muninA=muninA Ama muninA prayoganI siddhinI bAbatamAM pANini vyAkaraNamAM prakriyAgaurava che, ane siddhahema vyAkaraNamAM prakriyAlAghava che. prakriyAgauravane TALavA kyAreka vyAkaraNakAro mAtrA-gauravane gaNakAratA nathI. jema ke 'miyo -- nu dha.2.76' sUtrathI bI dhAtune ru, ru ane nukra pratyayo lagADI kamazaH dhIru, dhIru ane pInu zabdo niSpanna karavAmAM Ave che. have A paikIno mInu zabda to 'miyo ru. 5.2.76 sUtrathI dhAtune ru pratyaya lagADI 'RDivinAM 2.3.204' sUtrathI nAm no Adeza karavAthI paNa niSpanna thai zake che. tethI miyo ru.2.76' sUtramAM nukra zabda mUkInakAmu mAtrA-gaurava karavAnI paNa jarUra nathI rahetI. chatAM jo A rIte pInu zabdanI niSpatti karIe to temAM be sUtranI prakriyAmAMthI pasAra thavuM paDe che, jethI prakriyA-gaurava thAya che. jyAre "miyo ru. 6.2.76' sUtrathI ja dhAtune sIdho ja nu pratyaya lagADI ja mInu zabdanI niSpatti karIe to temAM 'miyo ru. 6.2.76' sUtramAM nu zabda mUkI mAtrA-gaurava svIkAravuM paDe che. to A banne gauravo paikI kalikAlasarvajJazrIe mAtrA-gauravane svIkArI prakriyA-gauravane TALavAnuM kAma karyuM che. Ama prakriyAkRta lAghava-gaurava paNa saraLatAthI samajI zakAya evA che. lAghava-gauravanI vAta Ave eTale ghaNAne evI zaMkA thAya ke "vyAkaraNakAro lAghavane jo ATaluM mahatva Ape che to teo sUtrane napuMsacca zi. 2.4.11'ne badale 'vinnavastha ziH' AvuM mAtrA-lAghavavALuM kema nahIM banAvatA hoya?" paraMtu A zaMkA asthAne che. kema ke vyAkaraNakAro paryAyavAcI zabdone laIne lAghava-gauravanI vicAraNA nathI karatA. AthI ja Avo nyAya paNa jovAmAM Ave che 'zAna tAkavova nArI?' (pari. ze. 123) napuMsava ane viktava zabdo paryAyavAcI che. evI ja rIte dareka ThekANe sAva lAghavaghelA thavAnI jarUra nathI hotI. vyAkaraNakAro je sUtro race che temAM lAghava kevuM karyuM che? te jotI veLAe temAM e paNa javAnuM hoya che ke lAghava karavAmAM kyAMka sUtra") saMdigdha to nathI banI gayuM ne? sUtramAM thoDuM gaurava thAya e cAle, paNa sUtra saMdeha upajAve evuM athavA saraLatAthI na samajAya tevuM na hovuM joie. jema ke --mo-tho sacyakSa ..8' sUtramAM che, go ane gau svaronI saMdhi karavAmAM Ave to te sUtra 'gayAyavI sacyakSaram' AvuM bane jemAM aDadhI mAtrA jeTaluM lAghava paNa thAya che. paraMtu lAdhavanI lAlacathI jo AvuM sUtra racavAmAM Ave to (A) svatvAkSaramaNiM , sAravazvatomuvam matomamanavelyagya, sUtra sUtravido vivuM: II
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxvi prastAvanA bhaNanArane saMdhyakSara kone kahevAya te saraLatAthI na samajAya ane te gUMcavAya. AvuM na thAya mATe ja sUtrakArazrIe saMdhivihoNuM ane ardhamAtrAnA gauravavALuM 'Na-che--mau saccakSaram ?.2.8'AvuM sUtra banAvyuM che. have ApaNe pANini RSie lAghavArthe potAnA vyAkaraNamAM vAparelI mad , har Adi maulika saMjJAonA dUSaNa aMge vicArIe. sau prathama to saMjJA lAghava mATe karAya che te ApaNe AgaLa joI gayA chIe. AthI ja kahevAya che 'naLa saMsAram' have lAghava mATe karAtI saMjJA guru (= moTI) hoya to kema cAle? AthI jo koi prayojana(4) na hoya to saMjJA sAva TUMkI hovI joIe. eka akSarathI pate ema hoya to be akSaravALI na hovI joie. pANini RSie pUrvanA vyAkaraNakAroe vAparelI svara, vyaMjana, ghoSa Adi saMjJAomAM lAghava karavAnA uddezathI te saMjJAo na vAparatA mad, hat, vigere saMjJAono vaparAza karyo che. samajI zakAya ema che ke jo A saMjJAo vyAjabI Thare to svara-vyaMjanane badale kramazaH - saMjJAo vAparavAmAM mAtrA-lAghava che ja. temanI vyavasthA A pramANe che - sau prathama temaNe potAnA vyAkaraNamAM varNasamApnAyane darzAvatA cauda pratyAhArasUtro darzAvyA che . basan 2. RtR rU. 9 mo 4. che maur che. dayavara 6. nan 7. gamaDenim 8. jhabhaJ 9. ghaDhadhaSa 10. jabagaDadaz 11. khaphachaThathacaTatav 12. kapay 13. zaSasara 14. hal A dareka sUtrane aMte rahelA , cha , huM , m vigere vaNa it che. A sUtrone pratyAhAra eTalA mATe kahevAya che, kema ke temanA dvArA vargono vyAkaraNanA sUtromAM TUMkamAM nirdeza karI zakAya che. (A) prayojana hoya to saMjJA vadhu akSaravALI paNa cAle che. jema ke navani zatR rU.rU.22' sUtramAM lIdhelAM pratyayone paraphyapada ane 'para na rU.rU.20' sUtramAM lIdhelAM pratyayone Atmane pada AvI mahAkAya saMjJA karavAmAM AvI che. AmAM prayojana e che ke ruM ane n ivALA dhAtuone jo paga kAna rU.rU.ra0' sUtramAM lIdhelAM Atmapada pratyaya lAge to tyAM dhAtvartha kriyAnuM mukhya phaLa kartAne potAne (Atmane) maLe che ema jaNAvavuM che. mATe te pratyayone Atmane pada saMjJA karI che. (mAtmapravadhinArtha malmane ) ane jo te dhAtuone 'navAdyani zatR0 rU.2.22' sUtramAM lIdhelAM paramaipada pratyayo lAge to tyAM dhAtvartha kriyAnuM mukhya phaLa kartAne potAne na maLatA bIjAne (parasma) maLe che ema jaNAvavuM che. mATe te pratyayone parasmapada saMjJA karI che. dA.ta. yak (yanIm 991) dhAtuno vanate prayoga thAya to dhAtvartha yajJa kriyA karavAnuM zatruvadha Adi mukhya phaLa yajJakriyAnA kartA Rtvijane potAne maLe che ema samajavuM. ane jo yati prayoga karyo hoya to yajJakriyAnuM mukhya phaLa yajJakriyAnA kartA Rtvijane na maLatA yajamAnane maLyuM che ema samajavuM. ahIM mukhyaphaLa eTalA mATe lakhyuM che kema ke yajJakriyAnuM gauNaphaLa dakSiNAdi to Rtvijane maLe ja che. Ama pratyayonI A banne sAnvartha saMjJAo ane ivALA dhAtuone laine saprayojana hovAthI te moTI hoya to cAle. ahIM koIne prazna thAya ke "bhale ruM ane n ivALA dhAtuone laine A pratyayonI mahAsaMjJA banAvI hoya. paraMtu te sivAyanA dhAtuone laIne to A saMjJA TUMkAvI devI joIe ne?' paraMtu A prazna ayogya che. kema ke ekavAra jo amuka dhAtuone laIne A mahAsaMjJA pratyayone lAgu paDI gaI hoya, ane pachI sarvatra jo te paDelI saMjJAthI ja kAma cAlI jatuM hoya to kayo murakha pharI nAnI paNa navI saMjJA pADavAno vicAra kare ?
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxvii (pratyaDhiyanta samaDhiyanta vargo maneneti pratyAhAra:). A sUtrone 'zivasUtra' paNa kahevAmAM Ave che. te eTalA mATe ke zaMkare tAMDavanRtyanA cheDe sanakAdino uddhAra karavA potAnuM DamaruM caudavAra vagADyuM ane e DamarunA nAdamAMthI A cauda pratyAhAra sUtronI utpatti thai che. jo ke A vAtamAM vivAda che, paraMtu te bIjethI jANI levo. have cauda pratyAhAra sUtrone laine Adi saMjJAonI vyavasthAne goThavavA pANini RSie 'viratvena sahetA'(B) (TLkhU. 2..77) AvuM sUtra banAvyuM che. te sUtraema kahe che ke pratyAhAra banAvavA arthAt vargono TUMkamAM nirdeza karatI laghu saMjJAo banAvavA tamAre A cauda sUtromAM vartatA koipaNa eka varSane Adi tarIke levo ane tyArabAda tene tenA pachIno je invarNa joDavAmAM Ave tyAM sudhInA badhA vargone jaNAvatI e laghu saMjJA taiyAra thaze. dA.ta. Adi akSara tarIke prathama sUtramAM vartato na levAmAM Ave ane tene cothA sUtranA aMte rahelo it r anubaMdha joDavAmAM Ave to e AvI eka laghusaMjJA taiyAra thaze ane te thI laine anubaMdha sudhImAM AvatA dareka varNonI (= 4 thI mo sudhInA vargonI) vAcaka saMjJA banaze. jo ke ahIM cAra pratyAhAra sUtromAM darzAvelA mathI laIne mo sudhInA svaro nava ja che. paraMtu teo savarNa (= paraspara sva) sahitanA levAtA hovAthI A saMjJA dvArA cauda svaro AvarI levAya che. evI ja rIte pAMcamAM sUtramAM vartato TU Adi akSara tarIke levAmAM Ave ane tene caudamAM sUtranA aMte vartato - anubaMdha joDavAmAM Ave to ha AvI saMjJA taiyAra thaze ane te pAMcamAM sUtranA prathama akSara d thI laIne caudamAM sUtranA - anubaMdha sudhImAM rahelA badhA ja vyaMjanonI grAhaka saMjJA banaze. Ama ghoSavAna vigere vyaMjano mATe vaparAtI ham Adi saMjJAo mATe paNa samajI levuM. have dhAro ke svara, vyaMjana vigerene badale pANinIya taMtramAM vaparAtI mar , phran Adi saMjJAo kadAca sacoTa sAbita thAya to temAM mAtrA-lAghava jarUra thAya. paraMtu temAM prakriyA-gaurava svIkArI levuM paDe che. kema ke 'eTale ma thI laIne mo sudhInA vargo' ema samajavA eka to pratyAhAra-sUtronuM moTuM jovuM paDe che, ane pachI 'mAhiratyena" (T.mU. .76) sUtrano sahAro levo paDe che. jyAre 4 thI laIne mo sudhInA varSonI sIdhI ja montA. svara: 2.1.4' sUtrathI svara saMjJA karI devAmAM Ave to svarone jANavA mAtra gauvantA: svara: 2.2.4' sUtra tarapha ja najara karavAnI rahe che. A rIte hatna Adi saMjJAo aMge paNa samajavuM. Ama mad vigere saMjJAomAM prakriyA gaurava pragaTa che. A prakriyA-gauravanI vAtane jaNAvatA jAnakIprasAdajI dvivedI pote saMpAdita karelA kAtaMtra vyAkaraNa graMthanI bhUmikAmAM lakhe che - (A) nRtyAvasAne naTarAjarAjo nanAda DhakkAM nvpnycvaaraan| uddhartukAmaH sanakAdikAmAnetad vimarza shivsuutrjaalm|| (B) pratyena tA hita mAhiH madhyapanAM svastha ve saMjJA |
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxviii prastAvanA 'lAghavaM dvividhaM bhavati zabdakRtamarthakRtaM ceti| zabdakRtalAghave'rthabodho jhaTiti vilambena vA bhavediti na cintyate, kiM ca zabdAnAmalpaprayoga ev| alpazabdAnAM prayogeNa prAyo'rthabodhe saukarya lAghavaM vA na bhvti| arthalAghave tu arthabodho jhaTiti bhavediti cintyte| ata eva kAtantre svara-vyaJjana-adyatanIzvastanI-bhaviSyantI-kriyAtipattiprabhRtayo mahatyaH kiM cAnvarthAH saMjJAH praNitAH snti| atasteSAM sNjnyaashbdaanaamaryAvavoe mahattavamAM te paLanI zabdattAdhavaM pratyAhArayone vizeSato zyo (kAtaMtra vyAkaraNa bhAga-1 bhUmikA pRSTha-7). uparokata vAtamAM jAnakIprasAdajIe svara-vyaMjanAdi saMjJAo svIkAranAranA pakSe arthakRta = prakriyAkRta lAghava che tema khulAso karyo che. paNa sAthe sAthe temaNe pANininA pratyAhAra prayogamAM (= Adi saMjJAomAM) mAtrAlAghava che tema paNa svIkArI lIdhuM che. paraMtu kalikAlasarvajJazrInuM to ema kahevuM che ke A Adi saMjJAo ja svIkaraNIya nathI. kemake kAM to temAM ativyApti doSa Ave che ne kAM to teo saMjJA rUpe ja TakI zake tema nathI. te A rIte - AgaLa ApaNe joi gayA ke marU3, nRNa, pramo ane go A cAra pratyAhAra sUtrone AzrayIne svarone jaNAvatI saMjJAnuM nirmANa thayuM che. temAM 'viratyena' (pA.phU. 2..77) sUtranI sahAyathI ka saMjJA dvArA ma thI laIne anubaMdha sudhImAM rahelA sau sudhInAM vargonuM kal saMjJAnA vAcya rUpe grahaNa karavA jatAM prathama, dvitIya ane tRtIya pratyAhAra sUtrane cheDe rahelA , ane anubaMdhone paNa A saMjJA lAgu paDavAnI Apatti Ave che. arthAt teomAM mad saMjJAnI ativyApti1) thAya che. kema ke , ane Tu paNa Adi akSara ane anubaMdhanI vacce ja vartI rahyA che. Ama , ane nI gaNanA svaromAM thatA dha nArIti ane dha roti vigere sthaLe kramazaH asvasvara ane paramAM vartatA va cce .2.2?' sUtrathI (pANini vyAkaraNa mujaba "pho vi' (pA.nU. 6..77) sUtrathI) dha nA DuM no Adeza thavAnI Apatti Ave che. ahIM koI ema kahe ke ", ane huM anubaMdho to i che. ane tethI teone lAgu paDanAra saMjJA nirmANa pAme te pahelAM ja nityakArya (B) hovAthI teo cAlyA javAnA che, mATe temane matsaMjJA lAgu paDavAnI Apatti Avaze nahIM." to tenI vAta barAbara hovA chatAM bIjI Apatti tene mAthe TapakI paDaze. kema ke (A) annakSya nakSatvamativyAti' kahevAya. , ane huM ud saMjJAnA lakSya nathI. kemake temane uddezIne mad saMjJA pravartAvavAmAM nathI AvI. chatAM temane A saMjJA lAgu paDI jAya che, mATe ativyApti kIdhI che. (B) it kArya nityakArya eTalA mATe che kemake te kRtAkRtaprasaMga che. arthAt it evA , ane ne lAgu paDanAra asaMjJA taiyAra thAya te pahelAM paNa temane cAlyA javAnI prApti che ane saMjJA taiyAra thayA pachI paNa cAlyA javAnI prApti che. mATe nitya evuM it kArya baLavAna banavAthI mad saMjJA lAgu paDatA pahelAM ja , zuM ane huM cAlyA javAnA.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxix jema k, ane k anubaMdho it che, tema cothA pratyAhAra sUtrane cheDe rahelo ch anubaMdha paNa it che. tethI g, ane OM ne lAgu paDanAra ap saMjJA nirmANa pAme te pahelAM ja jema teo it hovAthI uDI javAnA, tema ar saMjJA nirmANa pAme te pahelAM ja anubaMdha paNa it hovAthI te paNa uDI jaze. to pachI svarone jaNAvatI an saMjJAno udaya ja zI rIte thaze ? AthI jo ar saMjJAne pragaTa thavA devI hoya to kAM to cUpacApa r, ane ph anubaMdhamAM ap saMjJAnI ativyApti svIkArI levI paDe, kAM pachI ar Adi saMjJAo banAvavAnuM mAMDI vALI chAnAmAnA svarAdi saMjJAono svIkAra karI levo paDe. Ama mAtrA-lAghavanA lobhamAM AvI dUSita evI an Adi saMjJAo svIkAravA yogya nathI. A sivAya bIjI nAnI nAnI kSatio to keTalI batAvavI. Ama paNa pANini vyAkaraNa 'trimuni vyAkaraNa' kahevAya che. jyAre siddhahema vyAkaraNa 'ekamuni vyAkaraNa' che. trimuni vyAkaraNa eTalA mATe kahevAya che kemake pANini RSie vyAkaraNanA sUtro racyA che. tyArabAda keTaloka kALa jatA kAtyAyana (vararuci) RSine pANini vyAkaraNanA sUtromAM kyAMka padArthone vadhu khulAsA pUrvaka rajU karavA jevA lAgyA, to vaLI keTaleka ThekANe kahevAnA bAkI rahI jatA padArtho rajU karavA jevA lAgyA, jyAre kvacit temane pANini RSie rajU karelAM padArtho bhUlabharyA lAgavAthI temAM sudhArA karavA jevA lAgyA. mATe temaNe pANini vyAkaraNanA 1245 sUtro upara uktaciMtApravartaka, anutaciMtApravartaka ane duruktaciMtApravartaka Ama traNa prakAranA vArtikonI^) racanA karI che. vaLI pAchA kALakrame pataMjali RSie pANini vyAkaraNanA 1713 sUtro upara bhASya) ke je vyAkaraNa mahAbhASyanA nAme oLakhAya che tenI racanA karI che. Ama traNe munionA prayAsane laine pANini vyAkaraNa niSkalaMka prAyaH banyuM che, mATe te trimuni vyAkaraNa che. paraMtu pANini pachInA A banne RSionA dhyAnamAM paNa keTalIka kSatio nahIM AvI hoya ane vaLI kyAMka AvI paNa haze to temAM dharakhama pheraphAra karavo paDe vigere kAraNe temAM sudhAro nahIM karyo hoya mATe pANini vyAkaraNamAM av, haeNt Adi saMjJAono svIkAra vigere keTalIka kSatio rahI javA pAmI haze. Ama zrI siddhahema vyAkaraNa eka paripUrNa ane lAghavayukta vyAkaraNa che. jyAre pANini Adi vyAkaraNomAM kAM to ThekaThekANe gaurava athavA paripUrNatAno abhAva jovA maLe che. ahIM prasaMgavaza keTalAka vidvAnoe zrI siddhahema vyAkaraNamAM je gaurava Adi doSa batAvavAnA prayAsa karyAM che te aMge thoDI samIkSA karI laie. sau prathama to adhyApaka zrI vasaMtabhAi manubhAI bhaTTa ke jeo hAla amadAvAda khAte gujarAta yunivarsiTImAM vyAkaraNanA adhyApananuM kArya bajAve che temaNe potAnAM pANinIya vyAkaraNa vimarza nAmanA lekhasaMpuTAtmaka pustakamAM 'vaiyAkaraNa hemacaMdrAcArya" zIrSaka heThaLa eka lekha lakhyo che. temAM temaNe siddhahema vyAkaraNanI racanAmAM kalikAlasarvajJazrInI khUbIo bhegI keTalIka khAmIo paNa batAvavAno prayatna karyo che te keTalo ayukata che e vicArIe. temAM sau prathama temaNe je khAmI batAvI che te akSarazaH A pramANe che. - (A) uktAnuktaduruktAnAM cintA yatra pravartate / taM granthaM vArtikaM prAhurvArtikajJA manISiNaH / / (B) sUtrArtho varNyate yatra vAkyaiH sUtrAnusAribhiH / svapadAni ca varNyante bhASyaM bhASyavido viduH / /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA (a) 'si.he.za. (siddhahemazabdAnuzAsana) mAM A anuvRttinI yuktino svIkAra karyo hovA chatAMya kyAMka temAM kSati paNa jovA maLe che. jema ke, XXX adhAtuvitti vAvayamarthavannAnA si. he. za. 1-2-27 zighuMT / -1-28 (A sUtranI bRhatkRttimAM lakhyuM che ke - nAsAvezaH zighuMTyuMtto maLatA) ahIM pUrvasUtra (1-1-27) mAM je nas rAs pratyayono nirdeza (ke anuvRtti) nathI, evA pratyayonI anuvRtti 1-1-28 mAM mAnIne vRttimAM sUtrArtha Apyo che.(A) I have ApaNe A kSatinI samIkSA karIe. siddhahema vyAkaraNamAM jema 'zirbud 1.2.28' sUtra che. tema pANini vyAkaraNamAM 'ziH sarvanAmasthAnam' (vA.mU.1.1.42) sUtra che. tenI vRtti A pramANe che - 'zi ityetat sarvanAmasthAnasaMjJaM bhavati / kimidaM zi iti ? ' jazzasoH ziH 7.1.20 iti ziH AdezaH ' / (kAzikA)' 'ziH sarvanAmasthAnam' (pA.pU.1.1.42) sUtranI pUrvanuM sUtra 'avyayImAvazva' (pA.sU.1.1.46) che. temAM kyAMya nas rAs pratyayono nirdeza ke anuvRtti nathI. tethI vasaMtabhAie ahIM paNa kahevuM paDaze ke '"pANini vyAkaraNamAM pUrvasUtra 'anyathImAvazva' (pA.sU...4) mAM je nas zat pratyayono nirdeza ke anuvRtti nathI, evA te pratyayonI anuvRtti 'ziH sarvanAmasthAnam' (pa.pU...46) sUtramAM mAnIne vRttimAM sUtrArtha Apyo che je pANini RSinI anuvRttine lagatI kSati che.'' na have ahIM vAstavikatA e che ke vasaMtabhAi kadAca bedhyAna haze jethI bhUlathI A bhUla kADhI dIdhI haze. kema ke tyAM na to siddhahema vyAkaraNamAM kSati che ke na to pANini vyAkaraNamAM. AmAM thayuM che evuM ke pANini vyAkaraNamAM nas zat pratyayono zi Adeza 'narasoH ziH' (pA. sU. 7.6.20) sUtrathI thAya che. tema siddhahema vyAkaraNamAM 'napuMsasya ziH 1.4.6' sUtrathI thAya che. pANini vyAkaraNanA te sUtramAM nak s pratyayo sAkSAt mukyA che. jyAre siddhahema vyAkaraNanA 'napuMsakSya ziH 6.4.6' sUtramAM nam zat pratyayo 'aSTa mornas-AsoH 1.4.1rU' sUtrathI anuvRtta che. bAkI 'zighuMm ..28' ke 'ziH sarvanAmasthAnam' (pA.TU.1.1.42) sUtramAM kham rAsnI anuvRtti ja nathI. tyAM to vyakti sUtramAM nirdiSTa zi ne jue eTale sahaja ene prazna thAya ke ''A zi zuM che ?'' ane tethI 'vyAghyAto vizeSArthapratipatti:' nyAye tarata ja vRtti tarapha najara karatA tene khabara paDI jAya ke A zi to 'navuMlasya ziH 1.4.'ke 'nAsoH ziH' (pA.mU.7.2.20) sUtrathI thayela nas zas pratyayonA Adeza rUpa che. Ama paNa 'ziT 1.2.28' ke 'ziH sarva.' (pA.phU.2.1.42) sUtro zi ne ghuT saMjJA (A) juo pA. vyA. vimarza pR. 281 pahelo phakaro
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxxi ke sarvanAmasthAna saMjJA karanAra sUtro che to temAM vasaMtabhAine nam zat nI anuvRtti laIne karavuM che zuM? e samajAtuM nathI. uparokata bAbatamAM bhUla kADhavI hoya to uparathI pANini RSinI eka bhUlanIkaLI zake ema che ke temaNe "gha' jevI koi ladhusaMjJAno vaparAza karavAne badale 'sarvanAmasthAna" AvI gurUsaMjJAno vaparAza karyo che. ahIM koI ema kahe ke "sarvanAmasthAna saMjJA niprayojana nathI. paraMtu te sAnvartha hovAthI tenA dvArA pANini RSine jaNAvavuM che ke 'sarva nAma titi masmina A) vyutpanTsanusAra zi Adi sarvanAmasthAna) pratyayo paramAM vartatA saMpUrNa nAma Take che ane e sivAyanA pratyayo paramAM vartatA saMpUrNa nAma nathI TakatuM, kavacita nAmano eka bhAga cAlyo jAya che." jema ke upasetuSa: prayogasthaLe 35 + sat dhAtune - pANini sUtra siddhahema sUtra ja "bhASAvAM sarvasa- rU.2.208' ja "tatra vasu. 1.2.2' - 3 + sat + vahu che "niTi vAtonagrAsastha 6.2.8 - che. "gara hi0 6.4.220' ja manAzare 4.2.24' 35 + sek + | ka "vaaAnI lU0 7.2.67' ja " -pR 04.4.82' - 3 + sen + + drava "varmA kitIthA 2.rU.2' jA samaya 2.2.rUrU' - 35+se+ va+zana - "vasoH samrasAran 6.4.22' "vasa kam 2..201" 35++++3n zam have A avasthAmAM s (ddhi.ba.va.) e sarvanAmasthAna pratyaya nathI. tethI tene saMpUrNa nAmane TakAvanAra sarvanAmasthAna saMjJAno abhAva hovAthI aMza UDI jAya che ane AgaLa sAdhanikAmAM nA nor, rno visarga Adeza ane upase nA sUno 6 Adeza karavAthI 3pameSa: prayoga siddha thAya che jemAM 35r nAma akhaMDa nathI. ahIM A dhyAnamAM rAkhavuM ke upaseSa: prayogane siddha karavA 35 + sek + 8 + Das + zam (A) ahIM sarva zabda avayavanA kArce (= sAkalya) arthamAM che ane nAma eTale prAtipAdika (= nAmAtmaka zabda). tethI zi Adi pratyayo paramAM vartatA eka paNa avayavanI vikalatA vinAnuM saMpUrNa nAma Take che. mATe teo sarvanAmasthAna saMjJA pAme che. (B) pANini vyAkaraNamAM pulliMga-strIliMgamAM siM - gau - na - 3 - pratyayo temaja napuMsakaliMgamAM zi pratyaya sarvanAmasthAna saMjJaka che. pANini vyAkaraNamAM pahelA sat nuM ddhitva kare che ane pachI 'mata ha0 6.4.20' sUtrathI dhitva lopa ane zi Adeza kare che. jyAre siddhahemamAM 'nAzAdeva 4.2.24' sUtrathI ja Adeza ane dhitva-niSedha sAdhI levAmAM Ave che. (C)
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxxii prastAvanA avasthAmAM rU ne UDAvavo jarUrI hato ane tene uDAvavAnuM bIjuM koi nimitta na vartatA sarvanAmasthAna saMjJAnI gerahAjarI rUpa nimittanA baLe UDAvavAmAM Avyo che. Ama pANini RSie batAvelI moTI paNa sarvanAmasthAna saMjJA sAnvartha hovAthI jarUrI che. to Ama kahenAranI vAta barAbara nathI. kema ke TU ne radabAtala karavAnuM bIjuM nimitta che. t Agama pANini vyAkaraNa pramANe vaccenA ' (.. 7.ra.67) sUtrathI baMjanAdi varSa pratyayanA nimitte thayo che, ane siddhahema vyAkaraNa pramANe *-vR-pR. 4.4.8' sUtrathI vyaMjanAdi parokSAne laine pravaryo che. have jyAre uparokata sAdhanikAmAM vasu no 3 Adeza karavAmAM Ave che, tyAre jema chatranI sAthe teno chAMyo paNa cAlyo jAya che tema rUnuM nimitta vyaMjanAdi kvasu pratyaya gerahAjara thavAthI nimittAve naimittisthApyAH ' nyAyAnusAra r Agama paNa ApameLe cAlyo ja javAno che. mATe 3pa6s: vigere prayogonI siddhi mATe koi takalIpha paDatI na hovAthI temanI siddhi mATe ATalI moTI sarvanAmasthAna saMjJA karI za Adi pratyayone te saMjJAnI prAptino abhAva batAvI tenA baLe ne haTAvavAnI nakAmI mAthAphoDamAM paDavuM te yukta na gaNAya. tethI gurU evI sarvanAmasthAna saMjJA karavAmAM pANini RSinI kSati thai che temAM koi phera nathI(). () vasaMtabhAi ema kahe che ke "pANinie ....., har vagere pratyAhAronI siddhi karI che. jenA pariNAme temanA sUtromAMlAghavanI savizeSa siddhi thayelI jovA maLe che. paraMtu hemacandrAcArye potAnA vyAkarAgane AraMbhe AvA koI vargasamAnAyane mUkyo nathI ane pratyAhAranI yukti puraskArI nathI. temaNe to saMskRta bhASAnA vargono paricaya karAvavA ane temAnA amuka amuka jUthone mATe keTalIka kRtrima saMjJAo ja sIdhI jAhera karI che. jema ke, gauttA. svara: / -2-4 ....... hemacandrAcArye potAnA vyAkaraNatatramAM saralatA lAvavAnA AzayathI pANinipuraskRta pratyAhAranI yuktino svIkAra karyo nathI. paraMtu temaNe dhAtu pratyaya vageremAM anubandha lagADavAnI yutino to svIkAra karyo ja cheB) ....." ahIM hakIkata e che ke kalikAlasarvajJazrIe potAnA vyAkaraNamAM saraLatA lAvavA mATe pratyAhAranI yutine jatI karI che evuM che ja nahiM. paraMtu ba , hatna Adi pratyAhAranI yukitao ativyAkhyAdi doSathI dUSita hovAthI svIkArya bane ema nathI, mATe jatI karI che. vaLI vasaMtabhAI pratyAhAranI yuktimAM lAghavanI savizeSa siddhi jue che tyAM phakata mAtrA-lAghava ja temanI najaramAM AvyuM che. prakriyA-gaurava sudhI temanI daSTi pahoMcI nathI. mad , hajU Adi pratyAhAranI yutimAM prakriyA-gaurava thAya che, je gaurava svara, vyaMjanAdi saMjJAo karavAmAM naDatuM nathI. mATe paNa kalikAlasarvajJazrIe pUrvanA aindrAdi vyAkaraNa anusAra svarAdi saMjJAone svIkAravuM vyAjabI gayuM che. pratyAhAranI yuktimAM AvatA uparokta prakriyA-gaurava temaja ativyAkhyAdi doSonuM savistAra varNana A ja prastAvanAmAM pRSTha xxvi thI xxix' upara juo. (A) juo sUtra "1.1.28' bRhanyAsa temaja pA.phU.1.1.42" kAzikA uparanI padamaMjarI TIkA. (B) juo pA. vyA. vimarza pR. 281-282.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxxiii (c) vasaMtabhAi lakhe che "paribhASA sUtro eTale sUtro mATenA sUtro. temane vyAkaraNanA AraMbhe mUkavA joIe. pANini RSie tasminnati nirdiSTa pUrvasya' (T.phU.7.2.66) vagere paribhASA sUtrone mahadaMze potAnI aSTAdhyAyInA pahelA adhyAyamAM ja mUkyAM che. paraMtu hemacaMdrAcArye A sUtrone si.ke.za. nA cheka sAtamAM adhyAyanA aMte mUkyAM che. pariNAme temanA anuzAsanano abhyAsa karanArane temanA sUtromAM prayojAyelI pa,6,7 vibhakitaono kevI rIte artha karavAno che ? te zAstrano ajobhAga na Ave tyAM sudhI samajamAM nathI AvatuM. athavA to adhyApake tete paribhASA sUtronuM zAstrAraMbhe jJAna karAvavuM paDe che. paNa te aMgenI kALajI hema. sUrie rAkhI nathI. paribhASA sUtrone zAstrIjo mUkavA pAchaLa kayo tarka haze e samajAtuM nathI.) ..." ahIM samajI zakAya evuM che ke jo paribhASA sUtrone vyAkaraNanA AraMbhamAM batAvavAmAM Ave to paNa te paribhASA sUtro vyAkaraNanA anya sUtromAM kai rIte pravarte che te samajAvavA adhyApake ekAda AgAmI vidhisUtrane laine pahelethI teno artha abhyAsune samajAvavAno to Ubho ja rahe che. mATe ja pANini vyAkaraNamAM takSitriti nirviSTapUrvastha 2.6.66 (B) vigere paribhASAsUtronI vRttimAM pharI yAvi' (T.phU. 62.77) (siddhahema vyA. pramANe varelve 2.2.22') vigere AgAmI sUtrone daSTAMta tarIke TAMkavAmAM AvyA che. basa evI ja rIte vyAkaraNamAM jo vidhisUtrone pUrve mUkavAmAM Ave ane paribhASAsUtrone vyAkaraNanA cheDe mUkavAmAM Ave to paNa vidhisUtronA adhyApananA avasare ekavAra adhyApaka abhyAsuone yathAvasara samajAvI devuM paDe ke "vidhisUtromAM AgAmI paribhASAsUtro A rIte pravarte che." AthI paribhASAsUtrone vyAkaraNanA AraMbhe batAvo ke cheDe batAvo banne pakSe sarakhuM ja thayuM. (d) vasaMtabhAinuM kahevuM che ke " 'sUtra' to svalpAkSaratnAdi lakSaNo dharAvatuM hovuM joIe. e sUtralakSaNa mujaba si.ke.za. nA sUtronI samIkSA karIe to temAM svalpAkSaratva sarjAze sAdhavAmAM AvyuM hoya ema jaNAtuM nathI. dA.ta., thAtoSivaceyuvuM svare pratyA 2-2-10 (vRtti: - dhAtusarvAcina: vacovacca va sthAne svarA pratya pare yathAsam rU3vuM'tyetAvAveza bhavata: I) A sUtramAM be vAra prayojAyelA vaLa zabdane eka vAra ghaTADI zakAyo hota, paNa sUtrone ativizada banAvavA jatA sUtronuM svalpAkSaratva khaMDita thayuM hoya ema jaNAya che." ahIM jaNAvavAnuM ke kalikAlasarvajJazrIe yuvarka-vR0 5.2.28' sUtramAM rU varNa ane 3 varNane jaNAvavA yuvaf zabda vAparyo che. tethI teozrIe sUtrane ativizada banAvavAnI gaNatarIthI ke pachI ajANatA thAtorivavacceyuo 22.50' sUtramAM eka varnazabda vadhu vAparyo che tevuM nathI. paraMtu sakAraNa vAparyo che. sUtrakArazrI koine koi nimittane laIne nyAyAdinuM jJApana karatA hoya che. to prastutamAM jo teo eka varga zabda vadhu na vApare to (A) juo pA. vyA. vimarza pR. 284. (B) AnI sAme siddhahema vyAkaraNamAM saptA pUrvaya 7.4.201' paribhASAsUtra che.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxxiv prastAvanA 'vicitrA sUtrasya vRti:'nyAyanuM jJApana zI rIte karI zake ? arthAt temaNe 'dhArivavarNasyeyu 2.2.0' sUtramAM eka va(A) zabda vadhu mUkyo che te 'vicitrA sUtrasya kRtiH' nyAyanuM jJApana karavAnA hetuthI mUkyo che. mATe ahIM sUtranuM svapAkSaratva khaMDita thayuM che tema na kahevAya. (e) vasaMtabhAi kahe che ke "pANini vyAkaraNa vAkyasaMskArapakSane svIkAranAruM che, kemake temAM vAkyanI (= eka samagra uktinI) racanA varNavatAM sUtrono je krama che, te A pramANe che : (i) kRtrima-pAribhASika saMjJAo ane paribhASAsUtro, (ii) vAkyanA ekamane manamAM rAkhIne, kriyAnirvartaka evA padArtho-arthone kartRkArakAdi saMjJAo ApavI, (iii) te saMjJAonuM nAmapada ane kriyApadamAM parivartana ane chelle (iv) pada/sandhiviSayaka dhvani parivartananA niyamo che. jyAre si.he.za. nA 1 thI 7 adhyAyono viSayAnukrama jotA te padasaMskArapakSane svIkAranAruM vyAkaraNatantra jaNAya che. kemake temAM zAstrAraMbhe (i) vadhvaniono paricaya, (ii) nAmane lAgatA vibhakti pratyayone prathamA vigere saMjJAonuM vidhAna, (iii) svara ane vyaMjana saMdhi, (iv) nAmapadanI rUpa prakriyA (v) kArakasaMjJA ane tannimittaka vibhakti vidhAna (vi) satva, patna, chatyAdi vidhio, (vii) strI pratyaya vidhi, (viii) upasarga gatisaMjJAno pradeza, (ix) samAsavidhi, (x) kriyApadonIrUpasiddhi, (xi) kRdantanI rUpasiddhi, (ii) ugAdi pratyayo, (iii) taddhitavidhi... ahIM joi zakAya che ke pahelA pada ane saMdhi viSayaka dhvani parivartananA sUtro che. pachI nAmapadonI siddhi ane trIje tabakke kArakasaMjJAonuM vidhAna che. arthAt koi kriyApadanA pariprekSyamAM nAmapadonI siddhi karavAnI nathI. rAmaH vi. padonI siddhi pahelA svataMtra rIte thai gayA pachI ja, te pado kayA kArakArthane vyakta karavA vaparAya che enuM nirUpaNa che...'' AgaLa pRSTha 292-293 para teo lakhe che "Ama A hemacandrAcAryanA vyAkaraNatantramAM kriyApadathI nirapekSa rahIne (eTale ke samagra vAkyanA sandarbhane dhyAnamAM lIdhA vinA) rAma:, AcheH / vagere ekAkI (ananvita) padonI siddhi karavAnI hoya che. vadhu spaSTa zabdomAM kahIe to () vaktAno vivakSitArtha kaI vibhaktithI vyakta thaI zakaze ? - e jANyA pahelA ja, ane (gha) amuka zabdano ke vibhaktyanta padano konI (= kayA bIjA nAmapada ke kayA kriyApada) sAthe anvaya thaze/karIzuM ? te nakkI karyA vinA ja yAdacchika rIte nakkI karavAnuM ke vaktAe amuka vibhaktinAM rUpo banAvavA che.............. A dRSTie hemacandrAcAryanuM vyAkaraNatantra padasaMskArapakSane svIkArIne pravRtta thayuM che ema kahevAnuM prApta thAya che.'' ApaNane Azcarya lAge ke mAtra pANini vyAkaraNanI sUtra-racanAnA kramane najaramAM rAkhI vasaMtabhAi kema ''pANini vyAkaraNa vAkyasaMskArapakSane svIkAranAra che.'' AvA nirupaNanuM sAhasa karatA haze ? kema ke pANini vyAkaraNane lagatI TIkAdimAM evA aMzo jovA maLe che jenAthI spaSTapaNe khyAla Ave ke pANini vyAkaraNa paNa padasaMskArapakSane svIkAre che. jema ke '(A) ripsitatama rma' (pA.sU.1.4.46) sUtranI kAzikA vRtti paranA jinendrabuddhinyAsamAM AvA prakAranI paMktio che - (A) AnI sAme siddhahema vyAkaraNamAM 'rtuAvyuM rma 2.2.rU' sUtra che.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ XXXV atha nadI kUlaM karSatItyAdau kathaM karmasaMjJA ? kathaJca na syAt ? nadyAderacetanatvAt, acetanAnAmIpsAyA asambhavAt, naitadasti; atra nadIti padAntarasambandhAdIpsAyA abhAvo'cetanasyApi bhAvaH pratIyate / na ca padasaMskAre padAntarasambandhagamyo'rtha upayujyate, tena kUlaM karSatItyAdAvicchAmAtramAzritA vyAptiH, karma ca sNskriyte| yadyapi pazcAnnadyA saha sambandhAdacetanatvamicchAyA abhAvazca pratIyate, tathApi ca tabahirAtlAvantarak||saMjJAArya na rAkhtoti nivartAyatun| (pA. sU. 1.4.49 ji.bu. nyAsa) have jarA ApaNe uparokta paMktiono artha samajI laie -pahelAM to 'rturipsitatAM karma' (pa.pU. 1.4.46) sUtra ema kahe che ke 'kartAne kriyA dvArA je vastu prApta karavI atyaMta iSTa hoya tene karma kahevAya.' ahIM koi prazna kare che ke "navI jAM Sati prayogasthaLe navI kartA che ane bhUta ne karmasaMjJA karavAnI che. paraMtu te thai zake ema lAgatuM nathI. kema ke nadI padArtha acetana = jaDa che, ane jaDane icchA saMbhavatI nathI. tethI kUla padArtha jaDa evI nadI rUpa kartAne prApta karavAne iSTa (icchAno viSaya) banI zake tema na hovAthI te karma zI rIte banI zake ?'' paraMtu A vAta barAbara nathI. kema ke A zaMkA (vAkyasaMskArapakSane AzrayIne) tam padano navI padanI sAthe saMbaMdha = anvaya thato hovAthI UbhI thai che. arthAt vAkyasaMskArapakSe padanI niSpatti veLAe vAkyamAMnA dareka padano ekabIjA sAthe yathAyogya anvaya karavo jarUrI hovAthI trUtam padano navI padanI sAthe anvaya thavAne kAraNe nadI e acetana che ane mATe tene icchA hoi na zake A badhA svarUponI pratIti thAya che. tethI tta e navI kartAnuM ipsitatama na banI zakatA karma banI zakatuM nathI. bAkI pasaMskArapakSe to padaniSpatti veLAe A rIte vAkyamAMnA dareka padono paraspara yathAyogya anvaya karavo jarUrI hoto nathI, tethI aaN rjyati ATalo ja vAkyAMza levAno ane navI padanI sAthe jaina no anvaya na karatA yatkiMcit (x-y-z) vyaktinI icchAne AzrayIne jUna mAM vyApti ( = amuka kartAnI karSaNa kriyAne laine ipsitatamatA) batAvI tane karma rUpe banAvI levuM zakya bane che. jo ke pAchaLathI vAkyArthanI prApti veLAe jyAre bhUtam padano navI padanI sAthe anvaya thAya che tyAre navI kartAnI tA tene prApta jaDatA ane tene icchAno abhAva hoya che A vAta pratIta thAya che, tethI tam e navI nuM iSTatama na banatA thayelI yatkiMcit kartAzrita karmasaMjJA cAlI javI joie. paraMtu ('na hyunnarahAM pavasaMsthAra vahiraNDA: pavAntarasambanyo vAghate' nyAyathI) aMtaraMga evuM tam nuM karmasaMjJAkArya padAntaranA saMbaMdharUpa bahiraMga kArya dvArA nivartI zake nahIM, tethI navI aaN rpati sthaLe bhUtam karma rUpe siddha thai zakaze. uparokata jinendrabuddhinyAsanI paMktiomAM ApaNe spaSTapaNe joi zakIe chIe ke tam ne karmasaMjJA prApta karAvavA padasaMskArapakSano Azaro lIdho che. vaLI padasaMskArapakSe paNa vasaMtabhAi kahe che tema temaja kriyApadathI ke nAmapadathI sAva 'vaktAno vivakSitArtha kai vibhaktithI vyakta thaze e jANyA vinA ja, nirapekSa rahIne yAdacchika rIte rUpo niSpanna karavAmAM Ave che.' tevuM nathI. kemake ApaNe jinendrabuddhinyAsano
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxxvi prastAvanA 'tena vRtna karSatItyAvichImAtramazrita vyakti:, Y=ra saMyite' paMkitamAM joi zakIe chIe ke padasaMskArapakSe mana phAve te rIte jhUmrUpa sAdhavAnI vAta nathI, paraMtu tyAM paNa vaktAne e to khabara che ke mAre vRtta rUpa sAdhavuM hoya to na zabdane dvitIyA vibhakti lAgavI joie ane te tyAre lAge jo te karma bane. mATe ja to tyAM vakatA navI svarUpa kartA vizeSanI icchAno Azraya na karatA yatkiMcit kartAnI icchAne AzrayIne lUTUna mAM pahelAM karmatA sAdhe che ane pachI dvitIyA vibhakti lagADI tram rUpa siddha kare che. bIjuM sUtram no utti kriyApada sAthe temaja yatkiMcit kartAnI sAthe anvaya = sApekSatA paNa abAdhita ja che. mAtra tyAM pUnam rUpanI niSpattimAM bAdhaka banatA nakkI kartA sAthenA anvayamAM ja upekSA karavI jarUrI banI che. siddhahema vyAkaraNanA svatantra: 1 2.2.2' sUtramAM paNa padasaMskArapakSane lagatI AvI paMkitao che - 'yadyevaM nadIkUlaM patatItyAdau svAtantryAbhAvAt kartRtvAbhAvaH tathAhi - svAtantryaM nAma paridRSTasAmarthyakArakaprayoktRtvaM cetanavyApAro nA'cetanasya kulAdeH sambhavati, ucyate - sAmAnyena kartRvyApAre padaM niSpAdya gzva palAntarayo:, RhattAra pasaMdU vadara: palAntarasambanyo vAdhara tiA' (2.2.2 khU. nyAsa) artha - sau prathama to 'svataMtre: kartA 2.2.2' sUtra ema kahe che ke 'kriyAmAM hetubhUta je kAraka kriyAnI siddhinI bAbatamAM bIjA kArakone AdhIna na hovAthI pradhAnapaNe vivakSAya arthAt je anya kArakono pravartaka bane paraMtu bIjAthI je pravarte nahIM vigere, te kArakane kartA kahevAya." have ahIM koI zaMkA kare che ke "jo svataMtra kArakane tame kartA kaho cho, to navIjUnaM pati (nadIno kinAro paDe che) prayogasthaLe svAtaMtrya prApta na thavAthI navIjUna ne kartA nahIM kahI zakAya, kemake svataMtratene kahevAya jemAM kriyA karavAnuM sAmarthya dharAvatA anya kArakone pravartAvavApaNuM hoya. have pravartakapaNuM to cetana vastumAM ja hoi zake che. tethI acetana evA navIna mAM pravartakapaNuM saMbhavatuM na hovAthI te svataMtra nahIM banI zake, mATe tene kasaMjJAno lAbha nahIM thAya." te A zaMkAnuM samAdhAna karatA kahe che ke padasaMskArapakSane AzrayIne navIna no pati kriyApadanI sAthe anvaya na karatA sAmAnyathI 'mati = hovuM Adi kriyA rUpa kartAnA vyApArane AzrayIne navIjUnam kartavAcaka padane sAdhI levuM, ane pAchaLathI jyAre tenI sAthe patipadano anvaya thAya tyAre bhalene paDavAM rUpa cetananA vyApArano navInna mAM meLa na paDe, chatAM aMtaraMga evA padasaMskArane (= navIna ne prApta kartusaMjJAne) bahiraMga evo pati padano saMbaMdha bAdhA na pamADI zake. ahIM paNa ApaNe joI zakIe chIe ke padasaMskArapakSe gati Adi kriyAne sApekSa rahIne ja navInam padane kartavAcaka pada rUpe sAdhavAmAM AvyuM che, yAdacchika rIte nahIM. A sivAya paribhASanduzekharamAM batAvela jaLamukyorka zArvasaMpratyayaH' nyAyanI vikhyA cAyo nA prAtipadikakArye kiMtUpAttaM viziSyArthopasthApakaM viziSTarUpaM yatra tAdRzapadakArya ev| pariniSThitasya
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ XXXVII padAntarasambandhe hi gaurvAhIka ityAdau gauNatvapratItirna tu praatipdiksNskaarvelaayaamityntrnggtvaajjaatsaMskaravAlAyo1: pratipArve pravRAAve vInam' A vRtti paNa jovA yogya che. kemake temAM jaNAve che ke "jaLamukyo: 'nyAyanAmakAryasthaLe nathI pravartato, paraMtu padakAryasthaLe ja pravarte che. nAmakArya eTale vibhakitanA pratyayo ke DI, mAm vigere strI pratyayonA nimitte zabdane vyAkaraNanA sUtrothI thatuM kArya ane padakArya eTale bhASAmAM prayoga karavA lAyaka taiyAra thayelAM padano bIjA pada sAthe saMbaMdha thatA vyAkaraNanA sUtrothI je kArya thAya te kArya. padakAryasthaLe ja A nyAya pravartavAnuM kAraNa nAgeza bhaTTa ema jaNAve che ke nahI: (gAya jevo jaDa vAhIka) sthaLe jyAre jo zabdane si (pANi.vyA. nA hisAbe su) pratyaya lAgI prayoga niSpanna thavA rUpanAma kArya cAlatuM hoya tyAre jo zabdano gauNabhAva pratIta nathI thato. paraMtu jyAre bhASAmAM prayoga karavA lAyaka niSpanna thayelA : padano vahI: padAntaranI sAthe saMbaMdha thAya tyAre jo zabda ahIM potAnA mukhya evA "gAya" arthamAM na vartatA go sadaza evA gauNa arthamAM vartI rahyo che tevI pratIti thAya che. paraMtu tyAre vakhata vItI cUkyo hoya che, kema ke prAtipadikasaMskAra veLAe = no zabdane si pratyaya lagADI zo: padanI niSpatti veLAe = padasaMskAra veLAe jo zabdano gauNabhAva pratIta na thatA aMtaraMga evuM je : padanI niSpatti rUpa kArya thAya che te pAchaLathI jyAre vAhI padAktaranI sAthe saMbaMdha thatA zabdano gauNabhAva pratIta thAya tyAre 'nAta Ina rivartate nyAya mujaba pAchuM nivartI zakatuM nathI. Ama nAmakArya sthaLe zabdanA gauNabhAvanI pratIti na thavI e jogamukyo: 'nyAyanuM nAmakArya sthaLe na pravartavAmAM kAraNa che. ahIM ApaNe joI zakIe chIe ke nAgeza bhaTTe padasaMskArapakSano Azaro lIdho che mATe teo kahI zake che ke nAmakArya sthaLe zabdano gauNabhAva pratIta na thato hovAthI tyAM jogamukyo:0' nyAya lAgI na zake. bAkI vAkyasaMskArapakSe to vAkyanI niSpatti paryata vAkyanA ghaTaka bananAra dareka prakRti-pratyayanuM sthApana karavuM jarUrI hovAthI tyAM to nAmakArya sthaLe ja zabdano gauNabhAva pratIta thaI jatA "vAkyasaMskArapakSe nAmakArya sthaLe muLayo:0' nyAya pravartana zake tema kahevuM zakya banatuM nathI. haju kahIe to 'nAterastrI' (T.phU. 4.63) sUtranA mahAbhASyamAM AvuM eka vArtika che - AkRtigrahaNA jAtiliGgAnAM ca na srvbhaak| sakRdAkhyAtanirlAhyA gotraM ca caraNaiH sh|| tyAM ekRti Avo je prayoga che te padasaMskArapakSane anusarIne thayo che. AmAM kahevAno bhAva e che ke kAti eTale 'gAjhiyate = vya teDanA ti mAkRtiH'vyutpatti mujaba vastunA hAtha, paga vigere te te avayavono samudAya" samajavo ane grahaNa eTale pRute = jhAyaDanena ti praha'vyutpatti mujaba"jJAnanuM sAdhana' samajavuM. bAkRtiH praha yasyA: sA = prAkRtiprada arthAt AkRti = avayava samudAya che jJAnanuM sAdhana jenuM tevI jAtine prAkRtipraha kahevAya. ahIM jovAnuM e che ke jyAre ApaNe uparokta bahuvahi
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ Xxxviii prastAvanA samAsa karIe chIe tyAre ApaNane vigrahamAM mAkRti zabda ane grahaNa zabda vacce sAmAnAdhikaraNya = vizeSaNa - vizeSyAbhAva anumapAya che. tethI grahaNam prayoga na thatA 'TiDDANaJ0' (pA.sU. 4.1.15) (si.I. pramANe 'aNaJ0 2.4.20') sUtrathI GI pratyaya lAgI grahaNI prayoga ko bhe. paraMtu makhI pasaM2425kSano mAro 16 pUrva 4211-sAmAnya arthamAM grahaNa za06 sAdhI sevAmAM mApecha bhane pachIthI AkRti: pahAntaranI sAdhe teno anvaya thavAne kAraNe je temAM strItva jaNAya che te bahiraga hovAthI te DI pratyaya lAgavAmAM nimitta banI zakatuM nathI. mATe vigrahamAM pradI ne badale prahAm pada vAparavAmAM AvyuM che ane sAMskRtipraha samAsa thayo che, AkRtigrahaNI nA. Ama ahIM paNa padasaMskArapakSanuM anusaraNa ApaNe joi zakIe chIe. uparokta vAtane lagatI pradIpaudyota, ji.bu. nyAsa temaja siddhahema vyAkaraNanA bRhajjAsanI paMkitao paNa joi laie. ___(6yota-) nanu karaNasAdhanagrahaNazabdasyA''kRtisamAnAdhikaraNatayA strItvena 'AkRtigrahaNIkA' iti prApnotItyAha - sAmAnya iti| (pradIpa -) AkRtigrahaNeti - gRhyate'neneti grahaNamiti karaNasAmAnye padaM saMskriyate / tatrA''kRtizabdasaMnidhAne strItvapratipatteH bahiraGgatvAt strIpratyayanimittaM na bhvti| AkRtirgrahaNaM yasyAH sA - AkRtigrahaNA (pA.sU. 4.1.63, pradIpa-Gdhota)' 'nanu cAkRtizabdasAmAnAdhikaraNyAd grahaNazabdasya striyAM vRttiriti 'TiDDhANaJ0 4.1.15' iti GIpA bhavitavyam, tadantena samAse kRte 'nadyatazca 5.4.153' iti kap, tatazcAkRtigrahaNIketi prApnoti? naiSa doSaH, grahaNazabdo hi pUrva karaNasAmAnye vyutpAditaH, pazcAd vishessennaabhismbdhyte| tatra padAntarasannidhAnena yastasya liGgavizeSasambandhaH, sa ca bahiraGga iti sAmAnyaliGagenaivAntaraGgeNa vAkyaM kRtvA samAsaH kriyate, yathA - 'mukhanAsikAvacano'nunAsikaH' itytr| (pA.sU. 4.1.63, [ov.pu. nyAsa)' / "vizeSyA'saMnidhAnenA'pi padasaMskAro bhavati' iti nyAyavyutpattyarthaM 'svarAdayaH' iti puMsA nirdeza: 'AkRtigrahaNA jAti:0' itivat, anyathA tu gRhyate'nayeti grahaNIti syaat| na ca liGgasarvanAmanapuMsakena nirdezaH prApnoti? svarAdizabdA''rabdhatvena tatsamudAyasya pUrvaM buddhaavupaarohaad| 'avyayam' ityekavacananapuMsakena nirdezaH 'abhidheyavizeSanirapekSaH padasaMskArapakSo'pyasti' iti jnyaapnaarthm| tatra hi padAntaranirapekSe saMskriyamANe napuMsakaM liGgamarthanAmaprAptaM ekatvaM ca, vastvantaranirapekSatvAt sannihitatatrabhAvino bahiraGgasyA''zrayasya saMbaMdhinyau liGgasaMkhye na bhavataH, evaM ca 'AkRtigrahaNA jAti:0' iti siddhaM bhvti| yadA tu vAkyasaMskArapakSastadA''zrayavizeSasya pUrvameva prakrame vizeSaNAnAmapi tanniviviSTatvAt tadgatayoliGga-saMkhyayoogo bhvti| sarvatra ca laukika: prayogaH prAmANyena''zrIyate ityanavasthA'pi na bhvtiiti| (svarAdayo'vyayam si.. 1.1.30 . nyAsa).'
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxxix ATalAM dAkhalAo parathI ApaNe sahaja samajI zakaze ke vasaMtabhAi phakata pANini vyAkaraNanA sUtra racanAno kama dekhI'pANini vyAkaraNa vAkyasaMskArapakSane svIkAre che." ema je kahe che, te vAta bhUlabharI che ane 'padasaMskArapakSe vakatAno vivakSitArtha kaI vibhakitathI vyakata thaze te jANyA vinA ja temaja kriyApadathI ke nAmapadathI taddana nirapekSa rahIne yAdacchika rIte rUpo niSpanna karavAmAM Ave che." evI temanI vAta paNa geravyAjabI che. ) chelle vasaMtabhAI bhaTTa temanA lekhamAM jaNAve che ke "eka padaniSpAdaka vyAkaraNatatra tarIke si.ke.za. no abhyAsa karIe to jaNAya che ke ahIM AraMbhe rUpaghaTaka sAmAnya pratyayonuM vidhAna karyA pachI, prakRtinA vaividhya anusAra tenA uparUpaghaTakonuM varNana karavuM - evI varNanAtmaka zailI apanAvavAmAM AvI che. udAharaNa tarIke joIe to, nAmarUpa prakRtine lAgatA rUpaghaTaka sAmAnya pratyayo "1.1.18' sUtra pramANe - fsa, , nas (prathama) ; mam , , zam (dvitIyA) ; TA, grAm , mas (tRtIyA) ; ke, grAm , s (vaturthI); ........ Ama prathamAthI laIne saptamI sudhI traNa-traNanI joDImAM 21 mukhyarUpaghaTako che, ane tene AdhAre judA-judA nAmapadonIpasiddhi varNavavA mATe hemacandrAcArye prakRtinA vaividhya anusAra judAM-judAM uparUpaghaTakonuM nIce mujaba varNana karyuM che. jema ke - mukhyarUpaghaTaka 2 | caturthIekavacanano ke pratyaya uparUpaghaTako | ya | me | re | g | kutta | ramAya | sarva | mArca | sarvarsa | na | no 2 | 1.46 | 1.47 1.4.17| 1.4.18 1.423] 1.4.29 paraMtu hemacandrAcArye A zailInuM sAdhana paripAlana karyuM nathI. dA.ta. kriyAvAcaka dhAtuo uparathI dazeya kALa ane arthonI abhivyakti karatAM kriyApadanArUponI siddhi pradarzita karatI vakhate temaNe uparyukta zailIno tyAga karI dIdho che. temaNe judAM-judAM daza sUtro racIne dazeya kALa arthonA pratyayo alaga alaga darzAvyA che. juo si.ke.za. nA 3.3.6 thI 3.3.16 sudhInA sUtro. Ama kriyApadanI siddhi mATe 180 (90 parasmapadanA ane 90 AtmapadanA) pratyayonuM mukhyarUpaghaTaka tarIke ja pradarzana karyuM che. jyAre pANinie to (nAmapadanI siddhi karavA je paddhati ajamAvI che tenI ja jema) dazeya kALa ane arthamAM judA-judA dhAtuo uparathI kriyApadanA rUpo sAdhavA mATe paNa pahelAM eka ja sAmAnya sUtra 'tipatiisaSyamavarma tAtIyANAyAmavahimahiA pA. sU. 3-4-78 sUtrathI sAmAnya rUpaghaTakonuM varNana karyuM che, ane tyAra pachI tenA uparUpaghaTakonuM varNana karyuM che. Ama maharSi pANinie to nAmapada ane kriyApada (subajo ane viDansa) nuM rUpAkhyAna varNavavA mATe eka sarakhI zailI ajamAvI che. jema ke - sUtra
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA mukhyarUpaghaTaka - trIjA purUSa bahuvacanano parapadI pratyaya - zi uparUpaghaTaka > > at+{=mantiA kSi>3nsa >i ras an>3=4tu phi> mana >igun dRSTAnta - bhavanti babhUvuH bhavitAraH bhavantu abhavan | bhaveyuH pA. sUtra | 7. 1.3 3.4.88 2.4.85 3.4.86 pa.4.100 3.4.108 Ama hemacandrAcArya nAmapada ane kriyApadanAM rUpAkhyAnanI varNanAtmaka zailI potAnA samagra vyAkarANatatramAM ekarUpa rAkhI nathI(A)'' ahIM pahelAM to pANini vyAkaraNanI kriyApadanI niSpattinI zailI zuM che te ApaNe barAbara samajI laie. pANini vyAkaraNamAM daza kAranuM varNana che - 'laT vartamAne leT vede bhUte lung-lng-littstthaa| vidhyAjJayostu liG-loTau luT-luT-luGaH bhvissyti||' arthAt pANini vyAkaraNamAM vartamAna arthamAM dhAtune sIdhA ja tivuM, tas , mani vigere pratyayo nathI lagADAtA, paraMtu teo vartamAnakALane jaNAvavA dhAtune pUrve 'vartamAne 7 (T.phU. rU..23) sUtrathI svapratyaya lagADe che ane pachI te saMpratyayano titaDi' (T.phU. rU.4.78) sUtrathI tiAdi9paramaipadanA ane AtmapadanA pratyayorUpe Adeza kare che. A Adezo vasaMtabhAie kahyA pramANenA mukhyarUpaghaTako che. vartamAnakALanAM pati vigere rUpo banAvavA vartamAnArthaka A tiAdi mukhyarUpaghaTakothI ja kAma levAmAM Ave che. paraMtu have jo parokSa bhUtakALanA rUpo banAvavA hoya to pahelAM dhAtune parokSe 'i (T.. rU.2.25) sUtrathI parokSa bhUtakALa arthamAM ti pratyaya lagADavAmAM Ave che. tyArabAda tita0i rU.4.78' sUtrathI ni pratyayanA ti Adi Adeza karI mukhyarUpaghaTako banAvavAmAM Ave che. tyAra pachI 'parapalAnAM pAtusarathayusa-parvamA.' (pa.pU. rU.4.82) sUtrathI parasmapadanA tiAdi 9 pratyayonA kramazaH pa vigere Adezo rUpa uparUpaghaTako banAvavAmAM Ave che. pachI AgaLa dhitva vigere kAryo karI parokSabhUtakALanA papA Adi kriyApado sAdhavAmAM Ave che. A ja pramANe adhatanI, vidyartha vigerenA prayogo aMge paNa judA judA ta kArone laine samajI levuM. have ahIM ApaNe joI gayA ke tirU, tA, phri vigere pratyayo to 7 kAranA Adeza svarUpa che. tethI vasaMtabhAI kahe che te pramANe tipU Adi na kArAdezone mukhyarUpaghaTaka na mAnI zakAya. paraMtu tta, nai vigere daza na kArone mukhyarUpaghaTako mAnavAnA Ave. eTale Ato uparathI zIrSAsana thayuM. kemake pANini vyAkaraNamAM nAmarUpA prakRtine lAgatA suAdi mukhyarUpaghaTako eka eka che, ane temanA AdezabhUta uparUpaghaTako judA judA che. jyAre dhAturUpI prakRtine lAgatA daza stakAra rUpa mukhyarUpaghaTako judA judA che, ane temanA AdezabhUta tiAdi (A) juo pA.vA.vimarza, pR.293 thI 297 ane 299-300
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ xli uparUpaghaTako eka jevA jovA maLe che. AthI pANini vyAkaraNamAM paNa nAmapada ane kriyApadanA rUpAkhyAnanI varNanAtmaka zailImAM ekavAkyatA nathI jaLavAtI. chatAMya vasaMtabhAi madhyasthatAne gumAvI siddhahema vyAkaraNane daMDe(A) che, Ane kalikAlanI vicitratA na kahevI to zuM kahevuM? AgaLa vadhIne kahIe to vasaMtabhAie jo ti, Adine mukhyarUpaghaTako mAnavA hoya to temaNe pANini vyAkaraNamAM na kAranI bhAMjagaDa na hovI joie tema kabUlI levuM joie. paraMtu tema kabUlavAthI paNa vAtano meLa paDe tema nathI. A vAta ApaNe AgaLa spaSTa karIe. siddhahema vyAkaraNa to 7 kAronI mAthAkUTamAM paDayuM ja nathI. kemake nAmarUpI prakRtine lAgatA si (pANini vA. pramANe su) Adi mukhyarUpaghaTako to rAma: vigere koIne koI prayogomAM TakelAM jovA maLe che. mATe temane mukhya rUpaghaTako tarIke ane temanA 13mata: mo. 2.4.17' vigere sUtrothI thatA am Adi Adezone uparUpaghaTaka rUpe mAnI zakAya. paraMtu dhAturUpA prakRtine lAgatA mukhyarUpaghaTaka evA 7 kAronI bAbatamAM AvuM nathI. teo ekapaNa kriyApadanA rUpomAM TakatA ja nathI. tethI siddhahema vyAkaraNamAM batAvelI saraLa rItithI jo kriyApadanI siddhi thaI jatI hoya to nakAmA na kArone mAnI gaurava karavAnI koi jarUra kharI? ahIM koI prazna kare ke "siddhahema vyAkaraNa bhale na kAranI bhAMjagaDamAM na paDavuM hoya chatAM temAM vartamAnAnA tiAdi 18 pratyayone mukhyarUpaghaTako ane vidhyartha samamI vigerenA bAkI rahelA yA Adi 162 pratyayone temanA uparUpaghaTaka rUpe kema nahIM mAnyA hoya ?" to AnuM samAdhAna e che ke nAmarUpa prakRtine lAgatA si Adi pratyayonI bAbatamAM ane dhAtarUpA prakRtine lAgatA ti Adi pratyayonI bAbatamAM bheda che. bheda e che ke si Adi mukhyarUpaghaTako ane temanA kam Adi Adeza rUpa uparUpaghaTakonA svarUpamAM cokkasa phera paDe che, paraMtu tyAM arthano phera paDato nathI. arthAt tyAM pratyayonuM svarUpa bhale badalAI jatuM hoya, paraMtu artha e no e ubho rahe che. jema ke caturthInA dhena - dhUnya prayoga sthaLe ekabAju mukhyarUpaghaTaka ke pratyaya che ane bIjI bAjuM teno uparUpaghaTaka che (2) Adeza badalAi gayo che. paraMtu artha 'gAya mATe' banne ThekANe sarakho ja ubho che. Ama arthanA aikya rUpa AdhArazIlAne AzrayI si Adi pratyayone mukhyarUpaghaTako ane temanA Adezone uparUpaghaTaka rUpe mAnI zakAya che. jyAre ti Adi pratyayonI bAbatamAM vicArIe to vartamAnAnA ti pratyayano vidhyartha saptamInA yA pratyayarUpe Adeza karavA jaIe to tyAM nathI to pratyayanA svarUpano (= AkArano) meLa paDato ke nathI to arthano meLa paDato. jema ke vartamAnAnA gati prayoga ane vidhyartha saptamInA cAlU prayogasthaLe juo to pratyayonA AkAra to judA che ja, sAthe sAthe artha eka ThekANe vartamAnano 'che" Avo thAya che ane bIje ThekANe vidhyarthano hoya te thAya? A pramANe judo thAya che. tethI banne vacce snAna-sutakano ya saMbaMdhana jaLavAtA evI koI kaDI ja nathI jenA AdhAre vartamAnAnA tir Adi 18 pratyayone mukhyarUpaghaTako ane vidhyartha, AjJArtha vigerenA yAt, tuAdi 162 pratyayone temanA AdezarUpe (A). Ama eka ja tatvamAM judA judA prakAranI varNanAtmaka zailIne tantrakAranI niSphaLatA ja gaNavI, ke tene saralIkaraNa gaNIne AvakAravI? eno nirNaya to pratyeka abhyAsIe potAnI rIte ja karavAno rahe che." (pA.vyA. vimarza, pR. 300)
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ xlii prastAvanA kalpI uparUpaghaTako rUpe ApaNe batAvI zakIe (A). mATe til Adi 180 pratyayone darekane siddhahema vyAkaraNamAM mukhyarUpaghaTaka rUpe ja darzAvavAmAM AvyA che. Ama vasaMtabhAinI 'siddhahema vyAkaraNamAM zailInI ekavAkyatA nathI jaLavAtI' A vAta vajUda vagaranI che. kema ke haMsalA ane kAgaDAnI jema je vastu ekavAkyatAno viSaya na banatI hoya tyAM ekavAkyatA jALavavA javAnuM na hoya. Ama vasaMtabhAie potAnA pANinIya vyAkaraNa-vimarza pustakamAM zrI siddhahema vyAkaraNanI je kSatio darzAvI che, prAyaH te sarvanI samIkSA ahIM pUrNa thAya che. have jarA ApaNe paM. zrI 'becaradAsa jIvarAjabhAi dozI' ke jemaNe pote anuvAda karelAM ane 'yunivarsiTI graMthanirmANa borDa' amadAvAda taraphathI prakAzita thayelA 'siddhahema zabdAnuzAsana-laghuvRtti' pustakanA khaMDa-1 mAM pRSTha 44 thI 46 upara TippaNa 'ra' mAM je 'siddhahema vyAkaraNanA sUtromAM kramaphera hovo joie' ema kahI kSati darzAvI che tenI samIkSA karIe. paM. becarabhAinuM je kahevuM che te zabdazaH A pramANe che "koi paNa graMthamAM je je saMjJAo vaparAtI hoya te tamAma saMjJAone graMthakAra graMthanI zarUAtamAM ja ApI de che, eTaluM ja nahIM paNa saMjJAo ApyA pachI ja tenA upayoganI vAta kahe che. AcArya hemacandre saMjJAo graMthanA prAraMbhamAM to ApelI che, paNa te saMjJAno jyAM-je sUtramAM upayoga thayela che te sUtranI pahelAM sarvatra nathI ApI, paNa kyAMka saMjJAnA upayogavALA sUtra pachI Apela che. saMpAdakanI (= paMDitajInI potAnI) dRSTie A krama barAbara jaNAto nathI. jema ke - (a) aMtasthasaMjJA '1. 1.15' mAM sUtramAM batAvela che ane teno upayoga '1.1.11'mAM sUtramAM karela che. (b) nAmasaMjJA '1.1.27' mAM sUtramAM batAvela che ane teno upayoga '1. 1.21' mAM sUtramAM karela che. arthAt saMjJAnuM vidhAna karyA pahelAM ja teno upayoga karavAmAM Ave che. ........... A dRSTie vicAratA AcAryanA sUtrono krama thoDo badalavA yogya gaNAya. AcArye Apelo krama kAdirvyaJjanam 1.1.10 apaJcamAntastho dhuT 1.1.11 paJcako vargaH 1.1.12 "" badalavA yogya krama kAdirvyaJjanam 1.1.10 paJcako vargaH 1.1.11 yaralavA antasthA: 1.1.12 (A) pANini vyAkaraNamAM paNa vasaMtabhAie tna kArone bAjuM para mUkI jo tipa Adi pratyayomAM mukhyarUpaghaTaka ane uparUpaghaTakanI vyavasthA batAvavI hoya to tyAM paNa tittva Adi pratyayo ane temanA AdezomAM svarUpa ane arthano meLa paDato na hovAthI vyavasthA batAvavI zakya na bane.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adya-dvitIyazaSasA aghoSA 1.1.13 anyo ghoSavAn 1.1.14 yaralavA antasthA: 1.1.15 aM-aH x ka - ) (pa-za-Sa-sAH ziT 1.1.16 AcArye Apelo krama tadantaM padam 1.1.20 nAmaM sidayvyaJjane 1.1.21 naM kye 1.1.22 nastaM matvarthe 1.1.23 manurnabho'Giro vati 1.1.24 vRttyanto'saSe 1.1.25 apaJcamAntastho dhuT 1.1.13 AdyadvitIyazaSasA aghoSAH 1.1.14 kAdiH kAdiSu vargANAm anyo ghoSavAn 1.1.15 aM-aH - ka - ) (pa-za-Sa-sAH ziT 1.1.16 badalavA yogya krama tadantaM padam 1.1.20 savizeSaNamAkhyAtaM vAkyam 1.1.21 adhAtuvibhaktivAkyamarthavannAma 1.1.22 nAma sidayvyaJjane 1.1.23 naM kye 1.1.24 nastaM matvarthe 1.1.25 manurnabho'Giro vati 1.1.26 vRttyanto'saSe 1.1.27 zirghuT 1.1.28 savizeSaNamAkhyAtaM vAkyam 1.1.26 adhAtuvibhaktivAkyamarthavannAma 1.1.27 zirghuT 1.1.28 O uparokta sthaLe becarabhAie mAtra eka ja dizAmAM potAnI matine doDAvI che. paraMtu temaNe svanAmAnusAra anuvRttinI bIjI dizAmAM paNa potAnI matine carAvavI joitI hatI. uparokta sUtronA kamane jo anuvRttinAM pariprekSyamAM vicArIe to kalikAlasarvajJazrInA sUtrakramamAM nIce mujaba anuvRtti cAle che, je becarabhAie badalelA sUtrakramamAM khaMDita thatI hovAthI amuka sUtromAM khuTatA pada umerI mAtrA-gaurava karavAno prasaMga Ave che. jema ke kalikAlasarvajJazrIno sUtrakrama anuvRtta pada kAdirvyaJjanam 1.1.10 apaJcamAntastho0 1.1.11 paJcako vargaH 1.1.12 Adya dvitIyazaSasA0 1.1.13 xliii nyAya arthavazAd vibhaktivipariNAmaH arthavazAd vibhaktivipariNAmaH
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ xliv becarabhAino navo sUtrakrama | kAdirvyaJjanam 1.1.10 paJcako varga : 1.1.11 yaralavA antasthA: 1.1.12 apaJcamAntastho0 1.1.13 Adya- dvitIyazaSasA0 1.1.14 kalikAlasarvajJazrIno sUtrakrama tadantaM padam 1.1.20 nAma sidayvyaJjane 1.1.21 naM kye 1.1.22 becarabhAino navo sUtrakrama tadantaM padam 1.1.20 savizeSaNamAkhyAtam01.1.21 adhAtuvibhaktivAkya0 1.1.22 nAma sidayvyaJjane0 1.1.23 naM kye 1.1.24 anuvRtta pada tuTatI anuvRtti khuTatuM pa kAdiSu _(A) - - kAdiH, vargANAm - anuvRtta pada padam padam anuvRtta pada tuTatI anuvRtti khuTatuM parva navI gauravapUrNa sUtraracanA padam -- kAdiH apaJcamAntastho kAdiH dhuT vargANAm vargANAmAdyadvitIyau zaSasAzcAghoSAH prastAvanA navI gauravapUrNa sUtraracanA - padam nAma padaM sidayvyaJjane upara darzAvelA koSTakomAM ApaNe joi zakIe chIe ke kalikAlasarvajJazrIe batAvelA sUtrakramamAM te te padonI anuvRtti cAlavAthI laghu sUtronI racanA zakya bane che. jyAre becaradAsajInA navA sUtrakramamAM amuka sthaLe te te padonI anuvRtti tUTI javAthI AgaLanA sUtromAM pharI te padonI AvazyakatA vartatA punaH te padono niveza karI gauravapUrNa sUtraracanA karavI paDe che. Ama becarabhAie anuvRttinI bAbatamAM taddana bedarakArI batAvI je mAtrAlAghava vaiyAkaraNomAM atyaMta AdarapAtra che tene neve mUkI abhinava sUtrakramanA nirupaNanuM sAhasa karyuM che. (A) 'varatavA antasthA: 2.2.2' sUtramAM jo upayoga vagaranI vipu nI anuvRtti cAluM rAkhIe to 'apangvamAntastho0 1.1.rU' sUtramAM paNa tenI anuvRtti prApta thai zake, jethI 'apagvamAntastho0 1.1.rU' sUtramAM viH pada mUkI gaurava paNa na karavuM paDe. paNa Ama karavAmAM to ulamAMthI cUlamAM paDavAnuM thAya. kemake anuvRtta evA vivu padane 'arthavazAt vimiivarAmaH' nyAyathI pharI viH pada rUpe pariNamAvavuM paDe ane niyama che ke 'apekSyamAbhya nyAya: gauravamAnaghAti' mATe gaurava to UbhuM ja rahe che.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ xly kharekhara teo kalikAlasarvajJazrInI bhUla nathI batAvI zakyA, paraMtu bhUla batAvavAnI bhUla karI beThA che. tame pANini Adi anya vyAkaraNomAM paNa najara karo to tyAM paNa tamane.. (a) "i" saMjJA pA.sU. 1.3.2'AdithI thatI jovA maLaze ane teno vaparAza pANini vyAkaraNanA zarUAtanA pratyAhAra sUtromAM nihALavA maLaze. (b) dhAtu' saMjJA 'pA.phU. 1.3.1 thI thatI jovA maLaze ane teno upayoga 'pA.sU. 1.2.45" mAM thato jovA maLaze. (9) suAdi ane tiAdi pratyayo kamazaH pA. sU.4.1.2 ane 3.4.78' sUtromAM jovA maLaze ane temane laine pravartatI pada' saMjJA ane vibhakti' saMjJA anukrame 'pA.phU.1.4.14 ane 1.4.104' mAM daSTigocara thaze. (d) kAtaMtra vyAkaraNamAM paNa tamane 'vibhakita" saMjJA pAchaLa AvatA nAmaprakaraNanA prathama pATanA bIjA sUtramAM jovA maLaze ane 'vibhakti" saMjJAnA vaparAzavALI 'pada' saMjJA pUrvanA saMdhiprakaraNanA prathama pAdanA vIsamAM sUtramAM upalabdha thaze. AvA to keTalAya dAkhalA jovA maLe che ke jyAM saMjJAo ApyA pUrve ja temano vaparAza thayelo hoya. pachI becarabhAInI koI paNa graMthakAra saMjJA ApyA pachI ja tenA upayoganI vAta kahe che A vAta kyAM rahI? kharekhara sUtrono krama to anuvRttine laIne thatA lAghava Adi aneka pAsAone najaramAM rAkhI goThavAto hoya che. hajuM ATaluM ochuM hoya ema becaradAsa aura eka kSati batAvatA pRSTha-46 upara chelle lakhe che ke A sivAya bIje aneka sthaLe racanAkamamAM pheraphArane tathA saMzodhanane avakAza che, paNa e badhuM ahIM lakhI zakAya nahIM"kSatimAM teo ema batAve che ke "siddhahema vyAkaraNamAM sUtra 4.1.72 thI 14.1.900 sudhI aMtasthA vyaMjanonuM vRM karavAnuM vidhAna che. tyAra pachI 'thAya: pI 4.2.22' Adi keTalAka sUtro choDI 4.1.102" sUtrakR sa' ane '4.1.103" sUtra tIrthamavottvam' AvA che. Ane badale jyAM vRt nuM prakaraNa pUruM thAya che tyAM ja eTale "4.1.90" mAM sUtra pachI '91 mAM sUtra tarIke 14.1.102 muM sUtra hovuM joIe ane tenA pachI ja '92'mAM sUtra tarIke 'sa.1.103 muM sUtra hovuM joIe. pachI thAya: pI' vigere sUtro kamazaH goThavI 14.1.104' mAM sUtra tarIke svarahanAmo. sana puSTi' sUtrane badale temAM AcAryazrInAkrama mujaba rIrSakavoncam 4..203' sUtrathI AvatI tIrva padanI anuvRtti tUTatA te sUtra tIrtha svarahanAno sani pura' AvuM racI levuM joIe. AnI sAme "vRt sat' sUtra 4.1.91" nA krame goThavAtA temAM '4.1.90' mAM sUtrathI vRt nI anuvRtti prApta thavAthI vRt pada nIkALI zakAya che. TUMkamAM kahIe to --
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ xlvi AcAryazrIno racanAkrama vA parokSA - yaDi 4.1.20 pyAyaH pI 4.1.91 / yvRt sakRt 4.1.102 dIrghamavo'ntyam 4.1.103 svarahanagamoH sani ghuTi 4.1.104 badalavA yogya racanAkrama vA parokSA - yaDi 4.1.10 sakRt _4.1.91 dIrghamavo'ntyam 4.1.92 vyAyaH pI 4.2.13 dIrghaH svarahanagamoH sani ghuTi 4.1.104 ahIM paNa ApaNe joie to becarabhAinA navA racanAkramamAM '4.1.91' sUtramAMthI ghRt pada nIkaLI jAya che. jyAre tenI sAme '4.1.104' sUtramAM vIrghaH pada umeravuM paDe che. have mAtrAnI gaNatarI karIe to t padanI aDhI mAtrA thAya che, jyAre vIrthaH padanI pAMca mAtrA thAya che. tethI saravALe to becarabhAinA navA racanAkramamAM aDhImAtrAnuM gaurava ja thayuM ne ! Ama becarabhAinI buddhi mAtrAauravanI bAbatamAM caratI na hovAthI temane A badhA sudhArA sUjhe che. vAcakone mArI bhalAmaNa che ke tamo ekavAra jarA becarajIe karelA siddhahema vyAkaraNanA anuvAda tarapha najara karajo, temAM tamane DhagalAbaMdha kSatio jovA maLaze ane tame svayaM ja samajI jazo ke becarajImAM kalikAlasarvajJazrInI kSatio kADhavAnI hesiyata che ? ke nahIM ? na prastAvanA A sivAya have bIjI eka vAta e jaNAvavAnI ke Aje keTalAka vidvAno siddhahema vyAkaraNa mATe evo abhiprAya dharAve che ke 'A eka maulikatA vihoNuM saMkalanAtmaka vyAkaraNa che.' jema ke pANinIya aSTAdhyAyInI nyAsa-padamaMjarI sahita kAzikA TIkAnA saMpAdaka ane bhAvabodhinI hindI vyAkhyAnA lekhaka zrI 'jayazaMkaralAla tripAThI' ane 'zrI sudhAkara mAlavIya' temanA pustakanA prathama bhAganI bhUmikAmAM pRSTha '32' upara siddhahema vyAkaraNa mATe lakhe che ke 'sa vyAraLa meM cAra haeNnAra(A) se bhI adhika sUtra hai| yaha putra mottiSTha racanA na hor saMtanAtma ho gayA hai|' have A bAbatamAM kalikAlasarvajJazrI pote ja siddhahema vyAkaraNanI racanAnA prayojanane jaNAvatA kahe che ke 'tatkAlina sarva vyAkaraNomAM keTalAka vyAkaraNo ativistRta hatAM, keTalAka kliSTa racanAvALA hatAM, to vaLI keTalAka viprakIrNa (chuTAchavAyA) hatAM, tethI abhyAsuone bhaNavAmAM kaSTa paDatuM hoi A siddhahema vyAkaraNanI racanA temanI vinaMtithI karavAmAM AvI che.(B)' AnA parathI ApaNe samajI (A) ahIM A cAra hajArathI adhika sUtrono AMkaDo saMskRta-prAkRta vyAkaraNano bhego lakhI dIdho che. bAkI siddhahemanA saMskRta vyAkaraNamAM to mAtra '3566' sUtro ja che tenI sAme pANini saMskRta vyAkaraNamAM '3995' sUtro che. Y (B) tenA'tivistRtadurAgamaviprakIrNazabdAnuzAsanasamUhakadarthitena / adhito nirupama vidhivat vyapatta, zavvAnuzAsanamimAM muninhemacandraH / / (siddhahema puSpikA)
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ xlvii zakazuM ke ativistIrNa temaja viprakIrNa pANinyAdi vyAkaraNo temaja ati saMkIrNa ane adhurA kAtaMtra Adi vyAkaraNothI judI rItanI racanA karavAnA uddezathI siddhahema vyAkaraNanI racanA thai che. tethI ahIMmaulika sUtronI racanA karI hoya to ja samagra saMskRta bhASAne AvaratuM laghu evuM A saMskRta vyAkaraNa taiyAra thai zake, anyathA nahIM. maulika racanA nathI ane saMkalanAtmaka racanA che" ema to tyAre kahI zakAya jyAre keTalAka sUtro beThebeThA amuka vyAkaraNanA, to vaLI bIjA keTalAka sUtro akSarazaH anya vyAkaraNonA, Ama badhuM ja pArakuM bheguM karI A vyAkaraNanI racanA thaI hoya. paraMtu ene mATe to vAcako pote ja tulanA karI jue. emane dIvAnI jema spaSTa thaI jaze ke A to siddhahema vyAkaraNanI jUThI avahelanA che. hA, siddhahema vyAkaraNanA amuka gaNyAgAMThayA sUtromAM anya vyAkaraNanA sUtronuM sAmya jovA maLe che. temaja svara, vyaMjana, ghoSa, aghoSAdi saMjJAo pUrvanA IMdrAdi vyAkaraNo pramANe vaparAI che tema kaho to kabUla che. paraMtu tenAthI maulikatAno hrAsa thayo che temAM thoDuM manAya? kemake je saMjJAo sAnvartha ane lokamAM pracalita ke pachI lAghava ApAdaka hoya te ja parApUrvathI pachI pachInA vyAkaraNomAM kramazaH vaparAtI AvatI hoya che. uparathI navI maulika saMjJAo racavAmAM Ave to te lokajIbhe caDI na hovAthI tene bhaNavAmAM chAtrone kleza upaje. Ama pracalita saMjJAonA vaparAzathI maulikatAne kuMThita nA batAvI zakAya. have rahI vAta bhASAnI temaja padArthanI. to bhASA e evI vastu che ke jene vyAkaraNa anusAra moDa nathI apAto, paraMtu lokamAM bolAtI bhASAnusAra vyAkaraNane moDa ApavAno hoya che. arthAt saMskRta bhASA je lokamAM vaMcAya bolAya che te to ekanI eka ja che. tethI je saMskRta bhASAne pANinyAdi vyAkaraNomAM AvarI che, e ja saMskRta bhASAne siddhahema vyAkaraNamAM Avaze tenAthI tenI maulikatA chInavAI na jAya. mAtra bhASAne AvaravAnI rItabhAta alaga alaga hoya che. (A) ane padArthonI vAta karo to dareka darzanakAronI potAnI cokkasa mAnyatAo hoya che. tethI vyAkaraNakAroe temanA vyAkaraNamAM dareka darzanakAronA je padArthanI jeTalA aMze jarUra jaNAya teTalA aMze samAnapaNe ja te padArtho grahaNa karavA paDe. jema ke - mImAMsakono zabda nityatvavAda, jAtipakSa vigere, tenI sAme taiyAyikono zabda-anityatvavAda, vyakitapakSa vigerenI AvazyakatAnusAra dareka vyAkaraNomAM Azraya karavAmAM Ave che. to A badhA padArthonA sarakhA nirupaNane laIne kAMI pachInA vyAkaraNomAM maulikatA khaMDita thai che evuM na batAvAya. to have evI kai vAta rahI javA pAmI che jene laIne siddhahemanI maulikatA para AkSepa karavAmAM Ave che? pUrvanA vyAkaraNakAronuM anukaraNa karavuM ane je maulikatA na hovAmAM kAraNa manAtuM hoya to pachI to jayazaMkaralAlajI temaja sudhAkarajI pote ja pANini mATe kAzikAnI bhUmikAnA pRSTha-23 upara zuM lakhe che te juo - pANini ii rasa gamata kRti meM pUrvavartI bhASA che yolina ko asvIkAra nahIM kiyA jA sktaa| unake matoM kA samyaganuzIlana karake nIrakSIravivekanyAya se pANini (A) jema ke siddhahema vyAkaraNamAM 'mastivRvo. 4.4.2' sUtrathI bhavyam vigere prayogo siddha karavA nam dhAtuno mU Adeza karavAmAM Ave che, jyAre "ApizalI' e potAnA vyAkaraNamAM mAsIt vigere prayogo siddha karavA no ar Adeza batAvyo che.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ xlviii prastAvanA ne niyana (sUtro) vI ravanA kI de' AnA parathI samajI zakAya che ke pANini RSie paNa pUrvanA vyAkaraNakAronuM anukaraNa to karyuM ja che. A sivAya pANini vyAkaraNanAM sUtromAM AvatA anya vyAkaraNakAronA nAmo, jema ke - kAzyapa- 1.1.25, senaka- 5.4.112, ApizalI- 6.1.92, sphoTAyana- 6.1.123, cAkadharmaga6.1.130, bhAradvAja- 7.2.63, gArgyu- 8.3.20, zAkalya- 8.3.19, zAkaTAyana- 8.4.50, gAlava - 8.4.67 e sUcavI rahyA che ke vyAkaraNa racatI vakhate pANini RSinI najara sAme A badhA vyAkaraNo ramI rahyA hatA. tethI pUrva vyAkaraNakAronA anukaraNane laIne pANini Adi vyAkaraNone paNa maulika racanA rUpe nahIM kahI zakAya. ahIM koI ema kahe ke "pANini RSie pUrvanA vyAkaraNonuM anukaraNa karavA jatA temAM rahelI avyavasthitatAne temaja asAratA vigerene potAnA vivekathI tyajavA pUrvaka je eka sugrathita vyAkaraNanI racanA karI che. A ja temanI maulikatA che." to ame paNa e ja kahIe chIe ke "pANini Adi vyAkaraNomAM vaparAyelA an Adi pratyAhAro, sarvanAma saMjJA, sarvanAmasthAna saMjJA vigere aneka bAbatomAM anya koI vyAkaraNakAroe na batAvelAM tenI asAratAnA sacoTa hetuo batAvavA pUrvaka asAra evA temano tyAga karI prakaraNazaH sugrathita A siddhahema vyAkaraNanI racanA karI te kalikAlasarvajJazrInI paNa maulikatA ja che." 'kalikAlasarvajJazrInI racanAo maulika nathI" A vAtane nakAratA paM.zrI sukhalAlajIe paNa ekadama vyAjabI lakhyuM che. teo lakhe che ke - hemacandrAcAryanA graMthonI te viSayanA prAcIna graMtho sAthe sarakhAmaNI karatA AjanA keTalAka vidvAno temaNe bIjA graMthomAMthI utArAo lIdhAnI vAta kare che. AvA vidvAno kAM to vastune yathArthapaNe samajatA nathI hotA athavA sAMpradAyika ke evA koI kAraNe Ama mAnI le che, paNa e sAva khoTuM che. gItA vAMcIne upaniSad vAMcIe to emAM keTaloya viSaya ane zabdaracanA samAna jagAyA vagaranathI rahetA. jeno eka eka zabda akADhya jevo gaNAvavAmAM Ave che te zaMkarAcAryanA zAMkarabhASyane vAMcI bauddhatArkika vasubaMdhu ne vAMcIe to vasubaMdhunA keTalAya vicAro zAMkarabhASyamAM noMdhAyelA maLe ja che. to zuM A badhA upara corIno Aropa mUkI zakAya? mAtA ane putrIne sarakhA rUpa-raMgavALA joIne zuM putrInuM vyaktitvaja visarI javuM? kharI vAta e che ke vidyA ane vicAranI paraMparAo to cAlI ja Ave che, to pachI enI chAyA potAnA adhyayana ane graMthasarjanamAM AvyA vagara kema rahe ?..."Ama kalikAlasarvajJazrInI kRtio maulika racanA ja che. chelle A prastAvanAnuM samApana karatA e jaNAvavAnuM ke A vivaraNamAM AdhAra tarIke meM pU.A.zrI lAvaNya sU. ma. sA. dvArA saMpAdita bRhanyAsanuM pustaka rAkhyuM che. saMpAdana ghaNuM sArU che. paraMtu kavacita mane temAM kSatio thayelI jaNAi che. tethI meM temAM sudhAro karI athavA to sudhArAne sUcavatI TippaNo mUkI mane je pAThayukta lAgyA che te pariziSTa-2mAM saMpAdita karelA 1-4nA bRhanyAsamAM darzAvyA che. A sivAya 1-4nA bRhanyAsamAM prAyaH traNa-cAra sthaLo ati kaThina hovAthI meM teno svazakti anusAra artha karavA prayatna karyo che, ane sAthe tyAM (A) juo gurjara graMtha kAryAlaya amadAvAda dvArA prakAzita paM.sukhalAlajInA lekhonuM saMkalanAtmaka pustako
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ xlix TippaNa paNa mUkI che ke vidvAno A sthaLano jo AnAthI sAro koI artha besato hoya to besADavA prayatna kare." vaLI be-traNa sthaLe paMkitao mane samajAi nathI, tethI meM temano artha vivaraNamAM samAvyo nathI. to te sthaLa paNa vidvAnoe jAte besADavAnA raheze. A sivAya pustakamAM chelle 8 pariziSTo mUkyA che, temAM vAcakone pAribhASika zabdone lagatuM trIjuM pariziSTa jovA mArI khAsa bhalAmaNa che. te vAMcavAthI vyAkaraNane lagatA ghaNA padArthono bodha thaze. vaLI kvacita saMdhyakSaronI niSpatti jevI bAbatomAM bRhanyAsakAra ane laghunyAsakAranI mAnyatAmAM je phera Ave che teno, temaja keTalAka padArtho je bRhanyAsa temaja laghunyAsamAM ullikhita na hoya chatAM padArthanA viSada bodha mATe Avazyaka hoya temano samAveza paNa meM anya graMthonA sahAre A vivaraNamAM karyo che. A vivaraNa vAMcatA abhyAsuone jo lakhANamAM mArI koI padArthakIya ke bhASAkIya kSati thayelI najare caDI Ave to teo jaNAvavA dvArA mane upakRta kare. aMte kalikAlasarvajJazrInI eka rIti batAvuM to brahavRttimAM teozrI anya vyAkaraNakAronA prayogone darzAvavA kyAMka ', maLe' Ama bahuvacanAnta prayoga kare che, te temanA prayogonI AdaraNIyatAne sUcavavA mATe hoya che ane kyAMka teozrI 'Izvat , anya:' Ama ekavacanAnta prayoga kare che, te temanA prayogonI avajJArthe hoya che(A). vizvAsa che ke A vivaraNane vAMcIne paNa vAcakonA mukhamAMthI bahuvacanAnsa uddAro ja sarI paDaze. vivaraNamAM kalikAlasarvajJazrInA ke laghunyAsakArazrI Adi graMthakAronA Azaya viruddha jo kAMi lakhAi gayuM hoya to micchAmi dukaDam'. gurUcaraNakajadAsa mani prazamaprabhavijaya (A) pato ti zvA (u.4.ra6 bu. vRtti) - Izvaritye nirdezoDavajJArtha vRtiA (u.4.ra6 bu.nyAsa) 'mane' rUti vehuvacanAt zAstra/ravi sammata.... 'macastu ti tanmatI = bhASyavRtiviruddhatayADapAcatAvane nirdeitA (u.4.28 bRnyAsa)
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ * * * * * * HH sUcana H sAdhanikAmAM lopa thayelA pratyayAdino jo sthAnivadbhAva thaze to tene ( ) AvA kauMsamAM batAvAze. sAdhanikAmAM je prayoganI nIce '| ' AvuM tIranuM cihna karyuM hoya te prayogane mATe tIrane samAMtara darzAveluM sUtra choDI devuM. '(1), (2), (3)' A pramANenA naMbaro bR. vRttinI kai paMktinA AdhAre vivaraNa cAle che tene sUcavavA mATe che. te naMbaro bR.vRttinI paMktio upara temaja vivaraNamAM ema banne sthaLe darzAvyA che. dRSTAMto 'i, ii, iii, iv...' ema romana leTarsamAM darzAvyA che. viruddha dRSTAMto 'a, b, c...' ema smola leTarsamAM darzAvyA che. TippaNo 'A, B, C...' ema kepiTala leTarsamAM batAvI che. sAdhanikAmAM nimnokta sUtrono upayoga nahIM karavAmAM Ave. to yathAyogya sthAne temano vaparAza svayaM karI levo HH 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. samAnAnAM tena dIrghaH 1.2.1 11. kriyAhetuH kArakam 2.2.1 12. 13. svatantra: rtA 2.2.2 vigere kartA, karma Adi kAraka saMjJAnA prApaka sUtro. nAmnaH prathameRddhi-vaho 2.2.rUo vigere syAdi vibhaktinA prApaka sUtro. 14. aikArthya 3.2.8 15. vRddhi relavat rU.rU.1 16. guNoredot 3.3.2 17. kriyArthI dhAtuH 3.3.3 18. rtaryanajmya: rAn 3.4.71 vigere zay Adi vikaraNa pratyayanA prApaka sUtro. sUcana ovantA: svarA: 1.1.4 Adi svara, vyaMjana, nAmI, aghoSa vigere saMjJA karanArA sUtro. yo-nakSamau0 1.1.18 styAdirvibhaktiH 1.1.19 tadantaM padam 1.1.20 adhAtuvibhaktivAkyamarthavannAma 1.1.27 zighuT 1.1.28 temaja puM-striyoH svamoham-1.1.26 svarAyo'vyayam 1.1.rU0 vigere avyaya saMjJAnA prApaka sUtro. aprayogIt 1.1.37 anantaH paJcamyAH pratyayaH 1.1.38
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacaMdra zabdAnuzAsanama prathama adhyAya - caturtha pAdanA buddhatti-buhabhyAsa ane laghunyAsa upara vivaraNa prAraMbha
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrArtha sUtrasamAsa H / / OM namaH pArzvanAthAya|| / / haiM namaH|| kalikAlasarvajJa - AcAryadeva zrImadvijaya hemacandrAcAryaviracite zrI - siddhahemacandrazabdAnuzAsane -ve(A) / / 1.4.1 / / (3) aMta AH sthAno nam-bhyAmbR.vR. - syAdau jasi bhyAmi yakAre ca pare'to'kArasyA''kAro bhavati / vRkSAH, plakSA:, AbhyAm, zramaNAbhyAm, zramaNAya, sNytaay| ata iti kim ? munayaH, munibhyAm / syAdAviti kim ? bANAn jasyatIti vizvap-vALana:, annaye, vRkSo: / / / / = bRhadvRtti-bRhannyAsa-laghunyAsAnAM gurjara - vivaraNam tatra prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH syAdi saMbaMdhI nas-myAm ane va pratyaya para chatAM tenI pUrve rahelA 7 no A Adeza thAya che. si: vi: yasya sa = svAti (vahu.)| tasmin = cAvo| nam = dhyAm = yaza tyeteSAM samAhAra: = nak-myAm-yam (sa.da.)| tasmin = na -yAm-ve| vivaraNa :- (1) zaMkA 'Asana: 7.4.120' paribhASAthI sthAna, artha ane pramANAdikRta Asanna ja kArya thAya che. to sUtramAM darzAvelo A Adeza kaMThaya hovAthI tenA kaMTha sthAnane laine Asanna evA Ja no ja A Adeza thavAno hato. to sUtramAM zA mATe nirarthaka ataH pada mUkyuM che ? samAdhAna :- sUtramAM ataH pada mUkavA pAchaLa cAra kAraNo che. te A pramANe - = (a) A pAdanA sUtromAM kAryine (jenuM kArya karavAnuM che tene) je kAryo karavAnA che te 'ma' vargAdinA krame karavAnA che. jema ke 'ata A:0 1.4.2' thI 'navamyaH pUrvempa:0 1.4.6' sUtra paryaMta 'Ja' ne AzrayIne kAryo karavAnA che. 'Avo hitAr. 1.4.27' thI 'gotA 1.4.20' sUtra paryaMta 'ma' ne AzrayIne, 'Duto'stre:0 1.4.2' thI 'striyAhitAm. 1.4.28' sUtra paryaMta hrasva '-3' ne AzrayIne, 'strIvRtaH 1.4.20' vigere sUtromAM dIrgha 'ph-' ne AzrayIne, temaja AgaLanA sUtromAM '' vigerene AzrayIne kAryo karavAnA che. to A rIte 'ma' vargAdinA krame kAryo karavAmAM A prathamasUtra hovAthI kramanA bodhane mATe sUtramAM ataH pada mUkavAmAM Avyu che. (A) ahIM nas, myAn ane ya e pratyayo che. tethI temanA rUpo na cAlavA joie. paraMtu anukaraNa pAmelAM teo nAma rUpe gaNAtA hovAthI sUtramAM temanuM anukaraNa karI samAsa karI sAmyanta rUpa darzAvyuM che. -
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (b) "tucasthAnA stha0 ..7 sUtranI bRhadruttimAM eka paMkti che "sarvamuvasthAnamava" arthAt 5 varNanuM sthAna hoThathI laine kaMThamaNi sudhInuM saMpUrNa mukha che. eTale ke aDhAra prakAranA 5 varNanI niSpattimAM saMpUrNa mukha vaparAya che. have hoThathI laIne kaMThamaNi sudhInA mukhamAM jema kaMTha eka sthAna che tema tAlu, hoTha, dAMta, nAsikA vigere paNa sthAno che. tethI aDhAra prakAranA 4 varNanI niSpattimAM jema kaMTha sthAna vaparAya che mATe A varNa kaMthakahevAya, tema tAlu, hoTha, dAMta vigere sthAno paNa vaparAtA hovAthI A varNa tAlavya, oya, daMtya vigere rUpe paNa kahevAya. tethI 'gAsanaH 7.420' paribhASAthI jema kaMTha sthAnane AzrayIne A Adeza ba ne Asanna hovAthI ma no A Adeza thavAnI prApti che, tema Adeza tAlu, hoTha, dAMta vigere sthAnone AzrayIne ru varNa, 3 varNa, trada varNa vigerene paNa Asanna hovAthI ra varNa vagereno paNa sUtranirdiSTa Adeza thavAnI prApti che. paraMtu te ISTa na hovAthI mAtra 5 no ja mA Adeza thai zake te mATe sUtramAM ata: pada mUkyuM che. (c) "kanyatvavArA: rU.2.252' sUtramAM kAryano nirdeza na karyo hovAthI jema anya, ca, var vigere nAmonA aMtyasvara ke vyaMjana darekane te sUtra vihita A Adeza thAya che, tema prastutamAM jo mata: pada na mUkIe to pratyaya e prakRtino AkSepa karato hovAthI sUtranirdiSTa naSNAm ane ra pratyayathI AkSiptasvarAnta ke vyaMjanAnta ubhaya prakRtinA aMtyasvara ke vyaMjanane prastuta sUtrathI nA Adeza thavAnI prApti Ave, ane tethI jema zramaLa vigere prakRtinA nargAm ke pratyaya paramAM vartatA zrama:, zramaNyam AvA prayogo thAya che, tema vA vigere vyaMjanAnta prakRtinA paNa vAva: vAgyA AvAyathArtha prayogona thatA vAra vAgyA AvA aniSTaprayogo thavAnI Apatti Ave. te na Ave mATe sUtramAM mata: padanuM upAdAna karyuM che. zaMkA - "vaca sva-DhII-patuta: nyAyathI hRsva, dIrgha ke plata Adeza svaranA ja thAya che. mATe A sUtravihita A Adeza dIrgha hovAthI svarano ja thavAno che. tethI tamArA kahyAM mujaba vA vigere vyaMjanAnta prakRtinA aMtya vyaMjanano A Adeza thavAno koi prazna ja raheto nathI. samAdhAna - je sUtramAM hasya, dIrdha ke plata AdezanuM vidhAna hrasva, dIrgha ke plata rUpe karyuM hoya ane kArSei (AdezI) vAcaka pada paNa na mUkyuM hoya te sUtramAM svarasya hastra-tIrSa-g' nyAyane avakAza che. jema ke 'vijJa 2.4.17' sUtramAM hrasva AdezanuM vidhAna (napuMsavRttei: svarAnI da: cAt A pramANe) hrasva rUpe karyuM che, ane sUtramAM kAryo vAcaka varasya padanuM upAdAna paNa nathI karyuM. eja rIte 'sarva pra varSaza .204' sUtramAM dIrgha AdezanuM vidhAna (tIrSaNa padane AzrayIne) dIrgha rUpe karyuM che, ane sUtramAM kAryavAcaka svaraca pada paNa nathI mUkyuM. have A sUtramAM mataH pada na mUkIe to kArthI vAcaka padano abhAva jarUra che, paraMtu sUtramAM A AdezanuM je vidhAna karyuM che te dIrgha rUpe na karatA (mADa(cA) na-gAthe A pramANe) mA rUpe karyuM hovAthI
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.2 'svarasva hasva-TIrgha-stutA:' nyAyanI ahIM prApti ja nathI. tethI 'anyatyavAve0 rU.2.zkara' sUtranI jema vyaMjanane prApta A Adezane nivAravA sUtramAM ataH pada mUkavuM jarUrI che. (d) A sUtrathI AraMbhIne have pachInA sUtromAM ataH nI anuvRtti calAvavI che. mATe A sUtramAM ataH pada adhikAra mATe mUkyuM che. (2) zaMkA :- 'pratyayApratyayo: pratyayacaiva nyAyathI A sUtramAM pratyaya evA ja svAti saMbaMdhI nasbhyAm ane ya nuM grahaNa thavAnuM hatuM, paNa vALana vigere nAmomAM vartatA nas dhAtu vigerenuM nahIM. to sUtramAM svAti pada kema mUkayuM che ? samAdhAna :- sUtramAM svAti pada mUkavAM pAchaLa traNa kAraNo che. te A pramANe - n (a) 'na-banasat vare0 2.6.60' sUtramAM je pUrvasvAdividhimAM asat vidhino nirdeza karyo che te pUrvasyAdividhi A sUtrathI zarU thAya che te jaNAvavA sUtramAM svAti pada mUkyuM che. tenAthI phaLa e maLe che ke rAkhan + myAn avasthAmAM 'nAma sivay 1.1.ra' sUtrathI dhyAm pratyaya para chatAM rAnan nAma pada bane che tyAre 'nAmno no. 2.6.11' sUtrathI rAnan nA aMtya r no lopa thatAM rAna + myAn avasthAmAM A sUtrathI myAt pratyaya para chatAM rAna nA OM no A Adeza thavAnI prApti Ave che. paraMtu sUtramAM svAti padanA nirdezathI 'na-Samasat 2.1.60' sUtranirdiSTa pUrvasyAdividhino prAraMbha A sUtrathI gaNavAthI nan avasthAmAM je r no lopa thayo hato te 'Samasat 2.1.60' sUtrathI asat manAya. eTale ke ratna paNa jANe rAkhav hoya tema manAya. tethI A sUtrathI cAm pratyaya para chatAM rAkha nA Ja no A Adeza na thavAthI ranamyAm Avo iSTaprayoga siddha thai zake che. anyathA rAnAbhyAm Avo aniSTaprayoga thAta. (b) sUtramAM svAti pada mUkyuM che tethI teno adhikAra cAlaze. tethI 'hityaviti 1.4.2rU' sUtramAM svAti no adhikAra AvavAthI te sUtramAM sthAvi saMbaMdhI ja hit pratyayonuM grahaNa thaze. sUtramAM jo svAti padanuM grahaNa na karIe to 'hityaviti 1.4.2rU' sUtramAM sthAvi no adhikAra na AvatA te sUtramAM koi paNa hit pratyayanuM grahaNa thai zakavAthI zuci + 7 (strIliMga pratyaya) avasthAmAM tti nAmanA rU no r Adeza thatA zuvayI Avo aniSTa zabda siddha thavAnI Apatti Ave che. mATe adhikArArthe paNa 'sthAli' pada sUtramAM mUkavuM jarUrI che. (c) sUtramAM 'sthAvi' padanuM grahaNa na karIe to vane sAdhuH arthamAM 'taMtra sA` 7.6.1 ' sUtrathI vana + ya (taSThita pratyaya) avasthA prApta thatA A sUtrathI vanAya Avo aniSTaprayoga siddha thavAnI Apatti Ave
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana che. paraMtu sUtramAM sAri padanuM grahaNa hovAthI uparokta taddhitanA pratyayano A sUtramAM nimitta rUpe avakAza narakheta'avarNavarNasya 7.4.68' sUtrathI vana nA anobo5 pAthI vanyaH mAvo prayoga siddha 25 cha. __Qt:- 'sAhacaryAt sadRzasyaivaM nyAyAnusAra yA saMbaMdhI jas bhane bhyAm pratyayanA sAdhyA ya pratyaya paNa sthAdi saMbaMdhI ja grahaNa thaze, taddhita vagere saMbaMdhI nahIM. tethI uparokata tRtIya Apatti darzAvavI yukta nathI. samAdhAna - sAcI vAta che. chatAM upara darzAvyA mujaba prathama ane dvitIya Apatti AvatI hovAthI adhi42 vivA mATe, temamA 'Na-Samasat0 2.1.60' sUtranirdiSTa pUrva syAhavipino sAthI prAraMbha thAyacha te // 11 mATe sUtramA 'syAdi' 56 bhU:puM04307. (3) eid(i) vRkSAH (ii) vRkSAH vRkSa + jas / plakSa + jas * 'ata AH syAdau0 1.4.1' - vRkSA + jas | * ata AH syAdau0 1.4.1' - plakSA + jas * 'samAnAnAM tena0 1.2.1' + vRkSAs * 'samAnAnAM tena0 1.2.1' - plakSAs * 'so ruH 2.1.72' - vRkSAr * 'so ruH 2.1.72' - plakSAr * 'ra: padAnte0 1.3.53' - vRkssaaH| | * 'ra: padAnte0 1.3.53' - plkssaaH| * * * makhI vRkSAH dReitamAMge vRkSa + jas avasthAmA samAnAnAM tena 1.2.1' sUtrathI saMpiyavAthI vRkSAH prayoga siddha tha6 24ta. paraMtu samAnAnAM tena 1.2.1' sUtranA apAbhUta 'lugasyAdetya0 2.1.113' sUtrathI vRkSa nA anovo5 thapAnI prAptitI. mATe mAsUtramA jas pratyaya 52 7i 'lugasyAdetya0 2.1.113' sUtrI prApta nA lopano bAdha karavA A AdezanuM vidhAna karyuM che. (iii) AbhyAm (iv) zramaNAbhyAm idam + bhyAm | zramaNa + bhyAm * anak 2.1.36' - a + bhyAm | * 'ata AH syAdau0 1.4.1' - zramaNA + bhyAm * 'ata AH syAdau0 1.4.1' + A + bhyAm = shrmnnaabhyaam| = aabhyaam| AbhyAm prayoganI sidijAnA 25 cha -
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2..2 at dhAtuH A nAma ke 'rit ka.2.272' - + + 3 | jagata sAH cAvo2.4.2' - mA + grAm hityasvarAje 2.224' 1 + pAm = gAgA ja mata gada AvI. 2.4.2' A + pAm = ApyA A sUtramAM jo grAm pada na mUkyuM hota to pAm para chatAM pUrvanA ma no 'pad vaheM. 2.4.4' sUtrathI Adeza thavAnI prApti hatI. tethI meM pratyaya parachatAM A sUtrathI vihita A AdezanuM vidhAna e va60 2.4.4' sUtrathI prApta AdezanuM apavAda che. zaMkA - " vahu 7.4.4' sUtramAM to bahuvacananA A kArAdi pratyayonuM grahaNa karyuM che. jyAre grA pratyaya to divacanano ja kArAdi pratyaya che. to gAm pratyaya para chatAM 'pad va60 2.4.4' sUtranI prApti ja kevI rIte saMbhave? samAdhAna - A sUtramAM grAm pratyaya para chatAM mA AdezanuM vidhAna karyuM che. tethI 'pad valDa .4.4' sUtramAM have sAdi saMbaMdhI bahuvacananA A kArAdi pratyayo ja zeSa rahe che, mATe te sUtravartI vadhu vizeSaNa ' ( kArAdi pratyayo) nI jema ' (5 kArAdi pratyayo) nI sAthe paNa joDAya che. paraMtu jo A sUtramAM grAm pada na mUkavAmAM Ave to vahu2.4.4' sUtramAM divacananA A kArAdi pratyayo paNa grahaNa karavA zakya banatA, te sUtramAM vartatuM vadu vizeSaNa mAtra Asanna (= najIka rahelA) { nI sAthe ja joDAya, jUnI sAthe nahIM. tethI 'd va0 2.4.4' sUtrathI grAm pratyaya para chatAM pUrvanA ma no | Adeza thavAnI prApti vartatA "va60 2.4.4' sUtranI prAptine nakArI na zakAya. zaMkA - zraHTTgAn daSTAMta sthaLe zrama prakRtine jyAre grAm pratyaya na lagADyo hoya tyAre - no n Adeza zI rIte thaI zake? kema ke "rakRvano 2.rU.dArU' sUtrathI - no | Adeza sAdi ke tyAdi pratyayonI utpatti thayA bAda ja thai zake che. samAdhAna - sAcI vAta che. paraMtu zrama prakRti bhAvimAM pada banavAnI ja hovAthI "mAni bhUtavaDupavAma)' nyAyathI jANe te pada banI gaI che tema upacAra karI svAdi pratyaya rahita avasthAmAM paNa zramaNa nAmanAr no Adeza thai zake che. (A) je kArya bhaviSyamAM nizcitapaNe thavAnuM hoya te kArya vartamAnamAM thai ja gayuM che ema mAnI te saMbaMdhI kAryo karavA.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (v) zramaUTI (vi) saMtA zrama + De saMyata + De co2.4.6' zrama + ya " heco . 2.4.6' - saMvata + jagata gaH cAvo. 2.4.2' - zrama + 'gata mA cAlo 2.4.2' - saMtA +1 = zramaUTyA. = saMtAyA zaMkA - zramaNa + ? avasthAmAM 3-3coryAta 2.4.6' sUtrathI zramaNa Adi nAmonA aMtya T nimittanA kAraNe se no je Adeza thAya che te 'tripatirakSo vidhinimitte viviA)' nyAyAnusAra potAnA nimitta mAM no prastuta sUtrathI A Adeza karavA rUpe ghAta na karI zake. to tame A sUtrathI ya pratyaya paramAM vartatA zrama nA ma no A Adeza zI rIte karI zako? samAdhAna - tamArI vAta sAcI che. paraMtu jo A rIte tripatinakSa' nyAyAnusAra ame A Adeza na karIe to sUtramAM ja padanuM grahaNa nirarthaka thAya che. te nirarthaka na thAya te mATe ame ja pratyaya para chatAM pUrvanA A no A Adeza karI sUtrastha te ja padane sArthaka karIe chIe. AthI A sthaLe tripAtattakSo' nyAya anitya jANavo. zaMkA - tame sUtramAM sAdi saMbaMdhI ja pratyayanI vAta karo cho. paraMtu svAdi pratyayomAM to " Avo koI pratyaya ja nathI. to A vAta zI rIte saMgata karavI? samAdhAna - bhale ''pratyaya sthAdi pratyayomAM dazyamAna na hoya. chatAM thAnIvavividha 7.4.202' paribhASAthI vibhakitano Adeza vibhaktiva manAto hovAthI ahIM DesyoryAtI u.4.6' sUtrathI niSpanna sthAdi saMbaMdhI caturthInA '' vibhakitano 'aa' Adeza paNa svAdi vibhakitava manAze. Ama 4 pratyaya svAdi saMbaMdhI ja gaNAvAthI sthAdi pratyayomAM te dazyamAna na hovA chatAM koi Apatti AvatI nathI. (4) na vigere pratyayo paramAM vartatA pUrvanAma no ja nA Adeza thAya evuM kema? (a) muna: (b) munisvAm muni + jas muni + bhyAm janace 1.4.22' - mune + nam = munimyA ja toDavA 2.22 munas + na = munayam * "jo 2..72' munA ja paho 2.rU.53 = muna: (A) je nimitta (sannipAta) nA kAraNe je kArya(vidhi) thAya, te kArya potAnA te nimittano ghAta na kare.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.2 ahIM ubhayasthaLe na ane grAm pratyaya paramAM vartatA pUrvamAM nathI, tethI A sUtrathI nA Adeza na thayo. (5) jas vigaire pratyayo syA saMbaMdhI 6 neme ? (a) bANAn jasyatIti kvip = bANajaH (b) agnaye bANajas + si | * 'dIrghaGyAb0 1.4.45' - bANajas * 'so ruH 2.1.72' - bANajar * 'ra: padAnte0 1.3.53' - baannjH| * 'Gityaditi 1.4.23' * 'edeto0 1.2.23' agni + De - agne + De - agnay + De agnye| (c) vRkSayoH - * vRkSa + os, * 'ed bahus0 1.4.4' - vRkSe + os, * 'edeto0 1.2.23' - vRkSay + os = vRkSayos, * 'so ruH 2.1.72' - vRkSayor, * 'ra: padAnte0 1.3.53' - vRkssyoH| ahIM vAnas daSTAMtamAM ka thI paramAM svAdi saMbaMdhI na pratyaya nathI, paraMtu nas dhAtu paramAM che. temaja agnaye mane vRkSayoH dRSTAMtomA 5 syAsaMbaMdhI ya 52mAM nathI, paraMtu edaito'yA''y 1.2.23' sUtrathI agne + De tema04 vRkSe + os bhavasthAmA e no ay mAheza 5pAthI ya 52mAM cha. tethI mA 4AsthaNe mAsUtrathI pUrvanA anoA mAheza nathI yato. / / 1 / / bhisa ais / / 1.4.2 / / bR.va.-akArAt parasya syAderbhisaH sthAne 'ais' ityayamAdezo bhvti| zramaNaiH, saMyataH, atijraiH| aisAdezenaiva siddhe aiskaraNaM *sannipAtalakSaNa0* nyAyasyAnityatvajJApanArtham , tenAtijarasairityapi siddhm| anye tu atijrerityevecchnti| ata ityeva ? munibhiH, zAlAbhiH, dRssdbhiH| syAderityeva? raitrabhissA, odnbhissttaa||2|| sUtrArtha :- a |2thii 52mA 27vAM syA saMbaMdhI bhis pratyayanA sthAne ais mAheza thAya che. vi12 :- (1) zaMst :- 'ata AH syAdau 1.4.1' sUtramA ataH 56 54yanta35 sIpahuMcha, tI mA sUtramAM tenI anuvRtti SaSacanta rUpe na letA paMcamyA rUpe kema lIdhI che? samAdhAna :- 'arthavazAd vibhaktivipariNAma:' nyAyathA apekSita mAnusAre vimatinuM parivartana 45 zake che. tethI ame te nyAyAnusAra A sUtramAM ata: padanI anuvRtti paMcamyanta rUpe lIdhI che.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (2) zaMkA - zrI + mit avasthAmAM mi pratyaya bahuvacanano 5 kArAdi pratyaya che, tethI "sarve 7.4276' paribhASAnusAre A sUtrathI pim no prer Adeza na thai zake. paraMtu para evA 'pad va0 2.4.4' sUtrathI zramaLa nAmanA aMtya no Adeza thavAnI prApti Ave che, to tame A sUtrathI pim no che Adeza kema karo cho? samAdhAna - 'arthe 7.4.226' paribhASAnusAre para sUtra baLavAna tyAM bane ke jyAM ekasAthe je be sUtronI pravRtti thavAno prasaMga hoya te banne sUtro anyatra sAvakAza hoya. (sAvakAza eTale te banne sUtro ekasAthe jyAM prApta hoya te sthaLane choDIne anyatra potAnI pravRtti dvArA sArthaka thatA hoya.) paraMtu ahIM je be sUtronI ekasAthe pravRtti thavAno prasaMga che, te paikI 'pad va60 2.4.4' sUtra bahuvacananA thar pratyayane laIne vRSya: vigere prayoga sthaLe pUrvanA 1 no Adeza rUpa kArya karatuM hovAthI sAvakAza che. paNa 'misa che 1.4.2' sUtra A banne sUtronI ekasAthe jyAM prApti che te sthaLane choDIne anya koipaNa sthaLe che Adeza rUpa potAnuM kArya na karatuM hovAthI sAvakAza nathI (arthAt niravakAza che). tethI ahIM 'pUrve 7.4.222' paribhASAthI para evA d vi60 2.4.4' sUtranI pravRtti na thatA "nirava savArana' nyAyane AzrayIne A sUtranI pravRtti thavAthI pis no prer Adeza ja thaze. zaMkA - " vahu, .4.4' sUtrathI pim pratyaya para chatAM jo pahelAM zrama vigere nAmonA aMtya ma no [ Adeza thAya, to paNa abhUtapUrvastatva6pavAra (B)' nyAyane AzrayIne te i Adeza rUpe ja manAvAthI 5 thI paramAM A sUtrathI pim no che Adeza thai zake che. Ama 'misa s 2.4.2' sUtra potAnI pravRtti dvArA sArthaka banatuM hovAthI 'pad va60 2.4.4' sUtranI jema sAvakAza gaNAze. tethI have banne sUtro sAvakAza banatA arthe 7.4.22' paribhASAne avakAza hovAthI para evA 'pad va60 2.4.4' sUtrathI pUrve ma no Adeza thavo joie. - samAdhAna - eka niyama che ke 'mati mudde pu tvanAvA gayo eTale ke mukhyane AzrayIne kArya saMbhavatuM hoya to gauNane AzrayIne kAryanI kalpanA karavI ayogya kahevAya. tethI ahIM mukhya evA thI paramAM mi no che Adeza saMbhavato hoya to bhUtapUrvajasta60' nyAyane AzrayIne ma nA AdezamAM gauNapaNe rahelA manI kalpanA karavA dvArA tenAthI paramAM rahelAM khinnover Adeza karavo ayogya kahevAya. tethI bhUtapUrvasta valDa' nyAyathI 'misa Im ?.4.2' sUtra sAvakAza nahIM bane. mATe pUrve 6 va60 7.4.4' sUtrathI ma no Adeza na thatA 'pasa che 1.4.2' sUtrathI 3 thI paramAM min no prer Adeza thaze. (A) alpa viSayaka sUtra bahuviSayaka sUtra karatA baLavAna bane che. (B) je zabda pahelAM jevo hoya, tenA karatA vartamAnamAM Adeza vigere thavAnA kAraNe judA prakArano hoya, te zabda upacArathI pUrvanI avasthAvALo che ema mAnIne vyavahAra karavo.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.2 upara darzAvelI bAbatamAM koika avicArazIla anya rIte paNa sUtrapravRttinI saMgatine karI batAve che. te bhArIta(A) : 'ed bahus0 1.4.4' sUtra 42tA 'bhisa ais 1.4.2' sUtra ni204. tethI 'niravakAzaM sAvakAzAt' nyAyAnusAre a thI 52mA bhis no es mAheza thapAnI prApti cha, bhane pUrvAMtarIta ed bahus0 1.4.4' sUtrathI a no e 45[ pA 5 'bhUtapUrvakastadvad' nyAyane mAzrayAne 'bhisa ais 1.4.2' sUtradhI a thI 52mA 276 // bhis no ais mAheza thapAnI prApti cha. mAma ais mAheza 'ed bahus0 1.4.4' sUtranI pravRtti yA pUrva mane sUtrapravRtti ya[ bAda prApta DopAthI 'kRtAkRtaprasaGgi' sopAne |21nne nitya' 26 // 5. tethI parAnityam' nyAyane mAzrayIne 52 12 42tA nityA agavAna janatuM khopAthI 'ed bahu0 1.4.4' sUtraprApta a nA e mAheza 42tA 'bhisa ais 1.4.2' sUtraprApta nityamevo bhis no aismAheza javAna janaze mane me e mAhezana mAgha janaze. paraMtu A pratipAdana ucita nathI. kemake emAM baMne sUtranA niravakAzatva ane sAvakAzatvarUpa utsargapaNAnI ane apavAdapaNAnI upekSA karI jaNAya che. (3) eid - (i) zramaNaiH (ii) saMyataiH zramaNa + bhis saMyata + bhis * 'bhisa ais 1.4.2' - zramaNa + ais saMyata + ais * 'aidautsandhya0 1.2.12' - zramaNais saMyatais * 'so ru: 2.1.72' - saMyatair * 'ra: padAnte0 1.3.53' - shrmnnaiH| sNytaiH| zramaNair (iii) atijaraiH - *jR (1945), * 'Sito'G 5.3.107' - -+ aG * 'RvarNadRzo0 4.3.7' - jar + a = jara * 'At 2.4.18' - jara + Apa = jarA, * 'prAtyavapari0 3.1.47' - jarAmatikrAntaH = atijarA + bhis, * 'gozcAnte0 2.4.96' - atijara + bhis. ve zeSa sAdhani 752 pramANe 32tA atijaraiH prayoganI siddhi thAya cha. (A) etvaM bhisi paratvAccedata aistvaM kathaM bhvet?| kRtepyetve bhautapUrvAnnityamaistvaM tathA sti|| (ma.bhASya. (7.1.9 vArtika) artha : ge bhis 52 chata 52 sUtrathI a no e mAheza 20 to a thI 52mA bhis no ais zIzata yaze? bhane meM 'bhUtapUrvaka0'nyAyathI ais mAheza 42ze to ais mAheza nitya ||she.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (4) zaMkA - sUtramAM pis no che Adeza na darzAvatA n Adeza darzAvyo hota to paNa drota sacyakSa: 2..22' sUtrathI saMdhi thatA zrama vigere prayogo siddha thaI zakata. to sUtramAM teAdeza kema darzAvyo che? samAdhAna - sUtramAM s Adeza karIe to zramaNa + s avasthAmAM 7 0 ra..223' sUtrathI nI pUrvanA ma no lopa thatA zramane Avo aniSTa prayoga thavAno prasaMga Ave che. mATe sUtramAM je Adeza darzAvyo che. zaMkA - nA, ema kahevuM yogya nathI. jo zramo: prayoga iSTa hota to sUtramAM nA badale rU AdezanuM vidhAna karatA zrama + Dum avasthAmAM 'viyevaI.2.6' sUtrathI saMdhi thai zramane prayoga siddha thaI zakata. paraMtu rUm nA badale cha AdezanuM vidhAna karyuM che te ja jaNAve che ke 'nu' svA 2..223 'sUtrathI s Adeza para chatAM pUrvanA mano lopana karatA 07.2.22' sUtrathI saMdhi karI zramane prayoga siddha karavo ISTa che. Ama paNa AdezanA vidhAna sAmarthyathI ja badhuM saMgata thaI jAya che, to AdezanuM vidhAna zA mATe karyuM che? samAdhAna - tamArI vAta sAcI che. sUtramAM prazna Adeza darzAvIe to paNa zramI: vigere prayogo siddha thaI jAya che. paraMtu tigara: prayoga siddha karavA sUtramAM her Adeza darzAvyo che. te A rIte - ja tigara + mi , ka 'misa che 1.4.2' - gatinI + hen , ka "narIthI naram 2. manis + d = vinara , ja " ja 22.7ra' - tira, " pavArta1.rU.rU' - atijrsaiH| have jo A sUtrathI gatina thI paramAM min no par Adeza thAya to 'narIyA naram ra..rU' sUtrathI manis + avasthA prApta thatA saMdhi thavAthI atigara ISTaprayogane badale tinase Avo aniSTa prayoga siddha thavAnI Apatti Ave. tethI sUtramAM s na darzAvatA he Adeza darzAvyo che. zaMkA - ahIM tibara nA nimite A sUtrathI pim no Adeza rUpa kArya thAya che. tethI tripAtanakSatte vivinimitte taSiAtaA) 'nyAyAnusAre AdezarUpa kArya'narIyA narasvA 2..' sUtrathI potAnA nimitta evA tigarano niraAdeza karavA rUpe ghAta na karI zake. tethI je Adeza karavA chatAM paNa matinA prayoga siddha thavAnI zakyatA ja na hovAthI matagara: prayogArthe sUtramAM Adeza darzAvyo che, ema kahevuM ucita nathI. samAdhAna - sAcI vAta che. paraMtu nyAyonI pravRtti sArvatrika nathI hotI. kavacita teo anitya paNa banatA hoya che. tethI vinara: prayoga sthaLe 'tripatinakSarto'nyAya anitya hovAthI mahinara no (A) nimittanA kAraNe thatI vidhi (kAya) potAnA nimittano ghAta na kare.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.2 11 tAram Adeza thai zakato hovAthI matinA prayogArthe sUtramAM je Adeza darzAvyo che, ema kahevuM ucita che. Ama sUtramAM mizno r Adezana karatA te Adeza karyo che, e 'tripAtanaHLato 'nyAyanI anityatAnuM jJApaka che. zaMkAH- "narathiI naram va .2.3' sUtrathI nara nAmano nara Adeza thAya che, paraMtu nara nAmano nahIM. tethI gatinara no matina Adeza kaI rIte thai zake? samAdhAnaH- naratikrAntaH = gatinI A pramANe prAvapara rU..47' sUtrathI purUSa samAsa karyA bAda zvAntaH 2.4.26' sUtrathI nirA no gatinara Ama hasva Adeza thayo che. have A avasthAmAM atigara mAM rahela nara zabda nara zabda karatA ekadeza vikRta ja che. tethI ' vikRtamanavA (A)' nyAyathI nA zabda nA zabdavat ja gaNAvAthI teno narIyA narasvA ..2' sUtrathI nA Adeza thaI zakavAnA kAraNe atinaram Adeza thai zake che. (5) vyAkaraNakAra 'zeSarAjatine Avo prayoga ja icche che. (6) A kArathI ja paramAM min no Adeza thAya evuM kema? (a) animi. (b) zAtAmi. (c) mika muni + mit zA + mit + mit to : 22.72' - nimit zAlAbhir dRSadbhir jaH parA zarU karU - manamAM zAnAmA rUA . A traNe sthaLe 7 kArathI paramAM pinna hovAthI teno A sUtrathI te Adeza na thayo. (7) ma kArathI paramAM svAdi saMbaMdhI ja mi no prer Adeza thAya evuM kema? (a) veafmA (b) ovanamaksaCT - kAmi + sA (sAM akSa), * "sAta: 1.rU.20' ma + H + ma ka "0i 4.rU.14' - Ama + pram + mad = mikSA (A) zabdanA koI eka aMzane laIne be zabdo vacce vaisAdazya hoya to paNa te banne zabdo judAM gaNAtA nathI.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana have amipta zabda 'pRthvovarAva' gaNapATha aMtargata hovAthI temAM rahela ma upasarga saMbaMdhI jJa no lopa ane pNa nA p no r Adeza thavAthI miTM zabda banyo. tyArabAda 'At 2.4.8' sUtrathI Ak pratyaya lAgatA lakSyanA anurodhathI (= tevA prakAranA prayogo jovA maLatA hovAthI) eka sthaLe r no Agama thavAthI khisseTA zabda banyo, ane bIje t no Agama na thavAthI missA^) zabda banyo. have caitrasya missA ane jhovanasya miksaTA A vigraha avasthAmAM 'SaScayatnAt rU.2.76' sUtrathI tatpurUSa samAsa thatA caitrapimassA ane ornAmasmaTA A prayogo siddha thayA. ahIM ubhayasthaLe caitra temaja ovana zabdanA aMtya Ja thI paramAM rahelA missA ane miksaTA zabdaghaTaka mik aMzane A sUtrathI k Adeza nathI thato. kema ke A sUtramAM syAdino adhikAra Ave che, ane A banne mik aMzo syAdi saMbaMdhI nathI. zaMkA :- missA ane khissaTA zabdono aMzabhUta mit anarthaka hovAthI tenA pes AdezanuM nivartana to 'arthavandrane nAnartha(B) ' nyAyathI paNa thai zake che. tethI sUtramAM syAdinI anuvRtti levAnI zI AvazyakatA che ? samAdhAna :- sUtramAM mAtra missA ane miksaTA nA aMzabhUta mis nA per AdezanuM nivartana karavA syAdinI anuvRtti nathI. paraMtu A pachInA sUtromAM avicchinnapaNe syAdino adhikAra lai javA tenI anuvRtti Avazyaka che. tethI pUrvasUtrathI anuvartamAna sthAti pada 'arthavALe nAnartha sva'nyAyanI apekSA rAkhyA vinA amuka cokkasa prakAranA ja pim nA (arthAt syAdi saMbaMdhI ja pisnA) pes AdezanuM niyamana karatuM hovAthI A sthaLe 'arthavAhane nAnarthI sva'nyAyanI apekSA na rAkhavI, kAraNa nyAyanI apekSA rAkhavI e gaurava kahevAya. tethI prastutamAM A nyAya anitya jANavo. / / 2 / / (A) massA prayoga mik dhAtune vivar pratyaya lagADI bhivaM sthati A vigrahAvasthA thakI paNa te pRSovavi gaNapAThano hovAthI siddha thaze. (B) arthavAna pratyaya ke prakRtinuM grahaNa saMbhavatuM hoya tyAre anarthaka zabdanuM grahaNa na karavuM. Azaya e che ke vyAkaraNazAstramAM zabda e kAryo che. te zabda be prakAranA jovA maLe che; sArthaka ane nirarthaka H (i) samudAya rUpa zabdamAM artha pratyAyana (= bodha) karAvavAnI zakti hovAthI te sArthaka kahevAya. jyAre, (ii) avayava rUpa te zabdamAM artha pratyAyana karAvavAnI zakti na hovAthI te nirarthaka kahevAya. dA.ta. samudAya rUpa khispratyaya 'bahutva-karaNa' vigere arthonuM pratyAyana karAvato hovAthI sArthaka che, tethI tenuM ahIM grahaNa thaze. jyAre millA ane miksaTA mAM rahela mik aMza koi arthanuM pratyAyana karAvato na hovAthI nirarthaka che, tethI tenuM prastuta sthaLe grahaNa nahIM thAya.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.3 idamadaso'kyeva / / 1.4.3 / / bR.va.- 'idam adas' ityetayorakyeva satyakArAt parasya bhisa ais bhvti| imakaiH , amukaiH| akyeveti kim? ebhiH, amIbhiH / pUrveNaiva siddha niymaarthmidm| evakArastviSTAvadhAraNArthaH / / 3 / / sUtrArtha : ak pratyaya 52 chadio/ idam bhane adas za6 saMbaMdhI a thI 52mA 27sAM bhis pratyayano ais Adeza thAya che. sUtrasamAsa :- . idaM ca adas ca ityetayoH samAhAraH = idamadaH (samA. dva.) / tasya = idmdsH| vi126|| :- (1) eid - (i) imakaiH (ii) amukaiH idam + bhis adas + bhis * 'dveraH 2.1.41' - ida a + bhis | * 'A dveraH 2.1.41' - ada a + bhis * 'lugasyA0 2.1.113' - ida + bhis * 'lugasyA0 2.1.193' - ada + bhis * 'tyAdisarvAdeH 7.3.29' - idaka + bhis * 'tyAdisarvAdeH 7.3.29' - adaka + * 'do maH0 2.1.39' - imaka + bhis * 'mo'varNasya 2.1.45' - amaka + bhis * 'idamadaso0 1.4.3' - imaka + ais * 'mAduvarNo'nu 2.1.47' - amuka + bhis 'aidaut0 1.2.12' - imakes * 'idamadaso0 1.4.3' - amuka + ais * 'so ruH 2.1.72' - imakair * 'aidaut0 1.2.12' - amukais * 'ra: padAnte0 1.3.53' - imakaiH / * 'so ru: 2.1.72' - amukair * 'ra: padAnte0 1.3.53' - amukaiH| *
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (2) aj para chatAM ja m ane as nA 6 thI paramAM khis pratyayano per Adeza thAya evuM kema ? (a) ma: idam + bhis a + bhas * 'sana 2.2.rUdda' * 'yf <
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.4 15 (4) zaMkA :- 'siddha satyAro' nyAya dvArA uparokta niyama thatAM vaeN kArathI vAcya avadhAraNArtha ('ja' kAra evo artha) prApta thai jAya che. to sUtramAM v kAra kema darzAvyo che ? samAdhAna :- 'siddhe satyArA' nyAya dvArA C kAra vAcya avadhAraNArtha prApta thai jAya che, paraMtu te avadhAraNanA anvayane AzrayIne sUtramAM niyama be prakAre saMbhavI zake che. te A pramANe - (a) Ja pratyaya para chatAM vam ane as nA ja Ja thI paramAM khis pratyayano pes Adeza thAya che, Avo pratyayaniyama ane (b) ak pratyaya para chatAM ja vam ane as nA 6 thI paramAM khis pratyayano pes Adeza thAya che, Avo prakRtiniyama. to sUtramAM Dva kAranA abhAve A be niyama paikI dvitIya iSTa niyamane badale prathama viparIta niyamanuM koi grahaNa na karI le te mATe sUtramAM vakAranuM upAdAna karyuM che. Ama have pratyayaniyama^) na thatAM tad ane vizva vigere sarvanAmone ar para chatAM a thI paramAM khis no s Adeza thavAthI ta:, vizva:(B) vigere prayoga siddha thai zake che. rU|| 6 vadumAotti / / 1.4.45 bR.vR.- bahnarthaviSaye sakArAdau bhakArAdAvosi ca syAdau pare'kArasyaikArAdezo bhavati / eSu, eSAm, amISAt, sarveSAm, mi:, mya:, vRkSemya:, zramaLavo:, saMvatayo: vaikSiti vim? vRkSamya, vRkSAkhyAnA mokSIti mi? sarve aMta tyeva? sAdhupu, sAdhuSya:, ghAsu ghAmya:, anyo:, vRSo: (54 / / I sUtrArtha : - sUtrasamAsa : syAdi saMbaMdhI bahuvacananA viSayamAM vartatA sa kArAdi ane meM kArAdi pratyayo temaja gos (va./sa.di.va.) pratyaya para chatAM pUrvanA jJa no 6 Adeza thAya che. sajja makSa (gavAra uccArArtha:) kRti smo (rU.6.)| vahulu smo = vahusmA (sa.tat.) [vahu = to spo 2 = vahusmo ti madhyamavRttvavapUrvAm]| vadusmo pa gos = = vahussos (sa.da.)| tasmin = bahubho / vivaraNa :- (1) pUrvasUtramAM ataH pada paMcamyanta rUpe vivakSita hatuM, chatAM A sUtramAM 'arthavAd viiivapariLAma:' nyAyathI tenI SaSThacanha rUpe anuvRtti lIdhI che. (A) 'Ja pratyaya para chatAM vam ane as nA ja...' A pramANe niyama karata to Ja pratyaya para chatAM 6 thI paramAM mil no per Adeza je sarvatra prApta hato te na thAta. kAraNa mit pratyayane pes Adeza karavA rUpa kAryamAM Ja pratyaya e vam ane avat pUrato ja sImita (saMkucita) thai jAya che. paNa vaeN kAranA upAdAnathI A rIte pratyayaniyama (saMkoca) nahIM thAya. (B) * tak + mim , * 'A de: 2.2.46' - te ga + mis , * 'jIvA0 2.2.rU' - TM + mist temaja vizva + mim , OM 'tyAvisarvAa: 7.rU.21' - taja + mis ane vizva + mis, * 'misa pes 2.4.2' - H ane vizva:|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (2) eid - (i) eSu (ii) eSAm idam + sup idam + Am * 'anak 2.1.36' - a + su |* 'anak 2.1.36' - a + Am * 'ed bahu0 1.4.4' - e + su = esu | * 'avarNasyAma:0 1.4.15'- a + sAm * 'nAmyantasthA0 2.3.15' - essu| * 'ed bahu0 1.4.4' - e + sAm = esAm | * 'nAmyantasthA0 2.3.15' - essaam| (iii) amISAm (iv) sarveSAm adas + Am / sarva + Am * 'A dveraH 2.1.41' - ada a + Am * 'avarNasyAma:0 1.4.15'- sarva + sAm * 'lugasyA0 2.1.113' - ada + aam| * 'ed bahu0 1.4.4' - sarve + sAm * 'avarNasyAmaH0 1.4.15' - ada + sAm * 'nAmyantasthA0 2.3.15' - srvessaam| * 'mo'varNasya 2.1.45' - ama + sAm * 'ed bahu0 1.4.4' - ame + sAm * 'bahuSverI: 2.1.49' - amIsAm * 'nAmyantasthA0 2.3.15' - amiissaam| (v) ebhiH (vi) ebhyaH (vii) vRkSebhyaH idam + bhis idam + bhyas vRkSa + bhyas * 'anak 2.1.36' a + bhis a + bhyas * 'ed bahu0 1.4.4' - e + bhis e + bhyas vRkSe + bhyas * 'so ruH 2.1.72' - ebhir ebhyar vRkSebhyar * 'ra: padAnte0 1.3.53' - ebhiH| ebhyaH / vRkssebhyH| (viii) zramaNayoH (ix) saMyatayoH zramaNa + os saMyata + os * 'ed bahu0 1.4.4' - zramaNe + os saMyate + os * 'edeto'yA''y 1.2.23' - zramaNey + os saMyatay + os * 'so ruH 2.1.72' - zramaNayor saMyatayor * 'ra: padAnte0 1.3.53' - shrmnnyoH| sNytyoH|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.4 17 (3) bahuvacananA ja sa kArAdi - meM kArAdi pratyayo para chatAM pUrvanA OM no ! Adeza thAya evuM prema ? vRkSa + Gas * 'TA - Gasorina0 1.4.5 'vRkSa + sya vRkSasya / (a) vRkSasya - = (a) sAdhuSu - ahIM sya ane svAm pratyaya bahuvacananA na hovAthI A sUtrathI pUrvanA OM no r Adeza na thayo. (4) bahuvacananA sa kArAdi - 1 kArAdi ja pratyayo para chatAM pUrvanA jJa no r Adeza thAya evuM prema ? (b) khaTvA (a) sarve sarva + jas, 'jasa iH 1. 4.9'sarva + i 'avarNasye0 1.2.12'- sarve / ahIM nas pratyaya bahuvacanano che, paNa te sa kArAdi ke meM kArAdi na hovAthI A sUtranI pravRtti na thai. (5) syAdi saMbaMdhI bahuvacananA sa kArAdi - meM kArAdi pratyayo temaja opratyaya para chatAM pUrvanA Ja no ja r Adeza thAya evuM kema ? * khaTvA N + sup (c) sAdhubhyaH vRkSa + bhyAm * 'ata AH syAdau0 9.4.1 'vRkSA + bhyAm vRkSAbhyAm / * sAdhu + sup = sAdhusu, 'nAmyantasthA0 2.3.15 ' sAdhuSu / = - * 'ivarNAde0 9.2.29' * 'so ruH 2.1.72' - sAdhubhyar * 'raH padAnte0 1.3.53' sAdhubhyaH / sAdhu + bhyas | (b) vRkSAbhyAm khaTvAsu / (d) khaTvAbhya: hovAthI yA sUtrathI e maheza thayo nathI. / / 4 / / = khaTvA + bhyas | khaTvAbhyar khaTvAbhyaH / (e) agnyo: agni +o agny + os agnyor agnyoH / (f) dRSado dRSad + os | dRSador dRSadoH / A badhA sthaLe bahuvacananA sa kArAdi - 1 kArAdi temaja os pratyaya paramAM che, paNa pUrvamAM maiM na
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana TA-Gasorina-syau / / 1.4.5 / / bR.va.- akArAt parayoSTA-GasoH syAdyoH sthAne yathAsaMkhyam 'ina sya' ityetAvAdezau bhvtH| vRkSaNa, atijareNa, vRkSasya, atijrsy| aMta ityeva? atijarasA, atijarasaH, atra paratvAtrityatvAcca prAgeva jarasAdeze kate akaaraanttvaabhaavH| anye tu prAgevenAdezam * satripAtalakSaNa * nyAyasyAnityatvAzrayaNAt pazcAjjarasAdezaM cecchanto'tijarasinetyapi manyante / / 5 / / sUtrArtha :- a 12thI 52mA 29vAM syAha saMbaMdhI TA (tR.a.pa.) bhane Gas (pa.kSe..) pratyayanA sthAne anukrame rUtra ane 2 Adeza thAya che. sUtrasamAsa :- . TAzca Gas ca = TAGasau (i.dva.), tayoH = ttaangsoH| - inazca syazca = inasyau (i.i.)| viva2|| :- (1) zaMst :- sUtramA 'TA bhane Gas bhanne pratyayono ina bhane sya mAheza thAya cha' bhAvo marthana 42tA 'mannano yathAsaMbhya (3mazaH) ina bhane sya mAheza thAya cha' bhAvo martha zIzata yo ? samAdhAna :- nayAM saMnyAmane vayananu sAmya Doya tyA 'yathAsaGkhyamanudezaH samAnAm' nyAyathI yathAsaMnya anvaya thai zake che. prastutamAM AdezI Ta ane Dar tathA Adeza phana ane canI saMkhyA samAna che. temaja sUtrastha TAGasoH mane inasyau 56sthaNe dvivayana 35 vayananu / sAmya cha. tethI ma 524 nyAyathI yathAsaMdhya martha karIe chIe. (2) eid - (i) vRkSaNa (ii) atijareNa vRkSa + TA / jarAmatikrAntam = * 'TA-Gasorina0 1.4.5' - vRkSa + ina | * 'prAtyavapari0 3.1.47' - atijarA * 'avarNasye0 1.2.6' - vRkSena / * 'gozcAnte0 2.4.96' - atijara + TA * 'raghuvarNAtro0 2.3.63' - vRkssnn| * 'TA-Gasorina0 1.4.5' - atijara + ina * 'avarNasye0 1.2.6' - atijarena * raghuvarNAno0 2.3.63' - atijrenn| (iii) vRkSasya vRkSa + Gas * 'TA-Gasorina0 1.4.5' - vRkSa + sya (iv) atijarasya atijara + Gas atijara + sya atijrsy| vRksssy|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.1 (3) Ja thI ja paramAM rahelAM TA ane has pratyayano na ane sva Adeza thAya evuM kema ? OU (a) atinarasA (b) atinarasa: atijara + Gas - pratinas + has - pratinarar 19 atijara + TA * 'narAvA baram vA 2.1.rU' - pratiras + TA : 'bAvA baras vA 2.2.rU' * 'so saH 2.2.72' atijarasA / * '2; pAne0 1.rU. rU' - atinarasA ahIM atinaras + TA ane atiqharas + Gas avasthAmAM Ta ane k pratyayo Ja thI paramAM na hovAthI A sUtrathI temanA anukrame rUna ane sva Adeza na thayA. = (4) zaMkA :- gatinaR + TA ane atigara + Gas avasthAmAM ja jJa thI paramAM rahelAM TA ane s pratyayono anukrame rUna ane sya Adeza kema na karyo ? samAdhAna :- AvuM na karavA pAchaLa be kAraNo che. te A pramANe - (a) atinara + TA ane atinara + Ga avasthAmAM 'TAGa0 1.4.' ane 'narAyA nara0 2.1.rU' A ubhaya sUtronI pravRtti thavAno prasaMga che. paNa anyatra vRkSeLa, vRkSasva vigere prayogomAM TA'so0 1.4.' sUtra ane naraso vigere prayogomAM 'narAyA naras0 2..rU' sUtra potapotAnI pravRtti thavA dvArA sArthaka che. Ama anyatra sAvakAza banatA hovAthI banne sUtro spardha banyA. mATe 'sparSe param 7.4.16' paribhASA pramANe para evA 'narAyA nars0 2.1.rU' sUtrathI tinara no atigaram Adeza karyo che, paraMtu 'TAGaso0 1.4.' sUtrathI phana ane sva Adeza nathI karyo. (b) = pratyayano phana Adeza karavA rUpa kArya karatA atikhara no aitinas Adeza karavA rUpa kArya 'tAtaprasaE (A)'hovAthI nitya che. kemake TA) pratyayano phana Adeza karIe to paNa atinara nA atigaras AdezanI prApti che, ane na karIe to paNa prApti che. paraMtu jyAre pratinara no atinas Adeza karIe tyAre TA pratyayano phana Adeza thavAnI prApti na hovAthI phana Adeza rUpa kArya 'kRtAkRtaprasI' na hovAthI anitya che. mATe 'vanavannitvamanityAtC) ' nyAyane AzrayIne tinara + Ta avasthAmAM 'TA'so0 1.4.6' sUtrathI prathama anitya evuM phana Adeza rUpa kArya na karatA 'narAyA naras vA0 2.6.rU'sUtrathI nitya evo atikhara no atikharas Adeza karyo che. (A) kRte'pi prasaGgaH, akRte'pi prasaGgo yasya sa kRtAkRtaprasaGgI / sa ca nitya iti kathyate / (B) 3 z no sva Adeza karIe tyAre atinarar Adeza thavAnI prApti nathI, ane tethI te aMze tiqharas Adeza rUpa kArya nitya nathI. (C) anitya kArya karatA nitya kArya baLavAna bane.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (5) anya pANini vyAkaraNAnuyAyI AcArya nitya ane para evo tigara no nirar Adeza na karatA pUrve Ta pratyayano rU Adeza kare che. tethI temanA mate tanara + Drana thaze. have A avasthAmAM "sannipAtanakSa vidhinimitte viyAtAjIta)' nyAyanA kAraNe Ama to tanaranA nimitte thayela nuM rU AdezarUpa kArya potAnA nimittabhUta tigara no matinarar Adeza karavA rUpe ghAta na karI zake. chatAM teo A nyAyanI anityatA mAnI rUna para chatAM vinara no tanaram Adeza karI gatinarasina Avo prayoga kare che. A bAbatamAM sthavira kahe che ke jo (pANini) sUtrakArane tinasana prayoga yogya 8) na lAgato hota to teo sUtramAM TA no rUna Adeza darzAvavAne badale Adeza darzAvata, jethI nA Adeza para chatAM pUrvanA vRkSa vigere A kArAnta nAmonA no gha thavAthI vRkSaNa vigere prayogonI siddhi thai jAta. paraMtu rUna Adeza darzAvyo che te ja sUcave che ke temane smRtinarasina prayoga iSTa che. zakA - sUtrakAra pratyAyano rUna Adeza na darzAvatA na Adeza darzAvata e to barAbara. paNa vRkSa vigere A kArAnta nAmonA ma no Adeza kayA sUtrathI karata? samAdhAna - 'pad vahu.4.4'sUtramAM pratyayano pada rUpe prakSepa karata ke jethI teno nA Adeza para chatAM pUrvanA no Adeza thavAthI vRkSaNa vigere prayogo siddha thaI jAta. tema chatAM sUtrakAre TA pratyayano tra Adeza darzAvyo che te eTalA mATe ke temane atinasina prayoga paNa iSTa che. A bAbatamAM jayAditya"nuM mAnavuM che ke bhASya pramANe joIe to tanasina Avo prayoga jaNAto nathI. | 4 || sekasyoto II 2.4.ddA bR.va.- akArAt parayoH 'De Dasi' ityetayoryathAsaMkhyaM 'ya At' ityetAvAdezo bhvtH| vRkSAya, vRkSAt, atijarAya, atijraat| aMta ityeva? atijarase, atijarasaH / kecit tu prAgevA''dAdeze jarasAdezamicchanto'tijarasAdityapi manyante / / 6 / / sUtrArtha - A kArathI paramAM rahelAM che ane si pratyayono anukrame ja ane mAt Adeza thAya che. sUtrasamAsa - 1 pheza signa = DeDasI (6) to: = DeDAhyo: 1 - yaza mAt 0 = yADaDatI (rudra.) (A) nimittanA kAraNe je vidhi (kArya) thAya, te vidhi potAnA nimittano ghAta na kare. (B) pU. lAvaNya su.ma.sA. dvArA saMpAdita bRhanyAsamAM "sUtrazAstra sAdhutvenAjImamAM sthA" pATha che te azuddha che. laghunyAsa sahitanI mukita pratamAM sUtradhArA nAmamAM zakti' pATha che, te zuddha che.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.6 21 vivaraNa :- (1) A sUtramAM paNa yathAsaMkhya (anukrame) evo artha pUrva sUtranA vivaraNamAM darzAvyA bhuj 'yathAsaGkhyamanudeza0 (A)' nyAyane khAzrayIne yache. (2) dRSTAMta (i) vRkSAya vRkSa + De * 'GeGasyo0 9.4.6' - vRkSa + ya * 'ata AH syAdau0 1. 4. 1' vRkSA + ya = vRkSAya | - * 'GeGasyo0 1.4.6' * 'samAnAnAM tena0 1.2.2' (iii) atijarAya (iv) atijarAt * 'prAtyavapari0 3.1.47'jarAmatikrAntaH = atijarA, 'gozcAnte0 2.4.96' - atijara, zeSa sAdhanA upara bhunja ravI. (a) atijarase - atijara + Ge, atijara + Gasi (b) atijarasaH - atijarasas, * 'so ruH 2.1.72 'atijarasar, 'jarAyA jaras vA 2.1.3' (ii) vRkSAt - -- (3) Ja thI ja paramAM rahelAM che ane tti no anukrame ya ane At Adeza thAya evuM kema ? se vRkSa + Gasi vRkSa + At vRkssaat| 'jarAyA jaras vA 2.1.3' 'raH padAnte0 9.3.53' atijaras + Ge = atijarase / atijaras + Gasi = atijarasaH / yahIM yA rAjavaM } pUrvasUtranI nema nahIM paae| atijara + Ge ne atijara + Gasi avasthAmAM 'GeGasyo0 1.4.6' ane 'jarAyA jaras vA 2.1.3' mA ubhayasUtronI pravRtti thavAno prasaMga che. chatAM 'jarAyA jaras vA 2.1.3' sUtra 52 tebhana 'kRtAkRtaprasaGgI' hovAnA arAge nitya hovAthI te pUrve pravRtta thaze ane tethI atijaras + Ge jane atijaras + Gasi avasthAmAM Ge jane Gasi pratyayo a thI paramAM na rakhevAthI yA sUtrathI temano ya ane At Adeza nahIM thAya. (4) preTalAI pANini vyArAganA anuyAyI jo atijara + Gasi avasthAmAM atijara no atijaras Adeza karavo e para ane nityakArya hovA chatAM pUrve JathI paramAM rahelAM si no At Adeza kare che. tethI temanA bhate atijara + At thaze. eve yA avasthAmAM tejo 'sannipAtalakSaNa0' nyAyanI anityatA mAnI atijara sva35 nimittano tenA ja kArya rUpa At Adezane AzrayIne tiJaras Adeza karavA rUpe ghAta karI atinarasat AvA prayogane paNa svIkAre che. (A) saMkhyA ane vacanane AzrayI samAna evA pUrvottara padono yathAsaMkhya anvaya karavo.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zaMkA :- ahIMpara ane nitya evuM atigara nuM nira Adeza rUpa kArya na karatA yathecchapaNe pUrve si nuM gAt Adeza rUpa kArya karI nirasA prayoga zI rIte karI zakAya? samAdhAna - sUtrakArane jo A rIte tira no gatinara Adeza karatA pUrve 4fsa no nA Adeza karI marinarasA prayoga karavo iSTa na hota to teo sUtramAM mAt AdezanuM vidhAna na karatA A AdezanuM vidhAna karata. kemake at AdezanA vidhAnathI'samAnAnAM 2.2.?' sUtra dvArA nirasA sivAyanA vRkSAvigere saghaLAya prayogo siddha thaI jAya che. mATe A AdezanA vidhAna sAmarthyathI ja tanaranuM matinara Adeza rUpa kArya karatA pUrvekasi nuM gAt Adeza rUpa kArya karI gatinarasA prayoga siddha karI zakAya che. zaMkA - jo sUtrakAra ma AdezanuM vidhAna kare to vRkSa + at avasthAmAM gat para chatAM tusthio 2.7.223' sUtrathI pUrvanA ma no lopa thavAthI vRkSa vigere aniSTa prayogo siddha thavAnI Apatti Ave che. tethI vRkSA vigere ISTaprayogonI siddhi karavA mA AdezanuM vidhAna Avazyaka che. tethI mAt AdezanA vidhAna sAmarthyathI. tanano nirar Adeza karatA pUrve sa no mA Adeza karAya che, evuM na kahIM zakAya. samAdhAna - jo A rIte ma AdezanuM vidhAna karAya ane ' 2.2.223' sUtrane AzrayIne vRkSa vigere prayogo ja thavAnA hoya to sUtrakArazrI sUtramAM gat ne badale ta AdezanuM ja vidhAna kare ke jethI tuTyA 2..223' sUtranI apekSA vinA sIdhA ja vRkSa +t = vRkSat vigere prayogo siddha thaI jAya. tema chatAM sUtrakArazrI gata AdezanuM vidhAna kare to te vidhAna sAmarthyathI nusyA2.2.22rU' sUtranI pravRttino bAdha thavAthI vRkSa + mata avasthAmAM 'samAnAnAM 7.2.?' sUtrathI saMdhi thavAnA kAraNe vRkSAt vigere prayogo siddha thaI zake. bIjI rIte kahIe to rASTro che 6.2.?' sUtramAM A pramANe paMcamaMta nirdeza karyo che. have at Adeza para chatAM tucA ra.233' sUtrathI jo pUrvanA anolopa thavAno hoya to rAt A prayoga siddha na thaI zake. jyAre raghaTTo ra 6.2?' sUtramAM to rAt A pramANe nirdeza karyo che. tethI te nirdezanA sAmarthyathI jaNAya ke prastuta sUtrathI vihita sa no at Adeza para chatAM 'supAca0 2.223' sUtrathI pUrvanA no lopana thai zake. tethI have vRkSa + at avasthAmAM suci0 2.2.223' sUtrathI pUrvanA mano lopana thaI zakatA saMdhi thavAthI vRkSAvigere prayogo siddha thaI zake. Ama at AdezathI ja nirvAha thai zake tema hato chatAM sUtrakArazrIe mAt AdezanuM vidhAna karyuM, te vidhAna sAmarthyathI atigara no atiram Adeza karatA pUrve kasino mAt Adeza karI matinarasA prayoga siddha karI zakAya che.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.7 [zaMt:- sibhiA) vya sanusAra to atijarasAt prayoga siddha 2pAnI na jApAthI sUtramA at mAheza zivito yAsa. tozAmATe sUtramA At mAheza zAvyocha? mane tamAre saMbha pAna "at mAheza meM to vRkSa +at avasthAmA 'lugasyA0 2.1.113' sUtrathI at nI pUrvanA ano lopa thatA vRkSata sApo maniTa prayoga pAnI pratimApe." // 29 // mArIta at mAheza 2'lugasyA0 2.1.113' sUtrathI pUrvanA no lopa karIvRkSa vigere prayogo siddha karavA ITa hota, to ma Adezana karatA - ATalo ja Adeza karata. thI vRkSa +t = vRkSat vigere prayogo siddha yajata. mAma at mAzinA vidhAna sAmathyathA 'lugasyA0 2.1.113' sUtrano bAdha thaI vRkSAt vigere prayogonI siddhi thaI jatI hovAthI graMthakArazrIe at Adeza darzAvavo joIe samAdhAna - tamArI vAta sAcI che. tema chatAM graMthakArazrIe je gat AdezanuM vidhAna karyuM che te matAntare (pANini sUtrane anusaranArAonA mate) thatA tirasan prayoganI siddhi mATe che. A rIte prat AdezanA vidhAna prayogo thapa 7i graMthIme At mAheza vidhAna cha, tathA 6/14 cha / atijarasAt prayoga graMthAzrIna pAga saMmata 7.] / / 6 / / ( 0) sarvAdeH smai-smAtau / / 1.4.7 / / bR.va.-sarvAderakArAntasya sambandhinorDe-GasyoryathAsaMkhyaM 'smai smAt' ityetAvAdezau bhvtH| sarvasmai, paramasarvasmai, sarvasmAt , paramasarvasmAt , asarvasmai , asarvasmAt , kiMsarvasmai, kiMsarvasmAt , evam-vizvasmai, vishvsmaat| ubhazabdasya dvivacanasvArthikapratyayaviSayatvAt smaiprabhRtayo na saMbhavanti, gaNapAThastu hetvarthaprayoge sarvavibhaktyartha:- ubhau hetU 1, ubhI hetU 2, ubhAbhyAM hetubhyAm 3, ubhAbhyAM hetubhyAm 4, ubhAbhyAM hetubhyAm 5, ubhayohetvoH 6, ubhayorhetvoH 7 iti| ubhayasmai, ubhysmaat| anyasmai, anysmaat| anyatarasmai, anyatarasmAt, DataragrahaNenaiva siddhe'nyataragrahaNaM DatamapratyayAntasyAnyazabdasya sarvAditvanivRttyartham-anyatamAya, anyatamaM vastram, anyatame ; eke tvAhuH - 'nAyaM DatarapratyayAnto'nyatarazabdaH, kintu avyutpannastarottarapadastarabanto vA, tanmateDatamAntasyApyanyazabdasya srvaaditvm-anytmsmin| itarasmai, itrsmaat| Datara-Datamau pratyayo, tayoH svArthikatvAt prakRtidvAreNaiva siddhe pRthagupAdAnamatra prakaraNe'nyasvArthikapratyayAntAnAmagrahaNArthamanyAdilakSaNadArthaM ca, katarasmai, katamasmai, yatarasmai, yatamasmai, tatarasmai, tatamasmai, ekatarasmai, ekatamasmai ; iha na bhavati - sarvatamAya, srvtmaat| tvazabdo'nyArthaH, tvasmai, tvsmaat| tvacchabdaH samuccayaparyAya:, tasya smAyAdayo na saMbhavantIti hetvarthayoge sarvavibhaktitvamakpratyayazca prayojanam-tvataM hetum, tvatA hetunA vasati ; ajJAtAt tvtstvktH| nemazabdo'rdhArthaH, nemasmai, nemsmaat| samasimau sarvArthA, samasmai, samasmAt, simasme, simasmAt, sarvArthatvAbhAve na bhavati-samAya dezAya, samAd dezAd dhaavti| svAbhidheyApekSe cAvadhiniyame vyavasthAparaparyAye gamyamAne pUrva-parA-'varadakSiNottarA-'parA-'dharANi, pUrvasmai, (A) A padArtha upara jaNAvelAM padArtha karatA thoDo judI rIte ladhunyAsamAM A pramANe darzAvyo che.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1101 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana pUrvasmAt, parasmai, parasmAt, avarasmai, avarasmAt, dakSiNasmai, dakSiNasmAt, uttarasmai, uttarasmAt, aparasmai, aparasmAt, adharasmai, adharasmAt ; vyavasthAyA anyatra na bhavati-dakSiNAya gAthakAya dehi, pravINAyetyarthaH, dakSiNAyai dvijAH spRhynti| AtmA''tmIya-jJAti-dhanArthavRttiH svazabdaH, AtmA''tmIyayo:- yat svasmai rocate tat svasmai dadAti, yadAtmane rocate tadAtmIyAya dadAtItyarthaH, jJAti-dhanayostu na bhavati-svAya dAtuM svAya spRhayati, jJAtaye dAtuM dhanAya spRhayatItyarthaH / bahirbhAvena bAhyena vA yoge upasaMvyAne upasaMvIyamAne cArthe vartamAno'ntarazabdaH, na ced bahiyoge'pi puri vartate, anyatarasmai gRhAya, nagarabAhyAya cANDAlAdigRhAyetyarthaH, cANDAlAdigRhayuktAya vA nagarAbhyantaragRhAyetyarthaH, antarasmai paTAya, paTacatuSTaye tRtIyAya caturthAya cetyarthaH, prathamadvitIyayorbahiyogeNaiva siddhatvAt |"puri tu na bhavati-antarAyai pure krudhyati cANDAlAdipurya ityarthaH, bahiryogopasaMvyAnAderanyatra tu na bhavati-ayamanayoAmayorantarAt tApasa AyAtaH, mdhyaadityrthH| tysmai| tasmai / ysmai| amussmai| asmai| etsmai| eksmai| dvi-yuSmad-bhavatvasmadAM smAyAdayo na saMbhavantIti sarvavibhaktyAdayaH prayojanam-(dvau hetU) 2, dvAbhyAM hetubhyAm 3, dvayorhetvoH 2 ; ajJAte dve-dvake striyau kule vA, dvako purusso| yuvAbhyAM hetubhyAM 3, yuvayorhetvoH 2, yuvakAbhyAm, yussmaadRshH| bhavadbhyAM hetubhyAm 3, bhavatohetvoH 2, bhavakAn, bhavAdRzaH / sa ca bhAvAMzca bhavantau, atra tyadAditvAt paratvAJca bhavaccheSaH, bhavAn putro'syeti bhavatputraH, atra sarvAditvAt pUrvanipAtaH ; bhavato'patyaM bhAvatAyaniH, atra tyadAditvAdAyaniJ ; bhavatyAH putro bhavatputraH atra sarvAditvAt puMvadbhAvaH / bhavantamaJcatIti kvipi, bhavavyaG, atra "sarvAdi-viSvag-devADudriH kvyaJcau" (3.2.122.) iti DavyAgamaH, ukAro nAgamArtho Dyartho dIrghArthazca, bhavatI, bhvaan| AvAbhyAM hetubhyAm 3, AvayohetvoH 2, AvakAbhyAm, asmaadRshH| kasmai, ksmaat| sarve'pi cAmI saMjJAyAM sarvAdayo na bhavanti, teneha na bhavati-sarvo nAma kazcit, sarvAya, sarvAt, uttarAya kurave spRhyti| ata ityeva? bhavate, bhvtH| sarvAderiti SaSThInirdezena tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-priyAH sarve yasya tasmai priyasarvAya, sarvAnatikrAntAyAtisarvAya, dvAvanyAvasya tasmai vyanyAya tryanyAya, priypuurvaay| sarva, vizva, ubha, ubhayaT, anya, anyatara, itara, Datara, Datama, tva, tvat, nema, sama-simau sarvArtho, pUrva-parA-'vara-dakSiNottarA-'parAdharANi vyavasthAyAma, svamajJAti-dhanAkhyAyAma, antaraM bahiryogopasaMvyAnayorapuri, tyad, tad, yad, adas, idam, etad, eka, dvi, yuSmad, bhavatu, asmad, kim, ityasaMjJAyAM srvaadiH| ubhayaDiti TakAro DyarthaH, ubhayI dRssttiH||7|| sUtrArtha - (sarvAdigaNapATha vRtti) A kArAnta savadi nAmo saMbaMdhI ane kavi pratyayonA sthAne anukrame smai bhane smAt mAheza thAya che. sUtrasamAsa:- . sarvazabdaH AdiH yasya sa = sarvAdiH (bhu0)| tasya = sarvAdeH . smaizca ca smAt ca = smaismAtau (i.v.)| vi12 :- (1) sUtratA sarvAdi za sthaNe sarvazabdaH AdiH yasya sa = sarvAdi' yApramANe madhuprIhi samAsa yo cha. 1220
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.7 25 zaMkA - bahuvrIhi samAsa anyapadArthapradhAna hoya che, arthAt te potAnAM ghaTakIbhUta (= potAmAM vartatA) padArtho karatA bhinna evA anya padArthane jaNAve che. tethI vAkyagata kriyAonI sAthe bahuvrIhi samAsa- vAgye anya padArthano ja anvaya thai zake, samAsanA ghaTakIbhUta padArthono nahIM. dA.ta. tripurAnIyatAm' Ama kahevAmAM AvatA jenI raMgaberaMgI gAyo che tevo vyakita ja lavAya che, gAyo nahIM. arthAt citra A bahuvrIhi samAsavAgyA anyapadArthabhUta vyaktino ja Anayana kriyAmAM anvaya thAya che, samAsanA ghaTakIbhUta citragAyono nahIM. prastutamAM sUtravartI sarvAdi zabdasthaLe paNa bahuvrIhi samAsa thayo hovAthI te sarvazabda che AdimAM jeonA evA vizva-353mavigerenA samudAya rUpa anya padArthane ja jaNAve. tethI A sUtrathI - Adeza rUpa kArya sarvAsimAsavA anyapadArthabhUta vizva-ma-3maya vigerenA samudAya saMbaMdhI ke pratyayone sthAne ja thaI zake, sarva zabda saMbaMdhI phesa pratyayone sthAne nahIM. arthAt sekasi pratyayone sthAne thatI - bhavanakriyAmAM sarvAdi zabdavA anya padArthabhUta vizva-35-3mA vigere zabdasamudAyano ja anvaya thai zake, samAsanA ghaTakIbhUta sarva zabdano nahIM. to tame sarva zabda saMbaMdhI sekasi pratyayone sthAne anukrame ema Adeza zI rIte karazo? samAdhAna - A Apatti nahIM Ave. kAraNa ke citra bahuvati samAsano ame 'vitrI vo ya ' vigrahana karatA 'vitra vo vaca' ATalo ja vigraha karI samAsa karIzuM. jethI SaSThacA ya padavAcya anya padArtha govALa vyadhikaraNatvenA vizeSaNa banaze, ane citrarUpaviziSTa gAyo prathamAnta va: padavAcya hovAthI vizeSa = pradhAna banatA temano paNa Anayana kriyAmAM anvaya thaze. pUrvokta rIte vigraha karatA anya padArtha pradhAna banato hovAthI Anayana kriyAmAM citra gAyonuM grahaNa thai zakatuM na hatuM. paraMtu have citrA javo ' vigrahamAM citra gAyo vizeSya banatA pradhAnaB) banavAthI temanuM paNa Anayana kriyAmAM grahaNa thai zake che. e ja rIte sarvAli zabdano sarvazaH maliH ' Ama vigraha karatA thI padavANye vizva, 35, 3maya vigere samudAya vizeSaNa banaze ane sarva zabda vizeSya banatA pradhAna banavAthI phesi pratyayonI smAt bhavanakriyAmAM sarva zabdanuM paNa grahaNa thai zakaze. (A) vizeSaNa be prakAranA hoya che: (i) samAnAdhikaraNa rUpe = sarakhI vibhakitamAM hovA rUpe. jema ke - "nIno ghaTa:'ahIM banne padone prathama vibhakita che ane vizeSaNa-vizeSyabhAva che. (ii) vyadhikaraNa rUpe = sarakhI vibhaktimAM na hovA rUpe. jema ke - "rAjJa: puruSa:' ahIM rAjJa: vizeSaNane SaSThI vibhakita che ane puruSa: vizeSyane prathama vibhakti che. ahIM yAda rAkhavuM ke vAkyamAM vartatA dvitIyA vigere vibhatyaMta gauNanAmAM prathama vibhaktimAM vartatA mukhyanAmanI vizeSatA karatA hovAthI vizeSaNa bane. jyAre prathama vibhaktimAM vartatuM mukhyanAma teothI vizeSita thatuM hovAthI vizeSya bane. (B) kriyAno anvaya pradhAnanI sAthe thAya.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zaMkA - paNa A rIte vitrI pAvo ' vigraha karI bahuvati samAsa nathI icchato. jyAre samAsanA ghaTakIbhUta padArthanuM aprAdhAnya (= vizeSaNabhAva) ane anya padArthanuM prAdhAnya (= vizeSyabhAva) hoya tyAre ja bahuvrIhi samAsa thai zake che, anyathA nahIM (A). mATe ja "vitra pAvo vasya sa = citra' Ama vigrahamAM anya padArthanA prAdhAnyanA sUcaka prathamAnta' padanA upAdAna pUrvaka bahuvIhi samAsano vigraha karI citra gAyonuM aprAdhAnya darzAvAya che. Ama pUrvokata rIte Anayana kriyAmAM pradhAna evA svAmI (govALa)no ja anvaya thaze, citra gAyono nahIM. e ja rIte sarvAli zabda sthaLe paNa 'sarvAbUH gatiH vacce ' A pramANe ja vigraha thaI zakatA tti pratyayonI sman bhavana kriyAmAM pradhAna evA anyapadArthabhUta vizva, 35, 3maya vigere zabdasamudAyano ja anvaya thaze, paNa sarva zabdano nahIM. tethI jo tamAre sarva zabda saMbaMdhI sekasi pratyayono A Adeza karavo hoya to (2) sUtravRtti sarvAli zabdane ekavAra bahuvIhisAsa karI ane ekavAra tapurUSasamAsa karI te bannenI ekazeSavRtti karavA pUrvaka niSpanna thayo che ema mAnavuM joie. athavA (D) sUtravRtti sarvAli zabdanI AvRtti karavI joIe. te A rIte - (a) i) "sarvazad viryeSAM te = sarvAdi' sarva zabda che Adi rUpe jeone te badhA eTale sarva zabda sivAyano vizva, 35, 3pa vigereno samudAya grahaNa thaze. ii) "sarvazrAsavAhiza = sarvAdiH' eTale Adi evo sarva zabda. Ama sarva zabdanuM grahaNa thaze. ahIM Adi zabda niprayojana che. te mAtra sarvAdhi AvuM svarUpa jaLavAya ane ekazeSavRtti thaI zake te mATe ja samAsamAM darzAvyo che. ii) have bahuvati samAsa dvArA niSpanna sarvAri zabda ane karmadhArayatapuruSa samAsa dvArA niSpanna sarvAdi zabdanI 'sarvAhiza sarvAhiza = sarvASika' Ama'vivi0 rU.2.222' sUtrathI ekazeSavRtti temaja sUtravAr ekavacana thavAne kAraNe sUtrastha sarvAra zabda niSpanna thai jaze, ane tenA dvArA vizva. 35, 31 vigerenI jema sarva zabda saMbaMdhI resi pratyayono paNa A sUtrathI -smAt Adeza thai jaze. (b) athavA sUtravRtti sarvAti zabdanI 'sarvoH : emato' Ama AvRtti karavI, ane AgaLa mujaba prathama sarvAdi zabdano bahuvIhisamAsa rUpe vigraha karatA vizva, 35, 3mayaTavi zabda samudAyanuM grahaNa thaze ane bIjA sarvAdhika zabdano karmadhArayatatparUSa samAsa rUpe vigraha karavAthI sarva zabdanuM paNa grahaNa thaI jaze, Ama A sUtrathI banne saMbaMdhI phesa pratyayono smata Adeza thaI jaze. (A) 'vitra vo yasya' sthaLe samAsanA ghaTakIbhUta prathamatapadavANya citragAya padArthanuM prAdhAnya che ane SaSThacanta yasya padavA anya padArthabhUta svAmI (govALa)nuM aprAdhAnya che. mATe A vigrahane laine bahuvati samAsa na thai zake.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.7 ___27 samAdhAna - Ama ekazeSa ke AvRtti karavAnI koI jarUra nathI. kema ke bahuvati samAsa be prakArano che. (a) targuNasaMvijJAnabahuvrIhi ane (b) atarguNasaMvijJAnabahuvIhi. sUtrastha kavi zabda sthaLe tadguNasaMvijJAnabahuvIhi samAsa thayo hovAthI tenA dvArA sarva zabdanuM paNa grahaNa thai jatA phephasa pratyayonI -mAn bhavana kriyAmAM sarva zabdano paNa anvaya thai zakaze. banne prakAranI vyAkhyA A pramANe samajavI - (a) tadguNasaMvijJAna bahuvIhita) - je bahuvati samAsamAM mukhya evA anya padArthanI sAthe sAthe tenA upalakSaka(B) samAsanA ghaTakIbhUta gauNa sevA pUrvottara padArthano paNa kArya (= kiyA)mAM anvaya thato hoya tene tadguNasaMvijJAna bahuvati samAsa kahevAya'. je sthaLe anya padArtha ane samAsanA ghaTakIbhUta pUrvottarapadArtha vacce saMyoga athavA samavAya saMbaMdha hoya tyAM AsamAsa thato hoya che. jemake suvarnavAsA: ane tadguNasaMvijJAna bahuvahinAdaSTAMto che. saMyoga-samavAya saMbaMdhavALA anukrame matvathaya pratyayAnta jhI mAnIyatA ane vivALI mAnIyatAm sthaLanI jema kramazaH saMyoga-samavAya saMbaMdhavALA A daSTAMtasthaLe paNa pradhAnanI sAthe sAthe gauNa evA pUrvottara padArthano kriyAmAM anvaya thato jaNAya che. A vAtane jarA vistArathI samajIe - | (i) - kAnIyatAnuM matvathaya sthaLe daMDa ane daMDI (= daMDavALI vyakita) banne dravyo vacce saMyoga saMbaMdha jaNAya che. kema ke niyama che ke 'divya saMyo:" have koI vyakti kahe ke "rI mAnIyatAmU" (= daMDavALI vyakitane lAva) to daMDa sahitanI ja vyakita lavAya che, daMDa rahita vyakti nahIM eTale ke Anayana kriyAmAM pradhAna evA daMDInI sAthe sAthe gauNa daMDano paNa anvaya thAya che. tenI jema gujjavAnA bahuvrIhi sthaLe paNa zukla vastro ane zukala vastravALA vyakita, banne dravyo vacce saMyoga saMbaMdha jaNAya che. tethI "zuvannavAsA: kAnIyatA" (= sapheda vastravALA vyaktine lAva.) kahevAmAM AvatA zukla vastra sahitanI ja vyakita lavAtI hovAthI Anayana kriyAmAM pradhAna evI zulavastravALI vyaktinI sAthe sAthe gauNa evA pUrvottarapadArtha rUpa zukla vastrono paNa anvaya thAya che. (ii) Aja rIte viSALI mAnIyatAm matvathaya sthaLe viSANa = zIMgaDu ane zIMgaDAvALo baLada banne avayava-avayavI dravyo vacce samavAya saMbaMdha jaNAya che. kema ke niyama che ke "navayuvADAvinaH samavAya. koI vyakti kahe ke "viSALI mAnIyatA" (= zIMgaDAvALA baLadane lAva) to zIMgaDA sahitano ja baLada lavAya che. yatra tad = tasya = anyapadArthasya guNAnAM = upalakSaNAnAM (= pUrvottarapadArthayoH) api kArye = kriyAyAM anvayitvena saMvijJAnaM = bodho bhavati tatra tadguNasaMvijJAno bhvti| (B) bahuvIhi samAsa pAmelAM pUrvottara pado vizeSyabhUta anya padArthanA vAcaka banavAthI anya padArthane upalakSita karatA (= jaNAvatA) hoya che, mATe teo tenA upalakSaka athavA upalakSaNa kahevAya che. (A)
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana eTale ke Anayana kriyAmAM pradhAna evA baLadanI sAthe sAthe gauNa zIMgaDAno paNa anvaya thAya che. tenI jema svara: kAnIyatAm bahuvIhi sthaLe paNa lAMbA kAna ane rAsabha banne avayava-avayavI dravyo vacce samavAya saMbaMdha jaNAya che. tethI "navu mAnIyatA" (= lAMbA kAnavALA gadheDAne lAva) kahevAmAM AvatA lAMbA kAna sahitano jarAsabha lavAto hovAthI Anayana kriyAmAM pradhAna evA rAsabhanI sAthe sAthe gauNa sevA pUrvottarapadArtha rUpa lAMbA kAnano paNa anvaya thAya che. Ama A bahuvIhisthaLe tat = mukhya evA anya padArthanI sAthe sAthe = gauNa evA pUrvottarapadArthano paNa kriyAmAM anvaya jaNAto hovAthI Ane targuNasaMvijJAna bahuvrIhi kahevAya. (b) atagaNasaMvijJAna bahuvIhi - je bahuvrIhi samAsamAM mukhya evA anya padArthanI sAthe sAthe tenA upalakSaka samAsanA ghaTakIbhUta gauNa evA pUrvottara padArthano kArya (= kriyA)mAM anya na thato hoya tene atadgaNasaMvijJAna bahuvrIhi samAsa kahevAya." je sthaLe anya padArtha ane samAsanA ghaTakIbhUta pUrvottara padArtha vacce saMyoga-samavAya sivAyano sva-svAmIbhAva saMbaMdha vigere anya koi paNa saMbaMdha hoya tyAM A samAsa thato hoya che. citraku atadguNasaMvijJAna bahuvrIhinuM daSTAMta che. vitra mAnIyatA sthaLe citra gAyo ane te gAyavALo svAmI (= govALa) banne vacce saMyoga ke samavAya saMbaMdha nathI, paNa sva-svAmIbhAva saMbaMdha che. kemake govALa mATe gAyo sva = dhanasvarUpa che ane gAyo mATe govALa svAmI rUpe che. have koi vyakita kahe ke "vitrA mAnavatAn" (= citragAyavALA govALane lAva.) to ahIM mAtra govALane ja lAvavAmAM Ave che, gAyone nahIM. eTale ke Anayana kriyAmAM mAtra pradhAna evA govALano ja anvaya thAya che, gauNa sevA pUrvottara padArtha rUpa citragAyono nahIM. mATe A ataNasaMvijJAna bahuvrIhi kahevAya. zaMkA - jyAM mukhya evA anya padArtha ane gauNa evA pUrvottarapadArtha vacce saMyoga athavA samavAya saMbaMdha hoya tyAM ubhayano kriyAmAM anvaya thAya ane jyAM sva-svAmIbhAva vigere anya saMbaMdha hoya tyAM mukhya evA anya padArthano ja kriyAmAM anvaya thAya. Ama saMbaMdhane laIne bheda kema paDe che? samAdhAnaH- cAlo, AnuM kAraNa paNa samajI laIe. (i) mAM saMyoga ane samavAya saMbaMdha che evA anukrame suvarnavAsa: ane sthaLe jo koI vyakti "zuksavIsa: mAnIyatA" athavA mAnavatAn kahe ane lAvanAra mANasa jo zukalavastra rahita vyakitane athavA lAMbA kAna rahita rAsabhane ja lAve, eTale ke Anayana kriyAmAM jo mAtra mukhya evA zuklavastra rahita vyaktino athavA lAMbA kAna rahita rAsabhano ja anvaya karavAmAM Ave to vyakita ane zuklavastra
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.7 29 vaccenA saMyoga saMbaMdhano temaja rAsabha ane lAMbA kAna vaccenA samavAya saMbaMdhano abhAva thai jatA vyakti zukalavasravALo na rahevAthI ane rAsabha lAMbA kAnavALo na rahevAthI anukrame temanA 'zuklavastravALA ane lAMbA kAnavALA' A svarUpano nAza thai jAya. svarUpano ja nAza thai jAya to temane mATe zuvantavAsAH ane tanvarga: zabdaprayoga zI rIte thai zake ? mATe saMyoga ke samavAyavALA sthaLe ubhayano kriyAmAM anvaya thAya che. (ii) jyAre sva-svAmIbhAva saMbaMdhavALA citranuH sthaLe jo koi vyakti "citranuH AnIyatAm" kahe ane lAvanAra mANasa mAtra gAya vagaranA govALane ja lAve eTale ke citragAya rahita mAtra govALano ja Anayana kriyAmAM anvaya karavAmAM Ave to paNa gAyo ane govALa vacceno sva-svAmIbhAva saMbaMdha akabaMdha rahetA gAyo vanamAM hovA chatAM anyatra sthita govALa temanAM svAmI rUpe ja rahevAthI tenA 'citragAyavALA' A svarUpano nAza nathI thato mATe te avasthAmAM paNa tene mATe vibhuH prayoga thai zake che. tethI sva-svAmIbhAva vigere anya saMbaMdhavALA sthaLe mAtra anyapadArthano ja kriyAmAM anvaya thAya che. [vizeSa H - 'jyAM anyapadArtha ane samAsanA ghaTakIbhUta pUrvottarapadArtha vacce saMyoga-2 5-samavAya saMbaMdha hoya tyAM tadguNavijJAna bahuvrIhi hoya che.' Ama AgaLa je kathana karyuM tene paribhASendrazekhara graMthamAM 'nAgeza bhaTTa' prAyika) kathana kahe che. eTale ke saMyoga-samavAya saMbaMdhavALA sthaLe kvacita tadguNasaMvijJAna bahuvrIhi na hoya tevuM paNa bane. Azaya e che ke saMyoga-samavAyavALA sthaLe be prakAranI avasthA jovA maLe che. (i) guptavAsA: AnIyatAm ane tambaLa: sanIyatAm sthaLe anyapadArtha ane pUrvottarapadArtha ubhayano Anayana kriyAmAM anvaya thato hoya tevI avasthA jovA maLe che. mATe AvA sthaLe tadguNasaMvijJAna bahuvrIhi hoya che, ane (ii) guvanavAsasaM monaya ane ttavALuM monaya sthaLe bhojana kriyAmAM mAtra anyapadArthabhUta vyakti ane rAsabhano ja anvaya thato jovA maLe che. pUrvottarapadArthabhUta zuklavastra ane lAMbA kAnanuM to bhojanakriyAkALe mAtra saMnidhAna (upasthiti) hoya che. samajI zakAya evI vAta che ke "jIvatavAsarsa monaya ane svarga monava" kahevAmAM AvatA vyakti ane rAsabhane ja khavarAvavAmAM Ave che vastra ke kAnane nahIM mATe AvA sthaLe ubhayano kriyAmAM anvaya na thato hovAthI atadguNasaMvijJAna bahuvrIhi hoya che. A avasthAne najaramAM rAkhatA 'nAgeze' uparokta kathanane prAyika gaNAvyuM che. A ja rIte 'jyAM anyapadArtha ane samAsanA ghaTakIbhUta pUrvottarapadArtha vacce saMyoga-samavAya sivAyano sva-svAmIbhAva saMbaMdha vigere anya koI saMbaMdha hoya tyAM atadguNasaMvijJAna bahuvrIhi hoya che.' A pUrvokta yatra samavAyasambandhena sambandhyanyapadArthaH, tatra prAyastadguNasaMvijJAnam / anyatra prAyo'nyat (pari.ze. 78) (A)
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana kathanane paNa temaNe prAyika gaNAvyuM che, kema ke "vitranu mAnayatAm" kahevAmAM AvatA anyapadArthabhUta govALanI sAthe sAthe pUrvottarapadArthabhUta citragAyone paga jo lAvavAmAM Ave to ubhayano Anayana kriyAmAM aya thato hovAthI Ane taguNasaMvijJAna bahuvIhi gaNAya.] Ama have sUtrastha sarvAhibahuvrIhisthaLe paNa anya padArthabhUta vizvAhizabdasamudAya ane pUrvottarapadArthabhUta sarva zabda vacce samavAya saMbaMdha vartatA te taNasaMvijJAna bahuvahi hovAthI te pratyayonI sman bhavana kriyAmAM vizvAti zabdasamUhanI sAthe sAthe sarva zabdano paNa anvaya thaze. zaMkA - vizvari zabdasamUha ane sarva zabda vacce samavAya saMbaMdha zI rIte ghaTI zake? samAdhAna - "avayava-avayavI vacce samavAya saMbaMdha hoya che A vAta AgaLa kahevAi gai che. sarvAri A bahuvrIhinA vigrahamAM je mAri zabda che te ' varlsagnanam .2.0' sUtranA bRhanyAsamAM darzAvelAM gari zabdanA cAraA) artho paikIno avayavArthaka' zabda che. tethI sarva: maHi = avayava: yasya sati sarvArika vigrahano artha sarva zabda che avayava jeno evo vizva vagere zabdono samudAya Ama thaze. tethI vizva vigere zabdono samUha avayavI ane sarva zabda tenA avayavarUpe siddha thatA avayava-avayavI banne vacce samavAya saMbaMdha ghaTI jAya che. zaMkA - sarvAri bahuvIhisamAsa taNasaMvijJAna bahuvrIhi hovAthI te sarvathI laIne vimasudhInA zabda samudAyane jaNAve che. to AvaDA moTA zabdasamudAyane je pratyaya lagADI A sUtrathI tame teno mAt Adeza zI rIte karazo? samAdhAnaH- AkhA zabdasamudAyane ? sipratyaya lAgavo zakya ja nathI. tethI 'gAnarthavA tahevuP)" nyAyAnusAre te samudAyanA aMgabhUta sarva, vizva thI laIne mi zabda sudhInA pratyeka zabdane pRthaka pRthak kekasi pratyaya lagADI ame mA Adeza karazuM. zaMkA - bahuvIhisamAsamAM pUrvottarapadArtha anya padArthanuM upalakSaNa hoya che, A vAta ApaNe AgaLa TIppaNamAM joI gayA. sarvAri bahuvrIhisthaLe anya padArthabhUta sarva thI laIne vim sudhInA zabdasamudAyano upalakSaNa pUrvottarapadArthabhUta sarva zabda nakSai vaDanuport' niyamAnusAre pratyayone mAt, Adeza karavA rUpa kAryamAM anupayogI thaze. tethI tame sarva zabda saMbaMdhI-si pratyayono A Adeza zI rIte karazo? (A) mAlIyate pRdyateDaDamati gatiHA sa ra sAmIpya-vyavasthA-prAra-nava vArivRtti: (cAsa-..) (B) samudAyane uddezIne kahevAyeluM kArya samudAyane na saMbhavatA tenA aMgone (= avayavone) laIne pravarte che.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4,7. (31 samAdhAna - koI vyakita kahe ke "devadattanI zALAmAMthI brAhmaNa lai Ava.'' to zALAno upalakSaNabhUta) devadatta jo brAhmaNa hoya ane zALAmAM rahelo hoya to te paNa lAvanAra vyakita dvArA lavAya ja che(B)tenI jema A sUtrathI sarva zabdopalakSita zabdasamudAya ke jemAM sarva zabda aMtabhUta che, tenA saMbaMdhI ke saMpratyayono -mAt Adeza karavArUpa kAryamAM jo sarva zabdane De- prityayo saMbhavatA hoya ane sarva zabda sarvAri zabdasamudAyamAM vartato hoya to tenA saMbaMdhI De-kasi pratyayono paNa A sUtrathI tai-mAt Adeza thai ja zake che. mATe ahIM uparokta nyAya na lAgatA koi Apatti nathI. Ama A sUtrathI sekasi pratyayono kSAt Adeza karavA rUpa kAryamAM sarva zabda saMgrahita thai jato hovAthI tenA saMgrahAyeM sUtrastha sarvAri zabdanI ekazeSa vRtti ke AvRtti karavAnI koI jarUra nathI. bu. nyAsamAM darzAvelI 'AtastasyAcaMpArthasya :....'A taddaguNasaMvijJAnanI vyAkhyA AgaLa kahevAI gai che. sAthe A vAta paNa dhyAnamAM rAkhavI ke targuNasaMvijJAna bahuvIhi paNa be prakArano hoya che, (i) anuddabhUta avayavamedavALo ane (ii) udbhUta avayavamedavALo. (i) je bahuvIhisthaLe avayavone laIne vigraha darzAvyA bAda anya padArthabhUta samudAya samAsArtharUpe (kAryAnvayirUpe) upasthita thato hoya arthAt jyAM samudAyane laIne ja kArya saMbhavatuM hovAthI tenA avayavo sudhI pahoMcavAnI jarUra rahetI nathI, tyAM anubhUta avayavabhedavALo taLuNasaMvijJAna bahuvIhisAsa hoya che. jema ke tava gAnA sthaLe Anayana kriyAmAM karNa, mukha, pAda vigere avayavonA samudAyabhUta rAsabhano ja anvaye zakya hovAthI tenA dareke dareka avayavonI Anayana kriyAmAM anvayanI kalpanA karavAnI koI AvazyakatA rahetI nathI. (C) ane (i) je bahuvIhi sthaLe avayavone laIne vigraha darzAvyA bAda anya padArthabhUta samudAya samAsArtha rUpe (kAryAnvayirUpe) upasthita na thato hoya arthAt jyAM samudAyane laine kAryana saMbhavatA 'mAnarthavagi ' Adi nyAyAnusAra kAryAnveyArthe tenA avayavonuM ulkAvana (dareke dareka avayavanI gaNanA) karavI paDatI hoya tyAM ubhUta avayavamedavALo taNasaMvijJAna bahuvrIhi hoya che. jema ke A sUtrastha sarvA isthaLe kesa (A) devadattane laIne zALAnI oLakhANa apAI che, mATe devadatta zALAnuM upalakSaNa che. (B) devadatta jo brAhmaNa na hota to 'upakSavi o' nyAyathI teno Anayana kriyAmAM anvaye na thAta. arthAt bIjI rIte kahIe to ahIMdevadatta vyakitarUpe upalakSaNa che paNa brAhmaNarUpe te Anayana kriyAnuM lakSya che. e ja rIte sarvAli zabdasamudAya sarva zabdopalakSita hovAthI sarva zabda zabdarUpe samudAyanuM upalakSaNa che. paNa samudAyavarUpe te si pratyayonI smAt bhavanakriyAnuM lakSya che. mATe e apekSAe te upalakSaNa rUpe na gaNAtA ahIM '3pakSao vAi' nyAya na lAge. (C) pU.lAvaNya sU.ma.sA. dvArA saMpAdita khU.nyAsamAM pRSTha-236 nI '31mI paMktimAM "yatra 7 tirohitAvayavakheH samudAyoDatALa...' pATha che te azuddha jaNAya che. pATha 'murAyajI..' Ama hovo joie.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana pratyayono sma-smAt Adeza karavA rUpa kAryamAM sarva thI laine vim zabda sudhInA AkhA zabda samudAyano anvaya na saMbhavatA tenA sarva, vizva vigere pratyeka avayavone ke-kasi pratyayo lagADI temano sme-smAt Adeza karavAmAM Ave che. arthAt sarva, vizva vigere pratyeka avayavono Tu-pti pratyayonA sma-smAt Adeza karavA rUpa kAryamAM anvaya karavAmAM Ave che. (2) sarvAPage #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.7 (33 AthI ja Apta purUSo prakAra (sAdazya) arthane darzAvavA te te zabdanI pAchaLa gaNapATha mUke che. dA.ta. 'zreSyaH #tAzcarthe rU.2.204' sUtramAM zreSAdi sthaLe je di zabda che te tasUtrIya bRhadruttimAM zrejI vigere sarva zabdo gaNapAThamAM nirdiSTa hovAthI anya koi zabdonuM gaNapAThamAM grahaNa karavAnuM zeSa na rahetA vyavasthAvAcI che. jyAre di sthaLe je mAtra zabda che te tasUtrIya nRhavRttimAM kRta vigere sarva zabdono gaNapAThamAM nirdeza na karyo hovAthI anya zabdonuM gaNapAThamAM grahaNa karavAnuM zeSa rahetA prakAravAcI che. Ama prakAravAcI hovA chatAMya bRhadruttimAM vRta zabdanI pAchaLa mita, mUta vigere gaNano nirdeza karyo che, tenI jema prastuta saha sthaLe paNa mAri zabdane prakAravAcI gaNI pAchaLa vizva vigereno gaNapATha darzAvavo yukta gaNAya. samAdhAna :- barAbara che, chatAM ahIM Adi zabda prakAravAcI rUpe grahaNa nahIM thAya. kAraNa ke jo A rIte madhyama ane adhama zabdone sadRza gaNI gaNapAThamAM grahaNa karIe to saduza hovAne kAraNe vRtna, nAt vigere zabdone paNa gaNapAThamAM grahaNa karavAno prasaMga Ave ane tethI temane paNa sarvAdi saMbaMdhI kAryo karavAnI Apatti Ave. tethI madhyamAn ane madhamA nI 'mArvaprathA' rUpe siddhi zakya hovAthI sarvAri sthaLe Adi zabda vyavasthAvAcitAno anatikama karanAra avayavAcI rUpe mAnavo ja yukata gaNAya. (3) daSTAMta - (i) sarva - ja sarva + ke, A 'sarvAre 0 2.4.7' - sarva + e = sarva (ii) paramasarva - paramAto sarvazra = paramasarva, zeSa sAdhanikA sarva pramANe zaMkA - sUtramAM sarvAre Ama sAkSAt nAmanuM uccAraNa karyuM che. tethI 'vitA nAnA rasannaviAi): nyAyathI paramasarvanAma saMbaMdhI ke-3fsa pratyayonA smA Adeza zI rIte thai zake? samAdhAna - paramasarva nAma saMbaMdhI - pratyayonA smAt Adeza thai zakavAnA be kAraNo che. (a) sUtrastha 'sarvAri' e sAdi evA phe-pratyayothI AkSipta) nAmanuM vizeSaNa che. tethI vizeSamanta: 7.4.22' paribhASAthI sarvAri vizeSaNa potAnA vizeSya nAmanuM aMtya avayava banatA A sUtrano artha sarva vigere che aMtamAM jene evA nakArAntanAma saMbaMdhI phe-fsa pratyayono Adeza thAya che Ama thaze. tethI sarvAghA paramasarvanAma saMbaMdhI ke.si pratyayonA paNa A sUtrathI A Adeza thai zakaze. [saMka:- vizeSamanta: 7.4.223' paribhASAthI jo sarvAdi aMtavALA nAmonuM grahaNa thaze to kevaLa sarva vizva vigere nAmonA sarvagne vizvasma vigere prayogo zI rIte siddha thaze? (A) sUtramAM sAkSAt je nAmanuM grahaNa karI kAryanuM vidhAna karyuM hoya, te kArya samAsa vigere thavAne kAraNe samudAyanA aMtyaavayava banelA te nAmane na thAya. (B) kevaLa pratyayano prayoga na thai zake, tethI pratyaya potAnI tarapha prakRtino AkSepa kare,
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana samAdhAna :- 'Adyantavaveva ma^) ' nyAyathI sarva, vizva vigerenA sarvamme, vizvakSma vigere prayogo siddha thai jaze.] (b) 'na sarvAti 1.4.2' sUtramAM 'dhandva samAsamAM sarvAdi nAmo sarvAdi gaNAtA nathI. arthAt temane sarvAdinAmAzrita kAryo thatA nathI' AvuM vidhAna karyuM che. have jo 'prahaLavatA nAnA.' nyAyathI ja samAsane aMte vartatA sarvAdi nAmonA sarvAditvano niSedha thai jato hoya to 'na sarvAvi 1.4.2' sUtrathI dvandva samAsamAM sarvAditvano niSedha karavAno rahe ja nahIM, chatAMya karyo che enAthI jaNAya che ke 'LavatA nAnA0 'nyAya ahIM anitya che. tethI paramasarva vigere nAma saMbaMdhI ke-kasi pratyayono sne-smAt Adeza thai zakaze. 34 (4) zaMkA:- 36 zabdane nitya dvivacanano viSaya kyo che. arthAt avyavahita paramAM jo dvivacananA o, myAm vigere pratyayo Ave to ja 3 zabdano prayoga thAya che anyathA nahIM. jyAre sarvAdinAmAzrita haiM, sne, smAta, sAm, smin vigere pratyayAdezAtmaka kAryo to ekavacana ane bahuvacanamAM ja thAya che. to zA mATe sarvAdi gaNapAThamAM nirarthaka 3kha zabdanuM grahaNa karyuM che ? samAdhAna :- '3ma zabda nitya dvivacanano viSaya che'' A tamArI vAta barAbara nathI jaNAtI. kemake dvivacanano pratyaya paramAM na hoya tevI samAsa vigere vRttinA viSayamAM 3mo putro asya = 3maputra: Ama 3ma zabdano prayoga kema na thai zake ? zaMkA :- are bhAi, samAsa vigere vRttinA viSayamAM rUma zabdano prayoga na thatA abhedaviSayavALA (vizeSaNabhAvApanna) samaya zabdano ja prayoga thAya che. jemake taddhitavRttinAM viSayamAM 3mo avayavo asya A arthamAM 3maye TevamanuSyA: tathA 3mayo : ane samAsavRttinA viSayamAM uparokta vigrahAnusAre kamaputraH samAsa na thatA samayaputraH samAsa ja thato hovAthI banne sthaLe samaya zabdano ja prayoga thAya che. samAdhAna H - zuM vAta karo cho tame, 3mAM vAhU yasmin praharakhe tav 'gumAvADuM praharaNam' Ama vRttinA viSayamAM rUma zabdano prayoga to thato jovA maLe che. zaMkA :- 3mAvADhu prayoga to 'dvicAviH 7.rU.7ba' sUtranirdiSTa kriyAvi gaNathI nipAta thayela prayoga che, tethI tenI siddhi karavA 31 zabdane sarvAdi gaNapAThamAM darzAvavo yukta na gaNAya. to zA mATe sama zabdane sarvAdi gaNapAThamAM darzAvyo che ? (A) eka varNa hoya to tene paNa Adi ke aMta rUpa mAnI kArya karavuM. 'vyaparezivadbhAva' A nyAya 'paribhASenduzekhara'mAM darzAvyo che. tene sthAne pU. hemahaMsagaNIjIe nyAyasaMgrahamAM 'Adyantavavesmin' A nyAya darzAvyo che.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35. 4.7 samAdhAna - tyavisare 7.rU.ra6' sUtrathI sarvAdi nAmone AzrayIne thato svArthika pratyaya karI kama prayoga thai zake te mATe tene sarvAdi gaNapAThamAM darzAvyo che. zaMkA - ma pratyayane badale 'prA nityAtuM 7.rU.ra7' sUtrathI svArthika [ pratyaya karIe to paNa 3mo prayoga siddha thai zake che. temaja banne prayoganA artha, zabda svarUpa ke uccAramAM koi phera paDato na hovAthI uparokata tamArI vAta barAbara nathI. samAdhAna - jo A rIte prA nitya0i 7.rU.ra7' sUtrathI pU pratyayAta 3mo prayoga siddha thaI zakato hoya to hamaNAM tame je "35 zabdanI anaMtaramAM dvivacananA pratyayo Ave to ja teno prayoga thaI zake, anyathA 3ya zabdano prayoga thAya che" A vAta karI tenI sAthe virodha Ave che. kAraNa ke kutsito rUpo arthamAM jyAre ApaNe mo ne 'prA nityAn7.rU.ra7' sUtrathI kutsArthaka pU pratyaya lagADIe tyAre 3mo gata mo no 'aa rU.2.8' sUtrathI lopa thaI jato hovAthI ane ma + + go avasthAmAM je navo mo pratyaya utpanna thAya che te pU ne kAraNe vyavahita thaI jato hovAthI ekapaNa go pratyaya 35 zabdanI anaMtaramAM raheto nathI. chatAMya tamane jo [ pratyakAnta ma prayoga mAnya ja hoya to dvivacananA pratyayo anaMtaramAM hoya to ja 35 zabdano prayoga thai zake che, paNa te dvivacanano pratyaya lopAi gayo hoya ke vyavadhAna pUrvakano hoya to nahIM AvI je tame pratijJA karI che teno bhaMga thavAno prasaMga Avaze. zaMkaH- zuM pratyaya lagADazo to 5 zabda ane dvivacananA pratyayonI vacce vyavadhAna nahIM thAya evuM kharuM? samAdhAna - hA, kAraNake ma pratyaya 'm + a + ' Ama prakRti ane tenA aMtya svara manI vacce thato hovAthI 3 + no avasthAmAM te vyavadhAyaka na bane. tethI e pratyaya pUrvakano 3mo prayoga karavAmAM Ave to tame kahelI pratijJA paNa jaLavAI jAya che. mATe tame kAM to amArA A pratyaya pUrvakanA 3mo prayogane mAnya rAkho kAM to pU pratyayAA mo prayoga ja iSTa hoya to pratyAyanI bAbatamAM dvivacananA pratyayonI vacce vyavadhAna pUrvakano 35 zabda hoya to paNa teno prayoga thai zake che, Ama eka vadhArAnI pratijJA svIkArI lo. zaMkaH- Ama vadhArAnI pratijJA svIkAravAnI koI jarUra nathI. kAraNa 35 zabdane je nitya dvivacanano A) viSaya kahyo che, teno artha "dvivacananA sAdi pratyayo paramAM hoya to ja 35 zabdano prayoga thai zake che evo na thatA'be' evA arthane jaNAvavAmAM samartha evo koi paNa pratyaya paramAM hoya to ja 35 zabdano prayoga thai zake che' (A) dvivacana eTale dvivacananA sAdi pratyayo nahIM, paNa 'be' A arthane jaNAvanAra koipaNa pratyaya.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana Avo artha thAya che. tethI have 35 zabdane jyAre pratyaya lAgaze tyAre 35 zabda pote to be' arthane jaNAve ja che ane svArthika [ pratyaya paNa 35 zabdanA svArthamAM ja thayo hovAthI te paNa be arthane ja jaNAvaze, kemake samajI zakAya che ke "svArthika pratyayo potAnI prakRti karatA judA arthane jaNAvatA nathI hotA." Ama svArthika pratyaya hovAne kAraNe pratyayanI ubhArthatAnI ('be" A arthanI) hAni na thatI hovAthI navuM koI vacana (pratijJA) karyA vagara ^) pratyayanI jema pratyaya paramAM vartatA paNa 35 zabdane dvivacana ('be' A arthane jaNAvanAra pratyaya)nI paravartitA siddha thaI jAya che. Ama | pratyaya pUrvakano paNa 3mo prayoga siddha thaI jato hovAthI savadi gaNapAThamAM A pratyayArthe 35 zabdano pATha yukta na gaNAya. samAdhAna:- jema svArthika pratyayo prakRtinA arthathI judA arthanuM pratipAdana na karatA hovAthI pratyaya pUrvakanA 35 zabdanA prayogane tame yukata gaNo cho. tema 35 zabdane lAgelA tra ane ta{ pratyayo paNa potAnI prakRtinA arthane badalI de evA navA koI arthanuM pratipAdana na karatA hovAthI tra ane te pratyaya pUrvakanA rUma zabdanA maMtra ane 3mata: prayogo paNa tamAre yukta gaNavA paDaze. zaMkA - nA, A Apatti nahIM Ave. kemake tra ane ta{ pratyayAta nAmo avyaya bane che ane teo anukrame saptamI ane paMcamI vibhakitanA arthane ja jaNAvavAne samartha hoya che, paNa temane laIne eka, ddhi ke bahuvacana rUpa vacanabheda paDI zakato nathI. have jo vacanabheda ja paDI zakato na hoya to bhalene te banne pratyayo potAnI prakRti karatA navA koi arthanuM pratipAdanana karatA hoya. chatAM 35 zabdathI paramAM rahelA temanAmAM dvivacanane laIne be' A arthane jaNAvavAnuM sAmarthya na hovAthI ahIMma zabda dvivacanapara (be' A arthane jaNAvanAra koI pratyaya che paramAM jene evo) na gaNAya. tethI uparokta pratijJAno bhaMga thato hovAthI 35 zabdano prayoga na thatA 35tra ane 35ta: prayoga yukata nahIM gaNAya, paNa mAtra ane 3mayata: prayogo ja yukata gaNAze. pUrvakAlIna kAtyAyana RSi" paNa kahe che ke "3mayoDacatra (pa0i sU. 2.1.ra7.ma.magra vartA-2)" arthAt "kama zabda jayAre dvivacanano viSaya (dvivacanapara) na hoya tyAre tene badale 3maya zabda vaparAya che. to kaho ke zA mATe tame 35 zabdane sarvAdi gaNapAThamAM darzAvyo che? samAdhAna - sAruM bhAi, have amAro chello javAba sAMbhaLI lo. "kesarvA 2.2.232' sUtrathI hetvarthaka nAmothI yukata sadi nAmone sarvavibhUtio thAya che. te ma zabdane paNa thaI zake e mATe (A) | pratyaya svArthika che. tethIma zabdanI sAthe joDAyelo te 35 zabdanA arthanuM grahaNa karI leto hovAthI mA zabdane dvivacanaparatA siddha thaI jAya che. (B) kemake "sa tripu nipu, sarvAsu ja vivui vavaneSu ra sarveSa, vana vyati tavyayamII" A kArikAnA trIjA caraNa anusAra avyayo traNe vacanone viSe sarakhA ja svarUpane dhAraNa karatA hovAthI temane laine vacana bheda na paDI zake.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.7 teno sarvAdi gaNapAThamAM ullekha karyo che. prayogo mo hetU . .... maLo detro.. (5) zaMkA - sarvAdi gaNapAThamAM utara pratyaya mukavAthI jaDatara pratyayAnta bacatara zabdanuM grahaNa thai jAya che, to tene zA mATe gaNapAThamAM darzAvyo che? samAdhAna - sarvAdi gaNapAThamAMDatara pratyayanI sAthe tamapratyaya paNa darzAvyo che. have anya sarvanAmane jyAre utara pratyaya lAgI bacatara nAma niSpanna thAya tyAre ja tene sarvAdi gaNavuM che, paNa tama pratyayAta mA nAmane sarvAdi gaNavuM nathI. tethI anyatama nA sarvAditvanI nivRArthe gaNamAM bacatara zabdane judo darzAvyo che. Ama macatama zabda sarvAdi na gaNAvAthI tenA saMbaMdhI sAdi pratyayone e Adi sarvAdi kAryo nahIM thAya, tethI citama 'paththato. 2.4.58' thI prApta mAtama ne badale taman ane mane tame prayogo ja thaze. vaLI anya keTalAka vaiyAkaraNo utara-utama pratyaya vidhAyaka sUtromAM mAtra vat , tat , vim zabdonuM ja grahaNa kare che, anya zabdanuM nahIM. temanA mate anya zabdane sutara pratyaya thaI zake te mATe temaNe bacatara zabdane gaNapAThamAM darzAvyo che. (6) bIjA keTalAka vaiyAkaraNo pRthar darzAvela macatara zabdane nirdhAraNArthaka utara pratyayAnta rUpe nathI mAnatA, paNa (a) anirdhAraNArthaka uNAdinA avyutpanna (prakRti-pratyayanA bheda rahita akhaMDa) zabda tarIke gaNe che. ke pachI (b) tara tara: Ama bhAva arthamAM niSpanna thayelA tara zabdano abhyazAso taraNa = macatara Ama karmadhAraya samAsa ke acaH tara: ghaca sa = bacatara: Ama bahuvrIhi samAsa dvArA niSpanna thayelo gaNe che. athavA trIjI rIte kahIe to (c) (yo: pradoDA: = ata:, Ama kayorvima. 7.rU.6' sUtrathI thayela tam pratyayAta rUpe niSpanna thayelo gaNe che. tethI AmanA mate gaNapAThamAM darzAvelAM bacatara zabdathI tama pratyayAta bacatama zabdano sarvAdi rUpe vyavaccheda na thaI zakavAthI tenA sAtama, bacatamammA, mAtamit, arcatamad vigere prayogo thaI zake che. (1) zaMkA - sarvAdi gaNapAThamAM je Datara, tama nAmo darzAvyA che. te tame kyAMthI uThAvI lAvyA cho? kemake jema sarva vigere zabdonA sarvasmin vigere prayogo jovA maLe che, tema sutara, 4tama zabdonA Damina, Datasmina prayogo kyAMya jovA maLatA nathI. samAdhAna - prayoga jovA na maLe eTale "Avo koi zabda duniyAmAM nathI evuM thoDuM kahI zakAya ? zaMkA - hA, ema ja kahevAya. kemake jagatamAM AvA svarUpa (AkAra)vALo koI zabda che. Ama rUpanigraha (zabdasvarUpano nirNaya) karavo hoya to zabdaprayoga e ja prabaLa sAdhana che.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana samAdhAna - svarUpano nirNaya mAtra prayogathI ja nahIM, zAstrathI paNa thai zake che. vyAkaraNa zAstranA -ta-0i 7.2.' ane 'vahunAM prazna7.3.14' sUtrothI anukrame utara-Data nuM pratyaya rUpe svarUpa nirNita thaI jatuM hovAthI tamArI zaMkAne sthAna nathI rahetuM ane A vAta paNa dhyAnamAM rAkhavI ke utara-DatI e koI nAma nathI, paraMtu pratyayo che. ane 'ra vattA prakRti nADapi pratyayaH'nyAyAnusAre kevaLa utara-utama pratyayono prayoga zakya na hovAthI sarvAdi gaNapAThamAM darzAvelAM teo ya, tat vigere prakRtinI sAthe potAnA joDANa pUrvakanA patarazmina , yatimaksina Adi prayogone jaNAvavAmAM tatpara che. zaMkA - 4tara-tamano tame rUpanigraha (svarUpanirNaya) to karI Apyo. paNa have e vAta karo ke svArthika Datara-vatana pratyayo jemane lAgI zake che tevA , tat, vim ane anya zabdone to sarvAdi gaNapAThamAM darzAvI ja dIdhA che ane prakRti prahane svArthacittAnAma prahaF' nyAyathI svArthika Datara-utama pratyayAta Adi prakRtine paNa sarvAdinAmAzrita kAryo prApta ja che, to zA mATe gaNapAThamAMDatara-utama pratyayo darzAvyA che? samAdhAna - be kAraNe ame utara-utama pratyayonuM gaNapAThamAM grahaNa karyuM che. (a) "prakRtiprata svArtha ' nyAyathI jemasvArthika Datara-utama pratyayAnta vigere nAmone sarvAdikAryonI prApti che, tema anya rU5, tara, tama vigere svArthika pratyayAnta sarva, vizva vigere badhA ja sarvAdi nAmone paNa sarvAdikAryo thavAnI prApti Ave che, je iSTa nathI. tethI "siddha hatyAro niyama' nyAyAnusAre svArthika pratyayamAM kevaLa utara-utama pratyakAnta vat vigere prakRtine savadi gaNavApUrvaka sarvAdikAryo thai zake, anya | vigere svArthika pratyayAnta koipaNa sarvAdi prakRtine te kAryona thai zake, te mATe utara-Thatama pratyayonuM gaNapAThamAM grahaNa karyuM che. ahIM yAda rAkhavuM ke gaNapAThamAM svArthika utara-utama pratyayanA grahaNathI jema , tApU, tama vigere anya svArthika pratyayAtta sarva, vizva vigere sarvanAmonA sarvAditvanI nivRtti thAya che, tema atyAra saH 7.2.26' sUtrathI prApta svArthika ma pratyaya pUrvakanA sarva, vizva vigere nAmonA sarvAditvanI nivRtti nahIMthAya. kemake taraData pratyayo prakRtine aMte thatA hovAthI teo prakRtine aMte thatA hoya tevA svArthika pratyayAnta sarvAdi nAmonA ja sarvAditvanI nivRttirUpa saMkoca kare che, jyAre pratyaya prakRtinA aMtyasvaranI pUrve thato hovAthI pratyayAnta savadi nAmonA sarvAditvano niSedha temanAthI na thaI zake.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.7 39 (b) panvatoDAve. 2.4.18'sUtrathI napuMsakaliMgamAM vartatA savadi gaNAMtargata manya, macatara vigere pAMca nAmo saMbaMdhI rasa ane mam pratyayono TUAdeza karavA svarUpa kAryamAM utara-utama pratyayAta nAmono paNa samAveza karavAno hovAthI sarvAdi gaNapAThamAM Datara-Data pratyayonuM grahaNa karyuM che. zaMkA - sarvAdi gaNapAThamAM grahaNa karelAM Datara-utama pratyayo 'pagyatogacA: 2.4.58' sUtrathI 6 Adeza karavArUpa kAryamAM caritArtha thai jAya che, tethI teo nyU vigere svArthika pratyayAtta sarvAdi nAmonA sarvAditvanI nivRttinuM jJApaka zI rIte banI zake? kemake jJApaka te banI zake ke je nirarthaka thatuM hoya. samAdhAna - jo A rIte 'gvato 2.4.18 sUtrathI mAtrar Adeza karavA sarvAdi gaNapAThamAM utaraDatama pratyayonuM grahaNa karavAnuM hoya to Adeza karavA temanuM sarvAdi gaNapAThamAM upAdAna na karatA paththato 2.4.18' sUtramAM ja upAdAna karI deta. paNa tema na karatA sarvAdi gaNapAThamAM grahaNa karyuM che, te ja jaNAve che ke temane anya svArthika pratyayAtta sarvAdi nAmonA sarvAditvanI nivRttinuM jJApaka banAvavuM che. zaMkA - nA, Ama kahevuM yukta nathI. kemake (a) jo mAtra Tu Adeza karavA 'pagyato 2.4.18' sUtramAM utara-utama pratyayo mUkIe to sUtra kanyA-Dacataretara-utara-Datamastha H' AvuM gauravayukta banAvavuM paDe. tethI lAghavArthe Dara-4tama pratyayonuM grahaNa sarvAdi gaNapAThamAM ja karavuM jarUrI che. temaja (b) utara-utama pratyayAta nAmo jyAre kokanI saMjJAmAM vartatA hoya tyAre temanA saMbaMdhI si-ga pratyayone 'gvato 2.4.58' sUtrathI 6 Adeza nathI karavo. jo teo sarvAdi gaNamAM praviSTa hoya to sarvAdi nAmo kokanI saMjJAmAM vartatA hoya tyAre tadAzrita sarva kAryono niSedha hovAthI saMjJAmAM vartatA utara-utama pratyayAntanAmAzrita r Adeza rUpa kAryano niSedha paNa zakaya bane. AthI tara-utama pratyayo sarvAdi gaNapAThamAM mUkavA jarUrI che. samAdhAna - tamArI vAta sAcI che. paNa sarvAdi gaNapAThastha banyAdi paMcakamAM utara-utama pratyayonuM grahaNa karyuM hovAthI teo gari paMcakamAM paNa gaNAya che ane sarvAdi gaNamAM paNa gaNAya che. temAM kAti paMcakamAM gaNAvAnA kAraNe 'pagyato 2.4.18' sUtrathI Adeza thavArUpa phaLa maLe che. jyAre sarvAdi gaNamAM gaNAvA nimitta jo "anya svArthika pratyayAtta sarvAdi nAmonA sarvAditvanI nivRtti rU5 phaLa na mAnIe to sarvAdi gaNamAM utara-vatana pratyayonI gaNanA nirarthaka TharatI hovAthI temane anya svArthika pratyayAtta sarvAdi nAmonA sarvAditvanI nivRttinA jJApaka rUpe mAnavA Avazyaka che. Ama bRhadruttimAM darzAvyA mujabaDatara-utama pratyayAta tarI, vetana Adi prayogasthaLe savaditva upasthita hovAthI zna Adi Adezo thaze ane taman vigere anya svArthika pratyayAtta sarvatamArA vigere prayogasthaLe savaditva nivRtta thavAthI e Adi Adezo nahIM thAya.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (8) anya zabdano je artha thAya che e arthamAM jyAre hda zabda vartato hoya tyAre ene sarvAda gaNavo, anyathA nahIM. prayoga - tvame, vamAt 40 (9) zaMkAH- bRhatkRttimAM 'dvAvyaH samuyaparyAyaH' sthaLe mAtra ttva prayoga na karatA hrazaH prayoga kema karyo che ? samAdhAna H - mAtra tvat prayoga karIe to 'ahIM t anubaMdha pUrvakano OM kArAnta ttva zabda haze ke ta kArAnta ~t zabda ?' AvI zaMkA thAya. tethI tevI zaMkAnA nivAraNArthe bRhatkRttimAM tvaH prayoga karyo che. have samuccaya arthamAM vartato tvat zabda sarvAdi che. samuccayanI vyAkhyA 'martha prati cAvInAM tulyavAnAmavirodhinAmaniyata mayo padyAnAmAtmarUpakhevena cIyamAnatA samurvyayaH' che. teno artha 'cArye dvandva rU.1.17' sUtranA bRhantyAsa thakI jANI levo. (10) tvat zabda vyaMjanAnta (ta kArAnta) hovAthI tene sma-smAt vigere sarvAdi kAryo saMbhavI zakatA nathI, chatAM teno sarvAdi gaNamAM niveza 'sarvAveH sarvA: 2.2.6' sUtrathI hetvarthaka nAmanA yogamAM sarva vibhaktio karavA mATe, temaja 'tyAdi sarjAveH 7.rU.21' sUtrathI svArthika Ja pratyayanA vidhAna mATe karyo che. prayoga - hataM detuM, tvatA detunA, tvata: (11) artha zabdano je artha thAya che te arthamAM vartato nema zabda sarvAdi gaNavo. prayoga - nemasme, smAt (12) sarva zabdano je artha thAya che te arthamAM vartatA sama ane sima zabdo sarvAdi saMjJaka gaNAya che. prayoga - samakSma, simanme, simasmAt sarva zabda amuka saMkhyA rUpa prakAra (vizeSaNa) thI viziSTa arthAt amuka saMkhyAvALI jeTalI vastuo hoya tenA kArtya (sAkalya) rUpa arthane jaNAvavAmAM tatpara hoya che. dA.ta. 'sarve AyAtA:' eTale jeTalAM daza-bAra jaNane bolAvyA hatA teTalI saMkhyAvALA badhA ja vyaktio AvyA. arthAt ahIM bolAvyA pramANe AvelA vyaktionuM sAkalpa sarva zabdathI pratIta thAya che. AvA prakAranA sarva zabdanA arthamAM vartatA sana ane sima zabdone sarvAdi gaNavA, judA arthamAM vartatA hoya tyAre nahIM. jema ke samAya vezAya, samAj vezAv dhAti. ahIM sama zabdathI sAkalya artha pratIta nathI thato paNa dezanI sapATatA rUpa artha pratIta thAya che. (13) sva eTale pUrva, para, avara, kSiLa, uttara, apara ane apara A sAta zabdo. svAmipeya eTale pUrva vigere sAta zabdothI vAcya dizA, deza, kALa ane svabhAvarUpa padArtha. adhiniyama eTale maryAdAno avazyabhAva. arthAt avazyapaNe koi maryAdAnuM hovuM. A 'svAmiSeyApekSa...' paMktino chuTTo chuTTo artha thayo. jyAre e paMktino sIdho artha Ama thaze
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.7. 41 pUrvaA) vigere sAta zabdothI vAcya dizA, deza, kALa ane svabhAvarUpa padArtho dvArA apekSAto je vyavasthAnA apara paryAyarUpa maryAdAno avasthaMbhAva, te gamyamAna hoya tyAre pUrva vigere sAta zabdone sarvAdi jANavA.' Ane daSTAMta dvArA samajIe. pUrva zabdathI vAcya dizAne ApaNe pUrva dizA eTalA mATe kahIe chIe ke tenI paramAM maryAdA rUpe para (pazcima) dizA rahelI hoya che. arthAt pAchaLa rahelI pazcima dizA maryAdA rUpe che tethI tenI pUrvamAM rahelI dizAne ApaNe pUrva dizA kahIe chIe. evI ja rIte para zabdathI vAcya dizAne ApaNe para (pazcima) dizA eTalA mATe kahIe chIe ke tenI pUrvamAM maryAdA rUpe pUrva dizA rahelI hoya che. Ama dizAnA vAcaka pUrva vigere sAta zabdo avazya koi maryAdAnI apekSA rAkhatA hoya che. A ja rIte deza, kALa ane svabhAvanA vAcaka pUrvAli zabdo aMge paNa samajI levuM. tethI phalitArtha A thayo ke avazyapaNe avadhIne sApekSarUpe vartatA dizA, deza, kALa ane svabhAva rUpa padArthanA vAcaka rUpe pUrvAdi sAta zabdo jyAre jaNAtA hoya tyAre temane sarvAdi samajavA, anyathA nahIM. prayogo - pUrva, pUrva atharane, atharA jyAM avazyapaNe maryAdA hovA rUpa vyavasthA na jaNAtI hoya tyAM pUrvAvasAta zabdo sarvAdi nahIMgaNAya. jema ke 'kSiMAya thAya (gavaiyAne) tehi ane kSAre dinA gRhanti' A ubhaya sthaLe kSita zabda maryAdAne niyata dizAdinA vAcakarUpe nathI vartato, paNa anukrame kuzaLa ane 'dAna' A be arthone jaNAvavAmAM tatpara che. tethI sarvAdi na gaNAvAthI e Adeza nahIM thAya. (14) sva zabda AtmA (pote), AtmIya (potAnA), jJAti ane dhana A cAra arthano vAcaka che. temAMthI jyAre te AtmA' ane 'AtmIya' arthano vAcaka hoya tyAre tene sarvAdi gaNI e Adeza vigere sarvAdi kAryo thaze. jema ke 'ya sva rote tat sva rati artha - je potAne ruce che te potAnA lAgatAvaLagatAne Ape che. paNa jyAre sva zabda 'jJAti ane dhana arthane jaNAvato hoya tyAre te sarvAdi nahIM gaNAvAthI tene AdezAdi kAryo nahIM thAya. dA.ta. "svAya rAtuM svAya mRdayati' artha - jJAtijanane ApavA dhananI spRhA kare che. zaMkA - "AtmA-AtmIya arthamAM sva zabda sarvAdi gaNAya ane "jJAti-dhana arthamAM savadi na gaNAya evuM kema? samAdhAna - AnuM kAraNa e che ke koIpaNa savadi zabdo jo koinI saMjJAmAM vartatA hoya to teo sarvAdi nathI gaNAtA. have je prayoga sthaLe zabdAntarane nirapekSa (paramAM vizeSya vigere anya zabdonI apekSA nA rAkhato) sva zabda svAbhAvika rIte ja jJAti-dhana" arthano vAcaka banato hoya, tevA sthaLe te jJAti-dhana padArthanI saMjJA rUpe vartato hovAthI savadi na gaNAya. (A) svaca pUrvAlizasya mayaM = vacce tene mokSa = mokSamALa: : madhaH tasya niyama: kRtyartha niyamenAvadhisApekSArthe vartamAnAnAM pUrvAlizAnAM sarvAdhitva mavati (vesa:ze. saratA)
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zaMkA - zabdAntarane nirapekSa evo ja sva zabda jo jJAti-dhana" arthane jaNAvato hoya, to pachI sve putrI: (sagA putro) ane Q va: (dhana svarUpa gAyo) prayogasthaLe sva zabda zabdAntarane sApekSa hovA chatAM kema anukrame "jJAti-dhana" arthane jaNAve che? samAdhAna - A zaMkA ucita nathI. kemake A banne sthaLe sva zabda "AtmIya arthano ja vAcaka che. zaMkA - to pachI A prayogo dvArA jJAti-dhana" artho jaNAya che zI rIte ? samAdhAna - banne prayogamAM sva zabdathI paramAM je putra ane jo zabdo upasthita che, temane kAraNe 'jJAti ane dhana" artha jaNAI Ave che. tethI sva putrI: no artha potAnA putro (ke je jJAti svarUpa che)' ane ve va: no artha potAnI gAyo (ke je dhana svarUpa che) Avo thaze. zaMkA - tamArA kathana anusAra jo zabdAntarane nirapekSa ja sva zabda jJAti-dhana' arthano vAcaka banI zake, to pachI dhUmAyatta : prakvanantIva saMhatI: DabhuvAnI meDamI svI jJAtayo baratarSamA^) (mahAbhArata 5.36.38) zlokamAM sva zabda "jJAti' arthano vAcaka hovA chatAM strI jJAtayo Ama sva zabda pachI jJAti zabdano punaH prayoga kema karyo che? AthI ja jaNAya che ke sva zabda zabdAntarane sApekSa hoya to paNa te jJAti-dhana' arthamAM vartI zake, samAdhAna - A vAta paNa ucita nathI. kemake je sthaLe eka ja zabdanA aneka artho thatA hoya athavA A zabdano A ja artha thato haze? ke bIjo koI ?' Ama saMdeha raheto hoya, tevA sthaLe zabdanA yathArtha arthanuM pratipAdana karavA paryAyavAcI zabdono pAchaLa prayoga karI zakAya che. jema ke megha), giri, daitya vizeSa, sUvara vigere aneka arthavALA varada zabdano prayoga karavA chatAM punaH sUvara rUpa ISTa arthanA grahaNArthe te te sthaLe pAchaLa zvara zabdano prayoga thato hoya che. temaja pija zabdano prayoga karyA bAda ghaNA lokone saMdeha thAya ke "zuM Ano artha koyala' ja thato haze? ke bIjo koI?'' to te saMdehane dUra karavA upara zabdanI pAchaLa vozina zabdano prayoga thato hoya che. tema prastutamAM paNa sva zabda jJAti, dhana vigere aneka arthavALo che, tethI 'DanunIva meDamI sthA jJAtA.' sthaLe sva zabdanI pAchaLa jo paryAyavAcI jJAti zabdano prayoga karavAmAM na Ave to te kayA arthamAM prayukta che? teno saMdeha ubho rahe. tethI tAdaza saMdehanA nirAkaraNArthe uparokata sthaLe sva zabdanI pAchaLa (A) ardhajvalita lAkaDA jema vikherAyelAM paDyA hoya tyAre dhUmADAvALA hoya che ane paraspara bhegA karavAmAM Ave tyAre jema baLavA lAge che tema mArA jJAtijana aMge paNa samajavuM. (B) varAha eva varAhako, bavayoH ralayozcaikyAt varAhako balAhako vA dvaavpyekaartho| 'balAhako girau meghe daityanAga viSayo:' rUti vizva:
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.7 43 jJAti zabdano prayoga thai zake che. ane AvA sthaLe sva zabdanI pAchaLa prayukta jJAti zabda mAtra sva zabdanA jJAti rUpa vivakSita arthanA spaSTIkaraNArthe ja hovAthI tene laine sva zabda zabdAntarane sApekSa na gaNAya. A ja rIte dhanArthaka sva zabda aMge paNa samajI levuM. (15) antara zabda 'bahiyeMga' ane 'upasaMvyAna' arthamAM sarvAdi gaNAya che. paNa eTaluM vizeSa ke bahiyeMga arthamAM vartato antara zabda jo pur zabdanA vizeSaNa rUpe hoya to te sarvAdi nathI gaNAto. bahiyeMga be prakAre che - bahirbhAvanI sAthe yoga rUpa ane bAhyanI sAthe yoga rUpa. upasaMvyAna paNa be prakAre che - upasaMvyAna rUpa ane upasaMvIyamAna rUpa. Ane jarA ApaNe vistArathI samajIe. mantara zabda Ama to cauda arthamAM varte che. tenI kArikA ane dRSTAMto A pramANe che antaramavakAzAvadhiparidhAnAntarddhibhedatAdarthye | chidrAtmIyavinAbahiravasaramadhye'ntarAtmani ca / / (la.za.ze.) (i) avAro - anta hi (ii) avadhI - mAsAntare veyam (iii) paridhAne (35saMvyAne) - antare zATA: (iv) anto - ghanAntarita: sUrya: (v) mere - yavantara siMha%0Ayo: (vi) tAvaththu - tavAntare RRLa gRhitam (vii) chidra - mantara pati (viii) AtmIye - antare banA: (ix) vinArthe - antareLa puruSAram (x) vahirarthe - mantare vADAnaIhA: (xi) avasare - antarajJa: seva: (xii) madhye - anavorantare zaiG: (xiii) antarAtmani - anyAntara AtmA'namayaH| zlokamAM vakAra anukta samuccayArthaka hovAthI sAdRzya arthano paNa samuccaya thAya che. (xiv) sAye - sthAne'ntaratamaH. A cauda artho paikI mAtra 'bahiyeMga' ane 'upasaMvyAna' arthamAM ja antara zabda sarvAdi gaNAya che. temAM bahiryoga be prakAre cheH bahirbhAvanI sAthe yoga rUpa ane bAhyanI sAthe yoga rUpa. (a) bahirbhAvanI sAthe yoga - hir eTale anAvRtta deza (khullo pradeza) ane te svarUpa ja bhAva eTale bahirbhAva. arthAt khullA pradezane bahirbhAva kahevAya ane tenI sAthe saMbaMdhavALI vastune bahirbhAvanI sAthe yogavALI vastu kahevAya. jemake bandarame gRhAya spRhati eTale 'nagaranI^) bahAra killA, khAi vigerethI nahIM AvarAyelA khullA pradezamAM rahelA caMDALa vigerenA gharanI spRhA kare che.' ahIM caMDALanA gRho nagaranI bahAranA khullA pradezanI sAthe saMbaddha hovAthI bahirbhAvanI sAthe yoga jaNAya che, tethI te arthamAM vartato antara zabda sarvAdi gaNAtA tenA saMbaMdhI ke pratyayano spe Adeza thayo che. (A) vatubratolIyuttaprAArAvRtta naramuSyate|
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (b) bAhyanI sAthe yoga- bahirbhAva (khullA pradeza) nI sAthe yogavALI vastune bAhya kahevAya ane te bAhyanI sAthe saMbaMdhavALI vastune bAhyanI sAthe yogavALI vastu kahevAya. dA.ta. mantara pRdaya smRti eTale 'nagaranI bahAra khullA pradezamAM rahelA caMDALa vigerenA gharo (bAhya) nI sAthe saMbai nagarAbhyantaravartI gharonI spRhA kare che. ahIMnagara bahAranA khullA pradeza (bahirbhava) mAM rahelA caMDALanA gRho bAhya svarUpe jaNAya che ane temanI sAthe nagaranI aMdaranA gRho saMbaddha hovAthI temano bAhyanI sAthe yoga jaNAya che. tethI te arthamAM vartato mantara zabda sarvAdi gaNAtA tenA saMbaMdhI ke pratyayano ne Adeza thayo che. ahIM nagaranI bahAranA gharo tarIke caMDALanA gharone batAvavAnuM kAraNa e che ke pUrvakALamAM killAthI AvarAyelA pradezamAM caMDALanA gharo na'tA rahetA. temaja brahavRttimAM bahibhavanI sAthe yoga ane bAhyanI sAthe yoga rUpa arthane jaNAvavA eka vAra ja gArame daSTAMta darzAvyuM che, te eTalA mATe ke artha judo thato hovA chatAM prayoga eka sarakho ja thAya che. Ama AgaLa paNa samajI levuM. upasaMvyAna paNa be prakAre cheH upasaMvyAna rUpa ane upasaMvIyamAna rUpa. temAM jyAre pasaMdhyAna zabdanI 3pasaMvIyate sat = 3pasaMcana Ama karnArthaka vyutpatti karI 'punitya0i 1.rU.28' sUtrathI mana pratyaya lagADI niSpatti karavAmAM Ave tyAre te aMtarIya (AMtara vastra)no vAcaka banato hovAthI upasaMdhyAna rUpa gaNAya ane jyAre 3pasaMvyAna zabdanI 3pasaMvIyate manena = 3pasaMvyAna Ama karaNArthaka vyutpatti karI rAdhAre 5.3.4ra6' sUtrathI mana pratyaya lagADI niSpatti karavAmAM Ave tyAre te uttarIya (bahAra paheravAnA vastra)no vAcaka banato hovAthI upasaMvIyamAna rU5 gaNAya. zaMkA - 35saMdhyAna zabdanI karmArthaka vyutpatti karavAthI aMtarIya artha ane karaNArthaka vyutpatti karavAthI uttarIya artha zI rIte prApta thAya? samAdhAna - 'upasaMvIyate ya arthAt AchIdyate ya (dazasthana vacce) ta6 35saMna' Ama karmArthaka vyutpatti karavAthI bahAranA vastrathI je DhaMkAya te aMdaranA vastrane upasaMvyAna kahevAya ane '3pasaMvIyate ane arthAt (antarvastra) mAcchAdAte nena ti 35saMvyAne Ama karaNArthaka vyutpatti karavAthI aMdaranuM vastra je bahAranA vastrathI DhaMkAya te bahAranA vastrane upasaMvyAna kahevAya. Ama 3pasaMvyAna zabdanI karma-karaNArthaka vyutpatti karavAthI anukrame aMtarIya ane uttarIya arthanI prApti thAya che. (A) ___ upasaMvyAnazabdaH upasaMvIyate = AcchAdyate yaditi karmavyutpattyA'ntarIyaparaH, arthAdAbhyantaraparaH, Abhyantara eva hi AcchAdyate bhirdeshsthen| upasaMvIyate = AcchAdyate'neneti karaNavyutpattyA tu uttarIyaparaH, arthAd bahirdezasthaparaH, bahirdezasthenaiva hi AcchAdyate aabhyntrH| pANi. sU. 1.1.36 (ma.bhASya-pradIpa-tattvAlokaH)
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 zaMkA H- karmArthaka ane karaNArthaka vyutpattine laine be judA arthavALo pasaMghyAna zabda hovA chatAM upasaMvyAna arthamAM antara zabdane sarvAdi gaNavAnI koi jarUra nathI. kemake bahAranuM vastra (uttarIya) khullA pradezanI sAthe saMbaMdhavALuM hovAthI bahirbhAvanI sAthe yogavALuM che ane aMdaranuM vastra (aMtarIya) bAhya(A) evA uttarIyanI sAthe saMbaddha hovAthI bAhyanI sAthe yogavALuM che. Ama banne sthaLe bahiyeMgane laine ja meLa paDI jAya che. se 1.4.7 samAdhAna :- jyAre sarakhA pramANavALA be dhoti vigere koi vastra paheryA na hoya paNa mAtra hAthamAM pakaDIne rAkhyA hoya (athavA paheryA hoya to paNa sarakhA varNavALA te banne vastro e rIte samAMtara paheryA hoya) jonArane khabara na paDe ke A bemAMthI kayuM vastra uttarIya che ane kayuM aMtarIya. tyAre uttarIyano bahirbhAvanI sAthe yoga ane aMtarIyano bAhya evA uttarIyanI sAthe yoga jANavo zakya na banatA bahiyeMgane laine vyavasthA jALavavI zakya na bane. tethI upasaMvyAna arthamAM antara zabdane sarvAdi gaNAvavo jarUrI che. zaMkA :- ema to kayuM vastra uttarIya che ane kayuM aMtarIya che te jANavuM paNa zakya na banatA upasaMvyAnane laine paNa vyavasthA jALavavI zakya nahIM bane. samAdhAna H- je vyakti prekSApUrvakArI (vicakSaNa) hoya te vyakita potAnA buddhi baLe samajI jAya ke A vastra uttarIya svarUpa haze ane A vastra aMtarIya svarUpa haze. mATe upasaMvyAnane laine vyavasthA jALavavI zakya che. zaMkA :vicakSaNa purUSa jo buddhi baLe uttarIya ane aMtarIya vastrane jANe ane upasaMvyAnane laine vyavasthA jALavI zake, to A uttarIya vastra bahirbhAvanI sAthe yogavALuM haze ane A aMtarIya vastra bAhya evA uttarIyanI sAthe yogavALuM haze ema jANI te bahiyeMgane laine paNa vyavasthA jALavI zake. mATe upasaMvyAna arthamAM antara zabdane sarvAdi gaNAvavo vyartha che. samAdhAna :- tamArI vAta sAcI che. paNa jyAre koi vyaktie ekasAthe cAra vastra paheryA hoya tyAre bahArathI paheluM je vastra che teno bahirbhAvanI sAthe yoga hovAthI ane bIjA vastrano bAhya evA te pahelA vajranI sAthe yoga hovAthI bahiyeMgane laine ja meLa paDI jAya. paNa trIjA ane cothA vastrano bahiyeMgane laine meLa pADavo zakya nathI. tethI trIjA ane cothA vastranI vyavasthA mATe upasaMvyAna arthamAM antara zabdane sarvAdi gaNAvavo jarUrI che. temAM vasaMdhyAna zabdanI karmArthaka vyutpatyanusAre sauthI aMdara pahereluM cothuM vastra upasaMvyAna rUpa gaNAze ane karaNArthaka vyutpatyanusAre aMdaranuM trIjuM vastra upasaMvIyamAna rUpa gaNAze. dRSTAMta - annarakSma paTAya. (A) 'bahirbhAva = khullo pradeza' ane 'bahirbhAvanI sAthe yogavALI vastu = bAhya'
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (16) bahiryoga jaNAvA chatAM antara zabda jo vyaMjanAnta pu zabdanA vizeSaNa rUpe hoya to te sarvAdi nathI gaNAto. jemake mArA pure kUNyati eTale 'nagaranI bahAra khullA pradezamAM (bahirbhAvamAM rahelA caMDALa vigerenA nagara upara krodha kare che. ahIM caMDALanuM nagara killA vigerethI anAvRtta khullA pradezamAM hovAthI teno bahirbhAvanI sAthe yoga hovAne kAraNe bahiryoga jaNAya che, paNa strIliMgano pratyayAH antara zabda pura zabdanuM vizeSaNa hovAthI te sarvAdi na gaNAtA tene lAgelo caturthI vibhakitanA ke pratyayano je Adeza 'sarvorDa 2.4.28' sUtrathI Daro rUpe na thayo. zaMkA - brahavRttimAM 'puri tuna pati AgaLa vet vahiyeMDapi puri vartate ATalo ja nirdeza karyo che. teno artha 'antara zabda pura (nagara) arthamAM vartato hoya eTale ke nagarArthaka koI paNa pu2, pura, purI, nagara, dra vigere zabdanuM vizeSaNa(A) banavA pUrvaka nagara arthamAM vartato hoya tyAre te sarvAdi nathI gaNAto Avo thAya. to tame attara zabda mAtra vyaMjanAnta pu zabdanA vizeSaNa rUpe hoya tyAre ja sarvAdi nathI gaNAto.' Avo artha zenA AdhAre karyo ? samAdhAna - brahavRttinI e banne paMkitamAM saptamaH pura Ama je nirdeza karyo che te zabda pradhAna nirdeza che. arthAt temAM vyaMjanAnA purAvA zabda svarUpanI (zabdAkRtinI) pradhAnatA che, paNa put zabdathI vAcyA nagara'arthanI pradhAnatA nathI. mATe ja antara zabda jyAre nagarArthaka pura, purI, nAra, kA vigere zabdonuM vizeSaNa bane tyAre te sarvAdi gaNAya che, paNa jyAre te vyaMjanAnta pu zabdanuM vizeSaNa bane tyAre te sarvAdi nathI gaNAto. (17) bahiryoga ane upasaMvyAnArthaka ja mantara zabda sarvAdi gaNAya che. tethI mAM tApa: ano prAmavoH mantarat (= madhyA6) gAyAta:' sthaLe mantara zabda madhyArthaka hovAthI sarvAdi na gaNAtA tene lAgelA paMcamInA Dara pratyayano A Adeza na thayo. (18) di, yuSya, pavat (vA) ane marma zabdo mAM kArAAna hovAthI temane savadinAmAzrita ne, mA Adi Adezo saMbhavatA nathI. chatAM sarvAdi gaNamAM temano pATha (a) 'sarvA sarvA: 2.2226' sUtrathI hetvarthaka zabdanA yogamAM sarva vibhakitanI prApti mATe (b) tyavisaryA. .rU.ra6' sUtrathI mana pratyayArthe (c) 'tyaki rU.1.420' sUtrathI ekazeSa vRttinI prApti mATe () vizeSavi sa0 rU.2.250' sUtrathI bahuvrIhi samAsa (A) vizeSaNa zabda potAnA vizeSya zabdathI vAcya padArthano javAcaka bane. jema ke nI #manam' ahIMnIla koNa? to vizeSya mana zabdathI vAcya kamaLa padArtha ja nIla che. arthAt nIla vizeSaNa potAnA vizeSa kamaLa padArthanuM ja vAcaka banyuM. tema prastutamAM paNa antara zabda purI vigere zabdonuM vizeSaNa bane tyAre vizeSya evA purI vigere zabdathI vAcya nagarArthano ja vAcaka bane.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.7 47 sthaLe temanA pUrvanipAtArthe (e) 'sarvAyo0 rU.2.6' sUtrathI puMvadbhAvanI prAptyarthe (1) 'sarvAvivi rU.2.222' sUtrathI tri nA Agama mATe (g) 'tyavAdyanya ..para' sUtrathI Ta pratyayArthe (h) 'tyavAhi 6.2.7' sUtrathI 'vu' saMjJA thatA temane 'avRddhA0 6.2.260' sUtrathI Anik pratyaya ane 'vorIyaH 6.rU.rUra' sUtrathI phaca pratyayArthe ane (i) 'tyavAvernaya0 6.rU.ba6' sUtrathI mavad pratyayanI prApti mATe darzAvyo che. A nave kAraNo ane temane AzrayIne thatA prayogo madhyamavRtti avasUrImAM vistArathI darzAvyA che. (19) zaMkA H - sarvAdi nAmo kyAre sarvAdi gaNAya che ? AvA koi viSayano tame sUtramAM ullekha karyo nathI. tethI sarvAdi nAmo jyAre kokanI saMjJAmAM vartatA haze tyAre paNa teo sarvAdi gaNAtA temane sme Adi kAryo thavAno doSa Avaze. samAdhAna :- A doSa nahIM Ave. kemake ame sarvAdi nAmono gaNapATha sthApyo che. gaNapAThanA baLe ame saMjJAmAM vartatA sarvAdi nAmonA sarvAditvano niSedha karI daizuM. jethI sma Adi kAryo karavAnA nahIM rahe. zaMkA H- gaNapAThanA baLe zI rIte sarvAditvano niSedha thai zake ? samAdhAna H - ame zuddha evA sarvAdi nAmono ja gaNapAThamAM samAveza karyo che, saMjJAmAM vartatAno nahIM. tethI niSedha thai zake. Ama have gaNapAThastha saghaLAya sarvAdi nAmone AzrayIne je 'sne' Adi sAmAnya kAryo karavAnA che temaja gaNapAThastha anya, anyatara vigere pAMca nAma mAtrane AzrayIne 'vaLvato0 1.4.68' sUtrathI je 'OM' Adeza ane tyaj thI laine di sudhInA nAmone AzrayIne 'A derI: 2.1.4' sUtrathI je Ja Adeza rUpa vizeSa kAryo karavAnA che te gaNapAThamAM samAviSTa zuddha sarvAdi zabdone ja thaze, paNa kokanI saMjJAmAM vartatA gaNapATha bAhya zabdone nahIM. zaMkA :- 'amo maH 2.2.6' sUtramAM to saMjJAmAM vartatA ane te sivAyanA banne prakAranA cukhavuM, samar zabdathI paramAM rahelA am -e pratyayanA 6 AdezanuM vidhAna karyuM che ane yudhmavuM, asman zabdo sarvAdi gaNapAThamAM darzAvyA che. Ama te sUtramAM meM Adeza rUpa sarvAdi kArya karavA mATe saMjJAmAM vartatA yud, asman zabdonuM paNa grahaNa thatuM hovAthI tamArI 'sarvAdinAmAzrita kAryo karavA mATe gaNapAThasamAviSTa zuddha sarvAdi nAmonuM ja grahaNa thaze, saMjJAmAM vartatA gaNapAThabAhya nAmonuM nahIM' A vAta kyAM UbhI rahI ? samAdhAna :- 'amo maH 2..6' sUtramAM gaNapATha nirdiSTa yudhman, mammad zabdonuM grahaNa nathI karyuM, paNa uNAdi gaNanA yudhma , asman zabdanuM grahaNa karyuM che. Ama te zabdo sarvAdi gaNanA na hovAthI te sUtrathI thatuM meM AdezarUpa kArya sarvAdinAmAzrita kArya na gaNAtA amArI uparokata vAta yathAvat UbhI rahe ja che.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana athavA to A badhI carcAothI saryuM. have ame sarvAdi gaNapAThamAM 'saMjJAyA)' vacanano niveza karazuM, jethI saMjJAmAM vartatuM gaNapATha antargata koIpaNa sarva vigere nAma sarvAdi nahIM gaNAya. zaMkA - saMjJAmAM vartatA sarva vigere zabdo gauNa banI jAya che, tethI ahIM prasiddhi-aprasiddhi thaze mukyo: mukta saMpratya:'nyAyane avakAza raheto hovAthI saMjJA sivAyanA sthaLe potAnA sAkalyAdi mULa arthamAM vartatA mukhya sarva vigere nAmone Azrayane ja sarvAdi kAryo thaze, saMjJAmAM vartatA gauNa sarva vigere nAmone AzrayIne nahIM. to zA mATe tamAre saMjJAmAM vartatA sarva vigere nAmonA sarvAditvanA niSedhArthe gaNapAThamAM asaMzAyI vacanano niveza karavo paDe ? samAdhAna - tamArI vAta barAbara nathI, kemake "jo .' nyAya padakArya sthaLe ja pravarte che, nAmakArya sthaLe nahIM. ahIM prasaMgavaza 'padakArya ane nAmakA kone kahevAya te samajI laie. (a) nAmakArya - koipaNa arthavAna zabdane (mULa zabdane) strI pratyayo ke vibhaktinA pratyaya lAgatA vyAkaraNasUtra vihita je kArya thAya te nAmakAya kahevAya che. jemake : prayogasthaLe jo zabdane sa pratyaya lAgatA 'ta: gI: 2.4.74' sUtrathI je te zabdanA aMtya zo no go Adeza karIe chIe te 'nAmakArya gaNAya. (b) padakArya(C) - nAmane ekavAra vibhakitanA pratyayo lAgyA pachI jyAre te bhASA ke lokavyavahAramAM prayogane yogya pada rUpe taiyAra thaI jAya, tyAra pachI te padano padAra sAthe saMbaMdha karAtA mULa padane vyAkaraNanA sUtro pramANe je kArya thAya te padakAya kahevAya. jemake manISono prayogasthaLe aniza somaza = aniSomo Ama bhASA ke lokavyavahAramAM prayogane yogya niH padano soma: padanI sAthe dvandrasamAsa karyA bAda ' pomavo. rU.2.4ra' sUtrathI niH A mULa padanA aMtya rU no dIrgha Adeza karavo e padakArya gaNAya. prastutamAM sarva vigere zabdone lAgatA sAdi vibhaktinA pratyayono e Adi Adeza karavo e nAmakArya (A) A vacana bu.vRttimAM darzAvelAM sarvAdi gaNapAThamAM chelle '... mammad untya saMgrAyo sarvAtiH' sthaLa che. (B) sarva zabdano 'sAkalya" artha prasiddha che. tethI sAkalya' arthano vAcaka sarva zabda mukhya gaNAya. jyAre sarva zabda kokanI saMjJAmAM vartato hoya tyAre te vyakita vizeSa rUpa artha ke je aprasiddha che teno vAcaka banato hovAthI saMjJAsthalIya sarva zabda gauNa gaNAya. ane jaLamukyo:0' nyAyathI sarvAdinAmAzrita AdezAdi kAryamAM mukhya sarva zabdanuM ja grahaNa thAya. dA.ta. sarvAya tedi sthaLe sarva zabda aprasiddha vyakti vizeSanI saMjJAmAM vartato hovAthI e Adeza na thayo. artha - sarva nAmanA vyakitane Apa. (C) vimavanamaratve sata strItvAganimittattva paryatvam
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.7 45 hovAthI ahIM 'Lamukyo:0' nyAya lAgI zake nahIM. tethI saMjJAmAM vartatA sarva vigere nAmonA sarvAditvanA niSedhArthe gaNapAThamAM 'saMjJAyAm' vacanano niveza karavo jarUrI che. zaMka :- "jogamukyo :0' nyAya nAmakArya sthaLe na pravarte evuM kema? samAdhAna - AnuM kAraNa e che ke "nAmakArya sthaLe gauNabhAva pratIta thato ja nathI. Azaya e che ke svArthamAM (potAnA mULa arthamAM) vartatA nAmane vibhaktinA pratyaya lAgatA tene lagatA kAryo (A) (nAmakAryo) karyA pachI jyAre te nAma prayoga karavA yogya pada rUpe niSpanna thAya tyAre tenI bAjumAM anya koi padano prayoga karAtA jo bAdha (arthano meLa na thato) jaNAya to vivakSita padamAM padAntaranI apekSAe gauNabhAva pratIta thAya che. jemake " vAdIm mAnava sthaLe "gAya" svarUpa potAnA mULa arthamAM vartatA re nAmane Anayana kriyAnI apekSAe dvitIyA ekavacananI am vibhakti lagADI che. have 'mA so 2.4.7' sUtrathI thatuM nAmakArya karyA pachI jyAre je zabda prayoga karavA yogya pAm pada rUpe taiyAra thAya tyAre AkAMkSAdimUlaka vAva ' nyAyathI ja padanI bAjumAM vAhIm padano prayoga karAtA ApaNane sIdho artha 'gAya svarUpa vAhIkane lAva' Avo pratIta thAya che ke je bAdhita che. bAdhita eTalA mATe che ke gAya e pazu che ane vAhIka e manuSya vizeSa che. manuSya kyAreya pazu svarUpa hoi zake nahIM. tethI bAdha jaNAtA arthano meLa pADavA ApaNe gauNI lakSaNA B)no Azraya laI zabdanA potAnA "gAya" svarUpa mULa arthane tyajI 'gAya sadaza" A gauNa arthanuM grahaNa karIe chIe. A rIte ahIMgauNa arthano bodha thAya che. to vAhI svarUpa padAntaranA saMnidhAna pachI gAya sadaza" arthano vAcaka ja zabda gauNa rUpe pratIta thato hovAthI 'ga 3sI 2.4.75' sUtrathI thatA nAmakAyavasare "gAya" arthano vAcaka je zabda gauNa rUpe na jaNAtA nAmanA sthaLe gauNanI gerahAjarI vartAtI hovAthI muko: ' nyAya pravartI zake nahIM. zaMkA - nAmakAryAvasare "gAya" arthano vAcaka zabda bhale gauNa na gaNAya. paNa te maulika "gAya" arthano vAcaka hovAthI mukhya gaNAtA tenI mukhyatAne laIne tyAre jovAnuyo:0' nyAya kema na pravartI zake ? samAdhAnaH- nAmakAryAvasare "gAya" rUpa potAnA mULa arthanI apekSAe jo zabdano mukhya rUpe vyavahAra thai zake nahIM, kema ke mukhya zabda gauNa zabdane sApekSa che. arthAt jo koi gauNa zabda hoya to tenI apekSAe vivakSita zabdane mukhya kahI zakAya. paNa nAmakAryAvasare gAya sadaza" arthano vAcaka gauNa jo zabda upasthita thato (A) pU. lAvaNya sU. saMpAdita khU. nyAsamAM 'satyanAtha vimo ta' ATalo ja pATha che je apUrNa jaNAya che. pATha'hatvanAyAM vimo tAryeSu tevu' Ama hovo joie. juo 'pANi. sU. 1.1.15" mahAbhASyapradIpa. (B) gauNI nAma sAdRzyaviziSTe lkssnnaa| yathA "siMho mANavaka' ityAdau siMhapadasya siMhasAdRzyaviziSTe lkssnnaa| (ta saM. cI. vodhi.)
