Book Title: Jain Parampara me Dhyana ka Swaroop
Author(s): Sima Rani Sharma
Publisher: Piyush Bharati Bijnaur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002540/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa (eka samIkSAtmaka adhyayana) 30 jazrI RSabha devAya namaH zrI digambara jaina atizaya kSetra cAMda kher3I lekhikA DaoN0 sImA rAnI zamA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Wan zrI mahAvIrAya namaH // jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa (eka samIkSAtmaka adhyayana) lekhikA : DaoN. sImA rAnI zarmA ema. e. (saMskRta) pI-eca. DI. bijanaura, u. pra. prakAzaka: pIyUSa bhAratI (jaina mandira ke pAsa) bijanaura, u. pra. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka : pIyUSa bhAratI, jaina mandira ke pAsa, bijanaura, u. pra. prApti sthAna : prakAzaka evaM zrImatI manoramA zarmA (banduka vAle) sTeTa baiMka kaoNlono roDa, bI-14 naI bastI, bijanaura, u. pra., pina-246701 prathama saMskaraNa : vIra nirvANa samvat 2518 san 1962 I. vikrama samvat 2046 mUlya : 150 rupaye mudraka : vaizAlI presa, bijanaura, u. pra. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa pUjya pitA (zrI avadheza nArAyaNa zarmA) kI pAvana smRti meM snehamayI mAM (zrImati manoramA zarmA) kara kamaloM zraddhA evaM vinaya ke sAtha yaha racanA prasUna sAdara smrpit| - ku. sImArAnI zarmA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva avadheza nArAyaNa zarmA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImata manoramA zarmA Page #7 -------------------------------------------------------------------------- Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adya mitAkSara DaoN. ramezacanda jaina adhyakSa-saMskRta vibhAga varddhamAna kaoNleja, bijanaura, u. pra. jaina dharma nivRtti pradhAna dharma hai / vartamAna avasarpiNI kAla meM irAke praNetA Adi tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva mAne gaye haiN| hindU purANakAroM ne unakA gaurava ke sAtha ullekha kiyA hai / ve yogamArga ke pravartaka svIkAra kie gae haiN| zrImad bhAgavata meM kahA gayA hai "bhagavAna RSabhadeva ne yogiyoM ke karane yogya AcaraNa dikhalAne ke lie hI aneka yogacaryAoM kA AcaraNa kiyA, kyoMki vaha svayaM bhagavAn, mokSa ke svAmI evaM parama mahat the / unako binA cAhe AkAza meM ur3anA, mana ke samAna sarvatra gati, antardhAna, parakAya praveza aura dUradarzana Adi siddhiyA~ prApta thIM, kintu unako unakI kucha cAha nahIM thI / isa taraha bhagavAn RSabhadeva lokapAla ziromaNi hokara bhI saba aizvaryoM ko tuNatulya tyAga kara akele avadhutoM kI bhA~ti AcaraNa kara vicarane lge| dekhane meM vaha eka sir3I jAna par3ate the, sivA jJAniyoM ke mUDhajana unake prabhAva aura aizvayaM kA anubhava nahIM kara sakate the / yadyapi ve jIvanmukta the, to bhI yogiyoM ko kisa prakAra zarIra tyAga karanA cAhiye, isakI zikSA dene ke lie unhoMne apanA sthUla zarIra tyAgane kI icchA kii| jaise kumbhakAra kA cAka ghumAkara chor3a dene para thor3I dera taka svayaM hI ghUmatA rahatA hai, usI prakAra liGga zarIra tyAga dene para bhI yoga mAyA kI vAsanA dvArA bhagavAn, RSabha kA sthUla zarIra saMskAra vaza bhramaNa karatA huA koMka, baiMka, kuTaka aura dakSiNa karnATaka dezoM meM yadracchA pUrvaka prApta huA / jahA~ kuTakAcala ke upavana meM sIr3iyoM kI taraha bar3I jaTA chiTakAye naMgadhaDaMga RSabhadeva jI 1-bhAgavata purANa skandha 5 a. 5-6 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicaraNa karane lage / saba vana meM akasmAt vAyu ke vega se bAMsa hilane lage / paraspara bA~soM kI ragar3a se dAvAnala prakaTa huA dekhatehI dekhate kSaNa bhara meM vaha dAvAnala saba jagaha phaila gyaa| usI agni meM RSabhadeva kA sthUla zarIra bhasma ho gyaa|" bhagavAna RSabhadeva kI paramparA ke jaina tIrthaMkaroM kI saba prati. mAye dhyAnastha mudrA meM prApta hotI hai| jaina paramparA meM yoga ke sthAna para dhyAna zabda kA prayoga bahulatA se viyA gayA hai / yahA~ yoga zabda mana, vacana, kAya kI pravRtti ke artha meM prayukta haA hai / paravartI sAhitya meM dhyAna ke artha meM bhI yoga kA prayoga milatA hai| siMdhu ghATI kI khudAI meM yogI kI mUrti prApta huI hai, ise zrI rAmaprasAda candA ne RSabha deva kI mUrti hone kI sambhAvanA vyakta kI thii| bihAra meM paTanA ke pAsa lohAnIpUra se jo jaina mUrti milI hai, vaha siMdhu ghATI kI khudAI meM prApta yogI kI mUrti se milatI-julata hai / yaha mUrti mauryakAlIna hai / RSabhadeva ke putra bharata, jinake nAma se yaha deza bhAratavarSa kahA jAtA hai, ghora sAdhaka the| unakA varNana bhI purANoM meM eka avadhUta sAdhaka ke rUpa meM hai| avadhUta zabda ke sAtha prAcIna vADa.maya meM jo bhAva jur3A hai, usameM bhoga-vAsanA ke prakampana kI dRSTi pramukha hai| jisane tapomaya jIvana dvArA eSaNAoM ko jhakajhora diyA, vaha avadhUta hai / bhAgavata meM RSabhadeva kA eka avadhUta sAdhaka ke rUpa meM citraNa hai / 1 jaina paramparA meM dhyAna sAdhanA tapa kA eka bheda hai / prAyaH pratyeka tapa kA dhyAna se sambandha hai / dharmadhyAna kA varNana to kisI na kisI rUpa meM anya paramparAoM meM bhI prApta hai, kintu zukladhyAna kA jaisA varNana jaina granthoM meM prApta hotA hai, vaisA anyatra durlabha hai| zakla dhyAna ke vividha sopAnoM kA varNana jainoM kI apanI nijI sampatti hai / anya sthAnoM para jahA~ sadhyAna kA hI varNana hai, vahA~ jaina paramparA kI yaha bhI vizeSatA hai ki yahA~ Arta aura raudra nAmaka khoTe dhyAnoM kA bhI savistAra varNana hai / Arta, raudra, dharma 2-AsthA aura cintana pR0 140 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura zukla dhyAna, ina dhyAna ke bhedoM kA varNana karate hue tattvArtha sUtrakAra ne 'pare bhokSa hetu' kahakara dharma aura zukla dhyAna ko mokSa kA hetu kahA hai / inameM zukla dhyAna sAkSAt hetu hai, kyoMki mokSagAmI puruSoM ke jIvana prasaGga meM prAya: kahA jAtA hai ki anta meM yogoM kA nirodha kara kSapaka zreNI para arohaNa kara ve zukla dhyAna se mukta hue / isa prakAra dhyAna mokSa kI kuJjI hai, yaha jIvana kA anubhUta prayoga hai / Aja dhyAna kI vividha prakAra kI paddhatiyA~ lupta ho gaI haiM. inheM jAgrata karane kI punaH AvazyakatA hai| vartamAna samaya meM dhyAna athavA yoga para pAzcAtya jagat kA bhI dhyAna gayA hai| vahA~ yoga aura usakI zailiyA~ adhika lokapriya ho rahI haiM / Aja ke bhaTakate hue mAnava ko yadi koI trANa de sakatA hai, to saddhyAna hI de sakatA hai / isake liye AvazyakatA hai samyaka puruSArtha kI / dhyAna kI lokapriyatA ko dekhate hue nitya prati naI naI pustake A rahI haiM / sthAnaka vAsI AcArya tulasI aura unake ziSyoM ne prekSAdhyAna para aneka pustake likhI haiM / zodha kI dRSTi se kucha pustake prakAza meM AI haiM, kintu abhI bhI bahuta kucha karanA zeSa hai| isa dizA meM ku0 DA0 sImA rAnI zarmA ne 'jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana' nAmaka pustaka likha kara eka mahattvapUrNa kArya kiyA hai / yaha unakA pI-eca0 DI0 kA zodha prabandha hai, jo rUhelakhaNDa vizvavidyAlaya, barelI se svIkRta huA hai / vizvavidyAlaya dvArA nirdhArita samaya meM ve bar3e manoyoga pUrvaka kArya meM saMlagna rahIM aura unhone bar3e saMtulita DhaMga se samIkSAtmaka dRSTi apanAte hue apanA kArya acche rUpa meM sampanna kiyA / isakI guNavattA ko dekhate hue pI-eca0 DI0 kI maukhikI ke bAhya parIkSaka DA0 karuNeza zukla, adhyakSa saMskRta vibhAga, gorakhapura vizvavidyAlaya ne kahA thA-yadi yaha grantha prakAzita ho to isako eka prati mere pAsa avazya bhijavAnA / chAtrA ke zrama aura DA0 zuklA ke protsAhana ko dekhate hue merI yaha Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 6 ) bhAvanA thI ki yaha grantha zIghra prakAzita ho / mujhe prasannatA hai ki maiM apanI bhAvanA ko mUrta rUpa meM dekha rahA hU~ / DA0 sImA rAnI zarmA ko unako karttavya parAyaNatA aura lekhana hetu zubhAzIrvAda / 1/6/19260 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 7 ) prAkkathana vartamAna yuga meM jahA~ vijJAna ne bhautika samRddhi ke naye-naye AyAma sthApita kiye haiM vahA~ mAnasika tanAva va AkulatA ko bhI anajAne meM hI navajIvana de DAlA hai| bhautika sukhoM se utpanna mAnasika azAnti ke nirAkaraNa ke lie pAzcAtya jaise vikasita kahe jAne vAle deza bhI Aja bhAratIya saMtoM evaM mahAtmAoM kI yoga evaM dhyAna kI zikSA ke lie lAlAyita rahate haiM / bhAratIya yoga kI paramparAoM meM vaidika, bauddha evaM jaina dharma prAcIna mAne jAte haiM, jina ke sAhitya meM dhyAna para vizad rUpa se prakAza DAlA gayA hai| jaina dharma eka adhyAtma pradhAna dharma hai / isameM jo kucha bhI varNana kiyA gayA hai vaha AtmA ke utthAna ko lakSya meM rakhakara hI kiyA gayA hai / pratyeka prANI sukha to cAhatA hai, para vaha yaha nahIM jAnatA ki sukha svAlambana ke binA asambhava hai / parAlambana se prApta sukha to mAtra dikhAvA hai, vaha sukha sthAyI nahIM hotA / saccA sukha to karmo ke kSaya hone para Atmasiddhi ke dvArA prApta hotA hai| Atmasiddhi ke lie jaina dharma ne hI nahIM apitu sabhI AstikatAvAdI sampradAyoM ne 'dhyAna' ko mahatvapUrNa sthAna diyA hai| 'dhyAna' zabda kI zAstrakAroM ne aneka vyutpattiyAM kI haiN| tattvAnuzAsana meM kahA gayA hai: "dhyAyate yena taddhyAnaM yo dhyAyati sa eva vaa| yatra vA dhyAyate yadavA dhyAtirvA dhyAnamiSyate // (tattvAnuzAsana68) jisake dvArA dhyAna kiyA jAtA hai vaha dhyAna hai athavA jo dhyAna karatA hai vahI dhyAna hai, jisameM dhyAna kiyA jAtA hai vahI dhyAna hai athavA dhyAtikA [dhyeya vastu meM parama sthira buddhi kA nAma bhI] dhyAna hai / tattvArtha sUtra meM kahA gayA hai ki ekAgra cintA ke nirodha kA nAma dhyAna hai / eka pradhAna ko aura agra Alamcana ko tathA mukha ko kahate haiM cintA nAma smRtikA hai aura nirodha usa cintA kA usI ekAgra viSaya meM vartana kA nAma hai / dravya aura paryAya ke madhya meM pradhAnatA se jise vivakSita kiyA jAye usameM cintA kA jo Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) nirodha hai use anyatra na jAne denA dhyAna hai / parispanda se rahita jo ekAgra cintA kA nirodha hai-eka avalambana rUpa viSaya meM cintA kA sthira karanA hai usakA nAma dhyAna hai aura vaha nirjarA (saMcita karmo kA AMzika kSaya) aura saMvara(naye karma ke Ane ke nirodha kA kAraNa) kA kAraNa hai| dhyAna ke yoga aura samAdhi do nAma suprasiddha haiN| jinasena AcArya ke mahApurANa meM inake sAtha dhIrodha, svAnta nigraha aura aMta: saMlInatA ko hI dhyAna ke paryAyavAcI nAma batalAye gaye haiN| prasakhyAna nAma mukhyataH yoga darzana kA hai / 'pra' aura 'sama' upasarga pUrvaka khyA' dhAtu se 'lyUTa' pratyaya hokara isa zabda kI vyutpatti haI hai / 'khyA' dhAtu gaNanA tattvajJAna aura dhyAna jaise arthoM meM vyavahRta hotI hai / yahA~ prasaMkhyAna se abhiprAya tattvajJAna aura dhyAna se hai / "haraH prasaMkhyAna parobabhUva' yaha kumAra sambhava kA vAkya hai| yahA~ prasaMkhyAna zabda dhyAna aura samAdhi kA vAcaka hai| tattvArthAdhigama bhASyAnusAriNI siddha sena gaNi viracita TIkA meM vacana, kAya aura citta ke nirodha kA nAma dhyAna hai|(tttvaarthaadhigm bhASya siddha sena,vRtti:/20) maharSi kapila ne rAga ke vinAza ko tathA niviSaya mana ko dhyAna kahA hai / isa prakAra dhyAna kA vividha nirUpaNa huA hai / dhyAna meM ekAgra cintA nirodha Avazyaka hai / dhyAna ke abhyAsa kI kriyA kA nAma bhAvanA hai / dhyAna ke cyuta hone para jo citta kI ceSTA hotI hai use anuprekSA kahA jAtA hai / bhAvanA aura anuprekSA se bhinna jo mana kI pravatti hotI hai vaha cintA kahalAtI hai| eka vastu meM citta ke avasthAna rUpa usa dhyAna kA kAla antarmuhurta mAtra hotA hai / isa prakAra kA dhyAna alpajJa jIvoM ke hotA hai| kevaliyoM kA dhyAna yogoM (mana, vacana, kAya kI pravRtti) ke nirodha rUpa hai| dhyAna cAra prakAra kA hotA hai-ArtadhyAna, raudradhyAna, dharmadhyAna maura shukldhyaan| inameM se prArambha ke do dhyAna durdhyAna haiM tathA antima do dhyAna zubha dhyAna haiN| jaina granthoM meM ina dhyAnoM kA vistRta nirUpaNa prApta haiM / dhyAna ke samAna yahA~ dhyAtA aura dhyeya kA bhI nirUpaNa kiyA gayA hai| prastuta zodha prabandha ko likhane meM mujhe jinhoMne sahayoga diyA hai Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) unakI maiM hRdaya se AbhArI haiM / sarvaprathama maiM apane nirdezaka DA0 rameza candra jaina kI AbhArI hU~ jinake kuzala nirdezana, preraNA evaM sahayoga se maiM ye zodha prabandha yathAsamaya pUrA kara pAyI huuN| maiM apanI mammI (zrImatI manoramA zarmA) evaM mAmA zrI ziva avatAra zarmA kI bhI atyanta RNI haiM jinhoMne apane sneha evaM AzIrvAda se mujhe sadA protsAhita kiyA hai aura sadaiva Age bar3hane kI preraNA anta meM maiM una mahAnubhavoM ke prati hArdika AbhAra vyakta karatI haiM jinhoMne pratyakSa evaM apratyakSa rUpa se mujhe prastuta zodha prabandha pUrNa karane meM sahayoga diyA hai| sImA rAnI zarmA Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) viSayAnukramaNikA prathama pariccheda : bhAratIya paramparA meM dhyAna dhyAna kI paddhati kA mUla srota evam vikAsa 1-5 vidakAlIna dhyAna paramparA 5, upaniSadoM meM dhyAna 6-6, rAmAyaNa evaM mahAbhArata meM dhyAna - 11, zrImad bhagavad gItA meM dhyAna 11-15, smRti granthoM meM dhyAna 15-17, purANoM meM dhyAna 17 - 21, yogavAziSTha meM dhyAna 21-22, haThayoga 22 - 24, nAzrayoga 25-28, zaivAgama evaM dhyAna 28-30, pAtaJjala yoga darzana meM dhyAna 30-33, advaita vedAnta meM dhyAna 33-35, bauddha dharma meM dhyAna 35-37 / dvitIya pariccheda : dhyAna kA prarUpaka jaina sAhitya mUlAcAra 36, bhagavatI ArAdhanA 36-40, sthAnAGga sUtra 40, aupapAtika sUtra 40, dhyAna zataka 40 - 41, tattvArtha sUtra 41-42, mokSapAhur3a 42, samAdhi tantra 42, iSTopadeza 43 paMcAstikAya 43, samayasAra 43, paramAtma prakAza 43-44, yogasAra 44, AtmAnuzAsana 44, tattvAnuzAsana - dhyAna zAstra 45, yogasAra prAbhRta 45, haribhadra kA yoga viSayaka sAhitya 45 - 46, yogabindu 46-47, yogadRSTi samuccaya 47, yogazataka 47-48, yogavizikA 48, SoDazaka 48-46, jJAnasAra 46, pAhuDadohA 46, jJAnArNava 46 - 50 adhyAtma rahasya 50, yogazAstra 50, adhyAtma sAra 51, yogapradIpa 51, yogasAra 51, yazovijaya kRta grantha 51-52, yogasAra battIsI 52, dhyAna dIpikA 52, dhyAna vicAra 52, adhyAtma tattvAlokaH 52, AdipurANa 52 - 53. harivaMzapurANa 53 / tRtIya pariccheda : jaina paramparA meM dhyAna dhyAna kA mahattva 54-55, dhyAna kA artha 55-58, dhyAna kA paryAya 58, samAdhi 58- 60, yoga 60-61, dhyAna ke aMga 61. dhyAtA 61, dhyeya 61-62, dhyAna 62, dhyAna kI sAmagrI 62-63, parISahoM kA dhyAna 63, parISahoM ke bheda 64-71, kaSAyoM kA tyAgI 71 - 72, vrata dhAraNa 72-73, ahiMsA mahAgrata 73-74, Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA mahAnata kI pA~ca bhAvanAye 74-75, satya mahAvrata 75-76, satya mahAvrata kI pA~ca bhAvanAye 76-77, acaurya mahAvrata 76, acaurya mahAvata kI pA~ca bhAvanAye 78-80, brahmacarya mahAvrata 80, brahmacarya mahAvrata ko pA~ca bhAvanAye 80-81, aparigraha mahAvrata 81-82, aparigraha mahAvrata kI pA~ca bhAvanAye 82-83, indriya nigraha 83-84, manonigraha 84-85, dhyAna aura anuprekSA 85-87, anuprakSA ke bheda, 87-67, dhyAna ke yogya Asana 97-102, dhyAna aura prANAyAma 102-104, dhyAna va samatva 104-105, dhyAna middhi ke hetu 105-106, samyagdarzana 106-108, samyagjJAna 108-106, samyaka cAritra 101-110 / / caturtha pariccheda : dhyAna ke bheda dvividha va caturvidha vargIkaraNa 111-113, ArtadhyAna 113-114, Ata dhyAna ke bheda 114-115, iSTa viyogaja ArtadhyAna 115, aniSTa saMyogaja Arta dhyAna 115-116, pratikUla vedanA yA rogAttaM dhyAna 116, nidAna AttaM dhyAna 117, Ata dhyAna ke ananta bheda 118, Arta dhyAna ke lakSaNa 118-120, Arta dhyAna aura guNasthAna va svAmI 120-121, Arta dhyAna aura lezyA 121, Ata dhyAna kA phala 121-122 / ___ paMcama pariccheda : raudra dhyAna raudra dhyAna ke lakSaNa 123.124,raudra dhyAna ke bheda124-125, hiMsAnanda raudra dhyAna 125, mRSAnanda rodra dhyAna 126, cauryAnanda raudra ghyAna 126-127. viSaya saMrakSANAnanda raudra dhyAna 127-128, raudra dhyAna ke bAhya lakSaNa 128-126, raudra dhyAna ke guNasthAna va svAmI 126-130, raudra dhyAna lezyA evaM bhAva 130-131, raudra dhyAna kA phala 131 / SaSTha pariccheda : dharma dhyAna kA svarUpa dharma dhyAna ke lakSaNa 133, dharmadhyAna ke Alambana 134, dharma dhyAna evaM maitrI Adi bhAvanAye 135-140, dharmadhyAna kI maryAdAyeM 140, bhAvanA 140-144, dharma dhyAna ke lie deza yA sthAna Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) 144.145, kAla 145, Asana 145, Alambana 146, krama 146, dhyAtavya yA dhyeya 147, dhyAtA 147, anaprakSA 148-146., lezyA 146-150, liGga 151, phala 151-152 / / saptama pariccheda : dharmadhyAna kA vargIkaraNa dharmadhyAna ke bheda 153-154, AjJAvicaya dharma dhyAna 155157, apAya vicaya dharmadhyAna 157-156, vipAka vicaya dharmadhyAna 156-160, saMsthAna vinaya dharmadhyAna 161-162, loka 163-167, dharmadhyAna kA dUsarA vargIkaraNa 167-166, piNDastha dhyAna166-170, pA~ca dhAraNAye 170-175, padastha dhyAna 175-188, rUpastha dhyAna 188-160, rUpAtIta dhyAna 160-161, dharmadhyAna ke anya bheda 162, upAya vicaya dharmadhyAna 162, jAva vicaya dharmadhyAna : 62-163, ajIva vicaya dharmadhyAna 193, virAga vicaya dharmadhyAna 163-164, bhava vicaya dharmadhyAna 164, hetu vicaya dharmadhyAna 194-165, dharmadhyAna ke guNasthAna evaM svAmI 195-167 / __ aSTama pariccheda : zukla dhyAna zakla ghyAna kA lakSaNa 168-200, zukla dhyAna kI maryAdAye 200, Alambana 200-201, krama 201-202, dhyeya 202. dhyAtA 202, anuprekSA 202-204, lezyA 204, zukla dhyAna ke liGga 204-205, phala 205, zukla dhyAna ke bheda 206-208, pRthaktva vitarka vIcAra zukla ghyAna 208-211, ekatva vitarka avIcAra zukla dhyAna 211-213, sUkSma kriyA pratipAtI zukla dhyAna 213-215, samUcchinna kriyA nivRtti zakla dhyAna 215-217, cAroM zukla ghyAnoM meM antara 218, zukla dhyAnoM ke svAmI 218-220, zukla dhyAna kA phala 220-221 / navama pariccheda : dhyAna kA lakSya-la bdhiyA~ evaM mokSa dhyAna evaM guNasthAna 222-226, ghyAna kA lakSya : labdhiyA~ 226-227, vaidika paramparA meM labdhiyA~ 227-228, yogadarzana meM labdhiyA~ 228-226, bauddha darzana meM labdhiyA~ 226-230, jaina darzana meM labdhiyA~ 230-231, labdhiyoM ke prakAra 231-237, Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 13 ) vaidika paramparA meM kaivalya 237-238, bauddha paramparA meM nirvANa 238240, jaina paramparA meM mokSa 240-245 / / dazama pariccheda : upasaMhAra jaina dhyAna paramparA kI sAmAnya vizeSatAye 248, sadAcAra para bala 248, saMyama kA pAlana 248-246, tapa 246, akiJcanatva kI bhAvanA 246-250, guNasthAna 250, anuprekSA 250, mohakSaya 251, atIndri ya Ananda kI upalabdhi 251-252 / 0 -- 0 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda bhAratIya paramparA meM dhyAna dhyAna kI paddhati kA mUla strota evam vikAsaH Arya sAhitya ke bhaNDAra ko mukhya rUpa se tIna bhAgoM meM bA~TA gayA hai-vaidika, jaina evaM bauddh| Rgveda vaidika sAhitya kA sabase prAcIna grantha hai| usameM Adhibhautika evaM Adhidaivika kA varNana mukhya rUpa se kiyA gayA hai lekina AdhyAtmika bhAva kA jyAdA varNana nahIM kiyA gayA+, parantu thor3I sI mAtrA meM hI vahA~ isakA itanA spaSTa, sundara evaM bhAvapUrNa varNana kiyA gayA hai ki usako par3hane se aisA lagatA hai ki usa vakta logoM kI dRSTi kevala bAhya nahIM thIx apitu unameM jJAna A, zraddhA =, udAratA..., brahmacarya* Adi bhAvoM kA samAveza thA jisase unake AdhyAtmika hone kA sApha patA calatA hai| bhAratIya sAdhanAoM meM yogasAdhanA aura yoga-sAdhanA ke antargata dhyAna-sAdhanA kA mahatva vizeSa rUpa se rahA hai| brAhmaNa dharma ke mUla meM "brahman" zabda hai| "brahman' arthAt yajJa ko kendra meM rakha karake hI brAhmaNa dharma kI paramparAoM kA vikAsa huA hai| phira bhI yajJa se sambandhita, vaidika mantroM aura brAhmaNa-granthoM meM tapa kI zakti evaM mahimA ke sUcaka 'tapas' zabda kA + 'bhAgavatAcA upasaMhAra' pa0 252 x (ka) indraM mitraM varuNamagnimAhuratho divyaH sa suparNo garutmAn / eka sadviprA bahudhA vadantyagni yamaM mAtarizvAnamAhuH // (Rgveda, maNDala 1, sUkta 164-46) (kha) vahI maNDala 6, sUkta (ga) puruSa sUkta, maNDala 10, sU060) A Rgveda, maNDala 10, sakta 71 = vahI, maNDala 10, sUkta 151 .... bahI, maNDala 90, sUkta 117 X vahI, maNDala 10, sUkta 10 tvaM tapaH paritapyAjayaH svaH / (Rgveda 10/167/1) Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana ullekha milatA hai|+ aisA jAna par3atA hai ki 'tapa' zabda yoga yA dhyAna kA hI paryAya rahA hogaa| prAcIna upaniSadoM ko chor3akara bAda ke upaniSadoM meM 'yoga' zabda AdhyAtmika artha meM prayukta huA hai| sAmAnyataH Rgveda se upaniSad taka ke sAhitya meM 'tapas' zabda kA AdhyAtmika artha meM jitanI chaTa ke sAtha varNana kiyA gayA hai, utanA 'yoga' zabda kA prayoga nahIM huA hai| 'tapa' zabda kA prayoga 'dhyAna' tathA 'samAdhi' ke artha meM bhI huA hai / Rgveda kA bahamasphuraNa jaise-jaise vikasita hotA gayA aura upaniSad ke jamAne meM usane jaise vistRta rUpa dhAraNa kiyA vaise-vaise dhyAna mArga bhI adhika pUSTa aura sAr3a.gopADa.ga hotA rahA / yahI kAraNa hai ki prAcIna upaniSadoM meM bhI samAdhi ke artha meM yoga, dhyAna Adi zabda pAye jAte haiN| mahAbhArata meM yoga athavA dhyAna kA ullekha kiyA gayA hai / A zrI mad bhagavadgItA ke aTThAraha adhyAyoM meM aTThAraha prakAra ke yogoM kA varNana + (ka) eta dvai paramaM tpo| adhyAhitaH tapyate paramaM hayaiva lokaM jayati / (zatapathabrAhmaNa 14/8/11) (kha) atharvaveda 4/35/1-2 [ga] aitareyabrAhmaNa 2/26/1 18 (ka) yoga aatmaa| taittirIyopaniSad 2/4 (kha) tAM yogamiti manyante sthirAmindriya dhAraNAm / apramattastadA bhavati yogo hi prabhavApyayau // (kaThopaniSad (ga) -tatkAraNaM sAMkhyayogAdhigamya jJAtvA devaM mucyate sarvapAzaiH / (zvetAzvatara upaniSad 6/13) "- (ka) taittirIya upaniSad 2/4 (kha) zvetAzvatara 2/11, 6/3 (ga) chAndogya upaniSada 7/6/1, 7/6/2, 7/7/2, 7/26/2 (gha) kauzItaki upaniSad 3/2, 3/3, 3/4, 3/6 A mahAbhArata-zAMtiparva, anuzAsana parva / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM dhyAna [ 3 ] kiyA gayA hai..., usameM dhyAna yoga kA chaThe adhyAya meM vistata rUpa se ullekha kiyA gayA haiN| purANoM meM bhI kaI jagaha isakI carcA milatI hai| yogavAziSTha ke chaha prakaraNoM meM yoga va dhyAna kI vyAkhyA kI gayI hai,- yoga vAziSTha ko to yoga kA grantha rAja kahate hai| nyAyadarzanaA evaM vaizeSika darzana- meM isakA samyak rUpa se vivecana kiyA gayA hai| brahamasUtra meM maharSi bAdarAyaNa ne to tIsare adhyAya kA nAma hI sAdhana adhyAya rakhA hai aura usameM Asana dhyAna Adi kA varNana kiyA gayA hai| haThayoga ke antargata haThayoga-siddhAnta kI sthApanA karate hue AdinAtha ne yoga kI kriyAoM ke dvArA mana kI sthiratA prApta karane kA parama gUr3ha rahasya batalAyA hai| haThayoga ke aneka granthoM meM haThayoga pradIpikA mukhya mAnI gayI hai| bauddha dharma kI paramparA nivRtti pradhAna mAnI gayI hai kyoMki yahA~ AcAra, nIti, khAna-pAna, zIla, prajJA evaM dhyAna Adi kA vistRta rUpa (ka) zrI madbhagavadgItA meM yoga ke aTThAraha prakAra isa taraha se haiM 1- sayatva yoga, 2- jJAna yoga, 3- karmayoga, 4-daiva yoga, 5- AtmasaMyama yoga, 6- yajJa yoga, 7- brahma yoga, 8-sanyAsa yoga 8- dhyAna yoga, 10- duHkhasaMyoga viyoga-yoga, 11- abhyAsa yoga, 12- aizvarI yoga, 13- nityAbhiyoga 14- zaraNAgati yoga 15- sAtatya yoga 16- buddhi yoga 17- Atma yoga tathA 18- bhakti yog| (kha) gItA meM pahale ke chaha adhyAya karmayoga pradhAna, bIca ke chaha adhayAya bhaktiyoga pradhAna tathA antima ke chaha adhyAya jJAna yoga pradhAna haiN| x (ka) bhAgavatapurANa 3/28, 11/15, 16/20 (kha) skandhapurANa, bhAga 1, adhyAya 55 - vairAgya, mumukSu vyavahAra,utpatti, sthiti, upazama evaM nirvANa ye chaha prakaraNa yoga sAdhanA pradhAna haiN| A samAdhi vizeSAbhyAsAt / (nyAyadarzana 4/2/36) -~- vaizeSika darzana 6/2/2 AsInaH saMbhavAt 4/1/7,dhyAnAJva4/1/8, acalatvaM cApekSya 4/1/e smaranti ca, 4/1/10, yatraikAgratA tatrAvizeSAt 4/1/11 (brahmasUtra) Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana se ullekha kiyA gayA hai / bauddha paramparA meM yaha bAta bahuta prasiddha hai ki bhagavAna buddha buddhatva prApta hone se pahale chaha varSoM taka dhyAnasAdhanA meM lIna rhe| jaina dharma bhI nivatti pradhAna kahA jAtA hai / jaina dharma ke maulika grantha Agama kahalAte haiN| jainAgamoM meM yoga ke artha meM adhikatara dhyAna zabda prayukta huA hai| dhyAna ke lakSaNa, bheda, prabheda, Alambana Adi kA vistRta varNana aneka jainAgamoM meM milatA hai|+ niyukti meM bhI Agama meM kahe gaye dhyAna kA spaSTa rUpa se varNana milatA hai / umAsvAti kRta tatvArtha sUtra meM bhI dhyAna kA vistRta varNana kiyA gayA hai|== dhyAna zataka meM bhI Agamokta bAta kA spaSTIkaraNa hai kyoMki isake kAla taka AgamoM meM kahI gayI zailI hI pradhAna rahI thI, para isa zailI ko zrI haribhadra sUri ne yogabindu, yogadRSTi samuccaya, yogavizikA, yogazataka aura SoDazaka granthoM ko likhakara badala diyA ora eka naye yuga ko janma diyaa| hemacandra sUri ne ne apane yogazAstra meM Asana tathA prANAyAma evaM dhyAna se sambandha rakhane vAlI aneka bAtoM kA vistRta rUpa se varNana kiyA hai| AcArya zubhacandra jI ne jJAnArNava meM padastha, piNDastha, rUpastha evaM rUpAtIta dhyAna kA vistRta varNana kiyA hai, yaha granya atyanta mahatvapUrNa evaM upayogI hai| upAdhyAya zrI yazovijaya kRta adhyAtmasAra, adhyAtmopaniSad tathA TIkA sahita battIsa battIsIvA~ yoga evaM dhyAna se sambandhita viSayoM para likhI gaI hai| __ isa prakAra hama dekhate haiM ki tapa kI pradhAnatA ke samaya evaM samAdhi tapa ke aD.ga samajhe jAte the lekina bAda meM yoga kA mahatva vyApaka hone para ve yoga ke aD.ga bane / arthAta jinhoMne + (ka) sthAnADga, adhyAya 4, uddeza 1 (kha) samavAyAMga sa. 4 (ga) bhagavatI zataka-25 uddeza 7 (gha) uttarAdhyayana 30/35 TRA Avazyaka niyukti kAyotsarga adhyayana, gAthA 1462-1486 = tatvArthaM satra. 9/27 se Age taka / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA me dhyAna (5) unhoMne svAdhyAya, dhyAna evaM samAdhi Adi ko tapa ke aDa ga rUpa mAnA X, aura jinhoMne yoga ko mukhya aD.gI mAnA unhoMne tapa, dhyAna samAdhi ko usake aD.ga rUpa mAnA / .... vedakAlIna dhyAna paramparA: bhAratIya saMskRti meM sabase prAcIna grantha veda kahe jAte haiM aura vedoM meM Rgveda sabase prAcIna mAnA gayA hai| kahA jAtA hai ki ina veda mantroM ko kisI bhI RSi yA mUni ne svayaM nahIM racA apitu RSi mantrakartA nahIM mantradraSTA the| ina mantroM kA bhagavAn hiraNyagarbha ne RSiyoM ko sAkSAtkAra karavAyA thaa| veda mantra rahasyoM se bhare hue haiM unake eka-eka pada aneka bhAvoM ko pragaTa karate hai / una mantroM ko agara gaharAI se dekhA jAye to patA calatA hai ki vahAM dhyAna, tapa, yoga evaM samAdhi se sambandhita bahuta mAtrA meM sAmagrI hai| indra, agni, varuNa evaM soma Adi devatAoM ke varNana ke pIche AdhyAtmikatA kA sAra pAyA jAtA hai| jo gaharAI se socane para dhyAna yoga ke artha meM nikalatA hai| mohanajodar3oM kI khudAI se prApta eka mudrA para aMkita citra meM trizala, mukUTavinyAsa nagnatA, kAyotsargamudrA, nAsAgradaSTi evaM dhyAnAvasthA meM lIna mUrtiyoM se aisA siddha hotA hai ki ye mUrtiyA~ kisI mUni yA yogI kI haiM jo ki dhyAna meM lIna haiM / * mohanajodar3oM kA kAla prAgavaidika hai| vaidika paramparA meM dhyAna kA astitva cAhe tapa ke rUpa meM yA yoga ke rUpa meM kisI na kisI prakAra se avazya rahA hai| usa kAla meM vidvAnoM kA koI bhI yajJa-karma binA dhyAna yoga ke siddha nahIM hotA thaa|+ X jaina paramparA meM svAdhyAya, dhyAna Adi Abhyantara tapa aD.ga haiN| .... tapaH svAdhyAyezvarapraNidhAnAni kriyAyogaH / (yogasUtra 2/1) * mohanajodAro eNDa da iNDasa sivilAijezana, jinda 1 pR. 53 A hisTrI oNpha enzieNTa iNDiyA pR. 25 + yasmAdRte na sibhyati yajJo vipazcitazcana / sa dhIro yogamanvati (Rgveda 1/18/7) Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana upaniSadoM meM dhyAna: upaniSad ke kAla meM dhyAna kI sAdhanA vedoM se bIja rUpa meM aMkurita hokara vikasita avasthA ko prApta ho gaI thI / zvetAzvataropaniSad meM dhyAna kA pracura mAtrA meM spaSTa varNana kiyA gayA hai| isameM sAdhanA karane ke bAda hI dhyAna rUpa manyana se agni kI bhAMti apane hRdaya meM chupe hue parama deva paramezvara ke darzana kA upadeza diyA gayA hai| vahA~ kahA gayA hai ki jisa prakAra se tiloM se khela, dahI meM ghI evaM araNiyoM meM agni chipI rahatI hai usI prakAra se paramAtmA hamAre hRdaya meM chipe rahate haiM / ve paramAtmA taba hI prApta hote haiM jaba sAdhaka viSayoM se virakta hokara sadAcArI banakara saMyamarUpI tapasyA ke dvArA unakA nirantara dhyAna karatA hai|- yahAM pAMca mantroM meM dhyAna kI siddhi ke lie paramezvara se prArthanA kI gaI hai ki hamAre mana, buddhi aura indriyoM meM prakAza phailA rahe / nidrA, Alasya aura akarmaNyatA Adi doSa hamAre dhyAna meM bighna na kara sake / A varuNa ne apane putra bhagu ko tapa kA mahatva samajhAte hue kahA hai ki-tU tapa ke dvArA brahma ke tatva ko samajhane kI koziza kara / yaha tapa brahma kA hI svarUpa hai| upaniSadoM mo dhyAna, yoga evaM tapa Adi zabda samAdhi ke artha meM svadehamaraNi kRtvA praNavaM cotarAraNim / dhyAnanirmathanAbhyAsAd devaM pazyennigUr3havat // (zvetAzvataropaniSada 1/14) - tileSa tailaM dadhanIva sapirAyaH strotaH svaraNISa cAgniH / evamAtmA'' mani gRhayate asau, satyenainaM tapasA yo'nupazyati / (zvetAzvataropaniSad 1/15) A yuktvAya manasA devAn suvaryato dhiyA divam / vRhajjyoti: kariSyataH savitA prasuvAti tAn // (vahI 2/3) * tapasA brahma vijijJAsasva / tapo brahmeti / (taittirIyopaniSad Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM dhyAna (7) hI prayukta hue haiN|.... upaniSadoM meM dhyAna karane kI vidhi batalAte hue kahA gayA hai ki dhyAna yoga kA sAdhaka sira gale evaM chAtI ko U~cA uThAye rakhe evaM samasta indriyoM ko bAhRya viSayoM se haTAkara unakA mana ke dvArA hRdaya meM nirodha kara lenA cAhiye aura phira UkAra rUpI naukA kA sahArA lekara paramAtmA kA dhyAna karake samasta bhayAnaka pravAhoM ko pAra kara lenA caahiye| vahAM dhyAna karane ke lie svaccha evaM samatala bhUmi para Asana lagAne ke lie kahA gayA hai|* dhyAna ko AdhyAtmika artha meM prayukta kiyA gayA hai isI kAraNa dhyAna ko mokSa prApti kA kAraNa mAnA gayA hai / A manuSya dhyAna yoga ke sAdhana ke dvArA samasta maloM ko dhokara AtmA ke yathArtha svarUpa ko bhalI prakAra se pratyakSa rUpa meM deva letA hai, jisase vaha asaMga ho jAtA hai aura kaivalya avasthA ko prApta ho jAtA .... (ka) chAndogyopaniSad 7/6/1 __ (kha) taittirIyopaniSada 2/4 (ga) zvetAzvataropaniSad 2/11/6 x trirunnataM sthApya samaM zarIraM hRdIndriyANi manasA saMnivezya / brahmoDupena pratareta vidvAn strotAMsi sarvANi bhayAvahAni / / prANAn prapIDayed saMyuktaceSTaH kSINe prANe nAsikayocchavasIt / duSTAzyuktamiva vAhamenaM vidvAn mano dhArayetApramattaH / / (zvetAzvataropaniSad 2/8/6] *vahI 2/10 > taM durdarza gUDha manupraviSTa, guhAhitaM gahavareSThaM purANam / adhyAtmayogAdhigamena devaM, matvA dhIro harSazoko jahAti / / (kaThopaniSad 1/2/12) Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana hai|+ tapa ke dvArA brahmajJAna kI prApti hotI hai aura vaha brahmajJAnI paramAtmA ke svarUpa ko jAna letA hai, jo paramAtmasvarUpa ko jAna letA hai vaha saMsAra se mukta ho jAtA hai| - SaDaMgayoga ke pratyAhAra, dhyAna, prANAyAma, dhAraNA, tarka, aura samAdhi ke varNana meM kahA gayA hai ki viSayoM meM lIna mana jIva ko bandhana meM phaMsAtA hai jabaki niviSaya mana mukti dilAtA hai| isalie viSayAsakti se mukta aura hRdaya meM nirUddha mana jaba apane hI abhAva ko prApta hotA hai taba vaha paramapada pAtA hai | isIlie kalyANakArI sAdhaka sAMsArika bhAgoM kI anityatA aura duHkharUpatA ko samajhakara inase hamezA virakta ho jAte haiM evaM paramagati ko prApta karake phira kabhI lauTakara nahIM Ate haiN| isa paramagati kI prApti ke lie AcAra-vicAra jarUrI hai| + yathaiva bimba mRdayopalipta tejomayaM bhrAjate tat sudhAntam / tadvA''tmatatvaM prasamIkSya dehI ekaH kRtArthoM bhavati vItazokaH / / (zvetAzvataropaniSad 2/14) yaH pUrva tapaso jAtamadbhyaH pUrvamajAyata / guhAM pravizyaM tiSThantaM yo bhUtebhirvyapazyata // etadva tat / (kaThopaniSad 2/6) - (ka) vedAhametaM puruSaM mahAntamAditya varNa tamasaH parastAt / tameva viditvAti matyUmeti nAnyaH panthA vidyate'yanAya / (zvetAzvataropaniSad 3/8) (kha) yadidaM kiM ca jagatsavaM prANa ejati ni sRtam / mahadsyaM vajramudyata ya etadviduramRtAste bhavanti // (kaThopaniSada 2/3/2] 1 pratyAhArastathA dhyAnaM prANAyAmo'tha dhaarnnaa| tarkazcaMva samAdhizca SaDaMgo yoga ucyate // (amRtanAdopaniSad 6) *nirastaviSayAsaMgA sanniruddhaM mnohRdi|| yadA yAtyunmanIbhAva tadA tatparam padam // (brahma bandUpaniSad 4) x athontareNa tapasA brahmacaryeNa zraddhayA vidyayA''tmAnamanviSyAdityamabhijAyante / (praznopaniSad 1/10) Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM dhyAna (8) jaise zraddhA, tapa, brahmacarya, satya, dAna Adi aura inakI mahatI AvazyakatA kA ullekha vibhinna upaniSadoM meM huA hai|... mokSa prApti ke lie tapa eva samAdhi kI anivAryatA batalAyI gayI hai| yoga evaM samAdhi kI avasthA meM vANI evaM mana nivRtta ho jAte haiM, sAdhaka nirbhIka banatA hai aura brahmAnanda kA AsvAdana karatA hai| jaba sAdhaka ko brahmAnanda kI prApti ho jAtI hai taba vaha janma-maraNa ke bandhana se mukta ho jAtA hai / isa prakAra upaniSadoM meM dhyAna kA vibhinna rUpoM meM ullekha kiyA gayA hai| rAmAyaNa evaM mahAbhArata meM dhyAna: rAmAyaNa evaM mahAbhArata kA bhAratIya vAD.maya meM bahata U~cA sthAna hai / mahAbhArata ko to vidvAn paMcama veda ke nAma se pukArate haiM, evaM ise vedoM kA sA Adara dete haiN| rAmAyaNa evaM mahAbhArata donoM meM ho artha, dharma, kAma evaM mokSa cAroM, puruSArtho, nIti evaM karma kA nirUpaNa kiyA gayA hai| isI krama meM kahIM-kahIM kaI sthaloM para dhyAna evaM yoga kA bhI varNana kiyA gayA hai| mahAbhArata meM batalAyA gayA hai ki jIva ko sarvaprathama apanI indriyoM para vijaya prApta karanI cAhiye kyoMki indriyAM caMcala, asthira tathA anekoM prakAra kI kaSAyoM kI jar3a hotI haiM 1A indriyoM para vijaya prApta karane ke pazcAt mana ko sthira .... (ka) tadetat trayaM zikSeddamaM dAnaM dayAmiti / (vRhadAraNyakopaniSad (kha) satyameva jayate nAnRtam / (muNDakopaniSad 3/1/6) (ga) yajJena dAnena tapasA lokAJjayanti te dhUmamabhisaMbhanti / vRhadAraNyakopaniSad 6/2/16 / : yatovAco nivartante aprApya manasA saha / AnandaM brahmaNo vidvAn na vibheti kutazcaneti / / taittirIyopaniSad 3/6) teSubahamalokeSu parA:....parAvataH...vasanti...teSAM...na punarAvRttiH (bRhadAraNyakopaniSad 6/2/15) 4 mahAbhArata, anuzAsana pavaM, 66/28-30 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [10) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana rakhe, phira pAMcoM indriyoM sahita mana ko dhyAna meM ekAgra kare / + sAdhaka ko dharma ke pAlana karane ko jarUrI batalAte hue kahA hai ki satya hI dharma hai| anya dharmoM ke alAvA yogI ko ahiMsA kA pAlana karane ke lie kahA gayA hai, kyoMki satya evaM ahiMsA ke binA samatA evaM zAMti nahIM A paatii| yogI jaba dhyAna kA Arambha karatA hai to pahale usake dvArA kramazaH vicAra, viveka evaM vitarka nAmaka dhyAna Ate haiN| sAdhaka ko rogAdi viSayoM ko chor3akara dhyAna meM sahAyaka deza, karma, artha, upAya, apAya, AhAra, saMhAra, mana, darzana, anurAga, nizcaya aura cakSuSa ina bAraha yogoM kA sahArA lenA caahiye|= Azvamedhika parva meM indriya samudAya ko vaza meM karake ekAgra citta se nirjana vana meM apane anata:karaNa meM paramAtma tatva kA cintana karane ke lie kahA gayA hai, kyoMki isa prakAra ke dhyAna ke dvArA sAdhaka kA citta prasanna ho jAtA hai aura vaha parabrahma paramAtmA ko prApta kara letA hai| rAmacarita mAnasa meM dhyAna ke sthAna para tapa ko jyAdA mahatva