________________
શ્રીસિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન ૧૫૮ સત્રાર્થ - દિ (સ.અ.વ.) અને શુ પ્રત્યયો પરમાં વર્તતા તેમની પૂર્વે રહેલા ત્રટ નો મર્ આદેશ થાય છે.
વિવરણ:- (1) આ સૂત્રમાં ‘ો જ સ્થળે જ કાર સૂત્રમાં નિમિત્ત રૂપે ગ્રહણ કરાતા કિ પ્રત્યયની પરમાં છે. તેથી ‘પાય પર તર્જનાતીવમેવ સમુશ્વિનોતિન્યાયાનુસાર તે કિનિમિત્તને સજાતીય કોઈ નિમિત્તાન્તરનો જ સમુચ્ચય કરશે. તો અહીંયાં નિમિત્તાન્તરનો સમુચ્ચય કરવો? એ પ્રશ્ન ઉઠતા નજીક હોવાના કારણે પૂર્વસૂત્રસ્થ ધુ પ્રત્યય રૂપ નિમિત્તનો સમુચ્ચય કરવામાં આવે છે. આથી બ્રવૃત્તિમાં 3 પુટિ વ' આવી પંક્તિ દર્શાવી છે. (2) દષ્ટાંત –
(i) વિર (ii) પિતરમ્ (iii) પિતાને (iv) પિતા:
પિતૃ + કિ પિતૃ + મમ્ પિતૃ + ગી પિતૃ + નમ્ જ “ ર ૨.૪.રૂર' વિન્ + કિ પિતર્ + અન્ પિતર્ + ગો पितर् + जस् જ “ો : ૨૨.૭૨' * “ પાને રૂબરૂ –– 1 |
| પિતા: = પિત્તરિ = પિતરમ્ = पितरौ
= પિતા: માતૃ શબ્દના પ્રયોગની સાધનિકા ઉપર પ્રમાણે જ સમજવી.
पितरर्
(3) ડિ અને યુપ્રત્યયો જ પરમાં વર્તતા આ સૂત્રની પ્રવૃત્તિ થાય એવું કેમ?
રે.૨.૨૨’ – પિન્ન +1 = પિત્રા
(2) પિત્રા (b) માત્રા – પિતૃ +ા અને માતૃ +ટા, અને માત્ર + ટ = માત્ર
અહીં પ્રત્યય એ ડિ કે પ્રત્યય ન હોવાથી પિતૃ અને માતૃ શબ્દોનાનો આ સૂત્રથી મદ્ આદેશન થયો.
(4) શંકા - ળિ ફત્તે અને શનિ જ્ઞાન પ્રયોગ સ્થળે નપુંસક વર્નામથી પરમાં હિ અને ઘુટું પ્રત્યયો વર્તે છે. તો કેમ વ નામના 8 નો આ સૂત્રથી સન્ આદેશ નથી કરતા?
સમાધાન - ર્ + fક અને સર્વ + fશ (નાન્ ના આદેશભૂત શિ છે) અવસ્થામાં એકસાથે બે સૂત્રો પ્રવર્તવાની પ્રાપ્તિ છે. એક આ સૂત્ર અને બીજું – આગમને કરતું 'બનાસ્વરે ૨.૪.૬૪' સૂત્ર. તેમાં આ સૂત્ર ઉપર દર્શાવેલા તિરિ વિગેરે પ્રયોગસ્થળે ચરિતાર્થ હોવાથી સાવકાશ છે અને બનાસ્વરે ૨.૪.૬૪' સૂત્ર વારિખિ વિગેરે પ્રયોગસ્થળે આગમ કરી ચરિતાર્થ થતું હોવાથી સાવકાશ છે. આમ ઉભયસૂત્રો સાવકાશ હોવાથી “અર્થે ૭.૪.૨૨?' પરિભાષાનુસારે પર હોવાના કારણે બળવાન ગણાતા બનાસ્વરે ૨.૪.૬૪' સૂત્રની જ પૂર્વે પ્રવૃત્તિ થશે અને તેથી વર્ઝન + હિ અને અર્જુન + અવસ્થા પ્રાપ્ત થતા ઝું શબ્દના ત્ર અને કિ તેમજ fશ