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana ja na hovAthI konI apekSAe 'gAya' arthanA vAcaka je zabdane mukhya kahevo? AthI nAmakAvasare "gAya" arthavAcI je zabda mukhya na hovAthI 'jogamukyo:0' nyAya na pravartI zake. have prastutamAM vicArIe to hamaNAM ja ApaNe joI gayA ke vivakSita zabdanI bAjumAM koi zabdAntaranuM saMnidhAna thAya ane arthano bAdha thato jaNAya to te vivakSita zabdano artha badalavo paDato hovAthI badalelAM arthane laIne te vivakSita zabda gauNa rUpe pratIta thAya che. paNa saMjJAmAM vartatA zabdonI bAjumAM koi tAdaza padAntaranuM saMnidhAna ja thatuM nathI ke jene laine arthano bAdha thato jaNAtA temanA mULa arthane tyajI grahaNa karelA saMjJA rUpa gauNa arthane laIne teo gauNa rUpe pratIta thatA hoya. AthI saMjJAmAM vartatA sarva vigere zabdo gauNa na gaNAtA "mukyo .' nyAya na pravartavAthI temanA sarvAditvanA niSedhArthe gaNapAThamAM 'gasaMjJAyAm'vacanano niveza karavo jarUrI che. zaMkaH- "mukyo:0' nyAya sthaLe ame zabdane padAktaranA saMnidhAnane laIne gauNa rUpe prApta thato ane mULa arthane laIne mukhya rUpe prApta thato nahIM darzAvIe, paNa vivakSita zabdanA aneka artho paikI je artha guNanA kAraNe prApta thato hoya tAdazArthanA vAcaka zabdane gauNa kahIzuM. jemake jo: vAdI: sthaLe jo zabdavAcya vAhIka padArtha jaDatA, maMdatA vigere guNonA kAraNe prApta thAya che, te A rIte. vAhIka eTale saMskArahIna jaDa purUSaA). gAyamAM jevA jaDatA, maMdatA vigere guNo hoya che tene sadaza jaDatA, maMdatA vigere guNo vAhakamAM paNa hovAthI guNanA sAdazyane laIne vAhakamAM "gotva jAtino Aropa (B) karI tene mATe je zabdano prayoga karAya che. arthAt jaDatA, maMdatA vigere guNone laIne gAyane sadaza vAhIka C) padArtha jo zabdathI vAcya bane che. (A) yudhiSThira mImAMsaka mahAbhArata karNaparva (44/7)' nA zlokane laIne vAhIka padArthane judA svarUpe batAve che. te A rIte - 'pagyAnAM simpaSaSThAnAM navInAM veintarA zritA: vAdA nAma te rezA na tatra DivAM vase 'yahAM sindhu, jhelama, cinAba, rAvI, vyAsa aura sataluja ina cha: nadiyoM ke madhya ke deza ko 'vAhIka' kahA hai| ina dezo meM rahanevAle purAkAla meM vidvAna, zUravIra, atyanta dharmabhIru aura namra = sIdhe vyakti the| inakI namratA athavA sIdhepana kI gau se tulanA ke kAraNa vAhIka dezavAsiyoM ke liye taddharmarupa (= namratA/sIdhepanAtmaka dharma ke sAdRzya rupa) lakSaNA se gau zabdakA prayoga hone laga gayA thaa| (mahAbhASyam prathamo bhAgaH prathamakhaNDaH) svazakyatAvacchedakasamAnAdhikaraNaguNapratisandhAnaprayojyasvazakyatAvacchedakaprakArakAropIyaviSayatAzrayo'rtha: svasya gauNo'rthaH / ahIM ja vADI:' no artha "gAya sadaza vAhIka thAya ane jo zabda gAya sadaza arthano vAcaka che, vAhIkano nahIM. to vAhIka padArtho zabdathI vAcya zI rIte banI zake? Avo savAla thAya. paNa te asthAne che. kema ke norna vanam sthaLe jema nIta zabda mULathI nIla varNano vAcaka hovA chatAM bAjumAM kamaLa padArthano vAcaka mana zabdaAvatA te nIlavarNaviziSTatvena kamaLa padArthano vAcaka bane che, tema prastutamAM paNa zabda 'gAya saduza' arthano vAcaka hovA chatAM bAjumAM vAhaka padArthano vAcaka vAhI zabda AvatA te gosadazatvena vAhaka padArthano ja vAcaka bane. bIjI rIte kahIe to : vArI: sthaLe gosadaza koNa bane che? vAhIka ja ne. AthI vizeSaNabhUta no zabda vAhIkAtmaka vizeSa padArthano ja vAcaka bane.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.7 51 mATe vAhIka padArthano vAcaka ja zabda gauNa gaNAya che ane vivakSita zabdanA aneka artho paikI je artha mukhanI jema pradhAna hoya arthAt zarIranA badhA aMgomAM jema mukha sauthI pradhAna (mukhya) aMga gaNAya che, tema je artha padArthAntaranI pratItine nirapekSapaNe pratIta thato hoya tAdazArthanA vAcaka zabdane ame mukhya kahIzuM. jemake : Tcchati sthaLe je zabdavAcya gAya" arthanI pratIti sIdhesIdhI thaI jAya che. arthAt tenI pratIti mATe bIjA koi padArthAntaranI apekSA nathI rahetI, mATe tAdazArthano vAcaka jo zabda mukhya gaNAya. (AgaLa : vArI: sthaLe jo zabda dvArA vAhIka padArthanI pratIti Aropane laIne thatI hovAthI tyAM "gAya" rUpa padArthAntaranI apekSA rahetI hatI. arthAt je zabda dvArA prathama "gAya" padArthanI upasthiti thayA pachI tenA jaDatAdi guNonA sadazyane laIne vAhIkamAM jItva' jAtino Aropa thayA bAda jo zabda dvArA vAhaka padArtha pratIta thato hato.) have 'vaM zabdacADazasaM' nyAya sthaLe zabdanAM svarUpa (AkAra)nI sAthe sAthe arthane grahaNa karavAnuM paNa jaNAvyuM hovAthI vyAkaraNazAstra nirdiSTa koi paNa kArya arthavAna zabdane laine thAya che. A vAtane jarA vistArathI samajIe. " rUpaM za 0' nyAyamAM svaA) zabda 'AtmIya (potAnuM)' arthane jaNAve che. ane rUpa zabda "zabdanuM svarUpa (zabdano AkAra)" arthane jaNAve che. nyAyamAM vyAro ane grAm pada adhyAhata che, AthI nyAyano anvaya A pramANe thaze. 'cAro zasya stra = mAtmIyuM rUpa = svarU prAI, azabdasaMjJA (= vari te zakrena saMjJA tA na sAta) ' ahIM zabdanuM potAnuM zuM hoya? artha ja hoya. AthI nyAsamAM 'zI rva = artha' Avo artha prApta thaze. AkhA nyAyano artha Avo thaze ke 'vyAkaraNazAstramAM jo zabda dvArA koinI saMjJA na karAi hoya to zabdanA artha ane svarUpa (AkAra)nuM grahaNa karavuM. arthAt 'vyAkaraNasUtra nirdiSTa zabda dvArA arthavAnuM samAnAkAraka zabdanuM grahaNa karavuM.' AthI "svarUpa zatraca0' nyAyathI judA judA arthavALA hovA chatAM (A) 'mAtmA-gAtmIya-jJAti-dhanArthavRtti: svA ' (1.4.7 vR:vRtti) 'gni 'vaM rUpa pa.phU. 2.68 rUtti zAstra nADatmIyevAvinA maryo pRdyate .... (ra. ze. 24)' (B) ahIM evI zaMkA thaze ke "nyAyamAM zabdanA artha' ane 'svarUpa" bannenuM sarakhuM prAdhAnya che. to samAnAkAraka zabdaviziSTa arthanuM grahaNa karavAnI vAta na karatA arthavAnuM samAnAkAraka zabdane grahaNa karavAnI vAta kema karI?to AnuM samAdhAna A pramANe samajavuM ke koI paNa zabda sthaLe be vastu hoya che. eka zabda ane bIjo teno artha. temAM lokavyavahAramAM arthanuM prAdhAnya hoya che. jyAre vyAkaraNazAstramAM zabdanuM prAdhAnya hoya che. jyAM arthanuM prAdhAnya hoya tyAM zabda vizeSaNa bane ane artha vizeSya bane, ane jyAM zabdanuM prAdhAnya hoya tyAM artha vizeSaNa bane ane zabda vizeSya bane. lokavyavahAramAM ane vyAkaraNazAstramAM anukrame arthanuM ane zabdanuM prAdhAnya A pramANe samajavuM - jema ke koI vyakti ghaTam mAnava kahe to paNa ghaDo lavAya che, ane kun gAna kahe to paNa ghaDo ja lavAya che. arthAt lokavyavahAramAM ghaDA mATe kyo zabda vaparAyo che. tenAthI matalaba nathI hoto paNa ghaTapadArtha sAthe matalaba hoya che. mATe tyAM artha (padArtha) pradhAna bane che. jyAre vyAkaraNazAstramAM 'nyaneya 6..27' sUtramAM ni zabdanuM grahaNa karyuM che. to tyAM arthanI pradhAnatAe "Aga" arthaka varitra, ziva vigere ani zabdanA paryAyavAcI game te zabdanuM grahaNa nathI thatuM. paNa "Aga" ke e sivAyanA koipaNa arthavALA na AkAraka ni zabdanuM ja grahaNa thAya che. mATe vyAkaraNazAstramAM zabdanuM prAdhAnya hoya che. Ama hAla vyAkaraNazAstrIya carcAnA saMdarbhamAM AnyAyano vaparAza hovAthI zabdanA prAdhAnyane laine arthavAna samAnAkAraka zabdane grahaNa karavAnI vAta karI che.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana sUtranirdiSTa zabdane samAna AkAravALA dareka arthavAnuM zabdonuM grahaNa prApta thAya che. paNa mukyo: ' nyAyathI te dareka zabdo paikIgauNa-mukhyabhAva dharAvanArA zabdomAMnA mukhya arthavAna zabdanuM ja grahaNa prApta thAya che. ahIM 'jaLamukyo: 'nyAyathI mukhyanuM ja grahaNa kema thAya ? evI zaMkA na karavI. kema ke gauNa padArthanA vAcaka rUpe pravartato zabda mukhya padArthanA Aropa dvArA ja pravarte che. jemake hamaNAM ja ApaNe AgaLa joi gayA ke "vAhIka' svarUpa gauNa padArthano vAcaka banato jo zabda potAnA mukhya padArtha "gAya" mAM rahela gotva' jAtinA Aropa dvArA ja pravarte che. arthAt gauNa padArthane mukhya padArthanI garaja rAkhavI ja paDe che. vaLI gauNa padArtha aniyata hoya che, kemake jo zabda jaDatA guNane laIne kyAreka vAhIka arthamAM pravarte che ane saraLatA guNane laine kyAreka saraLa vyakita rUpa padArthamAM pravarte che. Ama gauNa padArtha aniyata ane mukhyanI garaja rAkhato hovAthI ane mukhya padArtha niyata ane koinI garaja na rAkhatA zIghapaNe upasthita thato hovAthI prasiddhi-aprasiddhivaze te banne paikI mukhyanuM ja grahaNa thAya che. to have guNanA kAraNe prApta thatA gauNa padArthano vAcaka zabda gauNa gaNAze ane je artha mukhanI jema pradhAna hoya te mukhya arthano vAcaka zabda mukhya gaNAze, ane saMjJA zabda paNa upara darzAvyAnusAre gauNa banato hovAthI tyAM jogamukyo:0' nyAya pravartavAne kAraNe gaNapAThamAM saMsAram' vacananA nivezanI koI jarUra nathI. samAdhAna- saMjJAzabda guNanA kAraNe pravartato nathI. dA.ta. koI navajAta zizunuM rAma" nAma pADavAmAM AvyuM, to rAmamAM jevA pitRsevAkAritva' vigere guNo hatA tevA koi guNo zizumAM jovA na maLavA chatAMya tenuM rAma' nAma pADavAmAM Ave che. AthI saMjJAzabda sthaLe upara darzAvyA pramANe guNAzrita gauNabhAva ja saMbhavato na hovAthI tyAM prasiddhi-aprasiddhi vize adhyayo' nyAya lAgI zake nahIM (A). tethI saMjJAmAM vartatA sarva vigere nAmonA sarvAdityanA niSedhArthe gaNapAThamAM 'gasaMjJAyA' vacana mUkavuM atyAvazyaka che. daSTAMtaH sarvA, sarvA ahIM sarva zabda koI vyakitanI saMjJAmAM hovAthI mAt Adeza na thayA, ane uttarIya yurave smRti sthaLe uttara zabda meru parvatanA uttarabhAgavartI uttarakurU' nAmanA pRthvInA bhAga vizeSanI saMjJAmAM hovAthI tyAM ne Adeza na thayo. (A) nAgeza bhaTTa saMjJA zabdane guNanA kAraNe pravartato svIkAre che. prasiddha saMjJadipi tApa vadhyA (ri. ze. 26)navajAta zizunuM 'rAma' nAma pADatA bhale te zizumAM rAmane sadaza 'pitRsevAkAritA vigere guNo na hoya, chatAM bhaviSyamAM zizumAM rAmane sadaza guNo khIle evA Azayane anusarI tenA mAtA-pitA temAM rAmane sadaza "pitRsevAkAritAdi' avidyamAna guNono Aropa karI zizumAM "rAmatva' jAtino Aropa karavA pUrvaka tenuM "rAma" nAma pADe che, AvuM teo mAne che. arthAt saMjJAzabdasthaLe teo gauNa saMjJImAM addabhUta guNono Aropa karI te Aropita guNonA sAdagyane laIne saMjJA zabdane gauNa saMjJInA vAcaka rUpe pravartato svIkAre che.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ .4.7 (20) sUtramAM e Adi AdezArthe sarvAdi nakArAnta ja nAmo joie evuM kema ? (a) bhavate (b) navata: - mavat + ? = mate ane mavat + kun = mavatam - avatarka bhavata: ahIM vat sarvanAma mAM kArAnta na hovAthI -3 pratyayono A Adeza na thayo. (21) zaMkA - sarvAdi gaNapAThamAM 'saMjJAyAm' vizeSaNa mUkavAne kAraNe saMjJAmAM vartatA sarva vigere nAmone laine bhale sarvAdi kAryo na thAya, paNa priyA: sarve yasya = priyasarva: ane sarvAna tanta: = tisarva: AvA bahuvahi ane tapurUSa samAsasthaLe upasarjanIbhUta(A) (gauNa) banelAM sarva vigere nAmone laIne sarvAdi kAryo thavAnI Apatti Avaze, tenuM vAraNa zI rIte karazo? samAdhAna - A Apatti nahIM Ave. kemake niyama che ke 'paddhacA Dubate ta6 pRdamAvimarmavati' arthAt sUtramAM SaSThI vibhatyanta padane laine je kArya darzAvAya te kArya sUtramAM (sAkSAt nAmoccAraNapUrvaka) grahaNa karAtA nAmothI ja vihita vibhaktine thAya." tethI A sUtramAM sarvA: jayanta padane laine te Adi vibhaktine e Adi AdezanuM vidhAna karyuM che, te kArya sUtramAM sarvoH pada dvArA sAkSAt uccArAtA sarva, vizva(B), 35 vigere ja nAmone lAgelI ke Adi vibhakitane thaze, paNa sUtramAM anuccAryamANa priyasarva, tisarva vigere nAmone lAgelI cheH Adi vibhakitane nahIM thAya. zaMkA - A rIte to karmadhAraya samAsa pAmela paramAto sarvaza = paramasarva nAma paNa sUtramAM sAkSAt uccAryamANa nathI, to tenA paramasarva vigere prayogo zI rIte siddha karazo? samAdhAna - A Apatti vAravA ame uparokta niyamanA pRDhamAvima:' aMzano "sUtramAM sAkSAt nAmoccAraNa pUrvaka grahaNa karAtA nAmothI vihita vibhakita' Avo je artha karyo hato tene badale 'sUtramAM sAkSAt nAmoccAraNa pUrvaka grahaNa karAtA nAmonI arthadvArAe karIne saMbaMdhI je vibhakita' Ama artha karazuM. je vibhakita sUtramAM sAkSAt nAmoccAraNa pUrvaka grahaNa karAtA nAmathI vAcya padArthamAM rahela ekatva, dhitva ke bahutva saMkhyA ane karmatva, karaNatva, saMpradAnatva vigere kArakatAprayojaka dharma vigerenI vAcaka banatI hoya te vibhakti tAdaza nAmonI arthadvArAe karIne saMbaMdhI vibhakita kahevAya. jemake sarvambha paTIya prayogasthaLe sarva zabdottaravartI caturthI ekavacananI ke vibhakti A sUtramAM sAkSAt gRhyamANa sarva zabdavAcya sAkalyaviziSTa je pada padArtha, tata ekatvasaMkhyA ane saMpradAnatvadharmanI vAcaka bane che. mATe te sUtramAM sAkSAt gRhyamANa sarva zabdanI artha dvArAe karIne saMbaMdhI vibhakita gaNAya. AthI have niyamano artha Avo thaze ke "sUtramAM SaSThacatta padane laIne je kAryadarzAvAyA (A) rUtaravazeSagatiyA svArthopa sthApatvamupasarnanatvam (B) vizva, 35 vigere zabdo sarvAre padagata gAri zabdathI sAkSAta uccAryamANa samajavA.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 54 te kArya sUtramAM sAkSAt grahaNa karAtA nAmathI vAcya padArthamAM rahelI ekatAdi saMkhyA ane karmavAdi kArakatAprayojaka dharmanI vAcaka je vibhakita banatI hoya tene thAya che." paramasarva prayogasthaLe ke vibhakita bhale A sUtramAM sAkSAta gRhyamANa sarva zabdathI vihitana hoya. chatAM paNa tyAM karmadhAraya samAsa hovAthI ane karmadhAraya samAsa uttarapadArthapradhAna hovAthI te vibhakita paramasarva zabdamAM uttarapada rUpe rahela sUtramAM sAkSAt gRdhamANa sarva zabdathI vAcya pradhAna sAkalya viziSTa je yatkiMcit padArtha targata ekatva saMkhyA ane saMpradAnatva dharma vigerenI vAcaka bane che. mATe tene A sUtramAM kayA sarva padane laine darzAvAtuM Adeza rUpa kArya thai zakaze. jyAre priyasarva ane tirva samAsa anukrame anya padArtha ane pUrvapadArthapradhAna hovAthI temane lAgela ke vibhakita sUtramAM sAkSAt gRhyamANa sarva zabdavAo sAkalyaviziSTa padArtha nahIM paNa anukrame anya padArtha ane satyartha pUrvapadArthagata ekatva saMkhyA ane saMpradAnatva dharmanI vAcaka banatI hovAthI tene A sUtrokta SaSThayA sarva padane laine darzAvAtuM e Adeza rUpa kArya nahIM thAya. Ama paramasarvavigere iSTaprayogo siddha thaI jaze. (have banyAsamAM athavA pada darzAvI kalikAlasarvajJazrI saMjJA ane upasarjana sthaLe judI rIte sarvAditvano niSedha karI batAve che.) athavA ame sUtrokata sarvAre padasthaLe vartatA sarvAti zabdanI "sarva kAlI te = pRdAne martana ghena = sarvAli' Ama anvartha(A) saMjJAnusArI vyutpatti darzAvazuM. tethI have je zabdo dvArA sarvapadArtho vAcya banI rahe te ja zabdo sarvAdi gaNAze. saMjJAmAM vartatA ane priya sarva, gatisarva vigere bahuvrIhi ane prAditapurUSa Adi upasarjana sthaLe vartatA sarva vigere zabdo dvArA sarvapadArtho vAcya na banI zakatA amuka cokkasa padArtho ja vAcya bane che, mATe teo sarvAdi nahIMgaNAya. dA.ta. koi vyakitanuM nAma sarva hoya to tyAM saMjJAmAM vartato sarva zabda potAnA prasiddha pravRttinimitta) "sarvAbhidhAyatva" ne choDI deto hovAthI padArtha sAmAnyano vAcaka na banatA ghera zabdanI jema amuka niyatapadArthano ja vAcaka bane che. arthAt svarUpamAtropakArI (amuka cokkasa vyaktinA ja svarUpanuM nidarzana karAvanAra) bane che. atisarva ane priyasarva A anukrame pUrvapadArthapradhAna ane uttarapadArthapradhAna upasarjanasthaLe paNa sarva zabda 'jahasvArthI pakSAnusAre ke "ajahasvArtha pakSAnusAre anukrame pUrvapadArtha malyartha ane anya padArthanA vAcaka rUpe vartato hovAthI te sarvapadArthano vAcaka nathI banato. Ama saMjJA ane upasarjanasthaLe sarva vigere zabdo anukrame saMjJI, artha ane priyasarvatvaviziSTa je padArtha hoya temanAthI bhinna koI padArthanA vAcaka na banatA teo sarvapadArthanA vAcaka na banavAthI savadi nahIM gaNAya. priyasarva samAsanA priyA: sarve thI sa (A) vyutpatyarthane anusaranArI saMjJAne antartha saMjJA kahevAya. dA.ta. koI dhanasaMpanna vyaktinI "dhanapAla saMjJA karavAmAM Ave to tyAM dhanaM pAtrayati'A vyutpatyartha ghaTato hovAthI te anvartha saMjJA kahevAya. (B) vastumAM rahelA je dharmane laine vastu mATe vivakSita zabdanI pravRtti = prayoga thato hoya te dharmane vivakSita zabdanuM pravRttinimitta kahevAya.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.7. 55 vigrahamAM vartato sarva zabda haju anya padArthano vAcakana banyo hovAthI tenAmAM sarvAbhidhAyakatva' vartatA te sarvAdi gaNAya che. mATe vigrahAvasthAmAM teno sarvAdi nAmAzrita kArya thavA pUrvakano sarve prayoga thai zakyo. [ ahIM prasaMgavaza jahasvArthapakSa" ane "ajahasvArthapakSane jAgI laIe. vaiyAkaraNa vidvAnomAM be pakSa che. eka pakSa zabdane nityarUpe svIkAre che. jyAre baMne pakSa zabdane anitya (kArya) svarUpe svIkAre che. temAM zabdanityatvavAdIo rAnapuruSa: vRtti ane rAjJa: puruSa: vAkya banne eka ja arthanuM pratipAdana karavA chatAM temane parasparanA paryAya gAgatA nathI. temanA mate vRtti ane vAkya vacce atyaMta bheda che. rAnapuruSa: vRtti dvArA svAbhAvika rIte jarA: puruSa: vAkyanI jema arvAbhidhAna thaI jaya che. AmanA matane jahasvArthapakSa" ane "ajavasvArthapakSa" sAthe kAMI lAgatuM vaLagatuM nathI. jyAre zabda anityatvavAdIo rAnapuruSa: vRtti ane rAjJa: puruSa: vAkya banne eka ja arthanuM pratipAdana karatA hovAthI temane parasparanAM paryAya gaNe che. AthI AmanA mata pramANe vigrahAvasthAnAM vAkyano nAza karI vRtti niSpanna karavAmAM Ave che ane AvI vRttimAM (A) vataMtuM upasarjana pada para (= anya pradhAna pada) nA arthano bodha karAvatuM hovAthI zabda anityatvavAdIonA mate vRtti parAthabhidhAya) kahevAya che. A parathabhidhAyI vRttimAM vartatuM upasarjana) pada jahasvArtha' ane 'ajahasvArtha' rUpe be prakAre saMbhave che. ahIM keTalIka vRttisthaLe jahasvArtha ane keTalIka vRttisthaLe "ajahasvArtha rUpa upasarjana pada hoya che evuM nathI, paNa zabda anityatvavAdI vaiyAkaraNomAM A be pakSa che. arthAt pAMce vRttisthaLe zabda anityatvavAdImAMnA keTalAka vaiyAkaraNo jahasvArthapakSane svIkAre che ane keTalAka ajahasvArthapakSane svIkAre che. temAM nati ni svArtha smita nahastrArtha' arthAta je vRttisthaLe upasarjana pada potAnA arthano tyAga karI para (pradhAna) vizeSya padArthano bodha karAve tyAM jahasvArtha upasarjana pada hoya che. jemake rAnapurUSa: vRttisthaLe upasarjana (gauNa) rAjana pada potAnA rAjA" arthano tyAga karI rAjJa: puruSa: A vAkyAvasthAmAM je purUSa rUpa pradhAna artha potAthI bodhita nato thato teno bodha karAve che, mATe te jahastrArtha upasarjanapada kahevAya, ane " nati kavAni svArtha smina ja mahattvArtha' arthAt je vRttisthaLe upasarjana pada potAnA arthano tyAga karyA vinA para (pradhAna) vizeSya padArthano bodha karAve tyAM ajahasvArtha upasarjana pada hoya che. jemake rAnapuN: vRttisthaLe upasarjana rAnanuM pada potAnA rAja' arthano tyAga karyA vinA rAjJa: puruSa: A vAyAvasthAmAM je purUSa rUpa (A) vRta-taddhita-samAsa-ziSa-sAntA: pantha vRtta: | (B). parasya zabdasya yo'rthastasya zabdAntareNAbhidhAnaM yatra sA vRttirityarthaH, yathA rAjapuruSa ityatra rAjazabdena vAkyA vAyAmanu: puruSArthoDapathIyato (cA.samu. tara-ra1) 'je zabda itaranA vizeSaNarUpe potAnA arthano upasthApaka hoya tene upasarjana kahevAya.' athavA 'vRttithI janya bodhamAM je artha vizeSaNa rUpe jaNAto hoya tene upasarjana kahevAya." phatavazeSatarthava svArthopasthApakatvamupasarjanatvaM yadvA vRttijnybodhiiyprkaartaashrytvmupsrjntvm| (vyA..mArga 2.8.ra7 dyota)
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 56 pradhAna artha potAthI bodhita na'to thato teno bodha karAve che, mATe te 'ajahasvArtha' upasarjana pada kahevAya. ahIM banne pakSa paikI prathama pakSamAM zaMkA thaze ke rAnapuruSaH sthaLe jo rAnan pada potAnA 'rAjA' arthano tyAga karaze to 'rAjA saMbaMdhI purUSa' artha zI rIte jaNAze ? ane bIjA pakSamAM zaMkA thaze ke rAnapuruSaH sthaLe jo rAnan pada potAnA 'rAjA' arthano tyAga nahIM kare to potAnA arthanA pratipAdanamAM tatpara rAnan pada 'purUSa'rUpa para (pradhAna) arthanuM pratipAdana zI rIte karI zakaze ? banne pakSane laIne haju paNa eka zaMkA thaze ke rAnapuruSaH sthaLe puruSaH padathI ja 'purUSa' arthano bodha thai jAya che, to rAnan pada dvArA 'purUSa' arthano bodha zA mATe karAvavo paDe ? A badhI zaMkAonA javAba ati vistArapUrNa hovAthI tene mATe 'pANi. rU. 2.1.1 mahAbhASyapradIpoota, vAkyapadIya vRttisamuddeza ane nyAyasamuccaya taraMga-29' vigere graMtho avalokanIya che. (zaMkA :- sarvAdi gaNapaThita pUrva vigere sAta zabdo 'dizA-deza-kALa ane svabhAva' arthanA vAcaka hoya tyAre ja sarvAdi gaNAya che, je AgaLa vivaraNamAM joi gayA. Ama pUrva vigere zabdo sarvapadArthonA vAcaka na banavAthI teo sarvAdi zI rIte gaNAze ? samAdhAna H - sarvAdi saMjJAnA lAbhArthe ame je sarvapadArthonuM vAcakatva hovuM Avazyaka gaNAvyuM che, te sva viSayanI apekSAe samajavuM. arthAt 'gotva' jAti sarvagata gaNAvA chatAM te gavetara azvAdi padArthomAM vartatI na hovAthI tenuM sarvagatatva jema svAzraya 'go' vRttitAnI apekSAe grahaNa karAya che, tema pUrva Adi zabdasthaLe paNa sarvAdi saMjJAnuM prApaka sarvapadArthavAcakatva svaviSaya (= pUrva vigere sAta zabdanA viSaya) dizA-deza-kALa ane svabhAva padArthanI apekSAe grahaNa karavuM. Ama svavAsthya dizAdi padArthonI apekSAe pUrva Adi zabdo sarvapadArthonA vAcaka banatA teo sarvAdi gaNAze. zaMkA :- ghaTa zabda paNa svaviSaya 'ghaTa' padArthanI apekSAe sarvapadArthano vAcaka bane che. to zuM tene sarvAda gaNazo ? samAdhAna :- nA bhAi, je zabda potAnI eka zaktine AdhAre ja paraspara viruddha aneka prakAranA padArthono bodhaka(A) banato hoya te zabda ja svaviSayanI apekSAe sarvapadArthano vAcaka gaNAze. ghaTa zabda potAnI eka (A) sakRdgRhItazaktyaiva svapravRttinimittAzrayaviruddhAnekajAtIyArthabodhakAnAmeva sarvanAmapadena grahaNAt / (vyA.ma. bhASya 1.1.27 vA. 6 uddyota) sakRtpadopAdAnAd asakRdgRhItazaktyaiva svapravRttinimittAzrayaviruddha-vAnaratvabhekatvAdyanekajAtIyArthabodhaka - harizabdasya, viruddhapadopAdAnAd dravyatvaghaTatvAdyanekajAtIyArthabodhakaghaTAdizabdasya, jAtipadopAdAnAcca tadvyaktitvaitadvyaktitvAdyanekadharmavadarthabodhakapaTAdizabdasya na sarvanAmapadena grahaNamityAzayaH / (tatratya eva udyotatattvAlokaH)
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.7 57 zakita dvArA ghaTa' padArthano bodhaka bane che kharo, paNa te paraspara virUddha aneka padArthono bodhaka na banatA tene svaviSayanI apekSAe sarvapadArthono vAcaka nahIM kahI zakAya. mATe te sarvAdi nahIM gaNAya. jyAre pUrva vigere zabdo potAnI eka zakita dvArA ja paraspara virUddha dizA-dezAdi aneka padArthonA vAcaka bane che. mATe temane svaviSayanI apekSAe sarvapadArthonA vAcaka kahI zakAtA teo sarvAdi gaNAze.) zaMkA - je sarvapadArthonA vAcaka bane tene sarvAdi gaNazo to sAkalyArthanA vAcaka sarva zabdane samAnArthI satta, kRtna, nA vigere zabdo paNa sarvapadArthonA vAcaka banavAthI savadi gaNAze. temajaA) sarvamina mone vigere sthaLe sAmAnAdhikaraNya (samAnavibhatikatva) hovAthI sarva zabdathI vAcya je padArtha bane che te ja padArtha mona zabdathI paNa vAcya banavAthI morana zabda sarva zabdane samAnArthI thai gayo. tethI sarva zabda jo sarvAdi gaNAya to morana zabda paNa sarvAdi gaNAvAthI sarvasmin gorasminuM prayoga thavAnI Apatti Avaze. samAdhAna - sarvasmin kone sthaLe uparokata Apatti nahIM Ave. kemake niyama che ke "zabdo padArthanI jema temAM pratiniyata (avazyapaNe joDAyelAM) pravRttinimitta evA jAtyAdi dharmanA paNa vAcaka bane che 8)". sarvamin mone sthaLe sarva zabda 'odana = bhAta' padArthanI jema temAM pratiniyata sarvatva= sAkalyArthI no paNa vAcaka bane che ane morana zabda 'bhAta' padArthanI jema temAM pratiniyata odanatva jAtino paNa vAcaka bane che. Ama sarva ane mona zabdo bhAta" rUpe eka padArthanA vAcaka hovA chatAM mona zabda sarva zabdavAcya sarvatvano vAcaka nathI banato ane sarva zabda morana zabdavAcya "odanatva jAtino vAcaka nathI banato. Ama banne eka padArthanI vAcakatAne laIne samAnArthI na banatA morana zabda sarva zabdanI jema sarvAdi na gaNAvAthI sarvasmin mohanabhin prayoga nahIMthAya. uparokata samAdhAna abhihitAnvayavAdI mImAMsaka kumArillabhaTTanA nhe pAna pathAya gavAkSavimUttavira isaMskRSTavAyArthapratItirnacatta niyamanA AdhAre darzAvyuM che. artha - 'pado padArthone upasthita karAvIne khU. nyAsamAM darzAvelI 'ittephAma' paMkitano artha A pramANe samajavo. teSA zAna = mori zabdAnAmapi, ekaikasya = pratyekasya, yo viSayaH = sarvAdizabdavAcyo yo'rtho viSayaH, tasmin tasmin viSaye = sarvAdizabdavAcyArthaviSaye, yo yaH zabdo vartate = ya odanaghaTAdizabdo vartate, tasya tasya tasmin vartamAnasya = moniTalizabdastha sarvAlizadvArthe vartamAnastha savirya nIti arthAta "sarvamin gorane, sarvamin pare vigere sthaLe mota, paTa vigere pratyeka zabdano savadi zabdothI vAcya je artha viSaya banato hoya, matalaba ke sarvAdi zabdothI vAcya je artha govana, paTa vigere zabdothI paNa vAcya banato hoya te arthamAM vartatA ona, paTa vigere zabdone paNa sarvAdi kAryo thavAno prasaMga Avaze.' bu. nyAsokata "nanuM pratiniyata.....' paMkitano artha A pramANe samajavo. upadravyAdimuddAyAtma vastuni pratiniyatA ye bhAgAH pravRttinimittAkhyAstadabhinivezitvAttadvAcakatvAcchabdAnAmityarthaH / ' (vyA. ma. bhASya 1.1.27 vA. 6 36dyota) (A) (B)
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana AkAMkSAdimUlaka zakitavaze pravRttinimitta jAtyAdidharmothI saMyukta padArtha pUrvakanA vAkyarthanI pratIti karAve che." have AgaLanI zaMkAnuM utthAna anvitAbhidhAnavAdI mImAMsaka prabhAkaranA yogyetaravite vArthe pAnAM :' niyamane AzrayIne karavAmAM Ave che. artha - "yogya evA itarapadArthathI anvita evA ja padArthamAM padonI zakita hoya che.') zaMkA - tame jema niyama darzAvyo tema Avo paNa eka niyama jovA maLe che ke "zabdo yogya itarapadArthothI anvita evA ja padArthonA vAcaka bane che. arthAt sarvamin go sthaLe sarva zabda "odana' padArthathI anvita (yukta) evA ja sAkalya padArthano vAcaka bane che ane mona zabda sAkalya" arthathI anvita evA ja "odana" padArthano vAcaka bane che. jo ke ahIM evI zaMkA thaI zake che ke sarva athavA mona A pratyeka zabda paNa jo sAkalyArthathI viziSTa odana padArthano vAcaka banI zake ema hoya to sarvAsmin govane Ama banne zabdonA prayoganI zI jarUra che?' paNa tenuM samAdhAna A pramANe samajavuM ke kevaLa sarvasmin athavA kone padano prayoga karIe to paNa sAkalyArthathI viziSTa odana padArtha vAcya banavA chatAM prayoga jonArane rUpanA sAdagdhane kAraNe tAdaza viziSTa padArthano bodha thato nathI." Azaya e che ke sarvAsmina kone ane sarvani paTe Adi sthaLe sarvAmin prayoga ekasarakho che. have jo mAtra sarvasmin prayoga karIe to prayoga jonArane rUpanA prayoganA svarUpanA) sAdazyane laIne zaMkA thAya ke vakatA zuM ahIMsAkalyArthathI viziSTa odana padArthane jaNAvavA mAMge che ? sAkalyArthathI viziSTa paTa padArthane jaNAvavA mAMge che? ke pachI sAkalyArthathI viziSTa trIjA koine?' ane AvI zaMkAne kAraNe tene padArthano yathArtha bodha thato nathI. A ja rIti pramANe kevaLa govane prayoga aMge paNa samajI levuM. prayoga jonArane yathArtha bodha thAya te mATe sarvamina morane sthaLe ubhaya zabdano prayoga karavAmAM Ave che. Ama mone zabda sarva zabdane samAnArthI banavAthI rarvAdi gaNAtA sarvamin nami prayoga thavAnI Apatti ubhI ja raheze. samAdhAna - A Apattine vAravA ame sUtrokata sarvAre padane gaNapATha ane vidhi ubhayanuM vizeSaNa banAvazuM. tethI sUtrano artha have A pramANe thaze 'sarvapadArthonA vAcaka banatA sarvAdi gaNapATha antarvartI nAmo saMbaMdhI ke pratyayonA A Adeza thAya che. ahIM saH padane gaNapAThanuM vize paNa banAvavAnA kAraNe savadigaNapAThabAhya satta, vRka7, na temaja govana Adi zabdo sarva vigere zabdone samAnArthI banavA dvArA sakala padArthanA vAcaka bane to paNa teo rAvadi gaNapATha antarvartana hovAthI temane sarvAdi nAmAzrita kAryo nahIM thAya ane sarvaH padane vidhinuM vizeSaNa banAvavAne kAraNe anvartha saMjJAnuM grahaNa thatA rAvadi gaNapAThAntavartI je sarvavigere zabdo sakala padArthonA vAcaka banatA hoya temanuM ja sUtramAM grahaNa saMbhavatA saMjJA ane upasarjana rUpe vartatA sarvAdi gaNapAThAntarvata zabdo padArthavizeSanA ja vAcaka banavAthI temane AzrayIne sarvAdi nAmAzrita kAryo ane aMtargazakAya) nahIM thAya. (A) "zvetAH .4.18'sUtramAM grahaNa karAtA vigere pAMca zabdo vadi gaNapAThamAM aMtargaNa (peTAgaNa) rUpe lIdhA che. jenI vAta ApaNe AgaLa A sUtranA vivaraNamAM joi gayA. AthI paDyuto.4.18' sUtrathI thatuM 6 Adeza rUpa kArya anargaNa kArya kahevAya.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.7. pac zaMkA - sUtrokata eka ja sarvAH padane ubhayanuM vizeSaNa zI rIte banAvI zakAya? samAdhAna - taMtrathI(1) arthAt uparokata be arthano bodha karAvavAnI icchAthI eka ja sare padanuM sUtramAM eka ja vAra uccAraNa karavAthI athavA sUtrokta sarvAre padasthaLe ekazeSavRttinI vivakSA karIne 'sarvAre sarvaH smAto' Ama sUtramAM sarva padanI AvRtti) karavA dvArA ame eka ja sarva padane UbhayanuM vizeSaNa banAvazuM. AvRttimAMnA prathama sarva padathI anvartha saMjJAnuM grahaNa thaze ane bIjA roDa parathI sarvAdi gaNapAThanuM grahaNa thaze. Ama sUtramAM grahaNa karelA sarva padasthaLe saMbaMdhArthaka SaSThI vibhakita karelI hovAthI sarvapadArthonA vAcaka banatA sarvAdi gaNapAThAntarvartAnAmo saMbaMdhI ja sekasi pratyayonA A Adeza prApta thatA hovAthI... (a) priyA: sarve yasya saM = priyasarvaH, taai = priyasarjAya (b) sarvAn tAntAya = tirAya (c) do mo maca = tya:, ta = sivAya (d) 2: mane kahyu = :, taai = nyAya (e) biyA: pUrve carcA sa = pravapUrvaH, ta = priyapUrvAcA A sarvasthaLe upasarjanIbhUta sarva, marI ane pUrva zabdo sarva padArthonA vAcaka banatA temane lAgela chekasi pratyayo sarvapadArthonA vAcaka sarvAdi gaNavartI nAmo saMbaMdhIna gaNAvAthI temano A Adeza na thayo. zaMkA - vyio bhUtapUrva = gAlyapUrva, tame = 3cipUrvAya Ama 'mayUradhvaMsa rU.2.226' sUtrathI tapuruSa samAsa pAmelA pUrva zabda sthaLe sarvAdi pUrva zabda hovAthI tene lAgelA ke pratyayano A rAtrathI sane Adeza kema na thayo? samAdhAna - pUrvaAdi zabdo dizA, deza, kALa ane svabhAvanI apekSAe vyavasthA jaNAtI hoya tyAre sarvAdi gaNAya che. tyapUrva sthaLe vyavasthA jaNAtI na hovAthI tyAMno pUrva zabda sarvAdi na gaNAtA ne Adeza na thayo. zaMkA - mAlyapUrva samAsano vigraha mAlyo bhUtapUrva thAya che. teno artha bhUtakALamAM ADhaya (zrImaMta) hato, vartamAnakALamAM nathI Ama thAya to ahIM kALanI apekSA vyavasthA jaNAtI hovAthI pUrva zabda sarvAdi gaNAtA ne Adeza thavo joie. samAdhAna - tamArI vAta sAcI che. paNa gADhacapUrvIya sthaLe pUrva zabdavA pUrvakALa (bhUtakALapadArtha) mADhaya zabdavA zrImaMtAi padArthanuM vizeSaNa bane che. tethI pUrva zabda tapUrvIya sthaLanI jema upasarjana (A) arthakya7yA sakurthImitra tatra (vyA..paNa 2..ra7 vA06 3ota) (B) rAdi nAmAzrita kAryone karatA dareka sUtramAM antarthasaMjJA ane gaNapAThanA grahaNArthe anuvartamAna savari zabdanI AvRtti dhaze.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (gauNa) banatA sarvapadArthono vAcaka na banavAthI sarvAdina gaNAvAne kAraNe tene lAgelAM ke pratyayano A sUtrathI ne Adeza na thayo. zaMkA - mada pitA = muspitR:, vai pitA ca = vaikalpitR: ane dava putro magna = puitra: ityAdi bahuvrIhisthaLe 'tyAvisaryA7.rU.22' sUtrathI thatA mam pratyaya pUrvakanA malpitR: vigere prayogo na thatA prAnitya0i 7.2.28' sUtrathI prApta pratyaya pUrvakanA pitR:, pitR: ane putra: vigere prayogo thavA joIe. paraMtu bahuvrIhi samAsa dvipadAzrita kArya hovAthI bahiraMga kArya gaNAtA ane sarvAdi nAmone AzrayIne thato maF pratyaya ekapadAzrita kArya hovAthI aMtaraMga kArya gaNAtA gattara dira ' nyAyathI bahuvrIhisamAsa thatA pUrve ja hajuM upasarjana (gauNa) na banelAM mamma vigere sarvAdi nAmone pratyaya lAgI javAnA kAraNe masvitR: vigere ja prayogo thavAnI prApti rahe che. to pitR: vigere iSTaprayogo siddha thai zake te mATe A sUtramAM bahuvrIhisamAsanA viSayamAM pratyAyanA niSedhane sUcavatuM pada mUkavuM joie athavA tAdaza niSedhane sUcavatuM pRthak sUtra banAvavuM joIe. pAchI eTalI vAta dhyAnamAM rahe ke bahuvahinA viSayamAM na pratyayano pratiSedha mada pitA ca A laukika vigrahakALe na karatA pAchaLathI samAsanI pUrvAvasthAnA (smatro) man + a + fsa pitR + siA alaukika vigrahakALe ja karavAno che. kemake laukika vigrahakALe 34 vigere ma pratyaya pUrvakanA prayogo karavA iSTa che. mATe alaukika vigrahakALe ma pratyayanuM nivedhaka tathA prakAranuM pada A sUtramAM mUkavuM paDe athavA tathA prakAranuM abhinava sUtra racavuM paDe. samAdhAna - tamArI vAta barAbara nathI. bahuvIhisthaLe paNa 3 pratyaya pUrvakanA malpitR vigere prayogo ja iSTa che, mATe navuM sUtra banAvavAnI ke A sUtramAM pada umeravAnI koI jhaMjhaTamAM paDavAnI jarUra nathI. gonardIya(A) paNa kahe che ke 'ma pratyaya ane sarvanAmane kahelo svara, A banne vastu sarvAdi zabdone samAsanA koipaNa prakAramAM niHsaMzayapaNe karavA.' zaMkA - 'sattarAnA vidhina dara dhire' nyAyathI ame uparokta ekapadAzrita aMtaraMga pratyayanA vidhAnane bAdhita karI pUrvedripadAzrita bahiraMga bahuvrIhisAsa karazuM ane samAsa pachI bahuvrIhimAM garamaAdi zabdo upasarjana banI javAthI temane sarvAdi nAmAzrita ma pratyayanuM vidhAna nahIM thai zake. samAdhAna - tame goTALo karyo. uparoktanyAyano AkAra to "attaranaji ni dirahu sujJAbate' Avo che. arthAt sattara vahira nyAyanA apavAdabhUta prastuta nyAya lopanA viSayamAM ja pravarte che. ahIM koI lopanI vAta nathI, paNa ma pratyaya pahelAM lagADavo ke bahuvrIhisamAsa pUrve karavo tenI vAta che. mATe aMtaraMga va pratAya ja pUrve thaze. (A) gAvaH nardanti yasminparvatavizeSe sa gonardaH dezavizeSaH tatra bhavaH gonardIyaH = mhaabhaassykaarptnyjliRssyH|
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.8 (22) bU, vRttimAM sarva thI laine vim zabda sudhIno gaNapATha saMjJAmAM na vartato hoya tyAre sarvAdi gaNAya che ane 3maya zabdamAM darzAvelo anubaMdha tene 'aLage 2.4.20' sUtrathI strIliMgano pratyaya thai zake te mATe che. dA.ta. 35thI vRSTi: I7TI (2) huM smina 2.4.8aaaa bR.va.- sarvAderakArAntasya saMbandhinaH saptamyekavacanasya De: sthAne sminnityayamAdezo bhvti| sarvasmin, vishvsmin| aMta ityeva? bhvti| sarvAderityeva ? sarvo nAma kazcit, sarve; same deze dhaavti| tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-priyasarve, ativizve / / 8 / / sUtrArtha - ka kArAnta sarvAdi nAma saMbaMdhI saptamI ekavacananA ki pratyayano sin Adeza thAya che. vivaraNa:- (1) zaMkA - caturthI ekavacananA ke pratyayanuM paNa SaSThacanta rUpa keH thatuM hovAthI sUtramAM caturthIekavacanano ke pratyaya kAryorUpe kema grahaNa nathI karAto? samAdhAna - 'tAmi0 7.2.?' sUtramAM saptamyarthane AzrayIne azmina A pramANe nirdeza karelo hovAthI te nirdezarUpa jJApakane sahAre prastuta sUtramAM caturthI ekavacananA je pratyayanuM kArya rUpe grahaNa na karAtA saptamI ekavacananA Di pratyayanuM kArya rUpe grahaNa karAya che. (2) daSTAMta - (i) sarvasmina - ka sarva + f , ja "ka sin 2.4.8' - sarva + smin = sarvacchinA (ii) vizvasmin - kavizva + f , ka " smin 2.4.8 - vizva + smina = vizvaminA (3) sarvAdi nAma ma kArAnta ja joIe evuM kema? (a) mavati ja bavat (mA) + da = mavatti. ahIMsarvAdi bhavat (mavatu) zabda nakArAntana hovAthI tenA saMbaMdhI Di pratyayano smiAdezana thayo. (4) 1 kArAnta nAma sarvAdi ja joIe evuM kema? (a) sarvo nA zat , sarve ane teNe ghAvati - sarva + ki, kavacce 2.2.6'- sarve ahIM saMjJAmAM(A) vartato sarva zabda sarvAdi na gaNAvAthI tenA saMbaMdhI kI pratyayano sminuM Adeza na thayo. artha:- sarva nAmano vyakti sana (aviSama/sapATa) dezane viSe doDate chate. (A) sarveDa ivAnI saMjJA sarvAya na javantiA (2.4.7 vRtti)
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (5) ma kArAnta sarvAdi nAmo saMbaMdhI ja Di pratyayano smin Adeza thato hovAthI ahIM kSina Adeza nahIM thAya. (a) Apriyasarve - kapriya sarve ya ra = kiyasarva , taman = pravarte. (b) gativiSe - ka vizvatimatta: = gativizva, tasmin = gattivivo A ubhaya sthaLe Di pratyaya sarvAdi evA sarva ane vizva zabda saMbaMdhI na vartatA pUrvasUtramAM darzAvyA pramANenI sarvAdi zabdanI anvartha(A) saMjJA rahita asavadi priyasarva ane atisarva zabda saMbaMdhI vartavAnA kAraNe teno prin Adeza na thayo. I8. nasa 3: Io 2.4.2 . bR.vR.- sarvAderakArAntasya sambandhino jasaH sthAne ikAra Adezo bhavati, ekavarNo'pi "pratyayasya" (7.4.108) iti sarvasya bhvti| sarve, vizve, ubhaye, te| aMta ityeva? bhavantaH, srvaaH| tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-priyasarvAH pumaaNsH| 'sarvANi kulAni' ityatra tu paratvAnapuMsake zireva / / 9 / / sUtrArtha:- ma kArAnta savadi nAma saMbaMdhI nar pratyayano ? Adeza thAya che. vivaraNa :- (1) zaMkA - sUtramAM na.' e pacatta nirdeza hovAthI 'SaSThAnyastha 7.4.206' paribhASAthI nas pratyAyanA aMtya s no ja ? Adeza thavo joIe. to kema sarve vigere prayogomAM saMpUrNa nam pratyayano ? Adeza karo cho? samAdhAnaH- "SaSThayojyaJ 7.4.206' paribhASAnA apavAdabhUta pratyayastha 7.4.208' paribhASAthI pratyayanA sthAne thato Adeza saMpUrNa pratyayano thAya che. tethI ame AkhA na pratyayano rU Adeza karIe chIe. (2) dRSTAMta - i) sarve sarva + namra sarva + Tva (ii) viSe vizva + nan vizva + 6. (ii) umare 3 + nam 3maya + 6 ubhye| jagata : 1.4.2 * avasthavarSa 202.6 - - vizvA. (A) priyasarva ane mativizva zabdomAM vartatA sarva ane vizva zabdo anukrame anya padArtha ane pUrvapadArthanA vizeSaNa hovAthI teomAM sarvAdi zabdanI anvartha saMjJAnusAre 'sarvAbhidhAyakatva' nathI vartatuM.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.2 (iv) te - 4 tat + nan , je mA de. 2.2.42" - ta ma + nan , ja 'supAca0 2..rU' - a + nan , * "nasa rU2.4.2' - + rU, 'gavaccea0 2.2.6' to (3) sarvAdi nAma A kArAnta ja joIe evuM kema ? (a) avantaH (b) sarvo: mava(vA)+{| 'mAn 2.4.8' - sarvagA=sarvA+nam ja zakita: 2.4.70' - bhavan + kam | 'samAnAnAM sena 2.2.2' sarvA "o : 22.72' - bhavantar "o ja 2.2.72' sarvA * pAno2.rU.rU' - mavattA pAjo. 1.rU.rU' - sarvA: ahIMsarvAdi nava (navA) ane sarvA zabdo ma kArAnta na hovAthI temanA saMbaMdhI na pratyAyano Adeza na thayo. (4) sarvAdi nAma saMbaMdhI ja na pratyayano rUAdeza thato hovAthI ahIM phaAdeza nahIM thAya. (a) privartI punaH - priyA: sarve reSAM te = priyasarva + ar, "samAnAna22 - prisarvAn - fmayasan - priyA ahIM anyapadArthapradhAna bahuvati samAsa thayo hovAthI na pratyaya sarvAdi evA sarva zabda saMbaMdhI na vartatA sarvAdi zabdanI anvartha saMjJA rahita anya padArthavAcI priyasarva zabda saMbaMdhI vartavAnA kAraNe teno A sUtrathI Adeza na thayo. (5) zaMkA - rAmapratane tiviziSTacADapi pram' nyAya hovAthI koi paNa liMgamAM vartatA na kArAnta savadi nAmonA na pratyayano A sUtrathI rU Adeza thavo joIe. to sarvAni jJAni vigere sthaLe napuMsakaliMgamAM vartatA sarva zabda saMbaMdhI na pratyayano ? Adeza kema nathI karato? samAdhAna - vAta satya che. paraMtu prastuta sUtranI apekSAe para evA napuMsaka ziH .4.' sUtrathI pUrva janano ziAdeza thai jAya che. tethI gapratyayanA abhAve sarvAna vRttAni vigere sthaLe napuMsakaliMgamAM vartatA sarva zabda saMbaMdhI na pratyayano Adeza nathI karAto. IIT.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana nemA-'rdha-prathama-carama-tayA-'yA-'lpakatipayasya vA / / 1.4.10 / / bR.vR.- nemAdIni nAmAni, tayA'yo pratyayo, teSAmakArAntAnAM sambandhino jasaH sthAne irvA bhavati, nemasya prApte, itareSAmaprApte vibhaassaa| neme, nemAH ; ardhe, ardhAH ; prathame, prathamAH ; carame, caramAH ; dvitaye, dvitayAH ; tritaye, tritayAH ; dvaye, dvayAH ; traye, trayAH ; ubhayaTazabdasya tvayaTpratyayarahitasyAkhaNDasya sarvAdo pAThAt parveNa nityamevetvaM bhavati-ubhaye ; alpe, alpAH ; katipaye , katipayAH ; paramaneme , paramanemA ityaadi| tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-priyanemAH, atinemaaH| svArthikapratyayAntAgrahaNAdiha na bhvti-ardhkaaH| sarvAderityeva? nemA nAma kecit| vyavasthitavibhASAvijJAnAd ardhAdInAmapi saMjJAyAM na bhavati-ardhA nAma kecit| ata ityeva? nemAH striyaH / / 10 / / sUtrArtha :- a nta nema vigere nAmo temaa| taya bhane aya pratyayAnta nAmo saMbaMdhI jas pratyayano i Adeza vikalpa thAya che. sUtrasamAsa :- . nemazca ardhazca prathamazca caramazca tayazca ayazca alpazca katipayazca ityeteSAM samAhAraH = nemA-'rdha prathama-carama-tayA-'yA-'lpa-katipayam (s.dv.)| tasya = nemaa-'rdh-prthm-crm-tyaa-'yaa-'lpktipysy| vi123|| :- (1) sAhi // aMtargata a nta nema 106 saMbaMdhI jas pratyayane jasa i: 1.4.9' sUtrathI ? AdezanI nitya prApti hatI. temaja kaI vigere zabdo saMbaMdhI nam pratyayane koI sUtrathI rU AdezanI prAptina hatI. A rIte na pratyayanArU AdezanI prApti ane aprApti bannemAM A sUtra vikalpa karanAra hovAthI mAsUtramA 'prAptA'prAptavibhASAA) ' nAgapI. (A) vibhASA meTale vi95. te trAgAranI Doya che. (1) prApta vibhASA - anya sUtrothI prApta yonI sUtramA vi485 42vo te prApta vibhASA upAya. ma 'azavi te vA 3.4.4' sUtramA pUrvasUtrothI nitya prApta , vigere svArthika pratyayono vikalpa karavAmAM Avyo che. (2) aprApta vibhASA - anya sUtrathI nahI prApta sevA yono sUtramA vi78542vo te saprApta vibhASA uvAya. bha. striyA GitAM vA 1.4.28' sUtramA anya 5 / sUtrathI naDI prApta thayelai Git prtyyon| dai-dAs-dAs-dAm mAheza 35 no vi395 karavAmAM Avyo che. (3) prAptA prApta vibhASA - sUtranA amuka aMzane anya strothI kArya prApta hoya ane a aMzana prAptanakhoyate GmayamA vi9542pote prAptA'prApta vibhASA upAya. 'svAmyedhi 3.1.13' sUtramA adhi adhyayane nete tArtha khoya to 'dhAtoH pUjArtha0 3.1.1' sUtrathI 65saf saMjJA prApta na khopAthI 'uryAdyanukaraNa0 3.1.2' sUtradhI gati saMjJAnI prAptitA bhane ta tArtha nakhoya to tene 'dhAtoH pUjArtha0 3.1.1' sUtrathI 75sargasaMjJA prAptIpAthI uryAdyanukaraNa0 3.1.2' sUtrathI gati saMjJAnI prAptipatote umayamA gati saMsAno 1i585 42nAra svAmyedhi 3.1.13' sUtrasthaNe prAptA'prApta vibhASA pI.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.20 (2) daSTAMta - i) me - ka nema + nam, kAryaprathama0 2.4.20' - nema + 6, ka'gavaccevaDa 2.2.6' - ne. (ii) temA - nema + nan , - gata mA0 2.4.2' ne temAM + nam, * "samAnAnAM 2.2.2" - nenA ka "mo ja 2.2.72' nemAt, " pAi .rU.5' mA.. , maryA vigere prayogonI sAdhanikA upara pramANe jAte samajI levI. (3) zaMkA - 'ta rakSaNe ' ane 'kavi to' A taryuM ane dhAtuone pratyaya lAgatA tA ane maya AvA be zabdo paNa bane che. tethI A sUtramAM temanuM grahaNa na karatA tA ane pratyayonuM ja grahaNa karavAnuM che te sUtra dvArA zI rIte khabara paDe? samAdhAna - A vAta sUtra dvArA jANI zakAya tema nathI, paNa 'cAyAto vizeSArthapratiSattiH 'nyAyano Azraya karavAmAM Ave to A sUtranI "nemAhIni nAmAni, tayADayo pratyayo' A pramANenI bRhavRtti dvArA avazya jANI zakAya che ke sUtramAM taya ane mA pratyaya rUpe ja grahaNa karavA iSTa che. temaja "vattA prakRti vyA nA pratyaya (D)' nyAya ke pachI 'pratyaya: prakRtya: 7.4.225' paribhASA pramANe kevaLa tA ane mA pratyayone AzrayIne sUtranirdiSTa kAryana saMbhavatA hatA ane pratyayAntanAmone AzrayIne A sUtranuM kAryadarzAvAya che. tethI di ane tri zabdone "navayavat tat 7.2.252' sUtrathIta pratyaya ane tricyA7.2.252' sUtrathI gavad pratyaya lAgavAthI anukrame niSpanna ditA, tritA ane dara, traya nAmo saMbaMdhI na pratyayano A sUtrathI vikalpa ? Adeza thatA dive, ditA:, trita, tritayA temaja da, dayA ane traNe, trayA: prayogo thAya che. zaMkA - A sUtramAM mA pratyayAnanA saMbaMdhI na pratyayane vikalpa rU AdezanuM vidhAna karyuM che, tethI diyAva: (30 rU70)' sUtrathI niSpanna pratyayAnta vigere nAmo saMbaMdhI na pratyayane paNa A sUtrathI vikalpa rUAdeza thavo joIe. te kema nathI karatA? (A) (sUtra karatA) vyAkhyA (TIkA) dvArA vizeSArthano bodha thAya che. (B) kevaLa prakRti ke kevaLa pratyayano prayoga na karavo joie.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana samAdhAna - "DivyanAni nAmA4i) 'nyAya pramANe gAya vagere uNAdi nAmo mA pratyayAna na gaNAtA prakRti-pratyayanA bheda rahita akhaMDa nAmo gaNAya che, tethI prastuta sUtrathI temanA saMbaMdhI nas pratyayano vikalpa AdezanathI karAto. temaja jyAre uNAdi nAmone AzrayIne vyutpattipakSano Azraya karavAmAM Ave tyAre nA vigere nAmo mAM pratyayAta gaNAvA chatAM paNa 'sAhit sAdhaiva' nyAyathI sUtramAM grahaNa karelAM taddhitanA taya pratyayanA sAhacaryathI taya pratyaya paNa taddhitano ja grahaNa thato hovAthI ugAdi mAM pratyayAta nA vigere nAmo saMbaMdhI na pratyayano A sUtrathI vikalpa rUAdeza nathI karAto. (4) zaMkA - sarvAdi 3maya zabda mAM pratyakAnta hovAthI tenA saMbaMdhI na pratyayano A sUtrathI vikalpa rU Adeza thavo joIe. to 'nasa : 2.4.6' sUtrathI nitya rAdeza kema karo cho? samAdhAna - sarvAdi gaNapAThamAM ya pratyaya rahita akhaMDa samaya zabdano pATha che. tethI ma zabda pratyayAtta na hovAthI tenA saMbaMdhI na pratyayano A sUtrathI vikalpa rU Adeza na karatA pUrvasUtrathI nitya ? Adeza karIe chIe. (5) a, , ti, tithI: temaja paramazAsI nemaI = paramanema zabdanA paramane, paramanema: prayogonI sAdhanika pUrvavat samajI levI. (6) A sUtramAM A kArAnta nema vigere nAmo saMbaMdhI ja na pratyayano vikalpa Tu Adeza thato hovAthI priya nemo veSAM te = priyanema: A bahuvrIhi samAsasthaLe ane nemamatAntA: = matimAM A pradatapurUSa samAsa sthaLe na pratyaya nema nAma saMbaMdhIna vartatA priyane ane tane nAma saMbaMdhI hovAthI teno A sUtrathI vikalpa ? Adeza nahIM thAya. tethI priyaneme, priyanemA, tane, gatine A pramANe be prayoga na thatA mAtra priyane ane MtinemA: Ama eka ja prayoga thaze. (7) zaMkA - "prakRtiprahane svarthikacAttAnAma ) ' nyAyathI ardha nAma saMbaMdhI nam pratyayanI jema kutsitA jJAti vA karyA = varSA: Ama svArthika 1 pratyakAnta marthanAma saMbaMdhI pratyayano paNa A sUtrathI vikalpa chuM Adeza thavo joie. to kema nathI karatA? (A) " vigere 3 pratyaya lAgIne niSpanna nAmo avyutpanna (arthAt prakRti - pratyayanA bheda vinAnA) gaNAya che." 3paripratyayAtanAmone AzrayIne be pakSo che. eka zAkTAyananAmatAnusAra vyutpattipakSa ke je prakRti-pratyayanA bhedane svIkAre che, ane bIjo pANininAmatAnusAra avyutpattipakSa ke je prakRti-pratyayanA bhedane svIkArato nathI. lakSyanI siddhi mATe icchita pakSano Azraya karavAmAM Ave che. AvA be pakSone mAnavAnuM spaSTa kAraNa pU. lAvaNya sU. kRta viyovyanAni nAmAni nyAya paranI taraMga' TIkA, 'gAyanevInIviSa: pA.phU. 7.1.2 ma.bhASya" temaja laghuzabdenduzekharamAM draSTavya che. (B) te te kAryo karavAmAM prakRtinuM grahaNa karatI vakhate svArthikapratyAnta evI prakRtinuM paNa grahaNa thAya che.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.4.21 65 samAdhAnaH- sarvAdi gaNapAThamAM svArthika utara-utama pratyayanuM upAdAna karavA dvArA pUrve jaNAvI dIdhuM che ke A prakaraNamAM kevaLa prakRtine AzrayIne je kAryonuM vidhAna hoya te kAryo utara-utama sivAyanI anya svArthika pratyayAnta prakRtine AzrayIne nahIM thAya. tethI svArthika dda pratyayAnta ardhana zabda saMbaMdhI nak pratyayano A sUtrathI vikalpe rU Adeza nathI karatA. (8) nema nAma sarvAdi ja joie evuM kema ? - (a) nema nAma cit - *tema + nas, * 'Jata Ja: 1.4.' - temA + has 'samAnAnAM0 1.2.2' - nemAs, * 'mo : 22.72' - nemAr, * : pavanne 1.rU., rU' - nemaH| saMjJAmAM vartatA sarvAdi nAmo sarvAdi na gaNAya. tethI ahIM saMjJAmAM vartatA asarvAdi tema nAma saMbaMdhI nak pratyayano vikalpe T Adeza na thayo. (9) zabdonA aneka artha thatA hoya che. te paikInA amuka niyata arthanI maryAdAnuM ullaMghana nahIM karIne arthAt aneka artho paikInA amuka cokkasa arthanA vAcaka rUpe vartatA te zabdonA prayoga samudAyane je kahe tene vyavasthita vibhASA kahevAya. A sUtramAM sarpa vigere nAmo saMbaMdhI nas pratyayanA rU Adezano je vikalpa karAya che te vyavasthitavibhASA che. tethI ardha vigere nAmo jyAre saMjJA sivAyanA arthanAM vAcaka hoya tyAre temanA saMbaMdhI nak pratyayano vikalpe haiM Adeza thaze ane jyAre teo saMjJA arthamAM vartatA hoya tyAre saMjJAmAM vartatA sarvAdi nema zabdanI jema temanA saMbaMdhI khar pratyayano paNa haiM Adeza nahIM thAya. tethI saMjJAmAM garbha vigere nAmonA arthe, arSAH A pramANe be prayoga na thatA arthA: (nAma leSit) Avo eka ja prayoga thaze. O (10) tema vigere nAmo eN kArAnta ja hovA joie evuM kema ? (a) memA: striya: * temA + s , * 'samAnAnAM0 1.2.2' - nemAs , * 'so H 2.2.72' - nemAr, krU 'ra: pavAtte0 1.rU.1rU' - temAH| ahIMnemA nAma a kArAnta na hovAthI tenA saMbaMdhI gapratyayano A sUtrathI vikalpe haiM Adeza na thayo / / 60 / / dvande vA / / 1.4.2 / / bR.vR.- dvandve samAse vartamAnasyAkArAntasya sarvAdeH sambandhino jasa: sthAne irvA bhavati / pUrvottare, pUrvottarAH; katarakatame, tara-tA:; ntatane, tta-tamA:; paramatara-tame, paramatara-tA:| tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati priyakatarakatamAH, vastrAntaravasanAntarAH / uttareNa niSedhe prApte pratiprasavArtho enaH / / 1 / /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana dvandva samAsamAM vartatA maiM kArAnta sarvAdi nAmo saMbaMdhI nak pratyayano vikalpe rU Adeza thAya che. vivaraNa:- (1) zaMkA H- pUrvasUtramAM sarvAdinI sAthe nas pratyayano saMbaMdha na darzAvyo, to A sUtramAM kema darzAvo cho ? 68 sUtrArtha : samAdhAna :- pUrvasUtramAM je nema nAma che tenA saMbaMdhI gar pratyayane 'nasa rU: 1.4.6' sUtrathI nitya rU Adeza prApta hato ane temAM vikalpa karavA tene 'nemArthaprathama0 1.4.20' sUtramAM darzAvyo che. tethI 'nasa rU: 6.4.1' sUtramAM je nimitto darzAvyA hatA te saghaLAya nimitto nema zabdane mATe 'nemAEprathama0 1.4.20' sUtramAM paNa hovAthI tyAM nema zabdane laine priyanema vigere bahuvrIhmAdi sthaLoe vyabhicArano saMbhava na hovAthI temaja sarpa vigere nAmo sarvAdi na hovAnA kAraNe teone sarvAditvano saMbhava na hovAthI pUrvasUtramAM sarvAdinI sAthe nak pratyayano saMbaMdha na darzAvyo. jyAre A sUtramAM vyabhicAra ane sarvAditya ubhayano saMbhava hovAthI sarvAdino nas pratyayanI sAthe saMbaMdha darzAvyo che. na (2) daSTAMta - * 'dvande vA 1.4.2' : 'avargaskevarna0 1.2.6' * (i) pUrvottare pUrvottara + jas - pUrvottara + rU - pUrvottare * 'ata AH0 1.4.2' * 'samAnAnAM tena0 1.2.' (ii) pUrvottarai: pUrvottara + jas - pUrvottA + nak - pUrvottarAs * 'so ru: 2.2.72' pUrvottar - * 'ra: pavAtte0 1.rU. rU' - pUrvottaraoNH / A ja rIte taratame, taratamA:, vantatame, vantatamA: thaze, ane me haiM te tare = = paramatare Ama 'vizeSAM vizeSyA0 rU.1.16' sUtrathI karmadhAraya samAsa, pachI paramatare ca tamAjI A rIte dhandhusamAsa thatA niSpanna paramataratame, paramataratamaH prayogo paNa uparokata rIte siddha karI levA. (3) ahIMyAda rAkhavuM ke dhandhusamAsa ubhayapadapradhAna hovAthI Ama to sarvAdi nAma te samAsanA pUrvapada rUpe hoya ke uttarapada rUpe hoya to paNa na pratyaya e sarvAdi nAma saMbaMdhI gaNAvAthI tene A sUtranI pravRtti thavAthI vikalpe haiM Adeza thavAnI prApti Ave, ke jethI vazanArthe tare = = zanatare, vAnatarAH prayogonI jema tare T vazanArthe = taravazane ane taravaNanAH prayogo thavAnI paNa prApti Ave. paraMtu sarvAdi nAmo pUrvapada rUpe hoya tevA dhandhusamAsa sthaLe A sUtrathI vikalpe nas no rU Adeza karavo iSTa nathI. tethI tenuM nivAraNa karavA sUtramAM 'sarvAveH' ema je SaSThI vibhakti che te Anantarya SaSThI jANavI. jethI sarvAdi nAma saMbaMdhI nas pratyaya jo sarvAdi
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.22 69 nAmanI anantaramAM (avyavahita uttaramAM) hoya to ja tene A sUtrathI vikalpa rU Adeza thAya. athavA Anantarya SaSThIna gaNavI hoya to sUtravRtti sarva:' padanI AvRtti karI AvRtta thayela'sarvoH 'padane paMcamyanta gaNavuM. jethI paSyA nirliparastha 7.4.204' paribhASA anusAra A sUtrano artha Avo thaze ke "ndrasamAsamAM vartatA na kArAnta sarvAdi nAmo saMbaMdhI sarvAdi nAmathI avyavahita paramAM rahela na pratyayano Adeza vikalpa thAya che.' A rIte sUtravRtti 'sarvaH 'padasthaLe AnaMtarya SaSThI athavA AvRttino Azraya karatA tarazana + AndrasamAsa sthaLe na pratyaya sarvAdi tara nAmathI anaMtara athavA avyavahita paramAM na hovAthI tene A sUtrathI vikalpa ? Adeza thavA rUpa Apatti nahIM Ave. (4) A sUtramAM dundrasamAsamAM vartatA sarvAdi nAma saMbaMdhI ja na pratyayano vikalpa ? Adeza thato hovAthI priyatarataHI: ane vastrAntara-vasanAntara: prayogasthaLe na pratyaya e sarvAdi tara tana ane mantara nAma saMbaMdhI na vartatA teno vikalpa rU Adeza nahIM thAya. A banne prayogonI siddhi A pramANe jANavI. priyatarAma: 4 zatare temA vigrahAnusAre dvandrasamAsa, temaja A sUtrathI vikalpa nas no Adeza thatA taratane/tarata , priyA: tarato taratama: vA veSAM te = priyatarAma + na Ama bahuvrIhisAsa. (ahIM bahuvIhisAsa thatA pUrve taratane/taratama: nA na pratyayano rU.2.8' sUtrathI lopa thayo che ane samAsa bAda punaH navo nam lAgyo che.) jamiyatarAma + na ahIMga pratyaya dhandrasamAsamAM vartatA sarvAdi evA taratama zabda saMbaMdhI na vartatA te asarvAdi priyataratama zabda saMbaMdhI hovAthI A sUtrathI teno vikalpa Adeza na thatA mAtra pravatarazatanA: A eka ja prayoga thaze. vastrAntara-vasanAntarA: * vastramantaraM yeSAM te bhane vasanamantaraM yeSAM te viyAnusAra manu me vastrAntarA: ane vasanArA A pramANe bahuvati samAsa thaze. ahIM jo ke 'vizeSAvi rU.2.250' sUtrathI bahuvahigata sarvAdi nAmone pUrvapada rUpe nipAta prApta hovAthI antaravastrA: ane mantaravasanA prayoga thavA joIe. paNa nantavipu rU..46' sUtrokta rAnavantaHi gaNapAThanA A prayogo hovAthI sarvAdi evA antara zabdano pUrvapada rUpe nipAta thayo nathI. vastrAntarAza vasanAttAza vigrahAnusAre dvandrasamAsa thatA vastrAntara-vasanAntara: prayoga thayo che. ahIM na pratyaya sarvAdi mantara zabda saMbaMdhI nathI, paNa asavadi vastrAntaravasanAntara zabda saMbaMdhI che. tethI teno A sUtrathI vikalpa rU Adeza nahIM thAya. zaMkA - vastrAntara ane vasanattaraA banne samAna arthavALA che. tethI 'samAnArthenezeSa rU.2.228' sUtrathI ekazeSa vRtti thatA vastrAntara: athavA vasanArA: Avo ja mAtra prayoga thavo joIe. to itaretara vandrasamAsa karI vastrAntaravarsanAnti: Avo prayoga zI rIte karI zakAya?
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 70. samAdhAna - ahIM vastrAntara ane vasanAntara A ubhaya zabdo samAna arthavALA nathI. kAraNa ke vastra zabda paridhAna karavAmAM AvatA paTAdino vAcaka che, jyAre vasana zabda vasati patra = vasana Ama raVISdhAre 1.rU.26' sUtrathI AdhArarthamAM thayela mana pratyayAta AvAsa (ghara) no vAcaka zabda che. tethI ubhaya zabdanA artha 'vastra che AMtaru (vyavadhAna) jeone' ane 'AvAsa che AMtaru jeone A pramANe bhinna thaze. athavA bIjI rIte vasana zabdane jo vasya yat tat = vasana athavA vecate tene = vasana Ama AcchAdana arthaka var (mi) dhAtuthI niSpanna mAnIne vastra zabdanA samAna arthavALo gaNIe to paNa eka prayoga sthaLe attara zabdano artha 'AMtara (vyavadhAna) ane bIjA prayoga sthaLe mantara zabdano artha 'vizeSa' A pramANe bhinna che. tethI 'vastra che AMtaru jeone' ane 'vastra che vizeSa jeone A pramANe ubhayasthaLe artha bhinna thavAthI vastrAntara ane vanIntara zabdonI ekazeSa vRtti thavAnI prApti ja nathI. tethI itaretaranda samAsa karavo ja yukta che. zaMkA - A sUtrathI nas no Adeza karavA pratyaya saMbaMdhI nAma na kArAnta, sarvAdi saMjJaka temaja sarvAdi evuM te nAma dhandhasamAsamAM vartatuM hovuM joie. to vastrAntaravasanAntara : A viruddhadaSTAMtasthaLe na pratyaya A kArAnta vastrAntarasanAntara nAma saMbaMdhI che. paraMtu te sarvAdi antara zabda saMbaMdhI nathI, temaja sarvAdi akhtara nAma dhandhasamAsamAM nathI vartatuM, kemake te bahuvrIhisamAsamAM vartI rahyuM che. tethI caMgavaikalya() Ave che. to tame yaMgavikala evA vastrAntaravasanAntara: ne viruddha daSTAMta rUpe kema darzAvo cho ? samAdhAnaH- ahIMcagavikalatA nathI. antara zabda bahuvrIhimAsamAM vartato hovA chatAM vandrasamAsamAM paNa vartI rahyo che. kemake jo bahuvrIhisamAsa pAmeluM nAma dhandhasamAsamAM vartatuM hoya to teno avayava paNa vandrasamAsamAM vartato gaNAya. tethI ahIM vastrAntara ane vasanAntara A banne bahuvatisamAsa pAmelAM nAmo vindrasamAsamAM vartatA hovAthI temanA avayavabhUta savadi antara zabda paNa dhundasamAsamAM vartato gaNAya. Ama dvacagavaikalpa na AvavAthI vastrAntaravasenAndarA: ne viruddha daSTAMta rUpe darzAvI zakAya. (5) zabdapradhAna dvandasamAsamAM ubhayazabdo (= pado) pradhAna hoya che. tethI uttarapada rUpe vartatA sarvAdi zabdonA sarvAditvano nAza na thato hovAthI sarvAdi evA te uttarapada saMbaMdhI nas pratyayane nasa rU. 2.4.2' sUtrathI AdezanI prApti hatI. paraMtu sarvAdi 2.4.22' A uttarasUtrathI zvasamAsasthaLe saghaLAya sarvAdi (A) sUtramAM prayoganI siddhi mATe jeTalAM nimitto darzAvyA hoya te saghaLAya nimitto prayoganA aMga kahevAya, ane sUtramAM darzAvAtuM daSTAMta haMmezA sarvAga saMpUrNa arthAt eka paNa nimittathI vikala na hovuM joie. jyAre sUtramAM darzAvAtuM viruddha daSTAMta koipaNa eka ja aMgathI (nimittathI) vikala hovuM joie. be ke tethI adhika aMgathI vikala daSTAnta darzAvyuM hoya to te kayA aMganI vikalatAnA kAraNe viruddha daSTAMta rUpe vartI rahyuM che? teno nirNaya na thai zake. tethI tAdaza daSTAMta dayagavikala gaNAtuM hovAthI tene viruddha daSTAMta rUpe darzAvavuM ucita na gaNAya.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.12 71 kAryono niSedha karyo hovAthI nas nA Adezano paNa niSedha thaI jAya che. te na thAya ane vikalpa rU AdezanI prApti 27 te bhATe mAsUtranI zyanA cha. mArIta na sarvAdi 1.4.12' sUtrathI jas nA imAhezano niSedha prApta hopAthI 148 tenA punaH prasava (= prApti) bhATe yA sUtranI 2yanA cha. / / 11 / / na sarvAdiH / / 1.4.12 / / bR.va.-dvandve samAse sarvAdiH sarvAdirna bhavati, sarvaM sarvAdikArya na bhavatItyarthaH / pUrvA'parAya, pUrvA'parAt, pUrvA'pare, katarakatamAnAm, dakSiNottarapUrvANAm, atra "sarvAdayo'syAdau" (3.2.61) iti puMvadbhAvo bhavatyeva, tatra bhUtapUrvasyApi srvaadergrhnnaat| katara-katamakAH, atra sarvAditvaniSedhAdakpratyayAbhAve kappratyaye sati svArthikapratyayAntAgrahaNAd "dvandve vA" (1.4.11) iti jasa ina bhvti||12|| svArtha :- 6ndrasamAsamAM vartatA sarvAdi nAmo sarvAdi na gaNAya. arthAt sarvAdi nAmone AzrayIne thatA (smai, smAt, smin vigaire mAheza 35) yo bandasamAsa sthaNe na thAya. sUtrasamAsa :- . sarvaH AdiH yasya sa = sarvAdiH (bhu.)| vivaraNa :- (1) A sUtramAM pUrvasUtrathI jo "dhandra' padanI anuvRtti na levAmAM Ave to A sUtrathI sarvAdi nAmonA sarvAditvano niSedha thavAthI sarvAdi nAmone AzrayIne te te sUtromAM karelA kAryonuM vidhAna nirarthaka thAya. mATe pUrvasUtrathI A sUtramAM dhandra' padanI anuvRtti levI Avazyaka che. (2) 6id ____ (i) pUrvAparAya (ii) pUrvAparAt (iii) pUrvApare - * pUrvazca aparazca = pUrvA'param bhApramANe jo prayogasthaNe 'cArthe dvandvaH0 3.1.117' sUtrathI dvandasamAsa yo cha. (i) pUrvApara + De (ii) pUrvApara + Gasi (iii) pUrvApara + Di * 'na sarvAdiH 1.4.12' - sarvAditvaniSedhaH sarvAditvaniSedhaH sarvAditvaniSedhaH * 'DeDasyo0 1.4.6' - pUrvApara + ya pUrvApara + At * 'ata AH0 1.4.1' - pUrvAparA + ya * 'samAnAnAM tena0 1.2.1' - pUrvAparAt * 'avarNasyevarNa0 1.2.6' - / pUrvApare = puurvaapraay| = puurvaapraat| = puurvaapre| A traNe nAmo samAsamAM vartatA hovAthI temane A sUtrathI sarvAditvano niSedha thatA anukrame che, Gasi bhane ki prtyyn| smai, smAt bhane smin mAheza na thayA.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (iv) taratamAnAm (v) kSattarapUrvAdhAma - ka vatare tamAza = utaratA ane kSiT 2 3ttara 2 pUrvA 2 = kSottarapUrvA: A pramANe varSe 6:0 rU.2.27' sUtrathI ubhayasthaLe itaretaranda samAsa thayo che. (iv) taratama + mAn (5) kSiottarapUrvI + mA 'ra sahi.4.22' - satitvaniSedha | 'ra ravi 2.4.22' -- sarvAdhitvaniSedha gzvAza 2.4.rUra' taratama + nAm | svAzca .4.rUra' - kSiottarapUrvI + nAm 'rI nA10 2.4.47' - taratama + nAm | pR 0 2.rU.darU' = kSiottarapUrvAna = taratamAnAm A ubhaya dvandrasamAsa sthaLe A sUtrathI sarvAditvano niSedha thatA "mavAma: 2.4.26' sUtrathI prApta mA no sIm Adeza na thayo. (3) zaMkA - A sUtrathI phaLottarapUrvILA dhandrasamAsa sthaLe sarvAdi evA kSaTI ane 3ttarI nAmo sarvAdina gaNAya. to asarvAdi evA teono 'sarvAyoDAvo rU.ra.6?' sUtrathI sarvAdi nAmone AzrayIne thato puvarbhAva karI kSiA ane uttara Adeza zI rIte karI zakAya? samAdhAna - "sarvAyoDo rU.ra.6' sUtramAM 'sarvA:' A bahuvacana vyAptine mATe che. vyakti = gadhavipaDapa pratiH arthAt bhUtapUrva avasthAmAM je zabdo kyAMya paNa sarvAdi rUpe jovAyA hoya ane hAla teo sarvAdi rUpe na hoya to teone paNa 'sarvAyoDAvo rU.ra.6?' sUtrokata sarvAdi nAmAzrita kuMvadbhAva thaI zake te mATe bahuvacana (A) che. to vRkSanottarapUrvAn dvandrasamAsa gata kSiA ane uttara nAmo bhale A sUtrathI asarvAdi gaNAya, tema chatAM dhandrasamAsapUrvanI bhUtapUrvAvasthAmAM teo sarvAdi saMjJaka hovAthI temane 'sarvAyoDAvI rU.2.6' sUtrathI sarvAdi nAmone AzrayIne thato puMvadbhAva thai zake che. mATe sikottara pUrvAnA sthaLe rakSaNa ane uttara Ama puMvarbhAva karavAmAM vAMdho nathI. (A) pU. lAvaNya su.ma.sA.e '3.2.61' sUtranA nyAsAnusandhAnamAM bahuvacana vyAkhyarthe che tethI'sAtimAne bhUtapUrvatiH = bhUtapUrvavastarva6pAra' nyAyano Azraya thai zakavAthI pittarapUrvALAm sthaLe puMvadbhAva thai zake che. Ama bhUtapUrva stavava60'nyAyano Azraya karI padArthanI ghaTamAnatA karI che. paraMtu tyAM bahuvacana vyAkhyarthe hovAthI tenI vyAkhyarthatAne (SivipaDapa pratiH arthatAne) AzrayIne ja bhUtakAlIna sarvAdi nAma ke je hAla sarvAdi nathI tene 13.2.61' sUtrokata vidhi thai zake che, to zA mATe vadhArAmAM nyAyanI apekSA rAkhavI ? jo ahIM bhUtapUrvavata' nyAyano Azraya karavAno ja hoya to tene laine ja badhI ghaTamAnatA thaI jatI hovAthI sUtramAM bahuvacana vyAkhyarthe darzAvavuM nirarthaka Thare.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 (4)taratamA: tare ca tame = = taratamAM: Ama dhandhusamAsa, * 'prAunityAt 7.rU.28' sUtrathI kutsita, alpa ke ajJAta arthamAM svArthika v pratyaya lAgatA taratamAH| 1.4.12 ahIM yAda rAkhavuM ke drundhusamAsathI niSpanna taratama nAmane A sUtrathI sarvAditvano niSedha thatA 'tyAvisarjAve: 7.rU.26' sUtrathI svArthika pratyaya na thayo. paraMtu 'prAt nityAt p 7.rU.28' sUtrathI svArthika v pratyaya thayo che. have 'sarvAveH smesmAto 1.4.7' sUtranI bRhatkRttistha sarvAdi gaNapAThamAM svArthika utara-utama pratyayonA upAdAnathI anya svArthika pratyayAnta nAmone sarvAditvano niSedha hovAthI svArthika pratyayAnta taratama nAmane paNa sarvAditvano niSedha thaze ane tethI asarvAdi evA tenA saMbaMdhI gapratyayano dvande vA 1.4.' A pUrvasUtrathI vikalpe haiM Adeza nahIM thAya. tethI taratame prayoga na thatA taratamAH A eka ja prayoga thaze. ahIM jo svArthika Ja pratyaya thAta to sarvAdi gaNapAThastha svArthika utara-utama pratyayo tatsadaza ja svArthika pratyayAnta nAmone sarvAditvano niSedha karatA hovAthI arthAt uttara-utama pratyayo prakRtine aMte thatA hovAnA kAraNe je sarvAdi nAmone svArthika pratyayo prakRtine aMte thatA hoya te svArthika pratyayAntone ja teo sarvAditvano niSedha karatA hovAthI svArthika a pratyaya prakRtinA aMtyasvaranI pUrve thavAnA kAraNe tenA sarvAditvano niSedha na thAta. tethI a pratyayAnta taratama nAma sarvAdi gaNAtA tenA saMbaMdhI na pratyayano'vrunde vA 1.4.6' sUtrathI vikalpe 6 Adeza thatA taratama, taratamAH A be prayoga siddha thAta. Ama ahIM eka vAta spaSTa thAya che ke sarvAdi nAmone svArthika Ja pratyaya lAgatA teonA sarvAditvano nAza na thato hovAthI temane sarvAdiprakaraNavihita saghaLA kAryo thAya che ane tethI ja sarva vigere prayogo siddha thAya che / / 2 / / tRtIyAntAt pUrvA'varaM yoge / / 1.4.13 / / (2) (3). bR.vR.-'pUrva avara' ityetau sarvAdI tRtIyAntAt padAt parau yoge-sambandhe sati sarvAdI na bhavataH / mAsena pUrvAya, mAsapUrvAya ; saMvatsareNAvarAya, saMvatsarAvarAya ; mAsenAvarAH, mAsAvarAH / tRtIyAntAditi kim ? grAmAt pUrvamme, pUrvahne mAlena, avarasne pakSeLA pUrvAvamiti vim2 mAsavarasma| thoLa kRti vim yAsyati caitro mAsena, pUrvasmai dIyatAM kambalaH / / 13 / / sUtrArtha : sUtrasamAsa : tRtIyAnta padathI paramAM rahelAM pUrva ane avara A be sarvAdi nAmono (tRtIyAnta padanI sAthe) saMbaMdha hoya to teo sarvAdi nathI gaNAtA. tRtIyAvA: anto / vinAro / avasAnuM yaMtra yasmAt vA = tRtIyAntaH (vahu.)| athavA tRtIyA ante yasya sa = tRtIyAnta:(A) (vadhu.)| tasmAt = tRtIyAntAt pUrvazca avarazca ityetayoH samAhAra: = pUrvAvaram (sa.a) athavA pUrvadyAso avaraza = pUrvAvaram (rma.) (A) A rIte be vigraha vyapekSA temaja ekArthIbhAva rUpa yoganA saMgrahane mATe che. je AgaLa bRhanyAsAnusAre lakhelA padArthavivaraNa sthaLethI jANI levuM.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana vivaraNa :- (1) zaMkA - sUtrastha 'pUrvAvaram'padasthaLe kayA sUtrathI kayo samAsa thayo che? samAdhAna - upara sUtrasamAsamAM darzAvelAM prathama vigrahAnusAre pUrva zabdano sva evA avara zabdanI sAthe sUtratvAn samAhAradranda samAsa karyo hovAthI 'azvavaDeva rU..' sUtrathI samAsa thayo che, ane bIjA vigrahAnusAre vicArIe to pUrvazAso navaraza = pUrvAvara Ama pUrva avayavano avara avayavanI sAthe yoga hovAthI ahIM uSmakuMTa: vigere samAsonI jema vizeSa vizeSya rU.7.16' sUtrathI karmadhAraya samAsa thayo che. (2) yoga eTale saMbaMdha. sUtramAM tRtIyAnta nAmathI paramAM rahela pUrva ane avara nAmono tRtIyAnta nAmanI sAthe yoga (saMbaMdha) ekArthabhAva ane vyapekSA ubhaya rUpe grahaNa thAya che. jethI kATya rUpa yogayukata samAsa avasthAmAM ane vyapekSA rUpayogayukta vigraha avasthAmAM A sUtranI pravRtti thavAthI mAsapUrva ane mAre pUrva prayogo nahIM thAya. paraMtu mAnapUrvAya ane mAna pUrvIya prayogo thaze. zaMkA - mAsana pUrvIya prayogasthaLe tRtIyAntano yoga hovAthI sarvAditvano niSedha thai zake. paraMtu mAsapUrvIya prayogasthaLe tRtIyA vibhakita ja nathI ke jethI sarvAditvano niSedha karI zakAya, to mAsapUrva prayoga na karatA mAsaMpUrvAda prayoga zI rIte siddha karI zakAya? samAdhAna - mAsapUrvIya sthaLe mAna pUrvAya = mAsapUrvAya Ama tRtIyAtapurUSa samAsa thatA " rU.2.8' sUtrathImasena padanI tRtIyA vibhaktino je lopAtmaka vibhatpAdeza thayo che, teno 'zAnIva0 7.4.201' sUtrathI sthAnivarbhAva manAya che. tethI mAsapUrvAya samAsasthaLe mAsa nAma tRtIyAta gaNAtA prastuta sUtrathI sarvAditvano niSedha thai zakatA mAsapUrvIya prayoga siddha karI zakAya che. zaMkA - "he rU.2.8' sUtrathI thatA mAmena padanI tRtIyA vibhakitanA luAdezanA sthAnivad bhAvano 'nuSyavRnnenan 7.4.262' paribhASAthI niSedha thAya che. tethI mAsa zabda tRtIyAta na gaNAtA tenAthI paramAM rahelA pUrvanAmane A sUtrathI sarvAditvano niSedha nahIM thaI zake ? samAdhAna - dhanuSyavrunzanas 7.4.22' paribhASAthI paramAM rahelAM sun ne nimitte karAtA pUrvakAryamAM sthAnivadbhAvano niSedha thAya che. mAsapUrvIya prayogasthaLe pUrvamAM rahelAM mAsenA padanI tRtIyA vibhakitanA luno sthAnivadbhAva mAnI paramAM rahelAM pUrva nAmanA sarvAditvano niSedha karavAno che. paNa mArA nAmanI pUrvamAM rahelAM pUrva nAmanA sarvAditvano nahIM. tethI 'nuNavrunzana 7.4.222' sUtrathI tenA sthAnivarbhAvano niSedha na thaI zakatA "sthAnIvAva 7.4.206' sUtrathI te lupta tRtIyA vibhakitano sthAnivarbhAva manAze. tethI mAsapUrvAda prayogasthaLe mAsa zabda tRtIyAnta gaNAtA tenAthI paramAM rahelAM pUrva nAmanA sarvAditvano niSedha thai zakaze.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.22 75 (bRhanyAsamAM A padArthanuM nirUpaNa nIce mujaba karavAmAM AvyuM che.) sUtramAM yoga vyApekSA ane ekAthabhAva ubhaya rUpe grahaNa karAya che. temaja sUtravRtti tRtIyAnta padasthaLe manta zabdanuM grahaNa 'vigrahasthaLe jema tRtIyAnA nAmathI pamAM rahelAM pUrva ane avara nAmone A sUtranI pravRtti thAya che tema samAsasthaLe paNa thAya che tenA bodhane mATe che. anyathA 'tRtIyAyA: pUrvAivare yone' AvuM sUtra banAvata ke jethI vigrahasthaLe saMbhavatI tRtIyA vibhakitathI paramAM rahelA pUrva ane navara ne A sUtranI pravRtti thaI zakata. have manata zabdathI gRhIta samAsa aneka vibhakitavALo hoya che, kemake samAsa pUrve vigrahAvasthAmAM be nAmone eka eka vibhakita hoya che ane 'Arse rU.2.8' sUtrathI teno lopa thayA bAda sAmAsika nAmone punaH navI vibhakitanI utpatti thAya che. to uparokata ubhaya prakAranA yoga paikInA ekAthabhAvAtmaka yogano jyAre Azraya karAya tyAre sUtrastha tRtIyAnta zabdano vigraha tRtIyAMyA: antaH (arthAt vinAza:/g) = tRtIyAntaH Ama thaze, ane A vigraha samAsasthaLe ghaTaze. kema ke hamaNAM ja ApaNe joi gayA ke samAsa aneka vibhaktivALo hovAthI tenI vigrahAvasthAnI tRtIyA vibhakitano samAsa thatA lopa (aMta) thAya che. zaMkA - tame ekArthabhAvano Azraya karatA tRtIyAyaH santa: = tRtIyAnta: A vigrahanI vAta karI che. to ekAthabhAvavALA sthaLe A vigrahanI ghaTamAnatA karavI joIe, samAsasthaLe nahIM. samAsa ane kArthabhAvane zuM lAge vaLage? samAdhAna - samAsa e ekAthabhiAvavALuM sthaLa ja che. kemake enAthabhAva eTale bhinna arthavALA padonuM potAno artha tyajavA pUrvaka ke pachI potAno artha gauNa paDavA pUrvaka aneka arthavALA thavuM te. to samAsasthaLe paNa jahasvArthaA) rUpe vRttino ke pachI ajahasvArtha rUpa vRttino Azraya karatA jemano artha gauNa che tevA gauNa(B) pado temaja pradhAna arthavALA (= mukhya) pado e jahasvArtha pakSanI apekSAe vyartha thayA thakA temaja ajahasvArtha pakSanI apekSAe gauNa ane mukhya Ama be arthavALA thayA thakA ekAIka thAya che. tethI samAsasthaLe ekAthabhAva hoya ja che. Ama samAsasthaLe karela uparokata ghaTamAnatAyukata che. to enAthabhAvavALA samAsasthaLe A sUtrano artha 'tRtIyA vibhaktinA nAzathI paramAM rahelA pUrva ane vara nAmo tRtIyA vibhaktinA nAzanI sAthe yoga vartatA sarvAdi nathI thatA" Avo thaze, ane ApaNe sUtrastha tRtIyAnta padasthaLe gamyamAna gharaA dizabdanA yogamAM 'mRtyArtha. 2.2.71' sUtrathI digyogalakSaNA paMcamI thai che. have jyAre yoga zabdapekSArthaka laIe tyAre sUtrastha tRtIyAnta zabdano vigraha tRtIya anne vastra = kRtIyAnta: Ama thaze. A bahuvrIhi ubhUta avayavavALo che. (A) jahasvArtha ane ajahasvArtha pakSane jANavA '1.4.7' sUtranuM vivaraNa jovuM. (B) kriyApada dvArA abhihita banatuM nAma mukhyanAma ane tenAthI atirikta gauNa nAma kahevAya. (C). sUtramAM pUra A dikazabda prayujyamAna nathI. chatAM gamyamAna evA tene laine tRtIyAttAt padasthaLe rAnnakSya vita prayogavat digyogalakSaNA paMcamI vibhakti karI che. A aMge vizeSa jANavA 12.2.75' sUtranI bRhadRttimAM TImAnenA iva zikrena mati' ... vigere paMktio jovI.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 76 arthAt jenA avayavagata saMkhyAnI parigaNanA thatI hoya tevo bahuvrIhi che. tethI tenI 'tRtIyA ane yasya' A pramANenI vigraha avasthAnA avayavabhUta tRtIyA (vibhakti)no anyapadArtha rUpa samudAyamAM aMtarbhAva thavAthI tenuM A sUtrathI thatA kAryamAM grahaNa thaze. eTale jema 'tanvarjhamAnava' tadguNasaMvijJAnabahuvrIhi(A) sthaLe Anayana kriyArUpa kAryamAM anyapadArtha rUpa rAsabhanI sAthe bahuvrIhi samAsanA avayavabhUta karNano paNa anvaya thAya che, tema 'tRtIyAntaH ' bahuvrIhisamAsa paNa tadguNasaMvijJAnabahuvrIhi hovAthI anyapadArtha rUpa 'padanI' sAthe bahuvrIhinA avayavabhUta tRtIyA vibhaktino paNa A sUtrathI thatA sarvAditvanA niSedha karavA rUpa kAryamAM anvaya thaze. tethI A sUtramAM mAtra anyapadArtha rUpa je 'pada' teno ja pUrva ane avara nAmone sarvAditvano niSedha karavA rUpa kAryamAM anvaya nahIM thAya, paNa bahuvrIhinA avayavabhUta tRtIyA vibhakti sahitanA padano (tRtIyAnta padano) anvaya thaze. tema thatA sUtravRtti 'tRtIyAntaH' padane 'gamyaya5:0 2.2.74'sUtrathI karma arthamAM paMcamI vibhakti thatA vyapekSA sthaLe sUtrano artha 'arthadvArAe(B) karIne tRtIyAnta padane AzrayIne (vyadhikaraNatvena(C)) vizeSaNa-vizeSyabhAva(D) gamyamAna hoya tyAre laukika(E) prayogane yogya evA vAkyamAM vartatA pUrva ane avara nAmone sarvAditvano niSedha thAya che' Ama thaze. to A rIte sUtrastha tRtIyAnta zabdano uparokta banne prakAre vigraha karavAthI vyapekSA ane ekArthIbhAvavALA ubhayasthaLano parigraha thai zakavAthI sUtramAM mAsena pUrvIya ane samAsa pUrvakanuM mAsapUrvAya A banne dRSTAMto ApyA che. athavA pUrvokta ubhayasthaLe anukrame tRtIyAyAH anto = vinAzo yatra ane tRtIyA anne yasya sa vigrahane AzrayIne tRtIyAnta padanI niSpatti karavI, ke jethI pUrve darzAvyA mujaba paMcamI vibhakti karatA mAkSena pUrvAya ane mAsapUrvAya ubhaya prayogasthaLe sUtranI pravRtti thatA pUrva nAmane sarvAditvano niSedha thai jaze. haju paNa A aMge bR.nyAsamAM vizada carcA darzAvI che, te svayaM bR.nyAsa thakI jANI levI. (A) tadguNasaMvijJAna ane ataguNasaMvijJAna bahuvrIhi aMge jANavA '1.4.7' sUtranuM vivaraNa jovuM. (B) ahIM jo 'arthadvArAe karIne' na lakhavAmAM Ave to koi 'tRtIyAnta' evA zabdanuM grahaNa karI le ane tethI ' 'tRtIyAnta' zabdathI ja paramAM rahela pUrva ane avara nAmone A sUtrathI sarvAditvano niSedha thAya che' evuM samaje. to tRtIyAnta padathI jaNAtA saghaLAya tRtIyA vibhatyanta padonuM A sUtramAM grahaNa thAya che, tema jaNAvavA ahIM 'artha dhArAe karIne' A pramANe lakhyuM che. (C) vizeSaNa-vizeSyabhAva be prakAre hoya che. (i) banne pado eka sarakhI vibhaktimAM vartatA sAmAnAdhikaraNyena vizeSaNa-vizeSyabhAva hoya che. jemake nIlaM mam ane (ii) pado ekasarakhI vibhaktimAM na hoya tyAre vyadhikaraNatvena vizeSaNa-vizeSyabhAva hoya che. jemake mAttena pUrvaH vyadhikaraNa vizeSaNa-vizeSyabhAva sthaLe prathamAnta mukhya nAma vizeSya gaNAya ane taditara badhAja nAmo tenA vizeSaNa gaNAya. (D) ahIM vizeSaNa-vizeSyabhAvanI vAta tRtIyAnta padane pUrva ane avara nAmanI sAthe vyapekSA sAmarthya hoya tyAre sUtrapravRtti thAya e jaNAvavA karI che. kAraNa vyapekSA eTale pRthArthAnAM pavAnAm AAkSAvazAt parasparasambanya: ane vizeSaNa-vizeSyabhAvavALA padone AkAMkSAne AzrayIne paraspara saMbaMdha hoya ja che. tethI tyAM vyapekSA sAmarthya hovAnuM ja. (E) prayoga be prakAre hoya che. laukika ane alaukika. (a) mAsena pUrvAya A laukika prayoga che jyAre (b) mAsa + TA pUrva + ke A alaukika prayoga che.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.22 77 (3) daSTAMta - | (i) mana pUrvAya mAsena pUrva + De kaheco . 2.4.6' mAre pUrva + 1 | kamata gaH .42 nAna pUrvA + | = mAna pUrvAyA. . "hevArthe rU.2.8' "nArthapUrvAde rU.2.67' "Do2.4.6' eka 'gata gA: 2.4.2' (ii) mAsapUrvAya mAsena pUrvAya - mIna + pUrva + - mAsapUrva + + - mAsapUrva + 2 - mIsapUrvI + 0 = mAsapUrvArA uparokta ubhayasthaLe tRtIyAnta temaja luptatRtIyAta mAsenA padathI paramAM rahelA pUrva nAmane sarvAditvano niSedha thatA tenA saMbaMdhI ke pratyayano 'sarvA: mai0 2.4.7' sUtrathI Adezana thayo. saMvatsaregAvarA, saMvatsarIvarAya ane mAnAvara:, mAsavara: prayogonI sAdhanikA jAte karI levI. mAtra eTaluM ja ke ahIMA sUtrathI sarvAditvano niSedha thatA anukame 'sarva sai. .4.7' sUtrathI ane 'nasa 3: 2.4.2' sUtrathI ke no me temaja nas no ? Adeza na thayo. (4) tRtIyAnta evA ja nAmathI paramAM rahela temaja tRtIyAnA nAmathI paramAM ja rahela pUrva ane avara nAmane A sUtrathI sarvAditvano niSedha thAya che. tethI prAmAn pUrva sthaLe pUrva nAma paMcamanA nAmathI paramAM hovAthI temaja pUrva sena ane kavara pakSanA sthaLe pUrva ane avara nAma tRtIyAnA nAmathI pUrvamAM hovAthI temane A sUtrathI sarvAditvano niSedha nathI thato. tethI uparokta traNe sthaLe 'sarveH mai0 2.4.7' sUtrathI jeno e Adeza thayo che. (5) A sUtramAM tRtIyAnA nAmathI paramAM pUrva ane avara nAmo ja apekSita hovAthI mana para = mAsapara sthaLe tRtIyAta mAsenA nAmathI paramAM vartatA para nAmane A sUtrathI sarvAditvano niSedha nahIM thAya. tethI sarvAdi nAmAzrita e Adeza thaze. (6) A sUtramAM tRtIyAnta nAmathI paramAM rahelA pUrva ane avara nAmono tRtIyAnA nAmanI sAthe yoga (saMbaMdha) hovI Avazyaka che. to vAsthati vetro mAna, pUrva rIyatAM vavatta sthaLe tRtIyAnta mAsena nAmathI avyavahita paramAM pUrvanAma to che, paNa te bhinna vAkyastha hovAthI arthAt vAkyabheda hovAthI ahIM ekAthabhAva ke vyapekSA rUpa yoganA abhAvamAM A sUtrathI pUrvanAmane sarvAditvano niSedha nathI thato. zaMkA - 'samartha: paviya: 7.4.222'paribhASA dvArA sarva pada saMbaMdhI vidhi samartha pada arthAt aikArba athavA
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 78 vyapekSA sAmarthyavALA padomAM thAya che. tethI vAsthati caitra mAsena, pUrva rIyatAM svataH sthaLe te paribhASA sutrathI ja sAmarthyanA abhAvamAM A sUtrathI pUrvanAmane sarvAditvano niSedha nahIM thAya. tethI A sUtramAM yoga' pada mUkavuM nirarthaka che. samAdhAna :- sAcI vAta che. paNa anyamatano saMgraha karavA mATe sUtramAM corI pada mUkyuM che. anya vyAkaraNakAroe mAtra tRtIyAnta nAmathI anaMtara paramAM rahelA pUrva ane avara nAmone tRtIyAnta nAmanA yogamAM sarvAditvano niSedha nathI karyo, paNa sAmAnyathI tRtIyAnta nAmanI sAthe yoga gamyamAna hoya arthAt tRtIyAnta nAmanI pUrva ke paramAM rahelA pUrva ane avara nAmone tRtIyAnta nAma sAthe yoga vartatA sarvAditvano niSedha karyo che. tethI teonA mate mAre pUrvIya prayoganI jema pUrvAha mAse prayoga paNa thAya che. temanA matanA saMgrahane mATe sUtramAM 'yona' pada mUkavuM jarUrI che. zaMkA - sUtramAM 'tRtIyAttAt' nirdeza hovAthI 'puSyasya nirvire parazu(A) 7.4.20,' paribhASA dvArA tRtIyAnA nAmathI paramAM ja vartatA pUrva ane navara nAmone savaditvano niSedha thai zakaze. tethI 'yoga' nA upAdAnathI paranA matano saMgraha zI rIte karazo? samAdhAna - ame paramatano saMgraha karavA tRtIyAttAt pada sthaLe tRtIyAntana pada che ema mAnazuM, ane sUtravRtti pUrva zabdadikazabda(B) hovAthI tenA yogamAM 'mRtyacAryavivaza0 2.2.76'sUtrathI ahIM 'tRtIyAnta' ema digyogalakSaNA paMcamI vibhakita thai che ema gaNazuM. jethI vAstavikatAe tRtIyAjona pada hovAthI 'zvabhyA nirdiSTa rastha 7.4.201'paribhASAnI pravRtti na thatA tRtIyAnA nAmanI sAthe pUrva ane navA nAmano yoga hote chate ....." Avo sUtrano artha prApta thavAthI paranA matano saMgraha thai jaze tArA tIrtha hiArve vA 2.4.24). bR.va.-tIyapratyayAntaM zabdarUpaM DitAM De-si-Gas-DInAM kArye kartavye vA srvaadirbhvti| dvitIyasmai, dvitIyAya ; dvitIyasyai, dvitIyAyai ; dvitIyasmAta, dvitIyAt ; dvitIyasyA dvitIyAyA AgataH, dvitIyasyA dvitIyAyAH svam, dvitIyasmin, dvitIye ; dvitIyasyAm, dvitiiyaayaam| evam-tRtIyasmai, tRtIyAya ityaadi| DitkArye iti kim? tatraiva sarvAditvaM yathA syAt, nAnyatra, tenAk na bhavati, tathA ca kappratyaye sati svArthikapratyayAntAgrahaNAt smaiprabhRtayo na bhavanti-dvitIyakAya, tRtIyakAya, dvitIyakAya, tRtIyakAye ityaadi| arthavataH pratipadoktasya ca grahaNAdiha na bhavati-paTujAtIyAya, mukhato bhavo mukhatIyaH, gahAdipAThAdiyaH, mukhatIyAya evm-paarvtiiyaay||14|| (A) paMcamI vibhaktinA nirdeza pUrvaka je kAryanuM kathana karyuM hoya te avyavahita paramAM rahelAne ja thAya che. (B) "zi rA: zabda = virATa' arthAt je zabdono dizAvAcaka rUpe prayoga thato hoya ane vartamAna prayoga kALe teo dizAvAcaka rUpe vartatA hoya ke na hoya to paNa teo dikazabda kahevAya che.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.14 78 sUtrArtha :- za6 s105 tIya pratyayAnta nAma meM Git mevA De-Gasi-Gas-Gi pratyaya saMbaMdhI kArya 42vArnu hoya tyAre vikalpa sarvAdi saMjJaka thAya che. sUtrasamAsa :- . GitAM kAryaM = GitkAryam (ss.tt0)| tasmin = ngitkaayeN| vi12|| :- (1) pratyaya ubhesh| prakRtine avinAmAvI(A) Doya che. arthAt prakRti vinA paNa pratyayano prayoga thato nathI. tethI sUtrokta tIva pratyaya dvArA prakRtino AkSepa thavAthI temaja te tIva pratyaya prakRti-pratyaya rUpa samudAyamA / 2kheto khopAthI tIya pratyaya 'pratyayaH prakRtyAdeH 7.4.115' sUtradhI prakRti-pratyaya 35 samuhAyarnu tamA prakRtinuM vizeSa janatA vizeSaNamantaH 7.4.113' paribhASAyI sUtramA prakRti35 vizeSyanu atyabhapayaq anesa tIya pratyayAnta nAma aDaethAya. mAthI vRttimA tIyapratyayAntaM zabdarupaM...' mAma ta hAvI cha.(B) (2) eid - (i) dvitIyasmai - * 'vastIyaH 7.1.165' - dvi + tIya = dvitIya + De', * 'sarvAdeH smai0 1.4.7' - dvitIya + smai = dvitiiysmai| (ii) dvitIyAya -- * dvitIya + De, * 'DeGasyo0 1.4.6' - dvitIya + ya, * 'ata AH0 1.4.1' - dvitIyA + ya = dvitiiyaay| (iii) dvitIyasyai - * 'At 2.4.18' - dvitIya + Ap = dvitIyA + Ge, * 'sarvAderDaspUrvAH 1.4.18' - dvitIyA + Dasyai, * 'Dityantya0 2.1.194' - dvitIya + Dasyai = dvitiiysyai| (iv) dvitIyAye - * dvitIyA + De, * 'Apo DitAM0 1.4.17' - dvitIyA + 2 = dvitiiyaaye| (v) dvitIyasmAt - * dvitIya + Gasi, * 'sarvAdeH smai0 1.4.7' - dvitIya + smAt = dvitiiysmaat| (vi) dvitIyAt - * dvitIya + Gasi, * 'DeGasyo0 1.4.6' - dvitIya + At, * 'samAnAnAM 0 1.2.1' + dvitiiyaat| (vii) dvitIyasyAH - * dvitIyA + Gasi, * 'svAderDas0 1.4.18' - dvitIyA + DasyAs, * 'DityantyaH 2.1.114' - dvitIy + DasyAs, * 'so ru: 2.1.72' - dvitIyasyAr, * 'ra: padAnte0 1.3.53' - dvitiiysyaaH| (A) tad vinA na bhavati = avinaabhaavH| (B) A padArthanuM nirUpaNa pU. candrasAgaragaNI praNita AnaMdabodhinI TIkAnusAra karyuM che. pU. lAvaNya sUma.sA. saMpAdita bRhanyAsanA pAThanI apekSAe AnaMdabodhinI TIkAno pATha yukta jaNAya che. bRhanyAsano pATha - - 'tAtsthyAt tayA tatsamudAyasya, tasya ca tIyamiti vizeSaNAd,...' bhane mAnavopinAnI 48 - 'tAtsthyAt tatsamudAyasya tasya ca tIyamiti vizeSaNAt...'
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (viii) dvitIyAyAH - * dvitIyA + Gasi, * 'Apo GitAM0 1.4.17' - dvitIyA + yAs, * 'so ru: 2.1.72' - dvitIyAyAr , * 'ra: padAnte0.1.3.53' - dvitiiyaayaaH| dvitIyA nAmane Gas (pa.me.1.) pratyaya sAta nizpanna dvitIyasyAH sane dvitIyAyAH prayogonI saadhaan| upara pramANe samajI levI. (ix) dvitIyasmin - * dvitIya + Gi, * 'De smin 1.4.8' - dvitIya + smin = dvitIyasmin / (x) dvitIye - * dvitIya + Gi, * 'avarNasyevarNa0 1.2.6' - dvitiiye| (xi) dvitIyasyAm - * dvitIyA + Gi, * 'sarvAderDas0 1.4.18' - dvitIyA + DasyAm, * 'DityantyaH 2.1.114' - dvitIya + DasyAm = dvitiiysyaam| (xii) dvitIyAyAm - * dvitIyA + Gi, * 'Apo DitAM0 1.4.17' - dvitIyA + yAm = dvitiiyaayaam| tRtIyasmai, tRtIyAya vizere prayogAnI sApani / dvitIyasmai, dvitIyAya pramANe te sama devI. (3) A sUtramAM tIva pratyayAta nAma Dipratyaya saMbaMdhI kArya prasaMge ja vikalpa sarvAdi saMjJaka thAya che. tathA nyAre sarvAdeH smai0 1.4.7' vigaire sUtrothI Git bhepA De-Dasi-Gas-Gi prtyyon| smai, smAt, smin vizere mAheza35 Git |yo 42vAnI prApti Doya temakA sarvAderDaspUrvAH 1.4.18' sUtrathI Git pratyayAne bhAzrayIne yato DasmA 42pAnI prApti khoyatyAre tIya pratyayAnta nAma mAsUtrathA vixe sapA saMza6 thAya. (mA' sarvAderDas0 1.4.18' sUtrathI yato Das mAgama sahi vA strIliMganA Ap pratyayAnta nAmone mAzrayAne yato khopA chatAMta Git pratyayane yato pAthI Git pratyayarnu saMga banavAnA 29 Git 71804 54Aya.) paraMtu tyA 'tyAdisarvAdaH 7.3.29' sUtrathI svArthi ak pratyaya 42vo khoyatyAre meM Git / na khopAthI ak pratyaya, vidhAna 421mATe mA sUtrathI tIya pratyayAnta nAmane vi48 sAhitpanI prApti nahI thAya. tethI 'prAg nityAt0 7.3.28' sUtrathA svAdhikap pratyaya yatA sarvAdeH smai0 1.4.7' sUtramA zavitA sAEi [pAmA svArthi Datara-Datama pratyayanAM GIEnathI mA 42 mA anya svArthi pratyayAnta nAmAne 'prakRtigrahaNe svArthikapratyayAntAnAmapi grahaNam' nyAyathA ne sAhitya prApta cha teno niSe535 niyama 421 khopAthI svArtha kap pratyayAnta dvitIyaka, tRtIyaka vigere nAmone yA sUtrathI vipe savAhinI prApti na yatA bhane 'sarvAdeH smai0 1.4.7' vigaire sUtrothI smai mAhi mAzo na thapAthI dvitIyakAya, tRtIyakAya, dvitIyakAyai, tRtIyakAyai bhApramANe prayogo thaze.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.24 (a) dvitIyAva - 8: dvitIya + , A Teko . 2.4.6' ne dvitIya + 1 - 'mata mA:0 2.4.2' ne dvitIyal + = tivAyA tRtIyA nI sAdhanikA dvitIya pramANe temaja AgaLa tRtIyA nI sAdhanikA dritIya pramANe samajavI. (b) dvitIyA - jAtIyA + ? ja 'hitAM2.4.27' - ditI+= dvitIya ahIM kritIya prayogasthaLe dvitIyA nAmane 'nityAtio 7.rU.28' sUtrathI kutsitAgharthaka pU pratyaya thatA 'ThyAvInUta: 2.4.204' sUtrathI pU para chatAM dvitIya Ama hasva Adeza thayo che. have pratyayAna ditI nAma strIliMga hovAthI tene mAt 2.4.28' sUtrathI punaH mA pratyaya lAgatA niSpanna dritIya nAmano upara darzAvela sAdhaniko mujaba dvitIya prayoga thayo che. ahIM 'svAnamastrI ra.4.208' sUtrathI tIyA nAmanA mA pratyayana jo rUAdeza karavAmAM Ave to dvitIyA prayoga paNa thaI zake che. (4) zaMkA - tIya aMtavALA padunAtIya temaja muvatInA zabdone A sUtrathI vikalpa sarvAdityanI prApti kema nathI thatI? samAdhAna - 'arthavane nAnarthastha' nyAyanA kAraNe TuMgAtI temaja muvatIya nAma sthaLe A sUtrathI sarvAditvanI prApti nathI thatI. te A rIte - vyAkaraNa zAstramAM zabdo sArthaka ane nirarthaka ema be prakAre jovA maLe che. temAM samudAyarUpa zabdamAM artha pratyAyana (bodha) karAvavAnI zakita hovAthI te sArthaka hoya che. jyAre avayava rUpa zabdamAM artha pratyAyana karAvavAnI zakita na hovAthI te anarthaka hoya che. TUMkamAM samudAya rUpa zabda arthavat ane avayava rUpa zabda anarthaka hoya che. yuTunAtIya sthaLe pahuM prAroDasya = dugAtAAma bAre nAtIyam 7.ra.75' sUtrathI paTu nAmane nAtIyam (nAtIya) pratyaya thayo che. temaja muvatIya sthaLe muzke muvAlva = muvata: A pramANe "mAda ]: 7.2.84' sUtrathI tas (tasu) pratyaya ane muvato bhava: arthamAM 'haMi : 6.rU.62' sUtrathI pratyaya thatA te para chatAM 'prAyo vyayasya 7.4.6pa' sUtrathI muvatInA aMtya svarAdino lopa thavAthI muzvat + ca = muvatIya zabdanI niSpatti thai che. A ubhayasthaLo paikI TunAtIyam sthaLe nAtIyam pratyayasamudAya prakAra" arthanuM pratyAyana karAvato hovAthI sArthaka che. jyAre tenA ekadezabhUta (avayavabhUta) tIya aMza koI paNa arthanuM pratyAyanana karAvato hovAthI anarthaka che. e ja rIte muvatIya sthaLe pratyayasamudAya zeSa arthanuM pratyAyana karAvato hovAthI sArthaka che. jyAre muha prakRtinA sUavayava sAthe saMbaddha pratyaya pUrvakano tIra aMza koI paNa arthanuM pratyAyanana karAvato hovAthI anarthaka che. vaLI kritIya, tRtIya sthaLoe 'pUrakha' arthanuM pratyAyana karAvanAra ustIya: 7.2.' sUtrathI thayela tIva pratyaya samudAya sArthaka che. to A rIte tIra e arthavat (sArthaka) ane anarthaka (nirarthaka) ubhaya prakAre vartato hovAthI 'martha braho nAnartha' nyAyanA baLe arthava evA ja tIra nuM sUtramAM grahaNa thatA A sUtrathI sarvAditvanA vidhAnArthe TunAtI ane arvatIya sthaLe vartatA anarthaka tInuM grahaNa nahIM thAya.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 82 athavA bIjI rIte vicArIe to jema velaDIothI AcchAdita bhAgamAM kakuda (khAMdha) rU5 cihnane (lakSaNane) joIne 'ahIM baLada hovo joie" evuM jJAna thAya che. tema TunAtIya sthaLe nAtIyas pratyaya-samudAya dvArA tIya jaNAya che. temaja muvatIya sthaLe paNa muvatIya rUpa prakRti-pratyaya samudAyanA kAraNe tIra jaNAya che. Ama nAtIya ane muhatI A samudAya rUpa cihna dvArA jaNAto tIra lAkSaNika kahevAya. jyAre phestI: 7.6' sUtrathI thato tIya pratyaya koi paNa cihnane (lakSaNane) AzrayIne jaNAto na hovAthI arthAt svAbhAvika paNe jaNAto hovAthI pratipadokta gaNAya. mATe "nakSapratipoyoprati vacceva prahA' nyAyAnusAra pratipadokta evA ja tIra nuM sUtramAM grahaNa thavAthI paTunAtIya ane muvatI nAmone A sUtrathI vikalpa sarvAdityanI prApti nahIMthAya. tethI temane Adi Adezo na thavAthI TunAtIyAya ane muvatIyAya prayogo thaze. pAzvatIyA prayogasthaLe paNa mukatIyAva prayoga pramANe samajI levuM 24 . vADaDa: sA 2.4.2TI bR.va.-avarNAntasya sarvAdeH sambandhinaH SaSThIbahuvacanasyAmaH sthAne 'sAm' ityayamAdezo bhvti| sarveSAm, vizveSAm * sannipAtalakSaNa0 * nyAyasyAnityatvAdetvam, sarvAsAm, vizvAsAm, paramasarveSAm, prmsrvaasaam| sarvAderityeva? dvayAnAma, dvityaanaam| kathaM "vyathAM dvayeSAmapi medinIbhRtAm" (zizupAlavadhe sarga-12, zlo0 13) iti? apapATha essH| tatsambandhivijJAnAdiha na bhvti-priysrvaannaam| avarNasyeti kim? mavAnuM, mavatI nAm pArakA sUtrArtha - ga varNAnA sarvAdi nAma saMbaMdhI SaSThI bahuvacananA mAm pratyayanA sthAne sA Adeza thAya che. sUtrasamAsa - - mAropatnalito va = gavarna: (mayUradhvaMsari.) tasya = avasthA vivaraNa:- (1) zaMkA - A sUtramAM sAmAnyathI nAno nirdeza karyo che ane mAm to ghaNA prakAranA che. jemake (a) mApo DitAM 2.4.7' sUtramAM saptamI ekavacananA Di pratyayanA lAm Adezano ekadezabhUta mA che. (b)'paraspara joDatotarasyAMrU.2.2' sUtramAM sAdi pratyayonA sthAne A AdezanuM vidhAna karyuM che te. (c) dhAtorane svarA rU.4.46' sUtramAM parIkSAnA pratyayonA sthAne mA AdezanuM vidhAna karyuM che te. temaja (d) "striyA DitAM vAva 2.4.28' sUtramAM saptamI ekavacananA ki pratyayanA sthAne je vA Adeza darzAvyo che teno ekadeza paNa mAn che. to A sarvamAMthI prastuta sUtramAM kayo mA grahaNa karavo? samAdhAna :- (A)pArizeSa nyAyathI A sUtramAM SaSThI bahuvacananA ja AnuM grahaNa thaze. te A pramANe (a) 'bApo DitAM 2.4.7' sUtramAM darzAvela Adezano ekadezabhUta anarthaka che. kemake samudita yam (A) itarasakalavizeSavyavacchedena iSTaviSayasiddhiH pArizeSanyAyaH /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.15 83 Adeza adhika raNArtha temaja ekatva saMkhyAne jaNAvato hovAthI sArthaka che, paraMtu tenA ekadezabhUta gam no koi artha na hovAthI te anarthaka che. tethI 'arthavALe nAnarthasva' nyAyane kAraNe A sUtramAM bahutva saMkhyArthaka SaSThI bahuvacanano JAm temaja anya arthavAn evA Am nuM grahaNa saMbhavatA yAm nA ekadezabhUta anarthaka p nuM grahaNa nahIM thAya. (b) 'parasparAncoDacetatarasyAM rU.2.2' sUtrathI syAdi pratyayonA sthAne thatA m Adezano jo A sUtrathI sam Adeza ja karavAno hoya to sUtrakArazrI te sUtrathI gam Adeza karI A sUtrathI punaH tene sAm Adeza karavA rUpa prakriyAgaurava na karatA te sUtramAM ja sAm Adeza darzAvata. Ama 'parasparAnyo0 rU.2.1' sUtrathI syAdi pratyayonA sthAne thatA JAm Adezane ahIM grahaNa karavAmAM prakriyAkRta gaurava hovAthI tenuM grahaNa nahIM thAya. (c) 'dhAtoranesvarAvAm0 rU.4.46' sUtrathI parokSAnA pratyayonA sthAne thato Am Adeza dhAtune saMbhave che. jyAre A sUtrathI thato gam no sam Adeza OM varNAnta sarvAdi nAmone saMbhave che. tethI ahIM'dhAtorane svarAvAm rU.4.46' sUtrathI thatA Am nuM grahaNa nahIM thAya. jo ke 'tuM: vip ntya0 rU.4.2'sUtrathI jo 3 varNAnta sarvAdi nAmone vip pratyaya lagADI nAmadhAtu banAvavAmAM Ave to temane parokSAnA pratyayonA sthAne thato Av Adeza saMbhavI zake. paraMtu A pAdanA ata: JaH sthAi0 1.4.2' sUtrathI laine 'vRndhunarvai0 2.2.86' sUtra sudhI syAdino adhikAra cAle che ane syAdi pratyayo nAmane saMbhavatA hovAthI A rIte viva pratyayAnta sarvAdi nAmadhAtuonuM grahaNa na thai zake. tethI A sUtramAM parokSAnA pratyayonA sthAne thatA JAm AdezanuM grahaNa nahIM thAya. (d) 'striyA hitAM vA0 1.4.28' sUtrathI saptamI ekavacananA Gi pratyayanA sthAne thato vam Adeza strIliMga evA rU kArAnta - 3 kArAnta nAmone saMbhave che. jyAre A sUtramAM to a varNAnta sarvAdi nAmo saMbaMdhI Am no sam Adeza karavAno hovAthI yam nA ekadezabhUta gam nuM A sUtramAM grahaNa nahIM thai zake. have mAtra SaSThI bahuvacanano ja Am pratyaya zeSa rahe che. tethI pArizeSa nyAyathI tenuM ja grahaNa saMbhavatA A sUtramAM SaSThI bahuvacananA JAm pratyayano sAm Adeza thaze. (2) dRSTAMta * 'avargasthAma:0 6.4.' * 't vadusmosi 1.4.4' * 'nAmyantasthAvan0 2.rU.5' -> (i) sarveSAm sarva + Am sarva + sAm sarve + sAm sarveSAm (ii) vizveSAm vizva + Am vizva + sAm vizve + sAm vizveSAm / ahIM sarveSAm ane vizveSAm prayogasthaLe 'sannipAtatakSaLavidhiranimitte takriyAtasya ' nyAyanA kAraNe Ama to sarva ane vizva sarvanAmonA Ja kAranA nimitte A sUtrathI thayela Am no sAm Adeza rUpa kArya 'v vahusmosi 1.4.4' sUtrathI potAnA nimitta Ja no 6 Adeza karavA rUpe ghAta na karI zake, paNa A sthaLe te nyAyanI anityatA jANavI.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanuM (iii) sarvasAm (iv) vizvAsAm * 'At 2.4.8' - sarva + Ap = sarva + At ane vizva + Av = vizvA + Am, * 'gavarnasvAma:0 1.4.5' - sarvA + sAm = sarvAmAm ane vizvA + sAm = - vizvAsAm / 84 - (V) paramasarveSAm (vi) paramasarvAsAm A ubhaya sthaLe paramajjAso sarvazna = paramasarva ane vanamAM ca sA paramasarvA, A pramANe sanmahatvaramottamo0 rU.2.207' sUtrathI karmadhAraya samAsa karI zeSa sAdhanikA sarveSAm ane sarvAsAm pramANe samajI levI. sarvA = = (3) A sUtramAM - varSAnta sarvAdi evA ja nAma saMbaMdhI Am no sam Adeza thato hovAthI saMkhyAvAcI 'khri' nAmane 'ditrimyAmavarN 7.2.zvara' sUtrathI avat pratyaya lAgavAthI niSpanna dvaya nAma, temaja dvi nAmane 'avayavAt tavat 7.2.5' sUtrathI tavat pratyaya lAgatA niSpanna dvitaya nAma sarvAdi na hovAthI temanA gAm no A sUtrathI sam Adeza nahIM thAya. tethI davAnAm ane dvitayAnAm prayoga thaze. sAdhanikA A pramANe samajavI - (a) + Ama (b) hitava + At dvitaya + nAm dvaya + nAm dvayA + nAm dvitayA + nAm dvitayAnAm / * 'havApa4 1.4.rUra' * 'vIryo nAmya0 2.4.474 -> = yAnAm| zaMkA :- jo daya nAma sarvAda na hovAthI tenA saMbaMdhI Am no sam Adeza nathI thato, to pachI zizupAlavadha kAvyanA bAramAM sarganA teramAM zlokamAM 'vyathA veSAmapi meniImRtAm' sthaLe yeSAm prayoga zI rIte thayo che ? = samAdhAna :- zizupAlavadha kAvyano A pATha apapATha che. (4) A sUtramAM sarvAdi nAma saMbaMdhI ja Av no sAm Adeza thato hovAthI ahIM gAm no sam Adeza nahIM thAya. = (a) priyasarvALAm -- * priyAH sarve yelAM te = priyasarvA: priyasarva + At 'hasvApakSa 1.4.rU2' - priyasarva + nAm, * 'lIrtho nAmya0 1.4.47' - priyasarvA + nAm 'ravRva''0 2.rU.6rU' - priyasarvALAm| = ahIM'sarvAveH sma0 1.4.7' sUtranA vivaraNamAM darzAvyA mujaba 'sarvamAvIyate vRdghate'miyeyatvena yena sarvAti' A sarvAdi^) zabdanI anvartha saMjJA na ghaTatI hovAthI priyasarva nAma sarvAdi na gaNAtA tenA saMbaMdhI Av no A sUtrathI sAm Adeza na thayo. (A) sarvAdi zabdanI anvartha saMjJAnA vizeSa bodhArthe '1.4.7' sUtranuM vivaraNa jovuM.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.16 85 (5) A sUtramAM Am no sam Adeza karavA sarvAdi nAma 3 varNAnta ja joie. tethI mavatAm ane bhavatInAm jA je prayogasthaNe anubhe bhavat (bhavatu ) sarvanAma jane strIliMganuM GI (I) pratyayAnta bhavatI sarvanAma a vargAnta na hovAthI tebhanA saMbaMdhI Am no sAm Aheza nahIM thAya / / 15 / / (1) navabhyaH pUrvebhya i-smAt - smin vA / / 1.4.16 / / (4) bR.vR.-pUrvAdibhyo navabhyo yathAsthAnaM ye 'i-smAt-smin' AdezA uktAste vA bhavanti / pUrve, pUrvAH; pUrvasmAt, pUrvAt ; pUrvasmin pUrve ; pare, parAH parasmAt parAt ; parasmin, / navabhya iti kim ? tye, tyasmAt, tysmin| pUrvebhya iti kim? sarve, sarvasmAt, sarvasmin / 'pUrva, para, avara, dakSiNa, uttara, apara, adhara, sva, antara' iti pUrvAdayo nava / / 16 / / sUtrArtha : potapotAnA sthAna bhunja pUrva vigere (pUrva, para, avara, dakSiNa, uttara, apara, adhara, sva, antara) nava nAbhothI paramAM (rakhelA jas, Gasi ne Gi pratyayonA anuubhe) ne i, smAt khane smin Adezo kahelA te vikalpe thAya che. sUtrasamAsa :- izca smAcca smin ca = i-smAt - smin (i.dva.) / atra sUtratvAt jaso lopaH / vivaraNa :- ( 1 ) zaMkA :- sUtrabhAM 'navabhyaH pUrvebhyaH' AAma aDuvayana prema puro cho ? sabhAdhAna :- pUrva, sarva, vizva, para vigere abha rahitayAge sarvAhi nava nAbhonuM sUtramAM grhe| na thAya, pAga sarvAhi gagapAThamA harzAvesa pUrva, para, avara bhabhi nava nAmonuM grhe| thAya te harzAvivA sUtramAM pUrvebhyaH khAbha bahuvacanano nirdeza karyo che. (2) A sUtrabhAM i, smAt ne smin ma 'jasa iH 1.4.9' vigere te te sUtrobhAM prasiddha vA AhezonuM anu'thana (anuvAda) ache tethI, tebhana 'sarvAdeH smaismAtau 1.4.7' sUtrI sardhane yA jadhA sUtromAM sarvAdi gaNapATha prastuta che, arthAt sarvAdi gaNapAThamAM darzAvelA nAmone laine kArya thAya che, tethI sarvAdi gaNamAM vartatA evA ja nAmomAM A sUtranI pravRtti thAya che, paNa saMjJAmAM ke bahuvrIhi vigere samAsamAM upasarjana (gauNa) 3ye vartatA sarvAhi pUrva vigere nAma sthaNe nahIM. sAthI bRhadvRttibhAM 'yathAsthAnam' 56 dRrzAvyuM che. (3) dRSTAMta (i) pUrve (ii) pUrvAH pUrva + jas - pUrvA + jas - pUrvAs - pUrvAr - gat: 1 * 'jasa i: 1.4.9' * 'avarNasyevarNa0 1.2.6' pUrva + jas + i ->> - pUrve / 'ata A: 0 1.4.1 ' * 'samAnAnAM tena0 9.2.1 ' * * 'so ruH 2.1.72' * 'raH padAnte0 1.3.53'
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (iii) pUrvasmAt - * pUrva + Dasi, * 'sarvAdeH smai0 1.4.7' - pUrva + smAt = pUrvasmAt / * pUrva + Gasi, * 'DeDasyo0 1.4.6' - pUrva + At, * 'samAnAnAM0 1.2.1' (iv) pUrvAt - - puurvaat| (v) pUrvasmin - * pUrva + Di, * 'De: smin 1.4.8' - pUrva + smin = puurvsmin| (vi) pUrve - * pUrva + Gi, * 'avarNasyevarNa0 1.2.6' - puurve| pare, parAH vigere prayogInI sApani / pUrve, pUrvAH vigere prayogo pramANe sama devI. tya a + jas (4) A sUtranI pravRtyirthe sarvAdi gaNapAThanA kramamAM AvatA pUrva vigere nava ja nAmo hovA jarUrI che. 5 // 6samAM methI mAgaNanA bhe ApatuM nAma na yAve. tethI isamAM me bhApatA tyad nAma saMbaMdhI jas-Dasi-Gi prtyyon| i-smAt-smin mAzono mAsUtrathA vi485 nayAthI mAtra tye, tyasmAt bhane tyasmin prayogo na thaze. (a) tyad+ jas (b) tyad+ Gasi (c) tyad+ Gi * 'A dveraH 2.1.41' tya a + Gasi tya a + Di * 'lugasyA0 2.1.113' - tya + jas tya + Gasi tya + Di * 'jasa i: 1.4.9' - tya +5 * 'sarvAdeH smai0 1.4.7' - tya + smAt * 'De: smin 1.4.4' - / tya + smin * 'avarNasye0 1.2.6' - tye = tysmaat| = tysmin| ___ = tye| (5) mA sUtranI pravRttyarthe 'bhi pUrva vigare / napa nAmI apekSita cha. tethI bhane nirapekSa athAt pUrva vigere navanA kramamAM na AvatA sarva zabda saMbaMdhI nar vigere pratyayonA ? vigere Adezono vikalpa A sUtrathI nahIM thAya. mATe sarve, sarvasmAt bhane sarvasmin prayogo na thaze. (6) pUrva, para, avara, dakSiNa, uttara, apara, adhara, sva bhane antara mA pUrvAdi na1 / / / 16 / /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.27. (2). sApa DitAM ce-vAyAyAm II 2.4.7 | bR.va.-AbantasambandhinAM syAdeGitAM De-Dasi-Gas-DInAM sthAne yathAsaMkhyaM 'ye yAs yAs yAm' ityete AdezA bhvnti| khaTvAya, khaTvAyAH, khaTvAyAH, khaTvAyAm ; bahurAjAya, bahurAjAyAH, bahurAjAyAH, bahurAjAyAm kArISagandhyAya, kArISagandhyAyAH, kArISagandhyAyAH, kaariissgndhyaayaam| Apa iti pakAraH kim? kiilaalpe| tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-bahukhaTvAya purussaay| iha tu bhavati-bahukhaTvAyai viSTarAya ityaadi||17|| sUtrArtha :- mAm pratyayAta nAma saMbaMdhI syAdi hindu arthAt ke, sa, Das ane kiM pratyayonA sthAne anukrame hai, yor, vAs ane yam Adeza thAya che. sUtrasamAsa - vaiza thAr aa yAt va yAm 2 = le-vAsyAsyAm + nas (rU.4.) yathAsasthAmAya 'yAm' ityetadantAt padAjjasamAnIya 'mAtrAlAghavamapyutsavAya manyante vaiyAkaraNAH' iti nyAyena mAtrAlAghavArthaM sautratvAt tallopo vihitH| tasmAt y-yaas-yaas-yaam| vivaraNa :- (1) zaMkA - pUrvasUtrothI akhkhalitapaNe (avyabhicaritapaNe) AvatI 'sarvAli' nI anuvRttinuM grahaNa karyA vinA A sUtramAM sAmAnyathI pratyayAnta nAmonuM grahaNa zI rIte karI zakAya? samAdhAna - pUrvasUtrathI A sUtramAM jo sarvAdinI anuvRtti Ave to te anuvRtti A pachInA sarvat 2.4.28'sUtramAM paNa jAya, ane tema thatA sarerDas ?.4.28' sUtramAM sarvAdi nAmonA grahaNArthe je sare. pada mUkyuM che, te nirarthaka thavAno prasaMga Ave. graMthakAra kyAre paNa sUtramAM nirarthaka pada na mUke. mATe te sUtramAM sapheda padanA upAdAna dvArA ja jaNAya che ke A sUtramAM pUrvasUtrathI sarvAdinI anuvRtti nahIM AvatI hoya ke jethI anuvRtti tUTavAnA kAraNe te sUtramAM sarvAdi nAmonA punaH grahaNArthe sarva padanuM upAdAna sArthaka thAya. A rIte A sUtramAM sarvAdinI anuvRtti na AvatA sAmAnyathI mApU pratyayAtta nAmonuM grahaNa karI zakAya che. (2) zaMkA - sUtramAM yathAsaMkhyanuM grahaNa zenA AdhAre karo cho? samAdhAna - sUtramAM che, yA, cA, yA A cAra Adezo (kAryo) darzAvyA che, temaja sUtravRtti vit zabdathI grahaNa karAtAke, sa, Dasa, AdezIonI (= kArthIonI saMkhyA paNa cAra che. A baMnenI saMkhyA samAna hovAthI 'athAsaMyamanuveza: samAnA' nyAyanA AdhAre sUtramAM yathAsaMganuM grahaNa karIe chIe. zaMkA - " rAdhyamanujeza:0' nyAya dvArA yathAsaMkhya grahaNa tyAre thaI zake ke jyAre kArya ane kAryo bannenA saMkhyA ane vacana (vibhakita) samAna hoya. ahIM ke vigere Adezo ane ? vigere AdezIo
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana saMdhyAthI samAna cha, 5 // ye-yAs-yAsa-yAm pa6 sthaNe me'payana mane GitAm 56 sthaNe madhupayana DopAthI vacananI samAnatA nathI. tethI sUtramAM yathAsaMkhanuM grahaNa na karI zakAya. ___samAdhAna:- sUtramA GitAM 56 sthaNema madhupayana cha tama yai-yAs-yAs-yAm 56 sthaNe 5 // madhupayana cha. yaizca yAs ca yAs ca yAm ca viDAnusAre sakhI'cArthe dvandvaH0 3.1.117' sUtrathI chatareta2vanda samAsa yatA 'yai-yAs-yAs-yAmaH' mA pramANe jas pratyayAnta pahanI nipatti tha cha. 51 // sUtramA yai-yAs-yAs-yAmaH' mAma vivAma mAtrAta gauravatuM khopAthI mAtrAlAghavamapyutsavAya manyante vaiyAkaraNA:(A) 'nyAyane mAzrayAne mAtrAkRta dAvArtha te jas pratyayano sUtratvAt lo5 42rI ye-yAs-yAs-yAm mA prabhAgejavayanAnta 56 vivAmAM mAvyu cha. tathA. vayanane mAzrayIne pA samAnatA DopAthI 'yathAsaGkhyamanudeza:0' nyAyAnusAra sUtramA yathAsaMdhyana grahaNa karI zakAya. TAta - (i) khaTvAyai (ii) khaTvAyAH (iii) khaTvAyAH (iv) khaTvAyAm ___ khaTvA + De khaTvA + Dasi khaTvA + Das khaTvA + Di * Apo DitAM0 1.4.17' - khaTvA + ye khaTvA + yAs khaTvA + yAs khaTvA + yAm * 'so ruH 2.1.72' + + khaTvAyAr khaTvAyAr * 'ra: padAnte0 1.3.53' - khaTvAyAH khaTvAyAH = khttvaayai| = khttvaayaaH| = khttvaayaaH| = khttvaayaam| (v) bahurAjAyai (vi) bahurAjAyAH (vii) bahurAjAyAH (viii) bahurAjAyAm - * 'ekArthaM cAne0 3.1.22' - bahavaH rAjAnaH yasyAM sA = bahurAjan (bahu0), * 'tAbhyAM vA''p0 2.4.15' - khIviMga mAnyapahArthanA vishessaa| bahurAjan ne DAp pratyaya, * 'Dityantya0 2.1.114' - bahurAj + DAp = bahurAjA, * bahurAjA ne De vigere Dit pratyayo lAgatA zeSa sAdhanika uddhave vigere pramANe karI levI. (ix) kArISagandhyAyai (x) kArISagandhyAyAH (xi) kArISagandhyAyAH (xii) kArISagandhyAyAm - * 'ekArthaM cAne0 3.1.22' - karISasyeva gandho yasya sa = karISagandhaH (bahu0), * 'ata iJ 6.1.31' - (A) svalpAkSaramasandigdhaM saarvdvishvtomukhm| astobhamanavadyaJca sUtraM sUtravido viduH|| mAsUtravAnA svalpAkSaram' aMzane laine vicArIe to sUtra haMmezA alpa akSaravALuM hovuM joie. jo vadhu akSaravALuM sUtra banAvAya to akSarone AzrayIne gaNAtI mAtrA vadhavAthI mAtrAkRtagaurava doSa Ave. A doSa na Ave tethI 'mAtrAlAghavamapyutsavAya manyante vaiyAkaraNAH' arthAt vaiyA 21yo sUtramA udhI mAtrA 2j mAdhava karI zake to tene mahotsava barAbara mAne che. vizeSa bodhane mATe nAgeza bhaTTakRta paribhANenduzekhara' temaja pU. dApaya sU. ma.sA. kRta nyAyasamutyayaktA 'kiM hi vacanAnna bhavati' nyAya 652nI tI pI.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.27 89 "rISa sthApatyaM vRddha strI" arthamAM varISAnya + rUr ka "mavarSovarSa 7.4.68 - zArIpat + rU ja anArSavRddha 2.4.78' varISad + Na (5) = raSiAcya, "A0 2.4.8' rIkSA, ja sArI ne ? vigere hit pratyaya lAgatA zeSa sAdhaniko dvArA vigere pramANe samajI levI. zaMkA- ahIM zArISaTcca ne 'bA 24.28' sUtrathI pratyaya kema lagADo cho? kemake rISAnya zabdane sopatye 6.7.28' sUtrathI mapratyaya lagADI jo uparokata sAdhaniko mujaba varISNa zabda niSpanna karavAmAM Ave to mAge. 2.4.20' sUtrathI kI pratyaya thavo joIe ane 'mata rU 6.2.32' sUtrathI gU pratyaya lagADI jo upara mujaba zArISa zabda niSpanna karavAmAM Ave to "nurnAtaH 2.4.72' sUtrathI karI pratyaya thavo joie. samAdhAnaH- varISAcya zabdane maLuM lagADo ke Tram lagADo. mULa banneno 'anArSavRddhe 2.4.78' sUtrathI (5) Adeza thai gayo che. have 'mAge.4.20' sUtrathI phI pratyaya karavo hoya to te sUtrokta vigere pratyayono ja jha nAmane cheDe hovo joIe. jyAre ahIM to no A varISacca nAmane cheDe che. mATe 'mAge2.4.20' sUtrathI kI pratyaya na thai zake. temaja 'gurnAta: 2.4.72' sUtrathI 3ii pratyaya karavo hoya to te sUtra rUkArAnA nAmanI apekSA rAkhe che. mArISacca nAmanA phan no Na () Adeza thai gayo hovAthI have te kArAnta nAma rUpe nathI. mATe "nutaH 2.4.7ra' sUtrathI paNa tene pratyaya na thai zake. Ama DI pratyaya na thai zakatA mAt 2.4.28' sUtrathI mA pratyaya karyo che. zaMkA - 'Lage 2.4.20' sUtramAM A vigereno ja na joie' ane "nurnAte: 2.4.72' sUtramAM 6 kArAnta ja nAma hovuM joIe evuM kyAM kIdhuM che? samAdhAna :- sUtromAM bhale na kIdhuM hoya. paNa temanI TIkAmAM jaNAveluM ja che. mATe brahavRtti joI levI. (4) sUtramAM sAmAnyathI 'gAto DitAM' nirdezana karatA 6 anubaMdha sahita mApo hitAM' nirdeza karyo che tethI A pratyayAta A kAronA nAmone laIne ja A sUtranI pravRtti thaze. tethI jItAnaM pivatIti vim arthamAM manvenDa .2.47' sUtrathI niSpanna [pratyayAtana hoya tevA A kArAnta nAstava nAmane ke pratyaya lAgatA teno A sUtrathI ye Adeza nahIM thAya. tethI sutonApa: 2.2.207' sUtrathI jItAnA nA aMtya mA no lopa thatA kInAnan + 3 = kIttAno prayoga thaze. (A) - pratyayanI jema ma pratyaya lagADIne paNa varISa A zabda niSpanna karI zakAya che. (B) '2.4.20' sUtranI bRhatti - 'mapriyAnAM goDAraH tattAt nAnaH....' ane "nurnAte. 2.4.72' sUtranI bRhavRtti - 'narmanuSyasya yA nAti: tavana phurAttAt nAnaH striya : mavati'
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (5) mAsUtrathI Ap pratyayAnta nAma saMbaMdhI Git pratyayonA ye mAha mAheza thAya che. tethI bahukhaTvAya sthaLe A sUtranI pravRtti nahIM thAya. (a) bahukhaTvAya - * 'ekArthaM cAne0 3.1.22' - bahavaH khaTvA yasya sa = bahukhaTvA (bahu0), * 'gozcAnte0 2.4.96' - bahukhaTva + De, * 'DeGasyo0 1.4.6' - bahukhaTva + ya, * 'ata A:0 1.4.1' - bahukhaTvA + ya = bhukhttvaay| malI bahukhaTva sthaNe 'gozcAnte0 2.4.96' sUtrathA sva thyen| Ap pratyayano sthAnivabhAva manAta bahukhaTva ta khaTva nAma Ap pratyayAnta manAya. chatai pratyaya madhuprIsimAsamAM gau janevA Abanta khaTva nAma saMbaMdhI na vartatA manAvatta saMpUrNa vahuraurva nAma saMbaMdhI varte che. tethI teno A sUtrathI je Adeza na thayo. (6) bahukhaTvAyai viSTarAya sthaNe iSadaparisamAptA khaTvA = bahukhaTvA; bhAma 'nAmnaH prAga0 7.3.12' sUtrathI khaTvA nAmanI pUrva bahu pratyaya thayo cha. tathA bahukhaTvA sthaNe pAlisamAsa na DopAthI Ap pratyayAnta khaTvA nAma gau na janatA bahukhaTvA ne bAgesa ke pratyaya Ap pratyayAnta khaTvA nAma saMbaMdhI khopAthImA sUtrathI teno yai mAheza thAya cha / / 17 / / sarvAderDaspUrvAH / / 1.4.18 / / bR.vR.sarvAderAbantasya sambandhinAM DitA 'ye-yAs-yAs-yAmAH' te DaspUrvA bhvnti| sarvasyai, sarvasyAH, sarvasyAH, sarvasyAma, paramasarvasyai, paramasarvasyAH, paramasarvasyAH, paramasarvasyAma, asyai, asyAH, asyAH, asyAm, atra paratvAt pUrvamadAdeze pshcaaddus| tIyasya vikalpena GitkArye sarvAditvAd dvitIyasyai, dvitiiyaayai| sarvAderiti kim? sarvA nAma kAcit, srvaayai| tatsambandhitvavijJAnAdiha na bhavati-priyasarvAya, atisarvAyai ; dakSiNasyAzca purvasyAzca dizoryadantarAlaM sA dakSiNapUrvA dik, tasyai dakSiNapUrvAya, dakSiNapUrvAyAH, dakSiNapUrvAyAH, dkssinnpuurvaayaam| eSu bahuvrIhyAderanyapadArthAdipradhAnatvAt srvaaditvaabhaavH| yadyevaM kathaM dakSiNapUrvasyai, dakSiNapUrvasyAH, dakSiNapUrvasyAH, dakSiNapUrvasyAm iti? dakSiNA cAso pUrvA ceti karmadhAraye bhvissyti| atha ca bahuvrIhyAdeH sarvAditvAbhAve kathaM 'tvakapitRkaH, makatpitRkaH ; dvakiputraH, kakiMsabrahmacArI' ityAdAvak pratyayaH? ucyate-antaraGgatvAt pUrvamevAk bhvissyti| anye tu bahuvrIhAvantaraGgasyApyakaH pratiSedhamicchanti, tanmate kappratyaya eva-tvatkapitRko matkapitRkaH / / 18 / / sUtrArtha :- Ap pratyayAnta sAhi nAmo saMbaMdhI De, Gasi, Das, Gi pratyayonA yai, yAs, yAs, yAm mAzo thAyache te Das pUrva thAya che. (mathAt Dasyai, DasyAs, DasyAs mane DasyAma mAheza thAya che.) . sarva: AdiH yasya sa = sarvAdiH (bhu.)| tasya = srvaadeH| - Das pUrvo yebhyaste = DaspUrvAH sUtrasamAsa :- (bhu0)|
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.18 vivaraNa :- ( 1 ) dRSTAMta - (i) sarvasyai (ii) sarvasyA: (iii) sarvasyA: (iv) sarvasyAm - aDIM'At 2.4.18' sUtrathI sarva nAbhane Ap pratyaya lAgatA sarvA nAma niSpanna thayuM che. sarvA + Ge sarvAGa sarvA + Gas sarvA + yai sarvA + yAs sarvA + yAs sarvA + DasyAs sarvA + DasyAs sarv + DasyAs sarvasyAr sarvasyAH * 'Apo GitAM0 9.4.17' - * 'sarvAderDas0 1.4.18' - * 'Dityantya0 2.1.114' - * 'so ruH 2.1.72' ->> * 'ra: padAnte0 1.3.53' - * 'A dveraH 2.1.41' * 'lugasyA0 2.1.113' * 'At 2.4.18' * 'Apo GitAM0 9.4.17' - ->> - * 'anak 2.1.36' * 'sarvAderDas0 1.4.18' * 'Dityantya0 2.1.114' sarv + DasyAs sarvasyAr sarvasyAH = srvsyai| = sarvasyAH / = sarvasyAH / sarvasyAm / paramA ca sA sarvA ca = paramasarvA; Ama 'sanmahat0 3.1.107 ' sUtradhI arbhadhAraya tatpu3SasabhAsa purI upara harzAvyA bhuja saadhni| 42vAthI paramasarvasyai, paramasarvasyAH paramasarvasyAH ane paramasarvasyAm prayogo siddha thaze. (viii) asyAm (v) asyai (vi) asyAH idam + Gi ida a + Gi ida + Gi idA + Gi * 'so ruH 2.1.72' * 'raH padAnte0 1.3.53' -> -> sarvA + Dasyai sarvA + Dasyai idam + Ge ida a + Ge ida + De idA + De idA + yai a + yai a + Dasyai Dasyai = asyai / (vii) asyAH idam + Gasi ida a + Gasi ida + Gasi idA + Gasi idA + yAs a + yAs a + DasyAs DasyAs asyAr asyAH = asyAH / idam + Gas ida a + Gas ida + Gas idA + Gas idA + yAs a + yAs a + DasyAs DasyAs asyAr asyAH = asyAH / 91 sarvA + Gi sarvA + yAm sarvA + DasyAm sarv + DasyAm = idA + yAm a + yAm a + DasyAm DasyAm = asyAm / khahIM yA rAjavuM } asyai vigere prayogonI sAdhanA sthaNe idA + yai avasthAmAM khAma to AA sUtrathI idA + Dasyai A prabhAege Das pUrvano ye maheza thavAnI prApti khAve jane khebha thatA Dasyai bhe vyaMjanAhi pratyaya na
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 92 hovAthI 'ana 2.1.rUdda' sUtrathI va no jJa Adeza na thai zake. paraMtu prastuta 'sarvoverDas0 6.4.8' sUtra karatA 'ana 2.6.rUdda' sUtra para che, tethI vA + ye avasthAmAM 'ana 2.6.rUdda' sUtrathI pUrve maiM Adeza thAya, pachI A sUtrathI hasyuM Adeza thato hovAthI atye prayoga siddha thai zake che. (2) 'tIya kiArye vA 1.4.24' sUtrathI tIya pratyayAnta nAmone vikalpe sarvAditvanI prApti thAya che. tethI tauya pratyayAnta dvitIya nAma jyAre sarvAdi gaNAze tyAre A sUtrathI dvitIyasya ane jyAre sarvAdi nahIM gaNAya tyAre dvitIyAye prayoga thaze. banne prayoganI sAdhanikA 'tIyaM hithArye vA 1.4.4' sUtranA vivaraNamAM joi levI. (3) A sUtranI pravRtyarthe Av pratyayAnta nAma sarvAdi hovuM jarUrI che. tethI sarvA nAma cit(A) sthaLe sarvA nAma saMjJAmAM vartavAthI sarvAdi na gaNAtA tene keH pratyaya lAgatA 'Ape hitAM 1.4.7' sUtrathI OM no ye Adeza thatA A sUtrathI teno s pUrvakano isyU Adeza nahIM thAya. tethI sarvA + yai = sarjAye prayoga thaze. (4) A sUtrathI Ak pratyayAnta sarvAdi nAmo saMbaMdhI ja Dip pratyayonA ye Adi Adezo spUrvakanA thAya che. tethI priyasarvA ane kSiLapUr(B) bahuvrIhisamAsa sthaLe sarvAdi sarvA ane kSiLA ke pUrvA nAmo pradhAna anyapadArthanA vizeSaNa hovAthI temaja atisarvA tatpurUSasamAsa sthaLe sarvAdi sarvA nAma atikrAntArthaka pradhAna ati padanI vizeSaNatAne pAmeluM hovAthI sarvatra sarvAdi nAmo gauNa banI jatAM tyAM '1.4.7' sUtranAM vivaraNamAM darzAvyA mujaba sarvAbhidhAyakatvAtmaka(C) sarvAdi zabdanI anvartha saMjJA na ghaTavAthI A nAmo sarvAdi na gaNAya. tethI traNe sthaLe ke pratyaya lAgatA 'Apo hitAM 1.4.27' sUtrathI thayelo teno ye Adeza A sUtrathI has pUrvakano na thavAthI priyasarvAye, kSipUrvIya ane atisarvAye prayoga thAya che. rakSiLapUrvAyA:, kSipUrvAyAH ane kSiLapUrvAyAm prayogasthaLe paNa rakSiLapUrvIya pramANe samajI levuM. ahIMyAda rAkhavuM ke priyasarvAye bahuvrIhisamAsasthaLe sarvA nAmane vizeSamAM sarvA0i rU.1.0' sUtrathI pUrvapada rUpe nipAtanI prApti che. chatAM 'priyaH0 rU.2.57' sUtrathI priya padano pUrvapada rUpe nipAta thayo che. (A) A dRSTAMta nathI paNa sarvA zabda saMjJAmAM vartI rahyo che te darzAvavA mATe che. (B) priyasarvA - = - * 'pArtha cAne0 rU.2.22' - priyAH sarvA yasyA: mA = priyasarvA (ago)| rakSiLapUrva * 'vizo rucAntarAne rU.2.25'- rakSiLasyAzca pUrvasvAzca vizoryavantarAnuM sA = rakSiLapUrvA (vidvaduo)| atisarvA * 'prAtyavapatti0 rU.1.47' - sarvA: atizattA = atisarvA (prAvitat.)| (C) 'sarvamAvIyate vRdghate'miSayatvena yena = sarvAHi' A sarvAdi zabdanI anvartha saMjJA che. bahuvrIhi ke atyarthapradhAna tatpuruSa samAsasthaLe samAsanA ghaTakIbhUta sarvAdi nAmo niyata vizeSyanA vizeSaNa banI javAthI teo anya vizeSyonI vizeSaNatAne pAmI zakatA nathI. vizeSaNa je vizeSyanI sAthe joDAya te vizeSyathI vAcya padArthanuM vAcaka banatuM hovAthI ukta sthaLe sarvAbhidhAyakatvArthaka sarvAdi zabdanI vyutpatti (anvartha saMjJA) dhaTatI nathI. = --
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.28 (5) zaMkA - jo takSiNapUrvA bahuvrIhisAsa sthaLe rakSaNa ane pUrvA nAmo sarvAdi na gaNAtA A sUtranI pravRtti na thatI hoya to kSiNapUrvase, kSaNapUrvaka ane sinapUrvacA prayogo kema thAya che? samAdhAna - kSaNapUrvace vigere sthaLe bahuvrIhisAsa nathI. paraMtu kSaT vAsI pU ra = rakSiNapUrvA Ama karmadhAraya tatparUSasamAsa thayo che. karmadhAraya tapurUSasamAsa uttarapada pradhAna samAsa che. tethI sarvAdi pUrvA nAma vizeSya hovAthI pradhAna banaze ane tethI te niyata vizeSyanuM vizeSaNa na banatA tyAM pUrvokta sarvAdi zabdanI anvartha saMjJA ghaTatI hovAthI sarvAdi gaNAze. tethI tenA saMbaMdhI Di pratyayonA 'bApo DitAM 2.4.17' sUtrathI je re vigere Adeza thayA che temanA A sUtrathI Dar pUrvakanA Dacevigere Adezo thavAthI kSiApUrvace vigere prayogo thai zake che. (6) zaMkA - bahuvrIhi samAsamAM vartatA sarvAdi nAmomAM sarvAbhidhAyakatva na hovAthI teo sarvAdi na gaNAya, to tvavaM pitADaca = vaikalpitR:, maravaM pitADI = mavatvitR:, vi triAvasya = putra:, ke sabrahmacArikhoDI = sabrahmavAra ityAdi 'tyavisare 7.rU.22' sUtrathI sarvAdi nAmone AzrayIne thatAM svArthika ma pratyaya sahita bahuvahivALA prayogo zI rIte thaI zake ? samAdhAna - 'tyavisare 7.rU.ra6' sUtrathI sarvAdi nAmone thato svArthika pratyaya mAtra sarvAdi nAmasvarUpa nimittane AzrayIne thato hovAthI alpanimittaka hovAnA kAraNe aMtaraMga che. jyAre bahuvrIhisamAsa samAnAdhikaraNa evo pUrvottarapadArtha ane anya padArthanuM prAdhAnya vigere aneka nimittone AzrayIne thato hovAthI bahunimittaka hovAnA kAraNe bahiraMga(B) che. athavA a pratyaya ekapadAzrita kArya hovAthI aMtaraMga che, jyAre bahuvrIhisamAsa dvipadAzrita kArya hovAthI bahiraMga che. have 'sattara vahirA' nyAyAnusAra tvatpitR: vigere sthaLe bahiraMga bahuvIhisAsa thatA pUrve vigrahAvasthAmAM yuba vigere sarvanAmonI savadi avasthAmAM ja 'tyavisare 0 7.2.22' sUtrathI aMtaraMga ma pratyaya thAya che ane tyArabAda bahuvrIhisAsa thAya che. tethI bahuvrIhimAsanI pUrvAvasthAmAM ja pratyaya thai jato hovAthI na sahitanA valpitR: Adi prayogo thaI zake che. (1) utpala vigere keTalAka vyAkaraNakAro bahuvrIhi samAsamAM aMtaraMga evA paNa ma nA pratiSedhane icche che. tethI temanA mate 3 pratyaya na thatA pratyaya thavAthI tvapitR:, pitR: vigere prayogo thaze.teo (A) prakRterAzritaM yat syAd, yadvA pUrvaM vyvsthitm| yasya cAlpanimittAni, antaraGgaM tducyte|| (B) pratyayasyAzritaM yat syAd, bahirvA yad vyvsthitm| bahUni vA nimittAni, yasya tad bhirnggkm|| (C) ekapadAzrita kArya aMtaraMga kahevAya ane dvipadAzrita kArya bahiraMga kahevAya. juo '4.4.16' sUtranI bRhatti.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanaM temanA vyAkaraNanuM 'na vahuvrIho^) (pA.phU. 1.1.ra1)' sUtra vyartha na thAya te mATe bahuvrIhisamAsanA viSayabhUta alaukika vigraha vAkyamAM paNa sarvAdi nAmone AzrayIne thatA a pratyayane na icchatA pratyayane ja icche che. Azaya e che ke bahuvrIhisamAsamAM sarvAdi zabdo anyapadArthanA vizeSaNa banI javAthI teomAM sarvAbhidhAyakatva na hovAthI teo sarvAdi na gaNAya, tethI sarvAdi zabdanI anvarthasaMjJAne AzrayIne ja bahuvrIhisamAsamAM sarvAdi zabdo jo sarvAdi na gaNAtA hoya to 'na vahuvrIho (vA.mU. 1.1.ra1)' sUtranI racanA karI te sUtra dvArA bahuvrIhisamAsamAM sarvAdi zabdonA sarvAditvano niSedha karavAno na rahe. chatAM te sUtranI racanA karI che, te vyartha na bane te mATe teo dvArA alaukika vigrahAvasthAmAM ja sarvAdi nAmonA sarvAditvano niSedha karAya che. jethI temanAM mate alaukika(B) vigrahAvasthAmAM paNa sarvAdi nAmone ad pratyaya nathI thato / / x8 / / Toyet / / 1.4.21 / / (4) (5) rR.pR.-vantasya samyandinoTozo: paravorevAro'ntAvezo maLatA jIvA, chatvayo:, caturAnayA, caMdurAnayo, kArISagandhyayA, kArISagandhyayoH / Apa ityeva ? kIlAlapA brAhmaNena / tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati- bahukhaTvena puruSeNa / iha tu bhavati - ISadaparisamAptayA khaTvayA bahukhaTvayA viSTareNa / / 19 / / (6) sUtrArtha H - Ap pratyayAnta (strIliMga) nAma saMbaMdhI TA ane mor pratyaya paramAM vartatA (te Ap pratyayAnta nAmanA ja) aMtyano r kAra Adeza thAya che. sUtrasamAsa : TAzca os caitayoH samAhAraH = To: (sa.4.)| tasmin = TosiA vivaraNa :- (1) A sUtramAM 't' sthaLe d anubaMdha saMdeha na thAya te mATe darzAvyo che. kAraNa ke jo sUtrakArazrI r na mUkatA 'TostheH' AvuM sUtra banAve, to koine saMdeha thAya ke 'zuM A sUtrathI Ad pratyayAnta nAma saMbaMdhI TA ane ok pratyayo para chatAM te A pratyayAnta nAmanA aMtyano Adeza thAya che ? ke pachI rU kArAnta nAma saMbaMdhI TA ane ok pratyayo paramAM vartatA pUrvasUtramAM darzAvyA mujaba s pUrvakanA DasTA ane Dor Adezo thAya che ?' (2) pUrvasUtrathI SaSThacanta 'Avantasya' padanI anuvRtti AvatI hovAthI 'pazrcAttvasya 7.4.206' paribhASAthI A sUtramAM Av pratyayAnta nAma saMbaMdhI aMtya varNano d Adeza thAya che. (A) bahuvrIhi samAsArthe karelA alaukika vigraha vAkyanA avayavabhUta sarvAdi zabdo sarvAdi gaNAtA nathI. (B) loka samakSa je vigraha bolAya ke lakhAya te laukika vigraha kahevAya. jemake rAnapuruSaH samAsano rAjJa: puruSa: A laukika vigraha kahevAya. jyAre zAstrIya prakriyAo karavA mATe je vigraha karAya te alaukika vigraha kahevAya. jemake rAnapuruSaH samAsano rAnan as puruSa r A alaukika vigraha kahevAya. alaukika vigraha pahelA thAya ane tene AdhAre je pado niSpanna thAya te loka samakSa laukika vigraha tarIke mUkAya.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.19 (3) eid - * 'Tosyet 1.4.19' * 'edaito0 1.2.23' (i) khaTvayA khaTvA + TA - khaTve + TA - khaTvay + TA = khttvyaa| (ii) khaTvayoH khaTvA + os * 'Tosyet 1.4.19' - khaTve + os * 'edeto0 1.2.23' - khaTvay + os * 'so ruH 2.1.72' - khaTvayor | * 'ra: padAnte0 1.3.53' - = khaTvayoH / mA mayasthaNe manu meM 'samAnAnAM tena0 1.2.1' sUtrathA havanI tamA 'aidaut sandhyakSaraiH 1.2.12' sUtrathI go Adeza thavAnI prApti hatI. tethI A sUtrathI thato | kAra temano apavAda che. bahurAjA bhane kArISagandhyA 20-4nI niSpatti Apo GitAM0 1.4.17' sUtranA vi12|mAthI ne devI. tamA tamonI 752 pramANe sApani 42vAthI bahurAjayA, bahurAjayoH, kArISagandhyayA bhane kArISagandhyayoH prayogo siddha thaI jaze. (4) mA sUtrathI e mAheza 421. A 72|nta nAma Ap pratyayAnta 35 DIpuM04321 cha. tethI 'manvan 5.1.147' sUtrathA niyanna kIlAlaM pAtIti vic = kIlAlapA nAma Ap pratyayAnta A 42|nta na DopAthI tene bhAsUtranI pravRttinAthAya. tethI 'lugAto'nApa: 2.1.107' sUtrathA tanA tyas12 A no yo55pAthI kIlAlap + TA = kIlAlapA brAhmaNena prayoga thAyacha. ___(5) mA sUtrathI e mAheza 421 / TA bhane os pratyayo Ap pratyayAnta nAma saMbaMdhI khopA bhe. tethI bahukhaTvena puruSeNa sthaNe e mAheza nahI thAya. (a) bahukhaTvena - * 'ekArthaM cAne0 3.1.22' - bahavaH khaTvA yasya sa = bahukhaTvA (bahu0), * 'gozcAnte0 2.4.96' - bahukhaTva + TA, * 'TAGaso0 1.4.5' - bahukhaTva + ina, * 'avarNasye0 1.2.6' - bhukhttven| mA bahukhaTva sthaNe 'gozcAnte0 2.4.96' sUtrathI 625 thayera Ap pratyayano sthAnimA manAta bahukhaTva gata khaTva nAma Ap pratyayAnta manAya. chatAM TA pratyaya padhuprIsimAsamAM gaue jAnedA Abanta khaTva nAma saMbaMdhIna vartatA nahivatta saMpUrNa vahurvanAma saMbaMdhI varte che. tethI te paramAM vartatA vaghuuddhanA aMtyano A sUtrathI g Adeza nahIM thAya.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (6) rUpasamAptayA vA vahuvayA viSTare. ahIM 'nAmnaH prA. 7.rU.2' sUtrathI hA nAmanI pUrve vahu pratyaya lAgatA niSpanna vahuvA nAma sthaLe Ap pratyayAnta ghA nAma mukhya rUpe varte che, tethI tenAthI vihita TA pratyaya Avanta hA nAma saMbaMdhI gaNAvAnA kAraNe vahuhA nAmanA aMtyavarNa A no A sUtrathI r Adeza thaze. ahIM vahuvA nAma upameyArthaka hovA chatAM arthAt upameya evA vilTara zabdanA vizeSaNa rUpe vartavA chatAM paNa teno vA prakRtinA liMga ane vacanamAM ja prayoga thaze te 'atamavAre0 7.rU.6' sUtranI bRhatkRttimAMthI jANI levuM / / 6 / / 96 = sItA / / 2.4.20 / / (2) bR.vR. - Antasya sambandhinA autA prathamAdvitIyAdvivacanenaukAreNa sahAbantasyaivaikAro 'ntAdezo bhavati / (6) mAne tiSThata:, mALe parava; m-vadurAne 2 mAryo, vyArIyanaghye vanyA Apa tyeva? zIlAno puruSo tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati- bahukhaTvau puruSau / iha tu bhavati - ISadaparisamApte khaTve bahukhaTve maJcakau / / 20 / / sUtrArtha :ApratyayAnta nAma saMbaMdhI prathamA ane dvitIyA dvivacananA o pratyayanI sAthe te A pratyayAnta nAmanA ja aMtya varNano r Adeza thAya che. me vivaraNa :- (1) sUtramAM 'zvetA' A pramANe pratyayano sAmAnyathI nirdeza karyo hovAthI prathamA ane dvitIyA bannenA dvivacananA o pratyayanuM grahaNa thAya che. (2) A sUtramAM pUrvasUtrathI anuvRtta 'Avantasya' padanI SaSThI vibhaktinuM sUtranA arthane anusAre eka vakhata saMbaMdhI rUpe ane eka vakhata sthAni (kAryo) rUpe ema be prakAre grahaNa karavAnuM che. tethI ja bRhaddhRttimAM ekavAra 'Avantasya sambandhinA' Ama saMbaMdhI rUpe ane bIjIvAra 'Avantasya (sthAne)' ema sthAni rUpe 'Avantasya' padane darzAvyuM che. zaMkA H- artha jaNAvavA zabdono upayoga karAto hoya che. tethI te te zabdo vivakSita koi eka arthanuM pratyAyana (bodha) karAve eTale tenuM artha pratyAyana karAvavAnuM kArya pUrNa thai jatAM te caritArtha (saphaLa) thai gayo gaNAya. AthI punaH te anya arthanuM pratyAyana na karAvI zake. prastutamAM pUrvasUtrAnuvRtta 'Avantasya' padanI SaSThIno ekavAra saMbaMdhI rUpe artha grahaNa karatA te caritArtha thai jAya che, to tenA dvArA bIjI vakhata sthAni rUpa artha kema grahaNa karI zakAya ? samAdhAnaH- A sUtramAM kAra AdezarUpe darzAvyo che ane Adeza kyAre paNa sthAnI (AdezI) vinA saMbhave nahIM. tamArA kahyA mujaba jo pUrvasUtrAnuvRtta 'Avantasya' pada dvArA sthAni rUpa artha grahaNa nA karIe to 'Ap pratyayAnta nAma saMbaMdhI prathamA ane dvitIyA dvivacananA ae pratyayanI sAthe aMtyavarNano 6 Adeza thAya che '
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.20 A pramANe sUtrano artha thAya tethI sUtramAM 9 AdezanA sthAnI rUpe kone grahaNa karavo ? e prazna Ubho rahe. sthAnI rUpe anya koi saMbhavatuM na hovAthI pUrvasUtrAnuvRtta SaSThayA mAvatta ja prayAsanna (najIka) hovAthI tenuM ja sthAnI rUpe grahaNa thAya che. A rIte sUtramAM gavantI padanI SaSTIno ekavAra saMbaMdhI rUpe artha grahaNa karavAthI te caritArtha thavA chatAM paNa uparokata ApattinA nivAraNa mATe teno punaH sthAnI rUpa artha grahaNa karI zakAya che. AgaLanA 'TIe 2.4.22' sUtramAM paNa A rIte varteca padanuM be rIte grahaNa karyuM che, te jANavA pUrvasUtrano sUtrArtha draSTavya che. (3) daSTAMta - (i) mAne titaH (ii) mArta para - mAtA + ga (pra..iva.) ane mAtA + ma (ki..iva.) avasthAmAM A sUtrathI mAnA nA aMtya mA no go nI sAthe maLIne Adeza thatA mAne tita ane mAnta para prayoga siddha thAya che. ahIM banne prayogasthaLe mAtte A mULa prayoganI pAchaLa titi: ane parI anuprayogo karyA che te banne prayoga paikI eka prathamA dvivacanano ane bIjo dvitIyA dvivacanano che teno khyAla Ave te mATe che. vahurAnI ane zArISA zabdonI niSpatti Apo hitAM. 2.4.27' sUtranA vivaraNamAMthI joI levI. temaja upara pramANe sAdhanikA karatA temanA vahurAne nA, durAne nA ane zArISacce vacce vAraSie nya Ama prathama ane dvitIyA drivacananA prayogo siddha thaze. (4) A sUtrathI Adeza karavA mA pratyayAta ja nAma joie. tethI manvanDa 1.2.247' sUtrathI niSpanna vItAnaM pivatIti vim = jIllAnA nA kAronA nAma pratyayAta na hovAthI tenA aMtya mA no go pratyayanI sAthe maLI A sUtrathI Adeza nahIMthAya. tethI tAtapa + ga avasthAmAM hevI ?.2.22' sUtrathI saMdhi thavAthI chotAno prayoga thaze. | (5) A sUtrathI Adeza karavA no pratyaya mA pratyayAtanAma saMbaMdhI ja hovo joie. tethI vahu puruSo sthaLe Adeza nahIM thAya. (a) 93 - * "pArtha zAne rU.22' - vadava: uddhA vastha sa = vadurvA (60), * "jozAne2.4.26' 7 vahurva + sau kola la0.2.2' ne vadhu ahIM udgha sthaLe "jozAnta 2.4.26' sUtrathI hrasva thayela mA pratyayano sthAnivarbhAva manAtA vahurva gata urva nAma mA) pratyayAta manAya. chatAM mo pratyaya bahuvIhisamAsamAM gauNa banelA mAvA urva (A) vivRta manava' nyAyathI paNa vahuurva sthAnivarbhAva thAnIva 7.4.201' sUtrathI manAze. temaja ' pa nAma gAvajo vahuurvI nAmavat mAnI zakAya.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana nAma saMbaMdhI na vartatA manAvatta saMpUrNa vaduraurva nAma saMbaMdhI varte che. tethI tenI sAthe vahuurva nA aMtyano A sUtrathI Adeza nahIM thAya. (6) iSadaparisamApte khaTve = bahukhaTve maJcako ; maDI 'nAmnaH prAga0 7.3.12' sUtrathI khaTvA nAmanI pUrva bahu pratyaya sAta niSpanna bahukhaTvA nAma sthaNe Ap pratyayAnta khaTvA nAma mulya DopAthI tanAthI vihita au pratyaya Abanta khaTvA nAma saMbaMdhI tA au pratyayanI sAthe bahukhaTvA nAmanA satya A no mA sUtrathA e mAheza thaze / / 20 / / iduto'strerIdUt / / 1.4.21 / / bR.va.-strizabdavarjitasyedantasyodantasya ca autA saha yathAsaMkhyam 'It Ut' ityetAvantAdezau bhvtH| muMnI tiSThataH, munI pazya ; sAdhU tiSThataH, sAdhU pshy| iduta iti kim ? vRkSau, nadyau, vdhvau| autA ityeva? muniH, saadhuH| 'sakhyo, patyo' ityatra tu vidhAnasAmarthyAna bhvti| astreriti kim ? atistriyo purusso| kathaM zastrImatikrAntI atizastrI puruSo? * arthavadgrahaNe nAnarthakasya * iti pratiSedhAbhAvAt, idameva cAstrigrahaNaM jJApakam* pareNA'pIyAdezenetkAryaM na bAdhyate * iti, tenAtistrayaH, sahastrayastiSThanti, atistraye, atistreH, atistrINAma, atistrau nidhehItyAdi siddham / / 21 / / sUtrArtha :- strI za6 sivAyanA i santa-u rAnta zanA maMtyA (i bhane u) no 52vatI au pratyayanI sAthe maLIne anukrame rUM ane ka Adeza thAya che. sUtrasamAsa :- . icca ucca etayoH samAhAraH = idut (s.dv.)| tasya = idutH| . na strIH = astrIH (naJ. tt.)| tasyAH = astreH| . Icca Ucca etayoH samAhAraH = IdUt (sa.dva.) vi12|| :- (1) sUtrabhAM strI(A) -vana yu khopAthI pUrvasUtrathI 'tatsambandhi' nI manuvRtti mA sUtramAM nahIM Ave. temaja sUtramAM je rU kArAnta-3 kArAntanAmanA aMtya-3varNana sthAnI (kAthI) rUpe grahaNa karyA chate SaSThyAntyasya 7.4.106' paribhASAthI 3 pachI 'nirdizyamAnasyaivAdezAH syu:(B)' nyAyathI apae yA cha. (2) eid - (i) munI tiSThataH (ii) munI pazya (iii) sAdhU tiSThataH (iv) sAdhU pazya ___ muni+au muni+au sAdhu+au sAdhu+au __ * 'iduto01.4.29' - munI tisstthtH| munI pshy| sAdhU tisstthtH| sAdhU pshy| (A) mApAta dhunyAsamA matApIcha.yAre vRkhannyAsAnusAre to sUtramA strI zaknuvana atistri + au sthaNe A sUtranI pravRtti na thai jAya te mATe che. (B) sUtrabhAno niddeza yo Doya tene| 11 thAya.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.4.21 99 (3) A sUtramAM strI zabda sivAyanA TM kArAnta-3 kArAnta zabdono ja aMtya varNa joie evuM kema ? r (a) vRkSo (b) no (C) vaghno vRkSa + au vRkSo nadI + au vadhU + au * 'varSAve0 1.2.22' - nav + o vadhv + au vrudhdho nagho! = A traNe sthaLe vRkSa vigere zabdo rU kArAnta-3 kArAnta na hovAthI A sUtranI pravRtti na thai. * 'pelo 2.2.12' - = (4) TM kArAnta-3 kArAnta zabdanA aMtyano pratyayanI sAthe ja anukrame rU ane OM Adeza thAya evuM kema ? 4 * 'to 4H 2.2.72' * 'ra; pAtte 1.rU.rU' (a) muni: = muni + sa munir muniH / (b) sAdhu: sAdhu + si sAdhur sAyuH / ahIM muni ane sAdhu zabdathI paramAM au pratyaya na hovAthI A sUtrathI rphe ane OM Adeza na thayA. (5) zaMkA :- sahi ane pati zabdathI paramAM rahelA saptamI ekavacananA Gi pratyayano jyAre 'vAsavipate0 1.4.26' sUtrathI o Adeza thAya tyAre te mo pratyaya sahi ane pati zabdanA rU thI paramAM che, to kema A sUtrathI saddhi-pati zabdanA aMtya rU no e pratyayanI sAthe maLI ph Adeza nathI thato ? samAdhAna - jo te tti pratyayano 'vanasahipate 1.4.26' sUtrathI o Adeza karI pharI A sUtrathI Adeza ja karavAno hoya to prakriyAkRta lAghavArthe 'vAsavipate0 1.4.26' sUtramAM ja oN ne badale phUM Adeza darzAvyo hota. tenA badale ae Adeza darzAvyo che te vidhAna sAmarthyathI ja A sUtrathI saddhi-pati zabdonA aMtya rU nI sAthe te mA~ no rphe Adeza nahIM thAya. tethI vi +hi ane pati +' avasthAmAM 'vanasavipate 6.4.26' - li +o ane pati +o, A 'varSAvelve0 1.2.2' - sam + +mo sakhyau bhane paty = patyA prayoga thaze. =
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (6) strI zabdathI paramAM mo pratyaya hoya to A sUtranI pravRtti na thAya evuM kema? ahIM gati ?i A prazna uThAvatA pahelA ja vicAra Ave ke strI zabda to dIrgha kArAnta che jyAre A sUtranI pravRtti to hasvarUkAra-3 kArAnta zabdone AzrayIne thAya che. tethI strI zabdane A sUtranI pravRtti prApta ja nathI to tenuM varjana zA mATe karavuM paDe ? paNa AnuM samAdhAna A pramANe jANavuM ke jyAre yimatAnto = tistrI + Ama prAditapurUSa samAsa thAya tyAre jozAnta 2.4.26' sUtrathI prApta gatistri + avasthAmAM A sUtranI prAptino prasaMga Ave che, tethI ahIM strI zabdanuM varjana karyuM che. | (a) atistriI puruSo - gattistri + o, katriA 2014' - matistri + ga = sattitrio (7) zaMkA - tame strI zabdane A sUtranI pravRttino niSedha karo cho to zAstrI zabdamAM paNa strI zabda hovAthI tene paNa A sUtranI pravRttino niSedha thavo joIe? to zastrImatinta = tirastrI + ane 'jozAnta 24.16' - gatistri + A avasthAmAM A sUtranI pravRtti karIne tirastrI prayoga kema karo cho? samAdhAnaH- "nArI' arthaka strI zabda arthavAna che, tema charI' arthaka zastrI zabda paNa arthavAna che. paNa zastrI zabdanA ekadezabhUta strI zabda anarthaka che. "arthavane nAnarthastha' nyAyathI sUtramAM arthavAna strI zabdano niSedha karela hovAthI zastrI zabdagata anarthaka strI aMzane AzrayIne zAstrI zabdane sUtranirdiSTa pravRttino niSedhana thaI zake. tethI sUtravihita Adeza thavAthI gatizastrI prayoga karIe chIe. (8) zaMkA - sUtramAM strI zabdanuM varjana zA mATe karavuM paDe? kAraNa ke tene A sUtrathI phra AdezanI prAptina vartatA paravartI striyA: 22.14 sUtrathI svarAdi o pratyaya para chatAM Adeza thavAnI prApti che. tethI sUtramAM astri pada mUkavuM nirarthaka che? samAdhAna - tamArI vAta barAbara che. chatAMya sUtramAM stri pada mUkyuM che tenAthI pareDa irUr gAna 4 ra vAdhyama)' nyAyanuM jJApana thAya che. tethI have matistri sthaLe paravartI "striyA: ra..14' sUtrathI abAdhita A sUtranI pravRttino prasaMga vartatA tistrI A aniSTa prayoga na thaI jAya te mATe sUtramAM stripada mUkI strI zabdane A sUtranI pravRttino niSedha karyo che. sUtramAM stra pada mUkavA dvArA je uparokta nyAyanuM jJApana thayuM tenAthI Adeza karanAra paravartI striyA: 2..14'sUtranI pravRttina thatA 'nasyot ?.4.22' sUtrathI tistra: ane sahastra , "Diviti 2.4.22' sUtrathI mastistra ane gatia, 'Ta: pusi nA 2.4.24' sUtrathI tistri ane kiDa 2.4.rapa' sUtrathI gatistro ityAdi prayogo paNa siddha thaze sArA (A) para evA paNa Adeza dvArA te te sUtrathI prApta rU kArAnta nAma saMbaMdhI kArya bAdhita thatuM nathI.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.22 101 (2) jasyedot / / 1.4.22 / / bR.vR.- idantasyodantasya ca jasi pare yathAsaMkhyamet ot ityetAvantAdezau bhvtH| munayaH, sAdhavaH, buddhayaH, dhenavaH; atistryH| jasIti kim?,-muniH, saadhuH||22|| sUtrArtha :- jas pratyaya 52 chatAM i |2|nt mane u |2|nt nAmanA aMtya i bhane u no anume e bhane o Adeza thAya che. sUtrasamAsa :- . ecca occa etayoH samAhAraH = edot (smaa.d.)| vi12|| :- (1) mA sUtramA mAhezI i 4 / 2 - u 4|2nii ane mAheza e 7 / 2- o 4|2nii saMdhyA - hovAthI samAna che. temaja AdezIvAcaka pUrvasUtrAnuvRtta hRduta: padane ane Adeza vAcaka vor padane ekavacana DopAthI kyananuM pA sAmya che. mAthI 'yathAsaGkhyamanudezaH samAnAm' nyAya prapatavAthI sUtramA anubha i no e bhane u no o mAheza thAya che. athavA 'AsannaH 7.4.120' paribhASAthI tAvyasthAnAsanna i 4|2nii e mAheza ane ochayasthAnAsana 3 kArano zo Adeza thAya che. temaja na pratyaya paramAM hote chate pUrvanA ane 3nA r bhane v mAhezanI prAptitAmA sUtrathA tenI 55 pAthI mA sUtra 'ivarNAde0 1.2.21' sUtranuM apavAda sUtra cha. tethI yA sUtrathA i bhane u no mazaH e bhane o maheza 57] 'edaito0 1.2.23' bhane 'odauto0 1.2.24' sUtrathA manu ay bhane ava mAheza yatA nimnoti prayoga siddha thaze. (2) Led - (i) munayaH (ii) sAdhavaH muni + jas / sAdhu + jas * 'jasyedot 1.4.22' - mune + jas * 'jasyedot 1.4.22' - sAdho + jas * 'edaito0 1.2.23' - munay + jas * 'odauto0 1.2.24' - sAdhav + jas * 'so ruH 2.1.72' ne munayar * 'so ru: 2.1.72' - sAdhavar * 'ra: padAnte0 1.3.53' - munyH| * 'ra: padAnte0 1.3.53' - sAdhavaH / buddhayaH, dhenavaH bhane atistrayaH nI saapni|| 752 pramANe vI. (3) jas pratyaya 52 chatamA sUtrathA e bhane o mAheza thAya meDama ?