diyA gayA hai| vahAM tapa ko sukha dene vAlA aura duHkha doSAdi kA nAza karane vAlA kahA gayA hai / * tapa hI sArI sRSTi kA AdhAra hai|4 tapasyA ke dvArA sAdhaka apane sabhI azubha karmoM kA kSaya kara detA hai evaM sAMsArika bandhanoM ke bhava se pAra ho jAtA hai / dhyAna ke dvArA jIva apane sabhI doSoM ko naSTa karake mokSa pada ko prApta karatA hai + evamindraya grAmaM zanaiH samparibhAvayet / __ saMhareta kramazcaiva sa samyak prazamiSyati // (zAMtiparva 165/16) dharma na dUsara satya smaanaa| ___ Agama nigama purANa bakhAnA / / (rAmacaritamAnasa) = chinna doSo muniryogAn yuktoyujIta dvAdaza / deza karmAnurAgArthanupAyApa nishcyo|| cakSurAhArasaMhAraimanasA darzanena ca ||(mhaabhaart,shaaNtiprv 226/54) A saMkSipta mahAbhArata, Azvamedhika parva, pU0 1536 *tapu sukhaprada dukha doSa nasAvA / (rAmacaritamAnasa, bAlakANDa, pR84) x tapa adhAra saba sRSTi bhavAnI / [rAmacaritamAnasa, bAlakANDa pR0 85) Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM dhyAna [11] evaM paramAtmA ke svarUpa meM lIna ho jAtA hai|... zrImad bhagavadgItA meM dhyAna:- zrImad bhagavadgItA eka anupama grantha hai jise sArA saMsAra Adara kI dRSTi se dekhatA hai, agara ise hama vizva sAhitya kA sarvottama grantha kaheM to koI atyukti nahIM hogii| gItA meM yoga' zabda bahuta bAra AyA hai| isake aTThAraha adhyAyoM kA nAma 'yoga' hai| gItA kA pratyeka adhyAya Utatsaditi zrImad bhagavadgItAsUpaniSatsu bahmavidyAyAM yogazAstre zrI kRSNArjuna saMvAde...yogo nAma....adhyAyaH' ina zabdoM ke sAtha samApta hotA hai| isI kAraNa gItA ko 'yogazAstra' ke nAma se bhI pukArA jAtA hai| vibhinna zAstroM meM yoga kI paribhASA bhinna bhinna mAnI gayI hai / gItA meM svata: siddha samatA ke svarUpa vAlI sthiti ko yoga kahA gayA hai| isameM karmayoga, jJAnayoga, zakti yoga evaM dhyAnayoga Adi kA ullekha kiyA gayA hai| dhyAnayoga kI carcA karate hae isameM kahA gayA hai ki jo samatA karmayoga se prApta hotI hai vahI samatA dhyAnayoga se bhI prApta hotI hai| gItA ke chaThe adhyAya meM zloka 10 se 32 taka dhyAna yoga kA hI varNana kiyA gayA hai| dhyAna yoga ko karane ke lie sAdhaka ko ekAnta meM baiThakara mana evaM indriyoM ko vaza meM karanA cAhiye / * jisakA dhyeya, lakSya kevala paramAtmA meM lagane kA hI hai arthAt jo paramAtmA kI prApti ke liye hI dhyAna yoga karane vAlA hai usako yahA~ yogI kahA gayA hai| dhyAna ke liye Asana batalAte hue kahA gayA hai ki zuddha bhUmi .... nAvartante punaH pArtha muktA saMsAradoSataH janmadoSa parikSINAH svabhA veparyavasthitAH / (mahAbhArata, zAntiparva, 159/3) .x. yogasthaH kuru karmANi saDgaM tyaktvA dhnnyjy| ' siddhayasiddhayoH samo bhUtvA samatvaM yoga ucyate / / (zrImad bhagavadgItA 2/48) * yogo yujIta sattatamAtmAnaM rahasi sthitaH / ekAkI yatacittAtmA nirAzIra parigrahaH // (vahI 6/10) Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana - para suvidhAjanaka kuzA Adi kA Asana bichAkara citta evaM indriyoM ko vaza meM karake mana ko ekAgra karake kAyA, grIvA aura zira ko sIdhA karake kevala apanI nAsikA ke agrabhAga ko dekhate hue yogI sthira hokara baitthe|+ gItA meM yoga ke kucha sAmAnya lakSaNoM kA nirdeza karate hae vyavahArika yoga ke lakSaNa vibhinna prakAra ke batalAye gaye haiM jo isa prakAra se haiM- karma phala meM Asakti kA na honA, viSayoM ke prati anAsakti-, samatva yoga, niSkAmatA A, evaM sukhadukha evaM lAbha meM samatA Adi / upayukta lakSaNa abhAvAtmaka lakSaNa kahalAte haiM, lekina inake atirikta kucha bhAvAtmaka lakSaNa bhI kahe gaye haiM, jaise sabhI kArya bhagavAna ko arpaNa karanA , saba avasthAoM meM arthAta sukha-dukha hone para bhI samAna rUpa se saMtuSTi.... aadi|| + zucau deze pratiSThApya sthiramAsanamAtmanaH / nAtyucchritaM nAtinIcaM cailAjinakuzottaram / / tatraikAgraM manaH kRtvA yatacittendriya kriyH| upavizyAsane yujyAdyogamAtmavizadvaye / / samaM kAyazirogrIvaM dhArayannacalaM sthirH| samprekSya nAsikAgraM evaM dizazcAnavalokayan // (zrImad bhagavadgItA 6/11-13) karmaNyevAdhikAraste mA phaleSu kadAcana / mA karmaphala hetubhUmau te sNgo'stvkrmnni| (gItA 2/47, 4/20) - tasmAdasaktaH satataM kArya karma samAcAra / __ asaktau hyAcarankarma paramApnoti pUruSaH // (zrImad bhagavadgItA 3/19) A yasya sarve samArambhAH kAmasaMkalpa varjitAH / (gItA 4/16) * sukha duHkhe same kRtvA lAbhAlAbhau jyaajyo|| tato yuddhAya jujyasva naivaM pApamavApsyasi // (zrImad bhagavadgItA 2/38) x ye tu sarvANi karmANi mayi saMnyasya mtpraaH| ananyenaiva yogena mAM dhyAyanta upAsate // (vahI 12/6) maccittA madgataprANA bodhayantaH parasparam / kathayantazca mAM nityaM tuSyanti caM ramanti ca / / (vahI 10/6) Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM dhyAna (13) kAma evaM krodha hI manuSya ko pApa kI ora prerita karate haiM evaM AtmA ko AvRtta kara lete haiN| kAma indriyoM ke dvArA sakriya hotA hai, parantu mana indriyoM se pare hai, mana se pare baddhi hai aura buddhi se pare AtmA hai|... kucha loga dhyAna ke dvArA AtmA ko AtmA se dekhate haiM to kucha loga AtmA ko sAMkhya yoga ke dvArA tathA kucha karmayoga ke dvArA AtmA ko dekhate haiN| jo loga AtmA ko AtmA ke dvArA dekhate haiM, una manuSyoM ko pUrI taraha se santoSa milatA hai aura ve paramAnanda kI anabhUti meM lIna ho jAte haiM / bhagavAna meM jo vAstavika sthiti hai, jisako pAne ke bAda kucha bhI pAnA bAkI nahIM raha jAtA aisI samyaka sthiti vAlI jo nirvANa paramA zAnti hai, sAdhaka dhyAna ke dvArA usa sthiti ko prApta kara letA hai *dhyAna yoga meM pahale nirvikalpa sthiti hotI hai phira usake bAda nirvikalpa bodha hotA hai| isI nirvikalpa bodha ko yahAM nirvANa paramazAMti kahA gayA hai| jaba dhyAna yoga ke dvArA citta saMsAra se uparama ho jAtA hai, to yogI kA citta se aura saMsAra se sarvathA sambandha viccheda ho jAtA hai, aura jaise hI usakA saMsAra se sambandha viccheda hotA hai usako apane Apa meM hI apane svarUpa kI anubhUti ho jAtI hai| dhyAna yoga meM pahale 'mana ko kebala svarUpa meM hI lagAnA hai' yaha dhAraNA hotI hai / aiso dhAraNA hone ke bAda svarUpa ke sivAya dUsarI koI vRtti paidA bhI ho jAya, ... indriyANi parANyAhurindriyebhyaH paraM manaH / manasastu parA buddhiryo buddhaiH paratastu saH // [zrImad bhagavadgItA 3/42) x dhyAnenAtmani pazyanti ke cidaatmaanmaatmnaa| anye sAMkhyena yogena karmayogena cApare / / (vahI 13/24) * yuJjannevaM sadAtmAnaM yogI niyatamAnasaH / zAntiM nirvANaramAM matsaMsthAmadhigacchati / / (vahI 6/15) A yatroparamate cittaM niruddhaM yogasevayA / yatra caivAtmanAtmAnaM pazyannAtmani tuSyati / / .., sukhamAtyantikaM yttbuddhigraahymtiindriym| vetti yatra na caivAyaM sthitazcalati tattvataH // [vahI 6/20-21) Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana to usakI upekSA karake usako haTA dene aura citta ko kevala svarUpa meM hI lagAne se jaba mana kA pravAha kevala svarUpa meM hI laga jAtA hai to usako 'dhyAna' kahate hai| dhyAna ke samaya dhyAtA, dhyAna aura dhyeya-yaha tripuTI rahatI hai / arthAt sAdhaka dhyAna ke samaya apane ko dhyAtA mAnatA hai evaM svarUpa meM tadUpa hone vAlI vRtti ko mAnatA hai aura sAdhya rUpa svarUpa ko dhyeya mAnatA hai| yogAbhyAsa yA dhyAna kI sAdhanA ke lie zArIrika samasta ceSTAoM ko zAnta karanA Avazyaka mAnA gayA hai, kyoMki zArIrika kriyAoM meM samatA rahane para mana kI ekAgratA bar3hatI hai / isI ke sAtha AhAra, zayana, rahanasahana, jAgaraNa Adi kriyAoM ko yathAyogya sama-pramANita karane kA bhI nirdeza hai|+ teharaveM adhyAya meM jJAna ke lakSaNa batAte hue amaHnitva, adambhitva, ahiMsA, kSamA, Arjava, AcAryopAsanA, zucitA sthiratA, Atmanigraha, Adi guNoM kI carcA hai| ye sabhI naitika guNa AtmA ko Upara uThAne vAle haiM / isa prakAra gItA meM pratyeka yoga ke svarUpa bhUta lakSaNa kA varNana kiyA gayA hai aura hara hAlata meM AtmasaMyama, kAmanA kA tyAga sabhI jIvoM se prema, ahaMkAra kA tyAga, nirbhayatA, zItoSNatA, sukhadukha evaM niMdA stuti meM samatA bhAva Adi guNoM kI apekSA kI gaI phira bhI karmayoga, rAjayoga, bhaktiyoga evaM jJAnayoga kramazaH karma, dhyAna, bhakti evaM jJAna para vizeSa jora dete hai / isameM pratyeka yoga kA apanA eka nizcita bhAvAtmaka lakSaNa hai, jo usake lakSya kA nirdezaka bhI hai|- jaise karmayoga kA lakSya logoM kA kalyANa karanA hai, jJAnayoga kA lakSta 'vAsudevaH sarvamiti' jJAna hai| sAMkhya yoga kA lakSya prAhamI sthiti hai to dhyAna yoga kA lakSya ahama saMsparza rUpa akSaya sukha kI prApti hai / .... saba jagaha eka saccidAnanda + gItA kA vyavahAradarzana,pR0 222 / zrImadbhagavadgItA 13/8-12 -- eSA bAhmI sthiti| pArtha nainAM prApya vimuhyati / sthitvAsyAmantamalei'pi ahama nirvANa mRcchati / (vahI 2/72). .... yujanneva sadAtmAnaM yogI vigatakalmaSaH / mukhena brahma saMsparzamatyantaM sukhamaznute / / (zrImadbhagavadagItA 6/28) Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM dhyAna (15) dhana paramAtmA hI paripUrNa hai, dhyAna yoga se yukta yogI sampUrNa prANiyoM meM apanI AtmA ko aura sampUrNa prANiyoM ko apane antargata dekhatA hai| yahAM paramayogI kA lakSaNa batalAte hue kahA gayA hai ki jo dhyAna yukta jJAnI mahApuruSa apane zarIra kI upamA ko saba jagaha apane ko samAna rUpa se dekhatA hai evaM sukha-dukha ko bhI samabhAva se dekhatA hai vaha paramayogI kahalAtA hai / * isa prakAra hama dekhate haiM ki zrImadbhagavadgItA eka rahasyamayI grantha hai jisameM eka-eka adhyAya anupama hai| ye yoga sambandhI sAmagrI se bharA par3A hai isako yogazAstra kahanA galata nahIM hai| smRti granthoM meM dhyAna: _ 'smati' zabda do arthoM meM prayunata huA hai, eka artha meM vaha veda vAD.maya se itara granthoM, yathA pANini ke vyAkaraNa, zrauta, grahya evaM dharma sUtroM, mahAbhArata, manu smRti, yAjJavalkya smati evaM anya graMthoM se sambandhita hai| kintu sakIrNa artha meM smRti evaM dharmazAstra kA artha eka hI hai, jaisA ki manu ne bhI kahA hai ki veda evaM smati meM kahe dharma kA jo manuSya pAlana karatA hai usako donoM lokoM meM kIrti kI prApti hotI hai| zruti veda hai aura dharmazAstra smRti hai| ve donoM sampUrNa arthoM meM nirvivAda haiN| taittirIya AraNyaka meM bhI 'smRti' zabda do bAra AyA hai (1.2) gautama (9.2) tathA vaziSTha (1.4) ne smRti ko dharma kA upAdAna mAnA hai| sampUrNa smatigranthoM ko AcAra-vicAra kI nItiyoM kA amUlya khajAnA kahA jAtA hai / ina X sarva bhUtasthamAtmAnaM sarvabhUtAni cAtmani / IkSate yogayuktAtmA sarvatra samadarzinaH // (vahI 6/26) * Atmaupamyena sarvatra samaM pazyati yo'rjuna / sukhaM vA yadi vA duHkhaM sa yogi paramo mataH / / (vahI 6/32) A zrutismRtyuditaM dharmamanutiSThan hi maanvH| iha kIrtimavApnoti pretya cAnuttamaM sukhmN|| zrutistu vedo vijJeyo dharmazAstraM tu vai smRtiH / te sarvAthaSvamImAMsye tAbhyAM dharme hi nirvabhau // (manasmRti 2/6/10) Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (16) jainaparamparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana granthoM meM mAnava ko jIvana meM kisa prakAra se AcaraNa karanA cAhiye una niyamoM kA pAlana vaha kisa prakAra se kare isako vistRta carcA kI gaI hai| isameM vaidika paramparA meM vihita cAroM AzramoM kI vibhinna nItiyoM kI vistRta bhUmikA kA ullekha kiyA gayA hai / .... yAjJavalkyasmati, mana smRti pArAzarasmati Adi smatiyoM meM sAdhakoM ke aneka karttavyoM tathA gRhasthoM ke satkarmoM kI carcA kI gaI hai / x smatiyoM meM vihita varNoM tathA AzramoM ke samyaka dharma kA pAlana karane se hI mokSa kI prApti sambhava hai|* yAjJavalkya smRti meM yoga se sambandhita kucha bAteM kahI gayI haiM ki mana evaM baddhi ko viSayoM se haTAkara dhyeya ko AtmA meM sthita karake yoga ko karanA cAhiye / A yoga kI kriyAoM tathA abhyAsa ke dvArA- indriyoM para vijaya prApta karanI caahiye| bAhya citta vattiyoM ke nirodha se Atma darzana athavA tattvajJAna kI prApti hotI hai|+ jo sAdhaka zubha AcAra se yukta hokara aura hamezA pavitra .... catvAraH AzramAH brahmacArI gRhastha vAnaprastha parivrAjakAH |(vshisstth smati 206) x saMdhyAsnAnaM japo homa svAdhyAya devatArcanam / vizvadevAtiryaca SaT karmANi dine dine / / (pArAzara smRti 36) * yogazAstra pravakSyAmi saMkSepAt sAramuttamam / yasya ca zravaNA'dyAnti mokSacaiva mumukssvH| (hArItasmRti 8/2) A ananyaviSayaM kRtvA manobuddhismatIndridhama / dhyeya AtmA sthito yo'sau hRdaye dIpavatprabhuH / / (yAjJavalkyasmRti 4/111) - prANAyAmena vacanaM pratyAhAreNa ca indriyam / dhAraNAbhizakRtvA pUrva durghaSaNaM manaH // (hArItasmati 8/4) araNya nityasya jitendriyasya sarvendriya prIti nivrtksy| adhyAtmacintAgata mAnasAcca dhruvAhanAvRttira pekSakasya iti / / vaziSTha smRti 254) + ijyAcAradamAhiMsAdAnasvAdhyAya karmaNAm / ayaM tu paramo dharmo yadyogenAtmadarzanam // (yAjJavalkyasmati 1/8) Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM dhyAna (17) rahane vAle aura hamezA japa, tapa tathA homa karane vAle hote haiM unheM kabhI bhI rogAdi nahIM hotA hai| isa prakAra smatiyoM meM mokSa ko prApta karane ke lie japa, tapa, evaM yogAbhyAsa kA varNana milatA purANoM meM dhyAna: bhAratIya saMsktati ke svarUpa kI jAnakArI ke lie purANoM ke adhyayana kI bahuta AvazyakatA hai| purANa bhAratIya saMskRti kA merudaNDa hai| maMtra saMhitA, brAhmaNa, upaniSadoM jaise vaidika vADa.maya ke granthoM meM 'purANa' kI sattA hai| purANa zabda kI vyapatti 'pUrA bhavam' isa artha meM 'sAyaM ciraM prAhave-prage'vyayebhyaSTayuTayulauDa tuTa ca' hai / yAska ne isakI vyutpatti isa prakAra se kI hai ki jo prAcIna hokara bhI nayA hotA hai, vaha purANa hai|- padma purANa ke anasAra isakI vyatpatti ina sabase bhinna hai-vahA~ jo prAcInatA kI kAmanA karatA haiM vaha purANa hai aisA kahA gayA hai| vAyupurANa ke anasAra prAcIna kAla meM jo jIvita thA use 'purANa' kahate haiM * zrImad bhAgavata purANa meM bhaktiyoga ke sAtha-sAtha aSTADa.gayoga kA bhI varNana kiyA gayA hai| bhAgavata purANa ke tIna skandhoM meM yoga kA vizeSa vivaraNa diyA gayA hai-dUsare skandha ke 25 veM tathA 28 veM adhyAyoM meM kapila jI kA apanI mAtA devahati ke prati yoga kA upadeza, phira isI skandha ke 13 meM adhyAya meM sanakAdiyoM ko haMsarUpadhArI bhagavAn ke dvArA yoga kA varNana tathA gyAharoM skandha ke 14 veM adhyAya meM dhyAna yoga kA vizada varNana +maD.galAcArayuktAnAM nityaM ca prayatAtmanAm / " japatAM juhvatAM caiva vinipAto na vidyate // (manasmRti 4/146) pANini sUtra 4/3/23 ---- yAska nirukta 3/19) A pur| paramparA vaSTi purANaM tenu tat smRtam / (padma purANa 5/2/53) * yasmAt purA hayanatIdaM purANaM taina tat smRtam / nirUktamasya yo veda sarvapApaiH pramucyate // (vAyupurANa 1/203) Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18 ) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana kiyA gayA hai| isI skandha ke 15 meM adhyAya meM aNimA Adi aTaThAraha siddhiyoM kA varNana, adhyAya 16 meM yamaniyamAdi kA varNana, adhyAya 26 ve meM jJAna yoga evaM bhaktiyoga ke sAtha aSTAD.ga yoga kA vizada varNana kiyA gayA hai| isameM kathAoM ke mAdhyama se yoga kI kriyAoM evaM sAdhanAoM kA vistRta rUpa se varNana kiyA gayA haiM jinameM yogasambandhI zabdoM ke aneka saMketa prApta hote haiM, jaise manaH praNidhAna...., AsanaX, bhagavAna meM apanA mana bhaktipUrvaka lagAnA, mana, vacana evaM duSTi kI vRttiyoM se apanI AtmA ko ekAgra karake anta: zvAsa lenA tathA antima bAra zvAsa ko bhItara khIMcakara brahmarandhra se prANa tyAga karanA aadi| zrImad bhAgavata meM dhyAna yoga ke varNana meM kahA gayA haiM ki pratyaya kI jo ekatAnatA ho, ('yatraikatAnatA dhyAnam') use dhyAna kahate haiN| dhyAna karane kI vidhi meM sAdhaka saba ora phaile citta ko eka sthAna meM sthira kare tathA phira bhagavAn ke paira ke dhyAna se Arambha kara Upara mukha ko manda muskAna ke Upara apanA dhyAna jamA de / A isa vidhi ... tasminnirma najayaMraNye pippalostha AsthitaH / AtmanA''tmAnamAtmasthaM yathAzrutamacintayam / / dhyAyatazcaraNAmbhojaH bhAvanijita cetsaa| aurakaNThyAzru kulAkSasya hradyAsInme zanaihari // (bhAgavatapurANa 1/6 16-17) x tasmin sva Azrame vyAsau bdriissnnddmnnddite| AsIno'tha upaspRzya praNidabhyo manaH svayam // (zrImad bhAgavata purANa 1/7/3) * kRSNa evaM bhagavati manovAgdRSTi vRttibhiH / AtmanyAtmAnamAvezya so'ntazvAsa upAgamat / / (vahI 1/6/43) A tata sarvavyApakaM cittamAkRSyaikatra dhArayet / nAnyAni cintayed bhUyaH susmitaM bhAvayenmukham / / (vahI 11/14/43) tasmillabdhapadaM cittaM sarvAvayavasaMsthitam / vilakSyakatra saMyujyAdaD.ge bhagavato muniH ||(bhaagvt purANa 3/28/20 evaM 21) - Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM dhyAna [16] ke dvArA citta ke vazIbhUta ho jAne para jaise eka jyoti meM dUsarI jyoti mila jAtI hai usI prakAra sAdhaka apane ko sarvAtmA meM aura sarvAtmA meM khuda ko dekhatA hai / jo yogI dhyAna yoga ke dvArA apane citta ko ekAgra kara letA hai usake citta kA dravya, jJAna aura karma sambandhI bhrama jaldI hI nivRtta ho jAtA hai|+ yoga ke ATha aD.ga yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna, samAdhi haiM / pAtaJjala sUtroM meM to yama tathA niyama kevala pA~ca prakAra ke batalAye gaye haiM parantu bhAgavatapurANa meM yama va niyama-ke bAraha bheda mAne gaye hai| zivapurANa meM vyAkhyA isa prakAra kI gaI hai-'dhyai cintAyAm' yaha dhAtu mAnA gayA hai| isI dhAtu se lyuT pratyaya karane para dhyAna kI siddhi hotI hai, ata: vikSepa rahita citta se jo ziva kA bArambAra cintana kiyA jAtA hai, usI kA nAma dhyAna hai / dhyeya meM sthita hue citta kI jo dhyeyAkAra vRtti kA pravAha rUpa se bane rahanA 'dhyAna' kahalAtA hai / yahA~ dhyAna ke do prAyojana batalAye gaye haiM-1- mokSa 2- aNimAdi siddhiyoM kI upalabdhi / zivapurANa meM dhyAna ke do bhedoM kA ullekha kiyA gayA hai-1- saviSaya dhyAna tathA niviSaya dhyAna / sAkAra svarUpa kA abalambana karane vAlA saviSaya dhyAna evaM nirAkAra svarUpa kA bodha niviSaya dhyAna mAnA gayA hai| ina saviSaya evaM nirviSaya dhyAna ko hI kramazaH sabIja aura nirbIja kahA gayA ho|A dhyAna ke abhyAsa se jJAna kI prApti to hotI hI hai sAtha hI jaise-prajvalita + dhyAnetthaM sutIvraNa yuJjato yogino manaH / saMyAsyatyAzu nirvANaM dravyajJAnakriyAnamaH // (bhAgavatpurANa ...11/14/46) ra ahiMsA satyamasteyamasaMgo hrIrasaMcayaH / AstikyaM brahmacarya ca maunaM sthairya kSamA'bhayam // zrImad bhAgavata purANa 11-16-33) - zauca japastapo homaH zraddhA''tithyaM mdcnm| tIrthATanaM parArthehA tuSTirAcArya sevanam // (vahI 11/16/34) A zivapurANa-kalyANa aMka, varSa 36, aMka 1, pR0558 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [20) jaina paramparA ma dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana huI Aga sUkhI evaM gIlI lakar3I ko bhI jalA detI hai, usI prakAra dhyAnAgni zubha azubha karmoM ko kSaNa bhara meM jalA detI hai / jisa prakAra se eka choTA sA dIpaka bhI andhakAra kA nAza kara detA hai usI prakAra se thor3e se yogAbhyAsa ke dvArA yogI mahAna pApoM kA vinAza kara detA hai evaM kSaNa bhara ke zraddhApUrvaka kiye hue dhyAna ke dvArA sAdhaka ananta zreya ko prApta karatA hai / ... __ zrImad bhAgavata purANa meM nArada ne dhyAna ke mahatva ko samajhAte hue dhrava ko Asana lagAkara, prANAyAma ke dvArA prANa, indriya tathA mana ke maila ko dUra karake dhyAnastha ho jAne ke lie kahA thaa|x prANAyAma ko ziva purANoM meM do prakAra kA kahA gayA hai 1- agarbha, 2- sagarbha / agarbha prANAyAma vaha kahalAtA hai jisameM japa tathA dhyAna ke binA hI, mAtrA ke anusAra kiyA jAye jabaki sagarbha prANAyAma ke aMtargata japa tathA dhyAna avazya ho jAtA hai| viSNu purANa meM agabhaM ko abIja tathA sagarbha ko saboja prANAyAma .... yathA vallimahAdIptaH zuSkamA ca nirdahet / tathA zubhAzubhaM karma dhyAnAgnirdahate kSaNAt / / dhyAyataH kSaNamAtra vA zraddhayA paramezvarama / yadbhavet sumaheccha yastasyAnto naiva vidyate // (zivapurANa vAvavIya saMhitA, uttara khaNDa, 36/25,26) x prANAyAmena trivattA prANendriyamanomalam / zanaiyudAsyAbhidhyAyenmanasA gurUNAM gurum // (bhAgavatapurANa *(ka) agarbhazca garbhasaMyukta prANAyAmaH zatAdhikaH / tasmAt garbha kurvanti yoginaH prANasaMyamam / / zivapurANa, vAyavIya saMhitA 37/33) (kha) zrImad bhAgavatapurANa 3/28/9 -~~ agarbhazca sagarbhazca prANAyAmo dvidhA smRtaH ( japaM dhyAnaM vinA'garbhaH sagabhaMstatsamanvayAt / / (vahIM u0 kha0 37/33) Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM dhyAna (21) kahA gayA hai| agarbha prANAyAma se sagarbha prANAyAma sau gunA zreSTha mAnA gayA hai, isIliye yogI sagarbha prANAyAma karate haiM / + __ isa prakAra hama dekhate haiM ki purANoM meM dhyAna ke mahatva kI vistRta rUpa se carcA kI gaI hai| dhyAna ke samAna koI tIrtha nahIM hai, dhyAna ke samAna koI tapa nahIM hai aura dhyAna ke samAna koI yajJa nahIM hai, isaliye dhyAna ko avazya hI karanA cAhiye / X yogavAziSTha meM dhyAna: yogavAziSTha vaidika sAhitya kA hI eka aD.ga hai| isa atiprAcIna graMtha meM yoga kA vistRta rUpa se varNana kiyA gayA hai / isake cha: prakaraNoM meM yoga ke saba aDa.goM kA varNana kiyA gayA hai| yogavAziSTha ke upazama prakaraNa ke chattIMsameM sarga meM dhyAna kA varNana kiyA gayA hai vahAM dhyAna ke paryAyarUpa meM samAdhi kA ullekha kiyA gayA haiM / baddhi, ahaMkAra, citta, karma, kalpanA, smRti, vAsanA indriyA~, deha padArtha Adi ko mana ke rUpa meM hI mAnA gayA hai / mana atyanta zaktizAlI hotA hai, yahI puruSArtha meM sahAyaka hotA haiM / jaba yogI apane mana ko pUrI taraha se zAnta kara letA hai tabhI to usako brahmatva kI prApti hotI hai / - yahA~ para samAdhi kA lakSaNa batalAte hue kahA gayA hai ki jo guNoM kA samUha, guNAtmaka tatva hai vaha samAdhi hai evaM jo inako anAtmarUpa dekhate hue prANAkhyamananilaM vazyamabhyAsArute tu yat / prANAyAmarUpa vijJeyassabIjo'bIja eva ca / / [viSNu purANa, SaSTha aMza 7/40) + agarbhAd garbha saMyuktaH prANAyAmaH zatAdhikaH / tasmAtgarbha kurvanti yoginaH prANa saMyamam / / (zivapurANa, vAyavIya saMhitA, u. kha. 37/34) + nAsti dhyAnasamaM tIrthaM nAsti dhyAna samaM tapaH / nAsti dhyAnasamo yajJastasmAd dhyAnaM samAcaret / / (zivapurANa, vAyavIya saMhitA u0 kha0 36/28) yogavAziSTha 6/114/17, 6/7/11, 6/136/1, 3/110/46 - vahI 5/86/9 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana apane Apako kevala inakA sAkSIbhUta cetana jAnatA hai, aura jisakA citta svabhAva sattA meM lagakara zItala ho gayA hai vaha samAdhistha kahalAtA hai| yogavAziSTha meM yoga kI tIna rItiyoM kA varNana kiyA gayA hai jo isa prakAra se hai|... 1-ekatatvaghanAbhyAsa, 2- prANoM kA nirodha, 3- manonirodha / brahmAbhyAsa ke dvArA apane ko usI meM lIna kara lenA ekatatvaghanAbhyAsa kahalAtA hai| prANoM ke nirodha meM prANAyAma Adi kI apekSA kI jAtI hai / mana ke nirodha ke dvArA sAdhaka apanI samasta icchAoM ko pUrI taraha se zamana kara letA hai|x avidyA dukhoM kA mUla kAraNa hai, samyagdarzana ke dvArA avidyA kA nAza hotA hai|* AtmA to avinAzI hotI hai, zarIra ke nAza hone para AtmA kA nAza hotA hai / zarIra kA sambandha to indriyoM se hai na ki AtmA se / indriyoM ke nAza hone para AtmA kA nAza nahIM hotaa| AtmA aura hai aura deha, mana prANa indriya aura buddhi Adi yaha koI eka aura hI vilakSaNa bhAva hai| citta ke udaya hone para AtmA anAtmA bana jAtA haiN| sAdhaka ko samyakadarzI ko moha nahIM hotA, vaha sAkSAt zarIra hI mokSarUpa hai / isa prakAra se yogavAziSTha yoga kA mahAgrantha kahalAtA haThayogaH... vaidika saMskRti se zuru hokara dhyAna-yoga aneka saMskRtiyoM meM vibhinna rUpoM se gujaratA rhaa| jaba nadI meM bAr3ha AtI hai taba vaha cAroM ora se bahane lagatI hai, yahI hAla yoga ke sAtha huA, vaha Asana madrA, prANAyAma evaM dhyAna Adi bAhya aMgoM meM pravAhita hone lgaa| bAhya aMgoM kA bheda prabheda pUrvaka itanA adhika varNana kiyA gayA aura A yoga vAziSTha upazama prakaraNa, adhyAya 36/10 .... yogamanovijJAna, pR0 12 x yogavAziSTha 5/8 * prAjJa vijJAtavijJeyaM samyagdarzamAdhayaH / na dahanti vanaM varSAsiktamagnizikhA iva / (vahI 2/11/41) javahI 5/51/1-5 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM dhyAna [23) usa para itanA adhika jora diyA gayA ki jisase yoga kI eka zAkhA alaga hI bana gaI, jo haThayoga ke nAma se prasiddha hii| haThayoga -siddhAnta kI carcA yogatatvopaniSad evaM zANDilyopaniSad meM bhI hai| haThayoga ke Adi pravartaka ziva mAne jAte hai / + haThayoga kA artha hai- candra-sUrya, iDA-piMgalA, prANaapAna kA milana arthAt hai sUrya, candra arthAt sUrya aura candra kA saMyoga / haThayoga meM zArIrika vikAsa kI ora jyAdA dhyAna diyA gayA hai kyoMki agara zarIra svastha hogA to sAdhaka kA citta bhI zAnta rahegA aura jaba citta zAnta rahegA to vaha dhyAna bhI bhalI prakAra se kara skegaa| haThayoga meM sAta aD.ga pramukha hai-SaTkarma, prANAyAma, Asana, mudrA, pratyAhAra, dhyAna evaM samAdhi / yahAM Asana eva prANA-- yAma ko vizeSa mahatva diyA gayA gayA hai| yahAM batalAyA gayA hai ki haThayoga ke binA rAjayoga nahIM ho sakatA aura rAjayoga ke binA + zrI AdinAthAya namo'stu tasmai yenApadiSTA haThayogavidyA / vibhAjate pronnatarAjayogamAroDhumicchoradhirohiNIva // (haThayoga dIpikA 1/1) 0 (ka) natvA sAmbaM bahmarUpaM bhASAyAM yogabodhikA / mayA mihiracaMdreNa tanyate haThadIpikA / / (vahI 1/1) (kha) caMdrAMge tu samabhyasya saryA ge punarabhyaset / yAvattulyA bhavetsaMkhyA tato mudrAM virsajayet // ( vahI 3/15 = SaTakarmaNA zodhanaM ca ArAnena bhavedRDham / mudrayA sthiratA caiva pratyAhAreNa dhIratA / prANAyAmallAghavaM ca dhyAnAtpratyakSamAtmani / samAdhinA niliptazca muktireva na saMzayaH // ( gheraNDasaMhitA 1/10/11) A dhotibastistathA naitistrATakaM naulika tthaa| kapAla bhAtizcaitAni SaT karmANi pracakSate // (haThayoga pradI pikA 2/22) * vahI, TI0 1/17/17 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana (24) haThayoga nahIM siddha ho sktaa| rAjayoga kI prApti ke lie sAdhaka ko kumbhaka prANAyAma se prANa kA rodha kara aMta meM anta: karaNa ko nirAzraya kara denA cAhiye isa abhyAsa se hI vaha rAjayoga kI prApti karatA hai|... haThayoga kA sambandha AtmA evaM mana kI apekSA zarIra se jyAdA mAnA gayA hai| jaba sAdhaka kI kuNDalinI zakti jAgata ho jAtI hai to usakA citta nirAlamba evaM mRtyubhaya se rahita ho jAtA hai aura yahI yogAbhyAsa kI jar3a hai*, isI ko kailAza bhI kahate haiN| haThayoga meM samAdhi kA vizada varNana karate hue usake paryAyoM kA bhI vaNana kiyA gayA hai| jisa prakAra se AtmA meM dhAraNa kiyA ha mana AtmAkAra hone se AtmasvarUpa ko prApta hotA hai, usI prakAra AtmA aura mana kI ekatA samAdhi kahalAtI hai| jaba prANa bhalI prakAra se kSINa ho jAtA hai aura mana kA bhI laya ho jAtA hai usa samaya meM huI samarasatA samAdhi kahalAtI hai + x anargalA suSumnA ca haThasiddhizca jAyate / haThaM binA rAjayogaM vinA haThaH / na sidhyati tato yugmamAniSpattaH samabhyaset // (vahI 3/76) .... kuMbhaka prANarodhAMte kuryAcittaM niraashrym| evamabhyAsayogena rAjayogapadaM vrajet // (haThayoga pradIpikA 3/77) X santa mata kA sarabhaMga sampradAya, pR0 66-68 * bhAratIya saMskRti aura sAdhanA, bhAga 2, pR0 367 - ataUrdhva divyarUpaM sahastrAraM saroruhama / brahmANDa vyasta dehasthaM bAhya tiSThati svNdaa| kailAzo nAma tasyaiva mahezo yatra tiSThati // (zivasahitA 5) rAjayogaH samAdhizca unmano ca mnonmnii| amaratvaM layastatvaM zUnyAzUnyaM paraM padam // amanaskaM tathA taM nirAlaMba niraMjanam / jIvanmuktizca sahajA turyA cetyekvaackaa:|| (haThayoga pradIpikA 4/3-4) + haTTayoga pradIpikA 4/5-7 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM dhyAna (25) nAthayoga: vAloM ne sAmpradAyika granthoM meM nAtha sampradAya ke aneka nAmoM kA ullekha milatA hai / haThayoga ke samAna hI nAtha - sampradAya saba nAthoM meM prathama AdinAtha ziva ko mAnA hai / isa sampradAya kA prArambha athavA punarsthApana gorakhanAtha se huA hai| gorakhanAtha kA samaya 10 vI yA 11 vI : zatI se pUrva mAnA gayA hai / nAtha sampradAya meM 'nA' kA artha hai anAdi rUpa aura 'tha' kA artha hai (bhuvanatrayakA ) sthApita honA, isa prakAra 'nAtha' mata kA spaSTArtha vaha anAdi dharma hai jo bhuvanatraya kI sthiti kA kAraNa hai / zrI gorakSa ko isI kAraNa se 'nAtha' kahA jAtA hai / 'nA' zabda kA artha nAthabrahma jo mokSadAna meM dakSa hai, unakA jJAna karAnA hai aura 'tha' kA artha hai | ( ajJAna kA sAmarthya ko ) sthagita karane vAlA bhI kiyA gayA hai / X aisI dhAraNA hai ki ziva ne matsyendra nAtha ko yoga kI zikSA dI thI aura matsyendra nAtha ne gorakhanAtha ko isakI dIkSA dI thI / nAthapanthIya paramparA isa prakAra se mAnI jAtI hai-AdinAtha, matsyendranAtha, jAlandharanAtha evaM gorakSanAtha... jinhone isa sampradAya kA + AdinAthaH sarveSAM nAthAnAM prathamaH, tato nAthasampradAyaH pravRtta iti nAtha saMpradAyino vadanti / ( haThayoga pradIpikA, TI0 (1-5) siddha siddhAnta paddhati eNDa adara varksa Apha nAtha yogIja pR0 7 vahI pR0 10 gorakhanAtha eNDa dI kanaphaTA yogIja pR0 235-36 * nAkAro'nAdi rUpaM thakAraH sthApyate sadA / bhuvanatrayamevaikaH zrI gorakSa namo'stute // ( siddha siddhAMta paddhati) X [ ka) zrI mokSadAnadakSatvAt nAthabrahmAnubodhanAt / sthagitAjJAna vibhavAt zrI nAtha iti gIyate / / zakti saMgama tantra ) (kha) dedIpyamAnastatvasya karttA sAkSAt svayaM zivaH / saMrakSanto vizvameva dhIrAH siddhamatAzrayAH // ( siddha siddhAnta paddhati) nAthasampradAya, pR0 26 ... Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (26) jaina paramparA ma dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana pravartana kiyA thA aise mUlanAtha nau hue hai ye nau nAtha kauna-kauna the isa sambandha meM eka mata prApta nahIM huA hai, 'mahArNava tantra' meM navanAthoM ke nAma isa prakAra batalAye haiN|.... gorakSanAtha, jAlandharanAtha, nAgArjuna sahasrArjuna, dattAtreya, devadatta, jaDabharata, AdinAtha evaM matsyendranAtha / aneka granthoM meM nAthasampradAya kA nAma milatA hai parantu yaha pantha alagaalaga nAmoM se bhI jAnA jAtA hai jaise-siddha mata X, siddhamArga, yoga mArgaA, yoga sampradAya-,tathA avadhUta sampradAya Adi nAthapaMthiyoM ko kanaphaTA aura darzanI sAdhu kahA jAtA hai| inakA kanaphaTA nAma isa kAraNa par3A kyoMki ye loga kAna phAr3akara eka prakAra kI mudrA dhAraNa karate haiN|+ inake mata meM yogamata aura yoga sampradAya nAma sArthaka hI hai, kyoMki ina logoM kA mukhya dharma yogAbhyAsa hI hai| inake yogamAga kI kriyAyeM evaM sAdhanA adhikatara haThayogiyoM se milatI haiN| isameM haThayoga ke do bheda batalAye gaye haiN| prathama bheda meM Asana, prANAyAma tathA dhauti Adi SaTakarmoM kA varNana hai| AsanAdi ke dvArA nAr3iyAM zaddha ho jAtI hai tathA inameM pUrita vAyu mana ko nizcala karatA hai jisameM paramAnanda kI prApti hotI hai| dUsare bheda meM kahA gayA hai ki nAsikA ke agrabhAga meM dRSTi ko lagAkara zveta, pIta, rakta evaM kRSNa raMgoM kA dhyAna karanA cAhiye / aisA karane se sAdhaka cirAyu hotA hai tathA jyo-- tirmaya hokara zivarUpa ho jAtA hai|- ... haThayoga pradIpikA, pR0 4 x gorakSasiddhAnta saMgraha, pR. 12 *yogabIja / A gorakSasiddhAMta saMgraha, pR 5, 21 -vahI, pR. 58 ra avadhUta sampradAya, pR0 56 + nAtha sampradAya, pR0 10 - haThAjjyotirmayo bhUtvA hyantareNa zivo bhavet / ato'yaM haThayogaH syAta siddhida: siddhasevitaH // (prANatoSiNI, pUrU 835) Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM dhyAna (27) isa yoga meM haThayoga tathA tantrayoga ke samAna hI guru kI mahattA batAte hue kahA gayA hai ki guru kI kRpA se hI saMsAra ke bandhana tor3akara ziva kI prApti sambhava hai + isa sampradAya meM kuNDalinI zakti ke mahatva ko samajhAte hue kahA hai ki haThayogI prANavAyu kA nirodha karake kuNDalinI ko ubuddha karatA hai| jaba kuNDalinI udbuddha ho jAtI hai to prANa sthira ho jAtA hai aura sAdhaka zUnyapatha se nirantara usa anAhata dhvani ko sunane lagatA hai jo akhaNDa rUpa se sAre brahmANDa meM dhvanita ho rahI hai| prANAyAma ke dvArA kuNDalinI kA udabodha sukara ho jAtA hai / kuNDalinI ke jAgRta hone para zakti jaba ubaddha hokara ziva ke sAtha samarasa ho jAtI hai to isI ko piNDa brahmANDakya bhI kahate haiM, isameM yogiyoM ko parama kAmya kaivalya avasthA vAlI sahaja-samAdhi prApta hotI hai, jisase bar3hakara Ananda aura nahIM hai| yaha saba guru kI kRpA se hotA hai jJAna, vairAgya evaM veda pAThAdi se nahIM 1- isa prakAra + (ka] evaM vidhu guro zabdAt sarvaM cintaavivjitH| ___ sthitvA manohare deze yogameva samabhyaset / (amanaskayoga 15) (kha) siddha siddhAMta paddhati eNDa adara varsa Apha nAtha yogIja, pR0 5, 54-80 mulakandodyoto vAyuH somasUrya pathodbhavaH / zaktayAdhArasthito yAti brahmadaNDaka bhedakaH / / mUlakande tuvyAsakti kunnddlaakaarruupinnii| udgamAvarta bAto'yaM prANa ityucyate budhaiH / kaMdadaNDena codaNDai bhramitA yA bhuja.ginI / mUrchitA sA zivaM vetti prANairevaM vyavasthitA ||(amraughshaasnm, pR.11) -- (ka) udghATayeta kapATaM tu yathA kucikayA haThAt / kuNDalinyA tato yogI mokSa dvAraM prabhedayet // gaurakSa paddhati 148) (kha) buSTistu kuNDalI khyAtA sarvabhAgavatA hi saa| bahudhA sthUlarUpA ca lokAnAM pratyayAtmikA / aparA savaMgA sUkSmA vyAptivyApaka varjitA / tasyA bhedaM na jAnAti mohitaH pratyayenatu / / tataH sUkSmA parAsaMvit madhya zaktimahezvarI // (siddha siddhAMta saMgraha 4/30-32) Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (28) jainaparamparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana nAtha sampradAya kI yoga sAdhanA haThayoga ke sAtha sAtha pAtaJjala yoga se bhI milatI julatI hai / ziva aura zakti kA milana hI isa yoga kA dhyeya hai|.... zaivAgama evaM dhyAna: zaivAgama ziva ke pA~ca mukhoM se nikalI huI anubhUtiyoM kA sAhitya hai| zaivAgamoM ke viSaya meM svayaM ziva apane mukha se kahate haiMjo kucha jagata meM hai, dekhA sunA jAtA hai, anubhUta hotA hai, vaha saba ziva zAsana se hI cala rahA hai / zaivI vidyA parAvidyA vidyA hai, jo pazu ko pAzamukta karA detI hai|x zaivAgamoM kA mUlAdhAra zaivasaMskRti hai / isameM mUlataH pUre svarUpa ko ziva aura paramaziva nAma se sambodhita kiyA gayA hai| yaha ziva pUre brahmANDa meM vyApta hai| ziva kI vizva antaryAmI dazA to vaha dazA hai jisameM maiM ziva huuN| yaha bhI ziva hI hai / tuma bhI ziva ho| saba kucha zivamaya hai, ziva ke atirikta kucha nahIM hai IA ziva tatva ke sambandha meM kahA gayA hai ki ziva kI icchA se jo preraNA utpanna huI vaha ziva tatva hai == evaM praNava bhI zivatatva hai, kyoMki om (praNava) meM a-u.ma ye tInoM akSara haiN| a se Atmatatva, u se vidyAtatva aura ma se ziva tatva kA krama mAnA gayA hai| yaha ziva parama akhaNDa mahAprakAza svarUpa hai aura ise samasta sRSTi-sthiti kA kendra mAnA jAtA hai| isa kendra bindu se nikale hue pA~ca bindu hI ziva ke pA~ca mukha haiM.... zivasyAbhyantare zaktiH zakterabhyantaraH zivaH / __ antaraM naiva jAnIyAcacaMdracacaMdrikayoriva / / (siddha siddhAMta paddhati 4/26, x zaiva dartana tattva, pR0 76 * vahI pR0 217 A ahaM zivaH zivazcAyaM tvaM cApi ziva evhi| __sarva zivamayaM brahma zivAt paraM na kiMcana / / (vahI, pR0 218 = (ka nijecchyaa| jagat sRSTumadhuktasya mahezituH / prathamo yaH parispandaH zivatatvaM taducyate // (zivapurANa, kai0 sa0 16 adhyAya) (kha) 'zivatattvaM makAraH syAddhAyadeveti cintyaMtAm' (zaivadarzana tatva, pu.216) Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM dhyAna (26) sadyoyAna, 2- vAmadeva, 3- aghora, 4- IzAnya, tathA 5- tatvAMza+ zaivadharma ke tatva ko cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai / ve cAroM tatva isa prakAra se haiM-1-jJAna, 2- kriyA, 3- caryA tathA 4- yoga / kuNDalinI zakti kI sAdhanA zaivAgamoM kA priya viSaya rahA hai / kuNDalinI zakti ko ve AdhAra zakti mAnate, the jisameM saMkoca aura prasAra kI kriyAyeM hotI haiN| ye kriyAyeM UdhvaM gati aura adhogati ko pahacAne vAlI haiN| kuNDalinI jAgaraNa-Asana, prANAyAma, malazodhana, nAr3izodhana Adi saba kucha svataH hI ho jAtA