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 * 'so ruH 2.1.72' * 'ra: padAnte0 1.3.53' - muni + si sAdhu + si munir sAdhur muniH / sAdhuH / yA ubhayasthaNe jas pratyaya paramAM na hovAthI yA sUtranI pravRtti na tha / / 22 / / Gityaditi / / 1.4.23 / / bR.vR. - aditi Giti syAdau pare idantasyodantasya ca yathAsaMkhyamedotAvantAdezau bhavataH / munaye, sAdhave, atistraye; muneH, sAdhoH, atistreH AgataM svaM vA; buddhaye, dhenave; buddheH, dhenoH AgataM svaM vA / GitIti kim ? - muniH, sAdhuH / aditIti kim ? - buddhaye, dhenve; buddhyAH, dhenvAH AgataM svaM vA; buddhyAm, dhenvaam| syAdAvityeva ? - zucI, paTvI / / 23 / / sUtrArtha : (a) muni: nemAM d t nathI sevA syAhi saMbaMdhI Git (Ge Gasi - Gas - Gi) pratyayo paramAM vartatA i kArAnta-3 kArAnta nAmanA aMtya rU ane 3 no anukrame N ane o Adeza thAya che. muni + De * 'Gityaditi 1.4.23 'mune + Ge * 'edaito0 1.2.23' - munay + Ge munaye / = (b) sAdhuH sUtrasabhAsa : d it yasmin sa = dit (bhu.)| na dit = adit (naJ tat0) / tasmin = aditi / G it yasmin sa = Git ( bahu.) / tasmin = Giti / vivarAga :- (1) dRSTAMta - (i) munaye * 'Gityaditi 1.4.23' * edodbhyAM Gasi0 9.4.35' - * 'raH padAnte0 1.3.53 ' zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanuM muni + Gas mune + Gas mune + r muneH / * 'Gityaditi 1.4.23' - * 'odauto0 1.2.24' (ii) sAdhave striyamatikrAntaH = atistrI, jane 'gozcAnte0 2.4.96' thI niSyanna atistri nAmanI sAdhanA Ge vigere pratyayo paramAM vartatA muni prabhAeMge 42vI. atistraye, atistreH (i) muneH (ii) sAdhoH sAdhu + sAdho + Ge sAdhav + Ge. = sAdhave / sAdhu + Gas sAdho + Gas sAdho + r sAdhoH /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 buddhaye, dhenave, buddheH, dhenoH prayogonI siddhi pAga muni ne sAdhu nA dRSTAMtI prabhAege bhAgavI. mAtra bheTalaM vizeSa ke munaye ane sAdhave vigere prayogo pulliMga avasthAnA che, jyAre yuddhaye ane ghenave vigere prayogo strIliMga avasthAnA che. napuMsakaliMgamAM A sUtranI pravRtti thatI nathI. kAraNa ke tyAM rU kArAnta - 3 kArAnta prakRtiprtyynii vayye 'anAmsvare0 1.4.64' sUtrathI dhato n Agama vyavadhAya jane che. (2) syAdi saMbaMdhI hit pratyayo ja paramAM vartatA A sUtranI pravRtti thAya evuM kema ? 1.4.23 muniH / sAdhuH / (a) muniH (b) sAdhuH - * muni + si, 'so ruH 2.1.72' munir, 'raH padAnte0 1.3.53' - * sAdhu + si, 'so ruH 2.1.72' sAdhur, 'raH padAnte0 1.3.53' - A ubhayasthaLe paramAM hit syAdi pratyayo na hovAthI A sUtranI pravRtti na thai. (3) jemAM r it nathI evA ja syAdi saMbaMdhI 'i pratyayo paramAM vartatA A sUtranI pravRtti thAya evuM prema ? (a) buddha buddhi + * 'striyA GitAM0 1.4.28 ' buddhi + dai * 'ivarNAde0 1.2.21' - buddhay + dai * 'so ruH 2.1.72' * 'raH padAnte0 1.3.53' (b) dhencai = dhenu + Ge dhenu + dai dhenv + dai = buddhaye / buddhayAm, dhenvAm nI sAdhanA bhate samacha sevI. = dhenvai / (c) buddhayAH buddhi + Ga buddhi + dAs buddhay + dAs buddhayAr = buddhyaaH| (d) dhenvAH dhenu + Gas dhenu + dAs dhenv + dAs dhenvAr = dhenvAH /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zaMkA - vRddhi + De ane ghenuM + ke avasthAmAM A sUtrathI , ane jo Adeza karavo e nAmane aMte mAtra rU kAra - 3kAra A eka nimittanI ja apekSA rAkhato hovAthI alpanimittaka aMtaraMga(A) kArya che. jyAre 'striyA hita 2.4.28'sUtrathI phil sAdi pratyayone vigere Adeza karavA e nAmane aMte rUkAra - 3kAra ane strIliMga vRtti nAma Ama be nimittanI apekSA rAkhatA hovAthI bahunimittaka bahiraMga (B) kArya che. "attara dira ' nyAyathI pUrve aMtaraMga kArya thatuM hovAthI vRddha + De ane gheno + avasthA prApta thatA rukAra - 3 kArano nAmane aMte abhAva hovAthI temaja rU kAra - 3 kArano anukrame , ane mane Adeza karavo e varNavidhi hovAnA kAraNe 'sthAnIvo .4.201' sUtrathI teono rU kAra - 3-kAra rUpe sthAnivarbhAva paNa na manAto hovAthI sAdi ki pratyayone re vigere Adezo na saMbhavatA sUtramAM vit pratyayanI pratiSedhArthe viti pada mUkavuM nirarthaka che. samAdhAna - ahIM sUtramAM huM ane 3 varNano Na ane go Adeza thAya che." ema na kahetA ? kArAnta ane sakArAtta nAmane ane mane aMtyAdeza thAya che. A pramANe Tru kArAta - 3kArAnta nAmane kAryanuM vidhAna karyuM hovAthI A varNavidhi na kahevAya. tethI i ane ko Adezano 'sthAnIvAva 7.4.201' sUtrathI ane 3 rUpe sthAnivarbhAva manAvAthI sthAdi ki pratyayanA vigere Adeza thai zake che. teonA vAraNArthe sUtramAM ati pada Avazyaka che. zaMkA - varNavidhi pAMca prakAranI che. temAM eka apradhAna varNavidhi paNa che. prastuta sthaLe phakArAnta - 3 kArAnta nAmane ra ane go Adeza thAya che' Ama bhale nAmanuM prAdhAnya hoya, tema chatAM apradhAnapaNe rU ane 3 varNanAM jA ane A Adeza thatA hovAthI A apradhAna varNavidhi gaNAya. AthI , ane mane AdezanA sthAne ? ane 3ne sthAnivarbhAva na mAnI zakAya. samAdhAna - A rIte to 'striyA hatAM. .4.28' sUtravihita pravRttine kyAMya avakAza ja nahIM rahe ane te sUtra nirarthaka thavAnI Apatti Avaze. mATe 'nirava savizA )' nyAyathI anyatra sAvakAza evA 'hityaMti .4.23' sUtra karatA niravakAza evuM 'striyA DitAM 2.4.28' sUtra pUrve pravRtta thaze. AthI vRddhi + re ane dhenu + avasthAmAM 'talAzAstavat bhavatti' nyAyathI vigere pratyayo hindu manAvAthI A sUtravihita pravRttinI prApti Ave che. paraMtu te iSTa na hovAthI sUtramAM 'gati' pada dvArA teno niSedha karyo che te sArthaka ja che. (A) prakRterAzritaM yat syAd, yadvA pUrvaM vyvsthitm| yasya cAlpanimittAni, antaraGgaM tducyte|| (B) pratyayasyAzritaM yat syAt, bahirvA yad vyvsthitm| bahUni vA nimittAni yasya tad bhirnggkm|| (C) bahuviSayaka sUtra karatA alpaviSayaka sUtra baLavAna bane.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.24 105 zaMkA - chatAMya sUtramAM jo mati pada na lakhavAmAM Ave to paNa vRddhi + re ane be + hai avasthAmAM vRddhi ane dhana nAmanA aMtya rU ane 3nA kAraNe ke pratyayano sTe Adeza thayo hovAthI 'tripatinakSavo vidhinimitte takriyAtastra' nyAyAnusAra te Adeza rUpa kArya potAnA nimitta rU ane 3 no A sUtrathI ane mane Adeza karavA rUpe ghAta na karI zake. tethI ema paNa ati padanA abhAve vRddha + huM ane dhenu + re avasthAmAM A sUtranI pravRtti thavAno savAla ja nathI rahetotethI tevA sthaLe A sUtranI pravRtti vAravA sUtramAM prati pada mUkavuM nirarthaka che. samAdhAna - jo ema hoya to vRddhi mATe ane + ? avasthAmAM rU ane 3nA nimitte thayela re Adeza 'rUvAre 2.2.2?' sUtrathI potAnA nimitta rU no anekano Adeza karavA rUpe paNa ghAta nahIM karI zake. tethI puNe ane thenke A iSTa prayogo paNa siddha nahIM thaI zake. AthI sUtramAM hindu pratyayapratiSedhaka gati padanuM upAdAna 'varNavidhi sthaLe 'tripatinakSart vidhao' nyAya lAgato nathI" tenuM jJApana karavA mATe che. tethI have vRddhi + re ane benuM + re avasthAmAM A sUtrathI ju ane go Adeza karavo e apradhAna varNavidhi hovAthI 'tripatinakSaNo' nyAya na pravartatA prastuta sUtravihita cha ane go AdezanI prApti varte che, je ITa na hovAthI tenA niSedhArthe sUtramAM 'ti' padanuM grahaNa sArthaka ja che. (4) sAdi saMbaMdhI ja Dipratyayo paramAM vartatA A sUtranI pravRtti thAya evuM kema? (2) surI (b) parva ja phatavatsat 2.4.rUra' zudi + | svara kuto sutaro: 2.4.rUpa' - vadu + DI * samAnAnAM tena0 2.2' = = vo vi0i 2.22' nuM parva + kI = padya ubhayasthaLe strIliMgano DI pratyaya sAdi saMbaMdhI na hovAthI sUtrapravRtti na thai tArarUA. TaH paMki nA II 2.4.24 .. bR.va.- idudantAt parasya puMsi puMviSayasya TastRtIyekavacanasya sthAne 'nA' ityayamAdezo bhvti| muninA, sAdhunA, atistriNA; amunA-atra "prAginAt" (2.1.48) iti vacanAt pUrvamutvaM pazcAt naabhaavH| pusi iti vi? -aa , ghevA athamamunA jona? -"nAsva noDA" (2.4.64) tti bhaviSyati pArakA sUtrArtha:- 2 kArAnA ane sakArAtta nAmathI paramAM rahelA puMliMga viSayaka tRtIyA ekavacananA TA pratyayane sthAne nA Adeza thAya che.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 106 vi12|| :- (1) eid - (i) muninA - * muni + TA, * 'Ta: puMsi0 1.4.24' - muni + nA = muninaa| (ii) sAdhunA - * sAdhu + TA, * 'TaH puMsi0 1.4.24' - sAdhu + nA = saadhunaa| (iii) atistriNA - * 'prAtyavapari0 3.1.47' - striyamatikrAntaH = atistrI (prAdi tat0) * 'gozcAnte0 2.4.96' - atistri + TA, * 'Ta: puMsi0 1.4.24' - atistri + nA * 'raghuvarNAn 2.3.63' - atistrinnaa| (iv) amunA - * adas + TA, * 'A dveraH 2.1.41' - ada a + TA, * 'lugasyA0 2.1.113' - ada + TA, * 'mo'varNasya 2.1.45' - ama + TA, * 'prAginAt 2.1.48' - amu + TA, * 'TaH puMsi0 1.4.24' - amu + nA = amunaa| saDIama + TA avasthAmA TA no TAGaso0 1.4.5' sUtrathI ina mAheza thatA pUrva prAginAt 2.1.48' sUtrathI amu + TA avasthA prApta thatA a thI 52mA TA na 2upAthI 'TAGasorina0 1.4.5' sUtrathI TA no ina Adeza nahIM thAya, paNa A sUtrathI nA Adeza thaze. (2) Tu kArAnta - 3kArAnta nAmathI paramAM rahelA puliMga viSayaka ja TA no nA Adeza thAya evuM kema? (a) budhdayA - * buddhi + TA, * 'ivarNAde0 1.2.21' - budhday + TA = budhdyaa| (b) dhenvA - * dhenu + TA, * 'ivarNAde0 1.2.21' - dhenv + TA = dhenvaa| ahIM vRddhi ane dhenu zabdathI paramAM rahelA pratyaya strIliMga viSayaka hovAthI A sUtranI pravRtti na thaI. (3) zaMst:- mAsUtranI pravRtyartha i 4 / 2d - u 72rAnta nAma liMga Doj Avazya che. to amunA kuttena sthaLe TA pratyaya napuMsaka viSayaka hovA chatAM kema A sUtrathI TA no nA Adeza karyo che? samAdhAna :- amunA kulena sthaNe yA sUtrathI TA ne nA mAheza thyo| nathI, yAre * adas + TA, * 'A deraH 2.1.41' - ada a + TA, * 'lugasyA0 2.1.193' - ada + TA, * 'mo'varNasya 2.1.45' - ama + TA, * 'prAginAt0 2.1.48' - amu + TA avasthA prApta yAya tyAre * 'anAm-svare no'ntaH 1.4.64 ' sUtrathI amu ne maMte 'n' bhAgama thapAnA 21 amun + TA = amunA pryo| yo cha / / 24 / / DiauM / / 1.4.25 / / bR.va.-idudantAt paro DiH saptamyekavacanaM Dorbhavati, abhedanirdezazcaturthaMkavacanazaGkAnirAsArthaH, ddkaaro'tysvraadilopaarthH| munau, sAdhau, buddho, dhenau, atistro, viNshtau| adidityeva ? buddhyAm, dhenvAm / / 25 / /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.25 107 sUtrArtha - rUkArAnta ane 3 kArAnta nAmathI paramAM rahela saptamI ekavacanano Di pratyaya Do rUpe thAya che. vi1222|| :- (1) zaMst :- sUtramA 'GiH Do' mAma mAme nirdeza bhATe yA cha ? 4 / 21 / 'DeH Dau' mA prabhAga 5ThIne bane nirdeza 42vAmAM Ave to pAgamAzI Gi pratyaya meM pAvANo DopAthI SaSThyAntyasya 7.4.106' paribhASAyI tanA atyane Dau mAhezanI prApti navartata: pahanI SaSThIne sthAna 54ii pAthI Di pratyayane sthAne ja to Adeza thavAnI prApti che. AthI bhedanirdeza karavo joIe. samAdhAna - saptamI ekavacananA ki pratyayanI jema caturthI ekavacananA pratyayane paNa SaSThIno kam pratyaya lAgatA te: prayoga ja thAya che. AthI jo ' Ama bhedanirdeza karavAmAM Ave to koine A sUtramAM 'yaturthI vynn| pratyayano Dau mAheza thAya cha' mAvo dho artha pratIta thAya. te na thAya bhATe 'Diau~' mAma abheda nirdeza karyo che. (2) sUtranirdiSTa Dau mAhezamA D chat 'Dityantya0 2.1.114' sUtrathA anya srAnAzIpArthe zAvyo cha. (3) Leid - (i) munau (ii) sAdho (iii) buddhau muni + Gi sAdhu + Gi buddhi + Gi * 'DiauM 1.4.25' - muni + Dau sAdhu + Do buddhi + Do * 'Dityantya0 2.1.114' - mun + Dau sAdh + Do buddha + Do - = muno| = saadhau| = buddho| (iv) dhenau (v) atistro dhenu + Di atistri + Di * 'DirDI 1.4.25' , dhenu + Do atistri + Dau * 'Dityantya0 2.1.114' - dhen + Dau atistra + Dau - = dhenau| = atistrau| viMzato prayoganI saapni|| 52 pramANe sama devI. (4) kArAnta -3 kArAnta nAmathI paramAM rahela jeno vA Adeza na thato hoya evA ja phi pratyayano mAsUtrathI Dau mAheza thAya meDama ? (a) buddhyAm (b) dhenvAm buddhi + Di dhenu + Di * 'striyA DintAM0 1.4.28' - buddhi + dAm dhenu + dAm * 'ivarNAde0 1.2.29' buddhay + dAm dhenv + dAm = buddhyaam| = dhenvaam|
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana ahIM 'hityahiti 2.4.rarU' sUtrathI kinI anuvRtti AvatI hovAthI ki (saptamI eka.) nA AdezabhUta jit evA lAm pratyayano A sUtrathI so Adeza na thayo. zaMkA :- A sUtrathI striyA DitAM 2.4.28' sUtravihita tAm Adezano jo je Adeza thai javAno hoya to 'striyA hitAM. 2.4.28' sUtramAM sAm AdezanuM vidhAna nirarthaka Thare. AthI TIm AdezanA vidhAna sAmarthyathI ja A sUtrathI 3 no Do Adeza na thai zake. to zA mATe tAm pratyayasthaLe sUtrapravRtti vAravA sUtramAM mahit nI anuvRtti lo cho ? samAdhAna - tamArI zaMkA barAbara nathI, kAraNa striyA DitAM2.4.28' sUtravihita rAt Adeza hityiita 2.4.rarU' sUtrathI hindu pratyaya para chatAM prApta ane mo AdezanA niSedhaka rUpe caritArtha (saphaLa) thaI jato hovAthI nirarthaka nathI thato. have eka sthaLe sUtravihita kArya saphaLa thai jAya pachI te anyatra niSedha ke pravRtti rUpa kArya karI na zake. AthI jo pUrvasUtrathI vat nI anuvRtti na laIe to anyatra cAratArtha rA Adeza potAnA vidhAna sAmarthyathI potAnA 3 Adezano niSedha na karI zakato hovAthI sUtramAM ahit nI anavRtti Avazyaka che. anyatra caritArtha kArya bIje sthaLe kArya na karI zake te vAtane daSTAMtathI samajIe. dA.ta. - 'rUza thAH 4.3.42 sUtramAM AtmapadanA viSayavALA sthA ane saMjJaka dhAtuothI paramAM rahelA sid pratyayane virbhAva thAya che ane tenA saMniyogamAM thA ane saMjJaka dhAtuonA aMtya varNano rU Adeza thAya che. to ahIM hasva huM AdezanA vidhAna sAmarthyathI ja te rU nA guNano niSedha thai zakata. kemake jo guNa ja thavAno hoya to sUtrakArazrI prakriyAkRta lAghava karavA rU ne badale Adeza ja dazavIna de? paNa chatAMya sUtramAM rU nA guNaniSedhArthe si pratyayane vivet bhAvanuM vidhAna karyuM che te eTalA mATe ke hrasva nuM vidhAna buddasvAnu4.rU.70' sUtramAM isvathI paramAM rahela sipratyayanA lopAtmaka kAryamAM caritArtha thai jAya che. tethI rU nA vidhAna sAmarthya have guNanA niSedharUpa kArya na thai zake. zaMkA - A sUtra Di striyAM 2 vA vA') AvuM banAvI ne ? jethI sUtramAM vitnI anuvRtti paNa na levI paDe ane yuddhacAmuM, vRddho banne prayogo paNa siddha thaI jAya. samAdhAna :- nA, A rIte sUtra racatA gaurava thAya che. kema ke striyA kitAM. 2.4.28' sUtramAM 'hitA' padathI cAra ki pratyayo nirdiSTa che. tethI yathAsaMkhya anvaya karavA ? vigere tenA Adezo paNa cAra batAvavA jarUrI che. have jo A sUtramAM rA pratyAyano nirdeza karIe to yathAsaMganA lAbhane mATe striyA DitAM 2.4.28' sUtranI 'triyA phesiDekasa vAre-vA-vAsa:' A pramANe moTI racanA karavI paDe. tethI te sUtra (A) rUkAra -3 kArathI paramAM IDa pratyayano Adeza thAya che ane strIliMgamAM phi no vikalpa aa Adeza thAya che.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.4.26 109 ane 'kiDo striyAM 5 vA vAm' AvuM prastuta sUtra bannemAM mAtrAkRta gaurava thatuM hovAthI sUtrakArazrIe je pramANe laghu nirdeza karyo che te ja barAbara che.(A) rabA vanasajIi-pateza / / 1.4.26 / / pR.pR.-vanaddhi-patiyAmivattApyAM paro hiropaMti| sakko, patyo patAviti vRzcikA kRta kRtyeva ? sakhAyamicchati kyani dIrghatve sakhIyatIti kvipi yalope sakhI:, sakhyi, evam - patyi / kevalagrahaNaM kim ? priyasakhau, narapatI, pUjitaH sakhA susakhA, tasmin susakhI; evamatisakhau, ISadUnaH sakhA bahusakhA, bahusakhau, evam -vahupato; chu pUrvena jorevA anya tu cahupratyayapUrvASi patizAlojaramevetti, ta-te-vadupo radda|| sUtrArtha : sUtrasamAsa : vivaraNa :- (1) sUtramAM vevahipateH sthaLe hi ane pati zabdano samAhArandvandva samAsa hovAthI vanaddhipatina: Ama napuMsakaliMgamAM prayoga thavo joie, paNa tema na karatA vevAhipateH A pramANe puMliMgamAM prayoga karyo che te mAtrAlAdhavAthaeN sautranirdeza samajavo. sUtrakArazrI A rIte mAtrAlAghavArthe ghaNe ThekANe sautranirdeza karatA hoya che. dA.ta. - 'svara-svarthakSohikhyAm 1.2.' sUtramAM svara, sverI ane akSohiLI A traNa zabdono samAhAradvandva samAsa karyo che, tethI 'svasvayaMkSoiini' Ama napuMsakaliMgamAM prayoga thavo joie. paNa tema na karatA 'paraniko dvandvo0 (ii08/1)(B) ' para (chellA) evA strIliMga akSohiLI zabdAnusAre svasvarvakSohikhyAm prayoga karyo che. te mAtrAlAdhavAthaeN sautranirdeza che. 'vauSThoto samAse 1.2.27' sUtramAM paNa chotuni prayoga na karatA gauptoto prayoga karyo che te sautranirdeza che. A aMge vizeSa 'joSTota0 1.2.27'sUtranAM nyAsAnusaMdhAnamAMthI jANI levuM. rU kArAnta kevaLa (ekAkI) ddhi ane tti zabdathI paramAM rahelA saptamI ekavacananA Di pratyayano e Adeza thAya che. sakhA ca patizca ityetayoH samAhAraH = sakhipatiH (samAdva.) / kevalazcAsau sakhipatizca vanavipati: (rma.)| tasmAt = vAsavipateH / = (2) ahIM pUrvasUtrathI rU kArAnta-3 kArAntArthaka 'vrutaH' padanI anuvRtti Ave che. chatAM bRhatkRttimAM vantAmyAm ATalo ja nirdeza karyo che te eTalA mATe ke A sUtramAM mAtra rU kArAnta hi ane pati zabdanuM ja grahaNa karyuM che. anya koi 3 kArAnta zabdane A sUtranI pravRtti thatI nathI. ja (A) bR.nyAsamAM kahe che ke 'jo sUtramAM vit nI anuvRtti na le to Gi nA AdezabhUta vAk pratyaya DaoN AdezanA sthAnI tarIke upasthita thatA teno niSedha na thai zakato hovAthI vap no paNa Do Adeza thai jAya. athavA to sUtramAM 'DioN' Ama abheda nirdeza avikRta sthAnInA lAbhane mATe hovAthI yam sthAnI 'i pratyayanI vikRti (Adeza) hovAthI vap no A sUtrathI Do Adeza nahIM thAya. AthI sUtramAM vit nI anuvRtti anAvazyaka che.' (B) dvandvasamAso dvandvasthava yat padaM = uttarapaduM tatsamAnano mavatA (niTM0 8/1)
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 110 (3) daSTAMta - ) so sakhi + Di sakhi + au sakhy + au = saMdhyo (ii) patyo pati + Di pati + ja vanavapattei 2.4.ra6' ) * phUlare 22.22' ne Xin Yan Ji + paty + au = patyo A sUtrathI thato Di no so Adeza pUrvasUtrathI thatA Do Adezano apavAda che. (4) zaMkA- tame sUtramAM kevaLa sagi-mti nAmathI pamAM rahelA dine go AdezanuM ja vidhAna karo cho. paNa "vitna patine pato'(A) sUtrasthaLe pati zabdathI paramAM phi pratyayano Do Adeza karI niSpanna pato prayoga paNa jovA maLe che. A prayoga zI rIte ghaTe? samAdhAna - to prayogane paNa koka dUrgasiMha zrutapAla vigere vaiyAkaraNo mAne che. tethI temanA mate A prayoga samajavo. ahIM yAda rAkhavuM ke bRhattimAM AcAryazrIe anyanA matane darzAvavA vin , mane Avo bahuvacanAna prayoganadarzAvatA ekavacanAH cha prayoga darzAvyo che te teonI avajJArthe che. arthAt AcAryazrIne temano mata ISTa nathI. (5) A sUtranI pravRjyarthe kevaLa sava-tti zabdo hasvakArAnta rUpe ja hovA joIe evuM kema? zaMkA - sUtramAM gi-mti zabdo svarUkArAntarUpe darzAvI ja dIdhAM che. tethI pUrvasUtrathI A sUtramAM 'hunnAgA' nI anuvRtti zA mATe lIdhI? vyabhicAra (Apatti) Avato hoya to tenA vAraNArthe sava-ta. zabdanA vizeSaNa tarIke hunta zabdanI anuvRtti levI paDe. samAdhAnaH- vacapratyayAtta sahI-chatI zabdane laIne sUtrapravRtti na thAya te mATe A sUtramAM 'hulanI' nI anuvRtti Avazyaka che. zaMkA - priyakAnta vI-patI zabdo dIrdha kuMkArAnta che. AthI sUtro pAra hasva rUkArAnA savi-pati zabdo dvArA temanuM grahaNa na saMbhavatA temanA vAraNArthe sUtramAM 'kuntAyAm' nI anuvRtti anAvazyaka che. samAdhAna - " vimana ) 'nyAyathI sUtro pAtta hasva rU kArAnta gi-ti zabda dvArA (A) A sUtra anya vyAkaraNanuM che. (B) zabdanA koi eka bhAganA vaisadazyanA kAraNe te zabda judo gaNAto nathI.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.26 111 kyananta hI I |2|nt sakhI-patI zahanuM 5 ddaa| saMbhavIza cha. mAthI hII I |2|nt sakhI-patI zahanA prAya: ekadezavikRta0' nyAyanA pA24 35 sUtramA 'idudantAbhyAm' pahanI anuvRtti mA1ya che. ___ (a) sakhyi (b) patyi - * 'amAvyayAt0 3.4.23' - sakhAyamicchati bhane patimicchati = sakhi + kyan bhane pati + kyan , * 'dIrghazciyaG0 4.3.108' - sakhIya mane patIya, * 'kvip 5.1.148' - sakhIya + kvip bhane patIya + kvip , * 'ataH 4.3.82' - sakhIya + kvip bhane patIya + kvip * 'kho: pvayavyaJjane0 4.4.121' - sakhI + kvip(0) + Di bhane patI + kvip(0) + Gi , * 'yo'nekasvarasya 2.1.56' - sakhy + Gi = sakhyi bhane paty + Di = ptyi| mahI sakhI + Gi bhane patI + Gi avasthAmA Gi pratyaya 621 i ||2nt sakhi-pati zathI 52mAM na hovAthI A sUtrathI teno zo Adeza na thayo. zaMst:- yAre 'yo'nekasvarasya 2.1.56' sUtrathI sakhy + Di bhane paty + Gi avasthA prApta tha6 tyAre 'sthAnIvA0 7.4.109' sUtrathI kvip pratyayano sthAnivadbhAva manApAthI sakhy + (kvip) + Gi bhane paty + (kvip) + Gi avasthA manAze. tethI vip pratyaya 52 chatAM puna: 'svoH pvayavyaJjane0 4.4.121' sUtrathI pUrvanA no lopa thavo joIe. to kema karatA nathI? samAdhAna :- sakhI + Di ane patI + Gi avasthAmA yo'nekasvarasya 2.1.56' sUtradhI svAha pratyayo para chatAM rUMno Adeza karavo e paravyavasthita ki pratyayAzrita kArya hovAthI bahiraMga kArya che ane vizvam pratyaya 52 7i 'vo: pvayavyaJjane0 4.4.121' sUtrathI yanulopAmA Gi pratyayanI apekSA pUrvavyavasthita mevA vip pratyayAzrita / khopAthI aNtrN| ye cha. tathA aMtaraMga y nuM lopAma 14 42tI qute 'asiddhaM bahiraGgamantaraGge)' nyAyathI priN| I no ya mAheza 35 / masiddha (asat) yatAM yamAheza I 351 manApAthI kvip pratyayanA sthAniyamApane mAzrayIne 'yvoH pvayavyaJjane0 4.4.121' sUtrathI y no lopa na thaI za.mAthI nathI 42tA. (6) mA sUtramA irAnta sakhi-pati zabda 510 bheDama ? (a) priyasakhau - * 'ekArthaM cAne0 3.1.22' - priyaH sakhA yasya sa = priyasakhi + Di (bahu0), * 'DiauM 1.4.25' - priyasakhi + Dau, * 'Dityantya0 2.1.194' - priyasakh + Do = priyskho| (A) maMta2442vAnuM khoya tyAre pUrva yeva madiraM / masiddha (asat) thAya che.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (b) narapatau - * 'SaSThyayatnAt0 3.1.76' - narANAM patiH = narapati (tat0) + Di, * 'DirDI 1.4.25' - narapati + Dau, * 'Dityantya0 2.1.114' - narapat + Dau = nrpto| * 'suH pUjAyAm 3.1.44' - pUjitaH sakhA = susakhi, * 'prAtyavapari0 3.1.47' - sakhAyamatikrAnta: = atisakhi, mane * 'nAmnaH prAga0 7.3.12' - iSadUna: sakhA = bahusakhi bhane iSadUna: patiH = bahupati zahone ki pratyaya sAta 652 bhu sApani 42pAthI susakhau, atisakhau, bahusakhau bhane bahupatau prayogo niSpanna ze. 'mAsa sthaNe i rAnta sakhi-pati zo paNa na DopAthI mA sUtrathI tamanAthI 52mA 29sA Gi pratyayano mo Adeza na thayo. (7) unnyAsamA anya tarI'pagini' vigairene zAvyAcha, nyAre madhunyAsamA 'zaTayana' vigerene darzAvyA che. AcArya pANininA mate vahu pratyaya pUrvakanA ta zabdathI paramAM rahelA ki pratyayano zo Adeza thavAthI bahupatyo pryog| thaze. mArnu 421||ch / pAgani vyA421mA patiH samAsa eva (pA.sU. 1.4.8)' sUtramAM UMti zabdane samAsamAM ja 'dhi' saMjJA thAya che. vadhu pratyaya pUrvakano pati zabda samAsa pAmela na hovAthI tene dhi saMzA nahI thAya. mamAvyA421mA 'GiDauM 1.4.25' sUtracha, ma pani vyA21mA tanI sAme acca dheH (pA.sU. 7.3.119) sUtracha. me sUtramA tamo 'dhi' saMza5 i 712-ta-u72nta nAmathI 52mA 24aa Gi pratyayano au mAheza vicha bhane sAthe sAthe ta dhi saMza nAmanA atyano a 42 mAheza 42rI munau, sAdhau vigaire prayogonI siddhi 42 7. to bahu pratyaya pUrvanA samAsa na pAmelA pati zane patiH samAsa eva (pA.sU. 1.4.8)' sUtrathI dhi saMzAnI prAptinAmamA 'acca dhe: (pA.sU. 7.3.119)' sUtranI pravRtti na thatA bahupatI prayoga siddha nahI thA5, 52 aut (pA.sU. 7.3.118)' sUtrathI Gi no au mAheza yatA bahupatyo prayoga siddha yathe / / 26 / / na nA Didet / / 1.4.27 / / bR.va.-kevalasakhi-pateH parasya TAvacanasya nAdezo Diti pare ekArazca ya uktaH sa na bhvti| saMkhyA, patyA, sakhye, patye, sakhyuH patyuH AgataM svaM vA, sakhyo, ptyau| Diditi eto vizeSaNaM kim ? jsyedbhvtyevptyH| kevalAdityeva? priyasakhinA, susakhinA, bahusakhinA, sAdhupatinA, bahupatinA, priyasakhaye, narapataye, priyasakheH, narapateH AgataM svaM vaa| bahupratyayapUrvAdapi patizabdAt pratiSedhaM kecidicchanti-bahupatyA, bahupatye, bahupatyuH AgataM svaM vaa| anye tu sakhyantAdapi pratiSedhaM pUrveNa DerautvaM cecchanti-bahavaH sakhAyo yasya tena bahusakhyA, evam-bahusakhye, bahusakhyurAgataM svaM vA, bahusakhyau nidhehi / / 27 / /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.4.27 sUtrArtha : 113 kevaLa (ekAkI) dghi ane pati zabdathI paramAM 'Ta: vuMsi nA 1.4.24' sUtrathI Ta| (pR.e.va.) no nA Adeza ane hit pratyayo para chatAM 'hityaviti 1.4.2rU' sUtrathI pUrvanA rU no 5 Adeza nathI thato. sUtrasamAsa : kiti t = vizvet (sa. tat.)| nAtha hilerdhvato: samAhAra: = nADivet (samA.6.)| vivaraNa :- (1) pratiSedha haMmezA prApti pUrvaka ja hoya arthAt kArya prApta hoya to ja teno pratiSedha karavAno hoya. sUtramAM kayA nAma saMbaMdhI TA nA nA Adezano ane hit pratyaya paramAM vartatA haiM Adezano niSedha karyo che te nAma darzAvyuM nathI. AthI jo badhA ja nAmo saMbaMdhI Ta nA nA Adezano ane hit pratyaya paramAM vartatA T Adezano niSedha karIe to 'Ta: putti nA 1.4.24' sUtra ane 'hityaviti 1.4.2rU' sUtra vyartha thavAno prasaMga Ave. je vyAjabI na gaNAya. to kayA nAmane grahaNa karavuM ? e prazna vartatAM bIjA koi niyata nAmane grahaNa karavAmAM pramANa na hovAthI najIkanA pUrvasUtramAM darzAvelA saha-pati zabdonuM ja A sUtramAM grahaNa thAya che. (2) zaMkA :- sUtramAM eka pakSe sahi ane pati A be zabdo che ane bIjA pakSe TA no nA Adeza ane hindu pratyaya para chatAM r Adeza Ama be kAryo che. Ama banne pakSe saMkhyAnI samAnatA che ane jema vanavipateH pada ekavacanamAM che tema Divet pada paNa ekavacanamAM hovAthI vacananI paNa samAnatA che. tethI 'yathAsaMmanuveza: samAnAm^) ' nyAyathI yathAsaMkhyanuM grahaNa thavAthI anukrame li zabdathI paramAM rahelA TA nA nA Adezano pratiSedha ane pati zabdathI paramAM Gi pratyayo hoya to pUrvanA rU nA 6 Adezano pratiSedha thavo joie to tema kema nathI karatAM ? , samAdhAna :- 'rUi-ti-hI-tIya0 1.4.rUdda' sUtramAM 'hi'nuM grahaNa karI 'khri'aMtavALA zabdonA 'vi' saMbaMdhI rU nA sthAne thayelA v thI paramAM rahelA 'si-4s pratyayone r AdezanuM vidhAna karyuM che. hi zabda paNa vi aMtavALo hovAthI tene te sUtranI pravRtti thavI joie. paraMtu jo A sUtramAM yathAsaMkhyanuM grahaNa karIe to hi zabdathI hit pratyayo paramAM vartatA pUrvanA rU nA r Adezano niSedha na thavAthI hi + tti ane hi + Das avasthAmAM 'hityaviti 1.4.2rU' sUtrathI saa + jJa ane saa + has avasthA prApta thavAthI ahIM hi saMbaMdhI rU nA sthAne y thavAno prasaMga ja na rahevAthI 'vruitiItIya0 1.4.36' sUtrathI si-hapratyayono r Adeza na thai zake ane tethI sahyuH prayoga siddha na thavAnI Apatti Ave. tethI 'vruitidvItIya0 1.4.36' sUtrastha dghi nA grahaNathI A sUtramAM yathAsaMkhyanuM grahaNa nathI karatA. athavA 'sadgurito'zAvat 1.4.8rU' sUtramAM sahyuH nirdeza karyo hovAthI jo A sUtramAM yathAsaMkhyanuM grahaNa karIe to AgaLa darzAvyA pramANe savvuH prayoga siddha na thai zakatA 'savvurito0 1.4.8rU' sUtrastha sahyuH prayoga khoTo Thare. AthI te nirdeza ja sUcave che ke A sUtramAM yathAsaMkhyanuM grahaNa nahIM thatuM hoya ane hi + has avasthAmAM 'varSAve0 1.2.26' sUtrathI sabh + has avasthA prApta thatA 'vruitivItIya0 1.4.36' sUtrathI sabh + 3r = savvuH prayoga thato haze. (A) saMkhyA ane vacane karI samAnono yathAsaMkhya anvaya thAya che.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 114 (3) eid - (i) sakhyA (ii) patyA - * sakhi + TA bhane pati + TA * 'na nA Didet 1.4.27' - TA nA nA AzanA niSedha, * 'ivarNAde0 1.2.21' - sakhy + TA = sakhyA bhane paty + TA = ptyaa| (iii) sakhye (iv) patye - * sakhi + De mane pati + De, * 'na nA Didet 1.4.27' -inAe ATezano niSedha, * 'ivarNAde0 1.2.21' - sakhy + u = sakhye mane paty + u = ptye| (v) sakhyuH (vi) patyuH sakhi + Gasi pati + Gas * 'na nA Didet 1.4.27' - inAe mAhezano niSe5 ina e mAhezanI niSedha * 'ivarNAde0 1.2.21' ne sakhya + Gasi paty + Gas * 'khitikhItIya0 1.4.36' - sakhy + ur paty + ur * 'ra: padAnte0 1.3.53' - = sakhyuH / = patyuH / paMyabhImane SaThI vimatimA sakhyuH, sakhyuH mane patyuH, patyuH mA pramANe samAna prayogo yatA khopAthI. vRttimAM paMcamI vibhaktinAM prayogane jaNAvavA mAM padano ane SaSThI vibhaktinA prayogane jaNAvavA svaM padano daSTAMta pachI anuprayoga karyo che. AthI daSTAMtono kramazaH mitrathI AveluM ane mitranuM dhana tathA patithI mAveSu' bhane pati dhana' mA pramANe artha thaze. ___(vii) sakhyo (viii) patyo - * sakhi + Gi bhane pati + Gi, * 'kevalasakhipatero 1.4.26' - sakhi + au bhane pati + au, * 'na nA Didet 1.4.27' - inAe mAhezanI niSedha, * 'ivarNAde0 1.2.21' - sakhy + au = sakhyo bhane paty + au = ptyau| malA pUrva kevalasakhipaterau 1.4.26' sUtrathI sakhi + au mAheza 7ya[ 5ch| 'Gityaditi 1.4.23' sUtrathA sakhi zana aMtya i no e mAheza thavAnI prAptikhatI te pUrva naDI. 21 // 'Gityaditi 1.4.23' sUtranu mA54 'Giau~ 1.4.25' sUtra cha bhane tenuM mAgha 'kevalasakhipaterau 1.4.26' sUtra cha. tethI sarva mAgha (a5qAbhUta) 'kevalasakhipaterau 1.4.26' sUtra khopAthI tanI pUrva pravRti yatA sakhi + au bhavasthAmA 'tadAdezAstadvad bhavanti(A)' nyAya Gi no au mAheza Gi vat manApAthI 'Gityaditi 1.4.23' sUtrathI sakhi zabdanA aMtyarUno je Adeza thavAnI prApti hatI te A sUtrathI niSedhAya che. (A) tate sthAnInA sthAne thayedAM mAhezo sthAniyat manAya che.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 115 (4) 'kintu pratyaya para chatAM je ghU kAra' A pramANe vyadhikaraNatvena hit ne ghU kAranA vizeSaNa rUpe kema darzAvo cho ? eTale ke A sUtrathI kevaLa sahi ane pati zabdane hit pratyayo para chatAM ja je r AdezanI prApti che te ja kema niSedhAya che ? 6.4.27 (a) pataya: * pati + nas, * 'naceot 2.4.22' - te + s, * 'ato0 2.2.23' - patar + nas, * so ru: 2.2.72' - patavar, 'ra: pavAm0 1.rU.rU' - pataya:| ahIM jo hit ne t nAM vizeSaNa tarIke na darzAvIe to koi paNa pratyayo paramAM vartatA ! AdezanI prAptino niSedha thai jAya. tethI nar pratyaya paramAM vartatA 'nasyot 1.4.22' sUtrathI r Adeza na thatAM patava: prayoga siddha na thavAnI Apatti Ave. (5) A sUtramAM kevaLa ja saddhi ane pati zabda joie evuM kema ? (a) priyasalinA * 'pArtha cAne0 rU.2.22' - priyaH sahA yasya 5 = priyasadghi (va60) + TA, * 'Ta: pusi0 2.4.24' -- priyavi + na = priyahinA| - * 'su: jUnA0 rU.1.44' - pUnita: sadyA = susaddhi, * 'nAna: prAr0 7.rU.12' - phalUna: maghA = vaDusavi, * 'prArtha cAne0 rU.2.22' - sAdhu: pati: yasya R = sAdhupati, * 'nAmna: prA'0 7.rU.22' - rUpalUna: pati: = catupati zabdone TA pratyaya lAgatAM upara mujaba sAdhanakA karavAthI sulinA, vadughanA, sAdhutinA ane vaTTupatinA prayoga siddha thaze. (b) privasave * priyasaddhi + 3H, * 'hityavitti 1.4.2rU' - priyaa + 3, zra 'dvaito 1.2.2rU' - priyasav + 3 = priyamavaye| - narapati ane priyasaddhi zabdanA narapataye, priyasaa: ane = 'SacayatnAt. rU.2.76' - narALAM pati: narapateH prayogonI sAdhanikA sugama hovAthI jAte samajI levI. A sarvasthaLe saddhi-pati zabdo samAsa pAmela hovAthI temaja pUrvamAM vahu pratyaya lAgyo hovAthI kevaLa rUpe na vartatA A sUtrathI temanI paramAM rahelA TA nA nA Adezano niSedha temaja hit pratyaya paramAM vartatA pUrvanA rU nA 6 Adezano niSedha na thayo. (6) keTalAka vaiyAkaraNo vahu pratyaya pUrvakanA pati zabdane A sUtrathI thato pratiSedha icche che, tethI temanA mate vadhupatnA, vahupatne, vahupatyuH prayoga thai zakaze.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 116 (7) anya vaiyAkaraNo mAtra kevaLa satta zabdane ja nahIM paNa samAsa pAmelA sava aMtavALA zabdane paNa mAsUtroti pratiSedha bhane kevalasakhipaterau 1.4.26' sUtrota Gi pratyayanA au mAhezane 72cha cha. tethI manAM bhate sA sUtrathI 'bahavaH sakhAyo yasya = bahusakhi, tena = bahusakhyA' mA 1 pramANe bahusakhye, bahusakhyuH mane pUrvasUtrathI bahusakhyau prayogo 45 zaze / / 27 / / striyA GitAM vA dai-dAma-dAma-dAm / / 1.4.28 / / ___ bR.va.-striyAH striliGgAdidudantAcchabdAt pareSAM tatsambandhinAmanyasambandhinAM vA syAderDitAM De-DasiGas-DInAM sthAne yathAsaMkhyaM 'dai dAs dAs dAm' ityete AdezA vA bhavanti, dakAro "Dityaditi" (1.4.23) iti vizeSaNArthaH / buddhyai, buddhaye; buddhyAH , buddheH 2 AgataM svaM vA ; buddhyAm, buddhau ; dhenvai, dhenave ; dhenvAH, dhenoH 2 ; dhenvAm, dhenau ; evam-muSTyai, muSTaye ; iSve, iSave ; zucyai, zucaye ; paTdai, paTave ; patyai, pataye ; jIvapatyai, jIvapataye striyai ; kanyA patiryasya yasyA vA kanyApatyai, kanyApataye ; evam-priyabuddhyai, priyabuddhaye ; priyadhenve, priyadhenave ; priyAzanyai, priyAzanaye ; atizakaTye, atizakaTaye striyai puruSAya vA ; eSu samAsArthasya puruSatve'pi patyAdizabdAnAM striitvmsti| anye tu puruSasya samAsArthatve sati necchanti, tanmate-priyabuddhaye, priyadhenave puruSAyetyeva bhvti| anyastu puruSasyaiva samAsArthatve sati icchati, na striyAH, tanmate-'atizakaTya, priyadhenvai puruSAya' ityatraiva bhavati, na tu 'atizakaTye, priyadhenave striya' itytr| striyA iti kim ? munaye, saadhve| iduta ityeva? gave, nAve // 28 // sUtrArtha :- sIliMga i 4|2raant bhane u 4|2|nt zathI 52mA 27lA tenAsaMbaMdhI anya saMbaMdhI De-Dasi Gas-Gi pratyayono anubhe dai-dAs-dAs-dAm mAheza vi thAya che. sUtrasamAsa :- . daizca dAs ca dAs ca dAm ca = dai-dAs-dAs-dAm + jas (i.i.)| yathAsaMkhyalAbhAya 'dAm' ityetadantAt padAjjasamAnIya 'mAtrAlAghavamapyutsavAya manyante vaiyAkaraNAH' iti nyAyena mAtrAlAghavArthaM sautratvAt tallopo vihitH| tsmaat-dai-daas-daas-daam| vi121 :- (1) zaMst :- bhezA vizeSA vizeSyane sApekSa Doya cha arthAt vishessyn| amAve dhyAya vizeSa saMbhavI zatuM nathI. to mA sUtrastha striyAH vizeSAno pUrvasUtrathI sakhi-pati zanI anuvRtti lai vizeSya evA temanI sAthe anvayana karatA vizeSyabhUta kArAnta-3 kArAnta zabdasAmAnyanI sAthe anvaya kema karo cho? samAdhAna :- 'patyunaH 2.4.48' sUtramA pati za 4thI 52mA 27sA Gasi pratyayano khitikhI0 1.4.36' sUtrathA ur mAheza 72rI patyuH nidRza yA cha. mA sUtrastha striyAH 54ne pUrvasUtrathI sakhi-pati zahAne manuvAdI manuM vizeSA manApI to pati za04thI 52mAM Gasi pratyayano mA sUtrathI dAs mAheza thapAthI patyAH prayoga thavAnI
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.28 117 prApti vartatA patyu: prayoga ghaTI na zake, chatAM karyo che tenAthI jaNAya che ke A sUtrastha striyA: pada pUrvasUtrathI na anuvartatA saMva-pati zabdonuM vizeSaNa nahIM banatuM hoya. athavA jo striyA: pada pUrvasUtrAnuvRtta sarva-pati vizeSyonI sAthe anvaya pAme to vitI vI. 2.4.rUdda' sUtrokta si-3 pratyayonAM 3 AdezAtmaka vizeSavidhi dvArA A sUtrokta si-3 pratyayonA rAAdezAtmaka sAmAnyavidhino bAdha thavAthI A sUtramAM AdezanuM vidhAna nirarthaka Thare. temaja A sUtrastha striyA: padane sava-pati zabdanA vizeSaNa rUpe darzAvIe to sUtrota re Adi vit Adezo sagi-mtti zabdone laine pravarte. have hiti 2.4.22' sUtrokta -goAdezanA niSedhAtmaka phaLanI prApyarthe sUtramAM re vigere Adezo vit rUpe darzAvyA che. paNa hindu pratyaya paramAM vartatA DityaMti 2.4.23" sUtraprApta -ti zabdanAM aMtyanA 4 Adezano to 'na nA hitu 2.4.ra7' sUtrathI ja niSedha thai jato hovAthI AdezanA niSedhArthe sUtramAM re Adi Adezo vi rUpe darzAvavA nirarthaka Thare. A badhA kAraNa najaramAM rAkhI ame sUtrastha striyA vizeSaNano anvaya saMg-mti zabdonI sAthe na karatA vizeSyabhUta rUkArAnta-rUkArAnta zabda sAmAnyanI sAthe karyo che. (2) sUtrastha striyA: pada paMcamyA hovAthI saMbaMdhArthaka SaSTInA abhAvamAM A sUtrathI te strIliMga nAma samAsa vigere thavAthI puMliMgamAM vartatuM hoya to paNa Adi Adezo thaze. jemake - ja priyA ddhaH ya ra = priyavRddhi + ? avasthAmAM ke pratyaya Tu kArAnta puliMga pravRddhi nAma saMbaMdhI che. chatAM te samAsanA ghaTaka mULathI strIliMga evA vRddhi zabdathI paramAM hovAthI teno A sUtrathI Te Adeza thavAthI ja priya + re, rUva 22.22' - privrukya + hai = priyavRddha prayoga thAya che. (3) A sUtramAM TeAdi pratyaya AdezamAM je sui darzAvyo che te DityaMti 2.4.22' sUtramAM ati pada dvArA ki evA Di pratyayo paramAM vartatA te sUtranI pravRttino niSedha thaI zake te mATe darzAvyo che. (4) dAMta - (i) buddha (ii) vRddhacI. (iii) vRddhacam vRddha + je vRddhi+ /4m yuddhi + ki ja "nniA hatAM. 2.4.28' - vRddhi + buddhi + dAs buddhi + dAm japhare 1.2.22' - vRdi + re buddhy + dAs buddhy + dAm karo H 22.72' - 1 buddhyAr * pAne rUbarU' nuM ! = vRddhayo. = yuddhacA: = cA (A) sarvatra vize samAcaM vAdhyate na sAmAnya vizeSa: I
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 118 (iv) buddhaye - * buddhi + De , * 'Gityaditi 1.4.23' - buddhe + De , * 'edeto0 1.2.23' - buddhay + u = buddhye| (v) buddheH - * buddhi + Gasi/Das, * 'Gityaditi 1.4.23' - buddhe + Dasi, * 'edodbhyAM 1.4.35' - buddhe + r , * 'ra: padAnte0 1.3.53' - buddheH| (vi) buddhau -* buddhi + Di , * 'Gi 1.4.25' - buddhi + Dau, * 'Dityantya0 2.1.114' - buddha + Dau = buddhau| (vii) dhenvai (viii) dhenvAH (ix) dhenvAm dhenu + De dhenu + Gasi/Gas dhenu + Gi * 'striyA DitAM0 1.4.28' - dhenu + dai dhenu + dAs dhenu + dAm * 'ivarNAde0 1.2.21' - dhenv + dai dhenv + dAs dhenv + dAm * 'so ruH 2.1.72' - / dhenvAra * 'ra: padAnte0 1.3.53' - / dhenvAH / = dhenvai| = dhenvAH / = dhenvaam| (x) dhenave -* dhenu + De , * 'Dityaditi 1.4.23' - dheno + De , * 'odauto0 1.2.24' - dhenava + u = dhenve| ___(xi) dhenoH - * dhenu + Dasi/Gas, * 'Gityaditi 1.4.23' - dheno + Gasi/Gas, * 'eoddhyAM0 1.4.35' - dheno + r , * 'ra: padAnte0 1.3.53' - dhenoH| (xii) dhenau -* dhenu + Gi , * 'Diau~ 1.4.25' - dhenu + Dau, * 'Dityantya0 2.1.114' - dhen + Dau = dhenau| mA pramANe (A)muSTyai, muSTaye, iSvai, iSave vigere prayoganI sAdhani sama devI. ane jIvAnAM pati = jIvapati tenA jIvapatyai bhane jIvapataye prayoga, kanyA patiryasya yasyAH vA = kanyApati tenA (A) (i) saMpiNDitAGguliH karaH muSTiH (mAlAkoSa) - megA 328ii mAgaNIvANA ne muSTi vAya.' muSTi za6 puM-sI mayasiMgI cha. (ii) iSu za6 trivizacha. (iii) pAvake zuciH mAsyamAtye cAtyupadhe puMsi madhye site triSu (amarakoSa kA.3 varga-4, zloka 29) pAvake = magni, mAsi = aSADha, amAtye = sathi1, upadhe = dharma mAhinA parIkSAthI zuddha yitta' / / amiAM zuci zabda siMgacha bhane madhye = pavitra malA site = zuma'mA arthamAMta triliMgacha. (iv) 'kASTe tu kRcchragahane dakSAmandAgadeSu tu| paTu dvau vAcyaliGgau ca (amarakoSa kA.3 varga.4 zloka-42) - kaSTa za6 'kRcchra = hu ne gahana = mahAvana' arthamAvata cha bhane paTu zaha 'dakSa = GdhogI, amanda = [5tivANo bhane agad = niroga' arthamA varta cha. mAnne ho vAyaliMga = trisiMgacha.' (v) patirdhave nA triSvIro (vizva.) - vArtha: pati za6 puMliMgacha.tyAre zArtha te triliMga che. A badhI vAtane najaramAM rAkhatA yathAyogya arthane laIne jyAre A zabdo strIliMgamAM vartatA hoya tyAre teo A sUtranA viSaya banaze.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.28 119 nyApatye ane cApato prayoga, priyA vRddhi yasyA vI = priyavRddhi tenA priyavRddha ane priyavRddha prayoga, zarmAtantADatinto va = gatizaTi tenA tarITya ane tIkaTa vigere prayoga pUrvavat siddha karI levA. ahIM cApati vigere samAsasthaLe sAmAsikazabdathI vAcya padArtha puMliMga hovA chatAM samAvartI uta vigere zabdo strIliMga hovAthI tenAthI paramAM rahelA Di pratyayonAM A sUtrathI vigere Adeza thaze. (5) ahIMyAda rAkhavuM ke cA patiryaMca tat = nyApati vigere samAsasthaLe samAsa pAmelA zabdathI vAcyapadArthanapuMsakaliMga hoya tyAre prajApati + avasthAmAM para evA 'nAstha0 2.4.64' sUtrathI gUno Agama thatAM nyAtim - Dam = cApatana: prayoga thaze ane jyAre vAnyata: puHTo 2.4.6ra' sUtrathI (samAsArtha Adi) vizeSyavaze napuMsakaliMgamAM vartatA nAmyanta napuMsakaliMga nAmane vikalpa puMvarbhAva thAya tyAre 'banAsvare 2.4.64' sUtrokta - Agamano niSedha thavAthI puMvarbhAva avasthAmAM ja vikalpa lAgatA A sUtranI pravRtti thatAM nyApatyA: ane na thAya tyAre cApate. prayoga thaze. Ama napuMsakaliMgamAM samAsa pAmela cApata vigere zabdonA traNa prayoga thaze. (6) anya cAMdravyAkaraNanA racayitA caMdragAmI vigere jyAre prajApati Adi samAsasthaLe sAmAsika zabdathI vAcya padArtha pulliMga hoya ane samAsavartI pati vigere zabdo strIliMga hoya tyAre temanAthI paramAM rahelA Di pratyayanAM A sUtrathI vigere Adeza icchatA nathI. tethI temanA mate jivavuddha ane prinave puruSa prayoga ja thaze. ahIM anyakAranA matane darzAvavA graMthakArazrIe 'jo Ama bahuvacanAH nirdeza karyo che, tethI jaNAya che ke gaMdhakArazrIne paNa anyakArano mata saMmata che. zaMkA - jo graMthakArazrIne anyano mata saMmata che to teo potAnA vyAkaraNanA sUtrathI A vAta zI rIte siddha karaze? samAdhAna - AgaLanA strInUta: 2.4.22' sUtramAM je strI zabda che teno tyAMthI viccheda karIne A sUtramAM grahaNa karI graMthakArazrI potAne iSTa evo anyakArano mata svaracita sUtrathI siddha karaze. te A rIte -- strIbUta: 2.4.22' sUtrathI strI zabdano viccheda karIne A sUtramAM grahaNa karavAthI A sUtrano artha "strIliMgamAM vartatA kArAnta-3 kArAnta nAmathI paramAM rahelA Dit pratyAyanA tainAtrAm Adeza thAya che. paNa jo te ? kArAnta-3 kArAnta nAmathI strIliMga padArtha abhidheya (vAcyo hoya to Avo thaze. ahIM 'jo te kArAnta-3 kArAntanAmathI strIliMga padArtha abhidheya hoya to ATalo artha 'strIvUta: 2.4.22' sUtrathI vicchedIne A sUtramAM
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana grahaNa karelA strau zabdathI prApta thAya che. AthI have 'jyAre bahuvrIhi vigere samAsa dvArA samAsavartI haiM kArAnta3 kArAnta uttarapada arthAntaramAM saMkrAnta thAya arthAt samAsanA vizeSyabhUta anyapadArtha ke pUrvapadArthanA vizeSaNa tarIke varte tyAre arthAntaranI saMkrAntipUrve (samAsapUrvanI vigrahAvasthAmAM) uttarapadabhUta te nAma strIliMga hovuM joie' A artha sUtrastha striyAH zabdathI prApta thAya che. ane 'arthAntaramAM saMkrAnti pachI paNa arthAt uttarapadabhUta rU kArAnta-3 kArAnta nAme samAsanA vizeSyabhUta anyapadArtha ke pUrvapadArthanuM vizeSaNa banyA pachI paNa strIliMga padArthanuM vAcaka banavuM (strIliMgamAM vartavuM) joie' A artha uttarasUtrathI vicchedIne A sUtramAM grahaNa karelA strI zabdathI prApta thAya che. arthAntaramAM saMkrAnti pachI uttarapadabhUta strIliMga nAma puMliMga padArthanuM vizeSaNa bane to tenAthI strIliMga padArtha vAcya na banI zake. A rIte 'samAsarahita ane bahuvrIklyAdi sAmAsika banne avasthAmAM rU kArAnta-3 kArAnta nAma strIliMgamAM vartavuM joie' Avo artha nirNaya thavAthI anyakArano mata AcAryazrInA racelA sUtrathI siddha thai jAya che. (7) anya 'kSIrataragiNI'nA racayitA 'kSIrasvAmI'ema mAne che ke jyAre nyAti vigere samAsasthaLe sAmAsikapadavAcya padArtha puMliMga hoya tyAre ja temanAthI paramAM rahelA GipratyayonA A sUtrathI vaeN vigere Adezo thAya che. tethI temanA mate atirAce, priyaSetve, nyApatye puruSA vigere puMliMga samAsArtha sthaLe ja A sUtrathI te Adi Adezo thaze, paNa atizalye, priyaSetve, nyApatye striye vigere strIliMga samAsArtha sthaLe A Adezo na thavAthI atirAve, priyaSenave, nyApataye prayogo ja thaze. ja ahIM 'kSIrasvAmI'no A mata bhASyakAra 'zrI pataMjalI'vigerenA mata dvArA virUddhapaNe khaMDita karAyo che ane graMthakArazrIne paNa te ja iSTa hovAthI temaNe 'kSIrasvAmI'nA matane darzAvatA ekavacanAnta prayoga karyo che. ahIM anye ane anyaH Ama anukrame bahuvacanAnta ane ekavacanAnta prayoga uparathI samajI zakAya che ke jyAM graMthakArazrIne anya vyAkaraNakArano mata saMmata hoya che tyAM teozrI temanAM matane darzAvavA anya, vigere bahuvacanAnta prayoga kare che ane jyAre temano mata iSTa nathI hoto tyAre teozrI temanA matane darzAvavA anyaH, zcit vigere ekavacanAnta prayoga kare che. jemaka - 'vanavipatero 1.4.ra6' sUtranI bRhatkRttimAM 'patAviti zrcit' Ama ekavacanAnta nirdeza karI tenA bu. nyAsamAM jaNAvyuM che ke 'zcivitye vacananirdezovajJArtha kRti' (4) TM kArAnta-3 kArAnta strIliMga nAmane ja laine A sUtra pravarte evuM kema ? (a) munaGe -- * muni + 3 * 'hityavitti 1.4.2rU' - mudde + Ge, * 'ato0 1.2.2rU' - munam + 3 = munaye|
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.29 121 (b) sAdhave - * sAdhu + De, * 'Dityaditi 1.4.23' - sAdho + De , * 'odauto0 1.2.24' - sAdhava + u = saadhve| ahIM banne nAmo puliMga hovAthI tenAthI paramAM rahelA hindu pratyayonA A sUtrathI re vigere Adeza nA thayA. (9) mA sUtranI pravRttyarthe strIliMga nAma i 4|2|nt-u ||soge'bhe abha ? (a) gave (b) nAve -* go + u bhane nau + De, * 'odauto0 1.2.24' - gav + u = gave bhane nAva + u = naave| ahIM strIliMga nAma ? kArata-3 kArAnta na hovAthI A sUtrathI tenAthI paramAM rahelA ki pratyayonA re vigere mAzo na ya / / 28 / / strIdUtaH / / 1.4.29 / / bR.va.-nityastrIliGgAdIkArAntAdUkArAntAcca zabdAt pareSAM tatsambandhinAmanyasambandhinAM vA syAdeDitAM sthAne yathAsaMkhyaM 'dai, dAs, dAs, dAm' ityete AdezA bhvnti| nau, nadyAH, nadyAH, nadyAm ; lakSmyai, lakSmyAH, lakSmyAH , lakSmyAm ; kurorapatyaM strI "dunAdi0" (6.1.118) ityAdinA jyaH, tasya "kurorvA" (6.1.122) iti lupi, "uto'prANinazca0" (2.4.73) ityAdinoGi kurUH, kurve, kurvAH, kurvAH, kurvAm ; vadhvai, vadhvAH, vadhvAH, vadhvAm ; evam-brahmabandhvai, brahmabandhvAH 2, brahmabandhvAm ; varSAbhve, varSAbhvAH 2, varSAbhvAm ; atilakSmyai atitantryai ativadhvai striyai puruSAya vA ; kumArImicchatIti kyanantAt kumArIvAcaratIti kvibantAd vA kartari kvip kumArI, tasmai kumArya brAhmaNAya brAhmaNyai vA ; kharakuTIva kharakuTI, tasmai kharakuTyai brAhmaNAya brAhmaNyai vaa| striyA ityanuvartamAne punaH strIgrahaNaM nityastrIviSayArtham, teneha na bhavati-grAmaNye khalapve striyai| IdUta iti kim? mAtre, duhitre, buddhye, dhenve| 'AmalakyAH phalAya AmalakAya, atikurave, atikumAraye' ityatredUta iti varNavidhitvena sthAnivadbhAvAbhAvAdIkArokArAntatA nAstIti na bhvti| GitAmityeva ? nadyaH, vadhvaH / / 29 / / sUtrArtha:- nityastrIliMga Tu kArAnta ane 3 kArAnta zabdathI paramAM rahelA tenA saMbaMdhI ke anya saMbaMdhI syA De-Gasi-Gas-Gi pratyayanA anubhe dai-dAs-dAs-dAm mAheza thAya che. sUtrasamAsa :- . Icca Ucca = IdUt (s.dv.)| striyAmIdUt = strIdUt (s.tt)| tasmAt = striiduutH| vi12|| :- (1) it :- ne sUtrastha strIdUta: 56sthaNe strIyAmIdUt = strIdUt bhAma saptamAta 535 samAsa urIbhe to vIsiMgamA vilita i 2-u / 2' mAvo artha thavAthI manu 'uNAdi -711,715,843' sUtrothI
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana - pratyaya lAgI niSpanna tatrI, strI, pUvigere kRdanta strIliMga nAma sthaLe temaja zri (fzrI) dhAtune vidyuo 5.2.8rU' sUtrathI ziva pratyaya lAgI nipAtanathI dIrdha kuMkArAnta rUpe niSpanna zrI vigere dhAtustrIliMga(A) nAma sthaLe je kuM- pratyayo thayA che te striya nRto. ra.4.?' ane 'DatoDa prALane 2.4.72' vigere sUtrathI thatA DI. ane pratyayanI jema strIliMgamAMtha) vihita na hovAthI tatrI vigere strIliMga nAmathI paramAM Di pratyayanA A sUtrathI hai Adi Adeza nahIM thaI zake. samAdhAna - A Apatti nahIM Ave. kema ke ame strIno saptamItapurUSa samAsa rUpe vigrahana karatA 'striyavadUto yasya tat = strIvU' Ama bahuvrIhisamAsa rUpe vigraha karIzuM. tethI have 'strIliMga evA rU kAra-3kAra che jene te strInU Avo artha thavAthI strIliMgamAM vartatA DI ane pratyayAtta nAmonI jema strIliMgamAM vartatA tatrI, nakSmI, zrI, pUvigere zabdone paNa strIliMga evA ? kAra-3 kAra aMte hovAthI strI evA temanAthI paramAM rahelA phi pratyayanA A sUtrathI Tre vigere Adeza thai zakaze. zaMkA - ahIM paNa Apatti Avaze ja. kAraNa kyAre paNa samudAya e ja strIliMga hoya samudAyanA avayavo nahIM. arthAt prastutasthaLe tatrI, takSmI, zrI, yU vigere pratyaya-prakRtino samudAya ja strIliMga kahevAya paNa tatrI vigere samudAyanA avayavabhUta kevaLa tanna, tri, pram vigere dhAtu rUpa prakRti ke pachI pAki sUtra 711, 715, 843 temaja vidyu .2.83' sUtrathI thatA kevaLa chuM ane pratyaya strIliMga na kahevAya. tethI tame darzAvelA bahuvrIhinA vigraha pramANe tatrI vigere strIliMga zabda sthaLe strIliMga evA kAra- kArana saMbhavI zakatA hovAthI tatrI vigere zabdanuM bahuvahinA vigraha pramANe strIvUt rUpe grahaNa na thatA temanAthI paramAM rahelA ki pratyayanA A sUtrathI vigere Adeza na thaI zakavAnI Apatti pUrvavat UbhI ja rahe che. samAdhAna - tame amane banne pakSe Apatti darzAvI. paNa eka pakSe Apatti nahIM Ave. kAraNa ke prathamapakSe ame je striyAmaudUta = strInU A pramANe saptamI purUSa samAsa karyo che teno "strIliMgamAM vihita chuM kAra-ka kArathI paramAM rahelA' evo arthana thatA strIliMgamAM vartatA huM kArAnta-1 kArAnta nAmathI paramAM rahelA Avo artha thaze. tethI tatrI, sUkSmI, zrI, pU vigere zabdo 'pha tu prAthavadhi cAlatUvevasva ta.' (A) () dhAtune kRdantano vizva pratyaya lAgavAthI niSpanna zrI nAmano Ama to kRdanta strIliMga nAmomAM samAveza thai zake. paNa ahIM 'vivavattA ghAtutva notti zarva 2 pratipazyanta' nyAyane AzrayIne tene dhAtu gaNI dhAtustrIliMga nAma rUpe pRthar jaNAvyuM che. (B) 'triya nRto. ra.4.2' ane 'toDa0i 2.4.7rU' vigere sUtramAM strIliMgamAM phI ane ka pratyayo thAya che' A rIte vidhAna kareluM hovAthI phI ane pratyayo strIliMgamAM vihita che ema kahevAya. paNa '30 722, 75, 84rU' ane 'vibhu 5.2.8rU' sUtramAM strIliMgamAM chuM ane pratyaya thAya che' ema vidhAna na hovAthI teo strIliMgamAM vihita na kahevAya. (C) jhArAntamUrAnta = svaraM nAma strInim kRtsambanyino pAvaDuto tanta nAma strIliMkAma(0i2/4)
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.29 123 (liGgA0 strI0 praka0 zlo04) pAhane anusAre strIliMgamAM vartatA I arAnta U arAnta nAmo hovAthI temanAthI paramAM rahelA hit pratyayanA A sUtrathI re vigere Adeza thai zakaze ane bIjA pakSe paNa samudAyanA dharmano tenA avayavamAM Aropa karavA dvArA samudAya mATe vaparAtA zabdathI avayavano vyapadeza (kathana) thai zake che. arthAt jema zarIranA avayavabhUta hastAdimAM zarIratva dharmano Aropa karI teno zarIra rUpe vyapadeza thai zake che (eTale ke hAtha vigerene mATe jema zarIra zabda vAparI zakAya che) tema prastutasthaLe tantro vigere strIliMga zabdonA avayavabhUta - pratyayomAM paNa tantrI vigere strIliMga zabdomAM rahelA strIliMgatva dharmano Aropa karI strIliMga rUpe vyapadeza thai zake che. tethI 'striyAvIdUtau yasya tat = strIdUt' khAbha jaDuvrIhinA vigraha prabhAeMge tantrI vigere zabhone strIliMga mevA I kAra- kAra saMbhavI zakavAthI temanuM strIvat rUpe grahaNa thai zakatA strIvRt evA temanAthI paramAM rahelA 'ipratyayanA A sUtrathI re vigere Adeza thai zakaze. (2) dRSTAMta - (i) nadyai * 'strIdUtaH 1.4.29' * 'ivarNAde0 1.2.29' * 'so ruH 2.1.72' * 'ra: padAnte0 1.3.53' * 'strIdUtaH 1.4.29' * 'ivarNAde0 9.2.21 ' * 'so ruH 2.1.72' * 'raH padAnte0 1.3.53' nadI + Ge nadI + dai nady + dai - - kuru + De kuru + dai kurv + dai (ii) nadyA: = ndyai| = nadyAH / = FET:1 = nadyAm / lakSmI zabhanI sAdhanA upara prabhAege samannvI ne kuru zabhane kurorapatyaM strI Ama strI apatya arthabhAM 'dunAdikurvit0 6.1.118' sUtradhI JyaH (ya) pratyaya lAgatA teno 'kurorvA 6.1.122' sUtrathI sopa thayA jAha 'uto'prANina0 2.4.73' sUtrathI strIliMgano UG pratyaya lAgI niSpanna kuruH zabdanA prayogo (v) kurve (vi) kurvAH (vii) kurvAH (viii) kurvAm bhAvA thaze. (v) kurve (vi) kurvA: kuru + Gasi = nadI + Gasi nadI + dAs nady + dAs nadyAr nadyA: (iii) nadyA: kuru + dAs kurv + dAs kurvAr kurvAH = nadI + Gas nadI + dAs nady + dAs nadyAr nadyA: (vii) kurvA (iv) nadyAm kuru + Gas nadI + Gi nadI + dAm nady + dAm (viii) kurvAm kuru + dAs kurv + dAs kurvAr kurvAH kuru + Gi + kurve / kurvAH / kurvAm / kurvAH / = vadhU, brahmA bandhurasya = brahmabandhu ne uto'prANina0 2.4.73' thI UG pratyaya lAgatA brahmabandhU, varSAsu bhavatIti kvip = varSAbhU, lakSmImatikrAntA'tikrAnto vA = atilakSmI, atitantrI, ativadhU khA jadhA zajhonI sAdhanA kuru + dAm kurv + dAm | =
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 124 pUrve batAvelAnI ane guru zabdo pramANe samajI levI. mAtra eTaluM vizeSa ke varSAbU zabdane phevigere pratyayAdezo paramAM vartatA aMtyajhano - Adeza'punarvaSa0 2..' sUtrathI thaze. ane mAiimacchati arthamAM 'gamAyA rU.4.rara-nArI + can = mArA (ghAtu), vizvam pa..248' - kumArI tati vim = mArI + vizva ja "taH 4.rU.82' kumArI + vizva ja 'vo. 0 4.4.22' - mArI + vizvam (o) = kumArI nAmanA prayoga karI zabdava samajavA. athavA bIjI rIte kahIe to ja mArIvA rati arthamAM 'tuM. vivasva rU.4.21' mArI + viva6 (0) = kumAra (dhAtu), ka "vivad pa..148' + marI + vizvam (0) = mArI nAmanA prayoga nI zabdavat jANavA. dA.ta. - mA brAhagaLAya grAha vI. ahIM Ama to mArI nAma dIrgha kArAnta strIliMga nAma hovAthI tenAthI paramAM rahelA phipratyayanA A sUtrathI vigere Adeza zakya ja hatA, chatAM jyAre uparokata rIte vacana, vivadhU pratyayothI niSpanna mArI nAma puMliMga vigere nAmonA vizeSaNa rUpe anya saMbaMdhI vartatuM hoya tyAre paNa A sUtranI pravRtti thAya che te darzAvavA bRhattimAM A prakriyA batAvI che. temaja uraTIva harakuTI) Ama ahIM sAdagdha hovAthI upamAna upameyabhAva che ane abheda upacAra) hovAthI rava zabdano prayoga na thatA teno harakuce drAkSanA prAALe vA Avo prayoga thAya che. tenA rUpo navI zabdavat thaze. (3) zaMkA - pUrvasUtrathI striyA: nI anuvRtti AvatI hatI to A sUtramAM punaH strI zabdanuM grahaNa zA mATe karyuM che? (A) juo '3pamAna sAmAnya rU.2.202' sUtramAM strIzyAma no vigraha zAstrIya strI ane strI vAso zyAma ra = zAstrIyAmAM darzAvyo che. prastuta sthaLe upamAnopameyabhAva che, paNa samAsa na vartatA varaTI brAhmaNo drANI vA Ama prayoga darzAvyo che. ahIM varakuTI = hajAmanI dukAna. varaTI brAhmaNo brAhmaNI vA no artha hajAmanI dukAna svarUpa brAhmaNa ke brAhmaNI na thatA hajAmanA dukAna jevo brAhmaNa ke brAhmaNI' Avo thaze. kAraNa ke brAhmaNa ke brAhmaNI kyAreya hajAmanI dukAna rUpe saMbhavI zake nahIM, paNa abheda upacAra karavAthI Avo prayoga thai zake che. jemaka - siMho mALavava: A abheda upacAravALo prayoga che. kAraNa ke manuSya kyAreya siMha rUpe saMbhavI zake nahIM. tethI ahIM sihasazo mALavava: Avo artha thAya che. e ja rIte loka vyavahAramAM paNa atidhArmika saMsArI vyaktine mATe A sAdhu che Ama abheda upacAravALo prayoga karAya che. paNa saMsArI kyAreya sAdhu rUpe saMbhavI zake nahIM tethI te sthaLe 'A sAdhu jevo cheA pramANe artha pratIta thAya che. A ja rIte rUva ke saza zabdanA abhAve prastutasthaLe paNa samajI levuM. ahIM upameya evA brAhmaNa ke brAhmaNIne hajAmanA dukAnanI upamA eTalA mATe ApI che ke jema hajAmanI dukAna lokonA kapAyelA vALathI bharAyelI hovAthI vALavALI hoya che tema A brAhmaNa ke brAhmaNI paNa potAnA zarIra upara ugelA ghaNA kezavALA hovAthI hajAmanI dukAna jevA che. (juo 1.1.29 khU.nyAsa)
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.21 125 samAdhAna - "striyA kirtA vAva 2.4.28'A pUrvasUtramAM rahelA strI zabdanA kAraNe strIliMgamAM vartatA rU kArAnta- 3 kArAnta zabdanuM te sUtramAM grahaNa thatuM hatuM. paraMtu te zabda strIliMgamAM ja varte tevo joie bIjA liMgamAM nahIM Avo koI niyama tasUtrastha strI zabdane laIne thaI zakato na hato. tethI te sUtramAM puMliMga ane strIliMga ema ubhayaliMgamAM vartatA hu mAni vigere zabdo temaja guNavacana hovAthI traNe liMgamAM vartatA paTu vigere zabdo paNa jyAre strIliMgamAM vartatA hoya tyAre temanAthI paramAM rahelA pratyayonA vikalpa se Adi Adezo thaI zakatA hatA. paraMtu A sUtramAM to je dIrdha kuMkArAnta-kakArAnta zabdo mAtra strIliMgamAM ja varte tevA hoya arthAt nityastrIliMga hoya temanAthI ja paramAM rahelA DipratyayonA vigere Adezo karavAiTa che. pUrvasUtrAnuvRta triyA: zabdathI 'strIliMga evA huMkArA- kArAnta zabdathI ATalo ja artha prApta thatA nitya strIliMga evA kuMkArAnta- kArAnta zabdathI' AvA arthanI prArthe sUtramAM punaH strI zabdanuM grahaNa karyuM che. tethI have je dIrdha kArAnta- kArAnta zabdo triliMga haze temane varjIne mAtra strIliMgamAM ja vartatA dIrgha kArAnta-% kArAnta zabdothI paramAM rahelA Dit pratyayonA A sUtrathI Tre vigere Adezo thai zakaze. tethI nayatIti vim = prA nI ane unna punAtIti viva| = unnapU avasthAmAM vivat pratyayAA nAma banelA nI ane nU no 'yu kRtI rU.2.46' sUtrathI anukrame grAma ane lata zabdanI sAthe tapurUSasamAsa thatA temaja prAmAtriya: 2.3.72'sUtrathI prama zabdathI paramAM rahelA nI zabdanAno Adeza thavAthI niSpanna maLI ane uttapUzabdo kriyApravRttinimittaka hovAnA kAraNe triliMga hovAthI teo strIliMga zabdanA vizeSaNa tarIke strIliMgamAM vartatA hoya to paNa nityastrIliMga na hovAthI temanAthI paramAM rahelA Di pratyayanA A sUtrathI phevigere Adeza nahIM thAya. tethI A sUtrathI maLe Dhiye ane uttarva Dhiye prayoga na thatA grAma + ? ane unnapU + ? avasthAmAM virvavRtta. 2..18' sUtrathI anukrame rUM no ane jhano n Adeza thavAthI grAma Lei ane vanave stri prayoga thaze. zaMkA - AdhyAyatIti viva ane pradhyAyatIti vim Ama vidyu0 5.2.83' sUtrathI vizva pratyaya lAgI nipAtanathI niSpanna ane pradhA zabdo paNa kriyApravRttinimittaka hovAthI triliMga che. tethI teo prALa vigere zabdonI jema nityastrIliMga zabdo na hovAthI temanAthI paramAM rahelA hindu pratyayanA A sUtrathI ke Adi Adeza karI ane praNe prayoga zI rIte karI zakAya? te vicAraNIya (A) strI-pusayo: sthAnizanIya patApA (30) (B) TLe vastitva tad na vartane te juvAnA: 1
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanaM che.(A) temaja je zabdo pUrve strIliMga padArthanA vAcaka hovAthI strIliMgamAM vartatA hoya ane pAchaLathI pUrve darzAvyA mujaba mArye brAhmaLAya vigere vittu sthaLa, haratye brAhyabAya vigere upamAna-upameyabhAva hovAthI abheda upacAravALA sthaLe ke pachI atitantra brAhmaLAya vigere samAsasthaLe puMliMga padArthanA vAcaka hovAthI puMliMgamAM vartatA hoya tyAre temanA strIliMgatvanI nivRtti thai javAthI teo nityasrIliMga na kahevAya. mATe temane AzrayIne A sUtrapravRttinI prApti na rahe, paraMtu temane AzrayIne A sUtrapravRtti karavI to iSTa che. tethI temanAthI paramAM rahelA hit pratyayanA A sUtrathI te Adi Adeza thai zake mATe sUtramAM tamAre prathama zabda mUkavo joie jethI 'prathamastrIvRta: 1.4.26'sUtra banatA 'prathama (mULa) avasthAmAM strIliMga evA phUMkArAnta - OM kArAnta zabdothI paramAM rahelA hit pratyayonA vaeN vigere Adeza thAya che' A pramANe sUtrano artha thavAthI bhale vivastu, abheda upacAra ke samAsasthaLe vartatA kumArI, gharaTI ke tantrI vigere zabdo puMliMgamAM vartatA hovAthI strIliMga na gaNAya, chatAM prathama (mULa) avasthAmAM teo strIliMga rUpe ja vartatA hovAthI nityastrIliMga manAtA temanAthI paramAM rahelA Dip pratyayanA OM vigere Adeza thai zake. samAdhAna :- sUtramAM prathama pada na mUkIe to paNa viSNu, abheda upacAra ke samAsasthaLe Apatti nahIM Ave. kAraNa ke A sarvasthaLe avayavabhUta mArI, haraTI ane tantrI vigere zabdone mAtra eka nAmanI apekSA rAkhatuM hovAthI alpanimittaka aMtaraMga strItva (strIliMga) pUrve thai cUkayuM che ane punaH jyAre vivaSNu, abheda upacAra ke samAsa thavAnA kAraNe pAchaLathI bahunimittaka bahiraMga puMliMga vigere liMgAntarano saMbaMdha thavAno prasaMga Ave tyAre 'khAtuM Arya na nivartate'nyAyanA kAraNe pUrve thayelA aMtaraMga strItvanI nivRtti na (A) pU. lAvaNya sU. ma. sA. saMpAdita bRhanyAsamAM 'navu AdhI--prathIzabdo cittvametavitti' ATalo pATha darzAvI mAtra zaMkA UbhI karI che paNa AgaLa samAdhAna nathI darzAvyuM je adhurUM lAge che. pU. candrasAgaragaNIjI racita AnaMdabodhinI TIkAmAM samAdhAna darzAvatI paMktio maLI Ave che. - 'cittAvInaM tu AdhyAvatIti vigrahe kvipi sati grAmaNyAdizabdavannityastrIviSayAbhAva:; parantu A- iSat prakRSTA vA dhIryasyA iti vigrahe sutarAM tavonityastrI-viSayatvamiti viSamo pRSTAntopanyAsaH / ' artha - vipratyaya lAgavAthI niSpanna prAmakhyAi zabdo kriyApravRttinimittaka hoya che. arthAt je zabdonI pravRtti (prayoga)mAM grAmanayanAdi kriyAo nimitta tarIke kAma karatI hoya tevA prakAranA A zabdo che. je vyakti gAma lai javuM vigere kriyAo karato hoya tene mATe A zabdo vaparAtA hoya che. AthI lai janAra jo purUSa hoya to tene mATe vaparAtA prAmakhyAti zabdo tenA vizeSaNa banavAthI puMliMgamAM varte ane jo strI ke napuMsaka hoya to strIliMga ke napuMsakaliMgamAM varte. AthI A zabdo triliMga hoya che. ApI ane RSI zabdo vivar pratyayAnta rUpe niSpanna karIe to teo paNa kriyApravRttinimittaka banavAthI prAmAvi zabdonI jema triliMga manAtA nityasrIliMga na gaNAya. paraMtu prastutamAM 'A/vat dhIrthasyA: = ApI' ane 'prakRSTA dhIryasyAH = prathI' Ama banne zabdo kriyApravRttinimittaka na hoya tevA nityasrIliMga thI zabdane laine niSpanna thayA hovAthI nityasrIliMga gaNAya, mATe temanAthI paramAM rahelA Dip pratyayanA A sUtrathI te Adi Adeza thai zakavAthI Adhye ane pradhye prayoga karI zakAya che.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.21 127 thai zake. tethI avayavabhUta mArI, kuTIra ane tatrI vigere nAmo nityastrIliMga ja gaNAvAthI temanAthI paramAM rahelA Di pratyayanA A sUtrathI re vigere Adeza thai zakavAthI sUtramAM prathama padanA abhAve pUrvokta Apatti nahIM Ave. (4) (have pachInI vAta upara sAthe saMlagna ja che.) zaMkA - jo Ama kahetA ho to puliMgamAM vartatA mAnava, tarave ane tamAro vigere sthaLe paNa avayavabhUta mAnavI, guru ane mArI vigere zabdo pUrve strIliMgamAM vartatA hovAthI temanA strItvanI paNa nivRtti na thatA nityastrIliMga ja gaNAya. tethI mAnava, taru ane tirumAra zabdathI paramAM rahelA Dit pratyayanA paNa A sUtrathI re vigere Adeza thavA joie, to kema nathI karatA? samAdhAna - mAnava, tivuM ane tavumara zabdo dIrgha kArAnta-kArAnta nathI rahetA mATe nathI karatA. zaMkA - 'dyArca 2.4.21' sUtrathI gAmanI nAno lopa thavAthI niSpanna grAma nAma sthaLe lupta karI pratyayano temaja 'jozAnta 2.4.26' sUtrathI atiguru ane vuimAri sthaLe hasva thayelA ane 3no 'thAnIvAva 7.4202' sUtrathI sthAnivarbhAva manAvAthI teo dIrgha chuM kArAnta-ka kArAnta gaNAya. tethI temanAthI paramAM rahelA phi pratyayanA re Adi Adeza thavA joie. samAdhAna - "zAnIvAva 7.4.201' sUtrastha 'vavidho' pada dvArA (1) varNathI paramAM rahelAne vidhi (2) varNa paramAM vartatA pUrvane vidhi (3) varNasthAne vidhi (4) varNavyavadhAna dvArA vidhi ane (5) apradhAnavaNazrita vidhi, Ama pAMca prakAranI varNavidhisthaLe sthAnivadbhAvano niSedha karyo che. prastutamAM brahavRttimAM darzAvyA pramANe sUtrastha dUta: pada zAt padanuM vizeSaNa che. AthI sUtrokta vidhi $-wvarNane AzrayIne nahIM paNa phUMkArAntakArAnta zabdone AzrayIne thatI hovAthI ahIM varNavidhina hoya tevuM lAge. chatAMya kArAta-Y=kArAntArthaka dUta: pada dvArA gauNapaNe -kravarNo jaNAtA hovAthI, temaja sUtrapravRtti jemane aMte -jhavarNo hoya tevA ja strIliMga nAmone AzrayIne thatI hovAthI ahIM pAMcamI apradhAna varNavidhi che. tethI mAtra zabdasthaLe 'kyAreya 2.4.25' sUtrathI lopAyelA pratyayano temaja atiruM ane tamAri zabdasthaLe anukrame jozAne 2.4.26 sUtrathI hrasva thayelA kAra-kakArano sthAnivadbhAva nahIM mAnI zakAya. Ama mAnava, ti ane atikumAra zabdasthaLe avayavabhUta mAmI , gurU ane mArI zabdo nityastrIliMga hovA chatAM temanAthI paramAM rahelA Dit pratyayanA A sUtrathI Tre Adi Adeza nahIM thAya.
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (5) mA sUtramA nityavAsiMga zaho I |raant-uu rAta meM bhema? (a) mAtre (b) duhitre - * mAtR + De mane duhitR + De, * 'ivarNAde0 1.2.21' - mAtra + u = mAtre mane duhit + = duhine| (c) buddhaye (d) dhenave - * buddhi + De bhane dhenu + De, * 'Dityaditi 1.4.23' - buddha + De bhane gheno + De, * 'edaito0 1.2.23' - buddhay + u = buddhaye, * 'odauto0 1.2.24' - dhenava + u = dhenve| (e) AmalakAya - * 'doraprANinaH 6.2.49' - AmalakyAH phalaM vikAro'vayavo vA = AmalakI + mayaTa, * 'phale 6.2.58' - mayaT no do5 pAthI AmalakI, * 'GyAdergANa0 2.4.95' - AmalakI nADI pratyayano bo5 thapAthI nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH' nyAyathI uNAdi pratyayAnta Amalaka zamAthI AmalakI zabda banatImaterI DI pratyayAtma nimittapaze asya GyAm0 2.4.86' sUtrathI anuMdopAtma ye thayeda, teno have rI pratyayAtmaka nimittanA abhAve abhAva arthAt punaH Agamana thavAthI niSpanna mAnava zabdathI paramAM re pratyaya patA * 'DeDasyo0 1.4.6' - Amalaka + ya, * 'ata AH 1.4.1' - AmalakA + ya = aamlkaay| i) atikurave (g) atikumAraye - * kurUmatikrAntAya = atikurU + De bhane kumArImatikrAntAya = atikumArI + De , * 'gozcAnte0 2.4.96' - atikuru + De bhane atikumAri + De , * 'Dityaditi 1.4.23' - atikuro + De bhane atikumAre + De , * 'odauto0 1.2.24' - atikurav + = atikurave ane* 'edaito0 1.2.23' - atikumAray + u = atikumaarye| A sarvasthaLe dIrgha chuM kArAnta - kArA nAmo na hovAthI temanAthI paramAM rahelA Di pratyayanA re vigere mAheza na 5yA. tama01 mA meM bAta dhyAnamA devI : atikurave bhane atikumAraye sthaNe nema 'gozcAnte0 2.4.96' sUtrathA haspavidhi thAya cha, ma pUrva vidA atilakSmyai, atitantrya, ativadhye vizere sthaNe svavipi nahI thAya. ma 'gozcAnte0 2.4.96' sUtrathI DI, Apa bhane U pratyayAnta sIliMga nAma sthaNe / svavidhi thAya cha.tyAre atilakSmI vigere nAmo e I-U pratyayAnta nAmo cha. (6) mA sUtrathI Dit pratyayanA / daivigere mAheza thAya medhUma ? (a) nadyaH (b) vadhvaH - * nadI + jas bhane vadhU + jas , * 'ivarNAde0 1.2.21' - nady + jas = nadyas bhane vadhv + jas = vadhvas , * 'so ru: 2.1.72' - nadyar bhane vadhvar , * 'ra: padAnte0 1.3.53' - nadyaH bhane vdhvH| malA mayasthaNe 52mA Git pratyayo na DopAthI mAsUtrathI daivigere mazIna yA / / 29 / /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.30 129 veyuvo'striyAH / / 1.4.30 / / bR.va.-iyuvoH sambandhinau yo strIdUtau tadantAcchabdAt pareSAM tatsambandhinAmanyasambandhinAM vA syAdeDiMtAM sthAne yathAsaMkhyaM 'de, dAs, dAs, dAm' ityete AdezA vA bhavanti, astriyAH-strIzabdaM vrjyitvaa| zriye, zriye; zriyAH, zriyaH; zriyAH, zriyaH ; zriyAm , zriyi ; dhruvai, dhruve ; dhruvAH, dhruvaH ; dhruvAH, dhruvaH; bhruvAm, dhruvi; dhiyai, dhiye; dhiyAH, dhiyaH; dhiyA:, dhiyaH; dhiyAm, dhiyi; bhuvai, bhuve ; bhuvAH, bhuvaH; bhuvAH, bhuvaH; bhuvAm, bhuvi ; zriyamatikrAntAya atizriyai atizriye brAhmaNAya brAhmaNyai vA ; evam-atidhruvai, atidhruve ; pRthuH zrIryasya tasmai pRthuzriyai pRthuzriye puruSAya striyai vA; evam-pRthudhruvai, pRthubhrve| kecit tu samAsArthasya strItva evecchanti, na puMstve, tanmate-"atizriyai atizriye striye" ityatra bhavati, iha tu na bhavati-atizriye atibhruve puruSAya, pUrveNa nityamapi na bhvti| kazcit tu pUrvamataviparyayamevecchati-atizriyai atizriye puruSAya, iha na bhavati-atizriye striyai| iyuva iti kim ? Adhyai, pradhyai, varSAzvaiH punarve, pUrveNa nitymev| astriyA iti kim? striya, striyAH, striyAH, striyAm ; paramastriya, paramastriyAH, paramastriyAH, paramastriyAm, atrApi pUrveNa nityameva / strIdUta ityeva? yavakriye kaTaprave striyai| astriyA iti nirdezAt parAdapi iyuva-yatvAdikAryAt prAgeva strIdUdAzritaM kAryaM bhavati, tena 'striya, strINAm, bhrUNAm Adhye' ityAdi siddham / / 30 / / sUtrArtha :- strI zahanevaLane nAI no iy bhane U no uv mAheza thAya che mevA nitytriiliN| IrAnta * kArAnta zabdathI paramAM rahelA tenA saMbaMdhI ke anya saMbaMdhI sAdi hindu pratyayanA sthAne anubhe dai-dAs-dAs-dAm Ahe vi8 thAya che. sUtrasamAsa :- . iy ca uv caitayoH samAhAraH = iyuva (s.v)| tasya = iyuvaH / . na strIH = astrIH (naJ tt0)| tasyAH = astriyAH / vi12|| :- (1) pUrvasUtrathI I 4|2|nt-uu 2nta nityatrIliMga 424 04thI 52mA 27dA Git pratyayanA vigere Adeza thavAnI nitya prApti hatI, teno A sUtramAM vikalpa karavAmAM Avyo che. tethI A vikalpa prAptavibhASA rUpa jANavo. (2) sUtrastha astriyA: pahabhAne strI zanno nirdeza yo cha / pradhAna nirdeza cha, arthapradhAna nahI. zabdapradhAna nirdezasthaLe zabdanuM prAdhAnya hovAthI nirdiSTa zabdane AzrayIne ja kArya thAya che, nirdiSTa zabdanA paryAyavAcI zabdane AzrayIne nahIM. jyAre arthapradhAna nirdezasthaLe nirdiSTa zabdanI sAthe sAthe arthanuM paNa prAdhAnya hovAthI tenA samAnArthI anya zabdone AzrayIne paNa kArya thAya che. prastutamAM strI pada zabdapradhAna nirdeza hovAthI sUtrapravRttinA niSedhAtmaka kAryamAM mAtra strI zabdanuM ja grahaNa thaze, paNa tenA samAnArthaka (paryAyavAcI) nArI, vanitA, bhAminI vigaire zahornu aDAnahI thAya.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 130 (3) eid - (i) zriyai ___ zrI + De * 'veyuvo'striyAH 1.4.30'- zrI + dai * 'saMyogAt 2.1.52' - zriy + dai * 'so ruH 2.1.72' - / * 'ra: padAnte0 1.3.53' - / = shriyai| (ii) zriyAH (iii) zriyAH (iv) zriyAm zrI + Gasi zrI + Gas zrI + Di zrI + dAs zrI + dAs zrI + dAm zriy + dAs zriy + dAs zriy + dAm zriyAr zriyAr zriyAH zriyAH = shriyaaH| = shriyaaH| = shriyaam| zriyar (v) zriye (vi) zriyaH (vii) zriyaH (viii) zriyi zrI + De zrI + Gasi zrI + Gas zrI + Gi * 'saMyogAt 2.1.52' - zriy + De zriy + Gasi zriy + Gas zriy + Gi * 'so ruH 2.1.72' - + zriyar * 'ra: padAnte0 1.3.53' - / zriyaH zriyaH / ___ = shriye| = shriyH| = shriyH| = shriyi| (ix) dhruvai (x) dhruvAH (xi) dhruvAH (xii) dhruvAm bhrU + De bhrU + Gasi bhrU + Gas 5 + Gi * 'veyuvo'striyAH 1.4.30' - 5 + dai bhrU + dAs bhrU + dAs 5 + dAm * 'bhrUzno: 2.1.53' - dhruva + dai bhruva + dAs dhruva + dAs bhrav + dAm * 'so ruH 2.1.72' - / bhruvAra dhruvAra * 'ra: padAnte0 1.3.53' - / bhravAH bhravAH / __= dhruvai| = dhruvaaH| = dhruvaaH| = dhruvaam| (xiii) dhruve (xiv) bhravaH (xv) bhravaH (xvi) bhravi ___ 5 + 5 + Dasi 5 + Gas bhrU + Gi * 'bhrUznoH 2.1.53' - dhruv + De dhruva + Gasi dhruva + Gas dhruva + Gi * 'so ru: 2.1.72' - / dhruvar dhruvar * 'ra: padAnte0 1.3.53' - / dhruvaH dhruvaH = dhruve| = dhruvH| = bhrvH| = dhruvi|
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.30 131 dhyAyatIti vizva Ama "vit 1.2.83' sUtrathI viva pratyaya lAgI nipAtanathI niSpanna dhI zabdanA temaja vizva pratyayAnta pU zabdanA prayoganI sAdhanikA upara pramANe samajavI. mAtra ahIM ane sat Adeza dhAtariva0 2..50' sUtrathI thaze. zritoti va = gatizrI, yuvatinoDatikrAntA vA = tapUtemaja pRdhuH zrIrthastha yasyA vA = pRthuzrI ane e ja pramANe pRthupUvigere zabdonI sAdhanikA paNa jAte samajI levI. zriye vigere sthaLe tatsaMbaMdhI hindu pratyayo che ane matithI vigere sthaLe anya saMbaMdhI che. (4) keTalAka vyAkaraNakAro samAsa thayA bAda sAmAsika padathI vAcya padArtha strIliMga hoya arthAt te sAmAsika pada strIliMga padArthanuM vAcaka hovAthI strIliMgamAM vartatuM hoya tyAre ja A sUtranI pravRttine icche che. tethI temanA mate zriyatattA = atithi zriye vA stri samAsasthaLe A sUtranI pravRtti thaze. zriyatAntAva = aitti puruSa samAsasthaLe nahIM. vaLI teo samAsArtha puliMga vigere rUpe hoya tyAre pUrva sUtranI pravRtti paNa icchatA nathI. tethI temanA mate puMliMga puruSa vigere nAmanA vizeSaNa evA atithI vigerethI paramAM rahelA hi pratyayonA pUrvasUtrathI nitya vigere Adezo paNa nahIM thAya. (5) keTalAka vyAkaraNakAro pUrve jaNAvelA matathI viparIta paNe mAne che. arthAt samAsArtha strIliMga na hoya tyAre ja teo A sUtranI pravRttine icche che. tethI temanA mate gati gatizra vA puruSAra prayoga thaze. paNa strIliMga samAsArtha sthaLe zriye prayoga na thatA mAtra artAizri stri prayoga ja thaze. (6) A sUtramAM no ane jhano Adeza thato hoya evA ja nitya strIliMga kArAnta-kArAnta nAma nimitta rUpe hovA joIe evuM kema? | (a) mANe (b) v - AdhyAtti gAthAti veti vim = mAthI ane pradhyAti pravati ti vim = pravI, jagAvI + che ane prathI + ke, "strIbhUtaH 2.4.22' - AvI + ane prathI + ke ja vivRtta. ra.18' - sAdhyuM + re = gALe ane pradhyuM + re = pracyo (c) aSya (d) punarve - ka varSo pavatIti vim = vapU ane punarbhavatIti vim = punarma * "strIvRtaH 2.4.22' ne vadhU + re ane punarmu + re, jAnyunarvajJa. ra.12' - varSAn + 2 = vacce ane punarmu + re = punarTe A sarva sthaLe dhAtoriva. ra.10' sUtranA apavAdabhUta "vivabRtta. 2.2.18' ane 'punarvaSa 2..52' sUtrathI rUr ane sat AdezanA apavAdabhUta ane n Adeza thavAthI A sUtranI pravRtti na thatA pUrvasUtrathI Te Adeza thayo che. zaMkA - mANe ane prakhya sthaLe vizvavRtta ra7.18'sUtrathI thatA lUAdeza dvArA vAtorivara ra3.50'
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana sUtrathI prApta rUAdeza bAdhita thAya che e vAta barAbara. paNa jema dhAtune vivadhU pratyaya lAgI thI zabda bane che tema nathI ane prathI zabda sthaLe paNa be dhAtune ja viva pratyaya lAgI nathI ane prathI zabda banatA hovAthI teo banne eka ja gaNAze ane tethI thI zabdane AzrayIne dhiyo, dhiyaH vigere prayogasthaLe je no Adeza thAya che te rpha kArAnta mAthI ane prathI zabdo saMbaMdhI paNa gaNAvAthI temanAthI paramAM rahelA hindu pratyayanA A sUtrathI vikalpa se vigere Adeza thavA joie. samAdhAna - thI zabdanI jema mAthI ane pradhI zabdo paNa che dhAtu parathI banelA che e vAta sAcI. paNa ahIM te banne vacce bhedano Azraya karyo che, te A rIte - thI zabda potAnA aMtya ruMno rU Adeza thAya evo huM kArAnta zabda che, jyAre mAthI ane pradhI zabdo potAnA aMtya huM no r Adeza thAya evA chuM kArAnta zabdo nathI paNa Adeza thAya evA rpha kArAnta zabdo che. A rIte banne vacce paraspara bheda hovAthI A sUtrathI temanAthI paramAM rahelA Di pratyayonA vikalpa Trevigere Adeza nahIMthAya jo zabdanI jema mAthI ane prathI zabdonA aMtya no paNa Adeza thato hota to te banne vacce abhedano prasaMga Avata. laghunyAsamAM karela mAthI zabdanI vAta pUrvasUtranA vivaraNamAM jovI. (7) A sUtramAM strI zabdanuM varjana karyuM che. tethI bRhadruttimAM darzAvelA stri vigere temaja parama pANI strI 2 = paramastrI zabdanA mastriye vigere prayoga sthaLe A sUtranI pravRtti na thatA pUrvasUtrathI nitya Adi Adeza thAya che. (a) unno (b) patri strI + De paramastrI + De strIvUtA 2.4.22' strI + ke paramastrI + dai 'briA : 2.14 striy + dai paramastriy + dai = stri = paramoi . triyA:, paramastriyA: vigere anya prayogonI sAdhanika striye prayoga pramANe ja hovAthI jAte samajavI. (8) nityastrIliMga evA ja kArAnA-kArAnta nAmone A sUtranI pravRtti thAya evuM kema? (a) vava (b) phaTakuve - vAn krAtIti vim ane Tena pravate ti vizvam Ama vighu .2.82 sUtrathI vizva pratyaya lAgI nipAtanathI niSpanna thavI ane vaTapU zabdo nityastrIliMga na hovAthI temanAthI paramAM rahelA Di pratyayonA A sUtrathI vikalpa sevigere Adeza nahIMthAya. tethI yavatrI + ane + avasthAmAM "saMyo II 27.52' sUtrathI vazit + De ane Tapun + avasthA prApta thatA kriye ane Takuve prayoga siddha thaze.
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.31 133 (9) zaMst :- striyai vigaire prayogasthaNe strI zathI viDita Git pratyayonAmA sUtrathI vi48pe dai vigaire Aheza na yatA pUrvasUtrathA nitya dai vigere mAheza zIzata 54 2 ? 4 / 2 / strI + De avasthAmA Git pratyayonA pUrvasUtrathI dai vigere mAheza 42vA sva35 4AryanI apekSA striyA: 2.1.54' sUtrathI strI zahanA aMtya I no iy mAheza 421 // 35 52 cha. tathA pUrva striy + De avasthA prApta yatA strI za5-6 I 4|2|nt na 2 vAthI hAI I rAnta-U 2nta nAmonI apekSA rAmatA strIdUtaH 1.4.29' sUtrathI dai vigere mAheza naDI 45 08. samAdhAna :- mAsUtranirdiSTa astriyA: pahane 4|29ge 'parAdapi iyuva-yatvAdikAryAt prAgeva strIdUdAzritaM kAryaM bhavati (A) nyAyanujJApana thAya che. te mArIta - mAsUtramA astriyAH 56 na bhUyu Dota to pAra striyA: 2.1.54' sUtrathI strI zahanuM yatuM iy mAheza 35 52712 DopAthI striy + u avasthA prApta thAta mane tyAre striy me I rAnta nAma na uvAthI mA sUtrathA tenI 52mA 27sA Git pratyayonA dai vigere mAhezo thavAno mazana na to chataiya sUtramA astriyAH pahano nirdeza 42vA vaa| strI zahane mAsUtranI pravRttino niSedhayoM che, to te nirdezanA maNe 61 652ta nyAya jJApita thAya che. 7ve te nyAyAnusAra 52 mevA striyA: 2.1.54' sUtranI pravRtti pUrve na thatA A sUtranI pravRttino prasaMga Ave. paraMtu A sUtramAM strI zabdanuM varjana karyuM hovAthI pUrvanA 'strIdUtaH 1.4.29' sUtramA pAI 72rAnta-U rAta nityanIsiMga nAmo saMbaMdhI ryo 42vAnA khopAthI parAdapi iyuva0'nyAyAnusAre 'strIdUtaH 1.4.29' sUtranI pUrva pravRtti thaze. tethI strI + u avasthAmA 52 bhevA striyAH 2.1.54' sUtrathI yatA iy mAheza 42ta'strIdUtaH 1.4.29' sUtrathA nitya yatAM daivigere mAheza pUrva thavAthI strI + dai avasthA prApta thatAM striyai vigere prayoga tamanana strINAm, bhrUNAm bhane Adhyai vigaire prayoga pAga siddha tha6 24 / / 30 / / Amo nAm vI / / 1.4.31 // bR.vR.-iyuvoH sambandhino yo strIdUtau tadantAcchabdAt parasya tatsambandhino'nyasambandhino vA AmaH SaSThIbahuvacanasya sthAne 'nAm' ityayamAdezo vA bhavati, astriyA:-strIzabdaM vrjyitvaa| zrINAm, zriyAm ; bhrUNAm, dhruvAm ; atizrINAm, atizriyAm, pRthuzrINAm, pRthuzriyAm, atibhrUNAm, atidhruvAm, pRthubhrUNAm, pRthudhruvAM strINAM puruSANAM vA ; zobhanA dhIreSAM sudhInAm, sudhiyaam| iyuva ityeva? pradhInAm, vrssaabhuunnaam| strIdUta ityeva? yavakriyAm, kaTaguvAm, suSThu dhyAyantIti sudhiyaam| astriyA ityeva ? strINAm, paramastrINAm, uttareNa nityameva ; napuMsake'pi hasvatvena bhAvyamityuttareNa nityameva-atizrINAm, atibhrUNAM kulAnAmiti / / 31 / / (A) 52sUtrathI thatA iy, uv, y bhane v maahe|| 35 ||ry 42tA I |2|nt-uuraant nityastrIliMga nAmasaMdhI pUrve thAya che.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 sUtrArtha: zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana strI zabdane choDIne jenA huM no rUm ane jhano 3 Adeza thAya che evA nityastrIliMga rUMkArA5 kArAnta zabdathI paramAM rahelA tenA saMbaMdhI ke anya saMbaMdhI SaSThI bahuvacananA mA pratyAyanA sthAne nA Adeza vikalpa thAya che. vivaraNa:- (1) dIrgha kArAnta-kArAnta nityastrIliMga nAmothI paramAM rahelA mAno Ama to have pachInA hasvAza 2.4.rUra' sUtrathI nAm Adeza thavAnI nitya prApti hatI. paraMtu tenI vikalpa prApti karAvavA A sUtranuM praNayana hovAthI A sUtramAM karelI vibhASA (vikalpa) prApta-vibhASA che. temaja matAntare vRddho (pUrvanA vyAkaraNAcAryo) zrI zabdathI paramAM rahelA mAno nAAdeza chandone viSe ja icche che. tethI temanA mate zrI zabdane AzrayIne sUtramAM rahelI vibhASA vyavasthitavibhASA che. je vibhASA vyavasthita arthAt maryAdAne nahIM oLaMgelA eTale ke amuka cokakasa maryAdAmAM rahelA prayogasamUhane vizeSe karIne jaNAvatI hoya tene vyavasthitavibhASA kahevAya.' tethI candra' vigere vRddhonA mate chanda svarUpacokkasa maryAdAmAM rahelA zrI prayogane A sUtrastha vibhASA vizeSa karIne jaNAvatI hovAthI zrI zabdane AzrayIne A vyavasthitavibhASA samajavI. (2) A sUtramAM niranubaMdha mAm nuM grahaNa karyuM hovAthI pUrvasUtramAM darzAvelA saptamI ekavacananA Di pratyayanA sthAne thatA tAm (gA) AdezanuM A sUtramAM grahaNa nahIM thAya. temaja A pAdamAM sAdino adhikAra hovAthI sthAdi sivAyanA mAnuM grahaNa paNa na saMbhavatA sUtramAM SaSThI bahuvacananA mAnuM ja grahaNa thaze. (3) daSTAMta - (i) zrIpAm (ii) dhUm pU + sAm jamAno nA 2.4.rUra'2 zrI + nAkhyuM 5 + nAm kRa0 2.rU.darU' = zrInA = pUchA (i) zrIkAn (iv) yuvA" zrI + mAm dhU + grAm * saMvat 2.2.52' ja pU. ra.1rU | dhruva + Am = zrIyAnA = yuvAna A ja pramANe zriyatitAnA = atizrI--gatizriyA , pR. zrIrthastha thayA vA = pRthuzrI ane teSAM = pRthuzrInAm - pRthayA, temaja tapUr-gatipuvA, ane vRdhULa-yuvA vigere prayogonI sAdhanikA upara pramANe samajI levI. zokhanA lIreSAm = supInAm - supiyA prayoga sthaLe eTaluM vizeSa ke no Adeza ghAtorivargo .50' sUtrathI thaze. zrI + sAm Ama
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.22 135 (4) A sUtramAM jemanA phaeNno ra ane 3no Adeza thai zake evA ja nityastrIliMga nAmo joie evuM kema ? (a) prapInA (b) vapUT - prAdhyAyatIti viva = prayI + mAm ane varSA, mavatIti vim = vapU + mam, jha: "vivavRte ra.18' sUtrathI prapI nA ruMno ane 'punara0 2.2.52' sUtrathI vapU nAka no r Adeza thavAnI prApti che, paNa anukrame temanA no rUr ane 5no Adeza thavAnI prApti na hovAthI temanAthI paramAM rahelA mA no A sUtrathI vikalpa nA Adeza na thatA have pachInA dasvIza ?.4.rUra' sUtrathI nitya nAm Adeza thaze. tethI prapI + nAm = prapInA ane varSopU + na = vapUnAm ane vottarapAnta 2.3.71' sUtrathI n no Adeza thatA vartApUnA prayoga siddha thaze. (5) A sUtramAM jenAno ane jhano Adeza thai zake evuM nAma nityastrIliMga ja hovuM joIe evuM kema? (a) yayAm (b) TayvAm - ravAn LablIti vizvam ane varena pravarte ti vizva Ama 'vighu 5.2.83' sUtrathI vivapratyaya lAgI nipAtanathI niSpanna thavI ane pUnAmo no rU ane 5 no sad thai zake evA dIrgha kArAnta-kArAnta nAmo che. paNa teo nityastrIliMga na hovAthI thavI + mAm ane pU + A avasthAmAM temanAthI paramAM rahelA mAno A sUtrathI nA Adezana thatA saMyoI[ 2..52' sUtrathI patra + ane varakun + A avasthA prApta thavAthI trijyA ane yuvA prayogo thAya che. (6) A sUtramAM strI zabdanuM varjana kema karyuM che? (a) strINAm (b) paramastrIm - strI + mAm ane gharamAM vAsI strI 2 = paramastrI + mam avasthAmAM A sUtramAM strI zabdanuM varjana karyuM hovAthI temanAthI paramAM rahelA 3 pratyayano A sUtrathI vikalpa nA Adeza na thatA have pachInA dasvIpakSa 2.4.rUra' sUtrathI nitya nA Adeza thaze. tethI strI + nAkhyuM ane paramastrI + nAm avasthA prApta thatA no ja Adeza thaine strIm ane paramastrInA prayoga thaze. () A rAtramAM kahyA mujabanA kArAnta-kArAnta nityastrIliMga nAma jyAre samAsa vigere thavAthI napuMsaka nAmanuM vizeSaNa banatA napuMsakaliMgamAM vartatA hoya tyAre vIve 2.4.17' sUtrathI hasvabhAva thAya che. mATe teone dIrgharuM kArAnta-kArAntanAmanI apekSA rAkhatA A sUtranI pravRttinI prAptijanarahevAthI temanI paramAM rahelA gAm no 'dasvAzi 2.4.rUra' sUtrathI nitya nA Adeza thAya che. dA.ta. - zivattittAnAm = gatizrI + sAm ane bruvamatipattAnAm = atipU + mAn, "vastIve 2.4.17' gatizri + sAm ane gatiy + gam, "svapakSa 2.4.rUra' - artAiza + nAm ane gatiSa + nA karI nAtha0 2.4.47' gatizrI + nAm ane gatipU + nA", "pR 0 2.rU.62' - matizrInA ane atipUnArUpa
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 hrasvA''pazca / / 1.4.32 / / (2) bR.vR.-hasvAdAbantAt strIdUdantAcca zabdAt parasyAmaH sthAne 'nAm' ityayamAdezo bhavati / hasva - zramaNAnAm, saMyatAnAm, vanAnAm, dhanAnAm, munInAm, sAdhUnAm, buddhInAm, dhenUnAm, pitRRNAm, mAtRRNAm ; Ap-khaTvAnAm, bahurAjAnAm ; strIdUtaH-nadInAm, vadhUnAm, strINAm, lakSmInAm / strIzabdavarjitayoriyuvAdezasambandhinoH strIdUto: pUrveNa vikalpa eva--zrINAm, zriyAm ; bhrUNAm, bhruvAm / hasvApazceti kim ? somapAm, senAnyAm / / 32 / / sUtrArtha :- hrasva svarAnta, mam pratyayAnta ane nityasrIliMga rpha kArAnta- kArAnta zabdathI paramAM rahelA (pa.ja.nA) Am pratyayane sthAne nAm Aheza nitya thAya che. sUtrasabhAsa :- hrasvazca Ap caitayoH samAhAraH = hrasvAp (sa.dva.) / tasmAt = hrasvApaH / vivaraNa :- (1) sUtrastha haiM kAra dvArA pUrvasUtramAMthI stravRt nuM anukarSaNa karyuM che. jo ke pUrvasUtrothI strIvRt nI anuvRtti AvatI ja hovAthI A sUtramAM 7 kAra dvArA tenuM anukarSaNa karavAnI jarUra na hatI. chatAMya 'jyAre koi navo adhikAra zarU thAya tyAre pUrvathI cAlyo Avato adhikAra nivRtta thAya' A niyamAnusAre A sUtramAM hrasvasvarAnta ane Avanta no navo adhikAra zarU thato hovAthI pUrvathI cAlyo Avato strIt no adhikAra nivRtta thai jato hovAthI tema na thAya mATe sUtramAM ca kAra dvArA tenuM anukarSaNa karavAmAM AvyuM che. sAthe sAthe e bhAga yAha rAjavuM } ca 2 dvArA pUrvasUtrathI strIdUt nuM anuSAMga ' hovAthI 'cAnukRSTaM nAnuvartate' nyAyAnusAre have pachInA sUtromAM stravRt nI anuvRtti nahIM cAle. (2) dRSTAMta (i) zramaNAnAm (ii) munInAm (iii) sAdhUnAm zramaNa + Am muni + Am - zramaNa + nAm muni + nAm munI + nAm | munInAm / * 'hasvApazca 1.4.32' * 'dIrgho nAmya0 1.4.47' * 'raSRvarNAn0 2.3.63' - zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanuM - zramaNA + nAm | = zramaNAnAm / = (iv) pitRRNAm sAdhu + Am sAdhu + nAm sAdhU + nAm | = sAdhUnAm / pitR + Am pitR + nAm pitR + nAm pitRRNAm = pitRRNAm / saMyatAnAm, vanAnAm, dhanAnAm, buddhInAm, dhenUnAm 2jane mAtRNAm vigere prayogonI saadhni| upara pramANe samajI levI. A badhA daSTAMto hrasvasvarAnta nAmonA che.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.32 Abanta khttvaanaam| - 137 (V) ghAnAm * hA + Am, 2 'svApazca 1.4.rU2' - hA + nAm = (vi) vadurAnAnAm * * navo rAnAno yevu tA: = caMdurAnan, * 'tAmyAM vAr. 2.4.' - va urAnan + hAr, * 'hityanya0 2.1.4' - vadurAn + DAm = vadurAnA + gAm, * 'havAvaA 2.4.rUra' - vahunAnA + nAm = vahuDAnAnAm| strIvRt - (vii) navInAm (viii) vadhUnAm - navI + Am ane vadhU + Am , * 'hrasvApajI 2.4.rUra' - navI + nAm = navInAm ane vadhU + nAm = vadhUnAm| strILAm ane takSmInAm nI sAdhanikA navI zabda pramANe karavI. (3) strI zabda sivAyanA jenA ph no v ane no v Adeza thAya che evA dIrgha rphe kArAntakArAnta nityasrIliMga nAmothI paramAM rahelA mam no A sUtrathI nitya nAm Adeza na thatA pUrvasUtrathI vikalpe nAm Adeza thaze. kAraNa ke A sUtramAM strIvRt sAmAnyathI (= dareka rpha kArAnta- kArAnta nityastrIliMga nAmothI) paramAM rahelA JAm no nAm Adeza thato hovAthI A sAmAnyavidhi che. jyAre 'Amo nAm vA0 6.4.36' sUtramAM mAtra v-v saMbaMdhI strInUt thI paramAM rahelA Am no vikalpe nAm Adeza thato hovAthI te vizeSavidhi che. tethI 'sarvatrApi vizeSeLa sAmAnya bAdhyate na tu sAmAnyena vizeSaH 'nyAyathI vizeSavidhi sAmAnyavidhinI bAdhaka banatI hovAthI A sUtrathI Am no nitya nAm Adeza na thatA pUrvasUtrathI vikalpe thaze. tethI zrILAm--zriyAt ane mULAm-zruvAy Ama be prayoga siddha thaze. (4) A sUtramAM hrasva svarAnta, Ak pratyayAnta ane kArAnta- kArAnta nityasrIliMga nAma ja nimitta rUpe joie evuM kema ? (a) somapAm (b) senAnyAn -- * somaM pivatIti vij = somapA + gam ane tenAM navatIti viSap = * senAnI + Am avasthAmAM somavA e A kArAnta nAma hovA chatAM gap pratyayAnta na hovAthI temaja senAnI hrasvasvarAnta nAma na hovAthI temanAthI paramAM rahelA Am no A sUtrathI nAm Adeza nahIM thAya. tethI anukrame 'nupAtoDanA5: 2.2.20' - somav + Am = somapAn ane 'vizvavRtte0 2.6.8' - senAv + Am = prayoga siddha thaze ||rUratA = senAnyAm
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana saMkhyAnAM Am ||2.4.rUrU|| (5) bR.vR. - repha - SakAra- nakArAntAnAM saMkhyAvAcinAM zabdAnAM sambandhina Ama: sthAne 'nAm' ityayamAdezo mati| catun(n)m, vAm, paccAnAm, saptAnAm, paramacaturgAm, paramaSaLAm, paramapagyAnAm| tatsamvayivijnyaanaadih na bhavati-priyacaturAm, priyaSaSAm, priyapaJJAm / saGkhyAnAmiti kim ? girAm, vipruSAm, ytinaam| rNAmiti kim? triMzatAm, paJcAzatAm / bahuvacanaM vyAptyartham, tena bhUtapUrvanAntAyA api-aSTAnAm, paramAdAnAm||rUrU|| sUtrArtha : 6-r ane r aMtavALA saMkhyAvAcI zabdo saMbaMdhI Am (Sa.ba.va.) pratyayane sthAne nAm Adeza thAya che. sUtrasamAsa : (A)zrva pazca nakSa I: (rU.4.)| teSAm = ICaa vivaraNa :- (1) sUtravat 'Im' sthaLe 'tarjamya0 1.rU.60' sUtrathI dh nA yogamAM r no r Adeza thaze, 'ra%0varSA 2.rU.6rU'sUtrathI nahIM. kemake 'dhRvarnAn0 2.rU.6rU' sUtra ekapadavartI s- ke RR varNathI paramAM rahelA r no Adeza kare che, jyAre ahIM j thI paramAM rahelo r (B)bhinnapadavartI che. 'vottara5vAnta0 2.rU.7' sUtrathI paNa r no kh nahIM thAya. kema ke te sUtra pUrvapadastha r-r ke RR varNathI paravartI uttarapadAnta r no kh kare che. jyAre ahIM uttarapadAnta rUpa r pUrvapadAtmaka v thI paramAM nathI. paNa madhyapadAtmaka v thI paramAM che. ahIM evI zaMkA paNa na karavI ke ''bhale ch pUrvapadAtmaka na hoya paNa r pUrvapadAtmaka hovAthI tenI paramAM rahelA uttarapadAntabhUta t no [ Adeza thai jaze.'' kemake 'vaeNDantare0 2.rU.1rU' sUtrathI r-v ke RR varNa ane s nI vacce jo koi padanuM vyavadhAna hoya to maiM nA r Adezano niSedha thAya che. nm sthaLe pUrvapadAtmaka r ane uttarapadAntabhUta rnI vacce p padanuM vyavadhAna che, tethI 'vottarapavAnta0 2.rU.78' sUtrathI r Adeza nahIM thAya. S na (2) zaMkA :- sUtrastha 'Im' pada r-v ane r aMtavALA zabdonuM vAcaka hovAthI zabda nirdeza che. jyAre 'saMdhyAnAm' pada ekatva, dvitva vigere saMkhyAtmaka guNapadArthanuM vAcaka hovAthI arthanirdeza (padArthanirdeza) che. zabda ane artha vacce vizeSaNa-vizeSyabhAva na saMbhavatA temanA vAcaka zabdo vacce vizeSaNa-vizeSyabhAvAzrita samAnavibhatikatva (sAmAnAdhikaraNya) na saMbhavI zake. tethI tamAre sUtra 'saMdhyAnAM rmAm' na banAvatA 'saMjJAvASinAM Im banAvavuM joie. jethI 'Im' padanI jema 'saMdhyAvadhinAm' padano 'ekatva, dvitvAdi saMkhyAnA vAcaka , di (A) maiM kAra uccAraNArthe che. (B) jo ke samAsa thayA bAda sAmAsika ekapada banatuM hoya che, paraMtu 'dhRvan ra.rU.6rU' sUtranI pravRttinityapaNe je ekapada rUpa hoya tevA sthaLe ja thAya che. sAmAsika pada nityaekapada nathI hotuM. aMtarvartI vibhaktinI apekSAe te bhinnapada rUpe paNa gaNAya che.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.32 139 vigere zabdo' Ama artha thavAthI te zabdanirdeza gaNAya ane tethI zabda-zabda vacce paraspara vizeSaNa-vizeSyabhAva saMbhavatA temanA vAcaka 'saMdhyAvaSinAm' ane 'nm' pado vacce vizeSya-vizeSaNabhAvAzrita samAnavibhaktikatva (sAmAnAdhikaraNya) ghaTI zake. samAdhAna H - sAcI vAta che. paraMtu ame ekatva, dvitpAdi saMkhyAtmaka guNa padArthano saMkhyAvAcaka vjha, dvi vigere zabdomAM upacAra karazuM. jethI upacarita rUpe , dvi vigere zabdo paNa saMkhyAtmaka guNapadArtha rUpe gaNAvAthI teo sUtrastha saMdhyA zabdathI vAcya banI zake. Ama sUtrastha saMdhyAnAm pada paNa rmAm padanI jema zabdanirdeza banavAthI zabda-zabda vacce paraspara vizeSaNa-vizeSyabhAva saMbhavatA temanA vAcaka 'saMdhyAnAm' ane 'nm' pado vacce vizeSaNa-vizeSyabhAvAzrita samAnavibhaktikatva ghaTI zake che. AthI 'saMdhyAvadhinAM nm' AvuM sUtra banAvavAnI koi jarUra nathI. athavA ame 'saMjJAyate miH ' Ama karaNArthaka vigrahamAM san + kyA dhAtune vadutvam' anusAre paravartI 'rAdhAre 9.3.226' sUtrathI ad pratyaya na lagADatA 'upasargAvAta: ba.rU.60' sUtrathI ad pratyaya temaja strIliMgano Ar pratyaya lagADI 'saMdhyA' zabda niSpanna karazuM. jethI teno artha 'jenA vaDe gaNanA karI zakAya te saMkhyA' Avo thaze ane 'A ekatva saMkhyAviziSTa che (= A eka che), A dvitya saMkhyAviziSTa che (= A be che)' AvI gaNanA to , dvi vigere saMkhyAvAcI zabdothI ja zakya hovAthI temanuM ja sUtrastha saMdhyA zabdathI grahaNa thaze. Ama sUtragata 'saMdhyAnAm' pada paNa nm padanI jema zabdanirdeza hovAthI zabda-zabda vacce vizeSaNavizeSyabhAva saMbhavatA temanA vAcaka saMjJAnAm ane Im pado vacce vizeSaNa-vizeSyabhAvAzrita sAmAnAdhikaraNya ghaTI zake che. AthI sAmAnAdhikaraNyane mATe saMdhyAvadhinAM nm' AvuM sUtra banAvavAnI koi jarUra nathI. (3) dRSTAMta - (i) caturgAm * catur + gAm, 'saMdhyAnAM rmAm 1.4.rUrU' - catur + nAm, * 'dhRvarSAn 2.rU.6rU' - caturv + pAm, * 'vidde svastha0 1.rU.rU?' - catur + vLAm = caturgAs - (ii) vaLAt -- * vak + An ja 'saMdhyAnAM nm 1.4.rUrU' - paN + nAm, * 'chuTatRtIyaH 2.2.76' - vak + nAm, * 'tavargastha0 1.rU.60' - SaD + Am, * 'pratyaye = 2.rU.2' - k + gAm = 5LAm * paLvan + At, * 'saMdhyAnAM nm 1.4.rUrU' - pa5n + nAm, * 'vIryo nAmya0 1.4.47' - pazcAt + nAm, * 'nAno no. 2.2.16' - paDyA + nAm = paLvAnAm (iii) parzvAnAm saptAnAm nI sAdhanikA paLyAnAm pramANe samajI levI. temaja paramArthe te cattAratha = paramapatnAraH ane teSAm = - paramacaturgAn e ja rIte paramaSaLAm, paramapagvAnAm vigere prayogonI sAdhanikA paNa uparokta rIte samajI levI.
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (4) A sUtramAM JAm pratyaya r-v ane r aMtavALA saMkhyAvAcI zabdo saMbaMdhI hovo Avazyaka che tethI priyA: patnAra: yelAM te = priyavatur + Am e ja pramANe priyaN + JAm ane priyapangvan + gam avasthAmAM sarvasthaLe anyapadArthapradhAna bahuvrIhisamAsa thayo hovAthI vizeSyabhUta anyapadArthanuM prAdhAnya vartatA mAm pratyaya saMkhyAvAcI catur, paN ke pangvan saMbaMdhI na gaNAvAthI teno A sUtrathI nAm Adeza nahIM thAya, tethI priyacaturAm, priyavavAm prayoga thaze ane priyapangvan + Ak sthaLe gAm para chatAM 'ano'sya 2.6.208' sUtrathI pabdhana saMbaMdhI an nA ga no lopa temaja 'tarvAstha0 1.rU.60' sUtrathI dh nA yogamAM maiMno g Adeza thatA priyapajhjhAm prayoga thaze. (5) A sUtramAM jhAm pratyaya saMbaMdhI nAma saMkhyAvAcI ja hovuM joie evuM kema ? (a) fzam (b) vidhruSAt (c) tanAm - zat + Am, viSuv + gam ane tan + Ama avasthAmAM sarvasthaLe r--! aMtavALA nAmo saMkhyAvAcI na hovAthI A sUtrathI temanA saMbaMdhI mAm no nAm Adeza na thatA giram, vizruSAt ane tinAm prayoga thaze. 140 (6) A sUtramAM A pratyaya saMbaMdhI saMkhyAvAcI nAma r-v ane r aMtavALa ja hovuM joie evuM kema ? (a) trizatAm (b) cArizatAm (c) panvAzatAm - trizat + Am, vatpAriMzat + Am ane pagyAzat + Am avasthAmAM sarvasthaLe saMkhyAvAcI nAmo che. paNa teo --n aMtavALA na hovAthI temanA saMbaMdhI Am no nAm Adeza na thatA trizatAm, ratnArizatAm ane paLvArAtAm prayogo thaze. OU zaMkA :- trizat vigere zabdo jyAre saMkhyAna rUpe vartatA hoya tyAre teonA ekavacanamAM^) ja prayoga thAya che ane jyAre teo saMkhyeya rUpe vartatA hoya tyAre paNa teoB) 'zistyAghA'tAr indre sA ceye dvandvamevo: (ni0 2-6)(C)' vacanAnusAre ekavacanamAM ja prayojya che. tethI trizat vigere nAmone bahuvacanano Am pratyaya lagADI trizatAm vigere prayoga zI rIte karI zako ? (A) saMkhyAna rUpe vartatA zabdo ekavacanamAM ja prayojAtA hoya che ane jyAre ghaTAnAM vizatayaH vigere sthaLe bahuvacanAnta prayoga jovA maLe tyAre 'sthAvAvasaMdhyeyaH rU.1.11' sUtrathI viMzatijJa viMzatijJa viMtiH = viMzatayaH Ama ekazeSavRtti thayelI hovAthI bahuvacanAnta prayoga thayo hoya che. (B) saMdhyeyamAM vartatA saMkhyAvAcaka zabdo Ama to koika ne koika padArthanA vizeSaNa rUpe ja vartatA hovAthI teone vizeSyanA vacanAnusAre ekavacana, dvivacana vigerenI prApti Ave. paNa chatAM 'viMzatyAghA'DazatAv. (ni ra-6)' vacanAnusAre teo ekavacanamAM ja varte che. (C) virati thI laine navanati sudhInA saMkhyAvAcI zabdo dvandvasamAsasthaLe strIliMga gaNAya che ane dvandvasamAsamAM vartatA ke saMkhyeya rUpe vartatA teono ekavacanamAM ja prayoga thAya che.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 04.24 141 samAdhAna - sAcI vAta che. paraMtu ame ahIM trirAzva triSyi triA = triAtaH Ama ekazeSavRtti karI che. tethI trizat vigerene SaSThI bahuvacanano nA pratyaya lAgatA viMgatA vigere prayoga thai zake che. (7) A sUtramAM '' A pramANe bahuvacana vyAkhyarthe che. vyApti eTale 'viveDapi pratiH' gaSTan + mAm avasthAmAM vAgdana mA.0 2.4.52' sUtrathI maTan nA gUno nA Adeza thavAthI aSTA e na kArAnta saMkhyAvAcI nAma nathI rahetuM, mATe tenAthI paramAM rahelA mAno A sUtrathI nA Adeza na thai zake. paNa sUtravRtti 'm' A vyApti mATenA (= adhika dezane vize sUtranI pravRtti mATenA) bahuvacananA baLe vartamAnamAM bhale madA e kArAnta saMkhyAvAcIna hoya, paNa bhUtapUrva avasthAmAM te nakArAnA saMkhyAvAcI hovAthI tenAthI paramAM rahelA mA no A sUtrathI nA Adeza thatA mAnAm , paramITanI vigere prayoga thai zakaze jarUra 2strI: 2.4.24nA bR.va.-AmaH sambandhinastrizabdasya trayAdezo bhvti| trayANAm, prmtryaannaam| AmsambandhivijJAnAdiha na bhavati-atitrINAm, priytriinnaam| atatsambandhino'pi bhavatItyeke-atitrayANAm, priytryaannaam| striyAM tu paratvAt tisRbhAvo bhvti-tisRnnaam||34|| (4) sUtrArtha - mAm (Sa. bahu.) saMbaMdhI tri zabdano traya Adeza thAya che. vivaraNa:- (1) zaMkA - pUrvasUtromAM kAma pratyayane hrasvasvarAnta, navanta, saMkhyAvAcI-nAnta vigere prakRtionA saMbaMdhI rUpe darzAvAto hato jyAre A sUtramAM tri prakRtine mA pratyayanA saMbaMdhI rUpe darzAvAya che. to A vyatyaya zI rIte darzAvI zakAya? samAdhAna - saMbaMdha haMmezA krika hoya che. arthAt be saMbaMdhIono paraspara je saMbaMdha hoya che te ubhA saMbaMdhIomAM vartato hoya che. Ama saMbaMdha dvArA banne paraspara ekabIjAnA saMbaMdhI gaNAvAthI jema hRtti prakRti saMbaMdhI mA pratyaya' kahI zakAya tema 'mA pratyaya saMbaMdhI tri prakRti' paNa kahI zakAya. vaLI A tri zabda svavAcya tritva saMkhyA padArtha dvArA gAm pratyayano saMbaMdhI che. arthAt vAstavamAM mAm pratyayano tri zabdanI sAthe saMbaMdha nathI paNa tri zabdavA tritva saMkhyA padArtha sAthe teno saMbaMdha che, tethI jyAre tri zabda tritva saMkhyA padArthanA vAcaka rUpe vartato haze tyAre ja teno A sUtrathI 2 Adeza thaze. paraMtu jyAre bahuvrIhisAsa vigere thavAnA kAraNe te tritvasaMkhyAthI itara padArthanA vAcaka rUpe vartato haze tyAre teno Adeza
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana nahIM thAya. A rIte sUtramAM tri zabdavAcya tritva saMkhyA padArthane gAma: (= 'mAm pratyaya saMbaMdhI') kahevAze. temaja ahIMe paNa dhyAnamAM rAkhavuM ke haMmezA prakRtine AzrayIne pratyayanuM vidhAna karAtuM hovAthI pratyaya kArya bane ane prakRti kAraNa bane. tethI A sUtramAM mAm pratyaya kArya ane tri prakRti kAraNa che. Ama banne vacce kArya-kAraNabhAva rUpa saMbaMdha hovAthI sUtravRtti 'mAma:' sthaLe SaSThI vibhakti kArya-kAraNabhAva rUpa saMbaMdha arthamAM thayelI che. (i) trAgAm (2) dRSTAMta - (ii) paramatratA () tri + grAm paramatri + Am 2 : 2.4.rU4' traya + Am paramatraya + Am ja svA 2.4.rUra' ? traya + nAm paramatraya + nAm * rIya nAtha2.4.47' - trayA + nAm paramatrayA + nAm ka va0 2.rU.dara' 7 vApam prmtryaannaam| ahIM patrayam sthaLe patra AkarmadhAraya tapurUSasamAsamAM uttarapada trinuM prAdhAnya hovAthI te tritva saMkhyA padArthanA vAcaka rUpe vartatA teno A sUtrathI 2 Adeza thayo che. (3) A sUtramAM pratyaya saMbaMdhI ja tri-saMkhyA padArthanA vAcaka tri zabdano traya Adeza thato hovAthI trIn atikrAntAnAm = atitri + Am bhane priyAH trayaH yeSAM te = priyatrayaH , teSAm = priyatri + Am avasthAmA kramazaH pUrvapadArthapradhAna tapurUSasamAsa ane anya padArthapradhAna bahuvIhisAsa thayo hovAthI mAm saMbaMdhI tritva saMkhyA padArthano vAcaka tri zabda na hovAthI teno A sUtrathI 2 Adeza nahIM thAya. tethI hRsvIpatra 2.4.rUra' sUtrathI mAm no nA Adeza temaja rI nA 4.47' sUtrathI trino aMtyasvara dIrgha thatA triInAm ane priyatrInA prayoga thaze. (4) keTalAka vaiyAkaraNo mA pratyaya saMbaMdhI tritva saMkhyApadArthano vAcaka tri zabda na hoya tyAre paNa teno tra Adeza icche che, tethI temanA mate tatrayA , priyatrayam prayoga thai zakaze. (5) tri zabda jyAre koika strIliMga padArthanA vizeSaNa rUpe vartato hoya tyAre strIliMgamAM vartatA teno sAm pratyaya para chatAM A sUtrathI traNa Adeza na thatA paravartI'trivaturasti ra?.?' sUtrathI tirUAdeza thaze. tethI ti + mAm avasthAmAM svAza 2.4.rUra' sUtrathI mAm no nA Adeza temaja 'rayva0 2.3.62' sUtrathI bU Adeza thatA tikuLa prayoga thaze rU4 (A) paramAza te trayaza = paramatra:, teSAm = paramatrayAim
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14.rUpa 143 @aaN kuri-3o ? pA.4.rU. -oDyAM parapori-so: sthAne re mati, makara savArI: mune, mune sAdho, sAtho , jo ; ghoDa, gho: paramazrAvizu-para, pa nayatIti vi--ne, ne ; pava--to, to.. vacanabhedo yathAsaMkhyanivRttyarthaH / / 35 / / sUtrArtha - B kAra ane go kArathI paramAM rahelA si (paMca.e.va.) ane Dam (Sa.e.va.) pratyayano s Adeza thAya che. sUtrasamAsaH- dhye mobdha = pahotI (ru..) tAgAm = vAgyA ziza 3 caitayo: samarI: = ;siDan (.4.) A tasya = siDa: - vivaraNa:- (1) zaMkA - sUtramAM vo ' sthaLe tRtIyA-caturthI dvivacana nathI, paraMtu paMcamI dvivacana ja che. AvuM zenA AdhAre jANI zakAya? samAdhAna - sUtramAM progrAm' sthaLe paMcamI dvivacana ja che. te traNa rIte jANI zakAya - (a) 'cAyAnA vizeSArthapratipattiH' nyAyAnusAre 'omAM parosiso.' A pramANenI TIkAthI 'progrAm' pada tRtIyA-caturthI dvivacanA rUpe nathI paNa paMcamI dvivacanAnta rUpe ja che te jANI zakAya che. (b) jema A sUtramAM progrAm pada che tema'DarezA0 2..26' sUtramAM paNa pUrvasUtrathI 'yubaramagAm A "Am' pratyayAtta padanI anuvRtti Ave che. te sUtramAM tenuM paMcamI dvivacanA rUpe grahaNa karyuM che, te jJApaka (daSTAMta)nA AdhAre A sUtramAM paNa progrAm'nuM paMcamI dvivacanAnta rUpe grahaNa thAya che te jANI zakAya che. (c) progrAm' padanuM jo caturthI ke tRtIyA dvivacanarUpe grahaNa karIe to sUtrano artha saMgata nathI thaI zakato. tethI sUtramAM progrAm' padanuM paMcamI dvivacanAnta rUpe grahaNa karavuM Avazyaka bane che. (2) sUtramAM prat go sthaLe anubaMdha ane tenA svarUpane jALavavA mATe che. anyathA anubaMdhanA abhAve ghano no svara paramAM AvatA'to. 2.2.23' sUtrathI mad Adeza thavAthI'gokhyAm' prayoga thAta jethI pa ane mo nI pratIti kaSTathI thavAno prasaMga Avata. vaLI "nakSapratipatoyo. tipaTocceva prahA' nyAyathI Ama to sUtramAM pratipadokta jaNa kArAnta-zo kArAnta nAmonuM grahaNa thAta, lAkSaNika nAmonuM nahIM. paNa at ane prot sthaLe karelA t anubaMdhanA baLe sUtramAM lAkSaNika prakArAnta-mo kArAnta nAmonuM paNa (A) mULa zabda je svarUpe hoya te ja svarUpe teno nirdeza pratipadokta gaNAya. jyAre koI lakSaNa ke sUtrathI siddha thato mULa svarUpa jevo dekhAto zabda lAkSaNika gaNAya che. A lakSaNa ane pratipadokata bannemAMthI pratipadokta padanuM ja grahaNa karavAmAM Ave che.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana grahaNa thaze ke jethI pratipadokata che, co vigere nAmonI jema sUtramAM lAkSaNika muni, sApu vigere nAmonuM paNa grahaNa thatA mune, sAdho vigere prayoga siddha thai zakaze. (3) sUtramAM 'H' sthaLe mAM je ma kAra darzAvyo che te mAtra uccAraNArthe che. Adeza to ? ja thAya che. (4) daSTAMta - (i) mune (ii) sAtho - muni + fsa ke sun ane sAdhu + ke , ja ' hiti 2.4.22' - mune + ke kam ane sAtho + Ta ke sun , kopyA 24.rUdha' - mune + ane sAtho +{, 'ra palAjo..rU.52' ne ane ane sAtho: | (iii) To. (iv) zo - je + sa ke 3 ane 4 + kusa ke s, ja "vocca 2.4.rUdha' - jo + (ane jo +{, "pavAno rUbarU' jo ane ghoDA. (V) paLe - paramazar 8 = parama + ? ja avasthava 2.2.6'. - parame ane tenuM A sUtrathI para che. AvI ja rIte niyatIti vim (0) = ni ane navatIti vim (0) = tu tenA paNa ne ane no: prayogonI sAdhanikA svayaM samajI levI. zaMkA - 'mAto kendravarsa 7.4.22' sUtrathI mA kArAnta pUrvapadathI paramAM rahelA uttarapadabhUta rUdra zabdanA Adi svara nI vRddhino niSedha te pUrva pUrvottarato vA kArya pazcat saciA) 'nyAyanuM jJApana kare che. te A rIte - ani zabdathI paramAM rahelA rudra zabdane sevatA 6.2.202' sUtrathI pratyaya thatA temaja 've samRtA rU.2.4?' sUtrathI ni zabdanA aMtyarno nA Adeza thatA nA + rUdra + a avasthAmAM eka sAthe be kAryonI prApti che. (a) avasthava 2.2.6' sUtrathI nA nAma ane phakta nA rU nI saMdhi thaI Adeza thavAnI ane (b) revatInAmatvAka7.4.28' sUtrathI prApta nA rU ne ? Adeza rUpa vRddhi kAryanI prApti che ke jeno nAto ne 7.4.22' sUtrathI niSedha karAya che. to have ahIM 'sattara vahirA ' nyAyathI Ama to aMtaraMga evuMAdeza rUpa saMdhikArya pUrve thAya ke jethI 'ndra zabdano zeSa ja na rahetA mAto nendra 7.4.ra6' sUtrathI tenI vRddhino niSedha karavAno rahe. tema chatAM te sUtrathI vRddhino niSedha karyo che, te pUrva pUrvottara ' nyAyanuM jJApana kare che ke jethI pUrve aMtaraMga evuM 4 Adeza rUpa saMdhikArya na thatA tevatAnA 7.4.28' sUtrathI uttarapadanA kAryabhUta rUdra zabdanA rU kAranI vRddhi thavAnI prApti Ave che ane mAto ne 7.4.ra6' sUtrathI thato tenIvRddhino niSedha sArthaka bane che. A rIte 'mAto ne 7.4.22' sUtranirdiSTa vRddhinA niSedha rUpa kAryathI zApita pUrva pUrvottara ' nyAyanA kAraNe parama + k + Dasa ke avasthAmAM paNa pUrve "avasthava 8.ra.6' sUtrathI parama nA aMtya 5 ane 6 nuM g Adeza thavA rUpa saMdhikArya na thatA 'hityaniti 2.4.22' sUtrathI uttarapadanA kAryabhUta no Adeza pUrve thavAnA kAraNe parama + a + fsa ke kam (A) pahelA pUrvapada ane uttarapada saMbaMdhI kArya karavuM, pachI saMdhikArya karavuM.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.36 145 avasthAmA 'aidaut sandhya0 1.2.12' sUtrathA saMghiya tabha04 mA sUtrathI Gasi Gas no ra mAheza yatA paramai + r = paramaiH prayoga yo'bhe. to tabhe parameH prayoga meM siddha 4ro cho? samAdhAna :- bhArI vAta sAthI che, chatai 'jJApakajJApitA vidhayo hyanityA:(A)' nyaayn| 4|2|prstut sthaNe 'Ato nendra0 7.4.29' sUtrota vRddhinA niSedhAtma thI zApita 'pUrvaM pUrvottarapadayo:0' nyAya manitya janavAthI 'Gityaditi 1.4.23' sUtraprApta e mAheza pUrva nahI thAya. tethI parama + i + Gasi : Gas avasthAmA 'avarNasye0 1.2.6' sUtrathA saMghiyatA parame + Gasi : Gas bhane mANazavilI sAdhani / muna parameH prayoga siddha thaI zake che. (5) it :- sUtramA edodbhyAm dvivayanamA bhane GasiGasoH 54 vayanamA; mArIta vayanama zAvyocha? samAdhAna - sUtramAM vacanabheda yathAsaMganI nivRArthe darzAvyo che. jo banne sthaLe samAhAradvanda karI ekavacanamAM prayoga karIe athavA itaretaranda karI dvivacanamAM prayoga karIe to nimitta ane nimitta banne saMdhyAsane kyanathI samAna janatA 'yathAsaGkhyamanudezaH samAnAm' nyAya dvArA sUtramA e thI 52mA 24dA usino ane mo thI paramAM rahelA sUno sUAdeza thavA rUpa yathAsaMkhya anvaya thavAnI Apatti Ave. je iSTa na hovAthI sUtramA kyana zavyo cha / / 35 / / khi-ti-khI-tIya ur / / 1.4.36 / / ba.va.-khi-ti-khI-tIsambandhina ivarNasthAnAda yakArAta parayorDasi-GasoH sthAne ura Adezo bhvti| khi-sakhyuH, sakhyuH; ti-patyuH, patyuH; khI-tI-saha khena vartate sakhaH, sakhaM sakhAyaM vecchatIti kyani kvipi sakhI:, patatIti pataH, pataM patiM vecchatIti kyani kvipi patIH, sakhyuH, patyuH, tathA sukhamicchati, sAtamicchati kyani kvipi sukhyuH, sAtyuH ; lUnaM pUnaM cecchataH-lUnyuH, pUnyuH, "ktAdezo'Si" (2.1.61) iti natvasyAsattvAt tiiruuptvm| ya iti kim ? yatra yatvAdezastatra yathA syAt, iha mA bhUt-atisakheH, atipteH| khi-ti-khItIti kim? mukhyamapatyaM cAcaSTe Nic vica-mukhyaH, apatyaH AgataM svaM vaa| aditi ityeva? sakhyA:, ptyaaH||36|| sUtrArtha :- khi-ti-khI-tI saMdhI i pAnA sthAne yedA y thI 52mA 27dA Dasi-Das pratyayonA sthAne ur Adeza thAya che. sUtrasamAsa :- . khizca tizca khIzca tIzca = khitikhItyaH (i.i.)| khitikhItInAM ya = khitikhItIya (p.tt.)| tasmAt = khitikhiitiiyH| (A) spaSTameva paThitavye'numAnAd bodhanamasArvatrikam (anityam) ityrthH| (pari. ze.)
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana vivaraNa :- 1) zaMkA - sUtramAM 'vi-ti-gI-tI thI paramAM rahelA s thI paramAM rahelA si-3 no." ema artha na karatA "gi-ti-vI-tI saMbaMdhI phuvarNanA sthAne thayelA thI paramAM rahelA 3-3{ no.' Avo artha kema karyo che? samAdhAna - gi-ti-gItI thI paramAM hoya ane tenI paramAM sa-pratyaya hoya tevuM saMbhavI zakatuM ja na hovAthI sUtramAM varSo 2.2.22' vigere sUtrothI gi-tti-vI-tI saMbaMdhI rU varNanA sthAne thayelA nuM grahaNa karI uparokta dvitIya artha karyo che. zaMkA - salA cAtIti vin (0) = gyA ane si-3 pratyaya lAgatA nuItoDanA: 2.2.207' sUtrathI savayA nA mA no lopa thavAthI niSpanna zabda sthaLe savA zabdathI paramAM jUane tenI paramAM sa3 pratyayo saMbhavI zake che. tethI tamAre "gi-ti-UMtI thI paramAM rahelA thI paramAM rahelA kasa-3 no.." Avo artha karavo ja yukata che. samAdhAnaH- lokavyavahAramAM prayojAtA prayogonI vyAkaraNazAstra dvArA siddhi karavAnI hoya che. lokamAM sahayuH Avo prayoga pUrve thayelo na hovAthI sat zabdathI paramAM kari ke 3 no Adeza nathI saMbhavato tethI sUtramAM 'gi-ti-va-tI thI paramAM rahelA yU.' A pramANe artha nathI karyo. zaMkA - jo tamAre gi-ti-vI-tI thI paramAM rahelA ..'Avo artha na ja karavAno hoya to AvuM gauravayukata sUtra na banAvatA *#-3) AvuM lAghavayukata sUtra banAvavuM joie. kemake A ane anukrame jemanA aMtya phuvarNano TUAdeza karAyo hoya evA gi-gii ane titI no nirdeza hovAthI tamane iSTa evo 'vuiM-ti-UM-tI saMbaMdhI varNanA sthAne thayelA ..'A artha prApta thaI jaze. samAdhAna - jo 'A-tra 3' AvuM sUtra banAvIe to koI gi-ti-vI-tI saMbaMdhI Tu varNanA sthAne thayelA nuM grahaNana karatA mulya, sahya, pAraMpatya, porohitya, satya, aparca vigere zabdonA aMte rahelA kyA ane tya nuM grahaNa karI le ke jethI sUtranI uM, pati, suthvI vigere iTasthaLe pravRtti na thai zake. zaMkA- "sikyuritoDAve ?.4.83' ane 'patyune 24.48' sUtramAM sava ane pati zabdathI paramAM rahelA pratyayano 3 Adeza karI rahyuM. ane pratyuH nirdeza karelo che. te jJApakanA (daSTAMtanA) AdhAre 'kyatva ' sUtra banAvazuM to paNa sUtramAM uparokata muhyAdi saMbaMdhI # nuM grahaNa na thatA savi, ti, sAtI vigere zabdo saMbaMdhI gi-ti-va-tI nuM ja grahaNa thavAthI iSTa sthaLoe sUtranI pravRtti thaze. (A) hi ane vI temaja ti ane tI A ubhayasthaLe phuvarNano Adeza karatA ane prayoga thato hovAthI dhya ane tya dvArA gi-ti-vInaMtI nuM grahaNa thai zake che.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.36 147 samAdhAna :- nA, 'sakhyurito'zAvait 1.4.83' bhane 'patyurna 2.4.48' sUtrasthaNe 42|yesaa sakhyuH bhane patyuH prayogo sautraniza che mema bhAnuddhivANo sama(r) sUtramA mukhya, sakhya, gArhapatya vigaire zo saMbaMdhI ja stra ane tvanuM grahaNa kare to nAhaka gi vigere iSTasthaLe sUtrapravRtti na thavA rUpa Apatti Ave. temaja tathA prare sUtranI siddhi 421 / zA5ne zaqij gauravAbhUta ||1||y che. bhATe sUtradhAre. 'khya-tya ur' sUtrana janAvatA khitikhItIya ur' sUtra banAvyu cha. (2) mAsUtramA khI mane tI zaho saMbhavI cha. () sakhi-pati vigere nAmAne kyan-kvip vigaire pratyayo vAgI niSpanna sakhI-patI vigaire sthaNe 621 i 2rAntamAthI hI I 4|2|nt thA3 bhane (b) sakha -pata vigere nAmAne kyan-kvip vigaire pratyayo lAgI niyanna sakhI-patI vigere sthaNe a rAntamAthI / I kArAnta thavA rUpe. A banne sthaLo paikI prathamasthaLe hasva rUkArAntamAMthI dIrgha kArAnta UMtI banelA hovAthI tamarnu adde| 'ekadezavikRtamananyavat' nyAya dvArA sUtravRtti khi-ti zothI 28 05 cha. dvitIyasthaNe a rAntamAthI hI IrAnta 35 janevA khI-tI cha tebharnu adde| sUtravRtti khi-ti zothI na saMbhavatA manA grahaNa mATe sUtramAM vI-tI padonuM upAdAna karyuM che. (3) eid - khi-ti - (i) sakhyuH(A) -* sakhi + Gasi Gas , * 'ivarNAde0 1.2.21' - sakhy + Gasi / Gas , * 'khitikhItIya0 1.4.36' - sakhy + ur = sakhyur , * 'ra: padAnte0 1.3.53' - skhyuH| (ii) patyu:(B) - * pati + Gasi Gas , * 'ivarNAde0 1.2.21' - paty + Gasi Gas , * 'khitikhItIya0 1.4.36' - paty + ur = patyur , * 'ra: padAnte0 1.3.53' - ptyuH| khI-tI - (iii) sakhyuH - * saha khena vartate = sakha, * 'amAvyayAt0 3.4.23' - sakhamicchatIti kyan = sakha + kyan, * 'kyani 4.3.112' - sakhI + kyan, * 'kvip 5.1.148' - sakhIya + kvip, * 'ata: 4.3.82' - sakhIy + kvip, * 'khoH pvaya0 4.4.121' - sakhI + kvip (0) + Gasi / Gas , * 'yo'nekasvarasya 2.1.56' - sakhy + Gasi Das , * 'khitikhItIya0 1.4.36' - sakhy + u = sakhyur , * 'ra: padAnte0 1.3.53' - sakhyuH / (A) sanoti (arthAt datte parasparaM bhojanAdika) = sakhi (uNA. 625 thI Dakhi pratyaya) mI 52252 potAnA bhojana virene vayAne bhogave teso sakhi (bhitra) 5upAya. (B) pAti apAyAd = pati (uNA. 659 thI Dati pratyaya) ne ApattimA 211 / 72 te pati 47vAya.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (iv) patyu: * patatIti pata:, * 'amAvyayAt rU.4.2rU' - vataM patiM yecchatIti can = pata + cat athavA pati + cat, * 'vIryazrvi0 4.rU.208' - patI + cat, athavA * '~ni 4.rU.12' - patI + vacana, * 'vivat 1.2.48' - patIva + vivar, * 'ata: 4.rU.82' -- patIv + vizvam, * o: va0 4.4.2' - patI + vik (0) + vrutti ke is, * 'yoDane varasyuM ?..dda' - par + kasi ke in, * 'ddhitiSItIr 1.4.rU6' - pa + r = pattur, * 'ra: palAi0 1.rU.rU' - patyu:| 148 - keTalAka vaiyAkaraNo sahi-vRti zabdanA ja 'si-3s pratyayano r Adeza icche che. jema ke 'ratnamati' nAmanA vaiyAkaraNa kahe che ke ''sahyuH ane patyuH A be ja A sUtranA lakSya (daSTAMta) che, paNa cUrNikAra varNavelA trutyuH vigere nahIM.'' anya koi vaiyAkaraNa paNa potAnA graMthamAM kahe che ke '"Rta-prIta-zrIta-pUta vigere zabdone vacana vigere pratyayo lAgatA temanA aMtya Ja no ph Adeza thavA dvArA RItI vigere zabdomAM vartato tau zabda arthAt tau aMtavALA RtI vigere zabdo mAtra kyAMka kyAMka prayojAtA ja saMbhaLAya che. (bAkI temanA prayoga thayA hoya evuM prAyaH karIne kyAMya jovA maLatuM nathI.) tethI RtI vigerenI niSpatti karI temanA aMtya hU~ no y Adeza karavA pUrvaka temanAthI paramAM rahelA si-3s pratyayono r Adeza karelA RtyuH ALaghdhati, jItyuMH svam vigere dRSTAMto kema(A) darzAvo cho ?'' (arthAt emanA mate A dRSTAMto na darzAvavA joie). keTalAka bIjA vaiyAkaraNo kahe che ke ''RItI vigerenA aMtya D no v Adeza thavAthI niSpanna Rtva vigerenA tya thI paramAM si-kas pratyayano r Adeza nathI icchAto. RItya: Anati ane RItyaH svam prayoga ja thavA joie.'' (AmanA mate RIta vigerene vacana vigere pratyayo lAgatA temanA a / ++ Adeza icchAya che.) ane vaLI koka vaiyAkaraNa evuM mAne che ke 'junI zabdanAM avayavabhUta tau (= asat thayelA nau) nA no y Adeza karI tenAthI paramAM rahelA si-kaspratyayono r Adeza thavAthI niSpanna nutyuH vigere prayogo pUrvazAstromAM jovA maLe che ane ema paNa jIi-ti-U-tI aMtavALA zabdone laine sUtrano sAmAnyathI nirdeza karyo hoya to mAtra sahi-patti A vizeSa zabdone laine sUtrapravRtti svIkAravI e yukta paNa na gaNAya. mATe trutyuH, zrItyuH vigere badhA A sUtranA udAharaNa banI zake.' A badhA judA judA matone dhyAnamAM laine graMthakArazrI bRhatkRttimAM 'tA'zabda darzAvavA dvArA jItyuH vigere prayogonA svIkArane jaNAve che. sukhyuH ane sAtyuH prayogonI sAdhanikA upara pramANe samajI levI. (A) pU. lAvaNya sU. dvArA saMpAdita bR.nyAsamAM 'tva mAnnovAhatam' pATha che, je azuddha jaNAya che. zuddhapATha 'tatva mAAluvAhatam' joie. juo AnaMdabodhinI TIkA.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.36 148 (v) lUnyuH (vi) pUnyuH - * lU + ta (kta) mane pU + ta (kta), * 'RlvAde0 4.2.68' mane 'pUdivyaJce0 4.2.72' thA anu me - lUna ane pUna, * zeSa sApani 652 pramANe 2tA lUtI + Gasi Gas bhane pUtI + GasiGas, * 'tAdezo0 2.1.61' - ta no na mAheza asat, * 'yo'nekasvarasya 2.1.56' - lUny + Gasi 3 Gas bhane pUny + GasiGas , * 'ktAdezo0 2.1.61' thI asat thayeA na pApA lUny ane pUny no ya 42 tI saMbaMdhI I nAsthAne yevo manAya, * 'khitikhI0 1.4.36' - lUny + ur = lUnyur bhane pUny ur = pUnyur, * 'ra: padAnte0 1.3.53.' - lUnyuH bhane puunyuH| (4) sAsUtranI pravRttiyAM khi-ti-khI-tI saMbaMdhI i pAnA sthAne yamAheza thato Doya tyaaN| thAya cha. tethI sakhAyamatikrAntaH = atisakhi mane patimatikrAntaH = atipati sthaNe Gasi , Gas pratyayo 52 chata manA aMtya i no ya mAheza na yatA Gityaditi0 1.4.23' sUtrathI e mAheza thato DovAthI tamanAthI 52mA 27sA Gasi Gas pratyayonI sA sUtrathA urmAheza nahI thAya. tethI 'edodbhyAm0 1.4.35' sUtrathI Gasi-Gas pratyayono r mAheza thatA atisakhe mane atipateH prayoga thaze. (5) mA sUtramA khi-ti-khI-tI sNdhii| y thI 52mA 278 / Gasi-Gas no uheza thAya che. tathA mukhyamAcaSTe mane apatyamAcaSTe arthamA * 'Nij bahulaM0 3.4.42' - mukhya + Nic bhane apatya + Nic, * 'trantyasvarAdeH 7.4.43' - mukhy + Nic = mukhyi mane apaty + Nic = apatyi, * 'manvankvanip0 5.1.147' - mukhyayatIti vic = mukhyi + vic bhane apatyayatIti vic = apatyi + vic , * 'NeraniTi 4.3.83' - mukhy + vic (0) mane apaty + vic (0) mArIta. niyanna mukhya bhane apatya nAmono aMtyaya meM khi-ti-khI-tI saMdhI na DopAthI tenI 52mAM Gasi-Gas pratyaya sAtA mA sUtrathI tabhano ur mAheza nahI thAya. tethI mukhya + Gasi Gas bhane apaty + Gasi 3 Gas avasthAmA saMghiyatA mukhyaH mane apatyaH prayoga thaze. ___Qst :- mukhy + vic bhane apaty + vic avasthAmA yvoH pvaya0 4.4.121' sUtrathI y no dopa thavAnI prApti cha. tethI Gasi Gas pratyaya 52 chatAM mukhy bhane apatya no y zeSa nathI 2khetI. mATe malA mukhyaH bhane apatyaH / vi34 dRSTAMto zIrIta zAvI ? samAdhAna :- mukhy + vic bhane apaty + vic avasthAmA yvoH pvaya0 4.4.121' sUtrathI ya nA sopanI prApti nathI. ma 'svarasya pare0 7.4.110' sUtrathI pUrva supta thA Nic no sthAnivadbhAva manApAthI mukhya + Nic + vic mane apaty + Nic + vic avasthA manAya. thI Nic vyavadhAya banatA ya no lopana thaI zake. zaMst:- 'na sandhi-GI0 7.4.111' sUtramA kvip vidhisthale sthAnijhAvanA niSedha yA cha.tathI kvip vidhi 35 64sAthI 658kSita ya nA bo5 sva35 vica vidhimA 5 Nic nA sthAniyamAvanI niSedha thavAthI yvoH pvaya0 4.4.121' sUtrathI y no do5 24ze.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150.. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana samAdhAnaH- na nirvijanityam' nyAyAnusAre te te sUtrokata nas (1) thI nirdiSTa kArya anitya bane che. prastutamAM A nyAyathI 'ra sandhi-lI7.4.22?' sUtrathI prApta LinA sthAnivalkAvanuM niSedhAtmaka kArya anitya banavAthI nid no sthAnivadbhAva manAze mATe s no lopa nahIM thaI zake. athavA "nagna nirdiSTa nyAyanI pravRttine svIkArI 'na sanyi-0 7.4.22?' sUtrathI Li nA sthAnivadbhAvano niSedha karIe to paNa "o. va. 4.4.222' sUtrastha 'tu' pada e saMjJA che. tethI "saMtApUrvajo vidhinityaH' nyAyathI saMjJApUrvakanI nA lopAtmaka lavidhi anitya banavAthI s no lopa nahIM thaI zake. athavA trIjI rIte kahIe to mitra zAstati. viva6 = mitrazI., ahIM vyaMjanAdi viva pratyaya para chatAM 'rUsAsa: zAso. 4.4.228' sUtrathI ja zam nA A no Adeza thavAnI prApti hatI, chatAM te sUtrathI Adeza na karatA tene mATe 'vavI 4.4.22'A pRthaka sUtra banAvyuM tenAthI 'vizvari saMkzanavAryanitya' nyAya jJApita thAya che. jJApita thayelA A nyAyathI prastuta mAM vir pratyaya para chatAM paNa m nA lopa rUpa vyaMjanakArya anitya banavAthI mukta ane apar nA s no 'o: 40 4.4.22?' sUtrathI lopa nahIM thaI zake. A rIte mus ane mAtra nA cheDe jU zeSa rahevAthI s e gi-ti-vatI saMbaMdhI na hovAthI mukya: ane apatya: A virUddha daSTAMto darzAvI zakAya. ahIM evI zaMkA na karavI ke "nyAyamAM to viva pratyaya para chatAM vyaMjanakAryanI anityatA kahI che jyAre ahIM to vid (0) pratyaya che?" kema ke te nyAyamAM rahelo viva pratyaya saghaLAya ayogI pratyayonuM PupalakSaNa rUpe (nyAyanA viSayarUpe) grAhaka che. (6) A sUtramAM pUrvanA 'Diiita 2.4.22' sUtrathI 'tti'(B) nI anuvRtti Ave che. tethI kI (kuM) pratyayAna saNI temaja pati nAmathI paramAM rahelA kasa-3 pratyayone anukrame strInUta: 2.4.ra6' ane striyA DitAM vAi 2.4.28' sUtrathI vArtA AdezanI prApti hovAthI temano A sUtrathI san Adeza nahIM thAya. AthI savI + ra ane pati + rAs avasthAmAM vaU0 2.2.22'san + vAs = sahyAd ane par + vAs = patthAt avasthA prApta thatA no sane sno visarga Adeza thatA rahyA ane tyAM prayoga thaze rUddA to hu A.4.rUchA -travat jayorkari-3oH sthAne 'du vAvezo bhavati vi. pituH mAtu: mAtu. - po? pitRnA gata ti ?i H rUA. sUtrArtha - 8 kArathI paramAM rahelA si ane 3 pratyayanA sthAne Dum Adeza thAya che. vivaraNa :- (1) sUtramAM pura AdezasthaLe je Tu it dara che te "Dityanca 2.224' sUtrathI aMtya svarAdinA lopanI prApti mATe che. (A) pratipatvei sati svaitapratipati patnakSam (B) atiti nI anuvRtti AvavAthI je -3 pratyayono ti evo rajU Adeza thato hoya temano A sUtrathI zuM Adeza nahIM thAya. (1)
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.38 151 (2) eid - (i) pituH (ii) mAtuH - * pitR + GasiGas bhane mAtR + Gasi , Gas , * 'Rto Dur 1.4.37' - pitR + Dur ane mAtR + Dur , * 'Dityantya0 2.1.114' - pit + Dur bhane mAt + Dur, * 'ra: padAnte0 1.3.53' - pituH bhane maatuH| maDIyA rAma mAsUtramA R2thI 52mA 27vA Gasi-Gas pratyayono Du mAheza thAya cha tema 'RkAropadiSTaM kArya lukArasyApi' nyaayn| 4 / 2 / lu 4|2thii 52mA 27sA Gasi-Gas pratyayano paa| Dur Aheza thaze. tethI kul lakAra prayogasyaNe 'klRp nA klR no lu 42' mA arthamA klRpyAtunA anu421rAbhUta klR nAmathI 52mAM Gaspratyaya saMbhavatAno mAsUtrathI DurAdeza thavAnA 21 klR + Dur avasthAmA 'Dityantya0 2.1.114' sUtrathA aMtya-12hino lopa malA 'RphiDAdinAM0 2.3.104' sUtrathI Dur nA ra no l mAheza thatA k + Dul avasthAmA saMghiyavAthI kula (= klRp nA klR nau) prayoga thaze. tahallst'mA 5 // 46\ cha / AplR thI 52mAM Gas pratyaya bhAratAno Dur Aheza thavAnA 4 / 2 / 652 pramANe saadhni| 42pAthI Apul prayoga thAyache. (3) mA sUtramA R thI 52mA 27vA Gasi-Gas pratyayano / Dur mAheza thAya cha, tethI pitR + zas avasthAmA zas pratyayano mA sUtrathI Dur mAheza na thapAthI zaso'tA0 1.4.49' sUtrathI pitRRn prayoga thaze. (4) mA sUtramA R thI / 52mA 27dA Gasi-Gas pratyayono Dur maheza thAya cha, tethI 'gR (gRz zabde 1538)' pAtunuM mnu42942vaan| 4|21naam maneA hI R4|2|nt gRthI 52mA 27 // Gasi-Gas pratyayano mA sUtrathI Dur Ahezana thavAthI 'ivarNAde0 1.2.21' sUtradhI ganaRno ra mAheza thatA y + Gasi meM Gas = gras bhane sno ra bhane r no visaf mAheza pAthI graH prayoga yaze / / 37 / / tR-svasR-naptR-neSTra-tvaSTra-kSattR-hotR-potR-prazAstrI ghuTyAra / / 1.4.38 / / bR.vR.-tRc-tRnpratyayAntasya svasrAdizabdAnAM ca sambandhina RkArasya sthAne tatsambandhinyanyasambandhini vA ghuTi pare 'Ar' ityayamAdezo bhvti| kartAram, kartArau, kartArau, kartAraH kaTasya ; vaditAram, vaditAro, vaditAro, vaditAro janApavAdAn ; svasAram, svasArI, svasArI, svasAraH ; naptAram, naptAro, naptArI, naptAraH; neSTAram, neSTAro, neSTAro, neSTAraH / tvaSTAram, tvaSTAro, tvaSTArau, tvaSTAraH ; kSattAram, kSattAro, kSattAro, kSattAraH ; hotAram, hotAro, hotArI, hotAraH ; potAram, potArau, potArau, potAraH ; prazAstAram, prazAstArI, prazAstAro, prazAstAraH ; atikartAram, atikartArau, atikartArau, atikrtaarH| ghuTIti kim ? kartR kulaM pshy| sau tu paratvAd DA-guNau kartA, he krtH!| tRzabdasyArthavato grahaNena pratyayagrahaNAnanAdInAmavyutpannAnAM saMjJAzabdAnAM tRzabdasya grahaNaM na bhavatIti teSAM pRthagupAdAnam ; idameva ca jJApakam - * arthavadgrahaNe nAnarthakasya grahaNaM bhavati * iti,
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana vyutpattipakSe tu tRgrahaNenaiva siddhe naptAdigrahaNaM niyamArtham, tenAnyeSAmauNAdikAnAM na bhavati-pitarau, bhrAtarI, mAtaro, jaamaatro| "kecit tu prastotR-unetR-udgAtR-pratihartR-pratisthAtRzabdAnAmauNAdikAnAmapyAraM manyante prastotAram, prastotAro, prastotArau, prastotAraH, ityAdi / / 38 / / sUtrArtha - vR6 ke tR pratyayAnta zabdo saMbaMdhI temaja svarU, navR vigere zabdo saMbaMdhI 8 kAranA sthAne tenA saMbaMdhI ke anya saMbaMdhI pu pratyayo para chatAM mAm Adeza thAya che. satrasamAsa - tA sA aa nA neNA kSettA ja hotA ra potA ja rastA tevAM samAhara: = tR-sva-navR-neTTa -kSakR-DhostR-po-prazAstu (sa.da.) tasya = -vasR-pitRnekhuM-tvaSTra-kSatR-hotR-patR-prazAstra: 1 vivaraNa:- (1) sUtramAM 'tR-...prarAsTra nAma sthaLe samAhAradvandrasamAsa hovAthI teno prayoga napuMsakaliMga ekavacanamAM thAya, tethI tene SaSThI ekavacanano pratyaya lAgatA banAsvare 2.4.64' sUtrathI - Agama thavAnA kAraNe 'tR-sva. prazAstRr:' prayoga thavo joIe. chatAM sUtrakArazrIe 'tR-...prarAstra:' prayoga karyo che te sautranirdeza jANavo. athavA bIjI rIte kahIe to sUtramAM 2 kAranuM upAdAna karavAthI 'tRsva.prazAstra:'prayoga siddha thaI zakaze. te ArIte - sUtramAM samAhAradvanda samAsa pAmelA '-svara....prazAstR' zabdano 'tR-sva. prastuLa tra' Ama zabdanI sAthe pachItapurUSa samAsa karavAthI tR-svaparAtU' zabda niSpanna thaze. have 4 kArottarapadapradhAna A sAmAsika zabda napuMsakaliMga na hovAthI tene 3 pratyaya lAgatA 'manasvare .4.64' sUtrathI Agama thavAno prarAMgana rahetA'tR-sva. prazAstu +3'avasthAmAM vahe 2.2.22' sUtrathI no Adeza ane saMdhi thavAnA kAraNe 'Dra-svarU...prazAstra prayoga siddha thAya che. zaMkA - paNa A rIte sUtramAM rAkSAt ane mUkIne karavuM che zuM? samAdhAna - tR" sUtramAM darzAvelAtR zabdathI tRantavALA koipaNa zabdanA grahaNanI prApti rahe che. tethI tRvigere zabdo ke je mULathI kArAntanathI temanA grahaNano aniSTa prasaMga Ave che. je zabdo mULathI trA kArAntavRttivALA hoya temanuM ja grahaNa sUtrota tRzabdathI thai zake te mATe sUtramAM sAkSAt ane mUkyo che. ya vigere zabdo yati vigere zabdone tatino jha pratyaya lAgI 'mava7.4.68' sUtrathI rU no lopa thatA niSpanna thayA che. mATe teo mULathI kArAnta nathI. Ama mULathI 2 kArAnta hoya tevA vRttivALA zabdomAM 4-5 pratyayAta ja zabdo saMbhavatA hovAthI bUvRttimAM sUtrokta tRzabdanI tRndra-tR pratvacAntaca'TIkA karI che. zaMkA - evuM na bane ke yu pratyaya paramAM vartatA tRantavALA zabdo koi vikRtine na pAmatA trada kArAnta
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 153 - 1.4.38 rUpe hoya to ja A sUtranI pravRtti karAvavA sUtramAM sAkSAt mUkyo hoya? samAdhAna :- nA, dhu pratyaya paramAM hoya ane tRantavALA zabdo vikRtine pAme evuM banatuM ja nathI. vaLI, A sUtramAM pUrvasUtrathI bIjA eka 4 nI anuvRtti Ave che. te anuvRtti A sUtrathI kono mar Adeza thAya che? te sthAnIne darzAvavA mATe che. jo pUrvasUtrathI 8 nI anuvRtti na laIe to A sUtrathI thato mAruM Adeza aneka varNAtmaka hovAthI ane varga: sarvaca 7.4.207' paribhASAthI AkhA tR-tR pratyayAta nAmo ane sva vigere nAmono mArAdeza thavAnI Apatti Ave. mATe nI anuvRttithI have te nAmonA aMtya no ja mAr Adeza thaze. (A) (2) daSTAMta - (ahIM pustriyo:0 2..22' sUtrathI am vigerene put saMjJA thai che.) (i) sartAm (ii) te (iii) : + mam sa + mAM kartR + jas zas ja 'tR- 02.4.rUTa' ne kartA + rtA + go kartAr + jas zas ja " ja 22.72' - . kartAra ja H pAjo2.rU.53 - kartAraH = ra = zastara = vArtAkA A ja pramANe vaDatu, (B) svavigerenI sAdhaniko samajI levI. vizeSa e ke ka zabdasthaLe dhAtune 'patRvI 1.7.48' sUtrathI kartA arthamAM tRpratyaya thayo che ane vatR zabdasthaLe vat dhAtune ' tRtva0 1.ra.ra7' sUtrathI zIla arthamAM na pratyaya temaja pratyaya thayo che. (iv) gatizarmAn - zartAramati = AzirtA Ama ahIMtapurUSasamAsa che ane sAdhaniko upara pramANe karatA tivartAram , matirtAro ane atikhtara prayoga thaze. ahIM yAda rAkhavuM ke atirtAram vigere sthaLe tapurUSasamAsa ja che. paNa atikrAntaH mA~ yena sa = ati A rIte bahuvIhisAsa nathI. kemake bahuvrIhisAsa karIe to 'nnityaMdita: 7.3.72' sUtrathI var (A) A banne 8 nI vAto baMnyAsamAM ' tRsyatyAdi-mayamarya-tRddha rItvavyamavAra....' sthaLe darzAvI che tenuM anusaMdhAna karI levuM. te paMkitanA vivaraNakALe pharI A artha nahIM darzAvAya. (B) sujhu ati-kSiti prAturamItyam = sva arthAt je bhAinA apamaMgaLane dUra kare te svarNa kahevAya ane namati pUrvanega: = naHI: arthAt je potAnA pUrvajo (vaDIlo)ne namato hoya te navR (putra, pautra) kahevAya. A rIte tvaSTa vigere zabdonI vyutpatti paNa laghunyAsamAM darzAvI che.
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana samAsAnta thavAthI gatirUM zabda bane. tethI paravartI ghu pratyaya ane 2 nI vacce nuM vyavadhAna thavAthI A sUtrathI gAr Adeza na thatA tivartAram vigere prayogo siddha na thai zake. (3) pu pratyaya ja paramAM vartatA A sUtranI pravRtti thAya evuM kema? (a) karra naM pazya - napuMsakaliMgamAM ziryu ..28' sUtrathI thato na-zanA AdezabhUta riA pratyAya ja pu gaNAya che. tethI va << sthaLe napuMsakaliMga nAmane lAgelo man pratyaya puna hovAthI A sUtrathI rUM nA 28 no mA Adeza na thatA "manato nuN 8.4.52' sUtrathI ma pratyayano lopa thayo che. zaMkA - bravRttimAM napuMsakaliMgano zu pratyaya paramAM hoya ane A sUtranI pravRtti thaI hoya tevuM daSTAMta kema nathI darzAvyuM? samAdhAna - rra vigere napuMsakaliMga zabdone pufza pratyaya paramAM vartatA svarAchI 2.4.6' sUtrathI Agama thAya che. tethI ja + n + zi avasthAmAM tra ane zi pratyayanI vacce Agama vyavadhAyaka banavAthI A sUtrathI 8 no gar Adeza nathI thaI zakato mATe tevA daSTAMto darzAvyA nathI. zaMkA - Agama vigere prakRtino ja aMza (aMga) gaNAya. tethI vAvyavali'nyAyathI - Agama vyavadhAyaka na banatA yu evo aai pratyaya paramAM vartatA tRvigere napuMsakaliMga nAmonA aMtya trano A sUtrathI gAr Adeza thavo joIe. samAdhAna - tamArI vAta sAcI che. paNa je zabdane AzrayIne Agama thayo hoya te zabdanuM koI kArya karavAnuM hoya to svAAmavyavathafja'nyAyathI Agama vyavadhAyaka nathI banato. paNa jo te zabdanA avayavanuM koI kArya karavAnuM hoya to Agama te avayavanuM svAMga na gaNAtA vyavadhAyaka bane ja che. prastutamAM r +t+ zi avasthAmAM A sUtrathI jene Agama thayo che evA nAmane koi kArya nathI karavAnuM, paNa tenA avayavabhUta 8 no mAm Adeza karavAno che. tethI - Agama vyavadhAyaka banaze ja. tethI napuMsakaliMga jhuM vigerenA tra8 no A sUtrathI nA Adeza na saMbhavatA bUvRttimAM daSTAMto darzAvyA nathI. (4) zaMkA - bravRttimAM prathama ane saMbodhana ekavacanano put si pratyaya paramAM hoya ane jarjavigerenA 2 no mAr Adeza thayo hoya tevA prayogo kema nathI darzAvyA? samAdhAna - tuM + si (prathamA) sthaLe ekasAthe be sUtro pravartavAnI prApti che. eka prastutasUtra ane bIjuM Rtuzana 2.4.84 sUtra. temAM prastutasUtra vartAro vigere prayogasthaLe caritArtha hovAthI sAvakAza che. ane Tayuzanas 2.4.84' sUtra pitA vigere prayogasthaLe caritArtha hovAthI sAvakAza che. Ama banne sUtro sAvakAza
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.8 155 hovAthI vartR + si (prathamA) sthaLe 'svarSe 7.4.661'sUtrAnusAre para hovAnA kAraNe baLavAna gaNAtA RRvuzanas 1.4.84' sUtranI ja pravRtti thavAnA kAraNe n prayoga siddha thAya che. A ja rIte ' + si (saMbodhana) sthaLe paNa ekasAthe be sUtro pravartavAnI prApti che. eka prastutasUtra ke je rtAro prayogasthaLe caritArtha hovAthI sAvakAza che ane bIjuM 'hrasvasya muLa: 1.4.46' sUtra ke je de pitaH ! prayogasthaLe caritArtha hovAthI sAvakAza che. Ama banne sUtro sAvakAza hovAthI tlR + si (saMbodhana) sthaLe paNa para hovAnA kAraNe baLavAna gaNAtA 'havasya JI: 1.4.46' sUtranI ja pravRtti thavAnA kAraNe hai rtaH ! prayoga siddha thAya che. Ama banne sthaLe A sUtrathI Ar AdezanI prApti na vartatA bR.vRttimAM dRSTAMto darzAvyA nathI. (5) zaMkA : naC vigere zabdo tR aMtavALA hovAthI sUtravRtti tR zabdathI ja temanuM grahaNa zakya che. chatAM temanuM sUtramAM pRthaga upAdAna kema karavAmAM AvyuM che ? samAdhAna :- uNAdi nAmomAM be pakSa che. eka vyutpattipakSa arthAt prakRti-pratyayanA bhedane svIkArato pakSa ane bIjo avyutpattipakSa eTale prakRti-pratyayanA bhedane na svIkAranAro pakSa. temAM jo avyutpattipakSano Azraya karIe to uNAdigaNanirdiSTa haiM pratyayAnta naC vigere nAma sthaLe 'nam dhAtu ane tR pratyaya' Ama prakRtipratyayano bheda nahIM svIkArAya. have jo bheda ja na svIkAravAno hoya to AkhA natR vigere zabdanA bhale 'putra' vigere artha thAya paNa tenA nak aMza ke tR aMzano koi artha na thato hovAthI tatrastha haiM aMza anarthaka gaNAya. jyAre uNAdi sivAyanA tlR vigere zabda sthaLe 'dhAtu ane kartA ke zIlAgharthaka tR ke tR pratyaya' Ama prakRti pratyayano bheda zakya hovAthI tyAMno tR aMza arthavad (sArthaka) gaNAya. have AgaLa (pRSTha-51, 1.4.7 sUtranA naM. 19 nA) vivaraNamAM 'stuM rUpa rAjvasvAzantasaMjJA' nyAyanA arthaghaTana avasare ApaNe joi gayA ke vyAkaraNamAM zabdanA svarUpanI sAthe sAthe arthanuM paNa grahaNa thAya che. arthAt koi paNa arthavAn zabdane laine kArya thAya che, anarthakane laine nahIM. A ja vAtane jaNAvavA 'arthavAhane nAnarthakSya' (A) nyAya paNa che. jo anarthaka zabdane laine vyAkaraNamAM koi kArya karavuM hoya to te zabdanuM sUtramAM pRthak upAdAna karavuM Avazyaka bane che. 'arthavatpraddaLe.' nyAyAnusAre sUtrota haiM zabdathI kartA ke zIlAgharthaka arthavAna vRk ke vRn pratyayAnta rdU vigere nAmonuM ja grahaNa saMbhavatA anarthaka TM aMzavALA uNAdinA naC vigere nAmonuM grahaNa saMbhavatuM na hovAthI temanA grahaNArthe sUtramAM naTTa vigere zabdonuM pRthak upAdAna karavAmAM AvyuM che. sUtramAM A rIte naC vigere zabdonuM kareluM pRthak upAdAna 'arthavAdo' nyAyanuM jJApaka manAya che. zaMkA H- vyutpattipakSAnusAre uNAdi nAmomAM prakRti-pratyayano bheda svIkArAze. tethI naC zabdanI namati pUrvanemyaH vyutpatyanusAre tyAM 'nam dhAtu ane kartA arthaka tR pratyaya' Ama arthavAn pratyayanI prApti thaze. tethI (A) arthavALA pratyaya ke prakRtinuM grahaNa saMbhavatuM hoya tyAre anarthaka pratyaya ke prakRtinuM grahaNa na na karavuM.
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 'arthava nyAyAnusAra sUtrokata tR zabdathI ja kartAgharthaka arthavAnuM tRpratyayAta naskRvigere uNAdi nAmonuM grahaNa saMbhavatA sUtramAM temanuM pRthagU upAdAna kema karyuM che? samAdhAna - niyama karavA mATe temanuM sUtramAM pRthaupAdAna karyuM che. Azaya e che ke navR vigere zabdonuM jo sUtramAM pRthagU upAdAna na karavAmAM Ave to vyutpattipakSAnusAra sUtrokta tR zabdathI sUtramAM temanuM grahaNa to thai jAya, paNa sAthe sAthe uNAdinA tRpratyayAnta pitRvigere zabdonuM paNa grahaNa thavAno aniSTa prasaMga Ave. to 'siddha satyAnmo niyama A) nyAyAnusAre sUtrokta tR zabdathI pitR vigere zabdonuM grahaNa na thatA mAtra navRvigere keTalAka uNAdi zabdonuM ja sUtramAM grahaNa thAya Avo niyama karavA mATe navR vigere zabdonuM sUtramAM pRthagU upAdAna karyuM che. Ama pitR vigere zabdasthaLe dhu pratyaya paramAM AvatA A sUtrathI temanA no mAr Adeza na thavAthI pitta, pratirovigere prayoga thaze ane ahIM karAyela vyutpattipakSano Azraya '3DisutrAni nAmAni' nyAyanI anityatAne sUcave che. zaMkA - uNAdi nAmomAM vyutpattipakSano Azraya kyAre karAya? ane avyutpattipakSano Azraya kyAre karAya? A banne pakSo zA kAraNe UbhA thayA che? samAdhAna - ISTaprayoganI siddhi ane aniSTaprayoganuM vAraNa karavA jyAre je pakSano Azraya karavo hoya te karI zakAya che. ahIM ame banne pakSane grahaNa karI prApta thatuM phaLa upara darzAvyuM che. paNa darekasthaLe banne pakSane lai phaLa batAvavuM jarUrI nathI. have A banne pakSo kema UbhA thayA te aMge jANI laie. uNAdi nAmomAM vyutpattipakSane zAkaTAyanavyAkaraNakAra pAlyakIti svIkAre che ane avyutpattipakSane maharSi "pANini'svIkAre che. temAM pANininAmAneyI (T. sU. 7.4.2)' sUtramAM pratyayanI AdimAM rahelA 1, 2, 3, 4 ane ghara no anukrame gAyana, yU na, ane Adeza karavAmAM Avyo che. to ahIM zaMkA UbhI karavAmAM AvI che ke "zuM tame uNAdi pratyayonI AdimAM rahelAM 3, 4 vigerenA paNa A sUtrathI chuM ane pa vigere Adeza karazo? jo "hA" kahezo to parva ane paddha zabdasthaLe paNa uNAdinA 3 ane 4 pratyayo hovAthI temanA d ane Adeza karavAno prasaMga vartatA tame garva ane paddha zabdanA prayoga nahIM karI zako."A zaMkAnA bIjA aneka prakAre samAdhAno ApavAno prayatna karI chelle mahAbhASyamAM kahyuM ke 'tivivijJAnArthe Avata: paLane mAvArthI siddha--patruityanitiviniarthAt prakRti-pratyaya rahita akhaMDa prAtipAdika (nAma) mAnavAnA kAraNe pANini RSinA mate A vAta siddha thAya che ke uNAdi nAmo avyutpanna arthAt prakRti-pratyayanA bheda rahita hoya che.' Ama pANini RSinA mate ugAdinAmA avyutpanna gaNAtA ane patta zabdo akhaMDa manAvAthI tyAM koI (A) sUtrota tR zabdathI navRvigere nAmonuM grahaNa siddha hovA chatAM sUtramAM temano pRtha upAdAnAtmaka AraMbhaz zabdathI grahaNa karAtA pitR vigere nAmonA niSedharUpa niyamArthe che.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.22 157 4 ane 4 pratyayo ja na hovAthI gAyaneyI (T. sU. 72.2)' sUtrathI chuM ane Adeza thavAnI Apatti nahIM Ave. A rIte paDyuM ane zuddha Adi zabdonA prayogonI siyarthe pANini RSi uNAdi nAmomAM avyutpatti pakSane svIkAre che. jyAre zAkaTAhanavyAkaraNakArazrIpharamAve che ke ugAdi nAmone jo avyutpanna gaNavAmAM Avaze to temane kRdanta nahIMgaNI zakAya. kemake uNAdi nAmo prakRti - pratyayanA bheda rahita manAtA temane kayAM kRt pratyayo lAgyA che ke jemane laIne temane kRdanta gaNI zakAya? Ama uNAdi nAmo kRdanta na gaNAtA vapuSA, paMtha, yajuSA vigere prayogasthaLe vapu, sa, anus vigere nAmono sUkudata saMbaMdhI na gaNAtA teno nAkhyantastha0 2.3.2' sUtrathI prApta jhUAdeza na thaI zakavAnI Apatti ane have jo ugAdi nAmone vyutpanna svIkAravAmAM Ave to vapusa, sarpa, yajur vigere zabdasthaLe vat + 3, kRm + pha ane than + 3 Ama prakRti pratyayano bheda svIkArAtA temane kahyuM, rU Adi uNAdi kRt pratyayAtta kRdanta gaNI zakAtA temano kRdanta saMbaMdhI gaNAya. tethI nAntasthA ra.rU.25' sUtrathI jUno 6 Adeza thai zakatA vapuSA, paMpA ane catuSA vigere iSTaprayogo siddhA thai zake che. Ama vapu vigerenA sUno 6 Adeza thai zake te mATe zAkaTAyana-vyAkaraNakArazrI uNAdi nAmonA vyutpattipakSane svIkAre che. (gAyaneyI (T. jU. 7.2)' sUtranA ma.bhALyodhotamAM nAgeza pharamAve che ke vapuSA vigere prayogasthaLe sno Adeza karavA vyutpattipakSano Azraya karavAnI koI jarUra nathI. kemake 'upAya: 1.2.6rU' sUtramAM vartam nI anuvRtti cAluM che ane vahunnam zabdanI'vani zani tAtti' vyutpattinA baLe alAkSaNika (koI sUtrathI aghaTita) kAryo paNa karavA zakya hovAthI vadhu vigerenA no Adeza thaI jaze. mATe ugAdi nAmasthaLe sarvatra AvyutpattipakSano ja Azraya karavo yukata che.) (6) sarasvatIkaThAbharaNakArazrI bhojavigere vaiyAkaraNo chupratyayo paramAM vartatA auNAdika prasto, netR, , pratidarTsa ane pratisthA zabdonA aMtya no paNa Ar Adeza icche che. tethI temanA mate pUrve darzAvelA natAram vigere prayoganI jema prastostAram, prastotAno prastotAra: prayogo paNa thaze. netR vigere zabdonA prayoga paNa A rIte karI levA riTA. ga 2 | 2.4.rUra che bR.va.-RkArasya sthAne Go ghuTi ca pare 'ar' ityayamAdezo bhvti| pitari, pitaram, pitarau 2, pitaraH, mAtari, mAtaram, mAtaro 2, maatrH| Do ceti kim? pitrA, maatraa| 'kartRNi kule, kartRNi kulAni' ityatra tu paratvAt pUrvaM na eva, tasmiMzca sati vyavadhAnAna bhvti| Rta ityeva? ni / / 39 / /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 158 satrArtha - di (sa.a.va.) ane zu pratyayo paramAM vartatA temanI pUrve rahelA traTa no mar Adeza thAya che. vivaraNa:- (1) A sUtramAM 'o ja sthaLe ja kAra sUtramAM nimitta rUpe grahaNa karAtA ki pratyayanI paramAM che. tethI 'pAya para tarjanAtIvameva samuzvinotinyAyAnusAra te kinimittane sajAtIya koI nimittAntarano ja samuccaya karaze. to ahIMyAM nimittAntarano samuccaya karavo? e prazna uThatA najIka hovAnA kAraNe pUrvasUtrastha dhu pratyaya rUpa nimittano samuccaya karavAmAM Ave che. AthI bravRttimAM 3 puTi va' AvI paMkti darzAvI che. (2) daSTAMta - (i) vira (ii) pitaram (iii) pitAne (iv) pitA: pitR + ki pitR + mam pitR + gI pitR + nam ja " ra 2.4.rUra' vin + ki pitar + an pitar + go pitar + jas ja "o : 22.72' * " pAne rUbarU -- 1 | | pitA: = pittari = pitaram = pitarau = pitA: mAtR zabdanA prayoganI sAdhanikA upara pramANe ja samajavI. pitarar (3) Di ane yupratyayo ja paramAM vartatA A sUtranI pravRtti thAya evuM kema? re.2.22' - pinna +1 = pitrA (2) pitrA (b) mAtrA - pitR +aa ane mAtR +TA, ane mAtra + Ta = mAtra ahIM pratyaya e Di ke pratyaya na hovAthI pitR ane mAtR zabdonAno A sUtrathI mad Adezana thayo. (4) zaMkA - Li phatte ane zani jJAna prayoga sthaLe napuMsaka varnAmathI paramAM hi ane ghuTuM pratyayo varte che. to kema va nAmanA 8 no A sUtrathI san Adeza nathI karatA? samAdhAna - r + fka ane sarva + fza (nAn nA AdezabhUta zi che) avasthAmAM ekasAthe be sUtro pravartavAnI prApti che. eka A sUtra ane bIjuM - Agamane karatuM 'banAsvare 2.4.64' sUtra. temAM A sUtra upara darzAvelA tiri vigere prayogasthaLe caritArtha hovAthI sAvakAza che ane banAsvare 2.4.64' sUtra vArikhi vigere prayogasthaLe Agama karI caritArtha thatuM hovAthI sAvakAza che. Ama ubhayasUtro sAvakAza hovAthI "arthe 7.4.22?' paribhASAnusAre para hovAnA kAraNe baLavAna gaNAtA banAsvare 2.4.64' sUtranI ja pUrve pravRtti thaze ane tethI varjhana + hi ane arjuna + avasthA prApta thatA jhuM zabdanA tra ane ki temaja fza
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.40 159 pratyayanI vacamAM - AgamanuM vyavadhAna thatA te nI paramAM (avyavahata paramAM) uda ane yupratyayo na vartatA A sUtrathI ame napuMsakaliMga karUM zabdanA tra no ar Adeza nathI karatA. AgaLanI sAdhanikA Ama samajavI - * kartRn + Gi = kartRni bhane kartRn + zi, * 'ni dIrghaH 1.4.85' - katRRn + zi = katRni, * raghuvarNAn0 2.3.63' - kartRNi mane krtRnni| (5) mA sUtradhI Gi bhane ghuTa pratyayonI puurvn| R no / ar Aheza thAya bhebha ? (a) gri - * gR + Di, * 'ivarNAde0 1.2.21' - y + i = ni| mI 'gR iti(A)' nAma gR dhAturnu anu42|| 42vAthI gR nAma bane cha bhane tene Gi pratyaya daaraat| pUrvamA hasva Rna DopAthI mAsUtrathA tano ar mAheza na thayo 1 / 39 / / mAturmAtaH putre'he sinA''mantrye) / / 1.4.40 / / bR.va.-mAtRzabdasyA''mantrye putre vartamAnasya sAmarthyAd bahuvrIhau samAse sinA saha mAta ityakArAnta Adezo bhavati, arha-mAtRdvAreNa putraprazaMsAyAM gamyamAnAyAm, kco'pvaadH| gArgI mAtA yasya tasyAmantraNaM he gArgImAta!, evam-he vAtsImAta!, atra putraH saMbhAvitotkarSayA zlAghyayA mAtrA tatputravyapadezayogyatayA prshsyte| mAturiti kim ? he gaay'pitRk!| putra iti kim? he mAtaH!, he gArgImAtRke vtse!| ahe iti kim ? are gaargiimaatRk!| Amantrya iti kim? gaargiimaatRkH| "sineti kim? he gArgImAtRko! / / 4 / / sUtrArtha - mAtA dvArA putraprazaMsA jaNAtI hoya to Amanya evA putra arthamAM vartatA mAtR zabdano sAmarthyathI bahuvIhisamAsamAM si pratyayanI sAthe maLI mAta Adeza thAya che. vi1295 :- (1) za1 :- mAtR za06 'putra' arthanI vAya na banI chatai .vRttimA putra' manA pAya tarI mAtR za6 mamatAvyo ? samAdhAna - tamArI vAta sAcI che. kema ke kyAre paNa amuka arthano vAcaka banato zabda sAkSAta bIjA arthano vAcaka banato nathI. chatAM bahuvIhisamAsamAM amuka arthanA vAcaka zabdano potAno artha gauNa banI javAthI te mukhya evA anya padArtha rUpa arthAntarano (bIjA arthano) vAcaka banI zake che. AthI kevaLa mAtR zabda (A) yathA 'nyudo graH 5.3.72' ityatra 'graH' iti gR dhAtoranukaraNAt paJcamyekavacane rupaM tathaiva 'gri' ityatrApi gRdhAtorevAnu karaNAt saptamyekavacane rupamiti bodhym| (B) Amantrya ityanena putra iti viziSyate tena ca mAturiti (1.4.40 nyaas)| AmantraNaM cAnabhimukhasyAbhimukhIkaraNaM tathA ca yamuddizyAmantraNaM kriyate sa Amantrya iti|
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhale patra' arthanuM pratipAdana na kare, paNa bahuvrIhisamAsa pAmyA pachI teno potAno mAtA" artha gauNa banI javAthI te mukhya evA anya padArthabhUta putra' arthanuM pratipAdana karI zake che. Ama bUvRttimAM mAtRrIndrazya gamace putre vartamAna' Ama je kahyuM te yukta ja che. temaja mAtR zabda dvArA bahuvIhisamAsamAM putra' arthanuM pratipAdana zakaya hovAthI bUvRttikAre 'sAmarthAt vahutrI samAre' paMkita darzAvI che. (2) sUtrastha marde zabdathI 'prazaMsA" artha jaNAya che. te prazaMsA mAtAnI nahIM paNa prazasya evI mAtA dvArA prazaMsApAtra banatA putranI levAnI che. kemake mAtA prazaMsApAtra hovA chatAM bahuvahisAsa thavAnA kAraNe "mAtA" arthaka mAtR zabda have 'putra' arthano vAcaka banI jAya che. A ja vAtane jaNAvavA bUvRttimAM vRkSArekha putraprazaMsAya nImAnAyAm' paMkti darzAvI che. (3) zaMkA - mAtR zabda if mAtA yasya sa = mAtR Ama bahuvrIhisAsa thayA pachI 'putraarthanuM pratipAdana kare che ane bahuvrIhisAsa thayA pachI tra kArAnta nAmone trivita: 7.3.72' sUtrathI samAsAnta thatA mAtR zabda niSpanna thAya. have mAtR zabdane saMbodhana ekavacanano si pratyaya lAgatA vacce krar samAsAntanuM vyavadhAna) naDavAthI siM pratyayanI sAthe mAtR zabdano mata Adeza zI rIte karazo? samAdhAnaH- "zrannityaMdita: 7.rU.272'satrathI badrIhistha dareka kAranAmone samAsAntanI prApti che, AthI te sAmAnya vidhi gaNAya ane A sUtrathI bahuThThIhistha 2 kArAnta mAtR zabdano ja saMbodhananA si pratyayanI sAthe mAta Adeza thato hovAthI te vizeSa vidhi gaNAya. have "sarvatrADapi vize sAmAnaM vAdhya ratu sAmAncana vizeSa 'nyAyAnusAre vizeSavidhi dvArA sAmAnyavidhino bAdha thato hovAthI mAtRsthaLe bAdhita var samAsAH nahIM thAya ane mAtR + risa avasthAmAM A sUtrathI saMbodhananA si pratyayanI sAthe mAtR no mAta Adeza thaI zakaze. Ama A sUtrathI thato mAta Adeza trivita: 7.rU.272' sUtrathI prApta samAsAntano apavAda che. (4) daSTAMta - (i) de mAta! - kAn 6.1.42 - cApatya vRddha strI = 1 + lagna * vRddhi vAhi0 7.4.2" + ya ka "mavarSovaca 7.4.68' A + n = pArtha jago kara0 2.4.67' jarna + 3ii, jaga 0 24.86' - +9ii, jaajhanItizya 2.4.88'+ pha = f, jAI jAne rU.2rara' mAtA vastha sa = "mAtR + fsa, "mAturmAta.4.40" nA. (A) sUtramAM mAtuH padasthaLe SaSThI anantara-anantarIbhAva arthamAM thaI che. AthI A sUtrathI mAta Adeza karavA mA zabda ane saMbodhananA ri pratyayanI vacce ja samAsAnanuM vyavadhAna na cAle.
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.40 161 devAtsImAta! prayoganI sAdhanikA paNa A rIte samajI levI. A banne daSTAMtasthaLe jeNI thakI putrane utkarSa (AbAdI) saMbhave che tevI sukuLamAM utpanna thayelI prazaMsanIya mAtA dvArA "A te gArgIno dIkaro che" ane "A te vAtsIno dIkaro che" Ama kathanane yogya putra prazaMsAya che. (5) A sUtrathI putrArthaka mAtR zabdano ja saMbodhananA pratyAyanI sAthe maLI mAta Adeza thAya evuM kema? (a) je vistRta! - "vArtha yAne rU.2.22' - T. pitA ya ra = artha, * 0i 7.rU.72' pitR + fe, "taH amo 2.4.44' x che pitR! ahIM putrArthaka pitR zabda che, mATe A sUtrathI teno mati Adezana thatA Rtri-0 7.3.72' sUtrathI va samAsAnta thai gayo. (6) A sUtrathI putra" arthamAM ja vartatA mAtR zabdano saMbodhananA si pratyayanI sAthe maLI mAta Adeza thAya evuM kema? (a) re mAta ! | (b) che mAtR vatte mAtR + si gArgI mAtA yasyAH sA = gArgImAtR ja 'svaca juna 2.4.42' mAta' * rAtri. 7.rU.72" jafmAtR * " parA 2.rU.rU' mAtaHA. | * "mAn 24.8' - mAtR + si ja vApa: 2.4.4ra - mAtRkA ahIM banne sthaLo paikI prathama sthaLe bahuvrIhisAsa na hovAthI mAtR zabda "putra arthano vAcaka nathI banato ane bIjA sthaLe bahuvIhisamAsa hovA chatAM mAtR zabda "putrI' arthano vAcaka bane che, putra arthano nahIM. mATe A sUtrathI mata Adezana thayo. (7) mAtA dvArA putranI prazaMsA jaNAtI hoya tyAre ja A sUtra pravarte evuM kema? (a) are mAtRW! - kSArtha yAne rU2.22' jaff mAtA ca na = fmAd, * tri-0 7.rU.272 nAtR + fe, jagataH mo. 2.4.44'- are mAtR ! ahIM aneka purUSo sAthe bhogakaDA karI hovAthI mAtA siMgha che ane temAM putrano pitA koNa che? te jaNAtuM na hovAthI athavA lokamAM te aneka pitAvALo kahevAto hovAthI putra paNa niMgha che. Ama ahIM niMdya mAtA dvArA "A pelI gArgano chokaro che" A rIte nirguNa putra niMdAto hovAthI prazaMsA arthana jaNAtA mAtR zabdano saMbodhananA si pratyayanI sAthe maLI mAta Adezana thayo. daSTAMtamAM je zabda niMdAno sUcaka che.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (4) A sUtrathI Amantya evA ja putra arthamAM vartatA mAtR zabdano saMbodhananA si pratyayanI sAthe maLI mAta Adeza thAya evuM kema ? 162 (a) rrNImAtRvjha: * 'ra; pAtte0 1.rU.rU' - gArnImAtR: / * garnImAtRLa + tti (pra.e.va.), * so 2.2.72' - nmAtRt, -- ahIM mAtR zabda Amantra evA putra arthamAM na vartatA kartA evA putra arthamAM varte che, mATe A sUtrathI mAta Adeza na thayo. (9) A sUtrathI mAtR zabdano mata Adeza karavA saMbodhanano si pratyaya ja joie evuM kema ? * gArnImAtR, * 'RRtritya0 7.rU.7' - garnImAtR + , * 't 1 (a) te gArnImAtRjo 2.2.22' - ke rnomAtR !! ahIM jarnImAtR zabdane saMbodhana dvivacanano e pratyaya lAgavAno prasaMga che. tethI saMbodhananA pratyaya rUpa nimitta khuTavAthI mAtR no mAta Adeza na thatA p samAsAnta thai gayo / / 40 / / svastha muLaH || 1.4.4 / / I bR.vR.-Amantrye'rthe vartamAnasya hasvAntasya sinA saha zrutatvAd hasvasyaiva guNo bhavati, "AsannaH' (7.4.120) / pita!, te mAta!, je kharta!, re svasa:!, je mune!, je sAvo!, je yuddhe!, je gheno! sinetyeva? je tuM na!, de vAri!, ke trapu!, atra paratnAt pUrva serjIpi seramAvAnna mavati, 'nAmino tuth vA" (1.4.62) kRti suSThi tu sthAnivaddhAvAt bhavatyeva-de varta: l!, de vAre!, je tro!! Amantra tyeva? pitA, muni:, sAghu:| havasyaMti vim ? de zrI:!, te krU! 'de navi!, te vadhu!' kRtyatra tu jJasvavidhAnasAmarthAt seramAvA-- na mavati||4|| (5) (6) sUtrArtha : Amantya arthamAM vartatA hrasvasvarAnta nAmanA hrasvasvarano ja zrutavidhi hovAnA kAraNe si (saM.e.va.) pratyayanI sAthe maLI Asanna evo guNa thAya che. - vivaraNa :- (1) zaMkA :- sUtramAM hrasvasya padavAcya je padArtha hoya teno guNa karavA kahyuM che. have hrasvastha pada pUrvasUtrAnuvRtta nAmnaH padanuM vizeSaNa che. tethI te 'vizeSaLamantaH 7.4.2orU' paribhASAthI vizeSya rUpa samudAyanuM aMtya avayava banatA hrasvasya padano 'hrasvasvarAnta nAmano' A artha prApta thAya che. to zuM tame saMpUrNa hrasvasvarAnta nAmano guNa karazo ? samAdhAna :- nA, ame evuM nahIM karIe. kemake vidhi be prakAranI hoya che; eka zrutavidhi ane bIjI anumitavidhi. sUtramAM sAkSAt padanuM upAdAna karI je kArya pharamAvyuM hoya te zrutavidhi kahevAya. jema ke A
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.42 163 sUtramAM sAkSAt hrasvasya padanuM upAdAna karI pharamAvela hrasvasvarano guNa karavA rUpa vidhi. jyAre pUrvasUtrAnuvRtta zabda athavA koi paribhASAno Azraya karI je vidhi pharamAvI hoya tene anumitavidhi kahevAya. jema ke zaMkAkAre darzAvyAM mujaba 'vizeSaLamantaH 7.4.1orU' paribhASAno Azraya karI hrasvasvarAnta nAmano guNa karavA rUpa vidhi. A banne vidhio paikI 'zrutAnumitavo: zroto vidhirnIyAn'nyAyAnusAre zrutavidhi baLavAna gaNAtA A sUtrathI saMpUrNa hrasvasvarAnta nAmano guNa nahIM thAya, paNa te hrasvasvarAnta nAmanA hrasvasvarano ja guNa thaze. (2) zaMkA :- rU-RR-3 varNa athavA 3-RR-r varNa ke pachI rU-3-rlR varNano anukrame gar--o guNa na karatA tame RR varNa-rU varga - 3 varNano | ja anukrame ar--oN guNa kema karo cho ? samAdhAna :- 'JasannaH 7.4.420' paribhASAmAM jaNAvyuM che ke vyAkaraNazAstramAM je vidhi thAya te sthAna, artha ane (A)pramANAdithI Asannane thAya che. ahIM sthAnane AzrayIne ar guNavidhine murdhanya RR varNa, tAlavya d guNavidhine tAlavya haiM varNa ane oSThaca o guNavidhine oSTaya 3 varga Asanna che. AthI ame varNa- 6 varNa - 3 varNano ja anukrame ar--o guNa karIe chIe. zaMkA :- mar guNavidhine nI jema pramANa (mAtrA)ne AzrayIne rU kAra-3 kAra paNa Asanna che. kemake mAtrAne AzrayIne eka mAtrAvALA rU kAra-3 kArane be mAtrAvALI -o guNavidhi karatA doDha(B) mAtrAvALI ar guNavidhi Asanna gaNAya che. Ama ar guNavidhine RR nI jema rU kAra-3 kAra paNa Asanna hovAthI tamAre mAtra RR varNano ar guNa na darzAvatA rU kAra-3 kArano paNa ar guNa darzAvavo joie. samAdhAna :- jo A rIte pramANane AzrayIne Asanna haiM kAra-3 kArano paNa da nI jema ar guNa ja thavAno hoya to, A sUtramAM hrasva rU-3-4 no ja si (saMbo.) pratyayanI sAthe maLI guNa karavAno hovAthI sUtra 'hrasvasya muLaH' na banAvatA 'hrasvasyA'r'banAvata. kemake hrasva jJa-3-RR no sar guNa ja karavAno hovAthI sUtramAM zA mATe ar--o guNanA sUcaka guLaH padanuM nirarthaka upAdAna karavuM ? zaMkA :- tamArI vAta barAbara nathI. kemake pramANane AzrayIne sar guNavidhine bhale nI jema r kAraOM kAra paNa Asanna hoya. chatAM sthAnane AzrayIne rU kAra-3 kAra -guNavidhine paNa Asanna che ja. AthI maiM kAra-3 kArane jema pramANane AzrayIne Asanna kar guNavidhi prApta che. tema sthAnane AzrayIne kramazaH Asanna --o guNavidhi paNa prApta che. Ama sUtramAM tti (saMbo.) pratyayanI sAthe hrasva rU-3-2 nA gar--o traNe prakAranA guNa karavAnA hovAthI zuLaH padanuM upAdAna jarUrI che. (A) pramANa = mAtrA. ahIM AdithI guNanuM grahaNa karavuM. guNa pada dvArA sthAna-artha ane pramANathI bhinna sarva prakAranA AsannanuM (atyaMta sadazanuM) grahaNa thAya che. (B) ar mAM maiM svaranI eka mAtrA ane r vyaMjananI ardha mAtrA Ama kula doDha mAtrA che. eka mAtrAvALAne be mAtrAvALA karatA doDha mAtrAvALo Asanna kahevAya.
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanuM samAdhAna H- guNa, vRddhi vigere kAryonI vyavasthA prasiddhaprayogAnusAre karavAmAM AvatI hoya che. 'gorevot rU.rU.2' sUtra ar--o ne guNasaMjJA kare che ane te guNasaMjJAnusAre 'nAmino muLo0 4.rU.6' sUtrathI je prayogasthaLe guNa thAya che tyAM rU kAra-3 kArano ar guNa na thatA mAtra RR varNano ja ar guNa thato jovAmAM Ave che. Ama dRSTaprayogonI kalpanAne choDIne rU varNa-3 varNano ar guNa thayo hoya tevA adaSTa prayogonI kalpanA koNa kare ? AthI sUtramAM hrasva RR-rU-3 no kramazaH ar--o guNa ja prApta hovAthI zuLaH padanuM upAdAna sArthaka che ane ame darzAvelo guNavidhino krama paNa yathArtha siddha thAya che. 164 ('nAgeza' paribhASendrazekharamAM uparokta vAtanuM judI rIte samAdhAna ApatA kahe che ke 'yatrAne viSamAntarva taMtra sthAnata gAntaryAM vattIya:' (pari.ze.rU) arthAt 'jyAM anekavidha AsannabhAva hoya tyAM sthAnAzrita AsannabhAva baLavAna gaNAya che.' ar guNavidhisthaLe sthAnane AzrayIne RR varNa Asanna che ane pramANane AzrayIne ph kAra-3 kAra paNa Asanna che. Ama sthAna ane pramANane AzrayIne anekavidha AsannabhAva che. to sthAnAzrita AsannabhAva baLavAna gaNAtA da varNano ja ar guNa thaze, rU kAra-3 kArano nahIM.) (3) dRSTAMta - (i) avitA:! * pitR + tti (saM.e.va.), * 'hrasvasya muLa: 1.4.4' - pit + ar = pitar, ma 'ra: vAtte 2.rU.rU' - TM vitaH|| A ja sAdhanikA mujaba he mAtaH !, de jtaH ! ane de svasaH ! prayogo siddha karI levA. (ii) dezamune! (iii) de sAo! * muni + tti ane sAdhu + si, * 'hrasvasva guLa: 1.4.4' -- a mune! ane hai sAdho!! A ja sAdhanikA mujaba hai buddhe! ane hai sAdho ! prayogo siddha karI levA. (4) A sUtrathI si(saMbo.) pratyayanI sAthe ja hrasvasvarAnta nAmanA hrasvasvarano guNa thAya evuM kema ? (a) a rdU k! (b) e vAri! (c) e trapu! * 'anato jIv 2.4.2'- detuM!, 4 vari! ane je trapu!! - * tuM + si, vAri + si ane trapu + si, ahIM A sUtrathI tti (saMbo.) pratyayanI sAthe tuM vigerenA hrasvasvarano guNa thAya te pahelA ja para evA 'anato jIv 1.4.1'sUtrathI tti pratyayano lup thai gayo che ane lup thayelA pti pratyayano 'nuSyavR0 7.4.22' sUtrathI sthAnivadbhAvano niSedha thatA A sUtrathI guNa na thayo. 'banato jIm 1.4.6' ne badale 'nAmino tun gA 1.4.66' sUtrathI jyAre si (saMbo.) pratyayano luka karavAmAM Ave tyAre sthAnIvA0 7.4.2016'
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.41 165. sUtrathI si pratyayano sthAnivarbhAva manAtA karphe vigerenA isvasvarano tenI sAthe A sUtrathI guNa thai hai : yuna !, re vAre!, detro ! prayogo siddha thaze. (5) hasvasvarAna nAma Amanya arthamAM varte tyAre ja A sUtra pravarte evuM kema? (a) pitA (b) "niH (c) sApu. pitR + si | | munisa sAdhu+si ja 'Rtuzana2.4.84' - gi + T | * so : 2.2.72 ne nid sAdhu * "dityanca0 2..224' - pita + = pitA ka : pavItte 1.rU. muni sAdhu A sarvasthaLe hasvasvarAH pitR vigere nAmo Amanya arthamAM nahIM paNa kartA arthamAM varte che. mATe A sUtrathI si (prathamA) pratyayanI sAthe maLI temanA svasvarano guNa na thayo. (6) A sUtrathI hasvasvarAnta nAmanA hasvasvarano ja si(saMbo.) pratyayanI sAthe guNa thAya evuM kema? | (a) zrI ! (b) che pU! | (c) de nahi(0) devapu zrIsa pU+si | nadI+si vadhU+si to 2.2.72 - zrI' pUra | 'nityavi0 2.4.karU' nariA ke vadhu!A ja H pItte 2.rU.rU' - zrI. pU| ahIM zrI vigere nAmo hasvasvarAjo nathI, mATe temanA dIrgha svarano ri (saMbo.) pratyAyanI sAthe maLI guNa na thayo. zaMkA - driA, de vadhu! prayogasthaLe nitya0i 2.4.4rU' sUtrathI navI, vadhU zabdono svara hasva thaI gayo che, to A sUtrathI teno guNa kema nathI karatA? samAdhAna - tyAM hrasvasthara che, paNa si pratyaya na hovAthI guNa karavo zI rIte? zaMkA - 'nityavi0 2.4.4rU' sUtrathI navI, vadhUzabdonA dIrdha svarano je prityayanI sAthe maLI hasva Adeza thayo che teno '3masthAnanibana Dacatara parezabhaA)'nyAyathI sipratyayarUpe paNa vyapadeza (kathana) thaI zake che. tethI henA, devapu! prayogasthaLe siMpratyaya ane hrasvasvara ubhaya vidyamAna hovAthI A sUtrathI guNa thavo joie. (A) be sthAnione (kAryane) sthAne thayelo Adeza te be sthAnio paikI koinA paNa kathanane yogya gaNAya che.
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana sabhAdhAna :- bhale hrasva Ahezano tabhe si pratyaya 3ye vyayaheza kuro, chatAM guega nahIM thAya. prema 'nityadid0 1.4.43' sUtrathI he nadi!, he vadhu ! vigere prayogasthaNe hasva Aheza ya pachI bhe teno jA sUtrathI guegI hevAno khoya to 'nityadid0 1.4.43' sUtranA nityadid zanuM ija bhajatuM na hovAthI te nirartha jane. sAthI 'nityadid0 1.4.43'sUtranA nityadid aMzane yaritArtha 2vA tenA vidhAnasAmarthyathI he nadi !, he vadhu ! vigere sthaNe khA sUtradhI guega nahIM thAya. temana bhAnI so graMthahArazrIne gue| vo ISTa na hoya to tejazrI he nadi !, he vadhu ! vigere sthaNe 'nityadid0 1.4.43 ' sUtradhI hrasva Aheza purI punaH khA sUtradhI teno gue| zvAnuM prakriyAkRta gaurava na 12. pe| 'nityadid0 1.4.43' sUtranA nityadid zanuM khA sUtramAM upAdhAna durI yA sUtra ne 'nityadidhrasvasya guNaH ' khAyuM janAve methI AmantryArthamAM vartatI nadI, vadhU vigere nAmonAM aMtyasvarano si (saMjI.) pratyayanI sAthe maLI sIdhesIdho guNa thai jAya. graMthakArazrIe AvuM sUtra nathI banAvyuM tenA parathI paNa samajI zakAya che ke de nadi !, he vadhu ! vigere sthaNe yA sUtradhI guNa nahIM thAya. eve 'ubhayasthAnaniSpanno0 ' nyAyathI he nadi !, he vadhu ! vigere sthaLe thayelA hrasva Adezano jyAre si pratyaya rUpe vyapadeza na karavAmAM Ave tyAre mAtra hrasvasvara ja vidyamAna hovAthI si pratyayanA abhAve khA sUtrathI guega thavAno savAla na rahe to nathI / / 41 / / 166 edApaH / / 1.4.42 / / bR.vR.-Amantrye'rthe vartamAnasyA''bantasya sinA saha ekArAntAdezo bhavati / hai khaTve!, he bahurAje !, he bahukhaTve vissttr!| A Apa ityAkAraprazleSAdiha na bhavati - he priyakhaTva ! aupa iti kim ? he kIlAlapAH ! / Amantrya ityeva ? khaTvA / / 42 / / (3) sUtrArtha : sUtrasabhAsa : Amantrya arthabhAM vartatA (A prAzanta 3ye saMbhavatA) Ap pratyayAnta nAmanA aMtya A no si (saM.je.va.) pratyayanI sAdhe bhajI e maheza thAya che. AzcAsau Ap ca = Ap (karma.) / tasya = aapH| vivaraNa :- ( 1 ) dRSTAMta - (i) he khaTve * khaTvA + si, 'edApaH 1.4.42' he khaTve ! | (ii) he bahurAje ! * 'ekArthaM cAne0 3.1.22' * 'tAbhyAM vApU0 2.4.15'- * 'Dityantya0 2.1.194' * 'edApaH 1.4.42' bahavo rAjAno yasyAM sA = bahurAjan bahurAjan + DAp - bahurAj + DAp= bahurAjA + si - he bahurAje ! / (iii) he bahukhaTve viSTara ! iSadunA khaTvA = bahukhaTvA + si - he bahukhaTve ! / * 'nAmnaH prAg0 7.3.12' * 'edApaH 1.4.42'
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24.42 167 zaMkA :- priyA hA yasya sa = priyahA, 'mozcAtte0 2.4.66' sUtrathI hrasva Adeza thatA priyahatva nAma bhale maiM kArAnta hoya chatAM 'vevitamananvavat^) 'nyAyathI te Ap pratyayAnta ja manAvAthI A sUtrathI tenA aMtya Ja no si (saMbo.) pratyayanI sAthe 6 Adeza thavo joie, to kema tame he priyahatva! prayoga karo cho ? + samAdhAna :- A sUtramAM ApaH pada sthaLe 'AzcAto Av ca = Ap' ema A kArano prazrleSa karyo che. arthAt ane Ap pratyayanA A ne saMdhi karI paraspara meLavI dIdhAM che. tethI teno artha 'A evA Ap pratyayAnta nAmanA arthAt A kArAnta rUpe saMbhavatA A pratyayAnta nAmanA' Avo thAya che. tethI priyala sthaLe bhale te Ap pratyayAnta manAya, chatAM te A kArAnta rUpe saMbhavatuM A pratyayAnta nAma na hovAthI tenA aMtya a no tti pratyayanI sAthe maLI A sUtrathI r Adeza na thai zake. mATe ame re priyavru! prayoga karIe chIe. sAdhanikA - * priyaug + si * 'avetA:0 1.4.44' > ae priyaghaTya!! (3) A sUtrathI Ak pratyayAnta nAmanA ja Ja no si (saMbo.) pratyayanI sAthe maLI r Adeza thAya evuM kema ? (a) IttAnapA:! gItAlapAr, 2: palAnne 1.rU.rU' - de * - * hrItAnuM pAtIti vizvam = jInAlapA + si, 2 'so : 1.2.72'- = tAtapAH!! ahIM jItAlavA nAma Ap pratyayAnta nathI paNa temAM mULathI paNa dhAtuno A che mATe teno A sUtrathI 5 Adeza na thayo. (4) Amantya arthamAM ja A sUtra pravarte evuM kema ? (a) ghA - * hA + fsa (prathamA), 2 'vIryavAn 2.4.4' - ghA| ahIM Av pratyayAnta ghA nAma kartA arthamAM che, mATe si (prathamA) pratyayanI sAthe maLI tenA mA no A sUtrathI r Adeza na thayo / / 42 / / (A) be zabdo vacce koi eka deza (aMza)nI visadazatA hoya to te zabdo judA nathI gaNAtA.
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana nityadid-dvisvarA'mbArthasya hasvaH / / 1.4.43 / / bR.va.-nityaM dit-dai-dAma-dAma-dAmlakSaNa Adezo yebhyasteSAM dvisvarAmbArthAnAM cAbantAnAmAmantrye'rthe vartamAnAnAM sinA saha hrasvAntAdezo bhvti| nityadit-he stri!, he gauri!, he zAGgaravi!, he astri!, he lakSmi!, he tantri!, he brahmabandhu!, he karabhoru!, he zvazru!, he vadhu!, he karkandhu!, he alAbu!, he varSAbhu!, he punarbhu!, he atilakSmi!, ; dvisvarAmbArtha-he amba!, he akka!, he atta!, he alla!, he anamba!, he paramAmba!, he priyaamb!| nityadiditi kim? he vAtapramIH!, he hUhUH!, he grAmaNI:!, he khlpuurvdhuutti!| nityagrahaNAdiha na bhavati-he zrI:, he hIH!, he bhruuH!| kathaM he subhra!, he bhIru!? strIparyAyatvAdUGi kRte bhvissyti| ambArthAnAM dvisvaravizeSaNaM kim? he ambADe!, he ambAle!, he ambike ! / Apa ityeva? he mAtaH! / / 4 / / sUtrArtha :- nAmothI 52mA De-Gasi-Gas-Gi pratyayono nitya dai-dAs-dAs-dAm mAheza yato Doya tevA Amanya arthamAM vartatA nAmonA temaja Amanya arthamAM vartatA be svaravALA ambA (mAtA). arthavALA pratyakAntanAmonA aMtyasvarano rasa (sa.a.va.) pratyAyanI sAthe maLI hasva Adeza thAya che. sUtrasamAsa :- . nityaM dit yebhyaste = nityaditaH (bhu0)| dvau svarau yasya sa = dvisvaraH (bhu0)| ambA artho yasya sa = ambArthaH (bhu0)| dvisvarazcAsau ambArthazca = dvisvarAmbArtha: (krm0)| nityadicca dvisvarAmbArthazcaitayoH samAhAraH = nityadidvisvarAmbArtham (s.i.)| tasya = nitydidvisvraambaarthsy| viva25 :- (1) eid - (i) he stri! - * strI + si (saMpA.), * 'nityadid0 1.4.43' - he stri!| mAta sApani / 42vAthI he gauri!, zRGgaroH (RSeH) apatyaM = zRGgaru + aN + DI = (A)zAjairavI teno he zAGgaravi!, na strI = astrI teno he astri!, he lakSmi!, he tantri!, brahmA bandhuH yasyA sA = brahmabandhu + U = brahmabanthU teno he brahmabanyu!, karabha iva urU yasyAH sA = karabhoru + U = karabhorU teno he karabhoru!, he zvazru!, he vadhu!, he karkandhu!, he alAbu!, he varSAbhu!, he punarbhu! bhane lakSmImatikrAntA = atilakSmI teno he atilakSmi! vigere prayogo siddha thaze. (2) eid- dvisvarAmbArtha (ii) he amba! - * (B)ambA + si (saMmo.), * 'nityadid0 1.4.43' - he amb!| (A) zAqharavI zanI niSpatti bhane 2 madhundhArAmA zAvI te tyAMthI ge sevI. (B) ambA vigaire honI niSpatti DannyAsa temaa| madhunyAsamA pIche, te tyAM draSTaya che.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.43 169 mAna rIta sAdhani / 42tA he akka !, he atta !, he alla !, na ambA = anambA teno he anamba !, paramA ca sA ambA ca = paramambA teno he paramamba ! bhane priyA ambA yasyAH sA = priyAmbA teno he priyAmba! mA pramANe prayogo siddha thaze. (3) jemanA saMbaMdhI hindu pratyayone nitya re Adi Adeza prApta hoya tevA nAmone AzrayIne ja A sUtra pravarte evuM kema? (a) he vAtapramI:! (b) he hUhUH! (c) he grAmaNI:! (d) he khalapUH vadhUTi! vAtapramI + si hUhU + si grAmaNI + si khalapU + si * 'so ruH 2.1.72' - vAtapramIr hUhUr grAmaNIra khalapUra * 'ra: padAnte0 1.3.53' - he vaatprmiiH!| he huuhuuH!| he graamnnii:!| he khlpuuH!| A sarvasthaLe Di pratyayone re Adi Adezo prApta ja na hovAthI ni (saMbo.) pratyayanI sAthe temanA aMtyasvarano A sUtrathI hasva Adeza na thayo. (e) he zrIH! (1) he hIH! (g) he bhrUH! zrI + si hI + si 5 + si * 'so ruH 2.1.72' - zrIr hIr dhUr * 'ra: padAnte0 1.3.53' - he shriiH!| he hiiH!| he bhruuH| sAsasthiNe veyuvo0 1.4.30' sUtrathI Git pratyayAne viu daimA mAzo prAptacha, nitya nahI. mATe A sUtrathI hasva Adeza na thayo. 1:- gema Doya to vipe daimA mAzonI prAptipaNA sUbhU mane bhIrU zahAnA he sUdhU! mane he bhIru! prayogo zIzata thAyacha ? samAdhAna :- zobhanaM 6 (= bhramaNaM) yasyAH sA = subhra nAma bhane bibhetItyevaMzIlA arthamAM bhI dhAtune 'bhiyo0 5.2.76' sUtrathI ru pratyaya bAgavAyI nipanna bhIru nAma banne khIdiMga DopAthI nR tine mAzrayIna tamane 'uto'prANina0 2.4.73' sUtrathI UG pratyaya lAge cha bhane UG pratyayAnta sUdhU mane bhIrU nAma saMbaMdhI Git pratyayone nitya dai mAha mAhezo prApta cha. mAthI mAsUtrathA tamanA he sUbhra! bhane he bhIru! prayoga thAya che.
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanuM (4) A sUtranI pravRtyarthe ambArthaka Ap pratyayAnta nAma be svaravALuM ja hovuM joie evuM kema ? (a) he ambADe ! he mAtaH ! | ambADA + si ambADe ! | (b) he ambAle ! * 'edApaH 1.4.42' - ahIM ambADA vigere nAmo traNa svaravALA ambArthaka nAmo che, be svaravALA nahIM. mATe A sUtrathI temanA aMtyasvarano hrasva Adeza na thayo. sUtrasabhAsa : (5) A sUtranI pravRtyarthe ambArthaka nAma Ap pratyayAnta ja hovuM joie evuM kema ? (a) he mAtaH ! ambAlA + sa ambAle ! | (c) he ambike! ambikA + si amba! | - * mAtR + si Mhasvasya guNaH 1.4.41 ' mAtar, 'raH padAnte0 1.3.53' - ahIM ambArthaka mAtR nAma Ap pratyayAnta nathI, paNa RR kArAnta che. mATe A sUtrathI tenA aMtyasvarano hrasva Aheza na thayo / / 43 / / adetaH syamorluk / / 1.4.44 / / bR.vR.-akArAntAdekArAntAccAmantrye'rthe vartamAnAt parasya sestadAdezasyAmazca lug bhavati / he zramaNa !, (2) (3) he saMyata!, am-he vana!, he dhana!, he upakumbha !, he atihe!, paramazcAsAvizca he parame !, he se! / adeta iti kim ? he gauH !, he nauH !, he paramauH ! / syAdezatvenaivAmo'pi luci siddhAyAM pRthagvacanamanyasyAdezasya lugabhAvArtham, tena he katarad! ityAdo lug na bhavati / / 44 / / sUtrArtha : vivarAga :- (1) dRSTAMta - Amantya arthamAM vartatA jJa kArAnta ane kArAnta nAmathI paramAM rahelA si (saM.e.va.) pratyayano netenA AhezabhUta am pratyayano lopa ( luk ) thAya che. acca eccaitayoH samAhAraH = adet (sa.dva.) / tasmAt sizca am ca = syamau (i.dva.) / tayoH = syamoH / (i) he zramaNa ! zramaNa + si * 'adetaH syamo0 1.4.44' - he zramaNa ! | (ii) he saMyata ! saMyata + si he saMyata! | = adetaH / (iii) he atihe! ati + ati ! |
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.44 171 (iv) he vana! (v) he dhana! / (vi) he upakumbha! vana + si dhana + si kumbhasya samIpe = * 'ata: syamo0 1.4.57' - vana + am dhana + am | * 'vibhaktisa0 3.1.39' - upakumbha + si * 'adetaH syamo0 1.4.44' - he vn!| he dhn!| * 'amavyayI0 3.2.2' - upakumbha + am |* 'adetaH syamo0 1.4.44' - he upkumbh!| (vii) he parame! (viii) he se! paramazcAsau izca =| saha inA vartate = * 'sanmahat0 3.1.107' - parame + si |* 'sahastena 3.1.24' - saha + i. * 'adeta: syamo0 1.4.44' - he parame! |* 'sahasya so0 3.2.143' - sa + i = se + si * 'adetaH syamo0 1.4.44' - he se! sahI yA 25 paramazcAsau izca = parama + i bhane saha inA vartate = sa + i avasthAmA meM sAdhe meM chAyA~ thapAnI prApti 7. OM parama bhane sa nA aMtya a nI sAthe 'avarNasyevarNa0 1.2.6' sUtrathA i saMdhiArtha bhane kA parama + i mane sa + i avasthAmA i thI 52mAM si pratyayanI utpatti 35 4 // 4. // banne yo pai|| 'avarNasyevarNa0 1.2.6' sUtraprApta saMdhi pUrvavyavasthita DopAthI aMtaraMgamaya bhane i thI 52mAM si pratyayanI utpatti 354 pativyavasthita khopAthI pa1i // 5. mAthI antaraGgaM bahiraGgAt(4) 'nyAyanApaNe aNtrN| 'avarNasyevarNa0 1.2.6' sUtraprApta sNthi| pUrva thatA parame bhane se mAma e rAnta nAma niSpanna yA mAha have temanI paramAM si pratyayanI utpatti thatA A sUtrathI i kArAnta para ane te nAmothI paramAM si pratyayano lopa thaI zake che. (2) mAmanyArtha: a rAnta-e |raant nAmane sadhne / mAsUtra pravarta bhebha ? (a) he gauH! (b) he nauH! (c) he paramoH! - * go + si, nau + si ane paramazcAso uca = paramo + si, * 'ota auH 1.4.74' - gau + si bhane paramo + si, * 'so ru: 2.1.72' - gaura, naur bhane paramor, * 'ra: padAnte0 1.3.53' - he gauH!, he nauH! bhane he prmauH!| (A) pa1i 14 42tA aMtaraMgA javAna jane.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanaM A traNe sthaLe o vigere nAmo maiM kArAnta- kArAnta na hovAthI temanI paramAM rahelA si (saMbo.) pratyayano A sUtrathI lopa na thayo. 172 (3) zaMkA :- si pratyayanA AdezabhUta an nA lopArthe sUtramAM m pada na mUkIe ane mAtra si padanuM upAdAna karIe to paNa 'tavAvezAstavavuM mavanti^)'nyAyathI gam Adeza si pratyayavat gaNAvAthI A sUtrathI teno lopa siddha thai zake che, to zA mATe sUtramAM am pada mUko cho ? samAdhAna :- jo 'tavAvezamtav' nyAyane AzrayIne am nA lopanI siddhi karavA jaie to 'pagnato'nyAye0 1.4.8' sUtrathI thato anyavigere nAmothI paramAM rahelA si pratyayano r Adeza paNa si pratyayavat gaNAtA teno paNa A sUtrathI lopa thavAno aniSTa prasaMga Ave. AthI 'tavAvezAstav' nyAyane anusarIne si pratyayanA mam sivAyanA bIjA koipaNa Adezono A sUtrathI lopa na thai jAya mATe sUtramAM am padanuM upAdAna karIe chIe. tethI stara + si ane 'pagvato0 1.4.8' sUtrathI tara + r avasthAmAM A sUtrathI si pratyayanA AdezabhUta r no lopa na thai zakatA hai taravuM ! prayoga thai zake che. zaMkA :- sUtrastha gam padanuM tame je phaLa darzAvyuM tenA karatA bIjuM koi phaLa paNa kema na saMbhavI zake ? jema ke mmasya samIpAni = 3pavukSma + zi (saMbo.) ane 'amavyayI rU.2.2' sUtrathI zi pratyayano am Adeza thatA 3pampa + a avasthAmAM A sUtrathI saMbodhana bahuvacananA zi pratyayanA AdezabhUta am nA lopa mATe A sUtramAM gam padanuM grahaNa karyuM hoya tevuM kema na saMbhave ? samAdhAna H- nA, ema na saMbhavI zake. kemake 'sAhacaryAt sarvajJasyeva' nyAyAnusAre sUtramAM grahaNa karAtA saMbodhana ekavacananA si pratyayanA sAhacaryathI am Adeza paNa saMbodhana ekavacananA si pratyayanA sthAne ja thayelo grahaNa karI zakAya, saMbodhana bahuvacananA zi pratyayanA sthAne thayelo nahIM. AthI ame je phaLa darzAvyuM che te barAbara che / / 445 rIrghakacAr--vyantanAt seH / / 1.4,49 / / T bR.bR.-dIrghAbhyAM DyAbbhyAM vyaJjanAcca parasya serlug bhavati / 'DI-gaurI, kumArI, bahvayaH zreyasyo yasya sa bahuzreyasI caitraH, evam - bahupreyasI, kharakuTIva kharakuTI brAhmaNa:, kumArIvAcarati kvip luk kvip - kumArI prAALa:; Ja--hA, vahurAnA ; vyastana-rAnA, takSA, te rAna!| dRSya kRti ?i vRkSa: kAvratanuM jim? lakSmI:, tantrI, prAmaLI:, jItAtapAH| vIryagrahaLa vi? niSThomniH, ativa:| napuMsaopu paratnAt "anato lup" (2.4.11) kRti tuveva, tena yat vunna tat miti siddhamrA "sva" (2.2.81) kRti siddhe bagganapradaLa (A) AdezIonA Adezo AdezI jevA gaNAya che.
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.45 173 rAjetyAdau silopArtham, anyathA sAvapi padatvAt "padasya" (2.1.89) iti ca pare'sattvAt pUrvaM nalope selpa, 'ukhAsad' ityAdau "saMyogasyAdau sko:0" (2.1.88) iti luki datvaM ca na syAt / / 45 / / sUtrArtha - dIrdha avasthAmAM vartatA phI ane A pratyayAtta nAmo temaja vyaMjanAnA nAmathI paramAM rahelA si pratyayano khopa (luk) thAya che. sUtrasamAsa :- . GIzca Ap caitayoH samAhAraH = GyAb (s.dv.)| dIrghazcAsau GyAb ca = dIrghaDyAb (krm.)| dIrghaDyAb ca vyaJjanaJcaitayoH samAhAraH = dIrghaDyAbvyaJjanam (s.dv.)| tasmAt = diirghddyaabvynyjnaat| vi126|| :- (1) eid - (i) gaurI / (ii) kumArI kumAra * 'gaurAdibhyo0 2.4.19' - gaurI + si * 'vayasyanantye 2.4.21' - kumArI + si * 'dIrghaGyAb0 1.4.45' - gaurii| * 'dIrghaDyAba0 1.4.45' - kumaarii| gaura (iii) bahuzreyasI baDhyaH zreyasyo yasya sa = * 'ekArtha cAne0 3.1.22' - bahuzreyasI + si * 'dIrghaGyAb0 1.4.45' - bhushreysii| (iv) bahupreyasI baDhyaH preyasyo yasya sa = bahupreyasI + si bhupreysii| kharakuTI iva = kharakuTI brAhmaNaH mAmale 65yAravANAsthaNe mAsUtrathI si pratyayano bo5 thAya che. (v) kumArI brAhmaNaH - * 'kartuH kvip0 3.4.25' - kumArIvA''carati = kumArI + kvip(0)(dhAtu), * 'kvip0 5.1.148' - kumArIyatIti kvip(0) = kumArI + si, * 'dIrghayAb0 1.4.45' - kumaarii| Qt:- kumArI + si avasthAmA lopaaye| kvip(0) pratyayano kumArI + kvip + simAma sthAnimA manAvAthI viva pratyaya vyavadhAyaka banatA A sUtrathI si pratyayano lopa na thavo joie. samAdhAna - sthAnivarbhAva sthAnIne AzrayIne guNa, vRddhi vigere kAryo karavAnA prasaMge manAya, vyavadhAnanA prasaMge nahIM. kemake vyavadhAyaka banavuM e kAMI kAryana kahevAya. kAryo to vRddhi, guNa vigerene kahevAya. to prastutamA kumArI + kvip + si avasthAmA kvip pratyayano vyavadhAya: janapA 35 sthAnivalApa mAnavAno hovAthI
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana sthAnivadbhAva nahIM manAya ane tethI A sUtrathI mArI nAmathI avyavahita uttaramAM rahelA tti pratyayano lopa thai zakaze. A rIte ja avyom prayogasthaLe paNa x + vyU + sik + dhvam avasthAmAM 'so dhivA 4.rU.72' sUtrathI sid pratyayano luk thatA tra + vyU + dhvam avasthAmAM 'rrAmyantAt 2.6.80' sUtrathI vyU dhAtuthI avyavahita paramAM rahelA dhvam pratyayanA dh no Adeza karavAnA prasaMge sid pratyayano vyavadhAyaka banavA rUpe sthAnivadbhAva mAnavAno hovAthI sthAnivadbhAva nahIM manAya ane tethI dh no Adeza thai zakaze ane sidh pratyayane AzrayIne vyU dhAtunA rU no guNa karavAnA prasaMge sid pratyayano sthAnivadbhAva manAze. tethI avyom prayoga siddha thaze. Dh (vi) vA 1.4.4' - ghA (vii) vaDurAnA OM 'pArtha cAne0 rU.2.22' - vadava: rAnAno yasyAM sA = vadurAnan 'tAmyAM vA hittvattva0 2.6.4' - vahurAn + kAr = vraturAnA + si, 2.4.' - vahurAnan + p, * 'tIrthAt 1.4.45'- vadurAnA) - * gharva, 'At 2.4.8' - gharva + Av = ghA + tti, 'TIrghakAr * (viii) rAnA (ix) tA - jhu rAnan + tti, kSan + si, 'ni rIrtha: 1.4.8' - rAnAn + si, takSAn + si, 'lIrghA%00 1.4.45' - rAnAn, takSAt, * 'nAmno no 2.2.1' - rAnA, takSA) (1) a rAkhan - - (2) A sUtrathI dIrgha OM ane Ap pratyayAnta nAmo temaja vyaMjanAnta nAmothI ja paramAM rahelA si pratyayano lopa thAya evuM kema ? (a) vRkSa: * vRkSa + tti, jhU 'so : 1.2.72' - vRkSa, * 'ra: pavatte0 1.rU.rU' - vRkSa: / ahIM vRkSa nAma dIrgha GI ke Ak pratyayAnta athavA vyaMjanAnta nAma na hovAthI A sUtrathI tti pratyayano lopa na thayo. - - * rAkhav + tti (saMbo.), * 'vIryAn 2.4.4' - de rAkhanA (3) A sUtranI pravRrtyarthe vyaMjanAnta sivAyanA nAmo dIrgha | ke A pratyayAnta ja hovA joie evuM kema? (1) nakSmI: * 'nakSermo0 (3.725)' - tak + m (Agama) + rphe = sakSmI + si, ha 'so ru 2.12.72' - lakSmIr, * 'ra; pAtte 2.rU.rU' - takSmIH / - * 'T-T0 (3.72)' - tan + = tantrI, * 'so 4; 2.2.72' - tantrI, 'ra: pAnte0 1.rU.rU' - tannauH / (b) taMtrI:
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.45 175 (c) prAmaLI: (d) jhIlAtapA: = * 'vivat 1.2.48' - prAmaM navatIti vizvam = prAmaLI + tti, hrItAnuM pAtIti vizvam = jItAnA + tti, * 'so ru: 2.2.72' - grAmaLIr, nItAlavAd, * 'ra: pavAtte 1.rU.rU' - prAmaLI:, nItAnAH / - ahIMlakSmI vigere nAmo dIrgha rM kArAnta ke A kArAnta che paNa teo ii ke A pratyayAnta nathI, mATe A sUtrathI si pratyayano lopa na thayo. (4) A sUtranI pravRtyarthe ii ane ApratyayAnta nAmo dIrgha rUpe ja hovA joie evuM kema ? (a) niSThozAmni: (b) aitihatva: - * 'prAtyavari0 rU.2.47' - nirmAta: jozAndhyAH = niozAmvI, ghAmatiAnta: = ativA, mR mokSAnte 2.4.16' - niozAstri + si, ativadgha + tti, * 'o hra: 2.2.72' - niozAnvit, ativar 'ra: palAtte0 1.rU.rU' - niozAmni:, aitihatva:| A banne sthaLe jozAnvI ane hA nAmanA dIrgha GI ane Ap pratyayo pAchaLathI hrasva thai gayA che, mATe A sUtrathI tti pratyayano lopa na thayo. (5) vyaMjanAnta napuMsaka nAmothI paramAM vartatA si pratyayano para evA 'anato nur 1.4.6' sUtrathI lup thAya che, tethI A sUtrathI lum nahIM thAya. tethI yat + si, tat + siM, * 'banato jIv 1.4.11' - t tam, tat tam prayoga thaze. na (6) zaMkA H - A sUtra 'vIrghadyAvyagnanAt seH' karatA 'vIrghadyAn seH' AvuM lAghava yukta banAvavuM joie. kemake sUtramAM vyagnana pada na mUkIe to paNa rAnAn + tti avasthAmAM vyaMjanAnta rAkhaoNn nAmanA aMtya vyaMjana ane si (F) pratyayano saMyoga thatA 'pavastha ra.1.81' sUtrathI padanA aMte rahelA saMyoganA aMtya vyaMjana si (F) no lopa thavAno ja che. si samAdhAnaH- jo sUtramAM 'vyagnana' pada na mUkIe to rAjJA vigere prayoga siddha na thai zake. kemake rAjJAn + 1 = rAnAm avasthAmAM 'pavasya 2.2.86' sUtrathI s no lopa thatA have padane aMte rahelA rAgAn nA r no 'nAmno no. 2.1.11' sUtrathI lopa karavAnA prasaMge 'pavastha ra.6.81' sUtrathI thayela s no lopa asat manAze. kAraNa te sUtra 'Samasatra..60' sUtrathI prArabdha asavidhinA sUtronI aMtargata che. tethI lupta s nI vidyamAnatA manAtA rAnAm A avasthA manAze. A rIte 6 padane aMte na hovAthI teno 'nAmno no 2.6.16' sUtrathI lopa na thai zakavAthI rAnA vigere prayoga siddha nahIM thAya. takSA prayoga aMge paNa A rIte samajI levuM. zaMkA :- nA, A rIte jo 'pavasya 2.6.81' sUtrathI thayelA si (F) pratyayanA lopane asat mAnIe to
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 176 nAmanya ra.4.22'sUtra nirarthaka thavAno prasaMga Ave che. kemake nAmanya ra..22' sUtra AmatraNa arthamAM vartatA padanA aMtya nA lopano niSedha kare che. jo jUnA lopanI prApti hoya to ja teno niSedha karavA graMthakArazrI sUtra banAve. rAnI ahIM 'pasya 2.2.86' sUtrathI sUno lopa karyA bAda 'nAnno no 2.2.22' sUtrathI guno lopa karatI vakhate ja 'iSama 0 2..60' sUtrathI jUno lopa asat manAto hoya ane napadane aMte na manAto hoya to nAno no 2.2.22' sUtrathInA lopanI prApti ja na hovAthI nAmace ra..62' sUtrathI teno niSedha karavAno na rahe. tethI te sUtra pravRttihIna thatuM hovAthI nirarthaka bane che. chatAM graMthakArazrIe nAmanca 2.7.62' sUtranI racanA karI che. tethI A vAta jJApita thAya che ke " "nAnno no 2.2.26' sUtrathI 7nA lopane prasaMge draW 2.2.86' sUtraprApta sUno lopa asat thato nathI ane tethI 'nAsno no ra.4.22' sUtrathI padAnta -nA lopanI prApti vartatA nAmanca 2.7.62' sUtra sArthaka thaI jAya che ane rAjAna, takSA vigere sthaLe paNa jUno lopa thaI zakavAthI rAnA, takSA vigere iSTaprayogo siddha thaI zake che. AthI sUtramAM vyagnana pada nirarthaka che. samAdhAna - jo 'ca 2.2.86' sUtrathI thayelA saMyogAnta si () pratyayanA lopane asat nahIM mAno to par + at (zatR) = pat, Rvita: 2.4.70' sUtrathI jUno Agama thatA pavan + ka = var ane A rIte ja vanas + ka = vanas avasthAmAM prastha 2.2.86' sUtrathI saMyogAta si () pratyayano temaja punaH saMyogAnta no lopa thatA pavana ane vananuM prayogAvasthAmAM nAno no ra.7.62' sUtrathI pavan ane vanasnAna no lopa karavAnA avasare tame pUrve darzAvyA mujaba si () pratyayanI jema ahIM tu nA lopane paNa asat nahIM mAnI zako. tethI pavan ane vanaA ISTaprayogonA gUno nAno no ra3.2?' sUtrathI lopa thatA pUrva ane vana AvA aniSTaprayoga thavAnI Apatti Avaze. zaMkA - ArIte snAlopane asat thato na rokI zakAya. kemake haMmezA tulyajAtivALAno (sajAtIyano) niyama thAya, vijAtIyano nahIM. to ahIM tulya jAtivALo koNa che? ane koNa nathI? e prazna thatAM je zabdono - rAnan + ni Ama rAnam nA n nI jema ti pratyayanI avyavahita pUrvamAM hoya te na jAna nA nI apekSAe tulyajAtivALo gaNAya." jemaka - takSan + fsa ane sImana + si vigere sthaLa ane je zabdonA ane si pratyayanI vacce koI varNanuM vyavadhAna hoya te rAnam nA jUnI apekSAe atulya jAtivALo gaNAya." jemake - pavan + 7 + fsa ane vanas + 7 + si vigere sthaLa. AmAM tulyajAtivALA sthaLe 'ca 2.2.86' sUtrathI saMyogAntano (= si pratyayano) lopa thatA tyAM AgaLa jJApana karyA mujaba "nAno no 2.7.22' sUtrathI jUno lopa karavAnA avasare zAnad thI paramAM rahelA si pratyayanA lopanI jema asavidhino niSedharUpa niyama thai zake ane tethI 'nAkhkho no ra..' sUtrathI tulya jAtivALA padAnta - no lopa thai zake che. jemake - takSA, sImA vigere sthaLe ane atulyajAtivALA sthaLe 'pasya 2.2.86' sUtrathI saMyogAntano lopa thatA tyAM asavidhino niSedha rUpa niyama na thaI zakavAthI arthAt asavidhi thavAthI 'nAkhkho no 2.7.26' sUtrathI temanA rano lopana thAya. jemaka - pavana, vana vigere sthaLe sno lopa asat thavAthIno lopa na thAya. Ama para ane vana AvA aniSTaprayogo na thatA pavan ane vana AvA iSTaprayogo siddha thaze.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9.4.45 177 samAdhAna :- jo A rIte saMyogAnta t no lopa asat manAto hoya to pacan t + si = pavas ane yanan t + si = yanam avasthAmAM 'pavasya 2.2.86' sUtrathI thato si (F) pratyayano lopa paNa asat thaze. jethI punaH 'pavasya 2.1.81' sUtrathI pacat ane yajJan nA saMyogAnta s no lopa karavA jatA te t padane aMte na gaNAvAthI teno lopa nahIM thai zake. Ama pavan ane yajJaprayogo siddha na thatA pavaeNt ane yajJaAvA aniSTaprayogo siddha thavAnI Apatti Avaze. zaMkA H- A Apatti nahIM Ave, kemake haMmezA parasUtrathI prApta kArya karavAnuM hoya tyAre pUrvasUtrathI thayeluM kArya asat thAya. paraMtu ekanA eka sUtrathI jyAre kramazaH be vAra kAryo karavAnA hoya tyAre pUrve thayeluM kArya asat thatuM nathI. prastutamAM pavas ane yanam sthaLe 'pavastha ra.6.80' sUtrathI saMyogAnta tti (F) pratyayano lopa karyA bAda punaH te ja sUtrathI saMyogAnta s no lopa karavAno che. Ama eka ja sUtraprApta baMne kAryo hovAthI pUrve thayelo si (F) pratyayano lopa asat na thai zake. tethI punaH 'pavasya 2.2.81' sUtrathI pacat ane yajJan nA saMyogAnta tno lopa thaze ane pUrve darzAvyA mujaba 'nAmno no 2.6.66' sUtrathI gnA lopa prasaMge t no lopa asat thavAthI pavan ane yajJan prayogo siddha thai zakaze. samAdhAna :- barAbara che, paraMtu sUtramAM 'vyagnana' pada na mUkIe to be Apattio Ave che. te A pramANe - (a) rAkhan + si, 'ni vIryaH 1.4.85' sUtrathI dIrgha thatA rAjJAn + tti avasthAmAM tti e yU sivAyano vyaMjanAdi pratyaya hovAthI 'nAma siv. 1.1.ra1' sUtrathI rAkhan nAma pada bane che. tethI tenA aMtya 6 no 'nAmno no. 2.1.11' sUtrathI lopa thatA rAkhA + tti avasthAmAM si (F) pratyaya saMyogAnta na rahevAthI 'pavasya 2.2.86' sUtrathI teno lopa na thatA rAkhAH Avo aniSTaprayoga siddha thavAnI Apatti Ave che. (b) 'viva .?.48' parNadhvaMs, 'no vyaJjanasyA0 sUtrathI ukhayA sraMsate iti kvip = ukhAsraMs bhane parNAni dhvaMsate iti kvip 4.2.4'sUtrathI kAsram + si = GavAsram ane pandhyas + si = paLeSvas avasthAmAM ekasAthe be sUtronI prApti che. eka 'pavasya 2.2.86' sUtrathI saMyogAnta s (#) pratyayanA lopanI prApti che ane bIjuM 'saMyo|syAvA 2.6.88' sUtrathI galrAstram ane parNaththar nI aMte rahelA saMyoganA Adi s no lopa thavAnI prApti che. have 'pavasya 2.6.81' sUtra parasUtra che. paraMtu 'saMyo|syAvo0 2.1.88' sUtra tenuM apavAdasUtra che. utsarga evA 'pavasya 2.2.86'sUtranI pravRttino bAdha karI pUrve apavAdasUtra pravartaze. kemake sarvatra para evA utsargasUtra karatA apavAdasUtra vacanaprAmANyathI (potAnI racanAnA sAmarthyathI) baLavAna bane che. jo apavAda sUtranI pravRtti thavAnI na hoya ane para evuM utsargasUtra ja pravartavAnuM hoya to apavAdasUtranI racanA ja nirarthaka Thare. te nirarthaka na Thare mATe sarvatra apavAdasUtra utsargasUtranI pravRttino bAdha karIne potAnI pravRtti pUrve kare che. jemake vagaSThatam sthaLe padane aMte + N = - A pramANe saMyukta vyaMjano che tethI ahIM para evA utsarga pavasya 2.6.86' sUtrathI saMyogAnta p =
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 178 vyaMjananA lopanI prApti che. paraMtu teno bAdha karI pUrve apavAdarUpa saMyo cA. ra.1.88' sUtra pravarte che. tethI saMyoganA Adi vyaMjana no lopa thatA phaSThitam avasthAmAM puraskRtIya: 2.2.76' sUtrathI jUno hu Adeza thavAthI 4ta prayoga thAya che. A rIte ja prastutamAM paNa saMyo cAro. ra.1.88' A apavAdasUtra dvArA pUrve 37ane paddhasthaLe saMyoganA Adi no lopa thaze ane tema thatA vyaMjananA saMyogano abhAva thavAthI paca 2.2.86' sUtrathI s (f) pratyayano lopa nahIM thaI zake jethI vastra + s (f) ane pafSya + s (zi) avasthAmAM have vibhakitano s (zi) pratyaya kalAratra nAma ane puSya nAmano avayavana hovAthI teno 'stra--ao 2.7.68' sUtrathI Adeza na thaI zakavAthI sat ane padhva AvA prathama ane saMbodhana ekavacananA prayoga siddha na thaI zakavAnI Apatti Avaze. A be Apattine dUra karavA sUtramAM vyagnanan)' pada mUkayuM che. jethI rAnanuM, sahastra ane puSya ne si pratyaya lAgatA "ni tIrSa: 2.4.86' sUtrathI rAnAn Adeza thayA bAda rInAn + fsa temaja vAsan + rasa ane paSyan + si avasthAmAM traNeya vyaMjanAnta nAmothI paramAM rahelA si pratyayano A sUtrathI lopa thaI zakatA pAchaLathI "nAno no 2.2.22' sUtrathI rAnan nA padAnta - no lopa thavAthI rInA prayoga siddha thaI zake ane "axa0 2.7.68' sUtrathI 3stram ane dhvanA padAna sU no Adeza thavAthI vaNAtra ane puSya prayogo siddha thai zake. Ama sUtrastha 'egnana' pada sArthaka che. zaMkA - tame vAsas ane puSya sthaLe Adeza na thai zakavAnI Apatti darzAvo cho te yogya nathI. kemake + s (zi) ane + s (tti) avasthAmAM nAma sidao ..?' sUtrathI 3Ir ane paSya pada banaze ane pada banatA "saMyo cAvo2.2.88' sUtrathI saMyoganI AdimAM vartatA temanA no lopa thatA pUrvaja saM a0 2.7.68' sUtrathI padane aMte vartatA no Adeza thaI jaze. jethI zAstram + (f) = savAsas ane dhva6+ s (f) = puSya avasthAmAM have 'saMyogAdo. 2.2.88' sUtranI prAptina (A) brahavRttinI 'ca 2.2.86' rUti sile....' paMktino zabdazaH artha A pramANe jANavo - (sUtramAM annana pada na mUkatA) 'ca 2.2.86' sUtrathI vyaMjanathI paramAM rahelA siM pratyayano lopa siddha hovA chatAM sUtramAM vajhana padanuM grahaNarAnA ityAdi prayogasthaLe si pratyayanA lopane mATe che. anyathA jo sUtramAM vyajhana padana mUkavAmAM Ave to sipratyaya paramAM hovA chatAM paNa rInavigere vyaMjanAntanAmo nAma siva ..ra' sUtrathI pada banatA hovAthI ane ucca 2.2.86' sUtra nAno no ra..??' sUtrathI zAna vigerenA padane aMte vAta rahelA nno lopa karavA svarUpa paravidhi karavAnI hote chate asiddha (asat) thatuM hovAthI pUrve rAga vigerenA no lopa thatAM rAjA + rasa avasthAmAM parasTa 2.1.82' ke koi anya sUtrathI sipratyayano lopana thai zake. (ahIM bRhadruttinI paMktimAM darzAvelA sejuM no anvaya sauthI chelle rahelA ne cA nI sAthe karavo.) temaja ityAdi prayogasthaLe vAn + avasthAmAM saMyogAcAro spon 2..88'sUtrathI vAstranA saMyoganA Adi s no lopa thatA saMsa -varU0 22.68' sUtrathI Adeza na thai zake.
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.46 179 vartatA 'pavasya 2.1.80' sUtrathI saMyoganA aMtya vyaMjana s (si) pratyayano lopa thavAthI 3hAsrar ane varNav prayogo siddha thai jaze. samAdhAna :- A rIte sahAsram + s (fr) = 3vAstram ane paLadhvam + s (si) = pandhvas avasthAmAM 'saMyogasyAlo0 2.1.88' sUtrathI saMyoganA Adi s no lopa karatA pUrve saMs-dhvaMs0 2.6.68' sUtrathI 3Astram ane parNam nA s no r Adeza na karI zakAya. kemake 'saMyogasyAi0 2.1.88' para sUtra che. tethI parasUtranuM kArya karatA 'saMs-dhvaMs0 2.6.68' sUtra asiddha (asat) thAya che. tethI r Adeza na thatA 'saMyogasthAo0 2.1.88' sUtrathI saMyoganA Adi s no lopa thatA jhahAstra + s (si) ane panSNa + s (si) avasthAmAM pUrve darzAvelI Apatti UbhI rahetI hovAthI A rIta mujaba sahAsrar ane pandhvad prayoga siddha na thai zake / / 4 / / na samAnAmotaH / / 1.4.46 / / rR.rR.-samAnAt paraspAmoDArasya tun mavatA vRkSan, sAm, munim, sAdhum, yuddhim, ghenum, navIn, (3) (5) vdhuum| 'pitaram' ityAdiSu vizeSavidhAnAt prathamamevAr / samAnAditi kim ? rAyam, nAvam / ama iti kim ? naghaH| sthAliriti vim? vinavam / / 4 / / (6) samAnasvarathI paramAM rahelA Jam (hi.e.va.) pratyayanA jJa no lopa thAya che. vivaraNa :- (1) A sUtramAM amaH padasthaLe SaSThI vibhakti che ane te sUtramAM vartatA at padanuM vyadhikaraNa vizeSaNa che, AthI bRhatkRttimAM 'am no ka' A pramANe artha darzAvyo che. ahIM yAda rAkhavuM ke vizeSaNa-vizeSyabhAva samAnAdhikaraNa rUpe ane vyadhikaraNa rUpe Ama be prakAre hoya che. sarakhI vibhaktivALA padomAM vizeSaNa-vizeSyabhAva hoya te samAnAdhikaraNa rUpe vizeSaNa-vizeSyabhAva kahevAya. jemaka - nautte manam sthaLe ane sarakhI vibhaktimAM na vartatA padomAM vizeSaNa-vizeSyabhAva hoya te vyadhikaraNa vizeSaNa-vizeSyabhAva kahevAya. jemake - vRkSasya parNam sthaLe. vyadhikaraNa vizeSaNa-vizeSyabhAvasthaLe prathamAnta mukhyanAma vizeSya gaNAya ane itara vibhakatyanta gauNa nAmo tenA vizeSaNa gaNAya. (2) daSTAMta - sUtrArtha : -- * 'samAnAmo0 6.4.46' - (i) vRkSana vRkSa + am vRkSa + m vRkSA = (ii) ghAm khaTvA + am khaTvA + m = hAm| (iii) munim muni + am muni + m : munim| =
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 * 'samAnAmo0 2.4.46' - (v) navIn nadI + am sAdhu + am vadhU + am nadI + m sAdhu + m vadhU + m = sAdhum - navIm| = vadhUmA buddhim ane ghenum prayoganI sAdhanikA anukrame munim ane sAdhum pramANe samajavI. (iv) sAdhum thayo. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanaM = (vi) vadhUm (3) zaMkA :- 'vitaram' sthaLe pitR + tram avasthAmAM pitR no RR samAnasvara che, chatAM A sUtrathI am nA ga no lopa kema nathI karatA ? samAdhAna :- pitR + am ahIM jema A sUtranI prApti che, tema ghuT mam pratyaya para chatAM a, 6 1.4.36' sUtrathI pitR nA RR no mar Adeza thavAnI paNa prApti che. A sUtrathI prAptavidhi samAnasvarAnta nAmane AzrayIne thatI hovAthI sAmAnyavidhi gaNAya. jyAre 'arko = 1.4.31' sUtranirdiSTa vidhi RR kArAnta nAmane ja AzrayIne thatI hovAthI vizeSavidhi gaNAya. 'sarvatrApi vizeSeLa sAmAnya bAdhyate na tu sAmAnyena vizeSa: ' nyAyathI vizeSavidhi dvArA sAmAnyavidhino bAdha thato hovAthI pitR + ak avasthAmAM A sUtra na pravartatA 'ma, 4 1.4.36' sUtrathI pitR nA RR no ar Adeza thavAthI pitaram prayoga siddha thaze. (4) A sUtrathI samAnasvarathI ja paramAM rahelA am pratyayanA Ja no lopa thAya evuM kema ? - (a) rAyam (b) nAvam - * re + sam ane no + gam, 'zveto 2.2.2rU' - v + sam = rAyam, * 'oleto0 2.2.24' - nav + gam = navam ahIMr ane nau zabdo samAnasvarAnta na hovAthI temanAthI paramAM rahelA mam pratyayanA a~ no lopa na (5) A sUtrathI samAnasvarathI paramAM rahelA am pratyayanA ja Ja no lopa thAya evuM kema ? (a) nAH - * navI + nas, * 'phavarSAve 2.2.22' - nav + nam = nadyam, * 'so ru: 2.2.72'- naghar, * : pAtte 2.rU.rU' - naghaH / ahIM navI zabdanA samAnasvara ++ thI paramAM rahelA nak pratyayanA maiM no A sUtrathI lopa na thayo. (6) A sUtramAM 'Jata Ja: svAro0 1.4.6' sUtrathI syAdino adhikAra Ave che. tethI samAnasvarathI paramAM rahelA syAdisaMbaMdhI ja mam pratyayanA maiM no A sUtrathI lopa thaze.