hai evaM ziva zakti kA sAmaMjasya bhI ho jAtA hai isI ko parabrahma meM lIna honA kahate haiM / - yahAM para jIva ko sAmAnya tayA pazu ke samAna mAnA gayA hai. jo tIna maloM se AvRta hai / ye tIna mala ANava, mAyA aura karma haiN| A sAdhaka kA ina malAvaraNoM ko haTAkara svarUpa ko prApta honA hI mokSa kahalAtA paramArtha sAra meM zivayogI ke lie samAdhi utthAna ko jarUrI nahIM batalAyA gayA apitu vaha svayaM zivasvarUpa meM sthita hotA hai| + tantrAloka, kaNThasaMhitA, bhAga 1, pa0 37-38 pazupAzapatijJAnaM jJAnamityabhidhIyate / SaDadhvazaddhivivinA guvo dhInA kriyocyate / / varNAzramaprayuktazcamayaiva vihitasya ca / carcinAdi dharmasya caryAcaryeti kathyate // yaduktenaiva mArgeNa mayayavasthitacetasaH / / vRtyantaranirodhoyo yoga ityabhidhIyate / / (pAzapata siddhAMte, uddhRta zaiva darzana tatva, 84) = AsanAbhyasanaM lakSya praannaayaamdvitiiykm| malasaMzodhanaM nADicakre cakravibhedanam / / zambho viyuktA yA zaktiH zAmbhavI divyruupinnii| tatsaMyogaH paraM lakSyaM para brahmaNi lInatA / / (siddhAmRta ku0mayo.) A ANava-mAyIya-karmamalAvRtatvAt trimyH| (pratyabhijJAhRdayam, pa. 15) * tantrAloka 1/62 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [30) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana isake anusAra sAdhanA kI anabhUti ko vizeSa sthAna prApta hai !... citta vRtti ke nirodha ko yoga kahate haiN| isa mata ko sabhI zaivAgamoM ne apanAyA hai| inhoMne paramAtmA ke pA~ca kRtya mAne haiM-1 saSTi 2~ sthiti, 3- saMhAra, 4- anugraha tathA 5- vilaya / * ina kRtyoM ko nirantaratA avyAhata hai| yaha vastutaH paramAtmA kA hI khela hai / isase jIva apane meM abhAva kA bodha karatA hai evaM usameM svarUpa bodha kI Antarika icchA balavatI hotI hai| supta yA soyI huI zakti kA ziva se milana hI yoga hai| pAtaJjala yogadarzana meM dhyAna: yoga sAdhanA meM maharSi pataJjali ke yogasUtra kA sthAna sarvopari hai| yoga prakriyA kA varNana karane vAle jitane bhI choTe bar3e grantha haiM, una sabameM maharSi pataJjali ke yogadarzana kA Asana OMcA hai| zrI zaMkarAcAya ne apane brahmasUtra bhASya meM yogadarzana kA prativAda karate hue jo 'atha samyagdarzanAbhyapAyo yogaH' aisA ullekha kiyA hai / A pAtaJjala yoga sAMkhya siddhAnta kI nIMva para khar3A hai| maharSi pataJjali kA yogasUtra cAra pAdoM meM vibhakta hai| prathama pAda kA nAma samAdhi pAda hai jisameM yoga ke lakSaNa, svarUpa tathA usakI prApti ke upAyoM kA varNana hai| dvitIya pAda kA nAma sAdhanApAda hai jisameM duHkhoM ke kAraNoM para prakAza DAlA gayA hai| tRtIya pAda jisakA nAma vibhUtipAda hai, meM dhAraNA, dhyAna eva samAdhi kA varNana kiyA gayA hai tathA caturtha kaMvatyapAda meM citta ke svarUpa kA vaNana kiyA gayA hai / isameM dhyAna kI paribhASA eka satra meM hI vaNita hai, vahA~ eka hI dhyeya meM ekatAnatA, citta vRtti kA ekarUpa tathA eka rasa bane rahanA dhyAna hai|+ na .... paramArthasAra 56-60 X zava darzana tattva, pa0 85 * tathApi tadvat paMcakRtyAni karoti / saSTi saMhArakartAraM bilaya sthiti kArakama / anugrahakaraM devaMpraNatAti vinAzanam / (pratyabhijJAhRdayam, pR0 32) - A ahahmasUtra 2-1-3 bhaassygt| + tatra pratyayakatAnatA dhyAnam / yogasUtra 3/2 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM dhyAna [31] ata: citta kI ekAgratA ke lie citta kI samasta vattiyoM kA nirodha jarUrI hai hai citta vattiyoM kA nirodha hI yoga hai / ye vattiyAM saMsAra meM pravRttiyoM ke kAraNa utpanna hotI haiM jo dharmAdharma tathA vAsanAoM Adi ko janma detI haiM / citta kI ye vattiyAM pA~ca prakAra kI haiM = 1- pramANa, 2- viparyaya, 3- vikalpa, 4- nidrA tathA 5- smati / jinake dvArA manuSya vividha jJAna ajita karatA hai, ve pramANa haiN| pratyakSa. anumAna, upamAna tathA zabda Adi pramANa kahalAte haiN| ina vattiyoM ke atirikta 'yogasatra' meM kleza ke nirodha kA varNana kiyA gayA hai| kleza ke bhI pAMca bheda haiN|A 1- avidyA, 2- amitA 3- rAga, 4- dveSa tathA 5- abhiniveza / samasta vRttiyoM evaM klezoM ke nirodha ke lie do sAdhana batalAye gaye haiM 1- abhyAsa tathA 2. vairAgya / * pAtaJjala yogadarzana ke anusAra citta vRttiyoM kA nirodha abhyAsa se hI ho sakatA hai / agara usameM vairAgya hI kAraNa ho, to siddhiyoM kI prApti kaise hogI / arthAt agara bhItara rahate hae citta ekAgra aura niruddha hotA hai, to usameM rAga ke kAraNa siddhiyAM prakaTa hotI hai, kyoMki saMyama (dhAraNA, dhyAna, samAdhi) kisI na kisI siddhi ke lie kiyA jAtA hai... aura jahA~ siddhi kA uddezya hai, vahAM rAga kA abhAva kaise ho sakatA hai? parantu jahA~ kevala paramAtma tatva kA uddezya hotA hai, vahA~ ye dhAraNA, dhyAna evaM samAdhi bhI sahAyaka ho jAte haiN| mana kI sthiratA ke lie bahuta bAra prayAsa karanA abhyAsa kahalAtA haix evaM laukika-alaukika viSayoM ke prati moha yA bhamatva kA na honA vairAgya kahalAtA hai / * yogazcittavRttinirodhaH / yogasUtra 1/2 = pratyakSAnumanAgamAH pramANAni / vahI 1/7 A avidyAsmitArAgaabhinivezAH klezAH / vahI 2/3 * abhyAsavairAgyAbhyAM tanirodhaH / vahI 1/12 ... trayamekatra sNymH| yogasUtra 3/4 x tatra stritau yatlo'bhyAsaH / vahI 1/13 * daSTAnuzravika viSayadhitRSNasya vazIkAra saMzA vairAgyam / vahI 1/15 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 32 ) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana maharSi pataJjali ne aSTAMga yoga meM dhyAna ko sAtaveM krama meM rakhA hai- yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna evaM samAdhi | kintu isakA matalaba yaha nahIM nikalatA ki pratyeka aga apane meM pUrNa hai / agara dekhA jAya to patA calatA hai ki stratantra rUpa se ina aMgoM kA apanA koI astitva nahIM raha pAtA / ye aMga to mAtra sAdhanA kI dRSTi se kiye gaye haiM ki jinase sAdhaka kramazaH mana, bacana evaM kA kI zuddhi karatA huA bar3hatA hai / jaise dhyAna se pahale dhAraNA ke viSaya meM batalAyA gayA hai kyoMki dhAraNA ke bAda hI dhyAna kI sthiti AtI hai / dhAraNA meM citta ko ekAgra karane ke lie citta vRttiyoM ko bA~dhane kA abhyAsa kiyA jAtA hai / nAbhi, hRdaya, sira, nAsikA Adi kisI meM bhI apanI suvidhA ke anusAra citta ko bA~dhA jAtA haiM / - dhAraNA kI paripakva avasthA dhyAna kI avasthA kahalAtI hai / dhyAna meM dhyeya ko dekhA jAtA hai lekina jaba dhyAna kI isa abhyAsa prakriyA meM kevala dhyeya mAtra kI pratIti hotI hai aura citta kA nija svarUpa zUnya sA ho taba vahI dhyAna samAdhi bana jAtA hai / + samAdhi yoga antima evaM carama avasthA hai jisameM Alambana ke AbhAsa dhyAna aura dhyeya alaga-alaga bhASita hote haiM / asamprajJAta samAdhi ko do avasthAoM meM vibhakta kiyA gayA hai 1- samprajJAta samAdhi tathA 2- asamprajJAta samAdhi / ekAgra bhUmi meM eka vastu ke satata meM bhAva lage rahanA samprajJAta samAdhi hai / samAdhi ke antargata sabhI vRttiyoM kA pUrNataH nirodha Avazyaka hai / samprajJAta samAdhi ke cAra bheda kiye gaye haiM- 1- vitarkAnugata, 4 yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAra dhAraNA dhyAna samAdhayo'STAvaG gAni / yogasUtra 2 /27 dezabandha cittasya dhAraNA / vahI 3 / 1 + tadevArthamAtranirbhAsaM svarUpa zUnyamiva samAdhiH / yogasUtra 3/3 samAdhirdhyAnameva dhyeyAkAranirbhAsaM pratyayAtmake svarUpa zUnya - miva yadA bhavati dhyeya svabhAvAvezA tadAsamAdhirityucyate / vahI 3, vyAsa bhASya ) - jAtA hai sAdhanA kI se rahita Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM dhyAna (33) 2- vicarAnugata, 3- AnandAnugata tathA 4- asmitAnugata samprajJAta-samAdhi 'sabIja - samaH dhi' kahalAtI hai / isakA mUla kAraNa hai ki isameM avidyAdi kleza karmo ke vIja naSTa nahIM ho pAte haiM / dhyAtA aura dhyeya kI pratIti bane rahane ke kAraNa samAdhi kI yaha avasthA pUrNa yoga ko prApta nahIM hotI hai / jabaki asamprajJAta samAdhi meM dhyAtA, dhyAna, dhyeya tInoM eka rUpa ho jAte haiM, yaha nirbIja samAdhi bhI kahalAtI hai kyoMki isameM samasta klezoM ke bIja ho jAte haiM / 4 citta kI vRttiyoM ke nirodha ho jAne se AtmA apane svarUpa ho jAtI hai / sAdhanA kI yaha sthiti dhyAna kI sarvotkRSTa sthiti kahalAtI hai| advaita vedAnta meM dhyAna: / bhAratIya darzanoM meM vedAnta kA pramukha kevala saiddhAntika hI nahIM, vyavahArika bhI hai artha hai 'vedoM kA anta' / AcArya udayavIra 'vedAnta' kA pada kA tAtparya vedAdi ke vidhipUrvaka tathA upAsanA Adi ke anta meM jo tatva jAnA kA vizeSa rUpa se jahAM nirUmaNa kiyA gayA ho, 'vedAnta' kahate haiN| advaita vedAnta ke anusAra mAyA ke cakkara meM par3akara hI jIva bhava bhramaNa karatA hai lekina agara sAdhaka Atma darzana meM magna rahakara yogArUr3ha ho jAtA hai to vaha isa saMsAra se pAra ho sakatA hai 1 X yoga kA uddezya AtmA para par3e hue avidyA ke parde ko haTAnA hai / isI avidyA ke kAraNa jIva apanI citta zakti ko pahacAna nahIM pAtA hai / isa AvaraNa ko haTAne ke lie .... sthAna hai / yaha darzana 'vedAnta' kA zAbdika zAstrI ke anusAra adhyayana, jAye usa tatva manana usa zAstra ko vitarka vicArAnandAsmitArUpAnugamAt samprajJAtaH / yogasUtra 1 / 17 4 tasyApi nirodhe savaM nirodhAnnirbIjaH samAdhiH / vahI 1 / 51 ** tadA draSTuH svarUpe'vasthAnam / yogadarzana 1/3 vedAnta darzana kA itihAsa, pR0 1 **** X uddharedAtmanAtmAnaM magnaM saMsAravAridhau / yogArUDhatva mAsAdya samyagdarzananiSThayA || ( vivekacUr3AmaNi ) Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana (34) vedAnta meM sAdhana catuSTaya batalAye gaye haiM jo isa prakAra se haiM-- 1nityAnitya vastuviveka, 2- vairAgya, 3- SaTsampattiyA~-zama, dama, uparati, titikSA, zraddhA yA samAdhAna, tathA 4- mumukSutva / ina sAdhana catuSTya ke dvArA sAdhaka apane ajJAna ko dUra karatA hai| vedAnta kI sAdhanA jJAna se hotI hai, isalie zravaNa, manana evaM nididhyAsanaA dvArA jJAna prApta karake sAdhaka bhava sAgara ko pAra karatA hai| ___ advaita vedAnta AtmA ko brahma se bhinna nahIM mAnatA hai. vahA~ brahma ko sampUrNa sRSTi kA AdhAra mAnate hue do rUpoM meM varNita kiyA gayA hai- 1- saguNa tathA 2- nirgunn| nirguNa rUpa hI usakA vAstavika rUpa hai / vaha saba prakAra ke guNoM se rahita hone ke kAraNa niSkriya hai| brahma kI siddhi anumAna dvArA nahIM ho sktii| hamAre zarIra meM sthita jo Antarika cetana tatva hai vahI AtmA hai| brahma ke saguNa rUpa kA ekaniSTha dhyAna karanA aura unameM lIna honA hI yoga kA vAstavika svarUpa hai... vedAnta sAra meM samAdhi ke do prakAra batalAye gaye haiM-1savikalpaka tathA 2- nirvikalpaka IX nirvikalpaka samAdhi ke yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna evaM samAdhi ye ATha batalAye gaye haiN| *vahAM brahma aura AtmA meM ruka-rUkakara antaH karaNa kI vRtti ke pravAha ko dhyAna kahA gayA hai / zraddhA, bhakti, - (ka) sAdhanAni nityAnityavastuvivekehAmutrArthaphala bhoga virAga zamAdiSaTakasampatti mumukSutvAni / (kha) Adau nityAnitya vastuvivekaH parigaNyate / ihAtramuphalabhogavirAgastadanantaram / zamAdiSaTkasampattirmumukSutvamiti sphuTama / / (vivekacUDAmaNi 16) A tataH zrutistanmananaM satattvadhyAnaM ciraM nitya niraMtaraM muneH| vahI 70 ... yogamanovijJAna, pR0 26 ~ samAdhidvividhaH savikalpako nirviklpkshceti| (vedAntasAra 187) * asyAi.gAni yamaniyamAsana prANAyAma pratyAhAra dhAraNA dhyAna samAghayaH (vahIM 161) 8 tatrAdvitIyavastuni vicchidya vicchidyAntarindriya vRttipravAho dhyAnam / (vahI 198) Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM dhyAna [ 35 ) dhyAna aura yoga mukti ke kAraNa haiM aura inase hI deha bandhana kA uvacheda hotA hai|* advaita vedAnta kA parama lakSya mokSa kI prApti hai / mokSa kI prApti jJAna se hotI hai, karma se nahIM / mokSa to svayaM AtmA kA svarUpa hai, vaha pahale se hI siddha hai, ata. karma dvArA use prApta karanA sambhava nahIM hai / ajJAna rUpI AvaraNa hone ke kAraNa usakI pratIti nahIM hotI / jJAna ke prakAza se vaha pragaTa ho jAtA hai aura usakI yahI prApti mokSa hI hai / .... jaba sAdhaka isa sthiti meM pahu~catA hai to usakA ajJAna naSTa ho jAtA hai aura use sarvatra grahma hI bhAsita hotA hai / bauddha dharma meM dhyAna: bauddha sAhitya meM yoga ke sthAna meM 'dhyAna' aura 'samAdhi' zabda zabda kA prayoga milatA hai / dhyAna bauddha dharma kA hRdaya hai / bauddha sAdhanA paddhati meM dhyAna kA artha kisI viSaya para cintana karanA hai| + parantu abhyAsa ke binA kucha bhI sambhava nahIM hai, citta kA abhyAsa hI dhyAna hai | X bAhya viSayoM kI Asakti se mukta honA hI dhyAna hai / * vodhi prApta hone se pUrva tathAgata buddha ne zvAsocchvAsa kA nirodha karane kA prayatna kiyaa| unhoMne apane ziSya se kahA ki maiM zvAsocchavAsa kA nirodha karanA cAhatA thA. isaliye maiM mukha, nAka evaM karNa meM se nikalate hue sAMsa ko rokane kA, use nirodha karane kA prayatna karatA rahA / lekina isameM unheM saphalatA nahIM milI / isazraddhA bhaktidhyAnayogAnmumukSo mukterhetunvakti ... yo vA eteSveva tiSchanyamuSya mokSo'vidyAkalpitAdehabandhAt // ( viveka cUDAmaNi 46 ) brahmasUtrazAMkarabhASyam 1 / 1/4 avidyAsta bhayo mokSaH sA bandha udAhRtaH / ( sarvadarzanasaMgraha pR0 763) + samantapAsAdikA, pR0 145-146 X dhyAna sampradAya, pu0 81 * di sUtra AMva-ne-leMga, pR 47 4 aMguttara nikAya 63 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana (36) lie unhoMne aSTAMgika mArga kA upadeza diyaa|- yahA~ pratyAhAra dhyAna, dhAraNA, prANAyAma, anusmati evaM samAdhi yoga ke ina cha: aMgoM meM prANAyAma ko mahatva diyA gayA hai| bauddha yoga meM 'samAdhi' kA mahatvapUrNa sthAna hai| isako prApta karane ke lie 'dhyAna' kA pratipAdana kiyA gayA hai| + dhyAna cAra prakAra kA batalAyA gayA hai 1- vitarka-vicAra-prIti-sukha,ekAgratAsahita, 2- prIti-sukha-ekAgratAsahita, 3- sukha ekAgratA-sahita tathA 4- ekAgratA sahita / - jaba sAdhaka sAdhanA karate hue dhyAna kI tIsarI avasthA ko prApta karatA hai to isameM sukha evaM ekAgratA hI zeSa raha jAtI hai| sAdhaka dhyAna kI isa avasthA taka pahu~ca jAtA hai to usake bhItara upekSA kA bhAva jAgrata hone lagatA hai, jisase citta meM saumyatA evaM samatA kA bhAva udaya hone lagatA hai| ina upekSAoM kI dasa avasthAyeM-SaDaMga, brahmavihAra, udaya bodhyaMga, vIrya, saMskAra, vedanA vipazyanA, mAdhyastha, dhyAna aura parizuddhi hotI hai + sAdhaka eka eka karake ina upekSAoM ko dhAraNa karatA jAtA hai, parantu isa avasthA meM AMzika rUpa se bhautika sukha kI anubhUti banI rahatI hai isaliye usake bhItara samAdhi ke prati udAsInatA kA bhaya banA rahatA hai lekina sAdhaka jaba isa avasthA ko pAra kara letA hai to usakI caturtha avasthA prArabhbha ho jAtI hai aura yaha avasthA dhyAna kI carama avasthA hai| isameM kevala ekAgratA hI zeSa raha jAtI hai / dhyAna kI ekAgratA ke lie sAdhaka ko AcAra-vicAra evaM nIti - (ka) saMyutta nikAya 5, 10 (kha) vibhaMga 317-28 pratyAhArastathA dhyAnaM praannaayaamo'thdhaarnnaa| anusmRti : samAdhizva SaDagayoga ucyate / / (zaikoddeza TIkA, pR. 30) + dIghanikAya, 1/2, pR0 28-26 - majjhimanikAya, dIghanikAya, sAmaJalaphalasutta, buddhalIlAsAra saMgraha, pR0 128, samAdhi mArga, pR0 15 + vizuddhimaggo, dIghanikAya / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM dhyAna (37) niyamoM kA pUrI taraha se pAlana karanA cAhie, kyoMki saMyama ke binA dhyAna athavA samAdhi lagAnA phUTe ghar3e meM pAnI bharane ke samAna vyartha hai| jaba sAdhaka citta ko ekAgra kara letA hai to vaha samAdhi-mArga meM praveza kara letA hai| isa prakAra sAdhaka apane sAdhanA patha para sthala sUkSma kI se ora bar3hatA calA jAtA hai / vAstava meM dhyAna kI yaha prakriyA eka jaMjIra meM gutthI huI prakriyA hai, jo sthUla se sUkSma kI ora calatI hai, jisake dvArA sAdhaka pUrNa zIla, pUrNa samAdhi evaM pUrNa prajJA kI prApti meM saphala ho jAtA hai| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariccheda dhyAna kA prarUpaka jaina sa saMskRta sAhitya kA vizAla bhaNDAra prAcIna kAla ke tIna pramukha sampradAyoM vaidika, jaina evaM bauddha sampradAya ke vidvAnoM ke athaka prayAsa evaM lagana se samRddha huA hai / vaidika sampradAya ke samAna jaina sampradAya kA saMskRta sAhitya ke pratyeka kSetra meM mahatvapUrNa yogadAna rahA hai / jaina manISiyoM ne AdhyAtmika viSaya meM bhI saMskRta, prAkRta, apabhraMza, hindI Adi bhASAoM meM grantha likhe haiN| jainAgamoM meM yoga ke sthAna para 'dhyAna' zabda prayukta huA hai / kucha Agama granthoM meM dhyAna ke lakSaNa, bheda prabheda Alambana Adi kA vistRta varNana kiyA gayA hai|+ Agama ke bAda niyukti kA krama AtA hai| unameM bhI Agama meM varNita dhyAna kA hI spaSTIkaraNa kiyA gayA hai / AcArya umAsvAti ne 'tatvArtha sUtra' meM dhyAna kA varNana kiyA hai, parantu unakA varNana Agama se bhinna nahIM hai| - unhoMne Agama evaM niyukti meM varNita viSaya se kucha adhika nahIM kahA hai| jina bhadragaNI kSamAzramaNa kA 'dhyAna zataka' Agama kI zailI meM likhA gayA hai / * Agama yuga se lekara yahA~ taka yoga viSayaka varNana meM Agama zailI kI hI pramukhatA rahI hai SaTakhaNDAgama kI dhavalA TIkA meM bhI dhyAna viSayaka prabhUta + (ka) sthAnADga sUtra, 4, 1 [kha) samavAyAMga sUtra 4, (ga) bhagavatI sUtra, 25,7 (gha) uttarAdhyayana sUtra, 30, 35 RF Avazyaka niyukti, kAyotsarga adhyayana, 1462-86 -tatvArtha sutra, 6,27 * haribhadrIya Avazyaka vRtti, pRSTha 581 x SaTkhaMDAgama, dhavalA TIkA, 14/5/4/26/12/64 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna kA prarUpaka jaina sAhitya (36) sAmagrI hai / parantu AcArya haribhadra ne paramparA se calI A rahI varNana zainI ko paristhiti evaM lokaruci ke anarUpa nayA mor3a dekara abhinava paribhASA karake jaina yoga sAhitya meM abhinava yuga ko janma diyaa| nIce hama dhyAna ke prarUpaka pramukha granthoM kA paricaya de rahe haiN| mUlAcAra:___AcArya vaTTakera viracita mUlAcAra - muni AcAra viSayaka eka mahatvapUrNa grantha hai| yaha bAraha adhikAroM meM vibhakta hai / usake paMcAcAra nAmaka pAMcave adhikAra meM tapa AcAra kI prarUpaNA karate hue Abhyantara tapa ke jo chaha bheda nirdiSTa kiye gaye haiM usameM pA~cavA dhyAna hai / isa dhyAna kI vahA~ saMkSepa meM prarUpaNA kI gaI hai| vahA~ sarvaprathama dhyAna ke Arta, raudra, dharya va zakla ina cAra bhedoM kA nirUpaNa kiyA hai tathA raudra va Arta dhyAna ko aprAsa tayA dharma, evaM zukla dhyAna ko prazasta batalAyA hai tathA ina donoM dhyAnoM ko hI mokSa kA hetu kahA hai| Age ina cAra bhedoM ke prabhedoM kA varNana kiyA hai| AcArya vaTTa kera kA samaya lagabhaga-prathama-dvitIya zatI mAnA jAtA hai| yaha grantha prAkRta gAthA baddha hai / ... bhagavatI ArAdhanA:__isa grantha ke kartA zivArya yA zivakoTi nAma ke AcArya haiM, jinhoMne grantha ke anta meM Arya jinanandigaNI sarvaguptagaNI aura Aryamitranandi kA apane vidyA athavA zikSA guru ke rUpa meM ullekha kiyA kiyA hai| yaha samyagdarzana, samyagjJAna samyaka cAritra aura samyaka taparUpa cAra ArAdhanAoM para, (jo mukti ko prApta karAne vAlI haiM ) eka ati mahatvapUrNa prAcIna grantha hai, jo jaina samAja meM sarvatra prasiddha hai / yaha grantha munidharma se sambandha rakhatA hai| jaina dharma meM samAdhipUrvaka maraNa kI sarvopari vizeSatA hai| muni ho yA dhAvaka sabhI kA lakSya usI ora rahatA hai| bhagavatI ArAdhanA grantha maraNa ke bheda-prabhedoM se bharA par3A hai| isameM maraNa ke pA~ca bheda batalAye .... jainendra siddhAnta koza, bhAga-3 x jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza, pR0 485(paM0 jugalakizora mukhtAra) Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (40) jaina paramparA meM dhyAna : eka samIkSAtmaka adhyayana haiM jinameM prArambha ke tIna prazasta tathA zeSa aprazasta haiM / isameM dhyAna ke cAra prakAra batalAyeM haiM aura unake bheda-prabhedoM kA bhI varNana kiyA gayA hai| isa grantha para saMskRta prAkRta aura hindI kI kitanI hI TIkA TippaNiyA~ likhI gaI hai jinameM 'arAjita sari' kRta' vijayodayA' TIkA kAphI khyAti prApta hai| sthAnAr3a.ga sUtra: AcArAdi bAraha aD.goM meM sthAnAr3a.ga tIsarA aMga hai / vartamAna meM vaha jisa rUpa meM upalabdha hai usakA saMkalana vala bhI baacn| ke samaya devaddhi gaNi kSamAzramaNa ke tatvAvadhAna meM vIra nirvANa ke bAda 180 varSa ke AsapAsa huA hai| usameM dasa adhyayana yA prakaraNa hai, jinameM yathAkrama se 1.2, 3 Adi 10 paryanta padArthoM va kriyAoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai / jaise prathama sthAnaka meM eka AtmA hai eka daNDa hai, eka kiyA hai, eka loka hai; ityAdi / + cauthe sthAnaka meM 4-4 padArthoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai tathA cAra prakAra ke dhyAna kA bhI varNana kiyA hai tatpazcAt unameM se pratyeka ke bhI cAra-cAra bhedoM kA varNana hai| aupapAtika sUtra: yaha grantha sthAnAD.ga sUtra se kAphI milatA-julatA hai| dhyAna vipayaka jo sandarbha sthAnADa.ga meM pa:yA jAtA hai vaha saba prAyaH zabdazaH usI rUpa opapAtika sUtra meM bhI upalabdha hotA hai| unameM sAdhAraNa zabda bheda va krama bheda hai / dhyAna zataka: ___ dhyAna zataka eka ati prAcIna grantha hai| isake raciyatA jinabhdragaNi kSayAzramaNa hai / yaha grantha Agama zailI meM likhA gayA hai isa para 'haribhadra sUri' kI TIkA bhI hai / isa grantha ke raciyatA ke sambandha meM kucha matabheda hai| zrI paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA kA mantavya hai ki dhyAna zataka ke raciyatA ke rUpa meM yadyapi jinabhadra gaNi se nAma kA + ege aayaa| ege daMDe / egA kiriyA / ege loe| (sthAnAD.ga 1, sUtra 1-4) aupapAtika 20, pR0 43 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna kA prarUpaka jaina sAhitya (41) nirdeza dekhA jAtA hai, para vaha sambhava nahIM dikhatA hai| isakA kAraNa yaha hai ki haribhadra sUri ne apanI Avazyaka niyukti kI TIkA meM samasta dhyAna zataka ko zAstrAntara svIkAra kiyA hai tathA samasta gAthAoM kI vyAkhyA svayaM kI hai, para yaha kisake dvArA racA gayA hai isake sambandha meM unhoMne kucha bhI nahIM kahA hai| isake atirikta haribhadra sUri kI ukta TIkA para TippaNI likhane vAle AcArya hemacandra sari ne bhI usake raciyatA ke viSaya meM koI bhI TippaNI nahIM kii| prastuta grantha meM dhyAna ke cAroM prakAroM kA varNana hai| prathama do dhyAna mArta aura raudra kaSAya tathA vAsanAoM ko bar3hAte hai, ye aprazasta dhyAna haiM tathA anya do dhyAna dharya aura zavala prazasta dhyAna haiM evaM mokSa ke kAraNa bhUta hai| dharmya dhyAnamokSa kA sIdhA kAraNa nahIM hai| vaha zukla dhyAna kA sahayogI mAtra hai| zakla dhyAna mokSa kA sIdhA kAraNa hai| isa grantha meM batalAyA gayA hai ki jIva ko kaSAyeM, vAsanAyeM evaM lezyAyeM kaise bA~dhatI haiN| isameM Asana, prANAyAma, anuprekSAoM kA bhI varNana hai| tatvArtha sUtraH ___ isa grantha ke praNetA AcArya umAsvAti yA umAsvAmI hai| inakA samaya vikrama kI pahalI aura cauthI zatI ke bIca meM AMkA jAtA hai|* isa grantha ko dekhakara aisA lagatA hai ki mAno sArA jaina darzana isameM samAviSTa ho gayA ho| isa grantha para zvetAmbara aura digambara donoM AmnAoM ke AcAryoM ne aneka TIkAyeM va bhASya likhe haiN| yaha mokSa mArga ko darzAne vAlA eka advitIya sUtra grantha hai| isameM dasa adhyAya haiM / pahale adhyAya meM jJAna evaM kriyA kA varNana hai| dUsare se lekara pA~cave adhyAya taka jJaya kA aura chaThe se lekara dasoM taka caritra kA varNana hai| dhyAna ke nirUpaNa meM prAya: cAritra kA hI varNana hotA hai kyoMki ... gaNadharavAda, prastAvanA, pa045 x zuklazuci nimaMlaM sakalakarmakSayahetutvAd / (yogazAstra prakAza 4, zloka 95, svopajJa vivaraNa) * tatvArtha sUtra (paM0 sukhalAla-vivecana] prastAvanA, pR0 6 A vahI pR. 6 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [42) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana cAritra ke pAlana se hI AdhyAtmika vikAsa hotA hai| isake naune adhyAya meM dhyAna kA vistRta varNana kiyA gayA haiM / mokSapAhur3a:___isa grantha ke praNetA AcArya kundakunda haiM / inakA samaya anumAnataH I0pU0 dvitIya zatAbdI ke AsapAsa hai|+ yaha eka bahuta mahatvapUrNa grantha hai| isameM jaina yoga sambandhI bahuta sI mahatvapUrNa bAtoM kA varNana haiM / isako gAthA saMkhyA 106 hai / isameM AtmA ke bahirAtmA, antarAtmA, paramAtmA aise tIna bheda, tathA unake svarUpa ko samajhAyA hai aura batAyA hai ki mithyAtva ke kAraNa jIva kI kaisI dazA hotI hai / binA kaSAyoM para vijaya prApta kiye manuSya mukti athavA paramapada prApta nahIM kara sktaa| AtmadhyAna meM pravRtta hone se hI kaSAyoM kA pardA haTatA hai kyoMki isameM sabhI AstravoM kA nirodha hotA hai| evaM saMvara tathA nirjarA se samasta saMcita karmo kA nAza hotA hai / muni ke lie pA~ca mahAgrata, tIna gupti, pA~ca samiti Adi caritra kA bhI varNana hai| bahuta se yogIjana viSaya evaM vAsanAoM se mohita hokara apanA tapa bhraSTa kara dete hai, ataH yogI muni ko dhyAna-sAdhanA meM sAvadhAna rahane ke lie kahA hai / mokSapAhur3a para zrutasAgarasUri kI TIkA bhI upalabdha haiN| samAdhi tantra:___ isa grantha ke raciyatA zrI pUjyapAdAcArya hai / isameM inhoMne AtmA ke vibhinna rUpoM kA varNana kiyA hai| manuSya meM jJAna kA honA jarUrI batAyA gayA hai tathA AtmajJAna ke binA tapa vyartha hai usase manuSya kI mukti nahIM ho sakatI isakA ullekha kiyA hai / = AcArya pUjyapAda kA samaya vikrama kI pAMcavI chaThI zatI hai / isa laghukAya, kintu mahatvapUrNa grantha meM dhyAna tathA samAdhi dvArA Atma-tatva ko pahacAnane ke upAyoM kA sundara vivecana kiyA gayA hai| + svAmikArtikeyAnuprekSA, prastAvanA, pR070 - jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza, pR. 64 = samAdhi tantra, gAthA 33 A iSTopadeza, pR06 - - Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna kA prarUpaka jaina sAhitya [43) iSTopadeza: __ yogaviSayaka AcArya pUjyapAda kI yaha dUsarI racanA hai| yaha eka mahatvapUrNa grantha hai| iSTopadeza 51 zlokoM kI eka choTI sI racanA hai| isameM dhyAna ke cAra prakAra batalAye gaye haiN| isake sAthasAtha sAdhaka kI una bhAvanAoM kA bhI ullekha hai, jinake cintana se vaha apanI caMcala vattiyoM ko tajakara adhyAtma mArga meM lIna hotA hai tathA bAhya vyavahAroM kA nirodha karake AtmAnuSThAna meM sthira hokara paramAnanda kI prApti karatA hai| paMcAstikAya ma yaha grantha kuna kundAcArya ke granthoM meM mahatvapUrNa sthAna rakhatA hai / isa graMtha ma 173 gAthAyeM hai| isameM kAla dravya se bhinna jIva pudgala dharma adharma aura AkAza nAma ke pA~ca dravyoM kA vizeSa rUpa se varNana hai| pA~ca astikAyoM ke svarUpa kA dhyAna saMsthAnaviSaya dharma dhyAna ke aMtargata AtA hai| isa grantha para amatacandrAcArya aura jayasenAcArya kI khAsa saMskRta TIkA hai tathA kucha TIkAeM kannar3a, hindI Adi kI bhI upalabdha haiN|.... samayasAra yaha grantha bhI AcArya kundakunda dvArA racita hai| isa grantha kA viSaya zuddha Atmatatva hai / jo ki dhyAtA kA pramukha lakSya hai| isameM AtmA ke tIna bheda batalAte hue unake vibhinna pahaluoM para prakAza DAlA gayA hai| yaha grantha apane viSaya meM bahuta hI mahatvapUrNa evaM prAmANika hai| isameM 415 gAthAyeM haiN| isa para bhI amatacandrAcArya evaM jayasena kRta saMskRta TIkAyeM hai|X amRtacandrAcArya kI TIkAnasAra isameM 415 gAthAyeM hai, jabaki jayasenAcAryAnusAra isameM 436 gAthAyeM paramAtma prakAza.. isa apabhaMza grantha ke raciyatA yogIndu deva haiN| DA. hIrAlAla ... jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza, pR0 61 X nendra siddhAMta koza, bhAga 4 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 44 ) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana samaya jaina aura DaoN0 e0 ena0 upAdhye ke anusAra isa grantha kA anumAnataH I0 chaThI zatAbdI hai / isa grantha meM mAnasika doSoM ke nivAraNa ke upAya va AtmA ke bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai tathA samAdhi ke vibhinna rUpoM kA bhI vivecana hai / isa 345 dohe haiM / paramAtma prakAza para aneka TIkAyeM likhI jinameM bAmadeva, bAlacandra tathA munibhadrasvAmI kI kannar3a pramukha hai / + yogasAra: * grantha meM gayI hai TIkA kula isake racanAkAra bhI yogIndu deva hai / isa choTe se grantha meM 107 dohe haiM / ina dohoM ke mAdhyama se hI granthakAra ne AdhyAtmika gUr3ha evaM rahasyamayI tatvoM kA ati sundara vizleSaNa kiyA hai / isa grantha para indranandI kI TIkA hai / AtmAnuzAsana: isa grantha ke raciyatA AcArya guNabhadra haiM / saMskRta zlokoM vAlI yaha vRtti yogAbhyAsa kI pUrva pIThikA hai| isa pustaka meM, mana ko bAhya viSayoM se haTAkara AtmadhyAna kI ora prerita karanA cAhiye aisA batalAyA gayA hai / viSayoM meM lipta rahakara AtmadhyAna karanA asambhava hai / isa grantha kA racanAkAla I0 6 vIM zatAbdI kA madhya bhAga hai| - isa grantha para aneka TIkAyeM bhI likhI gayo haiM 14 + DaoN0 hIrAlAla jaina, bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna pR 118 OM paramAtma prakAza tathA yogasAra, DA0 sampAdaka e0 ena0 upAdhye, bambaI, prakAzaka paramazruta prabhAvaka maNDala, 137, pR. 115 bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna, pR0 121 4 TIkAkAra evaM aMgrejI anuvAdaka je. ela. jainI, saikreDa buksa oNpha di jainAja granthamAlA, I0 san 1628; paM0 ToDaramava racita TIkA ke sAtha, sampAdaka indralAla zAstrI, mallisAgara di0 jaina granthamAlA jayapura, vIra ni0 saM0 2482 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna kA prarUpaka jaina sAhitya (45) tattvAnuzAsana-dhyAna zAstra: isa grantha ke lekhaka rAmasena AcArya haiM jinakA samaya aMtaraMga evaM bahiraMga donoM parIkSaNoM se vikrama kI 10 vIM zatAbdI kA prAyaH antima caraNa nirdhArita hotA hai / ... isa grantha kA pradhAna viSaya 'dhyAna' hai, isaliye isako 'dhyAna-zAstra' bhI kahate haiM / yaha adhyAtma viSaya kI eka bar3I hI mahatvapUrNa kRti hai / dhyAna dvArA dhyavahAra tathA nizcaya donoM prakAra kA mokSa mArga siddha hotA hai / isameM dhyAna ke cAroM bhedoM-prabhedoM kA vistRta rUpa se vivaraNa diyA gayA hai| mokSa prApti ke lie samyagdarzana, samyagjJAna evaM samyakacAritra kI anivAryatA nirUpita hai / mana kI ekAgratA ke lie dhyAna kA mahatva batalAyA gayA hai, mantra, japa, Asana Adi kA bhI varNana kiyA gayA hai| isameM 256 padya haiN| yogasAra prAbhatax: . isa grantha ke raciyatA muni amitagati haiM / isa grantha meM 540 zloka haiN| inakA racanAkAla I0 10 vIM zatAbdI hai| inameM 6. adhikAra haiM 1- jIva, 2- pudgala, 3- Asva, 4- bandha, 5- saMvara 6- nirjarA, 7- mokSa, 8- cAritra, 6. calikA / isa grantha meM yoga sambandhI viSaya kA vistRta varNana hai| inake atirikta jIva-karma kA samvandha, karma ke kAraNa, karma se chaTane ke upAya, dhyAna, cAritra Adi kA bhI varNana hai| anta meM mokSa ke sambandha meM bhI prakAza DAlA gayA hai| muni evaM zrAvaka ke vratoM kI bhI carcA hai| haribhadra kA yogaviSayaka sAhitya: . jaina AcArya haribhadra sUri kA samaya I0 580 mAnA gayA hai|* .... tatvAnuzAsana, prastAvanA, pa014 X (a) hindI anuvAda ke sAtha pannAlAla bAkalIvAla dvArA sampAdita, kalakattA, prathama saMskaraNa, 1618 (ba) bhASya ke sAtha jugala kizora mukhtyAra dvArA sampAdita, bhAratIya jJAnapITha, vArANasI, sana 1666 * jainendra siddhAMta koSa, bhAga 4 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana (46) . haribhadra sUri ne jaina AgamoM ke AdhAra para yoga kI jo vyAkhyA aura viSaya-vibhAga tathA usameM jisa viziSTa paddhati kA anusAraNa kiyA hai vaha dArzanika jagat meM bilkula naI vastu hai| unake likhe hae yoga viSayaka grantha-yoga bindu, yoga dRSTi samuccaya, yoga vizikA, yogazataka aura SoDazaka isake jvalanta pramANa hai| ukta granthoM meM ye kevala jaina paramparA ke anusAra yoga-sAdhanA kA varNana karake hI satuSTa nahIM hae, balki pAtaJjala yoga-sUtra meM usakI vizeSa paribhASAoM ke sAtha jaina sAdhanA evaM paribhASAoM kI tulanA karane evaM usameM rahe hae sAmya ko batAne kA bhI prayatna kiyaa|+ AcArya haribhadra ke yogaviSayaka mukhya cAra grantha haiM 1- yogabindu, 2- yogadRsTi samuccaya. 3- yoga zataka, 4- yogvishikaa| inameM prathama do grantha saMskRta meM haiM aura antima do grantha prAkRta bhASA meM haiN| yogabindu: . haribhadra ke isa grantha meM 527 saMskRta padya haiM, prastuta grantha meM sarvaprathama yoga ke adhikArI kA varNana kiyA gayA hai, jo do prakAra ke hote haiM..caramAvartI tathA acrmaavrtii| jisa jIva kA kAla maryAdita ho gayA hai, jisane mithyAtva granthi kA bhedana kara liyA hai, jo zakla pakSI haiM vahI caramAvartI mokSa kA adhikArI hai / isake viparIta jo viSaya vAsanA meM aura kAma bhogoM meM Asakta bane rahate haiM ve acaramAvartI jIva yoga mArga ke adhikArI nahIM haiN| vibhinna prakAra ke jIva ke bhedoM ke aMtargata, 1- apunabaMdhaka, 2- samyagdaSTi, 3- vezavirati aura 4- sarvavirati kI carcA kI gaI haiN| cAritra ke varNana meM AcArya zrI ne pA~ca yoga-bhUmikAoM kA varNana kiyA hai 1- adhyAtma, 2. bhAvanA 3- dhyAna. 4- samatA aura 5-vRttisaMkSaya / inhoMne prastuta grantha meM pA~ca anuSThAnoM kA bhI varNana kiyA hai 1- viSa, 2- gara, 3- ananaSThAna + samAdhireSa evAnyaH saMprajJAto'bhidhIyate / sambaprakarSarUpeNa vRtyartha-jJAnatastathA / / asaMmprajJAta eSo'pi samAdhirgIyate praiH| nirUddhAzeSavRtyAdi tatsvarUpAnuvedhataH / (yogabindu, 418, 420). vahI 357-370 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna kA prarUpaka jaina sAhitya (47) 4- tadvatu tathA 5- amata anuSThAna / isameM prathama ke asadanuSThAna hai tathA antima ke do anuSThAna sadanuSThAna haiM aura yoga adhikArI vyakti ko sadanuSThAna hI hotA hai / yogadRSTi samuccaya: prastuta grantha meM 228 saMskRta padya haiN| isameM varNita AdhyAtmika vikAsa, kA krama paribhASA, vargIkaraNa aura zailI kI apekSA se yogavindu se alaga dikhAI detA hai / yogabindu meM prayukta kucha vicAra isameM zabdAntara se abhivyakta kiye gaye haiM aura kucha vicAra abhinava bhI haiN| prastuta grantha meM yogabindu meM prayukta acaramAvarta kAla ko 'oghadRSTi' aura caramAvarta kAla ko 'yogadaSTi' kahA hai| isameM yoga ke adhikAriyoM ko tIna vibhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai| prathama bheda meM Arambhika avasthA se lekara vikAsa kI carama-antima avasthA taka kI bhUmikAoM ke karmamala ke tAratamya kI apekSA se ATha vibhAga kiye haiM 1- mitrA, 2- tArA, 3- balA, 4. dIprA. 5- sthirA, 6- kAntA 7 prabhA, 8- praa|| dvitIya vibhAga meM yoga ke tIna bheda kiye gaye haiM 1- icchA-yoga, 2- zAstra yoga, 3. sAmathyaM yog| tRtIya bheda meM yogI ko cAra bhAgoM meM bA~TA hai 1- gotra yogI 2- kula yogI, 3- pravRtta-cakra yogI, 4- siddha yogii| prathama vargIkaraNa meM nirdiSTa ATha yoga dRSTiyoM meM hI 14 guNasthAnoM kI yojanA kara lI gayI hai| ____ isa grantha para svayaM granthakAra ne svopajJavRtti racI hai, jo 1175 zloka pramANa hai| isa grantha para eka aura vatti kI racanA huI, hai jisake lekhaka somasundarasUri ke ziSya sAdhurAjagaNi haiN| yaha grantha 405 zloka pramANa hai ... yogazataka: prastuta grantha apane nAma ke anusAra 101 prAkRta gAthAoM vAlA hai| isa grantha kA viSaya nirUpaNa kI dRSTi se yogabindu ke adhika nikaTa hai| gratha ke prArambha meM yoga kA svarUpa do prakAra kA batalAyA .... jaina sAhitya kA vRhada itihAsa, bhAga-4, pR. 237 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana (48) hai 1- nizcaya, 2- vyavahAra / samyagjJAna, samyagcAritra aura samyagdarzana kA AtmA ke sAtha ke sambandha ko 'nizcaya yoga' kahA hai aura ukta tInoM ke kAraNoM-sAdhanoM ko 'vyavahAra yoga' kahA hai| sAdhaka jisa bhUmikA para sthita hai, usase Upara kI bhUmikAoM para pahuMcane ke lie use kyA karanA cAhiye isake lie yogazataka meM kucha niyamoM evaM sAdhanoM kA varNana kiyA hai / inameM zayana, Asana AhAra tathA yogoM se prApta labdhiyoM kA bhI varNana hai| isa taraha yoga kA svarUpa, yogAdhikAra ke lakSaNa evaM dhyAna rUpa, yogAdhikAra ke lakSaNa evaM dhyAnarUpa yoga avasthA kA sAmAnya varNana jaina paramparAnusAra kiyA gayA hai| yogavizikA:___ yaha bIsa gAthAoM kI choTI sI racanA hai| jisameM saMkSipta rUpa meM yoga kI vikasita avasthAoM kA nirUpaNa hai / isameM cAritra zIla evaM AcAraniSTha sAdhaka ko yoga kA adhikArI mAnA hai aura usakI dharma-sAdhanA yA sAdhanA ke lie kI jAne vAlI Avazyaka dharma-kriyA ko 'yoga' kahA hai| usakI pA~ca bhUmikAyeM batalAI haiM 1. sthAna, 2- UrNa, 3- artha, 4- Alambana, 5. anAlambana / prastuta grantha meM inameM se Alambana aura anAlambana kI vyAkhyA kI hai| prathama tIna bhedoM kI mUla vyAkhyA nahIM kI gaI hai| parantu upAdhyAya yazovijaya jI ne yogavizikA kI TIkA meM pA~coM kA artha kiyA hai|+ inameM se prathama ke do bheda ko karmayoga aura ke tIna bhedoM ko jJAna yoga kahA hai| ipake atirikta sthAna Adi pA~ca bhedoM ke icchA, pravRtti, stharya aura siddhi ye cAra-cAra bheda karake unake unake svarUpa aura kArya kA varNana kiyA hai| SoDazaka: isa grantha ke kucha hI prakaraNa yoga viSayaka haiN| grantha ke cauhadaveM prakaraNa meM yoga-sAdhanA meM bAdhaka kheda, udvega, kSepa, utthAna, bhrAnti anyamuda, rug ora AsaMga ina ATha citta doSoM kA varNana kiyA gayA hai solahaveM prakaraNa meM ukta ATha doSoM ke pratipakSI adveSa, jijJAsA, . + yogavizikA, yazovijaya TIkA 3 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna kA prarUpaka jaina sAhitya (46) zuzrUSA, zravaNa, bodha, mImAMsA, pratipatti aura pravRtti-ina ATha citta guNoM kA nirUpaNa hai| yogasAdhamA dvArA kramazaH svAnubhUtirUpa paramAnanda kI prApti kA nirUpaNa hai| isa grantha para yogadIpikA nAma kI eka vatti hai jisake lekhaka yazovijaya gaNi haiN| isa para yazobhadrasUri kA vivaraNa bhI hai| jJAnasAraH isa grantha ke raciyatA muni padmanandi haiN| jinakA samaya vikrama saM0 1086 hai| isameM kula 63 gAthAyeM haiN| yadyapi isa grantha ke varNya viSaya jJAnANa va ke hI anasAra haiM aura isameM dhyAna ke bheda-prabhedoM, vividha prakAra ke mantra evaM jaNa, zubha-azubha ke phala Adi kA varNana haA hai; tathApi ina viSayoM ke pratipAdana meM rocakatA evaM spaSTatA adhika hai| pAhuDadohA: isa grantha ke raciyatA muni rAmasiMha hai| DaoN0 hIrAlAla jaina ke anusAra inakA samaya I0 san 633 aura 1100 ke bIca arthAt 1000 ke AsapAsa honA caahiye| yadyapi isa grantha kA pratipAdya viSaya paramAtma prakAza tathA yogasAra se sAmya rakhatA hai, tathApi isa grantha meM dahata se aise dohe haiM jinameM bAhya kriyAkANDa kI niSphalatA tathA Atma saMyama aura Atmadarzana meM hI sacce kalyANa kA upadeza hai| jhaThe jogiyoM ko khUba phaTakArA hai| isameM yoga evaM tantra sambandhI pAribhASika zabdoM ke bhI darzana hote haiM, jaise-zivazakti dehadevalI, saguNa niguNa, dakSiNa madhya Adi / isa grantha meM 222 dohe haiN| yaha apabhaMza bhASA meM hai| jJAnArNavaH___AcArya zubhacandra viracita jJAnArNava dhyAna viSayaka mahatvapUrNa grantha hai zubha candra saMbhavata: rAjA bhoja ke kAla meM arthAt vikrama kI 13 vIM zatI meM hue haiN| isa grantha meM 42 prakaraNa hai| padya saMkhyA lagabhaga 2230 hai| isakA dUsarA nAma yogArNava hai| isameM yogIzvaroM ke AcaraNa karane yogya, jAnane yogya sampUrNa jaina siddhAnta + bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna, pR0 116 X jJAnArNava pR. 20 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (50) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana kA rahasya bharA haA hai| jainiyoM meM yaha eka advitIya grantha hai| grantha kI bhASA, kavitA aura padalAlitya Adi ko dekhate hae granthakAra kI pratibhA kA patA sahaja meM laga jAtA hai / grantha meM pramukhatA se dhyAna kI prarUpaNA to kI gaI hai, para sAtha meM usa dhyAna kI siddhi meM nimitta bhUta anityAdi bhAvanAoM, ahiMsAdi mahAyatoM aura prANAyAmAdi anya aneka viSaya cacita hue haiN| jJAnArNava kI eka do saMskRta TIkAyeM sunI haiM, parantu abhI taka dekhane meM nahIM AyI / kevala isake gadya bhAga mAtra kI eka choTI sI TIkA zrI zra tasAgarasUrikRta prApta huI hai / .... adhyAtma rahasya: isa grantha ke raciyatA paM0 AzAdhara jI haiN| unhoMne vi0 saM0 1300 meM apane anagAra dharmAmRta grantha kI svopajJa TIkA pUrIko aura usameM isa grantha kA ullekha kiyA hai / * isako dekhakara aisA lagatA hai ki usase kucha samaya pahale hI isa grantha kI racanA huI hogii| isa grantha meM 72 padya hai / prastuta grantha meM adhyAtmayoga ko vizeSa rUpa se carcA kI gaI hai| usake sandarbha meM hI AtmA va paramAtmA se sambandha rakhane vAle gUr3ha tatvoM kA bhI varNana hai| isameM karma, dhyAna Adi viSayoM kA bhI vivecana hai / dhyAna kA isa granya meM sUkSma rUpa se varNana kiyA gayA hai| yogazAstra: prastuta grantha ke raciyatA suprasiddha hemacandra sUri hai|+ isa grantha kA samaya vi0 12 vIM zatI mAnA gayA hai| yaha yoga viSayaka eka ati mahatvapUrNa grantha hai, jo bAraha bhAgoM meM vibhakta haiN| yaha eka hajAra zloka pramANa hai| prathama tIna bhAgoM meM samyagdarzana, samyagjJAna va samyAcAritra svarUpa ratnatraya kA varNana kiyA hai| cauthe adhyAya meM .... jJAnANaMvaH pR0 20 x adhyAtmarahasya, jugala kizora mukhtAra dvArA sampAdita, vIra sevA mandira, dillii| * adhyAtma rahasya, prastAvanA, pR0 34 + jainendra siddhAnta koSa, bhAga 3 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna kA prarUpaka jaina sAhitya [51] adhyAtmasAra:-... yaha grantha sAta prakaraNoM meM vibhakta hai| yoga adhikAra evaM dhyAna kaSAyoM evaM rAgadveSa para vijaya pAne, evaM anityAdi bAraha aura maitrI Adi cAra bhAvanAoM ke sAtha dhyAna ke yogya AsanoM kA varNana kiyA hai| pA~cave va chaThe adhyAya meM vistAra se prANAyAma kA nirUpaNa evaM usase hone vAlI hAni kA citraNa kiyA hai| sAtaveM adhyAya se dasaveM adhyAya taka Arta, raudra, dharmya dhyAna kI vistRta rUpa se carcA kI hai| gyArahaveM evaM bArahaveM adhyAyoM meM zukla dhyAna kA nirUpaNa karake svAnubhava siddha tatva ko prakAzita kiyA gayA hai| isa para unakI svopajJavRtti bhI hai / yaha vRtti bAraha hajAra zloka pramANa hai| yoga pradIpaH isa grantha ke praNetA ke nAma evaM kAla kA abhI taka patA nahIM cala sakA hai| isameM kula 143 zloka hai| jisameM paramAtmA ke sAtha zuddha milana evaM paramapada kI prApti Adi kI vistRta rUpa se carcA kI gaI hai| isameM samarasatA, rUpAtIta, dhyAna, sAmAyika, zukla dhyAna, anAhatanAda, nirAkAra dhyAna Adi viSayoM kA bhI nirUpaNa kiyA gayA hai| yogasAra. isa grantha ke praNetA yogIndra deva mAne gaye haiN| le ina samajhA jAtA hai ki yaha grantha vikrama kI bArahavIM zatI ke pUrva hI likhA gayA hai isa grantha meM kula 108 prAkRta padya hai jinameM pA~ca prastAvoM ke vidhAna hai, yathA 1- yathAvasthita devasvarUpopadeza, 2- tattvasAra dharmopadeza 3sAmyopadeza, 4- satvopadeza aura 5. bhAvazuddhijanakopadeza / yazovijayakRta grantha yazovijaya kA jaina sAhitya meM bahuta bar3A yogadAna rahA hai / inakA samaya I0 18 vIM zatAbdI hai / inhoMne adhyAtmasAra, adhyAtmopaniSad yogasAra battIsI, pAtaJjala yogasUtravRtti, yogavizikA kI TIkA tathA yogadRSTisajjhAya kI racanA kI hai| vahI bhAga 3 ... zrI yazovijaya gaNi, prakAzaka, kezarabAI jJAna bhaNDAra, sthAnaka, jaanngr| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (52) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana adhikAra prakaraNa meM mukhyataH gItA evaM pAtaJjala yogasUtra ke viSayoM ke sandarbha meM jaina yoga paramparA ke prasiddha dhyAna ke bhedoM kA samanvayAtmaka vivecana hai| yogasAra battIsI-x ____ isa grantha meM 32 prakaraNa hai jinameM AcArya haribhadra ke mogagranthoM kI hI vistRta evaM spaSTa rUpa se inhoMne vyAkhyA kI hai| dhyAna dIpikA: isa grantha ke praNetA devendranandi hai| yaha grantha vi0 saM0 1766 meM gujarAtI bhASA meM likhA gayA hai| isameM chaha khaNDa hai, jinameM bAraha bhAvanA, ratnatraya, mahAvrata, dhyAna, mantra tathA sthAdvAda kA varNana kiyA gayA hai| dhyAna vicAra isa grantha ke granthakAra bhI ajJAta hai lekina isakI hastalikhita prati pATana ke zAstra bhaNDAra meM hai| yaha gadya ke rUpa meM likhI gaI hai| isameM bhAvanA, dhyAna, anuprekSA, bhAvanA yoga, kAya yoga evaM dhyAna ke 24 bhedoM kA nirUpaNa hai| adhyAtma tattvAlokaH isake granthakAra muni nyAya vijaya haiM / prastuta grantha meM ATha prakaraNa hai| prathama evaM dvitIya prakaraNa meM AtmA ke vikAsa evaM gurujanoM kI pUjA kA varNana hai| tRtIya meM yoga ke ATha prakAra batalAye haiN| caturtha evaM paMcama prakaraNa meM kaSAyoM para vijaya evaM dhyAna sAmagrI kA varNana hai| chaThe prakaraNa meM dhyAna ke cAra prakAroM kI vistata vyAkhyA hai| sAtoM va AThaveM prakaraNa meM yoga kI vibhinna zreNiyoM evaM jJAniyoM ke Atmatatva pahacAnane ke upAya batalAye haiN| Adi-purANa AcArya jinasena dvArA viracita Adi purANa eka paurANika grantha hai / vaha Adi-purANa aura uttara-purANa ina do vibhAgoM meM vibhakta x saTIka, prakAzaka, jaina dharma prasAraka maNDala, bhAvanagara / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna kA prarUpaka jaina sAhitya (53) hai / rAjA zreNika ke prazna para gautama gaNadhara ne jo dhyAna kA vyAkhyAna kiyA thA usakA Adi-purANa ke 21 veM parva meM vistAra se varNana kiyA gayA hai / prastuta grantha meM dhyAna ke cAroM bhedoM kA vistRta rUpa se varNana kiyA gayA hai| AcArya jinasena kA samaya 8 vIM zatI ke lagabhaga hai|+ harivaMza purANa punnATa saMghIya AcArya jinasena kRta yaha mahAn grantha saMskRta zlokoM meM baddha hai / isa grantha meM 66 sargaM aura lagabhaga 10,000 zloka haiM / isa grantha ko mahApurANa bhI kahA jAtA hai / isake 56 veM sarga meM dhyAna ke dasa bhedoM kA ullekha kiyA gayA hai| vahA~ para ArtadhyAna aura raudra dhyAna ko atrazasta dhyAna aura dharmadhyAna zukladhyAna ko prazasta dhyAna kahA hai / + jainendra siddhAnta koSa, bhAga 1 -: 0:1 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariccheda jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa dhyAna kA mahatva jaina sAhitya meM 'dhyAna' kA vistRta rUpa se varNana kiyA gayA hai / saba prANI sukha ke abhilASI hote haiM aura duHkha ko koI bhI nahIM cAhatA / para vaha sukha kyA hai aura kahA~ hai tathA usakI prApti ke kyA upAya hai, isakA viveka adhikAMza ko nahIM rahatA hai / ajJAnI prANI jise sukha mAnatA hai vaha yathArtha meM sukha nahIM hai, kintu sukha kA AbhAsa mAtra hai / isa prakAra karma bandhana meM baddha hokara ve sukha ke sthAna meM dukha kA anubhava kiyA karate haiM / taba yathArtha sukha kauna ho sakatA hai, yaha prazna upasthita hotA hai / isake samAdhAna svarUpa yaha kahA gayA hai ki jisameM asukha kA leza bhI nahIM hai use hI yathArtha sukha samajhanA cAhiye / ' + aisA sukha jIva ko karma bandhana se rahita ho jAne para mukti meM hI prApta ho sakatA hai, janma maraNarUpa saMsAra meM vaha sambhava nahIM hai / usa mukti ke kAraNa samyagdarzana, aura samyagjJAna samyak cAritra hai, jinheM samasta rUpoM meM mokSa kA mArga mAnA gayA hai / nizcaya aura vyavahAra ke bheda se doM prakAra ke usa mokSa mArga kI prApti kA kAraNa dhyAna hai, ataeva mukti prApti ke lie usa dhyAna ke adhyAsa kI jahA~ tahA~ pra eraNA kI gaI hai / -- kyoki jo vyakti jisa samaya jisa bhAva kA cintavana + sa dharmoM yatra nAdharmastat sukhaM yatra nAsukham / tajjJAna yatra nAjJAnaM sA gatiryatra nA''gatiH // ( AtmAnuzAsana, 43] AtmAyataM nirAbAdhamatIndriyamanazvaram / ghAtikarmakSayodbhUtaM yat tanmokSasukhaM viduH / / [ tattvAnuzAsana, 242 ) duviha pi movakhaheuM jhANe pAuNadijaM muNINiyamA / tamhA payattacittA jUyaM jhANaM samabbhasaha || ( dravyasaMgraha, 47 ) Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa (55) karatA hai, to vaha usI bhAva meM tamanya ho jAtA hai / dhyAna kA artha dhyAna zabda 'dhyai cintAyAma' dhAtu se niSpanna hotA hai, kintu pravRtti-labhya artha usase bhinna hai| dhyAna kA artha cintana nahIM kintu cintana kA ekAgrIkaraNa arthAta citta ko kisI eka lakSya para sthira rakhanA yA usakA nirodha karanA hai|... AcArya kundakunda ne dhyAna ko samyagdarzana va jJAna se paripUrNa aura anya dravya ke saMsarga se rahita kahA haiN|X tattvArtha sUtra meM aneka arthoM kA Alambana lene vAlI citA ke nirodha ko anya viSayoM kI Ara se haTAkara use kisI eka hI vastu meM niyantrita karane ko dhyAna kahA gayA hai| isase jJAta hotA hai ki jaina paramparA meM dhyAna kA sambandha kevala mana se hI mAnA gayA thaa| vaha mana, vANI aura zarIra tInoM se sambandhita thA / isa abhimata ke AdhAra para usakI niraMjana-dazA-niSprakampa-dazA dhyAna hai| dhyAna zataka meM sthira adhyavasAna ko dhyAna kA svarUpa batalAyA hai aura jo ekAgratA ko prApta mana hai usako dhyAna kahA hai|- AdipurANa meM bhI citta kA ekAgra rUpa se nirodha karanA dhyAna haiM, yaha batalAyA gayA haiN| bhagavatI ArAdhanA kI vijayodayA TIkA meM rAga, dvaSa aura mithyAtva ke samparka se rahita hokara padArtha kI yathArthatA ko grahaNa karane vAlA jo viSayAntara ke saMcAra se rahita jJAna hotA hai use dhyAna kahA gayA hai / vahIM Age ekAgra cintA ... aMto muhattakAlaM cittassegaggagayA havai jhANaM / (Avazyaka niyukti gAthA, 9463) x dasaNa-NANasamaggaM jhANaM No aNNadavvasaMjuttaM / (paMcAstikAya, 152) * uttamasaMhananasyaikAgracintAnirodhodhyAnamAntamuhUrtAt / (tattvArtha sUtra, 6/27) A Avazyaka niyukti, 1467-78 -jaM thiramajjhavasANaM taM jhANaM jaM calaM tayaM cittaM / (dhyAna zataka 2) ekAgrayeNa nirodho yazcittayasyaikatra vastuni / (AdipurANa, sarga 21, zloka 8) Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana nirodha ko bhI dhyAna kahA gayA gayA hai / + tattvAnazAsana meM bhI ekAgra cintA ko dhyAna kA lakSaNa nirdiSTa kiyA gayA hai aura vaha nirjarA tathA saMvara kA kAraNa hai|- yogasAra prAbhata meM dhyAna ke lakSaNa kA nirdeza karate hue kahA gayA hai ki AtmasvarUpa kA prarUpaka ratnatrayamaya dhyAna kisI eka hI vastu meM citta ke sthira karane vAle sAdhu ke hotA haiM jo usake karmakSaya ko karatA hai| x vastuta: citta ko kisI eka vastu athavA bindu para kendrita karanA kaThina hai, kyoMki yaha kisI bhI viSaya para antamuharta se jyAdA Tika nahIM pAtA tathA eka mahataM dhyAna meM vyatIta ho jAne ke pazcAt yaha sthira nahIM rahatA aura yadi kabhI ho bhI jAye to vaha dhyAna na kahalAkara cintana kahalAyegA athavA Alambana kI bhinnatA se dUsarA dhyAna khlaayegaa| prakArAntara se dhyAna athavA samAdhi vaha hai, jisameM saMsAra bandhanoM ko tor3ane vAle vAkyoM ke artha kA cintana kiyA jAtA hai arthAta samasta karma mala naSTa hone para sirpha vAkyoM kA Alambana lekara AtmasvarUpa meM lIna ho jAne kA prayatna kiyA jAtA tatvArthadhigama bhASya meM agamokta vidhi ke anusAra vacana, kAya aura citta ke nirodha ko dhyAna kahA gayA hai| A dhyAna ko sAmya bhAva batAte hue kahA gayA hai ki yogI jaba dhyAna meM tanmaya ho jAtA + jidarAgo jidadoso jididio jidabhao jidksaao| aradiradimohamahaNo jjhANovagao sadA hohi / (bhagavatI ArAdhanA vi. TI. 1663) - ekAgra-cintA rodho yaH parispandena vajitaH / taddhyAnaM nirjarA-hetuH saMvarasya ca kAraNam / (tattvAnuzAsana, 56] x yogasAra prAbhRta (amitagati prathama) 6-7 muhartAtparatazcintA yahA dhyAnAntaraM bhavet / vahavarthasaMkrame tu syAddIrghA'pi dhyAna-santatiH // (yogazAstra, 4/116) - yogapradIpa, 138 / A tatvArthAdhigama bhASya, siddhasena gaNi, 6-20 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM dhyAna (57) hai, taba use dvaita jJAna rahatA hI nahIM aura vaha samasta rAgadveSAdi sAMsArikatA se Upara uThakara cit svarUpa AtmA ke hI dhyAna meM nimagna ho jAtA hai / * isI paribhASA kI puSTi karate hue dhyAna ke sandarbha meM samarasIbhAva tathA savIryadhyAna- kA prayoga huA hai| rayaNasAra meM jinAgama kA abhyAsa, paThana, pAThana, citavana manana aura vastu svarUpa ke vicAra ko hI dhyAna mAnA gayA hai|... zrI jinAgama meM pariNAma kI sthiratA ko dhyAna kahA gayA hai|x mahaSi pataJjali viracita yogasUtra meM dhyAna kA nirdeza karate hue yaha kahA gayA hai ki dhAraNA meM jahA~ citta ko dhAraNa kiyA gayA hai vahIM para jo pratyaya kI ekAgratA hai-visadaza pariNAma ko chor3akara jise dhAraNA meM Alambana bhUta kiyA gayA hai usI ke Alamadana rUpa jo nirantara jJAna kI utpatti hotI hai-use dhyAna kahate haiN| pataJjali ne ekAgratA aura nirodha ye donoM kevala citta ke hI mAne hai| A citta ke vikSepa kA tyAga karanA dhyAna hai / ukta vivaraNa se phalita hotA hai ki cintana-zUnyatA dhyAna nahIM aura vaha cintana bhI dhyAna nahIM hai, jo anekAgra hai| ekAgra cintana dhyAna hai, bhAva kriyA dhyAna hai, aura cetanA ke vyApaka prakAza meM jaba citta vilIna ho jAtA hai, vaha bhI dhyAna hai| sAmyameva paraM dhyAnaM praNItaM vizvadazibhiH / tasyaiva vyaktaye nUnaM manye'yaM shaastrvistrH|| jJAnArNava,adhyAya 24/13 X so'yaM samarasIbhAvastadekIkaraNa smatam / etadeva samAdhi: syAlloka-dvaya-phala-pradaH // tatvAnuzAsana, 137 - jJAnArNava, adhyAya 31, savIrya dhyaanm| ... ajjhayaNameva jhANaM paMcediyaNiggahaM kasAyaM pi / (rayaNasAra, 65) x zrI jinAgama, 12 * tatra pratyayakatAnatA dhyAnam / (yogadarzana 3-2 A pAtaJjala yogadarzana, 1/18 - citta vikSepatyAgo dhyAnam / (sarvArthasiddhi, 6/20/436/8) Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (58) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana ina paribhASAoM ke AdhAra para jAnA jA sakatA hai ki jaina AcArya jar3atAmaya zUnyatA va cetanA kI mUrcchA ko dhyAna kahanA mAnate the / dhyAna kA paryAya: dhyAna ke paryAya ke rUpa meM tapa, samAdhi, dhIrodha, svAntanigraha, ataH saMlInatA, sAmyabhAva, samarasIbhAva, savIryadhyAna Adi kA prayoga kiyA gayA hai / + yoga ko bhI dhyAna ke samAnArthaka rUpa meM prayoga kiyA gayA hai / ina tInoM zabdoM [ dhyAna, samAdhi, yoga) ke artha meM sAmAnya se kucha bheda nahIM hai, kyoMki ve tInoM hI zabda prAyaH ekAgracintA nirodha rUpa samAna artha meM prayukta hue haiM / ina tIno zabdoM ke artha meM eka rUpatA hote hue bhI kucha bheda bhI haiM / samAdhi sarvArthasiddhi aura tatvArthavArtika meM samAdhi ke svarUpa pragaTa karate hue yaha kahA gayA hai ki jisa prakAra bhANDArAgara meM agni ke laga jAne para bahuta upakAraka hone ke kAraNa use zAnta kiyA jAtA hai usI prakAra aneka vratazIloM se sampanna muni ke tapa meM kahIM se bAdhA ke upasthita hone para usa bAdhA ko dUra kara jise dhAraNa kiyA jAtA hai + yogo dhyAnaM samAdhizca dhI- rodhaH svAntanigrahaH ; anta: saMlInatA ceti tatparyAyAH smRtA budhaiH // [ ArSa 21 / 12; tatvAnuzAsana, pR0 61) (ka) yujeH samAdhi vacanasya yogaH, samAdhi dhyAnamityanarthAntaram / ( tatvArthavArtika 6,1.12) (kha) pratyAhRtya yadA cintAM nAnAlambanavartinIm / ekAlambana evainAM niruNaddhi vizuddha dhIH // tadAsya yogino yogazcintaikAgranirodhanam / prasaMkhyAnaM samAdhiH syAd dhyAnaM sveSTaphalapradam / / ( tatvAnuzAsana 60-61) (ga) yogaH samAdhiH, sa ca sArvabhaumazcittasya dharmaH // ( yogasUtra bhASya :- 1 / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya paramparA meM dhyAna (56 usakA nAma samAdhi hai / tatvA AcArya vIrasena ne samAdhi ke lakSaNa kA nirdeza karate hue kahA hai ki samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra meM jo samyak avasthAna hotA hai usakA nAma samAdhi hai | nuzAsana meM dhyAtA aura dhyeya kIM ekarUpatA ko samAdhi kahA gayA hai pAhuDadohA meM samAdhi kI vizeSatA ko pragaTa karate hue kahA gayA hai ki jisa prakAra namaka pAnI meM vilIna hokara samarasa ho jAtA hai usI prakAra yadi citta AtmA meM vilIna hokara samarasa ho jAve to phira jIva ko samAdhi meM aura kyA karanA hai arthAt bAhya viSayoM kI ora se niHspRha hokara citta kA jo Atma svarUpa meM lona honA hai, yahI samAdhi hai / ... yogasUtra meM usa dhyAna ko hI samAdhi kahA gayA hai ki jo dhyeya mAtra ke nirbhAsarUpa hokara pratyayAtmaka svarUpa se zUnya ke samAna ho jAtA hai dhyAtA, dhyeya aura dhyAna ina tInoM ke svarUpa kI kalpanA se rahita hokara nirvikalpa avasthA ko prApta hotA hai X isI prakAra samAdhi tattra kI AcArya prabhAcandra viracita TIkA meM samAhita samAdhi yukta - antaH karaNa ke artha ko spaSTa karate hue use ekAgrIbhUta mana kahA hai viSNu purANa meM bhI paramAtmA ke svarUpa kA jo vikalpa yathA bhaNDArAgAre dahane samupasthite tatprazamanamanuSThISyate bahUpakArakatvAt tathA'nekavrata zIlasamRddhasya munestapasaH kutazcit pratyUhe samupasthite tatsaMdhAraNaM samAdhiH / (sarvArtha siddhi, 6-24 (kha) tatvArthavArtika, 6 . 24.8 ) 4 dasaMNa - NANa-carittesu sammamavaTThANaM samAhI NAma / (dhavalA pu08, pR 88) * so'yaM samarasIbhAvastadekIkaraNaM smRtam / etadeva samAdhiH syAllokadvayaphalapradaH // ( tatvAnuzAsana, 137 ) jimi loNu bilijjai pANiyahaM timi jaI cittu vilijja / samarasi havai jIvaDA kAi samAhi karijja || ( pAhur3adohA, 176 ) X tadevArthamAtra nirbhAsaM svarUpa zUnyamiva samAdhiH / ( yogasUtra, 3 - 3 ) samAhitAntaH karaNena - samAhitam ekAgrIbhUtaM tacca tadantaHkaraNaM ca manastena / (samAdhitantra TIkA, 3) ---- Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 60 ) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana se rahita grahaNa hotA hai usakA nAma samAdhi hai / isakI siddhi dhyAna se hotI haiM, aisA kahA gayA hai / 4 yogaH yAga zabda 'yuj' dhAtu se banA hai| saMskRta vyAkaraNa meM do yuj dhAtuoM kA ullekha hai jisameM eka kA artha jor3anA hai, tathA dUsare kA artha samAdhiH manaH sthiratA hai / isa zabda kA prayoga bhAratIya yogadarzana meM donoM arthoM meM huA hai / 'yuje samAdhi vacanasya yogaH ' isa nirukti ke anusAra yoga ko samAdhiparaka kahA gayA hai / + pataJjali ne cittavRttiyoM ke nirodha ko yoga kahA hai / yahA~ nirodha kA artha citta vRttiyoM ko naSTa karanA hai / tatvArthasUtra meM zarIra, vANI tathA mana ke karma kA nirodha saMvara hai aura yahI yoga hai / .... isI prakAra yogadarzana ke bhASyakAra maharSi vyAsa ne 'yogaH samAdhiH' X kahakara yoga ko samAdhi ke rUpa meM grahaNa kiyA hai jisakA artha hai samAdhi dvArA saccidAnanda kA sAkSAtkAra / haribhadra sUri ne una sabhI nirmala dharma vyApAra ko yoga kahA haiM jo mokSa se yojita karatA hai / unake dvArA yoga ke -adhyAtma, bhAvanA, dhyAna, samatA aura vRttisaMzaya ye pA~ca bheda kiye gaye haiM / + hemacandra ne mokSa ke upAya rUpa yoga ko jJAna, zraddhAna aura cAritrAtmaka kahA hai / - yazovijaya ne bhI haribhadra ke 4 tasyaiva kalpanAhInaM svarUpagrahaNaM hi yat / 1 manasA dhyAna niSpAdyaM samAdhiH so'bhidhIyate / / (viSNupurANa, 6, 7, 60 ) yujapI yoge / (hemacandra, dhAtumAlA, gaNa 7 ) yujiMca samAdhau / ( vahI gaNa 4 ) + tatvArthavArtika, 6,1, 12 = -- yogazcittavRttinirodhaH / ( yogadarzana, 1/2) Astava nirodhaH saMvaraH / ( tatvArtha sUtra, 6 / 1 ) x yogadarzana, bhASya, pR0 2 000 * mokkheNa joyaNAo jogo / (yoga viMzikA, / ( yogabindu, 31] + vahI mokSopAya yogo jJAnazraddhAnacaraNAtmakaH / ( abhidhAna cintAmaNi 1/77 ) Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa (61) anusAra jJana, zraddhAna, cAritrAtmaka ko hI yoga kahA hai| isa prakAra jaina paramparA meM yoga kA artha citta vatti kA nirodha va mokSa kI prApti karAne vAlA sAdhana hai / isake dvArA bhAvanA, dhyAna, samatA kA vikAse hokara kamaMgranthiyoM kA nAza hotA hai| vaidika bauddha va jaina darzanoM meM yoga, samAdhi va dhyAna (tapa) bahudhA samAnArthaka haiN| dhyAna ke aMga__dhyAna ke lie pramukha rUpa se tIna bAteM honA Avazyaka haiM-1-dhyAtA 2- dhyeya, 3- dhyAna / + dhyAtA dhyAtA arthAt dhyAna karane vaalaa| arthAt jisake dvArA dhyAna kiyA jAtA hai usako dhyAtA kahate hai / jJAnArNava meM dhyAtA ke svarUpa ko batalAte hue kahA gayA hai ki dhyAtA meM ATha guNa jarUra hone cAhie jo isa prakAra haiM.... ki 1- dhyAtA mumukSu ho, 2. saMpAra se vimukta ho, 3- kSobharahita va zAntacita ho, 4- vazI ho, 5- sthira ho, 6-jitendriya ho, 7- saMvara yukta ho, 8-dhIra ho| aise ATha guNoM se yukta dhyAtA ko dhyAna kI siddhi hotI hai. anyathA nhiiN| dhyeya dhyeya arthAt lambana / dUsare zabdoM meM isa prakAra kahA jA sakatA mozeNa yojanAdeva yogIhyatra nirucyate / lakSaNaM tena tanmukhyahetu vyApAratAsya tu|| (yogalakSaNa, dvAtri zikA, 1) + (ka) dhyAnaM vidhitsatA jJeyaM dhyAtA dhyeyaM tathA phalam / (yogazAstra, 7/1) (kha) mahApurANa, 21/84 (ga) cAritrasAra, 167/1 ... mumukSurjanmaniviNNa: zAntacitto vazI sthiraH / jitAkSaH saMvRto dhIro dhyAtA zAstre prazasyate // (jJAnArNavaH, caturtha sarga, 6) Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana Ala hai ki jisakA dhyAna kiyA jAtA hai vaha dhyeya hai / binA kisI mbana arthAt dhyeya ke dhyAna honA asambhava hai jaba taka kisI bAta kA dhyeya hI nahIM hotA to kyA kiyA jAyegA ? isI prakAra dhyAna ke lie dhyeya kA honA jarUrI hai / jo zubhAzubha pariNAmoM kA kAraNa ho use dhyeya kahate haiM | X dhyAna dhyAna arthAta ekAgracintana / arthAta dhyAtA kA dhyeya meM sthira honA hI dhyAna hai / nizcaya naya ke kartA, karma karaNa, sampradAna, apAdAna aura adhikaraNa ko SaSThakAramayI AtmA kahA gayA hai aura inako ho dhyAna kahA hai / ataH AtmA apanI AtmA ko apanI AtmA meM, apanI AtmA ke dvArA, apanI AtmA ke lie apanI AtmA ke hetu se aura apanI AtmA kA hI dhyAna karatA hai / iSTa aniSTa buddha ke mUla moha kA kSaya ho jAne para citta sthira ho jAtA hai, usa citta kI sthiratA ko hI dhyAna kahA gayA hai / + dhyAna kI sAmagrI: dhyAna kI sAmagrI ko spaSTa karate hue kahA gayA hai ki dhyAna meM pariSahoM kA tyAga, kaSAyoM kA niyantraNa, vratoM kA dhAraNa aura mana tathA indriyoM kA jItanA, yaha saba dhyAna kI utpatti-niSpatti meM sahAbhUta - sAmagrI hai 1 bhagavatI ArAdhanA vijayodayA TIkA meM nAka X dhyeyamaprazastaprazasta pariNAma kAraNaM / ( cAritrasAra 167 / 2) * dhyAyate yena taddhyAnaM yo dhyAyati sa eva vA / yatra vA dhyAyate yadvA dhyAtirvA dhyAnamiSyate / ( tatvAnuzAsana, 67) 4 svAtmana svAtmani rUpena dhyAyetsvasmaisvato yataH / SaTkArakAmayastasmAd dhyAnamAtmaiva nizcayAt // ( tatvAnuzAsana, -- 74] + iSTAniSTArthamohAdicchedAccetaH sthiraM tataH / dhyAna ratnatrayaM tasmAnmokSastataH sukham // 1 / 114/117) (anagAra dharmAmRta, saMga-tyAgaH kaSAyAnAM nigraho vrata dhAraNam / mano'kSANAM jayazceti sAmagrI dhyAna janmani / / [ tatvAnuzAsana, 75 ) Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa (63) ke agra bhAga para dRSTi ko sthira karake, eka viSayaka parokSajJAna meM caitanya ko rokakara zaddha cidrapa apanI AtmA meM smRti kA anusaMdhAna kareM aisI dhyAna kI sAmagrI ko batalAyA hai|= parISahoM kA tyAgaH vaise to prANI mAtra kA jIvana saMgharSoM kI kahAnI hai, sukha-dukha kA citrapaTa hai kintu mAnava jIvana to hamezA saMgharSoM se hI ghirA huA rahatA hai| usameM bhI sAdhaka aura jisa vyakti ne tyAga kara diyA hai aise pramaNa athavA zrAvaka ke jIvana meM to aneka vighna bAdhAyeM AtI rahatI hai jinako parIvaha yA upasarga kahate haiN| mArga se cyUta na hone ke liye aura karmoM kI nirjarA ke lie jo sahana karane yogya haiM ve parISaha hai| jo sahI jAye vahI parISaha hai 1* aura paroSahoM kA jItanA hI parISahajaya haiM / .... arthAt atyanta dukhAdi evaM kSadhAdi vedanAoM ke tIna ho jAne para bhI jo zAntabhAva se ina kaSToM ko sahana karatA hai vaha sAdhaka parISahajayI kahalAtA hai / X == kicivi diTThimupAvattaintu jhANe Niruddha ditttthiio|| appANahi sadi sadhittA saMsAra movakhaLeM // (bhagavatI ArAdhanA (1701) x (ka) mArgAcyavana nirjarAtha parisoDhavyAH priisshaaH| (tatvArthasUtra 6/8 (kha) kSudhAdi vedanotpattau karmanirjarArtha sahanaM parISahaH / (sarvArtha siddhi, 6/2/406/8) * pariSadyata iti parISahaH / rAjavArtika, 9/2/6/562/2) .... parISahasya jayaH parISaha jayaH / (sarvArthasiddhi, 6/2/406/9) x (ka) duHkhopanipAte saMkalezarahitatA parISahaH jyH| (bhagavatI ArAdhanA, vijayodayATI0, 1171,1159/18) (kha) kSudhAdivenAnAM tIbrodaye'pi sukha dukhajIvitamaraNalAbhAlAbhaniMdA prazaMsAdi samatA rUpa paramasAmAyikenanavata ratazubhAzubha karmasaMvaraNa ciraMtanazubhAzubha karma niraNasamarthenAyaM nijaparamAtmabhAvanAsaMjAta nirvikAra nityAnanda lakSaNa sukhAmRta saMvitteracalanaM sa parISahajaya iti / (vRhadravyasaMgraha, 35/146) Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana (64) parISahoM ke bheda: jainAgamoM meM parISahoM ke bAIsa prakAra batalAye gaye hai * arthAt 1-kSadhA, 2- tuSA, 3-zIta, 4- uSNa, 5- daMzamazaka, 6- nagnatA, 7arati, 8- strI, 6- caryA, 10- niSadyA, 11- zayyA, 12- Akroza, 13- badha, 14- yAcanA, 15- alAbha 16- roga, 17- tRNasparza, 18mala, 16- satkAra-puraskAra, 20- prajJA, 1- ajJAna aura 22- adarzana / jo bhikSu bhikSA ke na milane para yA alpa mAtrA meM bhikSA milane para kSaghA kI vedanA ko prApta nahIM hotA tathA jo akAla meM bhI bhikSA nahIM letA tathA kSudhA kI vedanA hone para bhI jo bhikSA nahIM mA~gatA, vaha kSudhA parISaha ko samabhAva se sahatA hai vahIM kSudhA parISahajayI hai|+ __ jo muni kaMTha meM prANa A jAne para pyAsa kI utkaTa bAdhA se vicalita nahIM hotA, apitu pipAsArUpI agni ko santoSarUpI natana miTTI ke ghar3e meM bhare hue zItala sugandhita samAdhi rUpI tela se zAnta karatA hai vaha tRSA parISahajayI hotA hai| (ga) so viparisaha-bijao chahAdi-pIDANa aira udaannN| savaNANaM ca muNINa uvasama-bhAveNa jaM sahaNaM / / (kArtikeyA nuprekSA 68) (gha) uttarAdhyayana, adhyayana 2 *(ka) kSutpipAsAzItoSNa dazaMmazaka nAnyA ratistrIcaryAniSadyA zayayAkrozavadha yAcanAlAbharogataNasparzamalapatkArapuraskAra prajJAjJAnAdarzanAni / (tatvArthasUtra, 6/6) (kha] anagAra dharmAmata, 6/06-112 (ga) cAritrasAra 108/3 (gha) dravyasaMgraha TI0 35/146/8 (Ga) mUlArAdhanA 254-255 + (ka) sarvArthasiddhi 6/6/402/6 (kha) rAjavAtika 9/9/2/608 (ga) cAritrasAra 108/5 or (ka) sarvArthasiddhi 6/6/420/12 (kha) cAritrasAra 110/3 ga) rAjavArtika 4/9/3/608/24 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa (65) jo prANiyoM kI pIr3A ke parihAra meM citta lagAye rahatA hai, usa sAdhu ke cAritra ke rakSaNarUpa uSNaparISahajaya kahI jAtI hai|kdd'kdd'aatii sadI meM jo sAdhaka apane zarIra ko garma karane kI icchA nahIM rakhatA hai tathA jisane AvaraNa kA tyAga kara diyA hai evaM jo barpha ke girane para, havA kA jhokA Ane para usake pratIkAra kI icchA nahIM rakhatA hai aura jo jJAna bhAvanArUpI garbhAgAra meM nivAsa karatA hai vaha sAdhaka zItavedanA parISahajaya kahalAtA hai| ____ jo sAdhaka makkhI, pissa, choTI makkhI, khaTamala, cITI evaM biccha Adi bAdhAoM ko binA pratIkAra ke sahana karatA hai tathA mana, vacana kAya se unheM nukasAna nahIM pahu~cAtA hai tathA nirvANa kI prApti mAtra saMkalpa hI jisakA or3hanA hai aisA sAdhaka daMzamazaka parISahajaya kahalAtA hai / yadi sAdhaka ke vastra jIrNa-zIrNa ho jAyeM to bhI vaha naye vastroM kI icchA nahIM krtaa| yadi use alpa mUlya vAle vastra mile to bhI - (ka) nivAte nirjale grISmaravikiraNaparizuSkapatitaparNa vyapetacchA yAtaruNyatavyantare yadacchayopani patitasyAnazanAdyabhyantara sAdhanotpAditadAhasyadavAgnidAha pUruSa vAtAtapajanitagalatAluzo Sasya tatpratIkArahetUn bahUnanubhUtAnacintayataH prANi pIDA parihAravAhita cetasazcaritra rakSaNamuSNasahanamityupavarNyate / (sarvArthasiddhi (kha) cAritramAra 112/4 A (ka) rAjavAtika 6/6/6/609/4 (kha) cAritrasAra 111/4 ga] sarvArthasiddhi 6/9/421/3 . * (ka] tena daMzamazakamakSikApizukaputtikAmatkuNakITa pipIlikA vRzcikAdayo gRhayante / tatkRtAM bAdhAmapratIkArAM sahamAnasya teSAM bAdhAM tridhApyakurvANasya nirvANa prAptimAtra saMkalpapravaNasya tadvedanAsahanaM daMzamazakapariSaha kSametyucyate / (sarvArthasiddhi 6/9/421/10] ... sAra 113/3 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana (66) kheda nahIM karatA lekina yAcanA nahIM karatA balki samabhAva se rahatA hai aisA muni acelavratadhArI arthAt nagnatva parISahajaya kahalAtA ___ arati kA abhiprAya saMgama ke prati adhairya yA anAdara kA bhAva hai| jo sayata indriyoM ke iSTa viSaya sambandha ke prati nirutsuka haiM, jo zilAguphA Adi meM svAdhyAya, dhyAna aura bhAvanA meM lIna hai evaM sune hue evaM anubhava kiye hue viSaya bhogoM ke smaraNa se jisakA hRdaya nizchidra rahatA hai vaha arati parISahajaya kahalAtA hai|x strI zabda kAmavAsanA kA paryAya mAnA gayA hai| striyoM se sAdhaka vizeSa rUpa se sAvadhAna rahatA hai, kyoMki vaha strI ko apane brahmacarya meM bAdhaka mAnatA hai| strI ke banAva zrRgAra kAma ko bar3hAne va uttejita karane vAle hote hai| vaha vAsanA se sambandhita AvegoM-saMvegoM-vAsanAgata kuNThaoM se apane mana ko calAyamAna hone nahIM detA tathA apanI indriyoM kI, manovRttiyoM ko kuchae ke samAna saMkucita kara letA hai| baha striyoM se adhika paricaya bhI nahI rkhtaa| samatva kI bhAvanA meM rahanA hI strI parISahajaya kahalAtA ... [ka] rAjavArtika 8/8/10/606/26 [kha] cAritrasAra 111/5 [ga] sarvArthasiddhi 6/9/422 X (ka) cAritrasAra 115/3 [kha] rAjavArtika 6/6/11/606/36 (ga) sarvArthasiddhi 6/6/422 * [ka) ekAnteSvArAma bhavanAdipradezeSu navayovanamadavinamamadirA pAnapramattAsu pramadAsu bAdhamAnAsu kUrmavatsaMvRtendriya hRdayavikArasya lalitasmitamRdukathitasavilAsabI kSaNaprahasanamadamantharagamanamanmathazakhyApAraviphalIkaraNasya strIbAdhAparISahasahanamavaga ntavyam / (sarvArthasiddhi 6/6/422/11) [kha] cAritrasAra 116/1 (ga) rAjavArtika 6/6/13/610/7 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramparA meM dhyAna kA svarUpa (67) tapasyA karane se jisakA zarIra azakta ho gayA hai aisA sAdhaka kSINa kRza zarIra vAlA hone para bhI apane kalpa ke anusAra mArga ke kaSToM ko sahatA haA bhI pUrva meM bhoge hue vAhanAdi kA smaraNa na karake vicaraNa karatA hai lekina vyAkula nahIM hotA hai aisA zramaNa caryAparISahajayI kahalAtA hai / + sAdhaka pahale abhyAsa na hone para bhI zmazAna, udyAna, giri, guphA Adi meM nivAsa karatA hai| siMha evaM vyAghra Adi hiMsaka jIvoM kI bhayaMkara dhvani ko sunakara vaha vicalita nahIM hotA / vaha niyata kAla ke lie vIrAsana, utkaTikA Adi AsanoM se avasthita nahIM hotaa| vaha samasta bAdhAoM meM samabhAva se rahatA hai vahI sAdhaka niSadyA parISahajayo kahalAtA hai| jo sAdhaka svAdhyAya dhyAna Adi ke zrama ke kAraNa thakakara kaThora ka~TIle evaM zItoSNa bhUmi para eka muhUrta pramANa nidrA kA anubhava karatA hai jo karavaTa lene se hI prANiyoM ko hone vAlI bAdhA ko dUra karane ke lie svayaM murde ke samAna karavaTa nahIM badalatA tathA jisakA citta sadaiva jJAna bhAvanA meM lagA rahatA hai aisA zramaNa zayyA parISahajayI hotA hai|- muni ko koI gAlI bhI de yA usake aMga bhaMga kara de phira bhI vaha zAnta bhAva se rahatA hai balki mArane vAle se prema evaM dayA ke sAtha vyavahAra karatA hai vaha una para Akroza nahIM karatA vaha krodha + (ka) sarvArthasiddhi 9/9/423 (kha) cAritrasAra 118/1 zmasAnodyAnazUnyAyatanagiriguhAgahavarAdiSvanabhyastapUrveSu nivasata AdinyaprakAza svendriyajJAnaparIkSitapradezekRtaniyamakriyasya niSadyAniyamitakAlAmAsthitavataH siMhavyAghrAdivividha bhISaNa dhvanizravaNAnnivattabhayasya caturvidhopasargasahanAdapracyuta mokSamArgasya vIrAsanoskuTikAdyAsanAdavicalita vigrahasya tatkRta bAdhAsahananiSadhA parISaha vijaya iti nizcIyate / [sarvArthasiddhi 8/8/423/7) - (ka) sarvArthasiddhi 6/6/423/11 (ga) rAjavAtika 6/6/16/610/18 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana [68] ko saba pApa karmoM kA vipAka mAnatA hai vaha kaSAya viSa ke lezamAtra aMza ko bhI apane hRdaya meM sthAna nahIM detaa|A sAdhaka ko koI ajJAnI jIva cAhe vadha bhI kara de phira bhI vaha use apanI karma nirjarA kA sahAyaka mAnakara upakArI hI samajhatA hai vaha usake prema bhAva se hI bolatA hai, usake yahI bhAva vadha parISaha jaya kahe jAte haiN| yAcanA parISaha para vijaya prApta karanA vinamratA aura ahaMkAra bhAva ke visarjana kI sAdhanA hai| jo sAdhaka bAhya va abhyAntara tapa ko karane meM lagA huA hai evaM jisane tapa se apane zarIra ko sukhA liyA hai evaM mAtra asthi paMjara rahane para bhI aura prANoM ke viyoga hone para bhI AhAra va davAI Adi ko dIna zabda kahakara va mukha kI malinatA ko dikhAkara jo yAcanA nahIM karatA vaha yAcanA paroSahajayI hai|... jo sAdhaka dina meM eka bAra hI bhojana grahaNa karatA hai tathA bhASA samiti kA pAlana karatA hai evaM aneka gharoM meM bhI bhikSA yAcanA karane para na mile to bhI dukhI nahIM hotA aura na ho koI vikAra mana meM lAtA hai, tathA 'lAbha se bhI