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.46 (a) avinavam * 'adyAto0 4.4.2' - 2 'ohoto0 2.2.24' - 181 * vi + am (dyastana), * svAre: nu: rU.4.7' - Si + J + am, + fF + nu + 4, 2 3zno: 4.rU.2' - 3 + 2 + no + am, + ca + v + am = vinavam|| ahIMpi + 3 + am avasthAmAM nu nA samAnasvara 3 thI paramAM rahelo ghastanano am pratyaya syAdi saMbaMdhI na hovAthI tenA Ja no sUtrathI lopa na thayo. zaMkA H- vi + nu + am avasthAmAM A sUtra ane 'OMznoH 4.rU.2' A ubhayasUtronI ekasAthe pravRtti thavAno prasaMga che. paraMtu 'OMznoH 4.rU.2' sUtra para ane nityasUtra^) hovAthI tenI pravRtti pUrve thavAthI ksu pratyayanA 3 no e guNa thaze. AthI Si + no + am avasthAmAM am pratyaya samAnasvarathI paramAM na hovAthI tenA 4 no A sUtrathI lopa nahIM thai zake. Ama sUtramAM anuvartatA syAdinA adhikArane AgaLa karyA vinA paNa jo am pratyayanA maiM nA lopano niSedha karavA pUrvaka vinavat prayoga siddha thai zakato hoya to zA mATe syAdinA adhikArane kAraNe vinavam prayoganI niSpatti svIkAravI ? samAdhAna H - 'para ane nityasUtra hovAnA kAraNe be sUtro paikInA amuka sUtranI pravRtti pUrve karavI' tevuM tyAre kahI zakAya ke jyAre te banne sUtro spardhA hoya. A sUtramAM syAdino adhikAra hovAthI A sUtranI pravRtyarthe am pratyaya to syAdino ja grahaNa thaze, AthI pi + ] + gan sthaLe gam pratyaya syAdi saMbaMdhI na hovAthI tyAM A sUtranI pravRtti zakya nathI. tethI A sUtra ane 'OMznoH 4.rU.ra' sUtra spardhA na bane. kemake spardhA banavA anyatra sAvakAza ubhayasUtronI vivAdasthaLe pravRtti prApta hovI Avazyaka che. tethI 'paratva ane nityatvane laine '3znoH 4.rU.2' sUtra pUrve pravartaze' A vAtano prastutamAM vicAra karavAno ja na hovAthI 'syAdinA adhikArane kAraNe A sUtrathI pi + 3 + ak sthaLe am pratyayanA ga no lopa na thavAthI pinavam prayoga niSpanna thayo che.' AvuM je ame svIkAryuM che te yukta ja che. (A) be sUtro paikInuM je sUtra 'tAtaprasI'hoya te nityasUtra gaNAya. to pUrve 'samAnAvamo0 1.4.46' sUtrathI am nA 4 no lopa karIe to paNa Si + J + m avasthAmAM 'OMznoH 4.3.2' sUtrathI guNa thavAno prasaMga che ane pUrve 'samAnAmo0 1.4.46' sUtrathI am nA maiM no lopa na karIe to paNa ca + 3 + am avasthAmAM '3znoH 4.rU.2' sUtrathI guNa thavAno prasaMga che. tethI 'OMznoH 4.rU.2' sUtra 'tAkRtaprasa' hovAnA kAraNe nityasUtra gaNAya ane pUrvasUtra ane parasUtra karatA paNa nityasUtra baLavAna gaNAya.
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 zrasiddhahemacandrazabdAnuzAsana (zaMst :- meM jAma 52. AsUtramAthI sthAhinI adhikAra 61 61st El. TthI ci + nu + am avasthAmA mayasUtrAMnI pravRtti prApta hopAthI bhanne sUtro syamane Ane tathA 'pUrva-para-nitya-antaragaapavAdAnAmuttarottaraM balIyaH' nyAyAnusAra 52.5 mane nityatpane badhana uznoH 4.3.2' sUtranI pravRtti evaM thapAthI acinavam prayoga niyanna yo cha tasvIrI 1415. samAdhAna - pUrvasUtrothI sahajapaNe AvatA syAdinA adhikArane laine jo vinava prayoga niSpanna tha tI hoya to 'pUrva-para-nitya-0' nyAyanI apekSA rAjI tanI ma0patti 12vAmAM gaurava gAya(4). mATe tamArI bAta parAmara nathI.) / / 46 / / dI| naamytisR-ctsR-ssH|| 1.4.47 / / bR.va.-tisR-catasR-SakAra-rephAntavarjitazabdasambandhinaH pUrvasya samAnasyAmAdeze nAmi pare dIrgho bhvti| zramaNAnAm, munInAm, sAdhUnAm, buddhInAm, dhenUnAm, vArINAm, trapUNAm, pitRRNAm, mAtRNAm, krtRnnaam| atisR-catasR-Sa iti kim ? tisRNAm, catasRNAm, SaNNAm, cturnnaam| a) iti pratiSedhena nakAreNa vyavahite'pi nAmi dIrgho jJApyate-paJcAnAm, sptaanaam| nAmIti kim? crmnnaam| syAdAvityeva ? dadhinAma, carmanAma, anarthakatvAd vA / / 47 / / sUtrArtha :- Am (5.5.5.) prtyyn| mAhezAbhUta nAm pratyaya 52mAM patA tis, catas, Sa 4|2|nt bhane ra rAnta za6 sivAyanA saMbaMdhI (nAm nI) pUrvanA samAna svarano hI mAheza thAya che. sUtrasamAsa :- .tisA ca catasA ca Sazca razca ityeteSAM samAhAraH = tisR-catasR-pU (s.i.)| 'Sazca razca' ityatra ___ akAra uccaarnnaarthH| na tisR-catasRS = atisR-catasRS (naJ tt.)| tasya = atisR-catasRSaH / vi12||2|| :- (1) mA sUtramA ata AH syAdau0 1.4.1' sUtrathI svAhinI anuvRtti mAve cha. tethI sUtramA zavilA nAmi 54thI sthAhinA AmpratyayanAmA mAzAbhUta nAmnu aDathaze. mAthI pR.vRttimA AmAdeze nAmi pare' paMDita dazAvI cha. (A) adhikAra dvArA kArya siddha thatuM hoya to nyAya ke paribhASAno Azraya karavo gaurava gaNAya' A vAtane siddha 42tI 1.4.2' sUtranA.nyAsanI mA paMDito dhyAna 52 devI - nanu vinA'pi syAdyadhikAram 'arthavadgrahaNe nAnarthakasya' iti nyAyAd bhissA-bhissaTAzabdayorekadezasya bhiso'narthakatvAdais na bhaviSyati, satyam-avicchedArthaM syAdyadhikAraH, sa cehAnuvartamAnaH 'arthavadgrahaNe nAnarthakasya' ityetannyAyAnapekSaM viziSTasyaiva bhisa aisAdezaM niyamayatItyetadarthaM nAyamapekSaNIya iti, 'apekSyamANazca nyAyaH gaurvmaaddhaati'|
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.47 (2) dRSTAMta - * 'hasvApazca 9.4.32' ->> * 'dIrgho nAmya0 1.4.47' - * 'raSRvarNAn0 2.3.63' - (3) tisR, catasR, Sa Adeza thAya evuM kema ? * 'tri caturastisR0 2.1.1 * 'hasvApazca 1.4.32' * 'raSRvarNAn0 2.3.63' (i) zramaNAnAm (ii) munInAm (iii) sAdhUnAm (iv) pitRRNAm pitR + Am zramaNa + Am pitR + nAm zramaNa + nAm pitR + nAm zramaNA + nAm | pitRRNAm = zramaNAnAm / buddhInAm, vArINAm nI sAdhani / munInAm prabhAge bhjane mAtRRNAm, kartRRNAm prayogonI sAdhani / pitRRNAm prabhAge samacha levI. (d) caturNAm - 2.3.73' - catur + NAm, muni + Am muni + nAm munI + nAm | munInAm / (a) tisRNAm tri + Am tisR + Am tisR + nAm tisRNAm / = = sAdhUnAm / 2vI. dhenUnAm, trapUNAm nI saadhni| sAdhUnAm prabhAege sAdhu + Am sAdhu + nAm sAdhU + nAm (b) catasRNAm 183 zanta khane ra arAnta sivAyanA na nAmo saMbaMdhI samAna svarono khA sUtradhI hIrdha catur + Am catasR + Am catasR + nAm catasRNAm / : pitRRNAm / = tri + Am ane catur + Am avasthAmAM ne 'tricatura0 2.1.1' sUtrathI tisR - catasR Aheza thavAnI prApti che tebha utmayasthaNe anubhe 'hasvApazca 1.4.32' ne 'saMkhyAnAM SrNAm 1.4.33' sUtrathI Am no nAm Adeza thavAnI paNa prApti che. jo pUrve gAm no nAm Adeza thai jAya to sUtramAM avarjita trinAmanA samAnasvarano A sUtrathI hIrdha Aheza thavAnI prApti khAve. pAga para mevA 'tricatura0 2.1.1' sUtrathI pUrve tisR-catasR Aheza thardha nato hovAthI have pAchaNathI 'hrasvApazca 1.4.32' sUtrathI Am no nAm Aheza thayo che to yAga sUtramAM niSedhelA tisR- catasR nAbhonA samAnasvarano hIrdha Aheza na dhardha zamyo. (c) SaNNAm - SaS + Am, * 'saMkhyAnAM SrNAm 1.4.33 ' SaS + nAm, 'dhuTastRtIyaH 2.1.76 ' - SaD + nAm, 'pratyaye ca 1.3.2' SaN + nAm, * 'tavargasya0 1.3.60' - SaNNAm / catur + Am, * 'saMkhyAnAM rNAm 1.4.33' catur + nAm, * 'raSRvarNA0 'hadarhasvarasyA0 1.3.31' - caturNAm /
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana A banne sthaLe sUtramAM varjita 5 kArAnta SaN nAma ane ra kArAnta vatur nAmanA samAnasvarano nAm para chatAM dIrgha Adeza na thayo. (4) zaMkA - A sUtramAM 'rI nAma' sthaLe saptamyaH nAma nirdeza karyo che. tethI satA pUrvI. 7.4.201' paribhASAnusAra nA pratyayanA avyavahitapUrvavartI ja samAnasvarano A sUtrathI dIrgha Adeza thavAnI prApti che. to van + nA ane catur + nA avasthAmAM nA pratyAyanI avyavahitapUrvamAM samAnasvara che ja kyAM? ke jethI tamAre A sUtranI pravRttimAMthI kArAnta ane sakArAtta nAmone varjavA paDe ? samAdhAna - tamArI vAta sAcI che. chatAM amAre sUtramAM kArAnta ane ra kArAnta nAmone varjIne jaNAvavuM che ke "nA pratyaya ane pUrvanA samAnasvaranI vacce jo koi ekAda varNanuM vyavadhAna hoya to paNa A sUtranI pravRtti thAya che mATe ame kareluM varjana yukta che. (5) paDyAnAm (vi) satAnAm - paSyan + sAm, saptam + grAm "saMdhyAnAM in 2.4.rUra' - paSyan + nAma satan + nAm rI nAkhya0 2.4.47' - paMkhyAna+ nA satAn + nA, nAno no0 2..22' - paLyA + nA = pazvAnAm saptA + nAm = saptAnA ahIMpagya + nA ane satar + nAm avasthAmAM nA pratyaya ane pUrvanA samAnasvara mAM nI vaccenuM vyavadhAna che, chatAM A sUtrathI dIrgha Adeza thaI zakyo. ahIMA vAta dhyAnamAM levI ke bUvRttimAM mahU ti pratipena narena vyavahate nAma sAthate' paMkti sthaLe nA pratyaya ane pUrvanA samAnasvaranI vacce game te varNa nahIM paNa mAtra kAranuM vyavadhAna hoya to ja A sUtranI pravRtti karavAnuM jJApana karyuM che. te eTalA mATe ke anya varNanA vyavadhAnakALe A sUtranI pravRtti zakya ja nathI, kemake A sUtranI pravRtti mAm pratyayano AdezabhUta nAm paramAM hoya tyAre ja thAya che. --antavALA saMkhyAvAcI nAmo sivAya koI paNa vyaMjanAnta nAmothI paramAM mAm pratyayano nA Adeza thato nathI ane ...-6 antavALA saMkhyAvAcI nAmothI paramAM nAno nA Adeza thAya che chatAM temano A sUtranI pravRttimAMthI pratiSedha karI dIdho che. mATe vyavadhAna pUrvakanI sUtrapravRttine yogya rUpe rahyA have mAtra antavALA saMkhyAvAcI nAmo. tethI bu.vRttimAM nA pratyaya ane tenI pUrvanA samAna svaranI vacce nuM vyavadhAna hoya to ja A sUtranI pravRtti karavAnuM jJApana karyuM che. _(zaMkA - puSyan + nAm vigere avasthAmAM nAno no 2.7.62' sUtrathI pazva AdinA no lopa karI daIe to paga paDyuM + nAm vigere avasthAmAM nA vyavadhAna vagara A sUtrathI pazva AdinA samAnasvarano dIrgha Adeza karIygyAnAm vigere prayoga siddha karI zakAya che, to zA mATe vyavadhAnavALA sthaLe sUtrapravRttinuM jJApana karavA sUtramAMka kArAnta-kArAnta nAmono pratiSedha karo cho ?
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.47. 185 samAdhAna:- puSyan + nAm vigere avasthAmAM jo 'nAkhkho no ra..62' sUtrathIna no lopa karIe to A sUtrathI paDyuM vigerenA samAnasvarano dIrgha Adeza karavA rUpa pUrvasyAdividhi karavAnA prasaMge te - no lopa asat thAya ane tethInuM vyavadhAyaka banatApagna vigereno samAnasvara A sUtrathI dIrdhana thaI zake. AthI AvA'nuM nA vyavadhAnavALA sthaLe samAnasvara dIrgha thaI zake che' te jJApana karavA sUtramAM kArAnta-ra kArAnta nAmono pratiSedha karyo che.) (5) mA pratyAyanA AdezabhUta nA paramAM hoya to ja A sUtra pravarte evuM kema ? (a) cAn - varSan + Am = varSanA vRvat 2.rU.63' - varSA ahIM carman nAmathI paramAM mA no nA Adeza koi sUtrathI na thato hovAthI nAnA abhAve varman nA samAnasvara mAM no A sUtrathI dIrgha Adeza na thayo. (6) A sUtramAM 'mata : cAlo 2.4.?'sUtrathI sAdino adhikAra Ave che. tethI A sUtrathI thatA samAnasvaranA dIrdha AdezamAM nimittabhUta nAnsAdi saMbaMdhI ja grahaNa thaze. tethI pi nAma thI 6 = upanAma avasthAmAM paravartI nAma nA aMzabhUta nAm svAdisaMbaMdhI na hovAthI pa nA samAnasvara 2 no A sUtrathI daI Adeza nahIM thAya. (A) athavA bIjI rIte vicArIe to dhinA sthaLe nA e nAma zabdano ekadeza che ke jeno koI artha na hovAthI te anarthaka che. jyAre mA pratyayano AdezabhUta nAm bahutva vigere arthavALo hovAthI te sArthaka che. tethI 'arthavane nAnarthastha'nyAyathI sUtramAM nimittarUpe arthavAnuM pratyayanA AdezabhUta nAnuM ja grahaNa thaze, nAma prakRtinA ekadezabhUta anarthaka nAnuM nahIM. AthI pinAma sthaLe dhanA samAnasvara rUno A sUtrathI dIrgha Adeza nahIM thAya. varSanA prayogasthaLe paNa A pramANe samajI levuM. zaMkA - tame upara 'athavA" kahIne bIjI rIta je batADI tene AzrayIne vicAratA yanA prayogasthaLe bhale A sUtrapravRttinuM vAraNa thAya, paNa aDaca nAma: = nAma: prayogasthaLe : nAmathI paramAM 'prahatvArthaka' nam dhAtune laine banelo pratyayAnta nAma zabda che. arthAt pavU pratyayanA kAraNe je na dhAtunA 4 nI ja vRddhi thai che tevo prahatvArthaka arthavAnuM nAdhAtu paramAM che. tethI 'arthavane 'nyAyAnusAre A sUtramAM arthavAnuM nAm dhAtuno nimittarUpe pratiSedha na thai zakavAthI tenI pUrvamAM rahelA i nA samAnasvara mAM no A sUtrathI dIrgha Adeza thavAnI Apatti Avaze. (A) "athavA" karIne je vAta darzAvI che te pUrvasUtrathI AvatI sAdinI anuvRttine nirapekSapaNe dazavI che.
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana samAdhAna - A Apatti nahIM Ave, kemake nAma zabdasthaLe nam + in = nAma Ama saMpUrNa prakRtipratyayano samudAya ja arthavAnuM che, paNa tenA avayavo nahIM. avayavabhUta nAm dhAtuno prahtva = namratA' artha ane va pratyayano bhAva" artha to anvaya-vyatireka dvArA kalpAyela hovAthI kAlpanika che. Azaya e che ke vaiyAkaraNo zabdanityatvavAdI che, tethI temanA mate zabdamAM prakRti-pratyAyano vibhAga na svIkArAtA mAtra sphoTa(A) rU5 akhaMDa pada ke vAkya ja arthanA bodhaka rUpe manAya che. chatAM temaNe svazAstranI prakriyAnA nirvAha mATe anvaya-vyatireka dvArA prakRti-pratyayanA arthavattAnI kalpanA karI che. te A pramANe - nAma zabdano prayoga karAtA be artha pratIta thAya che; pralatva" ane "bhAva". temaja nAm dhAtu ane gha pratyaya A be vastu paNa pratIta thAya che. AmAMthI kayo artha nA dhAvaMzano ane kayo artha pratyayAMzano che te nakkI karavA mATe ApaNe k + in = pazabdano prayoga karIe. ahIMnA dhAtu cAlyo gayo, paN dhAtu Avyo ane pratyaya emano ema rahyo che. sAthe sAthe prahatva artha cAlyo gayo, 'vikliti arthe Avyo ane bhAva" artha emano ema rahyo che. tethI 'tatsatte tatsavaM = a:" ane "mA tamAd: = vyatire: 'vyAkhyAnusAra nAm dhAtunI vidyamAnatAmAM prahatva arthanuM hovuM ane nAm dhAtunI gerahAjarImAM prahatva" arthanuM cAlyA javAnuM jaNAtuM hovAthI prahatva" artha nA dhAtuno che tema kalpAya che ane "bhAva" artha pratyayano che tema kalpAya che. to have A sUtramAM 'arthava ' nyAyathI arthavAnuM nAnuM nimittarUpe grahaNa karavAnuM che. jema velaDIothI AcchAdita pradezamAM khuMdha rUpa lakSaNa jovAthI kalpAya che ke "ahIM baLada haze' tema nAma zabdasthaLe anvaya-vyatireka rUpa lakSaNathI nA dhAvaMzamAM arthavattAnI kalpanA thatI hovAthI te lAkSaNika rUpe arthavAnuM gaNAya. jyAre sUtramAM akhaMDa zabdarUpe niviSTa mA pratyAyanA Adeza nAm mAM "bahutvAdi' arthavattAnI vinA kalpanAe sahajatAthI pratIti thatI hovAthI te pratipadokta rUpe arthavAnuM gaNAya. tethI 'rthavo .' nyAyathI A sUtramAM arthavAnuM nAnuM nimittarUpe grahaNa karavAnAM avasare nakSa-pratipo: pratirocceva praha' nyAyAnusAre pratipadokta mAmpratyayanA Adeza nAnuM ja grahaNa thaze. tethInDanA sthalIya lAkSaNika nAdhAvaMzanuM A sUtramAM nimittarUpe grahaNa na thavAthI zabdanA samAnasvara mano A sUtrathI dIrgha Adeza thavAnI Apatti nahIM Ave 47ll 7 II 2.4.48 bR.vR-nRzabdasambandhinaH samAnasya nAmi pare dI? vA bhvti| nRNAm, nRNAm ; atinaNAm, ativRVIIm II48aaaa sUtrArthaH- nA pratyaya paramAM vartatA zabdasaMbaMdhI samAnasvarano dIrdha Adeza vikalpa thAya che. (A) vaiyAkaraNono 'zabdanityatvavAda - sphoTavAda' vigere jANavAvAkyapadIya, vaiyAkaraNa siddhAnta maMjUSAdi graMthonuM avalokana karavuM.
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.48 187 vivaraNa:- (1) zaMkA - "tIrtho nAkhyuM. 2.4.47' A pUrvasUtrathI samAnasvarano nitya dIrgha Adeza thAya che. tethI A sUtra dhanurvA' AvuM na banAvatA vA pada rahita 1:' ATaluM ja banAvIe to paNa A sUtranI pUrvasUtra karatA pRthar racanAnA AdhAre khabara paDI jAya ke "nR zabdanA samAnasvarano vikalpa dIrgha Adeza karavo haze.' to zA mATe sUtramAM vikalpArthe vA pada mUko cho? samAdhAna - jo A sUtra vA pada vinAnuM banAvIe to A sUtranI pRthar racanAnA AdhAre jema tamArA kahyA mujabano artha pratIta thAya, tema ' zabdanA samAnasvaranA dIrgha Adezano niSedha karavo haze, mATe A sUtra pUrvasUtra karatA juduM banAvyuM haze" Avo aniSTa artha pratIta thavAnI paNa saMbhAvanA rahe che. mATe aniSTa arthanI pratItine vAravA sUtramAM vA pada mUkyuM che. zaMkA - tame kaho cho tevo aniSTa artha koIne pratIta na thAya. kemake je nR zabdanA samAnasvaranA dIrdha Adezano niSedha ja karavo hoya to tene mATe A sUtrakoI juduM na banAve, paNa pUrvasUtranA atikRvatakR9:' aMzanI aMdara ja kRzabdano paNa samAveza karI de. jethI ti Adi zabdonA samAnasvaranA dIrgha AdezanA niSedha bhego - zabdanA samAnasvaranA dIrgha Adezano paNa niSedha thai jAya. chatAM ame tema na karatA A sUtra vA pada rahita 1:' Ama juduM banAvavAnuM kahIe chIe, tethI - zabdanA samAnasvaranI vikalpa dIrgha Adeza thavAnI vAta ja pratIta thaze. tethI sUtramAM vA pada nirarthaka che. samAdhAna - barAbara che. paraMtu sUtramAM vA pada na mUkIe to pUrvasUtra karatA A sUtranI pRthar racanA niyama mATe che Avo artha koI karI bese. arthAt nA para chatAM pUrvasUtrathI je tirRAdi nAmo sivAyanA anya koipaNa nAmanA samAnasvarano dIrgha Adeza thavAnI prApti hatI te paikInA trakArAnta nAmomAM mAtra kRzabdanA ja samAnasvarano dIrgha Adeza thAya che." Avo pUrvasUtra karatA pRtha racAyelA A sUtra dvArA koi niyama (arthasaMkoca) karI bese. Avo niyama koI na kare te mATe A sUtramAM vA pada mUkavuM jarUrI che. zaMkA - Avo niyama koI na kare. kemake niyama karavAthI trada kArAntanAmomAM kR zabda sivAyanA anya 2 kArAnta nAmonA samAnasvaranA dIrgha Adezano je niSedha thAya temAM trada kArAnta tikR-tanAmonA samAnasvaranA dIrgha Adezano paNa bhego niSedha thaI jAya ane tethI vIrtho nAkhya0 2.4.47' A pUrvasUtramAM 'matikRvatakRSa: pada mUkI ti-vata nAmonA samAnasvaranA dIrgha Adezano pratiSedha karavAno na rahe. chatAM pratiSedha karyo che tethI jaNAya che ke vA pada rahita A sUtrathI niyama nathI karavo paNa nR zabdanA samAna svaranA dIrgha Adezano vikalpa karavo che. tethI sUtramAM vI pada nirarthaka che. samAdhAna - "vA pada rahita kevaLa ':' AvuM ja sUtra banAvavuM joIe. kemake (a)5 zabdamAM vihita dIrghavidhimAM jo niSedha iSTa hota to pUrvasUtramAM 'ativRtasRSa:' nI sAthe - zabdanuM paNa grahaNa karI leta.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana pRthak sUtraracanAnuM gaurava na karata ane (b) jo pRthak sUtraracanA dvArA kArAnta nAmonuM niyamana karavAnuM hota to pUrvasUtramAM pratikRtikRy:' sthaLe tirUM-vatanAmano niSedha na karavo paData. tethI samajI zakAya che ke niSedha ane niyamana artha ucita na hovAthI te be arthanuM grahaNa na thAya. paraMtu pRthaka sUtraracanA nirarthaka na thAya te mATe vikalpa karavo jarUrI che. A rIte pUrvasUtranirdiSTa dIrdhavidhi nitya ane vA padarahita A sUtranirdiSTa dIrdhavidhi vikalpita che A artha jaNAya ja che. to sUtramAM vA padanuM grahaNa zA mATe?" A tamAro prazna yukta che. paraMtu 'rviddha yuddha mavati' Avo nyAya hovAthI pUrvasUtrathI ekavAra samAnasvaranI nitya dIrghavidhinuM vidhAna karyA bAda vA padarahita A sUtrathI punaH nRzabdanA samAnasvaranI nitya dIrghavidhinuM vidhAna thai zake che. to A rIte punaH nitya dIrdhavidhinuM vidhAna na thatA vikalpa vidhAna thAya te mATe A sUtramAM ame vA pada mUkayuM che. (2) daSTAMta - G) nAm - 9 + mA, 'dasvAzca .4.rUra' + nAma, suva 2.4.48'-77+nAnuM, karavRvapa0 2.rU.62' cham (i) -Am - 7 + mA, dasvAzca 2.4.rUra'29 + nA pRtra ra.rU.darU' +7 | nRtivratAnAm = tikULa ane gatinuM prayogonI sAdhanikA upara pramANe samajI levI 48 zasoDatA sa na pusi . 2.4.41 (1) bR.va.-zasaH sambandhino'kAreNa saha samAnasya pradhAnasthAnyAsanno dIrgho bhavati, tatsanniyoge ca pulliMGgaviSaye zasaH sakArasya nakAro bhvti| zramaNAn, munIn, sAdhUna, vAtapramIn, hUhUn, pitRRn ; puMlliGgAbhAve tu diirghtvmevzAnA yuddha, navI, dhenU vapUta, mArA harakuTI parIH puruSAr para catra paDyAH zA puruSe vartamAnA api strIliGgatvaM nojjhantIti nakAro na bhavati, yadA tu zabdasya puMlliGgatvaM tadA vastunaH strItve napuMsakatve vA nakAro bhavatyeva-dArAn bhrakuMsAn strI: pazya, SaNDhAn paNDakAn pshy| dIrghasaniyogavijJAnAdiha nora mavati-patA parayA samAnava? rAyaH nAva paDyA vinAni para' rUtra paratvAchideva 41iaa. zam (ddhi.ba.va.) pratyaya saMbaMdhI nI sAthe pUrvanA samAnasvarano pradhAna sthAnIne Asanna dIdhuM Adeza thAya che ane te dIrgha AdezanA yogamAM puliMganA viSayamAM zat pratyayanA ( nonAdeza thAya che.
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.42 189 vivaraNa:- (1) zaMkA - A sUtramAM A pratyayano A ane pUrvano samAnasvara banne sthAniono (AdezIono) maLIne dIrdha Adeza karavAno che. to zramaNA, munIn vigere daSTAMtomAM zat nA ma sthAnIno dIrgha Adeza na karatA samAnasvara rUpa sthAnIno ja dIrgha Adeza kema karavAmAM Ave che? samAdhAna - A sUtramAM sthAnInuM nidarzaka pUrvasUtrAnuvRtta SayanA samAnasvapada pradhAna che. kemake "A sUtrathI dIrgha Adeza koNo karavo? A prazna karAtA pratyuttara maLe che ke "samAnasvarano karavo." temaja bIjA sthAnInuM nidarzaka sUtravRtti tRtIyAnta gata pada gauNa che. kemake "konI sAthe dIrgha Adeza karavo?" A prazna karAtA pratyuttara maLe che ke "za nA ma nI sAthe karavo." have 'pradhAnanuyAyino vyavahAra mani' nyAyAnusAra koipaNa vyavahAro (kAryo) pradhAnAnusAre thAya che. tethI A sUtrathI dIrgha Adeza bhale banne sthAnIono maLIne thAya, chatAM te dIrdha Adeza pradhAna samAnaca padavAcya samAnasvarano ja thaze. (2) daSTAMta - (1) zrImad (ii) munIm (iii) sApUr zramaNa + zas muni + zas sAdhu + zas * toDatA..4.42" ne shrmnnaan| muniin| sAdhUna (iv) vAtamanIm () dU(s () pittana vAtapramI + zas hUhU + zas pitR + zas * joDatA ra.4.42 > vAtapramInA dUdhUna pittanA A sarvasthaLe kamaLa vigere nAmonA samAnasvarano zat pratyayanA manI sAthe dIrgha Adeza thayo che, ane zramaLa vigere nAmo paMliMga hovAthI A prazyanA s no Adeza thayo che. vAtA prama:- (rU. 73)' sUtrathI vArtA mite vigrahAnusAre niSpanna thayelo vAtamI zabda potAnA 'zamI vRkSa, pakSI, mRga' vigere artho paikInA mRga arthamAM puMliMga gaNAya che ane tenuM daSTAMta upara darzAvyuM che. paNa jainendra vyAkaraNakAra vinaMdI'nA mate mRgArthaka vAtapramI zabda paNa strIliMga gaNAya che, tethI temanA mate vAtapramI: prayoga thaze. (vi) zAtA. (viii) yuddha: (ix) navI zAlA + zas buddhi + zas nadI + zas * "zatoDatA.1.4.42 - zAnA buddhIs nadIs >> 'jo : 22.72 ) zanid buddhIr nadIr ja " pAne rUbarU - tA: yuddha navI
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ vadhUs vadhUr mAtRra zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 190 () gheDUH (ii) vapUH (ii) mAtRH ghenu + zam vadhU + zam mAtR + zas * zaeoDatA2.4.42' ghenUm mAtRs ja H 22.72 benUm ja palAno 2.rU.13 - ghanUdA vadhU: mAtR: 1 A sarvasthaLe zAntiA vigere nAmonA samAnasvarano zat nA nI sAthe dIrgha Adeza thayo che ane zAnA vigere nAmo puliMga na hovAthI zat nA sUno - Adeza na thayo. (3) A sUtramAM puliMganA viSayamAM zat pratyayanA s no - Adeza karavAnuM je kahyuM che tyAM puliMga (putva) vyAkaraNakAromAM prasiddha liMga rUpa grahaNa karavuM, laukika nahIM. Azaya e che ke lokamAM prajananayonithI arthAt strI, purUSa ane napuMsakanA yoni, mehanAdi cihna parathI jaNAtAM strItva, purUSatva ane napuMsakatvarUpa dharmane liMga rUpe svIkAravAmAM Ave che. jyAre vyAkaraNakAromAM je zabdanI sAthe yam vizeSaNa joDI zakAya tyAM putva ane je zabdonI sAthe ane rUca vizeSaNa joDI zakAya tyAM anukrame napuMsakatva ane strItvAtmaka liMga svIkAravAmAM Ave che. to prastutamAM ApaNe vaiyAkaraNa prasiddha gAvizeSaNathI zabdamAM abhivyakta thatuM pusnAtmaka liMga grahaNa karavAnuM che. zaMkA - prastutamAM ApaNe laukikaliMgano Azraya karIe to zuM vAMdho Ave? samAdhAna - jo laukikaliMgano Azraya karIe to pravuMsAt strI para prayoga siddha na thaI zake. kemake ahIM pravuM zabda strI zabdanuM vizeSaNa che ane vizeSaNa haMmezA vizeSathI vAcya padArthanuM ja vAcaka bane. tethI pravuM zabda potAnA vizeSya strI zabdathI vAcya yonithI abhivyakta thatA strItvadharmavALA strI padArthano vAcaka banavAthI te strIliMga gaNAya. tethI tene lAgelA pratyayanano puMliMganA viSayamAM prApta thato naAdezana thaI zakavAthI pravuMsA: strI para Avo aniSTaprayoga siddha thavAnI Apatti Ave. (A) bIjI rIte kahIe to vyakitaomAM rahelA puSTastana, lAMbA keza Adi parathI abhivyakata thato strItva dharma, zarIra para dekhAtA roma parathI abhivyakata thato purUSatva dharma ane banne vastuono abhAva hovA sAthe strI-purUSanI kAMika sAmyatAne laIne abhivyakata thato napuMsakatva dharma lokamAM liMga rUpe svIkArAya che. AvA laukikaliMgane laIne zabdano strIliMga, peliMgAdi rUpe vyavahAra karavA jaIe to je zabda purUSapadArthano vAcaka banaze te ja puMliMga gaNAze ane je zabdo strI ane napuMsakapadArthanA vAcaka banaze teo ja anukrame strIliMga ane napuMsakaliMga gaNAze ane je zabdo kASTAdi jaDapadArthonA vAcaka banaze temane kayA liMgI gaNavA e prazna raheze. A aMge vizeSa jANavA sUtra 1.1.28 no chaMnyAsa temaja vAkyapadIya tRtIyakASThamAM liMgasamudeza dravya che. 'stanakezavatI strI syAd, romazaH puruSaH smRtH| ubhayorantaraM yacca tadabhAve npuNskm||'
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.42 191 zaMkA - pravuMsa zabda "strIvezadhArI naTa purUSa" no vAcaka che. naTaDI evI strIno nahIM. tethI prApta zabdane puruSa zabdanA vizeSaNa rUpe darzAvI zakAya, paNa strI zabdanA vizeSaNa rUpe nahIM. tethI basa strI para A strI padavizeSyaka prayoga ja ayukta hovAthI pravuMtAna prayogane badale pravuMsA: prayoga thavAnI ApattinI zuM carcA karavI? samAdhAna - are bhAi, prasa zabda purUSavezadhArI naTaDI strI'no paNa vAcaka bane che. mATe pravuMsAna strI: pazya Ama strI padavizeSyaka prayoga yukta gaNAvAthI pravuMsA: prayoga thavAnI Apatti UbhI ja raheze. temaja paDhA paratha, pAnuM 5ratha prayogasthaLe paddha ane paDaka zabdo tevA prakAranA cihnathI abhivyakta thatA napuMsakatvadharmavALA napuMsaka padArthanA vAcaka banavAthI napuMsaka gaNAya ane vRkSAt para prayogasthaLe vRkSa zabda koipaNa prakAre laukikaliMgano Azraya na banatA aprANi A) vRkSapadArthano vAcaka banato hovAthI tyAM koipaNa liMgano anvaya na thAya. AthI A sarvasthaLe zam pratyaya lAgatA tenA s no puliMganA viSayamAM prApta - Adeza na thaI zakavAthI uddhAnuM, 5De ane vRkSA prayogo siddha na thavAnI Apatti Ave. temaja gyA: puruSa pazya prayogasthaLe vaLyA rUva vagyA Ama ruva pada ghotya upamAnabhAvane pAmelo ghaDyA zabda abheda upacAra dvArA puruSa zabdanuM vizeSaNa banyo che, tethI te mehana dvArA abhivyakata thatA purUSatvadharmaviziSTa purUSa padArthano vAcaka banato hovAthI puMliMga gaNAya. tethI tene lAgelA zam pratyayanA sno puliMganA viSayamAM thato - Adeza prApta hovAthI zvAna puruSo pazya Avo aniSTaprayoga thavAnI Apatti Ave. mATe laukikaliMgano Azraya na karAya. zaMkA - bhale tame laukikane badale vyAkaraNakAromAM prasiddha puliMga (putva)nuM A sUtramAM grahaNa karo. chatAM caDyA: puruSAnuM, varI. puruSAr ane yaSTI: puruSAr para prayogasthaLe vagyA Adi zabdo cagyA phuva vagyA, uraTI va 3rapuTI ane pachI ruva pachI Ama va padavAcya sAdazyane laIne abheda upacAra dvArA puMliMga puruSa zabdanA vizeSaNa bane che ane vizeSaNane potAnA vizeSyAnusAra liMgano anvaya thato hovAthI vaLyA Adi zabdone puMliMga (putva)no anvaya thaze. tethI A sUtramAM vaiyAkaraNaprasiddha liMgano Azraya karavA chatAM paNa puliMga vagyA Adi zabdone lAgelA pratyAyanA sUno puliMganA viSayamAM Adeza thavAnI prApti vartatA vaLyAH puruSAna Adi prayogo zI rIte siddha karazo? samAdhAna - tamArI vAta sAcI che ke vizeSaNane potAnA vizeSyAnusAra liMgano anvaya thAya. chatAM vaLyA, 3rara Adi keTalAka zabdomAM svAbhAvika rIte ja tevA prakAranI zakita hoya che ke teo puruSa Adi anya (A) AyurucchvAsabalendriyANi prANAH, te yeSAM santi te prANinaH, te ceha 'prANyauSadhivRkSebhyo'vayave ca 6.2.31' iti prANi grahaNAnantaraM vRkSauSadhigrahaNAd dvIndriyAdayastrasA ucynte| (2.4.38 nyAsa) (B) abheda upacArArthe sUtra 1.4.29" pAnA naM.107 TippaNI jovI.
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 192 zabdonA vizeSaNa banavAchatAM potAnA mULa strIliMgano tyAga karatA nathI. arthAt vaLyA Adi zabdo AviSTaliMgI (nityastrIliMga) che. Ama uparokta caDyA: puruSAr vigere prayogasthaLe caDyA Adi zabdone potAnA vizeSya puruSa zabdAnusAre paMliMga (pUrva)no anvaya na thatA temane lAgelA zam pratyayanA s no puliMganA viSayamAM prApta - Adeza na thaI zakavAthI vaLyA: puruSAr vigere prayoga siddha thai zakaze. A vAta khU.vRttimAM satra zvA: zI: puruSe vartamAnA mAM strInivaM nonphantIti najhAro na mati' paMkti dvArA darzAvI che. vaLI A vAta paNa dhyAnamAM rAkhavI ke jyAre zabda paMliMga hoya tyAre tenAthI vAcya padArtha strI hoya ke napuMsaka hoya to paNa vyAkaraNakAro laukikaliMganuM grahaNa karatA na hovAthI vAcya padArtha tarapha najara na karatA mAtra zabda puliMga che ke nahIM? A vAtane najaramAM rAkhI zabdane lAgelA A pratyayanA s no A sUtrathI Adeza karavAno che. tethI hArI, prasAt strI: para, paTTA paDyuM ane pachaDAna para prayogasthaLe kAra ane pravuM zabdo strI padArthanA vAcaka ane ane 6: zabdo napuMsaka padArthanA vAcaka hovA chatAM te zabdo puliMga hovAthI temane lAgelA A pratyayanA sno A sUtrathI puMliMganA viSayamAM thato - Adeza thai zake che. uparokta tAra Adi zabdo puliMga eTalA mATe gaNAya che kemake temanI sAthe maya sarvanAmanA rUma (ki.bahu.) padanuM vizeSaNa rUpe joDANa karI mana tArInuM pa vigere prayogo karI zakAya che. A ja vAta bUvRttimAM 'vA tu zabda...uddhAnuM pAna 5' paMktimAM batAvI che. (4) zaMkA - patana : pazya sthaLe 'am soDatA 2.4.71' sUtrathI je zabdanA go no san pratyayanA 1 nI sAthe nA Adeza thAya che. tethI s avasthAmAM bhale A sUtrathI A pratyayanA manI sAthe pUrvano samAnasvara dIrghana thAya, chatAM puMliMgamAM vartatA n gata zat nA sUno A sUtrathI Adeza to karo? samAdhAna - 'triyo ziSTAnAneApADacatarANaH ' nyAyanA kAraNe je sUtramAM eka sAthe be kAryo karavAnA kahyAM hoya ane temAMnuM jo eka kAryana thAya to tatsahakathita bIjuM kArya paNa na thaI zake. A sUtrathI za pratyayanA 5 nI sAthe pUrvanA samAnasvaranuM dIrghatva ane puliMganA viSayamAM ra nA s no Adeza ema be kAryo karavAnA che. pUrvokta avasthAmAM A sUtrathI dIrgha Adeza nathI thai zakato. tethI uparokta nyAyAnusAra tatsahakathita Argata za nA s no Adeza paNa A sUtrathI na thai zake. tethI A avasthAmAM snAr ane r no visarga Adeza thavAthI A prayoga thAya che. (5) A sUtrathI pratyAyanA ganI sAthe pUrvanA samAnasvarano ja dIrgha Adeza thAya evuM kema? (a) rAya: - 2 + ra, 'to. 2.2.23 rAt+ zam = rAva, "to ja 2.2.72' - rAva * " vAoN. 2.rU.dharU' rA: ahIM zabdano samAnasvara na hovAthI A sUtrathI za pratyAyanA 5 nI sAthe teno dIrgha Adezana thayo.
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.10 (3) 193 (6) zaMkA - napuMsakaliMga vana zabdane zat pratyaya lAgatA A sUtrathI zam pratyayanA nI sAthe vana zabdanA samAnasvara ma no dIrgha Adeza kema nathI karatA? samAdhAna - vana + za avasthAmAM ekasAthe be sUtronI pravRtti prApta che; eka A sUtra ane bIjuM napuMsaka ziH .4.' sUtra. A banne spardha) sUtro paikI 'Arthe 7.4.222' paribhASAnusAre para 'napuMsarca zi: 2.4.' sUtranI pravRtti pUrve thatA vana zabdasaMbaMdhI zat pratyAyano zi Adeza thAya che. tethI vana + zi. avasthAmAM zat pratyaya ja vidyamAna na rahevAthI ame A sUtrathI vana zabdanA samAnasvara no dIrgha Adeza nathI karatA. tethI svarachI 2.4.61' thI- vanan + za ane ni vIrtha. 2.4.86' thI vanAn + za = vananA prayoga thAya che ||46IT saMdhyA-sAva vera dvacAda tA 2.4.10. bR.vR.-saMkhyAvAcibhyaH sAyazabdAd vizabdAcca parasyAhnazabdasya Gau pare 'ahan' ityayamAdezo vA bhvti| yora Dhormata tti vigRhya "mave" (6.rU.223) rU viSave "sarvAzasaMdhyA" (7.rU.28) phavinA maDhAveza8, tato "gionapatye " (da..24) tyAdinADo supi cihrastanuM cihna cani, ciDhe , sva-ddhi tryahani, tryahne ; yAvadahni, yAvadahani, yAvadahne ; tAvadahni, tAvadahani, tAvadate ; sAyamahnaH sAyAhnastasmin sAyAhni, sAyAhani, saayaahn| ata eva sUtranirdezAt sAyaMzabdasya makAralopaH, sAyetyakArAnto vA ; vigatamaho vyahastasmin vyahni, vyahani, vyte| saMkhyAsAya-veriti kim ? mdhyaahne(B)| ahrasyeti kim ? dvayorahroH samAhAro vayahastasmin yade phavitti vi? cahnaH pApA sUtrArtha - saMkhyAvAcaka zabdo, sIya zabda ane vi zabdathI paramAM rahelA adda zabdano ki (sa..va.) pratyaya para chatAM aham Adeza vikalpa thAya che. sUtrasamAsa - saMdhyA 2 sAyaM vikreteSAM samadara: = saMdhyAsAvi (sa.) tasmA = saMdhyAsAyave. vivaraNa :- (1) zaMkA - samAhAravandrasamAsa haMmezA napuMsakaliMga ekavacanamAM varte che. tethI A sUtramAM graMthakArazrIe saMdhyAsAyavina: Ama napuMsakaliMga paMcamI ekavacanAnta prayoga karavo joIe. chatAM temaNe saMdhyAsIya. Ama puliMga paMcamI ekavacanAnta prayoga je karyo che te mAtrAlAghava karavA sautranirdeza karyo che. voTToto. 2.27' sUtramAM paNa graMthakArazrIe A pramANe ja sautranirdeza karyo che. (A) banne sUtro spardha eTalA mATe che ke vana + A vivAdanA sthaLa sivAya zAtA: para prayogasthaLe A sUtra sAvakAza (saphaLa) che ane vyakti prayogasthaLe napuMsarvasya si: 2.4.11' sUtra sAvakAza che. jo A sUtra koI prayogasthaLe sAvakAza na banata to 'niravavAM lAvavA 'nyAyAnusAre A sUtranI pUrve pravRtti thAta. (B) keTalAka pustakomAM 'mathyAnni' pATha che. paraMtu te yogya jaNAto nathI. juo mavRtti.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (2) zaM1:- ahan zAno paThI savayanamA ahnaH prayoga thAya che. to sUtra42zrI sUtramA 'ahasya' prayoga zI rIte karyo? samAdhAna - tamArI vAta sAcI che. paraMtu A sUtramAM sUtrakArazrIe cihna vigere zabdonA ekadezabhUta mada aMza- mnu421|| 5thucha. mnu421|| manunA s535no jodha: khopAthI arthavat // 9 // 5. tethI adhAtuvibhakti0 ..ra7' sUtrathI madda anukaraNane nAmasaMjJA prApta thAya. mATe prastutamAM sUtrakArazrIe A kArAnta mahna nAmane pachI kyanano Gas pratyaya 4031 ahrasya' pryo| yo cha. (3) eid - pUrva nAye bhu045 saapni| 72rI vyahra, sAyAhna bhane vyahra za honI niSpatti 42vI. yahna - * 'saMkhyAsamAhAre0 3.1.99' - dvayoH ahro samAhAraH = vayahan, * 'bhave 6.3.123' - vyahan + aNa, * 'sarvAMzasaMkhyA0 7.3.118' - vyahna + a + aNa, * 'avarNevarNasya 7.4.68' - yahna + a + aNa, * 'dvigoranapatye0 6.1.24' - vyahna + a = vyhn| sAyAhna, vyahna - * 'sAyAhnAdayaH 3.1.53' - ahnaH sAyam = sAyAhan bhane * 'prAtyavapari0 3.1.47' thI - vigatamahaH = vyahan, zeSa sAdhani / 52 vyahna bhuna5 42pAthI sAyAhna bhane vyahna thaze. mAtra meTaj vizeSa : sAyAhna zamAM sAyam + ahan mAma pUrvapa635 sAyam za06 . tethI sAyamahna 256 janapo . 7 mA sUtramA 'saMkhyA-sAya Ama sAya nirdeza DovAthI tenA paNe sAyam nA m no do5 thavAthI sAyAhna za6 jane cha. athavA to sAyadvi zabdamAM sAta zabda ja vaparAyo che tema samajavuM. (i) vyahni (ii) sAyAhni (iii) vyati yahna + Di sAyAhna + Gi vyahna + Gi * 'saMkhyAsAyave0 1.4.50' - yahan + Gi sAyAhan + Di vyahan + Di * 'IDaoN vA 2.1.109' - yaha + Gi sAyA + Gi vyah + Gi = yhni| = saayaahni| = vyhni| (iv) vyahani (v) sAyAhani (vi) vyahani yahna + Di sAyAhna + Di vyahna + Gi * saMkhyAsAyave 1.4.50' - vyahan + Gi sAyAhan + Gi vyahan + Gi = yhni| = saayaahni| = vyhni| (vii) vyate (viii) sAyAhne (ix) vyahne yahna + Gi sAyAhna + Gi vyahna + Di * 'avarNasyevarNA0 1.2.6' - = vyte| = saayaa| = vyhne|
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ .4.50 195 uparokata daSTAMto paikInA pahelA traNa ane bIjA traNa daSTAMtomAM A sUtrathI madda no vikalpa thato adam Adeza thayo che. paNa pahelA traNa daSTAMtomAM " vI. 2.2.202'sUtrathI vikalpa prApta madan gata man nA mano lopa thayo che ane bIjA traNamAM nahIM. trIjA traNa daSTAMtomAM to A sUtrathI no gahan Adeza ja thayo nathI. Ama eka ja zabdanA traNa prakAre prayoga thAya che. caMddhi vigere zeSa prayogonI sAdhanikAhna Adi prayogo pramANe karI levI. mAtra eTaluM vizeSa ke pAvarahma ane tAva6% zabdomAM 'bhave 6.31rarU' sUtrathI gaLu pratyaya nathI thayo, paNa rorI: 6.rU.rUra' sUtrathI { pratyaya ane phrA pratyayanA viSayamAM samAsAnta thayo che. ahIM A vAta dhyAnamAM levI ke di zabdamAM madana zabda kALavAcI nAma che. tethI tene 'pa 6.rU.223' sUtraprApta ma pratyayanA badale 'varSAjAneZ: 6.3.80' sUtrathI tenA apavAdabhUta [ pratyaya lAgavo joie. paNa 'varSAgya: 6.3.80' sUtramAM 'vatra' Ama sAkSAt nAma grahaNa karI kALavAcI nAmone rU pratyayanuM vidhAna karyuM hovAthI 'hAvA nAnA tAvidhi A) 'nyAyathI cahanuM dvigusamAsanA aMtya avayava kALavAcI madane rU pratyayano niSedha thAya che. tethI tene autsargika pratyaya lagADavAmAM Ave che. zAkaTAyanavyAkaraNakAra 'pAlyakIti cidam zabdagata madana ne varSARAtregya: 6.3.80' sUtrathI [ pratyaya ane tenA viSayamAM na samAsAnA icche che. laghunAsakArazrI laghunyAsanI 'mane tu' paMkitamAM graMthakAranA mate cihna zabda kALavAcI na hovAthI varSARAtregya: 6.3.80' sUtrathI tene pratyaya ane tenA viSayamAM masamosAnta nathI thato e jaNAve che. (4) A sUtrathI saMkhyAvAcI, sI ane vizabdothI ja paramAM rahelA adbha no praha Adeza thAya evuM kema? (a) madhyAa - madhyAhna + , gavaze. 22.6' -madhyADhe. ahIM madhya zabdathI paramAM zabda che. tethI teno A sUtrathI san Adeza na thayo. madhyAhna zabdanI niSpatti sIyAddha zabda pramANe karavI. (6) A sUtrathI saMkhyAvAcI Adi zabdothI paramAM rahelA adra no ja mahat Adeza thAya evuM kema? (a) cade - "saMdhyA samAhare, rU.2.22 go samAhara: = cida, 'linoratro 7.rU.22' cin + ma 'roDapaca0 7.4.62' - cin + ga = cida + phi karavaceva. 22.6 thI* cida (A) sUtramAM sAkSAt nAma grahaNa karI je kAryanuM vidhAna karyuM hoya te kArya samAsAdinA aMtya avayava banelA te nAmane nathI thatuM.
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana ahIM saMkhyAvAcI di zabdathI paramAM anna zabda nathI, paNa aha zabda che. mATe A sUtrathI teno an Adeza na thayo. (6) A sUtrathI Gi pratyaya ja paramAM vartatA saMkhyAvAcI Adi zabdothI paramAM rahelA anna no an Adeza thAya evuM kema ? 196 (a) vyahra: * vyahna + si, * 'mo : 2.2.72' - hrar, * 'ra; pAtte 2.rU.rU' - : / ahIMvi + anna thI paramAM Gi pratyaya nathI. tethI anna no an Adeza na thayo / / 0 / / - sUtrArtha : niya Ap / / 1.4. / / rR.pR.-niva: parastha che: sthAne 'Am' kRtyavamAvezo pravRtti niyAm, prAmakhyAm / / nau nAmathI paramAM rahelA Gi (sa.e.va.) pratyayanA sthAne Am Adeza thAya che. vivaraNa :- (1) zaMkAH- A sUtramAM niyaH padane paMcamyanta gaNI pUrvasUtrathI tti pratyayanI anuvRtti lai 'nau zabdathI paramAM rahelA hi pratyayano A Adeza thAya che' Ama sUtrano artha karyo che. paraMtu sUtrastha niyaH padane SaSThacanta gaNI Gi pratyayanI anuvRtti lIdhA vinA 'nau zabdano A Adeza thAya che' Avo sUtrano artha kema nathI karyo ? samAdhAna :- haMmezA lokamAM je zabdaprayoga thatA hoya temAM prakRti-pratyayano meLa pADI vyAkaraNazAstra temanuM anvAkhyAna (pAchaLathI) punaH kathana karatuM hoya che. prastutamAM sUtrastha niyaH zabdane SaSThacanta gaNI tamArA kahevA mujabano sUtrArtha karavA jaie to lokamAM Am Avo koi prayoga thato na hovAthI sUtrArtha saMgata na thAya. jyAre lokamAM nau zabdathI paramAM hi pratyayano sam Adeza thayo hoya tevo niyAm prayoga jovA maLe che. mATe ame sUtrastha niyaH padane paMcamyanta gaNI ki pratyayanI anuvRtti levApUrvaka A sUtrano artha karIe chIe. AgalA sUtramAM Gi pratyaya saptamyanta hato. A sUtramAM 'arthavAdhima ivipariLAma:'nyAyAnusAre tenI SaSThacanha rUpe anuvRtti lai tene sthAnI (AdezI) rUpe darzAvyo che. (2) dRSTAMta - (i) niyAm nayatIti kvip (ii) prAmakhyAm grAmaM nayatIti kvip = - prAmanI + vivak (0) * 'vizvav 9.2.48' - nI+ki jhU 'niya Am 1.4.2' - | + At * 'dhAtoriva''0 2.2.50' - niSkra=niyAmA # 'niva gAm 1.4.' - prAmaLI + sAm * 'vizvavRtte 2.2.8' - grAma+=grAmakhyAkh * 'vivat 1.2.48' * 'prAmAmrA0 2.rU.72' - grAmaLI + s
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.12 197 zaMkA - prAmano zabdamAM nI nathI paNa jo zabda che. to A sUtrathI tenI paramAM rahelA Di pratyAyano mA Adeza kema karo cho? samAdhAna - prabhaLI zabdamAM "prImatriya: 2.3.72' sUtrathI - no Adeza thayo che. prANI + phi avasthAmAM A sUtrathI 4i pratyayano Adeza karavArUpa pUrvasyAdividhi karavAnA avasare 'namasa0 2.1.60' sUtrathI Adeza asat thAya che. tethI pratyaya nI thI paramAM ja manAvAne kAraNe teno ame mA Adeza karIe chIe. zaMkA - A sUtraprApta nI + mAm avasthAmAM 'kAmo nAkhyA 2.4.22' ke 'dasvIpa 2.4.rUra' sUtrathI namUno nIm Adeza kema nathI karatA? samAdhAna:- "gAmo nAkhyA 2.4.32' ane 'hAza 2.4.rUra' sUtro mAm no nAn Adeza karavA nityastrIliMga nAmonI apekSA rAkhe che, jyAre nI ane prAmanI zabdo traNe liMgamAM varte che. mATe ame banne paikInA ekeya sUtrathI mAm no nAm Adeza nathI karatA. zaMkA - napuMsakaliMga nI ane prAmanI zabdonA no 'vastIve 2.4.17' sUtrathI hasva Adeza thAya che. chatAM ' iviktamanava4)' nyAyathI te ni ane grAmaLi zabdo nI ane grAma jevA ja manAya che. to ni + di ane prANa + Di avasthAmAM A sUtrathI phino nA Adeza kema nathI karatA? samAdhAna sUtrokata niya: padamAM 'niya: huM = nI' Ama no prazleSa che. tethI teno artha 'nI nA thI paramAM' Ama thAya che. ni + Di ane prANa + Di avasthAmAM napuMsakaliMga ni ane prAmA zabdo ' ' nyAyAnusAre bhale nI ane prAmaLI zabda jevA manAya. chatAM tyAM hi pratyaya nI nA dIrgha phaMthI paramAM nathI paNa ninA dasvathI paramAM che, mATe ame A sUtrathI dino mAm Adeza nathI karatA. tethI mAre 2.4.64 thI... nina + Da = nini ane prAni + Di = prAni prayoga thAya che. sarasvatIkaMThAbharaNakAra 'bhoja' 'bhUtapUrva7&lupacAra:'nyAyano Azraya lainapuMsakaliMga ni ane grAmINa zabdone hasva Adeza thayA pUrvenI bhUtapUrva avasthAvALA dIrdha kuMkArAnta nI ane prAkaLI zabda rUpa gaNI temanAthI paramAM phi pratyayano Adeza kare che. tethI temanA mate napuMsakaliMgamAM niyA ane grAma prayoga thaze paIL. (A) be zabda vacce koi ekabhAgane laIne visadazatA hoya to paNa te banne zabdo judA gaNAtA nathI.
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana vADadana sA cAvo | 2.4.12aa. bR.va.-aSTanzabdasya tatsambandhinyanyasambandhini vA syAdau pare AkArAntAdezo vA bhvti| aSTAbhiH, samiTa ; gaSTAga, gaSTa: ; adAlu, gaSTanuM ; (prASTA, priyAdA; priyAdo, viSTino prArA, priyASTAnaH; priyASTAm, priyASTAnam(A); priyASTo, priyASTAnau ; priyASTaH, priyASTnaH; priyASTAbhiH, priyASTabhiH; he priyASTAH; he priyaassttn!| anyasambandhinorjazzasonecchantyeke, tanmate-priyASTAnastiSThanti, priyASTnaH pazyetyeva bhvti| syAnAviti kim ? aSTakaH saMgha:, aSTatA, aSTatvam, assttpusspii| kecit tu sakArabhakArAdAveva syaadaavitti vAparavA sUtrArtha - aSTam zabdanA aMtyarno tenA saMbaMdhI athavA anya saMbaMdhI svAdipratyaya paramAM vartatA vikalpa A Adeza thAya che. vivaraNa :- (1) zaMkA - A pAdamAM 'mata bAda cAvo. 2.4.' sUtrathI saki no adhikAra cAla hovA chatAM A sUtramAM sthAti pada kema mUkyuM che? samAdhAna - AgalA niya mAm 2.4.52' sUtrathI ki pratyAyanI anuvRtti Ave che. A sUtranirdiSTa kArya : pratyaya ane te sivAyanA anya sAdi pratyayo paramAM hoya tyAre paNa karavuM che. tethI pUrvasUtrathI AvatI ki pratyayanI anuvRttine aTakAvavA A sUtramAM 'saddhi pada mUkyuM che. zaMkA - A sUtramAM cAri pada na mUkatA pUrvasUtrathI Di pratyayanI anuvRtti AvI jatI hoya to A sUtrathI mAtra hi pratyaya ja paramAM vartatA naSTan nA jUno A Adeza thavAnI prApti Ave. to ahIM prazna thAya ke 'paSTa korna 2.4.dharU' sUtramAM mAtra A sUtrathI ja thaI zake evo naSTanuM nAnuM no Adeza karI 'Ito. 2.7.207' sUtrathI akhAnA mA no lopa thavAthI niSpanna thayelA SaSacanta mag: padano prayoga zI rIte karyo che? tethI 'gaSTa morna .4.52' sUtragata naSTa: jJApakanA AdhAre ja khabara paDI jAya ke "cokkasa 'niya sAm 2.4.5?' sUtrathI A sUtramAM Di pratyayanI anuvRtti nahIM AvatI hoya. jethI A pAdamAM cAlatA sthAdinA adhikArane laine A sUtrathI gaSTan nA - no A Adeza thavAthI mag: prayoga karyo haze.' to A rIte naSTa mornaru.4.52' sUtragata gaSTa jJApakanA AdhAre ja A sUtramAM kapratyayanI anavRttivArI zakAtI hoya to zA mATe A sUtramAM sarvi pada mUkavuM paDe? (A) keTalAka pustakomAM priyASTAnAm pATha che. paNa te ayukta che. juo bravRtti + AnaMdabodhinI, baM.vRtti + laghunyAsa sahita prata.'
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.52 199 samAdhAna - tamArI vAta sAcI che. chatAM sUtramAM ri pada anyakAra 'vizrAntavidyAdharanA matanA saMgrahane mATe sUcaka) rUpe mUkyuM che. vizAntavidyAdhara'no mata AgaLa A sUtranA vivaraNamAM batAvyo che. (2) Heid - (i) aSTAbhiH (ii) aSTAbhyaH (iii) aSTAsu aSTan + bhis aSTan + bhyas aSTan + su * 'vASTana AH0 1.4.52' - aSTa + A + bhis aSTa + A + bhyas aSTa + A + su * 'samAnAnAM0 1.2.1' - aSTA + bhis aSTA + bhyas aSTA + su * 'so ru: 2.1.72' - aSTAbhir aSTAbhyar * 'ra: padAnte0 1.3.53' - aSTAbhiH aSTAbhyaH = assttaabhiH| = assttaabhyH| = assttsu| (v) aSTabhyaH (vi) aSTasu aSTan + su (iv) aSTabhiH aSTan + bhis * 'nAmno no0 2.1.91' - aSTa + bhis * 'so ruH 2.1.72' - aSTabhir * 'ra: padAnte0 1.3.53' - aSTabhiH = aSTabhiH / aSTan + bhyas aSTa + bhyas aSTabhyar aSTa + su aSTabhyaH = assttbhyH| = assttsu| (vii) priyASTAH (viii) priyASTA priyAH aSTau yasya sa = priyASTan + si| priyAH aSTau yasya sa = priyASTan + si * 'vASTana AH0 1.4.52' - priyASTa + A + si |* 'ni dIrghaH 1.4.85' - priyASTAn + si * 'samAnAnAM0 1.2.1' - priyASTA + si |* 'dIrghayAb0 1.4.45' - priyASTAn * 'so ru: 2.1.72' - priyASTAra * 'nAmno no0 2.1.91' - priyaassttaa| * 'ra: padAnte0 1.3.53' - priyaassttaaH| (A) sUtragata cA pada bahuvacananI jema sUcaka rUpe matAntaranA saMgrahane mATe niviSTa hoya to barAbara che. bAkI syAdau pahane bachane mA sUtrano mAga (3) ismA matAdA matAntarane manu35 artha 52pAno khoya to tazI rIte karavo ? tene mATe kuzAgravyakita prayatna kare.
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 200 (ix) priyASTau (x) priyASTAno priyAH aSTau yayostau = priyASTan + au priyAH aSTau yayostau = priyASTan + au * vASTana AH0 1.4.52' - priyASTa + A + au| * 'ni dIrghaH 1.4.85' - priyASTAn + au * 'samAnAnAM0 1.2.1' - priyASTA + au = priyaassttaanau| * 'aidaut sandhya0 1.2.12' - priyaasstto| * (xi) priyASTAH __(xii) priyASTAnaH priyAH aSTau yeSAM te = priyASTan + jas | priyAH aSTau yeSAM te = priyASTan + jas * 'vASTana AH0 1.4.52'- priyASTa + A + jas | * 'ni dIrghaH 1.4.85' - priyASTAn + jas * 'samAnAnAM0 1.2.1' - priyASTA + jas |* 'so ru: 2.1.72' - priyASTAnar * 'so ruH 2.1.72' - priyASTAr * 'ra: padAnte0 1.3.53' - priyaassttaanH| * 'ra: padAnte0 1.3.53' - priyaassttaaH| (xii) priyASTAm (xiv) priyASTAnam - priyAH aSTau yasya sa = priyASTAH, tam = priyASTan + am priyASTan + am * 'vASTana AH0 1.4.52' - priyASTa + A + am * 'ni dIrghaH 1.4.85' - priyASTAn + am * 'samAnAnAM0 1.2.1' - priyASTA + am = priyaassttaanm| * 'samAnAnAM0 1.2.1' - priyaassttaam| (xv) priyASTaH (xvi) priyASTna: - priyAH aSTa yeSAM te = priyASTAH, tAn = * priyASTan + zas * 'vASTana AH0 1.4.52' - priyASTa + A + zas | * 'ano'sya 2.1.108' * samAnAnAM0 1.2.1' - priyASTA + zas |* 'so ruH 2.1.72' * 'lugAto'nApaH 2.1.107' - priyAST + zas * 'ra: padAnte0 1.3.53' * 'so ruH 2.1.72' - priyASTar * 'ra: padAnte0 1.3.53' - priyASTaH / priyASTan + zas - priyASTn + zas - priyASTnar - priyASTnaH / * *
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.52 201 (xvii) he priyASTAH! (xviii) he priyASTan! - priyAH aSTa yasya sa = priyASTAH, tat sambuddhau = priyASTan + si / priyASTan + si * 'vASTana AH0 1.4.52' - priyASTa + A + si | * 'dIrghayAb0 1.4.45' - priyASTan * 'samAnAnAM0 1.2.1' - priyASTA + si he priyaassttn!| * 'so ruH 2.1.72' - priyASTAr * 'ra: padAnte0 1.3.53' - he priyaassttaaH!| (3) 'vizrAntavidhAyara' bhane 'upa' aSTan / saMdhI jas-zas pratyayo 52mAM pati mA sUtranI pravRttine 72cha cha. tethI tamanA bhate priyASTan zahane vAlA jas-zas pratyayo bhanyasaMdhI tAtyo mA sUtrathI aSTan nA n no A mAheza nahI thAya. tethI mAtra priyASTAnaH tiSThanti bhane priyASTnaH pazya mAma meM eka prayoga ja thaze. sAdhanikA upara joI levI. (4) mA sUtrathA syA pratyayo / 52mAM qat aSTan nA n no A mAheza thAya bheTama ? (a) aSTakaH saMghaH (b) aSTatA aSTau mAnamasya = aSTAnAM bhAvaH = * 'saMkhyAyAH0 6.4.171' - aSTan + ka | * 'bhAve tva0 7.1.55' - aSTan + tA * 'nAmasida0 1.1.21' - psN| * 'nAmasida0 1.1.21' + 5 * 'nAmno no0 2.1.91' - aSTa+ka * 'nAmno no0 2.1.91' - aSTa+tA=aSTatA+si * 'so ru: 2.1.72' - aSTakara * 'dIrghaGyAb01.4.45' - asstttaa| * 'ra: padAnte0 1.3.53' - assttkH| (c) aSTatvam aSTAnAM bhAvaH = * 'bhAve tva0 7.1.55' - aSTan + tva * 'nAmasida0 1.1.21' - psN|| * 'nAmno no0 2.1.91' - aSTa+tva=aSTatva+si * 'ataH syamo0 1.4.57' - aSTatva + am * 'samAnAdamo0 1.4.46' - aSTatva + m = asstttvm|
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 202 (d) aSTapuSpI - saMdhyA samAre rU.2.26") gaSTanAM puSmA samAhAra: = gaSTan + A puw + mA krovarSe rU.2.8'gaSTan + puSa, krokArpe rU.2.8 thI lupta antarvartI vibhakitanA sthAnivabhAvanI (4) apekSAe gaSTan ne padasaMjJA, ja nA 0 2..12' - gaSTa + usu = gagger, "Lio: Ho 2.4.22 aSTapuSpa + phI, stha 0 2.4.86' gaSTapu + 3 = aSTapuchI + fe, * rIrSakSya0 .4.45' + aSTapuSpI . A sarvasthaLe gaSTanuM nAmathI paramAM , tA (17) ane tva pratyaya temaja puSpa zabda che, paNa svAdi pratyayo nathI. mATe A sUtrathI gaSTan nA na no nA Adeza na thayo. zaMkA - gaSTan + + avasthAmAM ekasAthe be kAryo prApta che. eka nAkhkho no ra7.12 satrathI madana nAnanuM lopakArya ane bIjuM nAna: prathamai0 2.2.37' sUtrathI gaSTan + ne si pratyaya lAgavA rUpa kArya. A banne kAryo paikI - nA lopakArya karatA siM pratyAyanA vidhAnanuM kArya alpanimittaka hovAthI aMtaraMga gaNAya. tethI attara vaharA 'nyAyathI pratyaya pUrve thatAM aSTam + + si avasthAmAM svAdi sipratyaya paramAM vartatA A sUtrathI gaSTanA n no A Adeza thavAnI prApti che. mATe tame nAno no 2..22' sUtrathI mannAna no lopa nahIM karI zako. samAdhAna - tamArI vAta sAcI che. chatAM 'sattara vahirA' nyAyanA bAdhaka mantarApi vighana vahiro | vAghate (vyA. ra. pA.228)' nyAyAnusAre prastutamAM ti pratyayanA vidhAna rUpa aMtaraMga kAryano bahiraMga evuM nA lopa rUpa kArya bAdha karaze. tethI man + avasthAmAM pUrve jUno lopa thaze, pachI sAdi sipratyayanuM vidhAna thaze. mATe A sUtrathI gaSTanA n no A Adeza thavAnI vAta ja UbhI nahIM rahe. (5) "vizrAvidyAdhara, pANini, devanaMdIAdi keTalAka vyAkaraNakAro / kAra kArAdi sAdipratyayo paramAM vartatA ja A sUtranI pravRttine icche che. teo temanA mana mA vimo (pA.nU. 7.2.84)' sUtramAM pUrvasUtrathI dati (= traznane) padanI anuvRtti le che. tethI vyaMjanAdi sAdivibhakita paramAM vartatA ja temanA mate aSTa nAs no nA Adeza thAya che mArA. (A) ahIM"gaSTan + Twaa avasthAmAM aMtarvasyAdi vibhaktinA sthAnivadbhAvanI apekSAe A sUtrathI gaSTanuM nAno nA Adeza kema nathI karatA?" AvI zaMkA na karavI. kemake hArTe rU.2.8'sUtrathIlu thayelI aMtarvatI vibhakitane AzrayIne A sUtrathI mannAnano nA Adeza karavAnA prasaMge nuSyavR0 7.4.22' sUtrathI te aMtarvata vibhaktinA sthAnivadbhAvano niSedha thAya che, mATe ame gaSTan nAno nA Adeza nathI karatA. have jyAre koI samudAyAzrita kArya karavuM hoya tyAre 'nuSyavR0 7.4.22' sUtrathI sthAnivadbhAvano niSedha nathI thato. tethI samasta aSTam zabda samudAyane padasaMjJA karavAnA prasaMge nuSyavR0 7.4.22' sUtrathI aMtarvatI sAdivibhaktinA sthAnivadbhAvano niSedha na thavAthI naranne padasaMjJA thaze. juo nuSyavR0 7.4.222' sUtranI bUvRtti lupati saptamInirdezAt pUrvasya yArtha prApta taSiSThatA samudAyastha tu mahatvevA'
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ (1) 1.4.53 203 aSTa aurjas-zasoH / / 1.4.53 / / / bR.va.-aSTa iti kRtAtvasyASTanzabdasya nirdezaH, aSTAzabdasambandhinorjaszasoH sthAne aukArAdezo bhvti| aSTau tiSThanti, aSTau pazya, paramASTo, anssttau| kRtAtvasya nirdezAdiha na bhavati-aSTa tiSThanti, aSTa pazya, paramASTa, ansstt| tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-priyASTAstiSThanti, priyASTaH pshy| atatsambandhinorapIcchantyeke-priyASTau tiSThanti, priyASTau pshy| kecit tu-aSTAvAcakSata iti Nici kvipi 'aSTau tiSThanti, aSTau pazya' itIcchanti, tadapyaSTa iti tantreNa saMgRhItam / / 53 / / sUtrArtha :- nA aMtya n nI A mAheza yA cha tev| aSTan (arthAt aSTA) nAmasaMbaMdhI jas bhane zas pratyayonA sthAne che Adeza thAya che. sUtrasamAsa :- . jas ca zas ca = jaszasau (i.i.)| tayoH = jsshsoH| vi122 :- (1) zaMst :- saMdhyApAyI aSTan zahanA prayogo madhupayanamA / thAya che. to sUtramA paThI mevayanAnta aSTaH prayoga zA rIte yo ? samAdhAna :- tamArI vAta sAthI cha. paraMtu sUtragata aSTaH prayogasthaNe saptamI khupayanAnta aSTAsu prayoganA ekadezabhUta aMzanuM anukaraNa karyuM che. anukaraNa anukAryanA svarUpano bodhaka hovAthI anukaraNabhUta aSTan 206 saMdhyApAya: 35 napartatA aSTAsu prayoganA zAbhUta manurya aSTan zavizanA vAya: 35 varta che. tethI teno prayoga ekavacanamAM thaI zakavAnA kAraNe sUtramAM mada: Ama SaSThI ekavacanAnta prayoga karyo che. aSTaH prayoganI saadhni| - * aSTan + Gas, * 'vASTana0 1.4.52' - aSTA + Gas, * 'lugAto0 2.1.117' - aST + Gas = aSTas, * 'so ruH 2.1.72' - aSTar, * 'ra: padAnte0 1.3.53' - assttH| (2) eid - (i) aSTau tiSThanti (ii) aSTau pazya aSTan + jas aSTan + zas * 'vASTana AH0 1.4.52' - aSTa + A + jas | * vASTana AH0 1.4.52' - aSTa + A + zas * 'samAnAnAM0 1.2.1' - aSTA + jas |* 'samAnAnAM0 1.2.1' - aSTA + zas * 'aSTa aurjas01.4.53' - aSTA + au |* 'aSTa aurjas01.4.53' - aSTA + au * 'aidaut sandhya01.2.12' - aSTau tisstthnti| * 'lugAto'nApaH 2.1.107' - aST + au = aSTau pshy|
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 204 (iii) paramASTau (iv) anaSTau paramAzca te aSTa ca = na aSTan = * 'sanmahat0 3.1.107' - paramASTan + jas |* 'naJ 3.1.51' - na + aSTan * 'vASTana AH0 1.4.52' - paramASTa + A + jas * an svare 3.2.129' - anaSTan + zas * 'samAnAnAM0 1.2.1' - paramASTA + jas |* vASTana AH0 1.4.52' - anaSTa + A + zas * 'aSTa aurjas01.4.53' - paramASTA + au * 'samAnAnAM0 1.2.1' - anaSTA + zas * 'aidaut sandhya01.2.12' - prmaassttau| * 'aSTa aurjas01.4.53' - anaSTA + au * 'lugAto'nApa: 2.1.107' - anaST + au = anssttau| mI yA 25 mA sUtramA aSTan nAmasaMbaMdhI jas-zas pratyayonA au mAhezanuM vidhAna thu cha, paramASTan nAma saMbaMdhI nahI. chatai sUtrAta 'aSTa:' 56 mA pAhamA anuvRtta nAmna:(A) pahanuM vizeSa manavAthI 'vizeSaNamantaH 7.4.113' paribhASAthI aSTan nAma nAmnaH 54vAya 'nAma' pArthaaMtya avayava bane cha bhane tathI mA sUtrathI aSTan nAma cha aMtya avayava - mevA paramASTan nAma saMbaMdhI jas-zas pratyayonA 5 au mAhezana vidhAna thAya che. mATe paramASTau, anaSTau sthaNe yA sUtrathI au mAheza yA cha. (3) mA sUtramA 'vASTana AH0 1.4.52' sUtrathI yatA A mAheza pUrvanA 54yanta aSTa: pahanI prayoga karyo che. tethI jyAM gaSTan nA nU no mA Adeza thato hoya tevA sthaLe ja A sUtranI pravRtti thaze, anyatra nahI. tathA 'vASTana AH0 1.4.52' sUtrathI nyAre qise55 aSTan nAn nI A mAheza nahIM thAya tyA mA sUtrathA tanA saMdhI jas-zas pratyayono au mAheza naDI thAya bhane nAye mu45 prayogo thaze. (a) aSTa tiSThanti (b) aSTa pazya aSTan + jas aSTan + zas * 'DatiSNa:0 1.4.54' - aSTan aSTan * 'nAmno no02.1.91' - aSTa tisstthnti| aSTa pshy| (c) paramASTa (d) anaSTa paramASTan + jas anaSTan + jas paramASTan anaSTan ansstt| prmaasstt| (A) A pAda sAdiprakaraNa aMtargata che. tethI A pAdamAM jema sAdino adhikAra cAle che tema sAdi pratyayo paNa koIka nAmanI (prakRti)nI apekSA rAkhatA hovAthI nAmanuM zabdano paNa adhikAra cAle che.
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.53 205 (4) yA sUtradhI nenAn no A maheza thayo hoya tevA aSTan nAmasaMbaMdhI 04 jas-zas pratyayano au Adeza thAya che. * 'ekArthaM cAne0 3.1.22' * 'vASTana AH0 9.4.52 ' * 'samAnAnAM 0 1.2.1 ' * 'samAnAnAM0 1.2.1 ' * 'so ruH 2.1.72' * 'raH padAnte0 1.3.53' (a) priyASTAH tiSThanti priyA aSTau yeSAM te = priyASTan + jas priyASTa + A + jas priyASTA + jas - - priyASTAs - priyASTAr priyASTAH tiSThanti / * 'ekArthaM cAne0 3.1.22' 'vASTana A: 0 9.4.52 ' * 'samAnAnAM0 1.2.1 ' * 'lugAto'nApaH 2.1.107 * 'so ruH 2.1.72' * 'raH padAnte0 1.3.53' (b) priyASTaH pazya - priyA aSTau yeSAM te = priyASTan + zas priyASTa + A + zas priyASTA + zas - ' priyAST + zas= priyASTas - priyASTar priyASTaH pazya / nahIM jas-zas pratyayo nenA n no A jAheza thayo hoya tevA aSTan nAma saMbaMdhI nathI, yAga priyASTan nAma saMbaMdhI che, mATe A sUtrathI temano Adeza na thayo. AgaLa paramASTo ane anaSTo sthaLe uttarapadapradhAnasamAsa thayo DovAthI jas-zas pratyayo pradhAna uttarayaha aSTan nAma saMbaMdhI gAgAtA tebhano khA sUtradhI au Aheza thayo che. (5) 'aziDAra vAmana' vigere jas-zas pratyayo nenA n no A Aheza thayo hoya tevA aSTan nAbha saMbaMdhI na hoya to paNa temano ae Adeza icche che. = priyASTan + jas, priyASTan + zas, priyASTa + A + jas, priyASTa + A + zas, * 'samAnAnAM tena0 1.2.1' priyASTA 'aSTa aurjas0 1.4.53 ' priyASTA + au priyASTA + au, 'aidaut0 1.2.12 ' priyASTo tiSThanti, priyASTo pazya / (a) priyASTau tiSThanti (b) priyASTau pazya * 'ekArthaM cAne0 3.1.22 'priyA aSTau yeSAM te 'vASTana A: 0 9.4.52 ' + jas, priyASTA + zas, khA janne sthaNe jas-zas pratyayo nenAn no A khaheza thayo che tevA priyASTan nAma saMbaMdhI che, aSTan nAma saMbaMdhI nahIM. chatAM (A)kAzikAkAranA mate ahIM temano sau Adeza thayo che. (6) 'zAsTAyana, hevananhI jane yandra' vigere preTalAI vyArAgAro Nic- kvip pratyayAnta aST nAma saMbaMdhI jas-zas pratyayono pAga au Aheza 62che che. (A) 'tadantavidhizcAtreSyate-priyA aSTau yeSAM te priyASTAnaH, priyASTau / (pA.sU. 7.2.84 kAzi.) nahIM priyASTau prayoga ya che. (aSTana A vibhaktau 7.2.84 ityatra aSTana iti) ekavacananirdezAt svarUpasya grahaNaM nArthasya, tenopasarjanepyaSTani bhavati (tatratya pa. maM.) '
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 206 (a) aSTau tiSThanti (b) aSTau pazya - * 'NijbahulaM0 3.4.42' - aSTan + Nic, * 'trantyasvarAdeH 7.4.43' - aST + Nic = aSTi, * 'kvip 5.1.148' - aSTayatIti kvip (0) = aSTi + vip, * 'NeraniTi 4.3.83' - aST + jas , aST + zas , * 'aSTa aurjas0 1.4.53' - aST + au = aSTau, aST + au = assttau| mahI 'zaTayana' mAhinA mate aSTa nAmane daage| jas-zas pratyayonI mA sUtrathI au mAheza thayo. A sUtragata "ma:'pada dvArA temano mata paNa saMgRhita thaI jAya che. kemake jyAre mannA jUno A Adeza karI pR. 203 upara darzAvelI sAdhaniko mujaba gaSTa: prayoga sAdhavAmAM Ave tyAre jenA - no A Adeza thayo che tevA aSTan nAma saMbaMdhI jas-zas pratyayono au mAheza thAya che' mA pramANe sUtrano artha thavAthI graMtha42zrIno mata siddha thAya cha bhane nayAre aSTra ne Gas pratyaya sADI aSTaH prayoga sAdhavAmA mApe tyAre 'aSTa nAma saMbaMdhI jas-zas pratyayono au mAheza thAya cha' mA pramANe sUtrano artha thavAthI 'zaTayanA' nobhata saMgaDita yaha jaya cha / / 53 / / Dati-SNaH saMkhyAyA lup / / 1.4.54 / / bR.vR.-Dati-SakAra-nakArAntAyAH saMkhyAyAH sambandhinorjas-zasorlup bhavati / kati tiSThanti, kati pazya; yati tiSThanti, yati pazya ; tati tiSThanti, tati pazya ; SaT tiSThanti, SaT pazya ; paJca tiSThanti, paJca pazya ; evam-sapta, nava, daza ; paramaSaT, prmpnyc| Dati-SNa iti kim ? trayaH, catvAraH, taavntH| zatAni sahasrANItyatra * sannipAtalakSaNatvAt * nAntasya na bhvti| saMkhyAyA iti kim ? vipuSaH, raajaanH| tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-priyakatayastiSThanti, priyakatIn pazya ; priyaSaSaH ; priyaSaSaH ; priyapaJcAnaH, priyapaH / kecit tu DatyantAt katizabdAdevecchanti / / 54 / / sUtrArtha :- Dati pratyayAnta nAma bhane Sa 4 / 2 / - na Anta saMdhyApAyI nAma saMbaMdhI jas-zas pratyayonI do5 (95) thAya che. sUtrasamAsa :- . itizca Sazca nazca = DatiSNa (samA.da.), akAro'tra uccaarnnaarthH| tasya = ddtissnnH| vi122|| :- (1) eid - (i) kati tiSThanti (ii) kati pazya kim * 'yattatkimaH0 7.1.150' - kim + Dati kim + Dati * 'Dityantya0 2.1.114' - k+Dati = kati+jas k+Dati = kati+jas * 'DatiSNa:0 1.4.54' - kati tisstthnti| kati pshy| kim
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.54 207 A banne sthaLe tiSThanti ane pazya anuprayoga na pratyayAnta ane za pratyayAnta prayogonI abhivyatyarthe che. temaja ta titti thI laIne taMti patha sudhInA prayogonI sAdhanikA upara pramANe samajavI. (iii) SaT tiSThanti (iv) SaT pazya - * SaS + jas, SaS + zas, * 'DatiSNa:0 1.4.54' - SaS, SaS * 'dhuTastRtIyaH 2.1.76' - SaD, SaD, * 'aghoSe prathamo0 1.3.50' - SaT tiSThanti, SaT pshy| (v) paJca tiSThanti (vi) paJca pazya - * paJcan + jas, paJcan + zas, * 'DatiSNaH0 1.4.54' - paJcan , paJcan * 'nAmno no0 2.1.91' - paJca tiSThanti, paJca pshy| sapta, nava, daza prayogInI sApani 752 6zapidI paJcan 176nI sApani mu04542vI bhane sanmahat0 3.1.107' sUtradhA bhadhA2yasamAsa pAmI nipanna yetA paramAzca te SaT ca = paramaSaS nAma bhane paramAzca te paJca ca = paramapaJcan nAma sthaNe utta256 SaS bhane paJcan nuM prAdhAnya DopAthI bhane bAgelA jas-zas pratyayo Sa 72-d- na rAnta SaS bhane paJcan nAmI saMdhI pAyI mA sUtrathA jas-zas pratyayono do5 55 cha bhane tathA paramaSaT bhane paramapaJca prayoga siddha thA57. saapni| SaT tiSThanti bhane paJca tiSThanti prayoga pramANe 42vI. (2) mA sUtrathI Dati pratyayAnta / nAma mane p-tpaa| saMdhyApAyI nAmI saMdhI jas-zas pratyayono lu thAya evuM kema? (a) trayaH (b) catvAraH tri + jas catur + jas * 'jasyedot 1.4.22' - tre + jas * 'vA:zeSe 1.4.82' - catvAr+jas = catvAras * 'edeto0 1.2.23' - tray + jas = trayas| * so ruH 2.1.72' - catvArar * 'so ruH 2.1.72' - yar * 'ra: padAnte0 1.3.53' - ctvaarH| * 'ra: padAnte0 1.3.53' - tryH|
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 208 (c) tAvantaH tanmAnameSAm = * 'yattadetado0 7.1.149' - tat + DAvatu * 'Dityantya0 2.1.114' - t + DAvatu = tAvat + jas * 'Rdudita: 1.4.70' - tAvanta + jas = tAvantas * 'so ru: 2.1.72' - tAvantar * 'ra: padAnte0 1.3.53' - taavntH| ahIM prathama be sthaLe saMkhyAvAcI tri ane caturnAmo - saMtavALA na hovAthI ane trIjA sthaLe tAvat nAma Dati pratyayAnta na khopAdhI tamanA saMbaMdhI jas-zas pratyayono mA sUtrathA budhna thayo. (3) 1 :- saMnyApAyI zata bhane sahasra nAmAne bAgelA jas-zas pratyayono 'napuMsakasya ziH 1.4.55' sUtradhI zi mAheza thatA zi pratyayanA nimitta zata bhane sahasra nAmAne 'svarAcchau 1.4.65' sUtrathI n bhArAma thapAnA 29 niyanna zatan + zi bhane sahasran + zi avasthAmA mA sUtrathI na 4|2nt saMnyApAyI zatan bhane sahasran nAmothI 52mA 27vA jas-zas pratyayonA gAzAbhUta zi(A) pratyayano lobha nathI 42tA ? samAdhAna :- zatan bhane sahasran nAmAne zi pratyayanAnimitta na mArAma yo cha. tethI 'sannipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvighAtasya' nyaayn| 21 te na mAgama zata ane sahasra nAmAne na zanta janAkA dvArA potAnA nimitta zi pratyayano A sUtrathI lopana karAvI zake. mATe ame aai pratyAyano lopa nathI karatA. (a) zatAni (b) sahasrANi - * zata + jas De zas, sahasra + jas : zas, * 'napuMsakasya ziH 1.4.55' - zata + zi, sahastra + zi, * 'svarAcchau 1.4.65' - zatan + zi, sahasran + zi, * ni dIrghaH 1.4.85' - zatAn + zi = zatAni, sahasrAn + zi = sahasrAni, * raghuvarNAn0 2.3.63' - shsraanni| (4) mA sUtrathI saMnyApAyI.04 S-n saMtavANAnAmI saMdhI jas-zas pratyayono sup thAya bhebha ? (a) vipruSaH (b) rAjAnaH - * vipuS + jas zas, = vipruSas, rAjan + jas, * 'ni dIrghaH 1.4.85' - rAjAn + jas = rAjAnas, * 'so ruH 2.1.72' - vigruSar, rAjAnara, * 'ra: padAnte0 1.3.53' - vipruSaH, raajaanH| vAnA 7 / 29 (A) 'tadAdezAstadvad bhavanti' nyAyathI jas-zas nA mAzAbhUta zi pratyaya jas-zas pratyaya sadRza A sUtrathI teno lupa thavAnI prApti che.
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.54 209 A banne sthaLe pr aMtavALA anukrame vibhruN ane rAnan nAmo saMkhyAvAcI na hovAthI temanA saMbaMdhI jas-zas pratyayono gkhA sUtradhI lup na dhayo. (5) sUtradhI iti pratyayAnta bhane saMkhyAvAcI S-n saMtavANA nAbho saMbaMdhI 4 jas-zas pratyayono lup thAya che. (a) priyakatayaH tiSThanti (b) priyaSaSa: priyA kati yeSAM te = priyakati + jas priyakate + jas priyakatay + jas priyakatayar priyakatayaH tiSThanti / * 'ekArthaM0 3.1.22' * 'jasyadot 1.4.22' * 'edaito0 1.2.23' * 'so ruH 2.1.72' * 'raH padAnte0 1.3.53' * 'ekArthaM0 3.1.22' *'ni dIrghaH 1.4.85' * 'so ruH 2.1.72' * 'raH padAnte0 1.3.53' (d) priyapaJcAnaH priyAH SaD yeSAM te = - priyapaJcAnar priyapaJcAnaH / priyaSaS + jas / zas | priyaSaSar priyaSaSaH / priyAH paJca yeSAM te = - priyapaJcan + jas priyapaJcAn + jas (c) priyakatIn pazya * 'ekArthaM0 3.1.22' * 'ano'sya 2.1.108' * 'tavargasya0 1.3.60 ' * 'so ruH 2.1.72' * 'raH padAnte0 9.3.53' priyAH kati yeSAM te = * 'ekArthaM0 3.1.22' - priyakati+zas 'zaso'tA0 1.4.49' priyakatIn pazya / (e) priyapaJJaH priyAH paJca yeSAM te - priyapaJcan + zas priyapaJn + zas priyapaJJ + zas - priyapaGkaJar priyapaJJaH / = khIM sarvatra jas-zas pratyayo priyakati, priyaSaSu jane priyapaJcan gata iti pratyayAnta kati nAma bhane S-n saMtavANA saMkhyApAyI SaS bhane paJcan nAma saMbaMdhI nathI, pAga jahuvrIhisamAsa pAbhelA priyakati vigere nAmo saMbaMdhI che. mATe temano A sUtrathI lup na thayo.
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (6) kAzikAkAra 'vAmana' vigere keTalAka vaiyAkaraNo iti pratyayAnta nAmomAM mAtra ti nAma saMbaMdhI ja jas-zas pratyayono khA sUtrathI sup 2che che. tethI tebhanA bhate yati te nAga ! zIrSANi, tati te nAga ! vedanAH / na santi nAga ! zIrSANi, na santi nAga ! vedanAH / / so'gata iti pratyayAnta yati-tati nAmo saMbaMdhI jas-zas pratyayono sopa thavAthI niSyanna yati-tati prayogo siddha nahIM tha zaDe / / 54 / / 210 napuMsakasya ziH / / 1.4.55 / / (2) (4) (5). bR.vR.-napuMsakasya sambandhinorjas-zasoH sthAne zirbhavati / kuNDAni tiSThanti, kuNDAni pazya ; evamdadhIni, madhUni, kartRNi, payAMsi yazAMsi / syAdyadhikArAdiha na bhavati - kuNDazo dadAti / napuMsakasyeti kim ? vRkSAH, vRkssaan| tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati - priyakuNDAH, priyakuNDAn / iha tu bhavati - paramakuNDAni / zakAraH "zau vA" (4.2.95 ) ityAdau vizeSaNArtha: / / 55 / / sUtrArtha : napuMsaka nAma saMbaMdhI nas ane zas pratyayonA sthAne zi Adeza thAya che. vivaraNa :- (1) sUtrapartI napuMsakasya pahagata napuMsaka zabhanI niSpatti khArIte 52vI - 'cArthe dvandvaH0 3.1.117' strIzca pumA~zca = strIpuMs, 'striyAH puMso : 0 7.3.76' strIpuMs + at + au = strIpuMsau, 'naJ 3.1.51'- na strIpuMsau = naJ + strIpuMso, (A)' nakhAdayaH 3.2.128 ' naJ nA a Ahezano niSedha napuMsaka / * thavAthI na strIpuMsau, 'pRSodarAdayaH 3.2.155' (2) sUtragata 'zi:' yaha aArtha ( Aheza) nuM sUyA yaha che. Aheza uMmezA arthI ( AhezI) ne sApekSa hoya che. yA sUtramAM anya chodha AhezI nae gAtA na hovAthI pUrvasUtrAnuvRtta jas-zas pratyayone 0 sUtramAM AhezI 3ye grhe| karavAmAM khAvyA che. bhATe bR. vRttimAM 'jas-zasoH sthAne zirbhavati' paMDita harzAcI che. (3) dRSTAMta - (i) kuNDAni tiSThanti kuNDa + jas kuNDa + zi kuNDan + zi kuNDAn + zi * 'napuMsakasya zi: 1.4.55' - -> * 'svarAccho 1.4.65 ' * 'ni dIrghaH 1.4.85 ' ->> = kuNDAni tiSThanti / (ii) kuNDAni pazya kuNDa + zas kuNDa + zi kuNDa + zi kuNDAn + zi = kuNDAni pazya / (A) 'nakhAdaya: 3.2.128 ' sUtrabhAM napuMsaka zabhanI niSpatti thoDI buTTI rIte mrI che. te bhATe tenI bR. vRtti bhane nyAsAnusaMdhAna draSTavya che.
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.15 vIni, mayUni ane tRLi prayogonI sAdhanikA upara pramANe samajavI. (iii) si (iv) yazAMti * 'napuMsakSya zi:2.4.' - * 'chuTA prA 1.4.66' * 'mahato; 1.4.86' * 'ziznenusvAra: 2.rU.40' - ->> payas + jas 5 zas ke payas + zi payans + zi payAns + zi payas + zi = yAMsiA yazas + jas 5 zas ke yazas + zi yazans + zi yazAns + zi yazAMs + zi yazAMsi / = 211 (4) zaMkA :- tuM huM vAti arthamAM ekatvaviziSTa padArthanA vAcaka napuMsakaliMga vu' nAmane 'saMvyArthI 7:2.16' sUtrathI zas pratyaya lAgatA A sUtrathI teno / i Adeza kema nathI karatA ? samAdhAna :- 'Jata JaH cAvo0 1.4.' sUtrathI A pAdamAM cAlato svAti no adhikAra A sUtramAM paNa Ave che, tethI je na-zas pratyayo syAdi saMbaMdhI hoya temano ja A sUtrathI tti Adeza thAya che, anyano nahIM. jDa nAmane 'saM(c)ArthAt 7.2.2' sUtrathI lAgelo taddhitano zat pratyaya tyAdi saMbaMdhI nathI. mATe ame A sUtrathI teno za Adeza nathI karatA. tethI blDa + zas = Gazas avasthAmAM s no r ane r no visarga Adeza thavAthI vuDA: (vAti) prayoga thAya che. zaMkA H- 'saMdhyeArthAt0 7.2.51' sUtrathI saMkhyAvAcaka zabdone ane eka padArthanA vAcaka zabdone zas pratyaya thAya che. jAtivAcaka ' zabda 'kuNDatva' jAtinA AdhArabhUta eka 'kuNDa' padArthano vAcaka nathI banato, paNa sakala 'kuNDa' padArthano vAcaka bane che. Ama te aneka padArthano vAcaka banavAthI tene 'saMdhyevArthAt 7.2.1' sUtrathI zas pratyaya na thavo joie. to tame bu.vRttimAM pDA: ti prayoga zI rIte darzAvyo ? samAdhAna :- jDa Adi jAtivAcaka zabdo jAtinA AdhArabhUta aneka padArthanA vAcaka bane e vAta sAcI. paNa jyAre artha, prakaraNAdi vaze teo vRttimAM eka padArthanA vAcaka rUpe jaNAtA hoya tyAre temane 'saMdhyeArthAr 7.2.652' sUtrathI zas pratyaya lAge temAM kAMi vAMdho nathI [ ahIM prasaMgavaza artha, prakaraNAdi vaze zabdanA arthano nizcaya zI rIte thato hoya che te jANI laIe -
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (a) (A) artha:- "sthAnuM mana bhavacchi' ahIM saMsAranA cheda rUpa artha (= prayojana)ne laIne thaI zabdano artha du'nahIM paga 'ziva' karavAmAM Ave che. (b) prakaraNa - sainyavAnA' sthaLe yuddhanuM prakaraNa (saMdarbha) hoya to sainyava zabdano dhoDo' artha thAya ane bhojananuM prakaraNa hoya to 'lavAga" artha thAya che. (c) aucitya - "ya nirdhva parazunA, vazena madhusarSivA/ yarthana nyamAnyApyAM, sarvastra Tureva : ' zlokamAM kyAMya kriyApada nathI. chatAM zlokanA dareka caraNamAM rahelA parazunA, madhusarviSa, anyamAnyAkhyAM ane du: kArakapadone ucita anukrame chinatti, sigyati, pUnayati ane prasthati artha jaNAI Ave che. () dezaH- "hari garaje, ri: dvArakAma hari: amarAvatyAm' sthaLe "araNya, dvArakA ane amarAvatI' rUpa dezane AzrayIne dara zabdanA anukrame siMha, kRSNa ane indra" artha jaNAya che. (e) kALaH- svAmI potAnA sevakane dAram' kahete vakhate ziziraRtu hoya to padi = baMdha kara" artha jaNAya ane grISmaRtu hoya to 'tamuyAdava = udhADa' artha jaNAya. () vAkya :- '8 karoti mIkhamudA raLIyam' ahIM kevaLa kaTano rati kiyAnI sAthe anvaya che ? ke bhISmAdi guNothI anvita kaTano rati kriyAnI sAthe anvaya che ? A banne pakSo pramANe pUrve darzAveluM vAkya to ekasarakhuM ja uccArAya, chatAM mAtra kaTano ja rati kriyAnI sAthe anya na thaI zake. kemake nirguNa kaTakavya" saMbhavIna zake ane bhISmAdi guNo koI AdhArarUpa kaTAdi dravya vinA aDadhara rahI na zake. mATe banne paraspara sAkAMkSa hovAthI temanA vAcaka Tar ane madhya Adi pado vAkyathI atha vAkyIya saMbaMdhathI eTale ke vAkyanA ghaTaka be padonA samabhivyAhAra (samIpopasthiti) rUpa saMbaMdhathI samAnAdhikaraNa (ekapadArthanA vAcaka) rUpe saMbhave che, mATe bhISmAdi guNothI yukta kaTano ja rati kriyAnI sAthe anvaya thAya che. (8) saMsarga:- 'navatsA nurAnIyatA saMzora dhenurAnI tAm savarA dhanurAnIyatAm' ahIM anukrame vatsa, phizora ane varjara zabdanA saMsargathI dhenu zabdano anukrame 'gAya, ghoDI ane bakarI' artha thAya che. (A) viprayoga :- 'virApo hari.' sthaLe zaMkha ane cakano 'viSNu" sAthe saMbaMdha che. mATe zaMkha ane cakrathI viprayukta (chuTAM paDelA) hari' ahIM dara zabdano artha 'viSNu" thaze. (A) vAkyAt prakaraNAdarthAdaucityAd deshkaaltH| zabdArthAH pravibhajyante na rUpAdeva kevlaat|| saMyogo viprayogazca sAhacaryaM virodhitaa| arthaH prakaraNaM liGgaM zabdasyAnyasya snnidhiH|| sAmarthyamaucitI dezaH kAlo vyakti: svraadyH| zabdArthasyAnavacchede vishesssmRtihetvH|| (vA.pa.kA.2, shlo.314326)
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.65 213 (i) sAhacarya :- 'rAmanakSmaLo' ahIM lakSmaNanA sAhacaryathI 'rAma'tarIke 'parazurAma' nahIM paNa dazarathaputra rAmanuM grahaNa thAya che. (i) virodhitA :- 'rAmAnuMno' sthaLe rAma- -arjuna zabdathI dazarathaputra 'rAma' ane pAMDuputra 'arjuna' nuM grahaNa nathI thatuM, paNa paraspara virodhI (zatru) 'parazurAma' ane 'sahasrArjuna'nuM grahaNa thAya che. (k) artha:- 'gopAttamAkuya maLavamadhyApayiti' ahIM gadhyApayiti kriyApadanA 'bhaNAvaze' artha (abhidheya) parathI jaNAya che ke gopAla zabdano artha 'govALa' nahIM paNa 'gopAlaka nAmano paMDita' thAya che. (1)liMga :- 'JattA: rAorA 3pardhAti' arthAt 'aMjanathI copaDelI zarkarAne iMTa para sthApo' ahIM prazna thaze ke zarkarA copaDelI to kharI paNa 'tela'rUpa aMjanathI copaDelI ke 'dhI' rUpa aMjanathI ? AnuM samAdhAna 'teno ne dhRtam' liMga (= jJApaka) thakI maLaze. tyAM 'dhI' ne teja rUpa kahI tenI prazaMsA karI che. mATe e liMgathI jaNAze ke zarkarA 'dhI' nA aMjanathI copaDelI joie. vai (m) zabdAntarasanidhAna :- Ama to akSa zabdanA 'pAsA, iMdriya, behaDA, gADAno avayava' vigere aneka artha thAya che. chatAM'zaTasya gaAE:' sthaLe zabdAntara zabda nA saMnidhAnathI teno 'gADAno avayava' artha thAya che. (n) sAmarthya :- 'anuvara| nyA' ahIM kanyAne udaranA abhAvanI aghaTamAnatA rUpa sAmarthyathI skUla udaranA pratiSedhanI pratIti thAya che. (a) vyakti (= liMga) :- puMliMgamAMmitra zabdano artha 'sUrya" thAya ane napuMsakaliMgamAM 'sakhA' thAya. (p) svara : -ndrazatru: ' samAsagata svarane aMta udAtta gaNIe to SaSThItatpurUSasamAsa gaNAvAthI 'indrano haNanAra' artha thAya ane Adi udAtta gaNIe to 'indra che haNanAra jeno' artha thAya. A svara vaidika bhASAno viSaya che. (q) pratibhA :- 'pato'stama:' ahIM pratibhAthI khabara paDI jAya ke paMktino artha 'koi mRtyu pAmyo che' Avo thAya^).] dA.ta. - 'caitraH sarvadrAhmanebhyo mayA che khyuM temiti niyamam tavAnA adhunA sa 'zo vAti| ' ahIM prakaraNathI (AgaLanI vAtanA saMdarbhathI) khabara paDI jAya che ke DAH vRttimAM blDa zabda ekapadArthano vAcaka che. (A) ranti vAvidyotA:, samprati kSipaye nUnamastuMto vAvI, siddhaseno vivAra:|| (pra. caritra)
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 214 zaMkA - vRtti avasthAmAM ja Adi zabdo ekapadArthanA vAcaka bane te mATe artha, prakaraNAdinI sahAya levAnI koI jarUra nathI, kemake c c vAta vigrahamAM sui zabda ekavacanAnta che. tene ekavacanano pratyaya tyAre lAgI zake jyAre te ekapadArthano vAcaka bane. mATe vigrahAvasthAnI pukhta padanI ekapadArthavAcItAne laIne saMyeArthI 7.2.252' sUtrathI pukhta zabdane pratyaya lAgI zakaze. samAdhAnaH- (A)pratyayavidhimAM zabdanI vAkyavasthA (vigrahAvasthA)nI ekapadArthavAcItAno Azraya nathI karAto, paNa vRtti avasthAnI ekapadArthavAcItAno Azraya karavAmAM Ave che. tethI vigrahAvasthAmAM ekavacanAta kuchaDam pada bhale ekapadArthanuM vAcaka hoya paraMtu vRtti avasthAmAM 'Arse rU.2.8' sUtrathI tenI vigrahAvasthAnI ekavacana vibhakitano lu thai jato hovAthI te ekapadArthanuM vAcaka rahetuM nathI. tethI vRtti avasthAmAM kukhta zabda ekapadArthano vAcaka bane te mATe artha, prakaraNAdinI sahAya levI jarUrI che. zaMkA - vRtti avasthAmAM pa Adi zabdo ekapadArthanA vAcaka kema na banI zake? samAdhAna - ame pUrve kahI to gayA ke vigere zabdo jAtivAcaka zabdo che, mATe teo kuNDatyAdi jAtinA AdhArabhUta koI ekAda kuSThAdi padArthanA vAcaka nathI banatA, paNa aneka kuSThAdi padArthonA vAcaka bane che. mATe vRtti avasthAmAM artha, prakaraNAdine nirapekSa 3 Adi zabdo ekapadArthanA vAcaka na bane. Ama t pratyayavidhAyaka "saMAvanAvU0 (T.phU. 5.4.43)' sUtranI kAzikAvRttimAM jayAditya' e saMdhyevaranAviti ?i ' ahIM virUddha daSTAMta rUpe je gharuM gha8 ratidaSTAMta darzAvyuM che tyAM jAtivAcaka ghaTa zabda artha, prakaraNAdine nirapekSa hovAthI ekapadArthano vAcaka nathI banato mATe tene pratyaya nathI thato, A rIte ghaTamAnatA thaI zake che. Ama artha, prakaraNAdi vaze chukhta zabda ekapadArthano vAcaka banato hovAthI tene vRtti avasthAmAM rAt pratyaya thaI zakatA ame bUvRttimAM zo rAti prayoga darzAvyo che. (B)prastha, Ipana Adi parimANArthaka zabdone vigrahAvasthAmAM dvivacana-bahuvacananA pratyaya lAgatA hovAthI tyAre teo aneka padArthonA vAcaka bane. paNa vRtti avasthAmAM prekarse rU.2.8' sUtrathI dvivacanabahuvacananA pratyayono lu5 thato hovAthI ane prastha vigere zabdo jAtivAcaka zabdo na hovAthI teo ekapadArthanA (A) na hi vAkyasyaikArthatA prtyyvidhaavaashriiyte| kiM tarhi? vRttisthaa| na vRttau ca nivRttAyAM vibhaktau ghaTAdaya ekazabdA ekavacanAntA bhvnti| jaatishbdtvaat| (kA.vi. paJjikA sU. kra. 5.4.43) (B) kArSApaNAdayaH zabdAH parimANA ityuktm| parimANasya vizeSasya vAcakA ityarthasyAdhikye teSAM vRttirna smbhvti| vAkye tu teSAM prayoge'nekArthapratItiH kArSApaNau kArSApaNA iti| sA vibhaktirna tebhyaH / vRttau tu sA vibhaktirnAstIti tenaikArthA bhvnti| vRttisthaikArthatA prtyyvidhaavaashriiyte| na vaakysthetyuktmett| ghaTaM ghaTaM ddaatiiti| ghaTAdayaH zabdA vRtAvekArthA na bhvnti| etacca prtipaaditm| yadAnvarthAH prakaraNAdisahitA ghaTAdayo'pi jAtizabdA ekArthA bhavanti tadA bhavitavyameva zaTI ..... (A.vi. pagniA , sU. . 5.4.43)
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.55 215 ja vAcaka bane che. mATe vRtti avasthAmAM praratha vigere parimANArthaka zabdone ekapadArthanA vAcaka banavA artha, prakaraNAdinA sahAyanI jarUra nathI. (5) sUtrathI napuMsa sevA nAma saMbaMdhI jas-zas pratyayonI zi mAheza thAya adhUma ? (a) vRkSAH - * vRkSa + jas, * ata A:0 1.4.1' - vRkSA + jas, * 'samAnAnAM0 1.2.1' - vRkSAs, * 'so ru: 2.1.72' - vRkSAr, * 'ra: padAnte0 1.3.53' - vRkSAH / (b) vRkSAn - * vRkSa + zas , * 'zaso'tA0 1.4.49' - vRkssaan| sAjanne sthaNe vRkSa za06 puMliMgacha, mATe tenAsaMbaMdhI jas-zas pratyayono mAsUtrathI zi mAhezana thayo. (6) mA sUtrathI napuMsa nAmasaMbaMdhI jas-zas pratyayono zi mAheza thAya che. (a) priyakuNDA: - * 'ekArthaM cAne0 3.1.22' - priyANi kuNDAni yeSAM te = priyakuNDa + jas, * 'ata AH 1.4.1' - priyakuNDA + jas, * 'samAnAnAM0 1.2.1' - priyakuNDAs, * 'so ru: 2.1.72' - priyakuNDAra, * 'ra: padAnte0 1.3.53' - priykunnddaaH| (b) priyakuNDAn - * 'ekArthaM cAne0 3.1.22' - priyANi kuNDAni yeSAM te = priyakuNDa + zas, * 'zaso'tA0 1.4.49' - priykunnddaan| sAjanne sthaNe jas-zas pratyayo priyakuNDa tanapuMsa kuNDa nAma saMbaMdhI nathI, 5 // samasta puMsiMga priyakuNDa nAma saMbaMdhI cha. mATe mAsUtrathI tabhano zi mAheza na yo. (7) paramAni ca tAni kuNDAni ca = paramakuNDa mI utta256pradhAna dhArayasabhAsamA napuMsaliMga kuNDa utta256 pradhAna DopAthI jas-zas pratyayo pAtAd Gmayapratyayo npuNs|viNg kuNDa nAmasaMbaMdhI pAnA kAraNe temano A sUtrathI zi Adeza thaze. (a) paramakuNDAni - * 'sanmahat0 3.1.107' - paramAni ca tAni kuNDAni ca = paramakuNDa + jas / zas, * 'napuMsakasya ziH 1.4.55' - paramakuNDa + zi, * 'svarAccho 1.4.65' - paramakuNDan + zi, * 'ni dIrghaH 1.4.85' - paramakuNDAn + zi = prmkunnddaani| (8) AsUtramA i mAhezana pitA z manuSya sahita zi mAheza zAvyochate 'zau vA 4.2.95' sUtramA jas-zas pratyayAnA mAhezabhUta zi pratyayarnu akhe| yaza bheTavA mATe che.
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (9) zaMkA - sUtragata napuMsavaca padathI tame napuMsakaliMga zabdanuM grahaNa karavA mAMgo cho? ke pachI napuMsaka padArthanuM grahaNa karavA mAMgo cho? samAdhAna - ame napuMsakaliMga zabdanuM grahaNa karavA mAMgIe chIe. zaMkA :- A pAdamAM 'sAdi' nA adhikAranI jema "nAma" no adhikAra paNa cAle che. AnuM kAraNa pra.204 TippaNamAM kahevAI gayuM che. tethI jo tame sUtragata napuMsarI padathI napuMsakaliMga zabdanuM grahaNa karazo to pAchA be pakSa paDaze. eka pakSa e ke napuMsakaliMga zabda jo A pAdamAM adhikRta nAman zabdanuM vizeSaNa bane to 'viSamanta 7.4.223' paribhASAnusAre napuMsakaliMga zabda jenA aMtamAM hoya tevA puMliMgAdi koIpaNa liMgI nAmane laIne A sUtrapravRtti thavAnI prApti Ave ane bIjo pakSa e ke A pAdamAM adhikRta nAmanuM zabda jo napuMsakaliMga zabdanuM vizeSaNa bane to 'vizeSaNamaH 7.4.23' paribhASAnusAre puMliMgAdi koipaNa liMgI nAma jenA aMtamAM hoya tevA napuMsakaliMga zabdane laine A sUtrapravRtti thavAno prasaMga Ave. to A be pakSa paikI kayAM pakSane svIkArazo? samAdhAna - ame bIjA pakSane svIkArazuM, kemake jo prathamapakSane svIkArIe to vahuni traNa veSAM te = bahutrapu, tAn = bahutrapUn brAhmaNAn bhane atikrAntaM trapu yaiH tAn = atitrapUn brAhmaNAn mA manu me mIDi ane tapurUSavALA prayogasthaLe napuMsakaliMga trazabda jemanA aMtamAM che evA puMliMga vahutrapu ane gati-pu nAma saMbaMdhI zat pratyayano paNa A sUtrathI zi Adeza thavAnI Apatti Ave che, je aniSTa che. jyAre bIjA pakSano svIkAra karIe to phugvani prayoganI jema hava: vRkSA yeSu tAni = vahuvRkSaNa vanani ItyAdi prayogasthaLe paNa puliMga vRkSa nAma jenA aMtamAM che tevA napuMsakaliMga vaduvRkSa vigere nAmo saMbaMdhI na-zAs prayano A sUtrathI riA Adeza thavAnI prApti Ave che, je iSTa ja che. mATe ame bIjA pakSane svIkArazuM. ahIMA carcAnI zarUAtamAM kahyA mujaba sUtragata napuMca padathI napuMsaka padArthanuM grahaNa karIe to paNa koI vAMdho na Ave. kemake napuMsarca padavANyuM napuMsaka padArtha dvArA A pAdamAM adhikRta "nAma" ne ja vizeSita karavAnuM che. kemake bIjuM koI hAla prastuta che paNa nahIM ane saMbhaLAtuM paNa nathI. tethI napuMsaka padArthonA vAcaka nAma saMbaMdhI nIm pratyayono A sUtrathI zi Adeza thato hoya to bhalene thato. Ama kula traNa paikInA be pakSano svIkAra karI bUvRttimAM 'napuMsakastha sacino na-zo ...' Ama sUtrArtha darzAvyo che ! gorI 2.4.paddA bR.va.-napuMsakasya sambandhI aukAra IkAro bhvti| kuNDe tiSThataH, kuNDe pazya ; evam-dadhinI, madhunI, kartRNI, pysii| tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-priyakuNDau purusso| iha tu bhvti-prmkunndde||56||
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.16 217 sUtrArtha :- napuMsaka nAma saMbaMdhI rUpe thAya che. vivaraNa :- (1) zaMkA - A sUtramAM mo no SaSThayanta nirdeza na karatA morI: Ama abheda nirdeza kema karyo che? samAdhAna - A sUtrathI AkhA gau no Adeza thai zake te mATe mo no abheda nirdeza karyo che. jo teno SaSThayanta nirdeza karIe to saMdhyakSara '.. 3..' Ama vizliSTa varNavALo hovAthI 'paSTayanjirsa 7.4.206' paribhASAnusAre tenA aMtya 3 no A sUtrathI huM Adeza thavAnI Apatti Ave. mATe (A)abhedanirdeza yukta che. (ahIM prasaMgavaza saMdhyAkSaromAM prazliSTa-vizliSTa vargonI vAta jANI laIe. 4--- saMdhyakSaromAM isaMdhyakSaronI nipatti = +? svaronI saMdhi thavAthI ane ko-o saMdhyakSaronI niSpatti 1 +3 svaronI saMdhi thavAthI thaI che. temAMg- saMdhyakSaronuM uccAraNa karAtA temAM saMdhi pAmelA anukrame 5 +Tra ane ga +3 svaro pRthak dhvanita thatA nathI. arthAt teo pAMsu-udakavatuM atyaMta ekameka thaI gayA hovAthI judA saMbhaLAtA nathI. mATe 4- saMdhyakSaro prazliSTa (prakRSNa zleSa pAmelA) gaNAya che. jyAre je-te saMdhyakSaro uccArAtA temAM saMdhi pAmelA anukrame 1 + ane ga +svaro'ka.........?' ane '3r............3' Ama judA saMbhaLAya che. mATe che. - saMdhyakSaro vizliSTa (jemanA svarono zleSa vibhakta thaI gayo che tevA) manAya che. ahIM evI zaMkA thAya ke - saMdhyakSaronI niSpatti to anukrame 5 + 9 ane 1 + ma svaronI saMdhi thavAthI thAya che. A sUtranA laghunyAsamAM paNa saMdhyakSaramAM vizliSTa varga rUpe go ne ja darzAvyo che, to kema anukame +? ane A +3 svaronI saMdhi karI- saMdhyakSaronI niSpati darzAvI che? to AnuM samAdhAna Ama samajavuM ke ahIMbunAsakAra ane lAnyAsakAranI mAnyatAmAM bheda che. te A pramANe - banAsakAra 8 + = 9 ane 1 + 3 = . A rIte che - mo saMdhyakSaronI niSpattine svIkAre che. (B) jyAre lAnyAsakArama += che ane A + ga = go A rIte?-gau saMdhyakSaronI niSpattine svIkAre che. temAM bhASAkIya prayogo tarapha najara karatA koIpaNa prayogasthaLe ma +? = ane 1 + 3 = o temaja +9 = che ane + ma = je A rIte ja saMdhyakSaronI niSpatti thatI jaNAya che. jemake - tava phUd = tavedA, tava Dam = tavonma temaja tava Sa = taSA, tava 3ona: = tavona:. paraMtu jyAre dhvanine AzrayIne vicArIe tyAre (A) Ama to abheda nirdezana karatA SaSTa catta nirdeza karIe to paNa A sUtrathI sAdi go pratyayano ja Adeza karavAno hovAthI 'pratyayastha 7.4.108'paribhASAnusAre saMpUrNa no Adeza thai zake ema che. chatAM graMthakArazrIe te paribhASAno Azraya na karatA A carcA karI hoya tevuM jaNAya che. (B) sandhAyakSaraM sandhyakSaram, ityata evaiSAM pUrvo bhAgo'kAraH, ekArekArayoH paro bhAga ikAraH, okAraukArayoH paro bhAga kAra:1 (.2.8 pR. cA.) (C) saMdhau sati akSaraM sandhyakSaram, tathAhi-avarNasyevarNena saha saMdhAvekAraH, ekArakArAbhyAmaikAraH, avarNasyovarNenaukAraH, morArIrigAmIra: (2..8 .cA.)
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana che tathA nI mAM anukrame 'ma..........rU' ane 'ma........3' svaro ja dhvanita thatA hovAthI - saMdhyakSaronI niSpatti anukrame 5 +? ane ga +3 svaronA meLathI ja thatI jaNAya che. lAnyAsakArazrI prayogone anusarIne potAnI uparokta mAnyatAne dharAvatA hoya tevuM jaNAya che. jyAre bra.nyAsakArazrI dhvanine anusarIne potAnI uparokta mAnyatAne dharAvatA hoya tevuM jaNAya che. have pAcho prazna thaze ke bra.nyAsakAra = +svaronI saMdhithI T-che ane +3 svaronI saMdhithI so-so saMdhyakSaronI niSpattine svIkAre che, to ekanA eka svaronI saMdhithI be judA-judA saMdhyakSaronI niSpatti zI rIte svIkArI zakAya ?'' paraMtu AnuM samAdhAna paNa Ama samajavAnuM ke -zo saMdhyakSaro vivRtara AprayatnavALA hovAthI temanA avayavabhUta anukrame 1 + svaro ane + 3 svaro paNa vivRttatara AsvaprayatnavALo hoya che ane je-te saMdhyakSaro ativivRttatara AsaprayatnavALA hovAthI temanA avayavabhUta anukrame 5 +rU svaro ane 1 +3svaro paga ativivRttatara AprayatnavALa4) hoya che. Ama dekhItI rIte eka ja jevA dekhAvA chatAM AprayatnanA bhedane laIne 4- saMdhyakSaromAM vaparAyelA +? svaro temaja mo- saMdhyakSaromAM vaparAyelA +3 svaro judA judA hovAthI ekanA eka svaronI saMdhithI be judA-judA saMdhyakSaronI niSpattinA praznane avakAza nathI raheto. pANinivyAkarANamAM paNa baMnyAsakAranA mata pramANe ja saMdhyakSaronI niSpatti darzAvI che.) (2) dAMta - (i) je titaH (i) De paraNya 39 + ma (vi) * gorI 2:4.16' ne 6 + 36 + ja avasthava 202.6 ne re titA kuNDe pshy| (i) ravinI (iv) yunI (5) vALI (vi) patharI dadhi + au madhu + au r + o pa + go 'gorIH 1.4.16 ne ravi + huM pu + . # + pathar + huM "manArUM 2.4.64' dhik + dhun + ? 'kRvat 2.rU.6rU' 1 n + | = dhana = madhuna = ht (A) samudAya : prayatnaH tene te (avayavI:) niSpadanta (f) pratyA sU.4, za.vi.5.) (B) prayatnabhedAdeva eDaicoH parasparaM saavaabhaavH| eDo vivRttataratvAt aicAM vivRttatamatvAditi bodhym| (T0 pratyAkhU. 3-4, ma.mArga pravIpodyota) = purI
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.17 219 (3) A sUtrathI napuMsaka nAma saMbaMdhI ja mo no rU Adeza thAya che. (2) priyA puruSo - prArtha jAne rU.2.2ra" - priya jAni thayostI = priyag + , * vo0 2.2.2' - priya ahIM pratyaya priyag gata napuMsakaliMga vuvuM nAma saMbaMdhI nathI, paNa samasta peliMga priya nAma saMbaMdhI che. mATe A sUtrathI o no ? Adeza na thayo. (4) parame ra te vaDe 2 = paramabda, ahIM uttarapadapradhAna karmadhAraya samAsamAM napuMsakaliMga uttarapada e pradhAna hovAthI go pratyaya lAgatA tenapuMsakaliMga 39nAma saMbaMdhI gaNAvAnA kAraNe A sUtrathI teno { Adeza thaze. | (a) paramapujI? - ja nmaha0 rU.2.207' para ja te re 2 = paramag + , "sorI. 2.4.56' - parama + ja "gavarnaceva2.2.6' paramAdA (4) zataH moDam II 2.4.1chA. bR.va.-akArAntasya napuMsakaliGgasya sambandhinoH syamoramityayamAdezo bhvti| kuNDaM tiSThati, kuNDaM para, vakIlAtapama, tivarva suna re !, gatrAmAmAM sati "gataH morna" (2.4.44) rUma nuI napuMsakasyetyeva? vRkssH| ata iti kim ? dadhi tiSThati, dadhi pshy| tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-priyakuNDaH purussH| amo'kAroccAraNaM jarasAdezArtham, tenAtijarasaM kulaM tiSThatIti siddham / / 57 / / sUtrArtha:- 3 kArAnta napuMsakaliMga nAma saMbaMdhI risa ane mam pratyayono am Adeza thAya che. sUtrasamAsa - m to samAhAra: = cam (sa..)| ta = cama: | vivaraNa :- (1) zaMkA - A sUtramAM kAta: pada kema mUkyuM che? rAmAdhAna - ata: pada na mUkIe to sUtrano artha napuMsakaliMga nAma saMbaMdhI 4i ane pratyayono nam Adeza thAya che." Avo thAya. tethI 34 kArAnta sivAyanA pi vigere napuMrAkaliMga nAmo saMbaMdhI si-ma pratyayono paNa A rAtrathI zam Adeza ghavAnI Apatti Ave che. mATe ata: pada mUkyuM che. zaMkA - pa vigere napuMsakaliMga nAmo saMbaMdhI si-3 pratyayono banato tun 2.4.52' A para sUtrathI lu thAya che. tethI utta-ga pratyAyanA abhAve uparokata Apattine vAravA A sUtramAM gata: pada mUkavuM nirarthaka che.
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 220 samAdhAna - 'banato nupU 2.4.16' sUtranA kAraNe uparokata Apatti TaLI jAya che e vAta sAcI, paNa pahelA e kaho ke "manato tun 2.4.52' sUtramAM anati: padasthaLe pathudAsa che? ke prasa"pratiSedha na che? (ahIM prasaMgavaza pathudAsa nagna ane prasajyapratiSedha na aMge samajI laIe naarthA dvau samAkhyAto pryudaas-prsjyko| paryudAsaH sadRggrAhI prasajyastu nissedhkRt|| paryudAsaH sa vijJeyo yatrottarapadena nny| prasajyapratiSedhastu kriyayA saha yatra nm|| paNudAsana tamitratAdI' hoya che ane teno artha tenI uttaramAM rahelA nAmapada sAthe thAya che. jemake - 'gannAhA" mAnava' ahIMna no anvaye potAnI uttaramAM rahelA brAhmaNan nAmapada sAthe che ane te brAhmaNan padavAcya brAhmaNapadArthathI bhinna ane manuSya rUpe brAhmaNane sadaza kSatriyAdinuM grahaNa karAve che. samajI zakAya che ke 'mabrAhmaNan gAnA' vAkya uccArAtA koIpaNa vyakti kSatriyAdine ja lAve, brAhmaNane visadaza pazu Adine nahIM. jyAre prasapratibaMdhana niSedha hoya che ane teno anvaya kriyApadanI sAthe thAya che. jemake - "brAhmaLa nADaDanA' ahIMna no anvaye mAnava kiyApadanI sAthe che ane te mAtra brAhmaNanA Anayanano niSedha karI chUTTo thaI jAya che. 'jano sun ?.4.16' sUtramAM je paryadAsa nagna gaNIe tonano anvaya potAnI uttaramAM rahelA ataH nAmapadanI sAthe thAya ane te mata: padavANyuM svarathI bhinna ane na ne svara rUpe sadaza anya svaronuM grahaNa karAve. tethI te sUtrano artha 'ga sivAyanA anya svarAMtanapuMsakaliMganAma saMbaMdhIfe-pratyayano lupa thAya che Avo thAya ane je prasapratiSedhanam gaNIe tonano anya te sUtramAM adhyAhata mavati kriyApadanI sAthe thAya ane te mAtra mAM thI paramAM rahelA ri-kanuM pratyAyanA lopano niSedha karI chUTTo thaI jAya. tethI banato sun 2.4.16' sUtrano artha athapattitha) " sivAyanA anya koIpaNa varNAta napuMsakaliMga nAma saMbaMdhI -mam pratyayono lupa thAya che. Avo thAya.) (A) "patrAnya kriyApadaM ra zravate tatrArmiva7: ByuSyate (B) arthastha = sAkSArthastha gAvatti = nAma yAtira attiH ' dA.ta. - "pIno vivAna pu' ahIM divadatta divase khAto nathI ane chatAMya pIna che? to cokakasa te rAtre khAto haze" Ama vAkyamAM kyAMya rAtribhojanano ullekha karyo hovA chatAM arthapattithI rAtribhojana rU5 arthano lAbha thAya che. tema prastutamAM paNa prasapratiSedha nagna anusAra ma aMtavALA napuMsaka nAma saMbaMdhI si-m pratyayanA lopano niSedha thAya che. to niSedha haMmezA prApti pUrvakano hovAthI 'gano gun 2.4.52' sUtramAM kyAMya ullekha na hovA chatAM athapattithI te sUtrano sivAyanA anya varNAta napuMsakaliMga nAma saMbaMdhI si-mam pratyayano lupa thAya che." Ama artha prApta thAya.
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.17 221 zaMkA - nata: padasthaLe jo pathudAsa na gaNIe to upara darzAvyA pramANe 'banato nu2.4.16' sUtramAM ma sivAyanA anya svarAMta nAmo ja nimitta rUpe prApta thAya. have napuMsakaliMga nAmomAM A kArAnta nAmo to saMbhavatA ja nathI. mATe te sUtramAM vigere nAmi svarAMta nAmo ja nimitta rUpe zeSa rahetA hovAthI sUtrakArazrI 'manato nu, ne badale nimittano spaSTapaNe bodha karAve evuM 'namano nu' AvuM sUtra banAvata. chatAM sUtrakArazrIe 'manato nu AvuM ja sUtra banAvyuM che tenA parathI jaNAi Ave che ke manata: padasthaLe pathudAsa nahIM paNa prasajyapratiSedha nagna che. samAdhAna - tamArI vAta ayukata che. kemake IST paraM pravarSamaMApa:' sthaLe mA kArAnta STA nAma kriyAvizeSaNa hovAnA kAraNe " tatvavyayamAvo kriyA vyavizeSA (ni.napu.pra. .) liMgAnuzAsananA vacanAnusAre napuMsakaliMgamAM varte che ane tenAthI paramAM pratyAyano lopa paNa thayo che. Ama pratyayano lopa thayo hoya evA A kArAnta napuMsakaliMga nAmonA prayogo jovA maLatA hovAthI temane AvarI levA mATe paryAdAsa nanA artha anusAre paNa banato tum' AvuM ja sUtra banAvavuM paDe. mATe amAro uparokata prazna Ubho ja rahe che ke manata: padasthaLe tame pathudAsa na gaNo cho? ke prasajyapratiSedha nam gaNo cho? zaMkA - bhale, to have tame ja kaho ke anatiH padasthaLe pathudAsa na che? ke prasajyapratiSedha na che? ane A sUtramAM ata: pada kema mUkyuM che? samAdhAna - manata: padasthaLe prasajyapratiSedhana che ane A vAtanuM jJApana karavA ja A sUtramAM gataH pada mUkyuM che. arthAt jema graMthakArazrI potAne ISTa evA koka arthanuM jJApana karavA vyAkaraNanA sUtromAM bahuvacanAdi karatA hoya che, tema A sUtramAM temaNe mataH pada nirarthaka hovA chatAM banato nupU.4.52' sUtramAM prasapratiSedha na che' A vAtanuM jJApana karavA mATe mUkyuM che ane tema thavAthI 'manato nu, 2.4.52' sUtranI pravRtti ma sivAyanA anya koipaNa varNAta napuMsakaliMga nAmane laine prApta thatAM phaLa rUpe te sUtrathI vyaMjanAnta pan zabdathI paramAM rahelA si-ma pratyayono lupa thai zake che. anyathA A sUtramAM gata: padanA abhAve jo 'manato 7 8.4.52' sUtramAM prasajyapratiSedha nannuM jJApana na thAta to koka vyakti tyAM paryadAsa na pramANenA arthanuM grahaNa karI besata. tethI vyaMjanAnta pan zabdathI paramAM rahelA ji-am pratyayono banato tun ?.4.16' sUtrathI luna thaI zakatA A sUtrathI temano A Adeza karavAnI Apatti Avata. ('manato nupU.4.16' sUtramAM prasajyapratiSedhanane svIkAranAra laghunyAsakArazrInA matamAM pU. lAvaNya sU.ma.sA. ne asvara) che. kemake anati: padasthaLe kuMdAsanagna svIkArIe to paNa te sUtrano yogya arthaprApta (A) juo pU. lAvaNya sUrikRta nyAyasamuccayamAM "gu tatsa nyAya.
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 222 37 27 / 5 7. oyA prasaoyapratiSedha naJ svIparapAmA hA mAcha. te mA pramANe - anata: padasthaNe pahAsa naJ svArI to naJ no manvaya ataH nAmapanI sAthe thAya mane te naJ ata: 56pA2ya anama svara chatamata varga (zabda) paNa hovAthI A vargathI bhinna ane ne varNarUpe sadaza anya koIpaNa varganuM grahaNa karAvI zake. bhATe pAsa naJ anusAra 5 'anato lup 1.4.59' sUtrano martha asivAyanA anya 4 pati napuMsakasiMga nAmasaMbaMdhIsi-am pratyayonI 5 thAya cha' mAmaya cha bhane tama thavAthI anato lup 1.4.59' sUtrathA vyaMjanAnta payas nAmayI 52mA 27vA si-am pratyayonI supArI 275 cha.yA anataH padastha je prasapratiSedha na svIkArIe to nagna no anya (vyapekSAsAmarthya) te sUtramAM adhyAhata mavati kriyApadanI sAthe gAya. tathA bhavati yApahanI sAthe sApekSa naJ 56 'sApekSamasamartham' nyAyAnusAra ataH pahanI sAthe samAsa 35 pavidhi pAbhavAne asamartha manI naya. 3ma 'samarthaH padavidhiH 7.4.1' paribhASAnusAra 754 pavidhi samartha pahAne mAzyAne yatI boya. mAma prasaoyapratiSedha naJ anusAra anata: pahasthaNe naJ bhane ataH mAne asamartha padonA samAsanI kalpanAno doSa Ave che) ___ (2) mA sUtrastha ataH 56 pUrvasUtrAnuvRtta napuMsakasya pahanuM vizeSagacha. tethI 'vizeSaNamantaH 7.4.113' paribhASAnusAre svaranapuMsaka nAmanuM aMtya avayava banavAthI A sUtramAM sakArAtta napuMsaka nAmone nimittarUpe grahaNa karyA che. temaja ata: padamAM je sanubaMdha darzAvyo che tenuM sukhe karIne zravaNa thaI zake eTalA mATe che. (3) eid - (i) kuNDaM tiSThati (ii) kuNDaM pazya kuNDa + si kuNDa + am * 'ata: syamo0 1.4.57' - kuNDa + am kuNDa + am * 'samAnAdamo0 1.4.46' - kuNDa + m kuNDa + m = kuNDaM tisstthti| = kuNDaM pshy| (iii) kIlAlapam (iv) atikhaTvaM kulam kIlAlaM pAtIti vic = khaTvAmatikrAntam = * 'manvan0 5.1.147' - kIlAlapA + vic (0) * 'prAtyava0 3.1.47' - atikhaTvA * 'klibe 2.4.97' - kIlAlapa + si/am * 'klibe 2.4.97' - atikhaTva+si/am * 'ataH syamo0 1.4.57' - kIlAlapa + am * 'ataH syamo'm 1.4.57' - atikhaTva+am * 'samAnAdamo0 1.4.46' - kIlAlapa + m * 'samAnAdamo'ta: 1.4.46' - atikhaTva+m = kiilaalpm| = atikhaTvaM kulm|
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14.67 223 + fsa (saMbo.), "taH amo 2.4.17' ne guru + a + ata:0 (v) deve! - 2.4.44' - devadA (4) A sUtrathI nakArAta napuMsaka evA ja nAma saMbaMdhI si-ma pratyayono san Adeza thAya evuM kema? (a) vRkSa: - * vRkSa + fsa, 'so ja 2.2.72' - vRkSa, : pAjo.rU.rU' - vRkSA ahIM nakArAnta vRkSa nAma puMliMga hovAthI tenA saMbaMdhI pti pratyayano A sUtrathI san Adeza na thayo. (5) A sUtrathI A kArAnta ja napuMsaka nAma saMbaMdhI si-mam pratyayono gam Adeza thAya evuM kema? (a) dha titi (b) bi para - jaya + fsa, ravi + , laganato gun .4.12' rUpi tiSThati, dadhi pshy| ahIM napuMsaka dhi nAma ma kArAnta na hovAthI tenA saMbaMdhI si-ga pratyayono A sUtrathI san Adeza na thayo. (6) A sUtrathI nakArAnta napuMsakanA saMbaMdhI ja si-pratyayono kam Adeza thAya che. anyanonahIM + fe, (2) priyaH puruSa : - "vArtha yAne rU.22' - vuiM chuM paNa sa = priya * "o ja 22.72' - priyakuve{, " pAne rU.rU' - priyaH puruSa: ahIM ti pratyaya priyakuc gata napuMsakaliMga guru nAma saMbaMdhI nathI, paNa paMliMgamAM vartatA samasta A kArAnta priya nAmasaMbaMdhI che. mATe teno A sUtrathI san Adeza na thayo. (7) zaMkA - A sUtramAM mam nA badale Adeza kema na darzAvyo? kemake - Adezane laIne paNa pnam vigere prayoga siddha thaI zake che.
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanuM samAdhAna :- A sUtramAM si-tram AdezIone darzAvatuM camaH pada SaSThacanta che. tethI 'SaSTacAttvasya 7.4.206'(A) paribhASAthI am AdezInA aMtya avayava no ja Adeza na thatA 'anevarga: sarvasya 7.4.205 '(B) paribhASAthI saMpUrNa am pratyayano Adeza thai zake te mATe sUtramAM s nA badale am Adeza darzAvyo che. 224 Oi zaMkA H- A javAba yukta nathI, kemake 'SazrcAttvasya 7.4.206' paribhASAnA apavAdabhUta 'pratyayasya 7.4.208 '(C) paribhASAthI AkhA pratyayano ja m Adeza prApta che. mAno ke 'pratyayasya 7.4.208'paribhASAno Azraya na karIe ane m Adeza darzAvatA tame kaho cho tema 'SAntyasya 7.4.'06' paribhASAthI mampratyayanA aMtya avayava r no ja jo r Adeza thato hoya (= Jarja bacato hoya) to paNa AgaLa jatA 'samAnAvamotaH 6.4.46' sUtrathI gam pratyayanA 6 no lopa thavAno ja hovAthI chelle to maiM Adeza ja zeSa rahe. tethI sUtramAM sIdhesIdho maiM Adeza ja darzAvavo yukta gaNAya. samAdhAna :- tamAro prazna vyAjabI che. chatAM sUtramAM gam Adeza napuMsakaliMgamAM vartatA atinara nAmano atinarar Adeza thai zake te mATe darzAvyo che. Azaya e che ke 'prAtyava0 rU.2.47' sUtrathI gAmatiAnta = atikharA ane 'ntive 2.4.17' sUtrathI atigara + si avasthA prApta thatA jo A sUtrathI si pratyayano m Adeza karIe to atinara + g avasthAmAM svarAdi syAdi pratyaya paramAM na hovAthI 'narAyA nara0 2..rU' sUtrathI atikhara no vikalpe prApta matijJaras Adeza na thai zake ane jo A sUtrathI si pratyayano am Adeza karIe to atigar + mam avasthAmAM svarAdi syAdi) am pratyaya paramAM hovAthI 'narAyA naraslR0 2.1.rU' sUtrathI atikhara no vikalpe prApta tikharas Adeza thai zake che. Ama atikharam AdezArthe sUtramAM si-am pratyayono m nA badale tram Adeza darzAvyo che. tethI phaLa rUpe prathamAmAM matinAM prayoganI jema vikalpe atinaras + am = atinarasam (staM tiSThati) prayoga paNa siddha thai zake che. zaMkA :- A sUtramAM m nA badale am Adeza darzAvyo tenA phaLa rUpe bu.vRttimAM dvitIyA ekavacanano atinarasam prayoga kema na darzAvyo ? samAdhAnaH- atinara + am (vi.e.va.) avasthAmAM ekasAthe be sUtro prApta che. eka A sUtra ane (A) sUtramAM SaSThacanta padane laine je kArya darzAvyuM hoya te kArya te SaSThacanta padanA aMtya avayavane thAya che. (B) sUtramAM SaSThayanta padane laine je kArya darzAvyuM hoya te kArya jo anekavarNAtmaka hoya to AkhA SaSThacanta padane thAya che. (C) sUtramAM pratyayanA sthAne je vidhi darzAvI hoya te vidhi pratyayanA aMtyavarNane na thatA AkhA pratyayane thAya che. (D) ahIM 'tavAverAstavav mavatti'nyAyAnusAre syAdi si pratyayanA sthAne thayelA gam Adezane paNa syAdi rUpe kahyo che.
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.17 225 bIjuM "narIyA nara 2.2.3' sUtra. temAM 'narIyA naraso' ane nityasUtra hovAthI A sUtrathI pratyayano Adeza thatA pUrve ja'narIyA nara0 2..rU' sUtrathI vinara no gatinarar Adeza thai jAya che ane tanaram + kam = tanarasa prayoga siddha thAya che. Ama A sUtrathI san pratyayano a Adeza thayo hoya ane tethI matinara no tAra Adeza thai zakyo hoya tevuM na hovAthI bravRttimAM A sUtramAM darzAvelA an AdezanA phaLa rUpe dvitIyA ekavacanano tirasa prayoga nathI darzAvyo. zaMkA - jo pratyayanA sthAne maAdeza darzAvavAthI koi phaLa na maLatuM hoya to tenA sthAne sUtramAM { Adeza darzAvone ? samAdhAna - jo sUtramAM pratyayano Adeza darzAvIe to bIjo koi doSa nathI Avato. paNa eTaluM ja ke sUtramAM Adezane sUcavatuM vadhArAnuM | pada mUkI A sUtra mata: moDam' AvuM mAtrAkRta gauravavALuM banAvavuM paDe che. AthI lAghavArthe sUtramAM lakhyuM pratyayano paNa siM pratyayane samAna evo gam Adeza ja ame darzAvIe chIe. zaMkA - atinara + risa avasthAmAM sakArAnta atigara nAmanA kAraNe A sUtrathI si pratyayano Adeza thAya che. tethI 'tripAvanakSavo vidhinimitta tathitisthaB) nyAyanA kAraNe maAdeza potAnA nimitta ma kArAnta matinara nAmano gatinI Adeza karavA rUpe ghAta zI rIte karI zake? samAdhAna - A sUtramAM - nA badale A Adeza je darzAvyo che te tigara + ni avasthAmAM A sUtrathI si pratyayano mam Adeza thatA "narIyA narasTa 2..3' sUtrathI tigara no niraAdeza thai zake te mATe darzAvyo che. have vinara + gam (pra.e.va.) avasthAmAM kSatripAtanakSao' nyAyanA kAraNe jo gatina no matinara Adeza na thaI zakato hoya to AdezanA phaLarUpe prathamA ekavacanamAM nirasaprayoga siddha karavAno na hovAthI ane 37 vigere prayogo to sUtramAM 6 Adeza darzAvAthI paNa siddha thaI zakatA hovAthI sUtramAM an Adeza darzAvavA nirarthaka kare che. chatAMya sUtrakArazrIe 1 Adeza ja darzAvyo che, tenAthI jaNAI Ave che ke Mtinara + 3 (pra.e.va.) avasthAmAM 'tripatinakSa. 'nyAya anitya che. tethI A kArAnta vinaranA nimitte thayelo si pratyayano ma Adeza potAnA nimitte tigara nAmano gatine Adeza karavArUpe ghAta karI zake che ane tema thatA an AdezanA phaLa rUpe tira prayoga siddha thaI zake che. (A) "tatiprasa' sUtrane nityasUtra kahevAya. avinara + an avasthAmAM A sUtrathI man pratyayano kam Adeza karIe to paNa narIyA naram ra..3' sUtra pravartavAnI prApti che ane A sUtrathI na pratyayano kam Adeza na karIe to paNa 'nayA naram 2.7.' sUtra pravartavAnI prApti che. mATe te sUtra nitya kahevAya. (B) nimittanA kAraNe je vidhi (kAya) thatI hoya te vidhi potAnA nimittano ghAta karavAmAM nimitta na bane.
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 226 keTalAka vyAkaraNakAro uparokata sthaLe "kSatripAtanakSaito' nyAyane nitya gaNI matinara no gatinara Adeza nathI svIkAratA. (8) zaMkA - sUtramAM ama: padasthaLe mamaMza na darzAvavo joie. kemake tene na darzAvatA jo A sUtramAM mam pratyayanuM AdezI rUpe grahaNa na thAya to paNa yu + mam (ddhi.e.va.) vigere avasthAmAM samAnAmo 2.4.46' sUtrathI ma pratyayanA ma no lopa thavAthI bravRttimAM darzAvelA kundu para vigere saghaLAya dvitIyA ekavacananA prayogo siddha thaI jAya che. samAdhAna - tamArI vAta sAcI che. paraMtu jo cama: padamAMthI mam aMzane kADhI daIe to A sUtrathI pazvatoDAve 2.4.18' sUtramAM AdezI rUpe apekSita an pratyAyanI anuvRtti na jaI zake. te anuvRtti jaI zake e mATe A sUtramAM cama: padasthaLe kam aMzanuM grahaNa karyuM che. "paSyatoDAve che.4.58' sUtramAM mam pratyayanI anuvRttinA phaLa rUpe macat pa vigere prayoga siddha thAya che. zaMkA - 'paDyUtoDavA 2.4.18' sUtramAM jo apratyaya AdezI rUpe apekSita hoya to te sUtramAM ja mam zabda darzAvavo joIe. zA mATe A sUtrathI tyAM kam nI anavRtti laI javI paDe? samAdhAna - jo te sUtramAM mam zabda darzAvIe to te sUtra paSyatocAnetarADamaza H' Ama vadhArAnA zabdavALuM gauravapUrNa banAvavuM paDe che. jyAre A sUtramAM aMzanuM grahaNa karIe to Ake "pakvato 2.4.18' ekeya sUtramAM ja zabda mUkavo nathI paDato. Ama mAtrAlAghavArthe A sUtramAM A aMzanuM grahaNa karI pakvato 2.4.18' sUtramAM manI anuvRtti laI javAmAM Ave che pAchA parvatoDaveranetarI aa 4.18 bR.va.-napuMsakAnAmanyAdInAM sarvAdyantarvatinAM paJcaparimANAnAM sambandhinoH syamoH sthAne da ityayamAdezo bhavati, ekatarazabdaM varjayitvA, akAra uccaarnnaarthH| anyat tiSThati, anyat pazya ; evam-anyatarat, itarat ; katarat tiSThati, katarat pazya ; evam-yatarat, tatarat ; katamat tiSThati, katamat pazya ; evam-yatamat, tatamat, ekatamat ; he anyat!, he anyatarat!, he itarat!, he katarat!, he katamat!, he ektmt!| anekatarasyeti kim? ekataraM tiSThati, ekataraM pshy| paJcata iti kim ? nemaM tiSThati, nemaM pshy| napuMsakasyetyeva? anyaH puruSaH, anyA strii| anyAdisambandhinoH syamorgrahaNAdiha na bhavati-priyAnyam, atyanyaM kulm| iha tu bhavati-paramAnyat tiSThati, paramAnyat pazya, ananyat / / 58 / /
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.4.18 sUtrArtha : sUtrasamAsa : 227 (Datara pratyayAnta) tara zabdane choDIne napuMsakaliMga evA sarvAdigaNa aMtarvartI pAMca saMkhyA pramANavALA anyAvi gaNamAM vartatA (anya, anyatara, rUtara, utara pratyayAnta ane tama pratyayAnta) nAmo saMbaMdhI si ane am pratyayonA sthAne r Adeza thAya che. anya Arvisva (zaLasya) F = anyavi: (vahu.)| tasya = na vidyate tara: (zabda:) yasmin (anyaviALe) sa = anetara: (bahu.)| tasya = anyAveH / (1) sUtrastha panvataH padasthaLe * 'panvat vazav0 6.4.27 ' - pazvan + 3t, * 'hityanya0 2.1.4' - paDyuM + OMt = paLvat zabda che ane te sUtravartI SaSTha canta anyAveH padanuM samAnAdhikaraNa vizeSaNa che, mATe teno sUtramAM pazcataH Ama SaSThayanta prayoga karyo che e ja rIte sUtrastha ane tarasya pada ane pUrvasUtrAnuvRtta napuMsaT pada paNa anyAyeH padanuM samAnAdhikaraNa vizeSaNa che, mATe temano anukrame sUtramAM ane bu.vRttimAM 5STha yanta prayoga karyo che. jyAre sUtrastha anyAyeH pada A sUtramAM pUrvasUtrathI anuvRtta syamaH padanuM vyadhikaraNa vizeSaNa che. AthI bR.vRttimAM upara mujaba sUtrArtha darzAvyo che. (2) zaMkA :- bR.vRttimAM aAvinAm padanuM sarvAdyantavRtinAm vizeSaNa kema darzAvyuM che ? samAdhAnaH- vyAkaraNazAstramAM kyAMya anyAvi gaNa judo darzAvyo nathI. tethI koine mUMjhavaNa thAya ke "A JAti gaNa Avyo kyAMthI ?'' to te mUMjhavaNanA nivAraNa mATe bu.vRttimAM anyAvInAm padanuM sarvAdyantavRtinAm vizeSaNa darzAvyuM che. jethI 'anyAvi gaNa sarvAdigaNAntarvartI eka peTA gaNa che' Ama sthaLanI khabara paDe. (4) dRSTAMta - : anetarasyA (3) A sUtrathI tti-am pratyayonA sthAne vyaMjanAnta r Adeza thAya che, tenA sUcaka 6H padasthaLe je Ja darzAvyo che te mAtra uccAraNArthe che. (i) anvat tiSThati (ii) anyat pazya anya + si - 'pazcato 1.4.8' - anya + T * 'ayope0 1.rU.50' - anvat titiA (iii) te anyat! anya+tti (saM.e.va.) anya + ama anya + T | 'panvato0 2.4.8' - anya + ' anyat pazyA * 'virAbhe vA .rU.12' - je anyat!|
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana sUtramAM darzAvelA zeSa saghaLA prayogonI sAdhanikA upara pramANe samajI levI. mAtra eTaluM vizeSa ke anyAdi mAM Datara-Datama mA pratyayo zAvyA cha. 7415 pratyayonI prayoga tha6 nahI. tathA 'pratyayaH prakRtyAdeH 7.4.115' paribhASAthI Datara-Datama pratyayo / pratinI sAthe geDayA Doya te pratinA vizeSA janatA pAthI 'vizeSaNamantaH 7.4.113' paribhASAnusAre sUtramA Datara-Datama pratyayo pratinI saMtamA Doya mevA (A)katara, katama, yatara, yatama vigere nAmona prayoga zavyA cha. (5) Datara pratyayAnta (B)ekatara zasaMbaMdhI si-am pratyayono mA sUtrathI d mAheza bhanathI thato ? (a) ekataraM tiSThati (b) ekataraM pazya - * ekatara + si, ekatara + am, * 'ataH syamo0 1.4.57' - ekatara + am, ekatara + am, * 'samAnAdamo0 1.4.46' - ekatara + m = ekataraM tiSThati, ekatara + m = ekataraM pshy| sUtramA ekatara zanuM vana 42du khopAthI tenA saMbaMdhI si-am pratyayono mA sUtrathI d mAheza nathI (6) mA sUtrathI sAhiyAntargata anyAdi gAgamA tt| anya vigere pAMya nAmo saMbaMdhI si-am pratyayono Adeza thAya evuM kema ? (a) nemaM tiSThati (b) nemaM pazya - * nema + si, nema + am, * 'ataH syamo0 1.4.57' - nema + am, nema + am, * 'samAnAdamo0 1.4.46' - nema + m = nemaM tiSThati, nema + m = nemaM pshy| ahIM ne zabda sarvAdigaNAntargata che. paNa te mAri gaNAntargata anya vigere pAMcamAM samAviSTa na DopAthI tenA saMbaMdhI si-am pratyayonI mAsUtrathI mAheza na yo. (A) * ko'nayormadhye paTurvidvAn vA sa AyAtu yAtu vA mApramANe nidhArtha arthamA 'yattat0 7.3.53' sUtrathI kim + Datara = katara. * ka eSAM madhye paTurvidvAn vA mA pramANe anivArya arthamA 'bahUnAM prazne0 7.3.54' sUtrathI kim + Datama = katama. * yo'nayormadhye paTurvidvAn vA mA pramANe nidhArtha arthamA bhane ya eSAM madhye paTuH ....mA pramANa pabuniyA arthamA anu yatara bhane yatama * sa zlAghyo'nayoryo dAtA'nyatara AyAtu bhane sa eSAM zlAghyo yo dAtA anyatama AyAtu bhA mayobhA anu tad + Datara = tatara bhane tad + Datama = tatama. * eka evAyameSAM guNavAn mA arthamA 'vaikAt 7.3.55' sUtrathI eka + Datama = ekatama. __(B) eko'yam anayormadhye dakSaH mA arthamA 'vaikAdvayo0 7.3.52' sUtrathI eka + Datara = ekatara.
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.58 229 (7) mA sUtranI pravRtyarthe anya vigere pAMya nAmo napuMsaliMgamA / tapAdhyame bheSubha ? (a) anyaH puruSaH - * anya + si, * 'so ru: 2.1.72' - anyar, * 'ra: padAnte0 1.3.53' - anyaH purussH| (b) anyA strI - * 'At 2.4.18' - anya + Apa = anyA + si, * 'dIrghaGyAb0 1.4.45' - anyA strii| maDI anya 26 manu siMga bhane sAviMgamA varta cha. bhATe tenA saMdhI si-am pratyayono mA sUtrathI Tu Adeza na thayo. (8) mA sUtrathA anya vigere pAMya nAmI saMbaMdhI si-am pratyayono d mAheza thAya che. (a) priyAnyaM kulam - * 'ekArthaM0 3.1.22' - priyaM anyad yasya tad = priyAnya + si am, * 'ata: syamo0 1.4.57' - priyAnya + am, * 'samAnAdamo0 1.4.46' - priyAnya + m = priyAnyaM kulm| (b) atyanyaM kulam - * 'prAtyavapari0 3.1.47' - anyadatikrAntaM = atyanya + si am, * 'ata: syamo0 1.4.57' - atyanya + am * 'samAnAdamo0 1.4.46' - atyanya + m = atyanyaM kulm| A banne sthaLe si ane pratyayo priyA ane atyAre nAmagata anya zabda saMbaMdhI nathI, paNa AkhA priyAnya bhane atyanya nAma saMbaMdhI cha. mATe mano mA sUtrathA Aheza na thayo. (9) (a) paramAnyat tiSThati (b) paramAnyat pazya - * 'sanmahat0 3.1.107' - paramaM ca tad anyacca = paramAnya + si, paramAnya + am, * 'paJcato0 1.4.58' - paramAnyad, paramAnyad, * 'aghoSe prathamo0 1.3.50' - paramAnyat tiSThati, paramAnyat pshy| (c) ananyat - * 'naJ 3.1.51' - na + anya, * 'ansvare 3.2.129' - ananya + si, * 'paJcato0 1.4.58' - ananyad, * 'virAme vA 1.3.51' - annyt| A traNe sthaLe uttarapadapradhAna karmadhAraya ane purUSasamAsa thayo che. tethI uttama pratyayo samAsamAM uttarapada rUpe vartatA ca zabdasaMbaMdhI gaNAvAne kAraNe temano A sUtrathI TUAdeza thai zake che ll18.
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 230 banato ! 2.4.11aaaa bR.vR.-anakArAntasya napuMsakasya sambandhinoH syamo p bhvti| dadhi tiSThati pazya vA, evam-madhu, kartR, payaH, udshvit| anata iti kim ? kuNDaM tiSThati pazya vaa| lukamakRtvA lupakaraNaM syamoH sthAnivadbhAvena yat kAryaM tasya pratiSedhArtham-yat, tat, atra tyadAdyatvaM na bhavati / / 59 / / sUtrArtha - ma sivAyanA koipaNa varNAnta napuMsakanA saMbaMdhI si ane pratyayono lupa thAya che. sUtrasamAsa - 1 ne prat = manas (nam ta.) tara) = manati: vivaraNa:- (1) zaMkA - A sUtramAM anati: pada kema mUkyuM che? samAdhAna - 3 kArAnta napuMsakaliMga vigere nAmone si-pratyayo lAgatA temano A sUtrathI lu na thaI jAya te mATe A sUtramAM banata: pada mUkyuM che. zaMkA - banata: padarahita A sUtra koipaNa varNAta napuMsakaliMga nAma saMbaMdhI si-mampratyayono lupa karatuM hovAthI te sAmAnya sUtra kahevAya. jyAre 'ata: moDam ?.4.17' sUtra mAtra nakArAntanapuMsakaliMga nAma saMbaMdhI si-ga pratyayono Adeza karatuM hovAthI te vizeSa sUtra kahevAya. tethI 'sarvatra vize sAmAnavuM lAdhyate natu sAmAncana vizeSa:'nyAyanA kAraNe ata: moDam 2.4.17' sUtra dvArA A sUtranI pravRttino bAdha thavAthI vaju vigere 7 kArAnta napuMsakaliMga nAmone lAgelA si-ma pratyayono A sUtrathI lupa thavAnI prApti ja nathI. tethI temanA lopanA niSedhArthe A sUtramAM anatiH pada mUkavuM nirarthaka che. samAdhAna - tamArI vAta sAcI che. chatAM jo A sUtramAM manati: pada na mukIe to A sUtramAM AgalA pRthvatoDavA. 2.4.18' sUtrathI bacAveH padanI anuvRtti Ave ane tethI A sUtrathI bacAvi gaNamAM vartatA mana vigere nAmo saMbaMdhI ri-m pratyayono lu thavAno aniSTa prasaMga Ave. Ama banyA padanI anuvRtti aTakAvavA mATe A sUtramAM mAta: pada mUkyuM che. zaMkA - jo sUtrakArazrIne anAdi gaNavartI 32 vigere nAmone AzrayIne -3 pratyayono lepa karavo ISTa hoya to tegozrI AgalasUtra karatA A sUtranI pRtharacanAna kare, paNa tenI bhegA ja paMgvatoDanAranetarasya 6 lun 2' AvuM sUtra banAve. jethI te eka ja sUtra dvArA anya vigere nAmo saMbaMdhI siM- pratyayono Adeza paNa thai jAya ane lupaNa thaI jAya. chatAM temaNe A sUtranI pRtharacanA karI che, tethI jaNAya che ke A sUtramAM pUrvasUtrathI atyAre: padanI anuvRtti na AvI zake ane tethI cAre padanI anuvRttine vAravA mATe A sUtramAM 3natiH pada mUkavAnI koI jarUra nathI.
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.12 231 samAdhAna - sanAta: padarahita A sUtra jo pUrvasUtranI bheguM ja racavAmAM Ave to pUrvasUtraDatara pratyayAna utara zabda sivAyanA anya gaNane AzrayIne pravartatuM hovAthI te sUtrathI khatara zabdasaMbaMdhI si-a pratyayono lupUna thai zake. jyAre pUrvasUtra karatA A sUtra juduM racavAmAM Ave ane jo pUrvasUtrathI A sUtramAM macAveH padanI anuvRtti Ave to A sUtramAM pravetara zabda varjelo na hovAthI anya gaNAntarvarti rutara pratyayAta vitara zabdasaMbaMdhI si-pratyayono paNa A sUtrathI lupa thai zake to A rIte tira zabdane AzrayIne pRthak racAyelA A sUtramAM vizeSa phaLa maLI zakatuM hovAthI sUtrakArazrI pUrvasUtranI bhegA ja A sUtranI racanAna karI zake(A) ane tethI pUrve darzAvyuM te pramANe mAta: padarahita A sUtramAM pUrvasUtrathI aniSTa padanI anuvRttine vAravA mATe A sUtramAM anati: pada mUkyuM che. (2) daSTAMta - i) afdha tiwta patha vI - radhi + fsa ke , "manato nu 2.4.16' ne pa tiSThati pazya vA. madhu, rjI ane zvat prayogonI sAdhanikA upara pramANe samajavI. (i) pava: - pan + fsa ke gama, ganato tun .4.52' paya, "so 22.72'-16, " pAnta rUparU . (3) A sUtranI pravRtti ma kArAnta sivAyanA napuMsakaliMga nAmone AzrayIne ja thAya evuM kema? (a) v6 titi para va - 6 + fsa ke gam, ataH camo 2.4.17 -- E + , ja "samAnAmo2.4.46' - 8 + = rUjuM tiSThati para vaI ahIM pukhta zabda sakArAtta che, mATe tenA saMbaMdhI si-mam pratyayono upUna thayo. (4) zaMkA - napuMsakaliMga karUM nAmane si (sa.a.va.) pratyaya lAgatA teno para evA A sUtrathI lupa thayA bAda pracattoDa prayatnakSai aa bhavati ) nyAyAnusAre sthAnivarbhAva manAtA svastha zu: 2.4.4?' sUtrathIte sthAnivarbhAvane pAmelA prityayanI sAthe karUM nAmanA trano guNa thavAthI hekartA prayoga thavo joIe. to de rUM! prayoga kema karo cho? (A) vAstavamAM kutara zabdasaMbaMdhI si-ma pratyayono lupa nathI ja karavAno. paNa manaH: padarahita A sUtranI paristhitIne AzrayIne A carcA karI che. (B) pratyayano lupa thavA chatAM paNa te lu thayelA pratyAyanA sthAnivadbhAvane AzrayIne tanimittaka kAryo thAya che.
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanaM samAdhAna H - vyAkaraNanA sUtrothI jyAM pratyayono 'luk' Adeza thayo hoya tyAM ja 'pratyayope'pi0 ' nyAyathI sthAnivadbhAva manAya che. paNa jyAM 'lup' Adeza thayo hoya tyAM 'nuSya%00 7.4.12' paribhASAthI pratyayonA sthAnivadbhAvano niSedha thAya che. A sUtrathI paNa sa pratyayano lup thato hovAthI tlR nAmathI paramAM teno sthAnivadbhAva na mAnI zakAya. 232 zaMkA H- pratyayono luka Adeza thayo hoya tyAM sthAnivabhAva 'pratyayope'pi' nyAyanA kAraNe nahIM paNa 'sthAnIvA0 7.4.201' paribhASAnA kAraNe manAya che. tethI 'pratyayope'pi' nyAya pratyayono stup Adeza thayo hoya tyAM ja sthAnivadbhAvano prApaka che. mATe amArI AgaLa darzAvelI zaMkA UbhI rahe che. samAdhAna :- pratyayanopepi' nyAya jo pratyayonA lup AdezasthaLe punaH pratyayono sthAnivadbhAva karAvI Apato hoya to lup thayelA pratyayonA sthAnivadbhAvanuM niSedhaka 'nuSya%00 7.4.612' paribhASAsUtra nirarthaka bane. tethI nirarthaka banatuM te 'pratyayope'pi'nyAyane sarvatra lup thayelA pratyayono sthAnivadbhAva nathI karavA detuM, paNa jyAM lup thayelA pratyayAnta zabdasaMbaMdhI kArya hoya tyAM ja sthAnivadbhAva karavA de che. jemaka - mAlena pUrvAya = mAsapUrvAya; ahIM 'peArthe rU.2.8' sUtrathI samAsAntarvartI tRtIyA vibhaktino lup thayA bAda samAsanA mAsa aMzane tRtIyAnta gaNIne tRtIyAntA 2.4.rU' sUtrathI pUrvanAmanA sarvAditvano niSedha karavAno che. to A kArya lup thayelA pratyayAnta zabdasaMbaMdhI arthAt tRtIyAnta zabdasaMbaMdhI kArya hovAthI ahIM 'nuSyavR 7.4.12' paribhASAsUtra 'pratyayopeDapi'nyAyane tRtIyAvibhaktino sthAnivadbhAva karavA de che. jyAre prastutamAM tuM + si avasthAmAM A sUtrathI lup thayelA si pratyayano sthAnivadbhAva mAnI hrasvasya muLa: 1.4.46' sUtrathI vartu nA RR nI sAthe teno guNa karavA rUpa kArya lup thayelA pratyayAnta zabdasaMbaMdhI kArya nathI. mATe 'stuvR 7.4.2' paribhASA bAdhaka banatA 'pratyayope'pi' nyAyathI te si pratyayano sthAnivadbhAva na mAnI zakAya, tethI de rdU! prayoga ja karavo yukta gaNAya. A ja rIte napuMsakaliMga yat ane tat sarvanAmone lAgelA si-ar pratyayono A sUtrathI lup thatA 'nuSya%00 7.4.12' sUtrathI temanA sthAnivadbhAvano niSedha thavAthI 'A dera: 2.6.41' sUtrathI yat ane tat nA aMtya no paNa tyadAdi nAmAzrita Ja Adeza nathI thato. tethI yat vuAm ane tat ttam prayoga thAya che. zaMkAH- yat + si ke gam ane tat + tti ke mam avasthAmAM A sUtrathI tti-m pratyayono lup thatA pUrve para evA 'A dUraH 2.2.4' sUtrathI yat ane tat nA aMtya t no OM Adeza ane tti pratyaya para chatAM 'taH sau saH 2.1.42' sUtrathI tat nA Adi t no s Adeza thavAnI prApti Ave che. jethI yat tam ane tat tam prayogo siddha na thai zake. tethI temanI siddhyarthe tamAre A sUtra 'banato jItyavAviSyazca' AvuM banAvavuM joie. jethI A sUtramAM napuMsakaliMga tyavA inAmone AzrayIne si-mam pratyayanA lupnuM vizeSavidhAna hovAthI para evA 'A deraH
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.16 233 22.42ane 'ta: sau sa: 2.2.4ra' sUtrathI anukrame Adeza ane sUAdeza thatA pUrve ja A sUtrathI si-mam pratyayono lu thavAthI zat vum ane tat kuna A iSTa prayogo siddha thaI zake. samAdhAna - 'mA phera: 2.2.4?' ane 'ta: sau sa: 2.2.42' sUtra bhale parasUtra hoya paNa A sUtra nityasUtra hovAthI rAtritya' nyAyathI tenI pravRtti pUrve thavAnA kAraNe ja uttam ane tat tun A banne prayogo siddha thaI zakatA hovAthI A sUtramAM tvacci pada mUkavAnI koi jarUra nathI. ahIMA sUtranI nityatA A pramANe samajavI - vat + si ke ra ane tat + fsa ke avasthAmAM 'mA derA: 2..42' sUtrathI sat ane tat nA aMtya no ma Adeza ane uttara pratyaya para chatAM ta: sau sa: 2..42' sUtrathI tat nA Adi no Adeza karIe to paNa a + si ke mam ane sa + fsa ke ta + am avasthAmAM A sUtrathI si-mam pratyayanA lunI A) prApti che ane jo te sUtrothI A Adeza ane Adeza na karIe to paNa A sUtrathI sinema pratyayanA lunI prAptiche. tethI A sUtra kRtAkRtaprasa'hovAthI nityasUtra che. jyAre vat + fsa ke ma ane tat + sike kam avasthAmAM A sUtrathI jo te si-ma pratyayono lu karIe to lu, thayelA ri-man pratyayanA sthAnivadbhAvane AzrayIne 'ma phera: 22.4?' ane 'ta: sau sa: 2.2.4ra sUtrothI anukrame 4 Adeza ane sUAdeza karavA rUpa kAryo AgaLanA samAdhAnamAM darzAvyuM te pramANe lupathayelA pratyayAnta zabdasaMbaMdhI kAryo nahovAthI sthAnivarbhAvanI niSedhaka nuSyavru. 7.4.222' paribhASA pratyayo0i ' nyAyane siM- pratyayono sthAnivarbhAva na karavA de. tethI paramAM sAdi pratyayanA abhAve 'mA lera: 22.46' ane 'ta: sau sa: 2.1.42' sUtranA pravartI zakavAthI "kRtAkRta ' na banatA te banne sUtro anityasUtro che. zaMkA - tame A sUtrane nityasUtra zI rIte gaNAvI zako? kemake jo pUrve mA phera: 22.46' ane "taH te sa: 2.2.4ra' sUtrathI anukrame aB) Adeza ane Adeza karavAmAM Ave to stra + si ke an ane sa + si ke ta + avasthA prApta thatA A sUtra sAmAnyasUtra hovAnA kAraNe tenA apavAdabhUta "ata: camo 2.4.17' vizeSasUtra dvArA tenI pravRttino bAdha thatA A sUtrathI si-nam pratyayono lu na thai zake, paNa ata: amo 2.4.17' sUtrathI temano gam Adeza thavAnI prApti Ave. tethI A sUtra kRtakRta ' na banI zakavAthI te anityasUtra kahevAya. tethI AgaLanI zaMkAmAM darzAvelI Apatti UbhI ja rahetA tamAre A sUtramAM tvariza' pada mUkavuM ja joIe. (A) ahIMlu kema prApta che te jANavA nIcenI zaMkAmAM darzAvelI 'ahIM evI zaMkA thaze....' paMktio jovI. (B) pU. lAvaNya sUri dvArA saMpAdita khU.nyAsamAM pR. 266 paMkita-4mAM pUrva nuSyanAM matte sati...'Ama azuddha pATha che. pUrva nusayAmatve sati....' pAThayukata che.
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane ahIM evI zaMkA thaze ke ''A sUtrastha anataH padanAM kAraNe ja tya + tti ke am ane sa + tti ke teM + am avasthAmAM A sUtra pravartI na zake. tethI A sUtra nityasUtra na banI zake. to zA mATe upara samAdhAnamAM tene nityasUtra banatuM darzAvI 'ataH syamo0 6.4.67'sUtra dvArA tenI nityatAno vyAghAta karavo paDe ?'' paNa AnuM samAdhAna Ama samajavuM ke A sUtrastha anataH pada mAtra anuvAdaka ja che. arthAt te 'Ja kArAnta napuMsakaliMga nAma saMbaMdhI si-am pratyayono lup nathI thato' A vastusthitinuM mAtra kathana ja kare che. paNa te lupno pratiSedha nathI karatuM. bAkI tAdaza si-am pratyayanA lupno pratiSedha to A sUtranI pravRttinA bAdhaka 'ata: syamo0 1.4.17' vizeSasUtranA kAraNe thAya che. Ama A sUtra 5 kArAnta napuMsakaliMga nAma saMbaMdhI si-gam pratyayanA lupnuM pratiSedhaka nahIM paNa prApaka hovAthI upara samAdhAnamAM tene nityasUtra rUpe darzAvyuM hatuM ane pachI ata: syo0 1.4.17' sUtra dvArA A sUtranI pravRttino bAdha thavAthI ahIM tenI anityatAnI zaMkA uThAvI che. 234 samAdhAna :- 'vastra tu nakSaLAntarekha nimitta vihanyate na tanitvam (pari. ze.- 47) (B) nyAyanAM kAraNe A sUtra nityasUtra gaNAtA temAM caviSyazca pada mUkavAnI koi jarUra nathI. Azaya e che ke vAliC) ane sugrIva vacce yuddha cAlatuM hoya ane temAM zrIrAma vAlino vadha kare to paNa parAkramI purUSo jema sugrIvanI apekSAe vAlinI durbaLatA nathI gaNatA tema 'vasva tu kSiLAntareLa' nyAya paNa ema jaNAve che ke je be sUtro vacce baLAbaLanI vicAraNA cAlatI hoya te paikInA prathamasUtranI pravRtti thavA dvArA je bIjA sUtranI pravRttino ghAta na thato hoya ane koi trIjuM ja sUtra bIjA sUtranI pravRttino ghAta karatuM hoya to bIjuM sUtra prathamasUtranI apekSAe durbaLa arthAt anitya nathI gaNAtuM. to prastutamAM eka pakSe 'A dera: 2.2.4' ane 'taH sau saH 2.2.42'sUtra temaja bIjA pakSe A sUtra; A banne vacce baLAbaLanI vicAraNA cAlatA 'A deraH 2.2.4' ane 'taH sau saH 2.1.42' sUtronI pravRtti thavA dvArA A sUtranI pravRttino ghAta na thatA trIjA 'ataH syamo0 6.4.17' sUtrathI A sUtranI pravRttino ghAta thato hovAthI A sUtra paNa 'A gheraH 2.2.46' ane 'taH sau saH 2.2.42' sUtronI apekSAe durbaLa eTale ke anitya na gaNAya. Ama A sUtra nityasUtra gaNAvAthI tenI pravRtti pUrve thatA mRt tam ane tat nam prayogo siddha thai jatA hovAthI temanI siddhayarthe sUtramAM tyavimyajJa' pada mUkavAnI koi jarUra nathI. (A) laghunyAsamAM anataH padane pUrvasUtrathI AvatI anyAyeH padanI anuvRtti aTakAvavAmAM upayogI darzAvyuM che. bAkI maiM kArAnta napuMsakaliMga nAma saMbaMdhI si-am pratyayanA luno pratiSedha to 'ataH svamo'm 2.4.17' sUtranA kAraNe ja thAya che. (B) koka trIjuM ja sUtra nitya banatA amuka sUtranAM nimittano ghAta kare tyAre nitya banatuM te sUtra anitya na gaNAya. (C) A lokavyavahArane laine 'yasya tu nakSaLAntarekha.' nyAyanI puSTI karI che.
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.12 235 zaMkA:- "vastha tu nakSattare 0' nyAyanI pravRtti dareka sthaLe thAya ja che tevuM nathI. to prastutamAM te nyAyanI pravRtti na thatA "nakSattavRttinimittaypasaMda 7kSa vanava mati' (A) nyAyanI pravRtti thavAnA kAraNe A sUtra anitya gaNAtA vat yukta ane tat tam prayogonI siddhacarthe tamAre A sUtramAM vizvaka' pada mUkavuM jarUrI che. Azaya e che ke kauravo (B) ane pAMDavo vacce mahAbhAratanuM yuddha cAlatA pAMDavoe vAsudeva zrIkRSNanI sahAyathI kauravone jItyA. to ahIMlokamAM jema kauravo pAMDavonI apekSAe durbaLa ane pAMDavo kauravonI apekSAe baLavAna kahevAya che tema "nakSattarapravRttinimitta' nyAya paNa ema jaNAve che ke je be sUtro vacce baLAbaLanI vicAraNA cAlatI hoya te paikInA prathamasUtranI pravRtti thayA bAda jo te prathamasUtra koka trIjA ja sUtranI (lakSaNAntaranI) sahAyathI bIjA sUtranA pravRttinA nimittane saMharI letuM hoya arthAt te bIjA sUtranA nimittane saMharI levA dvArA te sUtranI pravRttine na thavA detuM hoya to te prathamasUtra dvitIyasUtranI apekSAe baLavAna gaNAya che ane (jenuM nimitta prathamasUtre saMharI lIdhuM che ane trIjA sUtra dvArA jenI pravRttino vighAta thayo che tevuM) bIjuM sUtra prathamasUtranI apekSAe durbaLa (anitya) gaNAya che. prastutamAM 'mA kera: 2.2.42' ane 'ta: sau sa: 2.2.4ra' sUtronI pravRtti thayA bAda te banne sUtro trIjA 'mata: 2.4.17' sUtranI sahAyathI A sUtranA A kArAnta napuMsakaliMga nAma rUpa nimittane saMharI letA hovAthI arthAt ma kArAnta napuMsakaliMga nAma svarUpa nimittane AzrayIne A sUtranI pravRtti na thavA detA hovAthI te banne sUtro A sUtra karatA baLavAna gaNAya ane A sUtra te banne sUtronI apekSAe durbaLa eTale ke anitya gaNAya che. tethI tamAre at stram ane tat nam prayogonI siddhacarthe A sUtramAM tyaviza' pada mUkavuM jarUrI che. samAdhAna - 'attaranA vipIna vahira lun gAyate'nyAyamAM ja padanuM je grahaNa karyuM che te jaNAve che ke bahiraMga lu Adeza para ane nityavidhi karatA baLavAna gaNAtI aMtaraMgavidhino paNa bAdha karIne pUrve pravarte che. arthAt je te aMtaraMgavidhino paNa bAdha karIne pUrve pravartato hoya to te aMtaraMgavidhinI apekSAe nirbaLa gaNAtI para ane nityavidhino bAdha karIne to sutarAM pUrve pravarte. to prastutamAM "nakSattara pravRttinimittao' nyAyanA kAraNe A sUtra bhale anityasUtra banatuM hoya, chatAM tenAthI thatA lu Adeza dvArA 'mA phera: 22.4?' ane 'ta: sau sa: 2.1.42' sUtrothI thatI - Adeza ane sUAdeza rUpa para vidhino bAdha thavAnA kAraNe lupa Adeza pUrve pravartatA tya + si ke gam ane tat + sike kam avasthAmAM A sUtrathI si-ga pratyayono lu, pUrve (A) "sUtrAntara dvArA vivatisUtranI pravRttinA nimittane saMharI letuM sUtra baLavAna bane che.' pU. lAvaNyasUri dvArA saMpAdita chaMnyAsamAM darzAvelo "nakSattara pravRttinimittamu. pATha ayukta che. pATha 'nakSaLAntare pravRtti sUkSaIIntarapravRtti' Ama tRtIyAtapurUSasamAsa karI 'nakSattara pravRttinimitta5.' darzAvavo yukta gaNAya. (B) ahIM temaja upara darzAvelA A banne lokavyavahArane laIne je be nyAyonI puSTI karI che te yukta che ke nahIM? te aMgenA mata-matAntarone jANavA pari. ze. 48'nI bhUti, haimavatI vigere TIkAo jovI.
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 236 thatAM yat kulam bhane tat kulam prayoga siddha vardhanatA hovAthI temanI siddhayarthe jo sUtramAM 'tyadAdibhyazca' paha bhUsvAnI ko na32 nathI. uparokta samAdhAna 'sarvebhyo lopa: (A)' nyAyane khAzrayIne pAga 2rI zAya / / 59 / / jaraso vA (B) / / 1.4.60 / / bR.vR.-jarasantasya napuMsakasya sambandhinoH syamorlub vA bhavati / 'atijaraH, atijarasaM kulaM tiSThati pazya vaa| anye tu dvitIyaikavacanasyaivAmo yo'mAdezastasyaiva lubvikalpamicchanti, na syAdezasya, tanmate - atijarasaM kulaM tiSThatItyeva bhvti| kaicijjarasaH syamorlopaM necchanti, tanmate-atijarasaM tiSThati pazya vetyeva bhavati / / 60 / / sUtrArtha :- naras aMtavALA napuMsaka nAma saMbaMdhI tti ane mam pratyayano vikalpe lup thAya che. (1) Ezia - (i) atijara: * 'so ruH 2.1.72' * 'raH padAnte0 1.3.53' jarAmatikrAntam * 'prAtyava0 3.1.47' * 'klibe 2.4.97 ' atijara + si/am * 'ataH syamo0 1.4.57 'atijara + am * 'jarAyA jaras0 2.1.3' atijaras + am - atijaras * 'jaraso vA 1.4.60 ' - atijarar atijaraH / = - atijarA * 'prAtyava0 3.1.47 ' 'klibe 2.4.97 ' * 'ataH syamo0 9.4.57 * 'jarAyA jaras0 2.1.3' (ii) atijarasam jarAmatikrAntam = - atijarA - atijara + si/am atijara + am atijaras + am - atijarasam / = kharDI yAha rAjavaM} 'jarAyA jaras0 2.1.3' sUtrathI nyAre vilpa pakSe atijara no atijaras maheza nahIM thAya tyAre prathamA ane dvitIyA ekavacanamAM zrRtinAM staM titi pazya vA prayogo paNa niSpanna thaze. (2) (C)keTalAka 'utpala' vigere vaiyAkaraNo nas aMtavALA napuMsaka nAmasaMbaMdhI dvitIyA ekavacananA am pratyayanA sthAne je gaN Adeza thAya che tenA ja lunA vikalpane icche che, paNa prathamA ekavacananA si pratyayanA sthAne je am Adeza thAya che tenA lupnA vikalpane icchatA nathI. tethI temanA mate prathamA ekavacanamAM atijarasaM kulaM tiSThati prayoga 4 thaze. (A) pUrva, para, nitya, aMtaraMga yA sarva vidhino uratA soyavidhi jaNavAna gAgAya che. (B) pUrvasUtrathI jaras aMtavANA napuMsaliMga nAmasaMbaMdhI si-am pratyayano suy nityaprApta to teno khA sUtrabhAM vikalpa karyo hovAthI A sUtramAM prAptavibhASA che. (C) anyakAra ane kecitkArano mata A pramANe kema che ? te vistArathI jANavA A sUtra uparanI pU. paM. zrI 'caMdrasAgara gaNivara' praNIta AnaMdabodhinI TIkA juo.
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.61 237 (3) keTalAka bhASyakAra 'pataMjalI' nA matane anusaranArA vaiyAkaraNo nara aMtavALA napuMsakaliMga nAma saMbaMdhI si-am pratyayanA supne IcchatA nathI tethI temanA bhate prathamA- dvitIyA khe'vayanamAM atijarasaM kulaM tiSThati pazya vA prayogo na thaze / / 60 / / nAmino lugvA / / 1.4.61 / / (6) bR.vR.-nAmyantasya napuMsakasya saMbandhinoH syamorlug vA bhavati / he vAre !, he trapo !, he kartaH kulaH!, priyatisR kulaM tiSThati pazya vA ; pakSe lubeva he vAri !, he trapu !, he kartR!, priyatri kulaM tiSThati pazya vA / amo lukaM necchantyeke, tanmate-priyatri kulaM pazyetyeva bhavati / naumina iti kim ? yad, tad, priyacatuSkulam / catuzabdasyApi lugvikalpamicchantyantye-priyacatasR kulam, priyacatuSkulam / lupaiva siddhe lugvacanaM sthAnivadbhAvArtham / / 61 / / sUtrArtha :- nAmi svarAnta napuMsakaliMga nAma saMbaMdhI si ane am pratyayono vikalpe luka thAya che. vivarAga :- (1) khA sUtravartI nAmina: yaha pUrvasUtrAnuvRtta napuMsakasya pahanuM vizeSAga che. tethI 'vizeSaNamantaH 7.4.113' paribhASAne AzrayIne vR. vRttimAM 'nAbhyanta napuMsaliMga nAma saMbaMdhI..' khAvo artha aryo che. (2) dRSTAMta - * 'nAmino lugvA 1.4.61 ' * 'sthAnIvA0 7.4.109 ' * 'hasvasya guNaH 1.4.41 ' 'ra: padAnte0 1.3.53' | | || (i) he vAre ! vAri + si vAri vAri + (si) vAre = he vAre ! | (iv) priyati kulaM tiSThati pazya vA (ii) he trapo ! - trapu + si trapu trapu + (si) trapo | = he trapo ! | (iii) he kartaH kula ! kartR + kartR kartR + (sa) kartar kartaH - he kartaH kula ! | = * 'ekArthaM0 3.1.22' priyAH tisra asya kulasya = priyatri + si/am, 'nAmino lugvA 1.4.61' priyatri, sthAnIvA0 7.4.909' priyatri + (si / am ), * 'tricatura0 2.1.1' priyatisR kulaM tiSThati pazya vA /
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana upara darzAvelI sAdhanikAmAM priyaMti avasthA prApta thatA sthAnivarbhAvane pAmelA prathama ekavacananA si pratyayano mAma to 'Rduzanas0 1.4.84' sUtrathI DA mAheza yoge. chatAte sUtramA mAhezI 35 ghuTa-si pratyaya apekSita khopAthI bhane napuMsaliMgamA prathamA kyanano si pratyaya ghuT sNsh| nalopAthI Rduzanas0 1.4.84' sUtrathA sthAnipanApane pAsAta si pratyayano DA maheza nathI thato. ge mahA'Rduzanasa0 1.4.84' sUtrathI si pratyayano DA Adeza thAta to pratisA 7 Avo aniSTaprayoga siddha thAta. (3) mAsUtrathI nyAre nAmyanta napuMsaliMga nAma saMbaMdhI si-am pratyayonI suna thAya tyAre vi955kSe 'anato lup 1.4.59' sUtrathI tamano supa thaze. tenA prayogo nIye pramANe samApA. (v) he vAri! vAri + si - he vAri ! (vi) he trapu! trapu + si he trapu ! / (vii) he kartR! kartR + si he kartR ! / * 'anato lup0 1.4.59' (viii) priyatri kulaM tiSThati pazya vA - * 'ekArtha0 3.1.22' - priyAH tisro'sya kulasya = priyatri + si/am, * 'anato lup 1.4.59' - priyatri kulaM tiSThati pazya vaa| malA 'anato lup 1.4.59' sUtrathI si-am pratyayonI su5 yo cha. tethI 'lupyayva0 7.4.112' paribhASAthI temanA sthAnivadbhAvano niSedha thAya che. (4) devanaMdI' vigere vaiyAkaraNo nAkhyA napuMsakaliMga nAma saMbaMdhI pratyAyanA lukane nathI icchatA. tathI tamanA mate dvitIyAmevayanamA priyatisa kulaM pazya prayoga siddha na thatA priyatri kulaM pazya mA prayoga siddha thAya che. (5) mA sUtrathI nAmyanta mevA napuMsa siMga nAma saMbaMdhI si-am pratyayono suthAya bheDama ? (a) yad (b) tad (c) priyacatuSkulam yat + si tat + si priyAH catasro'sya * 'anato lup0 1.4.59' - yat tat / * ekArtha cAne0 3.1.22' - priyacatur+si/am * 'dhuTastRtIyaH 2.1.76' - yd| td| * 'anato lup0 1.4.59' - priyacatur * 'nirdubahi0 2.3.9' - priyctusskulm|
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.2 239 A traNe sthaLe ya vigere nAmo nAmisvarAna nathI. mATe temanA saMbaMdhI si-mam pratyayano A sUtrathI luka na thayo. (6) pANinIya taMtrane anusaranArA 'utpala' vigere vaiyAkaraNo napuMsakaliMga vatur zabdasaMbaMdhI sipratyayonA vikalpa luka icche che, tethI temanA mate priya tun zabdanA priya tattam ane pravavatum A be prayoga siddha thAya che. yadyapi pANinIya taMtramAM lupa-luka ubhayasthaLe 'ne numatAsya (T.phU. 2..63)' sUtrathI sthAnivadbhAvano niSedha karyo che. tethI priya tun nAmane lAgelA si-mam pratyayono luka Adeza karavAmAM Ave to paNa luka thayelA si-pratyayono sthAnivarbhAva na mAnI zakAtA temanA mate priyaveta prayoga Ama to siddha na thai zake, chatAM nagna nidina' nyAyanA kAraNe ' tumatAsya (T.phU. 2.2.63)' sUtranI anityatA manAtAlukU thayelA si-ma pratyayono sthAnivadbhAva manAvAthI temanA mate priyapataprayoga siddha thai zake che. (7) zaMkA - pUrvasUtrathI anuvartatA nu pada dvArA ja A sUtrathI nAmyanta napuMsakaliMga nAma saMbaMdhI ri-mam pratyayono lopa thai zake che. to A sUtramAM nu padanuM grahaNa kema karyuM che? samAdhAna - pUrvasUtrathI anuvartatA nu padane AzrayIne je nAmyanta napuMsakaliMga nAma saMbaMdhI ri-kan pratyayano lopa karavAmAM Ave to 'tuzru. 7.4.222' paribhASAthI te lu thayelA si-mam pratyayonA sthAnivarbhAvano niSedha thatA hasvastha puna: 2.4.42' vigere sUtrothI vAre!, detrapo !, de vArtA, priti kutram vigere ISTa prayogo siddha na thai zake ane jo sUtramAM nu padanuM grahaNa karI uttama pratyayono lopa karIe to thAnIvAva 7.4202'paribhASAthI te luka thayelA siM- pratyayono sthAnivadbhAva manAvAnA kAraNe hrasvastha M: 2.4.42' vigere sUtrothI uparokata re vAre! vigere iTaprayoga siddha thaI zake che. mATe A sUtramAM sunnA badale nu padanuM grahaNa karyuM che mAdA. vADacataH pumAMTA re 2.4.darA (2) ( bR.va.-yo nAmyantaH zabdo'nyato vizeSyavazAnapuMsakaH sa TAdau svare pare puMvad vA bhavati, yathA puMsi nAgama-hasvo na bhavatastathA'trApi na bhavata ityrthH| grAmaNyA grAmaNinA kulena, grAmaNye grAmaNine kulAya, grAmaNyaH grAmaNinaH kulAt, grAmaNyaH grAmaNinaH kulasya, grAmaNyoH grAmaNinoH kulayoH, grAmaNyAm, grAmaNInAM kulAnAm, grAmaNyAm grAmaNini kule ; evam-kA kartRNA, katre kartRNe, kartuH kartRNaH, koM: kartRNoH, kartRNAm 2, ri Li; zu vine, zu vinA, vyo vano, juvo vini; mUrva mRdu, mRto mRgu, mRdvoH mRdunoH, mRdau mRduni ; citragave citraguNe; atirAyA atiriNA ; atinAvA atinunA ; ahaMyave ahaMyune ; kumArIvAcaratIti kvip, kumArIvecchatIti kyan, vip, kumArya kumAriNe kulaay| anyata iti kim? trapuNe,
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 240 jatune, pIlune phlaay| TAdAviti kim? grAmaNinI zucinI kule| svara iti kim ? grAmaNibhyAM kulAbhyAma, grAmaNibhiH kulaiH| nAmina ityeva? kIlAlapena kulen| napuMsaka ityeva? kalyANyai brAhmaNyai / / 62 / / / sUtrArtha - vizeSyanA kAraNe napuMsakaliMgamAM vartatuM nAmyanta nAma TA vigere sAdi pratyayo paramAM vartatA vikalpa puMvad (puliMga zabda sadaza) thAya che. sUtrasamAsa - rA narvica sa = diH (60) tasmin = TADo vivaraNa :- (1) pUrvasUtrathI anuvartatuM rAnI pada temaja sUtravRtti anyata: pada A sUtramAM anuvartamAna napuMsaka zabdanuM vizeSaNa che. temaja pUrvasUtramAM navuM zabda SaSThayanta hato, paraMtu 'arthavaza vimavifAma:' nyAyathI A sUtramAM tene prathamAnta rUpe grahaNa karyo che. (2) zaMkA - sUtramAM anyata: padanA badale vizeSyata: pada mUkavuM joie. jethI bIjA game tenA nahIM paNa mAtra vizeSyanA ja kAraNe napuMsakaliMgamAM vartatA nAmanuM sUtramAM grahaNa thaI zake. samAdhAna - sUtramAM anyataH Ama sAmAnyapada mUkIe to paNa maca tarIke vizeSyanuM ja grahaNa saMbhave che. kemake zabdane vizeSya sivAya bIjA koinA vize liMgano anvaya saMbhavato nathI. Azaya e che ke liMganI vyavasthA be prakAre jovA maLe che. keTalAka zabdone bIjAnA kAraNe nahIM paNa svataH (mULathI) ja liMgano anvaya thayelo hoya che. jemake dha, madhu vigere jAtivAcaka zabdone mULathI ja napuMsakaliMgano anvaya thayo hoya che. jyAre keTalAka zabdone anyanA (vizeSyanA) kAraNe liMgano anvaya thato hoya che, jemake vizeSya evA guNa, kriyA ane dravyanA saMbaMdhI vigere zabdone A paTTavigere vizeSaNa zabdone potAnuM svAbhAvika koI liMga hotuM nathI. teo je vizeSyanI sAthe joDAya te vizeSyanA liMganuM grahaNa karI letA hoya che. jemake duH punAna, padya strI ane paTu vanasthaLe anukrame puliMga, strIliMga ane napuMsakaliMga vizeSyo pramANe padu zabdane anukrame puliMga, strIliMga ane napuMsakaliMgano anvaya thayelo jovA maLe che. to A rIte banyataH eTale vizeSya evA guNa, kriyA ane dravyanA saMbaMdhanA nimitte tat tarliMga rUpe thai che pravRtti jemanI evA zabdo jaNAtA hovAthI sUtramAM virodhyataH pada mUkavAnI koI jarUra nathI. (3) zaMkA - A sUtramAM anyata: napuMsa: pumAna (pati) A pramANe vAta karI che. paNa je samaye zabda vizeSyavaze napuMsakaliMga hoya te ja samaye te puMliMga paNa zI rIte thai zake? (A) (a) guNa - zopano rasazopanA vRddhi, zopanuM rUpam (b) kriyA - vapano vAva, patA ti: panna "mananuM, (c) dravya - 5TuH pumA, paTvI strI, Tu nam.
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ che.dara 241 samAdhAna - tamArI vAta sAcI che. paNa parArthe pradhumana: zabdo vatamattA iva Amati B) nyAyanA kAraNe A sUtravartI pumAn zabda 'puliMga' arthane nahIM paNa puliMga zabda sadaza" arthane jaNAve che. tethI A sUtramAM je samaye zabda vizeSyavaze napuMsakaliMga hoya te ja samaye tenI puliMga thavAnI vAta nathI. paNa te zabdanI puliMga zabdasadaza thavAnI vAta che. Azaya e che ke 'parArthe pradhumana: 'nyAyapramANe paranA (anyazabdanA) arthanA vAcaka rUpe vaparAto zabda jo te virodha Ubho thavAnA kAraNe potAnA arthanuM pratipAdana na karI zakato hoya to te sAzyAtmaka saMbaMdhanI sahAyathI vapratyaya vinA paNa sAdagdhArthane jaNAve che. jemake nirmANava: sthaLe parArtha mANavaka (bALaka) mATe mana zabdano prayoga karAtA mANavaka kyAre paNa agni rUpe saMbhavato na hovAthI ahIM virodha Ubho thAya che. tethI potAnA agni (Aga) arthanuM pratipAdana karavAne asamartha ni zabda ahIM agnimAM jema tejasvitA hoya che tema mANavAmAM paNa tejasvitA jovA maLatI hovAthI ubhayamAM sadaza evI tejasvitA guNanA sAkSAtmaka saMbaMdhanI sahAyathI va pratyaya vinA paNa 'agni sadaza" arthane jaNAve che. tethI ahIM 'agni evo mANavaka artha pratIta nathI thato, paNa 'agni sadaza mANavaka artha pratIta thAya che. e ja rIte koi brahmadatta na hoya tevI vyaktine mATe zrehattoDa kahevAmAM Ave to ahIM parArtha malam eTale brahmadaretara vyakita kyAreya brahmadara rUpe saMbhavato na hovAthI virodha Ubho thAya che. tethI potAthI vAcya brahmadatta padArthanuM pratipAdana karavAne asamartha brahmadatta zabda ahIM brahmadatta vyakitamAM jevIguNa-kriyA jovA maLe che tevA prakAranI ja guNa-kiyA te brahmadaretara vyaktimAM paNa jovA maLatI hovAthI ubhayamAM sadaza tAdaza guNa-kriyAnA sAkSAtmaka saMbaMdhanI sahAyathI vapratyaya vinA paNa "brahmadatta sadaza" arthane jaNAve che. tethI ahIM 'A arthAt brahmadaretara vyakti brahmadatta che" Avo artha pratIta nathI thato, paNa A brahmadatta sadaza che' Avo artha pratIta thAya che. tenI jema prastutamAM paNa parArtha macataH napuMsa: zabda mATe punA zabdano prayoga karAtA vizeSyavaze napuMsakaliMga banelo zabda te kALe ja puMliMganuM grahaNa karavAne asamartha hovAthI virodha Ubho thAya che. tethI potAnA puliMga arthanuM pratipAdana karavAne asamartha pumAna zabda peliMga zabdomAM je dharmo hoya che tene sadaza napuMsakaliMga zabdomAM vartatA dharmonA sArazyane laIne pratyaya vinA paNa puMliMga sadaza" arthane jaNAve che. tethI ahIM vizeSyavaze napuMsakaliMga banelo zabda puliMga thAya che' Ama artha nathI thato. paNa vizeSyavaze napuMsakaliMga banelo zabda puliMgazabdasadaza thAya che" Avo artha thAya che. tethI tamArA praznane avakAza nathI. zaMkA - anyataH napuMsakaliMgazabdomAM puliMgazabdone sadaza evA kayAM dharmo che? ke je dhamanA sadazyane laIne va pratyaya vinA paNa temanA mATe puMliMgazabdasadazArthaka pumAna zabdano prayoga karyo che? (A) bu.nyAsamAM mA vizeSaNopanA va..jmAva: cad' paMkita darzAvI che. paNa vidvAnajano teno artha prastuta vAta sAthe saMgata kare. pU. lAvaNya sUri ma.sA.e. nyA. samu. taraMga-59 mAM zabdazaH A sUtrano jaeNnyAsa darzAvyo che. paNa temAMthI uparokta paMkita na darzAvatA +++++' AvuM cihna darzAvyuM che. (B) para = anyazabdanA arthanA vAcaka rUpe vaparAto zabda vat pratyaya vinA paNa vArtha ne = sAdakSArthane jaNAve che.
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana , samAdhAna :- napuMsakaliMgazabdomAM puliMgazabdone sadaza Ama to koi liMgadharmo prasiddha nathI. chatAM 'mAvini bhUtavaDupacAra:'nyAyathI bhaviSyamAM prApta thanArA dharmo jANe vartamAnamAM prApta thai gayA che ema karIne te vartamAna prApta dharmonA sAdazyane laine vat pratyaya vinA paNa vartha zabdono tathA prakAre zabdaprayoga thato hoya tevo lokavyavahAra jovA maLe che. jemake koi brahmadattane sadaza dharmothI rahita vyakti '"A bhaviSyamAM brahmadattane sadaza guNa-kriyAdi dharmone prApta kare'' te mATe bhaviSyamAM prApta thanArA te dharmo jANe vartamAnamAM prApta thai gayA che ema karIne vartamAnaprApta te guNa-kriyAdi rUpa dharmonA sAdazyane laine va pratyaya vinA paNa 'jJa brahmavattaH ' (A brahmadattane sadaza che) Ama vartha zabdaprayoga thato jovA maLe che. tenI jema prastutamAM paNa puMliMgazabdone sadaza liMgadharmothI rahita anyataH napuMsakaliMgazabdo bhaviSyamAM liMgazabdone sadaza "anAmbare0 1.4.64' sUtrathI r Agama na thavo' vigere liMgadharmone prApta kare te mATe bhaviSyamAM prApta thanArA te liMgadharmo jANe vartamAnamAM prApta thai gayA che ema karIne vartamAnaprApta te '- Agamano abhAva' vigere liMgadharmonA sAdazyane laine vat pratyaya vinA paNa temanA mATe 'anyataH napuMsa: punAn mati' (vizeSyavaze napuMsakaliMga banelo zabda puMliMgazabdasadaza thAya che.) Ama varSa pumAn zabdano prayoga thai zake che. A rIte 'vini bhUtavaDupacAra:' nyAyane laine anyataH napuMsakaliMgazabdomAM vartatA puliMgazabdone sadaza 'n Agamano abhAva' vigere upacarita liMgadharmonA sAdazyane laine vat pratyaya vinA paNa temanA mATe puMliMgazabdasadazArthaka pumAna zabdano prayoga karyo che. 242 (4) zaMkA H- A sUtrathI anyataH napuMsakaliMga zabda puMliMgazabdasadaza thavAthI zuM phaLa prApta thaze ? samAdhAna H - jema puMliMga zabdone 'anAvare0 1.4.64' sUtrathI r Agama temaja 'vinave 2.4.67' sUtrathI hrasvavidhi nathI thatI tema A sUtrathI anyataH napuMsakaliMgazabdo puMliMgazabdasadaza thavAthI temane paNa v Agama ane hrasviivadha nahIM thAya. ahIM yAda rAkhavuM ke 'anAmvare0 1.4.64' sUtrathI jema napuMsakaliMga nAmone uddezIne n Agama rUpa kAryanuM vidhAna karyuM che, tema TA vigere svarAdi pratyayo paramAM vartatA puMliMga nAmone uddezIne A vyAkaraNamAM 'puliMga nAmone amuka kArya thAya che' Ama koi kAryonuM vidhAna nathI karyuM.(A) AthI Ta vigere svarAdipratyayo paramAM vartatA puliMga nAmonuM svakIya koi kArya vidyamAna na hovAthI A sUtrathI anyataH napuMsakaliMga nAma puMvat thatA temanA mATe napuMsakaliMga nAmone uddezIne thatA t Agama ane hrasvavidhi rUpa kAryanA niSedha rUpa phaLa darzAvyuM che.(B) (A) 'zasoDatA sarthe na: putti 6.4.41' sUtramAM puMliMga nAmane uddezIne zas pratyayanA s ne r AdezanuM vidhAna karyuM che. paNa zat pratyaya dvitIyA bahuvacanano che, jyAre uparokata vAta to TA vigere svarAdi pratyayo para chatAM puMliMga nAmone uddezIne koi kAryanuM vidhAna na karavAnI che. A vAta dhyAnamAM rahe. (B) srIliMga nAmone r Agama ane svavidhi rUpa kArya saMbhavatuM ja nathI. anyathA temano paNa puMvadbhAva karI v Agama ane hrasvavidhinA niSedha rUpa phaLa prastutamAM darzAvAta.
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.62 (5) dRSTAMta - ((i) thI (xiv) sudhInA dRSTAMtomAM sarvatra kula zabhane vizeSya 3ye sevo) (ii) grAmaNye (iii) grAmaNyaH * 'kvibvRttera0 2.1.58' * 'so ruH 2.1.72' * 'ra: padAnte0 9.3.53' * 'kvibvRttera0 2.1.58'- * 'so ruH 2.1.72' * 'raH padAnte0 1.3.53' -> (i) grAmaNyA * 'klibe 2.4.97' * 'anAmsvare0 1.4.64' * 'so ruH 2.1.72' * 'raH padAnte0 1.3.53' grAmaNI + TA grAmaNy + TA = grAmaNyA / (iv) grAmaNyaH grAmaNI + Gas grAmaNy + Gas grAmaNyar grAmaNyaH = grAmaNyaH / (viii) grAmaNinA grAmaNI + De grAmaNy + De grAmaNI + TA - grAmaNi + TA - grAmaNin + TA -> - = grAmaNye | = grAmaNinA / (v) grAmaNyo : grAmaNI + os grAmaNy + os grAmayor grAmaNyoH = grAmaNyoH / (ix) grAmaNine (vii) grAmaNyAm 2.1.58 ' grAmaNy + Am = grAmaNyAm / ahIM sarvatra A sUtrathI anyataH napuMsakaliMga nAmono puMvadbhAva thatA r Agama ane hrasvavidhi na thai. * grAmaNI + Gi 'niya Am 1.4.59 ' grAmaNI + Am, 'kvibvRttera0 grAmaNI + De grAmaNi + Ge grAmaNin + Ge = grAmaNine / grAmaNI + Gasi grAmaNy + Gasi grAmaNya grAmaNyaH (vi) grAmaNyAm (x) grAmaNinaH = grAmaNyaH / = grAmaNI + Am grAmaNy + Am = grAmaNyAm / grAmaNinaH / grAmaNI + Gasi grAmaNi + Gasi grAmaNin + Gasi grAmaNinar grAmaNinaH 243 (xi) grAmaNina: grAmaNI + Gas grAmaNi + Gas grAmaNin + Gas grAmaNinar grAmaNinaH = grAmaNinaH /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 244 (xii) grAmaNinoH (xiii) grAmaNInAm (xiv) grAmaNini grAmaNI + os grAmaNI + Am grAmaNI + Gi * 'klibe 2.4.97' - grAmaNi + os grAmaNi + Am grAmaNi + Gi * anAmsvare0 1.4.64' - grAmaNin + os grAmaNin + Am grAmaNin + Di * 'so ruH 2.1.72' - grAmaNinor * 'ra: padAnte0 1.3.53' - grAmaNino: = graamnninoH| = graamnniinaam| = graamnnini| 1:- grAmaNi + TA vigaire avasthAmA 52 mepA 'kvibvRttera0 2.1.58' sUtrathI grAmaNi nAi no y mAheza na 42 // anAmsvare0 1.4.64' sUtrathA na bhAgama bharI chau ? samAdhAna :- tenAle 72||- (a) iduto'stre0 1.4.21' sUtramA astreH mApramANe strI za064 panarI mApAtanuM zAyana :puMcha ? '52 mevA 5 // iy, uv, y mAne va mAhezo i 4|2|nt - u ta nAmo saMbaMdhI anya kAryo dvArA bAdhita thAya che. tethI rUkArAnta rAma nAma saMbaMdhI AgamAtmaka kArya dvArA para evA 'kvibvRttera0 2.1.58' sUtrathI prApta y mAhezano mA55pAthA pUrvan mArAma rIme chI. (b) 'AdezAdAgamaH' nyAya pramANe Adeza karatA AgamAM baLavAna gaNAvAthI Agama pahelA thAya. AthI pUrve 6 Adeza na karatA na Agama karIe chIe. (xv) kA (xvi) katre - * kartR + TA , kartR + De, * 'ivarNAde0 1.2.21' - ka + TA = kartA, ka + u = kreN| (xvii) kartuH - * kartR + Gasi , Gas, * 'Rto Dur 1.4.37' - kartR + Dur, * 'DityantyaH 2.1.114' - ka + Dur = kartur, * 'ra: padAnte0 1.3.53' - krtuH| (xviii) koM: - * kartR + os, * 'ivarNAde0 1.2.21' - katr + os, * 'so ruH 2.1.72' - kor, * 'ra: padAnte0 1.3.53' - ktroNH| (xix) kartRNAm - * kartR + Am, * 'hasvApazca 1.4.32' - kartR+ nAm, * 'dIghoM nAmya0 1.4.47' thI- kartRnAm, * raghuvarNAn0 2.3.63' - krtRnnaam| (xx) kartari - * kartR + Di', * 'ajhai ca 1.4.39' - kartar + Di = krtri|
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.62 245 * ____ kartRNe kartRNas * * * (xxi) kartRNA (xxii) kartRNe (xxiii) kartRNaH kartR + TA kartR + De kartR + Gasi , Gas * 'anAmsvare0 1.4.64' - kartRn + TA kartRn + De kartRn + Gasi Gas * 'raghuvarNAn0 2.3.63' - kartRNA * 'so ru: 2.1.72' - kartRNar * 'ra: padAnte0 1.3.53' - kartRNaH = krtRnnaa| = krtRnne| = krtRnnH| (xxiv) kartRNoH (xxv) kartRNi kartR + os kartR + Di * 'anAmasvare0 1.4.64' - kartRn + osa kartRn + Gi * raghuvarNAn0 2.3.63' - kartRNos kartRNi * 'so ruH 2.1.72' - kartRNor * 'ra: padAnte0 1.3.53' - kartRNoH = krtRnnoH| = krtRnni| (xxvi) kartRNAm - * kartR + Am, * 'hasvApazca 1.4.32' - kartR + nAm, * 'dIrgho nAmya0 1.4.47' - kartRnAm, * 'raghuvarNAn0 2.3.63' - krtRnnaam| kartR + Am avasthAmA mA sUtrathI byAre kartR za6 puMpatthaze tyAre 'hasvApazca 1.4.32' sUtrathI Am no nA Adeza thai ja prayoga siddha thaze ane jyAre vikalpa pakSe A sUtrathI te puMvat nahIM thAya tyAre paNa 'anAmsvare0 1.4.64' sUtrathIn mAgama na yatAM hrasvApazca 1.4.32' sUtrathI Am no nAm mAheza 57 kartRNAm prayoga siddha thaze. 'anAmsvare0 1.4.64' sUtramA Am sipaayn| sva pratyayo 52mA partatA na mAgabharnu vidhAna cha. mAthI kartR + Am avasthAmA na mAma nahIM thAya. zaMkA - jo ubhayapakSe kartuLa prayoga ja siddha thavAno hoya to brahavRttimAM be vAra zartuLam prayoga kema darzAvyo che? samAdhAna - banne pakSe ekasarakhA ja prayoga siddha thAya che, AmarUpano nirNaya thai zake te mATe be vAra prayoga darzAvyo che. bAkI tenuM bIjuM koi phaLa nathI. (xxvii) zucaye - * zuci + Ge, * 'Dityaditi 1.4.23' - zuce + Ge, * 'edaito0 1.2.23' - zucay + u = shucye|
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (xxviii) zuceH - * zuci + Gasi Gas, * 'Dityaditi 1.4.23' - zuce + Dasi : Das, * 'edodbhyAm0 1.4.35' - zuce + r, * 'ra: padAnte0 1.3.53' - shuceH|| (xxix) zucyoH - * zuci + os, * 'ivarNAde0 1.2.21' -- zucy + os, * 'so ruH 2.1.72' - zucyor, * 'ra: padAnte0 1.3.53' - zucyoH / (xxx) zucau - * zuci + Gi, * 'DiauM 1.4.25' - zuci + Dau, * 'Dityantya0 2.1.114' - zuca + Dau = shucau| zucine, zucinaH, zucinoH, zucini prayogonI sAdhani / grAmaNine vigaire prayogo prabhAga samanapI. (xxxi) mRdave - * mRdu + Ge, * 'Gityaditi 1.4.23' - mRdo + De, * odauto0 1.2.24' - mRdav + u = mRdve| (xxxii) mRdo: - * mRdu + Dasi Das, * 'Dityaditi 1.4.23' - mRdo + Gasi Gas, * 'edodbhyAm0 1.4.35' - mRdo + r, * 'ra: padAnte0 1.3.53' - mRdoH| (xxxiii) mRdvoH - * mRdu + os, * 'ivarNAde0 1.2.21' - mRd + os, * 'so ruH 2.1.72' - mRdvor, * 'ra: padAnte0 1.3.53' - mRdvoH / (xxxiv) mRdau - * mRdu + Gi, * 'Diau~ 1.4.25' - mRdu + Dau, * 'Dityantya0 2.1.194' - mRd + Dau = mRdau| mRdune, mRdunaH, mRdunoH, mRduni prayogonI sAdhani grAmaNine vigaire prayogo prabhAga samanapI. (xxxv) citragave - * 'ekArthaM cAne0 3.1.22' - citrA: gAvaH yasya tad = citragau, * 'klibe0 2.4.97' - citragu + De, * mA sUtrathI balApa thAthI 'klibe0 2.4.97' sUtrathI thye| svamApana nipani thapAthI puna: citragau + De, * 'gozcAnte0 2.4.96' - citragu + Ge, * 'Gityaditi 1.4.23' - citrago + De, * 'odauto0 1.2.24' - citragav + u = citrgve| (xxxvi) atirAyA - * rAyamatikrAntam = atire, * 'klibe0 2.4.97' - atiri + TA, * mA sUtradhI ghupamA thavAthI 'klibe0 2.4.97' sUtrathI thayekSA svabhAva nivartana pAthI puna: atire + TA, * 'edaito0 1.2.23' - atirAy + TA = atiraayaa| (xxxvii) atinAvA - * nAvamatikrAntam = atino, * 'klibe0 2.4.97' - atinu + TA, * mAsUtrathI puMpamApathavAthI 'klibe0 2.4.97' sUtrathA thye| svabhAvatuM nivartana thavAthI punaH atinau + TA, * 'odauto0 1.2.24' - atinAv + TA = atinaavaa|
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.62 247 ahamityastyasya = ahaMyu + Ge nI saadhni| mRdave prayoga prabhAge 42vAthI ahaMyave prayoga siddha thaze. = (xxxviii) kumArye - 'kartuH kvip0 3.4.25 ' kumArI dhAtu, 'kvip0 5.1.148 kumArI + kvip 12nAra), (athavA jIla rIte) 'amAvyayAt 0 3.4.23 ' kumArImicchatIti kyan = kumArI + kyan = kumArI dhAtu, 'kvip0 5.1.1948 'kumArIyatIti kvip = kumArIya + kvip (0), 'ataH 4.3.82' kumArIy + kvip, 'yvoH pvay0 4.4.121' * 'klibe0 2.4.97' - kumAri + Ge, hrasvabhAvanuM nivartana thavAthI punaH kumArI + Ge, - kumAry + dai = kumArye / kumArI + kvip = kumArI nAma (artha- dubhArI ne 62chanAra ), sUtrathI puMvadbhAva thavAthI 'klibe0 2.4.97' sUtrathI thayelA ' (A) strIdUta: 1.4.29 ' kumArI + dai, 'ivarNAde0 1.2.21' (xxxix ) citraguNe citragau citragu + citragun + citraguN + * 'klibe0 2.4.97 ' -> * 'anAmsvare0 1.4.64' - * 'raSRvarNAn 0 2.3.63' - * 'klibe0 2.4.97 ' * 'anAmsvare0 9.4.64' - * 'raSRvarNAn0 2.3.63' - = (xlii) ahaMyune ahaM + | citraguNe | = ahaMyun + Ge | ahaMyune / kumArIvAcaratIti kvip = kumArI + kvip (0) kumArI nAma (artha - bhArI nepuM khAyarAga = (xl) atiriNA atirai atiri + TA atirin + atiri+ = atiriNA / (xli) atinunA atinau atinu + TA atinun + TA | atinunA / (xliii) kumAri kumArI kumAri + De kumArin + Ge kumAriN + Ge kumAriNe / = = (A) kumArI zabda hAla to cuMvat che. chatAM te bhUNathI nityastrIliMga hovAthI bhane strIdUtaH 1.4.29 ' sUtramAM nityastrIliMga ++ kArAnta- kArAnta nAmathI paramAM vartatA tatsaMbaMdhI ke anyasaMbaMdhI hit pratyayonA hai vigere Adeza thatA hovAthI mArI zabdathI paramAM ke no re Adeza karyo che.
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (6) vizeSya vaze ja napuMsakaliMgamAM vartatuM nAmyanta nAma puMvat thAya evuM kema? (a) pun (b) jAne () vastune jAya + 10 + ? vItu + + 'manArUM 2.4.64' - 2puna + + nan + ke vastun + ? 'pR0 23.62' trapu + ke = trapu. = nAno = vastune tArA ahIMpu vigere zabdo jAtipravRttinimittaka zabdo hovAthI temane vizeSyavaze napuMsakaliMgano anvaya nathI thayo, paNa teo mULathI ja napuMsakaliMga zabdo che. tethI A sUtrathI temano puMvadbhAvana thavAthI temane 'manA svare 2.4.64' sUtrathI - Agamano niSedha na thayo. zaMkA - vastune prayoga pAchaLa pattAva anuprayoga kema karyo che? samAdhAna - vItu zabda vRkSavAcI ane phaLavAcI banne prakArano maLe che. temAM vRkSatva ne vyApya nutva jAtipravRttinimittaka vRkSavAcI nu zabda puMliMga che, jyAre ttatva ne vyApya pItRtva jAtipravRttinimittaka phaLavAcI vanu zabda napuMsakaliMga che. ahIM phaLavAcI napuMsakaliMga pIlu zabdanuM grahaNa karyuM che teno bodha thAya te mATe nAya A pramANe anuprayoga karyo che. 'pIDa ti (3VT.ra8)' sUtrathI supratyaya lAgI niSpanna vInu zabda vRkSavAcI che ane e ja vRkSavAcI pItu zabdane (phaLa svarUpa) vikAra arthamAM pratyaya lAgyA bAda jo 6.2.18 sUtrathI maLuM pratyayano lopa thatA niSpanna vItu zabda phaLavAcI che. () vigere ja svarAdi pratyayo paramAM vartatA vizeSyavaze napuMsakaliMgamAM vartatuM nAmyantanAma puMvat thAya evuM kema? (a) prALanI (b) cinI mane grAmaNI zuci + au ja vitta 2.4.17 - praLi + o jagorI. 19416 zAmaLi + huM zuri +{. jaganA svare 2.4.64' - maNin + $ rin + $ = grAmaLinI ahIM svarAdi o pratyaya paramAM che. paNa te TAke pachIno svarAdi pratyaya na hovAthI puMvarbhAva thayo.
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.63 249 (8) TA vigere svani pratyayo 52mA Doya tyAre mAsUtrathA bajhAva thAya meDama ? (a) grAmaNibhyAM kulAbhyAm (b) grAmaNibhiH kulaiH grAmaNI grAmaNi + bhyAm * 'klibe0 2.4.97' - * 'so ruH 2.1.72' - * 'ra: padAnte0 1.3.53' - grAmaNI grAmaNi + bhis grAmaNibhir grAmaNibhiH = graamnnibhiH| = graamnnibhyaam| bhalI TA 57 / / bhyAm-bhis pratyayo 52mA cha, 57 mI svarA na khopAthI padamA na yo. (9) vizeSyapaze napuMsaliMgamA patatuM nAbhyanta 6 nAma pat thAya bhecha ? (a) kIlAlapena kulena - * kIlAlaM pAtIti kvip (0) = kIlAlapA, * 'klibe0 2.4.97' - kIlAlapa + TA, * 'TAGasorina0 1.4.5' - kIlAlapa + ina, * 'avarNasye0 1.2.6' - kiilaalpen| ahIM nAnapa nAmanAmyAna hovAthI puMvadbhAvana thayo. (10) nAbhyanta nAma vizeSyapaze napuMsaliMgamai or qk neme bhema? (a) kalyANyai brAhmaNyai - * kalyANI + De, * 'striyA GitAM vA0 1.4.28' - kalyANI + de, * 'ivarNAde0 1.2.21' - kalyANy + dai = klyaannyai| makhI nAmyanta kalyANI nAma vizeSyavaze strIliMgamA patatuM khopAthI ghubalApana yo / / 62 / / dadhyasthi-sakthyakSNo'ntasyAn / / 1.4.63 / / (3) bR.va.-'dadhi, asthi, sakthi, akSi' ityeteSAM napuMsakAnAM nAmyantAnAmantasya tatsambandhinyanyasambandhini vA TAdau svare pare 'an' ityayamAdezo bhvti| danA, dadhne, dadhni, dadhani ; asthanA, asthne, asthina, asthani ; sakthnA, sakthne, sakthni, sakthani ; akSNA, akSNe, akSNi, akSaNi ; paramadanA, paramAsthnA, paramasakthanA, paramAkSNA, atidadhnA, atyasthnA, atisakthnA, atyakSNA, priyadadhnA, samAsAntavidheranityatvAt kac na bhavati / priyAsthnA zunA, dRDhasakthnA zAkaTena, sthUlAkSNA ikSuNA, asvAGgatvAt "sakthyakSNaH svAGge" (7.3.126.) iti samAsAnto na bhvti| atidadhnyA striyA, priyAsthnyai zunyai, atrAnAdeze sati nAntatvAd ddiiH| TaoNdAvityeva?
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (9) (10), pinI, pIniA svara tyeva? dhimyAm, vRddhimi:| napuMsacetyeva? ghAtItvavaMzIno vRddhi:, kRSinAmA vA, dadhinA, dadhaye / dadhnA, atidadhnA kulenetyAdau vizeSavidhAnAt paramapi nAgamamanAdezo bAdhate / / 63 / / (11) sUtrArtha : sUtrasamAsa : napuMsaka dhi, asthi, sathyi ane kSi A nAmyanta nAmonA aMtyavarNano tenA saMbaMdhI ke anyasaMbaMdhI - vigere svarAdi pratyayo paramAM vartatA an Adeza thAya che. sthisa--kSi (sa.a.)| dadhi ca asthi ca sakthi ca akSi caiteSAM samAhAraH = tasya = dadhyasthisakthyakSNaH / vivaraNa :- (1) zaMkA:- sUtravartI sthisavaththAH SaSThacanta pada che ane SaSThI vibhakti saMbaMdha arthamAM thAya che, tethI Si vigere nAmo saMbaMdhI ja TA vigere pratyayo paramAM vartatA A sUtranI pravRtti thavI joie. to tatsaMbaMdhI ke anyasaMbaMdhI Ta vigere pratyayo paramAM vartatA sUtrapravRttinI vAta kema karI che ? samAdhAna :- SaSThacanta (svimavadhyAH padano anvaya TAhi nI sAthe nathI, paNa ('Si vigerenA aMtyano' Ama) sUtravartI kAryivAcaka antasya padanI sAthe che. arthAt te sUtravartI antasya padanuM vizeSaNa che. have eka vAra antasya padanI sAthe anvaya thavAnA kAraNe SaSThI caritArtha thai gai, pachI pharI teno anvaya Tali nI sAthe na thai zake. AthI Tavi pratyayone viSe Si vigere nAmonI saMbaMdhitA na jaNAtA mAtra teonI paravartitA ja jaNAtI hovAthI tatsaMbaMdhI ke anyasaMbaMdhI - vigere pratyayo paramAM vartatA sUtrapravRttinI vAta karI che. (2) dRSTAMta - * 'vasthi0 1.4.6rU' * 'anoDa6 2.2.208' -> 4 'phaLa vA0 2.2.201' (i) nA dadhi + TA dadhan + TA dadhn + TA (ii) e = FLAT! Si + ke dadhan + De b + = (iii) kha khe| dadhi + Gi dadhan + Gi | dadhn + Gi nA = nA ahIM 'rUDo vA0 2.2.201' sUtranI pravRtti thAya tyAre khi ane na thAya tyAre vikalpapakSe vani prayoga siddha thAya che. (iv) ni = dadhi + Gi dadhan + Gi
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.63 251 vigere sarvaprayogonI sAdhanikA khA vigere prayogo pramANe samajavI. (3) zaMkA - sUtramAM Si vigere nAmonA aMtyane ma AdezanI vAta karI che, paramapi vigere nAmonA aMtyane nahIM. to paramajhA prayogasthaLe A sUtranI pravRtti kema karo cho? samAdhAna - sUtravartI napuMsakaliMga evA pi vigere je che teo TAdi sAdi pratyayo dvArA AkSipta nAmarUpa prakRtinA (pa vigere nAmo' A pramANe) vizeSaNa che. tethI vizeSamanta: 7.4.223' paribhASA pramANe vizeSaNa e vizeSya rUpa samudAyanuM aMtyaavayava banavAthI pa vigere nAmo jemanA aMtamAM hoya tevA parama vigere nAmone paNa A sUtranI pravRtti thaI zake che. AthI paramaMA sthaLe sUtrapravRtti karI che. zaMkA - bhale tame pi vigere jemanA aMtamAM hoya tevA paramavA prayogasthaLe A sUtranI pravRtti karo. paraMtu A sUtramAM pUrvasUtrathI napuMsaka padanI anuvRtti Ave che. tethI ja vigere aMtavALA nAmo napuMsakaliMgamAM vartatA hoya to ja A sUtranI pravRtti thavI joie. to napuMsakaliMgamAM na vartatA priyAztA nA vigere sthaLe A sUtranI pravRtti kema karo cho? samAdhAna - pUrvasUtrAnuvRtta napuMsacapadano jo sUtravartI sthivisma: padanI sAthe anvayathAya to 'napuMsaka evA ya vigere nAmonA...' Avo artha prApta thAya ane jo teno TAdi sAdi pratyayo dvArA sUtramAM AkSipta nAnaH pada (nAmarUpa prakRti) nI sAthe anvaya thAya to pi vigere napuMsakaliMga nAmonA...' A rItano artha prApta thAya. AthI jo nAna: padanI sAthe anvaya svIkArIe to tamArA kahyA mujaba A sUtranI pravRjyarthe nAma cAhe pi vigere hoya ke pi vigere aMtavALuM hoya paNa te napuMsavaca vizeSaNathI viziSTa hovAthI tenuM napuMsakaliMgamAM vartavuM Avazyaka bane. paraMtu zratAnumitayo zroto vidhirvatIyA)'nyAya pramANe napuMsavaccapadano anumita evA nA: padanI sAthe anvaya na thatA sUtramAM sAkSAt kahevAyela zrauta sivaccakka: padanI sAthe anvaya thAya che. tethI napuMsakaliMga evA ya vigere nAmonA....' artha prApta thatA pi vigerenuM napuMsakaliMgamAM vartavuM Avazyaka bane che, nahIM ke rAya vigere aMtavALA nAmonuM. tethI prayAA gunA prayogasthaLe bhale pravAsthi zabda napuMsakaliMgana hoya paNa tadantavartI asthi zabda to napuMsakaliMga che ja. tethI napuMsakastha vizeSaNathI viziSTa sthisavajI: padanA arthAnusAre koI doSa na hovAthI priyA nA prayogasthaLe ame A sUtranI pravRtti karI che. ahIMA khAsa dhyAnamAM rAkhavuM ke pUrvasUvAnuvRtta napuMsavaca pada siccastha: padanuM vizeSaNa bane che. tethI A sUtramAM napuMsakaliMga evA pi vigere nAmonA...." ke vizeSamanta: 7.4.223' paribhASA pramANe (A) zrata ane anumita saMbaMdhI vidhiomAM zrutasaMbaMdhI vidhi baLavAna bane. sUtramAM sAkSAt kathita hoya te zrata kahevAya ane paribhASAthI ke pUrvasUtrathI AvatI anuvRtti dvArA je prApta hoya te anumita kahevAya.
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 'napuMsakaliMga evA vigere aMtavALAnAmonA....' artha prApta thAya che. paNa pi vigere ke pi vigere aMtavALA napuMsakaliMga nAmonA...."artha prApta nathI thato. vivigere aMtavALAnAmomAM vartatA vivigere aMzo to napuMsakaliMga che ja. tethI napuMsakaliMga pi vigere aMtavALA nAmo cAhe napuMsakaliMga hoya ke koI anyaliMgI hoya to paNa A sUtranI pravRtti thai zake che. zaMkA - 'viroSapamanta: 7.4.223' paribhASA pramANe jo pi vigere aMtavALA nAmone A sUtranI pravRtti thatI hoya to sarvatra pi vigere aMtavALAnAmone A sUtranI pravRtti thavI joie, kevaLa vigere nAmone nahIM. to bA vigere prayogo zI rIte siddha thaze? samAdhAnaH- "trapazivajazmina (rize. rU0)(A) 'nyAyathI avayavane vize paNa avayavIno vyavahAra thAya che. tethI ja vigere aMtavALA nAmomAM avayavarUpe vidyamAna kevaLa pi vigere paNa dhyantava ja gaNAvAthI kevaLa pi vigere nAmone paNa A sUtranI pravRtti thai zakatA rabA vigere prayoga siddha thai zakaze. zaMkA - "cazivamavoDanAnA (ji. . rara)(B) 'Avo paNa nyAya hovAthI nAmasthaLe avayavane vize avayavIno vyavahAra nathI thato. tethI avayavarUpa pi vigere nAmo dhvantavat na gaNAtA rakhA vigere prayogo siddha nahIM thaI zake. samAdhAna - A nyAya pratyayavidhinA viSayamAM ja nAmasthaLe avayavane vize avayavInA vyavahArano niSedha kare che. jemake - sUtrAt 6.2.220' sUtrathI cha sivAyanA zabdathI paramAM rahelA sUtraaMte hoya govA zabdane pratyaya thAya che. to te sUtrathI pratyaya kanya sivAyanA zabdathI paramAM rahelA sUtrAnta zabdane ja laIne thAya, paNa "pazivadevaspi0' nyAyathI kevaLa sUtra zabdane na thAya. kAraNa phu vigere pratyayavidhi sthaLe "capazivamavaDanAnA 'nyAya "trapazivanTe0i ' nyAyano bAdhaka bane che. paraMtu prastutamAM ya vigerenA aMtyano Adeza karavo e kAMI pratyayavidhinathI. tethI 'zivamavoDanAnA' nyAya lAgavAno ahIM avasara na vartatA 'zivamina 'nyAyathI kevaLa pi vigere nAmo dhyAvat gaNAvAthI vigere prayoga siddha thaI zakaze. (4) priyaM ja ya sa = priyapa avasthAmAM Ama to raNura:- 7.3.72' sUtrathI jU pratyaya (A) avayavane vize avayavIno vyavahAra thai zake che. smi= eka avayavane vize, capazivat = avayavI sadaza vyavahAra thai zake che. pU. mahesa gaNijI'nA nyAyasaMgrahamAM AnA badale "nAcattavari (cA. saM. 2/)' nyAya che. (B) nAma rUpa avayavanI sAthe avayavIsadaza vyavahAra nathI thato. (2 ('zivoDanAnA) vattA nAmnA0' iti ca paribhASA pratyayavidhiviSayaiva (pari. ze.32 TokA))
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.63 253 thavAthI priyayika zabda niSpanna thavA dvArA tRtIyA ekavacanamAM priyajana prayoga siddha thavo joie. paraMtu "samIkSatti-ima-saMza-rAparva-1/-narniliMdAnityaninyAyAnusAre prastutamAM samAsAntavidhi anitya banatI hovAthI jUnA abhAve A sUtranI pravRtti thavAthI priyatMA prayoga siddha thAya che. A ja rIte priyA prayogasthaLe paNa uparokata nyAyathI 'gaDA 7.rU.80' sUtrathI thatA AgamanI anityatA jANavI. (5) zaMkA - hasavA zaTena ane pUnA rakSaT A bahuvrIhisamAsa pUrvakanA prayogasthaLe asthi ane savitha zabdo anukrame zavAda ane rUkSa padArthanA aMgavAcI che. tethI bahuvrIhine aMte 'savacca: svA 7.rU.1ra6' sUtrathI dasamAsAnta thavo joie. to kema nathI karatA? samAdhAnaH- vaiyAkaraNonI paribhASA mujaba je vastu prANisthA (prAthaMga) hoya tene svIkahevAya. hasavA zona prayogasthaLe zaTa prANI na hovAthI teno aMgavAcI 0i zabda vAvAcIna kahevAya. tethI vacca: svI 7.rU.1ra6' sUtramAM apekSita aMgavAcitA rUpa nimittanI paripUrti na thavAthI DhasavanA zalAdena prayogasthaLe ame Ta samAsAtta nathI karatA. zaMkA - yUnAWA sukha prayogasthaLe ! zabda prANIvAcI che. tethI tenA svAMgavAcI gaNazabdapUrvakanA bahuvrIhisamAsanA aMte to samAsAnta karazo ne? samAdhAna - vyAkaraNazAstramAM (B)be-indriyathI laIne paMcendriya sudhInA ja jIvonuM prANI rUpe grahaNa karyuM che. tethI ekendriya imu padArthano vAcaka rukSa zabda prANIvAcI na hovAthI teno aMgavAcI Hi zabda svA vAcIna hovAthI tapUrvakanA bahuvrIhisamAsane aMte saccA : svI 7..1ra6' sUtrathI Ta samAsAnA na thai zake. (6) zaMkA :- dha sikrAntA = tidhi avasthAmAM kayAM sUtrathI strIliMgano DI pratyaya lagADI mativakhyA prayoga siddha karazo? samAdhAna - 'tovarthAt 2.4.rUra' sUtrathI kI pratyaya lagADI siddha karazuM. zaMkA - atithi nAmane 'phUtova7 2.4.rUra' sUtrathI jo ko pratyaya lagADazo to gatipi + + TA avasthAmAM tivadhi nA aMtya r ane rA pratyayanI vacce DI pratyayanuM vyavadhAna thavAthI te rUno A sUtrathI mana Adeza nahIM thaI zake. (A) avikAro'dravaM mUrtaM prANisthaM svaanggmucyte| cyutaJca prANinastattanibhaM ca prtimaadissu|| / (B) AyurucchvAsabalendriyANi prANAH, te yeSAM santi te prANinaH, te ceha (= vyAkaraNazAstre) 'prANyauSadhivRkSebhyo'vayave ca 6.3.32' ta prANaprahAnantara vRkSodhaprahAl lIniyA strI 3Syanto (2.4.28 pR.cA.)
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana samAdhAna - sArUM, to ame sarTItikrAnta thayA = tithi Ama bahubrIhisAsa karI TA pratyaya lagADI tithi + Ta avasthAmAM A sUtranI pravRtti thaI zakavAthI gati dhan + Ta avasthA prApta thatA "mano vA 2.4.22' sUtrathI 4 pratyaya lagADI tavA prayoga siddha karazuM. zaMkA - A rIte bahuvrIhisAsa karI gatidhi zabda niSpanna karazo to pyura:-sarSi0 7.rU.7ra' sUtrathI r samAsAnta thaze. tethI gati + +t+ Ta avasthAmAM nuM vyavadhAna thavAthI tiSinA aMtya no A sUtrathI san Adeza nahIM thaI zake. samAdhAna - to ame raNyatikrAntayA = gatidhi Ama tatparUSasamAsa karI atithi + Ta avasthAmAM A sUtrathI tithi nA aMtya no mana Adeza karI gatitha^) + Ta avasthA prApta thatA striya nRto. 2.4.2'sUtrathI kI pratyaya lagADI tapan + kI + avasthAmAM manocca 2.2.08' sUtrathI gatiSa nA upanya ma no lopa karI temaja rU . 2.2.22' sUtrathI TA nI pUrvamAM rahelA phI (DuM) no zU Adeza karI tivA prayoga siddha karazuM. zaMkA - uparokata sAdhanikA pramANe tapan + Ta avasthAmAM A sUtrathI thayelA AdezanA nimitte AgaLa jatAM striya nRto. 2.4.2' sUtrathI pratyaya thaI zake che. to 'tripAdanakSamvidhinimitte dipArijI' nyAyAnusAra te phI pratyaya kanoDI 2.7.208' sUtrathI potAnA nimitta evA Adeza nA ma no ghAta na karI zake. tethI tavA prayoga zI rIte siddha karazo? samAdhAna :- nyAyonI pravRtti sArvatrika nathI hotI. tethI prastutamAM 'tripAtanakSaito' nyAya anitya banato hovAthI te pratyaya potAnA nimitta evA man nAmano ghAta karI zakaze. tethI gatinA prayoga siddha thaI zakaze. priyA guno prayoganI sAdhanika gatinA prayoga pramANe samajavI. mAtra eTaluM vizeSa ke ahIM caturthIekavacanano ke pratyaya lagADavo ane pachI teno "DhiyA DitAM vALa .4.28' sUtrathI re Adeza karavo. (7) zaMkA - A sUtramAM anta pada kema muko cho? kAraNa sthiraththoDa' ATaluM ja sUtra banAvavAmAM Ave to paNa puSTayAjyastha 7.4.26' paribhASAthI sivajI: padanA aMte vartatI SaSThI vibhaktine AzrayIne pi vigerenA aMtyano ja an Adeza thavAnI prApti che. samAdhAna - sAcI vAta che. paraMtu sUtramAM antI pada na mUkIe to koI sthivaSyajI: padane paMcamyanta rUpe grahaNa karI bese, tethI sUtrano artha "di svarAdi pratyayo paramAM vartatA pi vigerethI paramAM (A) trADanA sati nAntatvAn karo (.vRtti)
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.62 255 an thAya che' Ama thAya. vaLI 'anantaH panthamyA:0 1.1.rU8' sUtrathI te an ne pratyayasaMjJA prApta thAya. tethI pratiSi + an + TA avasthAmAM ativRSTi nAmane lAgelo an pratyaya taddhitano gaNAvAthI 'avarSovargastha 7.4.68' sUtrathI pUrvanA rU no lopa thavAthI ativat + an + Ta avasthA prApta thAya ane tyArabAda 'striyAM nRto0 2.4.6' sUtrathI man nI paramAM OMI pratyaya lAgatA 'ano'sya 2.6.208' sUtrathI gan nA OM no lopa thavAthI prativar + v + DI + TA avasthA prApta thatA svyaMjanAdi pratyaya hovAthI 'nAmasid 1.2.26' sUtrathI prativadh ne pada saMjJA prApta thavAthI 'chuTatRtIyaH 2.2.76' sUtrathI tenA p no r Adeza thatA ativkhyA ne badale smRtivantyA Avo aniSTa prayoga siddha thavAnI Apatti Ave. paraMtu sUtramAM antasya padanuM grahaNa karIe to an nuM pratyaya rUpe grahaNa na thatA uparokta Apatti na AvatI hovAthI tenuM sUtramAM grahaNa karIe chIe. zaMkA :- atip + v + 1 + TA avasthAmAM 'ano'sya 2.6.208' sUtrathI lupta thayelA an nA maiM no 'AvezA: sthAnIva (AvezIva) suH' nyAyathI sthAnivadbhAva manAvAthI ativap nI paramAM have vyaMjanAdi g pratyaya na vartatA 'nAsivay o.1.ra1' sUtrathI pada saMjJA prApta thavA pUrvaka 'chuTatRtIyaH 2.2.76' sUtrathI ativas nA p no r Adeza thavAnI prApti nathI. tethI ativadyA aniSTa prayoganA vAraNArthe sUtramAM antasya pada mUkavAnI jarUra nathI. 20 samAdhAna : - sAcI vAta che. paNa tamArA kahyA mujaba jo 'pazrcAttvaya 7.4.16' paribhASAthI dhyasthitavadhyAH padanA aMte vartatI SaSThI vibhaktine AzrayIne Si vigerenA aMtyano n Adeza karIe to tame jema 'ano'sya 2.2.08' sUtrathI lupta thayelA an nA 4 no sthAnivadbhAva manAvAnI vAta karo cho tema prastutamAM paNa atidhan + Ta7 avasthAmAM A sUtrathI thayelA man Adezano 'sthAnIvAvaI0 7.4.606' sUtrathI sthAnivadbhAva^) manAvAthI arthAt tivadhana paNa ativRSTi vat manAvAthI 'striyAM mRto0 2.4.2' sUtrathI n kArAnta gativardhan nAmane AzrayIne thato ko pratyaya paNa nahIM thai zake. tethI atikhyA prayoga siddha na thavAnI Apatti Avaze. tethI atidhan + TA avasthAmAM A sUtrathI thayelA an AdezanA sthAnivadbhAvano niSedha thai zake ane tema thatA 'striyAM mRto0 2.4.2' sUtrathI ii pratyaya thavA pUrvaka tilakhyA prayoga siddha thai zake te mATe sUtramAM antasya pada mUkyuM che. (A) ahIM A vAta dhyAnamAM levI ke ladhunyAsanI paMktimAM je sannidhitvAt pada darzAvyuM che teno artha 'asat thatuM hovAthI = pUrvAvasthAvALuM manAtuM hovAthI = AdezIvat manAtuM hovAthI = sthAnivat manAtuM hovAthI' A pramANe karavo paNa 'navamasat. 2.6.60'sUtrAnusAre 'asat thatuM hovAthI' A pramANe na karavo, kAraNa LaSamasat 2.1.60' sUtramAM je asavidhi darzAvI che temAM syAdividhi karavAnI hote chate '2.1.60 thI 2.1.99' sudhInA ja sUtrothI thatI vidhinI asat thavAnI vAta karI che.
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zaMkA - sUtramAM antaca pada mUkIe eTale matidhan + Ta avasthAmAM A sUtrathI thayelA A AdezanA sthAnivadbhAvano niSedha zI rIte thai zake? samAdhAna - mAya eTale (pi vigerenA) aMtya varNano. sUtramAM mantaca pada mUkIe tethI pi vigerenA aMtya varNane je A AdezanI prApti Ave che te varNavidhi gaNAya ane varNavidhisthaLe 'thAnIvAva 7.4.201' sUtrathI sthAnivarbhAva na mAnI zakAya. tethI antasya pada mUkavAthI gatiSan + Ta avasthAmAM A sUtrathI thayelA man AdezanA sthAnivadbhAvano niSedha thai zake. keTalAka potAnA vivaraNamAM 'sUtramAM mantI pada na mUkIe to 'maneva sarvasva 7.4.207' paribhASAnusAre Si, matipi vigere AkhA nAmano Adeza thavAnI prApti Ave. tevuM na thAya te mATe sUtramAM mantI pada mUkyuM che. AvuM kAraNa darzAve che. (8) vigere ja svarAdi pratyayo paramAM vartatA A sUtranI pravRtti thAya evuM kema? (a) dhinI dadhi + au "garI: 2.4.16' - hari + $ anAre 2.4.64' - dhan + huM = dhanI. (b) thIni dadhi + jas zas ka napuMsarA ziH 1.4.' di + zi "manArU.4.64' pin + zi | kavi tIrtha .4.86" * vIr + zi = rIniA ahIM svarAdi pratyayo paramAM che. paNa teo sUtramAM apekSita vigere svarUpana hovAthI A sUtrathI nA aMtyano Adeza na thayo. (9) TA vigere svarAdi ja pratyayo paramAM hoya tyAre A sUtranI pravRtti thAya evuM kema? (a) pyAm (b) fmaH - 4 + pAm = vikhyAm ane ravi + fman = min thinika limiTa ahIMrA vigere pratyayo paramAM che paNa teo svarAdi na hovAthI rapa nA aMtano a Adeza na thayo. (10) napuMsakaliMga evA ja pi vigere nAmonA aMtyavarNano A sUtrathI san Adeza thAya evuM kema?
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.63 257 zaMkA - pi vigere zabdo svAbhAvika rIte ja napuMsakaliMgamAM varte che. jo teo anyaliMgamAM vartatA hoya to temane thatI sUtrapravRttinA niSedha mATe sUtramAM navasva vizeSaNanA anuvRttinI AvazyakatA rahe. paNa tevuM na hovAthI sUtramAM napuMsava vizeSaNanI anavRtti nirarthaka che. samAdhAna - vigere zabdo jyAre kokanI saMjJAmAM vartavAnA kAraNe yadacchAzabdaA) rUpe vartatA hoya ke pachI rAtIcaeNvaMzIta: = A rIte kriyAzabda(B) rUpe vartatA hoya tyAre teo anyaliMgamAM paNa jovA maLe che. tevA sthaLe A sUtrathI A Adeza na thaI jAya te mATe sUtramAM napuMsavastha vizeSaNanI anuvRtti sArthaka che. (a) dhinA (b) sAthe dhi + 21 dha + De :: pusi nA 2.4.24' - ravi + nA - "hityaniti 2.4.22' + = dhinA to. 2.2rU' - + = tathA ahIM yadacchAzabda ke kriyAzabda rUpe vartato pi zabda napuMsakaliMgamAM vartato na hovAthI tenA aMtyavarNano A sUtrathI san Adeza na thayo. (ii) zaMkA - gatibA himona prayogasthaLe A sUtrathI mati nA aMtyano ar Adeza thayo hovAthI A sUtra sAvakAza che ane vAranA prayogasthaLe nAsva 2.4.64' sUtrathI Agama thayo hovAthI 'manA svare 2.4.64' sUtra paNa sAvakAza che. have pa + Ta avasthAmAM banne sUtronI pravRtti prApta che. te rSe 7.4.226' paribhASAthI para hovAnA kAraNe baLavAna banAsvare 2.4.64' sUtrathI - Agama thavo joie, tene badale tame A sUtrathI dhi nA aMtyano a Adeza karI prayoga zI rIte siddha karI zako? samAdhAna - " 7.4.222' sUtramAM be sUtro paikI je parasUtra hoya tenI pravRtti karavI ema kahyuM che, paraMtu para zabdano 'iSTa' artha paNa thAya che. tethI arthe 7.4.222' sUtrano 'be sUtro paikI je ISTasUtra hoya tenI pravRtti karavI" Avo artha paNa thai zake che. tethI pa + 27 avasthAmAM banAsvara0 2.4.64' sUtra (A) zabda cAra prakAranA hoya che (a) jAti zabda - jo vigere (b) guNa zabda - suva7 vigere (c) kriyA zabda - pAka vigere (d) yadacchA (saMjJA) zabda - hindu vigere. (B) kriyA zabdo triliMga = vizeSaNa zabdo hoya che. tethI teo koipaNa liMgamAM vartI zake. [maLyAvizAbdo hi jhiyAratva trinirvAnnityastrIviSayo pItA (.4.22 bra.nyAsa)] yadacchA zabdo je padArthanI saMjJAmAM varte te padArthanA liMganuM grahaNa karI letA hoya che.
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana karatA A sUtranI pravRtti karavI iSTa hovAthI 'padhe 7.4.226' paribhASAnusAre para (= iSTa) hovAnA kAraNe baLavAna gaNAtA A sUtra dvArA 'manA svare 2.4.64' sUtrathI thatA Agamano bAdha thavAthI Maa prayoga siddha karI zakAya che. athavA jo para zabdano 'iSTa' artha na karIe to bIjI rIte paNa A sUtrathI A Adeza karI bA prayoga siddha karI zakAya che. te A rIte - 'banAsvare 2.4.64' sUtrathI ban sivAyanA koipaNa svarAdi svAdi pratyayo paramAM hoya to Agama thaI zake che. tethI te sUtrathI thatI Agamavidhi sAmAnya vidhi kahevAya. jyAre A sUtrathI pi vigerenA aMtyano a Adeza karavo hoya to paramAM TA vigere ja svarAdi sthAdi pratyayo joIe. tethI A sUtrathI thatI 3n AdezarUpa vidhi vizeSavidhi kahevAya. Ama sarvatrADapi vizeSamAM sAmAnAM vAdhya ratu sAmAncana vizeSa:'nyAyAnusAre A sUtrathI thatI man Adeza rUpa vizeSavidhi dvArA) banAsvare 2.4.64' sUtrathI thatI Agama rUpa sAmAnavidhino bodha thavAthI rannAprayoga siddha karI zakAya che. A ja rIte garabA, khe, savA vigere saghaLAya prayoga aMge paNa samajavuM sAdura nAsvare noDo 11 2.4.64 ... bR.va.-nAmyantasya napuMsakasya saMbandhinyAmvarjite syAdau svare pare no'ntaH bhvti| vAriNI 2, vAriNA, vAri, vArikhaH 2, vArikho: 2, vAri, tripuvI , trapu, trapuNe, trapu: ra, tripu: 2, puLi; ane 2, cA, , ajaH 2, 2, zani ; vALa, bitti: 2, satra paratva tivAre sati no'ntH| anAmiti kim ? vArINAm, trapUNAm, kartRNAm, eSu nAgamAbhAve nAmi sati "dIrgho nAmyatisR0" (2.4.47) hinA vIrya siddhA re ti ?i je vAre, re kapa cIvitye? toDu cUrvAnA nAmina ityeva ? kANDe, kunndde| napuMsakasyetyeva ? munI, saadhuu| tatsambandhivijJAnAdiha na bhavati-priyavAraye puMse, priyamatho : TI64nA sUtrArtha - nAmA napuMsaka nAma saMbaMdhI mAm sivAyanA svarAdi sAdi pratyayo paramAM vartatA (nAmanta napuMsaka nAmane) - Agama thAya che. sUtrasamAsa - je na gam = anAm (na ta.) anAm vAsI raNa = manIsvara: (M) tasmin = anaamsvre| vivaraNa:- (1) zaMkA - sUtramAM anta: pada kema mUkyuM che? (A) mudrita baMnyAsamAM ' vivighAnAnna vitA' pATha darzAvyo che te azuddha jaNAya che. pATha " vivighanenAitta (= A) vayitvA' Ama hovo ThIka jaNAya che.
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 259 samAdhAna - sUtramAM anna pada na mUkIe to A sUtrathI thato - 'anti: panthamyA0 2..28' sUtrAnusAra pratyaya rUpe grahaNa thAya tevuM na thatA tenuM AgamaA) rUpe grahaNa thAya te mATe sUtramAM antaH pada mUkIe chIe. zaMkA - 'manantaH puSpampI: 7.2.28' sUtrathI paMcamyarthathI vihita zabdane pratyayasaMjJA thAya che. jyAre A sUtramAM nAmanta napuMsaka nAma saMbaMdhI ja mA sivAyanA svarAdi pratyayo paramAM vartatA na karavAno hovAthI pUrvasUtrAnuvRtta napuMsaka nAma sUtramAM SaSThayanta rUpe vivakSita hovAthI sUtramAM evo kayo paMcamyartha che ke jenAthI vihita - zabdane 'mananta: paDyA .0 2.2.28' sUtrAnusAre tame pratyaya saMjJA prApta thavAnI vAta karo cho? samAdhAna - kvaci8) SaSayanA nirdeza hoya ane paMcamarthanI sAthe virodha na Avato hoya to paNa 'ananta: paMkhyA : 2..28'sUtrAnusAre pratyayasaMjJA thai zake che. jemake - 'manAve. 2.4.6' sUtramAM banAve pada SaSThayanta che. chatAM te sUtrathI thatAM mAne 'ananta: pavUkhyA:0 ..28' sUtronusAra pratyayasaMjJA thAya che. tema A sUtramAM paNa pUrvasUtrAnuvRtta napuMsya pada SaSThayanta hovA chatAM na nAkhyata napuMsaka nAmathI paramAM thavAno hovAthI paMcamyarthano avirodha hovAnA kAraNe tene pratyayasaMjJA prApta thaI zake che. AthI ame pratyaya saMjJA thavAnI vAta karI che. zaMkA - 'banAve2.4.26' sUtramAM mAre padanI AvRtti karI eka anAre padane SaSTacA rUpe ane bIjA mana padane paMcamyanta rUpe grahaNa karyuM che. tethI tasUtrastha mane paMcamyarthane avirodhI SaSThayA manAve padathI vihita hovAthI mananta: pavUkhyA: 2.7.28' sUtrathI pratyayasaMjJA thai che tevuM nathI, paraMtu paMcamA banAve. padArthathI vihita hovAthI pratyayasaMjJA thai che. AthI "paMcamyarthane avirodhI SaSayapadathI vihita zabdane paNa 'manantaH paMkhyakhyA: 2.2.28' sUtrathI pratyaya saMjJA thaI zake che" AvuM tamAruM kathana yukta nathI. samAdhAna - 'manAre 2.4.26' sUtranAM baMnyAsamAM pUrva manAveH padanI AvRtti karI eka mA padane paMcamyanta rUpe ane bIjAne zakayatta rUpe grahaNa karavAnI vAta karI che. paNa C) AgaLa jatA A rIte AvRtti karI manA padane paMcamyanta rUpe grahaNa karavAnI nA kahI che. tethI te sUtramAM paMcamyarthane avirodhI SaSacata manAve padathI vihita ja mA ne ananta: panthayA0 2..28'sUtrAnusAre pratyayasaMjJA prApta thaI hovAthI amAruM kathana yukta che. (A) phUra vyavarane mAmasya manta rUti vyakveiza: I (8.4.64 ma.graM.va.) (B) ata eva kvacid 'ajAdeH 2.4.16' ityAdau SaSThInirdeze'pi paJcamyarthA'virodhAt prtyytvaa'virodhH| (1.1.38 vAsa:) (C). ajAderityekamapi padamAvRtyA dvidhA, tatazcaikasmAt paJcamI, aparasmAt SaSThItyadoSaH, ata Aha - ajAdibhya gAvRtyetyaviA athavA mA mUt paDyanI, SaSThattameva mavA....(2.4.26 cAsa:)
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 zaMkA : A sUtrathI thatA s ne pratyayasaMjJA prApta thAya to zuM vAMdho che ? samAdhAna :- A sUtrathI thatA g ne jo pratyayasaMjJA prApta thAya to be Apatti Ave che. (a) priyA: tinna: yasya tad = priyatri + zi (gas-zas no Adeza) avasthAmAM 'trivatur0 2.1.1' sUtrathI avyavahita paramAM rahelA syAdi zi pratyayanA nimitte priyaMtra gata tra no tirR Adeza thayA bAda priyaMtiC + zi avasthAmAM A sUtrathI priyatisR nI paramAM thayelA s ne jo pratyayasaMjJA prApta thAya to have syAdi zi pratyaya rUpa nimitta avyavahita paramAM na rahevAthI "nimittamAne naimittisyADa--mAva: (A) nyAyAnusAre punaH priyatim gata tir Adezano tri Adeza thai javAnI Apatti Ave ane tethI pritikR|i iSTaprayoga siddha na thai zake. temaja (b) 'ni vIryaH 1.4.8' sUtrathI zeSa chuT pratyayo paramAM vartatA maiMnI pUrvano svara dIrgha karavAno hote chate A sUtrathI temaja (B)'svarAo 1.4.6 ' vigere sUtrothI thato pratyaya rUpe saMbhavatA ane rAna vigere prakRtino pratyaya rUpe na saMbhavatA 'pratyavA'pratyayayo: pratyayacaiva(C)' nyAyAnusAre 'ni dhairyaH 1.4.8' sUtrathI dIrghavidhi karavA mATe pratyaya rUpa n nuM ja nimitta rUpe grahaNa thai zakavAthI vanani vigere prayogasthaLa ke jayAM 'svarAo 1.4.6' vigere sUtrothI thayelo - pratyaya rUpe saMbhave che tyAM ja 'ni vIryaH 1.4.8' sUtrathI dIrgha Adeza thai zake. paNa rAnAnam vigere prayogasthaLe nahIM ane tethI rAnanam AvA aniSTaprayogo siddha thavAnI Apatti Ave che. to A rIte be Apattio Ave che. mATe A sUtrathI thatA ne pratyayasaMjJA prApta thAya temAM amane vAMdho che. jyAre sUtramAM antaH pada mUkIe to 'anantaH panthamyAH0 1.2.38' sUtrathI A sUtrathI thatA g ne pratyayasaMjJA na thai zakavAthI uparokta Apatti na AvI zake. tethI sUtramAM ame antaH pada mUkIe chIe. (2) dRSTAMta - * 'anAvare0 1.4.64' - -> : 'orI: 1.4.96' * 'dhRvaI0 2.rU.6rU' (i) vArI vAri + au vArin + van + { vAriN + I vAriNI / = (ii) vArA zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana vAri + TA van + TA | vAriN+TA vArA = (iii) vArane vAra + De vArin + Ge / vAriN + Ge vAi = (A) nimittano abhAva thatA te nimittathI thatA kAryano (naimittikano) paNa abhAva thAya. (B) 'svAccho 1.4.68' vigere sUtrothI thatA g ne paNa A sUtrathI thatA t nI jema ja pratyaya saMjJAnI prApti Ave che. (C) sUtrota zabda pratyaya rUpe ane apratyaya rUpe saMbhavato hoya to te paikI pratyaya rUpa zabdanuM ja sUtramAM grahaNa karavuM.
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.64 (vi) varjina (iv) vArika (V) vArino vAri + GasiGas vAri + os ka nAsvare 2.4.64' - vArin + GasiGas vArin + os pRva0 2.rU.darU' - vAriNa + Gasi Das vAriNa + os ja "o 2.2.72' ne vAriNor ': pAne rUbarU' ne vALa. vAoi . = vArin: = vArikA vAri + Di vArin + Di vAriNa + Gi vAriNar = vALA vAriLa prayogasthaLe vAri + A avasthAmAM Ama to va ..ra' sUtrathI varinArUno Adeza prApta che. paNa tema karIe to paravartI anya svarAdi sthAdi pratyayomAM paNa asvasvara hovAthI saghaLAya nAmanta napuMsaka nAmonA aMtyano 'rUvAre 7.2.' sUtrathI ----- Adeza thavAnI prApti Ave, tethI te nAmo nAmyA na rahetA evuM ekapaNa sthaLa bAkI na rahe ke jyAM A sUtrathI - Agama karI A sUtrane caritArtha karI zakAya. mATe A sUtra niravakAza bane. tethI 'rivAra savA' nyAyathI A sUtra dvArA vare 2.2.22' sUtrano bAdha thavAthI vAri + go vigere avasthAmAM A sUtra ja pravarte che. A rIte vAri + go avasthAmAM 'toDaa0 2.4.ra6' ane gorI: 2.4.6' sUtronI paNa prApti che. paNa A sUtra temanAthI parasUtra hovAthI A sUtranI pravRtti ja pUrve thAya che. A sUtranI pravRtti karyA pachI te sUtronI pravRtti thai zake tema hoya to karI zakAya. 25, jIM, vi: : caca tat = priya ane priyA: tinna: yastha tat = pratra vigere zabdonA trapuLI vigere prayogonI sAdhanika vAri zabdavat samajavI. mAtra eTaluM vizeSa ke ritri zabdanAM priyaMtiH vigere prayogonI sAdhanikA karatI vakhate patra + avasthAmAM A sUtrathI Agama karatA pUrve para evA tri-vatura0 2..?' sUtrathI biyatra gata tri no ti Adeza karavo ke jethI britiphA vigere prayogo siddha thai zake. zaMkA - jo tiruM Adeza karatA pUrve - Agama karIe to paNa Agama prakRtinuM aMga banatuM hovAthI "svAhAmavyavasthAAi)'nyAyAnusAre priyaMtrir gata trino paramAM rahelA sthAdi pratyayonA nimitte thato tirU Adeza thai zake che. tethI pratiphaLa vigere prayoga siddha thai zake te mATe "para kAryahovAthI tiAdeza pUrve karavo" Ama kahevAnI koI jarUra nathI. samAdhAna - je prakRtine AzrayIne Agama karAya te saMpUrNa prakRtine jo koi kArya karavAnuM hoya to "cAnavyavani' nyAyAnusAre Agama vyavadhAyaka na bane, paNa jo te prakRtinA eka aMzane kArya karavAnuM hoya to (A) potAnuM aMga (avayava) potAnuM (aMgInuM = avayavInuM) vyavadhAyaka na bane.
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana Agama avazya vyavadhAyaka bane. prastutamAM priyaMtri prakRtine AzrayIne pUrve - Agama karIe to samasta priyaMtrina prakRtino ti Adeza nathI karavAno, paNa tenA eka aMzabhUta tri no ja tirU Adeza karavAno hovAthI te kAryano - Agama vyavadhAyaka bane. Ama pUrve karelo Agama vyavadhAyaka banavAthI priyaMtina: vigere prayoga siddha na thaI zakatA hovAthI temanI siddhine mATe "para kArya hovAthI tikRAdeza pUrve karavo" Ama ame je kahyuM che te yukta che. uparokta vAta parathI A phalita thAya che ke te te kArya karavAmAM avayava bIjA avayavano vyavadhAyaka bane paNa te avayavIno vyavadhAyaka na bane." jema ke triprakRtine thayelo - AgamarUpa avayava triavayavano vyavadhAyaka bane paNa te priyaMtra avayavIno vyavadhAyaka na bane. A vAta laukika daSTAMtathI paNa siddha thAya che. jema ke devadattanI mUchane ADe teno hAtha hoya to te mUcha dekhI na zakAya. (ahIM jovAnI kriyAmAM hAtha rUpa avayava mUcha rUpa avayavano vyavadhAyaka banyo.) paNa devadattane ADe teno hAtha hoya to devadatta na dekhAya evuM nahIM. (arthAt jevAnI kriyAmAM hAtha rUpa avayava avayavI devadattano vyavadhAyaka na bane.) zaMkA - priyatri + Da avasthAmAM paNa A sUtrathI Agama thaI zake che ane para evA tri-vatura0 22.?' sUtrathI tirU Adeza karyA bAda pratikR + avasthAmAM paNa A sUtrathI - Agama thaI zake che. AthI A sUtrathI thato Agama "navRtaprasa' hovAnA kAraNe nitya gaNAya. jyAre tri-vatura0 ra..?'sUtrathI thato ti Adeza jo - Agama pUrve karIe to te vyavadhAyaka banavAthI pitram + Das avasthAmAM na thai zakatA mAtra patra + avasthAmAM ja thaI zakato hovAthI te nitya na gaNAya. tethI 'patrityam nyAyAnusAre A sUtrathI thatI Agamavidhi baLavAna banavAthI pUrve tiAdezana thatA gUAgama ja thavo joIe. tethI pratikRLa: vigere prayogo siddha karavAnI tamArI icchA asthAne che. samAdhAnaH- "sthAnAntara = nittara bunnidhinitya bhavati (pari. je.43)" nyAyAnusAra pUrve je zabdasvarUpane AzrayIne amuka vidhi prApta hoya pachI pAchaLathI te ja zabdasvarUpane AzrayIne punaH jo te vidhinI prApti hoya to ja te vidhi nitya gaNAya, paNa jo te vidhi anya zabdasvarUpane AzrayIne prApta hoya to te anitya banI jAya che. prastutamAM ritri + avasthAmAM A sUtrathI pitra zabdasvarUpane AzrayIne AgamanI prApti che ane tri-vatura ..2' sUtrathI tirRAdeza thayA bAda pratikR + avasthAmAM sthiti evA anya zabdasvarUpane AzrayIne AgamanI prApti che. tethI A sUtrathI thatI Agamavidhi uparokta nyAyAnusAra anitya gaNAya. Ama "pAsityam'nyAya pramANe A sUtrathI thatI - Agama rUpa anityavidhi baLavAna (A) na ca nityatvAnnA''gamaH syAditi vAcyam zabdAntaraprAptyA naa''gmsyaa'nitytvaat| 'kRtAkRtaprasaGginityatva' vat 'zabdAntarasya prApnuvan vidhiranityo bhavati' ityasyA'pi nyAyasya bhaassykRdaadismmttvaat| pUrvaM hi 'priyatri' ityasya nA''gamaH prAptaH pazcAt 'priyatis' ityasyeti zabdAntaraprAptiH spaSTA tsy| (nyA.samu.taraGga-51)
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.64 263 na banavAthI pUrve A sUtrathI - Agama na thatA para evA 'tri-caturas0 2..' sUtrathI tis Adeza thavAnI prApti vartatA pritiphaLaH vigere prayoga siddha thai zakatA hovAthI temane siddha karavAnI amArI icchA asthAne nathI. (3) Am sivAyanA ja svarAdi syAdipratyayo paramAM vartatA A sUtrathI 6 Agama thai zake evuM kema ? zaMkA :- vAri + JAm avasthAmAM A sUtrathI - Agama karIe ke 'hrasvAvatha 1.4.32' sUtrathI gam no nAm Adeza karIe, prayoga to ekasarakho ja siddha thato hovAthI sUtramAM gam pratyayanuM varjana kema karyuM che ? samAdhAna H - tamArI zaMkA ucita nathI. kemake vari + JAm avasthAmAM jo A sUtrathI Agama karIe to varin + gam avasthA prApta thatA Am no AdezabhUta nAm paramAM na hovAthI vIrtho nAmya0 1.4.47' sUtrathI varin nA samAnasvara rU no dIrgha Adeza siddha na thai zake. tethI varam Avo aniSTaprayoga thavAnI Apatti Ave. jyAre vari + At avasthAmAM 'hrasvApazca 1.4.32' sUtrathI jo Am no nAm Adeza karIe to vAri + nAm avasthA prApta thatA Am no AdezabhUta nAm paramAM hovAthI 'vIrtho nAmya0 1.4.47' sUtrathI ri nA samAnasvara rU no dIrgha Adeza thai zakavAthI vArIm A iSTaprayoga siddha thai zake che. A rIte ekasarakho prayoga siddha na thato hovAthI vArILAm prayoganI siddhayarthe sUtramAM gAm pratyayanuM varjana karyuM che. (a) vArILAm * 'havAvakSa 1.4.rU2' 'tIrtho nAmya0 2.4,47' - * 'dhRvan0 2.rU.6rU' - (b) trapULAk (c) vartuLAk vAri + Am trapu + Am vAri + nAm trapu + nAm vArI + nAm trapU + nAm vArINAm / trapUNAm / ahIM badhe mam pratyaya paramAM hovAthI A sUtrathI r Agama na thayo ane tethI 'hrasvApazca 1.4.32' sUtrathI Am no nAm Adeza thayA bAda 'vIrtho nAmya0 1.4.47' sUtrathI nAm nI pUrvanA samAnasvarano dIrgha Adeza thai zakyo. kartR + Am kartR + nAm kartR + nAm krtRnnaam| (4) Am sivAyanA svarAdi ja syAdipratyayo paramAM vartatA A sUtrathI r Agama thAya evuM kema ? zaMkA H- sUtramAM svare pada kema mUkyuM che ? samAdhAnaH- sUtramAM svare pada na mUkIe to vyaMjanAdi syAdipratyayo paramAM hoya tyAre paNa A sUtrathI maiM Agama thavAthI trapuSyAm, trapuSiH vigere prayoga thavAnA badale trapunthAt, tranmiH AvA aniSTaprayogo siddha thavAnI Apatti Ave. te na Ave te mATe sUtramAM svare pada mUkyuM che.
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 264. zaMkA - vyaMjanAdi stAdipratyayo paramAM vartatA A sUtrathI jo - Agama thAya to paNa traput + pAmuM, traput + fma vigere avasthAmAM 'nAma sira0 2.2.2?' sUtrathI traput pada gaNAtA 'nAno no 2.2.22' sUtrathI tenAno lopa thavAthI trapuccA pukha vigere ISTaprayogo ja siddha thaze. tethI sUtramAM svare pada mUkavuM nirarthaka che. samAdhAna - bhale to rAyamatintam = tire ane vinave 2.4.17' sUtrathI hRsva Adeza thavAthI niSpanna napuMsakaliMga gatiri zabdane svAmin vigere vyaMjanAdi sAdipratyayo paramAM vartatA A sUtrathI jo na Agama thAya to te Agama tiri zabdane thayo hovAthI te avayavI(A) tiri zabdanA kAryamAM vyavadhAyaka na bane paNa tenA avayavare (ra) zabdanI paramAM rahelA vyaMjanAdi sAdi pratyayone nimitte mA rAyo. 2..' sUtrathI thatA mA aMtyAdezarUpa kAryamAM avazya vyavadhAyaka bane ane tethI gatirin + grAm ane gatirin + piavasthAmAM 'mA rAyo2.2.5' sUtrathI re (ra) zabdanA aMtyano A Adeza na thaI zakavAthI gatiramyAn, tirapi vigere ISTaprayogo siddha na thaI zakavAnI Apatti Ave. tethI vyavadhAyaka banato Agamana thatA ISTaprayoganI siddhi thaI zake te mATe sUtramAM svare pada mUkyuM che. zaMkA - gatirin + pAm ane rin + fma vigere avasthAomAM 'nA no. 2..22' sUtrathI jUno lopa thaI jato hovAthI te vyavadhAyaka na banatA nA rAya ra..' sUtrathI re (f) zabdanA aMtyano mA Adeza thai zakavAnA kAraNe gatirAgyam, tirapi vigere ISTaprayogonI siddhacarthe sUtramAM svare pada mUkavAnI koI jarUra nathI. samAdhAna - 'masa 2.7.60' sUtramAM darzAvyA pramANe (f) zabdanA aMtyano 'mA rAyo. 22. 'sUtrathI A Adeza karavArUpa pUrvasyAdividhi karavAnI hote chate 'nAno no 2..17' sUtrathI thayelo jUno lopa asat thAya ane tema thatAM vyavadhAyaka evA jUnI vidyamAnatA manAvAthI A rAyo. ra..' sUtrathI? (ji) zabdanA aMtyano A Adezana thaI zakatA tirAkhyA, tira: vigere ISTaprayogonI siddhacarthe sUtramAM svare pada mUkavuM jarUrI che. zaMkA - 'bA rAyo aiznane 2..' sUtravartIe te sUtramAM vartatA vyagnane padavAcya vyaMjanAdi syAdi pratyayo dvArA AkSipta nAmarUpa prakRtinuM (' evuM nAma A pramANe) vizeSaNa che. tethI vizeSamanta: 7.4.22 paribhASA pramANe vizeSaNa vizeSya rUpa samudAyanuM aMtya avayava banatuM hovAthI zabda jemanA aMtamAM hoya tevAre zabdAnta atiri vigere nAmonA aMtyano 'mA rAya ra..' sUtrathI A Adeza thAya che. have sUtramAM svare padanA abhAve matiri + ane matiri + vivigere avasthAomAM Agama paNa niriavayavIne ja thato hovAthI (A) "avayava avayavIno vyavadhAyaka na bane paNa te avayavano vyavadhAyaka avazya bane.' A vAta A ja sUtranA vivaraNamAM pUrve batAvI che.
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.4.64 265 'A rAyo0 2..' sUtrathI atir avayavInA aMtyano A Adeza karavA rUpa kAryamAM 'svAtmavyavadhAyi' nyAyAnusAre te 6 Agama vyavadhAyaka na banI zake. tethI atirAmyAm, atibhiH vigere iSTaprayogo siddha thai jatA hovAthI sUtramAM svare pada mUkavAnI koi jarUra nathI. samAdhAna :- 'A rAyo0 2..' sUtrathI jo re zabdAnta nAmonA aMtyano A Adeza thaze to A sUtrathI n Agama thayA bAda jharin + myAn ane atiram + mik vigere avasthAomAM re zabdAnta gatirin nAmanA aMtya 6 no A Adeza thavAthI ati + A + myAn ane aMtara + A + mim vigere avasthAo prApta thatA 'phavaLave1.2.2' sUtrathI A nI pUrvanA rU no y Adeza thavAthI atiryAkhyAn ane tiryAmiH vigere aniSTaprayogo siddha thavAnI Apatti Avaze. Ama vyaMjanAdi pratyayo paramAM vartatA aniSTaprayogono ApAdaka r Agama na thAya te mATe sUtramAM svare pada mUkyuM che. zaMkA HsUtramAM svare pada na mUkIe to atira + myAn ane atir + mik vigere avasthAomAM ekasAthe A sUtranI ane 'A rAyo0 r..'sUtranI pravRtti thai zake ema che. paNa 'A rAyo0 2..' sUtra parasUtra hovAthI tenI pravRtti pUrve thavAnA kAraNe atiTM + pyAr ane atirA + mis vigere avasthAo prApta thatA have A sUtrathI r Agama thAya to paNa 'nAmno no. 2.6.6' sUtrathI teno lopa thavAthI atirAmyAm ane atirAmi vigere iSTaprayogo ja siddha thaze. tethI uparokata atiryAbhyAm ane tiryAmiH vigere aniSTaprayogo siddha na thatA hovAthI sUtramAM svare pada mUkavAnI koi jarUra nathI. samAdhAna :- sArUM. to sUtramAM svare padanA abhAve priyatri + myAn ane priyatri + mim vigere avasthAomAM ekasAthe A sUtrathI - Agama ane 'tri-caturas. 2..' sUtrathI priyaMtra gata tri no tir Adeza thai zake ema che. paNa A sUtrathI thato - Agama tir Adeza thatA pUrve ane tir Adeza thayA pachI ubhaya avasthAmAM thai zake ema hovAthI te nitya gaNAya. tethI 'vanavannityamanityAt'nyAyAnusAre anitya evA tiqa Adeza karatA baLavAna gaNAto maiM Agama pUrve thavAthI priyatrim + myAn ane priyaMtrit + khis vigere avasthAo prApta thatA paramAM rahelA syAdi pratyayonA nimitte thatA tri avayavanA tik Adeza rUpa kAryamAM r Agama vyavadhAyaka banavAthI tir Adeza na thai zakavAnA kAraNe priyatikrRkhyAm ane priyatikrRmi: vigere iSTaprayoga siddha na thai zake. to Agama na thavAthI priyatikrRkhyAm ane priyativRmiH vigere iSTaprayogo siddha thai zake te mATe sUtramAM svare pada mUkyuM che. na
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zaMkA H- 6 Agama pUrve priyatri zabdasvarUpane AzrayIne ane tisR Adeza thayA pachI priyaMtisR zabdasvarUpane AzrayIne prApta hovAthI 'zakvAntarasya prALuvannidhiranityo mati(A) ' nyAyAnusAre te anitya gaNAya ane g Agama pUrvakanI priyatrin + myAn ane priyaMtran + mit vigere avasthAomAM r Agama vyavadhAyaka banavAthI tir Adeza na thai zakatA mAtra priyaMtra + cAm ane priyatri + mis vigere avasthAomAM ja thai zakato hovAthI tir AdezanI anityatA paNa spaSTaprAyaH che. Ama banne vidhio anitya hovAthI 'sparSe 7.4.11' sUtrAnusAre para evA 'trivatura0 2.1.1' sUtrathI thatI tisR Adezavidhi pUrve thavAthI r AgamanuM vyavadhAna na naDatA priyaMtikRmyAt ane priyatikrRmiH vigere iSTaprayogo siddha thai zakatA hovAthI sUtramAM svare pada mUkavAnI koi jarUra nathI. 266 (ahIM A vAta dhyAnamAM rAkhavI ke 'tricaturas02.6.' sUtravartI tri te sUtramAM vartatA sthAo padavAcya syAdipratyayo dvArA AkSipta nAma rUpa prakRtinuM ('tri evuM nAma' A pramANe) vizeSaNa hovAthI 'vizeSaLamantaH 7.4.2rU' paribhASA pramANe tri zabdAnta priyatri vigere nAmone te sUtrathI tisR AdezanI prApti Ave ane priyaMtri + yAm, priyatri + mis vigere avasthAomAM - Agama paNa priyatri avayavIne ja thato hovAthI tisR Adeza rUpa vidhimAM te vyavadhAyaka na banatA tirlR Adeza r Agama thatA pUrve ane r Agama thayA pachI ubhaya avasthAomAM thai zakato hovAthI Ama to te nitya gaNAya. paNa 'nirvizyamAnasvA'vezA pravRtti)'nyAyAnusAre tirR Adeza samasta priyatri avayavIno na thatA 'tripaturas. 2.2.' sUtranirdiSTa mAtra tri avayavano ja thato hovAthI r Agama pUrvakanI priyatrin + svAm ane priyaMtrin + mit vigere avasthAomAM - Agama vyavadhAyaka banatA tirR Adeza na thai zakavAthI tene anitya kahyo che.) samAdhAna :- sUtramAM svare pada na hoya ane A sUtra karatA para evA 'tricaturas. 2.2.1' sUtrathI tik Adeza pUrve thAya to paNa 'puna: prastavijJAnAsiddham (pari.ze. rU1)(C) 'nyAyAnusAre pritik + dhyAn ane priyaMti! + mit vigere avasthAomAM A sUtrathI r AgamanI prApti vartatA m Agama thavAthI priyaMtiqabhyAm ane priyativRntriH vigere aniSTaprayogo siddha thavAnI Apatti Ave. to aniSTaprayogono ApAdaka r Agama na thAya te mATe sUtramAM svare pada hovuM jarUrI che. zaMkA :- 'punaH prasA.' nyAyano bAdhaka evo 'sat te vipratiSeSe (=sparSe) par vAdhita tat vAdhitameva ' nyAya hovAthI priyatir + svAm ane priyaMti! + mis vigere avasthAomAM punaH r Agama na thai zake. Azaya e che ke ekasthaLe anyatra sAvakAza evA je be sUtronI prApti hoya te banne sUtro spardhA kahevAya ane spardha (A) A nyAyane laine Agama zIrIte anitya bane teno vizeSa khulAso A ja sUtranA vivaraNamAM pUrve karI dIdho che. (B) sUtramAM je zabdonA nirdeza karyA hoya te zabdonA ja Adezo thAya che. (C) parasUtra dvArA pUrvasUtra bAdhita hoya to paNa prasaMga vartatA punaH pUrvasUtranI pravRtti thai zake che.
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.64 267 evA banne sUtro paikI anasUtranI pravRtti thavAnA kAraNe je sUtranI pravRtti bAdhita thAya (arthAt na thAya) te "sAte vipratiSaze' nyAyAnusAre bAdhita ja gaNAya. to atri + ane pratri + mivigere avasthAomAM vAriLa ane tistra: sthaLe kramazaH sAvakAza evA A sUtra ane trivatura0 2.2.?' sUtra paikInA para evA 'trivatura 22.'sUtranI pravRtti thavAnA kAraNe A sUtranI pravRttino bAdha thavAthI A sUtra bAdhita ja gaNAya. tethI prati + ane priyaMti + mivigere avasthAomAM punaH Agamana thai zakavAthI pritikRmyA ane pratiHi vigere aniSTaprayogo siddha thavAnI Apatti na vartatA sUtramAM svare pada mUkavAnI koI jarUra nathI. samAdhAna - bhale. to mAno nAm Adeza thatA A sUtrathI gUAgamana thAya te mATe sUtramAM je pada mUkyuM che. jethI 'rI nAkhyuM. 2.4.47 sUtrathI trapu, natu vigerenA aMtya samAnasvarano dIrdha Adeza thavAnA kAraNe trapUnAm ane natUnA vigere prayogo siddha thaI zake. Azaya e che ke sUtramAM jo svare pada na mUkIe to trapu + mA ane natu + A vigere avasthAmAM mAt no nAm Adeza karatA pUrve paNa - AgamanI prApti che ane vyaMjanAdi nA Adeza karyA pachI paNa AgamanI prApti che, tethI 'ktiprasa' banato - Agama nitya gaNAya. have nitya hovAnA kAraNe baLavAna - Agama pUrve ghavAthI traput + mA ane nAn + mA vigere avasthAo prApta thatA ahIMdasvasvarathI avyavahita paramAM mAm na hovAthI teno 'hasvAza 2.4.22' sUtrathI nAAdeza na thaI zake ane mAno AdezabhUta nAm paramAna hoya to "rI nAmya- 2.4.47' sUtrathI trapu, natu vigereno aMtya samAnasvara dIrdha na thaI zakatA traNa ane nahUnI vigere iSTaprayogo siddha na thaI zake. Ama Agama nitya na banI zake te mATe sUtramAM je pada mUkayuM che, jethI trapUT ane natUnA vigere iSTaprayogo siddha thai zakaze. (zaMkA - 6 Agama nitya na bane to paNa hrasvAparuM ?.4.rara' sUtra karatA A sUtra parasUtra hovAthI mA no nAm Adeza thatA pUrve Agama thavAthI traput + mAm ane natun + kAm vigere avasthAo prApta thatA upara darzAvyuM te pramANe 'hasthAzca 2.4.rUra' sUtrathI san no nAn Adeza na thavo ane tethI 'DhI nAkhya 2.4.47 sUtrathI trapu, natu vigerenA aMtya samAsasvarano dIrgha Adeza na thavo A Apatti to AvIne UbhI ja raheze. tethItrapUnam ane galUnA vigere ITaprayogo siddha na thaI zakatA hovAthI sUtramAM svare pada mUkavuM nirarthaka che. samAdhAna:- "-3ra (= svara) 7- mAvecyo , (= nAma) (pA.phU. 7.7.66 tiva-2)' vArtika anusAra para evAnuM Agama karatA nAn Adeza pUrve thAya che athavA to 'rSe 7.4.226' sUtravartAra (A) am = Agama, svara paramAM vartatA tra na thanAro Adeza ane tRndamAva = zokhuM zabdano je Adeza thAya che te. A traNa kAryo karatA spardha evA pUrvasUtrathI na = sAm no nA Adeza pUrve karavo.
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 264 zabdane 'iSTa' arthanA vAcaka rUpe gaNI 'be sUtro spardha hoya to temAMthI para (iSTa) sUtranI pravRtti pUrve karavI' A pramANe paNa te sUtrano artha thai zakato hovAthI n Agama karatA iSTa nAm Adeza pUrve thAya che. tethI tamArI zaMkA ucita nathI. ) zaMkA :- sUtramAM svare pada na mUkIe ane r Agama nitya banavAnA kAraNe te pUrve thAya to paNa trapun + Am ane natun + Am vigere avasthAomAM hrasvApazca 1.4.32' sUtrathI Am no nAm Adeza thai zake che. te A rIte - 'hrasvApatha 1.4.32' sUtravartI hApaH padasthaLe hrasvAd prakRtinI vizeSaNIbhUta paMcamIne vihitArthaka gaNIe to te sUtrano artha 'hrasva svarAnta ane Ap pratyayAnta nAmathI vihita Am no nAm Adeza thAya che' A pramANe thAya. tethI have mAtra jJAn pratyaya hrasvasvarAnta nAma ke pachI Ap pratyayAnta nAmane AzrayIne thayo che ke nahIM eTaluM ja jovAnuM rahetA vacce game teTalA vyavadhAna hoya to paNa cAle. to pun + Am ane natun + Ak vigere avasthAomAM Am pratyaya r Agama thayA pUrve hrasvasvarAnta pu, natu vigere nAmone AzrayIne thayo hovAthI vacce - AgamanuM vyavadhAna hoya to paNa 'hrasvAratha 1.4.32' sUtrathI Am no nAm Adeza thai zakatA trapun + nAm ane natun + nAm vigere avasthAo prApta thatA 'nAmasi .1.ra1' sUtrathI padasaMjJAne pAmelA trapun, natun vigerenA aMtya r no 'nAmno no. 2.6.127)' sUtrathIlopa thatA temaja 'vIrtho nAmya0 6.4.47' sUtrathI trapu, natu vigarenA aMtya samAnasvarano dIrgha Adeza thatA trapUr ane natUnAm vigere iSTaprayogo siddha thai zake che. tethI sUtramAM svare pada mUkavAnI koi AvazyakatA nathI. athavA bIjI rIte joie to pUrve je tame sUtramAM svare padanA abhAve - Agama nitya thavAnI vAta darzAvI te ja ayukta che. kemake A sUtramAM nAm AvuM pada hovAthI Am pratyaya para chatAM maiM Agamano niSedha hovAthI pu + Am ane natu + Am vigere avasthAomAM maiM Agama nAm Adeza thatA pUrve nahIM paNa mAtra nAm Adeza thayA pachI ja thai zakato hovAthI te nitya na gaNAya. vaLI pAcho - Agama nitya na hovAthI pUrve nAm Adeza karavAmAM Ave to paNa trapu + nAm ane natu + nAm vigere avasthAomAM nAm Adezano sthAnivadbhAva manAvAthI arthAt nAm Adeza paNa Am vas manAvAthI paramAM Am pratyaya ja che tema gaNAtA pu, natu vigerene tyAre paNa maiM Agama na thai zake. to A rIte svare pada rahita A sUtrathI nAm Adeza thayA pachInI ubhaya avasthAomAM r Agama na thai zakato hovAthI pu + nAm ane natu + nAm vigere avasthAomAM 'vIrtho nAmya0 1.4.47' sUtrathI pu, natu vigereno aMtya samAnasvara dIrgha thatA trapULAm, natUnAm vigere iSTaprayogo siddha thai zakatA hovAthI sUtramAM svare pada mUkavAnI koi jarUra nathI. (A) 'nAmno no 2.2.11' sUtrathI thato maiM no lopa asat thAya to paNa 'vIryo namya0 1.4.47' sUtranI bRhatkRttimAM 'anU kRti pratiSeSena nAreLa vyahite'pi nAmi vIryo jJApyate' A pramANe paMkita hovAthI na kArathI vyavahita evA trapu, natu vigereno aMtya samAnasvara dIrgha thai zakaze.
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.64 269 samAdhAna - sAruM. to svarAdipratyayo paramAM hoya tyAre A sUtrathI Agama bhale thAya paNa trapu, nA vigerethI paramAM prathamA temaja saMbodhana ekavacanano ri pratyaya hoya tyAre A sUtrathI Agama na thAya te mATe sUtramAM svare pada mUkyuM che. zaMkA - dipratyayo paramAM vidyamAna hoya tyAre A sUtrathI - Agama thai zake. to trapu + fsa ane natu + si vigere avasthAomAM banato nupU 2.4.52' sUtrathI sipratyayano lupa thai gayo hovAthI paramAM sAdi si pratyaya na vartatA A sUtrathI AgamanI prApti ja nathI. tethI sUtramAM svare pada mUkavAnI jarUra nathI. samAdhAna - "pratyayajJopratyakSanuM kArya vinAyate'nyAyAnusAre lu thayelA pratyAyanI vidyamAnatA manAtA A sUtrathI AgamanI prApti che. tethI tenA niSedhArthe sUtramAM svare pada jarUrI che. zaMkA - suSyavRnTenan 7.4.22' paribhASAthI lupa thayelA pratyayanA nimitte pUrvamAM koi kArya karavAnuM hoya tyAre te lu thayelA pratyAyanA sthAnivadbhAvano niSedha thAya che. prastutamAM banato sun ?.4.16' sUtrathI lupa thayelA si pratyayanA nimitte pUrvamAM - Agama rUpa kArya karavAnI avasthA vartatA nuNvanTenan 7.4.222' paribhASAthI te tun thayelA si pratyayanA sthAnivadbhAvano niSedha thavAthI prAyopi'nyAyAnusAre lupta si pratyayano sthAnivalphAvana manAtA - AgamanI prApti ja nathI. tethI sUtramAM svare padanI jarUra nathI. samAdhAna :- sAcI vAta che. 'tuvRnnenan 7.4.22' paribhASAthIluthayelA si pratyayanA sthAnivabhAvano niSedha thavAthI trapu, natu vigere nAmone svare padarahita A sUtrathI - AgamanI prAptinA vartatA Ama to sUtramAM je pada nirarthaka Thare che, tema chatAM sUtramAM svare pada mUkyuM che te jaNAve che ke tumbranTenan 7.4.222' paribhASAthI lupU thayelA pratyAyanA sthAnivabhAvano niSedha hoya to paNa kvacita (= kAryavizeSa karavAnA hoya tyAre) "pratyayajJopatti'nyAyathI lu, thayelA pratyayano sthAnivarbhAva mAnI zakAya che. tethI tra, gata vigerethI paramAM lupta saMbodhana ekavacananA si pratyayano sthAnivarbhAva manAtA hasvastha puna: 2.4.4?' sUtrathI te si pratyayanI sAthe trapu, nAvigerenA aMtya hrasvasvarano guNa thavAthI trADa, je nato! vigere prayogo siddha thaI zake che ane napuMsakaliMga priyaMtra ane priyavatu zabdathI paramAM lupta prathama ekavacananA pratyayano sthAnivadbhAvanAtA 'trivatura0 2.?.?sUtramAM apekSita svAdipratyayanI paravartitA prApta thatA te sUtrathI priyaMtra ane priyA gata tri ane vAs no ti ane rAta Adeza thavAthI priyaMti utna ane priyakata uttam prayogo siddha thaI zake che. ahIM A vAta khAsa dhyAnamAM rAkhavI ke pratyayastoDaji.' nyAyAnusAre prastutamAM je si pratyayano sthAnivarbhAva manAya che, te A sUtrathI trapu, nA vigerene usa pratyaya para chatAM gUAgama thavAnI prApti varte ane tema thatA A sUtramAM je pada hovAthI Agamano niSedha thai zakavAthI mUtravartI svare pada caritArtha thaI zake
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana te mATe nathI. kAraNa jo 'vino i'nyAyAnusAre sthAnivadbhAvane pAmelo Isa pratyaya 2, natu vigerene - AgamanI prApti thAya te mATe hoya to A sUtravartIsvare pada to "'nuSyavru7.4.222'sUtrathI sthAnivarbhAvanA niSedhane pAmelA lu thayelA pratyayano kavacita (kAryavizeSa karavAnuM hoya tyAre) 'pratyayajJopeDaji' nyAyathI sthAnivarbhAva paNa mAnI zakAya che. A vAtanuM jJApana karavAmAM caritArtha(A thai jatuM hovAthI te ni pratyaya para chatAM trapu nA vigerene thayelA - Agamano niSedha karavA mATe samartha na banI zake. tethI - AgamanA niSedhArthe sUtravartI svare padanI AvRtti ke pachI koI anyapadano niveza karavAnI Apatti AvI paDe mATe Agama svarUpa kArya karavAnI bAbatamAM "nuSyazRM 7.4.222' sUtrathI si pratyayanA sthAnivarbhAvano niSedha ja manAze ane attoDapi'nyAyAnusAre te sipratyayano sthAnivadbhAva tasvastha : 2.4.4?' sUtrathItrapu, natu vigerenA anya dasvasvarano tenI sAthe guNa thai zake te mATe temaja tenI paravartitA gaNAtA 'trivatura 22.2' sUtrathI priyatri ane priya tun gata tri ane tun nuM ti ane pati Adeza rUpa kAryavizeSa thai zake te mATe manAze. A rIte sUtravartI re pada ''7.4.222' sUtrathI sthAnivarbhAvanA niSedhane pAmelA lun thayelA pratyayano kvacit pratyayajJopasfo'nyAyathI sthAnivarbhAva paNa mAnI zakAya che' A vAtanuM jJApana karavA mATe hovAthI te sArthaka che. zaMkA - 5, nA temaja mitra ane priyavatu thI paramAM rahelA saMbodhana temaja prathamA ekavacananA si pratyayano jyAre namino nA vA 2.4.62'sUtrathI lukaAdeza thAya tyAre te luka thayelA priyayano sthAnivarbhAva manAvAthI detro!, de nato!, prita na, priyata namU vigere prayogo siddha thaI zake che. tethI te prayogonI siddhacarthe 'manato nu2.4.52' sUtrathIla thayelA sipratyayano A rIte pratyayajJopi' nyAyathI sthAnivabhAva mAnavAnI koi AvazyakatA nathI. samAdhAna :- nAmano tun vA .4.6?' sUtramAM lun thayelA ji-ma pratyayano sthAnivadbhAva mAnI zakAya te mATe je luka Adeza darzAvyo che te lupta thayelA ri-ga pratyayano pracattoDaji.' nyAyathI je sthAnivabhAva manAya che teno anuvAdaka) ja che. arthAt lupta si-ma pratyayano sthAnivarbhAva to pratyayo ' nyAyathI ja manAya che ane nAmino nukvA 2.4.62' sUtravartelugU Adeza sthAnivarbhAvano prApaka na banatA 'projefo'nyAyathI si-ga pratyayano je sthAnivarbhAva thAya che te thavA svarUpa vastusthitinuM mAtra nirUpaNa ja kare che. tethI 'nAmano r[ vA 2.4.62' sUtrathI luka Adeza thAya to paNa tro , je nato , (A) sUtravartI pada amuka kArya karavAnA kAraNe caritArtha (= saphaLa) thai jAya pachI te kAryAntara karavA mATe asamartha banI jAya che. (B) pramANAntarapratipatrArtha sadna saMkIrtanamanuvADA
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.4.64 271 priyatim tam, priyavatam tam vigere prayogonI siddhayarthe si-am pratyayano sthAnivabhAva to 'pratyayope'pi' nyAyathI ja manAtA 'pratyayopepi' nyAyathI ame je tti pratyayano sthAnivadbhAva mAnyo che te Avazyaka che. zaMkA :- jo 'pratyayanope'pi' nyAyathI lupta si-am pratyayono sthAnivadbhAva manAya che, to teo dRSTigocara kema thatA nathI ? AthI temanuM astitva na mAnI zakAya. samAdhAnaH- vibhaktinA pratyayonuM astitva be prakAranuM hoya che; mukhya ane aupacArika. temAM je sthaLe prayogakALe ke uccAraNakALe vibhaktinA pratyayo daSTigocara thatA hoya ke saMbhaLAtA hoya tyAM vibhaktinA pratyayonuM mukhyapaNe astitva samajavuM ane je sthaLe vibhaktinA pratyayono lopa thai gayo hoya tema chatAM lupta vibhaktinA pratyayone AzrayIne kAryo thatA hoya to tyAM vibhaktinA pratyayo bhale daSTigocara na thatA hoya chatAM kAryanA baLe temanI kalpanA thatI hovAthI temanuM aupacArikapaNe astitva samajavuM. lokamAM paNa 'pUrve bAMdhelu karma hAla vidyamAna che' ema kahevAya che. tyAM karma (= dharmAdharma) dRSTigocara na thavA chatAM temAM raheluM je sukha-duHkha rUpa phaLa ApavAnuM sAmarthya anubhavAya che tenA baLe kalpanA karI 'pUrve bAMdhelA karmo vidyamAna che' ema kahevAya che. tema prastutamAM trapu vigerethI paramAM rahelA si-am pratyayano 'nAmino tuk vA 1.4.6' sUtrathI lopa thai gayo hovAthI teo daSTigocara na thatA mukhyapaNe temanuM astitva nathI manAtuM, chatAM paNa luka pakSe 'pratyayanopepi'nyAyathI temano sthAnivadbhAva manAtA hai tro!, priyaMtiqa tam vigere prayogasthaLe 'hrasvasya muLa: 1.4.46' sUtrathI temaja 'tricaturas. 2.2.1' sUtrathI thatA guNa temaja tir Adeza rUpa kAryo jovA maLatA hovAthI te kAryonA baLe dRSTigocara na thatA lupta si-am pratyayonuM aupacArikapaNe astitva mAnI zakAya che. laghunyAsakArazrIe A sUtramAM svare pada mUkavA pAchaLa juduM kAraNa darzAvyuM che. temanuM kahevuM ema che ke A sUtramAM anAm AvuM pada mUkI graMthakArazrIe Am sivAyanA pratyayone grahaNa karavAnuM je kahyuM che tyAM anAm padasthaLe 'tamitrastatttavRghrAphI' paryAdAsa nag hovAthI Am svarAdi syAdipratyaya rUpe vartatA sUtramAM An thI bhinna ane svarAdi syAdipratyaya rUpe Am ne sadaza evA svarAdi syAdi pratyayonuM ja Ama to nimitta rUpe grahaNa thavAnuM hatuM. paNa tema thatA pUrvasUtramAM anuvartamAna To pada A sUtramAM paNa anuvartatA A sUtramAM nimitta rUpe mAtra TA vigere svarAdi syAdi pratyayonuM ja grahaNa thai zakatA TAvo padanI anuvRtti aTake ane A sUtramAM Am sivAyanA saghaLAya svarAdi syAdipratyayonuM nimitta rUpe grahaNa thai zake te mATe sUtramAM svare pada mUkyuM che.
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 : 'nAmino suv yA 1.4.6' - * 'havasya muLa: 1.4.42' - (a) de vAre! vAri + si vAri vAre!! (b) atro! trapu + si trapu ne!! zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana ahIM vAri ane trapu nAmathI paramAM vartato saMbodhana ekavacanano si pratyaya svarAdi na hovAthI A sUtrathI maiM Agama na thayo. 'apekSAto'dhivAra: ' nyAyAnusAre pUrvasUtrathI A sUtramAM svare padanI anuvRtti na levI. kemake jo tenI anuvRtti levAmAM Ave to tenI sAthe saMbaddha TANe padanI anuvRtti paNa A sUtramAM AvI paDe. tethI Ta vigere svarAdi syAdipratyayo paramAM hoya tyAre ja A sUtrathI 6 Agama thavAno prasaMga Ave. (5) Am sivAyanA svarAdi syAdi ja pratyayo paramAM hoya tyAre A sUtrathI nAmyanta nAmane r Agama thAya evuM kema ? (a) saumbuvaM cUrNam - 'prAyoSadhi0 6.2.rU' - sunu Lo vRkSasva vidyAoDavavavadhUrNam = tumburu + an, * 'vRddhisvarezvA0 7.4.2' - saumyu + ak, * 'asvayambhuvo0 7.4.70' - saumburav + an + siM, * 'gata: moDam 1.4.7' - tovruva + am, * 'samAnAmo0 6.4.46' - tombuva + m = tomburavat pUrNam| ahIM tomburu + maN avasthAmAM paramAM Am sivAyano svarAdi ar pratyaya che, paNa te syAdi pratyaya na hovAthI nAmyanta napuMsakaliMga tomburu nAmane A sUtrathI r Agama na thayo. zaMkA H- A sUtramAM svarAdi pratyayo syAdi ja hovA joie ema na kahevAmAM Ave to paNa tomburu + ar avasthAmAM A sUtrathI r Agama na thai zake. kemake 'asvayambhuvo 7.4.70' sUtra parasUtra hovAthI tenI pravRtti pUrve thAya ane tomburav + ak avasthAmAM to have tomyuran nAmyanta na rahevAthI A sUtrathI - AgamanI prApti ja nathI. tethI A viruddha daSTAMta darzAvavuM yukta nathI. samAdhAna :- bhale 'asvayambhuvo0 7.4.70' sUtra parasUtra hoya chatAM te sUtra traNe liMgamAM vartatA nAmone AzrayIne pravartI zakatuM hovAthI sAmAnyasUtra kahevAya, jyAre A sUtra mAtra napuMsakaliMga nAmone ja AzrayIne pravartatuM hovAthI te vizeSasUtra kahevAya. to jo A sUtramAM svarAdi pratyayo syAdi ja hovA joie ema na kahevAmAM Ave to 'sarvatrApi vizeSeLa sAmAnya lAdhyate na tu sAmAnyena vizeSaH ' nyAyAnusAre A sUtrathI 'asvayambhuvo0 7.4.70' sUtrano bAdha thatA A sUtra pUrve pravartavAthI tomburu + ak avasthAmAM r AgamanI prApti Ave che. mATe sthAvityeva? ema kahIne saumbuvaM cUrNam A je viruddha dRSTAMta darzAvyuM che te yukta ja che.
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.64 273 (6) nAmyata evA ja napuMsakaliMga nAmone A sUtrathI Agama thAya evuM kema? (a) rAje (b) re ITu + go che "gorI 2.4.16' - I + 9 + ? che "avastha0 226' - kAje yuke ahIM phADa ane 6 nAmo nAmyanta na hovAthI temane A sUtrathI - Agama na thayo. zaMkA - 7 + gos avasthAmAM prat vat 2.4.4' sUtrathI putra nAma no gha Adeza thayA bAda utte + avasthA prApta thatA have nAmanta kutte thI paramAM svarAdi mo pratyaya hovAthI A sUtrathI - Agama kema nathI karatA? samAdhAna - nAma jyAre nAmyanta avasthAmAM hoya tyAre jo tene svarAdi sthAdi pratyaya thayo hoya to A sUtrathI - Agama thai zake che. utna nAmane gopratyaya nAmyanya avasthAmAM nahIM paNa A kArAnta luna avasthAmAM thayo hovAthI pAchaLathI bhale te nAmanata thayo hoya to paNa tene - Agama na thaI zake. AthI kutte + go avasthAmAM A sUtrathI - Agamana thaI zakatA ato2.2.23' sUtrathI ne nA ino Adeza thayo hovAthI yo: prayoga siddha thAya che. zaMkA - 6i + mo avasthAmAM to svarAdi mo pratyaya 6i nAmane nAmyanta avasthAmAM thayo hovAthI A sUtrathI - Agama thavo joie. vaLI 'mArelA 'nyAyAnusAre Adeza karatA Agama pUrve thato hovAthI di nAmano anya koI Adeza thAya te pUrve Agama thavAnI prApti hovAthI paNa Agama thavo joie. to kema nathI karatA? samAdhAna - bhale 'mAvezAlI : 'nyAyAnusAre di zabdane Agama pUrve thavAnI prApti hoya, chatAM 'nA ra: 2.2.42' sUtrathI di nA rU no Adeza karavo e para temaja alpanimittakakArya hovAnA kAraNe aMtaraMga kArya hovAthI + no avasthA pUrve prApta thatA have enAmyantanAma na hovAthI tene svarAdi gos pratyaya para chatAM A sUtrathI Agamana thai zake, AthI nathI karyo. zaMkA - sAruM. paNa huM vaDuM 2.4.4' sUtrathI dhru nA no Adeza thayA bAda de + no avasthAmAM have nAntanAma hovAthI A sUtrathI tene Agama thavo joie. vaLI pratyaya ddhi AnAkhyatta avasthAmAM thayo hovAthI ahIM tamArI pUrvokata chaTakabArIne paNa avakAza nathI. to Agama kema nathI karatA?
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana samAdhAna - dhra + mo avasthAmAM A sUtra ane mA ghera: 2.2.4?' sUtra vipratiSedha (= spardha) banelA ane spardha evA te banne sUtro paikI 'aa pheraH 2..46' sUtrae A sUtranI pravRttino bAdha karyo hato. to te vipratiSeNe vadhataM vadhatamea'nyAyAnusAre 'ra: 2..42' sUtrathI bAdhita evuM A sUtra bAdhita ja gaNAtA dR + ar avasthAmAM A sUtrathI - Agama na thaI zakavAthI nathI karyo. tethI have nA no to 2.2.22' sUtrathI A Adeza thatA tho: prayoga siddha thAya che. (7) nAmyata napuMsakaliMga ja nAmone A sUtrathI Agama thAya evuM kema ? (2) munI (b) sApU - muni + za , sApu + mAM, 'to. 2.4.22' - munI, sApU A banne sthaLe paramAM svarAdi mo pratyaya che, paNa muni ane sAdhu nAmo napuMsakaliMga na hovAthI A sUtrathI temane - Agamana thayo. (8) A sUtrathI - Agama karavA mAm sivAyanA svarAdi sAdi pratyayo nAkhyatta napuMsaka nAma saMbaMdhI ja hovA joIe. (2) vivAra - prArtha. rU.2.22' - priyaM vAri va ta = priyavari + , " Divitti 2.4.22' vivAre + che, je "to2.4.2rU' privAsan + 4 = vivAra (b) vino punaH - 4 priyaM madhu = priyama + , 'hityaviti 2.4.22' priyapo + 3, 0 2.4.rUpa' vanapo + pAtte rUbarU' - pravamayo. puMsA A banne sthaLe svarAdi svAdi je-3pratyayo priyavAra ane priyamapugata nAmyanta napuMsaka vAra ane madhu nAmo saMbaMdhI nathI, paNa teo saMpUrNa puliMga priyavara ane priyamavuM nAmo saMbaMdhI che. mATe priyavara ane priya nAmone A sUtrathI Agamana thayo 64. svara | 2.4.6dhI bR.vR.-jas-zasAdeze zo pare svarAntAnapuMsakAt paro no'nto bhvti| kuNDAni, vanAni, priyavRkSANi kulAni, vArINi, trapUNi, krtRnni| svarAditi kim? catvAri, ahAni, vimaladivi, sugnni| ata ityeva siddhe svaragrahaNamuttarArtham / / 65 // sUtrArtha - nam ane pratyayanA AdezabhUta piza pratyaya paramAM hoya to svarAnta napuMsaka nAmathI paramAM - Agama thAya che.
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.65 275 vi1211 :- (1) mA pAhamA syAdi nAmano adhi2 yAsato DopAthI syAha mevAna zi pratyayana sUtramA add| 24tuM DopAthI vRttimA 'jas-zasAdeze zau pare' Ama ta dazAvI cha. (2) eid - * 'napuMsakasya ziH 1.4.55' * 'svarAcchau 1.4.65' * 'ni dIrghaH 1.4.85' * 'ravarNAn0 2.3.63' - - - (i) kuNDAni kuNDa + jas zas kuNDa + zi kuNDan + zi kuNDAn + zi (ii) vArINi vAri + jas zas vAri + zi vArin + zi vArIn + zi vArINa + zi = vaariinni| = kunnddaani| (iii) pUNi trapu + jas zas * 'napuMsakasya ziH 1.4.55' - trapu + zi * 'svarAcchau 1.4.65' - trapun + zi * 'ni dIrghaH 1.4.85' - trapUn + zi * 'raghuvarNAn0 2.3.63' - trapUN + zi = puunni| (iv) kartRNi kartR + jas zas kartR + zi kartRn + zi kartRn + zi kartRNa + zi = krtRnni| vanAni bhane priyaH vRkSaH yeSAM tAni = priyavRkSa napuMsavina priyavRkSANi prayoganI sApani / kuNDAni prayoga pramANe samajavI. (3) mA sUtrathI svarAnta me napuMsaliMga nAmayI 52mAM n mAgama thAya bhe ? (a) catvAri (b) ahAni catur + jas ke zas ahan + jas zas * 'napuMsakasya ziH 1.4.55' - catur + zi * 'napuMsakasya ziH 1.4.55' - ahan + zi * 'vA: zeSe 1.4.82' - catvAr + zi |* 'ni dIrghaH 1.4.85' - ahAn + zi = ctvaari| = ahaani|
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (d) suB) 276 (c) vimaviA) vimaladiv + jas : zas napuMsaca ziH 2.4.' - vinatat + zi = vinaliviA sugaNa + jas zas sugaNa + zi = su1i . A sarvasthaLe zi pratyaya paramAM che, paNa catur vigere napuMsakaliMga nAmo svarAna na hovAthI A sUtrathI temanI paramAM na Agama na thayo. (4) zaMkA - phuvarNa vigere koipaNa nAmI svarAH napuMsakaliMga nAmathI paramAM svarAdi zi pratyaya hoya tyAre AgaLanA 'manIsvare 2.4.64' sUtrathI na Agama thai zake che. temaja zeSa rahelA A varNAnta nAmo paikInA mA kArAnta nAmonA A no napuMsakaliMgamAM vi7ve 2.4.17' sUtrathI hasva Adeza thai jato hovAthI A kArAnta napuMsakaliMga nAmo to saMbhavatA ja nathI. tethI have mAtra A kArAnta napuMsakaliMga nAmo ja zeSa rahyA che ke jemane riA pratyaya paramAM vartatA A sUtrathI - Agama karavAno rahe che. to tema karavA A sUtra svara/cho' na banAvatA 'mata: zo' banAvavuM joie. to zA mATe sUtramAM svarAt pada mUko cho? samAdhAna - tamArI vAta sAcI che. chatAM A pachInA dhurAM prANa 2.4.66' sUtramAM lAghavArthe svara zabdanI anuvRtti Avazyaka che, tethI A sUtramAM mataH nA badale svara/ pada mUkyuM che. jo svara - pada namUkIe to tenA badale ataH pada mUkavAnuM to Ubhu ja rahe che ane sAthe sAthe chuTAM prANa 2.4.66' sUtramAM navuM eka svarati pada mUkavuM paDe ke je gauravadoSanuM ApAdaka bane IITI dhuzi prA. 2.4.6dA bR.va.-svarAt parA yA ghuDjAtistadantasya napuMsakasya ghuDbhya eva prAk zau pare no'nto bhvti| payAMsi tiSThanti, yazAMsi pazya, udazvinti, sapISi, dhaSi, atijarAMsi kulaani| ghuTAmiti bahuvacanaM jAtiparigrahArtham, tena-kASThataGkSi, goraGkSi kulAnIti siddhm| svarAdityeva? gomanti kulaani| zAvityeva ? udazvitA // 66 / / svArtha:- svarathI paramAM rahelIje dhu jAti (atha eka ke aneka yu varNo), te put jAtyanta napuMsakaliMga nAmone zi pratyaya paramAM vartatA (yathAsaMbhava eka ke aneka) pad varNonI ja pUrvamAM - Agama thAya che. (A) vimanA doryezvada = vimavuiM (B) suniyatIti vim = su ||
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.66 vivaraNa:- (1) A sUtravartI bhuTA 5da pUrvasUtrAnuvRtta napuMsavAnAm padanuM vizeSaNa che. tethI vizeSamanta: 7.4.223' paribhASA pramANe A sUtrathI dhuvarNAta napuMsakaliMga nAmone Agama thaze. zaMkA - sUtravartI prAA dizabdathIyukata pu zabdane 'mRtyacArtha0 2.2.7pa' sUtrathI paMcamI vibhakti thavI joie. to sUtramAM ghuTA Ama SaSThayA pada kema mUkayuM che? samAdhAna - sUtravartIprA zabdathI yukta dhum zabdano jo prA zabdanI sAthe saMbaMdha (vyapekSA sAmarthaAP) hoya to tene mRtyacArya. 2.2.76' sUtrathI digyogalakSaNA paMcamI vibhakti thai zake. paNa teno saMbaMdha dhurAM noDatto mati' Ama ronto padanI sAthe che. tethI ame paMcamI vibhakita na karatA SaSThI vibhakti karI sUtramAM chuTI AvuM SaSThayanta pada mUkyuM che. (2) yu varNAnta napuMsakaliMga nAmone prA (pUrvamAM) Agama thAya che. paNa konA pUrvamAM? e prazna vartatA bIjA koinI pUrvamAM na saMbhavatA dhu varSonI ja pUrvamAM A sUtrathI Agama thAya che. AthI brahavRttimAM "puSya va prA' A pramANe paMkita darzAvI che. ahIM anya koinI pUrve Agama na saMbhavatA - AgamArthe dhum varSo ja upasthita thatA te dhuvarNavAcI zabda zabdano saMbaMdha hovAthI tene 'mRtyacArya2.ra.75' sUtrathI dvigyogalakSaNA paMcamI vibhakita thaze. AthI ja bRhadruttimAM dhuSya va prA' A pramANe paMcamI vibhakita darzAvI che. ahIMdhutaktasya napuMsasya' arthano vAcaka sUtravartI SaSThayanta dhuTA padasthalIya purzabda judo che ane pUrvamAM - Agama karavA mATe gatyantaranA abhAve svataHprApta "zabda ke jenA mATe brahavRttimAM dhuSya va prA' paMkti darzAvI che te judo che, e dhyAnamAM rAkhavuM. (3) daSTAMta - G) vasi titti i) (B) zAMtiparA payas + jas yazas + jas napuMsavaca ziH 1.4. payas + zi yazas + zi judAM prA 2.4.66 - payans + zi yazans + zi hatoH 2.4.8da" payAns + zi yazAns + zi ja " zinusvA 2.rU.40' - payAMsa + zi yazAMs + zi = pazi tittiA = thazAMsi para (A) sarva: vidhi sama veritasamarthanA pAnAM vidharveditavya tyarthaDA (7.4.22 :vRtti) tatra pRthAnAM pAna mAkAGkSAvazAt parasparasambandho vypekssaa| (B) anya brahavRttiomAM pathati para pATha darzAvyo che. paraMtu bra.nyAsagata 'vaM zAMtipitra' paMkti jotA temaja madhyamavRtti jotA yazAMti para pATha hovo yukata jaNAya che.
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 36 zvayatIti vizva 3fzva zabdano 5tti prayoga temaja sarvASi, dhanaiSi vigere prayogonI sAdhanikA pUryAsaprayoga pramANe samajavI. mAtra eTaluM vizeSa ke niprayoganI niSpatti karatI vakhate 'smAto: 2.4.86' sUtra temaja ziOMnusvAra: rU.40' sUtranI pravRtti na karavI. zaMkA - zreyAMsa ane mUri prayogasthaLe urit rUtha pratyayAnta zreyas ane mUyar zabdone zi pratyaya paramAM vartatA ekasAthe A sUtra ane zakita: 2.4.70' sUtrathI Agama thai zake ema che. to 'arthe 7.4.222' sUtrano spardha evA be sUtro paikI je para arthAt ISTa sUtra hoya tenI pravRtti karavI A pramANe paNa artha thato hovAthI iSTa evA A sUtrathI- Agama karyA bAda zreyas + za ane pRthak +zi avasthAmAM 'puna: savitAnA siddha4) 'nyAyAnusAre pharI 'Rvita: 2.4.70' sUtrathI - Agama thavAnI prApti vartatA be - Agama thavAthI aniSTaprayoga siddha thavAnI Apatti Avaze. tethI Rvita: 2.4.70' sUtrathI - Agama na thAya te mATe sUtramAM dvitIya - AgamanuM niSedhaka koi pada mUkavuM joie. samAdhAna - ekasAthe prAptaA sUtra ane kavita: 2.4.70' sUtra paikI'sparve 7.4.22' sUtrAnusAre ITa evA A sUtranI pravRtti thatA Tarita: 2.4.70' sUtranI pravRttino bAdha thavAthI 'satrane arthe pad tas vayitaneB)' nyAyAnusAre 'savita: 2.4.70' sUtranI pravRtti bAdhita ja gaNAya. tethI A sUtrathI - Agama thavA pUrvakanI Tevan + za ane pUnam + za avasthAmAM 'gAlita: 2.4.70' sUtrathI dvitIya - Agama thavAnI prApti ja nathI, tethI sUtramAM tenuM nivedhaka koi pada mUkavAnI jarUra nathI. zaMkA - vyaktipakSano svIkAra karavAmAM Ave arthAt padano artha vyakti che ema mAnavAmAM Ave to "vRtti arpe' nyAyanI pravRttine avakAza rahe. paNa prastutamAM AkRti pakSano arthAt jAtipakSano svIkAra karyo hovAthI eTale ke padano artha jAti che ema mAnyuM hovAthI ahIM ' sa sparve 'nyAyanI pravRttine nahIM paNa 'punaH pravijJAna9'nyAyanI pravRttine avakAza che. (Azaya e che ke te sparze' ane 'punaH prasavAnA' A banne nyAyorSe 7.4.226' paribhASAnA ja vistAra rUpa che. vyatipakSano Azraya karI jyAre 'sarve 7.4.226' sUtrane niyama karanAra rUpe siddha karavAmAM Ave tyAre te sparve' nyAyanI siddhi thAya che ane AkRti (= jAti) pakSano Azraya karI jyAre "sparSe 7.4.226' sUtrane vidhAyaka rUpe siddha karavAmAM Ave tyAre punaH pra vijJAna' nyAyanI siddhi (A) parasUtra dvArA pUrvasUtra bAdhita hoya to paNa prarAMga vartatA punaH pUrvasUtranI pravRtti thai zake che. (B) spardha evA be sUtro paikI amuka sUtranI pravRtti thavAnA kAraNe je anya sUtranI pravRtti bAdhita thAya te bAdhita ja gaNAya.
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.66 275 thAya che. te A rIte -- (a) (A) vyaktipakSe jeTalA lakSyo hoya arthAt amuka eka sUtranI pravRtti thaI zake evA jeTalA paNa daSTAMta sthaLo hoya te dareka sthaLa rUpa vyaktine AzrayIne te sUtra juduM-juduM gaNAya. tethI koI ekAda paNa sthaLe je te sUtra pravRtta na thaI zake to te sthaLa rUpa vyaktine AzrayIne juduM gaNAtuM te sUtra acaritArtha (= nirarthaka) thavAnI Apatti Ave. to koI eka sthaLa ke jyAM te sUtra ane koI anyasUtra Ama ubhayasUtranI pravRtti thavAnI prApti hoya tyAM vyakitae-vyaktie judA gaNAtA niravakAza te banne sUtro eka-bIjAnI pravRttimAM aTakAyata karatA te banne sUtro nirarthaka thavAnI Apatti AvI paDe ane sUtra nirarthaka bane e to cAle ja nahIM tethI nirarthaka banatA te banne sUtro svataH ja paryAya karIne (= vArApharathI) pravRtta thaI jAya che. have 'rSe 7.4.???" sUtronusAra paNa banne sUtro paikI parasUtranI pravRtti thayA bAda jo pAchaLathI zeSa rahelA sutranI pravRtti thavAnI ja hoya to banne sUtronI pravRtti to upara darzAvyuM te pramANe vArApharathI svataHsiddha hatItethI AvA sthaLe pravartatA "arthe 7.4.226' sUtre navuM zuM kArya sAdhyuM ? tethI nirarthaka thatuM 'arthe 7.4.26' sUtra niyama kare che ke banne sUtro paikI parasUtranI ja pravRtti karavI, anyanI nahIM have te heM.' nyAya paNa spardhaevA be sUtro paikInA je sUtranI pravRtti thavAthI (arthAt spardha hovAnA kAraNe parasUtranI ja pravRtti thavAthI) je sUtranI pravRtti bAdhita thAya te bAdhita ja gaNAya (arthAta na ja thAya.)" A pramANe niyamAIka parve 7.4.???' sUtrane samAna arthanuM ja pratipAdana karato hovAthI te vyakti pakSAnusAra niyamArthaka rUpe prApta thatAM arthe 7.4.226' sUtranA vistAra rUpa ja che. (b) AkRti (= jati) pakSe amuka eka ja sUtra potAnA udezyatA vacchedaka jatinA Azraya evA je koI sthaLo hoya te dareka sthaLe pravartAzakatuM hovAthI ahIM dareka daSTAMta sthaLa rUpa vyaktinA bheda sUtrano bheda mAnavAnI jarUra nathI. tethI dareka sthaLe vyakitabheda juduM na gaNAtuM te eka ja sUtra pravartAzakatA amuka sthaLe te stranA pravartI zake to paNa anya sthaLe caritArtha banatuM te nirarthaka na bane. to koI eka sthaLa ke jyAM te sUtra ane koI anyasUtra Ama ubhaya sUtronI pravRtti thavAnI prApti hoya tyAM vyakti bhede judAna gaNAtA te banne sUtro ekabIjAnI pravRttino pratibaMdha karatA anya sthaLe caritArtha hovAthI sAvakAza te banne sUtro nirarthaka na thatA hovAthI banne sUtronI pravRtti pratibaMdhita ja rahe che. AvA sthaLe pratibaMdhita banne sUtro paikInA kayAM sUtranI pravRtti karavI ? e prazna vartatA arthe 7.4.226' sUtra parasUtranI ja pravRtti karavI, anyanI nahIM* (A) vyaktau padArtha (= vyaktipakSe) 'pratilakSyaM lakSaNopaplava:' (= yAvanti lakSyANi tAvanti sUtrANi klpynte)| tasmAdubhayorapi zAstrayostattallakSyaviSayayoracAritArthyena paryAyeNa dvayorapi prApto parameveti niyamArthamidamiti (= 'spardhe 7.4.119' sUtramiti) " te 'cAyasiddhi: (pari. . 40) jAtipakSe tRddezyatAvacchedakAkrAnte kvacillakSye caritArthayordvayoH zAstrayoH satpratipakSanyAyena yugapadubhayAsaMbhavarupavirodha sthala ubhayorapyaprAptI paravidhyarthamidamiti ('spardhe 7.4.119' sUtramiti) punaH prsnggvijnyaansiddhiriti| (pari.ze.40) (C) 'yo yaH tasmin tattvaM' niyamAnusAreNa yaduddezyaM tasminnudezyatA, sA ca jAtyAdirupaniyatadharmeNAvacchinnA bhavati, tasmAdatra jaatiruddeshytaa'vcchedikaa| (B)
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 280 A pramANe niyama karanAra na banatA 'parasUtranI pravRtti karavI' Ama vidhAna karanAra banI sArthaka thaI zake che. tethI parasUtranI pravRtti karyA bAda jo anyasUtranI pravRttine avakAza hoya to te pravartI zake che. have 'puna: pra vijJAna' nyAya pAga 'spardha evA para sUtranI pravRtti karyA bAda jo anyasUtranI pravRttine avakAza hoya to tenI pravRtti karavI A pramANe vidhAyaka banatA sparSe .4.???' sUtrathI je artha prApta thAya che tene samAna arthanuM ja pratipAdana karato hovAthIte jatipakSe vidhAyaka rUpe prApta thatAM'sarve 7.4.???' sUtranA vistArarUpa ja che.) prastutamAM AkRti (jAti) pakSAnusAra eka sAthe zreyas + risa ane mUt + A sthaLe prApta A sUtra ane 'Rvita: 2.4.70' sUtra anukrame pafsa ane vidvAna vigere prayogasthaLe caritArtha hovAthI zreyas + zi ane mUri + sthaLe anyatra caritArtha evA banne sUtrothI prApta - Agamano paraspara pratibaMdha thatA kayAM sUtrathI na Agama karavo e prazna vartatA "rSe 7.4.' sUtrAnusAre para arthAt iSTa evA A sUtrathI Agama karavAnuM vidhAna karyuM che. tethI vidhAyaka "sarSe 7.4.226' sUtrAnusAre A sUtrathI karAto - Agama pAchaLathI 'savita: 2.4.70' sUtrathI prApta dvitIya - Agamano bAdhaka na banatA 'puna: prasapharavAnA' nyAyAnusAre 'savita: 2.4.70' sUtrathI punaH dvitIya - Agama thavAnI prApti varte che. tethI tenA niSedha mATe sUtramAM koI pada mUkavuM jarUrI che. vaLI jene hajuM - Agama nathI thayo tevA zreya ane pUra ne put varNAntanAmane AzrayIne pravartatA dhurAM prANa re.4.66' sUtrathI - Agama karavAmAM Ave che. jyAre na Agama pUrvakanA zreya ane pUrne ut nAmane AzrayIne pravartatA Rvita: 2.4.70' sUtrathI- AgamanI prApti che, to dhu va ntanAmane AzrayIne pravartatuM 'dhurAM prANa 2.4.66 sUtra ratnAmane AzrayIne pravartatA Rvita: 2.4.70' sUtrano bAdha zI rIte karI zake? arthAt ekasarakhA nimittone AzrayIne pravartatA be sUtro vacce ja bAdhya-bAdhakabhAva manAto hovAthI ahIM dhum varNAnta ane vinAmarUpa bhinna nimittone lai pravartatApura prA.4.66' ane 'zravataH 2.4.70" sUtro vacce bAdhya-bAdhakabhAva mAnI na zakAya. tethI A sUtrathI zreganan + zi ane pUnam + za avasthA prApta thatA punaH trAti: 2.4.70' sUtrathI dvitIya - AgamanI prApti vartatI hovAthI tenA niSedha mATe sUtramAM koka pada mUkavuM joie. (A) jo banne sUtro nirarthaka thavAnA kAraNe vArApharathI svataH potAnI pravRttine sAdhata to vyakti pakSamAM darzAvyuM te pramANe '7.4226' sUtra nirarthaka thavAnI Apatti vartatA te svasArthakvArthe niyama karanAra banata. paNa ahIM banne sUtro nirarthaka thavA dvArA karIne svataH potAnI pravRttine sAdhI zakatA nathI. tethI vyakti pakSamAM darzAvyuM te pramANe sparSe 7.4.22' sUtra nirarthaka thavAnI Apatti na vartatA te parasUtranI pravRtti karavI? Ama vidhAna karI sArthaka bane che.
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.4.66 281 samAdhAna H - tamArI vAta barAbara nathI. kAraNa amuka nimittone lai pravartatuM sUtra tenAthI bhinna nimittone laine pravartatA sUtranuM bAdhaka banI zake che. jema ke van + jJas avasthAmAM ahIM ekasAthe goDatA sajja 1.4.46' ane 'napuMsakSya ziH 1.4.6'sUtronI prApti che. A banne sUtronA nimitto paNa judAM-judAM che. kAraNa 'rAsotA^) sajja0 1.4.46' sUtramAM zak pratyayano sa nimitta rUpe che, jyAre 'navuMsasya ziH 1.4.' sUtramAM napuMsakaliMga nAma nimitta rUpe che ane zas pratyaya to kAryo rUpe che. to 'sparSe 7.4.211' sUtrAnusAre bhinna nimittaka banne sUtro paikInA 'napuMsaosya ziH 1.4.ba' sUtranI pravRtti thavAthI vana + zi avasthA prApta thatA have 'gotA sajja 1.4.46' sUtranI pravRttino saMbhava ja na rahetA bhinnanimittaka 'napuMsakSya zi 6.4.badha' sUtra dvArA 'rAsotA sajja 2.4.46'sUtranI pravRttino bAdha to thAya che. zaMkA H- paraspara bhinnanimittaka sUtro paikInA eka sUtranI pravRtti thayA bAda jyAM bIjA sUtranI pravRttino saMbhava ja na rahe tyAM bIjA sUtrano bAdha thAya e to ame paNa svIkArIe chIe. paNa jyAM pAchaLathI bIjA sUtranI pravRttino saMbhava hoya tyAM teno bAdha na thai zake ema amArUM kahevAnuM tAtparya che. prastutamAM A sUtrathI zreyas + zi ane mUya + jJa avasthA prApta thatA pAchaLathI bhinnanimittaka hovAnA kAraNe abAdhita 'RRtruvitaH 1.4.70' sUtrathI dvitIya - AgamanI prApti vartatI hovAthI tenA niSedha mATe sUtramAM koi pada mUkavuM joie. samAdhAna :- A sUtra ane 'RRvutiH 6.4.70'sUtra; e bannemAM aMtyasvarathI avyavahita paramAM g AgamanuM vidhAna karyuM che. to A sUtrathI zreyas ane mUvam nA ya gata Ja svarathI avyavahita paramAM r Agama thatA pAchaLathI 'RtuvitA: 1.4.70' sUtrathI jo zreyas ane mUvam nA ya gata Ja svarathI avyavahita paramAM maiM Agama thaze to A sUtrathI thayelo - Agama ya gata Ja svarathI avyavahita paramAM nahIM rahe. to zuM Ama cAlI zake? zaMkA :- papati kriyApada sthaLe jema pUrve padh dhAtuthI avyavahita paramAM ti pratyaya thAya che ane pAchaLathI paN dhAtuthI avyavahita paramAM zat vikaraNapratyaya lAgatA ti pratyaya avyavahita paramAM nathI raheto to paNa cAle che. tema prastutamAM zreyas ane mUyar ne A sUtrathI thayelo - Agama ya gata Ja svarathI avyavahita paramAM ja thAya che ane pAchaLathI 'RRvuMvitA: 1.4.70' sUtrathI zreya ane mUvam nA ya gata Ja svarathI avyavahita paramAM - Agama thAya ane A sUtrathI thayelo maiM Agama ya gata Ja svarathI avyavahita paramAM na rahe to paNa cAle. samAdhAna H - paNa be - Agama thai jAya emAM tamane zuM vAMdho che ? (A) yatra tu nimittatAyAH sthAnitvamapi sahacarIbhUtam, arthAt pUrvaparayorubhayoH sthAne ekAdezo yatrAbhimataH, tatra sahArthakatRtIyayaiva nimittapadaM nirdizyate ityapi zailI tatrabhavata AcAryasya lakSyate, yathA 'avarNasyevarNAdinA 1.2.6', 'aidaut sandhyakSareH 1.2.12' phatyAvo| (1.2.1 nyAsAnu0)
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 282 zaMkA - zresi ane mUyaksi prayoganA uccAraNakALe ekasAthe be jUnA zravaNanI Apatti Ave mATe vAMdho che. samAdhAna :- (A)vyaMjana paramAM hoya ane tenI pUrvamAM eka n hoya ke aneka r hoya to paNa eka - pUrvakanA zreyAnsi ane mUyansi temaja aneka - pUrvakanA zresisa ane pUryAsi nuM uccAraNa karAtA sAMbhaLavAmAM koI bheda nahIM paDe. (zreyas ane bUtha nA vyaMjananI pUrve eka na mUkI ane pachI be, traNa, cAra na mUkI krame karIne uccAraNa karI juo. sarakhuM ja saMbhaLAze.) zaMkA - "zreyas ane bhUya ne keTalA nU thAya che ?" Avo prazna koI pUche jo tene eka jUthaze to "eka thAya che' Ama javAba ApavAno rahe ane jo tene be - thaze to "be - thAya che" Avo javAba ApavAno rahe. to "ekatra thAya che" A pramANe javAba na ApI zakAtA pratijJAno bheda thAya che. samAdhAna - sAMbhaLavAmAM jo koI bheda na paDato hoya to pratijJA bheda to nagaNya vastu che. zaMkA - sAMbhaLavAmAM koI bheda nathI paDato AvuM tame kema kahI zako? kAraNa eka pUrvakanA zreyAnsi ane pUryAnninA uccAraNamAM ocho kALa lAge ane benapUrvakanA zresi ane mUryAsi nA uccAraNamAM vadhu kALa lAge. Ama bannenA zravaNamAM vadhAre-ochA kALane AzrayIne bheda paDaze ja. samAdhAna - "varAvyatirega cagnanani nAraM nakSittinaB) 'nyAyAnusAre uccAraNamAM je kAMi vadhAre-ocho kALa lAge che te svaronA kAraNe lAge che. vyaMjano potAnA uccAraNamAM navA kALanI apekSA rAkhatA nathI. tethI zreya ane pUrane ekano Agama thAya ke be gUno Agama thAya, temanA uccAraNamAM sarakho ja kALa lAgato hovAthI kALane AzrayIne temanA zravaNamAM koI bheda nahIM paDI zake. zaMkA - to pachI vyAkaraNazAstramAM vyaMjanono ardhamAtrA C) jeTalo kALa zA mATe gaNAvyo che? (A) bajAragata 'cajhanapazu' pada sthaLe gajhanaM parama A pramANe bahuvrIhi samajavo ke jethI 'vyaMjana che paramAM jene evo eka n hoya ke anekanhoya...' A pramANe artha thaze. (B) svaronA uccAraNamAM je kAMI kALa lAge te sivAya vyaMjanone navA kALanI apekSA nathI hotI. "lagnanAnAmavAstatvam' vacanAnusAre zikSAkAra paNa vyaMjanonA uccAraNamAM navA kALanI apekSA nathI hotI tema svIkAre che. (C) nimeSonmeSakriyAIcchinna: kAno mAtrANAnApIyaDa mAra - mAtra navazeSa: (cAsa-1.2.1), 3trADa mAtriyoAgnano ..... (.vRtti ..)
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 283 samAdhAna H- vyAkaraNazAstra atyaMta lAghavayukta hovuM joie. tethI temAM vyaMjanono je ardhamAtrA jeTalo kALa gaNAvyo che te mAtra gaurava-lAghavanuM nirupaNa karavAnA AzayathI gaNAvyo che. aneka varNonuM uccAraNa karavAmAM vadhu prayatnane AzrayIne gaurava thAya. arthAt vyAkaraNazAstrIya te te sUtramAM jo vadhAre vyaMjano mUkavAmAM Ave to tenA uccAraNamAM vadhAre prayatna karavo paDato hovAthI kALane AzrayIne nahIM paNa vadhAre prayatnane AzrayIne sUtramAM gaurava Ave che. tethI vyaMjanonI ardhamAtrA gaNI gaurava-lAghavanuM nirupaNa karavAnA AzayathI vyAkaraNazAstramAM vyaMjanono je ardhamAtrA jeTalo kALa gaNAvyo che te ahIM kalpita^) (upacarita) kALa samajavo. have laukika (loka dvArA uccArAtA) prayogomAM gaurava-lAghavano vicAra nathI karAto. tethI lokamAM prayatnAzrita lAghava-gaurava pUrvakanA anukrame zreyAnti ane mUyAnti prayoganuM uccAraNa karavAmAM Ave ke pachI zreyAsmi ane mUvAAEi prayoganuM uccAraNa karavAmAM Ave, zravaNamAM kALane AzrayIne bheda na paDato hovAthI be sno Agama thAya to paNa cAle. 1.4.66 keTalAka vaiyAkaraNo 'vyaMjananA uccAraNamAM vadhAre kALa apekSita che' AvuM mAnatA hovAthI zreyas ane bhUyam ne eka s no ke be no Agama thAya to temAM kALabheda paDe AvuM mAne che. zaMkA H- paNa be no Agama thAya to zravaNamAM bheda paDe che. kemake zreyAjJi ane pUyAkti sthaLe 'ziDyu'nusvAra: 1.rU.40' sUtrathI s nI pUrvanA no anusvAra Adeza thatA have r ane anusvAra bhinna varNo hovAthI anusvAranI jema pUrvanA n nuM paNa arthAt bannenuM zravaNa thavAnI prApti varte che. (vyaMjana paramAM vartatA tenI pUrvamAM vartamAna anekavyaMjano jo ekasarakhA hoya to ja zravaNamAM bheda na paDe A vAta dhyAnamAM rAkhavI.) O samAdhAna H - zreyAksi ane mUyAsi mAM pAchaLanA s no ziT rsnA nimitte jo 'ziddhe'nusvAra: 1.rU.40' sUtrathI anusvAra Adeza thAya to te anusvAra paNa zi saMjJaka ja hovAthI tenI pUrvanA r no paNa 'ziDyu'nusvAraH 1.rU.40' sUtrathI anusvAra Adeza thaze. tethI pUrve jema svyaMjananI pUrvamAM be s vartatA zravaNamAM bheda nahoto paDato, tema hAla svyaMjananI pUrve be anusvAra hovAthI zravaNamAM bheda nahIM paDe. be zaMkA H- je varNono svarone darzAvatA'auvantAH svarAH 1.1.4' sUtramAM yoga na karyo hoya ane vyaMjanone darzAvatA 'nirvyAnam 1.1.60' sUtramAM paNa yoga na karyo hoya ane chatAM te te prayogasthaLe temanI vidyamAnatA jovA maLatI hoya tevA varNone 'ayogavAha'varNo kahevAya che. jemake - anusvAra, visarga, jihvAmUlIya ane upadhmAnIya vargo. have 'vivyaMgnanam ..0' sUtrastha vi zabdanI jo hrasva viH Ama vyutpatti karavAmAM Ave to varNa samAsnAyamAM varNanI AdimAM arthAt pUrvamAM rahelA anusvArAdine vyaMjanasaMjJA thAya (A) prayatnorveLa = nvitAnamerenetvartha:| (pA. sU. 7.2.72, 6.mA. pra. dyo.)
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 na zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana ane 'auvantAH svarA: 1.1.4' sUtrastha auvanta zabdanI jo oAraNya antA: Ama vyutpatti karavAmAM Ave to varNasamAsnAyamAM A varNanA ante eTale ke cheDe anusvArAdi hovAthI temane svarasaMzA thAya. Ama ayogavAha anusvArAdinI svara-vyaMjana koipaNa prakAre gaNanA thai zake che. tyAM jyAre temanI svara rUpe gaNanA karavAmAM Ave tyAre temane ziT saMjJA na thai zake. kemake 'sauvantA: svA: 1.1.4' sUtrathI laine '-i-o-au 1.6.8' sudhInA sUtrothI thatI saMjJA svarone thAya che ane 'virdhvagnanam ..{0' sUtrathI laine 'i-aH x 0 6.6.6'sudhInA sUtrothI thatI saMjJA vyaMjanone thAya che. have zreyAsi ane mUyAsmi sthaLe 'ziDyu'nusvAra: 1.rU.40' sUtrathI ziT s nA nimitte jayAre pAchaLanA r no anusvAra Adeza karavAmAM Ave tyAre te svara rUpe gaNAtA tene ziT saMjJA na thavAthI tenI pUrvanA s no ziDDreDanusvAra: 1.rU.40' sUtrathI anusvAra Adeza na thai zake. tethI n ane anusvAra bhinna vargo hovAthI bannenA zravaNanI prApti vartatA zravaNamAM bheda paDaze ja. A rIte ja vit atu pratyayAnta vaMt sthaLe A sUtra ane 'tra uvitA: 1.4.70'sUtrathI jo be r Agama thAya to vaMkti avasthAmAM pAchaLanA s no 'nAM yuddhaTM0 1.rU.rU.' sUtrathI punaH Adeza thatA temaja pUrvanA n no 'dhRvaI0 2.rU.6rU' sUtrathI kh Adeza thavAthI jvanti avasthA prApta thatAM r ane r bhinna varNo hovAthI bannenA zravaNanI prApti vartatA vaMnti sthaLe paNa zravaNamAM bheda paDaze. samAdhAna :- zreyAnti ane mUyAkti sthaLe 'varNavrataLe nAtipraznaLa(A) 'nyAyAnusAre ziT s nI pUrve rahelA banne s no 'ziDyu'nusvAra: 1.rU.40' sUtrathI eka ja anusvAra Adeza thaze ane tethI zreyAMtti ane mUtti avasthA prApta thatA pUrve anusvAra ane rUpa bhinna vargone laine je zravaNamAM bheda paDato hato te have nahIM paDe. zaMkA :- 'varNapradaLe khAtiprajJaLak'*yAya 'sUtramAM varNanuM grahaNa karavAnuM kathana karyuM hoya to varNAzrita jAtinuM grahaNa karavuM' Ama kahe che. tethI 'ziddheDanusvAra: 1.rU.40' sUtramAM jo ziddnI pUrvanA s no anusvAra Adeza karavAnuM kahyuM hoya to 'varNapraLe'nyAyAnusAre te anusvAra Adeza - mAM vartatI na kAratva jAtino thAya. paraMtu jAti) nityapadArtha hovAthI teno anusvAraAdeza na saMbhave. tethI anusvAra Adeza te te prayogasthaLe vartatA 7 kAratva jAtinA AzrayabhUta r vyakitano thAya. prastutamAM zreyAkti ane mUyAkti sthaLe kAratva jAtinA Azraya (A) sUtramAM kArya karavA mATe eka varNanuM grahaNa karyuM hoya to tyAM jAtinuM paNa grahaNa karavuM. arthAt sUtrokta varNane sajAtIya jeTalA paNa varNo hoya te badhAnuM grahaNa karavuM. (B) jAti eka hoya, nitya hoya ane dareka vyaktimAM anugata hoya (arthAt prastutamAM dareke dareka maiM vyaktimAM na kAratva nAmanI nitya evI eka ja jAti rahe. jo nitya evA 7 kAratva jAtino anusvAra Adeza thAya to tenI nityatA haNAi jAya. AthI bRhantyArAmAM 'khAteH rDA'sammavAt...' paMkti darzAvI che.) 'E cevA nityA pratyeka simAptA 2 nAti-zciyate| (2.4.94 rR.nyAsa:)'
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1..66 285 be vyakti che. tethI be vyakitane laIne anusvAra Adeza paNa be ja thaze. mATe tamArI eka anusvAra AdezanI vAta ayukata che. hA, banne mAM anugata eka ja kAratva jAtino jo anusvAra Adeza zakya hota to eka ja anusvAra thAta. paraMtu jAti nityapadArtha hovAthI te zakya nathI. samAdhAna - bhalene 'vaprane gativraF'nyAyAnusAre zreyasa ane pUryAjJi prayogasthaLe zilleDanusvIra: 1.rU.40' sUtrathI be gnanA be anusvAra Adeza thAya, chatAM zravaNamAM bheda to nahIM ja paDe. zaMkA - zilleDanusvAra: 2.2.40' sUtramAM nAM yudgha0 2.3.' sUtrathI bahuvacanAnta nA padanI anuvRtti Ave che. have 'nAM yuddha .rU.32' sUtramAM nAm A pramANe bahuvacana vagarane nAtigrahaNam' nyAyAnusAre te sUtramAM koI jAtinuM grahaNa na karatA vyakitanuM grahaNa kare te mATe che. arthAt have te sUtrathI jAtinirdezAnusAra vargIya 5 varNa paramAM vartatA tenI pUrverahelA apadAnta dareka ane sno varganA aMtyavarNa rUpe Adeza nahIM thAya, paNa vyakita nirdezAnusAre eka ja ane vyaktino vargIya aMtyavarNa rUpe Adeza thaze. A ja rIte te bahuvacanAnta nAm padanI anuvRtti zilleDanusvAra: 2.3.40' sUtramAM paNa AvatI hovAthI te sUtrathI paNa jAti nirdezAnusAre zivarNa paramAM vartatA tenI pUrve rahelA dareka ane sno anusvAra Adeza nahIM thAya, paNa vyakita nirdezAnusAre ekatva saMkhyAnI vivakSAthI zinI pUrvamAM rahelA eka ja ane mUvyakitano anusvAra Adeza thai zakaze. to zreyAgni ane bhUsi prayogasthaLe 'vaprad MAtipraha nyAyAnusAre banne jUnA 'zilTeDanusvIra: 2.rU.40' sUtrathI be anusvAra Adeza na thai zakatA mAtra ziznanI pUrvamAM rahelA eka ja - vyaktino anusvAra Adeza thaI zakavAthI ubhaya prayogasthaLe ane anusvAra rUpa bhinna vargo bacavAthI zravaNamAM bheda paDaze ja. tethI vita: 2.4.70' sUtrathI dvitIya Agamana thAya ane A badhI Apattiona Ave mATe A sUtramAM trAhitaH .4.70' sUtrathI prApta AgamanuM niSedhaka koi pada mUkavuM joie. samAdhAna - A badhI Apattiono ApAdaka dvitIya - Agama na thAya te mATe A sUtramAM ame navuM koi pada na mUkatA vyakitapakSano Azraya karazuM. Azaya e che ke vyakitapakSano Azraya karavAthI jema (4)yuvat + go avasthAmAM ekasAthe prApta 'gorI 2.4.56' ane 'mamI ma: 2.2.26' sUtro paikInA para evA 'mo 5: 2..dda' sUtranI 'pUrve 7.4.226'sUtrAnusAre pUrve pravRtti thavAthI yuvat + mUavasthA prApta thatA pAchaLathI jema 'gorI 3.4.5dda' sUtranI pravRtti nathI thatI. (arthAt pravRttino bAdha thAya che.) tema zreyas + zi ane mUt + zi (A) mukhad + marI, "mantasya. ra2.20' - yuvA mad + mo, turthI 21.223' ne yuva6 + mo, 'mamI ma: 2.2.26' - yuva6 + muM, "yubamaloH 2..6' yuva mAM + meM, "samAnAmAM tene 2.2?' yuvAn
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana avasthAmAM paNa ekasAthe prApta A sUtra ane 'Rvita: 2.4.70' sUtra paikInA para (isTa) evA A sUtranI pravRtti "rSe 7.4.226' sUtrAnusAre pUrve thavAthI 'vita: 2.4.70' sUtranI pravRttino bAdha thatA "kRAte sparve 'nyAyAnusAra te bAdhita ja gaNAvAthI zreyas + ane bUthan + za avasthAmAM paNa vitaH 2.4.70' sUtrathI dvitIya - Agama nahIM thaI zake. tethI eka ja gUAgama thatA uparokata koi Apattio nahIM Ave. zaMkA - punaH pra viNAnA'nyAyathI zuM pharI dvitIya - Agama nahIM thAya? samAdhAna - (A) ame pUrve ja kahI gayA chIe ke jo jAtipakSano svIkAra karavAmAM Ave to ja 'punaH prakSAvijJAnAtka'nyAyanI pravRttine avakAza rahe. hAla ahIM'nAgu'A bahuvacanAnta padanI anuvRttithI sUcita vyaktipakSano svIkAra karyo hovAthI 'puna: pra viNAnA 'nyAyAnusAre dvitIya - Agama nahIM thaI zake. zaMkA - pUrve vAta to thayelI ke bhinna nimittaka be sUtro paikInA eka sUtranI pravRtti thayA bAda bIjA sUtranI pravRttino saMbhava na hoya to ja bIjA sUtranI pravRttino bAdha thAya. paNa jyAM pAchaLathI bIjA sUtranI pravRttino saMbhava hoya tyAM tenI pravRttino bAdha na thaI zake. prastutamAM zreyas ane pUne pUrve A sUtrathI Agama thayA bAda bhinnanimittaka kavita: 2.4.70' sUtrathI pAchaLathI dvitIya -AgamanI prApti vartatA - Agamano bAdha na thavo joie. samAdhAna :- evuM kAMi nathI. pAchaLathI bhinnanimittaka dvitIyasUtranI pravRttino saMbhava hoya to paNa 'tazAbdirA)'nyAyathI teno bAdha thai zake che, te A pramANe - jema koI bhojana prasaMge kahevAmAM Ave ke "brAhmaNone dahIM Apo ane kauDinya nAmanA brAhmaNane chAza Apo" to ahIM kauDinyane chAza ApyA bAda pAchaLathI dahIM ApavuM zakya hovA chatAM paNa jema chAza ApavAnA kathana dvArA dahIMnuM dAna bAdhita thAya che, tema prastutamAM zreyas ane pUr ne pUrve A sUtrathI - Agama thayA bAda pAchaLathI A sUtra karatA bhinnanimittaka RtiH 2.4.70' sUtrathI punaH dvitIya - AgamanI prApti hoya to paNa A sUtrathI thatA - Agama dvArA Rti: 2.4.70' sUtrathI thatA dvitIya - Agamano bAdha thai zake che. AthI Rvita: 2.4.70' sUtra dvArA dvitIya - Agamana thaI zakatA zravaNamAM bheda paDavo vigere koI Apatti nahIM Ave. (A) A rAI (B). A carcAnI zarUAtamAM darzAvelI dvitIya zaMkA juo. yathA kasmiMzcid bhojanaprasaGge sarvebhyo brAhmaNebhyo dadhi dIyatAmiti sAmAnyavidhivacanena brAhmaNatvajAtyavacchinnebhyaH sarvebhyo brAhmaNebhyo dadhidAnasya prAptirastIti takraM kauNDinyAya' iti vizeSoddezyena prakRtena vacanena dadhidAnaniSedhapUrvakaM tAna vidhAna kriyA (vyA.sA. no. cA. 350-47)
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.66 287 jo ke ahIM ' taci ' nyAyasvarUpadaSTAMta sthaLe brAhmaNone sAmAnyathI dahInuM dAna ane kauDinyane vizeSe karIne chAzanA dAnanuM vidhAna karyuM hovAthI ahIM sAmAnya-vizeSabhAva kaunDinyane dahIMnA dAnamAM bAdhaka bane che. jyAre zreyas ane pUjAskRtika sthaLe to spardha evA A sUtra ane Rvita: 2.4.70' sUtra paikInA kayAM sUtranI pravRtti karavI e prazna thatA vyakitapakSAnusAre(A) niyama karanAra 'arthe 7.4.226' sUtrathI 'para (isTa) sUtranI ja pravRtti karavI, anyanI nahIM A pramANe je niyama prApta thAya che te 'Rvita: 2.4.70' sUtrathI prApta dvitIya - Agamano bAdhaka bane che. tethI daSTAMta ane dASTrantikamAM bheda paDe che. chatAM tari ' nyAyasthaLe jema pAchaLathI dahIMnuM dAna prApta hovA chatAM paNa teno bAdha thAya che tema prastutamAM zreya ane pUr ne pAchaLathI 'Rvita: 2.4.70' sUtrathI dvitIya Agama prApta hovA chatAM paNa teno bAdha thai zake che. arthAt 'pAchaLathI prApta vastuno paNa bAdha thai zake che A vAta jaNAvavA puratuM ja ahIM 'toSirA' nyAyane daSTAnta rUpe darzAvyuM che. zaMkA - jAtipakSano Azraya karIe to be Agama thavAthI zravaNamAM bheda paDavAnI Apatti AvatI hovAthI te pakSano Azraya karavo te to barAbara nahIM ja ne? samAdhAna - nA, jAtipakSano Azraya karIne ane "punaH prakSAvijJAnI' nyAyAnusAre zreyas ane bUtha vigerene be Agama thAya to paNa zravaNamAM bheda paDavA svarUpa Apatti na Ave. kAraNa pUrve tame je kaheluM ke "ayogavAha anusvAra govarI mattA: A pramANenA montA: padanA vigrahane AzrayIne svararUpe gaNAtA te zisaMjJaka na gaNAya" to A vAta barAbara nathI. kAraNa maM-:.7.6' sUtrathI anusvAra vigerene vizeSe karIne zisaMjJA karI che, tethI te svararUpe gaNAya to paNa tenI saMjJAno bAdha na thaI zake. to zresi ane pUsiavasthAmAM siddheDanusvAra .rU.40 sUtrathInI pUrvanAno anusvAra Adeza thatA te anusvAra paNa zi saMzaka hovAthI tenI pUrvanA rno paNa zilleDanusvAra .rU.40' sUtrathI anusvAra Adeza thavAthI zreyAsa ane pUyAsi nA vyaMjananI pUrve have be anusvAra vartavAthI zravaNamAM bheda nahIM paDe. temaja (CSatti sthaLe paNa 'nAM yu.rU.32' sUtramAM nAm A pramANe bahuvacana vArthe hovAthI pUrvanA no varganA aMtyavarNarUpe Adeza karyA bAda bIjA no paNa varganA aMtyavarNarUpe Adeza thavAthI have (A) (B) vyakita pakSAnusAre 'aa 7.4.22' sUtra kai rIte niyama karanAra bane che te mATe A carcAnI zarUAtamAM darzAvelI dvitIya zaMkA jovI. bIjA zabdomAM kahIe to niyama karanAra 'aa 7.4.22' sUtrane samAnArthaka 'sAne arthe' nyAya ahIM bAdhaka bane che. AgaLa rvatti sthaLa darzAveluM, ahIM kSatti sthaLa darzAvyuM che. bemAMthI koipaNa sthaLa darzAvI zakAya.
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana pUrvanA - no 'rava0 2.rU.6rU' sUtrathI Adeza nahIM thAya. tethI t nI pUrve be n ja zeSa rahevAthI zravaNamAM bheda nahIM paDe. A rIte jAtipakSane svIkArIe to paNa cAle. athavA to jAtipakSano svIkAra karIe to paNa zreya, mUya, Sat vigerene A sUtrathI - Agama thayA bAda "punaH prakSAvijJAna0i' nyAyane AzrayIne punaH trAvita: 2.4.70' sUtrathI dvitIya - Agama thaI ja nahIM zake. kAraNa A sUtra ane Rvita: 2.4.70' sUtra bannemAM svarathI avyavahita paramAM ane dhunI pUrve - Agama karavAno kIdho che. have jo A sUtrathI zreyas vigerenA A svarathI avyavahita paramAM - Agama thayA bAda "Rvita: 2.4.70' sUtrathI punaH te svarathI avyavahita paramAM jo dvitIya Agama thaze to A sUtrathI thayelo - Agama ma svarathI avyavahita paramAM na rahevAnI Apatti Avaze. arthAt zreya vigerenA eka ja jha svarane AzrayIne banne navyavahita paramAM na rahI zakavAnI Apatti Avaze. tethI Rvita: 2.4.70' sUtrathI dvitIya - Agama nahIM thaI zake. zaMkA - ame tamane AgaLa kahI gayA ke pati vigere kriyApadasthaLe jema dhAtuthI avyavahita paramAM tti pratyaya thayA bAda pAchaLathI dhAtuthI avyavahita paramAM cha vikaraNapratyaya lAge ane ti pratyaya par dhAtuthI avyavahita paramAM na rahe to paNa jevI rIte cAle che, tema prastutamAM ekavAra A sUtrathI zreyavigerenA aMtyasvara gathI avyavahita paramAM Agama thayA bAda pAchaLathI'Rvita: 2.4.70' sUtrathI punaH te svarathI avyavahita paramAM dvitIya Agama thAya ane A sUtrathI thayelo - Agama zreya vigerenA aMtyasvara mAMthI avyavahita paramAM na rahe to paNa cAlI zake. samAdhAna - A rIte pati nuM daSTAMta ApavuM barAbara nathI, kAraNa paN dhAtune ti vigere zin pratyayo avyavahita paramAM vartatA 'aryanaJ:0 rU.4.72' sUtrathI ni vigere zit pratyayonI pUrvamAM ja d vikaraNanuM vidhAna karyuM che. arthAt "aryana: rU.4.72' sUtrathI pad dhAtuthI paramAM ane utta vigere zin pratyayonI pUrvamAM Ama bannenI vacce zatru vikaraNanuM vidhAna karyuM hovAthI pati vigere kriyApadasthaLe zat vikaraNanuM vyavadhAna apekSita ja che. tethI tyAM pAchaLathI dhAtuthI avyavahita paramAM ti pratyaya na hoya to cAle. paNa prastutamAM zreyas vigerenA aMtyasvara thI avyavahita paramAM A sUtrathI - Agama thayA bAda evuM koI vidhAna nathI ke 'zreyas vigerenA ma thI paramAM ane A sUtrathI thayelA na AgamanI pUrvamAM 'savita: 2.4.70' sUtrathI - Agama karavo jethI A sUtrathI thayelo - Agama evam | vigerenA aMtyasvara thI avyavahita paramAM na hoya to paNa cAlI zake. Ama A sUtra ane Rti : 2.4.70' sUtra bannemAM svarathI avyavahita paramAM ja gUAgamanuM vidhAna karyuM hovAthI jo zreyas vigerenA na svarathI paramAM be - Agama thAya to A sUtrathI thayelo - Agama ma svarathI avyavahita paramAM na rahI zakatA Rvita: 2.4.70'
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.66 289 sUtrathI dvitIya - Agama nahIM thai zake. tethI jAtipakSano svIkAra karIe to paNa zreyas vigerene eka ja - Agama thai zakato hovAthI 'zravaNamAM bheda paDavo' vigere koi Apatti na AvatI hovAthI jAtipakSano svIkAra karIe to paNa cAle. athavA to chelle eka vAta e jaNAvavAnI ke 'spardho 7.4.216' sUtravartI para zabdano 'iSTa' A pramANe artha karI pUrvasUtranI pravRtti pUrve tyAre karI zakAya ke jyAre koi iSTaprayoganI siddhi na thai zakatI hoya. paNa prastutamAM zreyas vigerene spardha evA A sUtrathI - Agama na thatA para evA RRvutiH 1.4.70' sUtrathI g Agama thAya to paNa zreyAMsi vigere iSTaprayogo siddha thai jAya che. tethI ahIM kAMi para zabdano 'iSTa' artha karI pUrve A sUtrathI r Agama karavAnI jarUra nathI. Ama ahIM zreyas vigerene A sUtrathI pUrve - Agama karavo ane pachI 'RRvuMvitA: 1.4.70' sUtrathI punaH dvitIya - Agama karavo ke nahIM enI jhaMjhaTamAM na paDatA zAMtithI mAtra para evA 'RRvuMvitA: 1.4.70' sUtrathI eka r Agama karI zreyAMsi vigere iTaprayogonI siddhi karI levI. (iii) atikharAMsi tAni - * nAmatiAnAni = zrRtinA, * 'vistave 2.4.17' - atinara + nam ke zas, 'napuMsakSya ziH 1.4.19' - aitinara + zi, * 'kharAvA naras vA0 2.1.rU' - atikharam + zi, 'chuTA prALu 1.4.66' - atira + jJa, do 1.4.86' - aAir + zi, : 'ziddhenusvAra: 1.rU.40' - atikha Mr + zi = atinarAMsi tAniA zaMkA :atikhara + fza avasthAmAM 'svarAo 1.4.6' sUtrathI atinara nA aMte r Agama na karatA 'narAyA nara0 2.1.rU'sUtrathI atigara no atikharam Adeza kema karo cho ? samAdhAnaH- zrRtinara + zi avasthAmAM narasA prayogasthaLe sAvakAza (caritArtha) 'narAyA nara0 2.1.rU' sUtra temaja sAni prayogasthaLe sAvakAza'svarAo 1.4.6' sUtra Ama ubhayasUtronI pravRtti ekasAthe prApta che. paNa 'sparSe 7.4.616' sUtrAnusAre para evA 'kharAyA nara0 2.1.rU' sUtranI baLavattA gaNAtA tenI pravRtti pUrve thavAthI ame 'svarAo 1.4.6' sUtrathI r Agama na karatA pUrve atigara no atigaras Adeza karIe chIe. have ahIM ''atinara + zi avasthAmAM 'svarAo 1.4.6 ' sUtrathI pUrve - Agama thAya to paNa 'vAkAmavyavadhAvi'nyAyAnusAre n Agama vyavadhAyaka na banatA 'narAyA nara0 2.1.rU' sUtrathI atikhara no atikharas Adeza thai zake che, tethI tikhara ne r Agama karo ne ?'' AvI zaMkA na karavI. kAraNa r Agama^) thAya to te atikhara prakRtine thato hovAthI jo atina prakRtine koi kArya karavuM hoya to ja te vyavadhAyaka na bane. paNa ahIM to (A) je prakRtine Agama thAya te samasta prakRtine jo koi kArya karavAnuM hoya to 'svAdmavyavayAyi' nyAyAnusAre Agama vyavadhAyaka na bane. paNa jo te prakRtinA eka aMzane kArya karavAnuM hoya to Agama avazya vyavadhAyaka bane.
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.66 291 samAdhAna :- tinara + am avasthAmAM ekasAthe 'ataH svamo0 6.4.67'sUtrathI gam pratyayano mam Adeza ane 'anato stup o.4.61' sUtrathI mak pratyayano lup Adeza prApta che. have A banne sUtro paikI 'ataH svamo0 1.4.17' sUtra mAtra OM kArAnta napuMsaka nAmane laine pravartatuM hovAthI tenAthI thato am Adeza vizeSavidhi kahevAya. jyAre 'anato jIm 1.4.6' sUtra koipaNa varNAnta napuMsakaliMga nAmane laine pravartatuM hovAthI tenAthI thato am no lopa Adeza sAmAnyavidhi kahevAya. to 'sarvatra vizeSeLa sAmAnya vAte na tu sAmAnyena vizeSa:' nyAyAnusAre 'ataH svamo0 6.4.7' sUtrathI thatA gam Adeza dvArA 'anato jIv 1.4.61' sUtrathI thatA gam nA lopano bAdha thavAthI te bAdhita ja gaNAya. tethI atikhara + am avasthAmAM 'ataH syo0 1.4.67'sUtrathI am pratyayano am Adeza temaja "narAyA nara0 2.1.rU' sUtrathI pratinas + ak avasthA prApta thatA have 'anato jIv 1.4.11'sUtrathI thato bAdhita gam pratyayano lopa punaH na pravartI zakavAthI ame atinaras thI paramAM rahelA am pratyayano lup nathI karatA. zaMkA:- atinara + gam avasthAmAM 'manato stup o.4.66' sUtra prApta ja nathI. kemake te sUtramAM anataH A pramANe maiM kArAnta nAmono pratiSedha karyo che. tethI atinara + am avasthAmAM 'ataH syo0 1.4.7'ane 'anato jIv 1.4.1'sUtro ekasAthe prApta na hovAthI 'ataH syo0 1.4.7' sUtrathI thatA gam Adeza dvArA 'anato jIm 1.4.11'sUtrathI prApta mam pratyayanA lopano bAdha na thai zake. tethI AgaLa jatA aitinaras + ar avasthAmAM abAdhita 'banato jIv 1.4.1' sUtrathI gam pratyayano lopa thavo joie. samAdhAna :- 'anato jIv 1.4.6' sUtrastha anataH pada mAtra anuvAdaka^) ja che. arthAt tra kArAnta napuMsakaliMga nAma saMbaMdhI si-am pratyayanA lopano pratiSedha aMtaH syamo0 1.4.67' sUtraprApta vizeSavidhinA kAraNe thAya che ane 'anato jIv 1.4.6' sUtrastha anataH pada maiM kArAnta napuMsakaliMga nAma saMbaMdhI si-ar pratyayanA lopano pratiSedha na karatA mAtra te vastusthitinuM kathana ja kare che. A vAta 'banato jIv 1.4.6' sUtranA vivaraNAvasare carcAi gai che tethI tyAM joi levI. to tinara + gam avasthAmAM maiM kArAnta napuMsaka nAmasaMbaMdhI si-am pratyayonA lopanA apratiSedhaka 'anato nuC deg.4.66' sUtrathI mak pratyayano lopa prApta hovAthI te avasthAmAM ekasAthe prApta 'gata: svamo0 1.4.7'ane 'anato nur 1.4.6' sUtro paikInA 'ataH syamo0 6.4.7'sUtranirdiSTa am AdezarUpa vizeSavidhi dvArA 'anato nur 2.4.6' sUtraprApta am pratyayanA lopa rUpa sAmAnyavidhino bAdha thavAthI AgaLa jatA aitinas + mam avasthAmAM bAdhita 'banato jIv 1.4.6'sUtrathI am pratyayano lopa na thai zake. (A) pramALAntarapratipannasvArthasya zabvena saMjIrtanamanuvAvaH / 'banato jIv 6.4.1' sUtrastha manaH pada anuvAdaka che e vAta 'anato jIm 1.4.1' sUtranA bu.nyAsamAM jaNAvI dIdhI che.
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zaMkA - vinara + am avasthAmAM mAnato nu 1.4.16' sUtranI pravRttino bAdha karI 'ata: amo 2.4.17' sUtra pravartana zake. kemake vinara + mam avasthAmAM ekasAthe 'ata: camo 2.4.17' sUtrathI na pratyayano kam Adeza ane 'narAyA nara0 2.2.3' sUtrathI tigara gata nara no naraAdeza prApta che. to A be sUtro paikI'narIyA narasU0 2..3' sUtra para ane nityasUtra hovAthI tenI pravRtti pUrve thavAnA kAraNe patinaram + Dam avasthAmAM have ratanaram nAma ma kArAnta na rahetA 'ata: mo. 2.4.17' sUtrathI 'banato nu 2.4.52' sUtranI pravRttino bAdha karI mam pratyayano kam Adeza na thai zake. tethI tinas + a avasthAmAM abAdhita 'banato nupU.4.52' sUtrathI na pratyayano lopa thavo joie. samAdhAna - tame dvitIyA ekavacananA ja manirasa prayogasthaLe ma pratyAyanA lopanI zaMkA kema karo cho? prathamA ekavacananA gatirasa prayogasthaLe kema nahIM? zakA - gatinara + pti avasthAmAM si pratyayano kam Adeza thAya tyAre ja svarAdi stAdipratyayonI nimittarUpe apekSA rAkhatA 'narIyA narasuM 2..' sUtrathI tana gata nara no naram Adeza thai zake che. have marinara + si A pUrvAvasthAmAM jo tame 'banato tun 2.4.52' sUtrathI si pratyayanA lopanI vAta karatA ho to 'nato nuN 8.4.52' sUtraprApta saMpratyayanA loparUpa sAmAnyavidhino mata: mo. 2.4.17' sUtraprApta si pratyayanA mam Adeza rU5 vizeSavidhi dvArA bAdha thavAthI te na thai zake ane gatinara + li avasthAmAM 'gataH mo. 2.4.17' sUtrathI si pratyayano A Adeza karyA bAda "narIyA narasuM ra..' sUtrathI svarAdi annA nimitte tira gata nara no naram thavAthI gatinaram + a avasthA prApta thatAM jo tame banato tun 2.4.52' sUtrathI si pratyayanA AdezabhUta gam nA lopanI vAta karatA ho to tanara + am avasthAmAM svarAdi mam pratyayanA nimitte tira gata nara no naram Adeza thayo hovAthI 'tripatino vidhinimitta takiyAtanaB)' nyAyAnusAre te naram Adeza potAnA nimitta pratyayano lopa karavA svarUpe ghAta na karI zake. tethI ame prathama ekavacananAM tAra titi prayogasthaLe ri pratyaya ke tenA AdezabhUta pratyayanA lopanI zaMkA nathI karatA. samAdhAna - jo tame atinaram + am avasthAmAM 'tripAtano ' nyAyanA kAraNe 'banato sun 2.4.52' sUtrathI sinA AdezabhUta pratyAyano lopana thai zake ema kahetA ho to atigara + siA pUrvAvasthAmAM temaja atigara + fma avasthAmAM sakArAnta tinaranA nimitte anakame 'mataH camo 2.4.17' ane (A) atigara + mam avasthAmAM 'bata: amo 2.4.17' sUtrathI mam pratyayano kam Adeza karatA pUrve paNa 'narIyA gara0 2..rU' sUtrathI naram Adeza prApta che ane A Adeza karyA pachI paNa te prApta che. tethI 'tAtaka ' 'nara nara0 22.3' sUtra nitya kahevAya. (B) jenA nimitte kArya thayuM hoya te kArya potAnA nimittano ghAta na karI zake.
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.66 293 'misa res .4.2' sUtrathI kramazaH si pratyayano ma Adeza ane mi pratyayano Adeza thato hovAthI 'tripatitakSA vidhi.' nyAyAnusAre te gam ane In Adezo paNa 'narIyA nara0 2..rU' sUtrathI potAnA nimitta tanano Itanaran Adeza karavA rUpe ghAta na karI zake ane tethI tanara + gam ane gatinaram + UavasthA prApta ja na thai zakatA tame prathamA ekavacananA tanarasa ane tRtIyA bahuvacananA tinA prayogane siddha na karI zakatA mAtra gatinaram ane tire prayogo ja karI zakazo. temaja tame dvitIyA ekavacananA gatinarasa prayogane paNa siddha nahIM karI zako. kAraNa vinara + + avasthAmAM 'mata: camo 2.4.57' sUtrathI A kArAnta tanara nA nimitte ma pratyayano ma Adeza thayo hovAthI te ma Adeza paNa 'narIyA narasU0 2.2.' sUtrathI potAnA nimitta matanano gatinarar Adeza karavA rUpe ghAta nahIM karI zake. zaMkA - hamaNAM ja ame upara kahI to gayA ke tanara + Dam (ddhi e.va.) avasthAmAM 'narIyA narasUo 2..' sUtra para temaja nityasUtra hovAthI 'mata: mo. 2.4.17' sUtrathI na kArAta gatinA nA nimitte nam pratyayano Adezana thai zake. tethI pUrve'narIyA nara0 .3' sUtrathI svarAdi pratyAyanA nimitte atigara gata nara no na Adeza thaI zakavAthI tana + ma avasthAmAM have nara Adeza ma pratyayanA nimitte thayo hovAthI 'tripAnanakSane vidhi 'nyAyAnusAre te potAnA nimitta ban pratyayano 'manato tun 2.4.16' sUtrathI lopa karavA rUpa ghAta na karI zake. tethI amArA mate dvitIyA ekavacanano gatinarasa prayoga siddha thai zakaze. temaja tame amane je prathama ekavacanano tirasa prayoga ane tRtIyA bahuvacanano gatinA prayoga siddha na thai zakatA mAtra tiram ane gatina prayoga siddha thavAnI Apatti darzAvo cho, to te Apatti amane AvakArya che. kAraNa ame prathamA ekavacanamAM tanAprayoga ane tRtIyA bahuvacanamAM tire prayoga ja siddha thai zake evuM mAnIe chIe. gonardI) = pataMjalI = mahAbhASyakAra paNa gatinAane gatino prayogo ja siddha thaI zake evuM mAne che. samAdhAna - to pachI tamArA mate 'naro vA 2.4.60' sUtra banAvavuM vyartha Tharaze. kAraNa tamArA mate prathamA ekavacanamAM kSatripAtanaHo vidhi 'nyAyAnusAre tina + ma avasthA prApta na thai zakatA temaja dvitIyA ekavacanamAM vinara + avasthA prApta thAya to tyAM 'tripAtanakSa vidhi' nyAyane AzrayIne svarAdi mam pratyayanA nimitte thayelA matanara Adeza dvArA A pratyayano ghAta na thai zakatA koipaNa avasthAmAM (A) yadyevamatijarasamatijarasairityatra na prApnoti, atijaramatijarairiti bhvitvym|| gonIya Aha - 'iSTamevaitatsaGgRhItaM bhvti| atijaramatijarairiti bhavitavyaM satyAmetasyAM paribhASAyAM - satripAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvighAtasye' utA (T.phU. 7.2.202 mahImAdhyama)
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana ma pratyayanA lopanI prApti na hovAthI naraso vA 2.4.60' sUtrathI pratyayanA AdezabhUta ma no temaja dvitIyA ekavacananA A pratyayano lopa nahIM thai zake. jyAre amArA mate A badhA sthaLe 'tripatinakSaNo vidhi' nyAya anitya banato hovAthI prathama ekavacanamAM tiram + am avasthA prApta thai zakatA temaja dvitIyA ekavacanamAM prApta vinara + avasthAmAM svarAdi ma pratyayanA nimitte thayelA tinas Adeza dvArA mam pratyayano ghAta thaI zakavAthI tamArI zarUAtamAM darzAvelI zaMkA mujaba 'manato nupU.4.52' sUtrathI to nahIM, paNa tenA apavAdabhUta naraso vA 2.4.60' sUtrathI si pratyayanA AdezabhUta an pratyayano temaja dvitIyA ekavacananA kam pratyayano vikalpa lopa thaI zakavAthI 'naraso vI 2.4.60' sUtra vyartha nahIM kare. tethI naraso vA 2.4.60' sUtrathI jyAre si pratyayanA AdezabhUta 1 no temaja dvitIyA ekavacananA mam pratyayano lopa thaze tyAre prathama ane dvitIyA ekavacanamAM matinara prayoga paNa siddha thai zakaze ane jyAre vikalpapakSe temano lopa nahIM thAya tyAre prathama ane dvitIyA ekavacanamAM nirasan prayoga paNa siddha thai zakaze. temaja gatinara + avasthAmAM paNa A kArAnta atigara nA nimitte thayelA khis nA che Adeza dvArA potAnA nimitta atigara no nirar Adeza karavA rUpe ghAta thai zakavAthI tigara: prayoga paNa siddha thai zakaze. ('misa che?.4.ra1)'sUtramAM temaja 'ataH camo 2.4.17B)' sUtramAM anukrame niraH ane gatinaram (pra.e.va.) prayogasthaLe 'tripAvanakSaNo vidhi 'nyAya anitya che tema jaNAvyuM ja che.) (4) zaMkA - sUtramAM chuTIm A pramANe bahuvacana pUrvanA vaiyAkaraNonAM saMpradAyane AzrayIne karo cho? ke koi phaLa meLavavA karo cho ? samAdhAna - phaLa meLavavA karIe chIe. amAre dhuTA A pramANe bahuvacana karI sUtramAM dhu jAtinuM grahaNa karavuM che. jethI zi pratyaya paramAM vartatA Rtala, jorakSa vigere zabdasthaLe svarathI paramAM ( += A pramANe) aneka put varSo hoya to paNa A sUtrathI te aneka put vargonI pUrve Agama thaI zake. A rIte (A). (B) esAdezenaiva siddhe aiskaraNaM 'satripAtalakSaNa0' nyAyasyAnityatvajJApanArtham, tenA'tijarasairityapi siddhm| (1.4.2 vR.vRtti:) amo'kAroccAraNaM jarasAdezArtham, tenA'tijarasaM kulaM tiSThatIti siddhm| (1.4.57 bR.vRttiH)| nanu ca 'satripAtalakSaNo vidhiranimittam' iti nyAyAd (atijarasambandhI) akArAzritatvAdamAdezasya kathaM tadvighAtakRjnarasAdezaH? ucyateata evA'msampradAyAdanityo'yamiti vijJAyate, anyathA makAreNaiva kRtatvAdamsampradAyo'narthaka iti| (1.4.57 nyAsaH)
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.97 295 cheSThatam + si ane noram + fsa avasthAmAM A sUtrathI - Agama thai zakatA temaja'nAM purva 2.rU.32' sUtrathI te - Agamano evo vagRta Adeza thatA phASTatakSi ane joli prayogo siddha thai zake che. jo sUtramAM pura: Ama ekavacana karyuM hota to zi pratyaya paramAM vartatA jayAM svarathI paramAM eka ja dhuvarNa hoya tyAM ja A sUtrathI - Agama thaI zakata. (5) A sUtrathI svarathI ja paramAM rahelA dhum varNanI pUrve Agama thAya evuM kema ? (a) matti vRttAni - koman + nan ke zam napuMsavaca ziH 2.4.11' joman + zi, ja vita: 2.4.70' joman + za = jotti niA ahIM para evA traTavita: 2.4.70' sUtrathI noman + za avasthA prApta thatA jema vartI dhuvarNa t svarathI avyavahita paramAM na vartato hovAthI A sUtrathI tenI pUrve dvitIya Agamana thayo. (6) na-za pratyayanA AdezabhUta zi pratyaya ja paramAM vartatA A sUtrathI svarathI paramAM rahelA dhu vargonI pUrve - Agama thAya evuM kema? (a) 3SatA - 3 jayati virajU = rUzvat + Ta = 3zvita ahIM paramAM zi pratyaya na hovAthI Agama na thayo sAduddA zvat gata rU svarathI paramAM rahelA dhu varNa t nI pUrve A sUtrathI - nta vA 2.4.67 bR.vR.-repha-lakArAbhyAM parA yA dhuDjAtistadantasya napuMsakasya dhuTaH prAga no'nto vA bhavati, zau pre| bahUji, bahUji ; sUji, sUrji ; suvalGgi, suvlgi| la iti kim? kASThataGkSi, pUrveNa nitymev| dhuTAmityeva ? suphulli vnaani| zAvityeva? bahUrjA kulena / / 67 / / sUtrArtha :- 6 ane jU varNathI paramAM rahelI je pur jAti, te pur jAtyanta napuMsakaliMga nAmone zi pratyaya paramAM vartatA dhu varNanI ja pUrvamAM - Agama vikalpa thAya che. zUra n caitayo: samAhAra: = (..) tat = rtA sUtrasamAsa -
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana vi122|| :- (1) 6id (i) bahUji(A) (ii) sUji (iii) suvalGgi bahU + jas zas sU* + jas, zas suvalg + jas zas * 'napuMsakasya zi: 1.4.55' - bahU + zi sU* + zi suvalg + zi * 'lo vA 1.4.67' - bahU + zi sUrc + zi suvalg + zi * 'mnAM dhuDvarge0 1.3.39' - bahU + zi sU + zi suvalg + zi ___ = bhuuji| = suuji| = suvalGgi / (iv) bahUrji(B) (v) sUrji (vi) suvalgi baharja + jas, zas sUrba + jas, zas suvalg + jas : zas * 'napuMsakasya zi: 1.4.55' - bahU + zi sUrc + zi suvalg + zi = bhuurji| = suurji| = suvlgi| (2) {ane TU varNathI ja paramAM rahelA dhu varNanI pUrve A sUtrathI vikalpa - Agama thAya evuM kema? (a) kASThataGkSi - * kASThatakS + jas : zas, * 'napuMsakasya ziH 1.4.55' - kASThatakS + zi, * 'dhuTAM prAk 1.4.66' - kASThatankS + zi, * 'mnAM dhuDvarge0 1.3.39' - kASThataGkSa + zi = kaasstthtngkssi| malA kASThatakSa + zi avasthAmA ra l pAgA~thI 52mAM nahI asvarathI 52mAM k + e = kSamA pramANe varSo hovAthI A sUtrathI temanI pUrve vikalpa nuM Agamana thaI zakatA pUrvasUtrathI temanI pUrve nitya - Agama thayo che. (3) { ane t varNathI paramAM rahelA dhu varNanI ja pUrve A sUtrathI Agama thAya evuM kema? (a) suphulli - * suphull + jas zas, * 'napuMsakasya ziH 1.4.55' - suphull + zi = suphulli| maDI suphull + zi avasthAmA l thI 52mA 27lo l dhuT vA na khopAthI mA sUtrathA tanI pUrva n Agamana thayo. (A) (a) UrjayatIti kvip = Urja, bahava UrjA yeSu te = bahU' (b) UrjayatIti kvip = U, zobhanA UrjA yeSu te = sUrc (c) suSThu valgantIti kvip = suvlg| (B) keTalAka vaiyAkaraNo vahni prayoga na icchatA mAtra varga prayogane ja icche che.
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.68 297 (4) A sUtrathI nasttvAr no AdezabhUta zi pratyaya ja paramAM vartatA r ane svarNathI paramAM rahelA chuT varNanI pUrve - Agama thAya evuM kema ? (a) vadUrgA tena - * vahUn + TA = vadUrgA tenA ahIM / i pratyaya paramAM na hovAthI vaghUn gata r thI paramAM rahelA t r varNanI pUrve A sUtrathI r Agama na thayo / / 67 / / yuTi|| 1.4.68 / / (1) bR.vR.-adhikAro'yam, nimittavizeSopAdAnamantareNApAdaparisamApteryat kAryaM vakSyate tad ghuTa vevitavyam||68|| sUtrArtha : (2) A adhikArasUtra che. A '1.4' pAda pUrNa thAya tyAM sudhI have pachInA sUtromAM jo koi nimittavizeSanuM kathana na karyuM hoya to je kArya kahevAze te ghuT pratyayo para chatAM thaze ema samajavuM. vivaraNa :- (1) zaMkA : - tame A sUtrane adhikArasUtra zI rIte kahI zako ? kAraNa pUrvasUtrathI A sUtramAM napuMsakSya padanI anuvRtti AvatI hovAthI A sUtrano 'ghu pratyayo paramAM vartatA napuMsaka nAmane r Agama thAya che' A pramANe artha thato hovAthI A sUtra to vidhisUtra che. samAdhAna H - napuMsakaliMga nAmone lAgatA syAdi pratyayomAM zi pratyaya sivAya koi paNa syAdi pratyaya ghuT saMzaka nathI. have zi pratyaya paramAM vartatA napuMsakaliMga nAmone 'svarAo 1.4.6' temaja 'chuTAM prAt 1.4.66' vigere sUtrothI - AgamanuM vidhAna to thai cUkyuM che. tethI A sUtrane vidhisUtra gaNI ghuT / i pratyaya paramAM vartatA napuMsakaliMga nAmone A sUtrathI punaH r AgamanuM vidhAna karavuM nirarthaka Thare che. tethI pUrvasUtrathI napuMsakSya padanI anuvRtti lai A sUtrane vidhisUtra gaNAvavuM barAbara na kahevAya. tethI ame A sUtrane adhikAra sUtra kahIe chIe. (2) truTi A adhikArArthaka sUtranI racanA karavI joie. zaMkA H- adhikAra eTale zuM ? samAdhAna H - adhiAra zabda kartRsAdhana athavA bhAvasAdhana samajavo. arthAt adhirotIti adhiAra: A pramANe kartRsAdhana athavA dhiraLadhavAra: A pramANe bhAvasAdhana samajavo. lokamAM viniyoga arthAt vyApAra karavo eTale ke kAMika kArya karavuM e adhikAra kahevAya che. ahIM vyAkaraNazAstramAM paNa viniyoga ja adhikAra rUpe vivakSita che.
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zaMkA - paNa adhikAra zA mATe karavo paDe? samAdhAnaH- have(A) pachI AgaLanA dareka sUtromAM sUtrokata vivakSita zabdano nirdezana karavo paDe arthAt anirdiSTa te zabda have pachInA dareka sUtromAM svataH upasthita thaI jAya te mATe adhikAra karavAmAM Ave che. zaMkA - "A sUtramAM vivakSita zabdanuM kathana karIe eTalA mAtrathI AgaLanA dareka sUtromAM te zabdanI upasthiti thavI' A artha zuM adhikAra zabdathI prApta thAya che? samAdhAna - hA, adhikAra zabdathI prApta thAya che. zaMkA - zenA AdhAre tame A vAta karo cho? samAdhAna - lokanA AdhAre. te A pramANe - jemake lokamAM 'A gAma ke nagara upara A vyakti adhikRta che' A pramANe te vyakitane ja kahevAmAM Ave che ke je te gAma ke nagaranA badhA prakAranA kArabhAra karato hoya. te ja rIte vyAkaraNazAstramAM adhikRta zabdane parispanda arthAt koipaNa prakAranI hilacAla karavA svarUpa vyApAra saMbhavato na hovAthI mAtra AgaLanA dareka sUtromAM upasthita thavuM e sivAya teno bIjo kayo vyApAra saMbhavI zake? eTale ke lokamAM jema gAma ke nagaranA kArabhAra karanArI vyakita adhikRta kahevAya ane tenA kArabhAra karavA svarUpa vyApArane adhikAra kahevAya che, tema vyAkaraNazAstramAM zabdane parispanda rUpa vyApAra na saMbhavatA AgaLanA dareka sUtramAM upasthita thanAra te zabda adhikRta kahevAya ane AgaLanA dareka sUtromAM tenA upasthita thavA svarUpa vyApArane adhikAra kahevAya che. zaMkA - A rIte AgaLanA dareka sUtramAM A sUtrokta puTi zabdanI upasthiti thAya te mATe adhikArArthaka A sUtraracavAnI koi jarUra nathI. kAraNa A rIte adhikArArthaka sUtranI racanAna karavAmAM Ave to paNa vacana rahita lokavyavahArathI (arthAt pUrveekavAra zabdanuM uccAraNa karavAmAM Ave ane pAchaLathI te zabdanuM (= vacananuM) uccAraNa na karavAmAM Ave to paNa te te sthaLe AkAMkSAvaza pUrvokta zabdanuM upasthita thai javA svarUpa lokavyavahArathI) gTe zabdanI upasthiti AgaLanA dareka sUtromAM thaI jaze. pUrve uccArelA zabdano AgaLa saMbaMdha thavo e lokavyavahArathI ja siddha che, te A pramANe - lokamAM jema "devadattane gAya ApavI" Ama kahIne pachI AgaLa jatAM "yajJadattane ane viSNamitrane paNa" ATaluM ja kahevAmAM Ave to paNa tyAM gAya ApavI A artha sahaja jaNAI Ave che. ahIM evI zaMkA na karavI ke ""yajJadattane ane viSNumitrane bheMsa ApavI' Avo artha kema na jaNAya?' kAraNa ke niyama che ke 'mazrAvakatpanA : zratApekSAca tAva' arthAt vakatAe je zabdono uccAra karyo hoya temAM (A) nyAsamAM darzAvelo pratiyo zabda yo yo prati = pratiyo A pramANe vipnArthaka avyayIbhAvasamAsa thavA dvArA niSpanna thayo che. (B) sAdhavatvica cAdhyatvamiti zeSa: (T.mU. 2.3.2 5.. pra. lyo)
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.68 299 je zabdo sAMbhaLavAmAM na AvatA hoya temanI kalpanA karavI enA karatA sAMbhaLavAmAM AvatA zabdonI apekSA rAkhavI e yogya kahevAya. prastutamAM vakatA dvArA uccarita '(A)devadattane gAya ApavI. yajJadatta ane viSNumitrane paNa.' A vAkyo sAMbhaLavAmAM AvatA azruta 'bheMsa ApavI' A zabdonI kalpanA karavI tenA karatA pUrve sAMbhaLelA 'gAya ApavI' A zabdonI ja apekSA rAkhavI yogya kahevAya. tethI 'yajJadattane ane viSNumitrane bheMsa ApavI' Avo artha na jaNAya. A ja rIte bIjuM dRSTAMta ApIe to lokamAM jema ''A vidyAlayamAM devendra bhaNe che.'' Ama kahIne AgaLa jatA ''mahendra bhaNAve che ane surendra vaMcAve che'' AvuM kahevAmAM Ave to tyAM jema pUrvavAkyastha 'A vidyAlayamAM' A zabdo AkAMkSAdivaze pAchaLanA vAkyomAM sahaja joDAi jAya che tema vyAkaraNazAstramAM paNa prastutamAM 'ghuTi 1.4.68' A pramANe pRthak adhikArArthaka sUtra banAvavAmAM na AvatA 'aSo Ti 2.4.61' Ama sAmAnyapaNe vidhisUtra ja banAvavAmAM Ave to paNa te pachInA 'RRtutiH 6.4.70' vigere sUtromAM RR ane 3 it vALA t varNAnta nAmone svarathI paramAM ane T varNanI pUrve - AgamanuM vidhAna karAtA tyAM AkAMkSA UbhI thAya ke ''Agama to thAya, paNa kayAM pratyayo paramAM vartatA thAya ?'' ane AkAMkSAnusAre 'Jo ghuTi 1.4.61'A pUrvasUtramAM sAMbhaLavAmAM AvatA ghuTi padanI ja RttutiH 1.4.70' sUtramAM sahaja upasthiti thai jAya ke jethI 'dur pratyayo paramAM vartatA n Agama thAya che' A artha jaNAi Ave. A ja rIte 'yugroDasamAse 2.4.72' vigere AgaLanA sUtromAM paNa AkAMkSAdi vaze vruTi padanI sahaja upasthiti thai zake che. tethI adhikArArthaka A sUtranI racanA nirarthaka che. samAdhAna :- eka sUtramAM nirdiSTa vivakSitazabda AgaLanA dareka sUtromAM AkAMkSA vaza upasthita thAya A tamArI vAta sAcI. paNa pachI AgaLanA je sUtramAM pUrvanirdiSTa zabdane sadaza bIjA zabdano nirdeza karavAmAM Ave tyArathI pUrvanirdiSTa zabdanI anuvRtti aTakI jAya. mATe adhikArArthaka A sUtranI racanA karavI jarUrI che. lokavyavahAramAM paNa bIjAno nirdeza karavAmAM Ave eTale pahelAno nirdeza aTakI jAya che. te A pramANe - jema ''devadattane gAya ApavI'' Ama kahIne pAchaLathI ''viSNumitrane kAmaLI ApavI'' Ama kahevAmAM Ave to pAchaLanA vAkayamAM rahelA 'kAmaLI ApavI' A zabdo pUrvanA vAkyamAM rahelA 'gAya ApavI' A zabdone pAchaLanA vAkyamAM upasthita thavAmAM aTakAyata kare che (nivartaka bane che.) arthAt (A) vevavattAya IyatAm, yajJavattAya, viSNumitrAya' vAkyastha yajJavattAya ane viSNumitrAya padone caturthI vibhakita saMpradAna (= ApavuM) arthamAM thai che. have ahIM yajJadattane ane viSNumitrane zuM ApavuM ? e AkAMkSA UbhI thatA yajJavattAya ane viSNumitrAya padottaravartI saMpradAnArthaka caturthI vibhakti dvArA 'azrutattvanAvA: zrutApekSaLasya nApavam'niyamAnusAre pUrvavartIno karmikA tikriyA arthAt je kriyAnI apekSAe gAya karma che, tAdaza svAti kriyA eTale ke nornIyatAm ityAkAraka gAya ApavAnI kriyA apekSAya che. tethI 'yajJadatta ane viSNumitrane gAya ApavI' Avo artha jaNAya che.
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana devadattane gAya ApavI ane viSNumitrane kAmaLI ApavI" A pramANe kahevAtA ' viSNumitrane gAya paNa ApavI" Avo artha upasthita nathI thato. tema prastutamAM paNa paTi 2.4.68'AvuM adhikArArthaka sUtrana banAvatA 'navo puTa 2.4.62' Ama vidhisUtra ja banAvavAmAM Ave to Rvita: 2.4.70' vigere sUtromAM to puSTi zabdanI upasthiti thaI jAya. paNa pachI 'manaDu: sau 2.4.72' sUtramAM nimittavAcI zuTi zabdane sadaza nimittavAcI so (ti pratyaya) padano nirdeza karavAmAM AvatA pUrvanA sUtrothI cAlI AvatI puTi padanI anuvRtti aTakI jAya. tethI 'manaDuda: sau 2.4.72' sUtra pachInA puMsI. puman 2.4.72' vigere sUtromAM punaH puTi padanI upasthiti na thaI zakatA AkAMkSAvaze pUrvanA 'manaDuda: sau 2.4.72' sUtramAMthI sau padanI ja upasthiti thavAnI Apatti Ave. AthI adhikArArthaka A sUtranI racanA karavI jarUrI che ke jethI A sUtra pachInA je sUtromAM nimittavizeSanuM upAdAna na karyuM hoya tyAM badhe nimittavAcI puSTi padanI upasthiti thai zake. zaMkA - sArUM, tame adhikArArthaka A sUtranI racanA bhale karo. paNa A sUtrathI cAlato adhikAra kyAM sudhI (keTalA sUtro sudhI) cAle che te khabara paDatI nathI. tethI tamAre puTa 2.4.68' A prastuta sUtramAM temaja adhikArArthaka anasUtromAM paNa koka anubaMdha joDavo joie. samAdhAna - bhale, to je kramAMkano anubaMdha hoya teTalA sUtro sudhI adhikAra cAlaze A pramANe kahI devuM joie. arthAt mauttA. svara: 2.2.4' sUtramAM darzAvelA cauda svaro ane 'Agninam ..20' sUtramAM darzAvelA tetrIsa vyaMjano, Ama kula maLIne suDatALIsa vargo paikInA je kamAMkano varNa) adhikArarthaka sUtramAM anubaMdharUpe darzAvyo hoya teTalA sUtro sudhI adhikArArthaka sUtragata zabdanI anuvRtti cAlaze ema samajavuM. zaMkA - paNa jyAM varSonI saMkhyA karatA adhikAra vadhAre sUtromAM calAvavo hoya tyAM zuM karavuM? samAdhAna - tevuM hoya tyAM adhikArArthaka sUtramAM pravacana karI devuM joie. jemake kartari dha.. sUrastha zartari zabdano adhikAra 'gae vRd 5.4.27' sUtra sudhI calAvavo che, to 'rtari 1.7.2' sUtramAM 'gAzigAzI: 5.4.28' sUtragata mazin zabdane laIne 'prazipa:'pada mUkI devuM joie ke jethI khabara paDe ke kartari zabdano adhikAra ziSyAzI: 5.4.28' sUtra karatA pUrvanAmardetR 5.4.37' sUtra sudhI calAvavAno che. (A) adhikArArthaka sUtramAM jo anubaMdha darzAvyo hoya to varNa samudAyamAM rUno kramAMka trIjo hovAthI adhikArArthaka sUtrastha vivakSita zabdanI anuvRtti traNa sUtra sudhI cAle. jo anubaMdha darzAvyo hoya to no kramAMka paMdaramo hovAthI anuvRtti paMdara sUtro sudhI cAle Ama samajavuM.
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16.4.68 301 athavA to prar vacana karavAnI koi jarUra nathI. kAraNa 'jyAM vargonI saMkhyA karatA vadhAre adhikAra calAvavo hoya tyAM zuM karavuM ?'' A kevaLa saMzaya mAtra che. bAkI to jevo saMzaya Ubho thAya ke tarata ja 'vyAvAnato vizeSapratipattinuM tti saMvedghAvattakSaLam' nyAyAnusAre saMzayanuM nirAkaraNa karI zakAya che. kAraNa A nyAya kahe che ke 'jyAM sUtrathI vizeSa arthanI spaSTatA na thatI hoya tyAM TIkAthI arthanI vizeSe karIne spaSTatA karI levI, kAraNa sUtrathI arthanI spaSTatA na thatI hoya (artha saMdigdha raheto hoya) tethI sUtra kAMi asUtra nathI banI jatuM.' tethI jyAM varNonI saMkhyA karatA vadhAre sUtromAM adhikAra calAvavo hoya tyAM sUtrathI bhale khabara na paDe ke keTalA sUtra sudhI adhikAra calAvavAno che paNa ame TIkAmAM spaSTatA karI dezuM ke "amuka sUtra karatA pUrvanA sUtra sudhI adhikAra calAvavo.'' zaMkA :- jo Ama kahetA ho to adhikArArthaka A (temaja anya paNa) sUtra racavAnI koi jarUra nathI. samAdhAna :- * jo adhikArArthaMka sUtro nahIM racIe to Ti vigere padono adhikAra zI rIte cAlaze ? zaMkA H- A laukika adhikAra che tethI cAlaze. arthAt AgaLa 'TevavattAya gaurvIyatAm, yajJavattAya, viSNumitrAya' sthaLe kahyuM te pramANe jema lokamAM pUrvanA vAkyamAM rahelA zabdanI pachInA vAkyamAM sahaja rIte upasthiti thai zake che tema vyAkaraNazAstramAM paNa vidhisUtrastha te te zabdonI upasthiti AgaLanA dareka sUtromAM thai jaze. samAdhAna :- paNa hamaNAM ja ame AgaLa 'vevavattAya zaurvIyatAm, viSNumitrAya mvattaH' sthaLe kahI to gayA ke pachInA vAkyamAM pUrvavAkyastha zabdane sadaza zabdano nirdeza karavAmAM Ave to pachInA vAkyamAM pUrvavAkyastha zabdanI upasthiti na thai zake. tenI jema vyAkaraNazAstramAM paNa vidhisUtrastha te te zabdanI anuvRtti cAle to kharI, paNa jyAM AgaLanAM koi sUtramAM anuvartamAna zabdane sadaza evA koka zabdano nirdeza karavAmAM Ave ke tarata ja pUrvasUtrothI anuvartamAna zabdanI anuvRtti aTakI jAya. tethI AgaLanA sUtromAM tenI anuvRtti calAvavI hoya to paNa na calAvI zakAya. mATe adhikArArthaka sUtra racavuM joie. zaMkA H- anyazabdano nirdeza pUrvasUtrothI anuvartamAna zabdano nivartaka bane. arthAt prastutamAM 'manaDuha: sau 1.4.72' sUtrastha sau padano nirdeza vidhyarthaka 'ao dyuTi 1.4.61'sUtrathI anuvartamAna yuTi zabdano nivartaka bane. tethI 'puMso: punar 1.4.73' vigere sUtromAM ghuSTi padanI anuvRtti prApta na thavAnI Apatti Ave. A kevaLa saMzaya Ubho thAya che eTaluM ja che. bAkI jevo saMzaya Ubho thAya ke tarata ja AgaLa tame kahyuM te pramANe 'vyAghyAnato vizeSapratipatti tti saMvedAvanakSaLam'nyAyAnusAre saMzayanuM nirAkaraNa thai zake che. arthAt Avo saMzaya Ubho thatA ja ame 'puMso: punar 2.4.7rU' sUtranI TIkAmAM khulAso karI dezuM ke
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanaM ghuSTi pada-dRSTa (A) anuvRttivALuM hovAthI eTale ke 'anaDuha: sau 1.4.72' sUtranI pUrvanA sUtromAM Ti padanI anuvRtti dekhavAmAM AvatI hovAthI ghuMso: punar 1.4.7rU' sUtramAM daSTAnavRttika yuTi padanI ja anuvRtti cAlaze, avyavahita pUrvamAM rahelA 'manaDuha: sau 1.4.72' sUtrastha sau padanI nahIM. A rIte anya adhikAra sthaLe paNa saMzaya Ubho thatA TIkAmAM khulAso karI dezuM. tethI adhikArArthaka sUtra racavAnI koi jarUra nathI. samAdhAna :- chatAM AcAryazrIno (graMthakArazrIno) tevA prakArano AcAra hovAthI adhikArArthaka sUtranI racanA karavAmAM Ave che. AcAryazrInI A vyAkaraNamAM anuvRttinI zailI traNa prakAranI che. te A pramANe (a) jyAM teozrI juduM (svataMtra) adhikArasUtra race che tyAM vizeSa (amuka cokakasa) sUtromAM ja adhikAra cAle che ane te adhikAra pAda pUrNa thAya tyAM sudhI anuvarte che. jema ke Ta padanA adhikArArthe 'yuTi 1.4.68' Ama alaga adhikArasUtranI racanA karI che vaLI te adhikAra nimittavizeSa sahita 'anaDuha: sau 1.4.72', 'ma a-zo0 6.4.7' vigere sUtrasthaLe na anuvartatA nimittavizeSa rahita 'ava: 1.4.61' vigere vizeSa (amuka cokkasa) sUtrasthaLe ja anuvarte che ane te A '1.4' pAda pUrNa thAya tyAM sudhI anuvarte che. (b) jyAM teozrI juduM adhikArasUtra race che ane adhikAra vizeSa (amuka cokkasa) sUtromAM ja anuvartato pAda pUrNa thayA pachI paNa cAlyA ja kare che, tyAM teozrI alaga racelA adhikArasUtramAM adhikAra kyAM sudhI cAlaze tenI maryAdA darzAvatuM pada mUke che. jemake sad pratyayanA adhikArArthe 'prAk khitAvan 6.1.rU' A pramANe alaga adhikArasUtra racyuM che ane te ad pratyayano adhikAra 'ata pheMg 6.2.rU' vigere apavAdanA viSayane choDIne apatyAdiarthaka vizeSa (amuka cokkasa) sUtro sthaLe ja anuvartato '6.1' pAda pUrNa thayA pachI paNa cheka '6.3' pAda pUrNa thAya tyAM sudhI cAlyA ja kare che. to graMthakArazrIe 'prAk nitAvan 6.1.rU' sUtramAM adhikAranI maryAdAnuM sUcaka 'prAp bitAv' pada mUkyuM che, jethI khabara paDe ke ar pratyayano adhikAra jitArthaka 'tena khita0 6.4.2'sUtranI pUrvanA '6.3' pAda pUrNa thAya tyAM sudhInA apatyAdi arthaka sUtromAM anuvarte che. (c) jyAM adhikAra gaMgApravAhanI jema dareka sUtromAM anuvartato hoya tyAM teozrI juduM adhikArArthaka sUtra racatA nathI paNa adhikArane aTakAvavA yatna kare che. jemake 'ota: vAtte'sya0 1.2.27'A vidhisUtrathI (A) ahIM 'manaDu: sau 1.4.72' sUtrastha sau pada avyavahita pUrvamAM hovA chatAM 'puso: punas 1.4.73' sUtramAM dRSTAnuvRttika ghuTi padanI ja anuvRtti calAvavAnI vAta karI che. te eTalA mATe ke 'anaDuha: sau 1.4.72' sUtranI pUrvanA sUtromAM Ti padanI anuvRtti anekavAra jovAmAM AvI che, tethI tenI anuvRttinA dRDha saMskAra paDacA che. mATe 'puMso: punar 2.4.73' sUtramAM anuvRttvarthe tenI zIghra upasthiti thAya che.
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.62 303 AgaLanA dareka sUtromAM pAnta zabdanI anuvRtti pravAhanI jema cAlyA ja kare che tenI anuvRtyarthe teozrIe adhikArArthaka juduM sUtra nathI rahyuM paNa pAnta zabdanI anuvRttine aTakAvavA svareNya: 2.3.20' sUtramAM vyAkhyarthe bahuvacana A) karyuM che. A rIte ja sau naveto 2.2.28'A vidhisUtrathI AraMbhIne dareka sUtromAM vikalpa kArya thAya te mATe navI zabdanI anuvRtti pravAhanI jema cAlyA ja kare che, tenI anuvRArthe juduM adhikArArthaka sUtranathI banAvyuM paNa navI zabdanI ja anuvRttine laIne deza-6- za--saM vA .rU.6' sUtramAM vikalpa kArya karavuM zakya hatuM chatAM tyAM navA zabdanI anuvRttine aTakAvavA vaB) pada mUkIne vikalpa kArya siddha karyuM che. temaja trIjuM daSTAMta ApIe to vigrahAvasthA ane samAsa prApta thai zake te mATe taddhita pratyayonA vikalpane karato 'vadyAt 6..22' sUtrathI vA no adhikAra pravAhavat cheka " samavavane 7.3.57' sUtra sudhI cAlyA ja kare che. te vAnA adhikArane aTakAvavA graMthakArazrIe nityaM gaganoDa[ 7.rU.18' sUtramAM nityaC) pada mUkyuM che. sava: II 2.4.61nA (1) . (2) bR.vR.-aJcaterdhAto(Dantasya tatsambandhinyasambandhini vA ghuTi pare dhuTaH prAga no'nto bhvti| prAG, ttikA, prIncI, : prakhya %i yunAnA buTIkve? : pa 61 sUtrArtha:- dhu varNAna ga dhAtune tatsaMbaMdhI ke anya saMbaMdhI ghupratyayo paramAM vartatA svarathI paramAM ane dhu nI pUrve - Agama thAya che. vivaraNa :- (1) zaMkA- a dhAtune jaNAvavA magnaH nirdezana karatA lupta r vALo : nirdeza kema karo cho? (A) "catti= sUtrI taviSThAzrayasattay mtti: 'svareNya: 2.3.20' sUtra svarathI avyavahita paramAM rahelA brune uddezIne pravartatuM hovAthI te sUtranuM uddezyatAvacchedaka svarADavyavaditaparatvaviziSTachAratva che. have 'svareNya: 2.3.20' sUtrIya uddezyatAvacchedakanA AzrayabhUta sakala vyakita tarIke to svarathI avyavahita paramAM rahelo padAnta chuM paNa Ave ane svarathI avyavahita paramAM rahelo apadAnta chuM paNa Ave. to vaM: 2.2.20' sUtramAM bahuvacana vyAkhyarthe karyuM hovAthI te sUtranI pravRtti svarathI avyavahita pamAM rahelA padAHapadAnta banne prakAranA ne uddezIne thaze. tethI vyAkhyarthaka bahuvacanane AzrayIne te sUtramAM pravAnta zabdanI anuvRtti aTakI jAya che. / vahuvana vyartha, tenA pAnta' kRtti nivRtta, rat para charI pAntaDapalAnta 2 de paraMta: (u.rU.30 vRtti .) (B) navA'dhikAre vAgrahaNamuttaratra viklpnivRttyrthm| (1.3.6 bR.vRtti) (C) nityaprahAnahAvimAMthI nivRtta (7..58 .vRtti)
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana samAdhAna - A sUtramAM pUrvasUtrathI svarati ane dhuTAM pra iA be anuvRtti Ave che. tethI pu pratyayo para chatAM - sahitanA man dhAtune svarathI avyavahita paramAM ane dhu varNathI avyavahita pUrvamAM - Agama saMbhavato nathI. nyAre 'aJco'narcAyAm 4.2.46' sUtrathA tenA n() no lopa thAya tyAre n 2Dita ac avasthAmAM tene svarathI avyavahita paramAM ane dhuvarNathI avyavahita pUrvamAM Agama saMbhavI zake che. A rIte - rahita ma dhAtune A sUtrathI Agama saMbhavato hovAthI sUtramAM paNa rahita (luptavALo) gara: nirdeza karyo che. (2) eid - (i) prAG - * prAJcatIti kvip (0) = prAJc, * 'aJco'rnacA0 4.2.46' - prAc + si, * 'dIrghaGyAb0 1.4.45' - prAc , * 'aca: 1.4.69' - prAnc, * 'padasya 2.1.89' - prAn , * 'yujaJcakruJco0 2.1.71' - praang| prAJcamatikrAntaH = atiprAJc tyA2bAda 652 mu045 saapni| 42vAthI atiprAG prayoga siddha thAya che. (ii) prAJcau - * prAJcatIti kvip (0) = prAJc, * 'aJco'rnacA0 4.2.46' - prAc + au, * 'acaH 1.4.69' - prAnc + au, * 'mnAM dhuDvarga0 1.3.39' - prAJc + au = praanycau| prAJcaH bhane prAJcam nI sApani 752 pramANe devI. (iii) prAJci kulAni - * prAJcatIti kvip (0) = prAJc, * aJco'rnacA0 4.2.46' - prAc + jas zas, * 'napuMsakasya ziH 1.4.55' - prAc + zi, * 'acaH 1.4.69' - prAnc + zi, * 'mAM dhuDvarga0 1.3.39' - prAJc + zi = prAJci kulaani| (3) ghuT pratyayo 52mA Doya tyAre / mAsUtranI pravRtti thAya bheTabha ? (a) prAcaH pazya - * prAJc + zas, * 'aJco'rnacA0 4.2.46' - prAc + zas = prAcas * 'so ruH 2.1.72' + prAcar, * 'ra: padAnte0 1.3.53' - prAcaH pshy| sakhI prAc + zas avasthAmA zas pratyaya ghuTa saMzana lovAthI prAc ne n mAgamana yo / / 69 / / RduditaH / / 1.4.70 / / bR.va.-Rdita uditazca ghuDantasya tatsambandhinyasambandhini vA ghuTi pare ghuTaH prAk svarAt paro no'nto bhvti| Rdita:- kurvan, adhIyan, mahAn, sudana bAlaH / udita:-cakrivAn, vidvAn, gomAn, shreyaan| ghuTItyeva? gomtaa| pRthagyogo bhvAdivyudAsArtha:-samrAT / / 70 / /
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.70 sUtrArtha : 305 A i ane 3 ivALA dhu varNAnta nAmone tatsaMbaMdhI ke anya saMbaMdhI pupratyayo paramAM vartatA svarathI paramAM ane dhum nI pUrva - Agama thAya che. sUtrasamAsa :- * Rcca ucca = Rdutau (i.d.)| Rdutau itau yasmin sa = Rdudit (bhu.)| tasya = RduditH| vi12|| :- (1) 'dvandvAnte dvandvAdau vA zrUyamANaM padaM pratyekamabhisambadhyate' nyAyathI yA sUtramA Rcca ucca = Rdut mA prabhAgenA dvandasamAsanA maMte saMmapAtA it 58no Rt mane utpanna honI sAthe manvaya thAya cha. tathA dRttimAM 'Rdita uditazca dhuDantasya...' paMDita dAvI cha. (2) RtvA dRSTAMta - (i) kurvan (ii) adhIyan (DubaeNga karaNe) kR adhi+(iMk smaraNe)i * 'zatrAnazA0 5.2.20' - kR + zatR * 'zatrAnazA0 5.2.20' - adhI + zatR * 'aprayogIt 1.1.37' - kR + at * 'aprayogIt 1.1.37' - adhI + at * 'kRgtanAderu: 3.4.83' - kR + u + at * 'dhAtorivarNa 2.1.50' - adhIya+at+si * 'nAmino guNo0 4.3.1' - kar + u + at * 'Rdudita: 1.4.70' - adhIyant + si * 'ata: zityut 4.2.89' - kur + u + at * 'dIrghaDyAb0 1.4.45' - adhIyant * 'ivarNAderasve0 1.2.21' - kura+va+at+si | * 'padasya 2.1.89' - adhiiyn| * 'Rdudita: 1.4.70' - kurvant + si * 'dIrghaGyAb0 1.4.45' - kurvant * 'padasya 2.1.89' - kurvn|
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanuM (iii) mahAn - (maha pUjAyAm) mah, mahayati ( pUjayati) lokottamAn arthabhAM 'duhivRhi0 (uNA 884) ' - mah + katR, 'aprayogIt 1.1.37 ' mah + at = mahat + si, 'Rdudita: 1.4.70 ' mahant + si * 'nsmahatoH 9.4.86'- mahAnt + si, dIrghaGyAb0 1.4.45 'mahAnt, 'padasya 2.1.89 'mahAn / 306 (iv) sudan - zobhanA dantA yasya sa = sudanta (bahu.), 'vayasi dantasya0 7.3.159' sudatR + si *'aprayogIt 1.1.37'- sudat + siRRdudita: 1.4.70' sudant + si, 'dIrghaGyAb0 1.4.45' - sudant, 'padasya 2.1.89 'sudan bAlaH / (3) u tvANA dRSTAMta - (v) cakRvAn (DukaMg karaNe) kR kR + kvasu * 'tatra kvasukAno0 5.2.2 ' * 'aprayogIt 1.1.37' - kR + vas * 'dvirdhAtu parokSA0 4.1.1' - kR kR + vas * 'Rto't 4.1.38' * 'kaGazcaJ 4.1.46' * 'RduditaH 9.4.70 ' * 'smahato0 9.4.86 ' * 'dIrghaGyAb0 9.4.45' 'padasya 2.1.89' -ka kR + vas - ca kR + vas + si - cakRvans + si ->> cakRvAns + si cakRvAns - cakRvAn / * 'vA vette: 0 5.2.22' (vi) vidvAn * 'aprayogIt 1.1.37' * 'RduditaH 9.4.70' * 'smahato0 1.4.86 ' * 'dIrghaGyAb0 1.4.45' * 'padasya 2.9.89' (vidak jJAne) vid vid + kvasu vid + vas + si - vidvans + si - vidvAns + si vidvAns - vidvAn /
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.70 * 'tadasyAsti0 7.2.1 ' * 'aprayogIt 1.9.37' * 'Rdudita: 1.4.70' (vii) gomAn go thayo. - go + matu - go + mat + si - gomant + si 'abhvAderatva0 1.4.90 'gomAnt + si *'dIrghaGyAb0 1.4.45' * 'padasya 2.1.89' gomAnt - gomAn / (viii) zreyAn zrI - zrI + Iyasu - zrI + Iyas * guNAGgAd0 7.3.9' * 'aprayogIt 1.1.37' * 'prazasyasya zraH 7.4.34' * 'avarNasyevarNa0 1.2.6 ' * 'Rdudita: 1.4.70 ' * 'smahatoH 9.4.86 ' * 'dIrghaGyAb0 1.4.45' * 'padasya 2.1.89' 309 - - zra + Iyas zreyas + si - zreyans + si - zreyAns + si - zreyAns - shreyaan| (4) ghuT pratyayo paramAM hoya to na khA sUtradhI n khAgama dhAya jevuM prema ? (a) gomatA * gAvaH santi asya = gomat + TA = gomatA / ahIMTa pratyaya ghuT saMjJaka na hovAthI 3 itvALA mattu pratyayAnta gaumat zabdane A sUtrathI 6 Agama na Oi (5) zaM1 :- A sUtramAM pUrvasUtrI svarAt bhane dhuTAM prAg nI anuvRtti Ave che. tethI khA sUtrathI n Agama tevA sthaLe ja thai zake ke jyAM RR ane 3 itvALA chuT varNAnta nAmomAM svarathI avyavahita paramAM chuT vArga saMbhavato hoya. to have u tvANA (Tunadu samRddhau) nand vigere dhAtujone to upadeza avasthAbhAM 04 (arthAt unnu yAga pratyayo na lAgyA hoya tevI bhUNa avasthAmAM 67 ) uditaH svarAnnontaH 4.4.98 ' sUtradhI svarathI paramAM n khagabha thardha nato hovAthI kvip (0) pratyaya sAgavAnA zuge pAchanathI nAma janelA tejobhAM svarathI avyavahita paramAM chuT varNa saMbhavato na hovAthI temane A sUtrathI r Agama na thai zake. paNa RR itvALA (rAn dIptau) rAj vigere dhAtukhone to DoIpAega sUtrathI n khAgabhanI prApti na vartatA kvip (0) pratyaya sAgavAnA AeMge pAchaLathI nAma banelA teomAM svarathI avyavahita paramAM T varNa saMbhavato hovAthI temane to A sUtrathI g Agama thavo joie. to kema nathI karatA ? samAdhAna :- 'uditaH svarAnnontaH 4.4.98 ' sUtramAM dhAtuno adhiAra hovAthI bhvAdi dhAtukhobhAM ne ardhapAga u tvANA dhAtujo hoya tebhane te 4 sUtrathI n khAgama siddha tha bhaya che. tethI 'uditaH svarAnnontaH 4.4.98' sUtra 42tA khA sUtrapartI udita aMza pRthaG rathAyelo hovAthI tenA dvArA yA sUtrabhAM n Agama 35 kArya
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana karavA 3 itvALA dhAtu parathI banelA vivanta svAdi nAmonuM grahaNa nathI thatuM. paNa vastu, mattu vigere pratyayAnta 3 itvALA nAmonuM grahaNa thAya che. to 'sAhacaryAt savRAsyeva' nyAyAnusAre 3 itvALA vasu, matu vigere pratyayAnta nAmonA sAhacaryathI A sUtramAM RR itvALA nAmo paNa RR itvALA dhAtu parathI banelA vivanta svAti nAma rUpa nathI lai zakAtA, paNa atR, zat vigere pratyayAnta RR itvALA nAmonuM ja sUtramAM grahaNa thAya che. to RR itvALA (rAtRt vIpto) rAj vigere dhAtune vip pratyaya lAgavAthI niSpanna svAti rAkh vigere nAmomAM bhale svarathI avyavahita paramAM T varNa hoya, chatAM teo A sUtramAM niSiddha hovAthI temane A sUtrathI - Agama na thai zake mATe ame nathI karatA ane tethI phaLa rUpe RR itvALA (rAtRt vIpto) rAn vigere dhAtu parathI banelA samyak rAkhate rUti vivar = samrAT vigere nAmone A sUtrathI r Agama na thai zakatA samrAT Adi iSTaprayoga siddha thai zake che. anyathA samrAn vigere aniSTaprayoga siddha thavAnI Apatti Avata / / 70 / / (0) yubroDasamAse / / 1.4.7 / / rR.rR.-yugUMpI yone" kRtyasthAsamAse yukantasya ghuTaH prAN yuTi pare moDasto mati yuthu, yuggo, yugnaH, (3) yuJjam, yuJji kulAni ; ISadaparisamApto yuG - bahuyuG, bahuyuJjo bahuyuJjaH / asamAsa iti kim ? azvayuk, azvayujau, azvayujaH / RdinirdezaH kim ? "yujiMc samAdhau " ityasya mA bhUt - yujamApannA munayaH, samAdhiM prAptA (4) tyartha:| yuTItyeva? puna: pazya, yunI putte / / 7 / / sUtrArtha : chuT pratyaya paramAM vartatA 'yuvRMvI yone (2476)' A pramANenA t varNAnta yujh dhAtunA ghuT nI pUrve r Agama thAya che. sUtrasamAsa :- na samAsaH = asamAsaH (nan tat.)| tasmin = asamAse| vivaraNa :- (1) zaMkA H- A sUtramAM asamAse pada kema darzAvyuM che ? samAdhAna :- A sUtramAM nimitta rUpe darzAvelA syAdi ghuT pratyayo 'na vattA pravRtti: provyA nASi pratyavaH 'nyAyathI potAnI tarapha 'nAma' rUpa prakRtino AkSepa kare che ane AkSipta te nAma rUpa prakRtinuM yun e (yun evuM nAma A pramANe) vizeSaNa bane che. tethI 'vizeSaLamantaH 7.4.rU' paribhASA pramANe A sUtrathI yunatta nAma rUpa prakRtine r Agama thavAnI prApti AvatA have azvayut vigere samAsasthaLe paNa yunanta nAma rUpa prakRti saMbhavatI hovAthI tevA sthaLe A sUtrathI r Agama na thai jAya te mATe sUtramAM samAve pada darzAvyuM che. A sUtramAM darzAvAtuM asamAse pada ema jaNAve che ke A syAdividhinA prakaraNamAM (1.4 ane 2.1 mAM) tadantavidhi thai zake che. arthAt te te sUtramAM grahaNa karAtuM nAma samAsa vigere thavAnA kAraNe koi samudAyAtmaka nAmanA aMtya avayava rUpe vartatuM hoya to paNa tene te te sUtrathI prApta kAryo thai zake che.
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.71 (2) Ezid - (i) yuG * yunaktIti kvip (0) = yuj + si, * 'dIrghaGyAb0 1.4.45 'yunj, 'padasya 2.1.89'yun, - (ii) yuJjau yuj + au * 'yujo'samAse 1.4.79 'yunj + au * 'mnAM dhuDvarge0 1.3.39' - yuJj + au * 'so ruH 2.1.72' * 'raH padAnte0 1.3.53' thayo. * 'dIrghaGyAb0 1.4.45' * 'cajaH kagam 2.1.86' * 'virAme vA 1.3.51 ' ->> = yuJjI / (a) azvayuk azvayuj(A) + si azvayuj azvayug = (iii) yuJjaH yuj + jas yunj + jas yuj + jas yuJjar yuJjaH = (b) azvayujau = yuJjaH / yuJji kulAni prayoga 'napuMsakasya ziH 1.4.55 ' sUtrathI jas-zas pratyayono zi Aheza thayA jAha upara bhuja saadhni| vAthI siddha thardha naze. tebha4 iSadaparisamApto yuG arthabhAM 'nAmnaH prAg0 7.3.12' sUtradhI yuj nAbhane bahu pratyaya lAgatA niSyanna bahuyuj nAmanA bahuyuG, bahuyuJjo ne bahuyuJjaH prayogonI sAdhanA pAega upara mujaba samajI levI. (3) A sUtrathI samAsamAM na vartatA hoya tevA ja yun ne r Agama thAya evuM kema ? azvayuj + au azvayujau / 'yujro'samAse 1.4.71'yuj + si 'yujaJca0 2.1.71' - yuG / (iv) yuJjam yuj + am yuj + am yuj + am | = yunyjm| 309 (c) azvayuja: * 'so ruH 2.1.72' * 'ra: padAnte0 1.3.53 ' azvayuj + jas - azvayujar = azvayujaH / azvayuk / A sarvasthaLe yujh samAsa pAmelo che. tethI ghuT pratyayo paramAM hovA chatAM A sUtrathI tene r Agama na (4) zaM :- A sUtramAM yuja: pahasthaNe RR anubaMdha sahitanA yujU (yuj ) nuM graDa ega prema yuche ? (A) azvaM yunaktIti kvip = azvayuj, 'GasyuktaM kRtA 3.1.49' azvayuj /
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanaM sabhAdhAna :- yuj dhAtu je prAranA che. je 'yujUMpI yoge (1476) ' ane jIne 'yujiMc samAdhau (1254)'. khAjanne paiDInA 'yujUMpI yoge (1476) ' dhAtune AzrayIne na A sUtranI pravRtti va zaDe te bhATe sUtramAM yujraH pahasthaNe RR anubaMdha sahitanA yuja (yuj) nuM graha ega yu che. tethI eve 'yujiMc samAdhau (1254)' dhAtune 'krutsampadAdibhyaH 5.3.114' sUtradhI kvip (0) pratyaya lAgyA Aha yuj + am avasthAmAM AA sUtradhI yuj nA ghaT vArganI pUrve n Agama na tha zasvAthI yujam (ApannA munayaH) prayoga siddha thAya che. artha - samAdhIne pAbhelA bhunikho 390 (5) ghuT pratyayo paramAM hoya to khA sUtradhI yuj ne n Agama thAya jevuM prema ? (a) yujaH pazya * yunaktIti kvip (0) = yuj + zas = yujas, 'so ruH 2.1.72' yujar * 'raH padAnte0 9.3.53 'yujaH pazya / yuj + I = yujI kule / A banne sthaLe anukrame puMliMga ane napuMsakaliMgamAM vartatA yun nAmane kramazaH lAgelA zas ane pratyayo ghuT saMjJa' na hovAthI yuj nAmane khA sUtrathI n Agama na thayo / / 71 / / anaDuhaH (b) yujI kule * yunaktIti kvip = yuj + au, 'aurI: 1.4.56' - (1) bR.vR.--anaDuh zabdasya dhuDantasya tatsambandhinyanyasaMbandhini vA sau pare dhuTaH prAg no'nto bhavati / anaDvAn, priyAnaDvAn, he anaDvan!, he priyAnaDvan! / sAviti kim ? anaDvAhau / / 72 / / sUtrArtha : / / 1.4.72 / / dhuT vargAnta anaDuh zabhane tatsaMbaMdhI me anyasaMbaMdhI si pratyaya paramAM vartatA ghuT nI pUrve n Agama thAya che. (2) dRSTAMta - vivaraNa :- (1) A sUtramAM sau A pramANe nimittavizeSanuM upAdAna karyuM hovAthI ghuTi no adhikAra nathI Avato. anaDvAnh - anddvaan| (i) anaDvAn anaDuha + * 'vAH zeSe 1.4.82 ' - anaDvAh + si * 'uto'naDu0 1.4.89' * 'anaDuhaH sau 1.4.72'anaDvAnh + si* 'anaDuhaH sau 1.4.72' * 'dIrghaGyAb0 1.4.45' * 'dIrghaGyAb0 1.4.45' * 'padasya 2.1.89' * 'padasya 2.19.89' (ii) he anaDvan! anaDuh + si (saM.je.pa.) anaDvah + si - anaDvanh + si - anaDvanh - he anaDvan ! |
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.72 [311 'pArtha vAne rU.2.22' sUtrathI niSpanna priyA manadvAdo ya sa = priyIna nAmanA priyAnavI ane priyAnaa ! prayogonI sAdhanikA banavAnuM ane he manava ! prayogo pramANe karavI. mAtra eTaluM vizeSa ke bahuvrIhino vigraha priyA manadvAdo vacce Ama bahuvacanamAM karavo. paraMtu priyaH manadva caca Ama ekavacanamAM na karavo. kemake tema karavAthI pumanaDutrI 7.3.72' sUtrathI ja pratyaya thavAthI priyAnaDu + + avasthAmAM va pratyaya vyavadhAyaka banavAthI A sUtrathI priyAnaDu gata manaDut zabdanA dhu nI pUrve Agama na thai zake. (3) si pratyaya paramAM hoya to ja A sUtrathI manaDu nAmanA aMtya dhunI pUrve Agama thAya evuM kema? (a) manadvAdo - manahun + , "vA re 2.4.82' ne manadvAd + = manadvAdati ahIM manaDu zabdathI paramAM si pratyaya nathI. mATe A sUtrathI tenA aMtya " nI pUrve Agamana thayo. zaMkA - manaDudI + si, ahIM si pratyaya paramAM hovAthI A sUtrathI manaDurI nA aMtya dhu nI pUrve - Agama thavo joIe. to kema nathI karatA? samAdhAnaH- "sapta pUrvasya 7.4.201' paribhASA pramANe prityayanI avyavahita pUrvamAM ja rahelA manaDu zabdanA aMtya junI pUrve A sUtrathIna Agama thaI zake che. manaDudI + siahIM manaDudI zabdano aMtya dhu t si pratyayanI avyavahita pUrvamAM na vartatA te banne vacce strIliMganA phI pratyayanuM vyavadhAna hovAthI ame A sUtrathI manaDu zabdanA aMtya put nI pUrve - Agama nathI karatA. zaMkA :- paNa nAmaprahane viziSTacADapi prAga^'nyAyAnusAre manaDudI nA aMte vartato kI pratyaya vyavadhAyaka na gaNAya. tethI manaDudI nA aMtya pu nI pUrve Agama thavo joie. samAdhAna - tamArI vAta sAcI che. paNa A sUtrathI pu varNAnta ja manaDu zabdanA aMtya putrI pUrvenuM Agama thAya che. manaDudI zabdasthaLe bhale kI pratyaya nAmo ni 'nyAyAnusAre vyavadhAyaka na gaNAya, paNa manaDudI zabda dhuNA na hovAthI tenA aMtya dhum nI pUrve A sUtrathI - Agama nathI thato. zaMkA - "saMa 2..68'sUtrathI narva vigere prayogonA aMtyano phuAdeza kema nathI karatA? samAdhAna - A sUtrathI thayelA - Agamano jo 'a--a0 2.2.68' sUtrathI Tu Adeza ja thavAno hoya to sUtrakArazrI A sUtramAM Agamana darzAvatA sugama ja darzAve ke jethI 'saMghaM{0 2.7.68' sUtrano (A) sUtramAM nAma mAtrano nirdeza karyo hoya tyAre strIliMga Adi liMganA bodhaka phI, vigere pratyayothI viziSTa te nAmanuM paNa sUtramAM grahaNa thAya che. (arthAt sUtrathI thatA kAryamAM te strIliMga Adi liMganA bodhaka DI, mAnuM vigere pratyayo vyavadhAyaka banatA nathI.)
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana Azraya karavAnI jarUra na rahe. chatAM sUtrakArazrIe A sUtramAM - Agama ja darzAvyo che te AgamanA vidhAna sAmathryathA saMs-dhvaMs0 2.1.68' sUtrathI anaDvAn vigaire prayogonA satya n no d mAheza na yaza: / / 72 / / (1) ___puMsoH pumans / / 1.4.73 / / bR.va.-'puMsu' ityetasyoditastatsaMbandhinyanyasaMbandhini vA ghuTi pare 'pumans' ityayamAdezo bhvti| pumAn, pumAMsI, pumAMsaH, pumAMsam, ISadUnaH pumAn-bahupumAn, priyapumAn, priyapumAMsi kulAni, he pumn!| ghuTItyeva? puMsaH pazya, bahupuMsI kule| puMsorudittvAt 'priyapuMsitarA, priyapuMstarA, priyapuMsItarA' ityAdau DIrhasva-puMvadvikalpazca bhavati / / 73 / / sUtrArtha :- utpANA puMsu (pums) 206no tatsaMbaMdhI anyasaMdhI ghuT pratyayo 52mA patatA pumans Adeza thAya che. vi12|| :- (1) eid - (i) pumAn - * 'pAtethumsuH (uNA0 1002)' - pA dhAtu + Dumsu, * 'Dityantya0 2.1.114' - p + Dumsu = pumsu + si, * 'puMsoH pumans 1.4.73' - pumans + si, * 'ns-mahatoH 1.4.86' - pumAns + si, * 'dIrghaDyAba0 1.4.45' - pumAns, * 'padasya 2.1.89' - pumaan| (ii) pumAMso (iii) pumAMsaH pums + au pums + jas * 'puMsoH pumans 1.4.73' - pumans + au pumans + jas * 'ns-mahatoH 1.4.86' - pumAns + au pumAns + jas * 'ziDDhe'nusvAraH 1.3.40' - pumAMs + au pumAMs + jas * 'so ru: 2.1.72' pumAMsar * 'ra: padAnte0 1.3.53' - pumAMsaH = pumaaNso| = pumaaNsH| (iv) pumAMsam pums + am pumans + am pumAns + am pumAMsa + am = pumaaNsm| ISadUnaH pumAn arthamA 'nAmnaH prAg0 7.3.12' sUtrathA niSpanna bahupums zahanA malA priyAH pumAMso yasya sa viDane mAzrayIne ekArthaM cAne0 3.1.22' sUtrathA niSpanna priyapums zahanA anume bahupumAn mane priyapumAn prayogonI sAdhanika pumAna prayoga pramANe samajavI. mAtra eTaluM vizeSa ke priyapus bahuvahino vigraha priyAH pumAMso yasya sa mAma buvayanamA 42vo. bhane priyaH pumAn yasya sa mAma mevayanamA vikha karavAmAM
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.73 313 bhAve to 'pumanaDunna0 7.3.173' sUtrathA kac pratyaya thavAthI priyapums + kac + si avasthAmA ghuTa si pratyaya bhane priyapums za5-8nI vayye kac pratyayanuM vyavadhAna navAthA mA sUtrathI priyapums patA pums no pumans mAheza na 26 za. (v) priyapumAMsi kulAni | (vi) he puman! priyapums+jas zas pums +si (saM..1.) * 'napuMsakasya ziH 1.4.55' - priyapums + zi * 'puMsoH pumans 1.4.73' - pumans + zi * 'puMsoH pumans 1.4.73' - priyapumans + zi |* 'dIrghaDyAb0 1.4.45'- pumans * 'ns-mahatoH 1.4.86' - priyapumAns + zi |* 'padasya 2.1.89' - puman * 'ziDDhe'nusvAraH 1.3.40' - priyapumAMs + zi = he pumn!| = priyapumAMsi kulaani| (2) ghuT pratyayo / 52mA khoya to mA sUtrathI pums no pumans mAheza thAya mema ? (a) puMsaH pazya (b) bahupuMsI kule pums + zas ___ bahavaH pumAMso yayosto = * 'ziDDhenusvAraH 1.3.40' - puMs + zas | * ekArthaM cAne0 3.1.22' - bahupums + au * 'so ruH 2.1.72' - puMsar * 'ziDDhe'nusvAraH 1.3.40' - bahupuMsa + au * 'ra: padAnte0 1.3.53' - puMsaH pshy| | * 'aurI: 1.4.56' - bahupuMs + I __ = bahupuMsI kule| (3) zaM.t:- mAsUtramA puMsoH 56sthaNe u chatvANo puMsu ma zavyo cha ? samAdhAna :- puMsu 206 priyaH pumAn yasyAH sA vigrahane mAzrayAne madhuprIsimAsa thavAthI nyAre strIliMgamA pato khoya tyAre tenA u manubaMdhane mAzrayIne 'adhAtUdaditaH 2.4.2' sUtrathA tene sAsiMganI DI pratyaya vAgI mane priyapuMsI za6 niSpanna 25 te bhATe malA mAtA priyapuMsI zahane iyamanayormadhye'tizayena priyapuMsI arthamA nyAre 'dvayorvibhajye0 7.3.6' sUtrathA tarap pratyaya lAge tabhanA 'At 2.4.18' sUtrathIta tarap pratyayana saMta sIliMgano Ap pratyaya bAgavAnA 12|priyapuMsItarA nAma niSpanna yAya tyAre temAM qfal priyapuMsI nAmano puMsu zahanA u anusaMdhane mAzrayIne 'Rdudittara0 3.2.63' sUtrathA vie ghupamA mana 6svaa55|| 2 // manu priyapuMstarA, priyapuMsitarA bhane priyapuMsItarAmAmA prayoga sikha 54 5 te mATemA sUtramA puMsoH 56sthaNe u chatvANo puMsu za06 6zavyo che.
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zaMkA - 11 dhAtune pAkuM (30 2002)' sUtrathI Du pratyaya lAgavAnA kAraNe niSpanna punuM nAmane je 3anubaMdha lAgelo che, te ja 3 anubaMdhane AzrayIne tene upara darzAvyuM te pramANe strIliMgano Dara pratyaya temaja AgaLa jatA mA pratyaya sahitano tara pratyaya lAgatA Rttira0 rU.2.63' sUtrathI priyapuMsArA vigere traNe prayoga siddha thai zake che. to zA mATe sUtravartI puNo padasthaLe navA 3 anubaMdha sahitano puMsu zabda darzAvavo paDe? samAdhAna :- "teNuM (30 2002)' sUtrathI niSpanna punuM nAma uNAdi gaNanuM che. uNAdi nAmomAM be pakSa che; eka vyutpattipakSaA) ane bIjo avyutpattipakSa. temAM jyAre avyutpattipakSano Azraya karavAmAM Ave tyAre uNAdi nAmomAM prakRti-pratyayano bheda na gaNAya. tethI pus zabdasthaLe pa dhAtu rUpa prakRti ane 3 anubaMdhavALo Dumsa pratyaya; Ama prakRti-pratyAyano bheda na svIkArAtA mAtra tyAM 3 anubaMdha rahita akhaMDa dhum zabda manAya che. tethI jo A sUtramAM pus zabdane 3 anubaMdha na darzAvavAmAM Ave to tene 3 anubaMdhanI apekSA rAkhatA 'athAtU. 2.4.2' sUtrathI strIliMgano Dara pratyaya na thai zake ane te na thatA AgaLa jatA mA pratyaya sahitano tara pratyaya lAgI priyapuMsItArAM zabda niSpanna na thai zakatA Rtti60 rU.2.63' sUtrathI tenA priyapustI, vigere traNa prayogo siddha na thaI zake. Ama pus zabdane strIliMgano DI pratyaya thaI zake ane AgaLa jatA priyapustarA vigere traNa prayogo thaI zake te mATe sUtramAM avyutpattipakSe 3anubaMdha rahita gaNAtA uNAdi akhaMDa pus nAmane 3 anubaMdha darzAvyo che. sarvAdi gaNa paThita bhavatu zabda paNa mArDavatu (30 886) sUtrathI bA dhAtune vadhu pratyaya lAgavAthI 3anubaMdha pUrvakano niSpanna thAya che chatAM tene sarvAdiB) gaNapAThamAM anubaMdha pUrvakano darzAvyo che te eTalA mATe ke jyAre uNAdi nAmonA avyutpattipakSano Azraya karavAmAM Ave tyAre gaNapAThamAM dazAvelA tenA anubaMdhane AzrayIne tene trAvita: 2.4.70' sUtrathI - Agama, 'makhvAra 2.4.20' sUtrathI dIrdhaAdeza temaja 'dhAtu 2.4.2' sUtrathI phI pratyaya thaI zake II72aa mota : 2.4.74o. -movAstha mota va vidite kare gIra gAza mavati jo, Avo, jAvaH ; ghoDa, ghAvo, vAva sunAtIti vitI , zokhano zo-su, -gati ; priyadAvo, gatidyAvo, dejo, de che, kiMgauH, agauH| auta iti kim? citrA gauryasya-citraguH, citrguu| vihitavizeSaNAdiha na bhavati-he citrgvH!| purIceva? javA, ghavA 74. (A) ugAdi nAmanA vyutpattipakSa ane avyutpattipakSane jANavA sUtra 1.4.38, pR. 156' nuM vivaraNa jovuM (B) (mavatu taMtra) 3%Aro nA mAryo zyartho nIrdhArthaza mati, mavAnuM ! (2.4.7 .vRtti:)
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.74 sUtrArtha : 315 o kArAnta nAmanA o no ja tenAthI vihita put pratyayo paramAM vartatA au Adeza thAya che. vivarAga :- (1) dRSTAMta - (i) pt: go + si 'ota au: 1.4.74'gau+ si 'so ruH 2.1.72' - gaur * 'raH padAnte0 1.3.53 'gauH / * 'ekArthaM 0 3.1.22' * 'gozcAnte0 2.4.96' * 'so ruH 2.1.72' * 'ra: padAnte0 1.3.53' (a) citraguH (ii) gAvau go + au gau + o gAv + au * 'ota au: 1.4.74' * 'odauto0 1.2.24' * 'so ruH 2.1.72' * 'raH padAnte0 9.3.53' - citrA gauryasya sa = --- vigere prayogo lunAtIti vic (0) = lU ne 'kvibantA dhAtutvaM nojjhanti zabdatvaJca pratipadyante (A) ' nyAyAnusAre 'nAmino guNo0 4.2.1' sUtrathI gue| thavAnA arAge niSpanna lo zabhano lauH prayoga tebhanY zobhano gauH = sugauH, gAmatikrAntaH = atigauH priyaH dyauH yayostau = priyadyAvau dyAmatikrAntau = atidyAvI, he gauH !, he dyauH !, kutsito gauH = kiMgoH jane na gauH agauH AA jadhA prayogonI sAdhani / gauH vigere prayogo prabhAege samanvI. tebhanY sugauH ane atigauH prayogasthaNe 'pUjAsvateH 7.3.72' sUtrathI, kiMgauH prayogasthaNe 'na kimaH kSepe 7.3.70' sUtradhI ane agauH prayogasthaNe 'naJ tatpuruSAt 7.3.71' sUtrathI samAsAntano pratiSedha thavAnA AeMge 'gostatpuruSAt 7.3.105' sUtrathI aT samAsAnta nahIM thAya. = (2) o !|rAnta nAmanA o nokhA sUtrathI o Aheza thAya jevuM prema ? gAvau / - citrago - citragu + si - citragur citraguH / (A) uuni faq (0) u Guanyial faq (0) j upi acrisy &. * 'ekArthaM0 3.1.22' * 'gozcAnte0 2.4.96 ' * 'iduto'stre0 1.4.21' (iii) gAvaH go + jas gau + jas gAv + jas gAvar gAva: = gAvaH / (b) citragU - - citrA gauryasya sa = citrago citragu + au citragU /
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana ahIM citro avasthAmAM 'nAmnaH prathame 2.2.rU' sUtrathI si vigere ghuT pratyayo thavAnI prApti che. ane 'pozAnte0 2.4.16' sUtrathI citro nA aMtyasvarano hrasva Adeza thavAnI paNa prApti che. paraMtu gozcAtte 2.4.16' parasUtra hovAthI tenI pravRtti pUrve thavAnA kAraNe citranuM Ama hrasvAdeza thAya che. tethI have ghuT pratyayo paramAM lAgatA citraLu nA aMte o na rahevAthI A sUtrathI o Adeza nathI thato. 316 zaMkA :- viSNu + si ane citraLu + e avasthAmAM 'sthAnIvA0 7.4.201' sUtrathI citra] nA 3 no punaH o rUpe sthAnivadbhAva manAtA A sUtrathI teno mau Adeza thavo joie to kema nathI karatA ? na samAdhAna H - varNavidhisthaLe 'sthAnIvA0 7.4.201'sUtrathI sthAnivadbhAva na mAnI zakAya. okArAnta nAmanA o varNano o Adeza karavo e varNavidhi gaNAya. tethI citraLu + si ane citraLu + mA~ avasthAmAM 'sthAnIvA0 7.4.201'sUtrathI citra] nA 3 no ae rUpe sthAnivadbhAva na mAnI zakAtA A sUtrathI tyAM ae Adeza na thai zake mATe ame nathI karatA. zaMkA :- pitraLu + tti (saMbo. e.) avasthAmAM 'hrasvasya guLa: 1.4.46' sUtrathI guNa thavAnA kAraNe de citro ! avasthA prApta thatA have citro e o kArAnta hovAthI tenA o no o Adeza kema nathI karatA ? samAdhAna :- saMbodhana ekavacanamAM pitro bhale o kArAnta hoya paNa tenI paramAM A sUtranI pravRtyarthe nimitta rUpe apekSita ghuT pratyaya na hovAthI tenA o no ae Adeza nathI karyo. - zaMkA H- "hrasvasya muLa: 1.4.46' sUtrathI citra] nA 3 no ane tti (saMbo. e.) pratyayano maLIne o guNa thAya che. tethI 'mavasthAnanio'nyataravyapavezamA^) 'nyAyAnusAre jyAre te guNa Adezane tti svarUpe gaNavAmAM Ave tyAre ghuT si pratyaya paravartI gaNAtA citro nA o no A sUtrathI o Adeza thavo joie ne ? samAdhAna :- sAcI vAta che. paNa AvA sthaLe citro nA o no A sUtrathI o Adeza karavo e lAkSaNika kArya gaNAvAthI mo Adeza na thai zake. Azaya e che ke 'nasyaMot0 6.4.22' sUtramAM jema si padane mUkI nas pratyayane sAkSAt nimitta rUpe darzAvyo che, tema A sUtramAM 'so' padane mUkI si pratyayane (A) be sthAnI (AdezIo)nA sthAne je Adeza thAya te banne sthAnIo paikInA koipaNa eka sthAnI rUpe gaNI zakAya che. (B) jyAre te guNa Adezane citraLu nA 3 rUpe gaNavAmAM Ave tyAre to A sUtramAM nimitta rUpe apekSita ghuT sa pratyayanI paravartitA ja na gaNAtA A sUtrathI o Adeza thai ja na zake.
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.74 317 sAkSAt nimitta rUpe nathI darzAvyo, paNa puTi padanI anuvRttine AzrayIne gauNa rUpe darzAvyo che. jo A sUtramAM nimittabhUta dareka yupratyayavAcI pada sAkSAt mUkyuM hota to A sUtra'nasyo0 2.4.22'sUtranI jema pratipadokata gaNAta. paNa tema na karatA mAtra sAmAnyapaNe zuTi padanI anuvRttino Azraya karyo hovAthI A sUtra lAkSaNika gaNAya. tethI te citra sthaLe 'masthAnaniSaao.' nyAyathI bhale si pratyayanI paravartitA gaNAya, chatAM nakSapratipaloyo. pratipatoyeva prahaA)' nyAyAnusAre trio nA mo no go Adeza rUpa kArya karavAmAM lAkSaNika evA A sUtranuM grahaNa na thaI zake. tethI A sUtrathI trio nA mo no mo Adeza nathI karyo. (ahIM "bRhaddhatimAM darzAvelA ., jAvo vigere prayogasthaLe lAkSaNika A sUtranI pravRtti zI rIte thaze ?'' evI zaMkAna karavI. kAraNa che., evo vigere sthaLe paga je A sUtra pravRtta na thAya to te nirarthaka thavAnI Apatti varte tethI tyAM te pravRtta thaI zake. Ama jyAM ga thI paramAM pragaTapage yu pratyayo hoya tyAM ja A sUtrathI go no go Adeza thaI zakaze.) (3) zaMkA - pitra + nan avasthAmAM "nayelo 2.4.rara' sUtrathI tripurAsano Adeza thavAthI vitro + na avasthA prApta thatA ahIM mo thI paramAM pragaTa paNe put evo na pratyaya hovAthI te mo no A sUtrathI go Adeza kema nathI karatA? samAdhAna - zu pratyayo paramAM vartatA no kArAnta nAmanA mo no zo Adeza to ja thaI zake jo te puru pratyayo no kArAnta nAmathI vihita hoya. (arthAt o kArAnA nAmane AzrayIne thayA hoya.) uparokata sthaLe na pratyaya go kArAnta trio nAmathI nahIM paNa 3kArAnta citra' nAmathI vihita che. AthI bhale pAchaLathI'nasyo 2.4.22' sUtrathI go Adeza thavAnA kAraNe evo na pratyaya trio nA mo thI paramAM pragaTapaNe hoya chatAM te mo no go Adeza na thai zake. AthI nathI karyo. athavA bIjI rIte kahIe to yu evo na pratyaya paramAM vartatA nayeto 2.4.rara' sUtrathI vitra vigere 3 kArA nAmonA 3no no Adeza karyA pachI jo te mo no A sUtrathI go Adeza ja thavAno hoya to nayeto 1.4.22' sUtramAM 3no no Adeza darzAvavo nirarthaka Thare. arthAt nayelo 2.4.rara' sUtrathI 3 no no Adeza karavo ane tyArabAda punaH A sUtrathI go no go Adeza karavo, A rIte prakriyAkRta gaurava karavA karatA nayelo0 2.4.rara' sUtramAM jano no Adeza darzAvavA sArthaka Thare. tema chatAM gayelo0 2.4.22' sUtramAM no go Adeza ja darzAvyo che, te AdezanA vidhAnasAmarthyathI A sUtrathI pu evo na pratyaya paramAM vartatAvitro vigerenA mo no go Adezana thaI zake. tethI pitro + navigere avasthAmAM mokauto .2.24 sUtrathI citro vigerenA mo no man Adeza temaja nam pratyAyanA s no ? ane jUno visarga Adeza thavAthI che triva: ! vigere prayoga siddha thAya che. (A) lAkSaNika ane pratipadokta sUtra paikI pratipadokta sUtranuM ja grahaNa thAya che.
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (4) yupratyayo ja paramAM vartatA A sUtrathI go kArAnA nAmanA mo no gau Adeza thAya evuM kema? (a) nava (b) thavA - kama + TA, tho + TA, "goto. 2.2.24' + Ta = vA, + Ta = dAvA ahIMjo ane gho thI paramAM rahelo TA pratyaya pu saMjJaka na hovAthI A sUtrathI je ane gho nAmonA mo no go Adeza na thayo TI74 (3). A sazasoDatA | 2.4.7dhA (2) -morArasthA-sorALa sada gAvA mavati nAma, suIA, , suI: para; cA, vidyA, gha, sudyA parA cAvitye? nivam II7ATii. sUtrArtha:- go kArAnta nAmanA aMtyavarNano (sAdi) kam ane zam pratyAyanA mAM nI sAthe maLIne A Adeza thAya che. sUtrasamAsaH - mam 2 zam 2 = prazas (4.6.) tasya = sarasaDA vivaraNa:- (1) zaMkA - sUtramAM mata pada kema mUko cho? kAraNa sUtra mA masi ' banAvavAmAM Ave to paNa mam ane zam pratyayo paramAM vartatA no kArAnta jo vigere nAmonA aMtyano A Adeza thavAthI + kam ane T + zam avasthA prApta thatA 'samAnAnA tenA 2.2.2' sUtrathI saMdhi thaI jAm ane TH vigere prayoga siddha thaI zake che. samAdhAna - tamArI vAta barAbara nathI. kAraNa + mam ane TT + zAs avasthA prApta thAya tyAre samAnAnAM tene 2.2.?' sUtrathI ma pratyayanA ganI sAthe nA gA nI saMdhi thavAnA kAraNe vigere prayogo to siddha thai jAya, paNa puliMgamAM para evA rasoDatA 2.4.46' sUtrathI pratyAyanA nI sAthe enA mA no dIrgha Adeza temaja zam pratyayanA sno - Adeza thavAnA kAraNe : nA badale vigere aniSTaprayogo siddha thavAnI Apatti Ave che. temaja strIliMgamAM 1 + za avasthAmAM 'nuIto. 2.7.207' sUtrathI ja nA mA no lopa thavAnA kAraNe ja Avo aniSTaprayoga siddha thavAnI Apatti Ave che. jo sUtramAM atI pada mUkIe to zam pratyayanA manI sAthe ja vigere no kArAnta nAmonA aMtyavarNano nA Adeza thavAthI A avasthA prApta thatA have zat pratyayano ma vidyamAna ja nathI ke jethI puMliMgamAM 'soDatA2.4.46' sUtranI ane strIliMgamAM svarAdi madhu pratyayone AzrayIne pravRtta thatA nuIto 2..207' sUtranI pravRttine avakAza rahe. Ama sUtramAM sattA
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.7 319 pada mUkavAthI banne liMgomAM s nA s no r ane r no visarga Adeza thavAthI H vigere iSTa prayogo siddha thai zake. zaMkA H- bhale s avasthAmAM zat pratyayano a vidyamAna na hovAthI 'zo'tA0 1.4.41' sUtrathI dIrgha Adeza na thai zake. paNa te sUtrathI puMliMgamAM vartatA s nA s no r Adeza to thai zakavAthI tamArA mate paNa H ne badale r Avo aniSTa prayoga ja siddha thaze. gAn OU samAdhAna :- 'sanniyogaziSTAnAmeApAye nyatarasyApyapAya:(A) 'nyAyAnusAre zo'tA0 1.4.46' sUtrathI jo zas pratyayanA a nI sAthe pUrvano samAnasvara dIrgha na thayo hoya to te sUtrathI tenA saMniyogamAM kahevAyela puliMganA viSayamAM zat pratyayanA s no r Adeza paNa na thai zake. prastutamAM t sthaLe s no ga vidyamAna na hovAthI '|so'tA0 1.4.41' sUtrathI zas nA 6 nI sAthe dIrgha Adeza na thayo hovAthI tenA saMniyogamAM (arthAt tenI sAthe) kahevAyela s pratyaya nA s no r Adeza paNa na thai zake. AthI amArA mate H prayoga siddha thai zake che. (2) dRSTAMta (i) gAm go + am 'A gAmo0 1.4.7' - [ + k = gammta 2 'A sAmo 1.4.7' A 'o hraH 2.2.72' A 'ra: pAnte0 1.rU.rU' (ii) Tr: - - go + zas + zak ph -TT: I = zomano goH = suo zabdanA suAm, sunaH temaja ghAm, ghA:, ghamatiAntam = atidyAr ane zomano gho sugho zabdanA sughAH vigere prayogonI sAdhanikA m, : pramANe samajI levI. (3) A sUtrathI syAdi evA ja m - rAs pratyayanA ga nI sAthe maLIne kArAnta nAmanA aMtyavarNano 3 Adeza thAya evuM kema ? (a) vinavam * Si + gam (dyatanI), * 'svAre: nuH rU.4.75' - ci + J (J) + am, 'ad dhAto0 4.4.21' - x + Si + 3 + gam, ummo 4.rU.2' - jJa + Sa + no + gam : 'ovoto 2.2.24' - 3 + ci + nav + am = vinavam|| (A) je sUtramAM ekasAthe be kAryo kahyA hoya tyAM eka kArya na thatA tenI sAthe (= saMniyogamAM) kahevAyela bIjuM kArya paNa nathI thatuM.
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana ahIM hyastanIno A pratyaya sAdi saMbaMdhIne vartatA te tyAdi saMbaMdhI hovAthI + vi + = + mam avasthAmAM ma pratyayanA 1 nI sAthe maLIne mana nA aMtya no varNano A sUtrathI mA Adeza na thayo. zaMkA - 8 +vi ++ mam avasthAmAM samAnAvamo7.4.46' sUtrathI vinunA aMtyasamAnasvara 3 thI paramAM rahelA am nA 1 no lopa thaI jAya che. tethI AgaLa jatA ma + vuiM + no + mUavasthA prApta thatA have no vidyamAna ja nathI ke jenI sAthe A sUtrathI vana nA aMtya no no A Adeza thavAnI prApti rahe. tethI A virUddha daSTAMta darzAvavuM yukta nathI. samAdhAna - "samanAvamo 2.4.46' sUtramAM paNa svAdino adhikAra Avato hovAthI te sUtrathI sAdi saMbaMdhI ja mam nA no lopa thai zake che, tyAdi saMbaMdhI nahIM. tethI ma + vi + 1 + ma avasthAmAM samAnAmo 2.4.46' sUtrathI hyastanInAM mannA ano lopana thai zakatA ame je virUddha daSTAMta darzAvyuM che te yukta che ||71TI tha-mathanRmukSa | 2.4.76aaaa. bR.vR.-'pathin, mathin RbhukSin' ityeteSAM nakArAntAnAmantasya sau pare AkAro bhvti| panthAH, he kanyA:! mAya che mA ! ; mukSA, de mukSA!! ; amacA, sumacA , vadhumukSa: viti ?i pnthaanau| kathaM he supathin! he supathi kula!, he sumathin! he sumathi kula!? atra nityatvAnapuMsakalakSaNAyA: selupi serabhAvAna bhvti| nakArAntanirdezAdiha na bhavati-panthAnamicchati kyani nalope kvipi ca-pathIH, mathI:, mukSI: chaThThA sUtrArtha - si pratyaya paramAM vartatA na kArAnta thana, thin ane 2musin nAmonA aMtyavarNano A Adeza thAya che. sUtrasamAsaH- pAza macAza 28mukSArtha = ftha-tha-mula (..) tasya = ftha-thi mula: | vivaraNa:- (1) zaMkA - A sUtramAM pratyAyanuM nimitta rUpe grahaNa karavA so A saptamatta nirdeza karyo che, paNa (su) pratyayano saptamatta nirdeza paNa sI ja thAya che. tethI sUtramAM supratyayanA grahaNano niSedha zI rIte karazo? samAdhAna - A sUtramAM puSTi padanI anuvRtti Ave che, tethI ahIM che padathI je pratyayanuM nimitta rUpe grahaNa karavAnuM hoya tenuM saMzaka hovuM Avazyaka che. to si pratyaya pusaMjJaka hovAthI tenuM sUtramAM nimitta rUpe
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.76 321 grahaNa thaze, paNa su pratyaya ghu saMjJaka na hovAthI tenuM sUtramAM nimitta rUpe grahaNa na saMbhavatA tenA grahaNano niSedha thai jaze. (2) dRSTAMta - * 'tho nth 9.4.78' * 'e: 1.4.77' * 'so ruH 2.1.72' * 'raH padAnte0 1.3.53' (i) panthAH * 'pathin-mathin0 1.4.76' - * 'samAnAnAM 0 9.2.1 ' * 'e: 1.4.77' * 'pathin-mathin0 1.4.76' * 'samAnAnAM0 9.2.1 ' * 'so ruH 2.1.72' * 'raH padAnte0 9.3.53' | | | | | | -> - -> thin + -> + panthAn + sa panthA A + si panthA si (iii) RbhukSAH RbhukSin + panthAr panthAH / RbhukSAn + si RbhukSA A + si RbhukSA + si RbhukSAr RbhukSAH / (ii) he panthAH ! pathin + si (saM.) panthin + panthAn + si panthA A + si panthA + si panthAr he panthAH ! | (iv) he RbhukSAH ! RbhukSin + si (saM.) RbhukSAn + si RbhukSA A + si RbhukSA + si RbhukSAr RbhukSAH ! | manthAH, he manthAH!, na manthAH = amanthAH, zobhano manthAH = sumanthAH 2 ne bahavaH RbhukSANaH yasmin sa = bahuRbhukSin sh76n| (^)bahuRbhukSAH vigere prayogonI saadhni| panthAH jane RbhukSAH prayogo prabhAeMge samannvI. shN| :pathin vigere zabhono n anunAsi che, tethI 'AsannaH 7.4.120 ' paribhASAnusAre panthAH vigere sthaLe A sUtrathI anunAsika nA sthAne thato A Adeza paNa anunAsika ja thavo joie. to niranunAsika A maheza prema ro cho ? (A) aDIM 'RlRti hrasvo vA 1.2.2' sUtrathI bahu nA hrasva u no hrasva Aheza thyo hovAthI saMdhi nathI tha.
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana samAdhAna - 'ti nI .rU.60' sUtramAM no A pramANe dvivacanAnta nirdeza - paramAM vartatA padane aMte vartamAna anunAsika t varganA sthAne (arthAt - nA sthAne) sAnunAsika nai Adeza thAya ane niranunAsika - varganA sthAne niranunAsika - Adeza thai zake eTalA mATe karyo che. paNa A rIte sAnunAsika - varganA sthAne sAnunAsika Adeza ane niranunAsika 7 varganA sthAne niranunAsika r Adeza to 'mAsanna: 7.4.220' paribhASAnusAre prApta ja hato. tethI to evo dvivacanAnA nirdeza nirarthaka thaine jJApana kare che ke je sthaLe - paramAM vartatA pUrvamAM padane aMte svarga hoya tevA sthaLo choDIne anyatra anunAsikanA sthAne paNa niranunAsika Adeza thai zake che. (A)" tethI prastutamAM vigereno anunAsika hovA chatAM paNa teno A sUtrathI niranunAsika nA Adeza thai zakavAthI ame te pramANe karIe chIe. athavA bIjI rIte kahIe to A sUtramAM pUrvasUtrathI zuddha mA nI anuvRtti lIdhI che. Ama AdezArthe zuddha mA nuM grahaNa karyuM hovAthI patha vigerenA anunAsika guno paNa zuddha (niranunAsika) mA Adeza thai zake che. (3) si pratyaya ja paramAM vartatA sUtrathI pathi vigerenA aMtyavarNano nA Adeza thAya evuM kema? (a) panyAnI - kathin + , "tho nyU 2.4.78' nzin + , " .4.77' cAn + ga = prasthAno ahIM paramAM si pratyaya na hovAthI A sUtrathI tha nA aMtyavarNano A Adeza na thayo. (4) zaMkA - zamana: pacA: yasya tad = sun + si (saM.) vigere avasthAmAM saMbodhanamAM nAmance 2.' sUtrathInnAlopano pratiSedha karyA pachI viktave vA 2.2.23' sUtrathI punaH saMbodhanamAM vartatAnapuMsakaliMga nAmanA aMtya no lopa vikalpa prApta thatA jyAre napuMsakaliMga supatha vigere nAmonA sUno saMbodhanamAM lopana thAya tyAre supathana + si avasthAmAM A sUtrathI supathar vigerenA n no Adeza kema nathI karatA? samAdhAna - suparin + fsa vigere avasthAmAM manato tun 2.4.16' sUtrathI napuMsakaliMga supathanuM vigerethI paramAM rahelA vipratyayano lupa thai jato hovAthI temaja sugaththu 7.4.22' sUtrathI lu, thayelAe si pratyayanA sthAnivadbhAvano niSedha manAtA A sUtramAM nimittarUpe apekSita sa pratyayanI paravartitA na hovAthI ame A sUtrathI saMbodhanamAM vartatA napuMsakaliMga supatha vigerenA aMtya varNano Adeza nathI karatA. (A) "satra: 7.4.220 rutveva siddha divapanama trADanunasicAI thAnedananusArthanuM, tene "vAdana mA. cAra 2.4.52' tyA vinunAsi va mAtA (.rU.dhava .vRtti)
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.76 323 zaMkA - 'manato nupU.4.52' karatA A sUtra parasUtra hovAthI suthin + fsa (saM.) vigere avasthAmAM 'manato nupU 2.4.52' sUtrathI si pratyayano lupa thatA pUrve ja A sUtrathI supatha vigerenA aMtyavarNa - no Adeza thai javo joIe. to kema nathI karatA? samAdhAna - suthan + fsa (saM.) vigere avasthAmAM para evA A sUtrathI supatha vigerenA aMtyavarNa -no A Adeza karatA pUrve paNa 'maneto tun 2.4.52' sUtrathI si pratyayanA lu nI prApti che ane A Adeza karyA pachI paNa si pratyayanAlu nI prApti che. AthI 'banato tun ?.4.16' sUtra kRtAkRtamasa' hovAnA kAraNe nityasUtra gaNAya. tethI rAtrinuM' nyAyAnusAre A sUtra karatA baLavAna tenI pravRtti pUrve thavAthI have nimittabhUta si pratyayanI paravartitA na rahevAthI A sUtrathI supayana vigerenA aMtyavarNa jUno Adeza na thaI zake. tethI have saMbodhana ekavacanamAM jyAre vijJave vI 2.2.23' sUtrathI supatha vigerenA aMtya no lopana thAya tyAre je suthinA, suthA vigere prayogo siddha thaze ane jyAre te sUtrathI no lopa thaze tyAre ke supA, re suftha ! vigere prayogo siddha thaze. (5) zaMkA - sUtravartI tha- -mukSa: padasthaLe nAkhkho no 2.2.2?' sUtrathI than ane thana nA no lopa thavo joie. to lopa na karatA = kArAnta tha- nirdeza kema karyo che? samAdhAna - panyAnamachatAMti vacam = than + vacana, " vaye 2.2.22 sUtrathI thanne padasaMjJA, nAno no0 2.2.22' ne ftha + ja = f, vane 4.rU.208' -> kathA (dhAtu), kapathItIti vim = pathIva + viva, "ta: 4.rU.82' nepathI + vizva, "ao: 40 4.4.22?' >>AthI + vacam (0) = thI nAma. A ja sAdhanikA mujaba mathI ane mukSI zabdanI paNa niSpatti karavI. have pachI + si, mathI + si ane mukSI + si avasthAmAM A sUtrathI (4) kArAnta sivAyanA pathI vigerenA aMya varNano A Adeza na thai jAya te mATe sUtravartI thi-Htha-traNamukSa: padasthaLe ja kArAnta patha ane thino nirdeza karyo che. tethI thI vigerethI paramAM rahelA sinA sanora ane 2no visarga Adeza thavAthI thI , nathI ane mukSI prayogo siddha thaze. sukhAkara" nAmanA vaiyAkaraNa kahe che ke pachI + vizvam avasthAmAM 'bata: 4.3.8ra' sUtrathI jemano lopa thayo che teno AgaLa jatA thI + si vigere avasthAmAM A sUtrathI thI vigerenA aMtyano A Adeza karavAnA avasare sthAnivarbhAva manAvAthI te vyavadhAyaka banatA thI vigerenA aMtyano nA Adeza nahIM thaI zake. athavA bIjI rIte kahIe to patha vigere zabdo sArthaka hovAthI temaja pathI vigere zabdo anarthaka hovAthI (A) mudrita bra.nyAsamAM'nA nirdezAvarattitvavida Aazuddha pATha che. pAThanArAntardeizakanAra ttatvavida Ama hovo joIe. juo 'AnaMdabodhinI TIkA.
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 'arthavane nAnartha'nyAyAnusAre A sUtrathI A AdezarUpa kArya karavAmAM anarthaka pathI vigerenuM grahaNa nahIM thAya. AthI thI vigerenA aMtyano A sUtrathI nA Adeza nahIM thAya evuM teo (sukhAkara) mAne che. zaMkA - uthI vigere zabdonA mArgane icchanAra' vigere artho thatA hovAthI teo sArthaka che to temane anarthaka kema kahyA? samAdhAna - "mArgane icchanAra" vigere arthone AzrayIne thI vigere zabdo sArthaka che e vAta sAcI. paNa lokamAM mArga, manthana karanAra' vigere je arthone AzrayIne uthana, thana vigere zabdo arthavAnuM gaNAya che te arthone AzrayIne pathI, nathI vigere zabdo arthavAnuM nathI gaNAtA, tethI temane ahIM anarthaka kahyA che. zaMkA - vyAkaraNazAstra mAtra zabdanI niSpatti karanAra hoya che. tyAM lokanI jema zabdanI arthavattA ane anarthakatAno vicAra na karAya. samAdhAnaH- vyAkaraNazAstramAM paNa vaM cADazabdasaM)' sthaLe zabdanA svarUpanI jema tenA arthanuM paNa grahaNa karavAnuM kahyuM che. arthAt arthavAnuM zabdone vyAkaraNazAstrIya kAryo karavAnAM kahyA che, anarthakane nahIM. tethI vyAkaraNazAstramAM paNa lokanI jema zabdanI arthavattA ane anarthakatvano vicAra karavAno hoya che. to pathar vigere zabdo thI vigere zabdo karatA bhinna arthavALA hovAthI temane vacana artha (= icchA artha) na saMbhavatA arthAt vacana pratyaya lAgavAnA kAraNe pathI vigere zabdonA je artho thAya che tenA karatA bhinna arthavALA thi vigere zabdo hovAthI vigere zabdonA je artho thAya che tene AzrayIne pathI vigere zabdo vyAkaraNazAstramAM paNa anarthaka manAya. zaMkA - "bhinna arthavALA patha vigere zabdonA arthanI apekSAe bIjA arthavALA evA paNa pathI vigere zabdo anarthaka bane" AvuM zenA AdhAre kaho cho? samAdhAnaH- "attara saMmatanaInAnna maghaB)' nyAyanA AdhAre kahIe chIe. Ama A vyAkaraNanA mate sUtravartI tha-matha-mukSa: padasthaLe ja kArAnta - no nirdezana kArAnta sivAyanA pathI vigere zabdasthaLe A sUtranI pravRtti na thAya te mATe che. jyAre sukhAkara'nA matano saMgraha karavo hoya tyAre temano tAdaza nirdeza A sUtramAM arthavAnuM thar vigere zabdonuM grahaNa karavuM, paNa (A) gvi vaM paM. (pA.phU. 2..68) rUtti rAtre svazanTenAtmIvavAvinA vRghate rUparAtre svarupavaM tadumAM zabdasya saMjJIti tdrthH| tatrArtho na vizeSyastatra zAstrIyakAryA'sambhavAt, kintu shbdvishessnnm| evaM cArthaviziSTaH zabdaH saMjJIti phlitm| tenaiSA (= arthavadgrahaNe nAnarthakasyeti) paribhASA siddheti bhASye spssttm| (pari.ze.14) (B) judA arthano vAcaka banelo zabda anarthaka karatA judo nathI gaNAto. arthAt anarthaka ja gaNAya che.