alAbha mere lie parama tapa hai, aisA vicAra jo sAdhaka mana meM lAtA hai, use alAbha parISaha jaya mAnanA cAhiye / x / vaise to muni kI dinacaryA evaM taposAdhanA hI aisI hai jo A (ka] mithyAdarzanodraktAmarSaparuSAvajJA nindAsabhyavacanAni krodhA gnizikhA prabardhanAni nizagvato'pi tadartheSvasamAhitacetasaH sahasA tatpratikAraM kartuM mapi zaknuvata: pApakarmavipAkamacintayatastAnyAkarNya tapazcaraNabhAvanAparasya kaSAyaviSalava mAtrasyApyanavakAzamAtmahRdayaM kurvatAAkrozapariSahasahanamavadhAryate / (sarvArthasiddhi 8/8/424) kha) cAritrasAra 120/4 / .... rAjavArtika 6/6/16/611/10 (kha) sarvArthasiddhi 6/6/425 (ga) cAritrasAra 122/2 x [ka] sarvArtha siddhi 6/6/425 (kha] cAritrasAra 123/4 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa (66) usake pAsa koI bhI bImArI nahIM AtI lekina kucha prArabdha ke karma doSoM kI vajaha se usako koI roga ho bhI jAye taba bhI sAdhaka una bImAriyoM ke adhIna nahIM hotA aura na hI tapa se prApta RddhiyoM se unakA nivAraNa karatA hai vaha to zarIra ko anitya mAnatA hai / * mArga meM calate samaya yA kisI bhI samaya muni ke paira taNa ke sparza se biMdha jAye aura usake vedn| ke utpanna hone para bhI jisakA citta vyAkula nahIM hotA balki prasAda rahita hotA hai usake tRNa spiida bAdhA parISaha mAnane cAhiye / + apkAyika jIvoM kI por3A ke kAraNa jo sAdhaka Ajanma asnAna kA vrata dhAraNa kara letA hai aura tIna garmI meM bhI pasInA Ane se maila jama jAne para bhI aura pavana ke dvArA lAye hue va dhUla ke kaNoM se jisakA zarIra dhUla dhUsarita ho gayA haiM aura dAda khamalI Ane para bhI jo khujAtA nahI hai / samyakjJAna aura samyakacAritra rUpI jala se jo apane karmamala kI kIcar3a ko dho letA hai usa sAdhaka ko mala pIr3A parISaha jaya kahA jAtA hai| satkAra kA artha pUjA prazaMsA hai tathA kriyA Adi meM AmaMtraNa denA puraskAra kahalAtA hai / isa sambandha meM merA koI apamAna karatA hai, maiM mahAna tapasvI hU~ evaM svasamaya va parasamaya kA nirNayajJa hU~ taba bhI koI mujhako praNAma nahIM karatA Adi nimna koTi ke vicAroM se jisakA citta rahita hai vaha sAdhaka satkAra puraskAra parISaha jaya kahA jAtA hai| * (ka] rAjavArtika 9/9/21/611/24 [kha) sarvArthasiddhi 6/6/425/6 + AdivdadhanakRtapAdavedanAprAptau satyAM tatrAprahita cetasazcaryAzayyAniSadyAsu prANipIDA parihAre nityamapramattacetasstRNAdisparza bAdhA pariSaha vijayo veditavyaH [sarvArthasiddhi 6/6/426/1] Ho (ka] cAritrasAra 125/6 (kha) sarvArthasiddhi 66 / 426 / 4 = (ka) sarvArtha siddhi 6/6 (kha) cAritrasAra 126/5 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (70) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana maiM sabhI zAstroM kA jJAtA hU~ mere sAmane saba koI kSINa hai koI bhI mere sAmane suzobhita nahIM hotA, isa prakAra vijJAnamada kA nirAsa honA prajJAparISaha jaya kahA jAtA hai / ___ maiM mUrkha hU~, maiM kucha bhI nahIM jAnatA, ghora tapasyA karane para bhI mujhe divya jJAna kyoM nahIM prApta ho rahA hai| aisA socakara apanI zraddhA ko kama nahIM karatA hai yA aise vicAra jo apane mana meM na lAye vaha sAdhaka ajJAna pariSahajaya kahalAtA haiN| ... parama vairAgya se merA hRdaya zuddha ho gayA hai, maiM parama jJAnI ho gayA hU~ maiMne samasta rahasyoM ko jAna liyA hai| maiM arahanta hU~ aura dharma kA upAsaka huuN| vrato kA pAlana karanA nirarthaka hai ityAdi bAtoM kA jo mana meM bhI vicAra nahIM karate aise sAdhu adarzana pariSahajayI kahe jAte haiN| sAdhaka ko ina parISahoM para vijaya prApta karanA anivArya hai kyoMki parISaha vijaya ke binA sAdhaka kA citta ekAgra nahIM ho sakatA aura na hI unake karmoM kA kSaya hogaa| aba eka prazna yaha uThatA hai ki parISahoM kI saMkhyA to bahuta hai, kyA sabhI parISaha manuSya ko eka sAtha ho sakate hai, agara nahIM to phira sAdhaka ko eka sa tha kitane parISaha ho sakate hai| tatvArtha sUtra meM kahA gayA hai ki eka sAtha eka AtmA ko unnIsa taka parISaha vikalpa se ho sakate hai :* sarvArthamiddhi A (ka] aD.gapUrva prakIrNaka vizAradasya zabdanyAyAdhyAtmanipuNasya mama purastAditare bhAskara prabhAbhibhUta khadyotavannitarAM nAvabhAsanta iti vijJAnamada nirAsaH prajJApariSahaja yaH pratyetavyaH / (sarvAtha siddhi 6/6/427) (kha) rAjavAtika 8/9/26/612 ... ka) sarvArthasiddhi 8/6/427 [kha) cAritrasAra 122/1 x viphala vrataparipAlanamityevamasamAdadhAnasya darzana vizaddhi yogAda darzana pariSaha sahanamavasAtavyam / (sarvArthasiddhi 6/6/427) / * ekAdayo bhAjyA yugapadekasminnakonaviMzateH / (tatvArtha sUtra 6 / 17) Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa (71) meM bhI eka sAtha unnIsa parISahoM kA honA mAnA gayA hai kyoMki eka AtmA meM zIta va uSNa parISahoM meM se eka, zayayA, niSadyA aura caryA meM se koI eka parISaha hotA hai ye parISaha eka sAtha nahIM ho skte| isa taraha eka AtmA meM kevala unnIsa parISaha hI hote hai / A kaSAyoM kA tyAgI___ dhyAna kI siddhi ke lie mAnava (dhyAtA) ko kaSAyoM kA bhI tyAgI honA cAhiye kyoMki dhyAna ke ghAtaka kaSAyoM ko tyAge binA kaSAyI vyakti ko dhyAna kI siddhi nahIM ho sakatI / kaSAyoM ko cAra prakAra kA batalAyA gayA hai 1-krodha kaSAya, 2- mAna kaSAya, 3- mAyA kaSAya, 4- lobha kaSAya / krodha kaSAya ke sambandha meM jJAnArNava meM kahA gayA hai ki cAritra aura viziSTa jJAna se bar3hAyA huA tapa, svAdhyAya aura sayama kA AdhAra jo puruSa usakA dharmarUpI zarIra hai,vaha krodha rUpI agni se bhasma ho jAtA hai|X muniyoM ko krodha ko tyAgane ke lie vizeSa rUpa se prerita kiyA gayA hai kyoMki krodha karane se na kevala hamAre zarIra kA nAza hotA apitu hamAre sabhI puNyakarma bhI bhasma ho jAte hai, jo ki hamAre bar3e prayatna se saMcita kiye gaye hote haiN| isa kaSAya kI agni ko zAnta karane ke lie kSamA hI advitIya nadI hai tathA kSamA hI utkRSTa saMyamarUpI bAga kI rakSA karane ke lie dRr3ha bAr3ha hai / isalie muniyoM ko krodha ko tyAga kara kSamA ko grahaNa karanA caahiye| krodha kaSAya ke samAna dhyAtA ko mAna kaSAya kA bhI parityAga karanA paramAvazyaka ho jAtA hai, kyoMki mAna kaSAya se na kevala saMcita kiye gaye satkarma hI naSTa hote haiM balki vyakti nIca gati ko prApta hotA hai| jJAnANava meM kahA bhI hai ki kula, jAti, aizvarya, rUpa, tapa, bala aura dhana ina ATha bhedoM se jinakI buddhi vigar3a gaI hai arthAta jo mAna karate haiM, ve nIca gati ko prApta hote A sarvArthasiddhi 6 / 17 + tapaH zrutayamAdhAraM vRttavijJAnavaddhitam / bhasmI bhavati roSeNa puMsAM dharmAtmakaM vapuH / / (jJAnANaMva, sarga 16, zloka 4) Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (72) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana hai| yadyapi mAnakaSAya durgati kA kAraNa hotA hai phira bhI isake prazasta va Arazasta do prakAra batalAye haiM 1- prazastamAna 2- aprastamAna / - tIsare prakAra kI kaSAya arthAta mAyA kaSAya ke sambandha meM bhI zAstroM meM isI prakAra kI bAteM likhI gaI hai ki jaba taka vyakti mAyA moha ke cakkara meM par3A rahatA hai taba taka usako dhyAna ko siddhi nahIM ho sakatI aura dhyAna kI siddhi ke binA mokSa kI prApti asambhava hai kyoMki mAyA mokSa rokane kI argalA hai| jaba taka mAyA zalya rahatI hai taba taka mokSa mArga kA AcaraNa nahIM hotaa| AcArya zamacandra jI ne bhI kahA hai ki-maiM mAyAvalambI puruSoM ke anuSThAna, AcaraNa ko kaTa dravya ke samAna asAra samajhatA _ 'lobha pApa kAmala hai' yaha lokokti sarvathA satya hai kyoMki jitane bhI duSkarma haiM yA ayogya kArya hai ve isa lobha se svaya hI utpanna ho jAte haiN| dhyAtA ko ina cAroM kaSAyoM kA tyAganA jarUrI hai kyoMki kaSAyoM ke miTane se ho AtmasvarUpa kA anabhava hotA hai|x gata-dhAraNaH__dhyAtA ke sarvatrayama aura ati-Avazyaka vrata-gA~va mahAata haiN| zramaNa sarvavirata hotA hai, vaha tIna karaNa (kRta, kArita, anumodanA) ora tIna yoga (mA, va kana, kAya] se vrata letA hai / isIlie usake hisAdi vrata mahAgrata kahalAte hai| ye mahAvrata pA~ca haiM 1ahisA mahAbata, 2- satya mahAvrata, 1- acaurya mahAvrata, 4- brahmacarya mahAvrata, 5- aparigraha mahAvrata |*ye zramaNa ke mUlaguNa haiM aura jJAnArNava sarga 16, zloka 48 -~- apamAna karaM karma yena dUrAnniSibhyate / sa uccaizcetasAM mAnaH paraH svaparaghAtakaH // (vahI sarga 16, zloka 56) kUTadravyamivAsAraM svapnarAjyamivAphalam / anuSThAnaM manuSyANAM manye mAyAvalambinAm / / (jJAnArNava, sarga 16 zloka 60) X uttarAdhyayana sUtra 21112 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa (73) aSTADa.ga yoga kI bhASA meM inheM yama kahA jAtA hai| __ maharSi pataJjali ke anusAra mahAbata jAti-deza, kAla (veza, sampradAya nimitta) Adi kI sAmAoM se mukta eka sArvabhauma sAdhanA ahiMsA mahAvata___ inakA Agamokta nAma 'sarvaprANAtipAtabiramaNa' hai| tatvArthasUtra meM hiMsA kA lakSaNa isa prakAra kahA gayA hai 'pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiNsaa|' arthAta pramAda se apane yA dUsaroM ke prANoM kA ghAta karanA hiMsA hai| jJAnArNava meM ahiMsA kA lakSaNa isa prakAra batalAyA hai ki jisameM mana vacana kAya se trasa aura sthAvara jIvoM kA ghAta svapna meM bhI na ho use ahiMsA mahAvata kahate hai|+ yadyapi bhASA kI dRSTi se ahiMsA niSedhAtmaka zabda hai kintu isakA vidheyAtmaka rUpa bhI haiM aura vaha hai-prANi rakSA, jIva dayA, abhaya dAna, sevA, kSamA, maiMtrI, Atmaupamya bhAva Adi / yogI (dhyAtA) niSedhAtmaka rUpa se kisI bhI prANI ko hiMsA kisI bhI prakAra se na karatA hai, na karAtA hai aura na hI anumodanA karatA hai, mana se, vacana se, kAya se / sAtha hI vaha ahiMsA ke vidheyAtmaka rUpa kA bhI pAlana karatA hai jIva-dayA, vizva kalyANa bhAvanA tathA apane upadezoM aura ujjvalacAritra se preraNA dekara logoM ko dharma kI ora unmukha karake / ahiMsA mahAvata kA sAdhaka jIva mAtra ke prati karuNAzIla evaM nivaira ho jAtA ahiMsA kA svarUpa jAnane ke lie prANoM ke bAre meM samajhanA bahuta jarUrI hai kyoMki prANoM ko hAni pahu~cAnA hI hiMsA hai aura prANa * jAti-deza-kAla samayAnavacchinnAH sArvaM bhaumA mahAnatam (yoga darzana 2/31) + vAkacittatanubhiryatra na svapne'pi pravartate / carasthirADi.ganAM ghAtastadAyaM vratamIritam / / (jJAnArNava, sarga 8, zloka 8) 2. ahiMsA pratiSThAyAM tat sannidhau vairtyaagH| (yogadarzana, 2/35) Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana rakSA hI ahiMsA hai| prANa dasa hajAra ke haiM 1- zrotrandriya prANa, 2. cakSurindriya prANa, 3- prANandriya prANa, 4- rasanendriya prANa, 5sparzanendraya prANa, 6- manobala prANa, 7- vacanabalaprANa, 8. kAyabala prANa, 6- zvAsocchavAsa prANa, 10. AyU prANa / ina prANoM ko dhAraNa karane vAle ko prANI kahate hai / mahAvrata kI bhAvanAyeM unakI sthiratA ke lie hai / = pA~ca mahAvrata kI paccIsa bhAvanAyeM hai| pratyeka mahAvrata kI pAMca bhAvanAyeM hai|* ahiMsA mahAvrata kI pA~ca bhAvanAyeM ye haiIryA samiti IryA bhASaNAdAna nikSepotsarga saMjJakAH / sadbhiH samitayaH paJca nirdiSTAH saMyatAtmabhiH / / .... arthAta sayamita AtmA vAle satpuruSoM ne IryA, bhASA, eSaNA, AdAnanikSepaNa aura utsarga ye pA~ca samitiyA~ kahI haiN| ___ svayaM ko yA anya kisI bhI prANI ko tanika bhI kaSTa yA pIDA na ho isalie jIvoM kI rakSA karate hue dekhabhAla kara mArga para caleM, ye IryA samiti bhAvanA kA lakSaNa hai| manogupti bhAvanA mana ko sadA zubha aura zuddha dhyAna meM lagAye rakhanA; guNI evaM jJAnI janoM ke prati pramoda bhAva aura adharmI pApI janoM ke prati dayA bhAva, hitakAro, maryAdA sahita vacana bolanA ye manogapti bhAvanA kA lakSaNa haiN| eSaNA samiti bhAvanA vastra, pAtra, AhAra, sthAna Adi vastuoM kI gaveSaNA, grahaNaiSaNA, = tatsthairyArtha bhAvanAH paJca paJca / (tatvArthasUtra 7/3) A uttarAdhyayana 31/17 mahAvrata vizuddhayartha bhAvanAH pnycviNshtiH| . paramAsAdya nirveda padavIM bhavya bhAvaya / / (jJAnArNavaH 10/2) * AcArAD.ga 2 / 3 / 15 / 402 .... jJAnArNava 18 / 3 - Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa (75) paribhogaiSaNA ina tIna eSaNAoM meM doSa na lagane denA, nirdoSa vastu ke upayoga kA dhyAna rakhanA eSaNA samiti bhAvanA kA lakSaNa hai| . AdAna nikSepaNa samiti bhAvanA zayayA, Asana, upadhAna, zAstra aura upakaraNa Adi ko pahile bhalI prakAra uThAye yA rakkhe ye AdAna nikSepaNa samiti bhAvanA kA lakSaNa hai| utsarga samiti bhAvanA __ jIva rahati pRthvI para mala-mUtra zleSmAdika ko bar3e yatna se kSepaNa karanA, khAnapAna kI vastuoM ko dekhabhAla kara lenA, svAdhyAya Adi karake, gurU AjJA prApta karake, saMyamavRddhi ke lie zAnta evaM samatva bhAva se stoka mAtra AhAra grahaNa karanA utsarga samiti bhAvanA kA lakSaNa hai 1+ tatvArthasatra ke anasAra ye pA~ca bhAvanAyeM isa prakAra hai 1- vAggupti 2- manogupti, 3- IryAsamiti, 4- AdAnanikSepaNasamiti aura 5Alokita pAna bhojana inameM se IryAsamiti, AdAna nikSepaNasamiti aura manogupti kA svarUpa kahA jA cukA hai| bAggupti kA artha vacana kI pravRtti ko rokanA hai tathA AlokipatAna bhojana kA artha bhojana-pAna grahaNa karate samaya dekhane aura zodhane kA dhyAna rakhanA hai| satya mahAvata isakA Agamokta nAma 'sarvamRSAvAdaviramaNa' hai / satya, yoga kA prakAza dIpa hai / zramayogI kI sampUrNa caryA, sAdhanA aura upAsanA yahA~ taka ki usake jIvana ke aNa-aNu meM prakAza evaM tejasvitAsanya hI detA hai| zramayogI ke hRdaya meM satya kA dIpaka sadaiva prajvalita rahatA hai| yogI bilkula bhI asatya AcaraNa nahIM karatA, lekina jo vacana + AcArAD.ga, dvitIya zru ta skandha, adhyayana 15, sUtra 778 18 (ka] vAD.manoguptIryAdAna nikSepaNa samityAlokitapAnabhojanAni paJca / (tatvArthasUtra 7/4) (kha) mUlArAdhanA 337 (ga) cArittapAhuDa 31 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana (76) jIvoM kA iSTa hita karane vAlA ho, vaha asatya ho to bhI satya hai aura jo vacana pApasahita hiMsArUpa kArya ko puSTa karatA hai, vaha satya hokara bhI asatya aura nindanIya hai| asatya akelA hI samasta pApoM ke barAbara hai| yogI satya tathya ko pragaTa karatA hai aura sadA hitamita-priya vacana bolatA hai| satyavrata meM sthira rahane kI pA~ca bhAvanAyeM haiM....(1) anuvIci bhASaNa nirdoSa, madhura aura hitakara vacana bolanA, kaTu satya na bolanA tathA zIghratA aura capalatA se binA vicAra kiye na bolanA anuvIci bhAvanA kA lakSaNa hai| (2) krodha pratyAkhyAna krodha ke Aveza meM na bolanA kyoMki krodha kI tIvratA meM muha se kaThora vacana nikala jAte haiM jisase sunane vAle kA dila duHkhI hotA hai| duvaMcana kA dAha miTAnA kaThina hotA hai / (3) lobha pratyAkhyAna lobha ke vazIbhUta hokara bhI jhUTha bolA jAtA hai / putra, svajana strI. dhana aura mitroM ke lie apane lie prANa jAne para bhI asatya vacana nahIM bolanA caahiye| ataH lobha ke udaya meM sAdhu ko nahIM bolanA caahiye| (4) bhaya pratyAkhyAna__ mithyA bhASaNa kA bhaya bhI eka pramukha kAraNa hai, ataH sAdhu ke sAmane jaba bhaya kA kAraNa upasthita ho taba use bhASaNa kA tyAga karake mauna dhAraNa kara lenA caahiye| lekina dUsarI ora bhASaNa kI AvazyakatA hone para vacana kahanA hI par3e to aisA vacana kahanA cAhiye jo sabakA pyArA ho, satya aura samasta janoM kA hita karane .... AcArAMga dvitIya zrutaskandha, adhyayana 15 satra 780.81, 82 - (kha) krodha lobha bhIrutvahAsya pratyAkhyAnAnyanuvIcibhASaNe ca paJca / tatvArtha sUtra 7/5 x jJAnArNava sarga 6, zloka 40 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (.77 ) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana vAlA ho / (5) hAsya pratyAkhyAnaH- ha~sI majAka meM bhI muMha se jhUTha nikala jAne ko sambhAvanA rahatI hai| ataH sAdhU ko kabhI bhI bhAvAveza meM Akara nahIM bolanA caahiye| sAdhu ko mita bhASI honA cAhiye aura nokaSAya ke udaya meM bhASaNa kA tyAga karake mauna dhAraNa karanA caahiye| maharSi pataJjali ne kahA hai satya meM dRr3ha sthiti ho jAne para sAdhaka kI vANI satya kriyA-arthAt zApa, varadAna, AzIrvAda dene meM pUrNa sakSama ho jAtI hai / + acaurya-mahAgrata isakA Agamokta nAma 'savvAo adinnAdANAo viramaNa'- sarva adattAdAnaviramaNa' hai / 'binA diye hae kisI bhI anivArya AvazyakatA kI vastu ko na lenA' yaha isa mahAvrata kA niSedhAtmaka rUpa hai| isakA vidheyAtmaka rUpa phalita hotA hai ki zramaNayogI ko apane lie AhAra-pAnI Adi sabhI anivArya AvazyakatA kI vastuyeM una vastuoM ke svAmI ke svAmI ke dvArA saharSa diye jAne para hI grahaNa karanI cAhie / kyoMki corI karane vAle puruSa ke guNa ko koI bhI nahIM gAtA hai tathA zAstra par3hanA Adi vidyAyeM viparota ho jAtI hai aura akoti kA TokA lalATa para laga jAtA hai| acauyaM mahAvrata ko sthiratA pradAna karane vAlo pA~ca bhAvanAyeM + satya pratiSThAyAM kriyA phalAzrayatvam / (yogadarzana 2/36) ra guNA gauNatvamAyAnti yAnti vidyA viDambanAm / cauryeNAkIrtayaH puMsAM zirasyAdadhate padam / / jJAnArNava sarga 10, zloka 4 - (ka) AcArAD.ga 2 / 3 / 15 / 403 [kha) mahApurANa 201163 (ga) bhagavatI ArAdhanA 1208-1206 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa (78 1- anuvIci-mitAvagraha-yAcana: sAdhu ko bhalI prakAra vicAra karake hI vastu yA sthAna ke svAmI se vastu kI yAcanA karanI cAhiye / arthAt pahale usako acchI prakAra se soca samajha lenA cAhiye ki maiM jisase vastu kI yAcanA kara rahA hU~ vaha usa vastu ko dene kI haisiyata rakhatA haiM yA nahIM tabhI usako vastu mAMganI cAhiye / tatvArthasUtra ke anusAra isa bhAvanA kA nAma anuvIci bhASaNa hai| 2- anujJApita pAna-bhojana arthAta yogI ko koI bhI vastu guru ko dikhAye binA nahIM sevana karanI caahiye| jaba taka guru usa vastu ko sevana karane kI anamati na deM taba kisI bhI vastu ko pAna karanA niSedha hai| yogI ko gurujanoM kI sevA, rogI, vRddha, tapasvI Adi kI sevA karanI cAhiye inakI sevA vimukha nahIM honA cAhie varanA use jI curAne ke kAraNa ca ra ka. pApa lagatA hai| 3-avagraha kA avadhAraNa yogI kA sthAna, AhAra, upakaraNa yA anya sAmagrI Adi ko kisI se grahaNa karate samaya apanI maryAdA meM rahanA caahiye| maryAdA kA ullaMghana nahIM karanA cAhiye kyoMki jaba taka vaha maryAdita AcaraNa nahIM karegA taba vaha yogI kI upAdhi prApta nahIM kara sktaa| maryAdA ke sAtha-sAtha use adhika vastu ko bhI grahaNa nahIM karanA cAhie 4-- atimAtra aura praNIta pAna bhojana kA varjana yogI ko apanI mayAdA se adhika bAra-bAra grahaNa karake atyadhika mAtrA meM bhojana nahIM karanA cAhiye apitu jitanA usake lie bhojana kA aMza svIkRta hai utanA hI bhojana grahaNa karanA caahiye| 5- sAdhAmika avagraha yAcana yogI ko sAMbhogika sAdhuoM se AvazyakatA hone para pAtra, upakaraNa, vasati Adi kI yAcanA karanI jAhiye aura maryAdA kA ullaMghana nahIM karanA caahiye|| tatvArtha sUtra ke anusAra acauryaprata kI pAMca * bhAvanAyeM Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (76) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana nimnalikhita haiN|+ 1- zUnyAgArAvAsa parvata kI guphA, vRkSa ke koTara Adi meM nivAsa karanA zUnyAgArAvAsa hai| nivAsa sthAna do prakAra ke hote haiM-eka to prAkRtikajaise-parvatoM kI guphA Adi aura dUsare prakAra ke ve jo banavAye jAte 2- vimocitAvAsa jisa Ava sa kA dUsaroM ne tyAga kara diyA ho tathA jo binA daravAjoM kA ho usameM nivAsa karanA vimocitAvAsa kahalAtA hai| aise nivAsa sthAna jinheM kisI ne banavA diye hoM, lekina bAda meM chor3akara cale gaye hoM aise sthAnoM ko jo sAdhu upayoga meM lAte haiM usase acaurya mahAnata kI rakSA hotI hai| 3- paroparodhAkaraNa jisa sthAna para sAdhu Thahara gayA ho aura vahA~ dhyAna lagAtA hai lekina jaba dUsarA sAdhu vahA~ AtA hai to vaha use rokatA hai aisA karane se usakI nijatva kI kalpanA hone se usa para corI kA doSa lagatA hai| 4- bhakSyazuddhi bhikSA ke jo ucita niyama banAye gaye haiM unako yathocita rUpa se dhyAna meM rakhakara hI bhikSA lene ke lie kahA gayA hai jo ina niyamoM kA pAlana nahIM karatA usako tRSNA kI vRddhi hotI hai tathA corI kA Aropa lagatA hai| 5- sadharmAvisaMSAda pIchI aura kamaNDalu ye zuddhi ke tathA zAstra yaha jJAnArjana ke upakaraNa hai| sAdhu inakA svAmI hotA hai, phira bhI yaha kahane se ki yaha merA kamaNDalu hai yaha merA pIchI hai tuma ise le nahIM skte| + zUnyAgAravimocitAvAsa paroparodhAkaraNa bhaikSazuddhi sadharmAvisaMvAdAH paJca / (tatvArthasUtra 7/6) (kha) cArittapAhuDa 33 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa (80) aisA kahane se mamatva prakaTa hotA hai ata: corI kA doSa lagatA hai| ataH ina doSoM se bacane ke lie sadharmAvisaMvAda bhAvanA vatalAI gaI brahmacarya mahAvata brahmacarya yoga ke lie AdhAra bindu hai, brahmacarya kI sAdhanA kiye binA yoga mArga para eka bhI kadama Age rakhanA nAmumakina hI nahIM asambhava hI hai| jaba taka sAdhaka brahmacarya kI sAdhanA nahI karatA taba taka vaha urdhvaretA nahIM bana sktaa| AcArya zubhacandra ne brahmacayaM mahAnata kA gahana evaM vistRta vivaraNa dete hue usakA isa prakAra se nirUpaNa kiyA hai vidanti paramaM brahma yatsamAlamdhya yoginaH / tadaataM brahmacarya syAddhIradhaureyagocaram // ... yogI kI sAdhanA kA teja bindu brahmacarya hI hai, isI se usakI tapaH sAdhanA meM teja bar3hatA hai aura taijasa zarIra balavAna banatA hai usameM camaka aura prakAza kI kiraNeM prasphuTita hotI haiN|x isIlie yogiyoM ko brahmacarya vrata kA pAlana karane ke lie kahA gayA hai unako kAma se bacane ke lie viveka arthAta bhedajJAna kA upAya batalAyA hai| brahmacarya mahAvrata kI sthiratA ke lie pA~ca bhAvanAyeM batalAI gaI haiM / * 1- strI kathA varjana yogI ke lie strI kI kathA kahane va sunane donoM kA hI niSedha hai ataH yogI ko isakA ullaghana nahIM karanA cAhiye apitu pUrNa ... jJAnArNava, sarga 11 zloka 1 x yogadarzana 2/38 * [ka)AcArAD.ga sUtra, dvitIya zrutaskandha, adhyayana 15, sUtra 786-87 (kha] strIrAgakathAzravaNatanmanoharAGga nirIkSaNapUrvaratAnusmaraNa vRyeSTarasa svazarIra saMskAratyAgAH pnyc| (tatvArthasUtra 7/7) Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana [81] pUrNa rUpa se brahmacarya vrata kA pAlana karanA caahiye| . manohara aMga-pratyaDa.goM ke avalokana kA tyAga yogI ko striyoM ke kAma ko bar3hAne vAle evaM manohara aD.goM kA avalokana nahIM karanA cAhiye kyoMki isase kAma kI vRddhi hotI hai| yaha yogiyoM ke lie niSedha hai| isalie yogI striyoM ke aD.goM kI ora dRSTi nikSepa nahIM karatA hai| 3- pUrva rati smaraNa tyAgaH _____ yogI ne apane jIvana meM jo pahale strI sambandhI sukha bhoge hoM unakA use smaraNa nahIM karanA cAhiye arthAt yogI ne jo pUrva arthAt dIkSA grahaNa karane se pUrva jo strI sambandhI sukhoM kA anubhava kiyA ho bAda meM use una sukhoM kA smaraNa nahIM karanA caahiye| 4- praNIta rasa bhojana varjana yogI kA kartavya hai ki vaha kAmavardhaka, rasIle, svAdiSTa aura gariSTha AhAra kA tyAga kare; kyoMki aise AhAra se citta caMcala ho jAtA hai / tAmasI bhojana se baddhi bhI tAmasika ho jAtI hai jisase zramaNa kA citta caMcala ho jAtA hai| isake sAtha-sAtha use bhojana kI mAtrA bhI kama khAnI cAhiye adhika bhojana karane se bhI vikAra bar3hatA hai| tatvArthasUtra meM isake sthAna para vRSyeSTarasa tyAga batalAyA hai / isakA tAtparya kAmavarddhaka gariSTha rasoM kA tyAga hai| 5- zayanAsana varjana. __ yogI ko Asana bhI pavitra prayoga meM lAnA cAhiye / strI-pazunapuMsaka Adi ke dvArA prayukta Asana zayayA Adi kA prayoga usake lie niSiddha hai| yadi majabUrI vaza usa Asana kA prayoga karanA hI par3a jAye to unake uThane ke eka muharta bAda hI usa Asana ko grahaNa karanA caahie| tattvAtha sUtra meM zayanAsana varjana ke sthAna para svazarIra saMskAra tyAga kA ullekha hai| tadanusAra apane zarIra ke kAmoddIpaka saMskAroM kA tyAga isa bhAvanA meM garmita hai| 5-aparigraha mahAvrata parigraha kA Azaya yahA~ bhAva aura dravya parigraha donoM se hai| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa (82) sAdhaka zramaNa ko nigraMtha kahate haiM, aura grantha kA abhiprAya parigraha se hai / nigrantha aparigrahI hotA hai| usake antarmana meM nirmamatva hotA hai / parigraha athavA mamatva bhAva azAnti kA kAraNa hotA hai aura azAnta citta kabhI bhI ekAgra nahIM ho sakatA aura phira jisa sAdhaka kA citta ekAgra nahIM hogA azAnta hogA, vaha yoga sAdhanA karane meM asamartha hogA isalie yoga ke lie ekAgra citta honA parama Avazyaka hotA hai| ataH aparigraha yoga sAdhanA meM sahAyaka hotA hai| jaina AgamoM meM bhI vairAgya yA nirveda meM lIna hone para aneka bhavyoM ko jAti smaraNa jJAna kI utpatti ke udAharaNa milate haiN| parigraha mahAvrata ko sthira karane ke lie pA~ca bhAvanAyeM haiN|+ 1- zrotrendriya rAgoparati yogI priya yA apriya vacanoM ko sunakara na to khuzI kA anubhava kare aura na hI dukhI ho apitu kaThora se kaThora aura komala se komala vacanoM ko sunakara bhI usameM rAga-dveSa na kare / sadaiva zAnta citta rhe| 3- cakSuindriya rAgoparati__yogI ko sundara yA asundara, surUpa-kurUpa Adi dekhane para rAgadveSa kI bhAvanA mana meM nahIM lAnI cAhiye apitu kisI bhI rUpa ko dekhakara mana caMcala nahIM karanA cAhie / sadaiva zAnta bhAva se sabhI rUpoM ko dekhakara rAgadveSa rahita rahe / 3. ghANendriya rAgoparati sugandhita evaM durgandha se yukta kisI bhI vastu ko sUdhakara yogI ko rAgadveSa nahIM karanA cAhiye apitu zAnta rahe mana ko azAnta nrkhe| 4. rasanendriya rAgoparati yogI ko vibhinna prakAra ke rasoM ke AsvAdana meM udAsIna rahanA cAhie kisI bhI prakAra kI rAgadveSa kI bhAvanA nahIM pradarzita karanI cAhie apitu niSkAma bhAva se zAnta citta rahanA caahiye| + manojJAmanojendriyaviSayarAgadveSavarjanAni paJca / (tattvArtha sUtra - 7/8) - Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana (83) sparzanendriya rAgoparati yogI ko apane jIvana meM zIta-uSNa, Adi sparzoM ke prati sadaiva udAsIna rahanA cAhiye cAhe sardI ho yA garmI, usako sabhI sparzoM meM eka hI ahasAsa honA cAhie, na ki zIta meM zotalatA aura na hI grISma meM uSNatA / usako halke bhArI sparzoM meM bhI zAnta citta rahanA caahiye| kabhI bhI apane mana ko azAnta na rkhe| isa prakAra yogI pA~ca mahAvratoM kA evaM unakI paccIsa bhAvanAoM kA pAlana karatA hai to usakA citta sadaiva ekAgra evaM zAnta rahatA hai use kisI bhI prakAra kA vikAra nahIM hotaa| paccIsa bhAvanAoM ke alAvA kucha anya sAmAnya bhAvanAyeM bhI haiM jinase pA~ca mahAvratoM kI puSTi hotI hai ve bhAvanAyeM isa prakAra hiMsAdiSvihAmutrApAyAvadyadarzanam / x arthAt hiMsA Adi doSoM meM aihika aura pAralaukika apAya aura avadya kA darzana ye bhAvanA ke yogya hai aura hiMsAdika dukha hI hai| indriya nigraha jaba taka dhyAtA indriyajayI nahIM hotA taba taka usako dhyAna kI siddhi nahIM hotI arthAt indriyoM kA nigraha kiye binA vaha dhyAna kI prApti nahIM kara sakatA kyoMki isa saMsAra meM indriya janita sukha hI dukha haiM kyoMki yaha sukha ajJAna se paripUrNa hotA hai| jJAnIjana isa sukha se sukhI nahIM hote lekina ajJAnI loga isa sUkha ko Ananda kI prApti mAnate haiM. jo mithyA hai isIlie jIvoM ko apanI iMdriyoM ko vaza meM rakhanA caahiye| unake vazI nahIM honA cAhie kyoMki jIvoM ke indriya jaise-jaise vaza meM hotI hai, vaise-vaise unake hRdaya meM jJAna rUpI dIpaka prakAzamAna hotA rahatA hai / + indriyoM ko .x tattvArtha sUtra 7/6. + yathA yathA hRSIkANi svavazaM yAnti dehinaam| .. tathA tathA sphuratyuccaihRdi vijnyaanbhaaskrH|| (jJAnANaMva, sarga 20, zloka 11] Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa (84) jItane ke lie saccA jJAna aura vairAgya donoM sAdhana hone cAhie / ye donoM prathamata: mana ko jItane ke bhI sAdhana hai| indriyA~ una bijaliyoM ke samAna hai jo kanTrola arthAt niyantraNa meM rakhe jAne para hameM prakAza pradAna karatI haiM aura yantroM dvArA sacAlita hokara hamAre kArya siddha karatI haiM, lekina aniyantrita hone para ve hI agnikANDAdi ke dvArA hamArA saba kucha naSTa kara hameM barabAda kara detI hai| isIlie kabhI bhI indriyoM ko apane Upara hAvI nahIM hone denA cAhie, apitu svayaM indriyoM para hAvI honA cAhiye tabhI mAnava sukhI raha sakatA hai aura yahI saccA sukha hai| bhautika sukha to mAtra maga marIcikA ke samAna hotA hai jo ki dikhane meM to sukhadAyI lagatA hai, lekina kSaNa bhara ke bAda vahI sukha-dukha meM parivartita ho jAtA hai| ataH dhyAna kI siddhi ke lie indriyoM kA nigraha paramAvazyaka hai| manonigraha indriya nigraha ke samAna mana kA nigraha bho dhyAna kI siddhi ke lie Avazyaka hai, kyoMki jisane mana kA rodha kiyA arthAta jisane mana ko vaza meM kara liyA usane sabako vaza kara liyA anyathA jisane mana ko vaza meM nahIM kiyA vaha indriyoM ko bhI vaza meM nahIM kara sakatA / mana kI zaddhi bhI jarUrI hai kyoMki mana kI zaddhatA se hI dhyAna kI nirmalatA bho hotI hai aura karmoM kI nirjarA bhI hotI hai| mana kI zuddhatA se viveka bar3hatA hai| jisa muni ne apane citta ko vaza meM nahIM kiyA usakA tapa, zAstroM kA adhyayana prata dhAraNa, jJAna, kAyakleza Adi saba vyartha haiM kyoMki mana ke vaza meM hue vyakti ko dhyAna kI siddhi nahIM hotI evaM mana ko jote binA AtmA kA anubhava nahIM hotaa| mana ko jotane para vyakti sahaja hI jitendriya ho jAtA hai| mana ke saMkalpa aura vikalpa rUpa vyApAra ko rokanA athavA mana kI caMcalatA ko dUra kara use sthira karanA 'mana ko jotanA' kahalAtA hai|.... tatvAna zAsana meM mana ko vahI sarga 22, zloka 15 ... idriyANAM pravRttau ca nivRttau ca manaH prabhu / mana evaM jayettasmAjjite tasmin jitendriyH|| (tatvAnuzAsana 76) Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (85 ) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana jItane ke do upAya batAye gaye haiM 1- anaprekSAoM kA saMcintana aura 2- svAdhyAya meM nitya udyAmI rhnaa| ina donoM sAdhanAoM meM nirantara lage rahane se vyakti mana ko avazya hI jIta letA hai| aura jaba mana ko anya vikalpa va vikAroM se rahita karake Atma svarUpa meM sthira kare taba hI mokSa kI prApti hotI hai, kevala bAhya tapa se uttama pada pAnA asambhava hai| jaba mana avidyA kA ullaMghana karake nijasvarUpa ko prApta ho jAtA hai taba vahI dhyAna hai, vahI dhyeya hai aura vahIM vijJAna hai / * dhyAna aura anuprekSA jaina darzana meM sakaSAya aura akaSAya ina do mArgoM kA nirdeza hai / A jaise kliSTa vRtti meM avidyA, asmitA, rAgadveSa evaM abhiniveza ye pA~ca kleza Ate hai, vaise hI sakaSAya vatti meM bhI mithyAdarzana avirati, pramAda, kaSAya aura yoga kA varNana hai|- isa prakAra se saMsAra ke mUla kAraNa meM ajJAnatA evaM mithyAtva hI hai| isI moha mAyA ke cakkara meM par3akara mAnava isa saMsAra meM ananta kAla se bhaTakatA phira rahA hai| isalie pichale janma ke saMskAroM tathA vatamAna janma ke karmoM ko naSTa karanA jIva ke lie paramAvazyaka hai tAki vaha mokSa prApta karake janma va mRtyu ke bandhana se mukta ho sake lekina mAnava kI indriyA~ tathA mana jIva ko hamezA apane mArga se vicalita karane evaM rAgadvaSAdi ko bar3hAne meM nirantara lage rahate haiM isalie unase vajaya prApta karane ke lie anuprekSAoM kA vidhAna hai| _ 'prekSA' arthAt dekhanA, gaharAI se dekhanA, kintu usameM koI cintana manana na ho / 'anu' upasarga lagate hI prekSA zabda kA artha hI x saMcintyannana prekSAH svAdhyAye nityamudyataH / jayatyeva manaH sAdhurindriyA'rtha-parAD.mukhaH / / [tatvAnuzAsana 76] * taLyAnaM taddhi vijJAna taddhayeyaM tatvameva vaa| yenAvidyAmatikramya manastattve sthirI bhavet // [jJAnArNava, 22/20) A sakaSAyAkaSAyayoH saampraayikeryaapthyoH| [tatvArtha sUtra 6/4) - vahI 8/1 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa (86 badala jAtA haiM usameM cintana manana kA samAveza ho jAtA hai / isa prakAra anuprekSA kA artha bAra-bAra dekhanA yA cintana manana pUrvaka dekhanA aura mana, citta aura caitanya ko usa viSaya meM ramAnA, una una saMskAroM ko dRr3hIbhUta karanA hotA hai|+ anuprekSoM se karmo kA bandhana zithila hotA hai taba azubha vicAroM kA AnA kama ho jAtA hai ataH anaprekSAyeM karma ke nirodha kI sAdhanA bhI hai| jisakI AtmA bhAvanA yoga se zuddha hotI hai, vaha saba duHkhoM se mukta ho jAtA hai|- isa prakAra se hama dekhate hai ki bhAvanA arthAta anaprekSA kA jIva se bahata gaharA sambandha hotA hai aura bhAvanAoM kA cintana karane se AtmA kI zuddhi hotI hai| isalie bAra-bAra Izvara kA japa karanA batalAyA gayA hai| anuprekSAoM ko vairAgya kI jananI bhI kahA hai / A anuprekSA kA carama uddezya saMvara kI siddhi anuprekSAgoM kA varNana vibhinna granthoM meM kAphI adhika mAtrA meM kiyA gayA hai-AcArya umAsvAmI ne isakA artha karate hae kahA hai ki grantha, pATha aura usake artha kA mana se cintana ana prekSA hai| uttarAdhyayana sUtra kI TIkA meM nemicandra ne kahA hai ki anuprekSA se saMvara kI prApti hotI + (ka) aNuppehA NAma jo gNasA pariyaTTei No vAyAe / (dazavaikA lika cUrNi, pR0 26) (kha) parijJAtArthasya ekAgreNa manasA yatpunaH punaH abhyasanaM anuzIlanaM sAnaprekSA / (kArtikeyAnuprekSA TIkA 466) [ga] zarIrAdInAM svabhAvAnucintanamanuprekSA / (sarvArthasiddhi 6/2/409] uttarAdhyayana 26/22 - bhAvaNAjoga suddhappA, jale NAvA va AhiyA / nAvA va tIrasaMpannA, savvadukkhA tiuTTai // (sUtra kRtAD.ga 1/15/5) A vairAgya upAvana mAI, cito anuprekSA bhAI / (chahaDhAlA 5/1) * tattvArthadhigamasUtra 6/2 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (87) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana se kA prayoga sthAna para bhAvanA zabda kA lekara dazavekAlika sUtra milatA hai / Agama granthoM hai / isako vyAkhyApita karane ke lie 'cintanikA' zabda kiyA hai / ... sUtra kRtAMga meM anuprekSA ke prayoga kiyA gayA hai / AcArADga sUtra taka aneka granthoM meM isakA varNana yatra tatra meM anuprekSAoM kA jo vaNana hai vaha gadya aura padya donoM rUpa meM hai / parantu uttarakAlIna yuga meM isa viSaya para vistRta padya sAhitya racA gayA hai / saMskRta meM isa viSaya para sarvaprathama grantha mahApurANa hai isake raciyatA jinasena haiM / SaTkhaNDAgama kI dhavalATIkA meM ise paribhASita karate hue vIrasenAcArya rahate haiM "kammaNijjaraNaTThaTThamajjANugayassa parigama - pekkhANAma sAMgIbhUdakadIe kammaNijjaraTThamaNusaraNa maNuvekkhaNA' X anuprekSAoM kA yaha cintana kevala bhAratIya vicArakoM taka hI sImita nahIM rahA, apitu pAzcAtya kaviyoM ne bhI isa para cintana kiyA hai / yaha bAta alaga hai ki ve anuprekSA jaise zabda se paricita na ho / unake vicAroM meM anuprekSAoM se bahuta kucha samAnatA dikhAI detI hai| anuprekSAtroM ke bAraha prakAra batAye gaye haiM 1- anitya anuprekSA 2- azaraNa anuprekSA 3 - sasAra anuprekSA 4ekatva anuprekSA 5- anyatva anuprekSA 6 - azuci anuprekSA 7- astrava anuprekSA 8- saMvara anuprekSA - nirjarA anuprekSA 10- loka anuprekSA 11- bodhi durlabha anuprekSA 12 - dharma anuprekSA anuprekSA ke ina prakAroM kA varNana vArasa aNuvekkhA, tattvArtha sUtra 4, prazamarati prakaraNa, + mUlAcAra, svAmikArtikeyA uttarAdhyayana sUtra TIkA 26/22 X SaTkhaNDAgama pustaka 6, pR0 262-63 * addhavamasaraNa megattamaNNatta saMsAra loyamasuittaM / ... AsavasaMvaraNijjara dhammaM bodhi ca citijja || [ bArasa aNuvekkhA 2 ) 4 tatvArtha sUtra 6/7 + prazamaratiprakaraNa 8 / 149-50 mUlAcAra, dvAdazAnuprekSAdhikAra pR0 1-76 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa (88) naprekSA--, zAnta sudhArasa A, mano'nuzAsana, vRhadravyasaMgrahaX, jJAnANava... Adi granthoM meM bhI hai| yadyapi inake krama meM kahIM-kahIM bheda hai parantu prakAroM meM antara nahIM hai / anitya anuprakSA zarIra, indriya, viSaya aura bhogopabhoga ye jitane bhI padArtha haiM saba jala ke bulabuloM ke samAna zIghra samApta hone vAle phena ke samAna hai, kintu ajJAnI vyakti inake prati moha meM par3akara inako nitya mAna baiThatA hai jabaki ye saba anitya ho haiN| yaha zarIra adhra va, anitya aura azAzvata hai|- jJAnArNava meM bhI kahA hai ye cAtra jagatImadhye padArthAzcetanetarAH / / te te munibhirudidaSTAH pratikSaNavinazvarAH / / [1] mAnava ko apane viSaya meM moha ko tyAga kara ye jAna lenA cAhiye ki jisane janma liyA hai usakI mRtyu nizcita hai| isalie isa saMsAra ko anitya, asthira, nAzavAna samajhanA aura aisA hI cintavana karanA anityAnaprekSA hai| (2] jaba vaha isa zAzvata satya ko