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.76 325 ftha vigere zabdono je artha thAya che te arthavALA pathI vigere zabdo na hovAthI anarthaka temanuM grahaNa na karavuM A arthane jaNAvavA mATe che tema samajavuM. | (have ApaNe A padArthane laghunyAsAnusAre vicArIe) ghathI zabdanI niSpatti veLAe patthAnamachatIti vacana = fthan + ca avasthAmAM nAkhyo no 2.2.22' sUtrathI thanuM nAnuM no lopa thatA ftha + vacana avasthA prApta thatA vIrghaTivra 4..208' sUtrathI ja nArUno dIrgha Adeza karavA rUpa paravidhi karavAnI avasthAmAM nAkhyo no 2..22' sUtrathI thayela thin nA no lopa asat nahIM thAya, kAraNa paravidhi karavAnI hote chate 'rotsa: 2..20' sudhInAM ja sUtro asat thAya che. jyAre nAkhkho no 2.7.26' sUtra to 'rAtma: 2..20' pachInuM sUtra che. tethI 'vIrghaa0 4.rU.208' sUtrathI ya nA ? no dIrgha Adeza temaja AgaLa jatA thIyatIti vim = 5thIya + vivadhU avasthAmAM ata: 4.3.82' sUtrathI pathIya nA aMtya ma no lopa temaja "o. vRo 4.4.4ra6' sUtrathI thI nA no lopa thavAthI pathI zabda niSpanna thaze ane ri pratyaya lAgatA pathI: prayoga siddha thaze. (ahIM sUtramAM tha-matha-traTamukSa: padasthaLe ftha-maMthanuM A pramANe kArAnta nirdeza hovAthI na kArAgnetara thI zabdanAM aMtyano A sUtrathI A Adezana thayo.) zaMkA - A sUtrathI A AdezarUpa pUrvasyAdividhi karavAnI avasthAmAM uparokata sAdhanikAsthaLe 'nAnno nora..' sUtrathI yina nA nU no je lopa darzAvyo che te asat thaze. kAraNa svAdividhimAM norvASyi : 2..26' sudhInA sUtro asat thAya che ema 'masa 2.2.60' sUtranI vRttimAM jaNAvyuM che ane 'nAno no ra..22' sUtra to normAdri: 2.2.26' karatA pUrvanuM sUtra che. tethI have thI zabda na kArAnta gaNAtA tenA aMtyano A sUtrathI A Adeza thavo joIe. samAdhAna - thin nA nU no lopa asat thavAthI pathI zabda na kArAnta gaNAya to paNa pathI + si avasthAmAM nakArAnta pathI zabdanA aMtyano A sUtrathI nA Adeza karavAno hote chate pathAya + vivaavasthAmAM 'mata: 4.3.8ra' sUtrathI jethInA aMtya no lopa thayelo teno svarasya pare 7.4.220' sUtrathI sthAnivarbhAva manAtA (arthAt pathI + + fsa avasthA manAtA) te vyavadhAyaka banavAthI A sUtrathI kArAnta pathI zabdanA aMtyano nA Adeza nahIM thaI zake. zaMkA - je pratyaya vigerenA nimitte lopa thayo hoya te ja pratyaya vigerenA nimitte jo koI anya kArya prApta hoya to 'varasya pare 7.4.220' sUtrathI sthAnivadbhAva mAnI zakAya che. prastutamAM 'mata: 4.rU.8ra' sUtrathI pathIka nA bano je lopa thayo che te vizva pratyayanA nimitte thayo che ane nakArAta pathI nA aMtyane je A AdezanI prApti che te sipratyayanA nimitte prApta che. Ama banne kAryo bhinnanimittaka hovAthI 1thI + si
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana avasthAmAM A sUtrathIna kArAnta puthI nA aMtyano nA Adeza karavAnI avasthAmAM mata: 4.3.82' sUtrathI lupta thayelA pathIya nAga no svarasya pare 7.4.220' sUtrathI sthAnivarbhAva na mAnI zakAya. tethI te vyavadhAyaka na banatA na kArAnta puthI nA aMtyano A Adeza thavo joie. samAdhAna - tamArI vAta sAcI che, paNa A sUtramAM tha-matha-tramukSa: padasthaLe tha ya A pramANe je nakArAnta nirdeza karyo che tenA baLe ja asavidhi thavAnA kAraNe na kArAnta gaNAtA pathI zabdasthaLe A sUtrathI nA Adeza nahIM thAya. Azaya e che ke thar vigere zabdonA no lopa jyAM kyAMya paNa thayo hoya tyAM sarvatra A sUtrathI nA Adeza rUpa sAdividhi karavAnI avasthAmAM 'Samasan ..60' sUtrAnusAre gUno lopa asat thaze ane tethI jUno lopa thayo hoya evA thI vigere badhA ja zabdo nakArAnta gaNAtA sarvatra A sUtrathI A Adeza thavAnI prApti Avaze ja. have jo badhe ja A rIte gUno lopa asat thavAnA kAraNe A sUtrathI mAM Adeza thavAno ja hoya to nakArAtta na hoya tevA sthaLe A sUtrathI A Adeza na thAya te mATe sUtramAM nakArAnta pada-dhana zabdo darzAvavA nirarthaka Thare che. tethI nirarthaka thatA teo jJApana kare che ke jyAM sAkSAt (pragaTapaNe) kArAnta paMtha vigere zabdo hoya tyAM ja A sUtrathI A Adeza thaze. paNa jyAM sAkSAt kArAntatA na vartatA asavidhi thavAnA kAraNe na karAtA hoya tevA pathI vigere zabdasthaLe nahIM thAya. zaMkA - bhale thI vigere zabdasthaLe A sUtrathI nA Adeza na thAya. paNa pachI + sivigere avasthAmAM tame je sinA no ane sno visarga Adeza karI pathI: vigere prayogo siddha karo cho te na thatA vIrya 2.4.45' sUtrathI sipratyayano lopa thavAnA kAraNe pathI vigere prayogo siddha thavA joIe. kAraNa thI + sivigere avasthAmAM " rIvU0 2.4.45' sUtrathI si pratyayano lopa karavA svarUpa pUrvasAdividhi karavAnI avasthAmAM pathin A pUrvAvasthAmAM nAno no 2.2.17' sUtrathI jeno lopa thayelo te asat thavAthI have thI vigere zabdo vyaMjanAnta gaNAvAnA kAraNe tIrSa02.4.46'sUtrathI vyaMjanAnta pathI vigerethI paramAM rahelA si pratyayanA lopanI prApti varte che. samAdhAna - tamArI vAta sAcI che. paNa rIrtha0 2.4.46' sUtra avadhAraNa pUrvakanuM (Ava kAra pUrvakanuM) che ema samajavuM. tethI have jyAM dIrghI ane mA pratyayAnA temaja vyaMjanAnA evA ja nAmathI paramAM si pratyaya hoya tyAM ja rIno 2.4.4' sUtrathI sipratyayano lopa thaze. to pachI + si vigere avasthAmAM no lopa asa thavAnA kAraNe vyaMjanAnta gaNAtA pathI vigere nAmo mAtra vyaMjanAnta ja hoya tevA na hovAthI tIrtha0 2.4.45' sUtrathI temanAthI paramAM rahelA si pratyayano lopa nahIM thai zake. athavA to tIrgha0 2.4.45'mUtra vihitavizeSaNapUrvakanuM che ema samajavuM. arthAt jyAM dIrgha
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4 76 327 huM ke A pratyayAtanAmo temaja vyaMjanAnta nAmathI pamAM rahelo rasa pratyaya jo te dIrdha ii ke pratyayAtanAmo temaja vyaMjanAnta nAmothI vihita hoya (arthAt temane AzrayIne thayelo hoya) to ja tyAM vIryavR0 2.4.45' sUtrathI si pratyayano lopa thaI zakaze. to pachI + si vigere avasthAmAM si pratyaya huM kArAnta pathI vigere nAmothI vihita hovAthI pAchaLathI - no lopa asat thavAnA kAraNe teo vyaMjanAnta gaNAya to paNa temanAthI paramAM rahelA si pratyayano 'vIrdhao 8.4.46' sUtrathI lopana thaI zake. AthI ame pathI vigere je prayogo karyA che te yukta che. zaMkA - jo 'vIrSa0 2.4.45' sUtra vihitavizeSaNa pUrvakanuM che ema kahezo to thar ane tat sarvanAmonA prathama ekavacanamAM anukrame yA ane sA prayogo siddha na thai zake. kemake ahIMfsa pratyaya thar ane tavuM A vyaMjanAnta avasthAmAM vihita che ane pAchaLathI thar + fsa ane tat + si avasthAmAM 'mA deraH ra..42' sUtrathI sat ane tannATuno A Adeza thavAthI + riana sa + ni avasthA prApta thatA jyAre 'mA 2.4.28 sUtrathI ja ane tene pratyaya lAgavAnA kAraNe cA + risa ane (A) + fsa avasthA prApta thAya tyAre siM pratyaya mA pratyayAna thI ane sI thI paramAM che paNa te mA pratyayAta thI ane sAthI vihita na hovAthI vIryavRo 2.4.4pa' sUtrathI temanAthI paramAM rahelA si pratyayano lopa na thai zake. samAdhAna - tamArI vAta sAcI che. paNa vihitavizeSaNapUrvakanA tIrgha0 2.4.41' sUtrano artha dIrgha pratyayAnta, A pratyayAtta ane vyaMjanAnta nAmathI vihita siMpratyaya jo te anukame dIrgha pratyayAta, mA pratyayAta ane vyaMjanAnta nAmathI paramAM hoya to ja teno lopa thAya che." ema na samajavo (arthAt | pratyayAntanAmathI vihita evo rasa pratyaya pratyayAtta nAmathI ja paramAM hovo joie Avo artha samajavo) paNa dIrdhI pratyayAna, mA pratyayAtta ane vyaMjanAnta nAma paikInA koI paNa nAmathI vihita pratyaya jo te dIrgha phI pratyayAnta, A pratyayAnta ane vyaMjanAnta nAma paikInA koipaNa nAmathI paramAM hoya to teno lopa thAya che.' A pramANe samajavo. tethI yA ane sA prayogasthaLe si pratyaya vyaMjanAnta thavuM ane tatsarvanAmathI vihita hovAthI pAchaLathI 'gA dera: 2..42' vigere sUtrothI kAryAntara thavAnA kAraNe hA + si ane sI + siavasthAmAM te mApU pratyakAnta ane sA nAmothI paramAM varte to paNa teno 'vIrvavo 2.4.45' sUtrathI lopa thai vA ane sau prayogo siddha thaI zake che. puliMgamAM : ane sa: prayogasthaLe ti pratyaya vyaMjanAnta vat ane sarvanAmothI vihita hovA chatAM paNa 'mA phera: 2..42' vigere sUtrothI + si ane sa + pti avasthA prApta thatA te dIrdhI pratyayAnta, mam pratyayAnta ke vyaMjanAnta nAmo paikInA koipaNa nAmathI paramAM na hovAthI teno rIrghao.4.45' sUtrathI lopanahIM thAya. tethI sinA sUno ane sno visarga Adeza thavAthI : ane sa: prayogo ja siddha thaze II76TI (A) ahIM 'taH so : 22.42 sUtrathI tA no saT Adeza karyo che.
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana eH / / 1.4.77 / / bR.va.-pathyAdInAM nakArAntAnAmikArasya ghuTi pare AkAro bhvti| panthAH, panthAnau, panthAnaH, panthAnam, panthAnau ; manthAH, manthAnau, manthAnaH, manthAnam, manthAnau ; RbhukSAH, RbhukSANau, RbhukSANaH, RbhukSANam, RbhukSANau ; supanthAni vanAni "pUjAsvateH prAk TAt (7.3.72)" iti samAsAntapratiSedhaH, bahumanthAni kulAni ; anRbhukSANi balAni, supanthAnau, prmmnthaanau| nakArAntanirdezAderabhAvAcceha na bhavati-panthAnamicchati kyan kvip-pathyau, pathyaH, pthym| ghuTItyeva? supathI vane, pathibhyAm ; sumathI kule, mathibhyAm / / 77 / / sUtrArtha :- ghuTa pratyayo 52mA vartatA na 4|2nt pathin, mathin bhane RbhukSin nAmonA ino A mAheza thAya che. vi122 :- (1) e zahane Gas pratyaya dArAta edodbhyAM Gasi0 1.4.35' sUtrathA Gas pratyayano ra Adeza thavAthI zabdano SaSThacatta prayoga paNa H ja thAya che, tethI ahIMA sUtrathI no A Adeza thavo joIe ne?" AvI zaMkA udbhavI zake che. paNa dhana vigere zabdomAM na hovAthI A sUtrathI 4 nA A AdezanI prApti or eqftA i zahane Gas pratyaya 12 // 31 'Gityaditi 1.4.23' sUtra temana 'edodbhyAM Gasi0 1.4.35' sUtrathI sUtrastha e: prayoga niyanna 42 mA sUtrathI pathin vigerenA i nA A mAhezanI pAta 42rI cha. (2) TAMta - * 'yo nth 1.4.78' * 'e: 1.4.77' * 'pathin0 1.4.76' * 'samAnAnAM0 1.2.1' * 'so ruH 2.1.72' * 'ra: padAnte0 1.3.53' (i) panthAH (ii) panthAnau (iii) panthAnaH (iv) panthAnam pathin + si pathin+o (pra.dvi.vi.) pathin+jas pathin+am - panthin + si panthin + au panthin+jas panthin+am - panthAn + si panthAn + au panthAn+jas panthAn+am - panthA A+si / - panthA + si - panthAr panthAna - panthAH panthAna: = panthAH / = pnthaano| = pnthaanH| = pnthaanm| mathin, RbhukSin, zobhanau panthAnau = supathin bhane paramauH ca to manthAnau ca = paramamathin zahonA brahavRttimAM darzAvelA prayogonI sAdhanikA upara dazarvilA than zabdanA prayogo pramANe samajI levI. mAtra eTaluM vizeSa : RbhukSin za06nI sApani / 42tI qute tene 'tho nth 1.4.78' sUtranalA mAge.
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.77 329 (v) (A)supanthAni vanAni (vi) bahumanthAni kulAni (vii) anRbhukSANi balAni supathin+jas : zas bahumathin+jas zas anRbhukSin+jas, zas * 'napuMsakasya ziH 1.4.55'- supathin + zi bahumathin + zi anRbhukSin + zi * 'tho nth 1.4.78' - supanthin + zi bahumanthin + zi * 'e: 1.4.77' - supanthAn + zi bahumanthAn + zi anRbhukSAn + zi * raghuvarNAn0 2.3.63' - / anubhRkSANa + zi = supnthaani| = bhumnthaani| = anRbhukssaanni| maDI supanthAni vanAni prayogasthaNe supathin zahane 'RkpU: pathyapo:0 7.3.76' sUtrathA a samAsAntanI prApti tI, 5 'pUjAsvateH prAk0 7.3.72' sUtrathA samAsAntano niSedha thapAthI a samAsAnta na thayo. (3) zaMst :- ghuT pratyayo mAgatA pathI(B) zahanA I nI mAsUtrathA AmAheza bhanathI 42tA ? samAdhAna :- A sUtramA pUrvasUtrathI pathin-mathin-RbhukSaH pahanI anuvRtti mAcha. 4 te 5425Ne 'nAmno no0 2.1.91' sUtrathI pathin bhane mathin nA n nA mopanI prApti cha. chatAM na no lopa na 42tA mano na kArAta nirdeza karyo che. tenA baLe na kArAnta evA ja thar vigere zabdonA runo A sUtrathI A Adeza thai zake che, 7 kArAgnetarano nahIM. tethI dhu pratyayo paramAM vartatA nara kArAgnetara thI zabdanA no A sUtrathI ame A Adeza nathI karatA. ane vaLI bIjuM kAraNa kahIe to ahIM thanuM vigerenA hasva rU no A Adeza karavAnI vAta karI che, jyAre 9thI zabdasthaLe to dIrgha che. tethI ame A sUtrathI thI zabdanA no A Adeza nathI karatA ane tethI thI + au, pathI + jas bhane pathI + am avasthAmA yo'nekasvarasya 2.1.56' sUtrathI pathI nAI no ya mAheza thapAthI pathy + au, pathy + jas bhane pathy + ambhavasthAmA prApta yatA pathyau, pathya: bhane pathyam prayoga sikha thAya che. (A) (a) zobhanaH panthA yeSu tAni = supathin (b) bahavo manthAno yeSu tAni = bahumathin (c) avidyamAnaH RbhukSAH (= svAmI) yeSu tAni = anRbhukssin| (B) * panthAnamicchatIti kyan = pathin + kyan, * 'naM kye 1.1.22' - pathin ne pada saMjJA, * 'nAmno no0 2.1.91' - pathi + ya = pathiya, * 'kyani 4.3.108' - pathIya (dhAtu), * pathIyatIti kvip = pathIya + kvip, * 'ataH 4.3.82' - pathIya + kvip, * "yvoH pvaya0 4.4.121' - pathI + kyan (0) = pathI (naam)|
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (4) ghuT pratyayo / 52mA pati mA sUtradhI pathin vigerenA ino A mAheza thAya bhe ma ? (a) (A)supathI vane (b) sumathI kule supathin + au sumathin + au * aurI: 1.4.56' - supathin + I sumathin + I * 'in DI0 1.4.79' - supath + I sumath + I = supthii| = sumthii| (c) pathibhyAm (d) mathibhyAm pathin + bhyAm mathin + bhyAm * 'nAmno no0 2.1.91' - pathi + bhyAm mathi + bhyAm = pthibhyaam| = mthibhyaam| lA sarvatra ghuT pratyayo 52mAM na khopAthI napuMsaliMga supathin bhane sumathin tema04 pathin bhane mathin n| inomA sUtrathI A mAhezana thayo / / 77 / / tho nth / / 1.4.78 / / bR.va.-'pathin, mathin' ityetayornakArAntayosthakArasya sthAne ghuTi pare 'nth' ityayamAdezo bhavati / tthaivodaahRtm| ghuTItyeva? supathI, bahupathI kule, pathaH pazya / / 7 / / sUtrArtha :- ghuT pratyayo 52mAM pati na Anta pathin bhane mathin za honAth no nyU mAheza thAya che. vi12|| :- (1) zaMst:- sUtramA thaH' paha bha bhUmo cho ? 'nth' maasuN| sUtra manApAne ? samAdhAna :- 'nth' maasuN| sUtra banAvAmAM Ave to nyU mAheza mane pAvANo khopAthI anekavarNaH sarvasya 7.4.107' paribhASAnusAre saMpUrNa pathin-mathin zahIno nth mAheza thapAnImApatti bhAve. te na bhAve bhane mAtra pathin-mathin nAth no nthmAheza thAya bhATe sUtramA sthAnI (AzI)nusUya: 54yanta thaH' 56 bhUyu cha. tabha04 sUtramA ne sthAninuM sUya: 'thaH' 56 na bhUpAmA mApe to pUrvasUtrathI pathin, mathin bhane RbhukSin mAtrAganI manuvRtti sAthe / yAdatI DovAthI anekavarNaH sarvasya 7.4.107' paribhASAnusAra A sUtrathI mukSana zabdano paNa Adeza thavAnI Apatti Ave ane jo sthAninuM sUcaka ":' pada sUtramAM (A) (a) zobhanaH panthA yayoste = supathin (b) zobhano manthA yayoste = sumthin|
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.79 331 mUkIe to yin vigere zabdonAM dh no ja r Adeza prApta thatA RRmukSin zabdamAM z na hovAthI teno Adeza nivartana(A) pAme. Ama sUtramAM 'thaH' padanuM upAdAna cit ane cin nA mAtra ch no ja r Adeza thAya te mATe temaja r Adeza karavAnI bAbatamAM k rahita mukSin zabdanI nivRtti thAya te mATe karyuM che. (2) yA sUtrane lagatA dRSTAMto AgaNanAM pathin-mathin-RbhukSaH 0 1.4.76' bhane 'e: 1.4.77' sUtramAM dRrzAvalA panthAH panthAnau, panthAnaH, panthAnam, panthAnau tebhaor manthAH, manthAnau, manthAnaH, manthAnam, manthAnau vigere samanvA. tyAM yA jadhA prayogonI sAdhaniDAmA 'tho nth 1.4.78 ' sUtranI pravRtti dRrzAvI che, tethI dRSTAMto tyAM joi levA. (3) ghuT pratyayo 4 paramAM vartatA khA sUtrathI pathin-mathin nA th no ny Aheza thAya khevaM prema ? (a) (B) supathI (b) bahupathI kule * 'aurI: 1.4.56' * 'in GI0 1.4.79' supathin + au - supathin + I supath + I = supathI / = bahupathin + au bahupathin + I bahupath + I = bahupathI / = * 'in GI0 1.4.79' * 'so ruH 2.1.72' * 'raH padAnte0 1.3.53' (c) pathaH pazya pathin + zas path + zas - pathar pathaH / jAhIM jadhe ghuT pratyayo paramAM na hovAthI napuMsaliMga supathin bhane bahupathin zabhonA tebhan4 pathin zabdanA v no A sUtrathI r Adeza na thayo / / 78 / / in GI - svare luk / / 1.4.79 / / (1) (2) bR.vR.--pathyAdInAM nakArAntAnAM GIpratyaye aghuTasvarAdau pare 'in' avayavo luk bhavati / supathI strI kule vA, pathaH, pathA, pathe, pathaH 2, pathoH 2, pathAm, pathi; evam sumathI strI kule vA, matha:, mathA; anubhukSI senA kule vA RbhukSaH, Rbhukssaa| abhedanirdezaH sarvAdezArthaH / / 79 / / sUtrArtha : = strIliMgano GI pratyaya jane aghuT (= ghuT sivAyanA) svarAhi syAhi pratyayo paramAM vartatA na prAzanta pathin, mathin jane RbhukSin nAbhonA in aMzano soca thAya che. (A) A sUtramAM RRmukSin zabdanI anuvRtti aTakI nathI jatI paNa sUtramAM "thaH" pada mUkyuM hovAthI tha kAra rahita RR mukSin A sUtranI pravRttimAMthI nivRtta (bAkAta) thai jAya che. bAkI jo tenI A sUtramAM anuvRtti aTakI jAya to pachI AgaNanA sUtramAM tenI anuvRtti yAsIna zaDe nyAre AgaNanA in GI- svare0 1.4.79' sUtrabhAM tenI anuvRtti to cAle che. (B) (a) zobhanaH panthA yayoste = supathin (b) bahavaH panthAno yayoste bahupathin /
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana sUtrasamAsa - mukIza svarakretayo. samadIra: = hI-svaram (4..) tasmin = DI-svare vivaraNa :- (1) zaMkA - sUtravartI svare padathI tame badhu svarAdi sAdi pratyayone nimitta rUpe zI rIte grahaNa karI zako? pusvarAdi sthAdi pratyayonuM nimitta rUpe grahaNa karo ne? samAdhAna - A sUtramAM nimitta rUpe darzAvelo strIliMgano pratyaya madhu svarAdi pratyaya hovAthI sAha sAceva'nyAyAnusAre tAdaza DI pratyayanA sAhacaryathI sUtramAM sAdi pratyayo paNa tene sadaza gayu svarAdi ja prApta thAya che tethI ame sUtravartI svare padathI ghusvarAdi sAdi pratyayonuM nimitta rUpe grahaNa na karatA madhusvarAdi sthAdi pratyayonuM nimitta rUpe grahaNa karIe chIe. zaMkA - DI pratyaya jema pusvarAdi pratyaya che tema te asyAdi (sthAdi sivAyano) pratyaya paNa che. tethI tenA sAhacaryathI sUtramAM svare padathI nimitta rUpe gRhyamANa pratyayo jema pusvarAdi rUpe prApta thAya che tema teo abhyAdi rUpe paNa prApta thAya. tethI sAdi sivAyanA svarAdi pratyayo paramAM hoya to paNa A sUtrathI thana vigerenA naMzanA lopanI Apatti Avaze. samAdhAna - A Apatti nahIM Ave. kAraNa A saMpUrNa pAdamAM 'mata cAvo. 2.4.2' sUtrathI svAdino adhikAra cAle che. tethI phI sivAyanA je koi paNa svarAdi pratyayo sUtramAM nimitta rUpe grahaNa karAze te sAdi saMjJaka ja prApta thaze, anya nahIM. temaja bIjuM kAraNa kahIe to jo sUtramAM svare padathI sthAdi sivAyanA svarAdi pratyayonuM paNa nimitta rUpe grahaNa karavAnuM hoya to kI pratyaya paNa temAM samAviSTa ja hovAthI sUtramAM phI zabdanuM grahaNa karI tene anya svarAdi pratyayothI judo pADI nimitta rUpe darzAvavo vyartha Thare. tethI sAdi sivAyanA svarAdi pratyayo paramAM vartatA A sUtrathI thar vigerenA run aMzano lopa nahIM thAya. athavA bIjI rIte kahIe to je sUtramAM nimitta vizeSanuM upAdAna na karyuM hoya te sUtramAM 'pura .4.68' A pUrvAdhikArasUtrathI ghaTa padano adhikAra Ave. paNa A sUtramAM nimittavizeSavAcI 're' padanuM upAdAna karyuM hovAthI puSTi padano adhikAra nahIM Ave. tethI ahIM svare padathI gayud svarAdi pratyayonuM nimitta rUpe grahaNa karyuM che. zaMkA - bhale A sUtramAM 'puTa 2.4.68' sUtrathI Tapadano adhikAra na Ave, paNa A sUtramAM nimitta rUpe pusvarAdi pratyayo ja prApta thai zake te mATe tevuM koi padavizeSa na hovAthI sUtravartI 'svara' padathI nimitta rUpe grahaNa karAtA pratyayo svarAdi ghuTuM ane svarAdi pur banne prakAranA grahaNa thavA joIe. tame mAtra yud svarAdi pratyayone ja nimitta rUpe grahaNa karo cho te yukta nathI.
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.76 333 samAdhAna - A sUtramAM pafthana vigerenA rUaMzanA lopanI vAta che. paNa dhupratyayo paramAM vartatA thana vigerenA aMzagata phano 'g: 2.4.77' vizeSasUtrathI A Adeza thAya che. tethI svarAdi dhu pratyayo paramAM vartatA thi vigereno aMza bacato ja nathI, to A sUtrathI teno lopa zI rIte thaI zake ? A rIte svarAdi ghupratyayo paramAM vartatA A sUtrathI than vigerenA phanaMzanA lopanI prApti na hovAthI ame svarAdi madhupratyayone nimitta rUpe je darzAvIe chIe te yukata ja che. (2) daSTAMta - (i) (A)suthI strI - 'kriya nRto. 24.2' nuM sucana + , " 3-0 2.4.72' - supam + pha = supathI + f "vIrSao 2.4.46' supathI strI (i) supathI matte - .4.71' + supa + k = supathI supayan + cho, "sorI: 2.4.16' juthan + , 'phan 3-0 7o. A banne sthaLe supathar zabdane TayU: pathyapo. 7.rU.76' sUtrathI A samAsAta prApta che. paNa pUnAstha:0 7..7ra)' sUtrathI marAmAsAnano niSedha thavAthI te nahIMthAya. temaja supayan nAmane : 7.rU.270' sUtrathI phan aMtavALA nAmone AzrayIne thatA r gamAsAntanI paNa prApti che. paNa sun gata thaI zabda uNAdi gaNano pratyaya lAgIne niSpanna thayo hovAthI '3 vaDavyutpannAni nAmAni nyAyAnusAra te avyutpanna gaNAtA arthAt dhAtu ane pratyaya A pramANe prakRti-pratyAyano bheda na gaNAvAnA kAraNe te - pratyayAntathI bhinna akhaMDa nAma gaNAtA supayana nAmane 'naH n 7.rU.170' sUtrathI rUd aMtavALA nAmane AzrayIne thato r samAsAnta nahIM thAya ane jyAre uNAdi nAmo saMbaMdhI vyutpattipakSano svIkAra karavAmAM Ave tyAre supathin gata thin nAma vyutpanna gaNAvAnA kAraNe arthAt dhAtu ane n pratyaya Ama prakRti-pratyayano bheda gaNAtA te pratyayAntanAma gaNAvAnA kAraNe supatha nAmane puna: n 7.rU.70' sUtrathI samAsAnanI prApti Ave to paNa sutrAJi: 7.rU.28ra' sUtrathI jU samAsAntano niSedha thavAthI tene m samAsAna nahIM thAya. (A) (a) zopana: pancA cacA: sA = sucana (stranniA) (b) zopanaH pacA thayosta = mun (navuM) (B) laghunyAsamAM 'samAsAntADaDama-saMjJA-jJApa-TO-nanirdiSTAcanityAna' nyAyAnusAre samAsAntavidhi anitya gaNAvAnA kAraNe supathin zabdane 'zravapU0 7..76 sUtrathI 5 samAsAnta nahIM thAya ema darzAvyuM che. (C) al dhAtune 'ftha-cipyAm (30 226)' sUtrathI vi-2 pratyaya lAgavAthI than zabda niSpanna thayo che.
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 (iii) patha: (iv) pathA pathin + zas pathin + TA * 'in DI0 1.4.79' - path + zas path + TA * 'so ruH 2.1.72' - pathar * 'ra: padAnte0 1.3.53' - patha: (v) pathe pathin + De patha + De zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (vi) pathaH / pathin + Gasi Das path + Gasi Gas pathara pathaH * = pthH| = pthaa| = pthe| = pthH| (ix) pathi pathin + Di path + Di ** (vii) pathoH (viii) pathAm pathin + os pathin + Am * 'in GI0 1.4.79' - path + os path + Am * 'so ru: 2.1.72' - pathor * 'ra: padAnte0 1.3.53' - pathoH ___ = pthoH| = pthaam| * = pthi| zobhanaH manthA yasyAH sA (strI.) yayoste vA (napuM.) = sumathin, mathin, avidyamAnaH trabhukSA yasyAH sA (strI.) yayoste vA (napuM.) = anRbhukSin temaa| RbhukSin za honA vRttimA vidA sumathI strI kule vA vigaire prayogonI sAdhanikA upara pramANe samajavI. (3) zaMst:- mAsUtramA 'inaH luk' (in no popa thAya cha) mAma mehanirdeza na 42 / 'in luk' (in luku thAya che) A pramANe abheda nirdeza kema karyo che? rAmAdhAna:- ko 'inaH luk' bhAma mehanirdeza 42vAmAM mApe to 'SaSThyAntyasya 7.4.106' paribhASAnusAre A sUtrathI ftha vigere nAmonAr aMzanA aMtya avayavanano ja lopa thavAnI Apatti Ave. saMpUrNa aMzano so5 56 5 te mATe sUtramA 'in luk' mA pramANe ameha nirdeza yo cha / / 79 / / vozanaso nazcAmantrye sau / / 1.4.80 / / bR.vR.-Amantrye'rthe vartamAnasyozanas-zabdasya sau pare nakAro luk cAntAdezau vA bhvtH| he uzanan!, he uzana!, pakSe he ushnH!| Amantrya iti kim? ushnaa| sAviti kim ? he uzanasau! / / 8 / / mAmanya arthamA pUrtatA uzanas zahanA aMtya s no si (saM.go.va.) pratyaya 52mAM pati n Adeza ane lopa vikalpa thAya che.
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.20 335 vivaraNa :- (1) sUtravartI nai sthaLe naH padathI paramAM je che te bIjA koi Adezano(A) samuccaya na saMbhavatA pUrvasUtrathI tu padano samuccaya kare che. jethI A sUtrathI zanas nA aMtya r no n Adeza jema vikalpe prApta thAya che tema lopa Adeza paNa vikalpe prApta thai zake che. (2) dRSTAMta - (i) de zanan! uzanas + * 'vozano. 1.4.80' - uzanas + si * 'tIrthadvA%00 1.4.45'- de uzanas!! (iii) dezana:! uzanas, 'ra: pavAtte 1.rU.rU' - de zana:! 1 - (ii) de zana! * 'vozano0 1.4.80' * 'aveta: svamo0 1.4.42'- uzanas + si -zana + F dezana!! uzanas + si,* 'lIrghA'0 1.4.45' - uzanas, : 'm 4: 2.2.72' - A sUtrathI uzanas nA s no r Adeza ane lopa vikalpe thAya che. tethI vikalpapakSe jyAre rAdeza ane lopa na thAya tyAre uparokta sAdhanikA mujaba hai zanaH ! prayoga siddha thaze. zaMkA :- 'sarvavidhio nopaH' nyAyAnusAre para vigere saghaLIe vidhio karatA lopa sauthI baLavAna gaNAya che. tethI rAnam + si avasthAmAM para evA A sUtrathI uzanas nA sno rAdeza pUrve na thatA 'vIrghAt 6.4.4' sUtrathI prApta baLavAna kSipratyayano lopa pUrve thavo joie. tethI have nimittabhUta tti pratyaya paramAM na rahevAthI A sUtrathI tame uzanas nA s no r Adeza zI rIte karazo ? samAdhAna :- 'rIrghatyAn 1.4.4' sUtrathI si pratyayano luk Adeza thAya che. tethI luka thayelA si pratyayano sthAnivadbhAva mAnIne ame A sUtrathI uzanas nA s no r Adeza karIzuM. (A) sUtravartI ca kAra r AdezanA vAcaka naH padathI paramAM che, tethI 'pAro yasmAt para: tatsanAtIyameva samuSpinoti' nyAyAnusAre te anya koi Adezano samuccaya na saMbhavatA pUrvasUtrathI - Adezane sajAtIya luka Adezano ja samuccaya kare che. jo A nyAya na hota to = kAra AdezavAcI sivAyanA anya koi nimittavAcI padano paNa samuccaya karI zakata.
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (3) Amanya arthamAM ja vartatA uzanas zabdanA aMtya s no rasa pratyaya paramAM vartatA A sUtrathI - Adeza ane lopa vikalpa thAya evuM kema? (a) uzanA - ka vanas + si (..va.), * 29zana0 2.4.84' - yazanas + DA, * 'dityanca0 2.2.224' 7 vAn + Da = 1zanA ahIM vanas zabda Amanya arthamAM na vartato hovAthI prathama ekavacanano ti pratyaya paramAM vartatA A sUtrathI tenA aMtya no vikalpa prApta Adeza ane lopa na thayo. (4) si pratyaya ja paramAM hoya to Amanya arthamAM vartatA uzanas zabdanA aMtya s no A sUtrathI vikalpa Adeza ane lopa thAya evuM kema? (a) je 3Ina - uzanas + ga = 3no ! ahIM yazanas zabda Amanya arthamAM varte che. paNa tenI paramAM si pratyaya na hovAthI tenA aMtya s no vikalpa Adeza ane lopana thayo 80 nA (4). toDanaphugdhaturo : | 2.4.8 bR.va.-'anaDuh , catur' ityetayorAmantrye'rthe vartamAnayorukArasya sau pare 'va' iti sasvaravakArAdezo bhvti| he anaDvan!, he priyAnaDvan !, he aticatva:!, he priyctvH!| Amantrya ityeva? anaDvAn, priyctvaaH| sAvityeva? he anaDvAhau!, he priyacatvAraH / / 81 // sUtrArtha:- Amanya arthamAM vartatA manaDu ane catur zabdanA 3 no rasa (sa.a.va.) pratyaya paramAM vartatA svara sahita 4 (ga svara sahitano va) Adeza thAya che. sUtrasamAsa - manaphlaza dvArakretayo: samAhAra: = manaDubratu:) (sa.) tasya = manaDubbatura: vivaraNa :- (1) zaMkA - A sUtramAM koipaNa nimittavizeSanuM vAcaka pada nathI mUkavuM. have sUtramAM nimittavizepanA vAcaka padano abhAva hoya to 'puTi 2.4.68'adhikArasUtrathI A sUtramAM gTa padano adhikAra Avavo joIe ane zu pratyayo paramAM vartatA A sUtrathI manaDu ane catur zabdonA no Adeza thavo joIe. to tame mAtra saMbodhana ekavacanano sipratyaya ja paramAM vartatA Amanya arthamAM vartatA mana ane vatur zabdonA 3nA 3 AdezanI vAta kema karo cho? (A) manaDu + catu, ka. "saMsAdhvaMsa 2..68' manaDu + catu:, ka mapore prathamo2.3.50' ne manaDut + :, ka tavaca0 .3.60' -> manaDum + 0 = manaDubbetu: 1
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.82 337 samAdhAna - manaDut ane ghatur zabdonA 3 no zeSa dhu pratyayo (= saMbodhana ekavacananA si pratyaya sivAyanA anya yu pratyayo) paramAM vartatA 'vA: zeSe 2.4.8ra' uttarasUtrathI vA Adeza thAya che. tethI zeSa dhu pratyayo paramAM vartatA A sUtrathI temanA 3 no va Adeza thavAnI prApti ja nathI. tethI Adeza karavA saMbodhana ekavacanano sipratyaya ja nimitta rUpe zeSa rahevAthI ame saMbodhana ekavacanano si pratyaya ja paramAM vartatA manaDu ane vadhu zabdonA 3nA va AdezanI vAta karIe chIe. (2) zaMkA - A sUtrathI () svara sahitano 2 Adeza thAya che? AvuM tame zenA AdhAre kaho cho? samAdhAna - A sUtramAM je va AdezanuM vAcaka va: pada (4) svara sahitanA prathamantapada rUpe darzAvyuM che tenA AdhAre temaja 'vI: zeSe 2.4.8ra'uttarasUtramAM darzAvelo vA Adeza paNa (mA) svara sahitano thato hovAthI tenA AdhAre ame A sUtrathI '(1) svara sahitano va Adeza thAya che ema kahIe chIe. (3) daSTAMta - (i) de navn (i) je priyAnaa! anaDuha + si priyAnaDuh + si 'toDana60 2.4.82' - anaDvah + si priyAnaDvah + si #"manadu: so 2.4.72' - anaDvanha + si priyAnaDvanha + si ja rIrSa0 2.4.45' - anaDvanha priyAnaDvanha ja 22.82 manarvanA re vAnarvana! bahuvIhisamAsa thavAnA kAraNe niSpanna priyAnaDu zabdano vigraha priyA manadvAdo vaca A pramANe bahuvacanAnta padone laIne karavo. anyathA jo priya: anaaI vacce ja Ama ekavacanAnta padone laIne vigraha karavAmAM Ave to pumaDuma0 7.2.73 sUtrathI priyAnaDu bahuvrIhisamAsanA aMte 1 thavAno prasaMga Ave. zaMkA - de manaDuddhi!prayogasthaLe Amanya arthamAM vartatA strIliMganA DI pratyayAnta manadi zabdanA 3no saMbodhana ekavacanano rasa pratyaya paramAM vartatA A sUtrathI 3 Adeza kema nathI karatA? samAdhAna - 3ii pratyaya vyavadhAyaka bane che eTalA mATe ame nathI karatA. zaMkA - rAmaprada tiviziSTa sthApi prA)' nyAyAnusAre karI pratyaya vyavadhAyaka na bane tethI va Adeza karavo joie. (A) sUtramAM kevaLa nAmano ja nirdeza karyo hoya to tyAM strIliMgAdi liMgathI viziSTa nAmanuM paNa grahaNa thai zake che. arthAt te te sUtrothI prApta kArya karavAmAM strIliMgAdi liMgAzrita jana vigere pratyayo vyavadhAyaka nathI banatA.
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana samAdhAna - tamArI vAta sAcI che. paNa manaDudI zabdano jorAri gaNapAThamAM DI pratyayAnta rUpe nipAta karyo che. arthAt rahi gaNapAThamAM ra, zatna vigere bIjA badhA zabdo ne pratyaya na lAgyo hoya tevA darzAvyA che ane pachI temane ravigyo2.4 26' sUtrathI pratyaya lAge che. jyAre manaDu zabda to jorAri gaNapAThamAM ja DIpratyayAntarUpe darzAvI dIdho che. Ama tyAM manaDudI zabdanuM DI pratyayAnta rUpe nipAtana karyuM hovAthI tenA baLe A sUtrathI tenA 3 no Adeza nahIM thaI zake ane A rIte ja vA: zeSe 2.4.82' A uttarasUtrathI tenA 3no vA Adeza paNa nahIM thai zake. (ii) gati tva: ati tun + fsa karoDanadu.4.82 - aticatvar + si "pharSa02.4.4pa' aticatvar * pAjo. 1.rU.dharU - gativi:! (iv) je priyatva: priyacatur + si priyacatvar + si priyacatvar je pravaratva ! zaMkA - ahIM tun zabdanA samAsa avasthAvALA ja prayogo kema darzAvyA che? samAdhAna - kevaLa vaturzabdanA prayogo bahuvacanamAM ja cAle, tethI tene A sUtramAM nimittarUpe apekSita saMbodhana ekavacanano ri pratyaya na lAgI zakatA A sUtrathI tenA 3 no va Adeza na thaI zake ane jo teno pUrvapadArthapradhAna mati tun Ama tapurUSasamAsa temaja anya padArthapradhAna priya tun A pramANe bahuvIhisamAsa karavAmAM Ave to temAM tun zabda gauNa paDI javAthI pradhAna pUrvapadArtha ke anya padArthanI ekatvasaMkhyAnI vivakSAmAM tivAr ane pritun zabdothI paramAM A sUtramAM nimitta rUpe apekSita saMbodhana ekavacanano si pratyaya lAgI zakato hovAthI A sUtrathI ativAs ane priya tun gata vatur nA 3no va Adeza thaI zake che. tethI ahIM catu zabdanA samAsa avasthAvALA ja prayogo darzAvyA che. zaMkA - 'viroSaM-sarvAri-saMa vahunnIne rU.2.250' sUtrAnusAre bahuvrIhisamAsamAM saMkhyAvAcI zabdano pUrvapadarUpe nipAta thAya. tethI priya tu ne badale vatufsAmAsikazabda siddha thavo joIe ne? samAdhAna - priya zabda sivAyanA bIjA koI zabdanI sAthe catur zabdano bahuvrIhisamAsa karavAno hoya to barAbara che ke vizeSa-sarvA0i rU.2.250' sUtrathI samAsa avasthAmAM saMkhyAvAcI vatur zabdano pUrvapada rUpe nipAta thAya. paNa bahuvrIhisamAsamAM priya zabdano pUrvAdarUpe nipAta thAya te mATe priya: rU.2.257'A apavAdasUtra (A) (a) vatu: tivrAntaH = tivatuKI (b) priyA: pavAra: paca sa = priyAI
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.82 338 hovAthI catur zabdano tenI sAthe bahuvrIhi samAsa karavAmAM AvatA teno ( tum zabdano) pUrvapada rUpe nipAta na thai zake. AthI ame vastu na karatA pravatur sAmAsikazabda siddha karIe chIe. (4) sAmAnya arthamA pt| anaDuh bhane catur za04nA uno mA sUtrathI va mAheza thAya bhebha ? (a) anaDvAn anaDuh + si * 'vAH zeSe 1.4.82' - anaDvAh + si * 'anaDuhaH sau 1.4.72' - anaDvAnh + si * 'dIrghayAb0 1.4.45' - anaDvAnha * 'padasya 2.1.89' - anddvaan| (b) priyacatvAH priyacatur + si * 'vAH zeSe 1.4.82' - priyacatvAr + si * 'dIrghaDyAb0 1.4.45' - priyacatvAr * 'ra: padAnte0 1.3.53' - priyacatvAH / ahIM manaDu ane priya tun zabdo Amanya arthamAM na vartatA hovAthI prathamA ekavacanano ri pratyaya paramAM vartatA temanA 3no A sUtrathI 3 Adeza na thayo. (5) Amanya arthamAM vartatA manaDu ane tuM zabdanA 3no saMbodhana ekavacanano siM pratyaya ja paramAM vartatA A sUtrathI Adeza thAya evuM kema? (a) he anaDvAhI! anaDuh + au - anaDvAh + au = he anddvaahii!| * 'vAH zeSe 1.4.82' (b) he priyacatvAraH! priyacatur + jas * 'vAH zeSe 1.4.82' - priyacatvAr + jas * 'so ruH 2.1.72' - priyacatvArar * 'ra: padAnte0 1.3.53' - he priyctvaarH!| ahIM Amanya arthamAM vartatA manaDu ane priyatam zabdothI paramAM saMbodhana ekavacanano ti pratyaya nA patatA saMbodhana dvivayana bhane madhupayananA manu au bhane jas pratyayo 52mA DopAthI anaDuha za06 mane priyacatur rAta catur zanA u no mA sUtrathA va mAheza na yo / / 81 / / vAH zeSe / / 1.4.82 / / bR.va.-AmantryArthavihitAt seranyo ghuT iha zeSaH, tasmin pare 'anaDuG, catur' ityetayorukArasya 'vA' ityAkArAnto vakAra Adezo bhvti| anaDvAn, anaDvAho, anaDvAhaH, anaDvAham, anaDvAhI, priyAnaDvAMhi
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana kulAni ; priyacatvAH, priyacatvAro, priyacatvAraH, priyacatvAram, priyacatvAro, catvAri, ctvaarH| zeSa iti kim ? he priyAnaDvan!, he priyctvH!| ghuTItyeva ? anaDuhaH pazya, caturaH pazya, priyAnaDuhI kule, priyacaturI kule| iha zeSe ghuTi vAdezavidhAnAt pUrvatrAmantrye sAviti saMbadhyate / / 82 / / sUtrArtha:- Amansa arthamAM vartatA nAmane lAgatA saMbodhana ekavacananA ri pratyaya sivAyanA bAkInA badhA pur pratyayo zeSa yu pratyayo kahevAya che ane tAdaza zeSa pur pratyayo paramAM vartatA manaduH bhane catur 206nA u nI vA (= A s12 sahitano vA) mAheza thAya che. vivaraNa :- (1) eid (i) anaDvAn (ii) anaDvAhI (iii) anaDvAhaH anaDuh + jas anaDuh + si _anaDuh + au anaDvAha + si anaDvAha + au anaDvAnha + si anaDvAha + jas anaDvAnha * 'vAH zeSe 1.4.82' - * 'anaDuhaH sau 1.4.72' - * 'dIrghayAb0 1.4.45' - * 'padasya 2.1.89' - * 'so ru: 2.1.72' - * 'ra: padAnte0 1.3.53' - anaDvAn anaDvAhar anaDvAhaH = anddvaan| = anddvaahii| = anddvaahH| (iv) anaDvAham - * anaDuh + am, * 'vAH zeSe 1.4.82' - anaDvAh + am, = anddvaahm|
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.82 341 (v) priyAnaDvAMhi kulAni - * priyA anaDvAho yeSAM tAni = priyAnaDuh + jas : zas, * 'napuMsakasya zi: 1.4.55' - priyAnaDuh + zi, * 'vAH zeSe 1.4.82' - priyAnaDvAh + zi, * 'dhuTAM prAk 1.4.66' - priyAnaDvAnha + zi, * 'ziDDhenusvAraH 1.3.40' - priyAnaDvAha + zi = priyAnaDvAMhi kulAni / (vi) priyacatvAH (vii) priyacatvAro (viii) priyacatvAraH priyacatur + sipriyacatur + au priyacatvAr + si priyacatvAr + au priyacatvAr priyacatur + jas priyacatvAr + jas * 'vAH zeSe 1.4.82' - * 'dIrghaDyAb0 1.4.45' - * 'so ruH 2.1.72' - * 'ra: padAnte0 1.3.53' - priyacatvArara priyacatvAraH priyacatvAH = priyctvaaH| = priyctvaarau| = priyctvaarH| (ix) priyacatvAram - * priyacatur + am, * 'vAH zeSe 1.4.82' - priyacatvAr + am = priyctvaarm| (x) catvAri - catur meM vizeSA 206 cha, tethI nyAre te napuMsaliMga vizeSyAnusAre napuMsaliMga madhupayanamA patI DoyatyAre * catur + jas zas, * 'napuMsakasya ziH 1.4.55' - catur + zi, * 'vA: zeSe 1.4.82' - catvAr + zi = ctvaari| (xi) catvAraH - * catur + jas, * 'vAH zeSe 1.4.82' - catvAr + jas, * 'so ruH 2.1.72' - catvArar, * 'ra: padAnte0 1.3.53' - ctvaarH| (2) zeSa ghuTa pratyayo / 52mA pati mA sUtrathA anaDuh bhane catur 206n| u no vA mAheza thAya bha?
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 342 (a) he priyAnaDvan! | priyAnaDuh + si * 'uto'naDu0 1.4.81' - priyAnaDvah + si * 'anaDuhaH sau 1.4.72' - priyAnaDvanha + si | * 'dIrghaDyAb0 1.4.45' - priyAnaDvanha * 'padasya 2.1.89' - he priyaanddvn!| (b) he priyacatvaH! priyacatur + si * 'uto'naDu0 1.4.81' - priyacatvar + si * 'dIrghayAb0 1.4.45' - priyacatvar * 'ra: padAnte0 1.3.53' - he priyctvH!| ahIM banne sthaLe paramAM rahelo saMbodhana ekavacanano si pratyaya pusaMjJaka che. paNa te zeSa yupratyayana hovAthI A sUtrathI Amanya arthamAM vartatA priyAnaDu ane priya tun zabdonA 3no vA Adeza na thayo. (3) AsUtrathI manaDu ane vadhu zabdanAkano vA Adeza karavA mATe paramAM rahelA saMbodhana ekavacananA si pratyaya sivAyanA zeSa sAdipratyayo pusaMjJaka ja hovA joIe evuM kema? ___(a) anaDuhaH pazya anaDuh + zas * 'so ru: 2.1.72' - anaDuhar * 'ra: padAnte0 1.3.53' - anaDuhaH pshy| (b) caturaH pazya catur + zas caturar caturaH pshy| (c) priyAnaDuhI kule (d) priyacaturI kule priyAnaDuh + au priyacatur + au - priyAnaDuh + I priyacatur + I = priyAnaDuhI kule| = priyacaturI kule| * aurI: 1.4.56' malA anaDuh bhane catur za6thI 52bhAM khelI zas pratyaya temana napuMsaliMga priyAnaDuh bhane priyacatur zabdathI paramAM rahelo ko pratyaya saMbodhana ekavacananA si pratyaya sivAyano zeSa sAdi pratyaya che. paNa te pusaMjJaka nakhopAthI mAsUtrathA anaDuh viren| u no vA mAheza na yo. (4) A sUtramAM saMbodhana ekavacananA si pratyaya sivAyanA zeSa dhu pratyayo paramAM vartatA mana ane vAt zabdonA 3ne vA AdezanuM vidhAna karyuM che. tethI A sUtramAM nimitta rUpe na apekSAto saMbodhana ekavacanano ghuTa si pratyaya / 'uto'naDu0 1.4.81' pUrvasUtramA nimitta 35 upasthita thAya cha / / 82 / /
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.83. 343 sakyuritoDazAvet / 2.4.8rUA. ba.va.-sakhizabdasyekArAntasya tatsambandhinyanyasambandhini vA zivarjite zeSe ghuTi pare aikAro'ntAdezo bhvti| sakhAyo, sakhAyaH, sakhAyam, sakhAyau, he sakhAyo!, he sakhAyaH!, susakhAyau, priyskhaayH| azAviti kim ? atisakhIni, priyasakhIni kulAni tiSThanti pazya vaa| ita iti kim ? ime sakhyo, sakhIyatIti kyani kvipi-sakhyau, sakhyaH / ghuTItyeva? sakhIn, skhyaa| zeSa ityeva? he skhe!| idamevedgrahaNaM jJApayati-* nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam * ' '* ekadezavikRtamananyavad *' iti ca / / 83 / / sUtrArtha - rU kArAnta sarva zabdanA aMtya varNa (rU) no tenA saMbaMdhI ke anya saMbaMdhI zi sivAyanA zeSa (saMbodhana ekavacananA si pratyaya sivAyanA) yu pratyayo paramAM vartatA che Adeza thAya che. sUtrasamAsa - 1 - ziH = : (na. tat.) tasmin = azo. vivaraNa:- (1) zaMkA - A sUtrathI sagi zabdanArU no je Adeza karyA bAda paramAM rahelA zi sivAyanA zeSa svarAdiA) pu pratyayonA nimitte to 2.2.23 sUtrathI te che Adezano nA Adeza thavAno ja che. tethI prakriyA lAghavArthe sUtramAM AdezanA badale sIdhesIdho Adeza ja darzAvavo joIe. tethI sUtra saritoDAve' ne badale mA Adezane darzAvatuM nathuratoDazIvA' banAvo ne? pada zA mATe mUko cho? samAdhAna - jo A sUtramAM 3 Adeza darzAvavAmAM Ave to te anekavartI hovAthI 'neva: sarvasya 7.4.207' paribhASAnusAre A sUtrathI saMpUrNa ] zabdano mAm Adeza thavAnI Apatti Ave che. AthI A Adeza na darzAvatA che Adeza darzAvyo che. zaMkA - sUtramAM 3 Adeza darzAvazo to paNa nirliMgamAnarcavAibrezaT: jI.(B) ' nyAyAnusAre A sUtrathI saMpUrNa saha zabdano mAm Adeza na thatA tenA rU no ja nA Adeza thaze. tethI mA Adeza darzAvavo joie. samAdhAna - sUtravartI sakSurito' padono a zabdanArU no A pramANe artha karI tame sUtramAM AdezArthe sara zabdanAno nirdeza karyA hovAthI 'nirjiyamanacaiva 'nyAyAnusAre rUno jamAAdeza thaze, AvI je zaMkA karo cho te yukta nathI. kAraNa ekasarakhI vibhakitamAM rahelA sUtravartI SaSThacA saghu: pada ane rUta: pada paikInuM sahyuM: (A) prathamA ekavacanano sipratyaya paramAM vartatA A sUtrathI zabdanATTano Adeza prApta nathI. paNa kuzana 2.4.84' sUtrathI si pratyayano Adeza vigere anyakAryo prApta che. tethI A sUtramAM zi sivAyanA zeSa svarAdi , na, kam ane go A pratyayo ja nimitta rUpe upasthita thAya che. (B) sUtramAM nirdeza karAtA zabdono ja Adeza thAya.
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 56 vizeSya DovAthI bhane itaH 56 tenu vizeSAA DovAthI 'sakhyurito' pahono artha 'sakhi zahanA ino' mA prabhAge nayatA 'irAnta sakhi zahano' sApo thAya che bhane 'SaSThyAntyasya 7.4.106' paribhASAnusAre pachI sakhi zabdanA aMtyavarNano (phuno) A sUtrathI je Adeza prApta thAya che. tethI A sUtramAM AdezArthe zabdanA rU no nidRza yA on nathI thI tame nirdizyamAnasyaiva0'nyAyAnusAra sakhi zanAM ino Aya mAheza thaze mAvA pAta 42] 24ii. to ve sUtramANe Aya mAheza vivAmAM Ave to 'SaSThyAntyasya 7.4.106' paribhASAnA apavAhabhUta anekavarNaH sarvasya 7.4.107' paribhASAthI saMpUrNa sakhi zahano Aya mAheza thavAnImApatti vartatI hovAthI ame ramUtramAM je Adeza darzAvyo che. (2) eid - ___ (i) sakhAyau sakhi + au - sakhai + au - sakhAy + au - - = skhaayau| (ii) sakhAyaH sakhi + jas sakhai + jas sakhAy + jas (iii) sakhAyam sakhi + am sakhai + am sakhAy + am * 'sakhyurito0 1.4.83' * 'edeto0 1.2.23' * 'so ruH 2.1.72' * 'ra: padAnte0 1.3.53' sakhAyar sakhAyaH = skhaayH| = skhaaym| (iv) sakhAyo sakhi + au - sakhe + au - sakhAy + au * 'sakhyurito0 1.4.83' * 'edaito0 1.2.23' * 'so ru: 2.1.72' * 'ra: padAnte0 1.3.53' (v) he sakhAyau! sakhi + au sakhai + au sakhAy + au (vi) he sakhAyaH sakhi + jas sakhai + jas sakhAy + jas sakhAyar - = skhaayo| = he skhaayau!| sakhAyaH = he skhaayH!| pUjitau sakhAyau = susakhAyau bhane priyAH sakhAyo yeSAM te = priyasakhAyaH prayogInI sAdhanimanu meM sakhAyau bhane sakhAyaH prayoga pramANe samAvI. tama04 sakhi 204thI 52mA prathamA kyanano si pratyaya patA 'Rduzanas0 1.4.84' sUtrathI vizeSavidhi prApta DovAthI mAsUtramA prathamA savayananA si pratyayane mAzrayAne daSTAMta nathI darzAvyuM.
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.8 [345 (3) zi sivAyanA ja zeSa dhu pratyayo paramAM vartatA va zabdanA aMtyano che Adeza thAya evuM kema? (a) (A)gatisavani (b) priyavani jJAna atisakhi + jas / zas priyasakhi + jas zas napuMsava ziH 2.4.56' - gatigi + zi. priyasakhi + zi "svarAcho 2.4.6' - tiri + zi priyasakhin + zi ka 'ni rIrSa: 2.4.86 - atisakhIn + zi priyasakhIn + zi = gativiniA = priyasakhIni kulaani| A banne sthaLe A sUtramAM nimitta rUpe niSedhelo zi pratyaya paramAM hovAthI A sUtrathI napuMsakaliMga tisava ane priya zabdonA aMtyano (no) che Adeza na thayo. zaMkA - sUtramAM zi pratyayanuM varjana na karavAmAM Ave to paNa atid + za vigere avasthAomAM eka sAthe A sUtrathI tigi vigerenA rU no je Adeza ane 'varI 2.4.6' sUtrathI tig vigerenA aMte - Agama thavAnI prApti vartatA gAtAma: B) ' nyAyAnusAre - Agama pUrva thaze ane pachI tasalin + zi vigere avasthA prApta thatA te - Agama matiSa vigerenA ru ane zi pratyayanI vacce vyavadhAyaka banatA A sUtrathI atid vigerenA rU no je Adeza nahIM thaI zake. tethI sUtramAM zi pratyayane varjavAnI koI jarUra nathI. samAdhAna - A sUtra sahAyo vigere prayogasthaLe sAvakAza (sArthaka) che ane 'svara/chI 2.4.6' sUtra kuni vigere prayogasthaLe sAvakAza che. A rIte anyatrasAvakAza A banne sUtro spardha banavAthI 'gArehirAma:' nyAyathI - Agama pUrvena thatA 'rArthe 7.4.226' paribhASAnusAre para evA A sUtrathI gatigi vigerenA rUno Adeza pUrve thavAnI prApti Ave che. Ama zipratyaya paramAM vartatA A sUtrathI gatigi vigerenA no Adeza na thai jAya te mATe sUtramAM zi pratyayanuM varjana jarUrI che. zaMkA - para hovAthI pUrve A sUtrathI tivra vigerenArUno Adeza thai jAya to paNa gati + zi vigere avasthAomAM vitna 2.4.17' sUtrathI napuMsakaliMga gati vigerenA aMtyasvara no hrasva Adeza thavAthI punaH tigi + za vigere avasthAo prApta thatA svara/cha 1.4.6dha' sUtrathI - Agama ane ni vIrSa: 2.4.86' sUtrathI atisavuiM vigerenA nanI pUrvano svara dIrdha thavAthI atisaMvani vigere prayogo ja siddha thavAnA che. to jo koI aniSTaprayogo siddha na thatA hoya to zA mATe sUtramAM zi pratyayanuM varjana karavuM paDe? (A) (a) pUna: saravI evu (kuttepu) tAni = tisavIni (b) priyaH savaH ceSa tana = priyavani kuMjJAni. keTalAka daSTAMta sthaLe sa3 zabda napuMsakaliMga rUpe paNa jovA maLe che. (B) Adeza karatA Agama baLavAna che. arthAt baLavAna evo te pUrve thAya.
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana samAdhAna - matid + za vigere avasthAomAM A sUtrathI thayelo Adeza zi pratyayanA nimitte thato hovAthI pratyayAzrita te bahiraMga kahevAya ane koipaNa pratyayanI nimitta rUpe apekSA na rAkhatA 'vijJave 2.4.17' sUtrathI tire vigerenA aMtyasvara che no hrasva ? Adeza karavo e prakRti Azrita kArya hovAthI te aMtaraMga kArya kahevAya. to tisa + zi vigere avasthAomAM viksave ra.4.17' sUtrathI aMtaraMga hasvarUAdeza karavAnI avasthAmAM 'siddha rimAra)'nyAyAnusAre tira vigere sthaLe A sUtrathI thayelo bahiraMga che Adeza asiddha thavAnA kAraNe arthAt te che svarUpe hovA chatAM paNa A pramANenI pUrvAvasthAvALo manAvAnA kAraNe 'vijJave 2.4.17' sUtrathI tirNa vigerenA aMtyasvara no hrasva Adezana thai zake. tethI aniSTaprayogo siddha thavAnI Apatti vartatA sUtramAM zi pratyayanuM varjana karavuM Avazyaka che. zaMkA - bhale, chatAM paNa sUtramAM zi pratyayanuM varjana na karavAmAM AvatA tikSaNa + zi vigere avasthAomAM A sUtrathI mati vigerenA TU no che Adeza karatA pUrve paNa 'svarachI 2.4.6' sUtrathI na AgamanI prApti hovAthI ane je Adeza karyA pachI paNa - AgamanI prApti hovAthI tAtI ' Agama nitya gaNAya. tethI 'pUrve 7.4.222'paribhASAnusAre para evA A sUtrathI pUrve je Adeza na thaI zakatA "rasita) 'nyAyAnusAre baLavAna hovAnA kAraNe nitya - Agama ja pUrve thaze. mATe gativin + zi vigere avasthAo prApta thatA Agama vyavadhAyaka banavAnA kAraNe A sUtrathI tig vigerenA no Adeza na thaI zakatA sUtramAM zi pratyayane varjavAnI koI jarUra nathI. samAdhAna - A vAta barAbara nathI kAraNa jema tame Agamane nitya gaNAvo cho tema A sUtrathI thato che Adeza paNa nitya gaNAya. te A rIte - tid + zi vigere avasthAmAM 'svarachI 2.4.6' sUtrathI takSaNa vigerenA aMte Agama karatA pUrva paNa A sUtrathI tigi vigerenArU no Adeza thavAnI prApti che ane n Agama cati vigere prakRtine AzrayIne thayo hovAthI te tid vigere prakRtino avayava gaNAtA "cAnavAja) 'nyAyAnurAre - Agama A sUtrathI gativi vigerenA no che Adeza karavA rUpa kAryamAM vyavadhAyaka na banatA na Agama karyA pachI paNa A sUtrathI tid vigerenA rU no che Adeza thavAnI prApti che. AthI A sUtrathI thato tAta Adeza paNa nitya gaNAya. Ama banne vidhio nitya hovAthI nityatAne AzrayIne baLavattAno nizcaya karavo azakya hovAthI kayA sUtranI pravRtti pUrvekaravI e prazna vartatA'arthe 7.4.226' paribhASAnusAre para evA A sUtrathI tivi vigerenA rU no che Adeza karavA rUpa vidhi ja pUrve thavAnI prApti Ave che. tethI zi pratyaya paramAM vartatA A sUtrathI sigi vigerenA no che Adeza na thai jAya te mATe sUtramAM zi pratyayanuM varjana jarUrI che. (A) aMtaraMgakArya karavAnuM hoya tyAre pUrve thayeluM bahiraMgakArya siddha thAya che. (B) paravidhi karatA nityavidhi baLavAna gaNAya. arthAt baLavAna evI te pUrve thAya. (C) potAnuM aMga (avayava) potAnuM (aMgInuM = avayavInuM) vyavadhAyaka na bane.
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.83 347 (4) sva i / / 16 / sakhi 206nA atyano mAsUtrathI ai mAheza thAya oma ? (a) (A)ime sakhyo (b) sakhyo (c) sakhyaH sakhI + au sakhI + au sakhI + jas * 'ivarNAderasve0 1.2.21' - sakhy + au| * yo'nekasvarasya 2.1.56' - sakhy + au sakhya + jas = skhyau| | * 'so ruH 2.1.72' - / * 'ra: padAnte0 1.3.53' - / = skhyo| sakhyar sakhyaH = sakhyaH / A traNe sthaLe sahI zabda dIrgha pheMkArAnta hovAthI tenA rUMno Adeza na thayo. (5) zi sivAyanA zeSa syA pratyayo ghuT saMza5 6 Doya to mAsUtrathI irAnta sakhi zahanA atyano che Adeza thAya evuM kema? (a) sakhIn - * sakhi + zas, * 'zaso'tA0 1.4.49' - skhiin| (b) sakhyA - * sakhi + TA, * 'na nA Didet 1.4.27' - sakhi thI 52mA khedA TA pratyayanA nA mAhezano niSedha, * 'ivarNAde0 1.2.21' - sakhy + TA = skhyaa| ahIM sivAyanA zeSa sAdi anerA pratyayo paramAM che, paNa teo dhusaMjJaka nahovAthI A sUtrathI sakhi zahanA ino ai mAheza na yo. (6) mA sUtrathI sakhi 206nA atyano ai mAheza 421 // 52bhA 27zi sivAyanA ghuT pratyayo zeSa ghuT pratyayo ja hovA joie arthAta saMbodhana ekavacananA priya sivAyanA ja yupratyayo hovA joIe evuM kema? (a) he sakhe! - * sakhi + si, * 'hasvasya guNaH 1.4.41' - he skhe!| ahIMva zabdathI paramAM zi sivAyano dhu pratyaya che. paNa te zeSa dhu pratyaya na hovAthI A sUtrathI zabdanA rU no che Adeza na thayo. (A) ime sakhyau prayogasthaNe 'nArI-sakhIpaGgu0 2.4.76' sUtrathI GI pratyayAnta 3penipAtana rAyelo sakhI za6 cha. yAre sakhyau bhane sakhyaH prayogasthaNe* 'amAvyayAt0 3.4.23' - sakhi + kyan, * dIrghazvi0 4.3.108' - sakhI + kyan = sakhIya, * 'kvip 5.1.148' - sakhIya + kvip, * 'ataH 4.3.82' - sakhIya + kvip, * 'yvoH pvay0 4.4.121' - sakhI + kvip (0) = sakhI za06 cha.
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana () zaMkA - sUtramAM hasvarUkArAnta sata zabdanuM upAdAna karyuM hovAthI dIrgha chuM kArAnta sadhI zabdanuM grahaNa zakya ja nathI. to hrasva Tu kArAnta ja savi zabdanuM grahaNa karAvavA sUtramAM rUta: pada kema mUko cho? samAdhAna - 'nAmane niviziSTacAi prad'nyAyAnusAre sUtramAM je nAmanuM kArya karavA mATe grahaNa karyuM hoya te nAma strIliMgAdi liMga saMbaMdhI DI vigere pratyayothI viziSTa hoya to paNa tenuM sUtramAM kAryArthe grahaNa thaI zake che. A sUtramAM je phata: pada na mUkIe to AdezarUpa kArya karavA mATe sUtramAM nArI-saravI-pa0 2.4.76' sUtrathI strIliMganA phI pratyayAta rUpe nipAtana karAyelA dIrdha kArAnta sarva zabdanuM paNa grahaNa thavAnI Apatti Ave che. temaja hevitamanava'nyAyAnusAre sagi zabdane vacana ane vizvapU pratyaya lAgavAnA kAraNe niSpanna dIrgha rU kArAta vI zabda hasva kArAnta rAva zabda karatA eka deze karIne ja vikRta hovAthI te hasva kArAnta satta zabdasadaza manAtA sUtramAM je Adeza rUpa kArya karavA mATe dIrdha zuM kArAnta satI zabdanuM paNa grahaNa thavAnI Apatti Ave che. to A sUtramAM kAryArthI dIrgha rUMkArAnta satI zabdanuM grahaNa na thatA mAtra hasva ? kArAnta satta zabdanuM ja grahaNa thAya te mATe suta: pada mUkyuM che. sUtraniviSTa ruta: pada ja nAmo niviziSTa prahaNam'nyAya ane ' vatamanava'nyAyanA astitvanuM jJApana kare che. arthAt rUta: padanA kAraNe khabara paDe che ke AvA koI nyAyo che pAdarA Rduzanas-purudaMzo'nehasazca serDA / / 1.4.84 / / bR.va.-RkArAntAd 'uzanas, purudaMzas, anehas' ityetebhyaH sakhyuritazca parasya zeSasya se: sthAne 'DA' malezo bhavatiA pitA, gatipitA, zartA, nA, purvA, ganerA, savA, mayuzana, priyapurvA, ane, kiMsakhA, susakhA, priyskhaa| saMkhyurita ityeva? iyaM sakhI, sakhIyateH kvip-skhiiH| seriti kim ? uzanaso, saphAyo ceva? DA, cheDazananA, chevAnA, 1zanaHA, purvAdA, de ne!, resa! 84 sUtrArtha :- 2 kArAnta nAma, 3zananuM purUM, mane ane Tu kArAnta vi nAmathI paramAM rahelA zeSa (saMbodhana ekavacananA si pratyaya sivAyanA) fsa pratyayanA sthAne 3 Adeza thAya che. sUtrasamAsaH - t aa 3rAnA va puvaMzA ja nehA tevAM samAhAra: = zakuzana-puSaMzoDA (..) tamA" = 2TakuzanapuruzoDanesa: | vivaraNa :- (1) 4 kArAnta nAmonA trAno 'ma 2 2.4.32' sUtrathI A Adeza prApta hato. 3Ina, (A) ma.vRtti - avacUrImAM pachIno Dar pratyaya lagADavAnI vAta karI che te ayukata jANavI. juo bra.nyAsamAM samAhArat pavUmI Avo pATha spaSTapaNe darzAvyo che.
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.84 348 purudaMzas bhane anehas za7ho sthaNe 'dIrghaGyAb0 1.4.45' sUtradhI temanAthI paramAM rasA si pratyayano lopa, 'abhvAdera0 1.4.90' sUtrathI temanA si pratyayanI pUrvanA svarano hIrdha Aheza, tebhana 'so ruH 2.1.72' sUtra jane 'raH padAnte0 1.3.53' sUtrathI tebhanA s no rne rrnA visarga Aheza prApta eto. tebhana i arAnta sakhi zabdRhasthaje 'sakhyurito0 1.4.83 ' pUrvasUtrI sakhi zabhanA ino ai Aheza prApta hato. AjaghAnAryono jAdha karIne A sUtrathI si pratyayanA sthAne 36 AdezanuM vidhAna karyuM che. (2) dRSTAMta - * 'Rduzanas0 1.4.84' * 'Dityantya0 2.1.114' - - * 'Rduzanas0 1.4.84' - * 'Dityantya0 2.1.194' - (i) pitA -- - pitR sa pitR + DA pit + DA = pitA / (iv) purudaMzA purudaMzas + purudaMzas + DA purudaMz + DA purudaMzA / = (ii) kartA + kartR + kart + DA = kartA | (v) anehA anehas + si ahas + DA ah + = anehA / (iii) uzanA uzanas + uzanas + DA uzan + DA = uzanA / (vi) sakhA pitaramatikrAntaH = atipitA, uzanasamatikrAntaH = atyuzanA, priyaH purudaMzA yasya sa = priyapurudaMzA, anehasamatikrAntaH = atyanehA, kutsitaH sakhA = kiMsakhA, pUjitaH sakhA = susakhA te priyAH sakhAyaH yasya sa = priyasalA vigere prayogonI sAdhanikA upara pramANe samajavI. sakhi + si sakhi + DA sakh + DA = sakhA / (3) A sUtrathI hrasva rU kArAnta ja saddhi zabdathI paramAM rahelA zeSa si pratyayano 3 Adeza thAya evuM kema ? (a) iyaM sakhI jhADIM sakhi za76 'nArI-sakhI- paGka0 2.4.76 ' sUtradhI GI pratyayAnta 3ye nipAtana yeso che. sakhI + si, 'dIrghaGyAb0 1.4. 45 'sakhI / (b) sakhI: 2JA sakhI za76 hrasva i |rAnta sakhi zabhane kyan jane kvip pratyaya sAgavAnA Age niSpanna ghayo che. tenI niSyatti khAgaNanA sUtranI TipyAgamAM rI jatAvIche sakhI + si, 'so ruH 2.1.72' - sakhIr, 'raH padAnte0 1.3.53' sakhIH / .* * *
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana A banne sthaLe zeSa si pratyaya paramAM che. paNa te hrasva ? kArAnta sata zabdathI paramAM na hovAthI A sUtrathI teno 3 Adeza na thayo. malA uzanas vigere nAmothI 52mA 27sA zeSa mevA si pratyayano nAsUtrathI DA (4) R nta Adeza thAya evuM kema? (a) uzanasau - * uzanas + au = ushnsau| (b) sakhAyo - * sakhi + au, * 'sakhyurito0 1.4.83' - sakhai + au, * 'edeto0 1.2.23' - sakhAy + au = skhaayo| ahIM 3Ina ane sarva zabdathI paramAM ri pratyaya sivAyano zeSa sAdi pratyaya che. mATe teno A sUtrathI DA mAhezana yo. (5) Rnta mana uzanas vigaire nAmothI 52mA raheko si pratyaya zeSa ati saMbodhana meM kynn| si pratyaya sivAyano ja hovo joIe evuM kema? (a) he kartaH! (b) he sakhe! - * kartR + si, sakhi + si, * 'hasvasya guNaH 1.4.41' - kartar, sakhe, * 'ra: padAnte0 1.3.53' - he kartaH!, he skhe!| (c) he uzanaH! (d) he purudaMzaH! (e) he anehaH! uzanas + si purudaMzas + si anehas + si * 'dIrghayAb0 1.4.45' - uzanas purudaMzas * 'so ru: 2.1.72' - uzanara purudaMzar anehar * 'ra: padAnte0 1.3.53' - he ushnH!| he purudNshH!|| he anehH!| anehas (1) he uzanan! (g) he uzana! uzanas + si uzanas + si * 'vozanaso0 1.4.80' - uzanan + si | * 'vozanaso0 1.4.80' - uzana + si * 'dIrghayAb0 1.4.45' - he ushnn!| | * adetaH syamo0 1.4.42' - he ushn!|
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.85 (4) 351 A sarvasthaLe karUM vigere nAmothI paramAM rahelo si pratyaya saMbodhana ekavacanano hovAthI A sUtrathI teno DA mAheza na thayo. tebhAna he uzana!, he anehaH ! vizere prayogasthaNe he nA e nI sAthe uzanas bhane anehas nA anubha u bhane anI saMdhi 'na sandhiH 1.3.52' sUtrane mAzrayIne nathI 421 / / 84 / / ni dIrghaH / / 1.4.85 / / bR.va.-zeSe ghuTi pare yo nakArastasmin pare pUrvasya svarasya dIrghA bhvti| rAjA, rAjAnau, rAjAnaH, rAjAnam, rAjAnau ; sImA, sImAnau, sImAnaH, sImAnam, sImAnau ; sAmAni, dAmAni, lomAni, vanAni, dhanAni, dadhIni, madhUni, kartRNi, hrtRnni| nIti kim? dRSad, dRSado, dRssdH| * svarasya hasva-dIrgha-plutAH * iti sugnayateH kvip-'uk , jug , srugghno, sugghnaH' ityatra ghakArasya dIrgho na bhvti| ghuTItyeva? carmaNA, vAriNI, mdhunii| zeSa ityeva? he rAjan! he sIman! / / 5 / / sUtrArtha :- zeSa (saMbodhana meM kyananA si pratyaya sipAyanA) ghuTa pratyayo 52mAM vartatA tenI pUrvamA 27lo me na 42, te na 4|2nii pUrvamA 27vA sva2no hI mAheza thAya che. vivaraNa :- 1) A sUtrathI zeSa zu pratyayo paramAM vartatA tenI pUrvamAM rahelA ja kAranI pUrvamAM rahelA svarano dIrgha Adeza thAya che. Ama A sUtrathI svarano dIrgha Adeza karavo hoya to tenI paramAM na AdhAra rUpe joIe ane jUnI paramAM zeSa yu pratyayo AdhAra rUpe joie. tethI nimittabhUta zeSa yu pratyayo A sUtramAM AdhAranA AdhAra che. (2) Taid - (i) rAjA (ii) rAjAnau (iii) rAjAnaH rAjan + si rAjan + au * 'ni dIrghaH 1.4.85' - rAjAn + si * 'ni dIrghaH 1.4.85' - rAjAn + au * 'dIrghaDyAba0 1.4.45' - rAjAn * 'so ruH 2.1.72' - / * 'nAmno no0 2.1.91' - raajaa| * 'ra: padAnte0 1.3.53' - . = raajaanau| rAjan + jas rAjAn + jas rAjAnara rAjAnaH = raajaanH| (iv) rAjAnam (v) rAjAnau - * rAjan + am, rAjan + au, * 'ni dIrghaH 1.4.85' - rAjAn + am = rAjAnam, rAjAn + au = raajaano|
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana sImApAta dhyAnamA rAmavI : rAjan + si avasthAmA patrAzaya sUtro paiDI mAma to 'nAmno no0 2.1.91' sUtra 52sUtra khopAdhI tanI pravRtti pUrva thavI bhe. 5 mA sUtrathI yato hI mAheza tmn| 'dIrghayAb0 1.4.45' sUtrathI thato si no lo5 syAhavidhi khopAdhI te 42vAnI avasthAmA 'nAmno no0 2.1.91' sUtrathI yatInnA bo535 vidhi asat thAya cha, tethI n no soca pUrvana yatA hAzimane si pratyayano lopa pUrva thAya che. malA madhunyAsamA zavilI 'syAdividhau kartavye nalopasyAsatvAt prathamaM luk na' paMtano artha 'mA sUtrathI hI mAheza mane dIrghaGyAb0 1.4.45' sUtrathA si prtyyn| yo5 35 sthAvidhi 42vAnI hote chate 'nAmno no0 2.1.91' sUtrathI thayedI n no boya asat thaze bhane pUrva 'dIrghaDyAb0 1.4.45' sUtrathI si pratyayano lopa nahIM thAya.' mA pramANana 42vo. 21 tema 42vA sAdhAnAnA mamA pUrva 'nAmno no0 2.1.91' sUtrathIn no bo5 42vo 5 no divasIya 'nAmno no0 2.1.91' sUtranA.nyAsamA zavilI rAjA(A) prayoganI sApani sAthe virodha mAvecha. sImA, sImAnau vigaire prayogonI sAdhani / rAjA, rAjAnau vigaire prayogo pramANe samApI. (vi) sAmAni (vii) vanAni sAman + jas : zas ___vana + jas hai zas * 'napuMsakasya ziH 1.4.55'- sAman + zi * napuMsakasya ziH 1.4.55' - vana + zi * 'ni dIrghaH 1.4.85' - sAmAn + zi * 'svarAcchau 1.4.65' - vanan + zi = saamaani| * 'ni dIrghaH 1.4.85' - vanAn + zi = vnaani| dAmAni bhane lomAni prayogonI sApani sAmAni prayoga pramANa tm0| dhanAni, dadhIni, madhUni, kartRNi ane ha7La prayogonI sAdhanika vanani prayoga pramANe samajavI. mAtra eTaluM vizeSa ke jhaDULa ane hastULa prayogasthaLe 'raghuvarNAn0 2.3.63' sUtrathI n no N mAheza 42vo. (3) zeSa ghuT pratyayo 52mAM vartatA tenI pUrvamA 27vA n nI / pUrvamA 27vA svarono mA sUtrathA hI Adeza thAya evuM kema? (a) dRSad - * dRSad + si, * 'dIrghayAba0 1.4.55' - dRssd| (b) dRSadau - * dRSad + au = dRssdo| (c) dRSadaH - * dRSad + jas, * 'so ru: 2.1.72' - dRSadar, * 'ra:padAnte0 1.3.53' - dRssdH| A traNe sthaLe zu pratyayanI pUrvamAM - nA badale TUhovAthI A sUtrathI Tu nI pUrvano svara dIrgha na thayo. (A) rAjeti-servyaJjanAllope dIrghatve silukaH sthAnivadbhAve 'tadantaM0 1.1.20' iti padatve'nena ('nAmno no0 2.1.91' ityanena) lopH| (2.1.91, bR.nyAsaH)
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.85 353 (4) zaMkA - A sUtramAM dIrgha AdezanuM vidhAna karyuM che. paNa te svaranA sthAne karavo ke vyaMjananA sthAne karavo te vAta jaNAvanAra koi pada sUtramAM mUkyuM nathI. tethI zeSa dhu pratyayo paramAM vartatA viva pratyayAna sukhaA) zabdanA nanI pUrvanA 6 vyaMjanano paNa A sUtrathI 'mAsanna: 7.4.220' paribhASAnusAre kaMTha sthAnane laIne Asanna mAM A pramANe dIrdha Adeza thavo joie. to kema nathI karatA? samAdhAna - '-di-trimAtriA hRsva-vIrgha-stutA: 2.2.' sUtramAM montA. svara: 2.2.4' sUtrathI govattA. svara: padonI anuvRtti Ave che ane sUtravartI -di-trimAtrA hasva-I-snatA:' padono montA. svara: padonI sAthe saMhitA ) (= virAmAbhAva) pUrvaka anvaya che. tethI 'montA. svarA-di-trimatriI dasva-tIrgha-stuta.' AvI paMkita te sUtramAM prApta thAya che. have AvI paMkita prApta thatA jema phankI-svare nuNa 2.4.76' sUtramAM rUnuM padane SaSTacarthamAM prathama vibhakitanuM vidhAna karyuM che arthAt no lopa thAya che' A pramANe artha karavAno hovA chatAM jema te sUtramAM 'n nu racAt' A pramANe prathamAna n padanuM vidhAna karyuM che, tema -dvi-trimatro 2..' sUtramAM pUrvasUtrathI anuvartamAna svara: padane paNa pakacarthamAM prathamA vibhaktinuM vidhAna karyuM che. tethI te sUtrano artha A pramANe prApta thAya che - panna-di-trimAtriH hrasva-vIrSa-stuta: govattA: (aff:) svarAchAM :' arthAt anukame eka, be ane traNa mAtrAvALA hasva, dIrdha ane plata evA 5 thI laine go sudhInAM varSo svaronA sthAne thAya che.' A rIte artha thavAthI '-di-triAtrI. 2..6' e eka paribhASA sUtra bane che ane A paribhASAnusAre hrasva, dIrgha ke plata Adezo te-te sUtramAM sthAnIno nirdeza na karyo hovA chatAM svaronA sthAne ja thAya che. to A sUtramAM sthAnIne jagAvanAra koi pada na mUkyuM hovA chatAM paNa i-di-trimItrA 2.8.4' A paribhASA sUtronusAra sUtrokta dIrgha Adeza svaronA sthAne ja thai zakato hovAthI zeSa dhu pratyayo paramAM vartatA viva pratyayAta suSma zabdanAnI pUrvanA vyaMjanano mAsatra: 7.4.1ra0'paribhASAnusAre kaMTha sthAnane laine Asana mA A pramANe dIrdha Adeza A sUtrathI na thaI zake mATe ame nathI karatA. TUMkamAM kahIe to "rajI hatI. prasutA: 'nyAyanA kAraNe sunnAnI pUrvanA jJo A sUtrathI ame dIrgha nA Adeza nathI karatA. tethI zeSa yupratyayo paramAM vartatA sun zabdanA prayogo AgaLa darzAvyA pramANe siddha thaze. (A) suvo hanti = sun + hana, vana: 7 2.2.86' - su + ha, puraskRtI: 2.2.76' - suhana, ' te Ta 1.2.83' - sun + 8, kama-ha0 4.2.44' - sun + Ta, "hano Dho. 2.2.252' sun + Ta = sukha, ja nin dunaM0 rU.4.4ra' sukha + f, trajyAre 7.4.4rU' - sun + gid = sukha, aviva .?.248' ne supri + vizva ja raniTa 4.3.83' sun + vim (0) = surA (B) tathA saMhitApothati, yathA - 'gauvattA: svarA -tri -mAtra sva-tIrgha-stutA' rUtti tatrADa martha: sapaghate hasvAdisaMjJayA vidhIyamAnA audantA varNAH svarasya bhavanti, 'svarAH' iti SaSThyarthe prathamAvidhAnAt, 'in GIsvare0 2.4.76' tivata, parva niniyamatha parimAreya sapAto (1.2.pR.cAsa:) (C) hasya, dIrgha ke plata Adezo svaranA ja sthAne thAya, vyaMjananA sthAne nahIM.
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanuM (a) sruk (b) srug - srugghn + si, srugghn + si, 'dIrghaGyAb0 1.4.45 '- srugghn, srugghn, 'nAmno no0 2.1.91' sruggh sruggh, 'padasya 2.1.89 ' srug, srug, 'virAme vA 1.3.51' sruk, srug / (c) srugghno srugchan + au = srugghnau / 354 (d) srugghna: * srugghn + jas, 'so ruH 2.1.72' srugnar, 'raH padAnte0 1.3.53' sugghnaH / (5) A sUtrathI tnI pUrvanA svarano dIrgha Adeza karavA nI paramAM rahelA zeSa syAdi pratyayo ghuT saMjJaka ja hovA joie evuM kema ? (a) carmaNA carman + * 'raSRvarNAn0 2.3.63' - carmaN + TA = carmaNA / * 'aurI: 1.4.56 ' * 'anAmsvare0 1.4.64' * 'raSRvarNAn0 2.3.63' (b) vAriNI (c) madhunI vAri + au - vAri + I vArin + I vAriN + I vAriNI / (a) he rAjan ! (b) he sIman ! rAjan, sIman, * 'nAmantrye 2.1.92 he sIman ! | = madhunI / ahIM carman nAmane lAgelo TA pratyaya temaja napuMsakaliMga vari ane madhu nAmone lAgelo ae pratyaya zeSa syAdi hovA chatAM teo chuT saMjJaka na hovAthI A sUtrathI n nI pUrvano svara dIrgha na thayo. madhu madhu + I madhun + I = (6) A sUtrathI g nI pUrvanA svarano dIrgha Adeza karavA n nI paramAM rahelA puT pratyayo zeSa ja arthAt saMbodhana ekavacananA kSi pratyaya sivAyanA ja hovA joie evuM kema ? - * rAjan + si, sIman + si, 'dIrghaGyAb0 1.4.45' - rAjan ane sIman pahonA yahAnta nnA bodhano niSedha thavAthI he rAjan !,
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.86 355 ahIMsAnanuM ane sIman zabdothI paramAM rahelo dhusaMjJaka saMbodhana ekavacanano rasa pratyaya zeSa yu pratyaya na DopAthI mAsUtrathI rAjan bhane sIman zahonA n nI pUrvano s12 hI na thayo / / 85 / / (3) ns-mahatoH / / 1.4.86 / / bR.va.-santasya mahacchabdasya ca saMbandhinaH svarasya zeSe ghuTi pare dIrghA bhvti| zreyAna, zreyAMso, zreyAMsaH, zreyAMsam, zreyAMso, paramazreyAn, atizreyAn, priyazreyAn, zreyAMsi, yazAMsi, sapISi, dhanUMSi, priyapumAMsi kulAni; mahAna, mahAntau, mahAntaH, mahAntam, mahAntau, paramamahAn, atimahAn, priyamahAn, mhaanti| mahatsAhacaryAcchuddhadhAtoH kvibantasya na bhavati-suhiMsau, suhiMsaH, sukaMso, sukNsH| nAmadhAtostu bhavatyevazreyasyati mahatyatIti kvipi-zreyAn, mhaan| ghuTItyeva ? zreyasaH, mahataH pazya ; zreyasI mahatI kule| zeSa ityeva? he zreyan!, he mhn!||8|| sUtrArtha :- zeSa (saMbodhana ekavacananA si pratyaya sivAyanA) hu pratyayo paramAM vartatA nA aMtavALA zabdo temaja mahat zabdasaMbaMdhI svarano dIrgha Adeza thAya che. sUtrasamAsa :- . s ca mahacca = ns-mahatau (i.i.)| tayoH = ns-mhtoH| vivaraNa:- (1) sUtranirdiSTa sthaLe svara saMbhavato nathI, jyAre A sUtrathI vihita dIrgha Adeza to 'svarasya hasva-dIrgha-plutA: 'nyAyAnusAra svrnaa| sthAne tha6 : cha. tethI sUtranirdiSTa ns mAsUtramA nimitta 35 apekssaat| zeSa ghuTa pratyayo dvArA mAkSipta nAma 35 pratinu vizeSa bane cha bhane vizeSaNamantaH 7.4.113' paribhASAnusAre mA sUtrathI ns saMtavANAnAmonA sparano hI mAheza thAya che. mahat zasthaNe svara saMbhavecha tathA tene mAzrayIne 52 rIta bhuna 'vizeSaNamantaH 7.4.113' sUtrathA tadanta vidhi 42vAnI 432 nathI. mAthI vRkSavRttimA 'nsantasya mahacchabdasya ca sambandhinaH svarasya....' ta hAvI cha. (2) eid - (i) zreyAn / (ii) zreyAMso (iii) zreyAMsaH zreyas + au zreyas + jas * 'RduditaH 1.4.70' - zreyans + si | * 'RduditaH 1.4.70' - zreyans + o zreyans + jas * 'ns-mahatoH 1.4.86' - zreyAns + si| * 'ns-mahato: 1.4.86' - zreyAns + au zreyAns + jas * 'dIrghaDyAb0 1.4.45'- zreyAns * 'ziDDhe'nu0 1.3.40' - zreyAMsa + au zreyAMsa + jas * 'padasya 2.1.89' - shreyaan| * 'so ruH 2.1.72' - zreyAMsara * 'ra: padAnte0 1.3.53' - zreyAMsaH = shreyaaNso| = shreyaaNsH| zreyas + si
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 (iv) zreyAMsam - zreyAns + am, * 'ziDDhe'nu0 1.3.40' -- zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana * zreyas + am, *'Rdudita: 1.4.70 ' zreyans + am, * 'nsmahatoH 1.4.86 ' zreyAMs + am = zreyAMsam / paramazcAsau zreyAn ca = paramazreyAn, zreyAMsamatikrAntaH athavA to atizAyitAni zreyAMsi yasya sa = atizreyAn ane priyaH zreyAn yasya sa = priyazreyAn prayogonI sAdhani / zreyAn prayoga prabhAeMge samanvI. * 'ghuTAM prAk 1.4.66' * 'ns-mahatoH 1.4.86' * 'ziDDhe'nu0 1.3.40' (v) zreyAMsi * 'napuMsakasya ziH 1.4.55' * 'nAmyantasthA0 2.3.15' * 'napuMsakasya zi : 1.4.55 ' zreyas + zi * 'Rdudita: 1.4.70' - zreyans + zi * 'ns- mahatoH 1.4.86' - zreyAns + zi * 'ziDDhe'nu0 1.3.40' - zreyAMs + zi = zreyAMsi | zreyas + jas zas ke (vii) Huifa - - - * 'napuMsakasya ziH 1.4.55' * 'dhuTAM prAk 9.4.66 ' * 'ns-mahatoH 1.4.86' * 'ziDDhe'nu0 1.3.40' sarpis + jas zas ke sarpis + zi sarpiS + zi sarpinS + zi sarpIns + zi sapaS + zi = sapIMSi / (viii) dhanUMSi = (vi) yazAMsi dhanUMSi / yazas + jas zas yazas + zi - yazans + zi yazAns + zi yazAMs + zi yazAMsi / - dhanus + jas zas ke dhanus + zi dhanuS + zi dhanunS + zi dhanUnb + zi dhanUMS + zi - =
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.86 357 zaMst:- sarpiS + zi avasthAmA sarpiS sthaNe mAsUtramA nimitta 35 apekSAto saMza nathI / ny aMza che. to A sUtrathI aMzanI pUrvanA svarano dIrgha Adeza karI sarvIpa prayoga zI rIte siddha karI zako? samAdhAna :- bhAsUtrathA hI Ahe 35 sthAvidhi 42vAnI 12thAmA sarpiS 2thaNe 'NaSamasat0 2.1.60' sUtrAnusAre 'nAmyantasthA0 2.3.15' sUtradhI yelo s naamaa||35 vidhi asat thAya cha bhane tathA sarpinS 5 / / sapins sa manAya cha. tethI sarpinS sthaNe ns aMza che bhej mAnI 24tA tenI puurvn| 252no hI Adeza karI sarvIpa prayoga siddha karI zakIe chIe. A ja rIte banRSi prayoga mATe paNa samajavuM. (ix) priyapumAMsi kulAni - * priyapums + jas : zas, * 'napuMsakasya ziH 1.4.55' - priyapums + zi, * 'puMsoH pumans 1.4.73' - priyapumans + zi, * 'ns-mahatoH 1.4.86' - priyapumAns + zi, * 'ziDDhenusvAraH 1.3.40' - priyapumAMsa + zi = priypumaaNsi| (x) mahAn / (xi) mahAntau (xii) mahAnta: mahat + si ___ mahat + au mahat + jas * 'RduditaH 1.4.70' - mahant + si | * 'Rdudita: 1.4.70' - mahant + au mahant + jas * 'ns-mahatoH 1.4.86' - mahAnt + si | * 'ns-mahatoH 1.4.86' - mahAnt + au mahAnt + jas * 'dIrghayAb0 1.4.45' - mahAnt | * 'so ru: 2.1.72' - / mahAntara * 'padasya 2.1.89' - mhaan| * 'ra: padAnte0 1.3.53' - mahAntaH = mhaanto| = mhaantH| (xiii) mahAntam - * mahat + am, * 'Rdudita: 1.4.70' - mahant + am, * 'smahatoH 1.4.86' - mahAnt + am = mhaantm| paramazcAsau mahAn ca = paramamahAn, mahAntamatikrAntaH = atimahAn bhane priyo mahAn yasya sa = priyamahAn prayogonI sAdhanikA mahAn zabda pramANe samajavI ane mahAnti prayoganI sAdhanikA zreyAMsi prayoga pramANe samajavI.
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana mAtra eTaluM vizeSa ke zreyasa prayoganI jema mahati prayogasthaLe 'zianusvara: 2.rU.40' sUtrathI anusvAra Adeza nahIM thAya. vatsa ane RSabhanAmanA vaiyAkaraNo dRdi-vRddhi-hi-vRSipya: jhU (3UT0 884)' sUtrathI jhuM pratyaya lAgIne niSpanna thayelA auNAdika ja mahat zabdanA svarano A sUtrathI dIrgha Adeza karavA icche che. paraMtu trInaza0 2.ra0' sUtrathI dhAtune tRpratyaya lAgIne niSpanna thayelA mahat zabdanA svarano A sUtrathI dIrdha Adeza karavA nathI icchatA. kAraNa auNAdika nAmomAM be pakSa(A) che; eka vyutpattipakSa ane bIjo avyutpattipakSa. temAM jyAre avyutpattipakSane svIkAra karavAmAM Ave tyAre auNAdika mahat nAma avyutpanna (prakRti pratyayanA bheda rahita = koipaNa sUtrathI niSpanna na thayeluM) gaNAtA "kSatijoyo. prati vacce praNam'nyAyanI TIkAmAM darzAvyA pramANe te avyutpanna mahat nAma pratipadokata gaNAya ane zatrAnaza0 .2.20' sUtrathI (lakSAgathI) niSpanna thayelo zatRpratyayAta mahat zabda lAkSaNika gaNAya. tethI 'nAkSa pratipoyo:0' nyAyAnusAre A sUtramAM dIrgha Adeza karavArthe pratipadokata auNAdika mahatva zabdanuM ja grahaNa thAya. temaja jyAre vyutpattipakSano svIkAra karavAmAM Ave tyAre auNAdika mahat nAma vyutpanna (prakRti-pratyayanA bheda sahita) "-di. (3TT0 884)' sUtrathI niSpanna thayeluM gaNAtA "DhivRdi-diva (30 884)' sUtrathI madhAtune tRpratyaya lagADI mada zabdanI niSpatti kALe te sUtramAM 'di' Ama padano ullekha karyo hovAthI pratipado' zabdanI parva parva prati 3p:C) vyutpandanusAre auNAdika vyutpanna mahat nAma pratipadokata gaNAya ane rAtrInA 1ra.ra0' sUtrathI mad dhAtune tRpratyaya lagADI mada zabdanI niSpatti kALe rAtrInA 1.2.20' sUtramAM ja dhAtunA sUcaka koi padano ullekha na vartatA mAtra sAmAnyathI satyartha rU5 liMgano nirdeza karI te sUtrathI saMtRpratyayanuM vidhAna karyuM hovAthI zatru pratyayAnta mahat zabdasthaLe 'pratipako' zabdanI 'puraM parva prati 3: vyutpatti na ghaTatA te lAkSaNika gaNAya. AthI 'nakSapratipavo: 'nyAyAnusAra A sUtrathI dIrgha Adeza karavAthuM vyutpattipakSe paNa pratipadokta gaNAtA auNAdika mahat zabdanuM ja grahaNa thAya, zatru pratyayAta lAkSaNika mahat zabdanuM nahIM. Ama ubhaya pakSe nakSatiSayo : 'nyAyAnusAre auNAdika ja mahat zabdane laIne A sUtranI pravRtti saMbhavatA A banne vaiyAkaraNo auNAdika ja maha zabdanA svarano A sUtrathI dIrgha Adeza icche che ane pratyakAnta mahat zabdanA mahena, mahanto AvA dIrdha Adeza na thayA hoya tevA prayogo icche che. (A) A banne pakSa aMge vistArathI jANavA "tR-sva.4.38' sUtranuM vivaraNa jovuM. (B) asya ca nyAyasya kvacit kvacillakSaNena vyAkaraNena niSpannaM lAkSaNikamavyutpannaM tu pratipadoktamityapyartha udAhato to (cA. saM.25 TakA) (C) vivakSita sUtrathI je nAmAdi niSpanna thatA hoya te nAmAdi ke nAmAdigata dhAtvAdinA sUcaka padono te sUtramAM jo pRthaka pRthaka ullekha karyo hoya to niSpanna thatA te nAmAdi pratipadokata kahevAya ane jo ullekhana karyo hoya to niSpanna thatA te nAmAdi lAkSaNika kahevAya.
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.86 359 (3) zaMkA : - 'hiMsu hiMsAyAm' A pramANenA vit hisu dhAtune 3vitaH svarA0 4.4.18' sUtrathI g Agama thatA temaja AgaLa jatAM sujju hinastIti vivat = suhis A pramANe vivat pratyayAnta nAmanI niSpatti thatA zeSa chuT pratyayo paramAM vartatA s aMtavALA suhim nAmanA svarano A sUtrathI tame dIrgha Adeza kema nathI karatA ? samAdhAna :- A sUtramAM s aMtavALA nAmone mahat nAmanuM sAhacarya che. have dhAtupAThamAM mahat A pramANenI koi zuddha dhAtu che nahIM ke jene vivak pratyaya lagADI vivavanta mahat zabdanI niSpatti karI 'vidvattA dhAtutva noAnti zatvatva = pratipadyante^)' nyAyAnusAre tene zuddha dhAtu rUpe gaNAvI zakAya. to AvA prakAranA mahat zabdanA sAhacaryathI 'sAhacaryAt saTTAsTeva)'nyAyAnusAre - aMtavALA nAmo paNa je zuddha dhAtune vivar pratyaya lAgavAnA kAraNe s aMtavALA nAma rUpe ane 'vizvavantA dhAtutva notti'nyAYAnusAre zuddha dhAtu tarIke paNa saMbhavatA hoya temanuM A sUtramAM dIrgha vidhyarthe grahaNa na thai zake. to suhind zabda hint A pramANenA zuddha dhAtune vip pratyaya lAgavAnA kAraNe niSpanna thayo hovAthI ane 'vizvavantA dhAtutyuM nonti' nyAyAnusAre te zuddha dhAtu tarIkenA vyapadezane paNa pAmato hovAthI ghuT pratyayo paramAM vartatA A sUtrathI tenA svarano dIrgha Adeza na thai zake, mATe ame nathI karatA. tethI his + o ane suhis + nas avasthAmAM 'ziddhenusvAra: 1.rU.40' sUtradhI suhind gata s no anusvAra Adeza thatA, temaja nas pratyayanA s no r ane r no virArga Adeza thavAthI sudiyo, suhinsaH vigere prayogo siddha thAya che. A ja rIte suso, susaH vigere prayogo mATe paNa samajI levuM. have ahIM bIjI eka vAta paNa dhyAnamAM rAkhavI ke mahat zabda mahAntamicchatIti van = mahatva A pramANe nAmadhAtu rUpe banI tene vivat pratyaya lAgatA 'ataH 4.rU.82' sUtrathI ane 'dhvo: va. 4.4.2' sUtrathI anukrame tenA aMtya jJa ane y no lopa thavAthI te punaH mahat nAma rUpe saMbhave che ane tyAre 'vivavantA dhAtutva noAnti.'nyAyAnusAre te nAmadhAtu rUpe paNa gaNAya che. to zeSa ghuT pratyayo paramAM vartatA nAmadhAtu rUpe gaNAtA vivanta maRRt zabdanA svarano A sUtrathI dIrgha Adeza thato hovAthI tene sadaza vayan ane vivak pratyayAnta s aMtavALA zabdo ke je 'vidhavA dhAtutva nonti'nyAyAnusAre nAmadhAtu rUpe paNa gaNAya che temanA svarano paNa zeSa chuT pratyayo paramAM vartatA A sUtrathI dIrgha Adeza thai zakaze ane tethI vivavanta nAmadhAtu rUpe saMbhavatA mahat ane zreyas vigere zabdonA AgaLa darzAvelI sAdhanikA mujaba mahAn, mahAto vigere ane zreyAn, zreyAnso vigere prayogo siddha thai zakaze. (A) vivapratyayAnta nAmo dhAtupaNAne jALavI rAkhI nAmapaNuM svIkAre che. arthAt teo ekIsAthe dhAtu ane nAma ubhaya rUpa gaNAya che. (B) avyabhicArI nAmanuM sAhacarya hoya to tatsahakathita vyabhicArI nAma paNa te avyabhicArI nAmane sadaza ja grahaNa karavAmAM Ave che. prastutamAM mahat nAma zuddhadhAtu rUpe na saMbhavatA avyabhicaritapaNe nAma rUpe ja saMbhavatuM hovAthI tenA sAhacaryathI s aMtavALuM nAma paNa A sUtramAM je zuddha dhAtu rUpe na saMbhavatA mAtra nAma rUpe ja rAMbhavatuM hoya tevuM grahaNa thAya che.
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (4) A sUtrathI s aMtavALA nAmo ane mahat zabdanA svarano dIrgha Adeza karavA paramAM rahelA zeSa sAdi pratyayo chuTu saMjJaka ja hovA joie evuM kema ? to 2.2.72' - zreyasa, mahaMta', (2) zreya: (b) madata: papha - zreyas + za, mahad +za, palAje 2.rU.rU - zreSa:, mahata: pA ja (c) zreyasI (0) mahatI - * zreyas + , mahat + , "gorI: 2.4.16' -zreyas + = zreyasI, mahat + = mahatI ? ahIM prathama be sthaLe puliMga zreya ane mahat zabdathI paramAM rahelo pratyaya ane pAchaLanA be sthaLe napuMsakaliMga zreyas ane mahat zabdathI paramAM rahelo ko pratyaya zeSa svAdi hovA chatAM yu saMjJaka na hovAthI A sUtrathI zreya ane mahat zabdanA svarano dIrgha Adeza na thayo. yadyapi laghunyAsamAM zreyasa: para, zreyasI ne rUti rate, santatvamAvena sivinatva' (artha - ghaTItye? ahIM virUddhadaSTAMta batAvavAnA avasare paramAM yupratyayo na hovAthI ane dhu pratyayonA abhAve zreya nAma aMtavALuM paNa na banatuM hovAthI drayagavikala hovAnA kAraNe zreyasa para ane zreyasI yu virUddhadaSTAMto nathI batADAtA) A pramANe paMkita darzAvI che. A paMkita parathI evuM lAge che ke laghunyAsakArazrIne bRhadruttimAM yuTIva? sthaLe zreya: pazya ane zreyasI rutte pATha upalabdha nahIM thayo hoya. mATe ja temaNe paMktimAM 7 rasthati (= bRhadRttimAM nathI batADAtA) Ama lakhyuM che ane pAcho temaNe kema nathI batADAtA?' teno 'sattatvamavera dayAvittAt' Ama hetu paNa Apyo che. A hetuno bhAva evo che ke haMmezA virUddhadaSTAMta sUtramAM nimittarUpe apekSamANa jeTalA aMgo hoya te paikInA koka eka aMge ja vikala darzAvAya. kAraNa jo te aneka aMge vikala darzAvAya to te sUtrota kayA aMganI (nimittanI) vikalatAnA kAraNe virUddhadaSTAMta rUpe vartI rahyuM che teno nirNaya karavo zakya na bane. to yuTItye? sthaLe jo zreyasa para ane zreyasI vatte virUddhadaSTAMto darzAvavAmAM Ave to zreyasa: ane zreyI prayogasthaLe eka to A sUtramAM apekSyamANa 5 pratyaya rUpa aMganI vikalatA hovAthI ane bIjuM zreyas nAmane pu pratyayo ja paramAM vartatA no Agama thavAnA kAraNe te aMtavALA nAmarUpe saMbhavatuM hovAthI paramAM yu pratyayanA abhAve zreyas nAmasthaLe A rasUtramAM apekSyamANa aMtatvarUpa aMganI paNa vikalatA che. tethI zreyasa ane zreNI prayogo cagavikala gaNAtA teo saMtavALA nathI mATe virUddhadaSTAMta rUpe vartI rahyA che ke paramAM
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24.87 361 ghu pratyayo nathI mATe virUddhaSTAMta rUpe vartI rahyA che teno nirNaya karavo zakya na bane. tethI 'ghuTItyeva?' sthaLe zreyasa: paya ane zreyasI te virUddhadaSTAMto na darzAvI zakAya. to bRhaddhRttimAM zreyasaH pazya ane zreyasI te prayoga rUpa pATha jo prakSipta hoya to laghunyAsakArazrInI uparokta vAta yukta gaNAya. anyathA to zreyas zabdasthaLe sno Agama thavA dvArA tenuM s aMtatva yud pratyayone ja AbhArI hovAthI zreyasaH pazya ane zreyasI tte prayogasthaLe A sUtrathI je dIrgha Adeza nathI thato te mULa to zreyas zabdanA s aMtatvanA abhAvamAM kAraNIbhUta ghuT pratyayonI paravartitAnA abhAvanA kAraNe ja na thato hovAthI 'ghu pratyayonI paravartitAnA abhAve zreyasaH pazya ane zreyasI te virUddhadaSTAMta rUpe vartI rahyA che' tevo nirNaya karavo zakya bane che. tethI u~cagavaikalya rUpa doSa ahIM na naDatA ghuTItyeva? sthaLe zreyasa: pazya ane zreyasI te virUddhadaSTAMto darzAvavAmAM koi bAdha nathI. A rItanI ghaTamAnatA karavI eja ahIM yukta gaNAya. A aMge sujJajano vicAre. (5) A sUtrathI - aMtavALA nAmo ane mahat zabdanA svarano dIrgha Adeza karavA paramAM rahelA ghuT pratyayo zeSa ja arthAt saMbodhana ekavacananA si pratyaya sivAyanA ja hovA joie evuM kema ? (b) te mahan! (a) de zreyan! zreyas + si zreyans + si zreyans mahant de zreya!! hai maha!! ahIM zreyas ane mahat zabdothI paramAM rahelo ghuT saMjJaka saMbodhana ekavacanano si pratyaya zeSa chuT pratyaya na hovAthI A sUtrathI s aMtavALA zreyas zabda ane matU zabdanA svarano dIrgha Adeza na thayo / / 86 / / pha-ha-pUSA-DaryA: zi-syoH || 1.4.87 / / * 'travuMvita: 1.4.70' * 'vIrghakAv0 1.4.4' -> * 'pavasya 2.2.81' -> mahat + si mahant + si (1) bR.vR.-inantasya hanAdInAM ca sambandhinaH svarasya zau zeSe sau ca pare dIrgho bhavati / daNDIni, sragvINi, vAlmIni tAni, rbjI, stravI, vAkhkhI; mULahAni, vahuvRtrajJALi, dhULA, vRtrajJA ; vatupUrvALi, pUrvI ; svarvamAnti, arthamAM "nivArtha:" (1.4.85) kRti siddhe niyamArtha vacanam--AM zi-coreva yathA sthAt, nAnyatrarUbdino, vRSNuina:, vaeNnDinam ; vRtraLo, vRtraLa: vRtraLam ; pUSaLo, pUthaLa:, pUSaLam ; arthamaLo, arvamaLa:, arymnnm| zeSa ityeva? he daNDin!, he vRtrahan! he pUSan! he arymn!| * arthavadgrahaNe nAnarthakasya * iti 'plIhAnau, plIhAnaH, plIhAnam' ityatra niyamo na bhavati, 'vAgminau vAgminaH' ityAdau tu aninasmangrahaNAnyarthavatA N cAnarthakena ca tadantavidhiM prayojayanti * iti nyAyAd bhavati / / 87 / / sUtrArtha H phar aMtavALA nAmonA temaja n, puSan ane arthaman nAmonA svarano zi pratyaya ane zeSa (saMbodhana ekavacananA kSi pratyaya sivAyano) tti pratyaya paramAM vartatA dIrgha Adeza thAya che.
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana sUtrasamAsa :- . in ca han ca pUSA ca aryamA caiteSAM samAhAraH = in-han-pUSA'ryamA (s.dv.)| tasya = in-han puussaa'rymnnH| - zizca sizca = zi-sI (i.dv.)| tayoH = zi-syoH / vi125 :- (1) 'na kevalA prakRtiprayoktavyA nA'pi pratyayaH' nyAyAnusAra bheDasA in pratyayano prayoga karI A sUtrathI tene dIrghavidhi karavI zakya na hovAthI sUtramAM rUd aMtavALA nAmanuM dIrgha vidhyarthe grahaNa karyuM che. (2) eid - (i) daNDIni - * 'ato'neka0 7.2.6' - daNDa + in, * 'avarNe'varNasya 7.4.68' - daND + in = daNDin + jas / zas, * 'napuMsakasya zi: 1.4.55' - daNDin + zi, * 'in-han-pUSA0 1.4.87' - daNDIn + zi = dnnddiini| (A)sragvINi mane vAggmIni prayogInI sAdhani / daNDIni prayoga pramANe samAvI. mAtra bheTajhuM vizeSa : sragvINi prayogasthaNe raghuvarNAn0 2.3.63' sUtradhI sragvIn nAn no N mAheza 42vo. (ii) daNDI (iii) sragvI (iv) vAggmI ____daNDin + si sragvin + si vAgmin + si * 'in-han-pUSA0 1.4.87' - daNDIn + si sragvIn + si vAgmIn + si * 'dIrghaGyAb0 1.4.45' - daNDIn sragvIn vAgmIn * 'nAmno no0 2.1.91' - dnnddii| srgvii| vaagmii| ___(v) ()bhrUNahAni (vi) bahuvRtrahANi bhrUNahan + jas zas bahuvRtrahan + jas : zas * napuMsakasya ziH 1.4.55' - bhrUNahan + zi bahuvRtrahan + zi * 'in-han-pUSA0 1.4.87' - bhrUNahAn + zi bahuvRtrahAn + zi * 'raghuvarNAn0 2.3.63' - / bahuvRtrahANa + zi = bhruunnhaani| = bhuvRtrhaanni| (A) (a) * 'krutsampadAdibhyaH 5.3.114' - sRjyate iti kvip = sRj + kvip, * Rtvij-diz ez-spRz-sraj0 2.1.69' sUtramA san nidRza yo khopAthI tenA maNe nipAtanathI sRj no sraj mATe, * 'astapo-mAyA0 7.2.47' -> sragasti eSAm = san + vin, * 'nAmasidaya0 1.1.21' - sraj ne 56isal, * Rtvij-diz2.1.69' thI- srag + vin = srgvin| (b) * 'gmin 7.2.25' - prazastA vAgeSAmasti = vAg + gmin = vaagmin| (B) (a) * 'brahma-bhrUNa0 5.1.161' - bhrUNaM hatavAn = bhrUNahana + kvip = bhrUNahan, (b) * brahma-bhrUNa-vRtra0 5.1.161' -- vRtraM hatavAn = vRtrahan + kvip = vRtrahan, * bahavo vRtrahaNo yeSu tAni = bahuvRtrahan (c) * bahavaH pUSANo yeSAM tAni = bahupUSan (d) * zobhanaH aryamA yeSu tAni = svrymn|
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.87 353 (vii) bahupUSANi bahupUSan + jas, zas * 'napuMsakasya ziH 1.4.55' - bahupUSan + zi * 'in-han-pUSA0 1.4.87' - bahupUSAn + zi * 'raghuvarNAn0 2.3.63' - bahupUSANa + zi = bhupuussaanni| (viii) radnifor svaryaman + jas De zas svaryaman + zi svaryamAn + zi svaryamANa + zi = svrymaanni| (ix) bhrUNahA (x) vRtrahA (xi) pUSA (xii) aryamA bhrUNahan + si vRtrahan + si pUSan + si arthaman + si * 'in-han-pUSA0 1.4.87' - bhrUNahAn + si vRtrahAn + si pUSAn + si aryamAn + si * 'dIrghayAb0 1.4.45' - bhrUNahAn vRtrahAn pUSAn aryamAn * nAmno no0 2.1.91' - bhruunnhaa| vRtrhaa| arymaa| puussaa| asA han dhAtune kvip pratyaya lAgato na DovAthI mahA bhrUNa bhane vRtra za6 pUrvanA han dhAtune kvip pratyayasI prayogo vyAcha bhane vRtrahan, pUSan bhane aryaman Awo puMliMgaDApAyI tamanAdhA 52mAM napuMsaliMga nAmane gAzrayIne yato jas-zas nA mAheza bhUta zi pratyaya na saMbhavatA manA zi pratyayAnta haTAMtI prApta yaza te mATe ahIM vRtrada vigere zabdo jemAM gauNa paDI javAnA kAraNe napuMsakaliMgamAM varte tevA bahuvrIhisamAsa pUrvakanA vaduvRtrAuna vigere daSTAMto darzAvyA che. (3) zaMst :- in aMtavANAnAmA temAsUtramA vidA han vigaire nAmo na 4|2|nt cha. malA // sUtramA nimitta 35 yamA zi bhane zeSa si pratyayo ghuTa saM34 cha. to ghuT pratyayo 52mA pati 'ni dIrghaH 1.4.85' sUtrathI in saMtavANAnAmA bhane han vigere nAmonA n nI puurvn| sva2no hI mAheza prApta the, to zA mATe nirarthaka A sUtranI racanA karo cho? samAdhAna :- 'ni dIrghaH 1.4.85' sUtrathI hI mAheza prApta cha, meM pAta sAyI, chatAM mA sUtranI 2yn| 'siddhe satyArambho niyamArtha:(A)' nyAyAnusAra niyamArtha 421 khopAthI ni26 nayI niyamApramANe ze - 'ni dIrghaH 1.4.85' sUtrathA 15 5 // ghuT pratyayo 52mA pti| in saMtavANA nAmo ane in vigere nAmonA nU nI pUrvanA svarane dIrgha AdezanI prApti hatI. paNa A sUtranI racanA (A) anyasUtrathI kArya prApta hovA chatAM paNa jo te kArya mATe punaH navuM sUtra racavAmAM Ave to navuM raceluM sUtra niyamArthe thAya che.
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana karavAthI have mAtra ghuT TMi ane zeSa si pratyayo ja paramAM vartatA n aMtavALA nAmo ane haiM vigere nAmonA svarano dIrgha Adeza thaze. zaMkA :- jo niyamArthe A sUtranI racanA karI hoya to A sUtrane AzrayIne niyama be prakAre saMbhavI zake che. (a) rUr aMtavALA nAmo ane hran vigere nAmonA svarano ghuT / i ane zeSa tti pratyayo ja paramAM vartatA dIrgha Adeza thAya che. arthAt anya ghuT pratyayo paramAM vartatA dIrgha Adeza nahIM thAya. A rIte pratyayasaMkoca rUpe niyama saMbhave che ane (b) rUr aMtavALA nAmo ane haiM vigere nAmonA ja svarano ghuT zi ane zeSa si pratyayo paramAM vartatA dIrgha Adeza thAya che. arthAt dut zi ane zeSa si pratyayo paramAM vartatA phan aMtavALA nAmo ane A sUtramAM darzAvelA hU~n vigere nAmo sivAyanA anya nAmonA svarano dIrgha Adeza nahIM thAya. A rIte prakRtisaMkoca rUpe niyama saMbhave che. to uparanA samAdhAnamAM tame A banne niyamo paikInA bIjA niyamane na darzAvatA prathama prakAranA niyamane darzAvyo che, te zenA AdhAre ? samAdhAna H - jo bIjA prakAranA niyamane darzAvavAmAM Ave to ghuT zi ane zeSa si pratyayo paramAM vartatA phar aMtavALA nAmo ane haiM vigere nAmo sivAyanA anya nAmonA svarano paNa je 'ni vIryaH, 1.4.8' sUtrathI ane 'ni vA 1.4.81' vigere sUtrothI dIrgha Adeza thavAnI prApti che teno niSedha thavAnI Apatti Ave che ane rUn aMtavALA nAmo ane haeNn vigere nAmonA svarano sarvatra arthAt r jJa ane zeSa si pratyaya paramAM vartatA to kharA ja, anya ghuT pratyayo paramAM vartatA paNa dIrgha Adeza thavAnI Apatti Ave che. Ama bIjA prakAranA niyamArthe A sUtrano AraMbha karavAmAM AvatA yuT / i ane zeSa si pratyayo paramAM vartatA phan aMtavALA nAmo ane vigere nAmo sivAyanA anya nAmonA svarane dIrgha Adezano niSedha thatA ghuT jJa pratyaya paramAM vartatA - Agama pUrvakanA ap zabdanA svaranA dIghadeizArthe raceluM 'ni vA 1.4.86(1)' sUtra, temaja ghuT zeSa si pratyaya paramAM vartatA Rtu ane as aMtavALA nAmonA svaranA dIrghAdezArthe raceluM 'amvAvetvakSaH sau 1.4.60' sUtra nirarthaka thavAnI Apatti Ave che. tethI ame bIjA prakArano niyama na darzAvatA prathama prakAranA niyamane darzAvyo che. (A sUtramAM bIjA prakArano niyama kema nathI thato ? te vAta laghunyAsamAM judI rIte darzAvI che. te A pramANe (A) 'ni vA 1.4.81' sUtramAM ghuT pratyayo paramAM vartatA - Agama pUrvakanA srar zabdanA svarano dIrgha Adeza karavAnI vAta karI che. paNa a zabda napuMsakaliMgamAM varte ane tenI paramAM ghum evo zi pratyaya Ave to ja tene 'chuTAM prAk 1.4.66' sUtrathI r Agama thavAthI te - Agama pUrvakano saMbhave che. bIjA ghu pratyayo paramAM vartatA anya koi sUtrathI sad zabdane r AgamanI prApti nathI. A rIte anya chuT pratyayo paramAM vartatA -Agama rahita p zabdanA svarano 'ni vA 1.4.81' sUtrathI dIrgha Adeza na thai zakavAthI te sUtra caritArtha na thai zakatA ame ahIM tenI nirarthaka thavAnI vAta karI che.
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.87 365 je sUtramAM bIja prakArano niyama thAya to put zi ane zeSa usa pratyayo paramAM vartatA rUr aMtavALA nAmo ane in vigere nAmo sivAyanA anya nAmonA svaranA dIrgha Adezano niSedha thatA 'vaMra-AyabrAtrIIvati prapotrAstrI yuvA 6.7.' sUtramAM yuvA) A pramANe je nirdeza karyo che ke, temaja parALa nAno rU.rU.ra.' sUtramAM parAja) A pramANe je nirdeza karyo che te ghaTamAna na thaI zake. kArAga A banne nirdezo anukrame yu zi ane zeSa rasa pratyaya paramAM vartatA svarano dIrgha Adeza thayo hoya tevA che. A banne nirdezonA baLe A sUtramAM bIjA prakArano niyama na thatA pahelA prakArano niyama thAya che.) zaMkA - bhale tame sUtramAM pahelA prakAranA niyamanuM grahaNa karo, paNa tema karavAthI dhu zi ane zeSa si pratyayo sivAyanA koipaNa pratyayo paramAM vartatA n aMtavALA nAmo ane vigerenA svaranA dIrdha Adezano niSedha thaze. tethI dhAtuthI paramAM vizva pratyaya hoya ke puAdimAM hoya evA ki-pratyayo hoya to paNa tenA svaranA dIrgha AdezanI prAptija na vartatA'garapaSyamaye 4..207' sUtrastha dIghadezanI bAbatamAM mahat pada mUkI 4 dhAtune varjavAnI koI jarUra nathI. to zA mATe mahatpanthastha 4.07' sUtramAM in dhAtunuM varjana karo cho? samAdhAna - bhalA!, A pratyayonuM prakaraNa cAle che. tethI prathama niyamAnusAre zu evA zi ane zeSa tti pratyayo sivAyanA anya pur pratyayo ja paramAM vartatA - saMtavALA nAmo ane in vigerenA svaranA dIrgha Adezano niSedha thAya che. paNa zu sivAyanA pratyayo paramAM vartatA dIrdha Adezano niSedha nathI thato. tethI ja 'apagyama4.07' sUtramAM san dhAtunuM vajana na karavAmAM Ave to viva pratyayAnta vRtranuM zabdane saptamI) ekavacanano Di pratyaya lAgatA jyAre 1-vA 2.2.201'sUtrathI vikalpapakSe gRhanA upAjya mAM no lopana thAya tyAre 'mahatpakvamastha0 4..207' sUtrathI vizva pratyayanI paravartitAne laIne vRhat gata hannA svarano dIrgha Adeza thavAnI prApti Ave che. tethI traNa nA badale gRhana Avo aniSTaprayoga siddha thavAnI Apatti Ave che. mATe mahatvazvamasya0 4.2.207' sUtramAM in dhAtunuM varjana karavuM jarUrI che. (A) &yuvana + fsa, ka "ni rI: 2.4.86' - yuvAn + si, rIrghadya0 2.4.46' yuvAna, nAno 2..22' yuvA. para + nan ke , "napuMsakastha zi: 2.4.51' nepara + zi, svara/cho ?.4.6' pan + zi, che 'ni tIrtha: 2.4.86' - parIn + zi, "ravRvat 2.3.63' ne parAk + za = parALA ahIM saptamI ekavacananA Di pratyayane ja laIne vRtra gata rajU nAma svaranI vizva pratyAyanA nimitte dIdhI AdezanI Apatti darzAvI che. kemake te sivAyanA pusyAdi pratyayo paramAM vartatA vRtraha gatannA svarano 'manoDa 2..208' sUtrathI lopa thaI jAya che. tethI hanamAM svaranA abhAve 'bAvazvamasya0 4..207' sUtrathI vizva pratyayanA nimitte dIrgha Adeza thavAnI prApti ja nathI AvatI, to Apatti zenI Ave ?
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zaMkA :- 'anvatvamasya0 4.6.07' sUtramAM n dhAtunA varjananI jarUra nathI kemake ame A sUtrano 'phan-8n-pUSArthaH' ane 'zi-syo ' Ama yogavibhAga^) (sUtravibhAga) karI A sUtrane be sUtratulya mAnazuM. temAM vibhAganA 'phan-dana-pUSA'rthambhaH' prathamAMzamAM ghuTi nI anuvRtti lai ghuT pratyayo ja paramAM vartatA rUr aMtavALA nAmo ane haeNn vigerenA svaranA dIrgha AdezanI prApti darzAvato niyama karazuM, jethI saptamI ekavacananA hi pratyayanA kAraNe vRtrakSan gata haiM no Ja svara sAbuda rahetA vipratyayane nimitta rUpe grahaNa karI 'annunpazvamasya0 4.6.207' sUtrathI vRtram gata haeNn nA Ja svarano je dIrgha Adeza prApta hato tyAM nimitta rUpa vivak pratyaya ghuT saMjJaka na hovAthI have dIrgha AdezanI prApti nahIM rahe, tethI vRnnatti Avo iSTaprayoga ja siddha thaze. vaLI yogavibhAganA prathamAMzAnusAre hajuM saghaLAya ghuT pratyayo paramAM vartatA rUr aMtavALA nAmonA ane haeNn vigerenA svarano dIrgha Adeza thavAnI prApti UbhI rahe che. tethI ame vibhAganA 'zi-co:'dvitIyAMzamAM vibhAganA prathamAMzamAMthI 'phana-hanu-pUSAryAH gTi' A saMpUrNa aMzanI anuvRtti lai vibhAganA dvitIya aMzane '-7-pUSAryAH myuTi zi-syoH' Ama svIkArazuM ane teno artha 'ghuT pratyayomAM zi ane zeSa si pratyayo ja paramAM vartatA rUr aMtavALA nAmonA ane haiM vigerenA svarano dIrgha Adeza thAya che.' Ama karazuM, jethI ghuT pratyayomAM paNa niyama (saMkoca) thaine mAtra zi ane zeSa si pratyayo ja nimitta rUpe bAkI rahe. Ama yogavibhAganA prathamAMzane laine vRLi prayogasthaLe AvatI Apatti TaLatI hovAthI ane dvitIyAMzane laine ghuT f / ane zeSa si pratyayo ja nimitta rUpe bAkI rahetA AgaLa jevo sUtrano artha thato hato tevo ja sUtrano artha prApta thai jato hovAthI 'annanvatvamasya0 4.6.207' sUtramAM haeNn dhAtune vavAnI koi jarUra nathI. 366 samAdhAna :- A rIte yogavibhAga karavAnI zuM jarUra che ? kemake A sUtramAM ekayoga (akhaMDa eka sUtranI racanA) karavAmAM Ave to paNa tamArA kahyA mujaba badhuM ghaTamAna thai zake ema che. te A rIte - A sUtramAM nimitta rUpe grahaNa karAtA zi ane si pratyayo chu saMjJaka hovA chatAM temanI ghuT rUpe vivakSA na karatA mAtra pratyaya rUpe vivakSA karavAnI. tethI have A sUtramAM ghu pratyayonuM prakaraNa na vartatA pUrve darzAvelA prathama niyama mujaba A sUtrathI zi ane zeSa si pratyayo ja paramAM vartatA rUr aMtavALA nAmonA ane haiM vigerenA svarano dIrgha Adeza thai zakavA rUpa niyama thai zakaze. tethI jJi ane zeSa si pratyayo sivAyanA vivat pratyaya temaja ghuT varNa AdimAM hoya evA vit-hit vigere game te pratyayo paramAM vartatA phan aMtavALA nAmonA ane haiM vigerenA svarano dIrgha Adeza nahIM thai zake. tethI 'anvatvamasya0 4.6.207' sUtramAMthI phaeNn nuM niSedhaka ahan pada kADhI nAMkhavAmAM Ave to paNa sUtrathI vid pratyayAnta vRtrahan sthaLe saptamIno Gi pratyaya lAgatA vid pratyayanA nimitte vRnnahan gata n nA a svarano dIrgha Adeza nahIM thai zake ane A sUtrano abhISTa artha paNa prApta thaze. te (A) lAghavapUrNa rIte iSTaprayogonI siddhayarthe A rIte yogavibhAga karavAmAM Avato hoya che. juo 'samAnAnAM 1.2.1, pR. 8, paM.44' sUtranA nyAsAnusaMdhAnamAM pU. lAvaNyasUri ma.sA.e 'nAmnaH prathame0 2.2.rU' sUtranA yogavibhAganI vAta karI che.
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.87. 367 zaMkA - jo A rIte zi ane zeSa ti pratyayo sivAyanA koipaNa pratyayo paramAM vartatA rUr aMtavALA nAmonA ane in vigerenA svarano dIrgha Adeza na thai zake to vRtrA rUDha mAratIti ca = vRtrAn + ca ja naM vacce 1.2.22' -- vRdan ne padasaMjJA, nAno no 2.2.22' - vRtra + vaca, kia0 4.rU.208' - vRAT + ca + zat + 3 = vRtrA thatA temaja mavs sii mUta: = phil + stri + bhUtA, ja "nA0i 2.2.22' 7 jhinne padasaMjJA, nAno loTa 2.2.22' fz + bdhi + bhUta:, karIzaa0 4.rU.208' + + vi (0) + bhUta: = bhUta: A banne sthaLe anukrame vRtrahanuM gata - nA na svarano ane pratyayAta bdi nA svarano kamaza: vaca ane vri pratyAyanA nimitte rIjhaa0 4.rU.108' sUtrathI dIrgha Adeza na thaI zakavAnI Apatti Avaze. kemake vaca ane vri pratyayo zi ane zeSa si sivAyanA pratyayo che. mATe ame je yogavibhAga karyo che te yukata che. samAdhAna - zi ane zeSa sipratyayo paramAM vartatA phatavALA nAmonA ane vigerenA upAnyasvarano A sUtrathI dIrgha Adeza thAya che. mATe A upAjyasvaranA dIrgha AdezanuM prakaraNa che. tethI upara darzAvelA niyamAnusAra zi ane zeSa si pratyayo sivAyanA koipaNa pratyayo paramAM vartatA ? aMtavALA nAmonA ane in vigerenA upanyasvaranA ja dIrgha Adezano niSedha thAya che, aMtyasvarano nahIM. mATe vRtraha + ca ane bdi + dhvi + pUta: avasthAmAM kamazaH vaca ane vri pratyayanA nimitte tIrthaa0 4.3.208' sUtrathI vRhat gata ham nA A svarano ane rU pratyayAtta n nA ru svarano dIrgha Adeza thaI zakavAthI koi Apatti nathI AvatI. mATe A sUtramAM yogavibhAga karavAnI koI jarUra nathI. vaLI jo tamane amArI uparokata rItathI saMtoSa na thato hoya to hajuM eka navI rIta batAvIe. yogavibhAga na karatA A sUtramAM ekayoga ja svIkAravAmAM Ave ane sUtramAM nimitta rUpe grahaNa karAtA zi ane zeSa si pratyayone zu pratyaya rUpe ja vivakSavAthI jo A sUtramAM yupratyayonuM prakaraNa gaNAtA prathama niyamAnusAre zu zi ane zeSa rasa pratyayo sivAyanA mAtra anya yu pratyayo ja paramAM vartatA n aMtavALA nAmonA ane ha vigerenA svaranA dIrgha Adezano niSedha thato hoya to paNa mahad padarahita 'bApugya stha0 4.1.207' sUtrathI vRtraNa prayogasthaLe vizva pratyayanA nimitte je dIrgha Adeza thavAnI Apatti Ave che tene TALI zakAya che. te A pramANe - dhu pratyayo be prakAranA che; eka zi pratyaya je napuMsakaliMga nAmone lAge che ane bIjA si-ga-na-mapratyayo je puMliMga ane strIliMga nAmone lAge che. temAM A sUtrathI thatI dIrghavidhimAM prathama niyama mujaba ghu zi ane zeSa si pratyayo sivAyanA te bannene tulya jAtIya (sajAtIya) anya yu pratyayono ja nimitta rUpe niSedha thAya che, anya pratyayono nahIM. paraMtu napuMsakaliMga nAmone lAgatA pu pratyayone sajAtIya anya koI put pratyayo che nahIM. tethI A sUtramAM yuzipratyayane laIne tene sajAtIya anya yupratyayano nimittarUpe niSedha karanAra prathama niyama nirarthaka bane che. tethI nirarthaka thato A niyama pote caritArtha thavA mATe zi pratyaya sivAyanA tene sajAtIya
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana anya yu pratyayono A sUtramAM nimitta rUpe niSedha na karI zakatA zi pratyaya sivAyanA anya saghaLAya pratyayono nimitta rUpe niSedha karI de che. tethI A sUtrathI pha aMtavALA nAmonA ane in vigerenA svarano ghu fza ane zeSa prityayo sivAyanA koipaNa pratyayo paramAM vartatA dIrdha Adezano niSedha thavAthI vRahaLiprayogasthaLe ma padarahita 'mahezvamasya0 4..207' sUtrathI vizva pratyayanA nimitte vRtraha gata dannA svarano dIrgha Adezana thai zake ane A sUtrano abhISTa artha paNa prApta thai jAya. mATe A sUtramAM yogavibhAga karavAnI jarUra nathI. 'pA.su.6.4.12-13" nA mahAbhASya paranI pradIpa' TIkAmAM kaiyaTa" paNa A ja vAta jaNAve che. (pR. vAsamAM krisTa" nI paMktio darzAvI che. paNa teno artha upara pramANe ja hovAthI pharI nathI lakhyo.) zaMkA - bhale, tame amArA kahyA mujabano artha vagara yogavibhAge sArI rIte saMgata karI Apyo. paNa have e vAta karo ke A sUtramAM prathama prakAranA niyamanuM grahaNa karavAthI manapazvamastha0 4..207' sUtrastha mahaM pada to nirarthaka ja bane che ne? samAdhAna - nA, e nirarthaka nathI banatuM paNa "nivAra savAzA'nyAyanuM te anuvAdaka hovAthI saphaLa che. te A rIte - A sUtramAM prathama prakArano niyama karyA bAda 'mahavzvamastha0 4..07' sUtrastha gahana pada nirarthaka banatuM hatuM mATe ATalI lAMbI carcA cAlI. temAM chellA javAbamAM napuMsakaliMga nAmane lAgatA zi pratyayane sajAtIya bIjo koi yupratyaya na hovAthI prathama niyama acaritArtha (niravakAza) banyo. mATe teNe potAnI caritArthatA mATe "niravazAzaM savAra' nyAyano sahAro laI zi ane zeSa si sivAyanA saghaLA pratyayono dIrghavidhinA nimitta rUpe niSedha karI dIdho ane vagara yogavibhAge A sUtrano artha saMgata thaI gayo. Ama 'mahaFzvamastha0 4..207' sUtrastha kada padanA kAraNe A carcA cAlI ane niravavA sAvakrAnti nyAyano ahIM anuvAda (punaH kathana) thayo. mATe nyAyanA anuvAdaka rUpe madanapada saphaLa che. (a) no (b) na: (e) nim daNDin + au daNDin + jas zas daNDin + am jo ja 22.72 - daNDinar parA 2.rU.52' nuM ! daNDinaH = rahino = dinA. = vinA pRtrahI thI laIne marthanam sudhInA prayogonI sAdhanikA yathAyogya rIte Dino vigere prayogo pramANe karI levI. mAtra eTaluM vizeSa ke sAdhanika vakhate vRtro vigere prayogasthaLe jo gRhat zabda kokanI saMjJAmAM hoya (A) A nyAyano anuvAda meM mArI matithI darzAvyo che. an padane bIjA koI nyAyanA anuvAdaka rUpe darzAvI bu. nyAsanI paMkitano artha saMgata karI zakAto hoya to vidvAnajano prayatna kare.
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.87 369 to 'pUrvapavasthAnlR0 2.rU.64' sUtrathI 6 no Adeza karavo ane jo te saMjJAmAM na hoya to 'vajra0 2.3.76' sUtrathI r no d Adeza karavo ane pUSALo, aryamaLo vigere sthaLe 'dhRvarSA 2.rU.6rU' sUtrathI g no [ Adeza karavo. A sUtramAM thayelA prathama niyama mujaba ghuT evA zi ane zeSa si pratyayo ja paramAM vartatA rUr aMtavALA nAmonA ane haiM vigerenA svarano dIrgha Adeza thAya che. tethI vaeNnDino vigere prayogasthaLe o-nak vigere pratyayo hovAthI A sUtrathI vDi vigerenA svarano dIrgha Adeza na thayo. (4) A sUtrathI zeSa (saMbodhana ekavacana sivAyano) ja si pratyaya paramAM vartatA phan aMtavALA nAmonA ane haeNn vigerenA svarano dIrgha Adeza thAya evuM kema ? (a) chelR vDi! daNDin + si hin * 'vIryavAn 2.4.4' - OM 'nAmanse 2.2.12' - hin! (b) a vRtrana! (c) vRtrahan + si vRtrahan . vRtraha! te pUrvan! (d) ae arthaman! pUSan + si aryaman + aryaman de aryama! pUSan de pUSa! A sarvasthaLe paramAM saMbodhana ekavacanano si pratyaya che. mATe A sUtrathI rUr aMtavALA vinDa ane vRnnahan gata haeNn vigerenA svarano dIrgha Adeza na thayo. (5) zaMkA H- A sUtramAM thayelA niyama mujaba yu tti ane zeSa si pratyayo sivAyanA pratyayo paramAM vartatA ha no svara dIrdha na thavo joie. to tttIhAno vigere sthaLe 'ni vIrthaH 1.4.85' sUtrathI kSan no svara dIrgha kema thayo? samAdhAna :- qhIdan zabda qhid dhAtune 'zvana-mArizvan. (3LA0 602)' sUtrathI ar pratyaya lAgI nipAtanathI(A) siddha thayo che. temAM pti dhAtuno haiM ane an pratyaya maLIne n niSpanna thayo che. mATe qhIdan gata qhid dhAtu ane an pratyaya banne arthavAn hovA chatAM te bannenA aMzano meLa pADI niSpanna thayelA hU~ no koi artha na thato hovAthI te anarthaka che. jyAre sUtramAM darzAvelo hana to hanavya hiMsA-Latyo: (T.2, 2200)' Ama hiMsA ane gatyarthaka dhAtu hovAthI te arthavAna che. mATe 'arthavALuM nAnarthasva' nyAyathI sUtramAM arthavAn han nuM grahaNa saMbhavatuM hoya to anarthaka haiMn nuM grahaNa na karAya. tethI A sUtramAM qhauddan gata anarthaka n nuM grahaNa na thatuM hovAthI A sUtrokta niyama paNa tene lAgu na paDe. mATe ae vigere pratyayo paramAM vartatA qhIdan gata hannA svarano 'ni vIrthaH 1.4.85'sUtrathI dIrgha Adeza thai zake che. (A) nipAtanathI qhIhan zabdagata qhi dhAtuno svara dIrgha thAya che.
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (6) zaMkA H- A sUtramAM 'phan' Ama pratyayaparaka pada darzAvyuM che. paNa 'na vattA prakRtiprayo vyA nApi pratyayaH 'nyAyAnusAre kevaLa rU pratyayano prayoga zakya na hovAthI A sUtrathI thatI dIrgha vidhyarthe rUpratyayAnta hin vigere nAmonuM grahaNa karyuM che. paNa temAM 'pratyayaprajJane casmAt sa vihitastavAlestavantasya = prahAM mati (sIveva rR. patti. rR. 21)(A) 'nyAyAnusAre pratyaya jene lAgyo hoya tevA vDi vigere nAmonuM ja A sUtrathI thatI dIrgha vidhyarthe grahaNa thai zake che. bahuNDi vigere nAmonuM nahIM. to zipratyaya paramAM vartatA vaghuvanDin zabdanA rU svarano A sUtrathI dIrgha Adeza karI tame vattuNDIni prayoga nahIM karo ne ? 370 samAdhAna :- jarUra karazuM. kemake 'pratyayaprajJane yasmAt 10'nyAya to je sUtramAM mAtra pratyayanuM ja grahaNa karI koi kAryanuM vidhAna karyuM hoya tyAM lAge che. A sUtramAM dIrgha AdezanuM vidhAna mAtra rU pratyayane laine nathI karyuM. paNa sAthe haeNn, pUn vigere zabdone laine karyuM che. mATe A sUtramAM 'pratyayapraznane yasmAt sa0' nyAya na lAgI zakavAthI zi pratyaya paramAM vartatA vahuvanDin no rU svara A sUtrathI dIrgha thai zakatA vartuNDIni prayoga thai zakaze. jo ahIM 'pratyayagraho vasmAt sa.' nyAya lAge to bIjI eka Apatti e Ave ke A sUtramAM phan pratyayanuM grahaNa karyuM hovAthI dIrgha vidhyarthe rU pratyayAnta ja nAmanuM grahaNa thai zake, smin pratyayAnta vAzmina vigere zabdonuM nahIM. tethI A sUtrathI dIrgha Adeza thayo hoya evA vAnskI vigere prayogo siddha na thai zake. zaMkA H- A sUtramAM 'pratyayaprajJo yasmAt sa0' nyAya na lAge to paNa --in zabdasthaLe smin pratyayagata phar aMza anarthaka hovAthI ane blin zabdastha matvarthIya rUn pratyaya sArthaka (arthavAna) hovAthI 'arthavandrane nAnarthastha'nyAyAnusAre A sUtramAM dIrghavidhyarthe anarthaka r aMza sahitanA mi pratyayAnta vAmi vigere zabdonuM grahaNa nathI ja thavAnuM. to bhalene 'pratyayagrahane yasmAt sa.' nyAyathI ja vAmI vigere prayogono niSedha thai jato? zuM vAMdho che ? r samAdhAna :- nA, 'pratyayaprataLe casmAt sa' nyAya to jyAM kevaLa pratyayane laine kAryanuM vidhAna karyuM hoya tyAM ja lAge. A sUtramAM te na ja lAgI zake ane 'arthavatpraddo nAnarthasva' nyAyanA apavAdabhUta amArI pAse (A) je sUtramAM pratyayanuM grahaNa karyuM hoya tyAM te pratyaya jenAthI vihita hoya te prakRti AdimAM hoya ane te pratyaya aMtamAM hoya tenuM ja grahaNa thAya che. arthAt pratyaya je prakRtine lAgyo hoya te ja prakRti jenI AdimAM hoya tevA ja pratyayAnta nAmanuM grahaNa thAya che. A sUtramAM rU pratyayanuM grahaNa karyuM che, to pratyayavidhAyaka sUtrathI phan pratyaya va' zabdane lAge che, vartuvantu zabdane nahIM. vadhu pada to phat pratyayAnta vDi zabdanI niSpatti thayA pachI bahuvrIhiAmAsa thavAnA kAraNe joDAya che. Ama r pratyaya vakhta zabdane lAgato hovAthI A sUtrathI thatI dIrgha vidhyarthe blDa zabda jenI AdimAM che tevA rUr pratyayAnta ja arthAt nDinnAmanuM ja grahaNa thaze, vahunDin nAmanuM nahIM.
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.88 371 'aninasmangrahaNAnyarthavatA cAnarthakena ca tadantavidhi prayojayanti'nyAya DovAthI yA sUtrathI thatI hIvidhimA ame anarthaka rUd aMza sahitanA bhi pratyayAntavAmi vigere zabdonuM grahaNa karI zakavAthI vANI vigere prayogo siddha 56 54ze. 'aninasman 'nyAya bhaecha sUtramA an-in-as man pratyayana aDathu khoya te sUtranI pravRtti arthavAn mane anartha manne 42nA an-in-as-man saMtavANA nAmasthaNe thAya che.' 7ve vAmi vigere zabdonuM A sUtrathI thatI dIrgha vidhyarthe grahaNa zakya banatA A sUtramAM darzAvelo niyama paNa temane sAguM5ze. tethI ghuTa zi bhane zeSa si pratyaya sivAyanA pratyayo 52mA vrtt| 'ni dIrghaH 1.4.85' sUtrathA vAgmin nA i sva2no hI mAheza na tha6 zavAthI vAgminau, vAgminaH vigaire prayogo siddha thaze. (7) 1.nyAsanI 'tadantavidhimiti-nanu 'aninasman0' ityatrAtoranirdezAt...' paMtanuM vi12|| sakhI nayI yu. ma mAga abhvAde0 1.4.90' sUtranA.nyAsanI paMDitanA viva21mA te pahA vyio che / / 87 / / apaH / / 1.4.88 / / bR.va.-apa: svarasya zeSe ghuTi pare dIrgho bhvti| ApaH, zobhanA Apo yatra-svApa, svApam, svApo, svaapH| 'bahvapAH' ityatra tu samAsAntena vyavadhAnAnna bhvti| ghuTItyeva ? apa: pshy| zeSa ityeva ? he svp!||8|| sUtrArtha - zeSa chuTuM pratyayo paramAM vartatA zabdano svara dIrdha thAya che. vi12|21 :- (1) eid - (i) Apa: - * 'ApaH kvip hrasvazca (uNA0 931)' - Ap (dhAtu) + vip = ap + jas, * 'apa: 1.4.88' - Ap + jas = Apas, * 'so ruH 2.1.72' - Apar, * 'ra: padAnte0 1.3.53' - aapH| apa zahanA prayogo mahuvayanamA / thAya cha, bhATe sahI mAtra mabupayananu jas pratyayAnta ApaH dRSTAMta darzAvyuM che. (ii) (A)svApa (iii) svApam (iv) svApau svap + si svap + am svap + au * 'apaH 1.4.18' svAp + si svAp + am svApa + au * 'dIrghaGyAb0 1.4.45' - svAp = svaap| = svaapm| = svaapau| (A) zobhanA Apo yasya yatra vA sa = svap
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 (v) svApa: * 'raH padAnte0 1.3.53' zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana * svap + jas, * 'apa: 1.4.88 ' svAp + jas, so ruH 2.1.72 'svApar svApaH / (2) (a) bahvapA: - bahvap + at = bahvapa + jas, 'samAnAnAM tena0 1.2.1' 'raH padAnte0 1.3.53 'bahvapAH / * 'ekArthaM cAne0 3.1.22 'bahvyaH ApaH yeSu te = bahvap, 'RkpU: 0 7.3.76 ' bahvapAs, 'so ruH 2.1.72'bahvapAr kharDI bahvapa + jas avasthAbhAM ghuT jas pratyaya jane bahvap gata apM vayye at samAsAntanuM vyavadhAna che. bhATe jA sUtradhI ap no svara hIrdha na thayo. bahvap ne 'pUjAsvate0 7.3.72' sUtrathI samAsAntano pratiSedha nathI dhayo bhATe 'RkpU:0 7.3.76' sUtradhI at samAsAnta thayo che. (3) ghuT pratyayo na paramAM vartatA yA sUtrathI ap no svara hIrdha thAya jevuM prebha ? (a) he svap! * 'dIrghaGyAb0 1.4.45' (a) apaH pazya * ap + zas = apas, 'so ruH 2.1.72' apar, 'raH padAnte0 1.3.53 ' - apaH pazya / * ahIM zat pratyaya ghuT saMjJaka nathI mATe A sUtrathI ap no svara dIrgha na thayo. (4) A sUtradhI zeSa (saMjodhana bhe'vayananA si pratyaya sivAyanA ) 6 ghuT pratyayo paramAM vartatA ap no svara dIrgha thAya evuM kema ? - (3) * 'ekArthaM cAne0 3.1.22 zobhanA Apo yasya sa = svap + si (saM.), he svap ! / ahIM svar gata maC zabdanI paramAM saMbodhana ekavacanano si pratyaya che, mATe ap no svara dIrgha na thayo / 88 / / ni vA / / 1.4.89 / / bR.vR.-apaH svarasya nAgame sati ghuTi pare vA dIrgho bhavati / svAmpi, svampi ; atyAmpi, atyampi ; samAsAntavidheranityatvAt bahvAmpi, bahvapi / / 89 / /
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.84 393 sUtrArtha - dhu pratyayo paramAM vartatA - Agama thatA zabdano svara vikalpa dIrgha thAya che. vivaraNa - (1) zaMkA - sUtrokata ni' padasthaLe viSayasaptamI che, to tame bravRttimAM nAme sata' paMkti darzAvI tyAM satisaptamI kema darzAvo cho? samAdhAna - paNa tyAM viSayasaptamI che AvuM tame zenA AdhAre kaho cho? zaMkA - A sUtramAM darzAvelA prayogasthaLe Agama 'dhuTAM prANa 2.4.66' sUtrathI karavAno che. dhurAM prA.4.66 sUtrathI Agama napuMsakamAM thAya che. have napuMsaka kyAre paNa padArtha hoya. paraMtu A zabdAnuzAsana (vyAkaraNa) hovAthI ahIM padArthane kArya karavAnuM nathI hotuM paNa zabdane kArya karavAnuM hoya che. mATe ahIM napuMsakapadArthanA vAcaka zabdane dhuTAM prANa 2.4.66' sUtrathI Agama thaze. have vivakSita zabda napuMsakapadArthano vAcaka che ke nahIM? te vAta prayogane joI anumAna karI jANavAnI hoya che. kemake haMmezA bhASA pUrve hoya che ane tyArabAda pAchaLathI bhASAgata prayogone joI vyAkaraNa-liMgAnuzAsanAdimAM zabdano tattaliMgaka rUpe nizcaya thato hoya che. mATe ahIM anumAnathI gamya napuMsakapadArthanA vAcaka zabdane dhuTAM pro 2.4.66' sUtrathI - Agama karavAno hovAthI bahuprayAsozrita te bahiraMga kArya kahevAya. jyAre A sUtrathI thatA dIrgha AdezanuM A sUtramAM pUrvasUtrathI zabdanI anuvRtti lai sUtramAM sAkSAt arthAt pratyakSapaNe(A) zabdano uccAra karI vidhAna karyuM hovAthI alpaprayAsAzrita te aMtaraMga kArya kahevAya. to 'sattara vadara 'nyAyAnusAre bahiraMga nuM Agama thatA pUrve ja A sUtrathI ga zabdanA svaranuM dIrgha AdezAtmaka baLavAna aMtaraMga kArya thavAnI prApti vartatA tamAruM satisaptamI mujabanuM na Agama thatA | zabdanA svaranA dIrdha AdezanuM vidhAna ayogya Thare che. jyAre sUtrota 'ni' padasthaLe jo viSayasaptamI gaNavAmAM Ave to bhalene pUrvenuM Agamana thAya chatAM paNa A zabdanA svarano dIrdha Adeza thavAnI avasthAmAM Agamano viSaya hovAthI viSayasaptamI mujabanuM amAruM AgamanA viSayamAM maF zabdanA svaranA dIrdhaAdezanuM vidhAna yogya kare che. mATe ame 'sUtrokata vi' padasthaLe viSayasaptamI che ema kahIe chIe. samAdhAna - A sUtramAM 'ni' pada mUkyuM che tethI ja pUrve aMtaraMga sat zabdano svara dIrghanahIM thAya paNa bahiraMga - Agama pUrve thaze. Azaya e che ke jo A sUtramAM gattara dira 'nyAyAnusAre pUrve Agama na thatA zabdano svara dIrgha thAya to te arthe yAtiM tabAdhitameva'nyAyAnusAre aMtaraMga zabdanA svaranA dIrgha Adeza dvArA bAdhita bahiraMga nuM Agama bAdhita ja gaNAtA pachI pAchaLathI chuTAM prANa 2.4.66 sUtrathI - Agama na thaI zake. mATe - Agamana thavAno hovAthI sUtramAM ni' padanuM grahaNa nirarthaka Thare. chatAM paNa sUtrakArazrIe sUtramAM - AgamanA sUcaka 'ni' padanuM grahaNa karyuM che. tethI jaNAya che ke pUrve aMtaraMga gam (A) sAkSAt (pratyakSapaNe jaNAtuM) kArya aMtaraMga kahevAya ane anya kArya bahiraMga kahevAya.
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zabdanA svarano A sUtrathI dIrgha Adeza nahIM thAya paNa bahiraMga - Agama pUrve thaze. mATe ame Agama thatA mam shn| svaranA hI mAhezana vidhAna 42tI 'nAgame sati' sAmane .vRttimA satisaptamI hAvI cha te yukta cha. (2) eid - (i) svAmpi - * 'ekArthaM cAne0 3.1.22' - zobhanA Apo yeSu tAni = svap + jas / zas, * 'pUjAsvate0 7.3.72' - svap ne samAsAntano pratiSedha, * 'napuMsakasya ziH 1.4.55' - svap + zi, * 'dhuTAM prAk 1.4.66' - svanp + zi, * 'ni vA 1.4.89' - svAnp + zi, * 'mnAM dhuDvarga0 1.3.39' - svAmp + zi = svaampi| (ii) svampi - * svap + jas zas, * 'pUjAsvate0 7.3.72' - svap ne samAsAntano pratiSedha, * 'napuMsakasya ziH 1.4.55' - svap + zi, * 'dhuTAM prAk 1.4.66' - svany + zi, * 'mnAM dhuDvarga0 1.3.39' - svamm + zi = svmpi| ___ ApaH atikrAntAni = atyap zahanA atyAmpi, atyampi prayogInI sApani / svAmpi, svampi prabhAge 42vI. (3) baDhyaH ApaH yeSu tAni = bahvap zahane 'pUjAsvateH 7.3.72' sUtradhI samAsAntano pratiSedha na yatA 'RkpU:0 7.3.76' sUtrathI at samAsAnta prApta cha. paraMtu 'samAsAntA''gama-saMjJA-jJApaka-gaNananirdiSTAnyanityAni'nyAyAnusAra bahvapa zahane manitya at samAsAntanI prApti nathItatI. tathA vyavadhAya at samAsAnta na yatA bahvap zahanA bahvAmpi, bahvampi prayogo svAmpi, svampi prayoga prabhAge sAdhani / 42vAyI niSpanna yaze / / 89 / / abhvAderatvasaH sau / / 1.4.90 / / bR.va.-atvantasyAsantasya ca bhvAdivarjitasya saMbandhinaH svarasya zeSe sau pare dIrgho bhvti| atu-bhavAn, kRtavAn, gomAn, yavamAn, etAvAn ; as-apsarAH, aGgirAH, candramAH, sthUlazirAH, sumnaaH| abhvAderiti kim? piNDaM grasate-piNDagraH, carma vste-crmvH| * arthavadgrahaNe nAnarthakasya * ityeva siddhe abhvAderiti vacanam * aninasmangrahaNAnyarthavatA cAnarthakena ca tadantavidhi prayojayanti * iti nyAyajJApanArtham, tenAtrApi bhavati-kharaNAH, khuraNAH / adhAtorityakRtvA'bhvAderiti karaNaM bhvAdInAmeva varjanArtham, teneha bhavati-gomantamicchati kyan kvip gomAn, evm-sthuulshiraaH| zeSa ityeva? he bhavan!, he sumnH!| 'atu' iti uditakaraNAdRdito na bhavati-pacan, jaran / / 10 / /
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.20 sUtrArtha - 375 zeSa (saMbodhana ekavacana sivAyano) si pratyaya paramAM vartatA (vivAcinta) pU vigere dhAtvAtmaka(A) zabdone choDIne natu ane mar aMtavALA zabdono svara dIrdha thAya che. sUtrasamAsa :- 1 pUmahaMH yasya sa: = : (va)vAHi = svaH (na. ta.) tasya = svAlA. atuza man caitayo: samAhAra: = avas (sA..) tasya = avasa: | vivaraNa:- (1) sUtrokata atu-ga e zabdo nathI, paNa zabdanA avayava che. mATe te avayavo zabdAtmaka samudAyanA vizeSaNa banavAthI 'vizeSamanta: 7.4.223' paribhASAthI A sUtramAM atu- aMtavALA zabdone laIne dIghadezanuM vidhAna karyuM che. (2) mA aMtavALA nAmonA daSTAMta - i) mavAn - kArDavA (3VT. 886)' +3vatuM, 'hityara0 2.2.224' + va = mavat + fe, "RtiH 2.4.70' ne bava + fe, & ' rSi0 2.4.41' bavat, * paca 2.2.82' mavana, "svA 2.4.10' mavAnA "-1..74' thI niSpanna karoti ma = kRtavat nAmanA vRtavAna prayoganI ; "tarasyA7.2.2 thI niSpanna java: ni jhaca = roma, vA: santi = yavamat zabdonA kramaza: momAn ane thavAnuM prayogonI , ane 'Ata: 7.2.246' thI niSpanna taMtramANama0 = tat + DAvatu = tAvat zabdanA tAvA prayoganI sAdhanikA mavAnuM prayoga pramANe karavI. zaMkA- upara sAdhanikAmAM nava avasthAmAM A sUtramAM nimitta rUpe apekSAto ri pratyaya paramAM nathI. to tyAre A sUtrathI bhavatu no svara dIrgha kema karo cho? samAdhAnaH- "sthAnIvA0 7.4.202' paribhASAthI sthAnivadbhAvane pAmelo si pratyaya bhavana avasthAmAM paramAM che ja. mATe ame te avasthAmAM Avatu no svara dIrgha karIe chIe. zaMkA - pavana avasthAmAM sthAnivadbhAvane pAmelA ja pratyaya ane bhavatu nA svaranI vacce - AgamanuM vyavadhAna che. to A sUtrathI paraMtu nA svarano dIrgha Adeza zI rIte karo cho? samAdhAna - "gAmaDanuyA' nyAyathI A sUtraprApta dIrgha AdezAtmaka kAryamAM - Agama upaghAtaka (vyavadhAyaka) na bane. mATe ame pavana avasthAmAM mavatu nA svarano dIrgha Adeza karI zakIe chIe. (A) "vizvanA ghAtutva notti zad 4 pratipattei' nyAyAnusAre ahIM dhAtvAtmaka zabdo kahyAM che.
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 (3) as aMtavANA nAbhonA dRSTAMta : (i) apsarAH * 'ekArthaM0 3.1.22' * 'abhvAde0 1.4.90 ' ->> * 'dIrghaGyAb0 1.4.45' - * 'so ruH 2.1.72' * 'ra: padAnte0 1.3.53' - - apsaras + apsarAs + si apsarAs apsarAr apsarAH / * 'kvip 5.1.148' -> * 'dIrghaGyAb0 1.4.45' - * 'so ruH 2.1.72' -> * 'raH padAnte0 1.3.53' -> (ii) aGgirAH (a) piNDagra: aGgiras + si aGgirAs + si aGgirAs aGgirAr anggiraaH| -> piNDaM grasate iti kvip piNDagras + kvip + si piNDagras piNDagrar piNDagraH / candramAH jane zobhanaM mano yasya sa = sumanAH prayogonI saadhni| bhazaH apsarAH jane sthUlazirAH prayogo pramANe samajavI. = zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane (iii) sthUlazirAH uNAdigaNanA sUtro lagADI asarar vigere zabdonI karelI niSpatti bu.nyAsamAM jovI. (4) kvip vigere pratyayAnta bhU vigere dhAtvAtbha zabhone choDIne / atu-as saMtavANA nAbhonA svarano A sUtrathI dIrgha Adeza thAya evuM kema ? sthUlaM ziraH yasya sa = sthUlaziras + (b) carmava: sthUlazirAs + sthUlazirA sthUlazirAr sthUlazirAH / carmavaste iti kvip carmavas + kvip + si carmavas carmavar carmavaH / =
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.20 377 ahIM vivar pratyayAnta vi'pras ane dharmavat zabdo ar aMtavALA hovA chatAM teo 'vizvavantA dhAtutva nonti'nyAyAnusAre dhAtvAtmaka zabdo hovAthI tti pratyaya paramAM vartatA A sUtrathI temanA svarano dIrgha Adeza na thayo. : (5) zaMkA piNDapras ane dharmavat zabdasthaLe kramazaH pras ane vas dhAtu sArthaka che, paraMtu temanA ekadezabhUta^) as aMza anarthaka che. jyAre alsaram vigere zabdomAM 'Apo'pA0 (30 1664)'vigere sUtrothI s pratyaya lAgyo hovAthI tyAM as sArthaka (arthavAna) che. to 'arthavatprange nAnarthaAE' nyAyathI A sUtrokata as pada dvArA sArthaka as aMtavALA alsaram vigere zabdonuM ja dIrghavidhyarthe grahaNa thai zake, anarthaka as aMtavALA piNDapras ane dharmavat vigere zabdonuM nahIM. Ama anarthaka as aMtavALA vijhDapras ane dharmavas vigere dhAtvAtmaka zabdo ApameLe ja A sUtraprApta dIrghavidhimAMthI bAkAta thai jAya che. to zA mATe temane varjavA sUtramAM ambAveH pada mUkavuM paDe ? samAdhAna :- tamArI vAta sAcI che. paraMtu sUtramAM 'amvAreH' padanuM upAdAna 'arthavatpraddaLe' nyAyanA apavAdabhUta 'aninasmanpraddaLAnyarthavatA vAnarthana H tannavidhi prayogavatti' nyAyanA zApana mATe che. A nyAya ema jaNAve che ke 'jo sUtramAM an-nphan-as ke ma pratyayanuM grahaNa karyuM hoya to te sUtranI pravRtti arthavAn ane anarthaka banne prakAranA an-han-sa man aMtavALA nAmasthaLe thAya che.' have jo A sUtramAM 'amvAreH ' pada na hoya to 'aninamaeNn'nyAyAnusAre A sUtrota as pada dvArA dIrgha AdezArthe anarthaka abh aMtavALA vinDapras ane dharmavat vigere nAmonuM paNa grahaNa thavAnI Apatti Ave. temanA niSedhArthe sUtramAM 'ampAve ' pada jarUrI che. = A sUtrastha 'aAve:' pada dvArA 'aninama'nyAya jJApita thayo tethI anarthaka s aMtavALA harAH ane ghurAH prayogasthaLe A sUtrathI svarano dIrgha Adeza thai zakyo. Azaya e che ke hAsya rUva nAsiA yasya sa : varanAsiA ane ghuravAsiA yasya sa = ghuranAsiA avasthAmAM 'hara-jIrAnuM 7.rU.60' sUtrathI nAsiga zabdano nas Adeza thavAthI ane 'pUrvapadrasthAnlR0 2.rU.64' sUtrathI r no kh Adeza thavAthI haraLas ane vuras zabdo niSpanna thAya che. have ahIM nas nA aMzabhUta ak anarthaka che, tethI 'arthavatpraddaLe ' nyAyAnusAre A sUtradhI si pratyaya paramAM vartatA anarthaka as aMtavALA gharaLas ane ghuraLas nA svarano dIrgha Adeza prApta nathI. paraMtu sUtrastha 'ambAve:' pada dvArA 'arthavatprane0'nyAyanA apavAdabhUta 'aninamnan.'nyAya jJApita thayo tethI anarthaka as aMtavALA gharaLas ane vuram zabdonuM A sUtrastha as pada dvArA dIrghavidhyarthe grahaNa thai zake che. (A) haMmezA prakRti ke pratyayAtmaka samudAya ardhavAn hoya ane teno ekadeza anarthaka hoya. samuddAyo carcavAn tasyevezo'nartha:' (nyA. samu. 1, pR. rUpa, paM. 6)
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana mATe A sUtrathI 32T: ane puraST: prayogasthaLe svarano dIrdha Adeza thai zake che. ahIMA vAta dhyAnamAM rAkhavI ke urI ane puras zabdo vizva pratyayAnta dhAtvAtmaka zabdo nathI, mATe temano 'gappAve 'pada dvArA A sUtranI pravRttimAMthI niSedha na thai zake. banne prayogonI sAdhanikA masarI: prayoga pramANe karavI ane bahuvrIhisamAsa 'umuvata: rU..23' sUtrathI karavo. zaMkA - nina9'nyAyamAM gata pratyayano nirdeza nathI karyo. tethI mA aMzamAM abAdhita avasthA.' nyAyAnusAra A sUtramAM dIrgha vidhyarthe arthavAnuM mA aMtavALA kiya vigere zabdonuM ja grahaNa thai zake paraMtu anarthaka ma0 aMzavALA goma vigere zabdonuM nahIM. to zA mATe mAna prayogasthaLe A sUtrathI svarano dIrgha Adeza karo cho ? mit zabdamAM jo ne lAgelo mata pratyaya arthavAnuM che, paNa tenA ekadezabhUta natu aMza anardhaka che. jyAre cit zabdasthaLe 'rUdra-DimoDatuM. 7.2.248' sUtrathI vim ne atu pratyaya lAgavAthI ane vuiM no vid Adeza thavAthI cit zabda banyo che, tethI tyAM mA pratyaya arthavAnuM che. samAdhAna - mA vigere pratyayomAM je 3anubaMdha darzAvyo che te je sUtramAM mA pratyayanuM grahaNa karyuM hoya te sUtranI pravRtti arthavAnuM ane anarthaka banne prakAranA mata aMtavALA nAmasthaLe thaI zake che A vAtanuM jJApana karavA mATe che. jo A vAtanuM jJApana na karavuM hota ane Rvita: 2.4.70' sUtrathI Agama thai zake te mATe mata pratyayamAM 3 anubaMdha darzAvavAno hota to mA vigere pratyayomAM 3 anubaMdha na darzAvatA zatru pratyayanI jema 28 anubaMdha ja darzAvyo hota. kemake 'savita: 2.4.70' sUtrathI 2 ivALA nAmone paNa Agama prApta che. to prastutamAM uparokta jJApita vAta dvArA punaH 'arthavane 'nyAyano bAdha thavAthI A sUtramAM dIrghavidhyarthe matuM pratyayagata anarthaka mata aMtavALA jamat zabdanuM grahaNa thaI zake che. mATe ame jamI prayogasthaLe A sUtrathI svarano dIrgha Adeza karyo che. zaMkA - bhale tame malupratyayAta mazabdasthaLe A sUtrathI svarano dIrgha Adeza karo, chatAM 'tanuvanyavaproDatanuvanyasya pradai 'nyAyathI 'yattatavo 7..246' sUtrathI lAgelA DAvatu pratyayAttatAvat zabdasthaLe ane jI-vartuLa 1.7.274' sUtrathI lAgelA vatRpratyayAnta tavat zabdasthaLe A sUtrathI svarano dIrgha Adeza na thavo joIe. kemake "tanuvanya (A) ' nyAya ema kahe che ke "sUtramAM te (vivakSita koka) anubaMdha sahitanA pratyayAdinuM grahaNa karAtA te sUtramAM te vivakSita anubaMdha uparAMta anya anubaMdha sahitanA pratyayAdinuM (A) tanu samAranI vyutpatti saNavADanuvanyo ya Amava kAra pUrvakanI che. mATe tanujanya tarIke vivakSita te ja anubaMdha pUrvakanA pratyayAdinuM grahaNa thai zake che. vivakSita te anubaMdha uparAMta te sivAyanA anubaMdha pUrvakanA pratyayAdi vivakSita te ja anubaMdhavALA na vartatA adhika anubaMdhavALA hovAthI teo gatanuvanya kahevAya che.
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.10 379 grahaNa nathI thatuM.' prastutamAM A sUtramAM 3 anubaMdha sahitanA aA pratyayAtta nAmonuM dIrghavidhyarthe grahaNa karyuM che. to mag pratyayagata 3 anubaMdhathI jJApita vAtAnusAra A sUtramAM 3 anubaMdha ane te sivAyanA kamazaH Tu ane anubaMdha sahitanA DAvatu ane vadhu pratyayAnta anukrame prastAva ane kRtavat zabdonuM dIrghavidhyarthe grahaNa na thaI zake. samAdhAna - tamArI vAta barAbara nathI. kemake anubaMdha ane anubaMdhavALA vacce AnaMtartha saMbaMdha hoya che. arthAt anubaMdha jene anaMtara (avyavahita) pUrvamAM ke paramAM hoya tenA saMbaMdhI te gaNAya che. prastutamAM ane anubaMdha kramazaH mAvA (DAvatu) ane tavA (vA) pratyayanI anaMtaramAM che, mAvatu ane tavA pratyayagata mata aMzanI anaMtaramAM nahIM. mATe ane anubaMdha kramazaH kAvatu ane tavA pratyaya saMbaMdhI gaNAya, temanA mata aMza saMbaMdhI nahIM. have AgalA samAdhAnamAM darzAvelI mA vigere pratyayagata 3 anubaMdhathI jJApita vAtAnusAre A sUtramAM dIrghavidhyarthe jema tavanya arthAt 3 anubaMdhavALA mA pratyayanuM grahaNa thAya che tema mA, DAvatu, tvatu vigere pratyayagata anarthaka matanuM paNa grahaNa thai zake che. to ahIM natu, DAvatu, jIvatu vigere pratyayagata anarthaka mA nA grahaNanI vAta che, paraMtu anarthaka mA aMtavALA mag, DIvatu, tvA vigere pratyayanA grahaNanI vAta nathI ane sarvatra anarthaka ma0 aMza to tanuvanya arthAt 3 anubaMdhavALo ja che. jo prastutamAM anarthaka mata aMtavALA mA, DIvA, vadhu vigere pratyayanA grahaNanI vAta hota to "tanuvazvagraha 'nyAyAnusAre A sUtramAM tanuvA eTale 3 anubaMdha sahitanA atu pratyayanA grahaNanA avasare anukanya arthAt 3 ane te sivAyanA ane anubaMdhavALA kamazaH phAvatu ane vadhu pratyayanA grahaNano niSedha thAta. paraMtu ahIM to DAvatu ane vadhu pratyayagata anarthaka aMzanA grahaNanI vAta che ane ane anubaMdha anarthaka mata aMza saMbaMdhI nathI e vAta hamaNA ja ApaNe AgaLa joI gayA. tethI tanunyava eTale 3 anubaMdhavALA anarthaka mA aMzano "tanuvanyaprA.' nyAyAnusAre A sUtramAM dIrghavidhyarthe grahaNano niSedha na thaI zake. mATe A sUtrathI DAvatu ane vadhu pratyayagata anarthaka atu aMtavALA patAvat ane kRtavat zabdonA svarano dIrgha Adeza thaI zake che. uparokta samAdhAna anubaMdhanA anekAntapaNe (anavayavapakSe) darzAvyuM che. have graMthakArazrI' athavA'kahIne anubaMdhanA ekAntapakSe (avayavapakSe) samAdhAna darzAve che. A banne pakSonI zuM mAnyatA che ? te A samAdhAna pUrNa karI pachI TUMkamAM jANIe. anubaMdhanA ekAntapaNe anubaMdha potAnA avayavIno avayava gaNAya. to DAvatu ane vadhu pratyayagata ane anubaMdhamAM avayavIkramazaH mAvA ane tavA pratyayo che paNa temanA aMzabhUta atu nathI. mATe ane avayavo kramaza: potAnA avayavI bhAvatu ane tAnA anubaMdha gaNAya, mA aMzanA nahIM. prastutamAM ApaNe mA vigere pratyayagata anubaMdhathI jJApita vAtAnusAre A sUtramAM dIrghavidhyarthe mA pratyAyanI jema mag, DAvatu, vadhu vigere pratyayagata anarthaka mA aMzanuM paNa grahaNa karavAnuM che ane anarthaka mA ne to A sUtramAM dIrghavidhyarthe grahaNa karAtA nA pratyayane sadaza eka ja 3anubaMdha che. mATe te tanunya ja gaNAya. tethI tanuvanyapraha 'nyAyAnusAre A sUtranI pravRttimAMthI DAvatu ane vadhu pratyayagata anarthaka mA ne bAkAta na
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana karI zakAya. mATe ahIM tanujanyane 'nyAyanI pravRtti zakya nathI. tethI A sUtrathI DAvatu ane supratyayagata anarthaka aMtavALA patAva ane kRtavat zabdonA svarano dIrdha Adeza thai zake che. have anubaMdhanA anekAntapakSa ane ekAntapakSa aMge jANI laIe. (a) anekAntapakSa - pAnta zabda 'avayava' arthano vAcaka che. tethI ja pAnta: = manenti = anavayava arthAt je avayava na banato hoya te. anubaMdhanA anekAntapakSavALA kahe che ke anubaMdha jenI sAthe joDAyo hoya teno avayava banato nathI. kemake je avayava hoya te potAnA avayavI sAthe saMbaddha hoya che. jemake hAtha, paga vigere zarIranA avayaMva che, to teo avayavI zarIra sAthe saMbaddha (joDAyelA) jovA maLe che. anubaMdha Ita hovAthI te jenI sAthe joDAyo hoya che te pratyayAdinI sAthe prayogakALe te kyAMya paNa saMbaddha jovA maLato na hovAthI anubaMdha potAnA saMbaMdhI pratyayAdino avayava banato nathI. have prazna thAya ke "jo anubaMdha avayava na bane to ta (#) vigere pratyayone vit Adi rUpe na kahI zakAya. kemake vin zabdano artha avayava che i jemAMthI Ama thAya che. jyAre ta (#) pratyayagata anubaMdha avayavarUpa na hovAthI tyAM ti zabdano artha ghaTato nathI. have jo ta (f) pratyayane ti na kahI zakAya to te paramAM vartatA pUrvanA svaranA guNano niSedha na thai zake. mATe ta () pratyayane vin kahevaDAvavA zuM karavuM?' paNa A praznano uttara Ama samajavo ke "bhale anubaMdha vAstavika rIte avayava na bane paNa "svasamIpateinuvAje svAvayavatamAroute' niyamAnusAre temAM upacarita avayavatvanI kalpanA karI zakAya che. niyama ema kahe che ke "anubaMdha jenI najIkamAM (anantaramAM) uccArAya che tenA avayava rUpe upacArathI tene gaNI zakAya che. A ja vAtane najaramAM rAkhatA eNnyAsamAM mAnantaryatnakSaLaDanunyAnunyavatoH savaje.' paMkita darzAvI che. to ta () pratyayagata anubaMdha ta (f) pratyayanI najIkamAM (anaMtaramAM) uccArAto hovAthI tene upacArathIta (7) pratyayanA avayavarUpe gaNI zakAya. tethI ta (#) pratyayamAM zit zabdano avayava che it jemAMthI' artha ghaTI zakatA tene vin kahI zakavAthI te paramAM vartatA pUrvanA svaranA guNano niSedha thaI zakaze." Ama anubaMdhanA anekAnapakSavALA anubaMdhane vAstavika avayavarUpe svIkAratA nathI. paraMtu Adi sthaLe AvatI Apatti TALavA tene upacArathI avayava rUpe svIkAre che. AnA mATe vizeSa jANavA ane sattA anuvanya ti (ri che.4) nyAyanI TIkAo draSTavya che. (b) kAntapa - anubaMdhanA ekAntapakSavALA kahe che ke anubaMdha jenI sAthe joDAyo hoya teno te (vAstavika) avayava bane che. kemake anubaMdha je upalabdha thAya to potAnA avayavI sAthe ja upalabdha thAya che anyatra kyAMya paNa upalabdha thato nathI. je jenI sAthe upalabdha thAya te teno avayava kahevAya. gumaDuM zarIra sAthe ja upalabdha thAya to te zarIranuM avayava kahevAya che, jyAre kAgaDo kyAreka gRha sAthe saMbaddha hoya che, to kyAreka vRkSanI zAkhA sAthe. tethI kAgaDo gRhAdino avayava gaNAto nathI. anubaMdha paNa gumaDA jevo che, kAgaDA jevo nahIM.
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.20 381 TUMkamAM kahevuM hoya to 'eka jAtIya saMbaMdhathI je ekatra upalabdha thato hoya tene avayava kahevAya.' dA.ta. - anubaMdha. 'eka jAtIya saMbaMdhathI je anekasthaLe upalabdha thato hoya tene avayava na kahevAya.' dA.ta. - kAgaDo. Ama ekAntapakSe anubaMdha potAnA avayavI pratyayAdino avayava banato hovAthI A pakSe haiM (4) pratyayane kihevaDAvavA tenA anubaMdhane upacArathI avayava rUpe svIkAravo paDato nathI. - (6) zaMkA H- A sUtrokta dIrghavidhimAM tame dhAtvAtmaka zabdono niSedha karyo che. to gomat zabdane can pratyaya lAgI vip pratyaya lAgatA jyAre te dhAtumAMthI punaH gomat zabdarUpe bane tyAre 'vidvattA dhAtutva notti' nyAyAnusAre te dhAtvAtmaka zabda gaNAya. to tAdaza dhAtvAtmaka gomat zabdane tti pratyaya lAgatA A sUtrathI tenA svarano dIrgha Adeza karI tame omAn prayoga kema karo cho ? samAdhAna H- A sUtramAM 'amvAreH' pada mUkI mAtra mUvigere mULadhAtu parathI banelA pi Adi pratyayAnta dhAtvAtmaka zabdono ja dIrghavidhimAM niSedha karyo che. paNa nAmadhAtu parathI punaH viva pratyaya lAgI nAma rUpe banelA dhAtvAtmaka zabdano nahIM. to vacana ane vip pratyaya lAgI niSpanna thayelo dhAtvAtmaka omat zabda nAmadhAtu parathI banelo dhAtvAtmaka zabda hovAthI teno A sUtrathI thatI dIrghavidhimAM niSedha thai zake nahIM. mATe ame tenA svarano A sUtrathI dIrdha Adeza karI mAn prayoga karIe chIe. raDyUziras zabdane vaya-trip lAgavAthI punaH dhAtvAtmaka zabda rUpe niSpanna thayelA dyUttaziras zabdano paNa A rIte syUziraH prayoga thaze. jo nAmadhAtu parathI banelA dhAtvAtmaka zabdano paNa A sUtrathI thatI dIrghavidhimAM niSedha karavAno hota to A sUtramAM 'amvAreH' pada na mUkatA 'apAto: ' pada mUkyuM hota. jethI badhA ja dhAtvAtmaka zabdono A sUtraprApta dIrghavidhimAMthI niSedha thai jAta. (7) zeSa (saMbodhana ekavacana sivAyano) ja si pratyaya paramAM vartatA A sUtrathI Rtu ane as aMtavALA nAmonA svarano dIrgha Adeza thAya evuM kema ? (a) ke bhavan! - mavat, * 'pavasya 2.2.81' - de matra! - * mavat + tti, 'RRtulita: 1.4.70' - mavan + si, * 'vIrvA0 1.4.45' - (b) hai sumana ! * sumanas + si, 'vIryavAn 2.4.4' --> sumanas, so 4 2.2.72' -> sumanar, * 'ra: pAtte s.rU.rU' - a sumanaH!| A banne sthaLe paramAM saMbodhana ekavacanano tti pratyaya che. mATe A sUtrathI mavat (mavatu) ane sumanas nA svarano dIrgha Adeza na thayo. (8) zaMkA : - A sUtramAM grahaNa karAtA tu pratyayamAM 3 anubaMdha kema darzAvyo che ?
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana samAdhAnaH- A sUtrokta dIrghavidhimAM 'zatrAnA 5.2.20' vigere sUtraprApta Rhit sat (za) vigere pratyayonuM grahaNa na thatA mAtra ma (mA), mA vigere vi pratyayonuM grahaNa thAya te mATe A sUtramAM grahaNa karAtA mA pratyayamAM anubaMdha darzAvyo che. tethI tRpratyayAta pavana, nara vigere prayogasthaLe A sUtrathI svarano dIrgha Adeza nahIM thAya. sAdhanikA nIce pramANe karavI. (a) pan - 'trInazo .2.20' + + zatR, 'zartarthana....0 rU.4.72' pa + zat + zag, tucA2.2.22rU' pa + zatR = pavat + fsa, ka vita: 2.4.70' pada + fNa, ja rIrSao .4.4' x prayatna "ca 2.2.81 thI... pAna (b) naram - "poDatRH .2.27rU' thI+ + ag, 'nAmano puvo. 4.rU.2' nan + atR = narar + fsa, 'vita: 2.4.70' narar + fsa, kIrdhadyA(c) 2.4.45' - narendra, japI 22.82' - naranArA luNAtunajhun pu i.4. bR.va.-kruzaH paro yastun tasya zeSe ghuTi pare tRjAdezo bhavati, puNsi-puNlinggvissye| kroSTA, kroSTAro, kroSTAraH, kroSTArama, kroSTAro, atikroSTA, priykrossttaa| bahuvrIhau * ari: bahiraGgamantaraGge * iti RdillakSaNa: ja mavAi sIva? kRpakSoni vananiratye? johUnA va? ke do do chuM" ityakRtvA tRjvacanaM tRsvasrAdisUtreNA''rartham / / 11 / / sUtrArtha - puMliMganA viSayamAM rajU dhAtuthI paramAM rahelA tun pratyayano zeSa (saMbodhana ekavacananA) si pratyaya sivAyanA pu pratyayo paramAM vartatA tRN Adeza thAya che. vivaraNa:- (1) A sUtramAM lU thI paramAM rahelA tun to vRd Adeza karavAnuM kahyuM che, vRd vikAra karavAno nathI kahyo. AthI tRnnA ekAda aMzano tRjUAdezana thatA AkhA tun no tRt Adeza ghaze. Adeza ane vikAranI bAbatamAM vyavasthA batAvatA vidvAnajanoe kahyuM che ke "prakRti ke pratyayAdinA eka aMzamAM je pheraphAra thAya tene vikAra kahevAya ane prakRti ke pratyayAdino saMpUrNa upamada (pheraphAro thAya tene Adeza kahevAya." (2) AsUtramAM puMliMganA viSayamAM su thI paramAM rahelA tun nAtRAdezanI vAta che. tethI prava: korA thayAH sA athavA priva: koSTA (tta) tat vigrahAnusAre samAsa pAmI jayAre prayochu zabda niSpanna thAya tyAre te anukrame strIliMga ane napuMsakaliMganA viSayamAM hovAthI A sUtrathI priyaaoNun gata r (zno) thI paramAM rahelA tun (du) no tR Adeza nahIM thAya.
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.91 303 (3) eid - (i) kroSTA - * 'kRsi-kamyasi0 (uNA0 773)' - kruz + tun, * 'laghorupAntyasya 4.3.4' - kroz + tun, * 'yaja-sRja0 2.1.87' - kroS + tun, * 'tavargasya0 1.3.60' - kroS + Tun = kroSTu + si, * 'kuzastuna0 1.4.91' - kroSTra + si, * 'Rduzanas0 1.4.84' - kroSTra + DA, * 'Dityantya0 2.1.114' - kroST + DA = krossttaa| (ii) kroSTAro kroSTu + au * 'kruzastuna0 1.4.91' - kroSTra + au * 'tR-svasR0 1.4.91' - kroSTAr + au * 'so ruH 2.1.72' - / * 'ra: padAnte0 1.3.53' - / = krossttaarau| (iii) kroSTAraH (iv) kroSTAram kroSTu + jas kroSTu + am kroSTra + jas kroSTa + am kroSTAr + jas = kroSTAras kroSTAr + am kroSTArar kroSTAraH = krossttaarH| = krossttaarm| kroSTAramatikrAntaH = atikroSTA bhane priyaH kroSTA yasya sa = priyakroSTA prayogInI sAdhanA kroSTA prayoga pramANe karavI. (4) zaMt:- prIsimAsa pAbheguM priyakroSTu nAma mA sUtrI priyakroSTa 3 janatA te RrAnta cha, tathA tene 'Rnitya0 7.3.171' sUtrathI kac samAsAnta vo ge'Ne to manathI 42tA ? samAdhAna :- priyakroSTu ta kroSTu nA tun no yA sUtradhI yato tRc mAheza 52mAM ghuTa pratyayonI apekSA rAkhato hovAthI pratyayAzrita te kArya bahiraMgaA) gaNAya ane tAdaza tRAdezAtmaka bahiraMga kArya thatA priya avasthAmA Rnitya0 7.3.171' sUtraprApta kac samAsAntAtma4 52mAM jo pratyayonI apekSA na patA mAtra bahuvati samAsa pAmelI priyoprakRtinI apekSA rAkhatuM hovAthI prakRti Azrita te kArya aMtaraMga (B) gaNAya. 7ve 'asiddhaM bahiraGgamantaraGge' nyAyAnusAre priyakroSTa ne aMtara kac samAsAnta 42pAnI avasthAmA pUrva thayelo baliraM tRc mAheza masiddha (masat) thAya. tethI priyakroSTra meM priyakroSTu sadRza manAtA te RrAnta na pAthI 'Rnitya0 7.3.171' sUtrathA tene kac samAsAnta na 25 . (A) pratyayasyAzritaM yatsyAt yadvA prvyvsthitm| bahUni vA nimittAni yasya tad bhirnggkm|| (B) prakRterAzritaM yatsyAt yadvA puurvvyvsthitm| yasya cAlpanimittAni antaraGgaM tducyte||
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (5) puMliMganA viSayamAM ja chuM thI paramAM rahelA tun no A sUtrathI tR Adeza thAya evuM kema ? (2) zani vanani - prArtha yAne rU.2.22' kRza: #okhAne tAni = + na ke za, janapuMsava zika 2.4.51' kRzadropu + za ka "svara/cho 1.4.6' kRzokhun + zi, * ni tIrSa: 2.4.81' -- vRkSopUna + za = vRkSoni vananA ahIM #oTuM nAma napuMsakaliMgamAM varte che. mATe nIm pratyayonA AdezAtmaka pu zipratyaya paramAM vartatA puliMgano viSaya na hovAthI rASTra gata rASTranA aMzathI paramAM rahelA tuno A sUtrathI tRAdeza na thayo. ahIMA vAta dhyAnamAM rAkhavIke A sUtramAM jo puliMganA viSayanI apekSA na rAkhI hota to napuMsakaliMganA viSayamAM zoTu + za avasthAmAM ekasAthe 'svarAchI 2.4.6' sUtrathI Agama ane A sUtrathI kRzokhuM gata droNunA tunno tRAdeza thavAnI prAptivartatA banne sUtro kramazaH puSkara ane kroprayogasthaLe sAvakAza (caritArthI hovAthI para evA A sUtrathI pUrvetRAdeza thAta. tethI vRAoSTa + zi avasthAmAM AgaLa sAdhanikA calAvatA vRkroni prayoga siddha thAta. (6) yupratyayo ja paramAM vartatA A sUtrathI lU thI paramAM rahelA tun no tR Adeza thAya evuM kema? (a) Tona - phoTu + , "zotA. 2.4.4' - pUnA ahIM paramAM vartato pratyaya thunathI, mATe A sUtrathI thI paramAM rahelA tun no tRAdezana thayo. (1) zeSa (saMbodhana ekavacananA si pratyaya sivAyanA) ja pupratyayo paramAM vartatA A sUtrathI thI paramAM rahelA tun no tRAdeza thAya evuM kema? (a) do! - aSTra + fsa, 'dasvastha puna: 2.4.42' zo! ahIM saMbodhana ekavacanano pratyaya paramAM che. mATe A sUtrathI tun no tRt Adeza na thayo. (8) zaMkA - A rAtrathI mULa to DhoTu no DhoSTa Adeza karavo che. to te mATe rastunatR pusi' AvuM moTuM sUtrana banAvatA zrodoH zokhuM pusa' AvuM laghusUtra banAvavuM joIe. kemake A laghusUtrano paNa put pratyayo paramAM vartatA puliMganA viSayamAM droNu no sroAdeza thAya che' Ama artha thavAthI ApaNuM iSTakArya siddha thai jAya che.
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.12 385 samAdhAna :- A sUtrathI mAtra RNu no C Adeza nathI karavo paNa ghu pratyaya paramAM vartatA te zreSTa Adezagata RR no 'tR-svarlR0 1.4.28' sUtrathI r Adeza thai zake evuM paNa kAMika karavuM che. tame darzAvelA laghusUtra pramANe jo sIdhesIdho oNu no STa Adeza karI daie to temAM 'tR-svakR0 1.4.38' sUtra dvArA Ar Adeza mATe nimitta rUpe apekSAto tRp vidyamAna na hovAthI RSTa gata RR no te sUtrathI r Adeza thAya. tethI oSTAro vigere iSTaprayogo siddha na thai zake. jayAre amArA mujabanuM moTuM sUtra banAvIe to temAM thI paramAM rahelA tun no tRp Adeza thaiSTa zabda banato hovAthI tyAM tRp vidyamAna hovAthI tR-svanlR0 1.4.38' sUtrathI joSTa gata RR no Ar Adeza thai oSTo vigere iSTaprayogo siddha thai zake che. Ama zreSTa gata RR no sar Adeza thai zake te mATe A sUtra 'qhAstunatRp ti' AvuM moTuM banAvyuM che / / 1 / / TAlI svare vA|| 1.4.12 / / rR.yU.-TAvo svarAvo pare muzaH parastra sunastukhAvezo yA mati, tti zreSTrA, ojunA jore, joSTave kodu:, joTo: ; konTro, jovo, koeft, oSTo DhonAm' yaMtra tu nityatpAt pUrva nAmAveze cAbhaavaann bhavati / TIvAviti vim opUnA jhovRnityapIti zcit svara kRti vim? RodumyAm, oSNumi: / puMsItyeva ? kRzakroSTune vanAya / yadyapi tRpratyayAnto mRgavAcI syAt, tathApi prayoganiyamo durvijJAna ityaadeshvacanam||12|| sUtrArtha : = puliMganA viSayamAM 7 vigere svarAdi pratyayo paramAM vartatA z thI paramAM rahelA tun no vikalpe tRp Adeza thAya che. TA Adau yasya sa = TAvi: (vahu.)| tasmin = TAvo| sUtrasamAsa : vivaraNa :- (1) sUtrastha svare pada ('svarAdi pratyayo' Ama) pratyaye padanuM vizeSaNa che ane svare padano bR. vRttimAM svarAvo Ama A isahitano artha karyo che. to tyAM Avi arthanI prApti'saptamyA AviH 7.4.64' paribhASAthI thai che. kemake e paribhASA ema kahe che ke 'saptamyanta pratyaye vizeSyapadanuM vizeSaNa svare pada tenuM Adi avayava bane che.' arthAt svarAdi pratyayone laine A sUtranI pravRtti thai zake che. (2) dRSTAMta - (i) oonTrA (ii) jore - * du + TA, du + ke, * 'TAlo svare0 1.4.12' - zreSTa + TA, d + 3, 2 'varSAve0 1.2.2' - jog + Ta = onTrA, DhollR + 3 = olTrA
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 (iii) kroSTuH * 'Rto Dur 1.4.37' 1.3.53 ' kroSTuH / (iv) kroSTroH - kroSTra + os= kroSTros, 'soruH 2.1.72' (v) kroSTari - kroSTar + Gi = kroSTari | zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana * kroSTu + GasiGas, 'TAdau svare0 1.4.92 ' kroSTR + Gasi 3 Gas, 'Dityantya0 2.1.114 ' kroSTR + Dur, kroST + Dur = kroSTur, 'raH padAnte0 * kroSTu + os, 'TAdau svare0 1.4.92 ' (viii) kroSToH * 'edodbhyAm0 1.4.35' (ix) kroSTvo: * 'so ruH 2.1.72' * 'TaH puMsi0 1.4.24' - * kroSTu + Gi, 'TAdau svare0 1.4.92 ' kroSTR + Gi, 'aGa ca 1.4.39' - (vi) kroSTunA kroSTu + TA kroSTu+ - = kroSTR + os, 'ivarNAde0 1.2.21' kroSTroH / kroSTunA / kroSTror, 'raH padAnte0 9.3.53 ' * 'Gityaditi 1.4.23' * 'odauto0 1.2.24' * kroSTu + GasiGas, 'Gityaditi 1.4.23' kroSTo + r kroSTor, 'raH padAnte0 1.3.53 ' = (vii) kroSTave kroSTu + kroSTo + Ge kroSTav + Ge = kroSTave / - - kroSTo + Gasi Gas kroSToH / * kroSTu + os, * 'ivarNAde0 1.2.21' kroSTv + os = kroSTvos, kroSTvor, 'raH padAnte0 1.3.53 ' kroSTvoH / (x) kroSTau - * kroSTu + Gi, 'GiDa 1.4.25' kroSTu+Dau, 'Dityantya0 2.1.194 ' kroST + au = kroSTau / ahIMprathama pAMca dRSTAMtamAM A sUtrathI vikalpe prApta kSeSTa Adeza thayo che ane pAchaLanA pAMca daSTAMtomAM nathI thyo.
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.22 387 (3) zaMkA :- kroNu + mAm avasthAmAM paramAM svarAdi gAm pratyaya che. to A sUtrathI #STra Adeza karI STranA prayoga kema nathI karatA? samAdhAna - STra + 3 avasthAmAM ekasAthe A sUtrathI AdezanI prApti che ane svIparza 2.4.rUra' sUtrathI mAm no nA Adeza prApta che. temAM mAm no nAm Adeza A sUtrathI zreSTa Adeza karyA pachI paNa prApta che ane karatA pUrve paNa prApta che, tethI kRtAkRtaprasaMgI" banato te nitya gaNAya. jyAre A sUtraprApta po Adeza sAm no nA Adeza karatA pUrve ja prApta che, tethI kRtAkRtaprasaMgI' na banato te anitya gaNAya. to vAvatrima nitya nyAyAnusAre baLavAna gaNAtuM gAm nA nA AdezAtmaka nityakArya pUrve thavAthI zochu + nAm avasthAmAM have di svarAdi pratyaya paramAM na vartatA A sUtrathI zreSTra no roSTa Adeza na thaI zake. tethI ame #STranA prayoga nathI karatA ane tethI kropu + nI avasthAmAM tIrtho nA 2.4.47' sUtrathI + nam avasthA prApta thatA rASTranA prayoga siddha thAya che. (4) rA vigere ja svarAdi pratyayo paramAM vartatA A sUtrathI ra thI paramAM rahelA tu to vikalpa Dram Adeza thAya evuM kema? (a) alSTram - #STra + za, "zotA. 2.4.42' ne pUnA ahIM TA vigere sivAyano svarAdi zarR pratyaya paramAM che. tethI A sUtrathI ra thI paramAM rahelA tun no vikalpa tRt Adeza na thayo. (5) keTalAka vaiyAkaraNo zat pratyaya paramAM vartatA paNa A sUtrathI thI paramAM rahelA tun no vRd Adeza Icche che. tethI temanA mate ja chu + , lo re .4.22' zoSTa + , "sorA 2.4.46' - ao prayoga siddha thaze. A anyavyAkaraNakAranA matanA saMgrahane mATe ja A sUtramAM TAvo pada mUkyuM che. bAkI jo mAtra A vyAkaraNanA matanuM pradarzana karavuM hoya to sUtramAM sArI pada nirarthaka che. zaMkA - jo A sUtramAM TAla pada na mUkIe to -1 vigere game te svarAdi pratyayo paramAM vartatA A sUtrathI vikalpa thI paramAM rahelA tun no DU Adeza thavAnI Apatti Ave. mATe A vyAkaraNanA mate kema TAra padane nirarthaka kaho cho? samAdhAna - 'pu i.4.68' sUtrathI A pAkanA aMta sudhI dareka sUtromAM jo nimittavizeSanuM upAdAna na karyuM hoya to zuTino adhikAra cAle che. A sUtramAM nimittavizeSanuM sUcaka svare pada mUkyuM hovAthI A sUtramAM puSTi nA adhikArano niSedha thAya che. mATe sUtramAM TAvo padanA abhAve put zo-na vigere svarAdi pratyayo paramAM Ave to paNa A sUtrathI lU thI paramAM rahelA tun nA vikalpa tRAdezanI prApti nathI AvatI. tethI A sUtrathI vikalpa
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanuM tRp AdezArthe nimitta rUpe mAtra 4 vigere svarAdi pratyayo ja zeSa rahetA temanA jJApana mATe sUtramAM TAvo pada nirarthaka che. zaMkA :- paNa sUtramAM TAvo pada mUkI anyavyAkaraNakAranA matano saMgraha karyo zI rIte ? nA vikalpe tRp AdezArthe nimitta rUpe = samAdhAna H- anyavyAkaraNakAranA mate rA thI paramAM rahelA tun zas pratyayano paNa saMgraha karavAno che. sUtrokata Tavi zabdano TAvA: Ari Tar Ama SaSThI tatpurUSasamAsa svIkArIe to TA pratyayanI AdimAM (pUrvamAM) s pratyaya hovAthI TAvi tarIke zarU pratyaya pakaDAya. tethI Tavi arthAt zas svarAdi pratyaya paramAM vartatA A sUtrathI vikalpe aa thI paramAM rahelA tunno tRp Adeza thai zakavAthI anyavyAkaraNakAranA matano saMgraha thai zake. Ama sUtrota Tavi zabdasthaLe SaSThI tatpurUSasamAsanI vivakSA karI anyavyAkaraNakAranA matano saMgraha karyo che. (6) TA vigere svarAdi ja pratyayo paramAM vartatA A sUtrathI ras thI paramAM rahelA tun no vikalpe tRp Adeza thAya evuM kema ? (a) bhejumyAm - joru + zyAm = bheduyAnA (b) odumi: 1.rU., rU' - olumiH| - * bhedu + mis = ohumis, * 'so H 2.2.72' - ohumid, * '2: pavArno0 A banne sthaLe TA pachInA dhyAn-mis pratyayo paramAM che paNa teo vyaMjanAdi pratyayo hovAthI A sUtrathI s thI paramAM rahelA tun no vikalpe tRp Adeza na thayo. na (7) TA vigere svarAdi pratyayo paramAM vartatA puMliMganA viSayamAM ja A sUtrathI Rg dhAtuthI paramAM rahelA tun no vikalpe tRp Adeza thAya evuM kema ? (a) kRzakroSTune vanAya * 'pArtha cAne0 rU.2.22' - zA: zreSTAne yevu tAni = roNu + ke, * 'anAvare0 1.4.64' - zoTun + 3 = TALodune vanAvA - ahIM zoNu zabda napuMsakaliMgamAM varte che tethI hi svarAdi ke pratyaya paramAM vartatA puMliMgano viSaya na hovAthI rAoju gata bhedu nA rA aMzathI paramAM rahelA tun no A sUtrathI vikalpe tRp Adeza na thayo. (8) zaMkA : - tame zA mATe '|stuna0 1.4.1'sUtra, A sUtra ane 'striyAm 1.4.6rU' sUtrathI vrud thI paramAM rahelA tun no tRp Adeza karo cho ? enA karatA '-tRo 6.2.48' sUtrathI ja ra dhAtune tRp pratyaya lagADIne bheTTa zabdanI niSpatti karI lo ne ?
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.22 _389 samAdhAna - tu pratyayAta chu zabda mRgaA) = ziyALa arthanA vAcaka rUpe che. jyAre tanutva (= pAtaLuM karavuM) arthaka r dhAtune nagvI ,..48'sUtraprApta tRpratyaya lAgavAthI niSpanna thayelo traNa zabda kriyAzabda che. arthAt teno artha 'pAtaLuM karanAra" Avo thAya che. amAre tRpratyayAnta zabdane paNa mRga = ziyALa" arthanA vAcaka rUpe prApta karavo che. te tyAre banI zake ke jyAre "mRga' arthaka draSTa zabdagata tun pratyayano 'rAtuna 2.4.22' vigere sUtrothI tRpratyaya rUpe Adeza thavAthI kroNu zabdo zabda rUpe pheravAya. mATe ame 'tRvI 12.48' sUtrathI dhAtune tR6 pratyaya na lagADatA zastunaM. 2.4.2?' sUtra, A sUtra ane 'striyAm ?.4.63 sUtrathI lU thI paramAM rahelA tun no vRt Adeza karIe chIe. zaMkA :- bhalA, tun pratyayAnta droNu zabdanI jema 'tRvI 5..48' sUtrathI tR pratyaya lAgIne niSpanna thayelo DhoSTa zabda paNa rUDhIthI mRn = ziyALa" arthano vAcaka banI zake che. evuM nathI ke kriyAzabdo amuka cokkasa arthamAM Dha na banI zake. jemake - "parigrIno rAtre prAraB)' sthaLe pari + gran dhAtune navA pratyaya lAgavAthI niSpanna thayelo parigrIna zabda kriyAzabda che. chatAM te parivajana kriyAne karanAra dareka vyaktinA vAcaka rUpe nathI banato paNa 'sayAsI vizeSa" nA ja vAcaka rUpe rUDha che. mATe A badhA sUtrodhI sunno tRAdeza karavAnuM choDI do. samAdhAna - barAbara che, chatAM puliMganA viSayamAM pu pratyayo paramAM vartatA temaja strIliMgamAM sarvatra mRgArthaka STa zabdanA ja prayogo karavAnA che, zabdanA nahIM ane puliMganA viSayamAM TA vigere svarAdi pratyayo paramAM vartatA vikalpa mRgArthaka zoSTa zabdanA prayogo karavAnA che. A rItanI vyavasthA darzAvavAnI che. have jo ApaNe rIstuno 2.4.22' vigere sUtrothI vizeSa vidhAna karI puMliMganA viSayamAM pu pratyayo paramAM vartatA temaja strIliMgamAM sarvatra rASTra zabdane dro zabdarUpe pheravIne prayogo na karIe ane tRtha .48' sUtrathI ja niSpanna tRpratyayAnta rASTra zabdanA prayogo karyA karIe to puliMganA viSayamAM zu pratyayo paramAM vartatA ane strIliMgamAM sarvatra rASTra zabdanA paNa prayogo thavA lAge ke je aniSTa che. AvuM na thAya ane iSTasthaLe zastune 2.4.22' vigere sUtrothI droNu zabdamAMthI karelA zabdanA ja prayogo thai zake te mATe zastuna0 2.4.22' vigere sUtrothI tun no jhU Adeza karavo jarUrI che. (A) (mRga" eTale Ama to jaMgalI pazu dhAya. chatAM ahIM teno ziyALa' artha samajavAno che. (B) baMnyAsanI kathA-rivrAno rAtre prakAra ti priyAntA Apa jiyArA mavatti' paMktino artha Ama karavo jema ke 'parivrAno rAtre prAra' sthaLe parivrAnava zabda yAsI vizeSanA vAcaka rUpe rUDha evo vara pratyayAnta zabda hovA chatAM te kriyAzabda gaNAya che. arthAt kriyAzabda evo paNa te 'rayAsavizeSa rUpa arthamAM rUDha banI zake che. bra.nyAsamAM AgaLa 3racavADane...tUti ' paMktino artha vidvAno saMgata karavA prayatna kare. 'AnaMdabodhinIkAre' potAnI TIkAmAM te paMkita nathI darzAvI.
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanaM zaMkA : - tamArI vAta barAbara nathI. kemake amuka sthaLe zreSTa zabdanA ja prayoga thai zake te mATe navA traNa sUtronI racanA karyA vinA paNa kAma thai zake che. jemake dhAtupAThamAM dhRdhAtunuM ghUM sevane (thA..20)' Ama sAmAnyathI ja vidhAna karyuM che. paNa 'amuka ja pratyayo lagADI vR dhAtunA TharAvIka ja prayoga karavA' AvuM dhAtupAThamAM ke vyAkaraNAdimAM kyAMya paNa vizeSa vidhAna karyuM nathI, chatAM vR dhAtunA game te pratyayo lagADI game teTalA prayoga na thatA kRtam, ghULA, gharma Ama prayogavizeSa ja (TharAvIka prayoga ja) thAya che. tenI jema prastutamAM paNa Rju zabdane j zabda rUpe pheravavA 'rAstuna0 6.4.16' vigere sUtrothI vizeSavidhAna na karIe ane 'tRSo 1.1.48'sUtrathI niSpanna vRk pratyayAnta zrleSTa zabdanA ja prayoga karyA karIe to paNa sAmAnyathI vihita tun pratyayAnta johu zabdanA prayoga sarvatra na thatA ojunA, johumyAm, miH vigere vizeSasthaLe ja tenA prayoga thaze ane puMliMganA viSayamAM ghuT pratyayo paramAM vartatA ane strIliMgamAM sarvatra mRgArthamAM rUDha tRp pratyayAnta jod zabdanA ja prayoga thaze. Ama paNa samajI zakAya evI vAta che ke vyAkaraNa^) kyAre paNa lokamAM je zabdonA prayoga thatA hoya tenuM ja anvAkhyAna (pAchaLathI siddhi karavA rUpe punaH kathana) karatuM hoya che. te kAMi lokamAM na prayojAtA navA zabdonI niSpatti nathI karatuM. to lokamAM puliMganA viSayamAM ghu pratyayo paramAM vartatA temaja strIliMgamAM sarvatra onTu zabdanA prayoga na thatA hovAthI A vyAkaraNamAM 'rAstuna0 1.4.12' vigere sUtro na banAvIe to paNa onTu zabdanA prayoga thAya zenA ? 'lokamAM je zabdAdino prayoga thato hoya te ja zabdAdinuM vyAkaraNa anvAkhyAna karatuM hoya che' A vAta mujaba 'masti-dhruvo0 4.4.2' vigere sUtrone paNa banAvavAnI koi jarUra rahetI nathI. kemake lokamAM thatA gaN ane thrU dhAtunA prayoga joine khabara paDI ja jAya ke azitA pratyayanA viSayamAM mU ane vap nA prayoga thAya che ane zit pratyayanA viSayamAM s ane thrU nA prayoga thAya che. 390 samAdhAnaH- tame kahyuM te mujaba lokamAM je prayoga thatA hoya tenuM vyAkaraNa anvAkhyAna kare che. to ame jyAM oNu zabdano USTa Adeza karavA kahIe chIe te sivAyanA RoSTadhyAm, kRmiH vigere prayogasthaLe lokamAM bhed zabda 'pAtaLuM karanAra' arthaka kriyAzabda rUpe jovAmAM Ave che. have ame kSeSTA, oSTrI, olTrA vigere prayogasthaLe jyAM mRgArthaka onTu zabdano zreSTa Adeza karavA kahIe chIe tyAM jo 'rAstuna0 1.4.12' vigere sUtrothI Adeza na karavAmAM Ave ane 'tRSo .2.48' sUtraprApta tRp pratyayAnta zreSTa zabdano ja jo prayoga karavAmAM Ave to je abudha lokone laukikaprayogono jhAjho bodha nathI temane kSeSTA, olTrI, RSTrA vigere prayogasthaLe 'tRSo 1.2.48' sUtrathI niSpanna mRgArthamAM rUDha j zabdano prayoga karyo che te jANavuM kaThIna thai paDe. kemake jodRSyAm vigere prayogasthaLe vaparAyelo bherR zabda kriyAzabda hato ane kSeSTA vigere prayogasthaLe paNa eno e ja Rd zabda vaparAyo hovAthI tene paNa te abudha loko kriyAzabda rUpe ja samaje ane koi jANakAra purUSa mRgArthamAM tAdaza oCzabdano prayoga kare to A abudha loko tene apaprayoga samajI bese. have mAnI laie ke kadAca (A) 'pravu AnAM zALAntADyAna na svasmApUrvazabdapratipattiH' nyAyAnusAre A vAta karI che.
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.4.12 391 O te abudha lokone laukika prayogone joi eTalI khabara paDI paNa jAya ke tRp pratyayAnta zreSTa zabda 'mRga' arthano paNa vAcaka bane che. chatAM temane laukika prayogone joi prayogono niyama (dhArAdhoraNa) jANavo khUba kaThIna thai jAya. arthAt 'oSNastuna0 6.4.16' vigere sUtrothI olTu nA zreSTa AdezanuM vidhAna na karavAmAM Ave to '(a) puliMganA viSayamAM ghum pratyayo paramAM vartatA ane strIliMgamAM sarvatra oSTa zabda ja 'mRga' arthano vAcaka bane che, bhedu zabda nahIM. (b) puMliMganA viSayamAM 7 vigere svarAdi syAdi pratyayo paramAM vartatA oSNu ane hu banne zabdo 'mRga' arthanA vAcaka bane che. (c) puMliMganA viSayamAM Ta| pachInA vyaMjanAdi syAdi pratyayo paramAM vartatA ane napuMsakaliMgamAM sarvatra mAtra Rju zabda ja 'mRga' arthano vAcaka bane che ane (d) 'mRga' arthanA vAcaka na banatA iC kriyAzabdano koipaNa pratyaya paramAM vartatA prayoga thAya che.' Ama laukika prayogonA AdhAre kayA pratyayo paramAM vartatA kyAre zreSTa zabdano kayA arthamAM prayoga thAya che ? tenuM dhArAdhoraNa jANavuM te abudha lokone khUba kaThIna thai paDe ane jo 'rAstuna0 1.4.11'vigere traNa sUtrothI RonTu nA oSTa AdezanuM vidhAna karavAmAM Ave to lokamAM UlTu zabdanA je koi prayoga jovAM maLe che te 'mRga' arthamAM ja jovAM maLatA hovAthI te 'mRga' arthaka zabda che tenI abudha lokone khabara paDI jAya ane 'zastuna0 1.4.12' vigere sUtrothI onTu no zeTTa Adeza karavAmAM AvatA te paNa potAnA AdezIne samAna arthavALo arthAt 'mRga' arthavALo ja che tenI paNa abudha lokone sUtrota AdezanA vidhAnabaLe khabara paDI jAya. tethI '(a) 'rAstuna0 1.4.16' ane 'striyAm 1.4.13'sUtrothI 'mRga' arthaka du no nitya CAdeza karavAmAM AvatA puliMganA viSayamAM ghuT pratyaya paramAM vartatA ane strIliMgamAM sarvatra RSTa zabda ja 'mRga' arthano vAcaka bane che, odu zabda nahIM. (b) 'TAvo svare0 1.4.62' sUtrathI onTu no vikalpe zrleSTa Adeza karavAmAM AvatA puliMganA viSayamAM TA vigere svarAdi svAdi pratyayo paramAM vartatA RNu ane zreSTa banne zabdo 'mRga' arthanA vAcaka bane che. (c) puMliMganA viSayamAM TA pachInA vyaMjanAdi syAdi pratyayo paramAM vartatA ane napuMsakaliMgamAM sarvatra zreSTa Adeza karanAra koi sUtra na hovAthI mAtra RonTu zabda ja 'mRga' arthano vAcaka bane che ane (d) 'mRga' arthano vAcaka na banato oSTa zabda 'tRSo 1.2.48' sUtrathI svataMtrapaNe kriyAzabdarUpe niSpanna thayo hovAthI tenA koipaNa pratyayo paramAM vartatA prayogo thAya che.' Ama badhuM dhArAdhoraNa jANavuM saraLa bane che mATe ame zastuna0 1.4.616' vigere traNa sUtrothI g dhI paramAM rahelA tun nA tRp AdezanuM vidhAna karIe chIe. A rIte ja zil pratyayanA viSayamAM 'masti-dhruvo0 4.4.6' sUtradhI jo maN ane thrU dhAtunA mU ane var AdezanuM vidhAna na karavAmAM Ave to abudha lokone lokamAM thatA keTalAka prayogone joi eTalI khabara paDI jAya ke 'zil pratyayanA viSayamAM ar ane vrUdhAtunA prayogo thAya che' ane 'zita pratyaya viSayamAM mU ane var dhAtunA prayogo thAya che.' paNa temane e vAtanI khabara na paDe ke 'zit pratyayanA viSayamAM mU ane vak dhAtunA prayogo thatA nathI' ane 'azi pratyayanA viSayamAM s ane thrU dhAtunA prayogo thatA nathI.' kemake A abudha loko kyAM badhA laukika prayogo jovA javAnA ? ane dhArAdhoraNano nirNaya
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana karavA besavAnA ? tethI teo zit pratyayanA viSayamAM paNa as ane vrU dhAtunA prayogane karI bese ke je aniSTa che. AvuM na thAya ane te abudha lokone 'zil pratyayanA viSayamAM mU ane vap nA ja prayogo thAya che' AvA prayoganA niyama (dhArAdhoraNa)nuM yathArtha jJAna thAya te mATe 'asti-dhruvo0 4.4.2' vigere sUtro banAvavA jarUrI che. . zaMkA :- abudha lokone prayogonA niyamanuM jJAna thAya te mATe tame A badhA sUtro banAvo cho. bAkI paMDitajano to laukika prayogone joi prayogonA niyamanuM jJAna karI zakatA hovAthI temanA mATe to A sUtro nakAmA ja ne ? samAdhAna :- nA, A badhA sUtro abudha lokone prayogonA niyamanuM jJAna thAya te mATe racyA che ane paMDitajanone 'pravruttAnAM zAstraLAnvAdhyAna na svasmApUrvazapratipattiH 'nyAyanuM vyutpAdana (ghaTamAnatA) thai zake te mATe racyA che. Azaya e che ke paMDitajanone 'prayuttvanAM zAstranao 'nyAya che tenI khabara che, paNa te kyAM kai rIte lAge che tenI temane tyAre khabara paDI zake ke jyAre laukika prayogAnusAre 'zastuna0 6.4.1'vigere sUtro temaja 'asti-dhruvo0 4.4.6'vigere sUtronI racanA karI hoya. AthI 'pravuttAnAM zAstrana'nyAyanuM vyutpAdana thai zake te mATe 'Astuna0 1.4.61' vigere traNa sUtro ane 'masti-dhruvo0 4.4.2' vigere sUtronI racanA karI che. Ama paNa sUtrakArono sUtronI racanA pAchaLa eka ja draSTikoNa nathI hoto, aneka draSTikoNa hoya che. (laghunyAsamAM darzAvelo moTAbhAgano padArtha bR.nyAsanA upara lakhelA padArthane maLato hovAthI pharI nathI lakhyo.) 12 / / strivAm / / 1.4.1rU|| (1) bR.vR. - ghuTIti na saMbadhyate "kruzastunastRc puMsi striyAM ca" ityekayogAkaraNAt, striyAM vartamAnasya kruzaH parasya tunastRjAdezo bhavati, nirnimitta eva / kroSTrI, atra prAgeva tRjAdeze RdantatvAd GIH; kroSTrayau, tokhUca:, osTrIm, zocA, joSTrIyAm, ke onTri!! pazcami: holTrImi: zrIteIti vivRtta "mUlye: Ite" (6.4.10) tIr, tattva "anAmvati: plup" (6.4.142) kRti supi "cAleauLasyA0" (1.4,15) ityAdinA GInivRttau paJcakroSTubhI rathe:, atra nirnimittatvAdAdezasya GInivRttAvapi nivRttirna bhavati, ata eva ca "kyaG mAnipittaddhite" (3.2.50) iti puMvadbhAvo na bhavati, puMvadbhAvenApi hi Adeza eva nivartanIyaH, sa ca nimittatvAzrayaNena GInivRttAvapi nivartate eva / / 93 / /
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.22 393 sUtrArtha:- strIliMgamAM vartatA zuM dhAtuthI paramAM rahelA tun no koipaNa nimittanI apekSA vinA tR Adeza thAya che. vivaraNa:- (1) A sUtramAM puTa 2.4.68' sUtrathI Ti nI anuvRtti nahIM Ave. zaMkA - kema nahIM Ave? kemake A sUtramAM 'amuka pratyayo paramAM vartatA" A pramANe koI nimitta vizeSanuM upAdAna nathI karyuM, tethI puTinI anuvRtti AvavI joie. samAdhAna - A sUtranI pravRtti strIliMganA viSayamAM thAya che. tethI jo A sUtramAM paNa puTinI anuvRtti levI iSTa hota to A sUtra jUduM racavAnuM koi kAraNa ja nathI. kemake 'jhuzastunastR pusi striya ' Ama bheguM sUtra racavAmAM Ave to paNa te sUtramAM puTinI anuvRtti AvatI hovAthI strIliMganA viSayamAM pu pratyayo paramAM vartatA gura thI paramAM rahelA tun no tRAdeza thai zakata. chatAM judI racanA karI che tethI samajI zakAya che ke A sUtramAM puTinI anuvRtti nahIM Ave. (zaMkAkAra - bhalA, puTinI anuvRtti A sUtramAM ITa hoya to paNa A sUtrane ' stuno .4.6?' sUtranI bheguM na racI zakAya. kemake je bheguM racIe to chuTTAM banne sUtromAM jeTalA zabdo che tenA karatA bhegA sUtramAM eka ja zabda vadhavAthI mAtrA gaurava thAya che. mATe A sUtra chUTuM ja barAbara che ane puTi nI anuvRtti AvavI ja joIe. samAdhAnakAraH- mAtrAgauravanI vAtane laIne zuM kAma tame kUde rAkho cho ? tene ja je TALavuM hota to ame bheguM sUtrastutR 6-striyo.' A pramANe paNa banAvI zakata. AmAM ra zabda to uDI jAya che, sAthe sAthe chUTAM banne sUtro karatAM paNa mAtrAlAghava karI zakAya che. chatAM ame "puTi nI anuvRtti ITa hota to ' stunastR pusi striyAM .4.6?' Ama ja zabda sahita bheguM sUtra racata" Ama je vAta karI tenI pAchaLa amAro koka Azaya che. to sUtrakAre chUTAM banne sUtro banAvyA che tethI samajI zakAya che ke A sUtramAM puranI anuvRtti nahIM Ave. zaMkakAra :- " zabda sahita bheguM sUtra banAvata" Ama kahevA pAchaLa tamAro kayo Azaya che ? jarA spaSTa karo ne? samAdhAnakAra:- "A sUtramAM puTinI anuvRtti levI ITa hota to sUtrakAra 'kurIstana |-ndriyo:' Ama bheguM sUtra banAvata" Ama kahevAmAM mAtrAlAghava avazya thAya. paraMtu tema karavAthI A pachInA pAkanA 'trivatura0 22.?' sUtramAM mAtra striyA nI anuvRtti je calAvavI che te na cAlI zake. kemake 'DuM-ndriyo: ' Ama samAsa karyo tethI tenI anuvRtti paNa bhegI ja cAle. to trivatura0 2.?.?' sUtramAM kevaLa striyAnI anuvRtti
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana calAvavAnA AzayathI ame "jo sUtrakArane A sUtramAM puTinI anuvRtti levI ISTa hota to teo 'rAstunaUvuM pusa striyAM ' Ama ja zabda sahita bheguM sUtra banAvata' Ama vAta karI che. mULa ATalI carcAnA aMte niSkarSa e nIkaLyo ke sUtrakArane je A sUtramAM puSTi nI anuvRtti levI ITa hota to teozrI A sUtra ane zastuna.4.62' sUtra bheguM racata. chatAM tema nathI karyuM tethI jaNAya che ke A sUtramAM puTi nI anuvRtti nathI AvatI.)) zaMkAkAra:- sArUM, bhale ghuTanI anuvRtti na Ave, chatAM A pAdamAM 'atiH mA cAlo 2.4.2' sUtrathI je ori no adhikAra cAle che te to A sUtramAM Avaze ne? juo 'TAvI svare vA 2.4.62' A AgalA sUtramAM paNa mAtra zabda vyavasthAvAcI hovAthI sthAdi adhikAranI vyavasthA mujaba TA vigere game te svarAdi pratyayo nimitta rUpe grahaNa nathI karAtA paNa rAvigere svarAdi sAdi pratyayonuM ja grahaNa thAya che. samAdhAnakAra - tame vAtane barAbara samajatA nathI. jo A sUtramAM svAdino adhikAra Ave to A sUtranI pravRtti sAdi pratyayo paramAM vartatA ja thaI zake, anyathA nahIM. tethI zroNI rica vigrahAnusAra bahuvrIhisamAsa pAmela rASTrIpa izabdasthaLe #oSTra nA tu to jhUAdeza zI rIte thai zake ? kemake vigrahAvasthAmAM je si pratyayanA nimitte dropu nA tu to vRd Adeza thayelo te pratyayano to samAsa thatA pUrve pArge rU.2.8' sUtrathI lun thai gayo hovAthI nimittApAye niiAdhyAyaH' nyAyathI tenA nimitte thayelA zoSTra nA tR Adezano punaH tu thaI jAya ane samArAvasthAmAM navo koI si pratyaya zoSTra nI avyavahita uttaramAM na hovAthI pharI #oSTa Adeza zI rIte thai zake ? have DhoSTa Adeza na thAya to 'dhAtR60 2.4.2' sUtrathI i kArAnta nAmAzrita strIliMgano DI pratyaya paNa na thaI zakavAthI rASTrIfjI zabda niSpanna na thaI zake. mATe A sUtramAM sAdino adhikAra levo ucita nathI. (A) ahIMA vAta dhyAnamAM rAkhavIke kauMsamAM darzAveluM lakhANa laghunyAsanA AdhAre lakheluM che, paNa te vicAraNIya lAge che. kemake ahIM chelle javAbamAM jaNAvyuM ke "jo A sUtramAM ghaTa nI anuvRtti iSTa hota to sUtrakArazrI rItunajhun 6-striyo: AvuM sUtra na banAvatA mAtrAgauravavALuM suzAstunarrAn pusi DhiyAM ' AvuM sUtra 'trivatura0 2.?.?' sUtramAM striyAnI anuvRtti mATe banAvata." paNa te zI rIte ghaTI zake? kemake jo "jhurastunarrASTra fsa striya =' AvuM sUtra banAvata to paNa tenA pachI 'TArI re vA 2.4.22' sUtra che ke jemAM striyAm nI anuvRtti apekSita nathI. Ama striyanI anuvRtti tUTI ja javAnI hovAthI vivAra0 2..2 sUtramAM tenI anuvRtti javAnI koi zakyatA nathI. enA karatA hajuM ema kahyuM hota ke "sUtrakArazrI 'rAnavRt trivAM ' AvuM sUtra banAvata to tenA pachInuM 'TAra svare vA .4.22' sUtra che ke jemAM kevaLa si padanI anuvRtti apekSita che te prApta thaI zakata." to vAta kAMika vyAjabI lAge.
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14.12 395 zaMkAkAra :- samAsa pUrve 'pArse rU.2.8' sUtrathI lu, thayela si pratyayano tame 'prayatno pratikSA virAyate' nyAyAnusAra sthAnivarbhAva mAnI zako cho ane tethI have 'nimittApA' nyAyathI nAtR Adezano punaH tun Adeza thavAno prasaMga ja na vartatA zoSTrIjha zabda niSpanna thai zakavAthI sUtramAM sAdino adhikAra levAmAM koI vAMdho nathI. samAdhAnakAra:- #STrI isthaLe samAsa thatA pUrve 'pArge rU.2.8'sUtrathI sipratyayano lu, thayo che luku nahIM ane 'nuSyavRnnenan 7.4.222' sUtrathI lu thayelA pratyayanA sthAnivadbhAvano niSedha thAya che. to *pratyavattoDaji.'nyAyathI sipratyayano sthAnivarbhAva zI rIte mAnI zakAya? arthAt je sthaLe pratyayano luku thayo hoya te sthaLe ja "pracattoDao'nyAyathI pratyayano sthAnivarbhAva mAnI zakAya nu sthaLe nahIM. zaMkAkAra:- luka thayelA pratyayano sthAnivarbhAva to thAnIvAva 7.4.201' sUtrathI manAya che. tethI 'pratyayoDiji.'nyAyathI tolu thayelA pratyAyanA sthAnivadbhAvanI ja vAta che. tethI sthAdi pratyayone A sUtramAM nimitta rUpe laie to luthayelA paNa prityayanA sthAnivarbhAvane laIne koSTrIpa zabda niSpanna thaI zake che. samAdhAnakAra :- #STrIma samAsa thatA pUrve rASTrI thI paramAM rahelA ni pratyayano lu karavA rUpa kArya paravyavasthita hovAthI te bahiraMga kArya kahevAya ane samAsa avasthAmAM lu thayelA sipratyayanA sthAnivadbhAvane AzrayIne meNu nA tun no tRN Adeza karavA rUpa kArya pUrvavyavasthita hovAthI te aMtaraMga kArya kahevAya. have 'tsavanokapi'nyAyathI lupa thayelA si pratyayano sthAnivarbhAva mAnIne aMtaraMga (A) evuM zokhu nA tuna no tR6 Adeza rUpa kArya karavAnuM hote chate attaranA vidhinuM vahira nut vAyate'nyAya bAdhaka banatA prastutamAM 'pratyayajJopeDapi' nyAyathI lupu thayela si pratyayano sthAnivarbhAva na mAnI zakAya. tethI jo A sUtramAM sAdino adhikAra laIe to mImajI zabda niSpanna na ja thai zake. vaLI A sUtramAM svAdino adhikAranaAvavAmAM bIjuM paNa eka kAraNa che. te A pramANe- 'trivaturativata cAlI ra..?' Ahave pachInA pAkanA pahelA sUtrathI te pAdamAM sthAdino adhikAra cAle te mATe te sUtramAM sAro pada mUkyuM che. have A prastutasUtramAM paNa jo mata na cAlI. 2.4?' sUtrathI sAdino adhikAra Avato hota to sthAti nA anuvRttinI paraMparA na tuTavAnA kAraNe trivatura0 2..' vigere sUtromAM paNa te anuvRtti nirAbAdha paNe cAlI zakata ane tethI cAlo pada mUkavAnuM paNa na raheta. chatAM te sUtramAM cAto pada mUkyuM che tethI jaNAya che ke A sUtramAM svAdinI anuvRtti tUTI jAya che. (= nathI AvatI.) (A) aMtaraMga evI paNa vidhi (kArya)ne bahiraMga lu, bAdhita kare che (sthAnivadbhAvane AzrayIne thavA deto nathI.)
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana na zaMkAkAra :- bhale A sUtramAM syAdino adhikAra na Ave paraMtu A sUtranI pravRtti strIliMganA viSayamAM thAya che ane strIliMgamAM bhedu zabdane hU~ (hI) pratyaya to nityakArya(A) hovAthI tRp Adeza thatA pUrve avazya thAya ja che. tethI rphe (DI) pratyaya paramAM vartatA A sUtrathI Rg thI paramAM rahelA tun nA tRp AdezanuM vidhAna karavuM joie, nirnimitta nahIM. tema karavAthI zreSTrIya izabdasthaLe RoTu zabdathI paramAM nai pratyaya vidyamAna hovAthI tenA tun no tRp Adeza thai zakavAthI olTrImatti zabda siddha na thavAnI Apatti paNa UbhI nathI rahetI. 396 samAdhAnakAra :- A sUtramAM jo OM (1) pratyayanI nimitta rUpe apekSA hoya to sUtrakArazrIe 'strIliMgano phaeN (DI) pratyaya paramAM vartatA' A arthane jaNAvatuM 'striyAM DvAn' Ama rM (DI) pratyayanA nirdeza pUrvakanuM A sUtra banAvavuM joie. paraMtu tevuM nathI banAvyuM tethI jaNAya che ke sUtrakArazrIne A sUtramAM rpha (U) pratyaya nimitta rUpe iSTa nathI. zaMkAkAra :- sUtrakArazrIe 'strIliMgano ph (1) pratyaya paramAM vartatA' A arthane jaNAvavA sUtramAM (DI) pratyayanA sUcaka tlR varNano prazliSTa (= atyaMta ekameka thai gayelo) nirdeza karyo ja che. te A pramANe - * striyA: huM: = (strI + I) strI (va. tat), * strI + Di (saptamI), * 'strIbhUtaH 2.4.21' - strI + vAs, # = anukrame striyAm. AthI samajI zakAya che ke sUtrakArazrIne A sUtramAM rphe (ko) pratyaya nimitta rUpe iSTa che. samAdhAnakAra H- tame uparokta sAdhanikAmAM je rIte striyAH ph: = strI Ama SaSThItatpurUSasamAsa karI strI zabdanI niSpatti karo cho temAM OM zabda vizeSya bane che ane te strIliMga zabda na hovAthI tene hi pratyaya lAgatA Gi pratyayano nityasrIliMga nAmonI apekSA rAkhatA 'strIvRtaH 1.4.26' sUtrathI vam Adeza na thai zake. to tame zI rIte sUtrastha striyAm prayoganI niSpatti karI tamArA arthanI ghaTamAnatA karo cho ? zaMkAkAra :- striyAH ph: vigrahAnusAra niSpanna strI zabdasthaLe SaSThI vibhakti 'ghotakatva saMbaMdha' arthamAM thayelI che. tethI strI (strI + {) zabdano artha 'strItvano ghotaka rphe (ka) pratyaya paramAM vartatA' A pramANe thAya che. A arthanA aMzabhUta strItvano ph zabdamAM Aropa karI tene strIliMga gaNI zakAya che. Ama vizeSya zabda strIliMga gaNAvAthI tenAthI paramAM rahelA ki pratyayano 'strIpUtaH 1.4.21' sUtrathI khAdeza thai zakavAthI sUtrastha striyAn prayoga niSpanna thai zake che ane ame karelo artha paNa ghaTamAna thai zake che. samAdhAnakAra H- chatAM tamane anyonyAzrayadoSa Ave che. te A rIte - tamAre vam AdezanA nimitte strItvanA AropapUrvakanA zabdanI kalpanA karavI paDe che ane srItvanA AropapUrvakanA phaeNzabdanA nimitte vAk (A) RoTu zabdane kau pratyaya tRp Adeza thatA pUrve 'morAvimyo0 2.4.11'sUtrathI prApta che ane vR Adeza thayA pachI 'aSAtU0 2.4.2'sUtrathI prApta che. Ama te kRtAkRtaprasaMgI hovAthI nityakArya gaNAya. olTu zabdano gauravi gaNapAThamAM 'jovu, saras, anoranAra tatvAvaprApte pAH' Ama pATha darzAvyo che.
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.13 397 Adeza thai zake che. arthAt prastutamAM vam Adeza tyAre thAya ke jyAre strItvanA AropapUrvakanA rphe zabdanI prApti thAya ane strItvanA AropapUrvakanA rU nI tyAre prApti thAya ke jyAre vam Adeza thavAnI prApti hoya. Ama tamane anyonyAzraya doSa Avato hovAthI tamArI vAta asaMgata che. zaMkAkAra :- barAbara che. paraMtu ame var Adezane uddezIne strIliMga rphe zabdanI kalpanA nathI karatA paNa sUtrastha striyAm prayogane uddezIne tenI kalpanA karIe chIe. arthAt ame sUtrastha striyam zabdane joine vicAryuM ke 'ApaNA iSTa arthane jaNAvato A prayoga zI rIte siddha thai zake ?' ane te vicAraNAnA phaLa rUpe ame strItvanA AropapUrvakanA rUM zabdanI kalpanA karI che, vap ne uddezIne nahIM ane AgaLa jatA tene laine tti no vAr Adeza thato hovAthI anyonyAzraya doSane koi avakAza ja raheto nathI mATe amArI vAta saMgata che. Ama sUtramAM phaeN (DI) pratyaya nimittarUpe batAvavo joie ane tema karatA RolTrIma vigere sarva iSTaprayogo paNa siddha thai jAya che. samAdhAnakAra H- chatAM paNa panvamiH RolTrImiH RItaH vigrahAnusAra jyAre phaL pratyaya lAgI vaLvodu + Ga + phaN avasthA prApta thAya tyAre 'anAidi0 6.4.24' sUtrathI [ pratyayano lopa (plupa) thatA temaja 'phyAre nonasyA0 2.4.6' sUtrathI ii pratyayano lopa thatA tRAdezanA nimittabhUta kau pratyaya to lopAi gayo. to have tame pabdhonTu nA tun no tRp Adeza karI vagyovRmi: theH prayoga zI rIte siddha karazo ? Ama sarva iSTaprayogo siddha na thai zakatA hovAthI sUtramAM rphe (au) pratyayane nimitta rUpe na darzAvavo joie. zaMkAkAra :- bhalA, OM pratyaya lopAi gayo emAM zuM moTuM thai gayuM ? 'pratyayanoveSi pratyayanakSanuM dvArya vijJAnte' nyAyathI teno sthAnivadbhAva mAnI levAze. tethI nimittanI vidyamAnatAmAM papoNu nA tun no tRp Adeza thai zakavAthI pazvovRmi: theH prayoga siddha na thavAnI Apatti ja UbhI nathI rahetI. samAdhAnakAra H - tamane ATalI paNa khabara nathI ke 'pratyayope'pi' nyAya jyAM lup thayo hoya tyAM pravarte che, luk sthaLe nahIM. luk sthaLe to 'sthAnIvA0 7.4.201' paribhASAthI sthAnivadbhAva manAya che. to 'tyAreoLasthA0 2.4.1'sUtrathI ii pratyayano luka thayo che lup nahIM ane 'sthAnIvA0 7.4.201' paribhASAthI paNa prastutamAM OM no sthAnivadbhAva mAnI kAma thai zakaze nahIM, kemake ahIM pAMca prakAranI varNavidhi paikInI 'varNathI pUrvamAM rahelAne vidhi' rUpa varNavidhi hovAthI arthAt (kI) varNathI pUrvamAM rahelA pabvolTu nA tun no tRp Adeza karavA rUpa varNavidhi hovAthI pratyayano sthAnivadbhAva mAnI vagyavRmi: yeH prayoga sAdhI zakAze nahIM. mATe ph (1) pratyayane nimitta rUpe darzAvavo yukta nathI. zaMkAkAra H- eka kAma karIe, phaL pratyayanA lopa thayA bAdanI paJloNu + 37 avasthAmAM ApaNe pUrve
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 'yanA 2.4.26' sUtrathI paravyavasthita hovAthI bahiraMga gaNAtA 3 pratyayano lopa na karatA DI nA nimitte paDyaalSTranA pUrvavyavasthita hovAthI aMtaraMga gaNAtA tun no tRt Adeza karI daIe, pachI bhalene DI. pratyaya lopAI jAya, chatAM puSponiH : prayoga siddha thai jaze. mATe huM (3) pratyayane nimitta rUpe darzAvavo yukta che. samAdhAnakAra :- tame tamAruM pUMchaDuM choDo ema nathI. mULa tame 'sattara varirakta nyAyane AzrayIne pUrve aMtaraMga tun no tRt Adeza karavAnI vAta karo cho. paNa tamane khabara nathI ke uparokata nyAyano bAdhaka attaranA vidhinuM dira sute'Avo nyAya paNa varte che. ahIMnyAyamAM rahelo tuzabda lukanuM paNa upalakSaNa che. prastutamAM paDyochu + ka avasthAmAM paDyoSTra nA tu no tRt Adeza karavA rUpa aMtaraMga kAryano ' ca 2.4.26' sUtraprAptI pratyAyanA lopAtmaka bahiraMga kArya dvArA bAdha thavAthI arthAt pratyayano lopa pUrve thavAthI nimittanI gerahAjarImAM paDyaSTranA tun no tR Adeza karavo zakya na bane. tethI paDyazno: : prayoga siddha na thai zakato hovAthI A sUtra nirnimitta darzAvavuM ja vyAjabI gaNAya. vaLI bIjI rIte kahIe to zvaSTra + DI + [ avasthAmAM 'nAtiza . rU.2.52' sUtrathI puMvarbhAva thavAthI pavaeNpTane lAgelo DI pratyaya nIkaLI jAya ane tethI nimitta na rahetA pavUNu gata #STranA tun no tR Adeza na thaI zake. ahIM evI vAta na karavI ke "ame | pratyayane laIne puMvarbhAva thavA dvArA phI pratyaya nIkaLI jAya te pUrve ja tun no tRAdeza karI laizuM kemake jo A rIte phInA nimitte tR Adeza karI lo to paNa AgaLa jatA puMvarbhAva thavA dvArA jyAre nimittanI nivRtti thAya tyAre "nimittApa naimittisthApa:' nyAya dvArA phI nA nimitte thayelA tunnAtRAdezanuM paNa nivartana thai ja jAya. mATe koipaNa hIsAbe paDyUmi : : prayoga siddha na thaI zakato hovAnA kAraNe sUtramAM huM (4) pratyayane nimitta rUpe darzAvavo yukata nathI. zaMkAkAra :- calo kabula, have ameruM (4) pratyayane nimitta rUpe darzAvavAno Agraha nahIM rAkhIe. chatAM paNa jo A sUtrane nirnimitta batAvavAmAM Ave to paNa Apatti UbhI ja rahe che te A pramANe - paDyaznokhuM + DI + avasthAmAM jyAre 'nAtiza ja rU.2.52' sUtrathI paDyopTane puMvarbhAva thAya tyAre te strIliMga na gaNAya ane tethI strIliMgamAM vartatA zoSTranAmanI apekSA rAkhatA A sUtrathI paDyochu gata zonA tun no tR Adeza na thaI zake. tethI tamAre paNa have koI navo rasto kADhavAno ubho raheze. samAdhAnakAra - nA, amAro rasto to niSphaTaka che. juo eka vAta yAda rAkhavI ke 'pratyaya: prakRtyAre 7.4.25' paribhASA anusAra pratyaya jene lAgyo hoya tene ja te potAnA nimitte kArya karI zake, anyane nahIM. prastutamAM 'mUtyeH zrote 6.4.50 sUtrathI phala pratyaya puSpoTTa nAmane lAgyo che. paNa rASTranAmane na lAgyo hovAthI gU pratyaya paDyochu A sAmAsika nAmane potAnA nimitte kArya karI zake. paraMtu kevaLa
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.4.22 399 targata rASTra ne nahIM. tethI rU| pratyaya nAtaza 0 rU.ra.pa' sUtrathI puMvarbhAva karAvavA dvArA A sUtrathI thayelA kevaLa #ASTra nA tun nA nRAdezane bAdhA pahoMcADI zake nahIM. athavA bIjI rIte kahIe to paDyo + 1 + avasthAmAM 'nAtiza rU.2.52' sUtrathI nA nimitte puMvarbhAva karI puSpaSTanA nirnimitte thayelA tR AdezanuM nivartana karavA rUpa pUrvavyavasthita aMtaraMga kArya karatA pahelA 'sattarapi vidhi dara sukvAyate'nyAyAnusAre 'banAa0 6.24?' sUtrathI prApta thatuM paravyavasthita hovAthI bahiraMga gaNAtuM supratyayanuM lopAtmaka kArya pUrvethAya. tethI pratyaya ja vidyamAna na rahetA pachI to zeno tenA nimitte puSpaSTane puMvarbhAva thAya ane tRt AdezanuM nivartana thAya ? arthAt na thAya. zaMkAkAra:- tamArI pahelI rIta to barAbara samajAi gai, paraMtu bIjI rIta pramANe tame kAMi ApattimAMthI bacI zako tema nathI. kemake tame upara batAvyuM te pramANe | pratyayano 'nAdi6..247' sUtrathI pUrve lopa thaI jAya to paNa te Thu, AdezAtmaka thAya che ane , paramAM hoya to 'camana-pittaddhite rU.2.50' sUtrathI paDyuSTrane puMvadbhAvanI prApti to ubhI ja rahe che. Ama pazvakoSTrane puMvarbhAva thavA dvArA A sUtramAM apekSAti strItvanI nivRtti thavAthI tRAdeza paNa nivartana pAmaze ane tethI popa: : prayoga siddha nahIM thai zake. mATe tamAre navo koI rasto kADhavAno Ubho ja rahe che. samAdhAnakAra - tamArI vAta sAcI che, paraMtu ame A sUtramAM koi paNa nimittanI apekSA rAkhyA vinA je tRAdezanuM vidhAna karyuM che tenA baLe ja 'vI-manirU.2.50' sUtraprApti puMvadbhAvano bAdha thai jaze. kemake jo A rIte nirnimittaka AdezanA vidhAnasAmarthyathI puMvadbhAvano bAdha thavA dvArA tRAdezanuM nivartana aTakavAnuM na hoya to pachI to A sUtrane nirnimittaka batAvIne zuM phAyado thAya? arthAt A sUtramAM pratyayane nimitta rUpe darzAvIe to paNa upara batAvyuM te pramANe vRt Adeza bAdhita thAya che ane nirnimitta darzAvIe to paNa tRAdeza bAdhA pAme che. tethI A sUtrane sanimitta darzAvo ke nirnimitta darzAvo badhuM sarakhuM ja thayuM gaNAya. to A keTaluM vyAjabI gaNAya? tethI A sUtramAM nirnimitta #oSTra nA tun nA tR AdezanuM vidhAna karyuM che tenA baLe ja vaca-mAnirU.2.50' sUtraprApta kuMvabhAvano bAdha thai jaze ane tethI pazvarNa sthaLe tRAdeza salAmata rahetA paDyo che. prayoga paNa siddha thai jaze. Ama have navo koI rasto kADhavAno raheto nathI ane koI Apatti paNa UbhI rahetI nathI.
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (2) eid - (i) kroSTrI - * kroSTu, * 'striyAm 1.4.93' - kroSTa, * 'adhAtUdRditaH 2.4.2' - kroSTra + GI, * 'ivarNAde0 1.2.21' - kroSTra + DI = kroSTrI + si, * 'dIrghaDyAb0 1.4.45' - krossttrii| A sUtramAM koipaNa nimittanI apekSA rAkhyA vinA ra thI paramAM rahelA tun nA tRAdezanuM vidhAna hovAthI si vigere pratyaya lAgatA pUrve ja rASTra zabda niSpanna thaI gayo ane have te 8 kArAnta banI javAthI 'adhAtUdR0 2.4.2' sUtrathA tene sAdiMgano DI pratyaya 52 // 10 // 14yo. AgaLanI sAdhanikAomAM TrI zabda sudhInI sAdhanikA upara pramANe samajI levI. (ii) kroSTyau (iii) kroSTrayaH (iv) kroSTrIm (v) kroSTyA kroSTrI + au kroSTrI + jas kroSTrI + am kroSTrI + TA * 'ivarNAde0 1.2.29' - kroSaTray + au kroSaTy + jas kroSaTy + am kroSay + TA * 'so ru: 2.1.72' - kroSTrayar * 'ra: padAnte0 1.3.53' - kroSTrayaH = krossttryau| __ = krossttryH| = krossttrym| = krossttyaa| (vi) kroSTrIbhyAm - * kroSTrI + bhyAm = krossttriibhyaam| (vii) he kroSTri! - * kroSTrI + si (saMbo.), * 'nityadid0 1.4.43' - he krossttri!| (viii) paJcakroSTrabhI ratheH - * paJcabhiH kroSTrIbhiH krItaiH arthamA 'mUlyaH krIte 6.4.150' - paJcakroSTrI + ikaNa, * 'anAmnyadviH plup 6.4.141' - ikaN no lo5 pAthI paJcakroSTrI, * 'GyAdergANasyA0 2.4.95' - paJcakroSTra + bhis = paJcakroSTabhis, * 'so ru: 2.1.72' - paJcakroSTabhir, * 'ra: padAnte0 1.3.53' - paJcakroSTrabhiH, * 'ro re lug0 1.3.41' - paJcakroSTabhI rthaiH| have pachInI bRhattimAM dazarvilI paMktiono artha uparokta vistRta zaMkA-samAdhAnamAM AvarAi gayo DopAthI rI rAmapAnI nathI 27to. nizasumo artha tyAMcI samaja devo / / 13 / /
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. 63 401 sotkaNThamaGgalaganaiH kacakarSaNezca, vktraabjcumbnnkhksstkrmbhishc| zrImUlarAjahatabhUpatibhirvilesuH, saMkhye'pi khe'pi ca zivAzca surstriyshc|| artha - yuddhakALe zrI mUlarAjamahArAjA dvArA karAyelA rAjAonI sAthe utkaMThApUrvaka AliMgana, kezAkarSaNa, mukharUpI kamaLanuM cuMbana ane nakhanA ghA karavA rUpa pravRtti vaDe raNabhUmimAM ziyALIyAoe ane devalokamAM devAMganAoe vilAsa karyo. bhAvArtha :- Azaya e che ke laukikazAstramAM yuddhamAM laDatA-laDatA jo koI zUravIra rAjA mRtyu pAme to te devatAi zarIrane pAme che" AvI vAta sAMbhaLavAmAM Ave che. tadanusAra yuddha vakhate zrI mUlarAja rAjA dvArA je zUravIra rAjAo mRtyu pAmyA te svargamAM gayA hovAthI tyAM teonI sAthe devAMganAoe utkaMThApUrvaka AliMgana vaDe, te rAjAo dvArA potAnA dezonA haLavA AkarSaNa vaDe, mukhanA cuMbana vaDe ane aMte ratikrIDAmAM thatA nakhanA ghA pAmavA pUrvaka vilAsa karyo. ahIM darzAvelI cAre pravRtti dvArA surata pravRttinuM kamika prAbalya sUcavAyuM che. jyAre ziyALapakSe yuddhamAM je rAjAo mRtyu pAmyA temanA mRta zarIranI sAthe utkaMThApUrvaka sau prathama AliMgana eTale mRta zarIrane yogya sthaLethI pakaDamAM levA vaDe, tyArabAda laDatI vakhate mukharUpa komaLabhAgamAM ghA vAgavAthI nIkaLelA lohI sAthe coMTelA vALa kheMcavA vaDe, pachI mukhacuMbana arthAt moDhe lAgelA te lohIne cATavA vaDe ane aMte zarIranA aneka bhAgomAM tINa nakhonA ghA karI ukhADelA mAMsanA locAone khAvApUrvaka ziyALIyAoe vilAsa karyo. ahIM darzAvelI cAre pravRtti dvArA bibhatsatAnuM kemika prAbalya sUcavAyuM che. Ama A zlokanI aMdara zRMgArarasa ane bibhatsarasa ubhayanuM sAMkaryA che ane zlokamAM dIpaka alaMkAra che. A sAthe zrIsiddhahemacaMdrazabdAnuzAsanamAM prathama adhyAya caturtha pAdanA bRhari, bRhanyAsa ane laghunyAsanuM gurjara vivaraNa samApta thayuM. guma bhavatA
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTavibhAga 1 thI 9
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ a 402 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana :: pariziSTa-1:: zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanaprathamAdhyAyacaturthapAdagatasUtrANAm akArAdivarNAnukrameNa suuciH| sUtram sUtrAGkaH ___ sUtram | sUtrAGkaH // sUtram / sUtrAGkaH / acaH 1 / 4 / 69 / / RduditaH / 1 / 4 / 70 / / | TAGasorinasyau / 1 / 4 / 5 / / ataH syamo'm / 1 / 4 / 57 / / Rduzanaspu-rDAH / 1 / 4 / 84 / / TAdau svare vA / | // 1 / 4 / 12 / / ata A:- ye / / 1 / 4 / 1 / / / 1 / 4 / 77 / / Tausyeta / 1 / 4 / 19 / / adeta:-k / 1 / 4 / 44 / / edApaH / 1 / 4 / 42 / / || DatiSNa:-p / 1 / 4 / 54 / / anaDuhaH sau / 1 / 4 / 72 / / edodbhyAM-raH / 1 / 4 / 35 / / tIyaM Git-vA / / 14 / 14 / / anato lupa / 1 / 4 / 59 / / ebahusbhosi / 1 / 4 / 4 / / || tRtiiyaantaat-ge| / / 1 / 4 / 13 / / anAmasvare nontaH / / 1 / 4 / 64 / / ota auH / 1 / 4 / 74 / / tRsvasa-ra / 1 / 4 / 38 / / apaH / 1 / 4 / 88 / / autA / 1 / 4 / 20 / / trestrayaH / 1 / 4 / 34 / / abhvAde-sau / 1 / 4 / 9 / / aurIH / 14 / 56 / / thonth / 1 / 4 / 78 / / ajhai ca / 1 / 4 / 39 / / kevalasa-rauH / 1 / 4 / 26 / / dadhyasthi-n / 1 / 4 / 63 / / avarNasyA-sAm / 1 / 4 / 15 / / kruzastunaH-si / 1 / 4 / 11 / / dIrghaDyAb seH / / 1 / 4 / 45 / / aSTa aurja-soH / / 1 / 4 / 53 / / || khitikhItI-ra / 1 / 4 / 36 / / dIrgho nAmya-pUH / / 1 / 4 / 47 / / A am zaso'tA | 1 / 4 / 75 / / / ghuTi / 1 / 4 / 68 / / / / dvandve vA / 1 / 4 / 11 / / Apo DitAM-yAm / 1 / 4 / 17 / / GioM / 1 / 4 / 25 / / dhuTAM prAk / 1 / 4 / 66 / / Amo nAm vA / 1 / 4 / 31 / / Gityaditi / 1 / 4 / 23 / / / na nAGidet / 1 / 4 / 27 / / idamadaso'kyeva 11 / 4 / 3 / / || De: smin / 1 / 4 / 8 / / || napuMsakasya ziH / / 1 / 4 / 55 / / iduto'stre-t / 1 / 4 / 21 / / DeGasyoryAtau / 1 / 4 / 6 / / navabhyaH vA 1 / 4 / 16 / / inDIsvare luk / 1 / 4 / 79 / / jaraso vA 11 / 4 / 60 / / || na sarvAdiH / 14 / 12 / / inhana-syoH / 1 / 487 / / jasa i. / 1 / 4 / 9 / / nAmino lug vA / / 1 / 4 / 61 / / uto'naDuccaturo vaH | 1 / 4 / 81 / / | jasyedot / 1 / 4 / 22 / / || nityadid-svaH / / 1 / 4 / 43 / / Rto Dur / / 1 / 4 / 37 / / || Ta: puMsi nA / 1 / 4 / 24 / / || ni dIrghaH / 1 / 4 / 85 / /
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 1 sUtram niya Am nivA nUrvA nemArtha vA nsmahatoH paJcato'nyAdeH-daH pathinmacina-sau puMso: -ns bhasa aisa yuddho'samAse sUtrAGkaH / 1 / 4 / 51 / / / 1 / 4 / 89 / / / 1 / 4 / 48 / / / / 1 / 4 / 10 / / / 1 / 4 / 86 / / / 1 / 4 / 58 / / / 1 / 4 / 73 / / / 1 / 4 / 73 / / / 1 / 4 / 2 / / / 1 / 4 / 71 / / sUtram lo vA vAH zeSe vAnyataH - svare vASTana AH syAdo veyuvo'striyAH vozanaso-sau so'tA-si saMkhyAnAM rNAm saMkhyAsAya vA sakhyurito'zAvet sUtrAGkaH | 1 / 4 / 67 / / / 1 / 4 / 82 / / | 1 / 4 / 62 / / / 1 / 4 / 52 / / 11 / 4 / 30 / / | 1 / 4 180 / / / 1 / 4 / 49 / / | 1 |4 |33 / / |1|4|50 / / / 1 / 4 / 83 / / sUtram samAnAdamo'taH sarvAdeH smaismAtau sarvAdaspUrvAH striyA GitAM-m striyAm strIdUtaH svarAcchau hasvasya guNaH hasvApazca 403 sUtrAGkaH / 1 / 4 / 46 / / // 1 / 4 / 7 / / 1 / 4 / 18 / / 11 / 4 / 28 / / 11 / 4 / 93 / / / 1 / 4 / 29 / / / 1 / 4 / 65 / / / 1 / 4 / 41 / / / 1 / 4 / 32 / /
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana :: pariziSTa - 2 :: prathamA'dhyAya-caturthapAdasya bRhannyAsa-laghunyAsau ata AH syAdau jas- bhyAm - ye 11 / 4 / 1 / / bR0nyAsa -- ata AH ityAdi / sirAdiryasya sa syAdistataH saptamyA ekavacanam, 'jasbhyAm' iti vibhaktyanukaraNam, ya iti caturthyekavacanAdezasya, samAhAradvandvAd GiH, syAdAviti 'jas-bhyAm-ya' ityasya vyadhikaraNaM vizeSaNam, na tvata ityasyAsambhavAt nahi syAdisthAdakArAt paro jasAdiH sambhavatItyAha- syAdau jasItyAdi vRkSa- lakSAbhyAM jasi apavAdatvAt samAnadIrghatvabAdhakasya "lugasyAdetyapade" (2.1.113) ityasya bAdhako'yamAkAraH, tataH "samAnAnAm0" (1.2.1) iti ekAdeze sakArasya rutve "raH padAnte visargastayoH" (1.3.53) iti visargAdeze vRkSAH, plakSAH / idamo bhyAmi " anak" (2.1.36) ityadAdeze'nenA''tve ca AbhyAm, atatIti vA "kvacid" (5.1.171) iti De (aprakRtervA siddham ), evam -'zramaNa + bhyAm' iti sthite'nenA''tve zramaNAbhyAm, atra "ed bahusbhosi" (1.4.4) ityetve prApte tadapavAdo'yamAkAraH, ata eva tatra dvitvaviSayasyAnenA''ghrAtatvAd bahutvavizeSaNam, anyathA pratyAsannasya sakArasyaiva bahutveti vizeSaNaM syAt / zramaNa-saMyatAbhyAM caturthyekavacane " GeGasyoryA''tau" (1.4.6) iti yAdeze'nenA''tve ca zramaNAya, saMyatAya, atrAprAptaprApaNArthaH / akArasannipAtena vidhIyamAno yakArastadvighAtAya kathaM prabhavatIti na vAcyam, yagrahaNavaiyarthyaprasaGgAt / yadyapi " AsannaH " ( 7.4.120 ) iti nyAyAdAkAraH kaNThyAdidharmatvena tatsadRzasyaiva sthAnino bhavannakArasyaiva bhaviSyati, tathApyavarNAdikrameNa kAryiNAmatra kAryavidhAnAt tamantareNa ca 'sarvamukhasthAnamavarNam' (1.1.17) itIvarNAderapi syAdityata Aha-ata ityAdi / kiJca, syAdinA nAna AkSiptatvAd hasvAdiliGgAbhAvAt svara paribhASA'nupasthAnAd "anyatyadAderAH" (3.2.152) ityAdivad 'vAgbhyAm' ityAdau vyaJjanasyApi syAd, adhikArArthaM ceti / munizabdAt jasi "jasyedod" (1.4.22) ityetve ayAdeze ca munyH| tata eva bhyAmi munibhyaam| 'agni+e' 'vRkSa+os' iti sthite "Gityaditi" (1.4.23), "ed bahusbhosi" (1.4.4) iti ca etve'yAdeze syAdiyakArAbhAvAdAkArAbhAve agnaye, vRkSayoH || 1 || ** la.nyAsa--ata A ityaadi| atra pratyayA'pratyayoH iti siddhe syAdigrahaNaM "Na Samasatpare0" (2.1.60) ityAdau prayojanArtham, tena 'rAjabhyAm' ityAdau nalopasya syAdividhau vidheye'siddhatvAdAkAro na bhavatIti / na cAtra syAdigrahaNAbhAve "tri catura0" (2.1.1) ityAdivihitasya syAdergrahaNaM bhaviSyati, yatastatra tasya grahaNe'pi na kimapi phalam, anyacca syAdigrahaNe zucizabdAt GayAM pratyayatvAt "Gityaditi" (1.4.23) ityevaM prAptaM niSidhyate / kiJca, atra syAdigrahaNAbhAve 'vanyaH' ityatrApi "avarNavarNasya" (7.4.68) ityetad bAdhitvA''kAraH syaat| yadvA, itthaM cAlanA pratyayA'pratyayoH iti nyAyena siddhe syAdigrahaNaM "Na Samasat0" (2.1.60) iti sUtre'saditi kAryArtham, tena 'rAjabhyAm' iti siddham / idaM ca na vaktavyam, yat vane sAdhuH "tatra sAdhau" (7.1.15) iti ye pratyaye AkAraH prApnotIti syAdigrahaNam, yato jas-bhyAmsAhacaryAt yakAro'pi syAdereva lapsyate kiM syAdigrahaNena ? satyam tarhi adhikArArtham, tena zucI strItyAdau GIpratyaye "Gityaditi" (1.4.23) ityekAro na bhavatIti / vRkSA iti atra jasi apavAdatvAt samAnadIrghatvabAdhakasya "lugasyAdetyapade" (2.1.113) ityasya bAdhako'yamAkAraH / AbhyAmiti idamzabdasya, atate: "kvacit" (5.1.171) iti De aprakRtervA siddham / zramaNAbhyAmiti - syAdeH pUrvamekapadatvAbhAvAt katham? "raSRvarNa0" (2.3.63) iti NatvaM zramaNaprakRteH ucyate- bhAvini bhUtavat iti nyAyAd bhavati / zramaNAyeti-akArasaMnipAtena vidhIyamAno yakArastadvighAtAya kathaM prabhavatIti na vAcyam, yagrahaNavaiyarthyaprasaGgAt / / 1 / / bhis ais / 1 / 4 / 2 / / bR0nyAsa--bhisa ityaadi| ata iti syAdAviti cAnuvartata ityAha- akArAdityAdi / (zramaNaiH) 'zramaNa +bhis' iti sthite zramaNebhya iti sAvakAzaM paratve'pyetvaM bAdhitvA'navakAzatvAd ais eva bhavati, na ca kRte'pyetve bhUtapUrvagatyA sAvakAzatva
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 405 maiso'pIti vAcyam, sambhavati mukhye guNakalpanAyA ayogAditi / paratvAt pUrvametvamityapi na vAcyam, ubhayoranyatra sAvakAzatvenaikatra yugapatpravRttau sparddhasambhave paratvasambhavAditi, na cAtraiso'nyatra sAvakAzatvamasti, ato'pavAdatvenaitvasyaiva bAdhakaH / iha kazcidavimRzyakArI etvaistvayorutsargApavAdabhAvamapahnutya paratvAdetvapravRttiM nodayan bhUtapUrvagatyA nityatvamaistvasyAcakSANatvasya cAyaM (?) ( etvasya cAyaM bAdhaka iti) pratipAdayati, yadAha "etvaM *bhisi paratvAccedata aistvaM kathaM bhavet ? / kRte'pyetve bhautapUrvAnnityamaistvaM tathA sati" / / jaNaM jarA "Sito'G" (5.3.107) ityaGi "RvarNadRzo'Gi" (4.3.7) iti guNe Api ca tAmatikrAntaiH "prA'tyava-pari0" (3.1.47) iti samAse "gozcAnte0 " (2.4.96) iti hasvatve'nena bhisa aisAdeze "aidaud0" (1.2.12) ityetve atijarairiti / yadyevamesAdeza evAstu kimaiskaraNena ? "aidod0" (1.2.12) ityetve rUpasya siddhatvAt, ucyate- aiskaraNaM svarUpalAbhArtham, svarUpalAbhastu aitvAbhAva eva, aitvAbhAvastu jarasAdeza eva, jarasAdezastu sannipAtalakSaNAnityatva evetyAha-esAdezenaivetyAdi-ekadezavikRtasyAnanyatvAt kRtahasvo'pi jarAzabda eveti "jarAyA jaras vA" (2.1.3.) iti jarasAdeze'tijarasaiH, anyathA kRtahrasvaM jarAzabdAntaM nAma samAzrityaisbhAvaH pravRttaH kathaM tadvighAtasya nimittaM syAt ? na cennimittaM svarAdAvucyamAno jarasAdezo na prApnoti, vibhakteH svarAditvAbhAvAdityarthaH / anye tviti - zrIzeSarAjaH, etvaitvayordvimAtratvAvizeSAditi bhAvaH / ata ityanuvartanAd munibhirityAdau aisAdezo na bhavatItyAha - ata ityevetyAdi / caitrabhissA, odanabhissaTeti- "psAMk bhakSaNe" ato'bhipUrvAd "upasargAdAtaH" (5.3.110) ityaGi pRSodarAditvAdabherakAralope pasya sakAreM Api ekatra TAgame bhissA, bhissaTA, caitrasya bhissA odanaH - caitrabhissA, odanasya bhissaTA dagdhikA - odanabhissaTA, atra syAdyadhikArAnnAyaM bhis syAdiriti ais na bhavati / nanu vinApi syAdyadhikAram, *arthavadgrahaNe nAnarthakasya iti nyAyAd bhissA-bhissaTAzabdayorekadezasya bhiso'narthakatvAdais na bhaviSyati, satyam-avicchedArthaM syAdyadhikAraH, sa cehAnuvartamAnaH arthavadgrahaNe nAnarthakasya ityetanyAyAnapekSaM viziSTasyaiva bhisa aisAdezaM niyamayatItyetadarthaM nAyamapekSaNIya iti, apekSyamANazca nyAyo gauravamAdadhAti, anityazceti / / 2 / / * la. nyAsa - bhisa aisiti / esAdezenaiveti- esAdeze kRte "lugasyA0" (2.1.113) iti tu na vAcyam, vidhAnasAmarthyAt, anyathA yadi deverityabhISTaM syAt tadA isiti kuryAt / atijarasairiti ekadezavikRtasyAnanyatvAt kRtahasvo'pi jarAzabda eveti / bhissaTeti- "psAMk bhakSaNe" ityasyAbhipUrvasyAbhipsAyate iti "upasargAdAtaH" (5.3.110) iti aGi pRSodarAditvAdabherakAralope pakArasya rAkAre ANi lakSyAnurodhAd vikalpena TAgame bhissA, bhirasaTA / / 2 / / idamadaso'kyeva / 1 / 4 / 3 // bR0nyAsa -- idamityAdi / idamadasa iti samAhAradvandvAd Gas / imakaiH, amukeriti idam, adas' AbhyAM bhisi "A dveraH" (2.1.41) ityatve "lugasyAdetyapade" (2.1.113) ityakAralope "tyAdisarvAdeH0" (7.3.29) ityaki "do maH syAdau " (2.1.39) iti "mo'varNasya " (2.1.45 ) iti ca dasya matve "mAduvarNo'nu" (2.1.47) ityutve'nena bhisa aistve " aidaut" (1.2.12) ityaikAraH / ebhi:, amIbhiriti idamaH "anak" (2.1.36) ityatve " ed bahusbhosi" (1.4.4) ityetvam, adasaH 14 'A dveraH" (2.1.41) ityatve dasya matve pUrvavadetve "bahuSverIH " (2.1.49) itItvam, akIti vacanAdanayorakArAt parasya bhisa aisAdezo na bhavati / atha kimarthamidam ? yAvatA'nayorantyAt svarAt pUrvamako vidhAnAdakArAt paro bhisiti pUrveNaiva aisAdezo bhaviSyati, * lA. sU. sampAditapustake 'bhyasi' iti pATho vartate, paraM so'samIcInaH pratibhAti, pazyata mahAbhASyam /
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana iti nyAyAdavadhAra satyam-niyamArthamidam, anyathA ebhirityAdAvapi pUrveNa syAdityAha - pUrveNetyAdi / nanu siddhe satyArambhaH0 Nasya labdhatvAt tadartha evakAro'narthaka ityAha-evakArastvityAdi - ayamarthaH - akItyatraivakAramantareNa idamadasa evetyapi niyamaH syAt sa cAniSTa iti / / 3 / / la.nyAsa-idamadasa ityAdi / iSTAvadhAraNArtha iti tena pratyayaniyamo na bhavati, tadabhAve ca takaiH vizvakairityAdi siddham / / 3 / / ed bahusbhosi / 1 / 4 / 4 / bR0nyAsa- ed bhnityaadi| (bahubhosIti - ) sazca bhazcetyakAreNoccAraNArthena dvandvaM kRtvA tato bahuzabdena bahutvArthena saptamItatpuruSaM ca punaroszabdena samAhAradvandvAt saptamI, tatra ca "saptamyA AdiH " ( 7.4.114 ) ityAdau saMpratyaya ityAhasakArAdAvityAdi / eSu (eSAm), idamzabdAt saptamIbahuvacane (SaSThIbahuvacane) ca ekatra nAmapavAdasAmAdeze "anak" (2.1.36) ityadAdeze "ed bahusbhosi" (1.4.4) ityetve "nAmyantasthA0" (2.3.15) iti Satvam / amISAmiti - adazabdAdAmi atvAdau sAmAdeze'nenaitve Satvam, evam sarveSAmityAdi / zramaNazabdAt SaSThIsaptamyordvivacane etve'yAdeze ca zramaNayoH / vRkSazabdAt "TAGaso0" (1.4.5) iti GasaH syAdeze vRkSasya evam bhyAmi " ata A0" (1.4.1) ityAkAre vRkSAbhyAm, anayorbahvarthaviSayasakArAdyabhAvAdetvAbhAva iti / sarvazabdAt "jasa i: " (1.4.9) iti jasa ikArAdeze " avarNasye0 " (1.2.6) ityetve sarve / ata ityadhikArAt sAdhuSvityAdau bahvarthaviSayasakArAdAvapyetvaM na bhavatyata Aha- ata ityAdi || 4 || TAGasorina - syau |1 / 4 / 5 / / bR0nyAsa-TA-GasorityAdi / vRkSazabdAt TAyAmanena inAdeze etve Natve ca vRkSeNa, evm-atijrenn| GasaH syAdeze vRkSasya, atijrsy| ata ityeveti- atijarazabdAt TA - Gasorin-syau kuto na bhavata ityAha- atra paratvAdityAdi - ayamarthaH 'vRkSeNa vRkSasya, jarasau' ityAdau dvayorapi caritArthatvAd, ekatra ca yugapat prAptyA sparddhasambhavAt paratvAt kRtAkRtaprasaGgitvena nityatvAcca prAgeva jarasAdeze kRte'kArAntatvAbhAvAdinAdyAdezAbhAva iti / anye tviti-AcAryapANinisUtrAnusAriNaH, yadAha sthavira: - yadi hi 'atijarasinA' ityetat sUtrakArasya * nAbhimataM syAt tadA 'TA' ityetasya takArAdezameva kuryAt, tatrApi hyetve kR vRkSeNetyAdi sidhyatyeva, kathametvamiti ced "ed bahusbhosi" (1.4.4) ityatra TAvacanaprakSepAt atra jayAdityaH - yathA tu bhASyaM tathA naitallakSyata iti // 5 // 1 la. nyAsa - TA - GasorityAdi / anye tviti yadi hi 'atijarasinA' ityetat sUtrakArasya "nAbhimataM syAt tadA 'TA' ityetasya nakArAdezatvameva kuryAt, tatrApi hyetve kRte vRkSeNetyAdi siddhyatyeva, kathametvamiti cet ? " ed bahusbhosi" (1.4.4) ityatra TAvacanaprakSepAt, atra jayAdityaH - yathA tu bhASyaM tathA naitallakSyate / / 5 / / Ga - GasyoryAtau / 1 / 4 / 6 // bR0nyAsa - Ge-GasyorityAdi / vRkSazabdAdanena Ge Gasyo: sthAne yAdeze (AdAdeze) ca " ata AH syAdo0 " (1.4.1) ityAtve "samAnAnAM0" (1.2.1) iti dIrghatve ca vRkSAya, vRkSAt, evam-atijarAya, tijarAt jarasAdezasya vikalpitatvAt tadabhAvAdakArAntatvAdatra Ge GasyoryA ''tau bhavataH / ata ityeveti- atijarazabdAd Ge-GasyoH svarAditve paratvAnnityatvAcca prAgeva * lA.sU. sampAditapustake 'sAdhutvenAbhimataM syAt' ityetAdRzaH pATho'sti /
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 407 jarasAdeze'kArAntatvAbhAvAdAdezAbhAva iti| anye tu AkArakaraNasAmarthyAt prAgeva jarasAdezAt GaserAdAdeze svarAditvAjjarasAdeze ca atijarasAditi manyante, anyathA'kAropadezameva kuryAt, tatrApi hyakArakaraNAd "rAgATTo rakte" (6.2.1) ityAdijJApakAJca "lugasyAdetyapade" (2.1.113) iti bAdhitvA samAnadIrghatve 'vRkSAd' ityAdi sidhyatyevetyAha-kecit tvityAdi-pANinisUtrAnusAriNa iti / / 6 / / l.nyaas-dde-ngsyorityaadi| nanvatra 'at' ityeva kriyatAm, kiM dIrghakaraNena? na caivaM kRte "lugasyA0" (2.1.113) iti prApsyatIti, tadA hi 't' ityevaM kuryAt, satyam- matAntare'tijarasAdityapi manyante, tatsiddhyarthaM dIrghakaraNam, dIrghakaraNAJca svamate'pi sammatamiti bodhyam / / 6 / / sarvAdaH smai-smAtau / 1 / 4 / 7 / / bRnyaas-srvaaderityaadi| sarvazabda Adiryasya sa sarvAdiriti bahuvrIhiH, nanu bahuvrIheranyapadArthapradhAnatvAt sarvazabdAd yadanyat tasyaiva sarvAdikAryaM syAd, na sarvazabdasya, yathA-citragurAnIyatAmityukte svAmina evAnayanam, na tu gavAm, yathA citrA gAvo yasyeti gavAM vizeSyatvaM tadvatazca vizeSaNatvamavagamyate, tathehApyavagaMsyate, paramatrArthe bahuvrIhirneSyate, yadA hi svAminaH prAdhAnyaM gavAM vizeSaNabhAvastadA bahuvrIhirata eva citrA gAvo yasya sa citraguriti gavAmaprAdhAnyaM pradarzyate, tasmAt sarvazabdasaGgrahArthaM bahuvrIhitatpuruSayorekazeSa AvRttirvA''zrayitavyA, tatra sArUpyArthaM sarvazcAsAvAdizca sarvAdirityAdizabda upAdIyate, na tvasya prayojanAntaramasti, ekazeSe ca sautrikamekavacanaM bhaviSyati, naiSa doSaH-saMyoga-samavAyalakSaNasambandhe yadA bahuvrIhistadA tadguNasaMvijJAnaM bhavatizuklavAsAH, lambakarNa iti, atra hi daNDI viSANI vA''nIyatAmityAdivat saMyogasamavAyalakSaNena sambandhena sambandhini kArya vijJAyamAne upalakSaNasyApyantarbhAvo bhavati, samvandhAntare tu bahuvrIhau tadguNasaMvijJAnAbhAvazcitragurAnIyatAmiti, atra hi sva-svAmibhAvasambandhaH SaSThyartha iti svavizeSopalakSitasya svAmina evA''nayanaM bhavati, na tu gavAm, sarvAderityatra cA''dizabdasyAvayavavAcitvAt samavAyasambandhAdudbhUtAvayavabhedaH samudAyastadguNasaMvijJAnasya bahuvrIherarthaH, tasya ca samudAyasya yugapalakSye prayogAbhAvAt tadantarbhUtAnAmeva pRthag-yogAt kAryeNa bhAmiti sarvazabdasyApi tat sidhyati, yathA-'devadattazAlAyA brAhmaNa AnIyatAm' ityukte devadatto'pi yadi brAhmaNo bhavati svazAlAsthazca tadA so'pyAnIyata eveti niSprayojane ekazeSA-''vRttI, yatastasyAnyapadArthasya guNA upalakSaNAni teSAmapi kArya saMvijJAnaM tadguNasaMvijJAnam, yatra tu tirohitAvayavabheda: samudAyastadguNasaMvijJAnabahuvrIhisamAsArthaH yathA-lambakarNa AnIyatAmiti, tatrocyate'vayavena vigrahaH samudAyaH samAsArthaH, iha tanna saMbhavatIti; atrA''dizabdo'vayavavAcI na vyavasthAvAcitAmatikrAmati, uttarAvayavApekSayaiva kazcidAdyo bhavitumarhati, tena gaNapAThavyavasthitA: 'sarva, vizva, ubha, ubhayaD ityAdayo gRhynte| athaivam, 'madhyamasyAm, adhamasyAm' iti na prApnoti gaNe pAThAbhAvAt, tasmAdastu prakArArtho'yamAdizabdaH, prakArArthapradarzanAyA pazcAdabhiyuktA gaNAn paThanti, yathoktam-zreNyAdayaH paThyante, kRtAdirAkRtigaNa iti, kRtAdayazca nidarzanArthaM vRttikAraiH paThitA iti, naiSa doSaH-'gadhyamasyAm, adhamasyAm' iti prayogasyA''rSatvAt, prakArArthatve ca sati kRtsna-jagadAdizabdA-nAmapi srvaadikaaryprsnggaat| sarvasmai sarvazabdAJcaturyekavacanasyAnena smairaadeshH| syAdyAkSiptasya nAmnaH sarvAdibhirvizeSaNAd vizeSaNena ca tadantavidherbhAvAt "na sarvAdi:" (1.4.12) iti dvandve niSedhAd * nAmagrahaNe na tadantavidhiH * ityasyAnupasthAnAt tadantaM paramasarvasmai' ityaadhudaahRtm| na sarvo'sarvastato De-GasyoH smai-smAdAdeze asarvasmai, asarvasmAd, evmnydpi| nanUbhazabdasya nityaM dvivacanaviSayatvAt sarvAdikAryasya bahutvaikatvaviSayatvena tatrAbhAvAt, tadvRttiviSaye ca 'ubhaye devamanuSyAH, ubhayo maNiH, ubhayaputraH' ityabhedaviSayasyobhayazabdasyaiva prayogAt, 'ubhAbAhu' ityAderdvidaNDyAditvena sAdhutvAt sarvAdau vyarthaH pAThaH, agarthastarhi, anyathA yadyapi aki ke ca rUpArthayorabhedastathApi 'dvivacane'nantare zrUyamANe ubhazabdena sAdhunA bhAvyam, na lupte nApi vyavahite' * lA.sU. sampAditapustake 'samudAyo'tadguNa' iti pATho dRshyte|
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana iti pratijJAnasya bAdha: syAt, akaH tanmadhye patitatvena tu vyavahiterabhAvAt ke punaH sati pUrvasya dvivacanasya luptatvAdaparasya ca kena vyavadhAnAt 'kaviSaye vyavahitadvivacanaviSaya ubhazabdaH sAdhurbhavati' iti vaktavyaM syAditi cet ? tadartho'pi na yukta:-kasya svArthikatvAt svArthikAzca pratyayAH prakRteraviziSTArthA bhavantIti prakRtigrahaNena grahaNAt, 'dvivacanaviSayatvAd' ityatra vyarthAbhidhAnasamartha ityarthasya vivakSitatvAt dvivacanazabdena syAdipratyayAgrahaNAt svArthikatvena cobhArthasyAhAnAt, Apvad vacanamantareNa dvivacanaparatAyAH siddhatvAt, nanu yathA svArthikatvena parArthAnabhidhAnAt kapparasya sAdhutvamevaM tra-tasparasyApi sAdhutvaprasaGgaH, naivam-tra-tasAdInAM vibhaktyarthamAtravacanatvena sarvasyaiva bhedasya parityaktatvAdasAdhutvamubhazabdasya, ata evocyate pUrve:-'ubhayo'nyatra' iti, evaM tarhi hetvarthaprayoge "sarvAdeH sarvAH" (2.2.119) iti sarvavibhaktyartha ityaah-ubhshbdsyetyaadi| ubhazabdAd hetuzabdAJcaukAre "aidaut sandhyakSaraiH" (1.2.12) ityautve "iduto'strerIdUt" (1.4.21) ityatve ubhau hetuu| nanvanyatara ityanyazabdo DatarapratyayAntaH, tatazcAnyatarazabdasya DataragrahaNenaiva sarvAdikArya bhaviSyati, kiM punarasyopAdAnenetyAha-DataragrahaNenaivetyAdi-ayamarthaHDataragrahaNenevAnyatarazabdasya DatamagrahaNenAnyatamazabdasyApi sarvAditvaM syAditi, tena 'anyatamAya, anyatamaM vastram, anyatame' ityAdau smai-dakAra-sminnAdayo na bhavanti; anye tu Datara-DatamavidhAvapyanyazabdaM nAdhIyate, teSAmayaM DatarArtha eva pAThaH, anyataramiti tvanya evAyamavyutpanna ityapare bruvanti, ayamanyatarazabdo DatarAnto na bhavati, nirdhAraNe hi saH, anirdhAraNe'yamavyutpannaH, yadvA taraNaM taraH, anyazcAsau tarazceti anyastaro'syeti vA dvayoH prakRSTo'nya iti vA'nyataraH, tanmate DatamAntasyApi sarvAditvamastItyAhaeka ityaadi| tatra yathA sarvasminniti prayuktAH sarvAdayo dRzyante, na tathA Datarasmin Datamasminniti prayuktaM dRzyate, rUpanigrahazca prayogAd bhavati, tat ko'yaM zabdo 'Datara Datama' itiityaah-ddtr-ddtmaavityaadi| na paraM rUpanigrahahetuH prayoga eva, kintu zAstramapi, tatra "yat-tat-kimanyAt0" (7.3.53) iti Datara-Datamau prayayau vidhIyete, tayoryadAdibhyo vidhIyamAnayoH kevalayoH prayogAbhAvAt Datara-DatamagrahaNaM tadantAn prayojayati, evaM tarhi svArthikatvAt prakRtyaviziSTatayA yat-tadAdiprakRtidvArakameva sarvAditvaM bhaviSyati, kimanayorupAdAnenetyAha-tayorityAdi-yadi hi Datara-DatamayoH pATho gaNe na kriyeta tadetarasvArthikapratyayAntasyApi sarvAdeH sarvatamAyetyAdAvapi sarvAdikArya syaat| prayojanAnantaraM cA''ha-anyAdItyAdi-Datara-DatamAntAnAM "paJcato'nyAderanekatarasya daH" (1.4.58) ityanyAditvAd dAdezo yathA syAdityevamarthaM ca Datara-DatamagrahaNam, nahi 'anya anyatara itara Datara Datama' ityapAThe paJcato'nyAderucyamAno dAdezo labhyeta, nanu ca satyasmin prayojane kathaM svArthikapratyayAntAnAM sarvAditvAbhAvArthaM syAjjJApakamidam, anyathA'nupapadyamAnaM jJApakaM bhavati, na ca satyasmin prayojane'syAnyathAnupapattirasti, na ca dAdezArthamAtratve dAdezavidhAveva DataraDatabha-grahaNaM kartavyam, gaNe tu karaNAt svArthikapratyayAntAnAM sarvAditvAbhAvArthamapi bhavatIti vAcyam, gaNe karaNamasaMjJAyAmiti vizeSaNArthaM syAd, guruzca 'anyA-'nyataretara-Datara-Datamasya' iti nirdezaH syAditi; ucyate-yathedaM dAdezArthamanyAdipaJcake bhAvAd bhavati tathA smai-smAdAdyarthamapi syAt sarvAditvAt, tathAhi-yadi svArthikapratyayAntAnAM sarvAditvaM syAt tadA smaismAdAdezArthaM DataraDatamopAdAnamanarthakam, ataH svArthikapratyayAntAnAM sarvAditvaM na bhavatIti tadupAdAnaM svArthikapratyayAntAnAM sarvAditvAbhAvArthaM vijJAyata iti, tadudAharati-sarva mAyetyAdi / tvazabda iti anyazabdasyArtho'syetyanyArthaH / tvasmai anyasmai ityarthaH / tvazabda iti akArAntasandehavyudAsArthaM tvacchanda iti nirdezaH, tatraikamarthaM prati vyAdInAM tulyabalAnAmavirodhinAmaniyatakrama-yogapadyAnAM bhedena cIyamAnatA samuccayaH, tasya paryAyastadvAcaka ityarthaH / athAsya takArAntatvAt smaiprbhRtisrvaadikaaryaayogaadupaadaanmnrthkmityaah-tsyetyaadi| ajJAtAditi-tvacchabdasyAjJAtArthe "tyAdisarvAdeH" (7.3.29) ityantyAt svarAt pUrvamaki paJcamyekavacane ca tvktH| nemazabda iti-ardhazabdasyArtho'syeti vigrhH| sama-simau sarvArthAviti-sarvazabdaH saMkhyAprakArakayAvadviSaye kAtnye vartate, tatra saGkhyAkAranye yathA-sarve AyAtAH, yAvanto likhitA daza dvAdaza vA te kAtnyenAyAtA ityarthaH, evaMvidhasarvArthe vartamAnau sama-simazabdau sarvAdI ityarthaH / sarvArthatvAbhAve na bhavatItyanenArthAntaravRttivyavacchedaphalaM darzayati- smaayetyaadi-avissmaayetyrthH| svAbhidheyApekSetyAdi-avadhirmaryAdA tasya niyamo''vazyambhAvo'vadhibhAvAdabhraMzo vyavasthA'paraparyAyaH, tathAhi-nAtra kAcid vyavasthA'rita, avyavasthA vartate, vyavasthA kartavyeti vyavasthAzabdAniyamo gamyate, sa ca svAbhidheyApekSaH, pUrvAdInAM zabdAnAM svAbhidheyo dig-deza-kAla-svabhAvo'rthastamapekSate yaH sa svAbhidheyApekSaH, co'vadhAraNe,
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 405 pariziSTa-2 digAdInAM hyarthAnAM pUrvAdizabdAbhidheyAnAM yat pUrvAditvaM tanniyogataH kaJcanAvadhimapekSya sampadyate, na tvavadhinirapekSam, tathAhi-pUrvasya dezasya yat pUrvatvaM tat paraM dezamavadhimapekSya bhavati, parasyApi yat paratvaM tat pUrvaM dezam, tasmAt pUrvAdizabdavAcyApekSaNe'vazyaM kenacidavadhinA bhAvyam, tatraitasyaivAvadheryaH pUrvAdizabdAbhidheyApekSo'vadhibhAva ekAntikaH sa niyamo vyavasthAparaparyAyastasmin gamyamAne pUrvAdInAM zabdAnAM svAbhidheya eva vartamAnAnAM sarvAdikAryaM na tu vAcye, yo hi pUrvAdizabdAbhidheyAdarthAdanyasyAvadhibhUtasya niyamaH sa kathaM pUrvAdizabdavAcyo bhaviSyatIti, atastasminnAntarIyakatayA gamyamAne 'pUrva, para, avara, dakSiNa, uttara, apara, adhara' ityetAni sapta zabdarUpANi sarvAdIni bhvnti| avadhimati digAdilakSaNe vartamAnAni pUrvAdIni sarvAdIni bhavantItyudAharati-pUrvasmai ityAdizabdarUpApekSayA ca napuMsakanirdezo nArthApekSayA, tena strI-puM-napuMsakeSu sarveSvapyartheSu srvaaditvmiti| vyavasthAparaparyAya ityasya vyavacchedyaM darzayati-vyavasthAyA ityaadinaa| dakSiNAya pravINAyetyarthaH, atra hi prAvINyamAtreNa nimittenAvadhinirapekSa eva dakSiNazabdo vartata iti vyavasthA na gmyte| kecit tu yAva vyabhAvinI vyavasthetyAhuH, teSAM pUrvasmai puruSAyetyAdi na bhavati, nahi digyogalakSaNapUrvatvAdi puruSe yaavdrvybhaaviiti| parasparasthityapekSayA''tmasthitirvyavasthetyeke, teSAM sarve vizeSaNa-vizeSyazabdAH sambandhizabdAzca vyavasthAzabdAH syuriti dakSiNAya gAthakAyetyatrApi praapnoti| AtmA''tmIyetyAdi-AtmA ca AtmIyazca jJAtizca dhanaM ca tAnyevArthastatra vRttiryasyeti vigrahaH, minpratyayaviSaye tvaishvryvaacii| svazabda AtmA''tmIyayoH sarvAdiriti zeSaH / yat svasmai rocate tat svasmai dadAtItyasyArthaM vyAcaSTe-yadAtmana ityaadinaa| svAya dAtumityAdau tu jJAtidhanavRttitvAt sarvAditvAbhAva ityarthaH / yatra zabdAntaranirapekSaH svazabdo jJAti-dhane svarUpeNA''caSTe tatrA'sau saMjJArUpeNa tayorvartata iti tatra na bhvtiityaah-jnyaati-dhnyorityaadi| kathaM punarayamoM yAvatA 'sve putrAH' iti jJAtyartho gamyate, 'sve gAvaH' iti dhanArthaH, naitadasti-putra-gozabdayoriha saMnidhAnenobhayaM gamyate, svazabdAttvAtmIyatvamAtraM prtiiyte| nanu yadi zabdAntaranirapekSa eva svazabdo jJAti-dhanayorvartate, kathaM tarhi "ulmukAnIva me'mI svA jJAtayo bharatarSabha!" ityAdau jJAtizabdasyAnuprayogaH, naiSa doSaH-yatra hi zabdo'nekArtho bhavati sandigdhArtho vA tatra tadarthasya vyaktIkaraNe paryAyazabdasyAnuprayogo na virudhyate, yathA-medhAdyanekArthasya varAhazabdasya prayoge zUkarazabdasya, yathA ca sandigdhArthasya pikazabdasya prayoge kokilazabdasya, svazabdazcAyamanekArthastatrAsatyanuprayoge kiMviSayo'yaM prayukta iti saMdehaH syAdatastanirAsArthamupapadyate jJAtizabdasyAnuprayogaH, evaM dhanazabdasyApi drssttvym| 'antaraM bahiryogopasaMtryAnayoH' iti vakSyati, tadarthaM vyaktIkurvanudAharatibahirbhAvenetyAdi -bahirityanAvRto dezastasya bhAvaH sa eva vA bhAvastena yogaH, sa ca bAhyasyAbAhyasya ca bhavati, yathAantarasmai gRhAya nagarabAhyAyetyAdi-nagaraM hi catuSpratolIyuktaprAkArAvRtamucyate, yadAha-"nagaramurucaturgopurodbhAsisAlam" iti, tatra ca prAkArAvRtadeze cANDAlAdigRhasyAnaucityAdanAvRtapradezena yogo gamyata iti, yadA tu bahiHzabdena bAhya ucyate tadA bAhyenAnAvRtadezaprayuktena cANDAlAdigRhena yoge AbhyantarasyAnAbhyantarasya bahirbhAvenaiva siddhatvAdityarthaH, arthabhede'pi rUpasya samAnatvAt pRthak prayogo nokto'rthabhedastu darzitaH, cANDAlAdigRhayuktAya vA ngraabhyntrgRhaayetyrthH| upasaMvyAnazabdaH karmasAdhano yathAupasaMvIyate yaditi "bhujipatyAdibhyaH karmA'pAdAne" (5.3.128) iti karmaNyanaTi, upasaMvIyate'neneti "karaNA''dhAre" (5.3.129) iti karaNe vA'stItyAha-upasaMvyAne upasaMvIyamAne ceti| nanu karmArthakaraNArthabhedAdbhinne'pi upasaMvyAnArthe sarvatra bahiyogenaiva siddhatvAd vyarthametaditi, na ca yadA samapramANe'parihite zAkaTayuge idaM na jJAyate-kimuttarIyaM kimantarIyamiti tadarthametad bhaviSyatIti vaktuM zakyam, yatastatra yathA prekSApUrvakArI bhAvibuddhyopasaMvyAnatvaM vyavasthApayati tathA bahiryogamapi, ucyate-paTacatuSTayArtham, tatra zATakAnAM traye catuSTaye vA prathama-dvitIyayorbahiyogenaiva siddhatvAt tRtIya-caturthayorbahiryogAbhAvAdupasaMvyAnagrahaNamitItyAha-antarasmai pttaayetyaadi| puri tu na bhavati, apurIti pratiSedhAditi zeSaH, tena antarAye pure krudhyatIti-atra "sarvAderDaspUrvAH" (1.4.18) iti Das na bhavati, pUzca kasmiMzcid deze prAkArAbhyantare kriyate kvacit prAkArAd bahirityasti bahiryogaH / vyAdInAmanakArAntatvAt smAyAdeH sarvAdikAryasyAsambhave'pi prayojanAntaramastIti tdaah-dviyussmdityaadi| sarvavibhaktyAdaya iti - "sarvAdeH sarvAH" (2.2.119) iti hetuprayoge sarvavibhaktaya iti, AdizabdAd yathAyogaM zeSa-pUrvanipAta-puMvadbhAva-Dadri-At-AyaniJ-mayaTa-akaH prayojanAni jJAyanta iti| nanu sUtre viSayasyAnirdezAt saMjJAyAmapi sarvAdInAM sarvAdikAryaprasaGgaH, naiSa doSaH-tatra gaNapAThAt paryudAsaH, zuddhAnyeva hi gaNe sarvAdIni
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana saniviSTAni na saMjJAbhUtAni, tena yat sAmAnyaM smAyAdikArya yaJca viziSTaM "paJcato'nyAderanekatarasya daH" (1.4.58) "A dveraH" (2.1.41) iti tat sarvaM gaNapAThopalakSitAnAmeva, yat tu kAryam "amau maH" (2.1.16) ityAdisvarUpamAtrAzrayaM na saMnivezApekSaM tadavizeSeNa bhavati, tatra hi na gaNapaThitayoH yuSmadasmadonirdezaH, api tu auNAdikayoH, athavA sarvAdivizeSaNArthamasaMjJAyAmiti gaNe sAkSAt paThanIyamityAha-sarve'pi cAmI saMjJAyAM sarvAdayo na bhvntiiti| nanu saMjJAyAM gauNatvAdeva na bhaviSyati, sarvAya dehIti prasiddhyaprasiddhivazAt sambhavatyeva * gauNa-mukhya* nyAya iti kimasaMjJAyAmiti vizeSaNena? naivam-padakAryeSvevAyaM nyAya upatiSThate, na nAmakArya iti, tathAhi-svArthe vRttAnAmna utpannAyAM vibhaktau tatkArye *(Su kRteSu) zabdAntarasaMnidhAnAd gauNatvaM pratIyate, yathA-gAM vAhIkamAnayeti, pUrvaM kriyAsambandhApekSayA vibhaktAvutpannAyAM * vAkyIya * nyAyAt sAmAnAdhikaraNyAd gauNArthaprAdurbhAvo bhavati, tasya tu svArthasya mukhyavyapadezo nAsti gauNApekSayA sambandhizabdatvAnmukhyavyapadezasya gauNAbhAve'bhAvAt, na caivaM zabdAntarAt saMjJApratItirasti, yadi vA guNAdAgato gauNo yathA-gozabdasya jADyAdinimitto'rtho vAhIkaH, mukhamiva mukhyaH, svaM rUpamityatra rUpagrahaNenArthaparigrahasya jJApitatvAdarthavataH kAryeNa bhavitavyam, sa cArthaH prAdhAnyAd mukhya eva gRhyate, gauNe hyarthe zabdaH pravartamAno mukhyArthAropaNaiva pravartate, aniyatazca gauNArthaH, na ca saMjJAzabdo guNadvAreNa pravartate yena prasiddhyaprasiddhivazAd gauNatvaM tasya sNbhaavyteti| nanu mA bhUt sarvo nAma kazcit, sarvAyetyAdau 'asaMjJAyAm' iti vizeSaNAt sarvAdikAryam, priyAH sarve yasya sarvAnatikrAnto ya (ityAdau) upasarjanasya tu prApnotItyAha-sarvAderityAdi-ayamarthaH-SaSThyA yaducyate tad gRhyamANavibhakterbhavati, yadyaivaM 'paramasarvasmai' ityAdau smAyAdi na prApnoti, nahyatra gRhyamANAt sarvAdevihitA vibhaktiH, api tu samAsAditi, na-gRhyamANasya sarvAderarthadvAreNa sambandhinI yA vibhaktistadarthagatasaGkhyAkarmAdivAcinI tasyAH sarvAdikAryamityartho'tra vivakSitaH, sarvAdisaGkhyApradhAnazcaiSa samAsa iti, athavA sarvamAdIyate gRhyate'bhidheyatvena yenetyanvarthAzrayaNAt, sarveSAM yAni nAmAni tAni sarvAdIni, saMjJopasarjane ca vizeSe'vatiSThete, tathAhi-yadA sarvazabdaH saMjJAtvena niyujyate tadA prasiddhapravRttinimittaparityAgAt svarUpamAtropakArI pravartata iti vizeSa evAvatiSThate, upasarjanamapi jahatsvArthamajahad vA'tikrAntArthavizeSaNatAmApannamatisarvAyatyAdAvatikrAntArthavRtti bhavati, evaM bahuvrIhAvapi 'priyasarvAya, vyanyAya' ityAdAvanyapadArthasaMkramAd vizeSArthavRtti, vAkye tvasaMzliSTArthatvAt svArthamAtraM pratipAdayato na vizeSAvasthAnamiti syAt srvaaditvm| yadyevaM sakala-kRtna-jagadAderapi prApnoti, eteSAmapi zabdAnAmekaikasya yo viSayastasmiMstasmin viSaye yo yaH zabdo vartate tasya tasya tasmin vartamAnasya sarvAdikArya prApnoti, tatazca 'sarvasminnodane' ityodanazabdasyApi sminnAdiprasaGgaH sAmAnAdhikaraNyAdanayoH, nanu pratiniyatabhAgAbhinivezitvAcchabdAnAM sarvatvamodanazabdena nAbhihitamodanatvamapi sarvazabdeneti kuto'yaM prasaGgaH? tatredaM darzanamsarvazabdo'pyodanArthAvagraheNa pravRtta odanazabdo'pi sarvArthAvagraheNa, pratipattA tu kevalAt sarvAdizabdAd vizeSaM na pratipadyate, rUpasAdRzyAt, nApi odanazabdAditi tatpratipattyarthamubhayopAdAnam, tatraikasya sarvAdikAryaM bhavati nAparasyeti pramANAbhAvAdatiprasaGga udbhAvyate, evaM tarhi ubhayamanena kriyate-pAThazcaiva vizeSyate vidhizca, kathaM punarekena yatnenobhayaM labhyate? tantreNA''vRttyA vA, sarveSAM yAni pratipAdanAni sarvAdIni tebhyaH, saMjJopasarjane ca vizeSe'vatiSThete, evaM ca sarvAdInAM viziSTo dharmo'numIyate-nUnamevAmUnyanvarthapravRttinimittena sarvAbhidheyatvena yuktAni sarvAdIni, ataH sarvAdikAryamantargaNakAryaM ca sarvAbhidheyatvayuktAnAmeva bhavati, na saMjJopasarjanAnAmiti siddhm| athADhyo bhUtapUrvo mayUravyaMsakAditvAt samAse ADhyapUrvastasmai ADhyapUrvAya dehItyatra kathaM sarvAdikAryaM na bhavati? na ca vyavasthAyA abhAvaH, pUrvamADhyo na ca sampratIti vyavasthApratIteH, ucyate-atra hi pUrvatvamADhyatvasya vizeSaNam, yathA-atisa(pU)yetyupasarjanatvAt pUrvArthasya smAyAdi na bhvti| nanu ahakaM pitA'sya makatpitRkaH, tvakaM pitA'sya tvakapitRkaH, dvako putrAvasya dvakiputra iti, antaraGgatvAt sarvAbhidhAnanimittenAkA tAvad bhAvyam, pazcAt padAntarasannidhAne vRttipadArthavivakSAyAM bahuvrIhiNetyanupasarjanatvAt prApnoti, matkapitRkaH, tvatkapitRkaH, dvikaputra iti ceSyata iti tadarthaM bahuvrIheraprayogasamavAyi yat prakriyAvAkyaM tatra pratiSedho vaktavyaH, na tu laukike vAkye prayogArhe tasyAkprayuktasyaiva prayogAt, tana-tatrApyakprayogasyaiveSTeH, yadAha-gonIyaH "akac-svarau tu kartavyau pratyaGgaM muktsNshyau| makatpitRkaH tvakatpitRkaH" iti| na ca * antaraGgAnapi vidhIna bahiraGgo * lA.sU. sampAditapustake 'tatkArye' ityetAvAneva pATho dRzyate, paraM so'pUrNaH prtibhaati|
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 411 vidhirbAdhate * iti vaktuM zakyam, lubbiSayatvenaiva tasya jnyaapittvaat| "suM gatau" ato "laTi-khaTi-sali0" (uNA0 505) iti ve srv| vizate: "nighRsISyaSi-u-puSi0" (uNA0 511.) iti ve vishv| "ubhat pUraNe" ato "nAmyupAntya0" (5.1.54) iti ke ubha, tatpUrvAd yAte: "Ato Do'hvA-vA-ma:" (5.1.76) iti De nipAtanATTittve ubhytt| aniteH "sthA-chA-mA-sA0" (uNA0 357) iti ye'ny| anyazabdAt ddtre'nytr| ete: "iNa-pUbhyAM kid" (uNA0 438) iti tare itr| Datara Datama iti prtyyaanukrnnm| "jitvariS sambhrame" ata: "kvacit" (5.1.171) iti De tva, asyaiva dhAto: "saMzcad-vehat-sAkSAdayaH" (uNA0882.) iti nipAtanAt tvt| nayate: "artIri-stu0" (uNA0 338.) iti me nem| "Sama vaiklavye" ato'ci sm| sinote: "serI ca vA" (uNA0 343.) iti kiti me sim| "pUrva pUraNe" ato'ci pUrva, "pRz pAlana-pUraNayoH" ato vA "nighRSISya'Siju-puSI0" (uNA0 511.) iti kiti ve "oSThyAdu0" (4.4.111) ityuri "bhvAde0" (2.1.63) iti dIrghatve puurv| pRNAterauNAdike'kAre pr| "ava rakSaNAdau" ata: "averdha ca vA" (uNA0 398.) ityarapratyaye avr| "dakSi zaighye ca" ityasmAd "dru-ha-vRhi-dakSibhya iNaH" (uNA0 194.) itINe dkssinn| utpUrvAt tarateraci auNAdike'kAre vA uttr| nayUrvAt pRNAterakAre apr| avate: "avedhaM ca vA" (uNA0 398.) ityare dhAdeze ca adhr| "asUca kSepaNe" ityasmAt "prahvA''hvA-yahvA-sva0" (uNA0 514.) iti nipAtanAd ve sv| "ana zvasak prANane" ataH 'anikAbhyAM taraH" (uNA0 437.) iti tare antr| "tyajaM hAnau" "tanUyI vistAre" "yajI devapUjA-saMgatikaraNadAneSu" ityebhyaH "tani-tyaji-yajibhyo Dad" (uNA0 895.) iti Dityadi antyasvarAdilope tyad, tad, yd| "adaMk bhakSaNe" ata: "aderandh ca vA" (uNA0 963.) ityasi ads| ete: "iNo damaka" (uNA0 938.) iti damaki "iNastad" (uNA0 896.) iti tadi "bhINa-zalivali0" (uNA0 21) iti ke 'idam' pratyakSanirdeze, 'etat' pratyakSasamIpe, 'eka' ektvsNkhyaayaam| ubhe: "ubherdva-trau ca" (uNA0 615.) itIkAre dvAdeze ca dvi dvitve| yuSeH sautrAt "yuSyasibhyAM kmad" (uNA0 899) iti kmadi yuSmad prtykssvcnH| "bhAk dIptau" ataH 'bhAterDavatuH' (uNA0886.) iti Davatau bhavatu prokssvcnH| asyate: "yuSyasibhyAM0" (uNA0899) iti kmadi asmada prtyaatmvcnH| "kuMk zabde" ata: "korDim" (uNA0 939) iti Dimi kim prazne kSepe ca / / 7 / / l.nyaas-srvaaderityaadi| paramasarvasmAyiti-syAdyAkSiptasya nAmnaH sarvAdivizeSaNAd vizeSaNena ca tadantavidherbhAvAt "na sarvAdiH" (1.4.12) iti dvandve niSedhAd vA * grahaNavatA nAnA na tadantavidhiH * ityasyAnupasthAnAt tadantaM paramasarvasmai' ityudAhatam, kevalasya vyapadezivadbhAvAt tadantatvaM dRshym| vizvasmai iti-sarvazabdasAhacaryA vizvazabdasyApi samastArthasyaiva grahaNam, na tu jgdrthsy| svArthikapratyayeti-itthaM vadato'yamAzaya:-svArthikapratyayo'pi gnnpaatthphlmiti| simo'shvaadyrtho'pi| adharANIti-zabdarUpApekSayA napaMsakanirdezo nArthApekSayA. tena sa srvaaditvmiti| svAbhidheyeti-pUrvAdInAM zabdAnAM svAbhidheyo dig-deza-kAla-svabhAvo'rthaH, tamapekSate yaH sa svAbhidheyApekSaH, co'vadhAraNe, digAdInAM hyarthAnAM pUrvAdizabdAbhidheyAnAM yat pUrvAditvaM tad niyamena kaJcidavadhimapekSya saMpadyate, na tvavadhinirapekSam, tathAhi-pUrvasya dezasya yat pUrvatvaM tat paraM dezamavadhimapekSya bhavati, parasyApi yat paratvaM tat pUrvadezamapekSya bhavati, tasmAt pUrvAdizabdavAcyApekSaNe'vazyaM kenacidavadhinA bhAvyam, tatra tasyaivAvadheryaH pUrvAdizabdAbhidheyApekSo'vadhibhAva ekAntikaH sa niyamo vyavasthAparaparyAyaH, tasmin gamyamAne pUrvAdInAM zabdAnAM svAbhidheya eva vartamAnAnAM sarvAdikAryam, na tu vAcye, yo hi pUrvAdizabdAbhidheyAdarthAdanyasyAvadhibhUtasya niyamaH sa kathaM pUrvAdizabdavAcyo bhaviSyati? iti, atastasminAntarIyakatayA gamyamAne 'pUrva, para, avara, dakSiNa, uttara, apara, adhara' ityetAni sapta zabdarUpANi sarvAdIni bhvnti| avadhimati digAdilakSaNe vartamAnAni pUrvAdIni sarbAdIni bhavantItyadAharati-parvasmai ityaadi| dakSiNAyai iti-yajJakarmakatAM vetanadAnaM dkssinnaa| bahirbhAvaneti-dharma bahiSTra dharmiNi ca bahirbhave bahi shbdH| antaM rAtIti "AtoDo'hvA-vA0" (5.1.76) iti ddH| puri vartate iti-'puri' iti zabdapradhAno nirdezaH, yadA antarazabdasya puyaJjanAnto vAcyo bhavati tadA sarvAditvasya niSedhaH, yadA akArAnta IkArAnto vA puraM purI draGgAdayazca vAcyA bhavanti, tadA srvaaditvmstyev| dvAbhyAmiAta-"sarvAdeH sarvAH" (2.2.119) ityatra matadvayAbhiprAyeNa prathamA-dvitIyAvarjanAt tRtIyAM prArabhyAtrodAharaNAni drshitaani| svamate 'do hetU' ityAdi bhvtyev| sarvavibhaktyAdaya iti-AdizabdAd yathAyogamekazeSa-pUrvanipAta-puMvadbhAva Dadri-At-AyaniJ-mayaTa-aka: prayojanAni jJAyanta iti| atra sarvamAdIyate gRhyate'bhidheyatvena yenetyanvarthAzrayaNAt sarveSAM yAni nAmAni tAni sarvAdIni, saMjJopasarjane ca vizeSe'vatiSThete tathAhi-yadA sarvazabdaH saMjJAtvena niyujyate tadA prasiddhapravRttinimittaparityAgAt svarUpamAtropakArI pravartata iti vizeSa evAvatiSThate, upasarjanamapi jahat svArthamajahad vA'tikrAntArthavizeSaNatAmApatram 'atisarvAya' ityAdAvatikrAntArthavRtti bhavati, evaM bahuvrIhAvapi priyasarvAya vyanyAyetyAdAvanyapadArthasaMkramA vizeSArthavRtti, vAkye tvasaMzliSTArthatvAt svArthamAtraM pratipAdayato na vizeSe'vasthAnamiti syAt srvaaditvm| "ubhat pUraNe" ato "nAmyupAntya0" (5.1.54) iti ke ubha, tatpUrvA yAte: "Ato Do'hA vA-maH" (5.1.76) iti De nipAtanAt Titve ubhytt| ddtreti-prtyyaanukrnnm| tva "jitvariS saMbhrame" ata: "kvacit" (5.1.171) iti De, tvat-asyaiva dhAto: "saMzcad-vehat-sAkSAdAdayaH" (uNA0 882) iti nipAtanAt / / 7 / /
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana De: smin / 1 / 4 / 8 / / bRnnyAsa-DerityAdi / Deriti sthAnasambandhe sssstthii| sambandhina iti-sarvAdeH zabdasvarUpasya yaH sambandhI DistasyetyarthaH, tatsambandhitvaM ca tadarthagatasaMkhyAdyabhidhAnAdarthadvArakaM drssttvym| sarvasmin, vizvasmitriti-sarva-vizvazabdAbhyAM De: sminnaadeshH| sarvAderityeveti-'asaMjJAyAm' iti-vizeSaNAt, arthavizeSe ca sarvAditvAt saMjJAyAmarthavizeSAbhAve ca na srvaaditvmityrthH| same deza iti aviSame'nimnonnata iti yaavt| "tadasyAstyasmin0" (7.2.1) iti jJApakAd Deriti saptamyekavacanasya parigrahaH, tathaivAtra vAkyArthasya ghaTanAt / / 8 / / jasa i: / 1 / 4 / 9 / / bRnyAsa-jasa ityaadi| sarvazabdAt prathamAbahuvacane jasa ikArAdeze "avarNasya0" (1.2.6) iti etve sarve, evamanyatrApi / atha napuMsake sarvazabdAd * nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNAd * jasaH sthAne ikArAdezaH kasmAnna bhavati? ucyateparatvAcchi-revAsya bAdhaka ityAha-sarvANItyAdi / / 9 / / nemA-'rdha-prathama-carama-tayA-'yA-'lpa-katipayasya vA / 1 / 4 / 10 / / bRnyAsa-nemArdhetyAdi-atra samAhAradvandvAt sssstthii| nemasyeti-sarvAditvAt pUrveNa prApte iti shessH| vyAkhyAnAt tayA'yau pratyayau, tayozca kevalayorasambhavAt tadantasya kAryaM darzayati-dvitaye ityAdi-dvi-trizabdAbhyAm "avayavAt tayaT" (7.1.151) iti tayaTi "dvi-tribhyAM0" (7.1.152) ityayaTi jaso'nena vikalpena ikaaraadeshH| ubhayaTazabdasya jasa ikArAdezo vikalpena kasmAna bhavatItyAha-ubhayaDityAdi-prAgeva nirnniitm| atha kutsitA alpA, ajJAtA alpA alpakA ityAdikapratyayasya svArthikatvAd alpAdisambandhyeva jasiti ibhAvaH kasmAna bhavati? ucyate-jJApitamevaitat-Datara-DatamagrahaNena yadatra prakaraNe svArthikapratyayAntasya grahaNaM na bhvtiiti| nemazabdasya sarvAditvAta tatrAsaMjJAyAmiti vizeSaNAdardhAdInAM ca vyavasthitavibhASAvijJAnAta saMjJA-svArthika ikAro na bhvtiityaah-srvaaderityaadi| vyavasthitaM maryAdAnatikrAntaM prayogajAtaM vizeSeNa bhASata iti vyavasthitavibhASA / / 10 / / ___ la.nyAsa-nemArdhetyAdi / tayote-"tayi rakSaNe ca" "ayi gatau" ityAbhyAmaci tayA-'yau zabdAvapi staH, paraM vyAkhyAnAt tayAyo pratyayau, tayozca kevalayorasaMbhavAt tadantasya kArya darzayati-dvitaye ityaadi| vyutpattipakSe'pi tayaTsAhacaryAt ayasya taddhitasya grahaNam, na tu "gaya-hRdaya0" (uNA0370) ityaunnaadiksy| vyavasthitavibhASeti-vyavasthitaM maryAdAnatikrAntaM prayogajAtaM vizeSeNa bhASata iti| ardhA nAma keciditi-nAmetyadantamavyayam, nAma nAnA saMjJayA, nAma prasiddhArtho vA, kecid vartante, ki nAma? adhA nA dvandve vA / 1 / 4 / 11 / / bRnyAsa-dvandve ityaadi| pUrvasUtre nemaM prati vyabhicArAbhAvAd vizeSaNAnarthakyAd itarAn pratyasambhavAjasaH sarvAderityanena sambandho na darzitaH; iha tu sambhava-vyabhicArayorbhAvAt pradarzita ityAha-sarvAdeH sambandhino jasa iti| (priyakatara-katamAH) priyAH katarakatame katarakatamA vA yeSAmiti vigrhH| (vastrAntara-vasanAntarAH) vastramantaraM yeSAM te vastrAntarAH, "rAjadantAdiSu" (3.1.149) darzanAt sarvAdipUrvanipAtabAdhAyAM vastrazabdasya pUrvanipAtaH, evaM vasanamantaraM yeSAM te vasanAntarAH, vastrAntarAzca vasanAntarAzceti
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 413 sahoktau bahuvrIherdvandvaH, vasanazabdo vasatyatretyAvAsavacanaH, yadi tu "vasik AcchAdane" vasyate tat tena veti tadA vasanazabdo'pi vastrArtha eveti vastrAntara-vasanAntarazabdayorekazeSaH syAt, atra dvandvAdhikaraNatve'pi vastrAntara-vasanAntarazabdayoH sarvAdeH sambandhI na jasiti ibhAvo na bhvti| nanu cAntarazabdo bahuvrIhau vartata iti kathamasya pratyudAharaNam? na-tadavayavako bahuvrIhirdvandva iti so'pi dvandva iti prtyudaahiyte| uttareNeti-dvandvasya zabdapradhAnatvAt uttarapadasya sarvAdeH sarvAditvAt "jasa i:" (1.4.9) iti prAptasya "na sarvAdiH" (1.4.12) iti niSedhAdaprAptasya ca jasa ikArasya anena punaH pakSe vidhiH kriyata ityarthaH / / 11 / / la.nyAsa-dvandve veti| katare ca dazanAzceti kRte dvandvasyobhayapadaprAdhAnye'pi katara-dazanA ityatra "dvandve vA" (1.4.11) iti na vikalpaH, sarvAderityAnantaryaSaSThIvijJAnAt, yadvA sarvAderityAvRttyA paJcamI vyAkhyeyA, "paJcamyA nirdiSTe parasya" (7.4.104) iti nyAyAJca syAdervyavahitatvAna bhvti| vastrAntara-vasanAntarA iti-vastramantaraM yeSAM te vastrAntarAH, sarvAditvAdantarazabdasya pUrvanipAte prApte rAjadantAditvAd vastrasya pUrva nipAtaH, evaM vasanAntarAH, tato vastrAntarAzca vasanAntarAzceti kRte samAnArthatvAdekazeSaH prApnoti, naivam-atra vasanazabdo gRhaparyAya iti na samAnArthatvam ; yadvA eko'ntarazabdo vyAvadhAnArthI, anyastu vishessaarthii| nanu cAntarazabdo bahuvrIhau vartate, na dvandve iti kathamadaH pratyudAharaNam? na-tadavayavako bahuvrIhirdvandva iti so'pi dvandva iti pratyudAhriyate / / 11 / / na sarvAdiH / 1 / 4 / 12 / / bRnyAsa-na srvetyaadi| sarvasarvAdikAryavidhivaiyarthyaprasaGgAt sarvatra sarvAdeH sarvAditvaniSedhAyogAdanantaraM dvandva ityanuvartanIyamityAha-dvandva ityaadi| niSedhaviSayamarthAt sarvAdiriti prakaraNAcca praaptmaah-srvmityaadi| pUrvAparAya pUrvAparAd iti-pUrvaM ca aparaM ceti samAhAradvandvAt sarvAditvaniSedhAd GyAdeH smAyAdi na bhvti| katarakatamAnAmiti-AmaH sAm na bhvti| dakSiNottarapUrvANAmiti-dakSiNA cottarA ca pUrvA ceti dvndvH| nanu sarvasya sarvAdikAryasya niSedhAt kathamatra "sarvAdayo'syAdau" (3.2.61) iti puMvadbhAvaH? ucyate-'sarvAdayaH0' ityatra bahuvacanasya vyAptyarthatvAd bhUtapUrvasyApi sarvAdergrahaNAt puMvadrAvo bhavatIti bahuvacanalabhyamevA) drshynnaah-atretyaadi| atha katare ca katame ceti dvandve sarvAdikAryasya niSedhAdajJAtAdyarthe'pi akpratyayAprasaGge kapratyaye sati svArthikatvena prakRtyarthAviziSTatvAt katara-katamakA iti (ityatra) "dvandve vA" (1.4.11) iti jasa i: kasmAna bhavati? ata Aha-atra sarvAditvaniSedhAdityAdi Datara-DatamagrahaNaM hi tatretarasvArthikapratyayAgrahaNArthamuktamityarthaH / / 12 / / la.nyAsa-na srvaadiriti| sarvAdikAryamiti-sarvAdikAryaM karmatAmApedAnaM na prApnotItyarthaH, prAptAvapi prsmaipdmte| katara-katamakAH svArthikapratyayAntAgrahaNaM Datara-DatamagrahaNena jJApitam, tau ca prakRterante samAgacchatastato'nyo'pi svArthikaH pratyayo yo'nte samabhyeti tadantasyaivAgrahaNam, tena akpratyaye sati etatprakaraNavihitaM kAryaM bhavatyeva, tataH sarvake' iti siddham / / 12 / / tRtIyAntAt pUrvA-'varaM yoge / 1 / 4 / 13 / / bRnyAsa-tRtIyetyAdi / yoga ekArthIbhAvo vyapekSA cobhayaM gRhyate, antagrahaNaM samAsabhedapratipattyartham, anekavibhaktizcAtra samAsaH, tatraikArthIbhAve tRtIyAyA anto vinAzo lubityarthaH, sa ca samAse bhavati, tatra jahatsvArthAyAmajahatsvArthAyAM vA vRttau upasarjanapadAni pradhAnArthAni padAni vyarthAni vyAni vA santyekArthAni bhavanti, tRtIyAntAt paraM pUrvAvaraM yoge sati sarvAdi na bhavatItyatra pakSe paradigyogalakSaNA paJcamIti; yadA tu vyapekSArtho yogazabdastadA tRtIyA'nte yasyeti udbhUtAvayavatvAd bahuvrIhestRtIyAyAH samudAye'ntarbhAvAt kArye vyApArAt "gamyayapaH karmA-''dhAre" (2.2.74) iti karmaNi paJcamIvidhAnAdarthadvAreNa tRtIyAntaM padamAzritya vizeSaNa-vizeSyabhAve sati laukike prayogArhe vAkye pUrvAvaraM vartamAnaM sarvAdi na bhavatItyubhayamudAharati-mAsena pUrvAya, maaspuurvaayetyaadi|
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana athavA bahuvrIhireva-tRtIyAyA anto vinAzo yatra, tRtIyA ante yasyeti vA, pUrvavat pnycmyaamrthdvylaabhH| yadi vA "pratyayaH prakRtyAdeH" (7.4.115) ityantatve labdhe'ntagrahaNaM dvandvArtham-tRtIyA ca antazca tRtIyAntaM tadAzritya yoge satItyevamapi pUrvoktapakSadvayaparigrahaH siddhytiiti| "pratyayaH prakRtyAdeH" (7.4.115) ityantalAbhAt tadabhAve vAkyamevaikaM gRhItaM syAnna tu samAsaH, 'tRtIyAsamAse' ityapi kRte samAsa ekaH saMgRhIto bhavati, na vaakym| nanu lAghavArthaM tRtIyAsamAse' ityevocyatAm, na caivaM sati tRtIyAsamAse'nyasyApi sarvAdeH sarvAdikAryapratiSedhaprasaGga iti vAcyam, "UnArthapUrvAdyaiH" (3.1.67) iti sAkSAt pratipAditasya pratipadoktasya sarvAdiSu pUrvAvarazabdasambandhina eva tRtIyAsamAsasya grahaNAditi, athaivaM sati vAkyasya parigrahAbhAva iti cet? naekastRtIyAsamAsaH prAthamakalpiko yasminaikapadyamekavibhaktitvaM cocyata iti, anyastu tRtIyAsamAsArthAni padAni tRtIyAsamAsa iti tAdarthyAt kaTArthavIraNavat tAcchabdyaM labhate, tasya grahaNe vAkyasyApi grahaNaM bhavatIti, satyam-bhavedevaM kevalamalaukikamaprayogasamavAyivAkyaM saMgRhItaM syAt, tasyaiva tadarthatvAt laukikasya tu viparyayAt, mukhyArthasambhave gauNaparigrahAbhAvAt vAkyasyAparigraha iti| grAmAt pUrvasmai iti-atra tRtIyAyA abhAvAna bhavati prtissedhH| tRtIyAttamAzrityeti kim? pUrvasmai, mAsenetyatra na bhavati, asti hyatra yogamAtram, na tRtIyAntamAzritya, tathAhi-atrAyamartha:-dIyatAM kambalaH pUrvasmai, mAsena gatazcaitraH, nanvatra yogagrahaNenaiva vyAvartitamidam, naivam-tRtIyAntamAzrityeti labhyatvAd viziSTayogasya / / 13 / / l.nyaas-tRtiiyaantaadityaadi| "azvavaDava0" (3.1.131) iti pUrvazabdasyAvareNa svena samAhatirbhaNiSyata iti sUtratvAt samAhAraH, karmadhArayo vA puurvaavyvyogaaditi| yoge sambandhe iti-yoga ekArthIbhAvo vyapekSA cobhayaM gRhyte| mAsapUrvAyeti-"UnArtha0" (3.1.67) iti samAsaH, luptAyA api tRtIyAyAH "sthAnIvA0" (7.4.109) iti sthAnitvena tRtIyAntatvam, "lupyayvRllenat" (7.4.112) iti paribhASayA pUrvasya yat kAryaM lupi nimittabhUtAyAM tadeva niSidhyate, ataH "sthAnIvAvarNavidhau" (7.4.109) iti sthAnitvaM tatastRtIyAntatvaM siddhm| nanu yAsyati caitro mAsenetyatra yogagrahaNaM vinA'pi "samarthaH padavidhi:" (7.4.122) iti nyAyena bhaviSyati niSedhaH, kiM yogagrahaNena? ucyateyogagrahaNAdanyadapi siddham-aparaiH sAmAnyena tRtIyAntena yoge pratiSedhaH kRtaH, na tRtIyAntAt, teSAM mate pUrvAya mAsenetyapi bhavati, tanmatasaGgrahArthaM tu pUrvadigyoge'pi paJcamI vyAkhyeyA / / 13 / / tIyaM GitkArye vA / 1 / 4 / 14 / / bRnyaas-tiiymityaadi| tIyamiti-avinAbhAvAt pratyayena prakRterAkSepAt, *tAtsthyAt tatsamudAyasya tasya ca tIyamiti vizeSaNAd vizeSaNe ca tadantavidherupasthAnAdAha-tIyapratyayAntaM shbdruupmiti| GitkArya iti-GitsthAnikasmabhAvAdau GidAzraye ca DasAgame'yaM vikalpa iti, DasAgamo'pi hi Apo bhavan Gita eva bhavati, na tu Giti pare, tena sarvAderantyAt svarAt pUrvo'gna bhvti| nahyag GitkAryam, tatrAgabhAve kapratyaye svArthikapratyayAntAgrahaNAt smAyAdInAmabhAvaH / arthavata iti-'paTujAtIyAya' ityAdau jAtIyasya 'Iya' ityasya cArthavattvAjjAtIya ityetadekadezasya 'mukhatIya' ityatra cAvayavasambadhyamAnasya tIyasyAnarthakatvAd grhnnaabhaavH| lAkSaNikatvAd vA, tathAhi-jAtIyasamudAyena tIyo lakSyate mukhatIyasamudAyena ceti laakssnniktvmityrthH| paTuzabdAt "prakAre jAtIya" (7.2.75) iti jAtIyar / / 14 / / la.nyAsa-tIyaM ddidityaadi| dvitIyikAyai iti-"sva-jJA-'ja-bhastrA0" (2.4.108) iti Apa iH, yatra tu itvaM na dRzyate tatra "DyAdIdUtaH ke" (2.4.104) iti hasvatvam / / 14 / / * lA.sU. sampAditapustake 'tAtsthyAt tayA tatsamudAyasya, tasya ca tIyamiti vizeSaNAd,' iti pATha upalabhyate, parantvAnandabodhinIvRttyanusAreNa mudrita uparitanapAThaH samIcIna aabhaati|
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 415 avarNasyA''maH sAm / 1 / 4 / 15 / / bRnnyaas-avrnnetyaadi| AmaH santi bahavaH, tathAhi-"Apo GitAM0" (1.4.17) iti yAmekadezaH, "parasparAnyo'nyetaretarasya0" (3.2.1) iti syAdisthAnakaH, "dhAtoranekasvarAd" (3.4.46) iti ca, "striyA GitAM0" (1.4.28) iti ca dAmekadezaH, tatra yAmekadezasyAmo'narthakatvAdagrahaNam, parasparAdyAmaH sAmAdeze tatraiva sAmevocyeta, nahyAmAdezaM kRtvA sAmavacane kiJcit prayojanamasti, prakriyAgauravaM ca parihataM bhavati, anyastu dhAtovidhIyamAnaH sarvAderna sambhavatyeva, "kartuH kvip0" (3.4.25) iti kvippratyayAntatAyAM sambhave'pi syAderityadhikArAdapAsyate, dAmekadezastu avarNAntasya sarvAderna sambhavatyeva iti pArizeSyAt SaSThIbahuvacanasyaiva grahaNamityAha-SaSThIbahuvacanasyAma iti sarveSAm, vizveSAm, iti-sarva-vizvazabdAbhyAmanena sAmAdeze "ed bahusbhosi" (1.4.4) ityetve "nAmyantasthA0" (2.3.15) iti sasya sstvm| athAtrAvarNasannipAtena jAtaH sAmAdezaH kathaM tadvighAtahetoretvasya nimittaM syaadityaah-stripaatetyaadi| sarvavizvazabdAbhyAm "At" (2.4.18) ityApi anenA''maH sAmAdeze sarvAsAm, vizvAsAm, iti| dvizabdAt "dvi tribhyAmayaTa" (7.1.152) ityayaTi sarvAditvAbhAvAdAmaH sAmabhAve "hasvApazca" (1.4.32) iti nAmAdeze dvayAnAm, evam-tata eva "avayavAt tayaT" (7.1.151) iti tayaTi, Ami, sarvAditvAbhAvAnnAmAdeze dvityaanaam| kathamityAzaGkate-yadyayaDAdipratyayAntasya sarvAditvaM nAsti tat kathaM dvayeSAm' ityatra tat kAryamityAzaGkA'rthaH / pariharati-apapATha eSa iti / / 15 / / l.nyaas-avrnnsyetyaadi| parasparAdyAmaH sAmAdeze tatraiva sAmAdeza evocyeta, nahyAmAdezaM kRtvA sAmavacane kiJcit prayojanamasti, prakriyAgauravaM ca parihataM bhavati, parokSAdezastu Am dhAtovidhIyamAnaH sarvAderna saMbhavati, "kartuH kvip0" (3.4.25) iti kvippratyayAntatAyAM saMbhave'pi syAderityadhikArAnnirasyata ityaah-sssstthiiti| "saMmUrcchaducchRGkhalazaGkhanisvanaH svanaH prayAte paTahasya shaangginni| sattvAni ninye nitarAM mahAntyapi vyathAM dvayeSAmapi mediniibhRtaam"|| (zizupAlavadhe, sa0 12. zlo0 13) mAghoktam / / 15 / / navabhyaH pUrvebhya i smAt smin vA / 1 / 4 / 16 / / bRnyAsa-navabhya ityaadi| 'navabhyaH pUrvebhyaH' iti bahuvacanAt pUrvAdayo vijJAyanta ityAha-pUrvAdibhya iti-pUrvazabdamAdiM kRtvA navagrahaNAdantarazabdaparyantebhya ityarthaH / pUrvAdayazca 'i smAt smin' iti kAryAnuvAdAd grahaNasyaiva ca (gaNasyaiva ca) prastutatvAd gaNasaMniviSTA eva gRhyante, na saMjJopasarjanIbhUtA ityAha-yathAsthAnamityAdi / pUrvazabdAd jas-Gasi-GInAm i-smAt-smino vibhASayA bhavantIti pUrve, pUrvAH ityudAhatam, evmnytraapi| tyadzabdAd jas-Gasi-GiSu atvAdau kRte 'navabhyaH' iti vacanAd vikalpAbhAve nityamikArAdiSu kRteSu tye, tyasmAt, tyasmin iti| yadi pUrvebhya iti nocyeta tadA pUrvAdaya eva naveti na syAditi sarvAdAvapi vikalpaH syAt / / 16 / / Apo DitAM yai-yAs-yAs-yAm / 1 / 4 / 17 / / bRnyAsa--Apo dditaamityaadi| pUrvasUtreSu sarvAderavyabhicAre'pyuttarasUtre sarvAdigrahaNAdiha sAmAnyamavagamyata ityaahaabntsmbndhinaamiti| yaiprabhRtyAdezAnAM catuSTvAt GicchabdaparigRhItAnAM caturthI-paJcamI-SaSThI-saptamyekavacanAnAmAdezinAmapi
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana tAvatsaGkhyatvAt yathAsaGkhyena pravRttirityAha-DitAM De-Gasi-Gas-DInAM sthAne ythaasNkhymiti| khaTvAzabdAd De-GasiGas-DInAM sthAne'nena yAyAdyAdezeSu khaTvAya, khaTvAyAH, khaTvAyAH, khaTvAyAm iti, evam-bahavo rAjAno yasyAmityAdivigrahe "tAbhyAM vA''pDit" (2.4.15) iti DidApi "DityantyasvarAdeH" (2.1.114) ityantyasvarAdilope pUrvavad GitAM yAyAdyAdeze bahurAjAya ityaadi| karISasyeva gandho yasya sa karISagandhaH, tasyApatyaM vRddhaM strIti "ata iJ" (6.1.31) itIji tasya "anArSa" (2.4.78) ityAdinA dhyAdeze "At" (2.4.18) ityApi pUrvavad yaiprabhRtyAdeze kArISagandhyAya ityaadi| "kIla bandhe" ataH "R-kR-mR-vR-tani0" (uNA0 475) ityAlapratyaye kolAlam, tatpUrvAt pibatervici caturyekavacane pakArakAraNAd yAyAdezAbhAve "lugAto'nApaH" (2.1.101) ityAkAralope kiilaalpe| bahavaH khaSTvA yasyeti vigRhya "gozcAnte0" (2.4.96) iti hrasvatve tasya sthAnivadbhAve'pi caturthaMkavacanasya tatsambandhitvAbhAvAd yAyAdezAbhAve bhukhttvaayeti| ISadaparisamAptA khaTvetyarthe "nAmnaH prAg bahurvA" (7.3.12) iti prAg bahI DestatsambandhitvAd yAyAdeze bahukhaTvAyai viSTarAya vipUrvAt stRNAteraci guNe "ve: straH" (2.3.23) iti Satve "tavargasya0" (1.3.60) iti Tatve viSTaraH, tatazcatayekavacanama / / 17 / / la.nyAsa-Apo ngitaamityaadi| Abanteti-pUrvasUtreSu sarvAderavyabhicAre'pi uttarasUtre sarvAdigrahaNAd iha saamaanymvgmyte| kArISagandhyAye iti-nanu aNi aNantatvAt "aNajeye0" (2.4.20) iti, iji tu "nurjAteH" (2.4.72) iti GIH prApnoti, naivamatra SyAdezaH samajani, "aNajeyekaN0" (2.4.20) iti sUtre tu svarUpasyANo grahaNaM na SyAdezarUpasya, etat vyAkhyAnato labhyate, iJastu ikArAntasya GIruktaH / / 17 / / sarvAderDaspUrvAH / 1 / 4 / 18 // bRnyaas-srvaaderityaadi| (DaspUrvA iti-) DaspUrvo yebhyaste DaspUrvA bhavantIti, DakAro dditkaaryaarthH| sarvazabdAdApi De-Gasi-Gas DInAM sthAne pUrveNa yaiprabhRtyAdeze'nena DaspUrvatve'ntyasvarAdilope ca sarvasyai, sarvasyAH, sarvasyAH, sarvasyAm, evamparamasarvasyai ityaadi| idamzabdAJcaturthaMkavacanAdau "A dveraH" (2.1.41) ityatve "lugasyAdetyapade" (2.1.112) ityakAralope "At" (2.4.18) ityApi "Apo GitAM0" (1.4.17) iti yAyAdyAdeze "anak" (2.1.36) ityadAdeze'nena DaspUrvatve "DityantyasvarAdeH" (2.1.114) ityakAralope asyai, asyAH, asyAH, asyAm iti| athAtra yAyAdyAdeze kRte sarvAditvena tatpRSThabhAvitvAt Dasi kRte vyaJjanAditvAbhAvAt kathamadAdeza ityaah-prtvaadityaadi| tIyasyeti-"tIyaM GitkArye vA" (1.4.14) ityaneneti shessH| priyasarvAya ityAdi-priyAH sarvA yasyAH, sarvA atikrAntA, dakSiNasyAzcetyAdi vigRhya "sarvAdayo'syAdau" (3.2.61) iti yathAsambhavaM pUrvasya puMvadbhAve caturthyekavacanAdeH pUrveNaiva yaiprabhRtyAdezaH, eteSu kvacidanyapadArthapradhAnatvAt, kvacit pUrvapadArthapradhAnatvAdupasarjanatvena sarvAdestatsambandhitvAbhAvAd yaprabhRtInAM tatpUrvo Das na bhvtiityaah-essvityaadi| yadyevamitiyadhupasarjanatvena sarvAdestatsambandhitvAbhAvastadA 'dakSiNapUrvasyai' ityAdAvapyanyapadArthapradhAnatvena sarvAdisambandhitvAbhAvAt kathaM DasAdeza iti prshnaarthH| samAdhatte-dakSiNA caasaavityaadi| punaH pRcchati-athetyAdi-'tvakaM pitA'sya, ahakaM pitA'sya, dvako putrAvasya, kake sabrahmacAriNo'sya' ityAdi vigRhya tyadAderbahuvrIhAvupasarjanatvenApradhAnatvAt kathaM "tyAdisarvAdeH" (7.3.29) ityak samAdhatte-antaraGgatvAditi-ayamarthaH-antaraGgatvAt sarvAdyabhidhAnanimittenAkA tAvad bhAvyam, pazcAt padAntarasannidhAne varti(padArthavizeSaNAnya) padArthavivakSAyAM bahuvrIhiNetyanupasarjanatvAt praapnotygitydossH| anye tviti-te hi "na bahuvrIhau" iti sUtramArabhya tadvaiyarthyaprasaGgAd bahuvrIhiviSayabhUte vAkye'pi sarvAdikAryasyAkaH pratiSedhamicchantaH kapratyayamevecchanti, tanmate-tvatkapitRkaH, matkapitRkaH, iti syAt / / 18 / /
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - 2 417 la. nyAsa - sarvAderDas ityAdi / 'asyai' iti idam zabdasya " A dveraH " (2.1.41) ityatve "lugasyA0" (2.1.112) ityakAralope "At" (2.4.18) ityApi " Apo GitAm0" (1.4.17) iti yAyAdyAdeze " anak" (2.1.31) ityadAdeze anena DaspUrvatve "Dityantya0 " (2.1.114) ityakAralope / athAtra yAyAdyAdeze kRte sarvAditvena tatpRSThabhAvitvAt Dasi kRte vyaJjanAditvAbhAvAt kathamadAdeza ityAhaparatvAditi / priyasarvAyai iti sarvazabdasya prAgnipAte prApte "priyaH " (3.1.114) ityanena priyasya prAg nipAtaH / atha bahuvrIhyAderiti pareNa bahuvrIhyAderiti prAgabhidadhe tadeva anUditam, ata AdeH phalaM na nirIkSyam, tvakaM pitA'sya, ahakaM pitA'sya, dvakau putrAvasya, kake sabrahmacAriNo'syeti / anye tviti - utpalAdayaH ||18 / / Tausyet / 1 / 4 / 19 / / bR0nyaas--ttausityaadi| (Tosi) TAzca ozca tasminniti samAhAranirdezaH, samAhAre ca kAryAyogAt samAhAradvAreNa samAhAriNo nimittatvena nAmavizeSaNasya Apa ityanuvartamAnasya Adezino vizeSyatvena ca lakSyete ityAha- AbantasambandhinorityAdi"SaSThyA antyasya" (7.4.106) iti ca nyAyAdAbantasamudAyAntasyaiva bhavatItyuktamekAro 'ntAdeza iti / khaTvayA atra dIrghApavAda etvam, khaTvayorityatra cautvApavAdaH, tato'yAdezaH / bahavo rAjAno yasyAmiti vigRhya pUrvavad DidApi, tasya Tausoretve'yAdeze ca bahurAjayA, bahurAjayoH iti / kArISagandhyAzabdAt TausoH pUrvavadetvAdau kArISagandhyayA, kArISagandhyayoH / kIlAlapAzabdAd vijantAt TAyAm "lugAto'nApaH " (2.1.107) ityAkAralope kIlAlapA brAhmaNena, editi takAro'sandehArthaH, anyathA'ntareNa takAramerityucyamAne kimikAra Adezo bhavatyAhosvid ikArasya TausoH parayoH pUrve AdezA iti sandehaH syAt / / 19 / / la. nyAsa - TausyetyAdi / editi takAro'sandehArtho'nyathA'ntareNa takAramerityucyamAne kimekAra Adezo bhavatyAhosvit ikArasya TausoH parayoH pUrve AdezA iti sandehaH syAt / / 19 / / autA / 1 / 4 / 20 / bR0 nyAsa - auteti-sUtre vizeSasyAnirdezAt sAmAnyena prathamA dvitIyAdvivacanaukArayorgrahaNamityAha- prathamA dvitIyA-dvivacanaukAreNeti / AbantasyetyekA'pIyaM SaSThI dvidhA'rthavazAd bhidyate-sambandhitayA sthAnitayA, ityuktam - Abantasya sambandhinA tA sahAntasyaiva sthAna iti / nanvekenaiva sambandhena caritArthatvAt sthAnasambandhA na ghaTate, na- ekArasyAdezatvAt tasya ca sthAnamantareNAsambhavAt pratyAsattestasyaiva sthAnitvaM parikalpata ityadoSaH, evaM pUrvasUtre'pi draSTavyamiti / mAle tiSThataH, mAle pazya iti - tiSThataH, pazyetyanuprayoga prathamA dvitIyAdvivacanayoH krameNAbhivyaktyarthau / / 20 / / la. nyAsa - auteti - AbantasyetyekA'pi SaSThI dvidhA'rthavazAd bhidyate sambandhitayA sthAnitayA cetyAha- Abantasya sambandhinA autA saha Abantasyaiva sthAne iti / bahukhaTvo ekadeza0 iti, "sthAnIvA0 (7.4.109) iti vA Abantatvam / / 20 / / iduto'stre dUt / 1 / 4 / 21 / / bR0nyAsa - iduta ityAdi / iduta iti samAhAradvandvAt sssstthii| strizabdavarjitasyeti-strizabdasyAvayavo yadyasAvikAro na bhavati tatastasya bhavatItyarthaH / (sakhyau, patyau iti - ) atra sakhi - patizabdAbhyAM saptamyekavacanasya "kevalasakhi paterauH " (1.4.26) ityaukAre saptamyekavacanasya ikArAt para aukAro'stIti kathaM tena saha IkArAdezo na bhavatItyAha- atra tvityAdi - ayamartha:
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsa 418 yadyaukAre kRte'pi sakhipatizabdAbhyAmenena IkAraH syAt tadA prakriyAlAghavArthaM tatraiva IkAraM vidadhyAt, avihitazceti / striyamatikrAntau "gozcAnte0" (2.4.96) iti hrasve strivarjanAdIkArAbhAve iyAdeze cAtistriyau / kathamiti 'atizastrI puruSau ' ityatra zastrIzabdasyArthavatvAt tadekadezasya strizabdasyAnarthakatvAt pratiSedhAbhAva ityarthaH / nanvastreriti pratiSedho'narthakaH paratvAdatistriyAvityatreyAdezenaiva bhAvyamata Aha- idameva cetyAdi / teneti "jasyedot" (1.4.22) "Gityaditi" (1.4.23) "TaH puMsi nA" (1.4.24) "GiDauM" (1.4.25) ityAdInyeva bhavanti, na tu iyAdezaH / / 21 / / la. nyAsa - iduta ityAdi / strivarjanAt tatsambandhIti na sambadhyate / "SaSThyAntyasya " ( 7.4.106) iti nirdizyamAna0 iti vA idutau sthAninau / vidhAneti-anyathA IkArameva vidadhyAt / sahastrayaH "sahAt tulyayoge" (7.3.178) kacniSedhaH / / 21 / / jayet / 1 / 4 / 22 / / bR0nyAsa - jasyetyAdi / iduta ityanuvartata ityAha- idantasyodantasyeti / yathAsaMkhyamabhisambandhAd " AsannaH" (7.4.120) iti vA ikArasyaikAraH, ukaarsyaukaarH| "ivarNAde0" (1.2.21) ityasyApavAdena tayoH kRtayoray-avAdezau bhavataH / / 22 / / Gityaditi / 1 / 4 / 23 / / bR0nyAsa - GityadIti na dit adit tasminnaditi / 'munaye, sAdhave' ityAdi pulliGgodAharaNam / 'buddhaye, dhenave' ityAdi striilinggodaahrnnm| napuMsake tvasambhavitvAnna darzitam, tatra hi " anAmsvare no'ntaH " (1.4.64) ityasti bAdhaka iti / 'buddhyai, dhenve' ityatrAditIti pratiSedhAd dai- dAsAdiSu edotau na bhavataH / nanvikArokAramAtrApekSatvAdantaraGgatvAt pUrvameva do syAtAm, Adezasya *strIvizeSekArokArApekSatvAd bahiraGgatvAt kRtayorapyedotorikArokArAbhAvAd varNavidhitvAcca sthAnitvAbhAvAd dai-dAsAdyAdezAbhAvAt pratiSedhAbhAvaH, na ca tadantAdezavidhAnAd avarNavidhitvAt sthAnitvam, apradhAne'pi varNavidhipratiSedhAt, evaM tarhi anavakAzatvAt pUrvaM daiprabhRtyAdezAH pravartante pazcAdaditIti pratiSedhaH, tathApi idutsannipAtena jAyamAnatvAd dai-dAsAdyAdezenaiva edodbAdho bhaviSyatItyaditIti pratiSedho vyarthaH, yadyevaM yatvamapi na prApnoti tasmAdaditIti pratiSedho varNavidhAviyaM paribhASA nopatiSThata iti jJApanArthaH / zuci-paTuzabdAbhyAm "ito'ktyarthAt " (2.4.32) 'svarAduto0 ' (2.4.35 ) iti ca GIpratyaye syAdyadhikArAd Gitve'pyedodabhAve ca zucI paTvI / / 23 / / l.nyaas-ngityditi| dhenave dhIyate payo'syA iti bAhulakAd apAdAne "dheH zit" (uNA0 787) iti nuH, karmaNi tu kyaH syaat| napuMsakatve tvasaMbhavitvAnna darzitam, tatra hi "anAmsvare0 " (1.4.64) iti nAntena bhaavym| buddhyai ityAdi-nanvikArokAramAtrApekSatvenAntaraGgatvAt pUrvameva edotau syAtAm, na dAyAdyAdezAH, teSAM strItvaviziSTekArokArApekSatvena bahiraGgatvAt, kRtayorapyedotorikArokArAbhAvAd varNavidhitvAcca sthAnitvAbhAvAd dai dAsAdyAdezAbhAvAt pratiSedho na yuktaH, na ca tadantAdAdezavidhAnAd avarNavidhitvAt sthAnitvam, adhA varNavidhipratiSedhAt, evaM tarhi anavakAzatvAt pUrvaM daiprabhRtaya AdezAH pravartante pazcAdaditIti pratiSedhaH, tathApi idutsaMnipAtena jAyamAnatvAd daidAsAdyAdezenaiva edodddbAdho bhaviSyatItyaditIti pratiSedho vyarthaH, yadyevaM yatvamapi na prApnoti, tasmAdaditIti pratiSedho varNavidhAvayaM nyAyo nopatiSThata iti jJApanArthaH, tena dai- dAsAdiSu kRteSu edotau na bhavataH, yatvaM tu bhavati / / 23 / / * lA. sU. sampAditapustake 'puM-strIvizeSa...' iti pATho vartate /
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 415 TaH puMsi nA / 1 / 4 / 24 / / bRnyAsa-TaH puNsiityaadi| atra Ta iti tRtIyaikavacanasya sthAnitvenopAdAnAdiduta iti SaSThyantamapi arthavazAt pnycmy-ntmityaah-idudntaaditi| amuneti-adasaSTAyAm "A dveraH" (2.1.41) ityatve'kArasya luki "mo'varNasya" (2.1.45) iti matve "mAduvarNo'nu" (2.1.47) iti utve cAnena naa''deshH| athAtrAtvAdI kRte utvavidheranviti vacanAt pUrvaminAdezena bhAvyamityata aah-atretyaadi| buddhyA, dhenvA, iti-puMsIti vacanAdatra na bhvti| kathamiti-adaszabdAt tRtIyaikavacane'tvAdau puMsIti vacanAnnapuMsake nAdezAbhAve kathamamunA iti rUpamityarthaH / samAdhatte-anAmityAdi / / 24 / / Diau~ / 1 / 4 / 25 / / bRnnyAsa-Di viti| atha kasmAd Dirityayamabhedanirdezo yAvatA sthAnina ekavarNatvAdantyAbhAvAt sthAnaSaSThyA bheda-nirdeze'pi na kiJcid vinakSyati, naivam-bhedanirdeze hi Deriti rUpasya sAmyAccaturthaMkavacanasyApi pratipattiH syAdityAhaabhedanirdeza ityaadi| DakArasyAprayogiNaH prayojanamAha-DakAra ityaadi| buddhyAm, dhenvAm, iti-yadyatrAditIti nAnuvarteta tadA dAmAdezasya sthAnitve tadavyatirekAt tatrApi syAdityarthaH, yadvA'bhedanirdezasyAvikRtArthatvAd vikRtasya Derna bhavati / / 25 / / la.nyAsa-Di viti| buddhyAmiti-nanu dAmkaraNasAmarthyAdeva Dorna syAt, kiM vyAvRttAvaditIti darzanena ? na-"Gityaditi" (1.4.23) ityetvaniSedhakatvena tasya caritArthatvAd DauH syAditi vyAvRttiH saphalA, yathA "izca sthA-daH" (4.3.41) ityatra sicalopavidhAyakatvena hasvakaraNasya caritArthatve guNabAdhakaM kitkaraNam, kiJca, yathAsaMkhyArtha "striyA GitAm0" (1.4.28) ityatra dAmgrahaNaM kAryam, anyathA idaM sUtramanyathA uttaraM cAnyathA kArya syAt, tathA ca garIyasI racanA syAditi / / 25 / / kevalasakhi-paterauH / 1 / 4 / 26 / / bRnyAsa-kevaletyAdi-atra samAhAradvandvAd GasiH / iduta ityanuvRttAvapi anayorukArAntatvAyogAd ideva vizeSaNamityAha -idntaabhyaamiti| sakhyau, patyau, iti-pUrvasya DobhAvasyApavAdo'nena dderokaarH| nanu patizabdAt kevalAdapi DeDaoNrapi bhavati, prayujyate ca-"klIbe ca patite patau" () iti, tat kathametadityAha-patau iti| kazcidityekavacananirdezo'vajJArtha iti| nanvanayorikArAntatvena vyabhicArAbhAvAdidudantAbhyAmiti vizeSaNamanarthakam, yatrApi kyannAdau dIrgho'sti tatrApi svarUpAnyathAtvAnna bhaviSyati, naivam-tatraikadezavikRtasya tadvadbhAvAt syAdityAha-ita ityaadi| priyasakhau ityAdi-eteSvanayoH kevalagrahaNAdanyasahitayoranenaukArAbhAvAt pUrveNaiva DobhAve "DityantyasvarAdeH" (2.1.114) ityntysvraadilopH| anye tviti-AcAryapANiniprabhRtayaH, te hi dhisaMjJAprastAve "patiH samAsa eva" (pA0 1.4.8) iti niyamya bahupratyayapUrvasya patizabdasya samAsAbhAve dhisaMjJAyA abhAvAt tato vidhIyamAno 'Dau' ityAdezo na bhavatIti 'bahupatyau' ityeva syAdityAha- tanmata iti / / 26 / / la.nyAsa-kevaletyAdi / kazciditi-durgasiMhazrutapAlAdiH / sakhyi iti-atra "sthAnIvAvarNavidhau" (7.4.109) iti nyAyAt kvipaH sthAnitve sati "yvoH pvaya0" (4.4.121) iti yalopaH kasmAna bhavati? * asiddhaM bahiraGgam * iti nyAyAt antaraGge kvibAzrite kArye yatvamasiddhaM drssttvym| anye tviti-zAkaTAyanAdayaH / / 26 / /
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana na nA Didet / 1 / 4 / 27 / / bRnyAsa-na netyAdi / pratiSedhasya prAptipUrvakatvAt sarvatra pratiSedhe tadvidhAnavaiyarthyaprasaGgAd, anyasya niSpramANakatvAd, anantaroktasya kevalasakhi-paterityasyaiva grahaNamityAha-kevalasakhi pteriti| sakhi-patizabdAbhyAM TAyAM Giti cAnena nAdezasya DidekArasya ca pratiSedhe yatvAdau sakhyA, (patyA) ityAdi bhvti| AgataM svaM ceti paJcamI-SaSThyekavacanayo rUpasya samAnatvAta tdvyktyrthmnupryogH| Didityeto vizeSaNAbhAvAt sarvapratyaye'pyekArasya pratiSedhaH syAd vishessaabhaavaadityaah-ddiditiiti| matAntaramupanyasyati-bahupratyayapUrvetyAdi / / 27 / / la.nyAsa-na nA ddiityaad| sakhi-paternA-DidetA saha na yathAsaMkhyaM "khi-ti-khI-tI0" (1.4.36) iti sUtre khigrahaNAt "sakhyurito." (1.4.83) iti nirdezAd vaa| sakhyAviti-atrAdeze kRte "Gityaditi" (1.4.23) iti prApnoti, na tu pUrvam, yatastadbAdhakaM "GiDauM" (1.4.25) tato'pi "kevalasakhi0" (1.4.26) iti autvam, tataH tadAdezaH iti nyAyAt syAditve sati etvaM prAptaM nissiddhm||27 / / striyA DitAM vA dai-dAs-dAs-dAm / 1 / 4 / 28 / / bRnnyAsa-striyA ityaadi| striyA iti vizeSaNasya vizeSyasApekSatvAt sakhi-pati(zabdA)bhyAM pareSAM GitAM "khi-tikhI-tIya ur" (1.4.36) ityevamAdibhirvizeSavidhibhirAghrAtatvAt ditkaraNasya tu prayojanavattvAt sAmAnyamidudantamadhikRtaM nimittaM gamyata ityaah-idudntaacchbdaaditi| iha SaSThImantareNa tatsambandhivijJAnAbhAvAt sAmAnyamavagamyata ityuktam-tatsambandhinAmanyasambandhinAM ceti| dakArasyAprayogiNaH prayojanamAha-dakAra ityaadi| (muSTye ityAdi-) "muSaz steye" ityataH ktau "tehAdibhyaH" (4.4.33) iti niyamAdiDabhAve "tavargasya0" (1.3.60) iti Tatve mussttiH| "iSat icchAyAm" ata: "pR-kA-haSi-dhRSISi0" (uNA0 729) iti kidupratyaye iSuH / "zuca zoke" ato "nAmyupAntya0" (uNA0 609) iti kidipratyaye shuciH| "paTa gatau" ato "bhR-mR-tR-tsari0" (uNA0 716) ityupratyaye pttuH| "azaz bhojane" ataH "sadi-vRtyami0" (uNA0 680) ityniprtyye'shniH| "zaklaTa zaktau" ata: "kRpi-zakibhyAmaTi:" (uNA0 630) ityaTi pratyaye tataH zakaTimatikrAntA'tikrAnto veti vigrahe'tizakaTiH / eSviti-ayamarthaH-idudantAnAM samAsAvayavAnAM patyAdizabdAnAM dai-dAsAdikAryanimittAnAM strItvamastIti strIdudantAdAdezA iti| kecit tu pUrvaM pazcAdapi strIvacana evecchantItyAha-anye tvityAdi-atra tu 'anye' iti (bahu)vacanAcchAstrakarturapi sammatam, kathaM tat sidhyatIti cet? ucyate-vakSyamANasUtrAt strIti vicchedAt, tato'yamarthaH-idudantAt striyAM vartamAnAdAdezA bhavanti, strI cedabhidheyA bhvti| 'striyAH' ityarthAntarasaMkrAnteH pUrvaM strItvam, 'strI ced' anena saMkrAnteH pshcaaditi| anye tvastrIvacana evecchanti, tanmatasya ca bhASyakRdAdiviruddhatayA'pAsyatvAdekavacanena nirdizati-anyastviti / / 28 / / la.nyAsa-striyA ngitaamityaadi| "patyunaH" (2.4.48) iti nirdezAt sakhi-patI nAnuvartate, striyA iti vizeSaNasya vizeSyasApekSatvAt sakhi-patibhyAM pareSAM GitAM "khitikhItIya ur" (1.4.36) ityevamAdibhirvizeSavidhibhirAghrAtatvAd ditkaraNasya tu prayojanavattvAt sAmAnyamidudantamadhikRtaM gamyata ityAha- idudntaacchbdaadeti| kanyApatyai' ityAdau napuMsake tu paratvAnAgame kanyApatinaH kulasya "vA'nyata:0" (1.4.62) iti kanyApatyAH, kanyApatervA / anye viti-candrendugomiprabhRtayaH / anystviti-kssiirsvaamii| munaya iti-atra puMstrItve'pi puMstvameva vivakSitam / / 28 / / strIdUtaH / 1 / 4 / 29 / / bRnyAsa-strIdUta iti-IJca UJca IdUt, striyAmIdUt strIdUt, tato GasiH, yadyevaM kRtstriyAM dhAtustriyAM ca na siddhyatitantrya, lakSmyai, zriyai, dhruvai, nahi tayorIkArokAro striyAM vihitau yathA GyUDau, tathAhi-"tantriNa kuTumbadhAraNe" ata: "tR-stR-tandri
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 421 -tantryavibhya I:" (uNA0 711) iti Ipratyaye tantrIH, "lakSINa darzanA-'GkayoH" ityasmAd "lakSermo'ntazca" (uNA0 715) itIpratyaye mAgame ca lakSmIH, tathA "zrig sevAyAm" ata: "didyuddadRjjaga0" (5.2.83) iti nipAtanAt kvipi dIrghatve zrIH, "bhramUc anavasthAne" ato "bhrami-gami-tanibhyo Dit" (uNA0 843) iti DityUkAre bhrUH; athaitatpakSoktadoSaparijihIrSayA striyAvIdUto yasya tat strIdUditi bahuvrIhiH, atrApi sa eva doSaH, samudAyasyaiva stryarthatvAnnAvayavasyeti, ucyate-ubhayathA'pyadoSaH, tatra pUrvasmin pakSe IkArAntAdUkArAntAt striyAM vartamAnAdityucyamAne tantryAdizabdebhyo'pi kRddhAtvIkArAntokArAntebhyaH striyAM vartamAnatvAt prApnotIti, dvitIye'pi pakSe samudAyadharmasyAvayave'pyAropAt kRtstriyA api siddhyatItyudAharati-lakSmyai ityaadi| evamiti-"bRhu zabde ca" ataH "bRMherno'Jca" (uNA0 913) iti mani nakArasyAkAre ca brahman, banAteH "bhR-mR-tR-tsari0" (uNA0 716) ityukAre bandhuH, brahmA bandhurasyA: "uto'prANina0" (2.4.73) ityUGi brahmabandhUH, varSanti meghA Asviti bhidAditvAdaGi Api ca varSAH, tAsu bhavatIti bhavateH kvipi vrssaabhuuH| striyA ityanuvartamAna iti-striyA iti vartate strIviSayArtham, punaH strIgrahaNAJca strIviSayAveva yau strIdUtau tataH kAryam, tena 'grAmaNye senAnye striye' ityatra na bhavati, grAmaNyAdizabdo hi kriyAzabdatvAt triliGgatvAnnityastrIviSayo na bhavatIti striyAmapi vrtmaanaadaadeshaabhaavH| pUrvasUtre iSvazaniprabhRtInAmanekaliGgAnAM paTavAdInAM guNavacanatvAt sarvaliGgAnAM strIviSayatvAbhAvAt striyA vRttau kArya pravartata iti, nahi tatra dvitIyaM striigrhnnmsti| nanu AdhI-pradhIzabdau kriyAzabdatvAt sarvaliGgatvAd grAmaNyAdizabdavana nityastrIviSayAviti cintyametaditi , prathamagrahaNaM ca kartavyam, tathAhi-yaH zabdaH prathamaM strItvaviziSTamarthamAha pazcAt prakArAntareNArthAntaraM liGgAntarayuktaM tasya tadAnImastryarthatvAt tato na prApnotItIdaM vacanaM vidheyam, prayojanaM ca kkiplugabhedopacAra-samAsAH, vipluk yathA-kumArya brAhmaNAya, abhedopacAro yathA-kharakuTyai brAhmaNAya, yadyapyatra svAbhAvikaM strItvamasti tathApi svAzrayasya strItvasya nivartanAnAyaM striyAmeva vartate kintu puMsyapIti, samAso yathA-atitantryai brAhmaNAyetyAdi; na vidheyam-avayavastrIviSayatvena siddhatvAt, tatra hyantaraGgatvAt pUrvameva pravRttaM strItvamavayavasya pazcAdupajAyamAnena liGgAntarasambandhena na nivartyate; yadyevam AmalakAya, atikurave, atikumAraye' atrApi prApnoti, avayavasya pUrvaM strIvRttitvAt, tathAhi-AmalakIzabdAt SaSThyantAt AmalakyAH phalaM vikAro'vayavo veti "doraprANinaH" (6.2.49) iti mayaTa, tasya "phale0" (6.2.58) iti lup, tato "DyAdegauNa" (2.4.95) ityAdinA GIluk, tatazcaturthI, AmalakyAH phalAyeti tu prakriyA darziteti, atrAmalakIlakSaNasyartho'sti; tathA kurUmatikrAntAya, kumArImatikrAntAya, iti prAdisamAse "gozcAnte0" (2.4.96) iti hrasvatvaM tatazcaturthI, atrApi pUrvastryartho'sti, athocyate-satyapi stryarthatve IkArokArAntatvAbhAvAna bhvtiiti| tatra luk-hasva-sthAnivadbhAva-IdUdantatA bhaviSyatyata Aha-atretyAdi / / 29 / / la.nyAsa-strIdUta iti| (grAmaNye) striya iti-grAmaNyAdizabdo hi kriyAzabdatvAt triliGgatvAt nityastrIviSayo na bhavatIti striyAmapi vrtmaanaadaadeshaabhaavH| AmalakyA iti-AmalakAd uNAdipratyayAntAt DyAm AmalakI vRkSavAcI dhvaniH, yadvA Amalakasya phalasya vikAro vRkSaH, dusaMjJakasya mayaTo yadA bAhulakAllup gaurAditvAd DoH, tadApi aamlkiishbdstruvaacii| varNavidhitveneti-IkArokAro varNI tadAzritA dAyAdayaH / / 29 / / veyuvo'striyAH / 1 / 4 / 30 / / bRnyAsa-veyuva ityaadi| iyuvaH iy ca uv ca iyut, tato Gas, tatra strIdUta iti prakRtasya iyuvarUpatAnupapatteriyuva iti SaSThI strIdUta iti paJcamyA bhedenAbhisambadhyata ityAha-iyuvoH sambandhino yo strIdUtau tdntaaditi| pUrveNa nityaM deprabhRtyAdezaH * cintAbIjaM tu AdhyAyatIti vigrahe kvipi sati grAmaNyAdizabdavanityastrIviSayAbhAvaH; parantu A-iSat prakRSTA vA dhIryasyA iti vigrahe sutarAM tayonityastrIvISayatvamiti viSamo dRssttaantopnyaasH|
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana prApto'nena vikalpyata iti prAptavikalpo'vagantavya iti| astriyA ityatra strItizabdapradhAno nirdeza ityAha-astriyA ityaadi| dhiyai iti-"dhya cintAyAm" ataH "didyudadRjjagajjuhU0" (5.2.83) iti nipAtanAt kvipi dhI, tato GitAmanena pakSe dAyAdyAdeze "dhAtorivarNovarNasya0" (2.1.50) iti iyaadeshH| tatra (bhuvai iti-) bhavateH kvipi bhU, zeSaM puurvvt| (pRthuzriyai iti-) "prathiS prakhyAne" ata: "rAma-prathibhyAmRJca rasya" (uNA0 730) iti kidupratyaye rephasya Rtve pRthu / Adhyai, pradhyai ityAdi-eteSu "dhAtorirvaNovarNasya0" (2.1.50) iti iyuvapavAdau "kvibvRtte0" (2.1.58) iti "danpunarvarSAkArai0" (2.1.59) iti ca yakAra-vakArau bhavata iti neyuksambandhinAvIdUtAviti pUrveNa nityameva kaarymiti| nanu cAdhyai pradhyai iti yadyapi yakAreNa iyAdezo bAdhyate tathApi 'dhiyo, dhiyaH' ityAdAviyabhAvAdiyasambandhI IkAra iti zakyaM vyapadeSTum ucyate-bhedAzrayaNAdadoSaH, yadA'sya sthAne iyAdirbhavati tadAsAviyAderIdAdiH, na cAnyasmin bhavatyasAviyAderIdAdistayorabhedaprasaGgAditi vikalpo na bhvti| yavAn krINAti kvipi, kaTena pravata iti "didyudadR0" (5.2.83) iti kvipi nipAtanAJca yavakrI, kaTaprU, tatazcaturthyekavacane iyAdeze strIdUta iti vacanAd dai-dAsAdyabhAve yavakriye, kttprve| nanu 'striya' ityAdau asatyapyanena vikalpe kathaM pUrveNa nityamAdezaH? yataH paratvAdiyuvAdibhAvAdIdantatvAbhAvAdapravRttirevetyAha -astriyA ityAdi / / 30 / / __ la.nyAsa-veyuva ityaadi| nityamapIta-ko'rthaH-tanmate "strIdUtaH" ityatrApi samAsArthasya strItva eva bhvti| Adhye (pradhye) AdhyAyati pradhyAyati AdadhAti pradadhAti ityevaMzIlAyA buddhervAcakau varSAbhUvad nityastrIliGgo AdhI-pradhIzabdo, kriyAzabdatvena sarvaliGgatvAd grAmaNyAdizabdavanityastrIviSayau neti cintyametadityeke / / 30 / / Amo nAm vA / 1 / 4 / 31 / / bRnyAsa-Ama ityaadi| atra GisthAnasya sAnubandhatvAdaparasya cAsambhavAt syAdyadhikArAJca SaSThIbahuvacanasyaivAmo grahaNamityAha-AmaH sssstthiibhuvcnsyeti| zrIzabdAnAm (pratyantare zrIzabdAnAma) chandasyeveti vRddhyA yeJcandraH (?) (vRddhAH, yaJcandraH-) zriyAm, zrINAm iti tu vyavasthitavibhASayA chndsyev| atha kimarthamidaM yAvatottarasUtreNaivAmo nAm siddha evetyAhauttareNetyAdi / / 31 / / la.nyAsa-Amo nAm veti| SaSThIbahuvacanasyeti-atra GisthAnikasya sAnubandhatvAdaparasya cAsambhavAt syAdyadhikArAJca SaSThIbahuvacanasyaivAmo grahaNam / / 31 / / hrasvA''pazca / 1 / 4 / 32 // bRnyaas-hsvetyaadi| atha 'zrINAm, zriyAm' ityatrApyanena paratvAnityaM nAmAdezaH kuto na bhavati? satyamityata Aha -strIzabdavarjitayorityAdi-vizeSavihitatvenApavAdatvAditi shessH| somaM pibatIti vici senAM nayatIti kvipi tataH SaSThyAmAmi "hasvApazca" (1.4.32) iti vacanAnnAmAdezAbhAve "lugAto'nApaH" (2.1.117) iti "kvibvRtterasudhiyastau" (2.3.58) iti ca kRte somapAm, senAnyAm, iti / / 3 / / l.nyaas-hsvetyaadi| pUrveNa vikalpa eveti iyuvasthAnitvena vizeSavihitatvAditi zeSaH / / 32 / / saMkhyAnAM SrNAm / 1 / 4 / 33 / / bRnyaas-sNkhyaanaamityaadi| razca Sazca nazca gasteSAM rNAmiti zabdanirdezaH, saMkhyAnAmiti tvarthanirdezaH, saGkhyA hyekatvAdirarthaH, tatra zabdArthayoH sAmAnAdhikaraNyAbhAvAdupacArAt saGkhyArthAH zabdAH saGkhyApadenA''zrIyante; athavA saMkhyAyate
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 423 Abhiriti "upasargAdAtaH" (5.3.110) iti karaNe "karaNA-''dhAre" (5.3.129) iti paramapyanaTaM bAdhitvA bahu(la)vacanAdaGi Api ca saGkhyA, (iti saMkhyAzabdena) ekAdayaH zabdA evocyanta ityAha-saGkhyAvAcinAM shbdaanaamiti| caturzabdAdanenAmo nAmAdeze "raghuvarNA0" (2.3.63) iti yathAsambhavaM Natve "dirhasvarasya0" (1.3.31) iti ca dvirbhAve caturNAm, evam-paJcansaptanzabdAbhyAmAmo nAmAdeze "dIrgho nAmyatisR0" (1.4.47) iti dIrghatve nalope paJcAnAm, sptaanaamiti| priyacaturAm ityAdi-priyAzcatvAro yeSAmityAdi vigRhya rNAmiti SaSThyAstatsambandhivijJAnAdanyapadArthasambandhitvAdAmo naamaadeshaabhaavH| priyapaJcAm ityatra tu Ami "ano'sya" (2.1.108) ityakAralope "tavarga0" (1.3.60) iti nakArasya nykaarH| nanu triMzadAdayaH zabdA: saGghanyeyeSvapi vartamAnA AropitasaGkhyAbhAveSveva vartanta iti tatrApyekavacanAntA eva bhavitumarhanti, kathaM bahuvacanAntAH? ekazeSAt, tathAhi-trizabdAd dazadarthe vartamAnAt "viMzatyAdayaH" (6.4.173) iti nipAtanAt zatpratyaye trizabdasya trimbhAve ca triMzat, tataH triMzaJca triMzaJca triMzatastAsAM triMzatAm, evam-catvAriMzatAm iti| athASTana-zabdAdAmi paratvAt "vA'STana AH syAdau' (1.4.52) ityAkAre nAntatvAbhAvAt kathaM nAmbhAvo'ta Aha-bahuvacanamiti / / 33 / / la.nyAsa-saMkhyAnAmityAdi / r ca S ca n ca teSAM rNAm, "tavargasya0" (1.3.60) iti Natvam, "raghuvarNa0" (2.3.63) iti tu na ekapadatvAbhAvAt, "vottarapadAnta0" (2.3.75) ityapi na, yataH SakAro na pUrvapadasthaH kintu madhyamapadasthaH, tarhi rephaH pUrvapadastho'sti tadapekSayA NatvaM bhavatu, na-"pade'ntare0" (2.3.93) iti nissedhaat| nanu Amiti zabdanirdezaH, saMkhyA caikatvAdirarthaH, tataH zabdA-'rthayoH sAmAnAdhikaraNyaM na saMgacchate, satyam-upacArAt saGkhyArthAH zabdAH saMkhyAzabdenAbhidhIyante; yadvA saMkhyAyate Abhiriti "upasargAdAtaH" (5.3.110) iti "karaNA-''dhAre" (5.3.129) iti paramapyanaTaM bAdhitvA bahulavacanAdaGi Api ca saMkhyAzabdenaikAdayaH zabdA evocyante iti| triMzatAmiti-nanu ca triMzadAdayaH zabdAH saMkhyeyeSvapi vartamAnAH "viMzatyAdyAzatAd dvandve" (liGgAnuzAsana0-2.6) iti vacanAt ekatve eva vartanta ityatraikavacanAntA eva bhavitumarhanti, kathaM bahuvacanam? satyam-ekazeSAt-triMzaJca triMzaJca triMzaca triNshtH| aSTAnAmitiathA'STanazabdAdAmi paratvAd "vA''STana0" (1.4.52) ityAkAre nAntatvAbhAvAt kathaM nAmabhAvo'ta Aha-bhataparveti / / 33 / / vestrayaH / 1 / 4 / 34 // bRnyaas-prerityaadi| Ama iti vartate, tadatra trerityasya sthAnino vizeSaNamityAha-AmaH sambandhina ityAdi-AmaH sambandhitvaM ca trerarthadvArakam, yasmAdAmaH sambandhI rathastataH sa Ama ityucyte| trizabdasyAmi anena trayAdeze "hrasvApazca" (1.4.32) iti nAmi Natve ca tryaannaam| vizeSaNasamAse paramatrayANAm, AmaH smbndhiiti| atitrINAm iti praadismaasH| priyatrINAm iti bahuvrIhiH / atha tisRNAmiti strIliGge'pi trayAdezasAmagryA vidyamAnatvAt trayAdezaH kasmAnna bhavatItyAha-striyAmityAdi / / 34 / / la.nyAsa-restraya iti| AmaH sambandhina iti-sambandhasyobhayaniSThatvAt AmaH sambandhina ityapi yuktam, AmaH sambandhitvaM ca trerarthadvArakam, yasmAdAmaH sambandhI trerarthastataH sa Ama ityucyate; AmaH sambandhIti kAryakAraNabhAve SaSThI, trizabdaH kAraNam, Am ca kAryam, yatastrizabdabahutve Am / / 34 / / edodbhyAM Gasi-Gaso raH / 1 / 4 / 35 / / bRnyaas-edoddhyaamityaadi| * vyAkhyAnAt * "GasezcAd" (2.1.19) ityAdijJApakAdvA caturthyA vAkyArthasyAghaTanAt tRtIyAdyabhAvanizcaye paJcamyeveyamityAha-edoDyAM parayoriti / nanu vacanAbhedArthamubhayatra samAhAretaretarayogau kasmAtra kRtau? nahyasati prayojane vacanabhedo yukta ityAha-vacanabheda ityAdi-anyathA nimitta-nimittinoH samAnatvAdekArAd GaserokArAca Gaso repha iti yathAsaMkhyaM syAdityarthaH / / 35 / /
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana l.nyaas-edoddhyaamityaadi| edoyAmiAta-atra takAraH svarUpagrahaNArthaH, tena lAkSaNikayorapyedotoH parigrahaH-parameriti"Ato nendravaruNasya" (7.4.29) iti jJApakAt pUrvaM pUrvottarapadayoH kAryam, tataH sandhikAryam, ata: paramairiti prApnoti, naivam-*jJApakajJApitA vidhayo hyanityA* iti / / 35 / / khi-ti-khI-tIya ur / 1 / 4 / 36 / / bRnyaas-khi-tiityaadi| khi-ti-khI-tyAM yo yakAra iti dvandvagarbhatatpuruSAt paJcamyA rUpam-khi-ti-khI-tIya iti| etebhyaH parasya yakArasya Gasi-GasoH parato'sambhavAd "ivarNAde0" (1.2.21) iti vihitasyaiva yakArasya grahaNamityAha-khi-tikhI-tIsambandhina ivrnnsthaanaaditi| na ca sakhAyaM yAtItyaprayogiNi (vijJaprabhRtau) pratyaye kRte "lugAto'nApaH" (2.1.107) ityAkAralope sambhavatIti vAcyam, prayuktAnAmanvAkhyAnAt teSAM ca prayogAsambhavAt tadabhAvaH, khI-tIbhyAM tu kalpanAnirmitasyAsambhava ev| yadyevaM lAghavArthaM khya-tya ur' ityevaM kiM na kRtam? evaM ca sati khizabda-khIzabdayostizabda-tIzabdayoH laghuspaSTapratipattirbhavati, naivam-evaM sati sutarAM sandehaH syAt, tathAhi-mukhya-sakhya-gArhapatya-paurohitya-satyA-'patyAdInAM yo khya-tyazabdo tayorgrahaNaM kasmAna vijJAyate? "sakhyurito'zAvait" (1.4.83) "patyunaH" (2.4.48) iti jJApakAna bhaviSyatIti cet? sautrAveto nirdezAviti mandadhIrmanyate, garIyAMsazca jnyaapkopnyaasH| khIzabdastIzabdazca dvividhaH-kaucit khitizabdayorIkAre kRte, kaucit kha-tazabdayoH, tatra pUrvayoH *ekadezavikRtamananyavad iti khi-tigrahaNenaiva grahaNAt, tatra khI-tI-grahaNaM nArthavat, kiM tarhi uttarayorata Aha-saha khena vartata ityaadi| khaneH "kvacit" (5.1.171) iti De kham, saha khena vartate "sahasya so'nyArthe" (3.2.143) iti sabhAve tamicchati "amAvyayAt kyan ca" (3.4.23) iti kyani "kyani" (4.3.112) iti Itve, anyatra "dIrghazzviyaG" (4.3.108) iti dIrghatve kvipi "ataH" (4.3.82) ityAkAralope "yvoH pvayavyaJjane luk" (4.4.121) iti yalope sakhI, evam-patI, "yo'nekasvarasya" (2.1.56) iti yatve'nena utve sakhyuH, patyuH, SaSThyAM paJcamyAM ca sAdhAraNaM ruupm| tathetyAdi-sakhipatizabdayoreva kecidicchanti, yad ratnamati:-'sakhyuH, patyuH' ityetAvanmAtramevAsya sUtrasya lakSyam, na cUrNikAropavarNitamapi lunyurityAdi lakSyAntaram ; tathA'nyenApyuktam-krIta prIta-zrIta-pUtAdInAM kyanAdiSu tIzabdaH zrUyamANa eva sambhavati, tasmAt tu kRtayAdezAd utvaM kasmAdudAhatam? krItyurAgacchati, krItyuH svamiti, kecidAhuH-tatra neSyate tyAduttarasyordhvam, krItya Agacchati, krItyaH svamiti hi tatra bhavitavyam; anye tvAhuH-pUrvAgameSu tIzabdasya lUnIzabdAvayavasya kRtayatvAdezasyodAharaNaM darzitam, na ca sAmAnyena sUtranirdeze vizeSAbhyupagamo yukta iti sarvamudAharaNam, etad vaimatyaM cetasi paribhAvya 'tathA' ityanenAbhyupagamaM darzayati; "sukha duHkhaN tatkriyAyAm" NicyaNi(ci) ca sukham, sanoteH kte "AH khani-sani-janaH" (4.2.60) ityAtve sAtam, lunAteH punAtezca kte "RlvAde:0" (4.2.68) iti "pUdivyaJce0" (4.2.72) iti ca ktasya natve lUnaH, pUnaH, zeSaM kyannAdi puurvvt| pUjitaH sakhA adhika: pati: "pUjA-svateH prAk TAd" (7.3.72) iti samAsAntAbhAve Gasi-Gaso: "Gityaditi" (1.4.23) ityetve "edodbhyAM Gasi-Gaso raH" (1.4.35) iti ratve visaSTe (atisakheH, adhipate:) urvaM kasmAna bhavantyanta tatra bhavo digAdidehAMzAdya iti ye'varNavarNasyetyantyalomeva bhavati (?)' (mukhyaH, apatyaH Agata: svaM veti-)"maha pUjAyAm" ataH "maheruJcAsya vA" (uNA0 89) iti khapratyaye'ntalope'syotve mukham, tatra bhava: "digAdi-dehAMzAd yaH" (6.3.124) iti ye "avarNavarNasya0" (1.2.6) ityantalope mukhyaH, na patantIti "no halipateH" (uNA0 358) iti ye'patyam, tato Nici vici Gasau ca mukhyaH, apatyaH, asti patra yakAraH, khi-ti-khI-tIsambandhI tu na bhavati, tdbhaavaadu|bhaavH| Agatamiti paJcamyabhivyaktyartham, svamiti SaSThyabhivyaktyartham, evmnytraapi| (sakhyA:, patyAH) "nArI sakhI paGge zvazrU" (2.4.76) iti DyantAt sakhIzabdAt patizabdAca "strIdUtaH" (1.4.29) iti "striyA GitAM vA." * lA.sU. sampAditapustake 'kasmAtrodAhRtam?' iti paattho'sti|
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 425 (1.4.28) iti dAsAdeze yadyapi khI-tisambandhI yazabdo'sti tathApyaditItyanuvRtteru|bhAvaH, GasIti (Gasi-Gas iti) rUpAbhAvAd veti / / 36 / / l.nyaas-khi-tiityaadi| "SaNayI dAne" sanoti datte parasparaM bhojanAdikamiti sakhA, "saneH DakhiH" (uNA0 625) pAti apAyAditi "pAtevA" (uNA0 659) iti ddtiH| sAtyuriti-sAyate sma dIyate sma puNyairiti sAtam, "sAti: sautra: sukhe" sAtati vaa| mukhya iti-atra vici kRte "yvoH pvaya0" (4.4.121) iti yasya luga na, yataH "svarasya pare0" (7.4.110) iti Nilopa: sthAnI, na ca 3.52) ityasyAvakAzaH, *nA nirdiSTasyAnityatvAt*, bhavatu vA'vakAzastadedamuttaram-"yvoH pvaya" (4.4.121) iti sUtre luk iti saMjJA, *saMjJApUrvako vidhiranityaH* yadvA "kvo" (4.4.119) iti sUtrakaraNAt-kvip-vicorvyaJjanakAryamanityam, na ca vAcyaM kathaM vicyapi vyaJjanakAryAnityatA, yato'prayoginAmapalakSaNaH vipa / / 36 / / Rto Dur / 1 / 4 / 37 // bR0nyAsa-Rto dduriti| Durita DakAro "DityantyasvarAde:" (2.1.114) iti vishessnnaarthH| RkAralakArayorekatva pratijJAnAd lakArAdapi DurAdezo bhavati, tasya ca RphiDAdipAThAt latvam, tena kul lakAraH, yadAha tattvadIpikAyAmupAdhyAyaH-Aplu' ityetasmAt SaSThyAmApul ityeva bhvti| gra iti-gRNAteranukaraNAt paJcamyAM rephe gra iti rUpam / / 37 / / la.nyAsa-Rto dduriti| *RkAropadiSTaM lukArasyApi* tena "RphiDA0" (4.4.119) iti latvam, kul lakAraH, yadAha upAdhyAyaH-'Apala' ityetasmAt SaSThyAmApul ityeva bhavati / / 37 / / tR-svasR-napta-neSTra-tvaSTa-kSattR-hotR-potR-prazAstro ghuTyAr / 1 / 4 / 38 / / bRnyAsa-tR-svasrityAdi / trAdInAM samAhAradvandvAt SaSThyAM sautro nirdezaH, athavA sUtre sAkSAdRkAro nirdizyate, tatazca tRsvasR-naptR-neSTa tvaSTra-kSattR-hotR-potR-prazAstRNAM ya RkArastasya samAnadIrghatve SaSThyAM ratve ruupm| RkAropAdAnasya cedaM phalamtR iti pratyayasya grahaNam, anyathA yateH Rpratyaye tRrUpasya sambhavAt tasyApi grahaNaprasaGgaH, ata Aha-tRn-tRcpratyayAntasyetiata eva 'tRn-tRc' ityanubandhanirdezaH pratyayApratyayasamudAyavyudAsArthaH, na tu tRn-tRcorgrahaNArthaH, tR iti pratyayamAtrasyAtra grahaNAditi, ata eva vakSyati-tRzabdasyArthavata ityaadi| "DukaMga karaNe" karotIti "NakatRcau" (5.1.48) iti tRci guNe amaujassu anenArAdeze kartAramityAdi-okArapratyAsattyAsattyarthaM (aukArapratyAsattyarthaM) ca prathamaM dvitIyodAharaNe tataH prthmodaahrnne| tRc-pratyayAbhivyaktyarthaM kaTasyota, "karmaNi kRtaH" (2.2.83) iti sssstthii| "vada vyaktAyAM vAci" vadatItyevaMzIla: "tRn zIla-dharma-sAdhuSu" (5.2.27) iti tRni "stAdyazito0" (4.4.32) itITi pUrvavad vaditAramityAdi / janApavAdAniti tRnnabhivyaktyartham, "tanudantAvyaya0" (2.2.90) iti SaSThIpratiSedhAt dvitiiyaa| "asUca kSepaNe" supUrvAt (ataH) "sorase:" (uNA0 853) iti Rpratyaye svasa, ato'maujassu anenArAdeze svasAram, svasAro, svasAra iti, evmuttrtraapi| "NamaM prabatve" ata: "nameH p ca" (uNA0 862) iti tRpratyaye pAdeze nptaarm| "NIMga prApaNe" ata: "niyaH SAdiH" (uNA0 864) iti SakArAditRpratyaye nessttaarm| "tviSIM dIptau" ataH "kSada khadane" iti sautrAJca "tvaSTra-kSattR-duhitrAdayaH" (uNA0 865) iti tRpratyaye ikArasyAkAre ekatra dakArasya "aghoSe prathamo'ziTa:" (1.3.50) iti prathamatve tvaSTAram, kssttaarm| juhote: "hu-pUdgotrI0" (uNA0 863) iti tRpratyaye hotaarm| pavateH punAtervA pUrveNa tRpratyaye guNe ca potaarm| prapUrvAt "zAsUk anuziSTau" ata: "zAsi-zaMsI0" (uNA0 857) iti tRpratyaye prshaastaarm| anye tu tvaSTa-kSattR-hotR-potRRn tAcchIlyAdiSu nipAtayanti, atra iDabhAvastvasmAdeva nipaatnaat|
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana atatsambandhinyudAharati-kartAramatikrAntaH "prAtyavapari0" (3.1.47) ityAdinA tatpuruSe'tikartAram, ityAdi, atikrAntaH kartA yeneti bahuvrIhirna vidheyaH, "RnityaditaH" (7.3.171) iti kacprasaGgAt, tena ca vyavadhAnAt praaptybhaavaat| (kartA) kartRzabdAt sAvubhayaM prApnoti-anenArAdezaH, "Rduzana0" (1.4.4) iti DAdezazca, sAvakAzaM ca tadubhayam-kartArau, pitA iti, atrobhayaprAptI paratvAd DAdezo bhavati, nA''r, baadhittvaaditi| atha navAdayaH kiM pRthagupAdIyante? tatra tR ityeva siddhamityata Aha-tRzabdasyetyAdi-ayamarthaH-tRzabdasya RkArAntatvAvyabhicArAt punarRkAra iti yad vizeSaNaM tahakArAnta eva ya iti svarUpapratipattyartham, yastvadhikArApannaH sa sthAnipratyAsattyartho'nyathA'naikavarNatvAt sarvasya syAt, vyAkaraNe ca zabdarUpavadartho'pyAzrIyate, anyathA ca navAdigrahaNamanarthakaM syAta, tena * arthavato grahaNe sambhavati anarthakasya grahaNaM na bhavati * sa cArthavAn pratyaya eveti, yatra tvartho na sambhavati tatra vacanaprAmANyAdanarthakasyApi grahaNaM bhavati, ata eva natrAdInAmavyutpannAnAM pratyastamitAvayavArthAnAM saMjJAzabdAnAM sambandhinastRzabdasya tRgrahaNenAnarthakatvAd grahaNaM na bhavatIti teSAM pRthagupAdAnaM kriyte| nanu natrAdayo'pi vyutpAdyante tat kathamucyate'vyutpannAnAmiti? atrocyate-uNAdiSu darzanadvayaM kecinmanyante-"uNAdayo'vyutpannAni nAmAni" iti, apare-"vyutpannAni" iti, lakSyasiddhyarthaM ceha kvacit kiJcid darzanamAzrIyate, tatra yadA vyutpattipakSa AzrIyate tadA niyamArthaM nanAdigrahaNamauNAdikAnAM saMjJAzabdAnAM navAdInAmeva na pitrAdInAmityAha-vyutpattipakSe tvityaadi| kecit tviAta-prapUrvAt stoterutpUrvAnnayatergAyatezca pratipUrvAd haratestiSThatezca "hu-pUdgonnIprastupratiha-prati(pra)sthAbhya Rtviji" (uNA0 863) iti tRpratyaye ghuTyArAdezaM mnynte| tAcchIlikatRnantatvAdeSAmArAdezasiddhiH / / 38 / / la.nyAsa-tR-svastrityAdi-sUtratvAd "anAmasvare0" (1.4.64) iti na, sUtre RkAropAdAnAd vA, kathamiti cet ? prazAstRNAm RH prazAstRH tsy| atikartAramiAte-atra tatpuruSo na bahuvrIhiH kacprasaGgAt, tena ca vyavadhAnena praaptybhaavaat| nanvatra sUtre zau nimitte kiM na darzitam ? "svarAcchau" (1.4.65) iti nAgamena vyavadhAnAna prApnotIti cet, na-nAgamaH prakRterevAMza iti, satyam-avayavenAvayavasya RllakSaNasya vyavadhAnaM bhavatIti na drshitm| suSThu asyati-kSipati bhrAturamAGgalyamiti-svasA "soraseH" (uNA0 853), namati pUrvajebhya iti naptA "nameH pca" (uNA0 862), nayati prApnoti vedazAkhAm iti-neSThA 'niyaH SAdi:" (UNA0 864) tRpratyayaH, "tviSo dIptau" tveSate dIpto bhavati svarganirmANanaipuNeneti-tvaSTA, "kSada khadane" iti sautraH, kSattA "tvaSTra-kSattu-duhitrAdayaH" (uNA0 865) ityanena nipAtaH / juhoti vrIhyAdikAn, punAti AtmAnaM vedapAThena "hu-pUdgotrI-prastu0" (uNA0 863) ityAdinA-hotA, potA, prazAsti dizati zAstrANi itiprazAstA "zAsizaMsi-nI0" (uNA0 857) ityAdinA tRprtyyH| jAyata iti jA putrI "kvacit" (5.1.171) iti DaH pratyayaH, jAM minoti jAyA migastRpratyayaH "migmIga:0" (4.2.8) ityAkAraH, kecit tviti-bhojaprabhRtayaH / / 38 / / ajhai ca / 1 / 4 / 39 / / bRnyAsa-ajhai ceti-atra nimittAt paraH zrUyamANazcakAro nimittAntarasavyapekSaH pratyAsatteranantarasUtropAttameva nimittamupasthApayatItyAha-Do ghuTi ceti| napuMsake RkArAntasya Gau nityatvAt zyAdeze ca pitari vAriNetyAdAvubhayoH sAvakAzatvena paratvAnAgame RkArAntatvAbhAvAna bhavatItyAha-kartRNItyAdi / / 39 / / la.nyAsa-arDA ceti| Do ghuTi cota-atra nimittAt paraH zrUyamANazcakAro nimittAntarasavyapekSaH pratyAsatteranantarasUtropAttameva nimittmupsthaapyti| kartRNi kule iti-pitari, vAriNItyAdAvubhayoH sAvakAzatvena paratvAnnAgame RkArAntatvAbhAvAnna bhavatIti / / 39 / /
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 427 mAturmAta: putre'he sinA''mantrye / 1 / 4 / 40 / / bRnyaas-maaturityaadi| Amantrya ityanena putra iti viziSyate tena ca maaturitiityaah-maatRshbdsyetyaadi| nanu kathaM mAtRzabdasya putrArthe vRttiH? nahyasau tatra vartamAnaH kvacid dRSTaH, satyam-kevalo na vartate, bahuvrIhau tu tAtparyAt vartata ityaahsaamrthyaadityaadi| ayamartha:-nahyanyatra vartamAnaH zabdaH sAkSAdanyamarthaM pratipAdayati, samAse tu svapadArthopasarjanatayA'rthAntaraM prtipaadytyev| aha~ iti-prazaMsAyAmityarthaH, prazaMsA ca pradhAnatvAt putrasyaiva, na mAtuH, arhasambhave'pi tdrthtvaadityaah-maatRdvaarennetyaadi| bahuvrIhau hi mAtRzabdasya RkArAntatvAdRllakSaNa: kac prAptaH, vizeSavihitatvAt tadapavAdo'yamityAha-kaco'pavAda iti / gargasyApatyaM vaDhaM strI "gargAdaryaba" (6.1.42) iti yatri "vaddhiH svareSvA0" (7.4.1) iti vaddhau "avarNavarNasya" (546/' "yo DAyan ca vA" (2.4.67) iti DyAm "asya DyAM luk" (2.4.86) ityalope "vyaJjanAt taddhitasya" (2.4.88) iti yalope ca gArgI, evam-vAtsI, gArgI mAtA yasyeti prAptasya puMvadbhAvasya "svAGgAnDIrjAtizca0" (3.2.56) iti pratiSedhAdanena sinA saha mAtAdeze gArgImAtaH?, atra yo gAryA mAtrA vyapadezena prazaMsAmarhati (atra zlAghyayA gAryA mAtrA tatputra iti vyapadezena prazaMsAmarhati putrH)| gAya: pitA yasyeti RllakSaNe kaci gaay'pitRkH| are gAgImAtRketi-atra nindyayA mAtrA tavyapadezayogyatayA viguNaH putro nindyata ityarha iti vacanAnna bhavatIti / / 40 / / la.nyAsa-mAturmAta ityaadi| nanu kathaM mAtRzabdasya putrArthe vRttiH? nahyasau putrArthe vartamAnaH kvacid dRSTa ityAha-sAmarthyAditiayamartha:-kevalo na vartate. bahatIhI ta svArthopasarjanatayA'rthAntaraM prtipaadytyev| kaco'pavAda iti-anantarAnantaribhAve SaSThI vyAkhyeyA. tena kacA vyavadhAne na syaat| saMbhAvita utkarSo yasyAH sakAzAt (tayA, tatputravyapadezayogyatayA) tatputra iti vyapadeza: kathanaM tasya yogaH (yogytyaa)| are gArgImAtakota-ajJAtapitakatvenAnekapitakatvena ca nindyayA mAtrA vigaNaH patro nindyata iti / / 4 / / hrasvasya guNaH / 1 / 4 / 41 / / bRnyaas-hsvsyetyaadi| hasvasya adhikRtasya nAmno vizeSaNatvAd vizeSaNe ca tadantavidhisambhavAnAmnaH sthAnitvaprasaktI styaamaah-shruttvaadityaadi| "AsanaH" (7.4.120) iti jJApakAdakArasya tatpratyAsatro'r, ikArasya ekAraH, ukArasya okAraH, akArasya "adetaH syamorluk" (1.4.44) iti vacanAt serabhAvAd guNo na bhvti| atha pramANAsattyA ikArokArayorapi arAdezaH kasmAna bhavati? mAtRkasya hi dvimAtrAdadhyarddhamAtrika Asanno bhavati, na caivaM sati guNagrahaNamanarthakaM sthAnAsattyA so'pi syAt, ucyate-yathAdarzanaM vyavasthA''zrIyate, tatra "guNoredot" (3.3.2) iti guNasaMjJAyAM "nAmino guNo'kDiti" (4.3.1) ityAdibhiH RvarNasyaivArAdezo dRSTo nevarNovarNayoH, dRSTakalpanAM ca vihAya ko nAmAdRSTaM kalpayati?, na caivaM kiJcid bAdhyata ityudAharati-he pitrityaadi| atha he kartR kuletyAdau hrasvatvAdAmantryasinA saha guNaH kasmAna bhavatItyAha-atra paratvAdityAdi-"anato lup" (1.4.59) iti se pi "lupyayvRllenat" (7.4.112) iti * pratyayalope pratyayalakSaNasya * pratiSedhAdityarthaH / lukpakSe tu lukaH sthAnivadbhAvAd bhavatyevetyAha-nAmina ityaadi| he nadi! ityAdi-anyathA "hasvasya guNaH" (1.4.41) ityatraiva 'nityadid' iti grahaNaM kuryAd hrasvavidhAne'pi guNasya bhAvAditi / / 4 / / l.nyaas-hsvsyetyaadi| hasvasyeti adhikRtasya nAmno vizeSaNAd vizeSaNe ca tdntvidhisNbhvaadaah-hsvaantsyeti| zrutatvAditi -zruto hasvo hasvAntatvaM tvanumitam, *zrutAnumitayozca zrauto vidhibalIyAn* iti nyAyaH / hrasvavidhAneti-*ubhayoH sthAne yaH iti nyAyena yadA sivyapadezastadA sirhasvazcApi, ato vidhAnasAmAda, yadA ta hrasvavyapadezastadA serabhAvAna bhavati / / 41 / /
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana edApaH / 1 / 4 / 42 / / bR0nyAsa - edApa iti / bahavo rAjAno yasyAM " tAbhyAM vA''p Dit" (2.4.15) iti DityApi anenaikAre bahurAje ! / evamISadUnA khaTvA "nAmnaH prAg bahurvA" (7.3.12) iti bahau anena etve bahukhaTve ! / atha priyA khaTvA yasyeti "gozcAnte hasvo0" (2.4.46) iti hrasvatve ekadezavikRtasyAnanyatvAd ApaH sadbhAvAt AmantryasinA etvaM kasmAnna bhavati ? ucyate - sUtre A Apa ityAkAraprazleSAdatrAkArAbhAvAdetvAbhAva:, ata Aha- Apa itIti / / 42 / / la. nyAsa - edApa iti / AzcAsAvAp ceti AkAraprazleSAd he priyakhaTva ! ityatra "gozcAnte0 " (2.4.46) iti hrasvatve ekadezavikRta iti nyAyAt prApto'pi ekArAdezo na bhavati / / 42 / / - nityadid - dvisvarA'mbArthasya hrasvaH / 1 / 4 / 43 / bR0nyaas-nityetyaadi| zRNAte: "zigru-meru-namervAdayaH " ( uNA0 811) iti nipAtanAdrau antasya cA'GgAdeze zaGgaruH, ata eva nipAtanAt zRGgarurityapi, tasyApatyamaNi DyAM zAGgaravI, zAGgaravI, zeSAstu vyutpAditA vyutpAdayiSyante ca, naJpUrvAllambateH "naJolambernaluk ca" (uNA0 838) iti Niti Upratyaye nalope upAntyavRddhau ca alAbU, tataH sinA saha hrsvtvm| "ama gatau" ataH "zamyamerNid vA" (uNA0 318) iti bapratyaye Api ambA, "aka kuTilAyAM gatau" ityasya " niSka- turuSka0 " ( uNA0 26) ityAdinipAtanAt kapratyaye akkA, atateH "puta-pitta - nimitta0 " ( uNA0 204) iti nipAtanAt te attA, "alI bhUSaNAdau " asya "bhillA'ccha-malla0" ( uNA0 464) ityAdinipAtanAlle allA, tato'nena sinA saha hasvatvam / vAtaprapUrvAnmAte: "vAtAt pramaH kit" (uNA0 713) iti Ipratyaye kiti "iDetpusi cA''to luk " (4.3.44) ityAkAralope vAtapramIH, nitydittvaabhaavaaddhsvtvaabhaavH| jahAteH pRSodarAditvAd apratyaye dvirvacanAdau hUhUH / nityagrahaNAditi - he zrIrityAdau " veyuvo'striyAH " (1.4.30) iti ditAM viklpittvaadityrthH| kathamiti-bhrameH "zigru-meru-namervAdayaH " ( uNA0 811) iti nipAtanAd Diti upratyaye bhu, zobhanaM bhu bhramaNaM yasyAH "uto'prANinazca0" (2.4.73) ityUGpratyaye samAnadIrghatve'nena hrasvatve ca subhru ! / bibheteH "bhiyo ru-ruka-lukam" (5.2.76) iti rupratyaye ca pUrvavad bhIru / ambArthAnAmiti-ambApUrvAdaDatelatezca lihAdyaci " Ato Do'hvA-vA-maH" (5.1.76) iti De ca Api ca ambADA, ambAlA, ambe: "Naka-tRcau" (5.1.48) iti Nakapratyaye " At" (2.4.18) ityApi " asyA'yattat-kSipakAdInAm" (2.4.111 ) itIkAre ambikA / / 43 / / la. nyAsa - nityadidityAdi / zRM gRNAti zRGgaruRSistasyApatyaM zAGgaravI, yadvA zRNotIti "zigru-meru-namervAdayaH " ( uNA0 811) iti nipAtanAdrau antasya cA'Ggadeze zaGgaruH, yadA tu anenaiva zRGgaruriti nipAtyate tadA'Ni DyAM ca zAGgaravI, athavA zAGgavat ravo yasyA gaurA-ditvAd DyAM shaanggrvii| he ambeti-abuG ambate'c ambA / he akkAte-"aka kuTilAyAM gatau" ityasya "niSka-turuSka0" (uNA0 26) ityAdi-nipAtanAt kapratyaye / atateH "puta-pitta0 " ( uNA0204) iti nipAtanAt te attA / "alI bhUSaNAdo" asya " bhillA'ccha bhalla0 " (uNA0 464) iti nipAtanAlle allA / he hUhUH jahAteH pRSodarAditvAd Upratyaye dvirvacanAdau / he vAtapramIH? vAtaM pramimIte "vAtAt pramaH kit" (uNA0 713) iti IpratyayaH / he grAmaNIH ? nAyamIkArAnto nityadit kintu pulliGgo'pi / he subhru ! iti-"kevayubhuraNTava0" (uNA0 746) iti nipAtanAt bhrAmyaterbhu, zobhanaM bhru bhramaNaM yasyAH subhruzabdAt bhIrudhvanezca jAtitvAdUG parasya vikalpena dittvAt he subhUH !, he bhIro!, prAptamityabhiprAyaH / ambAmaDatIti lihAditvAdac / ambAM lAtIti "Ato Do'hvA-vA-maH " (5.1.76 ) iti DapratyayaH / ambateH "Naka-tRcau" (5.1.48) Naka Ap, "asyA'yatta0 " (2.4.111) iti ikAraH / / 43 / /
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 425 adeta: syamorluk / 1 / 4 / 44 / / bRnnyAsa-adeta ityaadi| Amantrya iti vartate, tatra ca syAdeza eva sambhavati, anysyaasmbhvaadityaah-tdaadeshsyaamshceti| he parame! iti-atra 'parama-i' iti sthite'ntaraGgatvAd vibhaktyutpatteH pUrvameva "avarNasyevarNA0" (1.2.6) ityAdinaikAraH, evamse!, paramazcAsAvizceti "sanmahat-paramo0" (3.1.107) iti vizeSaNasamAsaH, saha inA vartata iti "sahastena" (3.1.24) iti bahuvrIhI "sahasya0" (3.2.143) iti sbhaavH| atha kimarthamamo lugvacanam? syAdezatvAt tadgrahaNenaiva grahaNAllug bhavatItyAhasyAdezatvenetyAdi / / 44 / / la.nyAsa-adeta ityaadi| Amantrya iti vartate, tatra ca syAdeza evAm sNbhvtiityaah-syaadesheti| he katarad iti| nanu amgrahaNasya anyadapi phalaM kasmAna bhavati? yathA-kumbhasya samIpAni upakumbhamityatra lugartham, naivam-sisAhacaryAdekavacanasyAmograhaNaM na bhuvcnsthaansy||44|| dIrghaDyAba-vyaJjanAt se: / 1 / 4 / 45 / / bRnyaas-diighetyaadi| priyazabdasya "guNAGgAdveSTheyasU" (7.3.9) itIyasi "priya-sthira0" (7.4.38) iti prAdeze "adhAtUdRditaH" (2.4.2) iti DyAM ca preysii| atha "padasya" (2.1.89) iti saMyogAntalopena serlopasya siddhatvAd vyaJjanagrahaNamatiricyate, na ca rAjA, takSA' ityatra nakArasya lope (kartavye saMyogAntalopasyAsiddhatvena nAntatvAbhAvAd "nAmno no0" (2.1.91) iti nalopAbhAva iti vAcyam, "nAmantrye" (2.1.92) iti pratiSedhAt saMyogAntalopasya) siddhatvAd, ihApi tarhi nalopaprasaGga:'pacan, yajan' iti, ucyate-tulyajAtIyasya niyamaH, kazca tulyajAtIyaH?, yaH sAvanantaraH, 'pacan' ityatra tu nakArastakAreNa vyavahita iti, na cAtra takAralopa eva na, prAk salopastasyAsiddhatvAt talopAbhAvaH, pUrvasya pare'sattvamucyate, tatazca saMyogAntalope saMyogAntalopasya siddhatvAd bhavatyeva tlopstsyaasiddhtvaannlopaabhaavH| nanu tathApi "nAma sidayavyaJjane" (1.1.21) iti sAvapi padatvAd rAjeti nalopa: siddhayati, kRte tu nalope saMyogAntatvAbhAvAt "padasya" (2.1.89) iti serlopo na siddhyati, tathA 'ukhAsrat, parNadhvad' ityAdau datvaM vaktavyam, tathAhi-'ukhAsras+s' iti sthite saMyogAntalopamapavAdatvAd bAdhitvA saMyogAdilopa: prApnoti, pUrvo hi apavAdo vacanaprAmANyAdutsarge kartavye nAsiddho bhavati, 'kASThataD' itivat, kRte ca saMyogAdilope saMyogAbhAvAt saMyogAntalopAbhAvaH, tato vibhaktisakAraH saMsrateravayavo na bhavatIti datvAsiddhirityAha-padasyetyAdi / / 45 / / l.nyaas-diirghddyaabiti| 'kumArI brAhmaNaH' ityatra naiSAM kvibAdInAM DI-syorvyavadhAyakatve sthAnitvam, yataH sthAnyAzraye vRddhyAdike kArye kartavye sthAnitvam, na tu vyavadhAyakatve, nahi vyavadhAyakatvaM kAryaM nAma, api tu vRddhyAdIni kaaryaanniiti| evam-'acyoDhvam' ityAdiSu sico lopasya Dhatve kartavye na sthaanitvm| datvaM ceti-sau pare lukaH pUrvaM datvaM prApnotIti na vAcyam, pare luki "saMs-dhvaMs0" (2.1.68) iti sUtrasyAsiddhatvAt / / 45 / / samAnAdamo'taH / 1 / 4 / 46 / / bRnyaas-smaanaadityaadi| ama iti SaSThI, ata ityasya ama iti SaSThyantaM vizeSaNamityAha-samAnAt prsyaamo'kaarsyeti| atha RkArasya samAnatvAdamo'kAralopaH kasmAna bhvtiityaah-pitrmityaadi| cinotestanyA amvi "svAdeH zruH" (3.4.75) iti zrupratyaye "u-zroH" (4.3.2) iti guNe'vAdeze'DAgame syAdyadhikArAdamo'kAralopAbhAve acinavam / / 46 / /
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 430 l.nyaas-smaanaadityaadi| acinavamiti-na ca vAcyaM paratvAnityatvAJca guNena bhAvyamiti, prAptau satyAM hi paratvaM nityatvaM ca cintyata iti / / 46 / / dIrgho nAmyatisR-catasR-SaH / 1 / 4 / 47 // bRnyAsa-dI? naamiityaadi| atra syAdyadhikArAdAmAdeza eva nAm gRhyata ityAha-AmAdeze naamiiti| tisRNAm, catasRNAm iti| tri-caturorAmi paratvAt "tri-catura0" (2.1.1) iti tisR-catasrAdeze "hasvApazca" (1.4.32) iti naamaadeshH| SaNNAm, caturNAm iti-"saMkhyAnAM rNAm" (1.4.33) iti nAmAdezaH; nanu nAtra samAnasya nAmyucyamAno dIrghaH prApnoti, SakArarephAbhyAM tasya vyavadhAnAt, tayozcAsamAnatvAt, saptamyA nirdiSTe copazliSTasyaiva kAryabhAvAt, satyam-ayameva pratiSedho jJApayatiyaduta, varNAntaravyavahite'pi nAmi pUrvasamAnasya dIrghA bhavatItyAha-aS ityaadi| dadhinAmetyAdau syAdyadhikArAd 'nAman' ityAdyekadezasyAnarthakatvAd vA dIrgho na bhvtiityaah-syaadaaviti| yadyevamiha tarhi prApnoti-daNDasya nAmo daNDanAma iti, atra hi nAmiti dhAturghaji prAptAkAro'rthavAn iti, ucyate-tatrApi samudAya evArthavAn, avayavAnAM tu kAlpanikamarthavattvamanvaya-vyatirekAbhyAM kalpitatvAt, ayaM tu nAma iti AmAdeza eva pratipadokta iti na bhavati / / 47 / / la.nyAsa-dIrgho naamyetyaadi| AmAdeza iti syAdyadhikAradAmAdeza eva gRhyate'ta idmuktm| aS iti-nanu SakAra-rephAbhyAM vyavadhAnAdeva na bhaviSyati dIrghaH, kiM dhUvarjanena? ityAha-nakAreNeti-anyavyaJjanena tu asambhava iti / / 47 / / nurvA / 1 / 4 / 48 // bRnyaas-nurveti| atheha vAgrahaNamantareNApi nityaM dIrghavidheH pUrveNaiva siddhatvAt pRthagvacanAd vikalpo'vasIyate, atisa-catasR-Sa ityatrAkaraNAt pratiSedhAzaGkA'pi na vidheyA, tisa-catasRpratiSedhAikArAntasya nRzabdasyaiveti niyamo'pi nAzaGkanIyaH, ucyate-pRthagvacanasyAnarthakyaparihArAya vikalpayitavye pUrvo vidhinityo'yaM vikalpita iti kiM na syAt ? yuktaM caivam-ayaM vidhinitya iti dvivacanAt *dviddhaM subaddhaM bhavati* ato vAgrahaNAdayaM vidhivikalpitaH, pUrvo nitya iti vijnyaayte||48|| zaso'tA sazca naH puMsi / 1 / 4 / 49 // bRnyaas-shso'tetyaadi| atra yadyapi samAnasya zaso'kArasya ca sthAnitvam, tathApi *pradhAnAnuyAyino vyavahArA bhavanti* iti pradhAnasthAnyAsana eva dIrgho bhavati, pradhAnatvaM ca SaSThInirdiSTasya smaansyaivetyaah-smaansyetyaadi| cakArAd bhinnArthaM vAkyadvayamityAha-tatsatriyoge cetyaadi| puMstvaM tvatra vaiyAkaraNaprasiddhaM liGgam, yatrAyamiti pratyayo'nuvartate, nedamiyamiti vA, na tu laukikaM prajananayonyabhivyaktaM prANidharmaH, tatra hi bhrakuMsAn pazya, striyo'pi hi yadA puruSaveSadhAriNyo bhrakuMsA ucyante tadA strIvRttirayaM na puMvRttiH, tathA 'SaNDhAn pazya, paNDakAn pazya' iti napuMsake'pi na siddhyati, tathA 'vRkSAn pazya' ityaprANiSvapi, tathA 'caJcA iva caJcAH puruSAn pazya' ityatrApi puruSavRttitvAt praapnoti| nanvastu vaiyAkaraNaprasiddhasya puMstvasya grahaNam, tathApi 'caJcAH, kharakuTI: yaSTIH puruSAn pazya' ityAdau prApnoti, atra hi caJcAdayaH zabdAH sAdRzyAt puruSeSu vartamAnAstatpuMstvamupAdadate, tena puli~GgaviSaye shsityaah-atretyaadi| ayamarthaH-abhedopacAreNa hi zabdo'rthAntare vartamAnaH zabdazaktisvAbhAvyAt svaliGgamaparityajanneva vartata iti| yadA tviti-laukikasya puMstvasyAgrahaNAdayamiti pratyayasya tatrAnuvRtteriti shessH| etAn gAH pazya iti-dIrghasanniyogena nakArasya vidhIyamAnatvAt *sanniyogaziSTAnAmekApAye'nyatarasyApyapAyaH* iti nyAyAd dIrghatvAbhAve nakArasyApyabhAva ityarthaH /
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 431 'zAlAH pazya, yakRnti' ityAdau ubhayordIrghatva-zyAdezayoH sAvakAzatvAd 'vanAni' ityAdau ubhayaprAptau prtvaacchirevetyaahvnaaniityaadi||49|| l.nyaas-shso'tetyaadi| samAnasyota-atra yadyapi samAnasya zaso'kArasya ca sthAnitvam, tathApi *pradhAnAnuyAyino vyavahArA bhavanti* iti pradhAnasthAnyAsana eva dIrghA bhavati, pradhAnatvaM ca SaSThInirdiSTasya samAnasyaiveti, pradhAnasthAnyAsanna iti vacanAd 'munIn' ityAdI zaso'kArasya "avarNa-havisargaH" iti Asannatve'pyAkAro na bhvti| vAtapramIniti-vAtaM pramimate "vAtAt pramaH kit" (uNA0 713) IpratyayaH, devanandinA mRge'pi strIliGga uktaH / / 49 / / saMkhyA-sAya-verahasyAhan Gau vA / 1 / 4 / 50 / / bRnyaas-sNkhyetyaadi| (saMkhyA-sAya-veriti) samAhAradvandvAt paJcamI, (ahnasyeti) 'vyahna' ityAdAvavasthitasya 'ahra' ityekadezasyAnukaraNAt sssstthii| dvayorahorbhava iti samAsapratyayavidhau tadantavidheraniSTatvAt "varSAkAlebhyaH" (6.3.80) itIkaNo'sambhavAt bhAvinyaNi "saMkhyA samAhAre ca0" (3.1.99) iti dvigusamAse'Ti ahrAdeze "bhave" (6.3.13) ityaNi "dvigoranapatye" (6.1.24) iti tallupi ca GAvanena 'ahan' ityAdeze "IDau vA" (2.1.109) iti vikalpenAkAralope vayahni, yahani, hyahne, evam-triSu yAvatsu tAvatsu vA bhava iti, zeSaM puurvvt| saMkhyApUrvasya taddhita evodAharaNam, samAhAre'hlAdezasya uttarapade Dipratyayasya caabhaavaaditi| sAyamahaH "sAyAhrAdayaH" (3.1.53) iti samAse "sarvAMza-saMkhyA-'vyayAt" (7.3.118) ityahAdeze cAta eva nirdezAnmakAralope pUrvavadahanAdezAdau sAyAhni ityaadi| vyahni iti-praadismaasH| vyahe iti-"dvigorannahro0" (7.3.99) ityaTi "no'padasya taddhite" (7.4.61) ityantyasvarAdilopaH / / 50 / / ___ l.nyaas-sNkhyaa-saayetyaadi| agviSaye iti-dvayorahorbhava: "saMkhyA samAhAre ca0" (3.1.99) iti taddhitaviSaye dvigusamAse'. viSaye'Ti ahrAdezaH, zAkaTAyanastu "varSAkAlebhyaH" (6.3.80) iti ikaNpratyayaviSaye'Tpratyayamicchati, svamate tu na 'dvayaha' itysyaakaalvaacitvaat| yAvadahni ityAdiSu dusaMjJakeSu "dorIyaH" (6.3.32) viSaye'Ti tata IyaH; tasya ca "dvigoranapatye0" (6.1.24) iti luk| yahe iti-"dvigoranaha0" (7.3.39) ityatra ahangrahaNAt jJApakAt "sarvAMza0" (7.3.118) iti paramapyaTaM bAdhitvA "dvigorahanaho'T" (7.3.99) ityaH tato'hAbhAvaH / / 50 / / niya Am / 1 / 4 / 51 / / bRnnyAsa-niya ityaadi| prayuktAnAmanvAkhyAnAd 'Am' iti prayogAdarzanAd 'niyaH' iti paJcamInirdezAt, GAvityasya SaSThyA vipariNAme sthAnitvamityAha-niyaH parasya De: sthAne iti| nayateH kvipi Gau AmAdeze "dhAtorivarNovarNasya0" (2.1.50) itIyAdeze niyAm, grAmapUrvAt tu "kvibvRtterasudhiyasto" (2.1.58) iti yatve graamnnyaam| asya tu "Amo nAm vA" (1.4.31) iti "hasvApazca" (1.4.32) iti ca nAmAdezo na bhavati, tatra nityastrIdUto'dhikRtatvAt / / 51 / / la.nyAsa-niya ityaadi| nanu grAmaNyAmityA nI sAkSAnAsti kintu NI ityAmo na prAptiH, satyam-syAdividhau nntvmsiddhm| asyAmaH "Amo nAm vA" (1.4.31) iti nAmAdezo na bhavati, tatra nitystriiduutordhikRttvaat| nanu *ekadezavikRta0* iti klIbe'pi prAptirasti, na-niya I nI itIkAraprazleSAt 'nini, grAmaNini kule' ityeva bhavati, bhojena tu bhUtapUrvanyAyena napuMsake'pi niyaamityuktm||51||
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana vA'STana AH syAdau / 1 / 4 / 52 / / bRnnyAsa-vASTana ityaadi| syAdAviti paratvamAtreNa kAryasya vishessnnmityaah-ttsmbndhiniityaadi| "azauTi vyAptau" ataH "SapyazaubhyAM tan" (uNA0 903) iti tani "yaja-sRja-mRja0" (2.1.87) ityAdinA zasya Satve "tavargasya zcavarga0" (1.3.60) iti Tatve bhispratyaye'nenA''tve ca assttaabhiH| aSTau mAnamasya "saMkhyAyAH saMgha-sUtra-pAThe" (6.4.171) iti ke "nAmno no'nahnaH" (2.1.91) iti nalope aSTakaH, atra *antaraGgAnapi vidhIn bAdhitvA lup pravartate* iti syAderabhAvAdAtvaM na bhvti| anyasambandhinorityeke-vizrAntavidyAdhara iti| kecit tviti-sa iva / / 52 / / __ la.nyAsa-vASTana ityAdi / pUrvasUtrAd DeranuvRttiA bhUditi syaadigrhnnm| atha "aSTa aurjas-zasoH" (1.4.53) ityatra 'aSTa:' iti jJApakAd DeranuvRtti bhaviSyati, satyam-taddhi matAntarasaMgrahArtham / / 52 / / aSTa aujesa-zasoH / 1 / 4 / 53 / / bRnyAsa-aSTa ityaadi| aSTAsvityAdyekadezasyASTanzabdasya SaSThyantamanukaraNamityAha-aSTa ityaadi| taJca 'jaszasoH' ityasya vizeSaNam, tena ttsmbndhinorityaah-assttaashbdsmbndhinorityaadi| aSTanzabdAjjasi zasi ca "vASTana AH syAdau" (1.4.52) ityAkAre'nena jas-zasoraukAre ekatra "aidaut sandhyakSaraiH" (1.2.12) iti, anyatra ca "lugAto'nApaH" (2.1.107) iti assttau| aSTa ityadhikRtanAmno vizeSaNAd vizeSaNe ca tadantavidherbhAvAt tadantamudAharati-"sanmahat-paramo0" (3.1.107) iti "naJ" (3.1.51) iti ca vizeSaNa-tatpuruSasamAso-paramASTau, anaSTau iti| aSTeti-aSTan jas-zasorAtvAbhAvAdautvAbhAve "DatiSNaH saMkhyAyA lup" (1.4.54) iti lup| priyA aSTau yeSAmiti bahuvrIhau nASTanzabdasambandhinau jas-zasAvityAtve satyapi autvAbhAvAt priyASTAstiSThanti, priyASTaH pazya iti| kecit tviti-tadapyaSTa iti nirdezasya tulytvaat||53 / / Dati-SNaH saMkhyAyA lup / 1 / 4 / 54 / / bRnyAsa-Dati-SNa ityaadi| Dati-SNa iti saMkhyAyAH prakaraNAt SaSThyantAyA vizeSaNam, tatra ca tadantavidhirityAhaDati-SakAra-nakArAntAyA ityaadi| katItyAdi-'kim yad tad' ityetebhya: "yattatkimaH" (7.1.150) iti Datipratyaye jaszasoranena lupi kati, yati, tati tisstthnti| pazyetyanuprayogo jas-zasorabhivyaktyarthaH / SaS iti SantA, paJcan iti nAntA saMkhyA, tato jas-zasoluMpi "dhuTastRtIyaH" (2.1.76) iti yathAsambhavaM tRtIyatve prathamatve ca "nAmno no'nahnaH" (2.1.91) iti nalope ca SaT, paJcaH evam-(paramaSaT) paramAzca te SaT ceti "sanmahat-parama0" (3.1.107) iti saMkhyApradhAnatvAt samAsasya tatsambandhinAveva jas-zasAviti lup| traya ityAdi-DatiSNa iti vacanAdiha na bhvti| tanmAnameSAmiti "yat-tadetado DAvAdiH" (7.1.149) ityatau taavntH| atha zatAdibhyaH zau nAgame nAntatve'pi saMkhyAyA lupa kasmAnna bhvtiityaah-shtaaniityaadi| tatsambandhivijJAnAditipriyAH kati yeSAM samAsasyAnyapadArthapradhAnatvAd jas-zasorDatyAdyantasaMkhyAsambandhAbhAvAllup na bhavati / / 54 / / la.nyAsa-DatiSNa ityaadi| satripAtalakSaNatvAdeti-saMnipatati kAryamasmin saMnipAto nimittaM zilakSaNam, sa lakSaNaM ciraM yasya tsy| kecit tviti-vAmanAdayaH tanmate idaM na siddhyati yati te nAga! zIrSANi, tati te nAga! vednaaH| na santi nAga! zIrSANi, na santi nAga ! vedanAH / / 54 / /
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 433 napuMsakasya zi: / 1 / 4 / 55 / / bRnyAsa-napuMsakasyetyAdi-strI ca pumAMzca strIpuMsau "striyAH puMso0" (7.3.96) iti samAsAnte sati na strIpuMsau napuMsakam, nakhAditvAnaJo'dAdezAbhAvaH, strIpuMzabdasya pRSodarAditvAt puNskaadeshH| ziriti kAryapadam, taJca kAryisApekSam, tatrAnyasyAsambhavAdadhikRtayo: jas-zasoreva kAryitvamityAha-jas-zasorityAdi / kuNDazabdAt zaso'nena zAvAdeze "svarAcchau" (1.4.65) iti nAgame "ni dIrghaH" (1.4.85) iti dIrghatve ca kuNDAni, evmnytraapi| atheha kasmAnna bhavati?-kuNDaM kuNDaM dadAti kuNDaza iti, "saMkhyaikArthAd vIpsAyAm" (7.2.151) iti zas atrApyastItyata Aha-syAdyadhikArAdityAdi-ayaM parihAraH-yadArthaprakaraNAdivazAd vRttau kuNDAdizabda ekArthAbhidhAyI bhavati tadA zasa utpattiraviruddhA, na tvanyadA, prasthAdayastu zabdA vRttAvekasaMkhyArthAbhidhAyakA eva, zasvidhau hi vRttisthA ekArthatA''zrIyate, na tu vAkyasya, artha-prakaraNAdirahitazca kuNDAdizabdo vRttAvekArtho na bhavatIti zasA na bhavitavyameva, kasmAt punaH kuNDAdizabdo vRttAvekArtho na bhavati? ucyate-jAtizabdAt, jAtizabdA hi naikasyAmeva jAtyAdhArabhUtAyAM vyaktau vartante, kintvanekasyAmapi, evaM ca yat tatra zasvidhau jayAdityaprabhRtibhiH pratyudAharaNamupanyastamsaMkhyaikavacanAditi kim ? ghaTaM ghaTaM dadAtIti tdpyuppdyte| yadyarthaprakaraNAdirahito jAtizabdo vRttAvekArtho na bhavatIti / zakArasyAprayogiNaH prayojanamAha-zakAra ityaadi| iha napuMsakazabdena napuMsakAbhidhAyakasya zabdasya vA grahaNaM syAdarthasya veti dvau pakSau, tatrAdye pakSe napuMsakAbhidhAyakena syAdyAkSiptaM nAma viziSyate-napuMsakAbhidhAyakazabdAntAnAmna iti, nAmnA vA napuMsakAbhidhAyakaM nAma-yannapuMsakAbhidhAyakamiti, tatra pUrvasmin pakSe bahUni trapUNi yeSAM brAhmaNAnAM tAn bahutrapUn, tathA'tikrAntaM trapu yaistAn atitrapUn ityatrApi prasaGgaH, dvitIyapakSe tu nAstyatiprasaGgaH, arthagrahaNe'pi na doSaH, arthena hi nAmaiva vizeSayitavyam, anyasyAprastutatvAd asaMzabditatvAJca; evaM triSu pakSeSu sambhavatsu tadantapakSanirAkaraNena dvAvitarau pakSAvAzrityoktam-napuMsakasya sambandhinorityAdi / / 55 / / la.nyAsa-napuMsakasyetyAdi-strI ca pumA~zca strIpuMsau "striyAH puMso0" (7.3.96) iti samAsAntaH, na strIpuMsau nakhAditvAd no'dabhAvaH, pRSodarAditvAt strIpuMsazabdasya puMsaka AdezaH / / 55 / / aurI: / 1 / 456 // bRnyAsa-aurIriti-kArya-kAryiNorabhedanirdezaH sarvAdezArthaH, anyathA vizliSTAvarNatvAdIkAraparabhAgasyovarNasya syAt, napuMsakasyetyatrApi pUrvavad vyaakhyeym| paramakuNDe iti-parame ca te kuNDe ceti "sanmahat-paramo0" (3.1.107) iti vizeSaNasamAsasyottarapadArthapradhAnatvAt tatsambandhitvAd bhavatyeva / / 56 / / la.nyAsa-aurIriti-kArya-kAryiNorabhedanirdezaH sarvAdezArthaH, anyathA "SaSThyAntyasya" (7.4.106) iti nyAyAd vizliSTAvarNasyaukArasya syAt, yataH ao iti prakRtau "aidaut sandhyakSaraiH" (1.2.12) ityanena aukAro niSpAditaH / / 56 / / ataH syamo'm / 1 / 4 / 57 / / bRnyAsa-ata ityaadi| ata iti napuMsakasya vishessnnmtstdntprtipttirbhvtiityaah-akaaraantsyeti| takAraH shrutisukhaarthH| athAkArakaraNaM kimartham? na cA'maH sarvAdezArthamiti vAcyam, "pratyayasya" (7.4.108) iti sarvAdezasya siddhatvAt; kiJca, antAdeze'pi "samAnAdamo'taH" (1.4.46) ityakAralope vizeSAbhAvAdityAha-ama ityaadi| jarAmatikrAntamiti samAse hasve ca sati tataH seramAdeze'tijarasaM kulaM tiSThatIti prathamayodAhatam, dvitIyA tu nodAhatA, tatra paratvAnnityatvAJca pUrva jarasAdezena bhaavym| makAravidhAne'pi doSAbhAvaH, *samAnanyAyena* tu laaghvaarthmmo'pymkrnnm| nanu ca *sannipAtalakSaNo vidhiranimittam0*
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana iti nyAyAdakArAzritatvAdamAdezasya kathaM tadvighAtakRjjarasAdezaH? ucyate-ata evAmsampradAyAdanityo'yamiti vijJAyate, anyathA makAreNaiva kRtatvAdamsampradAyo'narthaka iti| apare tu jarasAdezaM na manyante / / 57 / / la.nyAsa-ataH syetyaadi| nanvatrAdgrahaNaM kimartham? na ca vAcyam-adgrahaNAbhAve dadhItyatrApyamAdezaH syAt, yataH "anato lup" (1.4.59) iti sUtraM bAdhakaM vidyata iti| nanu anata ityatra paryudAsaH prasajyo vA naJ gRhyata iti saMdehaH, na ca vAcyam-paryudAse hi "nAmino lup" (1.4.61) iti sUtraM kuryAt, tasmAt prasajya eveti, kutaH? kASThA paraM prakarSamadhyApaka ityatra kriyAvizeSaNatvena AkArAdapyamo lug dRzyate, ato'nata iti kartavyameva, ata: saMdehastadavastha eva, ato'dgrahaNena jJApyate-prasajya eva gRhyate, tathA ca paya ityAdau lup siddhA, na tvamAdezaH / ata iti napuMsakasya vizeSaNam, atstdntprtipttirbhvtiityaah-akaaraantsyeti| amgrahaNamuttarArtham, tenAnyat pazyeti siddham / / 57 / / paJcato'nyAderanekatarasya daH / 1 / 4 / 58 / / bR0nyAsa-paJcata ityAdi-paJca parimANamasyeti "paJcad dazad varge vA" (6.4.175) ityadantAt SaSThI, paJcata ityanyAdevizeSaNaM tathA napuMsakasyeti, taccAdhikRtayoH syamorityAha-napuMsakAnAmityAdi / anyAdiH pRthaggaNapaThito nAstyatastatra kazcinmuhyedityuktam-sarvAdyantarvatinAmiti-sarvAdAvayaM paThyate-'anya, anyatara, itara, Datara, Datama' iti, tatrAnyAdayastisraH prakRtayaH, DataraDatamau prtyyau| pratyayagrahaNe tu "pratyayaH prakRtyAdeH" (7.4.115) iti yasmAt tau vihitau tadAdestadantasya katara-katamAdergrahaNamityudAharati-anyat tisstthtiityaadi| anekatarasyeti samAnAdhikaraNavizeSaNAdanyAderiti SaSThI, tayA ca sambandhivijJAnam, ato'nyAdisambandhinoH syamordo bhavatItyAha-anyAdItyAdi / / 58 / / la.nyAsa-paJcata ityAdi-paJca saMkhyA parimANamasya "paJcad dazad vargavA" (6.4.175) iti Dat pratyayaH / / 58 / / anato lup / 1 / 4 / 59 / / bR0nyAsa-anata ityaadi| atha he kartR! ityAdau niravakAzatvAt prathamaM selope *pratyayalopalakSaNa* nyAyena "hasvasya guNaH" (1.4.41) iti guNaH kasmAnna bhvtiityaah-lukmkRtvetyaadi| atha yat kulaM tat kulamiti paratvAdatvasatvaprasaGgAt tadvyAvRttaye "tyadAdibhyazca" iti lub vaktavyA, na ca nityA lup, atva-satve tu lupiM kRte "lupyayavRllenat" (7.4.102) iti sthAnitvAbhAvAt pratyayalakSaNapratiSedhAd vibhaktyabhAvAna prApnuta ityanitye iti vAcyam, pUrvaM *lupyasatyAmatve sati apavAdatvAllupaM bAdhitvA "ataH syamo'm" (1.4.57) ityamsadbhAvAdanata ityanuvAdakam, anuvAdakatvAbhAve tu nityatvAvakAza eva nAsti, 'yasya tu lakSaNAntareNa nimittaM vihanyate na tadanityam' etat tu pAkSikam, yadA dvayorlakSaNayoH sampradhAraNA kriyate tadA yallakSaNapravRttAvapi yasya dvitIyasya lakSaNasya pravRttivighAto nAsti tat prati na tasya daurbalyaM lakSaNAntareNa tatpravRttinivAraNAt, yathA vAli-sugrIvayoryuddhe rAmeNa vAlino vadhe'pi na sugrIvApekSaM daurbalyamabhidadhati zUramAninaH, etaddarzanasaMzrayeNocyate-yasya lakSaNAntareNeti, yadA tveSa nyAya AzrIyate- lakSaNAntarapravRttinimittamupasaMharalakSaNaM balavad bhavati, itarat tu tadupasaMhatanimittalakSaNAntaropapAditapravRttivighAtaM durbalameva, tathA ca vAsudevasahAyatvAt pANDavA balino durbalAn dhArtarASTrAn vijigyire tadA nAstyeva-yasya lakSaNAntareNeti, ucyate -*antaraGgAnapi vidhIn bahiraGgo lub bAdhate* ityatrApigrahaNAnityAnAM ca pareSAM ca lupA bAdhanamiti tyadAdyatvaM lupA bAdhyata ityAha-atretyAdi-tathA cocyate-*sarvavidhibhyo lopavidhirbalavAn * iti / / 59 / / * lA.sU. sampAditapustake 'lupyasatyAM matve' iti pATho dRshyte| . lA.sU. sampAditapustake 'lakSaNAntarasya pravRttinimitta....' iti pATha uplbhyte|
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 435 la. nyAsa - anata ityAdi / nanu anata iti kimartham ? na ca vAcyam-kuNDamityatrApi syAt, "ataH syamo'm" (1.4.57) iti bAdhakAt, atrocyate - anata ityasyAbhAve "paJcato'nyAde0 " (1.4.54) ityato'nyAderityAgacchet, na ca vAcyam anyAdyabhISTau hi ekameva yogaM kuryAt, pUrvamekataravarjitasyAnyAdergrahaNam, iha tu ekatarasyApIti pRthagyogasya sAphalyAt / he kartR / ityAdau paratvAt prathamaM selope * pratyayalopalakSaNa nyAyena "hasvasya guNaH " (1.4.41) iti guNaH kasmAnna bhavatItyAha - lukamakRtveti / / 59 / / jaraso vA | 1|4 |60 / / bR0nyAsa-jaraso veti-( etaduparinyAso na dRzyate ) / / 60 / / la. nyAsa - jarasa ityAdi / anye tviti - utpalAdayaH / / 60 / / nAmino lug vA / 1 / 4 / 61 / / bR0nyAsa-nAmina ityAdi / nAmina ityadhikRtasya napuMsakasya vizeSaNam, tatra ca tadantavidhirityAha- nAmyantasyetyAdi / athAnuvartamAnayaiva lupA siddhaM kiM luggrahaNamityAha - lupaivetyAdi - tena lukpakSe "lupyayvRllenat" (7.4.112) iti sthAnivadbhAvapratiSedhAbhAve sthAnivadbhAvAt "hasvasya guNaH " (1.4.41) ityAdirbhavatIti tathaivodAhRtam / / 61 / / la. nyAsa-nAmina ityAdi / priyatisR kulamiti - "Rduzanas-puru0" (1.4.84) ityatra ghuTaH segrahaNAdatra klIbatvena ghuTtvAbhAve seH sthAnitve'pi na DAH / necchantyeke devanandyAdayaH / icchantyanye utpalAdayaH / / 61 / / vA'nyataH pumAMSTAdau svare / 1 / 4 / 62 / / T bR0nyAsa - vA'nyata ityAdi / nAmina iti vartate, tad yathA napuMsakasya vizeSaNaM tathA'nyata ityapi taca SaSThyantamapyarthavazAt prathamAntatayA vipariNamyata ityAha-yo nAmyanta ityAdi / anyata iti vyAcaSTe - vizeSyavazAditi / anyata iti sAmAnyAbhidhAne'pi tadanyad vizeSyameva vijJAyate, vizeSyAdanyato liGgAbhAvAt / ayamabhiprAyaH - iha dvidhA liGgavyavasthA, keSAJcit svata liGgam, yathA-dadhi-madhvAdijAtizabdAnAm, keSAJcidanyato vizeSyAt, yathA-guNa-kriyA dravya-sambandhanimittAnAM paTvAdizabdAnAm, te hi vizeSyaliGgamupAdadate, na teSAM svato vyavasthitaM kiJcilliGgamasti, tathAhi - 'paTuH pumAn, paTvI strI, paTu kulam' iti vizeSyata eva liGgaM dRzyate, na svata iti, ato'nyata iti guNa - kriyA dravya-sambandhanimittapravRttiH zabdo'bhidhIyata iti anyato napuMsaka ityucyamAne'pi napuMsakopAdAyinA zabdena tadaiva puMstvopAdAnAbhAvaH / atha vizeSaNasyopalakSaNa evopakSINatvAt kArye sannidhAnAbhAvAt striyAmapi puMbhAvaH syAditi cet ? na parArthe prayujyamAnaH zabdo vatimantareNApi vatyarthaM gamayatyeva yathA - abrahmadat ( abrahmadatte brahmadatta iti) atra hi nirjJAte jhaTiti brahmadatte padArthaikadezabhUtA rUDhasambandhAH kriyAguNAstAnupalabhya eva brahmadatta ityucyate, samudAyapadArthavAdino hyavayave'pi zabdapravRttirevambhUtazca nirdeza iti nopapadyate, nahi napuMsakasya svato liGgadharmAH kecit prasiddhAH santIti, asti tu loke bhAvino dharmAn bhUtavadupAdAya vyapadezaH, eSa brahmadatta iti, labhatAmayaM pratipadyatAmayaM brahmadattadharmAniti bhUtavadupAdAya so'yamityabhisambandhena tacchabdapratilambhaH, evamihApi bhAvino nAgamAbhAvAdIn pulliGgAzrayAn dharmAnupAdAya vatimantareNApi napuMsake tacchabdapravRttirityAha- puMvad vA bhavatIti / puMstvAtidezena sAdhyamarthaM darzayati-yathA puMsItyAdi - " anAmsvare no'ntaH" (1.4.64) iti nAgamaH, "klIbe" (2.4.97) ityAdihasvatvaM ca na bhavatItyayamarthaH puMvadbhavatItyanena sAdhyate / pumanuvAdena cAtra na kiJcit kAryaM zAstre vihitamastIti puMsyadRSTasya napuMsakakAryasyaiva nAgama-hrasvalakSaNasya puMbhAvenAbhAvaH prayojanatvenocyate, na ca striyAM tat saMbhavatIti /
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana grAmaNyetyAdi-grAmaNIzabdAt TAdau svare pakSe'nena puMvadbhAvAddhasva-nAgamAbhAve yathAsambhavaM "niya Am" (1.4.51) iti GerAmAdeze "kvibvRtterasudhiyastau" (2.1.58) iti yatvam, tadvimuktapakSe hasvatvaM nAgamazceti; evam-kartRNetyAdi / anyata iti - trapu - jatvAdizabdAnAM jAtizabdatvAnna vizeSyanibandhanaM napuMsakatvamityanyata iti vacanAt puMvadbhAvo na bhavati / "pIGaH kit" ( uNA0 21) iti lau pIluvRkSaH, tasya vikAra- phale'No lup / / 62 / / 436 T la. nyAsa - vA'nyata ityAdi / puMvad veti parArthe prayujyamAnaH zabdo vatimantareNApi vatyarthaM gamayati yathA'grirmANavaka iti, tathA atrApi parArtho napuMsakastatra hi prayuktaH pumAniti / grAmaNineti nanu pUrvaM "kvibvRtterasudhiyasto" (2.1.58) ityAdinA yatvaM kasmAnna bhavati ? satyam-"idutostrerIdUt" (1.4.21) ityatra strIvarjanena paramapi iyuvyatvAdi idudAzritena bAdhyate iti bhaNanAt, yadvA AdezAdAgama iti nyAyAd yatvaM bAdhitvA no'ntaH / grAmaNyeti - grAmaNIzabdasyAnena puMvattve hasvanAgamAbhAvaH / kartRRNAmiti-dvayorapi "hasvApazca" (1.4.32) iti nAm, na tvapuMstvapakSe " anAmsvare0 " (1.4.64) ityanena no'ntaH, tatrAmo varjitatvAt, dvitIyaprayogo rUpanirNayArtho darzitaH / na tu tasya kiJcidatrAnyat phlm| citragave iti - atra citrA gAvo yasyeti "klIbe" (2.4.97) hasvatvam, tat puMstve sati nivartate, tatazca "gozcAnte hrasvaH0" (2.4.96) hrasvaH, tato "Gityaditi" (1.4.23) ityotvam / kumArye iti - atra yadyapi kumArIzabdaH puMvat tathApi nityastrIviSayatvAdIkArasya "strIdUtaH" (2.4.29) iti daiH / / 62 / / dadhyasthi- sakthyakSNo'ntasyAn / 1 / 4 / 63 / / bR0nyaas-ddhysthiityaadi| asyateH "vI saJjyasibhyasthik" ( uNA0 669) iti thiki asthi, "saJjJaM saGge" ityasmAt pUrvasUtreNa thiki sakthi, dadhyakSizabdau ca sAdhitau, 'dadhyasthi- sakthyakSNaH' ityantasya kAryiNo vizeSaNamataSTAdau svara ityasya paratvamAtraM vijJAyate, na tatsambandhitvamevetyAha- tatsambandhinItyAdi / atra napuMsakArthaviziSTaiH dadhyAdibhiH syAdyAkSiptaM nAma vizeSyate tena dadhyAdyantasyApi nAmno'n bhavatItyudAharati - paramadanA ityAdi / nanu satyapi tadantavidhau dadhyAdyantasyAnapuMsakasya grahaNaM nopapadyate, napuMsakasyetyanuvRtteH, naiSa doSaH - nAtra napuMsakasyetyanena prakRtaM nAma vizeSyate'pi tu zrutatvAd dadhyAdaya eva, tadantAnAM tveSAM dadhyAdInAM liGgAntare'pi vartamAnAnAM napuMsakatvamastyeva, tena napuMsake vartante ye dadhyAdayastadantasya nAmro'napuMsake'pi vartamAnasya grahaNamupapannaM bhavatItyudAharati- priyAsthA zunetyAdi / yadi tarhi tadantasya grahaNaM kevalAnAM na siddhyati, ayamapyadoSaHvyapadezivadbhAvAt kevalAnAmapi bhaviSyati, vyapadezivadbhAvo'nAmnA iti ca nyAyaH, pratyayavidhiviSaya eveti nopatiSThate / atidanyA iti-dadhyatikrAntayeti samAse tRtIyaikavacane'nenAnAdeze sannipAtalakSaNasyAnityatvAt "striyAM nRto0 " (2.4.1) iti GIpratyaye "ano'sya" (2.1.108) ityakAralope "ivarNAderasve0 " (2.1.21) ityanena yatve atidadhyA striyA / dadhyAdInAM svabhAvenaiva napuMsakatvAd vyabhicArAbhAvAt tadvizeSaNamanarthakam ucyate yadA te yadRcchAzabdAH kriyAzabdA vA santo liGgAntare vartante tadA'sti vyabhicAra iti tadvyavacchedArthaM tadvizeSaNamityAha- napuMsakasyetyAdi / atinA brAhmaNena vAriNetyAdau an-nAgamayoH sAvakAzatvAd dadhretyAdAvubhayaprAptau "spaddhe" (7.4.119) iti paratvAdanaM bAdhitvA nAgama eva prApnoti, ucyate - parazabdasyeSTavAcitvAt spaddhe yadiSTaM tad bhavatIti vyAkhyAnAt pUrvavipratiSedhena nA''gamaM bAdhitvA'nAdeza eva bhavati / yadA'sya yogasyottaratrAnuvRttiH "anAmsvare no'ntaH (1.4.64) dadhyasthi-sakthyakSNo'ntasyAn TAdau" iti, tatra vAkyabhedena 'anAmsvare' iti sAmAnyena no'nto bhavati, dadhyAdInAM tu TAdau svare'n bhavatIti *vizeSavidhAnenA'ntaM bAdhitvA'nena bhavatItyAha - vizeSavidhAnAdityAdi / paratvaM tu yathAvasthitasUtrApekSayA nAgamasyoktamiti / / 63 / / * lA. sU. sampAditapustake 'vizeSavidhAnAntaM bAdhitvA' iti pATho vartate /
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 47 l.nyaas-ddhysthiityaadi| kac na bhavatIti-"dadhyuraH-sapiH" (7.3.172) ityanena prAptaH, "akSNo'prANyaGge" (7.3.85) ityapi anitytvaan| atidadhyA striyeti-yadA'tra "ito'ktyarthAt" (2.4.32) ityanena DostadA tavyavadhAnAdanenAdezAbhAve 'atidadhyA' ityeva bhavati, yadA tu dadhyatikrAntaM yayeti bahuvrIhistadA "dadhyuraH-sarpi:0" (7.3.172) ityanena kacA bhAvyam, tasmAd dadhyatikrAntayeti tatpuruSa eva nyAyyaH / nanu "dadhyasthi-sakthyakSNo'n" iti kriyatAm, kimantagrahaNena? satyam-antagrahaNAbhAve pratyayatvAt padAntatve sati 'dadhyA' ityatra "dhuTastRtIyaH" (2.1.72) iti dhasya datvaM prApnoti, na ca vAcyam-vyapadezaH sthAnI bhaviSyati, (AdezaH sthAnIva bhaviSyatIti) asadvidhitvAd nakArAntaM na strItve vartate, kintu 'dadhi' iti atidadhyA' ityatra GIpratyayo'pi na syAd, ityevamarthamantagrahaNam / / 63 / / anAmasvare no'ntaH / 1 / 4 / 64 / / bRnyaas-anaamityaadi| napuMsakasyeti syAdAvityasya vizeSaNam, tena napuMsakasya saMbandhinyeva yathA syAdityAhanapuMsakasyetyAdi / "vRgNa AvaraNe" ityasmAd yujAditvAt Nici "svarebhyaH" (uNA0 606) iti ipratyaye vAri, tata au, atrAnavakAzatvAd "ivarNAderasve0" (1.2.21) iti yatvaM paratvAd "iduto'stre0" (1.4.21) itItvam "aurI:" (1.4.56) iti ca bAdhitvAnena nAgame "aurI:" (1.4.56) iti Itve "raghuvarNAnnoNa0" (2.3.63) iti Natve ca vAriNI, evam-trapuNI ityAdAvapi drssttvym| atha priyAtisro yasya kulasyeti priyatrizabdAt SaSThyekavacane nityatvAnnAgame kathaM tisrAdeza iti, naivam-sthAnAntarapravRttyA na nAgamo nitya iti dvayoranyatra sAvakAzatvAt paratvAt pUrvaM tisrAdeze kRte pazcAnnAgama ityAha-priyatisRNa ityaadi| atha kimarthamAmvarjanam ? nAmi nAgame ca rUpasya samAnatvAt, naivam-nAgame sati dIrghatvAbhAvAd 'vArINAm' ityAdayo na sidhyeyurityaahanaamityaadi| atha kimarthaM svaragrahaNam ? na ca vAcyam-trapubhyAM trapubhirityAdau vyaJjane'pi no'ntaH syAditi tadvyAvRttyarthamiti, kRte'pi nAgame "nAmno no'nahaH" (2.1.91) iti nalopabhAvAt, iha tarhi 'atirAbhyAm, atirAbhiH' iti nAgame sati samudAyabhaktatvAdavayavasya raizabdasya tena vyavadhAnAt syAdividhau ca nalopasyAsiddhatvAt 'A rAyo vyaJjane' (2.1.5) ityAtvaM na bhvti| atha syAdyAkSiptAyAH prakRte raizabdena vizeSaNAd raizabdAntAyAH prakRterAtvaM vidhIyata iti nAsti nAgamena prakRtervyavadhAnam, tathApi nakArasyAtvaM prApnoti, tasmin pUrvasya yatve sati 'atiryAbhyAm' ityaniSTaM rUpamApadyeta, naiSa doSaH-paratvAt pUrvamAtvameva bhaviSyati dvayoranyatra saavkaashtvaaditi| iha tarhi 'priyatisRbhyAm, priyatisRbhiH' iti nityatvAt pUrvaM nAgame sati tisRbhAvo na prApnoti, naivam -atrApyubhayoranityatvAt paratvAt pUrvaM tisRbhAvaH, tathAhi-zabdAntaraprAptyA nAgamo'nityaH, tisRbhAvastu nAgamena vyavadhAnAna prApnotItyanityaH, sa hi yadyapi trizabdAntanAmno vidhIyate, tadbhaktatvAJca nAgamo'vyavadhAyakastathApi *nirdizyamAnasyAdezA bhavanti* iti reva tisRbhAvena bhAvyam, sa ca vyavahita iti tisRbhAvasyAprAptiH, tisRbhAve ca kRte * punaH prasaGgavijJAnAdapi* na bhavati, *sakRd gate vipratiSedhe yad bAdhitaM tad bAdhitameva* iti nyaayaat| evaM tarhi nAmAdeze kRte nAgamo mA bhUdityevamartham, tena trapUNAm, jatUnAm' iti "dI| nAmya0" (1.4.47) iti dIrghaH sidhyati, asati tu svaragrahaNe *kRtAkRtaprasaGgitvAt* nAgame sati hrasvAbhAvAnAmAdezAbhAve dIrghA na syaaditi| atha tatra vihitavizeSaNAt kRte'pi nAgame nAm bhaviSyati, yadvA 'anAm' ityAmpratiSedhAt pUrvaM nAmAdeze tasya ca sthAnivadbhAvAnAgamAbhAve na kAcit kSatiriti;, evaM tarhi svarAdau yathA syAdiha mA bhUt-trapu, jatu, *pratyayalopalakSaNena0* syaadisdbhaavaat| atha "lupyayvRllenad" (7.4.112) iti pratiSedhAt syAderabhAvAna bhaviSyati, satyam-ata eva svaragrahaNAt kvacit *pratyayalakSaNaM* bhavatIti vijJAyate, tena 'trapo!, priyatisa kulam, priyacatasa kulam' iti siddhm| ata eva ca "nAmino luga vA" (1.4.61) iti tadanuvAdaH kRtaH, dvividhaM hi vibhakterastitvaM mukhyamaupacArikaM ca, tatra mukhyaM zrUyamANAyAH, itarat tu luptAyAH, tatkAryasya hyastitvAd vibhaktirapyupacAreNAstItyucyate tadyathA-astyatItaM karmeti, atra hi atItena karmaNA yadAhitaM phaladAnasAmarthyaM tasyAstitvAt krmaapystiityuktm| tatra syamo: "nAmino lug vA" (1.4.61) iti luptatvAnmukhyaM tAvadastitvaM
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana nAsti, lukpakSe pratyayalopalakSaNAdupacaritamastItyAha - svara ityAdi / pUrvasUtre ca svaragrahaNaM TAdisambaddhameveti nehAnuvartanIyamiti / kathaM "maryAdA'bhividhau ca yaH" iti samAhAratve napuMsakatvAt svare nAgamo na bhavatIti, ucyate - samAhAro'tra samudAyaH, so'vayavadharmeNAbhividhyavayavatvAdabhividhirmaryAdAvayavatvAnmaryAdeti vyapadizyate, tato vizeSaNasamAsena siddhm| "tubu ardane" ataH "tumberuruH" (uNA0 817) ityurau tumburuNo (vRkSasya) vikAro'vayavacUrNaM "prANyoSadhivRkSebhyo0" (6.2.31) ityaNi "vRddhisvareSvA0" (7.4.1) iti vRddhau syAdyabhAvAnnAgamAbhAve " asvayambhuvo'v" (7.4.70) ityavAdeze tomburavam / / 64 / / la.nyAsa-anAmityAdi-anAm cAsau svarazcAnAm-svaraH / athAmvarjanAt svare labdhe svaragrahaNaM ttaadaavitydhikaarnivRttyrthm| antagrahaNaM vinA 'priyatisRNi' ityAdI nasya pratyayatvaM syAt, tathA ca priyatisRNItyAdau nimittAbhAve0 iti tisrAdezo nivarteta, tathA pratyayApratyayoH0 iti nyAyenAsya nakArasya pratyayasyApi saMbhave vanAnItyAdAveva dIrghaH syAt, na tu rAjAnamityAdau / priyatisRNa iti - yadi pUrvaM nAgamaH syAt tadAnIM kiM vinazyet ? yataH svAGgamavyavadhAyakam iti kRtvA kRte'pi nAgame tisrAdezo bhaviSyati, tat kathaM paratvAdityuktam ? atrocyateyasmAnnAgamaH samAnItastasya yadi kimapi prApnoti tadAnImayaM nyAya upatiSThate, atra tu 'priyatrin' ityasya na kimapi prApnoti, api tarhi avayavasya tisrAdezaH, tatazcAvayavasyAvayavena vyavadhAnam, na tu avayavenAvayavinaH, yathA - devadattasya zmazru na dRSTaM hastena vyavahitatvAt, nahi ko'pItthaM vadati-yaduta, devadatto na dRSTaH, hastena vyavahitatvAt / taumburavaM cUrNaM tumburuNaH vikAraH " prANyoSadhi0" (6.2.31) ityAdinA aN, tasya lup, tasya vikAraH, vikAre punaraN, tumburuNo vRkSasya vikArazcUrNam, ekasmintraNi vA "asvayambhuvo'v" (7.4.70) iti, paratvAd bhaviSyatIti na vAcyam, puM-strIliGgayoreva sAvakAzo napuMsake tu vizeSavidhAnAdidaM prApnoti / nAmina ityeveti-klIbe nAmyantasya sattve syAdau vijJAnAt kulayorityatraitve kRte na nAgamaH, dvayorityatrApi AdezAdAgamaH iti nyAyena nAgamaH prApnoti, na-paratvAdantaraGgatvAcca "A dveraH " (2.1.41) ityatvam, pazcAd etve kRte sakRd iti nyAyaH / / 64 / / svarAcchau / 1 / 4 / 65 // bR0nyAsa - svarAdityAdi / iha syAdyadhikArAdanyasya zerabhAvAjjas-zasAdeza eva zirgRhyata ityAha-jas - zasAdeza ityAdi / kuNDazabdAjjasaH zaso vA "napuMsakasya ziH " (1.4.55) iti zyAdeze'nena nAgame "ni dIrghaH " (1.4.85) iti dIrghatve kuNDAni, evmnydpi| catur-ahanzabdAbhyAM pUrvavacchyAdeze svarAditi vacanAnnAgamAbhAve "vAH zeSe" (1.4.82) iti vAdeze "ni dIrghaH " (1.4.85) iti dIrghatve catvAri, ahAni, evam vimalA dyauryeSvahassu iti bahuvrIhau pUrvavacchyAdeze vimaladivi / nanvivarNAdeH 'anAmsvare no'ntaH" (1.4.64 ) iti zau nAgamaH siddha eva, AkArasya tvantyasya napuMsake hasvavidhAnAt sthitireva nAstIti 'ataH' ityeva yujyate, kiM svaragrahaNenAta Aha- ata evetyAdi / uttarArthamiti - uttarasUtre svaragrahaNaM prayojanavadityarthaH / / 65 / / la. nyAsa - svarAcchAviti / ata ityeveti nanu ivarNAdeH " anAmsvare no'ntaH " (1.4.64) iti zau nAgamaH siddha eva, AkArAtasya tu antyasya napuMsake hasvavidhAnAt sthitireva nAstIti 'ataH' ityeva yujyate, kiM svaragrahaNena ? ata Aha - uttarArthamiti / / 65 / / dhuTAM prAk / 1 / 4 / 66 / / bR0 nyAsa - dhuTAmityAdi / iha dhuTa iti napuMsakasyetyasya vizeSaNam, tatra tadantavijJAnamityAha - tadantanapuMsakasyeti / prAgiti dikzabdatvAt tadyoge ca paJcamIvijJAnAdanyasyAsambhavAd dhuTa eva vijJAyata ityAha-dhuDbhya eva prAgiti / payaszabdAjJjasaH "napuMsakasya ziH" (1.4.55 ) iti zyAdeze zakArAt pUrvamanena nAgame "nsmahatoH " (1.4.86 ) iti dIrghatve "ziDDe'nusvAraH" (1.3.40) ityanusvAre payAMsi evam - yazAMsi ityAdyapi draSTavyam / nanu 'zreyAMsi bhUyAMsi' iti dhuDlakSaNe nAgame kRte
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 pariziSTa-2 * punaH prasaGgavijJAnAd* RdudillakSaNaH prApnotIti tasya pratiSedho vaktavyaH, na ca RdudillakSaNamayaM bAdhiSyata iti vAcyam, vyaktI padArtha * sakRdgate vipratiSedhe yad bAdhitaM tad bAdhitameva* iti nyAyaH pravartate, AkRtau tu nAsyAvatAraH 'ityuttaraH?' ityubhayo gamayoH prasaGge parasparapratibandhAdapratipattau prAptAyAM * sparddha paramiSTaM bhavati iti vacanena pUrvo nAgamo vidhIyamAna uttarakAlaprAptaM nimittavantaM paraM nAgamaM na zakAti bAdhitum, tathA cocyate- * punaH prasaGgavijJAnAt* sidhyatIti, anAgamasya pUrvo vidhIyate sanAgamasya tu para iti kathamanyasyocyamAnamanyasya bAdhakaM syAt? syAdetadanyasyApyucyamAnaM kAryamanyasya bAdhakaM bhavati, ucyate-asati khalvapi sambhave bAdhanaM bhavati, asti ca sambhavo yadubhayaM syAt, krameNa ca nAgamayovidhAnAdantyAt svarAt paratvamapi sambhavati, yathA-'pacati' iti dhAtvapekSaM tiv-zavoH, bhavatu ko doSaH?, dvayornakArayoH zravaNaM prasajyeta, naivam-vyaJjanaparasyaikasya vA'nekasya vA zravaNaM prati vizeSAbhAvAt nanu caikasyaiko nakAro'parasya dvAvityekatvapratijJAbhedaH, zrutyabhede kiM pratijJAbhedaH kariSyati?, kathaM punaH zrutibhedAbhAvaH? yAvatA'nekavyaJjanoccAraNenAdhikaH kAlo vyApyate, ekavyaJjanoccAraNena tvalpaH kAla iti, ucyate-*svarakAlavyatirekeNa vyaJjanAni kAlAntaraM nAkSipanti* iti darzanAzrayeNaitaducyate, yat tu zAstre vyaJjanAnAM kAlaH parigaNyate tad gurulAghavanirUpaNayA, anekoJcAraNe hi prayanagauravaM bhavati, laukike tu prayoge gurulAghavAnAdarAt zrutyabheda ucyte| anye tu vyaJjanAnAM kaalbhedmicchntyev| nanu zrutikRto'pi bhedo'sti, tathAhi-'zreyAMsi bhUyAMsi' iti parasyAnusvAre kRte pUrvanakArasya zravaNaM prApnoti, ayogavAhAnAM svaratvAbhyupagamAt ziTtvAbhAvAt ; kurvantItyatra parasya tavargAntye kRte pUrvasya Natvamiti; (anusvArasya) svaratvAbhyupagama: "audantAH0" (1.1.4) ityatra aukArasyAntA iti samAsaparigrahAt, te cAnusvAra-visRSTa- ka-)( pA ev| nanu *varNagrahaNe jAtigrahaNAt* dvayornakArayoreko'nusvAra Adezo vidhAsyate, naitadasti-jAte: kAryAsambhavAt tadAdhArAyA vyakteH kAryasambhavAt vyktilkssnnsthaanibhedaadnusvaaraadeshdvyprsnggaat| kiJca, "nAm0" (1.3.39) iti-bahuvacanasyAnyArthatvAd guNatvAdekatvasaMkhyAyA vivakSitatvAdekasyaiva nakArasyAnusvAraH syAt, na tu dvyoH| evaM tarhi vyaktipadArthAzrayapUrvavipratiSedhAd dhuDantalakSaNo nAgama udillakSaNaM bAdhate, 'yuvAm' ityatra "amau maH" (2.1.16) iti mAdeza: "aurI:" (1.4.56) itiitvvditi| punaH prasaGgavijJAnaM ca jAtipakSAnabhyupagamAdatra na bhvti| yadyapyuktam-'asati sambhave bAdhanam' iti, tadapi na-satyapi sambhave bAdhanopapatteH, yathA-'dadhi brAhmaNebhyo dIyatAm, tarka kauNDinyAya' iti, satyapi dadhidAnasya sambhave takraM nivartakaM bhavati, evmtraapi| yadyapi dRSTAnte sAmAnyavizeSabhAvo bAdhahetuH, dAntike tu sparddha parameveti niyamastathApi vinApi virodhena dRSTaM bAdhakatvamityupadarzanAya dRSTAntopanyAsaH / yadyapyuktam-zrutikRto'pi bhedo'sti, tatra pUrvanakArasya zravaNam, so'pyadoSa:-ayogavAhAnAmapi vizeSeNopadezAt ziTtvAt pUrvasyApyanusvAro bhavati, tato dvayoranusvArayoH zrutiM prati vizeSAbhAvaH / 'kRSanti' ityatrApi "mnAm0" (1.3.39) iti bahuvacanasya vyAptyarthatvAt, pUrvanakArasya vargAntye tu kRte'parasyApi vargAntyaH / naiva vA udillakSaNaH prApnoti, 'svarAt paraH' iti 'dhuTAM prAg' iti ca tatrAnuvRtteH, na ca dvayornakArayorekasvarApekSaM paratvaM sambhavati, pacati' ityatra tu ziti parataH zavavidhAnAd vikrnnvyvdhaanmaashritmeveti| athaveSTasiddhyarthaM hi pUrvavipratiSedhAzrayaNam, iha ca tadAzrayaNAdaniSTApatteH paravipratiSedhAdRdudillakSaNa eva bhvti| atijarAMsi iti-jarAmatikrAntAni kulAnIti "klIbe" (2.4.47) iti hrasvatve "napuMsakasya ziH" (1.4.55) iti jasaH zaso vA zyAdeze 'jarasA, kuNDAni' ityatra tayoH sAvakAzatvAdatrobhayaprAptau nAgamaM bAdhitvA paratvAjaras bhavati, atra hi atijara i' iti sthite yadi pUrvaM nAgamaH syAt sa ca prakRtibhakta iti prakRtimeva na vyavadadhyAd, avayavasya tu jarazabdasya vyavadhAyaka iti *nirdizyamAnasyAdezA bhavanti* iti syAdyAkSiptanAmAdhikAre satyapi tadantagrahaNe jarAntAyAH prakRteo'vayavo jarazabdastasya vibhaktau jarasAdezo vidhIyamAno na prApnoti; athApi syAt tathApi sakArAt parasya nakArasya zravaNaM syAt, tasmAt paratvAt pUrvaM jarasAdeza eva eSTavyaH, tasmin kRte dhuDantalakSaNo naagmH| atheha luk kasmAnna bhavati? atijarasaM pazyeti, atijara am' iti sthite *ekadeze vikRtasyAnanyatvAt* jarazabdasya jarasi kRte "anato lup" (1.4.59) iti lup prApnoti, nanvatijarazabdasyAdantatvAt "ataH syamo'm" (1.4.57)
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana ityamabhAvena laba bAdhitA kathaM prApnoti? 'anata ityanuvAdakam' ityuktatvAt, netadasti-nAtrAmbhAvaH pravRttaH paratvAnnityatvAcca jara sAdezena bAdhitatvAt, jarasAdeze ca kRte'nkaaraanttvaadmbhaavaaprsnggaalluppraaptishyodyte| nanu kimarthamama eva lup codyate, mbhAve jarasbhAvaH (?) (nahi serjarasbhAvaH) prApnoti 'svare' ityukteriti, yA pUrvaM lupaprAptiH sA'pavAdena bAdhyate, kRte tu jarasbhAve *sannipAta0* paribhASayA, tathAhi-svarAdisannipAtena jarasbhAvo niSpanno notsahate svarAdyAnantaryaM vihntum| yadyevam, 'atijarasam, atijarasaiH' ityaprAptiH, 'atijaram, atijaraiH' iti bhAvyam, tathAhi-(sebhiMsazca) akArAntasannipAtena svarAdirAdezo'kArAntavighAtinaM jarasAdezaM pratyanimittaM syAt, snnipaatpribhaassaavshaat| atijarasaM pazyetyatra tu nA'kArAntasannipAtakRtaM svarAditvamiti bhavatyeva jarasAdezaH, sa ca svarAdisannipAtanimittatvAdamo lupaM pratyanimittamiti lubabhAva ucyate, yuktamevaitat, yad bhASyam-"iSTamevaitad gonIyasyeti" tadA "jaraso vA" (1.4.60) iti sUtraM nArabdhavyameveti, dhuDjAtirAzrIyate na vyaktiriti kiM sampradAyamAtramuta kiJcinnibandhanamastItyAha-dhuTAmityAdi-kASThapUrvAt takSNoteH kvipi jasaH zaso vA zyAdeze'nena nAgame "nAM dhuDvaryo0" (1.3.39) iti varyAnte kRte 'kASThataGkSi' ityAdi / / 66 / / la.nyAsa-dhuTAmityAdi-prAgityanena saha sambandhAbhAvAd dhuTAmityatra "prabhRtyanyArtha0" (2.2.75) iti na pnycmii| gomanti "RduditaH" (1.4.70) ityanena paratvAnnAgame'nena no'nto na bhavati / / 66 / / lo vA / 1 / 4 / 67 / / bRnnyAsa-lo veti| dhuTa iti prAgiti cAnuvartate, tatazca rla iti sAmAnyanirdeze'pi paJcamyeva vijJAyata ityaah-rephlkaaraabhyaamiti| UrjayatIti bhrAjAditvAt kvipi bahava UrjA yeSviti jasaH zaso vA "napuMsakasya ziH" (1.4.55) iti zyAdeze'nena rephAnAgame "mAM dhuDvaye0" (1.3.39) iti vAntye bahUJji, bhuuji| suSThu valgantIti kvipi pUrvavat suvaGgi, suvlgi| bahUjirevecchantyanye / / 67 / / ghuTi / 1 / 4 / 68 // bRnyaas-ghuttiiti| napuMsakasya ghuTi parato no'nto bhavati' iti vidhireva kasmAnna bhavati? ucyate-napuMsake zimantareNAnyasya ghuTtvAbhAvAt tatra ca "svarAcchau" (1.4.65) ityAdibhirnAgamasya vihitatvAt paarishessyaaddhikaaro'ymityaah-adhikaaro'ymityaadi| ApAdaparisamApteH pAdaparisamAptiM yaavt| atra hetuH-nimittvishessopaadaanmntrenneti| adhikAragrahaNaM kartavyam, adhikArazabdazca kartRsAdhano bhAvasAdhano vA, viniyogo hi loke'dhikAra ucyate, sa eveha gRhyate, adhikAraH kriyate pratiyogaM tasyAnirdezArthaH, yoge yoge tasya grahaNaM mA kArSamityetadartham, kimayamartho'dhikArazabdena parigRhItaH? parigRhIta iti brUmaH, kutaH? lokAt, loke hi 'adhikRto'sau grAme, adhikRto'sau nagare' ityucyate, yo yatra vyApAre gacchati, zabdena cApyadhikRtena ko'nyo vyApAraH zakyo'vagantumanyadato yoge yoge upasthAnAta, nahi parispandarUpaH zabdavyApAro'sti; na kartavyam-vacanarahitAllokavyavahArAdevaitatsAdhyasyArthasya siddhatvAt, loke hi nirdizyamAnamadhikRtaM gamyate, tadyathA-'devadattAya gaurdIyatAm, yajJadattAya, viSNumitrAya' iti, gauriti gamyate; atra hi sampradAnavibhaktyA sannihitA gokarmikA dadAtikriyA'pekSyate, azrutakalpanAyAH zrutApekSaNasya lAghavAt, evamihApi "acaH" (1.4.69) 'ghuTi' iti| "RduditaH" (1.4.70) ityAdAvAkAGkSAdivazAt prakRtasyaiva sambandho bhaviSyati, nAprakRtasya, ucyate-anyanirdezo nivartakastasmAdadhikAraH, loke hyanyasya nirdezo nivartako bhavati, tadyathA-'devadattAya gaurdIyatAm, viSNumitrAya kambalaH' iti kambalo gonivartako bhavati, evamihApi-"anaDuhaH sau" (1.4.72) iti ghuTo nivartakaH syaaditydhikaarvcnm| nanu tatrApyadhikAraparimANaM na jJAyate-kiyantamavadhimadhikAro'nuvartata iti, tasmAdanubandho'pi kazcidAsaJjanIyaH,
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 441 yAvatitho'nubandhastAvato yogAniti vaktavyam, yAvatitho varNo'nubadhyate tAvato yogAnadhikAro vrtte| athedAnIM yatrAlpIyAMso varNA bhUyAMsazca yogAstatra kiM kartavyam ? bhUyasi prAgvacanaM kartavyam-'prAgamutaH' iti; etadapi na vaktavyam-sandehamAtrametad bhavati, sarvasandeheSu cedamupatiSThate-*vyAkhyAnato vizeSapratipattirnahi sandehAdalakSaNam iti prAgamuta iti vyAkhyAsyAmaH / yadyevaM nArtho'nena, kenedAnImadhikAro bhaviSyati? laukiko'yamadhikAra iti| nanu coktam-anyanirdezo nivartaka iti, sandehamAtrametad bhavati, saMdehe ca vyAkhyAsyAmaH-dRSTAnuvRttikatvAd ghuD anuvartate, na siriti| kiJcAcAryAcArAcca, zailIyamAcAryasya-'yatra pRthagadhikArasUtraM karoti tatra vizeSe'dhikAraH sambadhyate, pAdAntaM cAnuvartate; yathA-ayameva ghuTItyadhikAra iti; yatra tUrdhvamapyanuvartate tatrAvadhiM nirdizati-yathA "prAg jitAdaN" (6.1.13) ityaNa, yastu sarvatrAnuvartate tatra na pRthag nirdizati-"edotaH padAnte'sya luk" (1.2.27) iti padAntAdhikAra iti; tatra nivRttau yatate-"svarebhyaH" (1.3.30) iti, atra hi bahuvacanasya vyAptyarthatvAduttaratra nAnuvRttiH, "sau navetau" (1.2.38) iti satyapi "za-Sa se za-Sa-saM vA" (1.3.6) iti vAgrahaNam, "vAdyAt" (6.1.11) iti satyapi "nityaM ajino'N" (7.3.58) iti nityagrahaNam / / 68 / / l.nyaas-ghuttiiti| adhikAro'yamiti-'napuMsakasya ghuTi parato no'nto bhavati' iti vidhireva kasmAna bhavati? ucyate-napuMsakasya zimantareNAnyasya ghuTtvAbhAvAt, tatra ca "svarAcchau" (1.4.65) ityAdibhirnAgamasya vihitatvAt paarishessyaaddhikaaro'ymiti||68|| acaH / 1 / 4 / 69 // bRnyAsa-aca iti| svarAditi dhuTAM prAgiti cAnuvartanAt sanakArasyAJcateH prApterabhAvAlluptanakArasya nirdeza ityaahanycteriti| aca iti no'nta ityasya vizeSaNAd, ghuTaH paratvamAtrameva vijJAyata ityAha-tatsambandhinyanyasambandhini veti| prAJcatIti kvipi "aJco'narcAyAm" (4.2.46) iti nalope "dIrgha-DayAb0" (1.4.45) iti silope'nena nAgame "padasya" (2.1.89) iti cakAralope "yujaJca-kruJco no GaH" (2.1.71) iti GakAre prAG / / 69 / / RduditaH / 1 / 4 / 70 / / bRnyAsa-Rdudita iti| zobhanA dantA yasyeti "vayasi dantasya datR" (7.3.151) iti datrAdeze'nena nAgame saMyogAntalope sudn| karoteH kvasau dvivacanAdau kRte sau ckrivaan| atha udito dhAtoH "uditaH svarAnno'ntaH" (4.4.98) ityupadezAvasthAyAmeva nAgamavidhAnAt kRte ca nAgame "dhuTAM prAg" (1.4.66) ityanuvartanAdanena nAgamAbhAvaH, RdillakSaNastu kasmAnna bhavatItyAha-pRthagyoga ityaadi| ayamabhiprAya:-tatra dhAtvadhikAre bhvAderuditaH "uditaH svarAno'ntaH" (4.4.98) ityanenaiva siddhatvAdatroditaH pRthagArambhAdudito'bhvAdereva tatsAhacaryAdito'pi abhvAdereveti niyamAt 'samrAD' ityAdau na bhavati / / 70 / / ___ l.nyaas-Rdudiityaadi| pRthagyogo bhvAdivyudAsArtha iti-ayamabhiprAya:-"uditaH svarAno'ntaH" (4.4.98) ityatra dhAtvadhikArAd bhvAderudita: "uditaH svarAno'ntaH" (4.4.98) ityanenaiva siddhatvAdatra uditaH pRthagArambhAdudito'bhvAdereva tatsAhacaryAdadito'pi abhvAdereveti niyamAt 'samrAT' ityAdau na bhavati / / 70 / / yujro'samAse / 1 / 471 / / bRnyAsa-yujra ityAdi / 'yujraH' ityanena syAdyAkSiptasya nAmno vizeSaNAt tatra ca tadantavidherbhAvAt samAse'pi prAptiriti 'asamAse' iti pratiSedho'rthavAniti, ayameva ca samAsapratiSedho jJApayati-'atra prakaraNe tadantavidhirasti' iti| yunakteH kvipi
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanuM silope'nena nAgame saMyogAntalope nasya "yujaJcakruJcaH " (2.1.71) iti GakAre ca yuG / azvayug iti - azvaM yuktIti kipa " GasyuktaM kRtA" (3.1.49) iti samAsaH atra 'asamAse' iti vacanAnna bhavati / 'yujraH' iti RkAro'nubandhaH kimarthaH ? "yujo'samAse" ityucyamAne siddhyatyevetyAha- RdidityAdi / yujamApannA munaya iti-yujeH krutsaMpadAditvAt kvip / / 71 / / la. nyAsa - yuddha ityAdi / asamAsa iti syAdyAkSiptasya nAmno yujra iti vizeSaNAt tatra ca tadantavidherbhAvAt samAse'pi prAptiriti asamAsagrahaNam, idameva jJApayati-atra prakaraNe tadantavidhirastIti / / 71 / / anaDuhaH sau |1 / 4 / 72 / / bR0nyAsa-anaDuha ityAdi / ( anaspUrvAt "vahIM prApaNe" ityataH ) " anaso vahe0 " ( uNA0 1006) iti kvipi sakArasya DakAre "yajAdi-vaceH kiti" (4.1.79) iti vRti sau taluki "vAH zeSe" (1.4.82) iti vAdeze'nena nAgame "padasya0" (2.1.89) ityantyalope anaDvAn / priyA anaDvAho yasyeti, ekatve "pumanaDunau-payo0" (7.3.183) iti kacprasaGgAd bahutvena vigrahe pUrvavat syAdau priyAnaDvAn / Amantryasau tu "uto'naDuJcaturo vaH " (1.4.81) iti vatve - he anaDvan ! ityaadi| satyapi liGga(nAma)grahaNe liGgaviziSTasya0 iti nyAye 'anaDuhI' ityAdau dhuDantatvAbhAvAnna bhavatIti / / 72 / / la.nyAsa-anaDuha ityAdi / satyapi nAmagrahaNe iti nyAye 'anaDuhI' ityatra dhuDantatvAbhAvAnna bhavati / nanu 'anaDvAn' ityatra "sraMs-dhvaMs-kvassa0" (2.1.68) ityAdinA dakAraH kathaM na bhavati ? satyam - prApnoti paraM vidhAnasAmarthyAnna bhavati / / 72 / / puMso: pumans | 1|4 | 73 // bR0nyAsa - puMsorityAdi / "pAterhumsuH " ( uNA0 1002) iti Dumsau antyasvarAdilope sAvanena pumansAdeze "nsmahatoH" (1.4.86) iti dIrghatve "padasya0" (2.1.89) ityantalope pumAn / "nAmnaH prAg bahurvA" (7.3.12) iti bahau bahupumAn / ekatve kacprasaGgAt priyAH pumAMso yasyeti bahutvena vigrahe 'priyapumAn' ityAdi / prakRterudittvAt priyAH pumAMsa yA adhAtUdRditaH" (2.4.2) iti GIH, saiva prakRSTA " dvayorvibhajye ca tarap" (7.3.6) iti tarapyApi ca "Rdudittara-tama-rUpa0 ' (3.2.63) iti hrasvatvaM puMvadbhAvavikalpo bhavatItyAha - puMsorityAdi / / 73 / / " la. nyAsa - puMsorityAdi / puMsorudittvAditi nanu "pAterhumsuH " ( uNA0 1002) iti udanubandhaH kRto'sti, tenApi priyapuMsItaretyAdi rUpatra setsyati, kimatrodanubandhena ? ucyate-yadA avyutpattyAzrayaNaM tadA'tra sUtre kRtasyokArasya phalam, vyutpattau tu phalamauNAdikasya, yathA -bhavatuzabdo "bhAterDavatuH " ( uNA0 886) iti vyutpAdito'pi sarvAdo udanubandhaH paThito'vyutpattipakSArtham / priyapumAniti - bahutve vAkyam, ekatve tu "pumanaDunnau0" (7.3.173) iti kac syAt / GI- rhasva-puMvadvikalpeti GIrnityaM hasva-puMvattvayozca vikalpaH / / 73 / / ota au: / 1 / 4 / 74 / / bR0nyAsa-ota ityaadi| sugauH, atigauH kutsito gauH - " kiM kSepe" (3.1.110) iti samAse kiMgauH, na gauHagauH, "pUjAsvateH prAk TAt" (7.3.72) iti "na kimaH kSepe" (7.3.70) iti "naJ-tatpuruSAt" (7.3.71) iti ca samAsAntapratiSedhaH / citrA gauryasyeti "gozcAnte hasvo0 " (2.4.96) iti hasvatve citraguH, atra paratvAt pUrvaM hrasvatve kRte pazcAd ghuTyokArAbhAvAd 'otaH' iti vacanAdaukAro na bhavati, varNavidhitvAt sthAnivadbhAvo nAsti / atha 'he citrago !' ityatraukArasya vidyamAnatvAt kasmAnna bhavati ? ucyate - serabhAvAlAkSaNikatvAd vA na bhavati, nahyasya "jasyedot" (1.4.22) itivat sAkSAduccAraNamasti, kintu guNa iti
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 443 sAmAnyena vidhaanaat| he citragava iti-pUrvavad hrasvatve "jasyedot" (1.4.22) ityotve vihitavizeSaNAdokAravidhAnasAmarthyAJcautvAbhAvAdavAdezaH / / 74 / / la.nyAsa-ota auriti| citragurita-atra paratvAt pUrvaM hasvatve kRte pazcAd ghuTi okArAbhAvAd 'otaH' iti vacanAdaukAro na bhavati, varNavidhitvAJca sthAnivadbhAvo naasti| atha 'he citrago!' ityatra okArasya vidyamAnatvAda * ubhayoH sthAninoH sthAne0* iti nyAyena servyapadeze sati prApnoti kasmAna bhavati? ucyate-yadA ukAravyapadezastadA serabhAvAd yadA tu servyapadezastadA lAkSaNikatvAna bhvti||74 / / - A am-zaso'tA / 1 / 4 / 75 / / bRnyAsa-A amityaadi| am-zasa iti SaSThyantam 'atA' ityasya vishessnnmityaah-am-shsorkaarenneti| syAdya-dhikArAta syAdisambandhina evAmo grahaNAta tyAdyamo grahaNaM na bhavatItyAha-syAdAvityAdi / / 75 / / amityaadi| nanvatra ateti kimarthama? yata etadinA'pi 'gAH' ityAdi prayogajAtaM "samAnAnAM0" (1.2.1) iti dIrgha siddhyatIti, ucyate-ateti padaM vinA puli~Gge"zaso'tA0" (1.4.49) iti strIliGge"lugAto'nApaH" (2.1.107) iti pravarteyAtAm, tatazca 'gAn, gaH' ityAdyaniSTaM syAt, sthite tu "zaso'tA0" (1.4.49) ityanenaiva dIrghasya saMniyoge nkaaro'bhaanni| acinavamiti-atra AdI "samAnAdamo'taH" (1.4.46) ityamo'kArasyApi lug na bhavati, tatrApi syAdyadhikArAt / / 5 / / pathin-mathinRbhukSaH sau / 1 / 4 / 76 // bRnyAsa-pathinityAdi-samAhAradvandvAt SaSThI, samAhAreNa ca samAhAryupalakSaNamityAha-pathin mathinityAdi-atra ghuTIti sambandhAt sItyakaraNAt sup na gRhyte| "pathe gatau" "manthaz viloDane" ityAbhyAm "pathi-manthibhyAm0" (uNA0 926) iti kitInpratyaye pathin mathin, "arte kSinak0" (uNA0 928) iti bhukSinaki RbhukSin, ebhyaH sau "tho nth" (1.4.78) iti nthAdeze "e:" (1.4.77) ityAkAre'nena nakArasyAkAre "samAnAnAM tena0" (1.2.1) iti dIrghAdeze ca pnthaaH| kathamiti-he supathin ! ityAdAvAmantrye nalopasya pratiSedhAt klIbe ca pAkSikatvAd nakArAntatvAdanenAkAraH kasmAnna bhavati? / samAdhatte-atretyAdiayamarthaH-kRtAkRtaprasaGgitvena "anato lup" (1.4.59) ityAkArAt pUrvaM selRptatvAt "lupyavRllenat" (7.4.112) iti ca sthAni-vadrAvasya pratiSedhAt serabhAvAt so vidhIyamAna AkAro na bhvti| nakArAntanirdezAditi-panthAnamicchati "amAvyayAt kyan ca" (3.4.23) iti kyani nalope dIrghatve pathIyateH kvipi "ataH" (4.3.82) ityalope "voH pvavyaJjane" (4.4.121) iti yalope pathI:, *nakArAntanirdezAdanakArAntatvAdiha na bhvtiityrthH| sukhAkarastvakAralopasya sthAnivadbhAvAd vyavadhAnAdanarthakatvAJca na bhavatIti manyate, yena hyarthenArthavAn pathizabdo loke na tena pathIH, vyAkaraNe rUpavadartho'pyaGgIkriyata iti *svaM rUpam * ityatra rUpAvadhAraNasamaye parigrahISyate, na ca tasya kyannarthaH sambhavI 'pathin' ityasyAtadarthatvAt, ata evocyate*arthAntarasaMkramito'narthakAna bhidyate*, tadA tu nakArAntanirdezAt pathinzabdasyArthavato grahaNAdanakArAntasya pathItyasya tadarthAbhAve'narthakatvAna bhavatIti vyaakhyaayte| panthA ityAdau sAnunAsikasyApyAdezo bhavan "li lau" (1.3.65) ityatra dvivacanena jJApitatvAcchuddhasyoJcAraNAd vA niranunAsika eva bhavati / / 76 / / la.nyAsa-pathinityAdi-atra ghuTIti sambandhAt sAviti zliSTanirdezena sup na gRhyte| panthA iti-atra sAnunAsikasyApyAdezo bhavan "li lau" (1.3.65) ityatra dvivacanenaiva jJApitatvAd niranunAsika eva bhvti| pathIriti-panthAnamicchati kyani nalopaH, sa ca "dIrghazciyaG" (4.3.108) iti pare kArye'sanna bhavati, yataH "rAt saH" (3.1.90) ityataH prAgeva yat sUtraM tadevAsad bhavati, idaM tu "rAt saH" * lA.sU. sampAditapustake 'nakArAntanirdezAdakArAntatvAdiha' iti pATho dRshyte|
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (2.1.90) ityataH paramiti nAsata, tataH pathIyatIti kvipi alope yalope cedaM ruupm| nanvanenA''tvarUpe syAdividhau vidhAtavye nalopasyAsiddhatvAtrAntatvamasti, na ca vAcyam "ataH" (4.3.82) ityalluka: "svarasya pare0" (7.4.110) iti sthAnivadbhAvena nAntatvAnupapattiriti, yataH pratyAsatteryanimitto luk vidhirapi yadi tanimitto bhavatIti vyAkhyAnAt, atra tu asya luk kvipi, AtvaM tu sau pratyaye prApnotIti kRtvAtra nAntatvamastyeveti prApnotyAtvam, satyam-nAnteti vyAvRttibalAdeva na bhavati, anyathA yatra kutrApi nalopastatra sarvatrApyamISAM pathyAdInAM dhvanInAmanenA''tvalakSaNe syAdividhau kartavye "Na-Samasatpare0" (2.1.60) iti nyAyena nalopasyAsiddhatve nAntatvasadbhAvAdanenAtvaM bhavedevetyatra sUtre nAntanirdezo'narthakaH syAt, tasmAd yatra sAkSAnAntatvamamISAM bhavati tatredaM pravartate'nyatra tu vyAvRttiriti sarvaM smiiciinm| tarhi "dIrghaDyAb" (1.4.45) iti sUtreNa selk kasmAnna bhavati? yato'yamapi syAdividhiH, syAdividhau ca nalopo'san bhavatIti, satyam-"dIrghaDyAb0" (1.4.45) ityatra sAvadhAraNaM vyAkhyeyam-vyaJjanAntAdeva yadi sirbhavatIti, vihitavizeSaNAd vA yatra ebhyaH paraH sirvihito bhavati tatra lug bhavati, atra tvIkArAntAd vihito na vynyjnaantaaditi| tarhi yA sA'ityevamAdiSu sek na prApnoti, satyam-yatraiteSAM madhyAdekasmAd vihito bhavati, kAryAntareSu ca kRteSu pazcAdeteSAmeva madhye'nyatamasmAt paro bhavati, tatrApi bhavati, tenAnayoH prayogayorvyaJjanAntAt paro vihitaH kAryAntareSu ca satsu vidyate AbantAditi selg bhvtyev| 'yaH saH' ityanayostu vyaJjanAntAd vihito'sti, param "A dveraH" (2.1.41) ityAdikAryeSu kRteSu satsu pazcAdamISAM madhyAdekasmAdapi paro nAstIti na serluk| bahubhukSA iti-"R-luti hasvo vA" (1.2.2) iti hasvaH, strItvAbhAvAditaH kac na bhvti| he supathin!, he supathi! iti-"klIbe vA" (2.1.93) ityanena vA nasya lopH||76|| eH / 1 / 477 / / bRnyaas-eriti| pathyAdInAmekArasyAsaMbhavAd 'e:' iti ikArAt SaSThItyAha-e: ikaarsyeti| supanthAnIti-zobhanaH panthA yeSvitI vigrahe jasi rUpam / / 7 / / l.nyaas-eriti| pathyAdInAmekArasyAsambhavAd 'e:' iti ikArAt SaSThItyAha-ikArasyeti / / 77 / / tho nth / 1 / 4 / 78 // bRnyAsa-tho nthiti| anekavarNatvAt sarvasya prAptau 'thaH' iti sthAnivizeSArtham, RbhukSinivRttyarthaM c| udAharaNaM tu pUrvakathitamevetyAha-tathaivodAhatamiti / / 78 / / la.nyAsa-tho nthiti-anekavarNatvAt sarvasya prApto 'thaH' iti sthAnivizeSArthamRbhukSinivRttyarthaM ca / / 78 / / in GI-svare luk / 1 / 4 / 79 / / bRnyAsa-in ngiityaadi| nimittavizeSAnupAdAne ghuDadhikArasya nirNItatvAt, 'svare' iti nimittavizeSopAdAnAt, ghuTi ca pathyAdInAmino vizeSavidheviSayatvAdaghuTsvara evAvasIyata ityaah-aghuttsvraadaaviti| supathI iti-zobhanaH panthA yasyA yayorveti 'RkpU:pathyapo't" (7.3.76) iti samAsAntasya "pUjAsvateH prAk TAt" (7.3.72) iti pratiSedhAt, uNAdInAmavyutpannapakSasyAzrayaNAdinantatvAbhAvAt "inaH kac" (7.3.170) ityasyApyapravRtternAntatvAt "striyAM nRto'svasrAdeGa8:" (2.4.1) iti DyAm, kulavizeSaNatve napuMsakatvAd "aurI:" (1.4.56) itIkAre vA'neneno luk; evam-'sumathI' ityaadaavpi| abhedanirdeza itibhedanirdeze hi "SaSThyAntyasya" (7.4.106) iti antyasya na eva lopaH syAdityarthaH / / 79 / /
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 445 la.nyAsa-in ddiityaadi| aghuTsvarAdAviti-DIsAhacaryAd aghuTIti vizeSaNaM jJeyam, tarhi syAdimantareNApi prApnotIti na vAcyam, syAdyadhikArAzrayaNAt, GIgrahaNasya vaiyarthyaprasaGgAJca, nimittavizeSAnupAdAne ghuTItyadhikArasya nirNItatvAt 'svare' iti nimittavizeSopAdAnAd ghuTi ca pathyAdInAmino vizeSavidhiviSayatvAdaghuTsvare ityavasIyate / supathI strI kule veti-vyutpattipakSe subhvAditvAt, uNAdInAmavyutpatrAni nAmAnIti pakSAzrayaNAd inantatvAbhAvAdinaH kac na bhavati, samAsAntavidheranityatvAd "RkpU:0" (7.3.76) ityapi na, nAntatvAt "striyAM nRto." (2.4.1) iti DoH / / 79 / / vozanaso nazcAmantrye sau / 1 / 4 / 80 / / bRnyAsa-vozanasa ityaadi| nakArAdAdezAt zrutazcakAro'nyasyAsambhavAt pUrvasUtropAttaM luglakSaNamAdezAntaraM samuJcinotItyAha-nakAra ityaadi| vaSTe: "vaSTe: kanas" (uNA0 985) iti kanasi "vazerayaGi" (4.1.83) iti vRti uzanas, tatrAmantrye sAvanenAntasya nakAra-lopayoH kRtayoH "dIrghaDyAba" (1.4.45) iti "adetaH syamoluMka" (1.4.42) iti selope tadvimuktapakSe ca siloparutvAdau rUpatrayam / / 8 / / la.nyAsa-vozanasa ityaadi| yadA*sarvavidhibhyo lopaH* iti nyAya AzrIyate tadA se: sthAnivadbhAvena kAryam / / 8 / / uto'naDucaturo vaH / 1 / 4 / 81 / / bRnyAsa-uta ityAdi-yadyapi nimittavizeSAnupAdAne ghuTItyadhikriyate tathApyuttaratra vishessgrhnnaadaamntrysirevaatraanuvrtte| sUtre sasvarasya nirdezAd uttaratra vAdezasya sasvarasya vidhAnAt tatprastAvAt sasvara eva bhvti| (he priyAnaDvan!) priyA anaDvAho yasyeti, ekatve kacprasaGgAd bahutvena vigrhH| (he aticatvaH!) catuHzabdArthaprAdhAnyenaikAmantraNAsambhave catuHzabda upasarjanasamAsa evodaahiyte| bahuvrIhau catuHzabdaH priyazabdAdevottaraH sambhavati "priyaH" (3.1.157) iti pUrvanipAtArambhAt, anyatra tu "vizeSaNa-sarvAdi-saMkhyaM0" (3.1.150) iti catuHzabdasyaiva pUrvanipAta: saMbhavatItyudAharati-he priyacatvaH! iti| satyapi *nAmagrahaNe liGgaviziSTasya0* iti 'he anaDuhi !' ityatra gaurAdinipAtanAd vatvAbhAvaH, evamuttaratrApi / / 81 / / la.nyAsa-uto'naDuchetyAdi-uttaratra zeSagrahaNAdAmantryasirevAnuvartate, na tu vizeSanimittAnupAdAnAd ghuttiiti| satyapi *nAmagrahaNe liGgaviziSTasya0* iti 'he anaDuhi !' ityatra gaurAdinipAtanAd vatvAbhAvaH, evmuttrtraapi| catuHzabdasyArthaprAdhAnyena ekAmantraNAsambhave samAse upasarjanIbhUta evodAhiyate / / 81 / / vAH zeSe / 1 / 4 / 02 / / bRnyAsa-vAH zeSa iti| upayuktAdanyaH zeSa ucyate, upayuktazca pUrvasUtre AmantryasirevAta aah-aamntryvihitetyaadi||82|| la.nyAsa-vAH zeSa iti| iha zeSa iti-atra sUtre zeSasya ghuTa AghrAtatvAd etatsUtramukta: prAktanasUtraviSaya iti bhAvaH / / 82 / / / sakhyurito'zAvet / 1 / 4 / 83 / / bRnnyaas-skhyurityaadi| ita iti sakhyurityasya sthAnitvena vishessnnmityaah-skhishbdsyetyaadi| "Sana bhakto" ataH "saneDakhiH" (uNA0 625) iti Dakhipratyaye'ntyasvarAdilope sakhi, tataH prathamAdvivacanAdau ghuTi anenaikAre AyAdeze ca sakhAyo ityaadi| prathamaikavacane "RduzanaspurudaMzo0" (1.4.84) iti vizeSeNa ddaadeshvidhaanaanodaahtm| sakhyo iti-sakhizabdasya "nArI
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana sakhI-paJjU zvazrU" (2.4.76) iti nipAtanAt sakhI, tato dvivcnm| satyapi nAmagrahaNe *liGgaviziSTasya0 * iti *ekadezavikRtasyAnanyavattve* apIti ca ita iti vacanAnna bhavati, anayozca nyAyayorastitve idamevedgrahaNaM jnyaapkmityaah-idmevetyaadi| atha zau sati (*AdezAdAgamaH* iti nyAyAd aittvAt prathamameva) nAgamena bhavitavyam, tatazca tena vyavadhAnAdaikAro na bhaviSyati, na ca dvayoranyatra sAvakAzatvAt paratvAdekAraH syAditi vAcyam, kRte'pyaikAre "klIbe" (2.4.97) iti hasvatve pazcAd nAgame dIrghatve ca na kazcid doSaH, naitadasti * asiddha bahiraGgamantaraGge* iti ghunimittasyaikArasya bahiraGgatvAd hasvatve krtvye'siddhtvaat| nanu bhavatvevaM tathApi kRtAkRtaprasaGgitvena nityatvAt pUrvaM nAgama eva ghuDvyavadhAyako bhaviSyati, naivam-kRte'pi nAgame prakRtibhaktatvenAvyavadhAyakatvAdaikAro'pi nitya iti dvayonityatvAdaikAra eva syAditi zipratiSedhaH / / 83 / / / l.nyaas-skhyurityaadi| nanu prakriyAlAghavArtha "sakhyurito'zAvAy" iti kriyatAm, kimaitkaraNena? na-"anekavarNa0" (7.4.107) iti sakalasyApi syaat| na ca *nirdizyamAnAnAM0* iti ita evAyamiti vAcyam, yato vibhaktisAmAnyena sakhizabdasya vizeSyatvena ikArasya vizeSaNatvena ca nirdishymaantvaabhaavaat| azAviti-atha zo sati AdezAdAgamaH iti nyAyAd aitvAt prathamameva nAgamena bhAvyam, tatastena vyavadhAnAdaikAro na bhaviSyatIti, na ca dvayorapyanyatra sAvakAzatvAdaikAraH syAditi vAcyam, kRte'pyaikAre "klIbe" (2.4.97) iti hasvatve tato nAgame dIrghatve ca na kazcid doSaH, naivam-asiddhaM bahiraGgam iti ghunimittasyaikArasya bahiraGgatvAd hrasvatve krtvye'siddhtvaat| nanu bhavatyevaM tathApi kRtAkRtaprasaGgitvena nityatvAt pUrvaM nAgama iti ghuTavyavadhAyako bhaviSyati, naivam-kRte'pi nAgame prakRtibhaktatvenAvyavadhAyakatvAd aikAro'pi nitya iti dvayonityayoH paratvAdaikAra eva syAditi shiprtissedhH| atisakhIni pUjitaH sakhA yeSu kuleSu, yadvA sakhizabdo napaMsako'pi lakSyeSa dazyate / / 8 / / Rduzanas-purudaMzo'nehasazca serDA / 1 / 4 / 04 / / bRnnyAsa-RduzanasityAdi-samAhAradvandvAt pnycmii| RkArAntasya "ajhai ca" (1.4.39) ityari prApte, trayANAM tu "dIrghaDyAb0" (1.4.45) iti silope "abhvAderatvasaH sau" (1.4.90) iti ("so ruH" 2.1.72 iti, "ra: padAnte0" 1.3.53 iti ca) dIrghatva-satva-visRSTeSu, sakhizabdasya tvaitve prApte DArambhaH, DakAraH "DityantyasvarAdeH" (2.1.114) iti vizeSaNArthaH / puruM dazatIti "vihAyassumanaspurudaMzas0" (uNA0 976) ityasi purudNshaa| naJpUrvAdIhe: "naja Iherehedhau ca" (uNA0 975) ityasi ehAdeze ca anehA 1 / 84 / / la.nyAsa-RduzanasityAdi-RkArAntasya ajhai ca" (1.4.39) ityari trayANAM "dIrghaDyAba" (1.4.45) iti silope "abhvAde0" (1.4.90) iti dIrghatve "so ruH" (2.1.72) iti rutve ca, sakhizabdasya tu aitve prApte ddaa''rmbhH| he anehaH! ityatra "na sandhiH" (1.3.52) iti sandhiniSedhaH / / 84 / / ni dIrghaH / 11485 // bRnyAsa-ni dIrgha ityaadi| ghuTIti nItyasyA''dhArasyA''dhAra ityAha-dhuTi pare yo nkaarstsminniti| svarasyetiayamabhiprAyaH-"eka-dvi-trimAtrA hasva-dIrgha-platAH" (1.1.5) iti 'svarAH' ityanena saMhitAyAM SaSThyarthe prathamAvyAkhyAnAt *hasvadIrgha-plutAH svarANAM sthAne bhavanti iti paribhASAvijJAnAt "avarNa-kavarga-ha-visargAH kaNThyAH " iti 'jhugnaH' ityatra satyapi ghakArasya kaNThyatve dIrgho na bhvti| srucapUrvAddhanteH "acitte Tak" (5.1.83) iti Taki "gama hana-jana0" (4.2.44) ityakAralope "hano hro naH" (2.1.112) iti ghrAdeze jhugnaH, tamAcaSTe "Nij bahulaM0" (3.4.42) iti Nic / / 85 / /
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa- 2 447 la. nyAsa-ni dIrgha iti / rAjeti syAdividhau kartavye nalopasyAsattvAt prathamaM luk na / sugnayateH kvibiti-sruco hanti " acitte Tak" (5.1.83) adhikaraNe tu "sthAdibhyaH kaH " ( 5.3.82) "gama-hana0" (4.2.44) ityaluk, "hano hro ghaH" (2.1.112) dIrghavidhitvAd NeH sthAnivadbhAvo na bhavati, sau "nAmmro no'nahnaH " (2.1.91) iti nalopaH, tataH "padasya " (2.1.89) iti ghalopaH / / 85 / / ns-mahatoH / 1 / 4 / 86 // bR0nyaas--ns-mhtoriti| 'ns' ityatra svarasyAsambhavAt, ghuTA pratyayena syAditvAdAkSiptaM nAma viziSyate, vizeSaNe ca tadantavidhiH, mahacchabdasya ca svaro'styeva na tatra vizeSaNAt tadantavidhirityAha- nsantasyetyAdi / "maha pUjAyAm" ataH "druhivRhi-mahi-vRSibhyaH katRH" (uNA0 884) iti katRpratyaye mahat, mahacchabdastAvannAmatvaM na vyabhicarati, tatsaMniyoganirdiSTasya nsantasyApi nAmatvAvyabhicAreNaiva grahaNam ||86 / / la.nyAsa-ns-mahatoriti-atra auNAdiko " druhivRhi0 " (uNA0 884) ityanena katRpratyayAnto vyutpanno'vyutpanno vA mahacchabdo grAhyaH, yastu zatrantastasya mahatrityeva, na tvanena dIrghaH, lakSaNa-pratipadoktayoH 0 iti nyAyAt, yataH zatRpratyayAntaM mahaditi rUpaM lAkSaNikaM katRpratyayAntaM tu pratipadoktam, etaca vatsa RSabhAvUcatuH / sarpISIti atra "ns- mahatoH " (1.4.86) ityanena dIrghalakSaNe syAdividhau vidhAtavye 'Na-Samasat pare0 " (2.1.60) ityanena Satvamasat / mahatsAhacaryAditi 'mahat' iti zuddho dhAtuH kvibanto na sambhavati, tatsAhacaryAdanyasyApi zuddhadhAtoH kvibantasya na bhavati, nAmadhAtustu mahadapi kvibantaH saMbhavati, ato'nyasyApi nAmadhAtoH kvibantasya bhavati, mahacchabdastAvanAmatvaM na vyabhicarati, tatsaMniyoganirdiSTasya nsantasyApi nAmatvAvyabhicAriNa eva grahaNam / mahatI kule iti-zreyasaH pazya, zreyasI kule iti tu na darzyate, nsantatvAbhAvena dvyaGgavikalatvAt / / 86 / / in- han- pUSA- 'ryamNa: zi - syoH / 1 / 4 / 87 / / bR0 nyAsa - in- hanityAdi / "damUc upazame" ataH " paJcamADuH " ( uNA0 168) iti De daNDaH, so'styeSAmiti *ato'nekasvarAt" (7.2.6) itIni jasaH zaso vA zAvanena dIrghatve daNDIni / "sRjaMt visarge" sRjyata iti "krutsampadAdibhyaH" (5.3.114) iti kvip, "Rtvij-diz-dRz-spRz- sraj 0" (2.1.69) ityAdijJApakanipAtanAd ratve sraj sA'sti yeSAmiti 'astapo mAyA - medhA-srajo vin" (7.2.47) iti vini pUrvavajjasAdau sragvINi / vAggmInIti prazastA vAgeSAmastIti "gmin" (7.2.25) iti gmini| inaH pratyayatvena kevalasyAsambhavAt tadantasya grahaNamityAha - inantasyeti / hanniti hanteH kvibantasyedaM grahaNam, na ca hanteH kevalasya kvib dRzyata iti tadantamudAharati-bhrUNahAni, ityAdi / bhrUNapUrvAddhanteH "brahma-bhrUNa-vRtrAt kvip" (5.1.161) iti kvipi pUrvavajjasAdau bhrUNahAni / bahavo bhrUNahano yeSu kuleSu iti bahuvrIhau bhubhruunnhaani| pUSA'ryamNoH svapradhAnAyAM vRttau zerasambhavAt tAvupasarjanasamastAvudAharati- bahupUSANi, ityAdi / nanvinnAdInAM nAntatvAt zi-syorghuTtvAt, "ni dIrghaH " (1.4.85) ityanenaiva dIrghaH sidhyati, kimaneneti ? ucyate-siddhe satyArambho niyamAya iti niyamArthatvAdityAha - niyamArthaM vcnmiti| niyamazceha dvidhA sambhavati in- han-pUSA'ryamNAM zi-syoreva, in- han- pUSA - 'ryamNAmeva zi-syoriti, tatra pAzcAtye niyame zi-syo - rinnAdibhyo'nyeSAM dIrghanivRttirinnAdInAM punaH sarvatra dIrghapravRttiriti "ni vA " (1.4.89 ) " abhvAderatvasaH sau" (1.4.90) iti cennAdibhyo'nyasya zi-syordIrghArambho'narthakaH syAt tasmAt pUrvaka eva niyama ityAha-eSAmiti / yadyeSAM zisyoreva dIrgha iti niyamasAmarthyAdeva dIrgho na bhaviSyati (tarhi) kim " ahanpaJcamasya0" (4.1.107) ityatra hanvarjanena ? na ca ghuTprakaraNatvAt ghuTyeva dIrghasya niyamena nivRttyA bhAvyaM nAnyatreti 'vRtrahaNi' iti saptamyekavacane "I Gau vA " (2.1.109) ityalopAbhAvapakSe "ahanpaJcamasya kvi- kGiti" (4.1.107) iti dIrghaprasaGga iti vAcyam, yogavibhAgAt, 'in- han-pUSA-'ryamNaH' ityeko yogaH, 'zi-syoH '
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana iti dvitIyaH, tatra pUrveNa yogena ghuTItyanuvartanAd innAdInAM "ni dIrghaH" (1.4.85) iti "ahanpaJcamasya kvi-kGiti" (4.1.107) iti ca dIrghatvaM prAptam, ghuTyeva dIrghA bhavatIti niyamAt 'vRtrahaNi' ityAdau saptamyAM dIrghA nivartate, dvitIyena tu 'vRtrahaNau' ityAdau ghuTlakSaNaH / ekayoge'pyadoSaH-anAzritaghuTivazeSaNapratyayatvamAtrasamAzrayeNa shi-syorniymkrnnaat| yadyevaM vRtrahevA''carati vRtrahAyate, daNDIbhUta iti "dIrgha-civa-yaG-yak-kyeSu ca" (4.3.108) iti dIrghatvaM na prApnoti, naivam-prakaraNAdupAntyasyaiva dIrghasya vyAvRttirna svraantlkssnnsy| kiJca, ekasminnapi yoge ghuTTinavRttAvapi na doSaH, yato dvividho ghuTa ziH, syamaujasazca, tatra zirnapuMsakasya, anye tu strIpuMsayoriti, tatra tulyajAtIyApekSe niyame samAzrIyamANe vyavacchedyAbhAvAdanarthaka eva niyamaH syAditi niyamavidhAnasAmarthyAt sarvasya dIrghasya niyamena vyAvRttiriti, yadAha-zrIkayyaTa:- yadi tulyajAtIyApekSo niyama AzrIyate tadA zernapuMsakaliGgasambandhitvaM ghuTtvaM cAstIti tadAzraye niyame vijJAyamAne'yamarthaH syAt-'innAdInAM napuMsakAnAM zAveva ghuTi dIrgho bhavati, na ghuDantare' na ca teSAM napuMsakAnAmanyo ghuDastIti niyamavidhAnasAmarthyAt prakaraNApatraM ghuTtvaM, sAmarthyaprApitasannidhAnaM ca napuMsakatvamubhayamapyavizeSAdanapekSya pratyayamAtre strI-puM-napuMsakasambandhinI dIrghatvavyAvRttiH kriyata iti sarvamiSTaM siddhmiti| "ahanpaJcamasya0" (4.1.107) ityatrAhangrahaNaM nyaayaanuvaadkmiti| arthavaditi-"plihi gatau" ata: "zvan-mAtarizvan-mUrdhan-plIhan0" (uNA0902) ityani nipAtanAd dIrghatve plIhan, atra hano'rthavato grahaNAt tenaiva tadantavidhitve, asyaiva ca pratyayAntare niyamena dIrghatvavyAvRtteH plIhanityekadezasyAnarthakasya grahaNAbhAve niyamAbhAvAt dIrghatvavyAvRttyabhAva ityrthH| nanu bhavatvatra prakaraNe tadantavidhistathApIniti pratyayagrahaNaM bhavatIti 'daNDIni' ityatraiva dIrghatvena bhavitavyam ; na tu bahavo daNDina eSAmiti 'bahudaNDIni' ityatra, naitadasti-yatra hi pratyayasyaiva grahaNaM tatrAyaM nyAya upatiSThate, na cedaM pratyayasyaiva grahaNam, anyathA "vAgmI" ityatrApi dIrghatvAbhAvaH syaat| nanu mA bhUt tatrApi dIrghatvaM kA no hAnirityAha-aninasmanityAdi / / 87 / / ___ l.nyaas-in-hnityaadi| bhrUNahAnIti-hanniti hanteH kvibantasyedaM grahaNam, na ca hanteH kevalasya kvip dRzyate iti tdntmudaahrti| bahupUSANIti-pUSAryamNaH svapradhAnAyAM vRttau zerasaMbhavAt tau samAse upasarjanabhUtAvudAharati-eSAM zi-syoreveti-eSAmeva zi-syoriti viparItaniyamastu na bhavati "vaMzya-jyAya0" (6.1.3) ityatra yuveti "parANi kAnA0" (3.3.20) ityatra tu parANIti nirdeshaat| vRtrahaNAviti-saMjJAyAM 'pUrvapadasthA0" (2.3.64) ityanena, asaMjJAyAM tu "kavargakasvaravati" (2.3.76) iti nntvm| tadantavidhimiti-nanu *aninasman * ityatrAtoranirdezAt anarthakena tadantavidheraprayogAt * arthavadgrahaNa* nyAyAt 'kiyAn' ityatraiva dIrghaH prApnoti, na gomAnityAdau, satyamaturanarthako'pi tadantavidhiM prayojayati, matvAdInAmukArAnubandhakaraNAt, anyathA teSAmapi zatRvad RkAramevAnubandhaM kuryAt / / 87 / / apaH / 1 / 4 / 88 // bRnnyAsa-apa iti| apazabdasya bahvarthavAcitvAd dvivacanaikavacane na sambhavata iti bahuvacane evodaahrnnmupnystm| Apnote: "ApaH kvip hasvazca" (uNA0 931) iti kvipi apAdeze ca ap, tato jasi anena dIrghatve ApaH, evam-zobhanA Apo yasya yatra vA tadantavidheriSTatvAt sAvanena dIrghatve svAp, evmnydpi| bahvaya Apo yeSviti "pUjAsvateH prAk TAt" (7.3.72) iti samAsAntapratiSedhAbhAvAt "RkpU:pathyapo't" (7.3.76) iti samAsAnte'ti tena ghuTo vyavadhAnAna bhavatItyAha-bahvapA ityAdi / / 88 / / ni vA / 1 / 4 / 89 / / ___ bRnyAsa-ni veti| zobhanA Apo yeSviti "pUjAsvateH prAk TAt" (7.3.72) iti samAsAntaniSedhAjasaH zaso vA zyAdeze "dhuTAM prAk" (1.4.66) iti nAgame'nena pakSe dIrghatve svAmpi, svampi ; evam-atyAmpi, atympi| samAsAntavidheriti
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ 445 pariziSTa-2 "RkpU:pathyapo't" (7.3.76) ityasyetyarthaH / nanu ni' iti viSayasaptamyeva ghaTate, kathamuktam-nAgame satIti, yataH "dhuTAM prAk" (1.4.66) iti nAgamo vidhIyate, sa ca napuMsake, napuMsakaM cArthaH, arthe ca zabdAnuzAsane'smin kAryAsambhavAnapuMsakAbhidhAyI zabdo nAgamaM vidhAtumAzrayaNIyaH, sa ca zabdaH prayogAnugamanIya iti nAgamo bahiraGgaH, ayaM tu dIrghaH sAkSAdapzabdamuJcArya vidhIyamAno yathocAritasyaiva kriyamANo'lpAzrayatvAdantaraGga iti pUrvaM pravartate, pazcAt tu nAgama iti, naivam-nigrahaNAdeva pUrvaM nAgama eva bhavati, anyathA nAgamaM bAdhitvA pUrvaM dIrghatve * sakRdgatatvAt* pazcAnnAgamo na syAditi nigrahaNamanarthakaM syAt / / 89 / / __ abhvAderatvasa: sau / 1 / 4 / 10 / / bRnyaas-abhvaaderityaadi| atvasoravayavatvAt samudAyavizeSaNatvAt "vizeSaNamantaH" (7.4.113) iti tadantasya grhnnmityaah-atvntsyetyaadi| (bhavAnityAdi-) eteSAM sau dIrghatve nAgame "padasya" (2.1.89) ityntlopH| (apsarAH, ityAdi-) Apnote: "Apo'pA'ptA-'psarA-'bjAzca" (uNA0 964) ityasi apsarAdeze ca apsaras, "agu gatau" asya "vihAyassumanaspurudaMzaspururavo'GgirasaH" (uNA0 976) iti nipAtanAdasi aGgiras, candate: "cando ramas" (uNA0 986) iti ramasi candramas, zRNAte: "mithi-raJjayuSi0" (uNA0 971) iti kityasi tataH sthUlazabdena bahuvrIhiH, manyaterasi suzabdena bahuvrIhiH, eteSAmasantatvAt sau dIrghaH / nanvaso'rthavato grahaNAt 'piNDagras' ityAdau dhAtvekadezasyAnarthakatvAd dIrghA na bhaviSyati, kiM bhvAdivarjanenetyAha-arthavadityAdi-kharapUrvasya nAsikAzabdasya "khara-khurAnAsikAyA nas" (7.3.160) iti nasAdeze'narthakasyApi tadantavidhitvena dIrghaH siddha iti| nanu * aninasman* ityatrAtoranirdiSTatvAdanarthakena tadantavidheraprayogAd *arthavadgrahaNe nAnarthakasya* iti nyAyAt 'kiyAn' ityatraiva dIrghaH prApnoti, na 'gomAn' ityAdAviti, naiSa doSaH-aturanarthako'pi tadantavidhiM prayojayati, matvAdInAmukArAnubandhasAmarthyAt, anyathA teSAmapi zatRvad RkAramevAnubandhaM kuryaaditi| nanu tathApi *tadanubandhagrahaNe'tadanubandhasya grahaNaM na* iti sa evA'nubandho yasyAsau tadanubandhakaH, sa cAnyazcAnubandho yasya so'tadanubandhaka iti' nyAyAd yattadetado DAvAdegrahaNAprasaGgaH, ktavatorapi kakArAnubandhasadbhAvAd grahaNAbhAvaH, naiSa doSaH-AnantaryalakSaNe'nubandhAnubandhavatoH sambandhe DAvat-ktavatzabdasya DakAra-kakArAnubandhau pratyayasya, na tvatuzabdasya, athavA DakAra-kakArAvanubandhau pratyayasya, na tu tadekadezasya, tatazca pratyayaikadezagrahaNAdavyApAra eva puurvoktnyaaysyeti| evaM tarhi gomantamicchatIti kyani, kvipi, tadantasya ca dhAtutvAhAneH kathaM dIrgha ityAha-adhAtorityAdi-anyathA'bhvAderityapanIya adhAtorityeva kuryAt, na ca kRtam, tasmAd bhvAdipaThitAnAmeva varjanamityarthaH / atu' ityatra ukArAnubandhasya prayojanamAha-atu ityAdi / pacatIti paceH "zatrAnazAveSyati0" (5.2.20) iti zatari "kartaryanadbhyaH zav" (3.4.71) iti zavi "lugasyAdetyapade" (2.1.113) ityalope prathamaikavacane uditkaraNAdatra RdittvAd dIrghAbhAve nAgame "padasya" (2.1.89) ityantalope pacan, evam-jaran iti-"jRSo'ta:" (5.1.173) ityataH / / 10 / / l.nyaas-abhvaaderityaadi| bhavAniti-no'nte satyapi *Agamo'nupaghAtena* iti nyAyAd bhavatyeva dIrghaH / / 10 / / kruzastunastRca puMsi / 1 / 4 / 11 / / bRnyAsa-kruza ityaadi| kruza iti tuna ityasya tRckAryiNaH paJcamyantaM vizeSaNamityAha-kruza ityaadi| "kruzaM AhvAna-rodanayoH" ataH "kRsi-kamyami0" (uNA0 773) iti tuni guNe "yaja-sRja-mRja0" (2.1.87) iti Satve "tavargasya zcavarga0" (1.3.60) iti Tatve syAdau ghuTi anena tunastRjAdeze "RduzanaspurudaMzo0" (1.4.84) iti serDAdeze'nyatra "tR-svasa-naptR" (1.4.38) ityArAdeze kroSTA ityaadi| kroSTAramatikrAnta iti ttpuruss:-atikrossttaa| priyakroSTA-atha cAtra bahuvrIhau tRjAdeze
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana sati RdantatvAt "RnityaditaH" (7.3.171) iti RlakSaNaH samAsAntaH kac kasmAna bhavatItyAha-bahuvrIhAvityAdi-bahuvrIhAviti kacprAptiviSayasya RllakSaNa iti tatprApakalakSaNasya ca sparza iti, ayamartha:-tRbhAvo hi samAsAd bAhyaM ghuTamapekSya bhavan bahiraGgastadanapekSaH punaH samAsAnta: kac samAsAdeva bhavan antaraGga iti *asiddhaM bahiraGgamantaraGge* iti bahiraGgasya tRjbhAvasyAsiddhatvAd RkArAntatvAbhAvAt kac na bhvtiiti| kRzakroSTUni iti-kRzAH kroSTAro yeSviti bahuvrIhau jasaH zaso vA zyAdeze puMstvAbhAvAt tRjAdezAbhAvaH, puMsIti vacanamantareNa ca dvayoranyatra sAvakAzatvAt paratvAt tRjbhAva: syAditi, atha lAghavArthaM "kroSToH kroSTra puMsi" iti kimiti na kRtam?, evamapi kRte na kAcillakSyakSatiriti, naivam-tRzabdasya vidhIyamAna ArAdezaH kroSTazabdasya na syAdityAha-kroSTorityAdi / / 11 / / la.nyAsa-kruzastuna ityAdi-tRjAdeza iti-Adeza ityukte sakalasyApi tunastRjAdezo bhavati tathA coktam "ekasyAvayavasya yo bhavati sa prokto vikAro budhairAdezastvasabhUriva prakaTitaH sarvopamardAtmakaH / / pulliGgaviSaye iti samAse'pi yadi puli~GgaviSaya eva, tena priyaH kroSTA yasyAH, yasya vA kulasyetyatra na bhavatyeva AdezaH, ata eva vyAvRttiH klIbaviSaye drshitaa| kroSToriti-"kroSToH kroSTra puMsi" iti dRzyam / / 9 / / TAdau svare vA / 1 / 4 / 92 // bRnnyaas-ttaadaavityaadi| svara iti saptamI, tatra ca "saptamyA Adi:" (7.4.114) ityAdisampratyaya ityAha-TAdau svraadaaviti| kroSTuzabdAt TAdau svarAdau pakSe'nena tRbhAve yathAyogam "ivarNAdarasve0" (1.2.21) ityAdinA ratvAdau "Ta: puMsi nA" (1.4.24) ityAdinA nAdau ca kroSTrA ityaadi| 'kroSTUnAm' iti-atra kroSTuzabdAt SaSThIbahuvacane *kRtAkRtaprasaGgitvAt* nityatvAt pUrvaM nAmAdeze kRte svarAditvAbhAvAt pazcAt tRjAdezo na bhavatItyAha-atra tvityaadi| kroSTUn iti-atra zasyapi tunastRjAdezaM kazcimmanyate, tanmatasaGgrahArthaM TAdAvityucyate, anyathA svara iti nimittavizeSopAdAnAd ghuTItyadhikArAbhAvAt TAdisaMpratyayo bhavatyeva, tena TAyA AdiSTAdiriti zaso'pi saGgrahaH siddha iti| atha kimartho'yaM tunastRjAdezaH? kruzestRcpratyayenaiva siddhatvAt, athocyeta-tRpratyayAntaH kriyAzabdo na mRgavacanaH, tunpratyayAntaH punarmUge rUDhaH, tatra tRpratyayAntenApi mRgAbhidhAnaM yathA syAdityevamarthamAdeza iti, naitadasti-tun-pratyayAntavat tRpratyayAnto'pi rUDhyA mRgaM brUyAd, yathA-parivrAjako dAtraM prakAra iti NakAdipratyayAntA api kriyAzabdA bhavanti, anyathA'nena tRjAdeze sAvocaditi tRpratyayAnta eva brUyAditi, atha brUyAdavizeSopadezAdubhayoravizeSeNa prayogaH syAditi tatrivRttyartha Adeza iti, tana-avizeSopadeze'pi hi vizeSeNaiva prayogo dRzyate, yathA gharatiravizeSeNopadizyate " secane" iti, atha ca vizeSeNaiva prayujyate-ghRtam, ghRNA, dharma iti, yataH prayuktAnAM zAstreNAnvAkhyAnam, na tvasmAdapUrvazabdapratipattiriti vizeSaviSayatvaM bhaviSyati, anenaiva ca nyAyena "asti-bruvorbhU-vacAvaziti" (4.4.1) ityAdInyapi pratyAkhyeyAnItyAha-yadyapItyAdiayamarthaH-AdezaviSayAdanyatra kroSTrazabdaH prayujyamAnaH kroSTabhyAmityAdau kriyAmevopAdadAno dRzyate, anvAkhyAnaM tu yato dRSTasyaiva, tatrAsatyAdezavacane 'kroSTra' ityasya mRgavAcitvaM durvijJeyam, mRge prayujyamAnamapyapaprayogaM manyate; atha kazcit tRpratyayAnto mRgavAcitvena pratipannastathApi prayoganiyamo durvijJAna:-'tRpratyayAnta eva mRgavAcI puMsi ghuTi striyAM ca TAdau svare cobhayam, anyatra kroSTuzabda eva mRgavAcI, amRgavAcI punaH kroSTazabdaH sarvatra ityayaM vicitraprayogamanusRtya (niyamaH) duSkaraH, zAstrAnusAreNa vizeSeNaiva pratipadyate, evam-"asti-bruvorbhU-vacAvaziti" (4.4.1) ityAdayo'pi azidAdiviSaye'styAdInAM prayogo mA bhUditi prayoge niyamArthA eva vidhIyante, abudhabodhArthaM tu kiJcid vacanena pratipAdyate, nyAyavyutpAdanArthaM tu sUtrakRtaH kiJcit prtyaacksste| nahyatraikaH panthAH samAzrIyata iti / / 12 / /
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - 2 451 la. nyAsa - TAdAvityAdi / nityatvAditi-kRtAkRtaprasaGgi nyAyeneti / 'kroSTRn' ityapi kazcit tanmatasaGgrahArthaM TAyA AdiSTAdiriti vyAkhyAnaM krtvym| mRgavAcIti-mRgazabdasyAraNyapazuvAcitve'pi zRgAla evArthe'tra vRttirdRzyA / durvijJAna iti - nanu yadA Rdantena prayojanaM tadA tRci, yadA tu udantena tadA tuni sAdhyasiddhirbhaviSyati, kiM tRjAdezavidhAnena ? satyam -'zeSe ghuTi puMsi (striyAM) ca nityam', 'TAdo svare vA' ityetasmAd viSayAdanyatrApi tRcpratyayaH syAt, sthite tu yatra tunastRjAdezastatraiva mRgavAcitvam, tRci pratyaye tu kriyAzabdatvamiti niyamasiddhi / tathApi prayoganiyama iti atha paro brUte- 'kroSTrA, kroSTre, kroSTuH, kroSTuH, kroSTroH, kroSTroH' ityAdyarthaM tRc AneSyate, na ca vaktavyam tRcpratyayAntasya saMjJitvaM na pratIyate bhIru ramaNItyAdivat pratIyate eva, kroSTunA, kroSTave' ityarthaM tun vidhAyiSyate eva, ato nirarthakaM sUtramidam, na - yadyapi tRpratyayAntasyApi mRgavAcitvamunmajjati tathApi prayoganiyamo durghaTaH, sUtraM vinA na jJAyate kasmin viSaye tun, kasmin viSaye tRc, yadA vyaJjanAdAvapi tRc syAt tathA cAniSTAni rUpANi syuH - ' kroSTRbhyAm, kroSTRbhiH kroSTRSu' iti, iSTAni tu tunnantAnyeva vyaJjanAdau kRte sUtre mRge vAcye TAdau svara eva tRH, pUrveNa ghuTyeva tRH, anyatra tunneva, kriyAzabdasya tu sarvatrAstyeva tRc / tathApIti-tunanto mRgavAcyeva tRcpratyayAntastu kasmin viSaye mRgavAcIti na jJAyate, tunaH sthAnapravRttena tu tRcA jJApyate yatra ghuTi TAdau svarAdau ca tRc tatraiva mRgavAcitvam, tena mRge vAcye kroSTubhyAmityAdi na bhavatIti niyamasiddhiH / / 92 / / striyAm / 1 / 4 / 93 / / bR0nyAsa - striyAmiti / nimittavizeSAnupAdAne'pi " kruzastunastRc puMsi striyAM ca" ityekayogAkaraNAd ghuTIti na saMbadhyata ityAha-ghuTItyAdi / mA bhUd ghuTItyasyAnuvRttiH syAdyadhikArasyAnuvRttirastu "TAdau svare vA" (1.4.92) ityatrApyAdizabdasya vyavasthAvAcitvAt TAdiH syAdireva gRhyata iti, naivam - syAdyanuvRtto kroSTrI bhaktirasyeti kroSTrIbhaktiriti na sidhyati, AdezAbhAvAt, *antaraGgAnapi vidhIn bahiraGgA lub bAdhate iti lupi satyAM "lupyayvRllenat" (7.4.112) iti sthAnivattvapratiSedhAt pratyayalakSaNAbhAvAt, "tri-caturastisR- catasR syAdau" (2.1.1) iti punaH syAdividhAnAcca nAnuvartate syAdyadhikAra ityAha- atretyAdi / nanu striyAmIkArasyAvazyaMbhAvitvAdIkAra evAyamAdezo bhaviSyati, kathamuktaM nirnimitta iti ?, na vAcyam-IkArAnirdezAt, nanu prazliSTanirdezAnnirdiSTa eva-strI+ I - strIti striyA I strItvasya dyotaka IkAra ityarthaH, arthagataM strItvamIkAre Aropya "strIdUtaH" (1.4.29) ityAm, tatretaretarAzrayaM bhavati - AdezAnimitta IkArastadAzrayazcAdezya iti, itaretarAzrayANi ca na prakalpyante, asmAdeva jJApakAd bhavatyatrekAraH, yadayamIkAre AdezaM zAsti, tathApi paJcabhiH kroSTrIbhiH krIta iti paJcakroSTrIzabdAd ikaNaH " anAmyadviH0" (6.4.141) iti lupi "DnyAdergauNasyA0 (2.4.45) iti GInivRttau pratyayalopalakSaNapratiSedhAdIkAranimittastRjAdezo na prApnoti, antaraGgANAM ca vidhInAM lupA bAdhanAt pUrvameva tRjAdezo na labhyate, puMvadbhAvAd vA, tasmAnnirnimitta evAyamAdezaH / nanvevaM satyapi ikaNi pare "jAtizca Ni-taddhitaya-svare" (3.2.51) iti puMvadbhAvaH prApnoti, tasmiMzca strItvAbhAvAt tRjAdezo na syAt, naivam -"pratyayaH prakRtyAdeH" (7.4.115) iti hi yasmAd 'ikaN' vidhIyate tadAderevAsau svanimittaM kAryaM janayati, na tUnAdhikasya, atra hi samAsAd ikaN vihitaH, sa kathamUnasya kroSTrItyasya puMvadbhAvaM pravartayituM pArayati ?, antaraGgANAM ca vidhInAM lupA bAdhanAdvA puNvdbhaavaanvkaashH| nanu tathApi ikaNo lupyap, (ikaNaH plup-pit lup) lupaH pittvasya puMvadbhAvaphalatvAt "kyaG-mAni - pittaddhite " (3.2.50) iti puMvadbhAvena strItvanivRttestannimittasya tRjAdezasyApi nivRttiH prApnoti, satyametat- nirnimittAdezavidhAnAdeva puMvadbhAvo bAdhyate, anyathA'nimittAdezavidhAne'pi tannivRttau Adezasya nivRttiH syAt, tatsanimittAdeze'pi samAnameva, kiM nirnimittAdezavidhAnenetyAha- ata evetyAdi / / 93 / / " ityAcArya zrIhemacandraviracite svopajJatattvaprakAzikAprakAze (bRhadvRttau ) zabdamahArNavanyAse (bRhatryAse) prathamasyAdhyAyasya caturthaH pAdaH samAptaH / /
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana sotkaNThamaGgalaganaiH kacakarSaNaizca, vktraabjcumbnnkhksstkrmbhishc| zrImUlarAjahatabhUpatibhirvilesuH, saMkhye'pi khe'pi ca zivAzca surastriyazca / / 1 / / (nyAsAnusandhAnam-zrImUlarAjahatabhUpatibhiH saMgrAme mUlarAjamAritanRpatibhiH, saMkhye saMgrAmabhUmau, zivAH zRgAlAH, khe AkAzarUpe svargamArge, surastriyaH devAGganAzca, vilesuH vilAsaM cakruH, saMgrAmanihatazUrANAM divyavapuSA svargazravaNAt, kathaM vilesurityAha -sotkaNThaM sakautukam, aGgalaganaiH aGgasaGgaH, AliGganairityarthaH, kacakarSaNaiH kezAkarSaNaiH, vaktrAbjacumbananakhakSatakarmabhizca vaktrAbjacumbanakarmabhiH-mukhacumbanakarmabhiH, nakhakSatakarmabhiH-nakhAGkanakarmabhizca, saMkhye aGgalaganAdikaM zRgAlakartRkameva, khetu aGgalaganamubhayakartRkam, kacakarSaNAdikaM bhUpatikartRkamiti bodhym| 'sotkaNThamaGgalaganaiH' ityeva pAThaH sAdhIyAn pratibhAti, 'sotkaNThamaGgalagataiH' iti pAThe tu sakautukazubhagamanairityarthaH, taJca gamanaM saMkhye zRgAlakartRkam, khe tUbhayakartRkaM sambhavatIti bodhym|| atra bIbhatsa-zRGgArayoH saMkaraH, dIpakaM caalngkaarH||) la.nyAsa-striyAmiti-"striyAM ca" ityekayoge'pi "striyAM ca" ityasamastanirdezasyedaM phalam-yat 'striyAm' ityuttarasUtre yAti, anyathA "puM-striyoH" ityeva kuryaat| nirnimitta eveti-nanu nimittatvAzrayaNe RkArAntatvAbhAvAt kroSTuzabdasya kathaM DIH syAt? satyam - gaurAdau pAThAt DIH syAdeveti GIsiddhiH, paraM nimittavyAkhyAyAM "striyAM DyAm" iti sUtraM kuryAt / / 13 / / iti manISizrIkanakaprabhasUriviracite nyAsasArasamuddhAre (laghunyAse) prathamAdhyAyasya caturthaH pAdaH smaaptH||
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-3 453 : pariziSTa-3 akArAdikame pAribhASika zabdono vistRtArtha 1) gAma7 - koi vyakita ApaNI sanmukha na hoya tene sAda vigere karI sanmukha karavo tene AmaMtraNa kahevAya ane jene uddezIne AmaMtraNa karAyuM hoya te AmaMtra kahevAya. 2) gar - svara. 3) manahasvArthapakSa - vRttimAM gauNa zabda para (pradhAna) zabdanA arthano bodha karAve che. paraMtu zuM te potAnA arthano tyAga karIne pradhAna zabdanA arthane jaNAve che? ke pachI tyAga karyA vinA? to ajahasvArthapakSa anusAra te potAnA arthano tyAga karyA vinA pradhAna zabdanA arthane jaNAve che. jemake rAnapurUSa vRttisthaLe gauNa rAnanuM pada potAnA rAjA' arthano tyAga karyA vinA vigrahAvasthAmAM je purUSaartha potAthI bodhita nahoto thato teno bodha karAve che. ahIM ajahasvArtha zabdanI vyutpatti ja nahati pAni svArtha smina ta6 naMdasvArtha A pramANe che. ahIM prazna thaze ke "jo rAnapuruSa vRttisthaLe gauNa rAnanuM pada potAnA arthano tyAga na kare to te potAnA arthanA pratipAdanamAM tatpara hovAthI pradhAna purUSa' arthanuM pratipAdana zI rIte karI zake?" paraMtu A praznano javAba vistArapUrNa hovAthI tene jANavA vRtti zabdanA arthamAM darzAvelA graMtho joI levA. 4) batakuLasaMvinavadutrIdi - je bahuvrIhimAsamAM vizeSya anya padArthano je kriyAmAM anvaya thato hoya te kriyAmAM samAsanA ghaTakIbhUta padArthono jo anvaya na thato hoya to te ataguNasaMvijJAnabahuvrIhi samAsa kahevAya che. jemake triAmAnA sthaLe vitra vo yasya sa vigrahAnusAra triI e bahuvIhisamAsa pAmela pada che ane tyAM anya padArtha citra gAyono svAmI govALa che. to Anayana kriyAmAM jema anya padArtha govALano anvaya thAya che tema samAsanA ghaTakIbhUta citra gAyono anvaya nathI thato. arthAt citram gAnA kahevAtA jema anya padArtha govALane lAvavAmAM Ave che tema tenI bhegA citra gAyone lAvavAmAM nathI AvatI. mATe citra sthaLe ataNasaMvijJAnabahuvrIhi samAsa che. je bahuvIhi sthaLe anya padArtha ane samAsanA ghaTakIbhUta padArtha vacce saMyoga ane samavAya sivAyanA sva-svAmIbhAva vigere saMbaMdho prApta thatA hoya tyAM prAyaH a Na saMvijJAnabahuvrIhi samAsa hoya che. A aMge vistArathI jANavA 'sava me 2.4.7' sUtranuM vivaraNa jovuM. 5) tireza - atideza eTale sAdazyane laIne bIje lAgu paDanArI vyAkaraNanI prakriyA. A atideza aneka prakArano hoya che. jemake - nimittAtideza, vyapadezAtideza, tAdAbhyAtideza, rUpatideza, zAstrAtideza, kAryAnideza, arthAtideza vigere.