samajha jAtA hai taba jIva kA apane zarIra ke prati mamatva vinaSTa ho jAtA haiN| anya granthoM meM bhI aneka sthaloM para anityatA kA varNana prApta hotA hai| (3) AcArya umAsvAti nebhI - svAmikArtikeyAnuprekSA 2-3 A zAntasudhArasa 1/7-8 * mano'nuzAsana 3/22 x vRhadravyasaMgraha TIkA 35 ... jJAnArNavaH sarga 2 zloka 7 - AcArAD.ga sUtra 5/2/506 (1] jJAnArNavaH, sarga 2, zloka 46 (2) uttarAdhyayana 16/13 (3] aupapAtika sUtra 23 [kha] dazavaikAlika sUtra cUlikA 1, 16 (ga) uttarAdhyayana 18/11-13 (gha) sarvArthasiddhi 6/4/413 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (86) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana eka-eka anuprekSA ke uddezya ko spaSTa / kayA hai| sAdhaka anityAnaprekSA meM sAMsArika sambandhoM kI anityatA kA anabhava kara Asakti ko vijita karatA hai|+ zabhacandra ne anitya bhAvanA ke sambandha meM strI, yauvana, dhana, parijana, putra aura yaha zarIra sabhI gAndharvanagara evaM vidya t kI taraha caMcala hai aisA kahA hai / bauddha sAhitya ke antargata samasta anuprekSAoM meM jitanA sundara aura vistata vivecana anitya anaprekSA kA milatA haiM utanA anya kA nahIM / jaina sAhitya meM bhI anitya anaprakSA kA utanA vistRta vivecana nahIM hai / bauddha sAhitya meM usake vistAra kA kAraNa kSaNikavAda hai| dhammapada meM isakA varNana isa prakAra se kiyA gayA hai savve saMkhArA aniccA ti yadA paJcAya passati / atha nibindatI dukkhe esa maggo visuddhiyA // 2- azaraNa anuprekSA___ sAmAnya manuSya pratidina apane sAmane saMsAra aura saMsArI logoM kI pravRttiyoM ko dekhatA hai ki loga eka dUsare ke dukha, pIr3A evaM kaSTa ko bA~Ta nahIM sakate lekina phira bhI eka dUsare ke prati moha pAza meM phaMse rahate hai| jaba kisI kI mRtyu AtI hai to koI bhI use kAla ke muha se bacA nahIM sakatA kyoMki kAla dunivAra hai aura sabhI prANI kAla ke vaza meM haiM / yahA~ sabhI apanI rakSA ke lie socate haiN| mAnava janma, jarA, mRtyu aura vyAdhiyoM se ghirA rahatA hai yahA~ isakA koI bhI zaraNa nahIM hai, kAla kisI kA intajAra nahIM karatA aura vidyA, tattvArtha sUtra TIkA 6/7 [ka] jJAnArNavaH, sarga 2, zloka 47 (kha] paramaTThaNa. du AdA devAsura maNuvarAyavivihehiM / vadiritto so appA sassadamidi citaye NiccaM // (bArasa aNuvekkhA 7) ... vidyA matra mahauSadhisevAM, sRjtuvshiikRt-devaaN|| rasatu rasAyanamupacayakaraNaM, tadapi na mucati maraNam // [zAntasudhArasa 2/4) Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa (60 mantra aura auSadhiyoM meM se kisI se bhI maraNa TalatA nahIM hai / ... isalie bhagavAna ne sAdhaka ko azaraNa anuprekSA kA sUtra AcArAD.ga meM diyA hai NAlaM te tava tANAe vA, saraNAe vaa| tumaMpi tesi NAlaM tANAe vA, saraNAe vA / / 2/164 azaraNa anuprekSA kA sAdhaka ina saba sAdhanoM kI nazvaratA aura kSaNa-kSaNa badalate rUpa ko dekhakara inake prati rAgadveSa kI bhAvanA kA tyAga kara detA hai| vaha dharma kI zaraNa ko hI vAstavika zaraNa mAnatA hai aura 'appANaM zaraNaM gacchAmi' maiM AtmA kI zaraNa meM jAtA huuN| isa sUtra ko mana meM biThA letA hai| yadi nizcayAtmaka dRSTi se vicArA jAye to apanI AtmA kA hI zaraNa hai, aura vyavahArika dRSTi se vItarAgatA ko prApta hue paMcaparameSThI kA hI zaraNa hai| ataH saba kI zaraNa chor3akara ina do kI zaraNa meM jAnA cAhiye / x jabaki tatvArtha satra meM 'jaga meM dharma ke sivA aura koI zaraNa nahIM hai ' aisA kahA gayA hai aura isakA cintavana karanA azaraNAnuprekSA hai|* dharma se ho mokSa mArga kI prApti hotI hai| 3- saMsAra anuprakSA saMsAra kA abhiprAya hai-janma maraNa kA cakra / yaha bhramaNa, naraka, tiryaMca, manuSya aura deva- ina cAra gatiyoM meM hotA hai aura prANI inhIM meM bhramaNa karatA rahatA hai| saMsAra anuprekSA kA lakSaNasaMsaraNaM saMsAraH / bhavAd bhavagamanaM narakAdiSa pUnamaNaM vaa| saMsAra meM saccA sukha lezamAtra bhI nahIM hai vaha dukhoM se bharA hai| pratyeka jIva saMsaraNa kara rahA hai| saMsAra bhAvanA kA cintavana karatA huA sAdhaka saMsAra ke dukhoM, janma jarA maraNa kI pIr3A evaM cAra gatiyoM kI pIr3A kA vicAra karatA hai aura socatA hai ki 'egaMtadukkhaM jariye va loya' / + vaha bhagavAna mahAvIra ke zabdoM meM 'pAsa loe x jJAnArNava, sagaM 2, zloka 16 * tattvArtha sUtra TI0 6/7 A jJAnArNava sagaM 2, shlok| + sUtrakRtADga 17/11 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (61) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana mahanmayaM saMsAra ko mahAbhayAnaka dekhatA hai / isa bhAvanA se sAdhaka saMsAra ke prati nirAzA yA bhaya kI bhAvanA se vyAkula nahIM hotaa| saMsAra ke svarUpa kA aisA cintavana karanA saMsAra anuprekSA hai| - 4- ekatva anuprekSA___ ekatva anuprekSA kA cintana karane se vyakti anubhava karatA hai ki vaha akelA hI AyA hai aura akelA hI jaayegaa| sukha-dukha, roga-zoka usI ko sahana karane par3ate haiN| usakA isa saMsAra meM koI bhI sAthI nahI hai| AcArAr3a.ga sUtra meM yaha anuprekSA ina zabdoM meM varNita kI gaI haiM 'ai acca savvato saMgaNa mahaM asthitti iti egohamaMsi' X sAdhaka AtmA ko bahuta hI iSTa, kAnta, priya aura manojJa dekhane, jAnane lagatA hai aura samajhane lagatA hai| apanI AtmA ke guNoM meM usakI ruci itanI bar3hatI jAtI hai ki vaha usI meM magna rahatA hai| vaha isa prakAra ke ekatva kA AsarA letA hai| vaha aisA socane lagatA hai ki bhAI-bandhu jitane bhI sAthI hai ve usake dukhoM ko dUra nahIM kara sakate ve to mAtra usake zmazAna taka ke hI sAthI haiM koI usake sAtha nahIM jAtA, eka kevala dharma hI aisA hai, jo usa ke sAtha jAtA hai / ... jisa samaya jIva bhramarahita hokara aisA cintavana karane lagatA hai to usa samaya usakA saMsAra se sambandha naSTa ho jAtA hai kyoMki sAMsArika bandhana to moha kA kAraNabhUta hotA hai, aura jaba moha samApta ho jAtA hai to jIva mokSa kA adhikArI ho jAtA hai|- bauddha sAhitya meM bhI ekatva anuprekSA kA varNana milatA AcArAD.ga 6/1 - yogazAstra 4/66 A svAmikArtikeyAnuprekSA 74-75 * AcArAD.ga sUtra 6/38, 8/67 x majjhavi AyA ege bhaMDe, iThe, kaMte, piye, maNunne / (bhagavatI sUtra 2/1) ... tattvArtha sUtra TIkA 6/7 - jJAnArNava sarga 2, zloka 10 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa (62) hai / ... ekatva bhAvanA ke anucintana se jIva meM purUSArtha jAgatA hai, vaha itanA puruSArthI ho jAtA hai ki akele hI sAdhanA patha para calane kI kSamatA rakhane lagatA hai| bhagavAna ke zabdoM meM 'egaM carejjadhammo'- arthAt akele hI dharmAcaraNa karo / vibhinna granthoM meM bho ekatva anuprekSA kA varNana milatA hai / * 6- anyatva anupakSA anyatva anuprekSA ke cintana se jIva bheda vijJAna kI sAdhanA karatA hai / saMsAra ke sAre padArtha mujhase bhinna hai aura maiM unase bhinna hai| isa jagat meM jo jar3a aura cetana padArtha prANI ke sambandha rUpa hue hai ve saba hI apane-apane svarUpa se bhinna hai koI bho padArya abhinna nahIM hai, kevala AtmA sabase anya hai / zarIra Adi kA cetana AtmA se koI sambandha nahIM hai kyoMki ve sabhI jIva ke svabhAva nahIM hai / A isa prakAra bAhya padArthoM evaM zarIra se apane ko bhinna cintavana karanA hI anyatva anuprekSA hai|- sAdhaka kA dRr3ha vizvAsa ho jAtA hai ki mamatva hI sAre dukhoM evaM cintAoM kA kAraNa haiM ataH vaha mamatva ko tyAga kara samatva meM lona ho jAtA hai jisase use mokSa ke sukha kI prApti ho jAtI hai| 6- azuci anuprekSA zarIra atyanta apavitra hai jisameM rudhira, mA~sa evaM carbI Adi - eko utpadyate jantumriyate caika eva hi / nAnyasya tadvayathAbhAgaH kiM 'priyvinkaarkaiH| [bodhicaryAvatAra 8/33] X sUtrakRtAD.ga 2/1/13 * uttarAdhyayana 9/15-16, [kha] mahApratyAkhyAna 37-40, [ga) bhakta parijJA 56 A kSIranIravadekatra sthitiyordehdehinoH|| medo yadi tato'nyeSu kalatrAdiSu kA kathA / / (padmanandi paMcavizatikA 6/46) -- tattvArtha sUtra TIkA 6/7 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana [63] durgandhayukta padArtha bhare par3e haiN| yaha zarIra jaisA bAhara hai vaisA hI bhItara hai| sAdhaka isa azUci zarIra ko andara hI andara dekhatA hai aura jharate hue vibidha strotoM ko bhI dekhatA hai jinase nirantara durgandhayukta padArtha jharate rahate haiM / + ise cAhe jitanA bhI snAnAdika karAye yA sugandha lagAye lekina isakI apavitratA dUra nahIM ho sakatI zarIra kI apavitratA ko dekhane se sAdhaka ke mana meM isake prati jo rAga yA Asakti hotI hai vaha miTa jAtI hai usakA prema, mamatva naSTa ho jAtA haiM vaha pAvanatA tathA pavitratA kI ora mur3atA hai / pavitratA use AtmA va Atmika guNoM meM dikhAI detI hai / usakA zarIra ke saundarya ke prati moha khatma ho jAtA hai| vaha AtamA para apanA dhyAna kendrita karane lagatA hai kyoMki AtmA to nirmala hai amUrtika hai aura usake mala lagatA hI nhiiN| azuci anuprekSA sAdhaka kA apavitratA se pavitratA kI ora jAne kA mArga prazasta karatI hai| uttarAdhyayana meM bhI isakA varNana kiyA hai / 6- Asva anuprekSA aba taka chaH anuprekSAyeM bAhya jagata se sambandhita tha' jinake dvArA jIva bAhya jagat ke prati apane mithyAtva moha ko choDatA hai lekina Asva anaprekSA ke dvArA sAdhaka apane Antarika jagata kA avalokana karatA hai| mana, vacana, kAya kI kriyA ko yoga kahate haiM aura isI kiyA ko Asva bhI kahate haiN|- mana, vacana, kAya ke vyApAra hI karmoM ke . Asva ke dvArA x jJAnArNava sagaM 2, zloka 2 + jahA ato tahA bAhiM, jahA bAhiM tahA anto| to aMto dehantarANi pAsati puDho vi savaMtAI // (AcArAD.ga 2/5/62] R (kauttara dhyayana 16/12,13 (kha) sarvArthasiddhi 6/7/416 (ka) jJAnArNava sarga 2,1 (kha) tatvArtha sUtra TIkA 6/1 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa (64) haiN|A Asva pA~ca prakAra kA hotA hai 1- mithyAtva, 2- avirati, 3- pramAda, 4- kaSAya aura 5- yog| inameM se sAdhaka mithyAtva kA to pahale hI tyAga kara detA hai zeSa cAra bacate haiM / Asva AtmA ke cheda haiM jisa prakAra nAva meM cheda hone se pAnI nAva meM bharakara use DubAne lagatA hai usI prakAra Astava ke rUpa meM AtmA meM karmajala bharatA hai jo use saMsAra rUpI samudra meM Dubone lagatA hai| lekina Asva anuprekSA se jIva una chidroM ko dekhatA va samajhatA hai aura una kamiyoM ko dUra bhI karatA hai| 8- saMvara anaprakSA saMvara Asva kA virodhI hai| Asva ke nirodha ko saMvara kahA gayA hai|.... mAdhaka Astrava ke viparIta pravRtti karake saMvara karatA hai / - saMvara ke binA Atmazuddhi honA kaThina hai| Asva kA nirodha kAraNa haiM aura saMvara kArya hai| kAraNa meM kArya kA upacAra karake Asva ke nirodha karane ko saMvara kahA gayA hai| saMvara dravyasaMvara eva bhAvasaMvara se do prakAra kA hai| dravyarUpa se vaha mana, vacana, kAya ko evaM kaSAyoM Adi ko sthira rakhatA hai aura bhAvarUpa se mana ke saMkalpoM vikalpoM Adi ko rokatA hai / 8- nirjarAnuprekSA nijarA Atmazuddhi kI prakriyA hai| phala dekara karmoM kA jharanA nirjarA hai|* pUrva saMcita athavA baMdhe hue karmoM ko tapa ke dvArA naSTa karanA nijaMrA hai |-im anuprekSA ke cintana meM sAdhaka nirjarA ke A manovAkyakAyakarmANi yogAH karma zubhAzubhama / yadApavanti jantUnAmAzravAstena kIrtitAH // (yogazAstra 4/74) pUvvattAsavabheyo NicchayaNaeNa NAtthi jiivss| udayAsavaNimmuvakaM appANaM citae NiccaM // (bArasaaNuvekkhA 60) .... jJAnArNava 2/1, tatvArtha sUtra TI0 6/1 x vRhadnayacakra 156 [devesenAcAryakRta) * yogazAstra 4/80 A tatvArthasUtra TI0 6/7 - jJAnArNava 2/1 - Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana (65) lakSaNa, svarUpa va sAdhanoM ke bAre meM cintana manana karatA hai jisase usakI AtmA meM tapa, dAna va zIla ke prati AkarSaNa bar3hatA haiM / nirjarA do prakAra kI hai 1- sakAma nirjarA 2- akAma nirjarA / inameM sakAma nirjarA kevala muniyoM ke hotI hai aura jIvoM ko akAma nirjarA hotI hai| nirjarAnuprekSA AtmA kI zuddhi kA sAdhana hai isake dvArA jIva apanI AtmA kI zuddhi kA prayAsa karatA hai, jisase usameM adbhuta sAhasa evaM titikSA vRtti jAgRta hotI hai / 10- lokAnuprakSA lokAnuprekSA meM sAdhaka jIva aura ajIva kI vividhatAoM tathA unake pArasparika sambandhoM kA cintana karatA hai| yaha loka anAdi evaM akRtrima hai to bhI prANI nAnA dukha uThA rahe haiM yaho lokAnuprekSA hai|+ yaha loka anAdi kAla se svayameva siddha hai, tIna vAtavalayoM se veSTita hai, nirAdhAra hai / isake sampUNa cintana se jova kI AtmA zuddha hotI haiM, vaha loka ke vAstavika svarUpa ko pahacAnane lagatA 11- bodhidurlabhAnuprekSA isa bhAvanA kA anucintana karate hue sAdhaka jIva kI kramika unnati para vicAra karatA hai aura socatA hai ki merA anAdi kAla se AvAgamana ke bandhanoM meM jakar3A huA hai usane pratyeka yoni (tiryaMca, naraka, deva evaM manuSyAdi) meM bhramaNa kara liyA hai| ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya evaM paMcendriya saba kucha banA pazupakSI banA kintu mukti kahIM bhI nahIM milI aba mujhe mukti prApti ke lie sampUrNa bala, parAkrama lagA denA cAhiye / aisA vicAra karanA hI bodhidurlabhAnuprekSA hai| sakAmAkAmabhedena dvidhA sA syAccharIriNAm / / nirjarA yaminAM pUrvA tato'nyA sarvadehinAm / / (jJAnArNava 2/2) + tatvArthasUtra TI0 6/7 (kha) jJAnArNava 2/3 / x yogazAstra 4/104-106 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa (66) 12-dharmAnuprekSA dharma AtmA kI unnati kA sAdhana hai| dharma se ho AtmA ko zreyas kI prApti hotI hai / dharma se hI prANI saMsAra ke dukhoM se mukti pAkara sukha kI prApti karatA hai / vaha dharma ahiMsA, saMyama aura tapa rUpa utkRSTa maMgala haiIA jisa dharma ne jagat ko pavitra karake usakA uddhAra kiyA usako devatA bhI namaskAra karate haiN| dharma hI guru, mitra svAmI hai| asahAyoM kA sahAyaka hai evaM durbaloM kA rakSaka hai| dharma sAdhanA meM sAdhaka dharma se sUkSma rahasya ko hRdayaMgama kara letA hai jisase usake jIvana meM sukha zAnti kA sAgara laharAne lagatA hai aura usakI AtmA ko unnati hotI haiN| jo bAteM apane lie aniSTakArI haiM, ve kaise kisI ke lie iSTa ho sakatI hai aisA socakara sabake sAtha apane jaisA vyavahAra karanA hI dharma kA mukhya cinha hai|... muniyoM ne kSamAdi dasa dharmo kA varNana kiyA hai| 1- kSamA 2- mArdava 3. zauca 4- Ajava 5- satya 6- saMyama 7- brahmacarya 8-tapa 8- tyAga 10- AkiMcanya sthAnAD.ga sUtra meM inake nAma isa prakAra diye gaye haiM 1- kSAMti 2- mukti, 3- Arjava, 4- mAdava, 5-lAdhava, 6- satya, 7- saMyama, 8- tapa, 8- tyAga, 10- brahmacarya / * = karmanivarhaNa, saMsAra dukhataH satvAnyo dharatyuttame sukhe / (ratna karaNDa zrAvakAcAra zloka 2) A dazavaikAlika 1/1 jJAnArNava 2/1 .... jJAnArNava, sarga 2, zloka 2 x (ka) titikSA mArdavaM zaucamAjavaM satya sNymau| __brahmacarya tapastyAgAkiJcanya dharma ucyate / / vahI 2/20 (kha) uttama kSamA mArdavArjava zauca satya saMyama tapastyAgAkiJcanya brahmacaryANidha mH| (tatvArtha sUtra 6/6] (ga) samavAyAMga, samavAya 10 * khatI, muttI, ajjave, maddave, lAghave, sacce, saMjame, tave, ciyAe, vabha ceravAse / (sthAnAGga 10/712) Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana (67) kahIM-kahIM inake krama meM bheda milatA hai lekina unakA svarUpa eka hI hai, bheda nahIM hai / isa prakAra ina bAraha anuprekSAoM ke cintana manana se sAdhaka apanI vairAgya bhAvanA ko dar3ha karatA hai| inake nirantara abhyAsa se hRdaya meM utpanna kaSAya rUpI agni bujha jAtI hai tathA jJAna rUpI andhakAra miTakara jJAnarUpa dIpaka prakAzita ho uThatA hai / inheM saMvara kA kAraNa kahA gayA hai| ye bAraha anuprekSAyeM vairAgya kI jananI bhI kahalAtI hai / dhyAna ke yogya Asana jaina yoga meM Asana ke artha meM 'sthAna' zabda kA prayoga milatA hai| Asana kA artha hai 'baiThanA' / sthAna kA artha hai 'gati ko nivRtti' sthiratA Asana kA mahatvapUrNa svarUpa hai| Asana baiThakara, khar3e hokara, leTakara tInoM prakAra se kiye jA sakate haiN| Asana kI apekSA 'sthAna' zabda adhika upayukta va vyApaka hai| AsanoM kA varNana upaniSadoM meM bhI milatA hai / + bhagavadgItA meM AsanoM ke dvArA mana sthira hotA hai, aisA kahA gayA hai| AsanoM kA varNana bhAgavatapurANa meM bhI sthAna milatA hai| - pAtajali ne kahA hai ki adhika samaya taka sukha ke sAtha sthira hokara baiThanA hI Asana hai / haThayoga meM bhI AsanoM kA varNana kiyA gayA hai / * haThayoga evaM anya yaugika granthoM meM Asana ke 84 prakAra batalAye gaye haiM lekina dhyAna kI sAdhanA meM sahakArI kRcha hI A [ka) tatvArthasatra, TIkA 1/7 (kha] jJAnArNava 13/2 + [ka) tasmA AsanamAhRtya / (vRhadAraNyakopaniSad 6/2/4) (kha) teSAM tvayA sane'na prazvasitavyam / (tettirIyopaniSad 1/11/3) sthiramAsanamAtmanaH / (bhagavadgItA 6/11, 11/42) = zrImadbhAgavatapurANa 2/1/16, 3/28/8, 4/8/44] X yogadarzana 2/46 *gheraNDasaMhitA 2/3-6 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa (68) Asana haiN| jaina paramparA meM yadyapi citta kI sthiratA ke lie kisI vizeSa Asana kA prayoga karanA cAhiye, aisA kahIM koI niyama nahIM hai parantu jisa Asana ke dvArA mana sthira hotA hai usI Asana kA upayAga dhyAna sAdhanA ke lie upayukta kahA gayA hai| jJAnANaMva meM dhyAna ke yogya 1- paryaMka Asana, 2- addhapayaMka Asana, 3- vajrAsana, 4vIrAsana, 5- sukhAsana, 6- kamalAsana, 7- kAyotsarga, ina AsanoM ko mAnA hai|... AcArya hemacandra ne 1- paya~kAsana, 2- vIrAsana, 3vajrAsana, 4- bhadrAsana, 5- daNDAsana, 6- utkaTikAsana, 7- godohikAsana tathA 8- kAyotsarga Asana kA ullekha kiyA hai|- parantu daNDAsana kA kahIM bhI ullekha nahIM kiyA hai| sthAnAr3a.ga, aupapAtika, vahatkalpa, dazAzra taskandha Adi AgamoM meM vIrAsana, daNDAsana, AmrakubjikA tathA uttaravartI granthoM meM vajrAsana, sukhAsana, padmAsana, bhadrAsana, zavAsana, samapada, makaramukha,hastizuNDi, goniSadyA, kukkuTAsana Adi AsanoM kA varNana prApta hotA hai| isI prakAra upAsakAdhyayana* meM varNita sukhAsana kA jo rUpa hai vaha yogazAstra tathA amitagati x jAyate yena yeneha vihitena sthira manaH / tatta deva vidhAtavyamAsanaM dhyAna sAdhanam // [yogazAstra 4/134] -paryar3a,kamarcaparya.kaM vajra vIrAsanaM tathA / sukhAravindapUrve ca kAyotsargazca sammataH // (jJAnArNava, sarga 28, zloka 10) - paryaMka-vIra-vajAbja-bhadra-daNDAsanAni ca / utkaTikA-godohikA kAyotsargastathAsanam // yogazAstra, prakAza 4 zloka 124-134 x (ka) samapAliyaMkaNisejjA, godohiyA ya ukkuddiyaa| magaramuha hatthisuDI, goNaNisejjaddhapaliyaMkA / vIrAsaNaM ca daMDA ya, ...... / [mUlArAdhanA 3/224-225] [va] vRhatkalpabhASya, gAthA 5653 / / niSadyA nAma upavezanavizeSaH, tAH paJcavidhAH, tadyathA-sama pAdaputAgoniSadhikA hastizuNDikA paryaMDa.kADardhaparyaD.kA ceti / * upAsakAdhyayana 36/733-37 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana zrAvakAcAra meM varNita paryaMkAsana se milatA-julatA hai / 1- paryaMkAsana para tathA donoM jaMghAoM ke nicale bhAga pairoM ke Upara rakhane dAhinA aura bA~yA hAtha nAbhi ke pAsa dakSiNa-uttara meM rakhane se paryakAsana hotA hai / 2- vIrAsana - bA~yA paira dAhinI jA~gha para aura dAhinA paira bAyIM jA~gha para rakhakara vIrAsana hotA hai| 3- vajrAsana - bAyeM paira ko dAI jA~gha para aura dAyeM paira ko bAI jA~gha para rakhakara hAthoM ko vajrAkAra rUpa meM pIche lekara paira ke a~gUThe pakar3anA hI vajrAsana hai | X yaha baddhapadmAsana jaisI sthiti hai / kucha AcAryoM te ise betAlAsana bhI kahA hai / 4- padmAsana dAyeM paira ko bAyIM jA~gha para aura bAyeM paira ko dAyIM jA~gha para bhalI prakAra sthApana karake donoM hAthoM se paira ke a~gUThoM ko pakar3anA hI padmAsana hai / 5- bhadrAsana donoM pairoM ke tala bhAga vRSaNa pradeza meM aNDakoSoM kI jagaha ekatra karake, usake Upara donoM hAthoM kI a~guliyA~ eka dUsarI a~gulI meM DAlakara rakhanA bhadrAsana hai / + 6- daNDAsana - bhUmi para baiThakara isa prakAra paira phailAnA ki a~guniyA~, gulpha aura jA~gheM jamIna se lagI raheM arthAt daNDa kI bhAMti paira pasAra kara 4 amitagatizrAvakAcAra 8/45-48 haThayogapradIpikA 1/21 - yogazAstra 4 / 127 + yogazAstra 4 / 130 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa (100 baiThanA hI daNDAsana hai| 7- utkaTikAsana bhUmi se lagI er3iyoM ke sAtha jaba donoM nitamba milate hai, taba utkaTikAsana hotA hai| 8- godohikAsana gAya ko duhate samaya baiThane kA Asana / eDiyoM ko uThAkara paMje ke bala para baiThanA arthAt jaba er3iyA~ jamIna se lagI haI nahIM hotI aura nitamba er3iyoM se milate haiM taba godohikAsana hotA hai|8- kAyotsargAsana kAyika mamatva kA tyAga karake, donoM bhujAoM ko laTakAkara zarIra aura mana se sthira honA, kAyotsarga Asana hai| isI prakAra sukhAsana Adi AsanoM kA varNana bhI hai| sukhAsana gRhastha tathA sAdhu donoM ke lie hai / bAyeM paira ko usake nIce aura dAyeM paira ko dAI jacA para rakhakara baiThanA hI sukhAsana hai / ... isa prakAra vibhinna granthoM meM AsanoM kA varNana bhI bhinna prakAra se pAyA gayA hai / pataJjali ne AsanoM kI vyAkhyA kI haiM, kintu usake prakAroM kA ullekha nahIM kiyA hai / bhASyakAra vyAsa ne 13 AsanoM kA ullekha kiyA hai.1- padmAsana, 2- bhadrAsana, 3- vIrAsana, 4svastikAsana, 5- daNDAsana, 6- sopAzrayAsana, 7- paryaD.kAsana, 8- kraucaniSadana, 6. hastiniSadana, 10- uSTraniSUdana, 11- samasaMsthAna, 12- sthiramukha, 13- yathAsukha IX kucha AsanoM ke artha samAna haiM / payaMD.ka, vIrAsana, utkaTikA, gordohana godohikA tadvadhA yADasau godohikA [sthAnAD.ga 5/400) - godohagA-gordohe Asanamiva pArNidvayamutkSipyAgrapAdAbhyAmAsanam (mUlArAdhanA 3/224) ... yazastilaka 36 x pAtaJjalayogasUtra 2/46 bhASya Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (101) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana daNDAsana Adi AsanoM ke artha bhinna haiM abhaya devasUri ne paryaDka Asana kA artha padamAsana kiyA hai| AcArya hemacandra ne padmAsana ko payaMD.kAsana se bhinna mAnA hai|A zaMkarAcArya ne ghuTanoM ko mor3a, hAthoM ko phailAkara sonA paryakAsana hai aisA mAnA hai|- aparAjita sUri ne vIrAsana kA artha donoM javAoM meM antara DAlakara unheM phailAkara baiThanA kiyA hai, jabaki AcArya hemacandra ne bAyeM paira ko dAI jaMghA para aura dAyeM paira ko bAI jaMghA para rakhakara baiThanA vIrAsana hai aisA kahA hai| unake anusAra isa mudrA ko kucha yogAcArya padmAsana bhI mAnate haiM / (1) AcArya amitagati kA bhI yaha mata hai|(2) dhyAna ke lie kaThora Asana kA vidhAna nahIM hai| jisa Asana se mana sthira ho, vahI Asana vihita hai / ... jinasena ne dhyAna kI dRSTi se zarIra kI viSama sthiti ko anupayukta batalAyA hai unhoMne kahA hai ki vimanaskatA kI sthiti meM dhyAna nahIM ho sakatA ataH dhyAna ke lie sukhAsana hI iSTa hai| kAyotsarga aura paryaD.ka ye donoM Asana sukhAsana hai zeSa sabhI Asana viSama Asana haiM ina donoM meM bhI mukhyataH parya.ka Asana hI sukhAsana haiM- zubhacandra aura hemacandra ne dhyAna ke lie kisI bhI Asana vizeSa kA varNana nahIM kiyA yaha * sthAnADa.ga 5/400 A yogazAstra 4/125, 126 - pAtaJjalayogasUtra 2/47 bhASya Xx vIrAsaNaM- jaMghe vi prakRSTadeze kRtvAsanam / mUlArAdhanA 3/225, vijayodayA / + yogazAstra 4/126 (1] padmAsanamityeke / (yogazAstra 4/126) (2) urvopari nikSepe, pAdayovihite sati / vIrAsanaM ciraM kattu, zakyaM vIrairna kAtaraiH // (amitagati zrAvakA cAra 8/47) .... jJAnArNava 28/11, yogazAstra 4/134 x mahApurANa 21/70-72 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa (102) unhone dhyAtA kI icchA para hI chor3a diyA haiN| dhyAna ke lie sukhAsana ho ise to sabhA vidvAnoM ne ekamata se svIkAra kiyA hai lekina kaThora Asana ko sabhI ne nakArA hai koI bhI ekamata nahIM hai| dhyAna aura prANAyAma prANAyAma ko pUrvAcAryoM ne yogasAdhanA ke lie ati Avazyaka batalAyA hai| prANAyAma kI sAdhanA se sAdhaka ko aneka prakAra ke zArIrika evaM mAnasika lAbha kI prApti hotI hai, cAmatkArika siddhiyA~ evaM labdhiyoM kI prApti hotI hai| prANAyAma se sAdhaka kA vacanabala manovala evaM kAyabala bar3hatA hai evaM usakI antaSTi kA vikAsa hotA hai| isake dvArA sAdhaka apane mana ko niyantrita kara letA hai, mana kA niyantraNa AdhyAtmika vikAsa ke lie Avazyaka hai| zvAsa prazvAsa kI svAbhAvika gati ke abhAva ko hI prANAyAma kahate haiM yaha prANAyAma pavana kA sAdhanA hai / aitareyopaniSada meM prANa evaM apAna kA varNana milatA hai / * upaniSadoM meM to isa zabda ke vibhinna saMdarbho para prakAza DAlA gayA haiM / A gItA ke anusAra prANa vAyu ko apAnavAyu meM aura apAnavAyu ko prANavAyu meM le jAnA aura ina donoM kI gati ko rokanA hI prANAyAma hai|+ pataJjali ne bhI ina zabdoM kA samarthana kiyA hai evaM Asana sthira hone para zvAsa-prazvAsa kI gati ko rokane kI kriyA ko prANAyAma kahA hai| inhoMne X aitareyopaniSad 3 A (ka) amRtanAdopaniSada 6-14 (kha) trizikhabrAhmaNopaniSada 04-126 (ga) yogakuNDalyupaniSad 16-36 (gha) yogacUDAmaNi 65-121 / (Ga) yogazikhopaniSad 86-100 + apAne juhvati prANaM prANe'pAnaM tthaapre| prANApAnagatI rUddhvA prANAyAmaparAyaNAH // (zrImadbhagavadgItA 4/26) tasminsati zvAsaprazvAsayogati vicchedaH prANAyAmaH / (yogadarzana 2/46) - Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana (103) praNAyAma ke cAra prakAra batalAye haiM- 1- bAhRyavRttika, 2-AbhyaMtara vattika, 3-stambhavattika,4-bAhayAntara viSayAkSepi / =jabaki ziva saMhitA meM prANAyAma ke tIna prakAra batalAyeM haiM -1-pUraka, 2-kumbhaka 3- recaka IA bauddha darzana meM prANAyAma ko AnApAnasmati karmasthAna kahA gayA hai| Ana kA artha hai sA~sa lenA aura apAna kA artha hai sA~sa chor3anA, inheM zvAsa prazvAsa bhI kahA jAtA hai / * jaina paramparA meM prANAyAma ke sambandha meM do mata haiM, eka to prANAyAma ko dhyAna kI siddhi ke lie evaM mana ko ekAgra karane ke lie prazaMsanIya kahate haiM, to dUsare ise Avazyaka nahIM mAnate haiM, unake matAnusAra prANAyAma se mana vyAkula hotA hai aura mAnasika vyAkulatA se samAdhi bhaga hotI hai aura jahA~ samAdhi bhaMga ho jAtI hai vahA~ dhyAna nahIM ho sktaa| samAdhi ke lie zvAsa ko manda karanA jarUrI hotA haiM jabaki mana evaM zvAsa meM gaharA sambandha hotA hai jahA~ mana hai vahA~ zvAsa hai aura jahA~ zvAsa hai vahIM mana hai ye donoM nIra aura kSIra kA bhA~ti mile hue rahate haiN|.... pUraka, kumbhaka evaM recaka karane meM parizrama karanA par3atA hai jisase mana ko kleza kI prApti hotI hai / - vAyU kA nAma hai prANa tathA isa prANa ko vistAra karane ko AyAma kahate hai isa prakAra donoM prakAra ke zvAsoM ko bAhara nikAlane yA bhItara le jAne kI kriyA ko prANAyAma kahate haiN| ye tIna prakAra kA hai| yaha mata AcArya zubhacandra jI = yogadarzana 2/50-51 A zivasaMhitA 3/22-23 * bauddhadharma darzana pR0 81 x mahApurANa 21/65-66 ... manoyatra maruttatra, marud yatra manastataH / atastulyakriyAveto, saMvItau kSIranIravat // (yogazAstra 5/2) - pUraNe kumbhane caiva recane ca parizramaH / citta saMkleza-karaNAnmukteH pratyUha kAraNam // [yogazAstra Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa (104) kA hai|.... jabaki yogazAstra meM prANAyAma ke cAra prakAra batalAye gaye haiM 1- pratyAhAra, 2- zAnta, 3- uttara evaM 4- adhara IX pUraka meM sAdhaka vAyu ko.andara khIcatA hai| kumbhaka meM vAyu ko andara kisI eka sthAna para jaise nAbhi hRdaya Adi para rokatA hai aura recaka meM bAhara nikAla detA hai| isa prakAra hama isa niSkarSa para pahuMcate haiM ki dhyAna kI siddhi ke lie prANAyAma apekSita haiM isase sAdhaka kA zarIra evaM mana zuddha hotA hai evaM usameM apane vicAroM se dUsaroM ko prabhAvita karane kI kSamatA AtI hai usake vyaktitva meM cumbakIya zakti kA vikAsa hotA hai aura taijasa zarIra kA AbhAmaNDala zaktizAlI banatA hai, vaha itanA sakSama ho jAtA hai ki apane jJAna netra se dUsaroM ke sUkSma zarIra ko dekha sakatA hai evaM usake vicAroM ko jAna sakatA hai, use bhUta bhaviSya kI jAnakArI bhI rahatI hai / itanI vizeSatAoM ke sAtha-sAtha jaina matAnusAra isase mAnasika avarodha utpanna hotA hai isa kAraNa ise vizeSa mahatva se vaMcita rakhA jAtA hai, yadyapi prANAyAma ke sambandha meM aneka prakAra ke vivecana vizleSaNa Adi jaina yoga granthoM meM prApta hote haiM / dhyAna va samatva: mAnava ke jIvana meM samatA aura viSamatA kA gaharA prabhAva par3atA hai| jaba zarIra sama avasthA meM rahatA haiM to zarIra ke pratyeka aMga arthAt sampUrNa snAyu-saMsthAna ThIka se kAma karate haiM aura vaha svastha evaM niroga rahatA hai lekina jaba zarIra viSama sthiti meM rahatA hai to usake zarIra kI sArI kriyAyeM anavasthita ho jAtI haiM aura vaha susta, rogI aura lAcAra ho jAtA haiM / isalie zarIra ko hamezA sama sthiti meM rakhanA cAhie kyoMki mana para samatA kA bahata gaharA asara par3atA hai aura mana kA asara cetanA para par3atA hai / .... tridhA lakSaNabhedena sasmRtaH pUrvasUrabhiH / pUrakaH kumbhakazcaiva recakastadanantaram // (jJAnArNava 26/3) x pratyAhArastathA zAnta uttraashcaadhrstthaa| ebhirbhedazcatubhistu saptadhA kIryaMte paraiH / / (yogazAstra 5/5) Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana [105] aura mana kA asara cetanA para par3atA hai / jaba mana avyavasthita ho jAtA hai to cetanA meM bhI asthiratA A jAtI hai jisase mAnasika visa matA ho jAtI hai lAbha-hAni, sukha-dukha Adi sthitiyoM se mana jitanA viSama hotA utanI hIasthiratA AtI hai / agara sthitiyoM se koI lagAva nahIM hotA vaha sthiti sama kahalAtI hai| usa sthiti meM cetanA svayaM sthira ho jAtI hai, yahI avasthA dhyAna kahalAtI hai / AcArya zubha candra ne bhI samabhAva ko dhyAna mAnA hai| + jaba taka samatA kI sthiti nahIM hotI taba taka vaha dhyAna nahIM hotA hai, AcArya hemacandra ne bhI isa mata kA samarthana karate hae kahA hai ki jo vyakti samatA kI sAdhanA kie binA dhyAna karatA hai, vaha korI viDambanA karatA hai| arthAt samatA kI sAdhanA kie binA dhyAna asambhava hai / ataH hama dekhate haiM ki dhyAna aura samatva mile hue haiN| dhyAna siddhi ke hetu ___ dhyAna kI siddhi ke lie cAra bAteM jarUrI batAI gayI haiM -1sadguru kA upadeza, 2--zraddhA, 3-- nirantara abhyAsa evaM 4--sthira mana / - sadguru vahI hotA hai jI dhyAna ke viSaya kA pUrNa rUpa se yathArtha jJAtA ho cAhe vaha jJAna pratyakSa ho yA parokSa rUpa se ho, yA jisane gahana abhyAsa ke dvArA usa sambandhita viSaya meM siddhi kI prApti kara lI haa| vRhadravyasaMgraha kI saMskRta TIkA meM vairAgya, tatvavijJAna, nimranthatA arthAt asaMgatA, samacittatA parISaha jaya ye pA~ca prakAra ke dhyAna kI siddhi ke hetu kahe haiM A pataJjali ne abhyAsa kI dRr3hatA + jJAnArNava 27/4 x samatvama valambayA tha dhyAnaM yAgI samAzrayet / binasamatvamArabdhe, dhyAne svAtmA viddmbyte|| (yogazAstra 4/112) - dhyAnasya ca punamukhyo heturetcctussttym|| gurUpadezaH zraddhAnaM sadA'bhyAsa: sthiraM manaH // (tatvAnuzAsana 218) A vairAgyaM tatvavijJAnaM nainthyaM smcitttaa| parISaha-jayazceti paMcaite dhyaanhetvH|| (vahadravyasaMgraha, saMskRta TIkA pa0 201) Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa (106) 1- doghaMkAla, 2- nirantara aura 3- satkAra .... vairAgya, jJAna sampadA, asaMgatA, citta kI sthikI urmiyoM ko sahanA ye pA~ca dhyAna kI siddhi isake sambandha meM eka mata nahIM milatA hai / ke tIna hetu batAye haiM somadeva sUri ne ratA, bhUkha pyAsa Adi ke hetu batalAye haiM | samyagdarzana samyagjJAna, samyagdarzana evaM samyakcAritra ina ratnatraya kI zuddhi kiye binA dhyAna honA asAdhya hai / 'darzana' zabda jainAgamoM meM do artho meM prayukta huA hai / isakA eka artha hai 'dekhanA ' arthAt anAkAra jJAna* aura dUsarA artha 'zraddhA' ke rUpa meM bhI prayukta huA hai / 4 sahI darzana sahI jJAna taka aura sahI jJAna sahI AcaraNa taka le jAtA hai / samyagdarzana hI dhArmika kSetra se apekSita haiM / AptavacanoM tathA tatvoM para zraddhAna hI samyagdarzana hai 1 AcAya zubhacandra ne kahA hai ki 'jo jIva padArthoM kA zraddhAna karatA hai vahI niyama se samyagdarzana hai / jIva, ajIva, Astava, bandha, saMvara, nirjarA, mokSa ke prati vizvAsa hI samyaktva hai| + - ---- pAtaJjala yogasUtra 1/14 ... X vairAgyaM jJAnasaMpattirasaMga: sthiracittatA / urmi - smaya sahatvaM ca paMca yogasya hetavaH // [ yazastilaka 8 / 40 ] * sAkAraM jJAnaM anAkAraM darzanaM / [tatvArtha rAjavArtika pR0 86 ) 4 (ka) uttarAdhyayana sUtra 28 / 15 [kha] sthAnAGga vRtti (abhaya deva sUri ) sthAna 1 (ga) tatvArthaM zraddhAnaM samyagdarzanam (tatvArtha sUtra 1 / 2 ) (gha) niyamasAra - tAtparyavRtti 3 samayasAra 14 yajjIvAdipadArthAnAM zraddhAnaM taddhi darzanam / nisargeNAdhigatyA vA tadbhavyasyaiva jAyate / / (jJAnArNava 6 / 6 ] + tatvArtha sUtra 1/4, (kha) rucijinokta tveSu samyak zraddhAnamucyate (yogazAstra 1 / 17 ] * Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 107 ) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana samyaktva ke pA~ca lakSaNa -- 1- zama: krodha, mAna, mAyA aura lobharUpI kaSAyoM kA zamana arthAt unako udita hone para zAnta karanA / isakA nAma prazama bhI hai / 2- saMvega mokSa kI abhilASA karanA / 3- nirveda 4 sAMsArika viSayoM ke prati virakti / anukampA - niHsvArtha bhAva se dukhI jIvoM ke dukhoM ko dUra karane kI icchA karanA / 5- Astikya sarvajJa kathita tatvoM para dRr3ha zraddhA rakhate hue usa para zaMkA kA bhAva na lAkara vizvAsa karanA / ina pA~ca lakSaNoM se samyaktva kI pahacAna hotI hai| samyaktva ke paccIsa doSa samyagdarzana kI prApti ke lie evaM usakI paccIsa doSoM ko tyAganA ati Avazyaka hai, kyoMki binA samyaktva kI prApti meM bAdhA utpanna hotI hai / mUDhatAe~, ATha mada chaha anAyatana aura ATha zaMkA Adi ke - vahI 2/15 + jJAnArNava 6/8 zuddhatA ke lie unako tyAge ve doSa-tIna rUpa meM kahe gaye (ka) mUtrayaM madAzcASTau tathA'nAyatanAni SaD- 1 aSTau zaMkAdayazceti dRgdoSAH paMcaviMzati // ( upAsakAdhyayana 21 / 241] (kha) mulAcAra pradIpa 5/66-67 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa (108) tIna mUr3hatAyeM - 1- devamUr3hatA, 2- gurumUr3hatA, 3- loka mUr3hatA / ATha mada - 1- jAti mada, 2- kula mada, 3- balamada, 4- lAbhamada, 5- jJAna mada, 6- tapabhada, rUpamada, aizvarya mada / ATha zaMkAyeM - 1- zaMkA, 2- kAMkSA, 3 prazaMsA, 5- nindA, 6 chaha anAyatana - 1 - mithyAdarzana, 2- mithyAjJAna, 3- mithyAcAritra, 4- mithyAdRSTi, 5- mithyAjJAnI, 6- mithyAcAritrI |vicikitsA, 4- anyadRSTi asthirIkaraNa, 7- avAtsalya, 8- aprabhAvanA | samyagdarzana ke pA~ca aticAra zaMkA, 2 samyagdarzana ke pA~ca aticAra isa prakAra se haiM 1kAMkSA, 3- tricikitsA, 4- mithyAttriyoM ko prazaMsA 5- mithyAdRSTiyoM kA saMstava / ... samyagjJAna samyagdarzana ke lie jina tatvoM para zraddhAna apekSita hai unako vidhivat arthAt sahI rUpa meM hai / X arthAt aneka dharmayukta 'sva' tathA 'para' samyagjJAna hai / apane svarUpa ko jAnanA ho gdarzana ke binA samyagjJAna kA honA asambhava hai 14 samyagjJAna ke tIna doSa haiM 1- saMzaya, 2- viparyaya, 3 arthAt vizvAsa karanA jAnanA hI samyagjJAna padArthoM ko jAnanA hI samyagjJAna hai / samya anadhyavasAya | ina tInoM mUlAcAra pradIpa 5/85 yogazAstra 2 / 17 x nANeNa jANai bhAve / ( uttarAdhyayana sUtra 28 / 35 ] * svApUrvAthaM vyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam / ( prameya ratnamAlA 1 ) 4 samyagjJAnaM kAryaM samyaktvaM kAraNaM vadanti jinAH / jJAnArAdhanamiSTaM samyaktvAnantaraM tasmAt // kAraNakAryavidhAnaM samakAlaM jAyamAnayorapi hi / dIpaprakAzayoriba, samyaktvajJAnayoH sughaTam / / ( puruSArthaM siddhayupAya 33,34) Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana (106) doSoM ko dUra karake AtmasvarUpa ko jAnanA cAhiye / - AtmasvarUpa ko jAnanA hI nizcaya dRSTi se samyagjJAna hai / isake pA~ca bheda batalAye gaye haiN|+ 1- matijJAna, 2- zruta jJAna, 3- avadhi jJAna, 4manaH paryaMya jJAna, sazyakacAritra samyagdarzana kI upalabdhi aura samyagjJAna kI ArAdhanA ke bAda sAdhaka kA cAritra samyakcAritra ho jAtA hai| isakA kAraNa yaha hai ki dRSTi zuddha aura yathArtha grAhiNI ho jAtI hai| sAdhaka jitanI bhI yoga kriyAyeM karatA hai, ve saba samyakacAritra bana jAtI hai| jJAna ko AcaraNa meM lAnA, yahI cAritra dharma haiM tathA isI kA dUsarA nAma samyakacAritra haiM / ajJAnapUrvaka cAritra kA grahaNa samyaka kahA gayA hai|X zramaNa aura zrAvaka kI apekSA se samyakalAritra