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 6) ganura - anukaraNa eTale anukArya (= mULa vakatAnA zabdo mAM jevA prakAranI varSAvalI che tevA prakAranI ja varNAvalIpUrvaka punaH uccArAyelo zabda. jemake dUtanA zabdo akSarazaH potAnA rAjAnA koNa anusAra hovAthI te zabdone rAjAnA zabdonAM anukaraNa rUpe gaNavAmAM Ave che. bhASAkIya prayogamAM A anukaraNa karAyelA zabdo pachI moTAbhAge tti zabdano prayoga karavAmAM Avato hoya che. jemake caitra ghaTa:' A pramANe bolyo tyAre maitrae caitranA zabdonuM anukaraNa karavuM hoya to teNe vetra. 'ghaTa:'ti mahat Ama bolavAnuM rahe. A anukaraNa kyAreka AkhA zabdonuM to kyAreka zabdonA aMzanuM paNa AvazyakatAnusAra karavAmAM AvatuM hoya che. jemake 'rivyavAn kriya: rU.rU.37' sUtramAM AkhA dhAtunuM anukaraNa karI kriya rUpa sAdhavAmAM AvyuM che ane 'saMdhyA-sAya veraca0 2.4.50' sUtramAM cihnazabdanA aMzabhUta ahnanuM anukaraNa karI madda rUpa sAdhavAmAM AvyuM che. Azaya e che ke ekalo mahna evo A kArAnta mULa zabda maLato nathI ke jene 3 pratyaya lagADI gadarUpa sAdhI zakAya. tethI vadda zabdanA aMzabhUta madanuM anukaraNa karI mahmasvarUpa sAdhavAmAM Ave che. bAkI mULa zabda to mahad che. ahIM e dhyAnamAM rAkhavuM ke anukaraNa karAyela zabda ke zabdAMza 'madhAtu-vipatti 2.1.ra7' sUtrAnusAra svataMtra nAma saMjJAne pAme che, kemake te dhAtu, vibhakita ke vAkya svarUpa nathI hotuM ane anukaraNa zabda ke zabdAMza anukArya zabda ke zabdAMza kevo hato tenA svarUpanI jhAMkhI karAvanAra hovAthI anukArya zabdanA svarUpAtmaka arthano bodhaka hovAthI arthavAnuM paNa bane che. Ama tene nAma saMjJAno lAbha thatA aDhI ane ziya: A pramANe syAdA prayogo sAdhI zakAya che. ahIM zaMkA thaze ke "anukaraNa jo nAma banatuM hoya to kriya: sthaLe zat anukaraNa nAma gaNAtA tenA { no dhAtune uddezIne pravartatA "saMyo t 2.4.1ra' sUtrathI rU Adeza zI rIte thaI zake ?" paraMtu A zaMkAne avakAza nahIM rahe. kemake prakRtivanurA nyAyathI zrI anukaraNa potAnI mULa prakRti- sadaza (= dhAtusadaza) paNa gaNAtA tenA no rUAdeza sAdhI zakAya che. 7) anurva - jenuM anukaraNa karavAmAM Ave te. 8) sanuna - daSTAMta vigerenI pAchaLa karavAmAM Avela prayoga. 9) anubaMdha - vyAkaraNazAstramAM vaparAtA dhAtu, pratyaya vigere sAthe joDAyela amuka sAMketika akSarone anubaMdha kahevAya che. anubaMdho i' hoya che, tethI teo laukika prayogamAM TakatA nathI. paraMtu teo guNa-vRddhi na thavA devI, dhAtune Atmane pada saMjJA lAgu pADavI vigere potAnI asara choDI jatA hoya che. jemake - du' dhAtune "vattA' pratyaya lagADIe to pratyayamAM rahelo anubaMdha dhAtumAM rahelA no guNa na thavA de. evI ja rIte { ke anubaMdha jo dhAtu sAthe joDAyA hoya ane jo kartA phaLavAna hoya to teo dhAtune Atmane pada pratyayonuM vidhAna kare che.
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ 455 pariziSTa-3 10) anuvanyAnentivapakSa - kSatti zabda 'avayavaarthano vAcaka che. tethI pAnta = anekAnta = anavayava = je avayavana banato hoya te. anubaMdhanA anekAMtapakSavALA kahe che ke anubaMdha jenI sAthe joDAyo hoya teno avayava banato nathI. kemake je avayava hoya te potAnA avayavI sAthe saMbaMdha hoya che. jemake hAtha, paga vigere zarIranA avayava che. to te avayavI zarIra sAthe saMbaddha (joDAyelA) jovA maLe che. anubaMdha it hovAthI te jenI sAthe joDAyo hoya che te pratyayAdinI sAthe prayogakALe te kyAMya paNa saMbaddha jovA maLato na hovAthI anubaMdha potAnA saMbaMdhI pratyayAdino avayava banato nathI. have prazna thAya ke jo anubaMdha avayavana bane to ta (7) vigere pratyayone vit Adi rUpe na kahI zakAya? kemake vi zabdano artha avayava che in jemAMthI Avo thAya che. jyAre ta (f) pratyayagata anubaMdha avayavarUpa na hovAthI tyAM ti zabdano artha ghaTato nathI. have jo ta (#) pratyayane vizana kahI zakAya to te paramAM vartatA pUrvanA svaranA guNano niSedhana thai zake. mATe ta (f) pratyayane ti kahevaDAvavA have zuM karavuM?" paraMtu A praznano uttara Ama samajavo ke bhale anubaMdha vAstavika rIte avayava na bane, paNa vasamIpariteDanuvAje svAivayavartamArothane niyamAnusAra temAM upacarita avayavatvanI kalpanA karI zakAya che. niyama ema kahe che ke "anubaMdha jenI najIkamAM (anaMtaramAM) uccArAya che tenA avayava rUpe upacArathI tene gaNI zakAya che." to te (#) pratyayagata anubaMdha 7 (5) pratyayanI najIkamAM uccArAto hovAthI tene upacArathI ta (f) pratyayanA avayavarUpe gaNI zakAya. tethI ta (m) pratyayamAM vit zabdano ' avayava che it jemAMthI artha ghaTI zakatA tene vi kahI zakavAthI te paramAM vartatA pUrvanA svaranA guNano niSedha thai zakaze. Ama anubaMdhanA anekAMtapakSavALA anubaMdhane vAstavika avayavarUpe svIkAratA nathI, paraMtu ti Adi sthaLe AvatI Apattine TALavA tene upacArathI avayava rUpe svIkAre che. AnA mATe vizeSa jANavA anekAntA ananyA ti (pari. ze. 4) nyAyanI TIkAo draSTavya che. 11) anuvaccennapakSa - anubaMdhanA ekAna pakSavALA kahe che ke anubaMdha jenI sAthe joDAyo hoya teno te vAstavika avayava bane che. kemake anubaMdha haMmezA upalabdha thAya to potAnA avayavI sAthe ja upalabdha thAya che, anyatra kyAMya upalabdha thato nathI. je jenI sAthe upalabdha thAya te teno avayava kahevAya. gumaDuM zarIra sAthe ja upalabdha thAya, to te zarIranuM avayava kahevAya ja. kAgaDo kyAreka gRha sAthe saMbaMdha hoya che, to kyAreka vRkSanI zAkhA sAthe saMbaddha hoya che, tethI kAgaDo jema gRhAdino avayava gaNAto nathI, tevuM anubaMdhanI bAbatamAM nathI. TUMkamAM kahevuM hoya to eka jAtIya saMbaMdhathI je ekatra ja upalabdha thato hoya tene avayava kahevAya." jemake anubaMdha, ane eka jAtIya saMbaMdhathI je anekasthaLe upalabdha thato hoya tene avayava na kahevAya jemake kAgaDo. Ama ekAntapaNe anubaMdha potAnA avayavI pratyayAdino avayava banato hovAthI A pakSe te () pratyayane hitu kahevaDAvavA tenA anubaMdhane upacArathI avayavarUpe svIkAravo paDato nathI.
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 12) sa ttApakSa - anavayavapakSa. 13) gatta - Agama. 14) gAna - moTA gaNanI aMdara vartatA peTA gaNane aMtargaNa kahevAya che. jemake 1.4.7 sUtranI bravRttimAM darzAvela sarvAdi gaNa eka moTo gaNa che ane tenI aMdara darzAvela manya, matira, stara, uttara ane Datama A pAMcano eka aMtargaNa che ke jeno upayoga 'ugyo cAre 2.4.18'sUtramAM thAya che. 15) annA - anvaya eTale tatsatte tatsavam' arthAt vivakSita eka vastu hoya to ja bIjI vastunuM hovuM. 16) mantarthasaMjJA - jemAM vyutpatyartha ghaTato hoya tevA prakAranI saMjJAne anvargasaMjJA kahevAya. jemake g---mo svarone lAgu paDatI "sadhyakSara' saMjJA anvartha che. kemake 4 vigere svaro + = A pramANe be svaronI saMdhi thavAnA kAraNe banelA hovAthI tyAM sadhyakSara' zabdano sabhyo sati akSaram' A vyutpArtha ghaTe che. 1) kavADyAna - pAchaLathI punaH kathana. 18) vI - jyAM mukhya kAryanI sAthe gauNa kAryane joDavAmAM Ave tyAM anyAya karyo kahevAya. dA.ta. misAm gaTa Ti ja mAnava sthaLe bhikSA lAvavAnI kriyA sAthe gAya lAvavAnI kriyAne avyayanI sahAya lai gauNapaNe joDavAmAM AvI che. tethI ahIM gAya lAvavAnI kriyAno anvAcaya karyo kahevAya. artha- bhikSA mATe phara ane bhegI gAya maLatI hoya to te paNa leto Ava. A anyAyae avyayanA samuccaya, anyAya, itaretarayoga ane samAhAra A cAra artho paikIno eka artha che. 19) annAleza - kAMika vidhAna karavA mATe kahevAyelI amuka vastunuM pharI bIjuM kAMika vidhAna karavA punaH kathana karavuM tene anyAdeza kahevAya. bIjA zabdomAM kahIe to "amuka vAtanA saMdarbhamAM pUrve kahevAI gayelI vastunuM pharI anya vAtanA saMdarbhamAM joDANa karavuM tene anyAdeza karyo kahevAya.' anvAdezamAM sarvAdi garama yuH6 ane tad nAmonAkramazaH me-nI-nA , te-vAvavA ane nirde za thatA hoya che. jemake cUyaM vinItAsto puravo mAnanti sthaLe pUrve vinItatAnuM vidhAna karavA mukhya zabda vaparAyo che ane pAchaLathI gurU dvArA mAna ApavAnI bAbatamAM pharI gukhat zabdanuM joDANa karyuM hovAthI ahIM anyAdeza che, mATe vAkyanA pAchaLanA aMzamAM puSka6 no Adeza thayo che. 20) gazvitafmAnavA- anvitAbhidhAnavAdane mImAMsaka prabhAkara temaja prAbhAkara" nAme oLakhAtA temanA anuyAyIo svIkAre che. temanuM evuM mAnavuM che ke koipaNa zabda yogya (= potAnI sAthe anvaya pAmavAne lAyaka evA) itarapadArthonI sAthe anvita (= anvaya pAmelA) padArthano ja vAcaka bane che. jemake caitra: pati
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-3 457 sthaLe vetra zabda pAka kriyAnI sAthe anvaya pAmelA caitra padArthano vAcaka bane che. arthAt citra pakAve che" A saMpUrNa artha caitra zabdathI ja vAcya banI jAya che. have ahIM prazna thaze ke "ekalo caitra zabda ja jo pAka kiyA ane caitra padArtha banneno vAcaka banI jato hoya to nakAmA pati zabdano prayoga karavAnI jarUra ja zuM che ?" AnuM samAdhAna e che ke kevaLa paitra zabdano prayoga karIe to tenAthI Akho 'caitra pakAve che A artha vAcya banavA chatAM vakatAne ahIM "caitra pakAve che A artha jaNAvavo iSTa che? ke pachI "caitra cAle che, khAya che vigere artha jaNAvavo iSTa che? teno zrotAne samyam nirNaya na thai zake. kemake caitra padArthamAM to pAka kriyAnI jema bIjI aneka kriyAo sAthe anvaya pAmavAnI yogyatA che. mATe pati vigere zabdonA prayoga to zrotAne vaktAnuM tAtparya kayA arthamAM che? tenI barAbara khabara paDe te mATe tAtparyaupapattika rUpe karavAmAM Ave che. anvitAbhidhAnavAda zabdanI vyutpatti A pramANe che "smin vA yogyetara sada gannitAnA pAnAM zabde gamavA svIsiyane to vAlaH nitAravAnavAH ahIMvyutpattimAM yogya zabda tIrtha zabdanA vizeSaNa rUpe eTalA mATe lakhyo che ke koI vakatA vRddhanA siggati prayoga kare to tyAM siMcavAnI kriyA vahninI sAthe anvaye pAmavA mATe ayogya che. kemake siMcavAnI kriyA pANIthI zakya che, vahnithI nahIM. to anvitAbhidhAnavAdamAM uparokata vAmagata vahni zabdathI ayogya itarapadArtha rUpa siMcavAnI kriyA sAthe anvita vahni padArthanuM abhidhAnana thaI jAya te mATe vyutpattimAM yogazabda mUkavAmAM Avyo che. vakatAnA dinA sivRti vAkyathI zrotAne yathArtha bodha thaI zake nahIM. 21) ApavAH - utsarga eTale ke sAmAnya niyama ane apavAda eTale viroSa niyama. sAmAnya niyamane bAdhita karanAra vizeSa niyamane apavAda kahevAya. 22) malina - vivakSita vastunuM chUTuM paDavuM te apAya kahevAya, ane A apAya je sthaLa ke je varatuthI thAya tene apAyano avadhi kahevAya. AvA apAyanA avadhine apAdAna kahevAya. arthAt vivakSita vastu je sthaLa ke je vastuthI chUTTI paDe te sthaLa ke te vastune apAdAna saMjJA prApta thAya che. A apAdAna traNa prakAre che : (a) nirdiSTa viSaya - jyAM dhAtu dvArA ja vibhAjanakriyA (= apAya) jaNAi AvatI hoya tyAM nirdiSTaviyavALuM apAdAna hoya che. dA.ta. prAdu macchati ahIM Agamana kriyA dvArA vyakitanuM gAmathI vibhAjana sahaja jaNAi Ave che, tethI ahIM gAma nirdiSTaviSayavALuM apAdAna kahevAya. (b) upAstaviSaya - jyAM vibhAjana kriyA jaNAvavA dhAtue anya dhAtunA arthane potAmAM samAvavo paDe tevA sthaLe upAstaviSayavALuM apAdAna hoya che. dA.ta. kuztAt (taDunA) pati ahIM koThIthI cokhAno apAya jaNAvavo che to par dhAtue potAnA 'pAka arthamAM mA + dhAtunA AdAna arthane samAvavo paDe che. kemake AdAnakriyA vinA koThIthI cokhA chUTTAM zI rIte paDe? ane jo chUTTAM na paDe to teono pAka zI rIte saMbhave ? (c) apekSitakriya - jyAM kriyApada bolAyuM ke lakhAyuM na hoya, paraMtu apAyArthe teno artha apekSita hoya tevA sthaLe apekSita kiya apAdAna
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana hoya che. jemake koi pUche to bavA? (Apa kyAMthI AvyA?) te vakhate javAba ApavAmAM Ave vaniputrA, to ahIM pATalIputrathI vyaktino apAya = vibhAjana jaNAvavA na ullekhAyelI evI Agamana kriyAnI apekSA rahe che. mATe ahIM pATalIputra e apekSitakriya apAdAna kahevAya. vaLI ahIM apAyanI je vAta karI te paNa be prakAranI hoya che. (a) kAyasaMsargapUrvakano ane (b) buddhisaMsargapUrvakano. vRkSAt parva pati ahIMkAyasaMsargapUrvakano apAya jaNAya che. kemake pUrve vRkSAtmaka kAyAnI sAthe parNano vAstavikatAe saMsarga hato ane pAchaLathI pAMdaDuM chUTuM paDe che tyAre A vAstavika saMsarga tUTe che. atha apAya thAya che. jyAre vyApran vikheti ahIM buddhisaMsargapUrvakano apAya jaNAya che. kemake ahIM vyaktino pUrve vAghanI kAyA sAthe vAstavika saMsarga hato ane te pAchaLathI tUTe che tevuM nathI. paraMtu "vAgha Avyo" tevuM sAMbhaLatA ja bhayane laine vyakitanI buddhimAM pUrve vAgha sAthe mAnasika saMyoga Ubho thAya che ane pachI te mAnasika rIte ja vAghathI pAcho nivartatA A kAlpanika saMsarga tUTe che. arthAt teno apAya thAya che. ahIMfkheti kriyApadamAM rahela upa dhAtue potAnA bhaya" arthamAM dhAtunA (nivartana = pAchA pharavArUpa arthane samAvavAno rahe che, mATe vyAdhrA vikheti sthaLe vyAdhrAe upAstaviSayavALuM apAdAna che. 23) mavidhi - abhividhi e avadhino eka prakAra che. jyAM amuka pravRttinI maryAdA rUpe batAvAtuM sthaLa paNa te pravRttimAM AvarI levAtuM hoya tyAM abhividhi rUpa avadhi gaNavAmAM Ave che. jemake maniputrA vRdo meSa:, ahIM jo mA (gA) dvArA abhividhi rUpa artha vivakSita hoya to meghanI varasavAnI pravRttimAM maryAdA rUpa pATalIputra nagara paNa te pravRttimAM AvarI levAmAM Ave che. arthAt megha pATalIputranA cheDA sudhI varasyo che ema samajavuM. 24) gamihitAnvayavAda - abhihitAnvayavAdane mImAMsaka kumArilla bhaTTa temaja bhA' nAme oLakhAtA temanA anuyAyIo anusare che. temanuM evuM mAnavuM che ke koipaNa zabda pUrve svavAcya padArthanuM pratipAdana kare che ane tyArabAda te artha anya zabdanA artha sAthe anvaye pAme che ane vAkyartha rUpe paryavasAna pAme che.' arthAt AmanA mate zabdo potAnA arthanuM pratipAdana karIne chuTA thai jAya che ane tyArabAda te artho paraspara ekabIjA sAthe anvaye pAmI vAkyArtharUpe bane che. jemake caitra: pati sthaLe caitra zabda ane prati kriyApadagata pad dhAtvAtmaka zabda kramazaH potAnA "caitra' padArtha ane pAka kriyA' rUpa padArthanuM pratipAdana karIne chuTA thai jAya che ane tyArabAda te banne padArtho paraspara anvaya sAdhIne citra pakAve che Ama vAkyartha rUpe bane che. ahIM A vAta dhyAnamAM rAkhavI ke koIpaNa zabda kevaLa korA padArthanuM pratipAdana nathI karato paNa te amuka dharmanuM ane te dharmavALA padArthanuM pratipAdana kare che. dA.ta. nona zabda odanatva dharmanuM ane te dharmavALA odana (bhAta) padArthanuM pratipAdana kare che. have morana zabdathI pratipAdita A bane paNa upara batAvyuM te
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ riziSTa-rU : 459 pramANe ApameLe paraspara anvaya sAdhI le che. Ane kahevAya abhihitAnvayavAda. abhihitAnvayavAda zabdanI vyutpatti A pramANe che "zmina vAre rAtre mahitAnAthanA (svayameva) mannA bhavati tAro vAda: abhihitAnvayavAdaH' 25) me nirdeza - sarakhI vibhakitapUrvakano nirdeza. 26) yogavAda - je varNono svarone darzAvatA 'mottA. svara: 22.4' sUtramAM yoga (= upAdAna) na karyo hoya ane vyaMjanone darzAvatA vArthignanam ?.2.20' sUtramAM paNa yoga na karyo hoya chatAM te te prayoga sthaLe temanI vidyamAnatA jovA maLatI hoya tevA vargone ayogavAhavargo kahevAya che. dA.ta. anusvAra, visarga, jillAmUlIya ane upappAnIya varNo. A vargone AvazyakatAnusAra kayAreka dhAriTyUjhanam ..20' sUtrastha kAri padanI ca madiH Ama vyutpatti karI vyaMjana samudAyamAM samAvavAmAM Ave che ane kyAreka morA. svara: 2..4' sUtra0 vattA: padanI sArasya mantA: Ama vyutpatti karI svarasamudAyamAM samAvI levAmAM Ave che. 6qTa ayogavAha zanI akArAdinA varNasamAmnAyena saMhitAH santaH ye vahanti AtmalAbhaM te ayogavAhAH AvI vyutpatti batAvI judo artha kare che. te kahe che anusvArAdi varNo kyAre paNa svataMtra uccArAtA nathI. paraMtu 34 vigere vargonI sAthe joDAyelA ja uccArAya che. jemake anusvAra ane visarga temanI pUrvamAM avigere svarono yoga hoya to ja uccArAya che ane jillAmUlIya, upappAnI temanI paramAM kramazaH hU ane jUno yoga hoya to ja uccAravAmAM Ave che, mATe gayo vAda kahevAya che." 27) arthAtti - apratyakSa padArthanI siddhi jenA thakI thAya tene arthapatti pramANa kahevAya. dA.ta. 'pIno vatto vivAra mu' ahIM 'devadatta divase khAto nathI ane chatAMya pIna che? cokkasa te rAtre khAto haze." Ama vAkyamAM kyAMya paNa rAtribhojanano ullekha karyo na hovA chatAM divAbhojananA tyAgapUrvakanA pInatva dvArA apratyakSa eTale vAkyamAM anullikhita rAtribhojana padArthanI siddhi thAya che. to divAbhojananA tyAgapUrvakanuM pIna-arvApatti pramANa kahevAya. A athapattine vedAMtIo svataMtra pramANarUpe svIkAre che. jyAre taiyAyikAdi tene anumAna pramANamAM samAvI le che. arthApattinA daSTAthapatti ane zratAthapatti Ama be bheda vigere vizeSa vedAMtaparibhASA vigere Akara graMtho thakI jANI levuM joie. 28) manovivipra - zAstrIya prakriyAo karavA mATe je vigraha karAya te alaukika vigraha kahevAya. dA.ta. rAnapuruSa samAsano rAnanuM san puruSa jU A alaukika vigraha kahevAya. alaukika vigraha pahelA thAya ane tene AdhAre je pado niSpanna thAya te lokasamakSa laukika vigraha tarIke mUkAya.
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 29) - avadhi eTale sImA. te maryAdA ane abhividhi ema be prakAranI che ane A banne artho mADa avyayathIghotita thAya che. abhividhi ane maryAdA paikIno kayo arthakyAre levo te to prakaraNAdi vaza samajavAno rahe che. 30) avyavahita - vyavadhAna vinAnuM = AMtarA vinAnuM. 31) vyutpattipakSa - uNAdi nAmomAM prakRti ane pratyayanA bhedane na svIkAranAro pakSa avyutpattipakSa kahevAya che. A pakSa AcArya pANinino che. teozrI uNAdi nAmone koka dhAndhAtmaka prakRti ane kRta pratyayone laIne niSpanna thayelA nathI mAnatA paNa akhaMDa zabdarUpe svIkAre che. 12) sAkRti - jAti. 33) gatina - AkRtigaNa eTale evA prakArano zabdasamUha ke jemAM zabdonI saMkhyA nizcita nathI hotI. te gaNamAM udAharaNa tarIke darzAvelA zabdo jevA AkAravALA bIjA je koI zabdo anyatra jovA maLe te badhAno paNa A gaNamAM samAveza karavAno hoya che. vyAkaraNamAM vikhyo. 2.4.22' ane 'zreSAvikRtArthe rU..04' vigere sUtramAM batAvelA ravi, tAdi vigere AkRtigaNo che. 34) sAkSAta - AkhyAta eTale dhAtune lAgatA tivrata Adi pratyayo. athavA kriyApadane paNa AkhyAta rUpe gaNavAmAM Ave che. 35) mAArya - Asana. 36) mArSayA - RSimuniono je prayoga vyAkaraNanI daSTie baMdhabesato na hoya chatAM vyAjabImanAto hoya tene ArSaprayoga kahevAya. 37) gana - Asanna eTale atyaMta sadaza. jyAre Asanna ane anAsanna kAryano ekasAthe prasaMga hoya tyAre sthAna (= kaMTha vigere ATha), artha ane pramANa (= mAtrA) Adi kRta Asanna ja kArya thAya che. kamazaH tenA daSTAMto A pramANe che - () sthAna - 3 + 1 avasthAmAM rahuM gata samAnasvara mAM ne mannA samAnasvara manI sAthe samAnAnAM..'sUtrathI dIrgha AdezanI prApti che. paraMtudIrgha to mA, , , vigere aneka che. to ahIM kayo dIrgha Adeza karavo e prazna udbhavatA AdezI A kaMThaya hovAthI tene kaMTha sthAnane laIne kaMThaya A Adeza Asanna hovAthI nA Adeza ja karavAmAM Ave che. prayoga DAn thaze.
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-3 461 (b) artha - vataC vAsI yuti: A karmadhAraya samAsa mATenA vigrahamAM tathvI nAmane puMvat rmadhAraye rU.2.57' sUtrathI puMvadbhAvanI prApti che. to ahIM vAta ane vata; Ama be rIte puMvadbhAvanI prApti vartatA kayo puMvarbhAva karavo e prazna udbhavatA vatathvIne arthane AzrayIne AsannatA vAta mAM ja saMbhave che. tethI vAkya rUpe puMvarbhAva karavAmAM Ave che. sAmAsika prayoga vAta kyayuvatiH Ama thAya che. ahIM arthanI AsannatA eTalA mATe che ke vatI zabda 'vataSThanI apatya evI strI' A arthamAM varte che. ane vAkya zabda vataSThano apatya' A arthamAM varte che. Ama 'apatya' arthane laIne arthanI AsannatA che. jyAre vata6 zabda vatathvInA pitA' arthavALo hovAthI temAM arthane laIne AsannabhAva prApta thato nathI. (c) pramANa - manuSya prayogasthaLe sAdhanikAnI kamazaH man + ? - mad + ; -ne mad + e avasthAomAMthI pasAra thai jyAre mama + e avasthA prApta thAya tyAre gama nA thI paramAM rahelA mane 'mAkuvara.1.47' sUtrathI savarNa Adeza karavAnA prasaMge prazna thAya ke Adeza hRsva 3rUpe karavo? ke dIrdhaka rUpe karavo? to eka mAtrika ane pramANa (= mAtrA)ne laine Asanna ekamAtrika svarUhovAthI te rUpe ja Adeza karavAmAM Ave che. prayoga kamukhe A pramANe thAya che. upara sthAna, artha ane pramANa Ama traNa prakAranA Asanna batAvyA pachI Adi pada mUkyuM che, te Adi padathI guNa rUpa AsannanuM grahaNa karavAnuM che. guNa padathI sthAnAdi traNe prakAranA AsanathI bhinna sarva prakAranA Asannone lai levAnA che. tenuM daSTAMta paribhASenduzekhara-13 mAM vAri A pramANe darzAvyuM che. tenI prakriyA tyAMthI jANI levI. bIjI eka vAta paNa dhyAnamAM levI ke je sthaLe ekasAthe aneka prakAranA AsannabhAva prApta hoya tyAM sthAnAzrita AsannabhAva sauthI baLavAna bane che. kemake nyAya che ke "yatrAne vizvanA ttatra sthAnita gAve 'Antarya = AsannabhAva. 38) TU - "i" A eka saMjJA che ane te sAnvartha che. "tti ti ' A pramANe tenI vyutpatti thAya che. arthAt vyAkaraNazAstrIya prakriyAkALe je varNodhAtu-nAma-pratyaya-Agama-Adeza-upadeza sAthe joDAyelA hoya che paraMtu laukika prayogakALe (= bhASAkIya prayogamAM) teo cAlyA jAya che eTale ke temano prayoga thato nathI. AthI te vane 'i' saMjJaka gaNavAmAM Ave che. A vargo i arthAt laukika prayogakALe apayogI hoya che. to temanuM phaLa zuM? te anubaMdhaphaLane darzAvatI kArikAdithI jANI levuM. 39) s - vyAkaraNazAstramAM dhAtu, pratyayAdi sAthe batAvAto varNa ke varNa samudAya je laukika zabdaprayogamAM Takato nathI chatAM potAnI kAMika asara choDato jAya che tene "i' kahevAya che. it zabda sAnvartha che. tenI vyutpatti tti = 5/chati tirUta' Ama thAya che. jemake m (f) ane zI (zI) dhAtusthaLe ru ane 4
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana i che, to teo A banne dhAtuone laine thatA te ane zete vigere laukika prayogamAM TakatA nathI. paraMtu kartarI prayogamAM A dhAtuone Atmane pada pratyayo ja lAgaze, AvI potAnI asara choDatA jAya che. e ja rIte ta (vatta), Cii (sva) vigere pratyayasthaLe i che, te nita: vigere laukika prayogasthaLe nidhAtunA no guNa thavA deto nathI. 40) 35R- je zabda jeno (je padArthano) vAcaka nathI, te zabda dvArA te padArthanuM abhidhAna karavuM tene upacAra kahevAya. "gatajI jItena zakrenAimiyAnaY 35cAra?" zAstramAM aneka prakAranA upacAro batAvavAmAM AvyA che. te A pramANe che - 'jIrA - na - tArTa - gUMje - ghana - - - somanAipiyA ahIna - - - 4 - sa - rarjana - - TAi - purvamAji takupavADan (AyasUtra 2/2/6) (a) sahacarAga - sAhacarya saMbaMdhane laine thatA upacArane sahacaraNa upacAra kahevAya che. dA.ta. yaSTa mona' tuM brAhmaNane jamADa. yaSTikA zabdano mukhArtha "daMDa che. paraMtu daMDamAM bhojanakriyA bAdhita hovAthI vaNikA zabda sAhacarya saMbaMdhathI daMDanA sahacArI evA brAhmaNano vAcaka banyo che. Ama sAhacarya saMbaMdhane laIne yaSTikA zabdano brAhmaNamAM upacAra thayo hovAthI A sahacaraNopacAra che. jema - koI dADhIvALA vyaktine dekhIne kahevAmAM Ave ke "e dADhI! ahIM Ava" to tyAM paNa sahacaraNa upacAra samajavo. (b) sthAna - sthAnavAcaka zabdano sthAnagata vastumAM karAto upacAra te sthAnopacAra. dA.ta. maLyA: zaktiAmaMcastha purUSo avAja kare che. ahIM maMca'mAM avAja karavA rUpa kriyA anupapanna hovAthI magna zabda maMcastha purUSomAM upacarita che. 'tAththAt tarApaveza:' nyAya paNa sthAna upacArane ja sUcave che. (c) tAdarthya - kAryanA upAdAna kAraNane tadartha kahevAya. kAryavAcaka zabdano tadarthamAM karAto upacAra 'tAdarthya upacAra' kahevAya che. dA.ta. re vArotA caTAi banAve che. (arthAt caTAi mATe tRNAdi vaNe che.) tRNAdine vaNIne niSpanna thayela vastune kaTa kahevAya che. niSpanna thayelA Tane punaH niSpanna karavAnonA hoya. tethI '8 roti' zabdaprayoganI asaMgatatA TALavA kaTazabdano upacAra kaTa mATe vaNAtA tenA upAdAna kAraNa evA tRNAdimAM karAya che je tAdarthya upacAra che.
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-3 463 (d) vRtta - vRtta eTale AcaraNa ke svabhAva. tenA sAmyane laine thatA upacArane vRtta upacAra kahevAya. dA.ta. yamo nA, vero rAnA rAjA yama che, rAjA kubera che. (e) mAna - mAna (mApa) vAcI nAmono meya (mApavA yogya) padArthamAM thato je upacAra tene mAna upacAra kahevAya. dA.ta. mADhavaktava: ADhakathI mapAyela sakatu. ADhaka = mApa vizeSa ane vastu = sAthavo. ahIM aDhakathI mapAyela sakatane ADhaka saka kahevAya che. Ama ADhakAtmaka mApa vizeSano sAthavAmAM upacAra karavAthI sAthavo ADhaka vyapadezane pAme che. jema vyavahAramAM paNa zera vajanathI mapAyelA cokhA zera cokhA kahevAya che. tyAM mAnavAcI zera zabdano meya evA cokhAmAM upacAra che. (f) pArAga - dhArakavastuvAcI nAmano dhRtavasturUpe upacAra te dhAraNa upacAra kahevAya. dA.ta. tunAvanA tulAmAM dharAyeluM caMdana. ahIM dhRta evA caMdanamAM tenA dhAraka tunA zabdano upacAra karelo che. (g) sAmIpya - zabda jyAre svavArthanI samIpamAM rahela padArthane jaNAve tyAre tene sAmIpya upacAra kahevAya. arthAt sAmIpya saMbaMdhane laIne karAto upacAra te sAmIpya upacAra. dA.ta. TyAM vizvantiAgaMgA kinAre gAyo care che. ahIM fiT zabdano samIpavartI kinArAmAM upacAra che. (h) yoga - zabda jyAre svavAcya padArthathI yukta evI vastune jaNAvavAmAM tatpara bane tyAre tene yoga upacAra kahevAya. dA.ta. kRwona rALa yu: zATi:, Maa: rUlyamathIyatA kALA raMgathI yukata sADI kALI' kahevAya. I zabda Ama to kALA varNano vAcaka che, paNa ahIM tenAthI yukta evI sADImAM upacarita che. (i) sAdhana - sAdhanabhUta vastuno sAdhya rUpe vyapadeza karAya tene sAdhana upacAra kahevAya. dA.ta. banne prANaTEA anna prANa che. Ama to anna pote prANa nathI, paNa te prANanuM sAdhana (= hetu) che. chatAM ahIM sAdhanamAM sAdhyano upacAra karI annane prANa kIdhA che. Ane kAraNamAM kAryano upacAra paNa kahI zakAya.
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (j) Adhipatya - kuLa ke gotranA adhipati puruSano 'ta' ke 'kSetra' padathI vyapadeza karavo te Adhipatya upacAra kahevAya. 464 dA.ta. artha puruSa: tam, artha puruSaH potram| A purUSa kuLano adhipati che. A purUSa gotrano adhipati che. ahIM 'ta' ane 'gotra' zabda kuLa ke gotranA adhipati evA purUSane jaNAvavAmAM tatpara che. Ama AdhipatyasaMbaMdhathI ahIM upacAra che. 41) 3pavezAvasthA - dhAtu vigerene ekapaNa pratyaya na lAgyo hoya tevI mULa avasthA. zabdanA upAnya varNane upadhA kahevAya che. 42) 3pathA 43) 355 vitti najIkamAM uccArAyelA padanA kAraNe je vibhakti prApta thatI hoya tene upapadavibhakti kahevAya. jemake namo vevemyaH, ahIMnajIkamAM rahelA namas avyayanA kAraNe veva zabdane 'zArtha-vaSa0 2.2.68' sUtrathI caturthI vibhakita lAgI che, tethI te upapadavibhakti kahevAya. - 44) panakSaLa - je zabda potAnA arthanuM pratipAdana karato hoya ane sAthe sAthe anya padArthonuM paNa pratipAdana karato hoya te upalakSaNa kahevAya. dA.ta. mAtA potAnA putrane kahe ke '"bilADIthI dUdhanuM rakSaNa karaje'' to ahIM 'bilADI' zabda rakSaNa karavAnI bAbatamAM mAtra bilADInuM ja nahIM, dUdhanA bhakSaka kutarA vigerenuM paNa pratipAdana kare che. tethI te upalakSaNa kahevAya. 45) 3pazviSTa atyaMta (= vyavadhAna vinA) joDAyela. 46) 3pasarna - dhAtunI sAthe pUrve joDAnArA vigere avyayone upasarga kahevAya che. teo vra, parA, apa, sam, anu, ava, nis, nir, pus, vur, vi, Ar, ni, adhi, kavi, gati, su, Rtu, zrRmi, prati, pari, 35 A pramANe bAvIza che. ahIMdhyAnamAM rAkhavuM ke jo pra Adi avyayo dhAtunI sAthe joDAyA hoya to ja temane upasargasaMjJA prApta thAya che, anyathA nahIM. 'thAtvartha trAyate zcit, zcit tamanuvartate| tameva vizinakScanyonarthajoncaH prayukhyate||' zlokAnusAre upasargonA cAra prakAra che. (a) keTalAka upasargo dhAtunA arthane bAdhita kare che arthAt badalI nAMkhe che. jemake haiM dhAtuno artha 'haraNa karavuM' thAya che paraMtu prahAra, AhAra, saMhAra, vihAra, pratihAra vigere sthaLe pra Adi upasargo haiM dhAtunA arthane badalI de che. (b) keTalAka upasargo dhAtunA arthane anusare che. teo dhAtunA arthane badalatA nathI. dA.ta. dhyeti (c) keTalAka upasargo dhAtunA arthane vizeSita kare che. jemake rUkSate sthaLe s dhAtuno artha 'jovuM' thAya che. jyAre nirIkSate sthaLe nir + s dhAtuno artha 'sUkSmatAthI jovuM' thAya che. (d) keTalAka upasargo dhAtunI sAthe zobhAnA gAMThIyAnI jema nakAmA joDAya che. teo dhAtunA arthane kAMi asara pahoMcADatA nathI. jemake vizati ane pravitti A banne sthaLe artha 'praveza karavo' ja thAya che.
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-3 _ 465 ahIMdhyAnamAM rAkhavuM ke bIjA ane cothA bhAMgAmAM banne sthaLe upasarga dvArA dhAtunA arthamAM pheraphAra thato nathI, chatAM banne bhAMgAne judA batAvyA che. te eTalA mATe ke bIjA bhAMgAmAM upasarga dhAtunA arthane na badalavA chatAM te kAyamane mATe dhAtunI sAthe joDAyelo ja rahe che. arthAt bhaNavuM" arthavALA rU dhAtuno ya upasarga vinAno koro prayoga jovA nahIM maLe tema sUcavavuM che. jyAre cothA bhAMgAmAM upasarga dvArA artha na badalAvA chatAM upasarga dhAtu sAthe avazya joDAyelo ja raheze tevuM nahIM bane. upasarga pote svataMtrapaNe amuka arthanA vAcaka hoya che? ke dhAtumAM suSuptapaNe paDelA arthanA dyotaka hoya che? A aMge vistRta carcA che, te vAkyapadayAdi graMtho temaja tenI TIkAthI jANI levI. A sivAya AgaLa kahyuM ke upasargo dhAtunI pUrve joDAya che, paraMtu vaidika bhASAmAM upasargo zabdonI vacamAM ane aMte paNa joDAtA hoya tema jovA maLe che. 47) 35rnana - gauNa. 48) 35AlAna - sthApana, mUkavuM. 49) proSa - A samAsanI apavAdabhUta eka prakAranI vRtti che. A vRttimAM joDAnAra aneka zabdo paikI eka zabda ja zeSa rahe che mATe Ane ekazeSavRtti kahevAya che. jemake vaza kuTinaza = vo athavA TitI, mAtA pitA va = pitaro, nakSa8 (Taca) akSaza (revana) akSaza (vimata:) = akSA: ahIMdhyAnamAM rAkhavuM ke ekazeSavRtti moTe bhAge svarUpanI samAnatA dharAvatA zabdo ke arthanI samAnatA dharAvatA visadaza zabdo vacce thatI hoya che ane mAtA pitA = pitaro jevA keTalAka jUja sthaLe zabdasvarUpa ke arthanI samAnatA na hovA chatAM be zabdo vacce ekazeSavRtti thAya che. vizeSa e ke ekazeSavRtti pAmanAra zabdo paikI je zabda lopAya che teno artha zeSa rahelA zabda dvArA vyakta thAya che ane jeTalA zabdone laIne A vRtti thaI hoya che tene najaramAM rAkhatA zeSa zabdanI sAthe dvivacana ke bahuvacananI vibhakitao joDavAmAM Ave che. 50) pattAkSa - avayavapakSa. 51) cheA - A eka prakAranuM samartha: vidhi: 7.4.1rara' sUtrota sAmarthya che ane te vRttisthaLe jovA maLe che. Ane ekAthabhAva paNa kahevAmAM Ave che. bhinna arthavALA padonuM potAno artha tyajavA pUrvaka ke potAno artha gauNa paDavA pUrvaka eka arthavALA thavuM tene ekAthabhAva kahevAya che. samAsAdi koIpaNa vRtti A sAmarthya AvyA pachI ja thaI zake che. ahIM potAno artha tyajavA pUrvaka ke potAno artha gauNa paDavA pUrvaka Ama je lakhyuM che te kramazaH jahasvArthapakSa ane ajahasvArthapakSane AzrayIne lakhyuM che. jahasvArthapakSa mujaba samAsAdi thatA pUrve vigrahAvasthAmAM vartatA gauNa-mukhyapado potAno artha tyajavA pUrvaka eka navA akhaMDa arthavALA thayA
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana thakI samAsAdi pAme che. jyAre ajahasvArthapakSa mujaba samAsAdi thatA pUrve vigrahAvasthAmAM vartatA gauNamukhya pado gauNa ane mukhya Ama be arthavALA rahyA thakA ekAIka banI samAsAdi pAme che. daSTAMto nadasvArthapakSa zabda ane manasvArthapaNa zabdasthaLe joi levA. 52) cAravimara - kriyAno janaka hoya tene kAraka kahevAya. tAdaza kArakanA nimitte je vibhakti prApta thatI hoya tene kArakavibhakti kahevAya. jemake sa carcA taDunAnuM parvAti, ahIMthAtI adhikaraNa kAraka che, to tenA nimitte 'sataryApArane 2.2.25'sUtrathI prApta thatI saptamI vibhaktine kArakavibhakti kahevAya. thAnI e paDyuM dhAtvartha vikliti (= pAkapocAza) rUpa kriyAnA Azraya taDuta ne dhAraNa karavAnI avAntara kriyAne AzrayIne pAkakriyAnIjanaka che, mATe tene kriyA-DaDaaiyApAroDaSavaraNam 2.2.20' sUtrathI adhikaraNa kArakasaMjJA prApta che. 53) san - AdezI. 54) vRtAkRtamari - je sUtranI pravRtti spardha evA itara sUtranI pravRtti karatA pUrve paNa prApta hoya ane karyA pachI paNa prApta hoya te kRtAkRtaprasaMgI sUtra kahevAya. 55) krA - mUvigere dhAtuonA arthane kriyA kahevAya che. te be prakAranI hoya che. (2) sAdhyA ane (b) siddhA. (2) sAdhyA kriyAmAM anya kriyApadanI AkAMkSA (= apekSA) nathI hotI. jemake revatta: pati ahIM pati sAdhyA kriyAne anya karoti vigere kriyApadonI apekSA nathI rahetI. (b) siddhA kiyAne anya mati, kriya vigere kriyApadonI AkAMkSA rahe che. jemake revattena pI: citte, ahIM pAna rUpa siddhA kriyAne cite kriyApadanI apekSA raheze. kemake ekalA revattena pI: vAkyAMza dvArA nirAkAMkSa pratIti nathI thatI. 56) kALa - gaNa eTale zabdono samUha, te be prakAranA hoya che.(a) AkRtigaNa ane (b) niyata gaNa. vizeSa jANavA A banne zabda jovA. 57) TRArtha - je arthano vAcaka koI zabda vAkyamAMna mUkyo hoya chatAM prakaraNAdi vaza te artha jaNAi Avato hoya te arthane gatArtha kahevAya. jemake ziyALAnA samayamAM svAmI sevakane kahe ke "daram' to kALa vaze sevaka 'iida = baMdha kara" arthane sahaja samajI jAya. ahIM svAmI dvArA vidi pada uccArAyuM nathI, chatAM teno artha kALavaza jaNAi gayo tethI te gatArtha kahevAya. 58) guNavayana - je zabda Ama to guNanA vAcaka rUpe vartato hoya, paraMtu bAjumAM guNInA arthAt dravyanA vAcaka evA vizeSyazabdano yoga thavAthI te guNavAcaka evo zabda paNa guNInA (dravyanA) vAcaka rUpe vartavA lAge
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-3 467 tyAre tene guNavacana kahevAya. jemake nIta zabda Ama to nIla rUpAtmaka guNano vAcaka che. chatAM nIno ghaTa: prayogasthaLe jyAre tenI bAjumAM ghaTa dravyanA vAcaka vizeSya ghaTa zabdano yoga thAya tyAre te nIta zabda nIlarupavALA te ghaTa dravyano vAcaka banato hovAthI tene guNavacana kahevAya. guNavacananI vyAkhyA 'je vartitvA ta6 (=dravyavAra 6) yo muLacarivartane te vayanA:' A pramANe che. 59) gRddhimAnavimaNi - sUtramAM sAkSAt nAmoccAraNa pUrvaka grahaNa karAtA nAmone lAgelI vibhakti gRhyANa vibhakita kahevAya che. 60) mtra - vyAkaraNamAM gotra eTale pautra, prapautra rUpa trIjI-cothI peDhI. jyAre mAtra eTale putra, pautra, prapautrAdi badhA samAI jAya. AthI ja vyAkaraNamAM putrAdine apatya kahevAya che. jyAre pautra, prapautrAdine motrApatya kahevAya che. 61) nava-tAva - vyAkaraNazAstramAM be prakAranA gaurava-lAghavanI vAta jovA maLe che. (a) prakriyAkRta ane (b) mAtrAmRta. jyAre nyAyAdi darzanazAstromAM traNa prakAranA gaurava-lAghavanI vAta jovA maLe che (a) zarIrakRta (b) upasthitikRta ane (c) saMbaMdhakRta. zAstra haMmezA lAghavayukta hovuM vyAjabI gaNAya. nAhakanuM laMbANa karI graMthanuM kada vadhArI devAmAM Ave to abhyAsuvargano zAstrAbhyAsamAM apraveza, praveza kare to zakitano khoTo vyaya vigere doSo AvatA hovAthI zAstromAM gaurava-lAghavanI carcA karavAmAM Ave che. prakriyAkRta ane mAtrAkRta gaurava-lAghava aMge vizeSa jANavA te banne zabdo jovA. 62) caritArtha - saphaLa, sAvakAza. 63) vArtha - ghaavyayanA arthane vArtha kahevAya che. avyayanA samuccaya, antAcaya, itaretarayoga ane samAhAra Ama cAra artha thAya che. 64) nadasvArthakSa - vRttimAM gauNa zabda para (pradhAna) zabdanA arthano bodha karAve che. paraMtu zuM te potAnA arthano tyAga karIne pradhAna zabdanA arthane jaNAve che? ke pachI tyAga karyA vinA? to jahasvArthapakSa anusAra te potAnA arthano tyAga karIne pradhAna zabdanA arthane jaNAve che. jemake rAnapuruSa vRttisthaLe gauNa rAnanuM pada potAnA "rAjA" arthano tyAga karI vigrahAvasthAmAM je purUSa artha potAthI bodhita nahoto thato teno bodha karAve che. ahIM jahasvArtha zabdanI vyutpatti nati ni svArtha smin nasvArtha' A pramANe che. ahIM prazna thaze ke "jo rAnapuruSa sthaLe gauNa rAnanuM pada potAnA arthano tyAga karIne mukhya puruSa zabdanA arthane jaNAvaze to rAnapuruSavRttithI "rAjAno purUSa A artha zI rIte jaNAze?" paraMtu A praznano javAba vistArapUrNa hovAthI tene jANavA vRtti zabdanA arthamAM darzAvelA graMtho joI levA.
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 65) nAti - "gAvRtigraha nAvittinAM na sarvamA sAyanihyA joa rI: dA' uparokata zlokamAM sAkSAtanA pada jAtinA svarUpane batAvanAra che. vivakSita jAtine koI eka sthaLe ekavAra batAvI devAmAM Ave pachI te anya sthaLe paNa svataH jaNAI Ave che. jemake koI eka kALI gAya sthaLe "A gAya che" ema kahI gAya oLakhAvavAmAM Ave tyAre vyakti temAM rahelI 'gotva jAtine jANI le che. pachI bIjI dhoLI vigere koipaNa gAya jo te vyakitanA jovAmAM Ave to paNa te tarata temAM rahela gotva jAtine pakaDI 'A gAya che" ema svataH jANI le che. arthAt gotva jAti dareka gAyamAM 'A gAya che, A gAya che AvI anugata buddhi karAvavAnuM kAma kare che. A rIte anya jAti aMge paNa samajI levuM. A sivAya jAti eka, nitya ane pratyeka vyaktimAM rahenAra hoya che. arthAt gotva jAti AkhI duniyAmAM eka ja, nitya temaja dareka gAmamAM rahenAra hoya che. jo eka mAnavAmAM na Ave arthAt dareka gAmamAM juduM juduM gotva rahe che ema mAnavAmAM Ave to eka gAyamAM gotva pakaDAyA pachI paNa bIjI gAyamAM raheluM gotva juduM hovAthI tene gAya tarIke oLakhI na zakAya. jo jAtine nitya mAnavAmAM na Ave to gAyano nAza thatA gotva jAtino paNa nAza thavAthI bIjI gAyomAM gotva jAtine grahaNa karavI zakya na bane. pachI temane gAya tarIke zI rIte oLakhavI? ane jo jAtine pratyekamAM rahenAra na svIkArIe to je je gAmamAM govana rahyuM hoya te te gAyane gAya tarIke jANavI zakya na bane. mATe tene eka, nitya ane sarvatra vRtti mAnavI paDe. have jAti traNa prakAranI hoya che. keTalIka jAtio AkRti dvArA grAhya banatI hoya che. je jAtio AkRti dvArA grAhya na banatI hoya temano vAcaka zabda traNe liMgamAM na vartato hovo joie. arthAt traNe liMgamAM navartatA zabdathI vAcya padArthamAM jAti rahe che tema svIkAravAmAM AvyuM che ane jyAM jAti hovA chatAM AgaLanI be rIta mujaba te siddha na thai zakatI hoya to tene mATe rAtre ra vara: sada' kahI zlokamAM jAtine siddha karavAnI trIjI rIta batAvI che. Ane jarA vyavasthita rIte samajIe. (a) gativratA - AkRti = saMsthAna = AkAra. vastunA AkAra dvArA je jAtio jaNAtI hoya temane AkRtigrahaNA kahevAya che. jemake zIMgaDA, pUMchaDA ane godaDI vigere samAna avayavonA AkAravALI gAyomAM vartatI gotva jAti AkRtigrahaNA che. ghaTatva, paTatva, manuSyatva Adi jAtio paNa AvI ja samajavI. (b) nAnAM ghara sarvamA - brAhmaNa, kSatriya vigerenA AkAro samAna hoya che, tethI AkAranA AdhAre brAhmaNatva, kSatriyatna Adi jAtione jANavI zakya na bane. mATe jAtinuM A bIjuM lakSaNa batAvyuM che. je vastuno vAcaka zabda traNe liMgamAM na vartato hoya te vastumAM jAti rahe che. jemake brAhmaNono vAcaka brAhmaNa zabda trIzrI ane brAhmaNI Ama be ja liMgamAM varte che, napuMsakaliMgamAM nathI vartato. tethI brAhmaNomAM vartatuM brAhmaNatva e jAti kahevAya. A ja rIte kSatriyatva, vaizyatvAdi jAtio aMge paNa samajavuM.
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-3 469 ahIMdhyAnamAM rAkhavuM ke jAtinuM A bIjuM lakSaNa 'AkRtigrahaNA' A prathama lakSaNa dvArA jemano jAti tarIke saMgraha zakya na hoya temanA saMgraha mATe che, nahIM ke prathama lakSaNanA saMkoca mATe. tethI nadI" no vAcaka taTa zabda taTa:, taTI ane taTas Ama traNe liMgamAM vartato hovAthI bIjA lakSaNa mujaba bhale nadImAM tarata jAti siddha na thai zakatI hoya, chatAM dareka nadIonA be kinArA hovA' vigere AkAro samAna hovAthI temAM 'AkRtigrahaNA' A prathama lakSaNa mujaba tatva jAti siddha thai zakaze. yApi revatta zabda deva ane devadrattA Ama be ja liMgamAM varte che. tethI bIjA lakSaNa mujaba devadatta padArthamAM devadattatva jAti mAnavAnI Apatti Ave. paraMtu A Apatti nahIM Ave. kemake ame AgaLa ja kahI gayA chIe ke jAtinuM kAma anugata pratIti karAvavI e che. devadattatva e dareka devadattamAM 'A devadatta che, A devadatta che" Ama anugata pratIti nathI karAvatuM mATe tene jAti mAnI na zakAya. jyAre brAhmaNatva e brAhmaNa tarIke oLakhAyela vyaktinA mAtA, pitA,putrAdi dareka svajana ane jJAtijanane vize 'A brAhmaNa che, A brAhmaNa che' ema anugata pratIti karAvatuM hovAthI tene jAti mAnI zakAya. (C) gotra 2 : sada - gotravAcI nAma ane caraNa (= vedazAkhAnA adhyAyIonA) vAcaka nAmothI vAcyA padArthamAM paNa A trIjA bhAMgAthI jAti siddha karavAmAM Ave che. vyAkaraNanI paribhASA mujaba pautrAdi peDhIne gotra gaNavAmAM Ave che. paraMtu ahIMtana letA laukika putra, pautrAdi rUpa peDhIne gotrarUpe levI. have mULa vAta evI che ke nADAyaNa, cArAyaNa Adi gotranA vyakitao temaja kaTha, bahuvRca vigere vedazAkhAnA adhyayanakartA vyaktio AkRtithI samAna hoya che, tethI AkAranA vaisadazyane laIne temanAmAM rahelI nADAyaNasvAdi temaja kaThalvAdi jAtio pakaDI zakAtI nathI. vaLI nADayana: pumAna, nADAya strI temaja nADAya vittavam Ama nADIyA Adi temaja vara Adi zabdo traNe liMgamAM varte che. tethI bIjA lakSaNa mujaba paNa nADAyaNa vigere gotranA vyaktiomAM temaja kaTha vigere vedazAkhAdhyAyIomAM jAti siddha thaI zakatI nathI. mATe A trIjuM lakSaNa temanAmAM nADAyaNatva Adi jAtio temaja kaThatva Adi jAtio siddha karavA darzAvyuM che. 66) narikSa - jAti eTale sarva vyaktione viSe vartato eka evo nityapadArtha. jemake ghaTatva e jAti che. kemake te eka ja che, nitya che ane sarva ghaTa vyaktiomAM varte che. A ja rIte gavAdi vyaktiomAM vartatI 'gotva' vigere jAti aMge paNa samajI levuM. to je pakSa ema mAne che ke koIpaNa zabdathI jAti ja vAcya bane che, vyakti nahIM' e pakSane jAtipakSa kahevAya che. A pakSa mImAMsakono che. temanuM kahevuM ema che ke zabdathI je vastu vAcya bane tenI sAthe zabdano vAcya-vAcakabhAva saMbaMdha goThavAvo joIe. to jo ghaTAdi zabdathI ghaTAdi vyakti vAcya bane che tema mAnIe to ghaTAdi vyaktio to A duniyAmAM anaMtA che, tethI zI rIte badhAnI sAthe ghaTAdi zabdano vAcya-vAcakabhAva saMbaMdha goThavavo zakya bane ? jyAre ghaTatvAdi jAtione jo ghaTAdi zabdathI
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana vAcya bane che tema svIkArIe to teo eka-eka ja hovAthI temanI sAthe ghaTAdi zabdano vAcya-vAcakabhAva saMbaMdha goThavavo zakya che. tethI jAti ja zabdathI vAcya bane che tema svIkAravuM joie ane pachI vyakti to te jAtinI sAthe avinAbhAvI (= avazyapaNe joDAyela) ja hovAthI te dugdhanI sAthe avazyapaNe joDAyela tenA AdhAranI jema ApameLe jaNAi Ave che. A aMge vistArathI jANavA nAgeza bhaTTa kRta 'vaiyAkaraNasiddhAntamaMjUSA' graMtha avalokanIya che. vaiyAkaraNo sva-AvazyakatAnusAra kyAreka jAtipakSano to kyAreka vyaktipakSano Azraya kare che. 67) sApa dRSTAMta. 68) taLuLasaMvijJAnavahuvrIti - je bahuvrIhisamAsamAM vizeSya anyapadArthano je kriyAmAM anvaya thato hoya te ja kriyAmAM samAsanA ghaTakIbhUta padArthono paNa anvaya thato hoya to te tadguNasaMvijJAnabahuvrIhi samAsa kahevAya che. jemake tambAm Anava sthaLe namyo vargo yasya sa vigrahAnusAra tanvarjha: e bahuvrIhisamAsa pAmela pada che ane tyAM anyapadArtha rAsabha che. to Anayana kriyAmAM jema anyapadArtha rAsabhano anvaya thAya che tema samAsanA ghaTakIbhUta lAMbA kAnono paNa anvaya thAya che. arthAt stavarNam mAnava kahevAtA jema anyapadArtha rAsabhane lAvavAmAM Ave che to bhegA bhegA samAsanA ghaTakIbhUta lAMbA kAno paNa AvI ja jAya che, mATe namnavarga sthaLe tadguNasaMvijJAnabahuvrIhi samAsa che. je bahuvrIhi sthaLe anyapadArtha ane samAsanA ghaTakIbhUta padArtha vacce saMyoga athavA samavAya saMbaMdha prApta thato hoya tyAM prAyaH tadguNasaMvijJAnabahuvrIhi samAsa hoya che. A aMge vistArathI jANavA 'sarvAreH sme0 1.4.7' sUtranuM vivaraNa jovuM. 69) tanna - kahevAya. be arthane jaNAvavAnI icchAthI vivakSita zabdanuM eka ja vAra uccAraNa karavAmAM Ave tene tantra 10) traNipa triliMga kahevAya. - ta tUTI ane taTam; Ama taTa zabdano prayoga traNe liMgamAM thato hovAthI AvA zabdone 71) cAvalpa - sUtramAM prayogonI siddhi mATe jeTalA nimitto darzAvyA hoya te saghaLAya nimitto prayoganA aMga kahevAya ane sUtramAM darzAvAtuM dRSTAMta haMmezA sarvAMga saMpUrNa arthAt ekapaNa nimittathI vikala na hovuM joie. jyAre sUtramAM darzAvAtuM virUddhadaSTAMta koipaNa eka ja aMgathI vikala hovuM joie. jo be ke tethI vadhu aMgathI vikala virUddhadaSTAMta darzAvyuM hoya to te kayA aMganI vikalatAnA kAraNe virUddhadaSTAMta rUpe vartI rahyuM che ? teno nirNaya na thai zake. mATe tyAM dhayagavaikalya doSa Ave ane AvA dhacagavikala virUddhadaSTAMto sUtramAM darzAvavA ucita na gaNAya.
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ 471 pariziSTa-3 72) ghasgharSa - puNya, pApa. 73) nAmArtha - koipaNa arthavAna zabdane (mULa zabdane) strI pratyayo ke vibhakitanA pratyaya lAgatA vyAkaraNasUtravihita je kArya thAya tenAmakArya kahevAya. dA.ta. : prayogasthaLe jo zabdane si pratyaya lAgatA "mota zo .4.74' sUtrathI je jo zabdanA aMtya go nogo Adeza karIe chIe te nAmakArya gaNAya. 74) nAmathatu - nAmavAcaka zabdone vacana vacaH varSa, vizvapU Adi pratyayo lAgI nAma parathI dhAtu bane tene nAmadhAtu kahevAya. dA.ta. putrIti, daMsAyate vigere. 75) nitya - kRtAkRtaprasaMgI. 76) nityasamAsa - 'vipradosvapaviproDasvAcitaravaprada vA nityasamAsa:" je samAsano vigraha ja batAvavo zakya na hoya, athavA samAsanA ghaTakIbhUta avayavono vaparAza vigrahamAM na karAto hoya, ke pachI chevaTe samAsanA ghaTakIbhUta eka padano to vaparAza vigrahavAkyamAM darzAvavo zakya ja na hoya tene nityasamAsa kahe che. 77) niyatA - niyatagaNa eTale evA prakArano zabdasamUha ke jemAM zabdonI saMkhyA nizcita hoya che. A gaNamAM jeTalA zabdo levAnA hoya che te badhA brahavRttistha gaNapAThamAM darzAvI dIdhA hoya che. jemake 'zrentha vRtArthe rU.2.204' vigere sUtramAM batAvelA zrenkara vigere gaNo. 78) niyama - niyama eTale saMkoca. te be prakAre jovA maLe che. kyAMka te prakRtisaMkoca rUpa hoya che, to kyAMka te pratyayasaMkoca rUpa hoya che. 19) niravAra - je sthaLe eka sAthe be sUtronI pravRtti prApta hoya tene vivAdanuM sthaLa kahevAya ane tAdaza vivAdanA sthaLane choDIne anya sthaLe banne paikI je sUtra potAnI pravRtti dvArA sArthaka na thaI zakatuM hoya te sUtrane niravakAza sUtra kahevAya. TUMkamAM kahevuM hoya to 'vivAdanA sthaLane choDIne anyatra potAnI pravRtti dvArA sArthaka na thatA sUtrane niravakAza (= avakAza vinAnuM) sUtra kahevAya.' 80) nirdhAraNa - jAti, guNa ke kiyAdinI vizeSatAne laine amuka vyakitane samudAyamAMthI judo tAravavo tene nirdhAraNa kahevAya. 81) niveza - sthApana, mUkavuM. 82) padArtha - nAmane ekavAra vibhakitanA pratyayo lAgyA pachI jyAre te bhASA ke lokavyavahAramAM prayogane yogya padarUpe taiyAra thaI jAya, tyAra pachI te padano padAntara sAthe saMbaMdha karAtA mULa padane vyAkaraNanA sUtro pramANe je kArya thAya te padakArya kahevAya. jemake manISono prayogasthaLe maniza soma = maniSomo Ama bhASA
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana ke lokavyavahAramAM prayogane yogya niH padano soma: padanI sAthe samAsa karyA bAda ' pomavarUpe rU.2.4ra' sUtrathI niH A mULapadanA aMtya TU no dIrgha Adeza karavo e padakArya gaNAya. 83) saMskAra - padanI niSpatti thAya tyAM sudhI prakRti ane pratyayonI sthApanA karIne pachI je saMskAra arthAt padanI niSpatti karavAmAM Ave tene padasaMskAra kahevAya che. A padasaMskArane mAnanAro eka pakSa che. A pakSanuM evuM mAnavuM che ke koi paNa vAkya banAvatI vakhate pUrve temAM vartatA padone prakRti ane pratyayone bAjuM bAjumAM mUkI saMskAra karavA pUrvaka alagathI sAdhI levAmAM Ave che ane pachI sAdhelA te padone joDIvAkya banAvavAmAM Ave che. jemake pAdya AvuM vAkya banAvavuM hoya to A pakSa mujaba pUrve jo + a = T ane patR + vuiM + zat + da = pAya AmAM ane pAya pado banAvavAmAM Ave che ane pachI te banne padone joDIne ja pAya vAkyanI niSpatti karavAmAM Ave che. padasaMskAranI vyAkhyA pArvatta prakRtiprathAna saMsthA tata: saMjIra R:' A pramANe che. vizeSa jANavA prastAvanAmAM pRSTha xxxiv' juo. 84) puna:prasava - vikSita kArya koka sUtrathI prApta hoya, pachI koi bIjA sUtra dvArA te kAryano niSedha karavAmAM Ave, tyArabAda koka trIjA sUtra dvArA pharI te kArya karavAnI anumati prApta thAya to te kAryano punaHprasava thayo gaNAya. jemake dvandrasamAsa ubhayapadapradhAna samAsa hovAthI tenA uttarapada rUpe vartatuM sarvAdi nAma sarvAdi saMjJaka ja gaNAya che. tethI tenA saMbaMdhI na pratyayane 'nAM rUH 2.4.2' sUtrathI Adeza thavAnI prApti varte che. paraMtu sadiH 2.4.22' sUtrathI zvasamAsasthaLe saghaLAya sarvAdikAryono niSedha karavAmAM Ave che. tethI nas nA ? AdezarUpa sarvAdi kAryano paNa niSedha thai jAya che. paraMtu tyArabAda davA 2.4.22 sUtrathI pharI te dhandrasamAsagatA sarvAdi nAma saMbaMdhI na pratyayanA AdezanI vikalpa anumati ApavAmAM Ave che. to A na pratyayanA Adeza rUpa kAryano punaHprasava thayo gaNAya. 85) prAra - sAdazya. 86) pravRti - prakRti eTale nAma ke dhAtvAtmaka zabda. A nAma ke dhAtvAtmaka prakRtine pratyayo lagADIne bhASAmAM padonA prayoga karavAmAM Ave che. 87) prakriyA vinAyava - eka sUtranI prakriyAthI jo iSTaprayoganI siddhi thatI hoya to be sUtranI prakriyAmAMthI pasAra thavuM nAhaka gauravanuM kAraNa bane. tethI ISTaprayoganI siddhayarthe bane teTalA ochA sUtranI prakriyAmAMthI pasAra thavuM paDe tema karavuM tene prakriyAkRtalAghava karyuM kahevAya. prakriyAkRtalAghava karavA mATe keTaleka sthaLe sUtrakArazrIe mAtrAkRtagauravane paNa AvakAryuM che. jemake - 'fmo --suram .2.76' sUtrathI nI dhAtune ru ane 7 pratyaya lagADIne kramazaH pIru, mI ane bIju zabdo niSpanna karavAmAM Ave che. have A
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-3 paikIno bhInu zabda to 'miyo ha0 5.2.76' sUtrathI po dhAtune ru pratyaya lagADI ' geDAvInAM 2.3.204' sUtrathI te ru nA s no nU Adeza karavAthI paNa niSpanna thai zake che. tethI 'miyo 0 5.2.76' sUtramAM tu zabda mUkI nakAmuM mAtrAkRtagaurava karavAnI paNa jarUra nathI rahetI. chatAM jo A rIte bIju zabdanI niSpatti karIe to temAM be sUtranI prakriyAmAMthI pasAra thavuM paDe che. arthAt prakriyAkRtagaurava svIkArI levuM paDe che. jyAre 'miyo ha0 5.2.76' sUtrathI pI dhAtune sIdho ja nu pratyaya lagADI jo bhInu zabdanI niSpatti karIe to temAM 'miyo ha0 5.2.76' sUtramAM nu zabda mUkI mAtrAkRtagaurava svIkAravuM paDe. to A banne gauravo paikI sUtrakArazrIe mAtrAkRtagauravane svIkArI prakriyAkRtagauravane TALavAnuM kAma karyuM che. 88) pratipavo - je zabdAdi vivakSita je lakSaNathI (sUtrathI) banyA hoya te sUtramAM je te zabdamAM vaparAyelA dhAvaMzanuM athavA te zabdanuM upAdAna karyuM hoya to te zabdAdi pratipadokata kahevAya. athavA avyutpattipakSe avyutpanna (koipaNa sUtrathI aniSpanna) gaNAtA uNAdi nAmo pratipadokata kahevAya che. 89) pratyaya - je prakRtinA (= nAma ke dhAtunA) arthanuM pratyAyana (= bodha) karAve tene pratyaya kahevAya. Azaya e che ke "ra vattA prakRti: proDyA 'niyama mujaba kevaLa prakRtino prayoga zakya na hovAthI mAtra prakRti potAnA arthano bodha karAvI zakatI nathI. tethI tene pratyayano sahAro levo paDe che. mATe pratyaya zabda sAnvartha che. pratyayo vibhakitanA, taddhitanA, kR vigere aneka prakAranA hoya che. 90) pravRttinimitta - pravRtti eTale prayoga. zabdanA prayogamAM je kAraNa banatuM hoya tene zabdanI pravRttimAM nimitta kahevAya che. A pravRttinimitto jAti, dravya, guNa ane kriyA Ama cAra prakAranA hoya che ane A cArane laIne zabdo paNa jAtipravRttinimittaka, dravyapravRttinimittaka, guNapravRttinimittaka ane kriyApravRttinimittaka ema cAra prakAranA hoya che. jemake (a) jo, pazu, manuSya vigere zabdonA prayogo kamazaH gotva, pazutva, manuSyatva jAtine najaramAM rAkhIne thatA hovAthI te jAtipravRttinimittaka zabdo kahevAya che. (b) dhanavAna, vijJAna vigere zabdo kramazaH dhana ane ziMgaDA rUpa dravyane laIne pravartatA hovAthI te dravyapravRtti-nimittaka zabdo kahevAya che. (c) nanno para:, madhuraM payaH vigere sthaLe nItta, pura vigere zabdo anukrame nIla varNa ane mAdhuryaguNanA nimitte pravartatA hovAthI te guNapravRttinimittaka zabdo kahevAya che ane (4) Tya, jAya vigere zabdonA prayogo anukrame pacana ane gAna kriyAnA kAraNe thatA hovAthI teo kriyApravRttinimittaka zabdo kahevAya che. 91) annera - pAMzu-udakavat arthAt mATI ane pANInI jema bheda pArakhI na zakAya tevuM paraspara atyaMta joDANa.
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 92) bina - prANa daza prakAranA che. (i) AyuSya (i) zvAsocchavAsa (ii) manabaLa (iv) vacanabaLa (V) kAyabaLa (vi) sparzanendriya (vi) rasanendriya (viii) ghANendriya (ix) cakSurindriya ane (x) zravaNendriya. A prANone je dhAraNa kare tene prANI kahevAya. tethI Ama to ekendriya thI laIne paMcendriya sudhInA sarva jIvo prANI kahevAya. ' prApavRkSego 6.2.3' sUtrastha prANana zabdathI ekendriya evA vRkSo ane auSadhinuM grahaNa saMbhavatuM hovA chatAM te sUtramAM popa ane vRkSa zabdonuM temanA grahaNArthe pRthaka upAdAna karyuM che tethI jaNAya che ke vyAkaraNazAstramAM prANI zabdathI beindriyathI laIne paMcendriya sudhInA jIvonuM grahaNa thAya che. tethI prANI eTale beindriyathI laIne paMcendriya sudhInA jIvo. 93) pratipati - nAma. 94) trIhi - A eka anya padArthapradhAna samAsano prakAra che. te aneka prakArano che. jemake - (a) samAnA kiraNa bahuvrIhi - zvetam anDara dha sa = zvetAmbara: (b) vyadhikaraNa bahuvrIhi - vApa: paLo vacce sa = vApapaLiH (c) sahAthe bahuvrIhi - putreNa sada = saputraH (d) taddaguNasaMvijJAna bahuvrIhi - jyAM bahuvrIhi samAsanA vizeSya evA anya padArthanI sAthe samAsanA ghaTaka (=avayava) evA gauNapadArthono paNa kriyAmAM anvaya thato hoya tyAM taNasaMvijJAna bahuvrIhi kahevAya. svamAnavaahIMAnayana kriyAmAM anya padArtha rAsabhanI sAthe samAsanA ghaTakagauNa padArtha karmono paNa anvaya thAya che, mATe A tadguNasaMvijJAna bahuvrIhi che. (e) ataddaguNasaMvijJAna bahuvrIhi - jyAM bahuvati samAsanA vizeSya evA anya padArthanI sAthe samAsanA ghaTaka (= avayava) evA gauNapadArthono kriyAmAM anvaya thato nathI tyAM ataguNasaMvijJAna bahuvahi samAsa hoya che. citragumAna ahIM Anayana kriyAmAM anya padArtha govALanI sAthe samAsanA ghaTaka gauNapadArtha citra gAyono anvaya thato nathI. mATe Ane atarguNasaMvijJAna bahuvrIhi kahevAya che. tadguNasaMvijJAna ane atadguNasaMvijJAna bahuvati aMge vizeSa jANavA A pariziSTamAM te zabdo juo temaja 1.4.7 sUtranuM vivaraNa juo. 95) menina - judI judI vibhakitapUrvakano nirdeza. 96) mA - maryAdA e avadhino eka prakAra che. jyAM amuka pravRttinI sImA rUpe batAvAtuM sthaLa te pravRttimAM AvarI levAtuM nathI tyAM maryAdA rUpe avadhi gaNavAmAM Ave che. jemake mAniputrA vRSTo megha, ahIM jo mA (mA) dvArA maryAdA artha vivakSita hoya to megha pATalIputranI zarUAtanI sImA sudhI ja varasyo che tema samajavuM.
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ zikha-rU. 475 97) mAtrA - mAtrA eTale kALavizeSa. arthAt ekavAra AMkhane khola-baMdha karavAmAM jeTalo samaya lAge teTalA kALane ekamAtrA kahevAya. kramazaH be vAra ane traNa vAra AMkhane khola-baMdha karavAmAM jeTalo samaya lAge tene anukrame be ane traNamAtrA kahevAya. pANinIyazikSAmAM mAtrAonA kALane jANavA bIjI eka suMdara rIta paNa batAvI che. te A pramANe - "rASag te mAtra mitra ceva vAya: ziva saitti mitratunarvArdhamAtrA' cAlapakSIno svara ekamAtrA jeTalo kALa le, kAgaDAno svara bemAtrA, morano svara traNamAtrA ane noLIyAno svara ardhamAtrA jeTalo kALa le. vyAkaraNazAstramAM hastasvaronI ekamAtrA, dIrdhasvaronI be mAtrA, DutasvaronI traNamAtrA ane vyaMjanonI ardhamAtrA gaNavAmAM Ave che. yadyapi vyaMjanonI ardhamAtrA bhale gaNAvI hoya, chatAM teo potAnA uccAraNamAM kALanI apekSA rAkhatA nathI. AthI ja vyAkaraNazAstramAM Avo nyAya paNa jovA maLe che ke "svarAvyatire jhanAni jAnA nAsipatti' arthAt uccAraNamAM svaro jeTalo kALa le che tenA sivAya vyaMjano navA koi kALanI apekSA rAkhatA nathI." samajI zakAya tevI vAta che ke svaranI sahAya vinA kevaLa , vU vigere vyaMjanonuM uccAraNa ja zakya nathI. AthI ja kahevAya che ke vinoda rAnanta satvasa: svarA rUvASpanAnIvani:satva: pareSAmanucina:' tame kevaLa bolavAno prayatna karI juo, to temAM koro nahIM hoya paNa kALanI apekSA rAkhato na bhaLelo ja haze ane A vigere sthaLe mA svaranA upaSTabhapUrvakanA nuM uccAraNa karavA jazo to kevaLa gA ne bolavAmAM jeTalo samaya lAgaze teTalo ja samaya mAne bolavAmAM lAgaze, adhika nahIM. Ama vyaMjanonI kALavizeSa rUpa ardhamAtrA bhale gaNAtI hoya, chatAM teo potAnA uccAraNamAM kALanI apekSA rAkhatA nathI. ahIM prazna thAya ke "jo vyaMjanonA uccAraNamAM navA kALanI apekSA ja na hoya to vyAkaraNanA sUtromAM vyaMjanonI ardhamAtrA gaNIgaNIne mAtrAkRta gauravalAghavanI carcA zA mATe AdarAya che?" paNa AnuM samAdhAna ema samajavuM ke bhale vyaMjanonA uccAraNamAM navA kALanI apekSA na hoya, chatAM jeTalA vyaMjana vadhAre hoya teTalo uccAraNamAM prayatna to vadhu karavo ja paDe. AthI prayatnane AzrayIne gaurava AvI paDe che. Ama bhale vyaMjanone AzrayIne mAtrAkRta (= kALAzrita) gaurava batAvyuM hoya, paraMtu tene upacarita (kalpita) samajavuM ane vAstavikatAe tene prayatnAzrita gaurava rUpe samajavuM keTalAkavaiyAkaraNo vyaMjanonA uccAraNamAMvadhukALa apekSita che' tevuM mAne che. (A vAta judaiA.4.66 sUtranA bu. nyAsAnusAra lakhI che.) 98) mAtrAvRttonava-nAyava - vaiyAkaraNo ardhamAtrA jeTalA lAghavane paNa putrotsava samAna mAne che. kema Ama? kAraNa ke Ama paNa vyAkaraNa eka vizALakAya viSaya hovAthI kaSTasAdhya che. have jo temAM mAtrAlAghavanI kALajI na levAmAM Ave to kada vadhavAthI te vadhune vadhu kaSTasAdhya banatuM jAya ane tethI koI vyAkaraNa bhaNavAno prayAsa na kare. tethI vyAkaraNazAstramAM mAtrAkRta gaurava-lAghavanI carcA karavI Avazyaka che. sUtrakArazrIe mAtrAlAghavArthe ThekaThekANe saphaLa prayatno karyA che ane tene lagatI carcA paNa AdarI che. mAtrAlAghavArthe
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 476 sUtrakArazrIe sUtromAM sautranirdezo ke je vyAkaraNanI maryAdA bahAranA prayogo hoya che te paNa ghaNe ThekANe karyA che. dA.ta. (a) 'vojoto samAse 1.2.7' sUtramAM 'sUtrastvAt samAhAra:' nyAyathI samAhArandvandva samAsa pAmela volDoto prayoga puliMgane badale vauSThotuni Ama napuMsakaliMgamAM thavo joie. chatAM mAtrAaurava thatuM hovAthI lAghavArthe sUtrakArazrIe sUtranI maryAdAne oLaMgIne puMliMgamAM vauSThoto Ama sautranirdeza karyo che. (b) 'Apo DitAM ye-yAt-yAsyAm 1.4.7' sUtramAM hitAr eTale ke-si-3-tti pratyayo ane te sUtrathI che-tta-'s-Di pratyayonA pratyekanA ye-yAsyAs-yAm Adeza nathI karavAnA, paNa 'yathAsatyamanuvezaH samAnAm'nyAyAnusAra kramazaH teonA ye-yAt-vAs-yAm Adeza karavAnA che. have 'yayAsakm'nyAyanI sahAyathI A rIte kramazaH Adeza tyAre thai zake ke jyAre AdezI ke-'si-3-hi pratyayo ane ye-yAt-yAt-yAm Adezo bannenI saMkhyA samAna hoya ane sUtrastha bannenA vAcaka pado paNa samAna vacana dharAvatA hoya. to banne bAjue AdezaAdezI cAra cAra hovAthI saMkhyAnuM sAmya to maLI rahe che, paNa bannenA vAcaka hitAr pada ane ye-yAsyAs yAm pada vacce dekhItI rIte vacananuM sAmya na hoya tevuM lAge che. kemake koine paNa jotA hitAm pada bahuvacanAnta lAge ane ye-yAt-yAt-yAm pada samAhArandvandva samAsa pAmeluM ekavacanAnta lAge. paraMtu vAstavIkatAe yeyAsyAt-yAm pada itaretaradvandvasamAsa pAmeluM bahuvacanAnta pada ja che. mAtra tene na pratyaya lagADI mAtrAlAghavArthe lopa karI A rIte vyAkaraNanI maryAdAne oLaMgIne sautranirdeza karyo che. arthAt ya-yAsyAs-yAma: nA badale yeyAt-yAsyAprayoga karyo che. tethI Adeza-AdezI bannenA vAcaka pado vacce vacananuM paNa sAmya hovAthI yathAsaMkhya (kramazaH) Adeza thai zake che. Ama uparokta banne daSTAMtasthaLe mAtrAlAghavArthe sautranirdeza karelo jANavo. 99) yathAsarna anukrame. saMjJAzabda. 100) yAzana 101) thoLavimAna - prakriyA avasthAmAM sUtrano vibhAga karavo tene yogavibhAga kahevAya. arthAt yoga eTale sUtra ane tenA be TUkaDA karI tene be sUtratulya mAnavuM tene yogavibhAga kahevAya. kvacit iSTaprayoganI siddhi mATe sUtramAM yogavibhAga karavAmAM Ave che. - - 102) nakSaLa lakSaNa eTale sUtra ane sUtrane laine banelA zabdAdi paNa upacArathI lakSaNa kahevAya che. 103) niSphaLa - liMga eTale Ama to cihna thAya. arthAt vikSita vastune oLakhAvanAra cihnane liMga kahevAya. to prastutamAM ApaNe jANavuM che ke zabdone je puMliMga-strIliMga ke napuMsakaliMga kahevAya che te temanAmAM rahelA kevA prakAranA liMgane (= cihnane) laine kahevAmAM Ave che. jo ahIM zabdagata puttva-strItva ane napuMsakatvane jANavA laukika liMgano (= loka jene laine sAmevALI vyakti purUSa che, strI che ke napuMsaka che te jANe tevA cihnono) Azraya karavAmAM Ave to 'stana zavatI strI svAt, romA: puruSa: smRta:| 3mayorantara yacca samAve
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-3 477 napuMsamll'kArikAnusAra zabdagata strItvane jANavA vivakSita zabdanA vAcyArthamAM rahela stana-lAMbA kezAdi liMga banaze. putvane jANavA ruMvATI-dADhI-mUchAdi liMga banaze ane napuMsakatvane jANavA purUSa-strImAM rahelA kramazaH avAja-AkAra vigere keTalAka aMzonI sAmyatA ane keTalAka aMzonI visadazatA e liMga banaze. A laukika liMgAnusAra puruSa, strI ane napuMsaka vyakti rUpa sajIva padArthonA vAcaka zabdo aMge to hajuM paNa samajI laie ke kadAca tyAM ghaTamAnatA thaI jAya. paraMtu nirjIva evA khATalA, caTAi vigere padArtho ke je AvA koI liMgone dharAvatA nathI temanA vAcaka evA urvI, vera vigere zabdagata kramazaH strItva, purva vigerenI upapatti zI rIte karavI? e ja rIte laukika liMgane na dharAvatA ekanA eka taLAva' rUpa padArtha mATe vaparAtA taTa:, TI ane taTam zabdo sthaLe putvAdi traNeno meLa zI rIte pADavo? temaja hAra, paddha vigere keTalAka zabdothI vAcya kramazaH strI ane napuMsakAdi padArtho viparIta laukika liMgone dhAraNa kare che, to temanA vAcaka phAra, paddha Adi zabdasthaLe pusvAdinI ghaTamAnatA zI rIte karavI ? AvA badhA prazno laukika liMgano Azraya karavAmAM varte che. tethI vaiyAkaraNo laukika liMgano Azraya nathI karatA, paraMtu pAribhASika liMgano Azraya kare che. te A pramANe - je zabda sAthe yam vizeSaNa joDI zakAya te zabdamAM putva manAze ane je zabdo sAthe kamazaH Tram ane rUm vizeSaNa joDI zakAya te zabdomAM anukrame strItva ane napuMsakatva manAze. Ama mAnavAthIrgha urvI, mayaM :, vaM taTas, mAM paddha: vigere saghaLAya sthaLe je je vizeSya zabdone je je liMga varte che, tadanusAra temane mAn Adi vizeSaNo joDAtA jovA maLatA hovAthI virodhane koI avakAza raheto nathI. haju to A liMganI vAtane laIne ghaNI vistArapUrNa carcAo karelI che. paraMtu te jijJAsuoe 1.1.29' sUtranA bRhajjAsa" temaja vAkyapadIya-tRtIya kAMDa, liMgasamudeza Adi gratho thakI jANI levI. 104) novizvavida - loka samakSa je vigraha bolAya ke lakhAya te laukika vigraha kahevAya. dA.ta. napuruSa: samAsano rAjI: puruSa: A laukika vigraha kahevAya. 105) aff - varNavidhi pAMca prakAranI che. varNathI paramAM rahelAne vidhi, varNathI pUrvamAM rahelAne vidhi, varNasthAne vidhi, varNanA vyavadhAnapUrvakanI vidhi ane apradhAna varSAzrita vidhi. A pAMce varNavidhisthaLe thAnIvA 7.4.201' sUtrathI sthAnivarbhAva mAnI zakAto nathI. kramazaH temanA daSTAMto A pramANe che - (a) vargathI paramAM rahelAne vidhi - ghaH prayogasthaLe vivuM + si avasthAmAM diva: goH so 2.2.227' sUtrathI dil nA jUno go Adeza thAya che. have di gau + ni avasthAmAM "tIrdhA 2.4.4' sUtrathI t varNAtmaka vyaMjanathI paramAM rahelA siM pratyayanI lopAtmaka vidhi karavA rUpa varNavidhi karavAnA avasare re Adezano punaH gUrUpe sthAnivarbhAva mAnI zakAto nathI. jo sthAnivarbhAva manAta to ghI nA badale gho Avo aniSTaprayoga siddha thAta.
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (b) vargathI pUrvamAM rahelAne vidhi - rUda: sthaLe than + ta (#) avasthAmAM 'yanA0i 4.3.72' sUtrathI san nA ya no vRt rU Adeza thAya che. have 'ghoSavati 2.3.ra6' sUtrathI varNanI pUrvamAM nA no 3 AdezAtmaka vidhi karavA rUpa varNavidhine avasare rU Adezano punaH varUpe sthAnivarbhAva mAnI zakAto nathI. jo sthAnivarbhAva manAta to : nA badale je Avo aniSTa prayoga thAta. (9) vargasthAne vidhi - zrAvaM davi sthaLe zrI revatADI arthamAM zrI ne pratyaya lAgatA vRddhisvarezvA 7.4.?'sUtrathI che + [ avasthA prApta thatA vavaca0 7.4.68' sUtrathI taddhitIya ma pratyayanA nimitte nAvargane sthAnerUno sthAnivabhAva mAnI rU no lopAtmaka varNavidhi karavAnA avasare rUno sthAnivabhAva mAnI zakAto nathI. jo sthAnivarbhAva manAta to zrAyam nA badale 8 Avo aniSTaprayoga thAta. (d) varganA vyavadhAnapUrvakanI vidhi - saraLa prayogasthaLe ravRvat .rU.6rU' sUtrathI jUnA nimitte gUno n Adeza thayo che. have jo ahIM 3: nA visargano sUrUpe sthAnivarbhAva manAya to uparokata sUtragata ga7---tafo' aMzanA kAraNe vyavadhAyaka banatA rthI paramAM no Adeza na thai zake. Ama s varNanA vyavadhAna pUrvaka AdezanA niSedhAtmaka varNavidhi karavAnA avasare sno sthAnivarbhAva manAto nathI. tethI have Dara na Avo aniSTaprayoga siddha nahIM thAya. (e) pradhAnavANazrita vidhi - prIvya sthaLe 5 + vid + avasthAmAM strI no ': rU.2.354 sUtrathI ya Adeza thAya che. have 'tAzito4.4.22' sUtrathI apradhAna ane ne AzrayIne karavA rUpa apradhAna varSAzritavidhimAM te Adezano 'thAnIvAva 7.4.202' sUtrathI svarUpe sthAnivarbhAva manAto nathI. jo sthAnivadbhAva manAta to ya nA sthAne vA manAtA tAdazat kArAdi azi pratyayanI pUrve vinA aMte thavAnI Apatti Avata. 106) vasthAna - varNo svara ane vyaMjana Ama be prakAre che. A vargonA uccAraNamAM mukhanA je bhAgonI sahAya levI paDe te bhAgone varNasthAna kahevAya che. jema ke , F, vavigere varNone bolavAmAM hoTha bIDavA ja paDe arthAt hoThana sahAya levI ja paDe che. mATe hoTha varNasthAna kahevAya. AvAvarNasthAna ATha che. te A pramANe - ura, kaMTha, zira, jIbhano agrabhAga, dAMta, nAsikA, hoTha ane tALavuM. varNasthAnono nirdeza karatI kArikA A pramANe che - 'aSTo sthAnA ivanAmuH vava: zirastA nivamUtaM rannA nAsinoro 4 tAlu rA' 107) vAyasaMsa - vAkyanI niSpatti thAya tyAM sudhI prakRti ane pratyayonI sthApanA karIne pachI je saMskAra arthAt vAkyanI niSpatti karavAmAM Ave tene vAkyasaMskAra kahevAya che. A vAkyasaMskArane mAnanAro eka pakSa che. A pakSanuM evuM mAnavuM che ke koipaNa vAkya banAvatI vakhate tenA ghaTakIbhUta padone padasaMskArapakSanI jema
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-rU 478 alagathI sAdhavAnA rahetA nathI. paraMtu vAkyanA ghaTakIbhUta te dareka padone lagatA prakRti-pratyayone saLaMga bAjuM bAjumAM sthApI saMskAra karavA pUrvaka sIdhI vAkyanI ja niSpatti karavAmAM Ave che. dA.ta. ja pAya AvuM vAkya banAvavuM hoya to A pakSa mujaba go + mam pa + fban + zat + di Ama saLaMga banne padane lagatA prakRti-pratyayone sthApavAmAM Ave che ane pachI saMskAra karI sIdhuM ja padya vAkya banAvavAmAM Ave che. vAkyasaMskAranI vyAkhyA "vAvacAryanta prakRtipratyavAna saMsthApya tata: saMra: vAvAsaMskAra:' A pramANe che. vizeSa jANavA prastAvanAmAM pRSTha xxxiv' juo. 108) vidhi - spardha. 109) vima-i nAmane lAgatA siAdi pratyayo temaja dhAtune lAgatA ti Adi pratyayone vibhakti kahevAya che. te be prakAranI che: (a) upapadavibhakita ane (b) kArakavibhakita. 110) vimA - vibhASA eTale vikalpa. te traNa prakAranI hoya che prApta vibhASA, aprApta vibhASA ane prAptaprApta vibhASA. traNenA artha ane daSTAMto A pramANe che - i) prAptavibhASA :- anyasUtrathI prApta kAryano sUtramAM vikalpa karavo tene prAptavibhASA kahevAya. jemake "kavi te vA rU.4.4' sUtranI pUrvanA sUtrothI || vigere dhAtuone nitya nA pratyaya prApta che, paraMtu 'sava te va rU.4.4 sUtramAM teno vikalpa karavAmAM Avyo che. tethI te prAptavibhASA kahevAya. i) aprAptavibhASA :- anyasUtrathI prApta na hoya tevA kAryono sUtramAM vikalpa karavo tene aprAptavibhASA kahevAya. jemake striyA DitAM vA2.4.28' sUtra sivAyanA anya koipaNa sUtrathI DipratyayonA Te-vArtAm Adeza prAptanathI ane striyA uDatAM vA0 2.4.28' sUtrathI sIdhA ja DipratyayonA vikalpa ke hAvA Adeza karavAmAM Ave che. tethI te aprAptavibhASA kahevAya. (ii) prAptaprAptavibhASA :- sUtranA amuka aMzane anya sUtrothI kArya prApta hoya ane amuka aMzane koi sUtrathI kArya prApta na hoya tevI avasthAmAM banne aMzamAM vikalpa karavo tene prAptaprAptavibhASA kahevAya. jemake 'svAdhi rU.2.23'sUtramAM darzAvela naSi avyayane jo te gatArtha hoya to dhAto pUnArtha rU.2.2'sUtrathI upasarga saMjJA prApta na hovAthI 'kAnuDa rU.2.2' sUtrathI gati saMjJAnI aprApti varte che ane jo te gatAIna hoya to tene 'ghAto pUnarja rU.2.2sUtrathI upasarga saMjJA prApta hovAthI 'udyanu rU.2.2' sUtrathIgati saMjJAnI prAptivarte che. A ubhaya avasthAmAM svApi rU.2.23'sUtrathI gati saMjJAmAM vikalpa karavAmAM Ave che. arthAt ya avyayane tegatArtha hoya ke na hoya chatAM gati saMjJA vikalpa karavAmAM Ave che. tethI A vikalpane prAptAprApta vibhASA kahevAya.
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ 480 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 111) vizeSavidhi - sAmAnyanI apekSAe vyApya evI vastune vizeSa kahevAya ane tAdaza vizeSane AzrayIne thatI vidhine vizeSavidhi kahevAya. jemake 'voDarthaH ' prayogasthaLe TM + s + arthaH avasthAmAM 'so ru: 2.6.72' sUtrathI TM + r + arthaH avasthA prApta thatA ekasAthe "oH 6.rU.ra6'ane 'ato'tti0 1.rU.20' sUtronI prApti varte che. to A avasthAmAM 'oryaH 1.rU.ra6' sUtramAM r no y Adeza karavA nimitta rUpe svaranI apekSA rAkhI che. jyAre 'Jato'ti0 1.rU.20' sUtramAM r no 3 Adeza karavA nimitta rUpe OM nI apekSA rAkhI che. to 4 pote ja svara hovAthI 'jyAM jyAM maiM tyAM tyAM svara' A rItanI vyApti maLatI hovAthI A vyApya bane che, tethI te vizeSa kahevAya. tenI apekSAe svara vyApaka banato hovAthI tene sAmAnya kahevAya. Ama vizeSa evA ane AzrayIne prApta 3 Adeza rUpa vidhine vizeSavidhi kahevAya ane sAmAnya evA svarane AzrayIne prApta y Adeza rUpa vidhine sAmAnyavidhi kahevAya. 'sarvatrApi vizeSeLa sAmAnya vAdhyate na tu sAmAnyena vizeSaH ' nyAyAnusAra sAmAnyavidhino bAdha thavAthI 'ato'ti0 1.rU.20' sUtrathI 3 Adeza rUpa vizeSavidhi thatA 'jo'rthaH 'prayoga siddha thAya che. 112) vRtti - parAbhidhAyI hoya tene vRtti kahevAya. arthAt jyAM gauNa zabda para (pradhAna) zabdanA arthano bodha karAvato hoya tevA sthaLe vRtti hoya che. jemake rAnapuruSa samAsasthaLe Ama to vigrahAvasthAmAM purUSa rUpa pradhAnazabdArthanuM bodhana na karAvato rAkhan zabda samAsAvasthAmAM gauNa paDI gayA bAda pradhAna evA puruSa zabdanA 'purUSa' arthanuM bodhana karAve che, tethI tyAM vRtti hoya che. ahIM prazno thaze ke "jo A rIte samAsAvasthAmAM rAnan zabda puruSa zabdanA 'purUSa' arthanuM pratipAdana karaze to te potAnA 'rAjA' arthanuM pratipAdana karaze ke nahIM? ane jo te potAnA 'rAjA' arthanuM pratipAdana karato hoya to te bIjA 'purUSa' arthanuM pratipAdana zI rIte karI zake ? vaLI 'purUSa' arthanuM pratipAdana to puruSa zabdathI ja thai jAya che to zA mATe rAnan zabda dvArA 'purUSa' arthanuM pratipAdana thAya evo Agraha rAkhavo paDe ?'' paraMtu A praznonA javAba ghaNo vistAra mAMgI le tevA hovAthI jijJAsuoe javAba mATe 'pANi sU. 2.1.1. mahAbhASyapradIpodyota', vAkyapadIya vRttisamuddeza ane nyAyasamuccaya taraMga- 29 vigere graMtho avalokanIya che. kRdanta, tandritAnta nAma, samAsa, ekazeSa ane sanAghanta A pAMca vRttio che. vRttine laine jahatsvArtha ane ajahatsvArtha Ama be pakSo che. je aMge vizeSa jANavA te zabdo joi levA. 113) vyaktti jAtinA AzrayabhUta koka padArtha. 114) vyaoipakSa vyakti eTale ghaTatvAdi jAtionA AzrayabhUta aneka ghaTAdi padArtho. je pakSa 'zabdathI vyakti ja vAcya bane che, jAti nahIM.' AvuM mAne che tene vyaktipakSa kahevAya. A pakSa naiyAyikono che. temanuM kahevuM ema che ke zabdathI jo jAti vAcya banatI hoya to kema 'ghaTa' zabda bolAtA ghaTatva jAtinI upasthiti na thatA -
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-3 481 sahajapaNe ghaTa vyakti ja upasthita thAya che? ane mAnI lo ke 'nAtyAtivya : pArtha' (nyAyasUtra) A amArA siddhAntane AgaLa karI tame amane kaho ke "tamArA mate paNa zabdathI jAtinI upasthiti to mAnI che?" to Ano javAba ema samajavo ke amane zabda dvArA jAtinI upasthitimAM vAMdho nathI, paraMtu amane tenI (= jAtinI) pradhAnapaNe upasthiti ja khaTake che. amArA mate ghaTa' zabda bolAtA ghaTatva jAtithI viziSTa ghaTa vyakita pradhAnapaNe upasthita thAya che. jyAre tamArA pakSe (= jAtipakSe) dhaTa' zabda dvArA ghaTatva jAti ja upasthita thAya che ane ghaTa vyakita to jAtinI sAthe avinAbhAvI hovAthI gauNapaNe upasthita thAya che. A vAta sAthe amAre vAMdho che. tamArI (= jAtipakSanI) vAta keTalI behudI che tene ApaNe daSTAMtathI samajIe. A vAta dhyAnamAM haze ja ke kyAre paNa koIno paNa anvaya pradhAnanI sAthe thAya, apradhAnanI sAthe nahIM.' mora pati vAkyasthaLe ja mona zabda dvArA odanatva jAti vAcya banatI hoya to te pradhAna banavAthI tenI sAthe ja morana kriyApadavANya pAka kriyAno anvaya thavo joIe. paNa odanatva jAti to nitya hovAthI temAM vaLI pAkapocAza zenI Ave ? arthAt temAM pAkakriyAno anvaya bAdhita che. pAkapocAza to anitya evA odanamAM AvatI hovAthI arthAt pAkakriyAno anvaya odana vyakti sAthe thato hovAthI samajI zakAya che ke odana vyakita ja pradhAna bane che. AthI mAnavuM joIe ke vyakti ja pradhAnapaNe zabdathI vAcya bane che, jAti nahIM. vaiyAkaraNo svaAvazyakatAnusAra kayAreka jAtipakSano to kayAreka vyakita pakSano Azraya kare che. vistArecchuoe viyAkaraNasiddhAntamaMjUSAdi graMtho avalokanIya che. 115) tire- vyatireka eTale tamAre tamAva:' arthAt vivakSita eka vastunI gerahAjarI hoya to bIjI vastunuM paNa na hovuM. 116) vizeSavizeSamAd - sarakhI vibhaktimAM na vartatA pado vacceno vizeSaNavizeSyabhAva. dA.ta. rA: puruSa: (ahIM prathamAnta puruSa: pada vizeSya che.) 117) vyavekSA - A eka prakAranuM samartha: pavadhi: 7.4.222' sUtrota sAmarthyavizeSa che ane te vigrahasthaLe jovA maLe che. judA judA arthavALA padonuM AkAMkSA vaza paraspara joDAvuM tene vyapekSA kahevAya che. Azaya e che ke prakRtipadane pratyayapadanI, vizeSaNa padane vizeSyapadanI ane kArakapadane kriyApadanI paraspara AkAMkSA hoya che ane te AkAMkSA vaze teo judA judA arthavALA hovA chatAM ekabIjA sAthe joDANa rUpa vyapekSA sAmarthyane pAmIne eka viziSTa vAyArthanA janaka banatA hoya che. jemake rAjJa: puruSa: Tcchati sthaLe rAnam +3, puruSa + fsa ane an + ti A badhAkamazaH rAjA - svatva, puruSa - etvAdi ane gamanakriyA-vartamAnakALAdi; Ama judA judA arthavALA prakRtipado ane pratyayapadone paraspara AkAMkSA che. temaja vyadhikaraNa vizeSaNa evA rAjasaMbaMdhitArthaka rAjJa: padane ekatvavAna puruSArthaka prathamAnta puruSa: vizeSyapadanI AkAMkSA che ane sAthe
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ 482 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana kRtimAna purUSArthaka kartAkAraka puruSa: padane vartamAnakAlIna gamanArthaka urjIta kriyApadanI AkAMkSA che. Ama judA judA arthavALA darekane paraspara AkAMkSA che. te AkAMkSA vaze judA judA arthavALA teo eka-bIjA sAthe joDANa rUpa vyApekSA sAmarthyane pAmIne eka akhaMDa vartamAna nAmanAnu nivRtinA nirUpatasvatvaviziSTatvavAna puruSa:' AvA vAkyArthabodhanA janaka bane che. A ja vAtane sahelAiSTAMta dvArA saraLatAthI samajIe. 'puruSa: 'chavi' sthaLe kevaLa puruSa: pada gatimAna purUSa A arthane na jaNAvI zake. temaja kevaLa rati kriyApada paNa te arthane na jaNAvI zake. paraMtu AkAMkSA vaza jyAre teo ekabIjA sAthe joDANa rUpa vyApekSA sAmarthyane pAme tyAre te banne maLIne gatimAna purUSa arthane jaNAvI zake. jyAM vyApekSA sAmarthya na hoya tyAM akhaMDa vAkyarthano bodhana thai zake. jemake "azva para, voraM tAti' ahIM bhinna vAkyastha vazya kriyApada ane jorapada vacce AkAMkSAnI gerahAjarIne laIne paraspara joDANa rUpa vyapekSA sAmarthya prApta thatuM nathI, tethI 'corane jo AvA akhaMDa vAkSArthano bodha thato nathI. 118) vyavasthitavimASA - zabdonA aneka artho thatA hoya che. te aneka artho paikI amuka ja arthamAM vartatA vivakSita zabdanA prayoganI siddhayarthe jo sUtramAM vikalpArthaka vA pada mUkAya to tene vyavasthitavibhASA kahevAya. jemake sarSa vigere zabdo kokanI saMjJAmAM (saMjJA rUpa arthamAM) paNa vartatA hoya che ane saMjJA sivAyanA arthamAM paNa vartatA hoya che. to jyAre teo saMjJA sivAyanA arthamAM vartatA hoya tyAre ja sUtrakArazrIne nemArvaprathama 2.4.0" sUtrathI temane lAgelA pratyayano Adeza karavo ISTa che ane A vAtane jaNAvavA temaNe nArvaprathama 2.4.20 sUtramAM nA pada mUkyuM che. tethI te vyavasthitavibhASArthaka che. e ja rIte dvIdhA. 4.ra.76' sUtrathI 8 vigere dhAtune lAgelA ta (f) prayano ne Adeza karavAno che. tyAM zra dhAtu jyAre uttamarNa ane adhamaNa arthamAM vartato hoya tyAre ja tene lAgelA ta no Adeza thai ja zabda bane, bAkI anya arthamAM sata zabda bane A rItanA arthane laIne vikalpanI vyavasthA jaNAvavA te sUtramAM vyavasthita vibhASArthaka vA zabda mUkyo che. 119) vyakti - vyAptieTale paviSasfpa prApti. arthAt bIjA zabdomAM kahevuM hoya to "vivakSita sUtranA je koI uddezyo banatA hoya te sakala uddezyone AzrayIne te sUtranA pravRttinI prApti thavI tene kahevAya vyApti. A vyAptine jaNAvavA sUtrakArazrI sUtramAM sUcaka rUpe bahuvacananA prayogo karatA hoya che. jemake "svarejhaH 2.3.20' sUtramAM vyAptine sUcavavA bahuvacana karyuM che. have te sUtranA uddezya bane che 'svarathI avyavahita paramAM rahela '. AvA chUpadAnarUpe paNa saMbhave che ane apadAntarUpe paNa saMbhave che. to vyAptinA kAraNe svarathI avyavahita paramAM rahelA padAsta ane apadAnta banne prakAranA chuM ne uddezIne te sUtranI pravRtti thaze. ahIM vyAptinA kAraNe lAbha e thayo ke Ama to 'svareccha: 2.3.20'nA pUrvasUtromAM palAnta zabdanI anuvRtti AvatI hatI ane te anuvRtti 'svaccha: 2.rU.20' sUtramAM paNa prApta hatI. jo e anuvRtti "svaccha: 2.rU.30' sUtramAM Avata to svarathI paramAM rahelA mAtra padAnta chuM ne uddezIne ja te sUtranI pravRtti thAta. paNa sakala uddezyone AzrayIne
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-3 483 sUtranI pravRttinA prApaka vyAptine kAraNe 'svamyaH 1.rU.rU0' sUtramAM pavanta zabdanI anuvRtti aTakI gai ane svarathI paramAM rahelA padAnta-apadAnta banne prakAranA ne uddezIne te sUtranI prApti thai. 'samAnAnAM tena vIrya: 6.2.6' vigere sUtromAM paNa bahuvacana vyAptyarthe che ane te sUtranA nyAsAnusaMdhAnamAM vyApti aMge khUba vistArathI carcA karI che. 120) vyutpattipakSa - uNAdi nAmomAM prakRti ane pratyayanA bhedane svIkAranAro pakSa vyutpattipakSa kahevAya che. A pakSa zAkaTAyanano che. teozrI uNAdi nAmone akhaMDa zabda rUpe nathI svIkAratA, paNa te zabdo koka dhAtvAtmaka prakRti ane kRt pratyayone laine niSpanna thayelA hoya che tevuM svIkAre che. 121) zeSa saMbodhana ekavacananA tti pratyaya sivAyanA ghuT pratyayo. - 122) pA A eka prakAranI vibhakita che. te cAra prakAranI hoya che. (a) zeSaSaSThI - sva-svAmibhAva Adi saMbaMdha arthamAM thanAra SaSThI. dA.ta. rAjJa: puruSa: (b) kArakazeSaSaSThI - jyAM kArakasaMjJA prApta hoya chatAM tenI avivakSA karavAmAM AvI hoya tyAre tyAM thatI SaSThI vibhaktine kArakazeSaSaSThI kahevAya che. jemake '2.2.10' vigere sUtrothI vyApyane karmasaMjJAnI avivakSA karavAmAM Ave tyAre sarviSaH nAthate vigere sthaLe thayela SaSThI vibhakti, (c) kArakaSathI - jyAM amuka kArakane SaSThI vibhaktinuM vidhAna karavAmAM Ave te kArakaSaNI. jemake '2.2.83' vigere sUtrothI mAM hraSTA vigere sthaLe karmAdi kArakone thatI SaSThI vibhakti, (d) upapadaSI - samIpavartI padanA kAraNe prApta thatI SaSThI vibhakti te upapada SaSThI. jemake '2.2.116' sUtrathI mAtuH tulya sthaLe tulya arthavALA zabdonA yogamAM thatI SaSThI vibhakti. - - 123) saMdhyAna - vizeSya rUpe vartatA saMkhyAvAcI nAmane saMkhyAna kahevAya che. dA.ta. ghaTAnAM viMtiH artha - 'ghaDAnI vIzI.' vizati vigere zabda saMkhyAna ane saMdhyeya banne rUpe vaparAtA jovA maLe che. 124) saMdhyeya - vizeSaNa banatA saMkhyAvAcI nAmane saMkhyeya kahevAya che. dA.ta. viMzatiH ghaTAH artha -'vIza ghaDA.' bhASAkIya prayogamAM vigere saMkhyAvAcI zabdo prAyaH karIne saMdhyeya rUpe jovA maLaze. 125) saMoLa - dravyone paraspara joDanAra saMbaMdhane saMyoga saMbaMdha kahevAya che. jemake be ghaDA paraspara saMyoga saMbaMdhathI joDAya che. 126) saMhitA - saMhitA eTale varNonuM paraspara joDANa. bIjA zabdomAM kahevuM hoya to virAmano abhAva arthAt aTakyA vinA bolavuM. eka ja ghaTa: padagata v + jJa + T + a + s (si) varNo vacce saMhitA (paraspara joDANa) hovAthI jayAre ghaTaH pada bhASAmAM bolavuM ke lakhavuM hoya tyAre tene v maTaH Ama chuchyuM-chuTuM na bolAya paNa ghaTaH Ama saLaMga aTakyA vinA ja bolavuM paDe. koipaNa pada, dhAtu-upasarga, temaja samAsa pAmelA be
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ 484 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana padonA vargo vacce nitya saMhitA hoya che. arthAt yathArtha arthabodha karavA mATe A traNeyane aTakyA vinA ja bolavA paDe. jyAre vAkyamAM saMhitA vaktAnI icchAnusAre hoya che. kemake ghaTas mAnavAmane vakatA paTamInA Ama aTakyA vinA saLaMga bolavuM hoya to paNa bolI zake che ane ghaTam ....mAnava Ama virAma laIne bolavuM hoya to paNa bolI zake che. banne rIte yogya arthabodha thaI jato hovAthI te tenI icchAne AdhIna che. saMhitA aMge vyavasthA sUcavatI kArikA A pramANe che - 'saMhitaikapade nityA, nityA dhAtUpasargayoH / nityA samAse vAkye tu sA vivkssaampeksste||' 127) tripAna - nimitta. 128) samavAya- A eka nyAyAdi darzana dvArA svIkRta saMbaMdhavizeSa che. je vastu padArthone paraspara joDavAnuM kAma kare tene saMbaMdha kahevAya. paraMtu saMbaMdha to samavAya, saMyoga, svarUpa vigere aneka prakAranA che. temAM samavAya e be apRthak siddha vastu vacceno saMbaMdha che. joDAnAra be padArtho paikIno eka padArtha jo potAno nAza na thAya tyAM sudhI bIjA padArthanI sAthe joDAine ja rahevAnA svabhAvavALo hoya to te banne padArtho apRthaka siddha kahevAya. jemake ghaDAnuM rUpa ane ghaDo, A banne padArtho paikI ghaDAnuM rUpa kyAreya ghaDAthI juduM(chuTTa) jovA nathI maLatuM, paNa ghaDA sAthe joDAyeluM ja jovA maLe che. mATe te banne padArtho apRthak siddha kahevAya ane te banne vacce samavAya saMbaMdha manAya. avayava-avayavI, guNa-guNI, kriyA-kriyAvAnuM, jAti-vyakti temaja nityadravya-vizeSa A apRtha siddha padArtho vacce samavAya saMbaMdha svIkArAya che. samavAya saMbaMdha eka ane nityarUpe svIkAravAmAM Avyo che. 129) samAnAthajara vizeSavizeSamAva - sarakhI vibhakitamAM rahelA pado vacceno vizeSaNavizeSyabhAva. dA.ta. nIlaM kamalam. 130) samAsAtta - samAsanA cheDe lAgatA pratyayane samAsAtta kahevAya che. jemake vahunI prama: sthaLe bahuvahisamAsane aMte lAgelo va pratyaya samAsAnache. 131) sImAvidhi- vizeSanI apekSAe vyApaka evI vastune sAmAnya kahevAya ane tAdaza sAmAnyane AzrayIne thatI vidhine sAmAnya vidhi kahevAya. daSTAMta vizeSavidha zabdasthaLe joI levuM. 132) sAvavA - caritArtha, saphaLa. 133) saviI - je sthaLe eka sAthe be sUtronI pravRtti prApta hoya tene vivAdanuM sthaLa kahevAya ane tAdaza vivAdanA sthaLane choDIne banne ke banne paikI je sUtra anya sthaLe potAnI pravRtti dvArA sArthaka banatuM hoya te sUtrane sAvakAza sUtra kahevAya. TUMkamAM kahevuM hoya to "vivAdanA sthaLane choDIne anyatra potAnI pravRtti dvArA sArthaka thatA sUtrane sAvakAza kahevAya."
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-3 485 134) sUtra - je ghaNI badhI vAtone thoDAmAM sUcavI de tene sUtra kahevAya. arthAt sUvanAt sUtram kahevAya. sUtra "svabhyAkSaramasaniyaM saravadvitomuraugamamanavadaM ra sUtra sUtravile viduH 'A kArikAmAM darzAvelA svarUpavALuM hovuM joie ane te daza prakAranA hoya che. (a) saMjJAsUtra - jainadhya saMsAraraLa niyamAnusAra saMjJA lAghava mATe karAtI hoya che. tethI je vastu varNa, kArya, kAraNa vigerenA samUhane TUMkamAM samajAvIda tene saMjJA kahevAya ane tAdaza saMjJAnA nidarzaka sUtrane saMjJAsUtra kahevAya. jemake 'mottA: svara: 2..4' sUtramAM 1 thI laIne go sudhInA varNasamUhane TUMkamAM samajavA 'svara' saMjJA karI che, mATe tene saMjJAstra kahevAya. (b) paribhASAsUtra je sUtrano vaparAza AvazyakatAnusAra AkhA vyAkaraNazAstramAM game tyAM karI zakAya tevA sUtrane paribhASAsUtra kahevAya. A sUtronuM kAma je sthaLe prayoganI siddhimAM avyavasthA UbhI thatI hoya tyAM vyavasthA lAvavI e che. jemake gaSTan + avasthAmAM vAdana :024.52' sUtrathI gaSTano vikalpa mA Adeza karavAnI vAta che. paNa jo tema karIe to AkhA gaSTanano A Adeza thavAthI kAMika beDhaMgo ja prayoga siddha thavA rUpa avyavasthA thaI jAya. tethI tene vAravA 'SSTayAntI 7.4.206' paribhASAno vaparAza karavAmAM Ave che ke jethI gaSTanA aMtyano ja nA Adeza thavAthI gama: vigere ISTaprayoga siddha thai zake. (c) adhikArasUtra - ekanA eka pada ke padonI saLaMga cAlatA aneka sUtromAM jarUra hoya tyAre te dareka sUtromAM te dareka pada ke padone namUkatA vivakSita eka sUtrarUpe ke sUtrAMza rUpe te pada ke padone goThavI devAmAM Ave ane te pachInA dareka sUtromAM AvazyakatAnusAra te pada ke padonI anuvRtti cAlyA ja kare tene adhikAra kahevAya ane A adhikAra je sUtrathI zarU thAya tene adhikArasUtra kahevAya che. A adhikAra kalikAlasarvajJazrIne traNa prakArano abhipreta che - (i) jyAM teozrI juduM (svataMtra) adhikAra sUtra race che tyAM vizeSa (amuka cokkasa) sUtromAM ja te adhikAra cAle che ane adhikAra pAda pUrNa thAya tyAM sudhI anuvarte che. jemake puSTi padanA adhikArArthe puSTi 2.4.68' Ama judA adhikArasUtranI racanA karI che. vaLI te adhikAra nimittavizeSa sahita anaDu: so 2.4.72' sUtra, 'mA ga-zo2.4.71' vigere sUtrasthaLe na anuvartatA nimittavizeSa rahita 'ma: 2.4.62' vigere vizeSasUtrasthaLe ja anuvarte che ane te 1.4' pAda pUrNa thAya tyAM sudhI anuvarte che. (ii) jyAM teozrI juduM adhikArasUtra race che ane adhikAra vizeSa (= amuka cokakasa) sUtromAM ja anuvartato pAda pUrNa thayA pachI paNa cAlyA ja kare che tyAM teozrI judA racelA adhikArasUtramAM adhikAra kyAM sudhI cAlaze tenI maryAdA darzAvatuM pada mUke che. jemake ma pratyayanA adhikArArthe 'prA| nitAran 6..'A pramANe
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ 486 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana alaga adhikArasUtra racyuM che ane te aN pratyayano adhikAra 'ata pheMg dda..rUz' vigere apavAdanA viSayane choDIne apatyAdi arthaka vizeSasUtro sthaLe ja anuvartato '6.1' pAda pUrNa thayA pachI paNa cheka '6.3' pAda pUrNa thAya tyAM sudhI cAlyA ja kare che. to kalikAlasarvajJazrIe 'praz natAvan 6.1.rU' sUtramAM adhikAranI maryAdAnuM sUcaka 'praz nitAr' pada mUkyuM che, jethI khabara paDe ke Ja pratyayano adhikAra jitArthaka 'tena nita. 6.4.2'sUtranI pUrvanA '6.3' pAda pUrNa thAya tyAM sudhInA apatyAdi arthaka sUtromAM anuvarte che. (iii) jyAM adhikAra gaMgApravAhanI jema dareka sUtromAM anuvartato hoya tyAM teozrI juduM adhikArArthaka sUtra racatA nathI paraMtu adhikArane aTakAvavA yatna kare che. jemake DvotaH vAste'sya0 1.2.27' A vidhisUtrathI AgaLanA dareka sUtromAM pavanta zabdanI anuvRtti pravAhanI jema cAlyA ja kare che. to pavanta zabdanI anuvRtyarthe teozrIe juduM adhikArArthaka sUtra nathI racyuM paraMtu pavanta zabdanI anuvRttine aTakAvavA 'svaremyaH 1.rU.rU0' sUtramAM vyAptyarthe bahuvacana karyuM che. AnA vadhu dAkhalA jANavA 'yuTi 1.4.68'sUtranuM vivaraNa joi levuM. keTalAka jayazaMkaralAla tripAThI vigere vyAkaraNanA vivecako adhikAra ane anuvRttimAM bheda darzAve che. temanuM ema kahevuM che ke adhikArasUtra saMpUrNa rUpe AgaLanA sUtromAM joDAyA kare che, jyAre sUtranA amuka pada ke padonuM ja joDANa jo AgaLanA sUtromAM joDAya to tene anuvRtti kahevAya che. (d) vidhisUtra - je sUtra amuka kAryanuM vidhAna karatuM hoya tene vidhisUtra kahevAya. jemake 'nAmyantasthA0 2.rU.9' sUtra s nA r AdezanuM vidhAna kare che tethI te vidhisUtra kahevAya. (e) pratibaMdhasUtra - pratiSedha eTale niSedha. amuka kAryanA niSedhane sUcavatuM sUtra pratiSedhasUtra kahevAya. jemake '7 stuM matvarthe 1.1.rarU' sUtra 7 kArAnta-7 kArAnta nAmone matvarthIya pratyaya paramAM vartatA padatvano niSedha kare che, tethI te pratiSedhasUtra kahevAya. (f) niyamasUtra - niyama eTale saMkoca. pUrvasUtra jeTalA kSetravistArane laine amuka kAryane pravartAvatuM hoya teTalA kSetravistArane TUMkAvavA (= saMkocavA) pUrvaka enA e ja kAryane jo pachInuM koi sUtrapravartAvatuM hoya to tene niyamasUtra kahevAya che. jemake 'misa s 1.4.2' A pUrvasUtrathI 4 thI paramAM rahelA syAdi mis pratyayano pes Adeza thAya che ane tenI pachInA 'manaso0 1.4.rU' sUtrathI ma pratyaya paramAM hoya tevA ja vam ane gavarnA Ja thI paramAM rahelA syAdi mik pratyayano s Adeza thAya che. to ahIM banne sUtronuM mis pratyayanA s Adeza rUpa kArya to samAna ja che, paraMtu 'misa pes 1.4.2' sUtrano kSetravistAra koipaNa 4 thI paramAM rahelo mik pratyaya che. jyAre 'vamavaso0 1.4.rU' sUtrano kSetravistAra 'game te Ja nahIM, paNa Ja paramAM hoya tevA ja Dvam ane as nA a thI paramAM rahelo mik pratyaya' Ama saMkucita che. arthAt 'misa pes 1.4.2' sUtranA pahoLA
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-3 487 kSetravistAramAM maLa sahita ke arahita banne prakAranA ane annA thI paramAM rahelA pratyAyano s Adeza prApta hato, paraMtu sau0 2.4.3' sUtra dvArA te kSetravistArane TUMkAvI sahitanA ja ane A nAma thI paramAM rahelA mi pratyayano Adeza karavA rUpa niyama karAyo. mATe tene niyamasUtra kahevAya. (g) vikalpasUtra - Adeza, pratyayavidhAna, saMdhi thavI, sadhyabhAva thavo Adi aneka prakAranA kAryo saMbhavatA hoya che. AvA kAryomAM je sUtra vikalpane sUcave tene vikalpasUtra kahevAya. jemake so naveto 2.2.28' sUtramAM saMdhinA abhAva rUpa kAryano vikalpa sUcavavAmAM Ave che, mATe tene vikalpasUtra kahevAya. (A) samusUtra - samuccaya eTale joDANa. eka kAryanI sAthe sAthe bIjA kAryane paNa joDI ApatA sUtrane samuccayasUtra kahevAya. jemake 'soDatA sa82.4.42' sUtramAM pratyayanA manI sAthe pUrvanA samAna svarane dIrgha AdezanA vidhAna rUpakAryadarzAvyuM che ane tenI sAthe sAthe temAM puMliMga nAma sAthe jo te pratyaya joDAyo hoya to tenA ne AdezanA vidhAnarUpa kArya paNa joDI devAmAM AvyuM che. mATe zasoDatA za0 2.4.46' sUtra samuccayasUtra kahevAya. (i) atidezasUtra - je sUtra pote koI kAryanuM vidhAna na karatA bIjA sUtronA kAryamAM upadeza Ape tene atidezasUtra kahevAya. jemake "rUrato vA0 8.4.?' sUtramAM kahyuM che ke have pachInA sUtromAM je dhAtuonA cheDe ? it darzAvyo hoya te dhAtuone tasUtrIya kArya vikalpa thaze." to ahIM klito vA0 8.4.?' sUtra pote koI navA kAryanuM vidhAna nathI karatuM, paraMtu tenI pachInA sUtromAM darzAvelA ivALA dhAtuone uddezIne temane te sUtra saMbaMdhI kAryanA vikalpano upadeza Ape che. tethI tene atidezasUtra kahevAya. () anuvAdasUtra - prasiddha vastunuM punaH kathana karavuM tene anuvAda kahevAya. je stra potAmAM koi prasiddha vastunuM punaH kathana karatuM hoya tene anuvAdasUtra kahevAya. jemake to samUhavaLyuM7.rU.3' sUtramAM " "pravRtti 7.rU.2 ane 'zmin 7.rU.2' sUtronA viSayamAM bahutvaviziSTArthaka nAmane 'paSTayA: samUde 6.2.2' vigere sUtromAM darzAvelA samUha arthanI jema pratyayo thAya che tathA pratyaya paNa thAya che" Ama kahyuM che. to 'taya samUhavacce 7.2.2 sUtramAM anyatra TSTayA: samUde 6.2.2' vigere sUtromAM prasiddha evA samUhaarthanuM punaH kathana karyuM hovAthI tene anuvAdasUtra kahevAya. 135) sUtro pAra - sUtramAM darzAvela. 136) sautranirdeza - "sUtratvat samAra:' niyama mujaba vyAkaraNazAstranA sUtromAM samAhAradvanda samAsa thavo joIe. temaja sUtromAM vyAkaraNazAstranI maryAdA mujaba ucita prayogo thavA joie. tema chatAM mAtrAlAghavane uddezIne sUtrakArazrI jo uparokata banne vAtone avagaNIne sUtramAM vicitra prakArano koI prayoga kare to tene sautranirdeza kahevAya.
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 137) sthAnis - AdezI, kAryA. 138) - je be sUtro vivAda sivAyanA sthaLe potAnI pravRttidhArA sAvakAza (caritArtha / saphaLa) hoya ane vivAdasthaLe ekasAthe potAnI pravRttinI saMbhAvanAvALA hoya te banne sUtro spardha kahevAya. 139) jAphA - vijAro mUrta sthaM svAphAnu ja kALanazii 4 pratimavikA' artha - je vikArarUpa ke dravIbhUta vastu na hoya, mUrta (= rUpI) hoya, prANimAM arthAt beIndriyathI paMcendriya sudhInA jIvonA zarIramAM rahela hoya, pachI bhale te teonA zarIrathI Tyuta (kapAi javuM vigerenA kAraNe chUTuM paDI gayuM) hoya ke beIndriyathI paMcendriya jIvonI mUrti ke citramAM AlekhAyela hoya tene svAMga kahevAya." Ane ApaNe vyavasthita rIte samajI laIe. jADI bhASAmAM kahevuM hoya to je avayava prANInA zarIramAM raheluM hoya tene svAMga kahevAya." paraMtu jhINavaTathI jANavuM hoya to sau prathama | (a) vyAkaraNamAM prANI tarIke ekendriyone bAkAta rAkhatA beIndriyathI paMcendriya jIvone levAmAM Ave che, AnuM kAraNa prAnis' zabdasthaLe joI levuM. tethI pRthvI, pANI, agni, vAyu ane vanaspatinAM zarIranA avayavone svAMga tarIke nahIMlai zakAya. svAMga bananAra vastu prANInA zarIrano avayava hovI joIe. (b) prANInA zarIramAM vAyu, kaphAdi prakopane kAraNe je sojA, gumaDA vigere vikAro pedA thAya te svAMga nathI gaNAtA. (c) prANInA zarIramAM rahelI kapha, parU vigere dravIbhUta vastuo paNa svAMga nathI gaNAtI. (d) jJAna, icchA vigere eka to AtmAnA guNa hovAthI temaja teo rUpAdithI yukata na hovAthI mUrta nathI, mATe temane svAMga na gaNI zakAya. svAMga bananArI vastu mUrta hovI joIe. (e) prANInA zarIramAM vartatA keza, nakha vigere avayavo uparokta badhI zaratothI yukta che, tethI svAMga gaNAya. paraMtu temane kApI nAMkhavAmAM Ave athavA kharI jAya atha teo prANInA zarIrathI chUTTAM paDI jAya to paNa temane svAMga gaNavAmAM Ave che. (f) prANInA zarIramAM vartatA svAMga gaNAtA avayava sarakhA je avayavo pratimA ke citra vigeremAM AlekhAyelA hoya temane paNa svAMga gaNavAmAM Ave che. jemake pratimAnA mukha vigere avayavo. ahIM vizeSa e jaNAvavAnuM ke svAMgano samudAya e svAMga nathI gaNAto. arthAt be ke vadhu svAMgavAcI zabdono samAsa karI samudAya banAvavAmAM Ave to te svAMga nathI gaNAto. 140) has - vyaMjana.
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-4 488 :: pariziSTa-4 :: vivarAgamAM vaparAyelA nyAyonI akArAdi krame sUci + sUtra sthaLa nirdeza 1) aninasmangrahaNAnyarthavatA cAnarthakena ca tadantavidhi prayojayanti - 1.4.87, 1.4.90 2) anekAntA anubandhA - 1.4.90 3) antaraGgaM bahiraGgAt - 1.4.7, 1.4.18, 1.4.23, 1.4.35, 1.4.44, 1.4.52, 1.4.89 4) antaraGgAnapi vidhin bahiraGgo lubbAdhate - 1.4.7, 1.4.52, 1.4.59, 1.4.93 5) apekSAto'dhikAraH - 1.4.64 6) abhidheyavizeSanirapekSaH padasaMskArapakSopyasti - prastAvanA 7) arthavadgrahaNe nAnarthakasya - 1.4.2, 1.4.14, 1.4.15, 1.4.21, 1.4.38, 1.4.46, 1.4.47, 1.4.76, 1.4.87, 1.4.90 8) arthavazAd vibhaktivipariNAmaH - 1.4.2, 1.4.4, 1.4.51, 1.4.62 9) arthAntarasaMkramito'narthakAna bhidyate - 1.4.76 10) asiddhaM bahiraGgamantaraGge - 1.4.26, 1.4.83, 1.4.91 11) Agamo'nupaghAtI - 1.4.90 12) AdezAdAgamaH - 1.4.62, 1.4.64, 1.4.83 13) Adyantavadekasmin - 1.4.7, 1.4.63 14) AnarthakyAt tadaGgeSu - 1.4.7 15) uNAdayo'vyutpannAni nAmAni (= prAtipadikAni) - 1.4.10, 1.4.38, 1.4.79 16) upalakSaNaM kAryA'nupayogI - 1.4.7 17) ubhayasthAnaniSpanno'nyataravyapadezabhAk - 1.4.41, 1.4.74 18) RkAropadiSTaM kAryaM lakArasyA'pi - 1.4.37 19) ekadezavikRtamananyavat - 1.4.2, 1.4.20, 1.4.26, 1.4.36, 1.4.42, 1.4.51, 1.4.66, 1.4.83 20) kiM hi vacanAna bhavati - 1.4.17 21) kRtAkRtaprasaGgI nityam - 1.4.2, 1.4.5, 1.4.6, 1.4.46, 1.4.57, 1.4.59, 1.4.64, 1.4.66, 1.4.76, 1.4.83 22) kvipi vyaJjanakAryamanityam - 1.4.36 23) kvibantA dhAtutvaM nojjhanti zabdatvaM ca pratipadyante - 1.4.29, 1.4.74, 1.4.86, 1.4.90 24) gauNamukhyayoH mukhya kAryasampratyayaH - 1.4.7 25) grahaNavatA nAmnA na tadantavidhiH - 1.4.7, 1.4.50, 1.4.63 26) cakAro yasmAt paraH tatsajAtIyameva samuccinoti- 1.4.39, 1.4.80 27) cAnukRSTaM nAnuvartate - 1.4.32 28) jAtaM kAryaM na nivartate - 1.4.29 29) jJApakajJApitA vidhayo hyanityAH - 1.4.35 30) tadanubandhakagrahaNe'tadanubandhakasya grahaNaM na - 1.4.90
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 480 31) tadAdezAstadvadbhavanti - 1.4.23, 1.4.27, 1.4.44, 1.4.54, 1.4.57 32) dvandvAnte dvandvAdau vA zrUyamANaM padaM pratyekamabhisambadhyate - 1.4.70 33) dvirbaddhaM subaddhaM bhavati - 1.4.48 34) na kevalA prakRtiprayoktavyA nA'pi pratyayaH - 1.4.7, 1.4.10, 1.4.71, 1.4.87 35) na hyantaraGgaM padasaMskAraM bahiraGgaH padAntarasambandho bAdhate - prastAvanA 36) najuktaM tatsadRze - 1.4.57 37) na nirdiSTamanityam - 1.4.36, 1.4.61 38) nAmagrahaNe liGgaviziSTasyA'pi grahaNam - 1.4.9, 1.4.72, 1.4.81, 1.4.83 39) nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH - 1.4.64, 1.4.93 40) niravakAzaM sAvakAzAt - 1.4.2, 1.4.23, 1.4.49, 1.4.64, 1.4.87 41) nirdizyamAnasyaivAdezAH syuH - 1.4.21, 1.4.64, 1.4.66, 1.4.83 42) parAdapi iyuva-yatvAdikAryAt prAgeva strIdUdAzritaM kAryaM bhavati - 1.4.30 43) parAnnityam - 1.4.2, 1.4.59, 1.4.64, 1.4.76, 1.4.83 44) parArthe prayujyamAnaH zabdo vatamantareNA'pi vadarthaM gamayati - 1.4.62 45) pareNA'pi iy Adezena itkAryaM na bAdhyate - 1.4.21 46) paryAyazabdAnAM lAghavagauravacarcA nAdrIyate - prastAvanA 47) punaH prasaGgavijJAnAt siddham - 1.4.64, 1.4.66 48) pUrva-para-nityA-'ntaraGgA-'pavAdAnAmuttarottaraM balIyaH - 1.4.46 49) pUrvaM pUrvottarapadayoH kAryaM kAryaM pazcAt sandhikAryam - 1.4.35 50) prakRtigrahaNe svArthikapratyayAntAnAmapi grahaNam - 1.4.7, 1.4.10, 1.4.14 51) pratilakSyaM lakSaNopaplavaH - 1.4.66 52) pratyayagrahaNe yasmAt sa vihitastadAdestadantasya ca grahaNaM bhavati - 1.4.87 53) pratyayalope'pi pratyayalakSaNaM kAryaM bhavati - 1.4.59, 1.4.64, 1.4.93 54) pratyayA'pratyayayoH pratyayasyaiva (grahaNaM kAryam) - 1.4.64 55) pradhAnAnuyAyino vyavahArA bhavanti - 1.4.49 56) prayuktAnAM zAstreNAnvAkhyAnaM na tvasmAdapUrvazabdapratipattiH - 1.4.92 57) balavanityamanityAt - 1.4.5, 1.4.64, 1.4.92 58) bavayoH aikyam - 1.4.7 59) bhAvini bhUtavadupacAraH - 1.4.1, 1.4.62 60) bhUtapUrvakastadvadupacAraH - 1.4.2, 1.4.12, 1.4.51 61) mAtrAlAghavamapyutsavAya manyante vaiyAkaraNAH - 1.4.17, 1.4.28 62). yatrA'nekavidhamAntaryaM tatra sthAnata AntaryaM balIyaH - 1.4.41 63) yatrAnyat kriyApadaM na zrUyate tatrA'stirbhavantIparaH prayujyate - 1.4.57
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-4 481 64) yathAsaGkhyamanudezaH samAnAm - 1.4.5, 1.4.6, 1.4.17, 1.4.22, 1.4.27, 1.4.35 65) yasya tu lakSaNAntareNa nimittaM vihanyate na tadanityam - 1.4.59 66) ralayoH aikyam - 1.4.7 67) lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNam - 1.4.14, 1.4.35, 1.4.47, 1.4.74, 1.4.86 68) lakSaNAntarapravRttinimittamupasaMharallakSaNaM balavad bhavati - 1.4.59 69) varNagrahaNe jAtigrahaNam - 1.4.66 70) vizeSyA'saMnidhAnenA'pi padasaMskAro bhavati - prastAvanA 71) vyapadezivadekasmin - 1.4.7, 1.4.63 72) vyapadezivadbhAvo'nAmnA - 1.4.63 73) vyAkhyAto vizeSArthapratipattiH - 1.4.10, 1.4.35 74) vyAkhyAnato vizeSapratipattirnahi saMdehAdalakSaNam - 1.4.68 75) zabdAntarasya prApnuvanvidhiranityo bhavati - 1.4.64 76) zrutAnumitayoH zrauto vidhibalIyAn - 1.4.41, 1.4.63 77) SaSThyA yaducyate tad gRhyamANavibhakterbhavati - 1.4.7 78) saMjJApUrvako vidhiranityaH - 1.4.36 79) sakRd gate vipratiSedhe (= spardhe) yad bAdhitaM tad bAdhitameva - 1.4.64, 1.4.66, 1.4.89 80) sannipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvighAtasya - 1.4.1, 1.4.2, 1.4.5, 1.4.15, 1.4.23, 1.4.54, 1.4.57, 1.4.63, 1.4.66 81) sanniyogaziSTAnAmekApAye'nyatarasyA'pyapAyaH - 1.4.49, 1.4.75 82) samAsAntA-''gama-saMjJAjJApaka-gaNa-nanirdiSTAnyanityAni - 1.4.63, 1.4.79, 1.4.89 83) sambhavati mukhye guNakalpanAyA ayogaH - 1.4.2, 84) sarvebhyo lopa: - 1.4.59, 1.4.80 85) sarvatrA'pi vizeSeNa sAmAnyaM bAdhyate na tu sAmAnyena vizeSaH - 1.4.28, 1.4.32, 1.4.40, 1.4.46, 1.4.59, 1.4.63, 1.4.64, 1.4.66 86) sApekSamasamartham - 1.4.57 87) sAmpratikA'bhAve bhUtapUrvagatiH - 1.4.12 88) sAhacaryAt sadazasyaiva - 1.4.1, 1.4.10, 1.4.44, 1.4.70, 1.4.79, 1.4.86 89) siddhe satyArambho niyamArthaH - 1.4.3, 1.4.7, 1.4.38, 1.4.87 90) sthAnAntarasya prApnuvanvidhiranityo bhavati - 1.4.64 91) svaM rUpaM zabdasyA'zabdasaMjJA - 1.4.7, 1.4.38, 1.4.76 92) svarakAlavyatirekeNa vyaJjanAni kAlAntaraM nAkSipanti - 1.4.66 93) svarasya hasva-dIrgha-plutAH - 1.4.1, 1.4.85, 1.4.86 94) svAGgamavyavadhAyi - 1.4.38, 1.4.64, 1.4.66, 1.4.83
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ 482 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana :: pariziSTa-5 :: vivaraNamAM vaparAyelA anya laukika nyAyo, zloko temaja niyamonI akArAdi krame sUci + sUtrasthaLa nirdeza 1) adhikaviSaye'pi prApti: vyApti. - 1.4.12, 1.4.33 antaramavakAzA'vadhiparidhAnA'ntaddhibhedatAdarthe / chidrA''tmIyavinAbahiravasaramadhye'ntarAtmani c|| (la.za.ze.)-1.4.7 anvitAbhidhAnavAde yogyetarAnvite evA'rthe padAnAM zakti: - 1.4.7 apekSyamANazca nyAyaH gauravamAdadhAti (bR. nyAsa, 1.4.2) - 1.4.2, 1.4.46 abhihitA'nvayavAde padaiH padArthAn abhidhAya AkAGkSAdimUlakazaktivazAt saMsRSTavAkyArthapratItirjanyate - 1.4.7 arthadvayabodhecchayA ekasya sakRduJcAraNamiha tantram (vyA.ma. bhASya, 1.1.27, bA.6, uddyota) - 1.4.7 7) arthasya (= apratyakSArthasya) ApattiH (= lAbho) yasmAt sA arthApattiH - 1.4.57 avayavA'vayavinaH samavAyaH - 1.4.7 avikAro'dravaM mUrtaM prANisthaM svaanggmucyte| cyutaJca prANinastattannibhaM ca pratimAdiSu / / - 1.4.63 10) azrutakalpanAyAH zrutApekSaNasya lAghavam - 1.4.68 AdIyate gRhyate'rtho'smAditi aadiH| sa ca sAmIpya-vyavasthA-prakAra-avayavAdivRttiH (bR.nyAsa, 1.1.10)-1.4.7 AmantraNaM caa'nbhimukhsyaa'bhimukhiikrnnm| tathA ca yamuddizyAmantraNaM kriyate sa Amantrya iti| - 1.4.40 AyurucchvAsabalendriyANi prANAH, te yeSAM santi te prANinaH, te ceha 'prANyauSadhivRkSebhyo'vayave ca 6.2.31' iti prANigrahaNAnantaraM vRkSauSadhigrahaNAd dvIndriyAdayastrasA ucyante (bR.nyAsa, 2.4.38) - 1.4.49, 1.4.63 itaravizeSaNatayA svArthopasthApakatvamupasarjanatvam (vyA.ma.bhASya 1.1.27 uddyota) -- 1.4.7 itarasakalavizeSavyavacchedena iSTaviSayasiddhiH pArizeSanyAyaH - 1.4.15 16) it tu prANyaGgavAci syAdIdUdekasvaraM kRtaH - IkArAntamUkArAntaM ca ekasvaraM nAma strIliGgam, kRtsambandhinau yAvIdUtau tadantaM nAma strIliGgam (liGgA. 2/4) - 1.4.29 17) iha vyAkaraNe Agamasya anta iti zabdavyapadezaH (ma. vR. ava., 1.4.64) - 1.4.64 18) ubhayo'nyatra (pANi0 1.1.27, vArtika-9) - 1.4.7 19) ekapadAzritakAryamantaraGgaM , dvipadAzritaJca bhirnggm| - 1.4.18 20) ekamarthaM prati vyAdInAM tulyabalAnAmavirodhinAmaniyatakramayogapadyAnAmAtmarUpabhedena cIyamAnatA samuJcayaH (3.1.117 bR. vRttiH ) - 1.4.7 21) kazcidityekavacananirdezo'vajJArthaH (1.4.28 bR. nyAsa) - 1.4.28 15)
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-5 483 22) kaSTe tu kRcchragahane dakSAmandAgadeSu tu| paTu dvau vAcyaliGgau ca... / / (ama.ko., kA.3, vargaH-4, zlo.42)-1.4.28 23) kRt-taddhita-samAsa-ekazeSa-sanAdyantAH paJca vRttayaH - 1.4.7 24) gAvaH nardanti yasminparvatavizeSe sa gonardaH dezavizeSaH, tatra bhavaH gonardIyaH = mahAbhASyakArapataJjaliRSayaH - 1.4.7 goNI nAma sAdRzyaviziSTe lakSaNA (ta.saM. nyA. bodhi0) - 1.4.7 26) catuSpratolIyuktaprAkArAvRttaM nagaramucyate - 1.4.7 27) jahati padAni svArthaM yasmin sa jahatsvArthapakSaH - 1.4.7 28) jAtipakSe tUddezyatAvacchedakAkrAnte kvacillakSye caritArthayordvayoH zAstrayoH satpratipakSanyAyena yugapadubhayAsaMbhavarUpavirodha sthala ubhayorapyaprAptau paravidhyarthamidamiti (= 'spardhe 7.4.119' sUtramiti) punaH prsnggvijnyaansiddhiriti| (pari. ze. 40) - 1.4.66 29) takrakauNDinyanyAyaH - yathA kasmiMzcid bhojanAvasare sarvebhyo brAhmaNebhyo dadhi dIyatAmiti sAmAnyavidhivacanena brAhmaNa tvajAtyavacchinnebhyaH sarvebhyo brAhmaNebhyo dadhidAnasya prAptirastIti "takraM kauNDinyAya" iti vizeSoddezyena prakRtena __ vacanena dadhidAnaniSedhapUrvakaM takradAnasya vidhAnaM kriyte| (vyA. zA. lau. nyA. upa. - 47) - 1.4.66 30) tattat sUtrIyoddezyatAvacchedakAzrayasakalavyaktiSu prAptiH vyAptiH - 1.4.68 31) tatsattve tatsattvamanvayaH, tadabhAve tadabhAvo vyatirekaH - 1.4.47 32) tad vinA na bhavati avinAbhAvaH - 1.4.14 33) - 1.4.57, 1.4.64 34) dizi dRSTAH zabdAH dikzabdAH - 1.4.13 dravyadravyayoH saMyogaH - 1.4.7 36) dvandvakatvA'vyayIbhAvau kriyA'vyayavizeSaNe (liGgA0 napuM. praka. zlo0 9) - 1.4.57 37) dhUmAyanta ivAzliSTAH prajvalantIva sNhtaaH| ulmukAnIva me'mI svA jJAtayo bhrtrssbh|| (ma.bhA. 5.36.38) -1.4.7 na jahati padAni svArthaM yasmin sa ajahatsvArthapakSaH - 1.4.7 39) najoM dvau samAkhyAtau pryudaasprsjyko| paryudAsaH sadRggrAhI prasajyastu nissedhkRt|| paryudAsaH sa vijJeyo yatrottarapadena nny| prasajyapratiSedhastu kriyayA saha yatra nm|| - 1.4.57 paJcAnAM sindhuSaSThAnAM nadInAM ye'ntarA zritAH / vAhIkA nAma te dezA na tatra divasaM vset|| (ma.bhA.karNa.pa.-44/7) 1.4.7 41) patirdhave nA triSvIze (vizva.) - 1.4.28 42) padaM padaM pratyuktaH pratipadokta: - 1.4.86 43) paraliGgo dvandvo - dvandvasamAso dvandvasyaiva yat paraM (= uttarapadaM) tatsamAnaliGgo bhavati (liGgA0 8/1) - 1.4.26
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48) 484 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 44) parArthA'bhidhAyivRttiH, parasya zabdasya yo'rthastasya zabdAntareNA'bhidhAnaM yatra sa: vRttirityarthaH (nyA. samu. tara.-29) - - 1.4.7 45) pAvake zuciH mAsyamAtye cAtyupadhe puMsi madhye site triSu (ama.ko., kA.3, vargaH-4, zlo.29)-1.4.28 pRthagarthAnAM padAnAmAkAGkSAvazAt parasparasambandho vyapekSA - 1.4.13, 1.4.66 47) prakRterAzritaM yat syAd, yadvA pUrvaM vyvsthitm| yasya cAlpanimittAni, antaraGgaM tducyte|| - 1.4.18, 1.4.23 pratyayasyAzritaM yat syAd, bahirvA yad vyvsthitm| bahUni vA nimittAni, yasya tad bhirnggkm|| - 1.4.18, 1.4.23, 1.4.91 49) pramANAntarapratipannasyA'rthasya zabdena saMkIrtanamanuvAdaH - 1.4.64, 1.4.66 50) balAhako girau meghe daityanAgavizeSayoH (vizvaH) - 1.4.7 51) bahUni kAryANi lAtIti bahulam - 1.4.38 52) mAtrA kaalvishessH| nimeSonmeSakriyAparicchinnaH kAlo maatraashbdenaa'bhidhiiyte| (bR.nyAsa 1.1.5) - 1.4.66 53) yati te nAga! zIrSANi, tati te nAga! vednaaH| na santi nAga! zIrSANi, na santi nAga! vednaaH|| - 1.4.54 54) yatra tad (= tasya = anyapadArthasya) guNAnAM (= upalakSaNAnAM = pUrvottarapadArthayoH) api kArye (= kriyAyAM) anvayitvena saMvijJAnaM (= bodho) bhavati tatra tadguNasaMvijJAno bahuvrIhiH - 1.4.7 55) yatra tu nimittatAyAH sthAnitvamapi sahacarIbhUtam, arthAt pUrvaparayorubhayoH sthAne ekAdezo yatrAbhimataH, tatra sahArthakatR tIyayaiva nimittapadaM nirdizyate ityapi zailI tatrabhavata AcAryasya lakSyate, yathA 'avarNasyevarNAdinA 1.2.6', 'aidaut sandhyakSaraiH 1.2.12' ityaadau| (1.2.1 nyAsAnu0) - 1.4.66 56) yatra samavAyasambandhena sambandhyanyapadArthaH, tatra praaystdgunnsNvijnyaanbhuvriihiH| anyatra prAyo'nyat (paribhA. ze. 78, vRttiH) - 1.4.7 ye guNe vartitvA tadyogAd guNini vartante te guNavacanAH - 1.4.29 vAkyAt prakaraNAdarthAdaucityAd deshkaaltH| zabdArthAH pravibhajyante na rUpAdeva kevlaat|| saMyogo viprayogazca sAhacaryaM virodhitaa| arthaH prakaraNaM liGga zabdasyAnyasya snnidhiH|| sAmarthyamaucitI dezaH kAlo vyakti: svraadyH| zabdArthasyAnavacchede vishesssmRtihetvH|| (vA.pa., kA.2, zlo.314 316) - 1.4.55 59) viMzatyAdyAzatAd dvandve sA caikye dvandvameyayoH (liGgA0 2/6) - 1.4.33 vibhaktyanimittakatve sati strItvA'nimittakatvaM padakAryatvam - 1.4.7 61) vRttijanyabodhIyaprakAratAzrayatvamupasarjanatvam (vyA.ma.bhASya, 1.1.27 udyota) - 1.4.7 58) 60)
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66) pariziSTa-5 495 62) vyaktau padArtha (= vyaktipakSe) "pratilakSyaM lakSaNopaplava:" (= yAvanti lakSyANi tAvanti sUtrANi klpynte)| tasmAdu bhayorapi zAstrayostattallakSyaviSayayoracAritArthyena paryAyeNa dvayorapi prAptau parameveti niyamArthamidamiti (= 'spardhe 7.4.119' sUtramiti) "sakRdgate0" nyaaysiddhiH| (pari. ze. 40) - 1.4.66 63) vyaJjanAnAmakAlatvam (zikSAkArAH) - 1.4.66 64) 'vyapadezivadbhAvo'nAmnA' 'grahaNavatA nAmnA0' iti ca paribhASA ca pratyayavidhiviSayaiva (pari.ze.32 TIkA)-1.4.63 65) vyavasthitaM maryAdA'natikrAntaM prayogajAtaM vizeSeNa bhASate sA vyavasthitavibhASA - 1.4.10 __sadRzaM triSu liGgaSu, sarvAsu ca vibhktissu| vacaneSu ca sarveSu, yanna vyeti tdvyym|| - 1.4.7 67) sandhAvakSaraM sandhyakSaram, ityata evaiSAM pUrvI bhAgo'kAraH, ekAraikArayoH paro bhAga ikAraH, okAraukArayoH paro bhAga ukaarH| (bR. nyAsa, 1.1.8) - 1.4.56 sandhau sati akSaraM sandhyakSaraM, tathAhi-avarNasyevarNena saha sandhAvekAraH, ekAraikArAbhyAmaikAraH, avarNasyovarNena okAraH, okaarokaaraabhyaamaukaarH| (bR. nyAsa, 1.1.8) - 1.4.56 samudAyo hyarthavAn tasyaikadezo'narthakaH (nyA. samu. 19, pR. 135, paM. 51) - 1.4.90 70) sampiNDitAguliH kara: muSTiH (mAlAkoSaH) - 1.4.28 sarvamAdIyate gRhyate'bhidheyatvena yena sa sarvAdiH - 1.4.7, 1.4.15, 1.4.18 72) sAkSAt kAryam = pratyakSakAryamantaraGgam, anumeyakAryaJca bahiraGgam - 1.4.89 73) stanakezavatI strI syAd romazaH puruSaH smRtH| ubhayorantaraM yaJca tadabhAve npuNskm|| (bR.nyAsa, 1.1.29)-1.4.49 74) strI-puMsayoH syAdazanizcaJcalAyAM patAvapi (gauDa0) - 1.4.29 75) spaSTameva paThitavye'numAnAd bodhanamasArvatrikam (= anityam) ityarthaH (pari. ze.) - 1.4.35 sphuranti vAdikhadyotAH, samprati dkssinnaapthe| nUnamastaMgato vAdI, siddhaseno divaakrH|| (pra.cari) - 1.4.55 svapratipAdakatve sati svetarapratipAdakamupalakSaNam - 1.4.36 78) svalpAkSaramasandigdhaM saarvdvishvtomukhm| astobhamanavadyaJca sUtraM sUtravido viduH|| - 1.4.17 svazakyatAvacchedakasamAnAdhikaraNaguNapratisandhAnaprayojyasvazakyatAvacchedakaprakArakAropIyaviSayatAzrayo'rthaH svasyagau nno'rthH| (pari. ze. TIkA) - 1.4.7 80) svasamIpoJcArite'nubandhe svA'vayavatvamAropyate - 1.4.90 69) 71) 79)
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ 486 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana :: pariziSTa-6 :: prastuta 1.4 pAdanA sUtronI sAme pANini vyAkaraNamAM vartatA sUtronA anukrama siddhahemae ata AH syAdau0 1.4.1 bhisa ais 1.4.2 idamadaso0 1.4.3 ebahusa0 1.4.4 TA-Gasorina0 1.4.5 De-Dasyo01.4.6 savadiH smai0 1.4.7 D: smin 1.4.8 jasa i: 1.4.9 nemA'rdha0 1.4.10 dvandve vA 1.4.11 na sarvAdiH 1.4.12 tRtIyAntAt0 1.4.13 tIyaM Git0 1.4.14 avarNasyAmaH0 1.4.15 navabhyaH pUrvebhyaH0 1.4.16 Apo DitAM0 1.4.17 sarvAderDas0 1.4.18 Tausyet 1.4.19 autA 1.4.20 iduto'stre0 1.4.21 jasyedot0 1.4.22 pANini ato dI? yatri 7-3-101, supi ca 7.3.102 ato bhisa ais 7.1.9 nedamadasorako 7.1.11 bahuvacane jhalyet 7.3.103, osi ca 7.3.104 TAGasiGasAminAtsyA: 7.1.12, DeryaH 7.1.13 TAGasiGasAminAtsyAH 7.1.12, DeryaH 7.1.13 sarvAdIni sarvanAmAni 1.1.27, vibhASA diksamAse bahuvrIhau 1.1.28, na bahuvrIhau 1.1.29, pUrvaparAvaradakSiNottarAparAdharANi vyavasthAyAmasaMjJAyAm 1.1.34, svamajJAtidhanAkhyAyAm 1.1.35, antaraM bahiyogopasaMvyAnayoH 1.1.36, sarvanAmnaH smai 7.1.14 GasiGasyoH smAtsminau 7.1.15 GasiGasyoH smAtsminau 7.1.15 jasaH zI 7.1.17 prathama-carama-tayAlpArdhakatipayanemA 1.1.33 vibhASA jasi 1.1.32 dvandve ca 1.1.31 tRtIyAsamAse 1.1.30 vAprakaraNe tIyasya GitsUpasaGkhyAnam 1.1.36 vArtika-3 Ami sarvanAmnaH suT 7.1.52 pUrvAdibhyo navabhyo vA 7.1.16 yADApaH 7.3.113 sarvanAmnaH syAGhrasvazca 7.3.114 AGi cApaH 7.3.105 auGa Apa: 7.1.18 prathamayoH pUrvasavarNaH 6.1.102 jasi ca 7.3.109
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-6 487 siddhahema Gityaditi 1.4.23 TaH puMsi nA 1.4.24 GiDau 1.4.25 kevalasakhi0 1.4.26 na nA Didet0 1.4.27 striyA GitAM vA0 1.4.28 strIdUtaH 1.4.29 veyuvo0 1.4.30 Amo nAm0 1.4.31 hasvApazca 1.4.32 saMkhyAnAM rNAm 1.4.33 trestrayaH 1.4.34 edodbhyAm0 1.4.35 khi-ti-khI-tIya0 1.4.36 / Rtu Dur 1.4.37 tR-sva sR0 1.4.38 ajhai ca 1.4.39 mAturmAtaH0 1.4.40 pANini dheGiti 7.3.111 AGo nA'striyAm 7.3.120 aut 7.3.118, acca dhe 7.3.119 aut 7.3.118 zeSe dhyasakhi 1.4.7, patiH samAsa eva 1.4.8 (ityAbhyAM sUtrAbhyAM kramazaH sakhizabdasya patizabdasya ca dhisaMjJAyA pratiSedhe 'AGo nA'striyAm 7.3.120' ityanena TAyAH nA Adezo na bhavati 'dheDiti 7.3.111' sUtreNa ca Diti pare sakhi-patyorantasya guNo (ekArAdezo) na bhvti|) ApanadyAH 7.3.112, idudbhyAm 7.3.117 yU stryAkhyo nadI 1.4.3, ApanadyAH 7.3.112, DerAmnadyAmnIbhyaH 7.3.116 Giti hrasvazca 1.4.6, ANnadyA: 7.3.112, DerAmnadyAmnIbhyaH 7.3.116 vAmi 1.4.5, hasvanadyApo nuT 7.1.54 hasvanadyApo nuT 7.1.54 (yU stryAkhyo nadI 1.4.3. ityanena nadI saMjJA) SaTcaturthyazca 7.1.55 trestrayaH 7.1.53 GasiGasozca 6.1.110 khyatyAtparasya 6.1.112 Rta ut 6.1.111 aptRntRcsvasRnaptaneSTutvaSTakSatRhotRpotRprazAstRNAm 6.4.11 Rto GisarvanAmasthAnayoH 7.3.110 ambArthanadyorhasvaH 7.3.107 (mAtRRNAM maatcyutraarthmrhte| mAtRNAM mAtajAdezo vaktavyaH ptraarthmrhte| gArgImAta vaatsiimaat|| (ma.bhASyam) hasvasya guNaH 7.3.108 saMbuddhau ca 7.3.106 ambArthanadyorhasvaH 7.3.107 ekavacane sambuddhiH 2.3.49, eDhasvAtsambuddheH 6.1.69 hal-jhyAbbhyo dIrghAtsutisyapRktaM hal 6.1.68 hrasvasya guNaH 1.4.41 edApaH 1.4.42 nityadida0 1.4.43 adetaH syamo0 1.4.44 dIrghaDyAb0 1.4.45
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ 498 siddhahema samAnAdamo0 1.4.46 dIrgho nAmya0 1.4.47 nurvA 1.4.48 zasoDatA sazca0 1.4.49 saMkhyA - sAya0 1.4.50 niya Am 1.4.51 vASTana AH 1.4.52 aSTa au0 1.4.53 iti SNaH 1.4.54. napuMsakasya zi: 1.4.55 aurI: 1.4.56 ataH syamo0 1.4.57 paJcato'nyAde0 1.4.58 anato lup 1.4.59 jaraso vA 1.4.60 nAmino lug vA 1.4.61 vAnyataH 0 1.4.62 dadhyasthi0 1.4.63 anAmsvare0 1.4.64 svarAcchau 1.4.65 prAk 1.4.66 lo vA 1.4.67 ghuTi 1.4.68 acaH 1.4.69 Rdudita: 1.4.70 pANini ami pUrvaH 6.1.107 nAmi 6.4.3, na tisR catasR 6. 4. 4, nopadhAyAH 6.4.7 nR ca 6.4.6 prathamayoH pUrvasavarNaH 6.1.102, tasmAcchaso na puMsi 6.1.103 saMkhyAvisAyapUrvasyAhnasyAhananyatarasyAM Gau 6.3.1910 napuMsakAcca 7.1.19 ato'm 7.1.24 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana Ge rAmnadyAmnIbhyaH 7.3.116 aSTana Avibhaktau 7.2.84 aSTAbhya auz 7.1.21 SNAntA SaT 1.1.24, iti ca 1.1.25, SaDbhyo luk 7.1.22 jazzasoH ziH 7.1.20 ad DatarAdibhyaH paJcabhyaH 7.1.25 svamornapuMsakAt 7.1.23 jarAyA jarasanyatarasyAm 7.2.101 ma. bhASyam + vRttiH svamornapuMsakAt 7.1.23 anena 'su-am' pratyayayoH lopo vidhIyate, vaikalpikapakSe "pratyayalope'pi " nyAyena 'su-am' pratyayayoH punaravasthAnamAzritya " he vAre !, he vAri ! " Adi dvividhaprayogAH sAdhyante / tRtIyAdiSu bhASitapuMskaM puMvadgAlavasya 7.1.74 asthidadhisakthyakSNAmanuGudAtaH 7.1.75 iko'ci vibhaktau 7.1.73 napuMsakasya jhalacaH 7.1.72 napuMsakasya jhalacaH 7.1.72 napuMsakasya jhalacaH 7.1.72 tatra bahUrji pratiSedhaH vArtika 4 + antyAtpUrvaM numameke vArtika- 5 ugidacAM sarvanAmasthAne'dhAtoH 7.1.70 ugidacAM sarvanAmasthAne'dhAtoH 7.1.70 (ugit = 'u R lR ' ete it yeSAM te)
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-6 488 siddhahema yujo'samAse 1.4.71 anaDuhaH sau 1.4.72 puMsoH pumans 1.4.73 ota auH 1.4.74 A amzaso01.4.75 pathinmathin0 1.4.76 e: 1.4.77 tho nth 1.4.78 in GI-svare0 1.4.79 vozanaso01.4.80 pANini yujerasamAse 7.1.71 sAvanaDuhaH 7.1.82 puMso'suD 7.1.89 goto Nit 7.1.90 (kecit 'oto Nit' iti ptthnti| dyozabdAdapi yatsarvanAmasthAnaM vidyate tdrthm| dyauH, dyAvau, dyaavH| 'gotaH' ityetadeva taparakaraNanirdezAdokArAntopalakSaNaM draSTavyam (kAzikA ttiikaa)| auto'mzasoH 6.1.93 pathimadhyabhukSAmAt0 7.1.85 ito'tsarvanAmasthAne 7.1.86 tho nthaH 7.1.87 bhasya Tairlopa: 7.1.88 RduzanaspuMrudaMso'nehasAM ca 7.1.94 (asambuddhAvityeva?..he ushnH| uzanasaH sambuddhAvapi pakSe'naG iSyate - he ushnn| 'na GisambuddhyoH 8.2.8' iti nalopapratiSedho'pi pakSe iSyate- he uzana (kAzikA TIkA) am saMbuddhau 7.1.99 caturanaDuhorAmudAttaH 7.1.98 sakhyurasaMbuddhau 7.1.92 RduzanaspurudaMsonehasAM ca 7.1.94, anaGsau 7.1.93 sarvanAmasthAne cAsaMbuddhau 6.4.8 sAntamahataH saMyogasya 6.4.10 inhanpUSAryamNAM zau 6.4.12, sau ca 6.4.13 aptRntRcsvasRnaptaneSTutvaSTRkSatRhotRpotRprazAstRNAm 6.4.11 aptRntRcasvasRnaptRneSTutvaSTakSatRhotRpotRprazAstRNAm 6.4.11 (bahampi taDAgAnIti kecidicchanti (kAzikA) keciditi vacanAt kecinecchntiityuktm| tanmatena bahampItyevaM bhavati (ji.bu.nyAsa)) atvasantasya cAdhAtoH 6.4.14 tRjvatkroSTuH 7.1.95 vibhASA tRtIyAdiSvaci 7.1.97 striyAM ca 7.1.96 uto'naDuc0 1.4.81 vAH zeSe 1.4.82 sakhyurito0 1.4.83 Rduzanas0 1.4.84 ni dIrghaH 1.4.85 nsamahatoH 1.4.86 in-han0 1.4.87 apaH 1.4.88 ni vA 1.4.89 abhvAderatvasaH 1.4.90 kruzastuna01.4.91 TAdau svare0 1.4.92 striyAm 1.4.93
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2) Apa 3) 5) 500 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana :: pariziSTa-7 :: vivarANamAM ullekhAyelA anya vyAkaraNanA sUtrono temaja granthonA zlokono akArAdi anukrama 'acca dhe: pA. sU. 7.3.119' - 1.4.26 aSTana A vibhaktau pA. sU. 7.2.84 - 1.4.52 - 1.4.53 AyaneyInIyiya:0 pA. sU. 7.1.2 ma.bhASya - 1.4.10, 1.4.38 ubhayo'nyatra (pANi0 sU0 1.1.27 mahAbhASya vArtika-9) - 1.4.7 'aut pA. sU. 7.3.118' - 1.4.26 6) 'na bahuvrIhau pA. sU. 1.1.29' - 1.4.18 'na lumatAGgasya pA.sU. 1.1.63' - 1.4.61 num-acira-tRjvadbhAvebhyo nuTa pA.sU. 7.1.96 vArtika-11 - 1.4.64 patiH samAsa eva pA. sU. 1.4.8' - 1.4.26 10) pari. ze. 14 - 1.4.7 11) pari. ze. 15 - 1.4.7 12) pA. sU. 1.1.15 - 1.4.7 13) pA. sU. 1.1.35 ma. bhASya - 1.4.7 14) pA.sU. 1.1.68 - 1.4.7 15) pA.sU. 1.3.11 (ma.bhASya pradIpodyota) - 1.4.68 pA. sU. 2.1.1 - 1.4.7 17) pA. sU. 6.4.12 - 1.4.87 18) pA. sU. 6.4.13 - 1.4.87 19) pA.sU. 7.1.72 (ma.bhASya pradIpoddyota) - 1.4.66 20) pANini pratyAhArasUtra - 3, 4 - 1.4.56 21) mahAbhArata - 5.36.38 - 1.4.7 22) mahAbhArata karNaparva - 44/7 - 1.4.7 23) vAkyapadIya kANDa-2, zloka-314 thI 316 - 1.4.55 vyA. ma. bhASya 1.1.27 uddyota - 1.4.7 (pR.55) vyA. ma. bhASya 1.1.27, uddyota + tatvAloka-1.4.7 (pR.56) 26) vyA. ma. bhASya 1.1.27, vA.6, uddyota - 1.4.7 (pR.57) 27) vyA. ma. bhASya 1.1.27, vA.6, uyota - 1.4.7 (pR.59) 28) zizupAlavadha sarga-12, zlo013 "vyathAM dvayeSAM medinIbhRtAm" - 1.4.15 29) saMkhyaikavacanAcca0 pA. sU. 5.4.43 - 1.4.55 30) svaM rUpaM zabdasya0 pA.sU. 1.1.68 - 1.4.76 24) 25)
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-8 501 0 0 0 0 0 .:: pariziSTa-8 :: vivarANamAM ullekhAyelA anya vaiyAkaraNa temaja graMthakAronA nAmono akArAdi anukrama 1) utpala (pANi, liMgAnuzAsananI vRtti) -- 1.4.18 | 1.4.52 / 1.4.60 / 1.4.61 2) RSabha -- 1.4.86 kaiyaTa (ma bhASya pradIpa TIkA) -- 1.4.87 4) kSIrasvAmI (kSIrataraMgiNI) -- 1.4.28 gonardIya (pataMjalI) (vyA.mahAbhASya) -- 1.4.7 / 1.4.66 caMdra (cAMdra vyAkaraNa) -- 1.4.31 | 1.4.53 T) caMdragomI (cAMdra vyAkaraNa) -- 1.4.28 caMdrasAgara gaNi (si.le. AnaMdabodhinI vRtti) -- 1.4.29 / 1.4.60 jAditya (kAzikA vRtti) -- 1.4.5/1.4.55 10) durgasiMhakRtapAla (kAtaMtrasUtranI vRtti vi.) -- 1.4.26 ii) devanaMdI (pUjyapAda) (jainendravyAkaraNa) -- 1.4.49 / 1.4.52/ 1.4.53 1.4.61 12) nAgezabhaTTa (ma.bhASya pradIpanI udyota TIkA vi.) -- 1.4.7/1.4.17/1.4.38/1.4.41 13) pataMjalI (vyA.mahAbhASya) -- 1.4.28 | 1.4.60 / 1.4.66 14) pANini -- 1.4.5/1.4.26/1.4.38/1.4.52 15) pAlyakIrti (zAkaTAyana vyAkaraNa) -- 1.4.38/ 1.4.50 16) bhoja (sarasvatIkaThAbharaNa) -- 1.4.38 / 1.4.51 11) ratnamati -- 1.4.36 18) lAvaNya sUri. (bu.vAsAnusaMdhAna vi.) - 1.4.5 / 1.4.7 / 1.4.10 / 1.4.12 / 1.4.17 | 1.4.29 / 1.4.36/1.4.57 / 1.4.59, 1.4.62 1.4.87 19) vatsa -- 1.4.86 20) vAmana (kAzikAkAra) -- 1.4.53 1.4.54 vizrAntavidyAdhara(vAmana) -- 1.4.52 vyApI (saMgraha, paribhASAsUcana) -- 1.4. 23) zAkaTAyana (pAlyakIrti) (zAdAyana vyAka.) -- 1.4.26 / 1.4.53 zikSAkAra -- 1.4.66 25) zeSarAja(pataMjalI, vyA.mahAbhASya) -- 1.4.2 sIradeva (bRhasparibhASAvRtti) -- 1.4.87 sukhAkara -- 1.4.76 28) sthavira -- 1.4.5 29) hemahaMsagaNI (nyAyasaMgraha vi.) -- 1.4.7/1.4.63 21) 24) 26) 27)
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502 kAM 1 2 3 5 6 7 graMtha nAma 1 thI 3 4 | AcArya hemacandra aura unakA zabdAnu-nemicaMdra zAstrI zAsana eka adhyayana kAtaMtra vyAkaraNa-catuSTIkA saha bhAga-1 zarvavarma 8 amara koza aSTAdhyAyI padAnukrama koza aSTAdhyAyI-bhASya-prathamAvRti bhAga :: pariziSTa-9 :: akArAdi krame saMdarbha graMtha sUci ka kAzikA-nyAsa-padamaMjarI TIkA bhAvabodhinI hindI vyAkhyA saha,bhA.1thI10 tarkasaMgraha-nyAyabodhinI-padakRtyakiraNAvalI TIkA saha nyAyakoza 9 nyAyasaMgraha - gujarAtI vivecana saha 10|nyAyasaMgraha-svopajJa nyAsa saha 11| nyAyasaMgraha - hindI vivecana saha 12| nyAyasamuccaya-nyAyArthasiMdhu-taraMga TIkA saha 13| paribhASAsaMgraha (17 paribhASApATha + vRtti) amarasiMha zrI avanIndra kumAra brahmadatta jijJAsu anna bhaTTa bhImAcArya jhALakIkara saMpUrNAnaMda vizvavidyAlaya, vArANasI vAmana jayAditya | jayazaMkaralAla tripAThI (hi.vyA.) tArA buka ejansI,vArANasI paM. kRSNavallabhAcArya (kira.TI.)| vyAsaprakAzana, vArANasI bhAMDArakara orienTala-pUnA 14 paribhASendrazekhara-gujarAtI anuvAda | TippaNa saha 15 paribhASendrazekhara-bhairavI tattvaprakAzikA vyAkhyA saha 16 paribhASendrazekhara-sarvamaMgalA TIkA sahu nAgeza bhaTTa TIkAkAra/anuvAdaka/ saMpAdaka devadatta tivArI (anu.) nAgeza bhaTTa nAgeza bhaTTa jAnakIprasAda dvivedI zrI vAsudeva zAstrI atyaMkara (saMpA.) pU. hemahaMsagaNijI pU. ratnavallabha vi.ma.(vive.) | OM kAra sUri jJAnamaMdira-sUrata jinazAsana ArAdhanA TrasTa pU. hemahaMsagaNijI pU.hemacaMdra sU.ma.(saMpA.) pU. hemahaMsagaNijI pU. naMdighoSa vi.ma.(vive.) pU. hemahaMsagaNijI pU. lAvaNya sU.ma.(TIkA) zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanaM ke.vI. abhyuMkara prakAzaka nAga pablIzarsa parimala pablikezana, dilhI rAmalAla kapUra TrasTa, sonipata caukhaMbA vidyAbhavana, vArANasI zrI zeSazamAM sUri (TIkA) smRti saMskAra zikSaNanidhi siddhahema prakAzana samiti bhAMDArakara orienTala-pUnA zrI bhagavatIprasAda paMDayA(anu.) yunivarsiTI graMthanirmANa borDa caukhaMbA prakAzana saMpUrNAnaMda vizvavidyAlaya, vArANasI
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - 9 krama graMtha nAma 17 paribhASendrazekhara-subodhinI hindI vyAkhyA saha 18 paribhASendrazekhara-haimavatI TIkA saha 19| pANinIya vyAkaraNa vimarza 20| prabhAvaka caritra ane prabaMdhakoza 21 | bhAratIya darzana bRhatkoza bhAga 1 thI 4 22 | mahAbhASya hindI anuvAda, bhAga 1 thI 6 23| laghuzandenduzekhara-bhairavI-caMdrakalA TIkA saha, bhAga-1, 2 24 vAkyapadIya-gujarAtI anuvAda saha 25 vAkyapadIya-prakAza aMbAkaX TIkA saha bhAga - 1 thI 5 26 | vaiyAkaraNa siddhAnta kaumudI-saralA TIkA saha 27 vaiyAkaraNa siddhAnta kaumudI-hindI vyAkhyA saha, bhAga 1 thI 4 28| vaiyAkaraNa siddhAnta laghumaMjUSA-kalAkuMjikA TIkA ane hindI anuvAda saha bhAga-1/2 29| vyAkaraNa mahAbhASya-taralA gurjara anuvAda navAhnika 30 vyAkaraNa mahAbhASya-pradIpa-udyota chAyA TIkA saha bhAga-1 thI 6 31| vyAkaraNa mahAbhASya-pradIpa-udyotatattvAloka TIkA saha bhAga-1 32 | vyAkaraNa mahAbhASyamarAThI anuvAda saha, bhAga- 1 thI 7 33| vyAkaraNa mahAbhASya-hindI anuvAda saha, navAhnika kartA nAgeza bhaTTa nAgeza bhaTTa bacculAla avasthI pataMjali nAgeza bhaTTa bhartRharI bhartRharI saMpUrNAnaMda vizvavidyAlaya, vArANasI vasaMtakumAra bhaTTa gujarAta sAhitya akAdamI pU. prabhAcaMdrasUri | pU. muktiprabha vi.ma.(saMpA.) | zrIpAlanagara jaina saMgha zAradA pabliziMga hAusa nAgeza bhaTTa pataMjali pataMjali pataMjali TIkAkAra/anuvAdaka/ saMpAdaka zrI vizvanAtha mizra (vyA.) pataMjali zrI yAgezvara zAstrI (TIkA) pataMjali zrI yudhiSThira mImAMsaka (anu.) bhaTTojI dIkSita zrI gopAlazAstrI nene (TI.) bhaTTojI dIkSita | zrI bAlakRSNa paMcolI (anu.) caukhaMbA saMskRta saMsthAna zrI jayadeva zukla (anu.) zrIraghunAtha zarmA (aMbA. TI.) prakAzaka caukhaMbA prakAzana rAmaprasAda tripAThI 503 rAmalAla kapUra TrasTa saMpUrNAnaMda vizvavidyAlaya, vArANasI ela.DI.insTITayuTa,amadAvAda saMpUrNAnaMda vizvavidyAlaya, vArANasI saMpUrNAnaMda vizvavidyAlaya, vArANasI zrI pradyumna raMgarAya vorA (anu.) ela.DI.insTITyuTa,amadAvAda kaiyyaTa-nAgezabhaTTa-bhArgavazAstrI caukhaMbA saMskRta pratiSThAna, dilhI rudradhara jhA (tattvAloka) caukhaMbA saMskRta saMsthAna, vArANasI vAsudeva zAstrI atyaMkara (anu.) Dekana ejyukezana sosAyaTI, cArUdeva zAstrI (anu.) pUnA motIlAla banArasIdAsa
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka 504 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana graMtha nAma kata | TIkAkAra/anuvAdaka | saMpAdaka 34] vyAkaraNazAse laukikanyAyAnA upayoga | rAmakizora zukla saMpUrNAnaMda vizvavidyAlaya, vArANasI 35| zabdAnuzAsanam | \ malayagiri sU| becaradAsa jIvarAja (saMpA.) / ela.DI. insTITayuTa 36) zAMkaravedAMtakoza zrImuralIdhara saMpUrNAnaMda vizvavidyAlaya, pAnDeya vArANasI 31 saMskRtavAMgamayakoza bhAga-2 zrIdhara bhAskara bhAratIya bhASA pariSa,kalakattA vANaMkara 38 siddhahemazabdAnuzAsana- AnaMdabodhinI | pU. hemacaMdrAcArya pU. caMdrasAgara gaNi (vRtti) siddhacaka sAhitya pracAraka vRtti, bhAga-1 samiti 39| siddhahemazabdAnuzAsana-bRhadghatti, | pU. hemacaMdrAcArya | | kanakaprabha sU. (TI) bherUlAla kanaiyAlAlarIlI. TrasTa laghunyAsa saha bhAga - 1 thI 3 pU. vajasena vi.ma. (saMpA.) 40 siddhahemazabdAnuzAsana-bRhanyAsa, pU. hemacaMdrAcArya pU. kanakaprabha sU. (laghu nyA.) | siddhahema prakAzana samiti nyAsAnusaMdhAna, laghunyAsa saha bhAga 1 thI | lAvaNya s (nAsAnuM.) 6, adhyAya-1,2,3.1,3.2,3.3,5,6 41| siddhahemazabdAnuzAsana-madhyamavRtti pU. hemacaMdrAcArya pU.ratnajayota vi. (saMpA) | raMjanavijaya pustakAlaya sAvacerI, bhAga 1 thI 3 42] siddhahemazabdAnuzAsana-laghuvRtti | | | hemacaMdrAcArya pU. jaMbavi.ma. (saMpA.) zrI siddhibhuvanamanohara jai.. 43| siddhahemazabdAnuzAsana-laghuvRtti pU. hemacaMdrAcArya becaradAsa jIvarAja dozI yunivarsiTI graMthanirmANa borDa bhASAMtara, bhAga-1 thI 3 (bhASAM.) 44 siddhahemazabdAnuzAsana-laghuvRtti _| . hemacaMdrAcArya pU. caMdraguptasUri (vive.) | motaikalakSI prakAzana vivaraNa, bhAga-1 thI 8 45 | siddhahemazabdAnuzAsana-laghuvRtti pU. hemacaMdrAcArya | sA.zrI mayurakaLAzrIjI (vive.) | lAbha-kaMcana-lAvaNya A.bhavana vivecana, bhAga- 1 thI 5 46| haimaliMgAnuzAsanavivaraNa pU. hemacaMdrAcArya pU. lAvaNya sUra (saMpA.) | jainagraMthaprakAzaka sabhA
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ Sara fook " tykAzil(85