ke do bheda kiye gaye haiM1. sakala cAritra, 2- vikalacAritra / AgamoM meM inake do bheda - tAtai jinavarakathita tatva abhyAsa kriije| saMzaya vibhrama moha tyAga, Apo lakha lIje // (chahaDhAlA 4/6) Apa rUpa ko jAnapanauM so samyagjJAna kalA hai / (chahaDhAlA 3/2 + (ka) mati zru tAvadhimana' paryayakevalAni jJAnam / (tatvArtha sUtra 1/6] (kha) mati zra tAvadhijJAnaM manaH paryaya kevlm| taditthaM sAnvayabhedaiH paJcadheti prakalpitam // (jJAnArNava - prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, dravyAnuyoga / (samIcIna dharmazAstra 2, 43-46) x nahi samyagvyapadezaM cAritramajJAnapUrvakaM labhate / jJAnAntaramuktaM, cAritrArAdhanaM tasmAt // (purUSArtha siddhayupAya sakalaM vikalaM caraNaM tatsakalaM sarvasaMgaviratAnAm / anagArANAM, vikalaM sAgArANAM sasaMgAnAm / / [samIcIna -dharma zAstra 3/4/50) Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa (110 nimna prakAra se kiye gaye haiM 1- anagAra dharma, 2- AgAra dharma |caaritr ke pA~ca bhedoM kA bhI varNana prApta hotA hai|A 1- sAmayika cAritra, 2-chedopasthApanA cAritra, 3- parihAra vizuddhi cAritra, 4sUkSmAsamparAya cAritra, 5- ythaakhyaatcaaritr| isake cAra lakSaNoM kA bhI varNana hai* 1. apunarbandhaka, 2- samyagdRSTi, 3- dezavirati, 4sarvavirati / - carittadhamme duvihe paNNate, taM jahA-aNagAra caritta dhamme, agAra caritta dhamme ceva / (sthAnAD.ga, sthAna 2] A (ka] sAmAyikachedopasthApanA parihAra vizuddhi sUkSmasAmparAya yathAkhyAtamiti cAritram / tatvArtha sUtra 9/18) (kha) sAmAiyattha paDhama, cheovaTThAvaNaM bhave bIyaM / parihAra visuddhIyaM, suhuma taha saMparAyaM ca // akasAyaM ahakkhAyaM, chaumatthassa jiNasma v|| evaM cayarittakara, cArittaM hoi AhiyaM // (uttarAdhyayana 28/32-33) . . * yogazataka 13-16 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha pariccheda dhyAna ke bheda - dvividha evaM catuvidha vargIkaraNa jaina AgamoM tathA anya granthoM meM dhyAna ke cAra prakAroM kA varNana milatA hai / + Arta, raudra, dharmya evaM zukla / inameM prathama ke do AttaM evaM gaidra aprazasta aura antima do prazasta kahe gaye haiN| aprazasta hone ke kAraNa zurU ke do dhyAna saMsAra ke karmabandha ke hetu haiM, aura antima do prazasta hone ke se mukti ke kAraNa evaM karmo kA kSaya karake mukti ke hai | = kAraNa hai aura kAraNa saMsAra hetu mAne gaye SaTkhaNDAgama kI AcArya vIrasena ke TIkA meM eka vizeSatA dekhI jAtI hai ki vahA~ aura zukla ina do bhedoM kA varNana kiyA hai raudra ina do bhedoM kA vahA~ varNana nahIM dikhAI par3atA + bhagavatA sUtra 25/7, sthAnA. ga 4 / 247, samavAyAMga 4, aupapAtika sUtra, tapo'dhikAra sUtra 30, Avazyaka niyukti 1458, dazavaikAlika, adhyayana 1 aTaM rudda dhammaM sukkaM jhANA i tattha aMtAI / J nivvANa sAhaNAI bhavakAraNamaTTa - ruddAi // ( dhyAna zataka, 5) AtaM raudra dharmya zuklAni // ( tatvArtha sUtra 6 / 28 ) mUlAcAra 5/167 tatvAnuzAsana 34 syAtAM tatrAtaMraudra e dva durdhyAne'tyantaduHkhade / dharma zuk tato'nye dvaM karma nirmUlanakSame // ( jJAnArNava 25 / 21 ) ataM raudra N ca durdhyAnaM varjanIyamidaM sadA / dharma zukla ca sadRSyAnamupAdeyaM mumukSubhiH / (tatvAnuzAsana 34) dvArA viracita dhabalA - dhyAna ke kevala dharma lekina Arta aura Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna ke bheda (112) hai, aisA ho sakatA hai ki vahA~ tA kA prakaraNa hone ke kAraNa ina do aprazasta arthAt duAnoM kA varNana nahIM kiyA gayA hogA kintu tapa kA prakaraNa hone para bhI kaI granthoM meM Ata, raudra, dharma evaM zakla ina cAroM prakAroM kA varNana prApta hotA hai / .... AcArya hemacandra ne bhI apane yogazAstra meM dhayaM evaM zukla ina do bhedoM ko hI nirdiSTa kiyA hai|x . idhara kucha arvAcIna dhyAna sAhitya meM dhyAna ke ina cAra bhedoM ke atirikta piNDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtIta ye anya cAra bheda bhI upalabdha hote haiM kintu inakA strota kahA~ hai aura ye kisa prakAra se vikasita hue yaha patA nahIM lekina inakA varNana yA nirdeza mulAcAra, bhagavatI ArAdhanA, dhyAna zataka, sthAnAr3a.ga, samavAyAMga aura Adi purANa Adi granthoM meM kahIM nahIM haiN| parantu AcArya devasena dvArA viracita bhAvasaMgraha evaM yogIndu ke yogasAra meM ina nAmoM kA ullekha prApta hotA hai / ____AcArya amitagatine bhI dhyAna ke Arta Adi cAra prakAroM kA varNana kiyA hai| A nemicandra siddhAntadeva ne dhyAna ke Arta Adi kisI bhI bheda kA varNana na karake vahA~ parameSThivAcaka aneka padoM kA jo varNana kiyA hai usase padastha, paNDastha, rUpastha aura rUpAtIta dhyAnoM kA saMketa milatA haiM / jJAnArNava ke anusAra bhI dhyAna ke do bheda A jhANaM duvihaM-dhamma jjhANaM sukkajjhANamidi / (dhavalA pUstaka 13, pR070) .... (ka] mUlAcAra 5/167 (kha) aupapAtika sUtra 20 (ga) tatvArtha sUtra 8/28 x yogazAstra 4/115 / * (ka) bhAvasaMgraha-piNDastha 616/22, padastha 626/27, rUpastha 623/25, rUpAtIta 628/30 (kha) yogasAra, gAthA 68 A zrAvakAcAra 15-23 = vRhad dravyasaMgraha (mUla) 46-54 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 113 ) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana ko milate haiM 1- prazasta, 2- aprazasta / yahA~ cAroM bhedoM kA bhI samarthana kiyA gayA hai| zrI amatacandra sUri ne bhI dhyAna ke cAra prakAroM kA varNana kiyA hai lekina unhoMne anta ke do dhyAnoM ko tapa kA aD.ga mAnA hai|+ iSTopadeza meM bhI dhyAna ke cAra prakAroM kA ullekha karate hae pUjyapAdAcArya ne zarU ke do dhyAnoM kA parityAga evaM anta ke do dhyAnoM kI upAsanA karane ke lie kahA hai... / svAmi kArtikeya ne bhI cAroM prakAroM kA varNana, kiyA hai| x ina sabake atirikta dhyAna ke caubIsa bhedoM kA bhI ullekha milatA hai,* jinameM bAraha dhyAna kramazaH dhyAna, zUnya, kalA, jyoti, bindu, nAda, tArA, laya, mAtrA, pada aura siddhi haiM, tathA ina dhyAnoM ke sAtha 'parama' pada lagAne se dhyAna ke anya bheda banate haiM / isa prakAra kula milAkara patA calatA hai ki dhyAna ke cAra bheda hI sarva sammati se abhISTa haiN| ArtadhyAnaArtadhyAna zabda kA artha cetanA kI arati yA vedanAmaya ekAgra pariNati ko AtadhyAna kahA gayA hai| 'Rte bhavam Atam' isa nirukti ke anusAra duHkha Ataraudra vikalpena durvyAnaM dehinAM dvidhA / dvidhA prazastamatyuktaM dharma shuklviklptH|| (jJAnArNava 25/20] + Ataraudra ca dhamyaM ca zaklaM ceti caturvidhama / dhyAnamuktaM paraM tatra tapo'D.gamubhayaM bhavet // (tatvArthasAra 35/6) ... taddhyAnaM raudramAttaM vA yadaihika phalArthinAM / tasmAdetatparityajya dharmya zuklamupAsyatAm / / (iSTopadeza 20) x asuhaM aTTa raudda, dhamma sukkaM ca suhayaraM hodi / aTTa tivvakaSAyaM, tivvatamakasAyado rudN|| (zrIkArtikeyAnuprekSA466) * sunna-kula-joi-biMdu-nAdo-tAro-lao-lavo mttaa| paya-siddhi paramajuyA jhANAI huti caubIsaM // (namaskAra svAdhyAya (prAkRta) pR0 225] Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna ke bheda (114) meM hone vAlI saMkliSTa pariNati kA nAma AttaM dhyAna hai / A dukha ke nimitta se yA dukha meM hone vAlI dazA yA pariNati ko Ata dhyAna kahA gayA hai| isI prakAra rAga bhAva se jo unmattatA hotI hai+, vaha kevala ajJAna ke kAraNa hI hotI haiM jisake phalasvarUpa jova usa avAMchanIya vastu ke prApti-aprApti ke prati hotA hai haiM vahI AttaM dhyAna hai / Arta dhyAna sAmAnyata: to dukha klezarUpa pariNAma hai| ArtadhyAna ke bheda AtadhyAna ke cAra prakAra haiA 1- iSTaviyoga Ata dhyAna, 2- aniSTa sayoga ArtadhyAna, 3- pratikUla vedanA AtadhyAna, 4nidAna AtadhyAna / tatvArthasatra meM bhI AtadhyAna ke cAra prakAra batalAye haiM / * amRta candra sUri ne bhI cAra prakAroM ko mAnA A Rte bhavamathAta syAdasaddhayAnaM zarIriNAm / digmohonmatatAtulyamavidyAvAsanAvazAt / / (jJAnArNava 25/23) = amaNunnasaMpaogasaMpautte tassa vippaoga satisamaNNAgate yAvi bhavati / (sthAnAD.ga 4-247) + samavAyAMga 4 dazavakAlika adhyayana, 1 = kArtikeyAnuprekSA 471 A (ka) aupapAtika sUtra, tapo'dhikAra, sUtra 30 [kha) sthAnA.ga, sthAna 4 (ga) bhagavatI 25/7 [gha) jJAnArNava 25/24 [Ga) Avazyaka adhyayana 4 (a) iSTaviyogAniSTasaMyogavyAdhipratikAra bhoganidAneSu vAJchArUpaM caturvidha AtaMdhyAnam / (dravyasaMgraha TIkA 48/201) [A) bhagavatI ArAdhanA, vijayodayA TI0, 1667 * tatvArtha sUtra 6/30 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana (115) haiM / anya dhyAna se sambandhita granthoM meM bhI AtaM dhyAna cAra bhedoM vAlA mAnA gayA hai / .... 1- iSTa viyoga ArtadhyAna dhA, aizvayaM, strI-puruSa, kuTumba, mitra Adi sAMsArika kAma bhogoM ke padArtho se vimukta hone para hAya taubA karate hae unake prati gamagIna bane rahanA yahI Arta dhyAna kA prathama bheda iSTa viyoga AttaMdhyAna kahalAtA hai / - arthAt apanI pyArI vastu ke naSTa hone para usakI phira se prApti ke lie jo duHkha hotA hai vaha iSTa viyoga ArtadhyAna kahalAtA hai|x 2- aniSTa saMyoga ArtadhyAna aniSTa ora apriya vastuoM ke saMyoga hone para jo saMkleza hotA hai vaha aniSTa saMyogaja AttaM dhyAna hai arthAt yaha merA zatru hai mujhe koI hAni na pahu~cA de isase kaise chuTakArA mile isa sambandha meM socate hae jo duHkha yA kleza jIva ko utpanna hotA hai, yA agni, sarpa, siMha, jala Adi ke nimita jo kleza hotA hai vahI dUsarA AttaM dhyAna arthAt aniSTa saMyoga AtadhyAna kahalAtA x priya bhraze'priya prAptau nidAne vedanodaye / Ata kaSAya saMyuktaM dhyAnamuktaM samAsataH / / (tatvArthasAra 36) ... [ka) viprayoge manojJasya saMprayogAya saMtatam / saMyoge cAmanojJasya tadviyogAya yA smRtiH // (dhyAna stava 6) [kha] mUlAcAra pradIpa 2003-2005 (ga) dhyAna zataka 6 + viparItaM manojJasya / (tatvArtha sUtra 6/31) x (ka) manojJavastuvidhvaMse manastatsaMgamAthibhiH / klizyate yattadetatsyA dvitIyAttasya lakSaNam / / (jJAnArNava 25/31) (kha] sarvArthasiddhi 6/31/447/1 [ga) cAritrasAra 169/1 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna ke bheda (116) hai / * dukhoM ke kAraNa utpanna hone para usake samApta karane kI icchA kA bAra-bAra saMkalpa yA cintavana karanA bhI dUsarA AtaM dhyAna kahalAtA hai / 3- pratikUla vedanA yA rogAta dhyAna___ zArIrika evaM mAnasika Adhi-vyAdhiyoM ke utpanna hone para jIva unase mukta hone ke lie rAta-dina cintA karatA rahatA hai + arthAt zUla siradarda Adi rogoM se utpanna vedanA ke prati cintana karanA hI roga sambandhI AtadhyAna hai| aura sAtha hI bhaviSya ke viSaya meM cintana karanA ki yaha roga yA kleza svapna meM bhI kabhI na ho aisA socakara dukhI rahanA hI tIsarA Arta dhyAna kahalAtA hai| - yaha dhyAna duHkhoM kA Akara aura bhaviSya ke lie pApa bandha kA kAraNa hai / * * (ka) jJAnArNava 25/25 (kha] tasvArtha sUtra 6/30 (ga) tatvArtha vRtti 86 aniSTa saMyogAdvA samujAtamAtadhyAnam / (gha] amanojJamapriyaM viSakaSTakazatru zastrAdi, tabAdhA kAraNavAd ____ 'amanojJam' ityucyte| [savArtha siddhi 6/30/6) A ekaduHkhasAdhana sadbhAve tasya vinAzakA.kSAtpannavinAza saMkalpAdhyavasAnaM dvitIyAttaM / (cAritrasAra 168/5) + [ka) jJAnArNava 25/32 (kha) vedanAyAzca / (tatvArtha sUtra 6/32] tahasUlasIsarogAi veyaNAe vijogpnnihaannN| tadasaMpaogaciMtA tappaDiyArAula maNassa / / (dhyAna zataka 7] - svalpAnAmapi rogANAM mAbhUtsvatne'pi saMbhavaH / mameti yA nRNAM ciMtA syAdAttaM tattRtIyakam / / (jJAnArNava 25/33] * nisarga janitaM niMdyaM puurvsNskaaryogtH| vizvaduHkhAkarIbhUta kRtsnapApanibaMdhanam // (mUlAcAra pradIpa, SaSTha adhikAra, 2020) Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainaparamparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana [117) 4- nidAna Ata dhyAna___ jo kAma bhoga isa jIvana meM na mile hoM unheM agale janma meM prApta karane kI tIvra icchA yA abhilASA rakhanA yA zatra se agale janma meM badalA lene kI lAlasA rakhanA hI cauthA arthAt nidAna AtadhyAna hotA hai|.... arthAt AgAmI viSaya kI prApti ke lie nirantara cintA karanA hI nidAna Atta dhyAna kahalAtA saMsAra ke adhikatara prANiyoM ko ArtadhyAna hI hotA hai ye jIva Ata dhyAna meM hI nimagna rahate haiN| kisI ko iSTa kA viyoga hone ke kAraNa dukha hai to kisI ko aniSTa ke sambandha meM ki kahIM hamArA kisI viSaya meM aniSTa se saMyoga na ho jAye isakI pIr3A hai, to kahIM roga kI cintA hai, to kinhIM logoM ko kAma bhogoM kI tIna lAlasA ne vikala kara rakhA hai| ye sabhI prakAra AtadhyAna saMsAra ke karma bandhana haiM ye azubha dhyAna haiM aura sadA acche puNyoM Adi kA nAza karake jIva ko sAMsArika viSaya bhogoM kI ora unmukta karate haiN| jisase usakA mokSa mArga avaruddha ho jAtA hai| isalie ye AtaM dhyAna sarvadA jyAjya .... (ka) iSTa bhogAdisiddhayarthaM ripudhAtArthameva vaa|| yannidAnaM manuSyANAM syAdAtaM tasturIyakaM (jJAnArNava 25/26) (kha) gRhasthasya nidAnena vinA sAdhostraya kvacit / (dhyAna stava 10) [ga) devidaM-cakkavaTTittaNAI guNa-riddhipatthaNamaIyaM / ahamaM niyANaciMtaNamaNNANugayamaccaMtaM / / (dhyAna,zataka 6) 4 (ka) nidAnaM ca / (tatvArtha sUtra 6/33) (kha] dvitIyaM vallabhadhanAdi viSayam, caturtha tatsaMpAdyazabdAdi bhoga viSaya miti bhedo'nyorbhaavniiyH| zAstrAntare tu dvitIyacaturthayorekatvena tRtIyatvam, caturthaM tu tatra nidAnamuktam / (sthAnAGga TIkA, 147, pR0 196] Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana [118] Arta dhyAna ke ananta bheda+ Ata dhyAna manojJa amanojJa anutpatti saMprayoga saMkalpa anutpatti viprayoga ' saMkalpa - bAhya ... AdhyAtmika bAhya AdhyAtmika cetana kRta acetana kRta / / zArIrika mAnasika . . zArIrika mAnasika cetana kRta acetana kRta ArtadhyAna ke lakSaNa ___ ArataM dhyAna se Azrita citta vAle jIvoM ke bAhya cihnoM ke sambandha meM zAstroM ke vidvAnoM ne kahA hai ki manuSya cAhe apane ko + cAritrasAra 167/4 - Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna kA bhada (116) cAlAka samajhakara yaha chapAye ki use Arta dhyAna nahIM hotA kintu usake dila meM sthita AttaM dhyAna nahIM hotA, kintu usake dila meM sthita AttaM dhyAna kA patA usake bAhya cihnoM se ho jAtA hai, jaise Ata dhyAna se pIr3ita vyakti sabase pahale to zaMkAla hotA hai phira usako zoka va bhaya se pramAda taka hone lagatA hai, usakA citta eka jagaha nahIM ThaharatA / vaha viSayI hIMkara hara vakta sone lagatA hai, usakA zarIra dhIre-dhIre zithila par3ane lagatA hai / ... vaha jIva nirantara Akranda, zoka, krodha Adi kriyAyeM karatA hai| jo iSTa viyoga aniSTa saMyoga tathA vedanA ke kAraNa hote haiN| vaha jora-jora se cillAkara chAtI pITa-pITa kara rotA hai, A~sU bahAtA hai, bAla nocatA hai evaM vANI se dila kA gussA utAratA hai| vaha parigraha meM. atyanta Asakta hokara eva lobhI hokara, zoka karatA huA apanI jIvikA calAtA hai|* usakA zarIra kSINa par3a jAtA hai va mUcrchA AtI hai, zarIra kI kAnti naSTa ho jAtI hai| isa prakAra se ina aneka bAhya lakSaNoM se AttaM dhyAna kA patA cala jAtA hai / jise kevala apanI hI AtmA jAna sake vaha AdhyAtmika AttaM dhyAna kahalAtA hai aura jise anya loga anumAna kara sake bAhya Arta kahalAtA ... jJAnArNava 25/43 x tassa'kkaMdaNa-soyaNa-paridevaNa-tADaNAI liNgaaii| iTThA 'nniviogaa'viog-viynnaanimittaaii| (dhyAnazataka 15-17) * mUrchA kauzolyakenAzyakosodyAnyati gdhnutaa| bhayoTe gAnuzokAcca liD.gAnyA smRtAni vai // .. bAhyaM ca liD.gamAttasya gaatrglaanirvivrnntaa| hastAnyatkapolatvaM sAtha tAnyacca tAdRzam // (mahApurANa 21/40-41] A (ka) cAritrasAra 167/4 . (kha) aTTassa NaM jhANassa cattAri lakkhaNA paM (paNNattA) taM0 (taM jahA] kaMdaNatA socaNatA tippaNatA pridevnntaa| (sthAnADga TI. pR0 16) Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (120 ) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana hai| + Arta dhyAna aura guNa sthAna evaM svAmI AttaM dhyAna cAroM bhedoM sahita chaThe guNasthAna taka ho rahatA hai| AcArya pUjyapAda ne bhI sarvArthasiddhi TIkA meM kahA hai ki Avarato - asaMyata- samyagdRSTi taka aura dezaviratoM ke hI AtaM dhyAna hotA hai, kyoMki ve saba asaMyamI hote haiM | harivaMza purANa meM chaha guNa sthAnoM taka chaha bhUmi vAlA AtaM dhyAna mAnA gayA hai / 4 jJAnArNava meM bhI chaha guNa sthAna taka hI AtaM dhyAna mAnA hai lekina saMyatAsaMyatanAmA pA~caveM guNasthAna taka to cAra bheda sahita rahatA haiM kintu chaThe guNa sthAna meM nidAna rahita tIna prakAra kA hI rahatA hai / * tatvArthavArtika meM kahA gayA haiM ki nidAna ko chor3akara zeSa tIna dhyAna pramAda ke udaya kI tIvratA se pramatasaMyatoM ke kabhI-kabhI hote haiM, nidAna pramata saMyatoM ke nahIM hotA hai| X mUlAcAra, sthAnA.ga samavAyAMga aura aupapAtika sUtra meM se kisI meM bhI dhyAna ke svAmiyoM kA ullekha nahIM kiyA gayA hai| dhyAna zataka meM bhI avirata - mithyAdRSTi va asaMyattasamyagdRSTi, dezaviratoM ke hI Arta dhyAna hotA hai + svasaMvedyAdhyAtmikAttadhyAna / ( cAritrasAra 167 / 5 ] (ka) tadavirata - dezavirata pramattasaMyatAnAm / [ tatvArtha sUtra 9 / 34) [kha) mahApurANa 21/37 - tatrAvirata - dezaviratAnAM catuvidhamArtaM bhavati, asaMyamapariNAmopetatvAt pramattasaMyatAnAM tu nidAnaM vajyaMmanyadAtaMtrayaM pramAdodayodra ekAt kadAcit syAt / ( sarvArthasiddhi 6 / 34 ) 4 adhiSThAnaM pramAdo'sya tiryaggatiphalasya hi / parokSaM mizrako bhAbaH SaDguNasthAna bhUmikam || ( harivaMza purANa 56/18) * jJAnArNava 25 / 38-36 X kadAcit prAcya mArtadhyAnatrayaM pramAttAnAm / nidAnaM varjayitvA anyadAttatrayaM pramAdodayodrakAt kadAcit pramattasaMyatAnAM bhavati / [ tatvArtha vArtika 3 / 41/1) Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna kA bheda (121) aisA kahA gayA hai aura munijanoM ke lie yaha sarvathA tyAjya hai|.... Ata dhyAna aura lezyA__ Ata dhyAna azubha aura aprazasta dhyAna ke antargata AtA hai isalie yaha azubha hone ke kAraNa azubha lezyA vAlA hI hotA hai / isake kuSNa, kApota aura nIla ye tIna azubha lezyAyeM hotI haiM jo pApa rUpa agni meM Idhana ke samAna hotI haiN| jIva ke karmoM se udita haI ye tInoM lezyAyeM atyadhika saMkliSTa nahIM hotoM / jitanI ve raudra dhyAna meM apane atyadhika rUpa meM rahatI hai, utanI ve Ata dhyAna meM prabhAvazAlI nahIM hokara hIna rUpa se vidyamAna rahatI hai haiM / * inhIM azubha lezyAoM para Azrita hokara azubha Ata dhyAna utpanna hotA Ata dhyAna kA phala saMsAra karma bandhana ke kAraNa khar3A hotA hai / Arta dhyAna se karmoM kA kSaya nahIM hotA apitu karmoM kA bandhana bar3hatA hai aura karmoM kA bandhana bar3hane se saMsAra kI vRddhi hotI hai, vaha mAyA moha ke cakkara meM par3a jAtA hai evaM janma-maraNa ke bhava sAgara meM cakkara lagAtA hai ye saba hI Ata dhyAna ke phalasvarUpa hotA hai aura yahI Atta dhyAna kA sAmAnya rUpa se phala hai lekina isa phala ke alAvA Ata dhyAna kA eka vizeSa phala tiryaMcagati hai|+ tiryaMcagati ananta dukhoM se vyApta .... tadaviraya-desavirayA-pamAyaparasaMjayAsaNugaM jhANa / ___ sabappamAyamUlaM vajjeyavvaM jaijaNeNaM / / (dhyAna zataka 18) x kRSNanIlAdyasallezyAbalenaja pravimbhate / idaM duritadAvAciH prasUterindhanopamaM // (jJAnArNava 25/40) * kAvoya-nIla-kAlAlessAo paaisNkilitttthaao| ___aTTajjhANovagayassa kmmprinnaamjnniaao|| [dhyAna zataka 14) A (ka) aprazastatamaM lezyA trayamAzritya jambhitam / antarmuhUrta kAlaM tad aprazastAvalambanam / / (mahApurANa 21/38 (kha] cAritrasAra 169/3 + eyaM cauvihaM rAga-dosa-mohaM kiyassa jIvassa / aTTajjhANaM saMsAra vakhaNaM tiriyagaimUlaM / / (dhyAna zataka 10) Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (122) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana hotI hai, yaha bhAva kSayopazamika hai isakA kAla antamUharta haiM / yaha Arta dhyAna ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindraya evaM paMcendriya tiyaMcagati ke yogya karma baMdha karavAtA hai / Ata dhyAna atyanta azubha, dukhoM se vyApta evaM samasta klezoM se bharA huA hone ke kAraNa saMsAra ke bandhana kA hetu mAnA gayA hai| anantaduHkhasaMkIrNamasya tiyaMggateH phalam / kSAyopazamiko bhAva: kAlazcAntamuhUrtakaH // (jJAnArNava 25/42] .- (ka) sarvArthasiddhi 6/26 (kha] tiyNgbhvgmnpryvsaanm| (rAjavArtika 6/33/1/626 (ga) harivaMzapurANa 56/18 (gha] cAritrasAra 166/4 E] vizvasaMklezaMsapUrNa tiryaggatikaraM phalam / mithyAdRzAmati klezAtsadRSTInAM ca tadvyayAt // [mUlAcAra pradIpa 6/2016) Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pariccheda raudra dhyAna raudra dhyAna kA lakSaNa___'prANinAM rodanAd rudraH, tatra bhavaM rodram' arthAt krUra, kaThora evaM hiMsaka vyakti ko rudra kahA jAtA hai aura usa prANI arthAt usa rudra prANI ke dvArA jo kArya kiyA jAtA haiM usake bhAva ko rodra kahate haiM / ... ina atizaya kara gAvanAoM tathA pravRttiyoM se saMliSTa dhyAna raudra dhyAna hai / - jo puruSa prANiyoM ko rulAtA hai, vaha rudra va krUra kahalAtA hai aura usa puruSa ke dvArA jo dhyAna kiyA jAtA hai vaha raudra dhyAna kahalAtA hai| yaha dhyAna bhI azubha athavA aprazasta dhyAna hai| isameM jIva svabhAvavaza sabhI prakAra ke pApoM ko karane meM lagA rahatA hai va hiMsA Adi pApa kArya karake garvapUrvaka DIMge ... rudraHkrUrAzaya: prANI prnniitstttvdrshibhiH| rudrasya karmabhAvo vA raumityabhidhIyate // (jJAnArNava 26/2] 4 (ka) rudraH ka rAzaya: karma tatra bhavaM vA raudram / (sarvArthasiddhi /28/445/10) (kha) rAjavAtika 9/28/2/627/28 (ga) bhAvapAhur3a TIkA 78/2026/17 * (ka) prANinAM rodanAd rudraH krUraH sattveSu nighRNaH / pusAMstatra bhakraudraM viddhi dhyAnaM caturvidham / / (mahApurANa 21/42 kha) teNikamosasaMrakkhaNesu taha ceva chavihAraMbhe / rudgha kasAyasahitaM jhANaM bhaNiyaM samAseNa / / (bhagavatI ArA dhanA, mUla, 1703/1528) (ga] mUlAcAra 366 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainaparamparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana [124) mAratA hai| yaha dhyAna atyanta aniSTakArI hai| cora, zatra janoM ke vadha sambandhI mahAdveSa se utpanna dhyAna raudra dhyAna kahalAtA haiM IA rodra dhyAna ke bheda raudra dhyAna ke hiMsA, asatya, corI aura viSaya saMrakSaNa se cAra prakAra ke bheda haiN|+ isameM jIva ko hamezA hiMsA meM Ananda AtA hai, corI karane meM Ananda kA anubhava karatA hai sadaiva asatya bolane meM hI use Ananda kI prApti hotI hai aura viSayoM kI rakSA karane meM hamezA tatpara rahate hue vaha Anandita rahatA hai yahI raudra dhyAna ke bheda haiM / sthAnA.ga meM bhI raudra dhyAna ko nirUpati karate hue usake cAra hI bhedoM kA ullekha kiyA gayA hai| - hiMsAdi meM jIva Ananda kI prApti karatA hai isalie inheM hisAnanda, maSAnanda, cauryAnanda aura viSaya saMrakSaNAnanda bhI kahate hai| lekina cAritrasAra meM bAhya aura AdhyAtmika ye raudra dhyAna ke do bheda bhI A (ka) caurajArazAtravajanavadhabadhana sannibaddha mahada dveSajanita raudradhyAnam / (niyamasAra, tAtparya vRtti 86) (kha) sthAnAD.ga 4/247, samavAyAMga 4 (ga) dazavakAlika sUtra TIkA, adhyayana 1 + (ka) hiMsAnRtasteya viSayasaMrakSaNebhyo raudramavirata deviratayoH / (tatvArtha sUtra 6/35) [kha] bhagavatI 25/7 (ga) aupapAtika tapo'dhikAra sUtra 30 (gha) bhagavatI ArAdhanA, vi0 TI0 1698 (ka) hiMsAnandAnmRSAnandAccauryAtsaMrakSaNAttathA / prabhavaDginAM zazvadapi raudra caturvidham / / / jJAnArNava 26/3) (kha] hiMsAnanda maSAnandasteyasaMrakSaNAtmakam / / (mahApurANa 21/43) (ga) kArtikeyAnuprekSA 473-474 - rohe jhANe caubihe paM0 taM0-hiMsANubandhi mosANubandhi teNANu bandhi sArakkhaNANuMbandhi / (sthAnAD.ga pR0 188) A hiNsaanndNmRssaanndsteyaanndsmaahRym|| viSayAcaMtasaMrakSaNAnandaMtaccaturvidham // (mUlAcAra pradIpa 6/2024] Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raudra dhyAna (125) nirUpita kiye gaye haiN| - hisAnanda raudra dhyAna :__anya prANiyoM ko apane yA kisI dUsare ke dvArA mArane, kATane yA yA pIDita kiye jAne para athavA dhvaMsa kiye jAne para use jo harSa yA sUkha hotA hai vaha hisAnanda rodradhyAna kahalAtA hai / ... jIva himA meM hI Ananda prApta karatA hai kisI dUsare ko pIr3ita karane meM hI use sukhAnubhUti hotI haiM / - isa raudra dhyAna kA AdhAra krodha kaSAya haiN| isalie isa kaSAya se pIr3ita hokara vyakti krodhI ho jAtA hai aura krodha meM Akara vaha hamezA hiMsAdi kI bAteM socatA rahatA hai ki Aja usakI piTAI karUM, use cAbuka lgaauN| use agni meM jalA dUM ityAdi bhAvanAyeM usake dila meM AtI rahatI hai / aisA vyakti bahuta hI krUra aura kaThora hotA hai| usameM krodha kA viSa bharA rahatA haiM / * usakA svabhAva nirdayI aura buddhi pApamayI ho jAtI - raudra ca bAhyAdhyAtmika bhedena dvividham / (cAritrasAra 170/1) ... (ka) te niSpIDite dhvaste jantujAte kathite / svena cAnyena yo harSastaddhi sAraudramucyate // (jJAnArNava (kha) sattavaha-veha-baMdhaNa-DahaNaM'kaNa-mAraNAipaNihANaM / aikohaggapatthaM nigghiNamaNaso'hamavivAgaM // [dhyAna zataka 19) (ga] tInakaSAyAnuraMjanaM hiMsAnandaM prathamaraudram / [cAritrasAra 170/2) . (gha] hiMsANaMdeNaM judo asacca vayaNeNa pariNado jo hu / (kArtikeyA nuprekSA 475) x hiMsAyAM parapIDAyAM saMrambhAdyaiH kadarthanaiH / saMkalpakaraNayadvA bAdhiteSvAMgirAziSu // (mUlAcAra pradIpa 6/2025) * anArataM niSkaruNasvabhAvaH svabhAvataH krodhakaSAyadIptaH / madoddhataH pApamatiH kuzIlaH syAnnAstiko yaH sa hi raudradhAmA / (jJAnArNava 26/5) Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana (126) maSAnenda raudradhyAna- asatya, jhUThI kalpanAoM se grasta hokara dUsaroM ko dhokhA dene aura chala kapaTa se unheM Thagane Adi kA cintavana karanA hI maSAnanda raudradhyAna hai A dUsaroM ko Thagane meM catura vyakti dUsaroM ko Thagane ke lie apanI pApamaya durbaddhi se mithyA vacana bolate haiM, aise vyaktiyoM ko mRSAnanda nAmaka raudra dhyAna hotA hai|+ aise vyakti ko apatya bolane meM hI Ananda kI prApti hotI hai aura usI meM usakA citta vikSipta ho jAtA hai| yadi vyakti isa prakAra se soce ki maiM apane vacanoM kI kuzalatA se apane kArya kI siddhi ke lie dUsaroM ko anartha ke saMkaTa meM DAla dU~gA aisA cintana karanA bhI raudra dhyAna hotA hai| aise dhyAna bAle manaSya kA citta hamezA jhaTha phareba Adi meM lagA rahatA hai| vaha apanA jhUTha pakar3e jAne para bhI DhITha banA rahatA hai| cauryAnanda raudra dhyAna_____corI sambandhI kAryoM, upadezoM tathA corI ke karmoM meM caturatA kA dikhAnA hI cauryAnanda raudra dhyAna hai isameM jIva corI ke kAryoM A (ka) asatyakalpanAjAla kazmalIkRtamAnasaH / ceSTate yajjanastaddhi mRSAraudraM prakIrtitam // (jJAnArNava 26/16) (kha) svabuddhi vikalpitayuktibhiH pareSAM zraddheyarUpAbhiH paravaJcanaM prati mRSAkathane saMkalpAdhyavasAnaM mRSAnanda dvitIya raudra m / / (cAritrasAra 170/2) + (ka) pisuNAsambhApabbhUya-bhUya dhAyAivayaNapaNihANaM / mAyA viNo'isadhaNaparassa pajchannapAbassa // (dhyAna zataka 20) (kha) durbuddhi kalpanAyuktyAparavacana hetave / brUyate yanmRSAvAdaM paravaMcanapaMDitai / / (mUlAcAra pradIpa 6/2027) cha tattheva athira-cittosaddha jhANaM have tassa / (kArtikeyAnuprekSA 476] - pAtayAmi janaM mUDhaM vyasane'narthasaMkaTe / / vAkkauzala prayogeNa vAJchitArthaprasiddhaye // (jJAnArNava 26/21) Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raudra dhyAna (127) meM hI tatpara rakhatA hai| A jo tIvra krodha va lobha se vyAkula rahatA hai, usakA citta dUsaroM ke sAmAna ko har3apane meM hI lagA rahatA hai aise jIva ko corI karane meM hA Ananda kI prApti hotI hai|* vaha hamezA lobha ke kAraNa dUsaroM kI nakSmI, strI va dhana ko har3apane kA hI cintavana apane azubha citta meM karatA rahatA hai|.... aisA vyakti corI, taskarI Adi ke viSaya meM hI cintavana karatA rahatA hai / pariNAma svarUpa vaha sabhI prakAra kI coriyA~ karane lagatA hai aura apanI corI meM hI prasanna rahakara garva karatA hai| yaha dhyAna atyadhika nindA kA kAraNa hai| viSaya saMrakSaNAnanda___kAma-bhoga ke sAdhana evaM dhanAdi ke saMrakSaNa, unheM aura adhika bar3hAne kI lAlasA, vyApAra Adi tathA dhanopArjana ke sAdhanoM kI lAma vaddhi kI abhilASA Adi sabhI viSayasaMrakSaNAnanda raudra dhyAna haiM / krUra pariNAmoM se yukta hokara tIkSNa astra-zastroM se zatruoM ko naSTa karake unake aizvarya tathA sampatti ko bhogane kI icchA rakhanA, zatra se bhayabhIta hokara apane dhana, strI, pUtra rAjyAdi ke saMrakSaNa ke viSaya meM taraha-taraha kI cintA karanA viSaya saMrakSaNAA (ka) tahativvakoha-lohAulassa bhUovaghAyaNamaNajja / paradavvaharaNacittaM paraloyAvAya niravekkhaM / / [dhyAnazataka 21) [kha) haThAtkAreNa pramAdapratIkSayA vA parasvApaharaNaM prati sakalpA ___ dhyavasAnaM tRtIyaraudrama / (cAritrasAra 170/2) (ga) para-visaya-haraNa-sItosaNIya-bisae surakkhaNe dukkho (kArti keyAnuprekSA 476] .... parazrI strIsuvastvAdiharaNe lobhibhirbhazam / saMkalpa: kriyate citte yozubhovAtrataskaraiH / / (mUlAcAra pradIpa 6/2026) X jJAnArNava 26/25 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana [128] nanda raudra dhyAna hai / * aisA jIva kAmabhoga ke sAdhana Adi sAMsArika vaibhava ke saMcaya aura saMrakSaNa meM sadA vyasta rahatA hai aura hamezA unakA hI cintavana karatA rahatA hai|+ yaha bhI aniSTa hai-aura AtmahitaiSI satpuruSa usakI kabhI bhI icchA nahIM krtaa| raudradhyAna ke bAhya lakSaNa __AcAryoM ne krUratA, daNDakI, paruSatA, vaJcakatA, kaThoratA, nirdayatA ye raudradhyAna ke bAhya cinha batalAye haiN| isameM usake agni ke samAna lAla netra ho jAte haiM, bhoheM Ter3hI ho jAtI hai, vaha jIva kaMpita deha vAlA ho jAtA hai usakI AkRti bhayAnaka ho jAtI hai / vaha kaThora bolatA hai, tiraskAra karatA hai, tAr3ana karatA *(ka] bahRvArambha parigraheSu niyataM rakSArthamabhyudyate, yatsakalpaparamparAM vitanute prANIha raudrAzayaH / yaccAlambya mahatvamunnatamanA rAjetyaha manyate, tatturya pravadanti nimaladhiyo raudraM bhavAzaMsinAm / / [jJAnArNava 26/26) [kha] sadAivisayasAhaNadhaNasArakkhaNa parAyaNamaNiTheM / satvAbhi saMkaNaparovaghAyakalasAulaM cittaM / / [dhyAnazataka 22) (ga) cetanAcetana lakSaNe svaparigraha mamevedaM svama hamevAsya svAmItya bhinivezAttadapahArakAvyApAdanena saMrakSaNaM prati sakalpAdhyavasAnaM saMrakSaNAnandaM caturthaM rodram / [cAritrasAra 170/2] + madIyA -stusadrAjyarAmasenAdi sampadaH / yo haretta durAtmAnaM hanmi pauruSayogataH // itisvavastu rakSAyAMsaMkalpa karaNaMhRdi / dudhiyAM tatsamastaM viSayasarakSaNAbhidham // (mUlAcAra pradIpa 6/2031-32) visphuliDa.ganibhe netre vakA bhISaNAkRtiH / kampaH svedAdiliD.gAni rodre bAhyAni dehinAm // [jJAnArNava 26/38) Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raudra dhyAna (12e hai, parastrI para atikramaNa karatA haiN| dhyAna zataka meM raudradhyAna ke doSa batalAye vAhya karaNa-vacana aura kAya se raudradhyAnI jIva ke cAra gaye haiN| jo isa prakAra haiM - utsanna doSa, bahuladoSa nAnAvidha doSa aura AmaraNa doSa / isa prakAra se ina vAhya lakSaNoM se rodra dhyAnI kA patA cala jAtA hai / mahApurANa meM cAroM raudra dhyAnoM ke alaga-alaga lakSaNa batalAye gaye hai / * raudradhyAna meM guNasthAna evaM svAmI yaha raudra dhyAna avirata aura dezavirata ke hotA hai / ... yaha dhyAna chaThe guNasthAna ke pahale pA~ca guNasthAnoM meM hotA hai / yaha raudra dhyAna pA~ca guNasthAnavartI bhAvakoM ke mana dvArA hotA hai, pramattasaMyatAdi guNasthAnoM meM vaha nahIM hotA / yaha kevala mithyAdRSTi se parAnumeyaM paruSa niSThurAkrozana nirbhatrsana bandhanatarjana tADana pIDana paradArAtikramaNAdi lakSaNam / ( cAritrasAra 170 /1) 4 (ka) liMgAI tassa ussaNNa - bahula - nANAvihAra''maraNadosA | tesi ciya hisAi bAhirakaraNovauttassa || ( dhyAna zataka 26) (kha) raudrakarma bhavaM raudrakarma bhAva nibandhanam / raudraduHkhakaraM raudragati raudrada yogajam // ( mUlAcAra pradIpa 6/20362040] [( ga ) ruddassa NaM jhANassa cattAri lakkhaNA paM0 taM0-osaNNa dose bahuda se annAdose AmaraNadose ( sthAnA. ga, pR0 108 * mahApurANa 21/49-53) raudramavirata deza viratayo: / ( tatvArtha sUtra 9 / 35] ... X ( ka ) syAtpaJcaguNa bhUmikam / (jJAnArNava 26 / 36) (kha) SaSThAttu tadaguNasthAnAt prAk paJcaguNa bhUmikam / [mahApurANa 21 / 43 ) (ga) cAritrasAra 171 / 1) * iMya karaNa - kAraNANumai visaMyamaNu citaNaM caubbheyaM / aviraya-desAsaMjaya jaNa maNasaMseviyamahaNNaM // ( dhyAna zataka 23 ) Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (130 ) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana paMcama guNasthAna taka ke jIvoM ke hI hotA hai|A sarva virati muni ko yaha raudra dhyAna isalie nahIM hotA kyoMki vaha himAdi pApoM se mana vacana kAyA se pratijJAbaddha hokara sarvathA viramita hai| vaha kabhI pramAda ke kAraNa AttadhyAnI to ho sakatA hai lekina raudradhyAno nahIM ho sakatA / mithyAdaSTi jIvoM ko to sacce tatva evaM zraddhA kA patA nahIM hotA isalie vaha isa raudradhyAna meM phaMsa jAtA hai / vaise ye dhyAna cAhe kisI ke bhI ho parantu, yaha dhyAna prazaMsanIya nahI hotA, yaha sarvathA tyAgane yogya hai| raudra dhyAna aura lezyA evaM bhAva yaha raudradhyAna atyanta azubha hai| isameM kApota, nIla evaM kRSNa ye tIna atizaya khoTI eva azubha lezyAyeM haA karatI haiN|+ yaha raudra dhyAna kRSNa lezyAoM ke bala se saMyukta hai / yaha kSAyopazamika bhAva se yukta hai evaM isakA kAla antamuharta paryanta hai|= yaha dhyAna khoTI vastuoM para hI hotA hai| isameM bhAva lezyA aura A (ka] raudradhyAna tAratamyena mithyAdRSTi AdipaJcama guNasthAnatijI vasaMbhavam / [dravyasaMgraha TIkA 201/) (kha) sarvArthasiddhi 6/35/448) (ga) Adime ca guNasthAnetradutakRSTa maMjasA / jaghanyaM paMcamesyAdvitricaturthe ca mdhymm|| ]mUlAcAra pradIpa 6/2038) / +prakRSTa taradurlezyAtrayopodbavRlaMhitam / / ___ antamuhataMkAlotthaM pUrvavadbhAva iSyate // (mahApurANa 21/44) ka] kRSNalezyAbalopetaM zvabhrapAtarphalADi.katam / (jJAnArNava 26/36) [ga] kAvoya-nIla-kAlA lesAo tivvsNklitthaao| rodajjhAmovagayassa kmmprinnaamnniyaao|| [dhyAna zataka 25) = (ka) jJAnArNava 26/36) (kha] utkRSTAzubhalezyAtrayAvalA dhAnamasya ca / bhAva audayiko nidyaHkSAyopazamikothavA // (mUlAcAra pradIpa 6/2036) Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raudra dhyAna (131) kaSAyoM kI pradhAnatA hone se audayika bhAva hai| A isa dhyAna meM ye tInoM lezyAyeM apane prabhAvazAlI rUpa meM sthitarahatI haiN| yaha atyAdhi duSprabhAva vAlI hotI haiM / lezyA karmajanya pudgala pariNAma hai, jaise varNa ke pudgala hote haiM vaise hI usake sambandha se jIva ko bhAva jAgatA hai / yaha aprazasta dhyAna jaba jIvoM para hotA hai taba vaha usakI dharmarUpI lakSmI ko kSaNa bhara meM jalA DAlatA haiN| raudra dhyAna kA phala raudra dhyAna sAmAnya taura se saMsAra kI vRddhi karane vAlA hai aura khAsa taura se naraka gati ke pApoM ko utpanna karane yAlA hai| yaha dhyAna narakagati kI jar3a hai| atyanta dukha aura santApa se bhare hue naraka meM aneka sAgara payaMta DAle rakhanA isakA phala hai / .... utkRSTa dukhoM ko dene vAlI gati naraka gati kahalAtA hai| raudra dhyAna meM tIvra saMkleza hI hotA hai, isase unase bA~dhe jAne vAle sAnubandha karma dvArA bhava paramparA kA sarjana honA, saMsAra kI vaddhi honA yaha svAbhAvika hai / isase vyakti saMsAra ke vandhana meM par3a jAtA hai aura naraka ko prApta karatA hai| yaha dhyAna atizaya kaThina phala vAlA hai, tIvra duHkha hI isa raudra dhyAna kA phala mAnA gayA hai|4 A cAritrasAra 170/5 * eyaM vasavvihaM rAga-doSa-mauhAulassa jiivss| __rodajjhANaM saMsAra baddhaNaM narayagaimUlaM / (dhyAna zataka 24] .... bahu sAgaraparyaMtaphalamasyadurAtmanAm / [mUlAcAra pradIpa 6/2035) x kvacitkvacidamI bhAvAH pravartante munerapi / / prAkka maMgauravAccitraM prAyaH saMsArakAraNam / / (jJAnArNava 26/42) x iti vigatakalaMkaiNitaM citrarUpa duritavipinabIjaM nindyadurdhyAna yummam / kaTukataraphalADhayaM samyagAlocya dhIra tyaja sapadi yadi tvaM mokSamorge pravRttaH // (jJAnArNava 26/44) Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha pariccheda dharmadhyAna kA svarUpa dharma nAma svabhAva kA hai| jIva kA svabhAva Ananda hai na ki aindriya sukha / ataH vaha atIndriya Ananda hI jIva kA dharma hai, jisase dharma kA parijJAna hotA hai vahI dharmadhyAna kahalAtA hai / jo dharma se yukta hotA hai vaha dharmya hai aura isase jo dhyAna kiyA jAye vaha dharmadhyAna hai|+ lekina kahIM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra ko dharma kahA gayA hai aura usa dharma cintana se yukta jo dhyAna hotA hai, vaha dharma dhyAna kahA gayA hai|- sthAnAGaga meM isa dhyAna ko zruta, cAritra evaM dharma se yukta kahA hai / A jJAnasAra meM rAgadveSa ko tyAga kara sAmyabhAva se jIvAdi padArtho kA apane svarUpa ke anusAra dhyAna karanA dharmadhyAna mAnA gayA hai / apane dharma se cyuta na hokara svabhAva meM ArUr3ha rahanA bhI dharma dhyAna mAnA gayA hai / .... x (ka) dhammassa lakkhaNaM se ajjvlhugtmddvuvdesaa| uvadesaNA ya sutte NisaggajAo rucIo de / (bhagavatI ArAdhanA, vijayodayA TI0 1704) (kha) mUlAcAra 676 + (ka) mahApurANa 21/133 (kha) sarvArthasiddhi 6/36/450/4 (ga) bhAvapAhur3a TIkA 78/226/17 - (ka) sadRSTi-jJAna-vRttAni dharmaM dharmezvarA viduH / tasmAdyadanapetaM hi dharmya taddhyAnamabhyadhuH // (tatvAnuzAsana (kha) rayaNasAra mUla 67 A sthAnAD.ga 4/247 jIvAdayo ye padArthAH dhyAtavyAH te yathAsthitAH caiva / dharma dhyAnaM bhaNitaM rAgadveSau pramucya"..." / / (jJAnasAra 17) .. tatrAnapetaM yaddharmAttaddhyAnaM dhrmymissyte| dhohi vastuyAthAtmyamutpAdAdi trayAtmakam ||[aadipuraann 133/21] Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAna kA svarUpa (133) tatvAnazAsana meM ratnatrayase yukta dhyAna ke alAvA, jo dharma se yukta dhyAna hai vaha bhA dharma dhyAna hai aisA mAnA gayA hai / - jo samyagdarzana samyagjJAna va samyakcAritra mokSa sukha kA kAraNa hai, vaha bhI dharma dhyAna hai| X jo moha aura kSobha se rahita AtmA kA nija pariNAma hai vaha bhI dharma dhyAna hai| * yaha dhyAna prazasta dhyAna ke antargata AtA hai yaha zubha yA saddhyAna mAnA gayA hai kyoMki isa dhyAna se jIva kA rAgabhAva maMda hotA hai aura vaha Atmacintana kI ora pravRtta hotA hai| yaha dharmadhyAna AtmavikAsa kA prathama sopAna hai| isa prakAra niSkarSa yaha nikalatA hai ki dharma ke svarUpa kA cintana hI dharmadhyAna hai / dharma dhyAna prazasta dhyAna ke antargata AtA hai, isalie isa dhyAna ko zubha dhyAna bhI kahA gayA hai| dharmadhyAna ke lakSaNa :jinase dharma dhyAna kI pahacAna ho vahI lakSaNa kahalAtA hai| dharma dhyAna ke Arjava, laghutA, mArdava aura upadeza ye cAra prakAra ke lakSaNa kahe gaye haiM / + 1- Arjava : jisameM khicAva Ane para bhI kuTilatA nahIM AtI apitu saralatA hI rahatI hai aisI saralatA ko Arjava kahate haiM / arthAt kAya, vacana aura mana kI pravRtti ko sarala rakhanA Arjava hai| - sadRSTi-jJAna-vRttAni dharma dharmezvarA viduH| tasmAdyadapetaM hi dhayaM taddhyAnamabhyadhuH / / (tatvAnuzAsana 52) X saSTijJAna vRttAni moha kSobha vivarjitaH / / yazcAtmano bhaved bhAvo dharmaH zarmakaro hi saH / / (dhyAnastava 14) * cArittaM khalu dhammo dhammo jo so samotti nniddittttho|| ___ moha kkhoha-vihINo pariNAmo appaNo hu smo|| (pravacanasAra1/37 A (ka) dhammo vatthu-sahAvo khamAdibhAvo ya dasaviho dhammo / rayaNattayaM ca dhammo jIvANaM rakkhaNaM dhammo / / (kArtikeyAnuprekSA 478 (kha) bhagavatI sUtra 25/7/803 (ga) uttarAdhyayana sUtra 30/35 + (ka) bhagavatI ArAdhanA, vijayodayA TI0 1704 (kha) aupapAtika . Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (134) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana 2-laghutA : anAsakti aura nirlobhatA ko laghutA kahate haiM / 3-mArdava : kula, jAti, bala, rUpa, vidyA, aizvarya, dhanAdi bAtoM para ahaMkAra na karanA hI mArdava hai| 4-upadeza : "upa" arthAt kisI ke pAsa jAkara "deza" arthAta jinamata kA kathana karanA hI upadeza hai / lekina sthAnADa.ga meM dharma dhyAna ke anya cAra lakSaNa nirdiSTa haiM vahAM-1-AjJA ruci, 2-nisagaM ruci, 3-sUtra ruci aura 4- avagADha ruci ye cAra lakSaNa kahe gaye haiM .... aura jJAnArNava Adi meM viSaya lampaTatA kA na honA, zarIra nIroga honA, citta kA prasanna honA, Agama, upadeza aura jinAjJA kA anusaraNa karane vAlA, vinayI, dAnI, dharma se prema rakhane vAlA, sadAcArI, dhama dhyAna ke lakSaNa kahe gaye haiN|x dharma dhyAna ke Alambana : vAcanA, pRcchanA, parivartana evaM anuprekSA ye dhyAna ke cAra Alambana kahe gaye haiM / * .... sthAnADa.ga 4/247 x (ka) jJAnArNava 41/15/1 (kha) mUlAcAra pradIpa 2041 (ga) dhavalA 13/5,4, 26/54-55 (gha) AdipurANa 156-161/21 * AlaMbaNaM ca vAyaNapucchaNa privttttnnaannupehaao| dhammassa teNa aviruddhAo svvaannupehaao| (bhavagatI ArAdhanA, vijayodayA TI0 1705) Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAna kA svarUpa (135) sthAnA.ga meM pRcchanA ke sthAna para pratipracchanA zabda kA prayoga kiyA gayA hai aura parivartana ko parivartanA kahA gayA hai / vaise usameM bhI ye cAroM bheda hI nirdiSTa kiye gaye haiN| dhyAna zataka meM vAcanA, prazna, parAvartana aura anucintA tathA sAmAyika Adi va saddharmAvazyaka Adi dharma dhyAna ke Alambana kahe gaye haiN|+ vAcanA - pddh'naa|| pratipracchanA - zaMkA nivAraNa ke lie prazna krnaa| parivartanA - punarAvartana krnaa| anaprekSA - artha kA cintana krnaa| isa prakAra ye cAra prakAra ke mAlambana dharma dhyAna ke haiN| dharma dhyAna tathA maitrI Adika bhAvanAyeM : dharma dhyAna ke lie AgamoM meM cAra prakAra kI bhAvanAyeM batalAyI gaI haiM / ve isa prakAra se haiM-1-maitrI bhAvanA , 2-pramoda bhAvanAA, 3-kAruNya bhAvanA*, aura 4-mAdhyastha bhAvanA / .... ___AgamoM ke pazcAt tatvArtha sUtra meM isakA ullekha milatA hai| sthAnAD.ga 4/247 + AlaMbaNAI vaaynn-pucchnn-priyttttnnaannuciNtaao| sAmAiyAiyAiM saddhammAvassayAiM ca // (dhyAnazataka 42) x (ka) mittI me savvabhUesu / (Avazyaka sUtra 4) (kha) na virujjhejja keNai / (sUtrakRtAD.ga 1/15/13) (ga) mettiM bhUesu kappae / (uttarAdhyayana 6/2) A sussUsamANo uvAsejjA suppanna sutabassiyaM / (sUtrakRtAD.ga 1/6/33) * savvesi jIviyaM piyaM nAivAejja kaMcaNaM / (AcArADa.ga 1/2/3) ... (ka) aNukkase appalINe majjheNa muNi jAvae / (sUtrakRtAD.ga 1/1/4/2) (kha) uveha eNaM bahiyA ya logaM / se savva logammi je kei biNNU // __ AcArADga 1/4/3) : maitrI pramoda kAruNya mAdhyasthAni ca satva guNAdhika kilazyamAnAvinayeSu / (tatvAsUrtha va 7/11) Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana [136] __ vahAM kahA gayA hai ki prANImAtra meM maMtrI guNAdhikoM meM pramoda, klizayamAnoM meM karuNA kI vRtti aura avinIta janoM para mAdhyastha bhAva rakhanA cAhiye : ina cAroM bhAvanAoM kA varNana pAtaJjala yogasUtra meM bhI milatA hai|+ AcArya hemacandra ne ina bhAvanAoM ko dhyAna ko puSTa karane vAlo batalAyA hai| unhoMne kahA hai ki maMtrI Adi bhAvanAoM se dharmadhyAna puSTa hotA hai| AcArya amitagati ne ina bhAvanAoM ke sambandha meM eka bahuta hI prasiddha evaM uttama zloka kahA hai :satveSu maitrI guNiSu pramodaM, kilaSTeSu jIveSa kRpAparatvam / mAdhyasthya bhAva viparItavRttau sadA mamAtmA vidadhAtu deva / / AcArya haribhadra ne jo ATha daSTiyoM kA varNana kiyA hai unameM bhI prathama dRSTi kA nAma "mitrA" rakhA hai = ina sabase patA calatA hai ki maitrI Adi cAroM bhAvanAyeM dhyAna (yoga) se sambandhita hai / inakI sAdhanA sAdhaka ko samatva dhyAna ke samIpa meM pahuMcA detI hai / ina cAroM bhAvanAoM se dharma dhyAna kI vRddhi hotI hai va unnati hotI hai aura sAdhaka ke sabhI rAgadveSa Adi se dUra ho jAte haiN| maitrI bhAvanA : jisa sAdhaka meM maitrI bhAvanA hotI hai vaha sabhI jIvoM ko samAna bhA0 se dekhatA hai unheM apanI AtmA ke samAna jAnatA hai| isa bhAvanA ke abhyAsa se usa sAdhaka ke hRdaya meM se IrSyA zatratA Adi sabhI azubha bhAvanAyeM samApta o jAtI haiM aura saba jIva mere mitra haiM ... + maitrI karuNAMmuditopekSANAM sukha duHkha puNyApuNya viSayANAM bhAvanAta zcitaprAdanam / (pAtaJjala yogasatra, samAdhipAda, sUtra 33) D maitro-pramoda-kAruNya-mAdhyasthAni niyojyet|| dharmadhyAnamapaska tadhi tasya rasAyanama / / yogazAstra 4/11] = mitrA tArA balA dIprA sthirA kAntA prabhA praa|| nAmAni yogadRSTInAM lakSaNa ca dibodhata / / yogadRSTi samuccaya 13) ... uttarAdhyayana 6/2 jIvantu jantavaH sarve kalezavyasana vajitaH / prApnavantu sukhaM tyaktvA vairaM pApam parAbhavam // (jJAnArNava 27/7) Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAna kA svarUpa (137) aisI bhAvanAyeM balavatI ho jAtI haiM / usakA ahiMsA bhAva paripuSTa ho jAtA hai vaha sabhI jIvoM ke hita meM apanA citta lagAye rakhatA hai| vaha sabhI kI kalyANa kAmanA karatA huA sabhI kA maMgala karatA hai| vaha hamezA yahI vicAra karatA rahatA hai ki sAre saMsAra ke jIva mere apane haiM ina saba ne mere Upara bahuta upakAra kiye haiM / isa prakAra kI bhAvanA se usakA maitrI bhAva bar3hatA hai / usake isa svabhAva kA prabhAva anya logoM para bhI par3atA hai aura ve bhI zatrutA ko chor3akara sAdhaka bana jAte haiM / isa bhAvanA kA viSaya prANImAtra hai / vaha samatA yogI bana jAtA hai / pramoda bhAvanA : AdhyAtmika unnati aura adhyAtma yoga kI sAdhanA ke lie sAdhaka ko guNa grahaNa karane cAhiye / sAdhaka guNoM ko tabhI grahaNa kara sakatA hai jaba vaha guNavAna vyaktiyoM ke prati prema bhAva rakhe aura unakA sammAna kare / pramoda mAvanA kI sAdhanA ke dvArA vyakti ( sAdhaka) apanI guNa ko grahaNa karane kI zakti ko unnata karatA hai| guNI logoM ke samparka meM Ane se evaM unase prema karane va unakA sammAna karane se usake andara bhI sabhI sadguNa A jAte haiM usakI isI vinamratApUrNa bhAvanA se usake sadguNoM kA vikAsa hotA hai kitumhArA Arjava AzcayaMkArI hai aura AzcaryakArI hai tumhArA mArdava / uttama hai tumhArI kSamA aura mukti / isa pramoda bhAvanA ko samatA yoga kA netra kahA gayA hai / jaise netra sundara, asundara sabhI cIjoM ko dekhatA hai kintu sundara vastuoM ke prati hI AkarSita hotA hai usI prakAra se guNI vyakti sadguNoM ko hI grahaNa karatA hai / yaha guNa grahaNa karanA hI pramoda bhAvanA kahalAtA hai / kAruNya bhAvanA : bandhana se mukta karane kA prayatna va cintana karanA hI kAruNya bhAvanA kahalAtI hai + (ka) uttarAdhyayana 6/57 (kha) jJAnArNava 27/11-12 (ka) uttarAdhyayana 13 / 16 (kha) jJAnArNava 27 / 8-10 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana (138) arthAt jo sAdhaka kAruNya bhAvanA kA ana cintana karatA hai vaha na to svayaM kabhI bhayabhIta rahatA hai aura na hI kabhI kisI ko bhayabhIta karatA hai / apitu vaha bhaya se AkrAnta evaM dukhI prANiyoM ke prati prema rakhatA hai aura cAhatA haiM ki sabhI sukhI raheM, saba ke dukhoM kA anta ho jAyesarve bhavantu sukhina: sarve santu niraamyaa| sarve bhadrANi pazyantu, mA kazcid duHkha bhAga bhavet / / kAruNya bhAvanA kA bAra-bAra abhyAsa karane se sAdhaka kA hRdaya dayA se paripUrNa ho jAtA hai, usake hRdaya meM karuNA evaM vAtsalya kA sAgara umar3ane lagatA hai / vaha "sva" eva "para" donoM prakAra kI dayA se paripUrNa vyavahAra karatA huA unakA pAlana karatA hai| "sva" arthAt apanI AtmA ko pIr3ita nahIM karatA hai, "para" arthAta vaha kabhI bhI dUsaroM ko kaSTa nahIM detA / yaha bhAvanA samatA yoga kA hRdaya kahalAtI hai, arthAta jo sthAna zarIra meM hRdaya kA hotA hai, vahI sthAna samatA yoga meM kAruNya bhAvanA kA hai / jisa sAdhaka kA citta nirmala evaM hRdaya komala hotA hai jo kisI dUsare kA dukha na dekha sake, usI ko samatA yoga kI sAdhanA kI siddhi prApta hotI hai kaThora hRdaya vAlA isakI sAdhanA nahIM kara sktaa| yaha adhvAtma yoga kA lakSya hai| mAdhyastha bhAvanA : samajhAne-bujhAne para bhI sAmane vAlA vyakti deSa kA tyAga na kare, usa sthiti meM uttejita na honA, kintu yogyatA kI vicitratA kA cintana karatA hai vahI mAdhyastha bhAvanA hai|+ mAdhyastha bhAvanA kA dUsarA nAma upekSA vRtti hai / rAga dveSa ko na karanA, sukha dukha kI pratikUla sthitiyoM meM bhI samAna rUpa se rahanA sadaiva upekSAvRtti evaM mAdhyastha bhAvanA meM ramaNa karanA ye hI isa bhAvanA ke cinha haiM / + uttarAdhyayana 13/23 jJAnArNava 27/14 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAma kA svarUpa [136] jo sAdhaka isa bhAvanA kA abhyAsa karatA hai vaha pratikala sthiti Ane para bhI samabhAva se yahI socatA hai ki dukha aura sukha eka sikke ke do pahalU haiM inameM se kabhI sukha AtA hai aura kabhI dukha / sukha Ane para atyadhika harSa nahIM karatA aura duHkha ke Agamana para viSAda bhI nahIM krtaa| mAdhyastha bhAvanA dvimukhI hai-yaha rAga aura dvaSa donoM para hI vijaya prApta karatI hai / donoM hI paristhitiyoM meM samabhAva se rahane vAle sAdhaka sadaiva sukhI rahate haiM / jo manuSya sukha Ane para bhAvoM meM Asakta ho jAtA hai aura pratikUla paristhitiyoM ke Ane para dveSa bhAva se yukta ho jAtA hai vaha ajJAnI puruSa hamezA dukhI rahatA hai|* vaha yahI socatA hai ki ye sAMsArika sukha aura duHkha kI paristhitiyAM na to zAzvata haiM aura na hI sthira, ye saba saMsAra to parivartanazIla hai, isalie rAga dveSa kI bhAvanA karanA vyartha hai aura usake (sAdhaka) inhoM vicAroM se vaha samabhAva kI sthiti meM pahuMca jAtA hai / jahAM use na to zoka hotA hai aura na harSa, vaha ina sabase pare pahu~ca jAtA hai / jahAM use na to kaSAyoM kIkaluSatA rahatI hai na hI rAga dveSa kI jvAlA jalatI hai vaha to indriyoM para bhI vijaya prApta kara letA hai| yaha mAdhyastha bhAvanA samatva yoga kI antima pariNati hai| lakSya bindu hai| ___ina maitrI Adi cAroM bhAvanAoM se sAdhaka vItarAgatA ko prApta karatA hai| usake Atmika bhAvoM kI unnati hotI hai aura eka dina vaha Atmonnati ke zikhara para pahu~ca jAtA hai yahI mAnava kA carama lakSya hai jo vaha prApta kara letA hai, aura usake vizuddha dhyAna kA krama jo vicchinna hotA hai vaha punaH sadha jAtA hai + * egantaratte ruiraMsi bhAve, atAlise so kuNa paosaM / dukkhassa saMpIlamuvei dAle, na lippai teNa muNI viraago|| (uttarAdhyayana 32]61) + [ka] AtmAnaM bhAvayannAbhirbhAvanAbhirmahAmatiH / truTitAmapi saMdhatte, vizuddhadhyAnasantatim / / [yogazAstra 4/122] [kha] AbhiryadAnizaM vizvaM bhAvayatyakhilaM vshii| tadaudAsInyamApannazcaratyatraiva muktavat / (jJAnArNava 27/16) Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana (140) dharmadhyAna kI maryAdAyeM :___ dhyAna karane kI kucha maryAdAyeM haiM unheM samajha lene para hI dhyAna prApta hotA hai| adhikatara sabhI dhyAna zAstroM meM kahIM kama to kahIM jyAdA rUpa se usakI carcA kI gaI hai / dhyAna zataka meM dhyAna se sambandhita bAraha viSayoM para vicAra karane ke lie evaM unakA abhyAsa karane ke lie kahA gayA hai / ve bAraha vicAra isa prakAra se haiM-1-bhAvanA, 2-deza, 3-kAla, 4-Asana vizeSa, 5-Alambana, 6-krama, 7-dhyAtavya, 8-dhyAtA, 6-anuprekSA, 10-lezyA, 11-liD.ga, 12-phala IX AdipurANa meM bhI inhIM vicAroM ko prarUpita kiyA hai|+ ina bAraha dvAroM se dharma dhyAna kA acchA paricaya prApta karake usakI bhAvanA Adi kA acchA abhyAsa karanA caahiye| 1-bhAvanA : dhyAna se pUrva jo bhAvanA arthAt abhyAsa ke sAdhana kA acchI taraha se vicAra kara letA hai vaha sAdhaka dharmadhyAna kI yogyatA ko prApta kara letA hai / isake lie cAra bhAvanAyeM kahI gayI haiM / * 1-jJAna bhAvanA, 2-darzana bhAvanA, 3-cAritra bhAvanA, 4-vairAgya bhAvanA / x jhANassa bhAvaNAo desaM kAlaM tahAsaNavisese / AlevaNaM kamaM jhAiyavayaM je ya jhaayaaro|| tatto'NuppehAo lessA liMgaM phalaM ya nAUNaM / dhammaM jhAijja muNI taggayajogo tao sukka / (dhyAnazataka 28, 29) + AdipurANa 21/54 * (ka) dhyAnazataka 30 (kha) AdipurANa 21/65 bhAvanAbhirasaMmUDho muninisthirIbhavet / jJAna-darzana-cAritra-vairAgyopagatAzca tAH / 21/65 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma dhyAna kA svarUpa ( 141 ) 1- jJAna bhAvanA : jJAna kA abhyAsa karanA hI jJAna bhAvanA hai / isake Azraya se sAdhaka kA mana azubha kAryo ko chor3akara zubha kAryoM meM lagatA hai, aura vaha tatva kyA hai aura atatva kyA hai isa rahasya ko jAna lene para sthira buddhi vAlA hokara dhyAna ko karane meM laga jAtA hai / + jJAna meM mana kA lIna ho jAnA hI jJAna bhAvanA hai| jJAna bhAvanA ke pAMca prakAra batalAye gaye haiM 1 - vAcanA, 2- pRcchanA, 3-anuprekSaNa, 4- parivartana, 5 - saddhamaMdezana / dhyAnazatakakAra ne ina pAMcoM prakAroM ko dharma dhyAna ke Alambana ke rUpa meM svIkAra kiyA hai / - 2- darzana bhAvanA : mAnasika mUr3hatA ke nirasana kA abhyAsa karanA hI darzana bhAvanA hai / isameM AtmA samyagdarzana se aisA bhAvita ho jAtA hai ki yadi vaisA na ho to usake viparIta doSoM ke kAraNa dhyAna asambhava ho jAtA hai aisA ina guNoM ke kAraNa sthira rUpa se dhyAna karatA hai| darzana bhAvanA ke pA~ca guNa aura pAMca doSa kahe gaye haiN| .... pA~ca guNa isa prakAra haiM-1- prazama, 2 - saMvega, 3 - nirveda, 4- anukampA, 5- Astikya | pAMca doSa isa prakAra haiM 1 - zaMkA, I 2- kAMkSA, 3 - vicikitsA, 4 - prazaMsA, 5 - sastava jabaki AdipurANa meM darzana bhAvanA ke sAta prakAra 1he gaye haiM I X + jhANeNiccabhAso kuNai maNodhAraNaM visuddhiM ca / gANaguNa muNiyAsAro sojhAi suniccalamaI o // [ dhyAnazataka 31] AdipurANa 21 / 96 dhyAnazataka 42 vahI 32 ... X saMvega, prazama, sthairya, amUr3hatA, agavaMtA, Astikya evaM anukampA ye sAta prakAra haiM / [AdipurANa 21 / 66-66 ] Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana [142] prazama : krodha, mAna, mAyA, lobha kA udaya na honA hI prazama hai / arthAt udaya meM Aye hue kaSAyoM ke bhAvoM kA zamana karanA hI prazama hai / saMvega : mokSa kI tIvra abhilASA kA utpanna honA hI saMvega hai arthAt mokSa sukha kA aura usake lie deva, guru, dharma kA aisA raMga ho ki jisase sAMsArika raMga utara jAye yaha hI saMvega hai / nirveda : sAMsarika viSaya bhogoM ke prati virakti honA unako heya samajha kara unakI upekSA kA bhAva jaganA unake prati abhAva, glAni, anAsthA ke utpanna hone ko nirveda kahate haiM / anukampA : binA kisI bhedabhAva ke dukhI jovoM para dayA karake dukha ko dUra karane kI icchA yA prayAsa karanA anukampA hai / Astikya : sarvajJakathita tatvoM meM thor3I sI bhI zaMkA na karake pUrI taraha se AsthA rakhanA, AtmA evaM loka sattA meM pUrNa rUpa se vizvAsa karanA hI Astikya hai / darzana bhAvanA ke pAMca doSa bhI haiM, ye isa prakAra -- zaMkA : jina vacana para vizvAsa na karake zaMkA karanA kA~kSA : bauddha Adi anya matoM kI AkAMkSA yA abhilASAH Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAna kA svarUpa (143) vicikitsA : yukti aura Agama se saMgata kriyA meM bhI roga kI cikitsA kI taraha phala kI zaMkA krnaa| prazaMsA : sarvajJa evaM vratadhArI aura tatvajJa kI stuti na karake kisI dUsare pAkhaNDI kI prazaMsA karanA / saMstava : mithyAdRSTiyoM se milanA-julanA evaM unakA paricaya ye saba tyAjya haiM kyoMki ajJAnI jIvoM ke sAtha rahane se unameM ruci utpanna ho jAtI hai| 3-caritra bhAvanA : samatA kA abhyAsa arthAta cAritra ke abhyAsa ko cAritra bhAvanA kahate haiN|+ loka aura jIvoM ke dvArA prazaMsanIya bartAva jisa prakAra ke kSayopazana se hotA hai vaha cAritra kahalAtA hai / isa bhAvanA ke rahane se jIva ko arthAta sAdhaka ko tIna prakAra ke phala svayaM hI prApta ho jAte haiM / 1-navIna karmoM ke grahaNa kA abhAva, 2-pUrva saMcita karmoM kA nirjarA, 3-zubha karmoM kA grahaNa aura dhyAna / jabaki AdipurANa meM cAritra bhAvanA ke nau prakAra batalAye gaye haiM / pAMca samitiyA~, tIna guptiyAM aura kaSTa shissnnutaa| pAMca samitiyAM-1-IryA samiti, 2-bhASA samiti, 3-eSaNA samiti, 4-AdAna nikSepaNa samiti, 5-vyutsagaM samiti aura manogupti, vacana gupti evaM kAyagupti ye tIna prakAra kI guptiyA~ haiN| + navakammANAyANaM porANaviNijjaraM subhAyANaM / / cAritta bhAvaNAe jhANamayatteNa ya samehaH // (dhyAna zataka AdipurANa 21/67 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (144) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana 4-vairAgya bhAvanA :___jagat ke svabhAva kA yathArtha darzana karake viSayAsakti se rahita honA evaM bhaya aura AkAMkSA se mukta honA hI vairAgya bhAvanA hai / arthAt jo prANI carAcara jagata ke svabhAva ko acchI taraha se jAna letA hai usake antaHkaraNa meM vairAgya kI bhAvanA prasphuTita ho jAtI hai / + vairAgya bhAvanA ke tIna prakAra kahe gaye haiM-1-viSayoM meM anAsakti, 2-kAvyatatva kA anucintana evaM 3-jagat ke svabhAva kA vivecn| 2-dhyAna ke lie deza yA sthAna : __dhyAna ke lie ekAnta sthAna adhikatara mAnA gayA hai, vaha sthAna nirjana honA cAhiye kyoMki isase usake sAmane indriyoM ke viSaya nahIM Ate haiM aura sAdhaka kA mana bhI vicalita nahIM hotA hai isaliye muniyoM ke lie ekAnta sthAna hI sAmAnya kahA gayA hai kintu kabhIkabhI yaha dekhane ko milatA hai ki ekAnta vAsa meM usakA citta ekAgra nahIM ho pAtA isalie jarUrI nahIM hai ki dhyAna ke lie ekAnta sthAna hI ho| bhagavAna mahAvIra ne kahA hai ki sAdhanA gAMva meM bhI ho sakatI hai aura vana meM bhI, isake lie bhAva kA honA Avazyaka hai| - vaise jo sthAna striyoM, pazuoM, napusaka jIvoM evaM kSadra manaSyoM se se vita ho, vaha sthAna sarvathA tyAjya mAnA gayA hai| ... aisA sthAna jahA~ duSTa rAjA, pAkhaMDI loga, madyapAnI, juArI Adi loga rahate hoM vaha sthAna kabhI bhI dhyAna ke lie upayukta nahIM mAnA gayA hai| + suvidiyajagassabhAvo nissago nibhao nirAso y| vairaggabhAviyamaNo jhANami suniccalo hoi / / [dhyAnazataka 34] mahApurANa parva 21/70-80. -gAme vA aduvA raNe, Neva gAme va raNe dhammamAyANaha (AcArAGaga 1/8/1/14) (ka) strIpazuklIvasaMsaktarahita vijanaM muneH| savadevocita sthAnaM dhya nakAle vizeSata: / / (ArSa,21-77) (kha) dhyAnazataka 35 (ga) tatvAnuzAsana 60-61 A jJAnArNava 27/23-26 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAna kA svarUpa (145) vaise dhyAna ke lie vizeSa rUpa se koI pradeza kI aikAntika maryAdA nahIM hai, dhIra vyakti nirjana evaM janayukta donoM hI sthAnoM meM dhyAna kara sakatA hai usake lie deza yA sthAna kI mahattA kucha nahIM hotI basa jahAM mana, vANI aura zarIra ko samAdhAna mile vahI sthAna dhyAna ke lie sarvottama mAnA gayA hai| 3-kAla : dhyAna kI siddhi ke lie sAmAnyataH kisI kAla tathA avasthA kA koI niyama nahIM hai jisa kAla meM dhyAna kI nirvighna middhi ho vahI kAla sarvottama hai| yaha dhyAnasarvakAlika hai jaba bhI bhAvanA ho tabhI kiyA jA sakatA hai|- jaba bhI mana kA samAdhAna ho isake lie rAta yA dina kisI bhI vizeSa samaya kA upadeza nahIM hai| 4-Asana : dhyAna ke lie jo Asana zarIra ke lie sulabha ho vahI upayukta mAnA gayA hai jisa Asana se zarIra ko kaSTa na ho| khar3e, baiThe aura sote tInoM avasthAoM meM kiyA jA sakatA hai| * vaise kAyotsarga, padamAsana aura vIrAsana Adi dhyAna ke lie yogya mAne gaye haiN| A dhyAna kisI Uce AsanAdi para baiThakara nahIM karanA cAhiye usake lie 'bhUtala" aura "zilApaTTa" ye donoM upayukta mAne gaye haiM - + thira-kaya jAgANa pUNa mUNINa jhANe sUniccalamaNANaM / / gAmaMmi jaNAiNNe suNNe raNe va Na vise so|| (dhyAnazataka 36) kAlo vi socciya jahiM jogasamAhANamuttamaM lhii| na u divasanisAvelAi niyamaNaM jhAiNo bhaNiyaM / / (dhyAnazataka 38) -na cAhorAtra sandhyAdi-lakSaNa: kAlaparyayaH / / niyatoDasyAsti didhyAsoH taddhyAnaM sArvakAlikam / / (mahApurANa 21/81) *vahI 21/75 A dhyAnazataka 36 -> bhUtale vA zilApaTTa sukhA''sInaH sthito'thavA / samamRjvAyata gAtraM niHkampA'vayavaM dadhat / / (tattvAnuzAsana 62) samamRjvAyataM vidgAtramastabdhavRttikam / (ArSa 21/60) Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (146 ) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana 5-Alambana : jisa prakAra majabUta rassI kA sahArA lekara vyakti durgama se durgama sthAna para pahuca jAtA hai yA kueM meM girane para majabUta rassI kA sahArA lekara Upara A jAtA hai usI prakAra dhyAtA bhI dhyAna ke AlambanoM kA sahArA lekara zreSTha evaM uttama dhyAna kI prApti kara letA hai| ye Alambana cAra prakAra ke haiM-1-vAcanA, 2-pratipRcchanA, 3-parivartanA, 4-anuprekSA / 6-krama : pahale sthira rahane kA abhyAsa karanA cAhiye aura phira mauna rahane kA abhyAsa karanA caahiye| kevala jJAnI jaba mokSa prApti ke lakSya ke nikaTa A jAte haiM to ve pahale manoyoga kA nigraha karate haiM usake pazcAt vacanayoga kA nigraha karake hI sUkSma rUpa se kAyayoga kA nigraha karate haiM / vaise to kevala jJAniyoM ko dhyAna kI sAdhanA nahIM karanI par3atI kintu jaba ve mokSa ke atyanta samIpa meM pahacate haiM to unheM mokSa prApti ke lie yoga kA nirodha karanA hI par3atA hai kyoMki yoga kA nirodha kiye binA mokSa kI prApti asambhava hai| karma ke bandha se jaba taka vaha mukta nahIM hovegA taba taka usakA kamabodha calatA hI rahatA hai aura karmoM ke bandha meM mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya ke bAda yoga mukhya kAraNa hotA hai ataH yoga kA nirodha karanA jarUrI ho jAtA hai / yaha kriyA bhavakAla ke antargata AtI hai aura dUsare krama meM jaba kevala jJAnI mokSa ke ati nikaTa pahacakara samasta yogoM kA nirodha karane kI kriyA ko karatA hai to vaha kriyA zailezI kriyA kahalAtI hai / isa prakAra se dhyAna prApti ke do krama kahe gaye haiN| X vaise apanI zakti ke anusAra dhyAna sAdhanA ke aneka krama bhI ho sakate haiN| * dhyAnazataka 43, AdipurANa 21/88 x jhANappaDivattikamo hoi mnnojognigghaaiio| bhavakAle kevaligo sesANa jahAsamAhIe / / (dhyAnazataka 44) Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAna kA svarUpa(147) 7-dhyAtavya kA dhyeya : jisakA cintana kiyA jAye aisA dhyAna kA viSaya dhyAtavya yA dhyeya kahalAtA hai / dhyAna karane yogya padArtha, vastu aura Alambana jisakA dhyAna kiyA jA sake, jisa para mana ko ekAgra kiyA jA sake vahI dhyeya hai / dhyAna ke bheda dhyeya kA Azraya lekara kiye gaye haiM / AjJA, vipAka, apAya aura saMsthAna, ye cAra dharmadhyAna ke prakAra batalAye gaye haiM / + lekina isa prakAra se aura aneka prakAra bhI ho sakate haiM inakI saMkhyA nizcita nahIM ho sakatI / jinasena ne zabda, artha aura jJAna ye tIna prakAra ke dhyeya batalAye haiM ina tInoM se hI jagat ke sabhI padArtha dhyeya kI koTi ko prApta ho jAte haiM / 8-dhyAtA : dhyAna karane vAlA sAdhaka dhyAtA kahalAtA hai| dhyAna karane ke lie vizeSa guNoM kI AvazyakatA hotI hai jo sAdhaka ina vizeSa guNoM se yukta hotA hai vahI dharmadhyAna kA dhyAtA banatA hai| dhyAnazataka meM dhyAtA ke lie tIna guNa batalAye gaye haiM -:apramAdI - jo madya, viSaya, kaSAya, nidrA aura vikathA jo ___ ina pAMcoM pramAdoM se rahita ho vahI dhyAtA hai| nirmohI - jisa sAdhaka kA moha kSIya ho gayA ho yA moha kA kSaya hokara prazAnta moha vAlA ho| jJAna sampanna-jo jJAna rupI dhana sampadA se yukta ho vahI sAdhaka dharma dhyAna kA adhikArI yA dhyAtA hotA hai| + (ka) AjJApAya vipAkAnAM, saMsthAnasya cintnaat| itthaM vA dhyeya bhedena, dhayaM dhyAnaM caturvidham // (yogazAstra 10/7) (kha) dhyAnazataka 45-46 AdipurANa 21/134 - savvappamAyarahiyA muNao khINovasaMtamohA y| jhAyAro nANa-dhaNA dhammajjhANassa niddiTThA / / (dhyAnazataka 63) Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana (148) tatvAnuzAsana meM dhyAtA use kahA gayA hai jisakI mukti nikaTa A rahI ho, jisane apanI indriyoM ko vaza meM kara liyA ho, jo parigraha tyAgI ho jisane Arta va rodra dhyAna kA tyAga karake dhyAna meM citta ko lagA liyA ho yahI dhyAtA kahalAtA hai| + yahA~ dhyAna kI sAmagrI ke AdhAra para bhI dhyAtA va dhyAna ke tIna-tIna bheda kiye haiM utkRSTa sAmagrI utkRSTa dhyAtA utkRSTa dhyAna madhyama sAmagrI madhyama dhyAtA madhyama dhyAna jaghanya sAmagrI jaghanya dhyAtA jaghanya dhyAna AcArya jinasena ne jo vajravaSabha nArAca saMhanana nAmaka atizaya balavAna zarIra vAlA, jo zAstroM kA jJAtA ho, tapa karane meM zUravIra ho evaM jisane sabhI azubha lezyAoM kA tyAga kiyA ho Adi ina guNoM se yukta sAdhaka ko dhyAtA kahA hai / - aisA nahIM hai ki jo vyakti jJAnI ho vahI dharmya dhyAna kA adhikArI ho alpajJAnI bhI dhyAtA ho sakatA hai lekina jisakA mana asthira ho vaha dhyAtA nahIM ho sakatA hai / * dhyAna ke lie jJAnI honA koI jarUrI nahIM hai| gRhastha vyakti ko bhI jisameM sabhI guNa hote haiM dhyAtA mAnA gayA hai usako bho dhamyaM dhyAna ho sakatA hai / .... anuprekSA : svAdhyAya mora dhyAna ye donoM Atmopalabdhi ke sAdhana haiM / ye donoM eka-dUsare ke sahAyaka haiM isalie eka ke dvArA dUsare kA abhyAsa kiyA jAtA hai. donoM kA abhyAsa jaba khUba paripakva ho jAtA hai to vaha paramavizuddha svAnubhUti kA viSaya bana jAtA hai| + tattvAnuzAsana 41-45 sAmagrItaH prakRSTAyA dhyAtari dhyAnamuttamam / syAjjaghanyaM jaghanyAyA madhyamAyAstu madhyamam / / (tattvAnuzAsana 46) - AdipurANa 21/85-86 * mahApurANa 21/102 .... jJAnArNava 4/17 = svAdhyAyAd dhyAnamadhyAstAM dhyAnAtsvAdhyAyamA''manet / dhyAna-svAdhyAya-sampattyA paramAtmA prakAzate // (tattvAnuzAsana 81) Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma dhyAna kA svarUpa (146) svAdhyAya kA eka aMga anuprekSA bhI hai| dhyAna ko siddhi ke lie anuprekSA kA abhyAsa bahuta hI jarUrI hai / inake abhyAsa se sAdhaka kA mana suvAsita ho jAtA hai vaha samabhAva ko prApta ho jAtA hai / dharmadhyAna ke lie sthAnAGga meM cAra anuprekSAyeM batalAyI gayI haiM / + lekina dhyAnazataka meM sabhI bAraha anuprekSAoM kA cintavana karane ke lie kahA gayA hai| ina bAraha anuprekSAoM kA kathana pahale kiyA jA cukA hai / * dharmadhyAna kI cAra anuprekSAyeM isa prakAra haiM : ekatva anuprekSA akelepana kA anubhava karake cintana karanA / anitya anuprekSA jagat meM sabhI padArtha anitya haiM, nazvara haiM / azaraNa anuprekSA - jagat meM dharma ke sivA koI zaraNa nahI hai | saMsAra anuprekSA - saMsAra meM janma-maraNa ke cakra kA karanA / parivAra haiM / - karanA cAhiye / 10- lezyA : cintana svAdhyAya Adi tapoyoga evaM bAraha anuprekSAyeM ye saba dhyAna ke hI ataH mokSa ke abhilASI ko nirantara dhyAna kA yatna dhyAna sAdhanA kA nAma hai, kintu isameM prakriyA aura anubhUtiyA~ naI nahIM hotI haiM / yaha kaSAyoM se anuraMjita yogoM kI pravRtti hai / ..... + jhANovarame'vi muNI NiccamaNiccA ibhAvaNAparamo / hoi subhAviyacitto dhammajjhANeNa jo puvviM // ( dhyAna zataka 65 ) * dhammassaM NaM jhANassa cattAri aNuppehAo paM taM -egANuppehA aNiccANupehA asaraNANuppehA sasArANuppehA (sthAnAGga pU. 188) dhyAnasyaiva tapoyogAH zeSAH parikarA matAH - .... dhyAnAbhyAse tato yatnaH zazvatkAryo mumukSubhi: / ( ASaM 21 / 215) (ka) mohodaya khaovasa movasamakhayajajIva phaMdaNaM bhAvo / (gommaTasAra, jIvakANDa, mUla 536 / 931) (kha) kaSAyodayA raMjitA yogapravRttiriti (sarvArthasiddhi 2 / 6 / 156 / 11 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana (150) . mAnava ke andara ke mana meM do prakAra ke spandana nirantara hote rahate haiM aura sAtha hI sAtha do prakAra kI dhArAyeM bahatI rahatI haiM, jinameM eka dhArA vicAroM kI hotI hai aura dUsarI dhArA bhAvoM ko hotI hai / jJAna se sambandhita dhArA vicAroM kI kahalAtI hai / bhAvoM kI dhArA kaSAyoM arthAt krodha, mAna, mAyA, lobha kI dhArA kahalAtI hai yaha prazasta aura aprazasta donoM hI prakAra kI hotI hai| yaha dhArA moha janya kahalAtI hai| AgamoM meM lezyA ko ANavika AbhA, kAnti, prabhA aura chAyA rUpa batalAyA gayA hai| + jaina darzana ke anusAra lezyA ke do bhedabhAva lezyA evaM dravya lezyA kiye gaye haiN| vaise lezyA ke cha: prakAra kiye gaye haiM-1-kRSNa lezyA 2-nIna lezyA, 3-kApota lezyA, 4-tejo lezyA, 5-padma lezyA, 6- zukla lezyA / - dhamadhyAna caki zabha dhyAna ke antagata AtA hai isalie isameM zubha lezyA hI hotI hai / ina zabha lezyAoM meM pIta arthAt tejo lezyA, padama lezyA evaM zakla lezyA AtI haiM / ye tInoM lezyAyeM jIva meM krama se vizuddhi ko prApta hokara AtI haiN| * kyoMki tejas lezyA se padma lezyA zuddha hotI hai aura padama lezyA se zabala lezyA vizaddha hotI hai| hara eka lezyA ke pariNAma bhI mada, madhyama aura tIvra hote haiM / dharmadhyAna me ye lezyAyeM manda se madhyama rUpa taka hI hotI haiN| + lezayati-zleSayativAtmani jananaya nAnIti lezyA-atIva cakSarApekSikA snigdhadIpta rUpA chAyA / [uttarAdhyayana vahadvatti, patra 650) D(ka) lezyA dvividhA dravya lezyA bhAvalezyA ceti| (sarvArthasiddhi (kha) rAjavArtika 2/6/8/106/22 (ga) dhavalA 2/1/1/416/8 - (ka) sA SaDvidhA kRSNa lezyA, nIla lezyA, kApota lezyA. tejo lezyA, padma lezyA, zukla lezyA ceti / (sarvArthasiddhi 2/6/15612) (kha) dravya saMgraha, TIkA 13/38 * dhyAnazataka 66, AdipurANa 21/155-56 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAna kA svarUpa [151] liDa.ga : sAdhu Adi ke bAhya veSa ko liD.ga kahate haiM / jaina darzana meM isake tIna prakAra mAne gaye haiM-1-sAdhu, 2-AryikA, 3-utkRSTa pAvaka / ye tInoM bhI dravya evaM bhAva ke bheda se do ! kAra ke ho jAte haiM. jinameM zarIra kA veSa dravya lir3a.ga aura andara kI vItarAgatA bhAvalir3a.ga kahe jAte haiM / liD.ga zabda cinha arthAt lakSaNa kA vAcaka hotA hai / dhyAna vyakti kI Antarika pravRtti hotA hai use dekhA nahIM jA sakatA hai, kintu usa vyakti kI satya se sambandhita AsthA ko dekhakara usa dhyAna ko mAnA jA sakatA hai isalie yaha satya kI AsthA hI usakA lir3a.ga hotA hai| dharma dhyAna ke cAra liD.ga batalAye gaye haiM 1-AjJA ruci - pravacana Adi meM zraddhA kA honA / 2-nisagaM ruci - satya meM zraddhA kA honaa| 3-sUtra ruci - sUtra par3hane se usameM zraddhA kA utpanna honaa| 4-avagAr3ha ruci - vistArapUrvaka satya kI upalabdhi honA / + dhyAna zataka meM bhI Agama, upadeza, AjJA evaM svabhAva se jina bhagavAna ke dvArA batalAye gaye padArthoM meM zraddhA kA honA ye dharmadhyAna ke liDa.ga kahe haiM / dharma dhyAna kA prathama phala AtmajJAna ho hotA hai / jo matya aneka tarkoM ke karane para bhI nahoM jAnA jA sakatA vahI satya dhyAna ke dvArA AsAnI se jAnA jA sakatA hai / dharmadhyAna ke pradhAna phala vipula zabhAsraba, saMvara, nirjarA aura devasUkha Adi kahe gaye haiN| + dhammassa Na jhANassa cattAri lakkhaNA pa0 taM0 ANAruINisagga rUI __sattaruI ogADharUIti (sthAnADga pR0188) Agama-uvaesA''NA-NisaMggao jaM jiNappaNIyANaM / bhAvANaM saddahaNaM dhammajjhANassa taM liD.gaM / / (dhyAnazataka 67) hoMti suhAsava-saMvara-viNijjarA'marasuhAi viulaaii| jhANavarassa phalAiM sahANabaMdhINi dhammassa / / (dhyAnazataka 63) Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana (152) AcArya hemacandra ne kahA hai ki karmoM ke kSINa hone para mokSa kI prApti hotI hai aura karma AtmajJAna se kSINa hotA hai, aura AtmajJAna dhyAna se hI hotA hai / yahI dhyAna kA phala hotA hai| + jisa vyakti ko dhyAna arthAta dharmadhyAna kI siddhi ho jAtI hai usako kaSAyoM se utpanna hone vAle duHkha jaise IrSyA, viSAda, zoka harSa Adi nahIM hote haiM / usako koI bhI zArIrika eva mAnasika roga nahIM hote aura na hI vaha unase pIr3ita hotA hai| dharmadhyAnI ko anta meM mokSa kI prApti hotI hai / isa dharmadhyAna meM karmoM kA kSaya karane vAle samyagdaSTi nAmaka cauthe guNasthAna se lekara sAtaveM apramatta guNasthAna taka anukrama se asakhyAta guNA karma kA samUha kSaya hotA hai - aura sAdhaka indra ko jo sukha milatA hai unase kaI gunA sukha prApta karatA hai|* -: 0 : + mokSa: karmakSayAdeva, sa cAtmajJAnato bhavet / dhyAnasAdhyaM mataM tacca, tadadhyAna hitamAtmanaH / / (yogazAstra 4/113) dhyAnazataka 103 -- asakhyeyamasaMkhyeyaM sadadRSTayAdiguNe'pi ca / kSIyate kSapakasyaiva kamaMjA.mana kramAt / zamakasya kramAta karma zAntimAyAti pUrvavat / prApnoti nirgatAtaD.kaH sa saukhyaM zamalakSaNam / / jJAnArNava (41/12-13) * devarAjyaM samAsAdya yatsukhaM kalpavAsinAma / nirvizAnti tato'nanta saukhyaM kalpAtibatinaH // (jJAnArNava 41/16) Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama pariccheda dharmadhyAna kA vargIkaraNa dharma dhyAna ke bheda : naya dRSTi se dhyAna do prakAra kA mAnA gayA hai + -1sAlambana va 2-nirAlambana / sAlambana arthAt isameM kisI vastu kA Azraya liyA jAtA hai / sAlambana dhyAna bhedAtmaka rUpa meM hotA hai aura usameM dhyAna aura dhyeya ko alaga-alaga mAnA gayA hai| Alambana ke anusAra dharma dhyAna ko cAra prakAra kA mAnA gayA hai / AcArya zubhacandra jI mahArAja ne bhI dharma dhyAna ke cAra bhedoM kA varNana kiyA hai / = citta kI ekAgratA ke sAtha dharmadhyAna ke cAra prakAroM kA cintana karanA cAhiye / * tatvArtha sUtra meM bhI dharma dhyAna ke nimitta se cAra hI prakAroM kA ullekha kiyA gayA hai / x + tattvAnuzAsana 66 (ka) AjJApAya vipAkAnAM, saMsthAnasya cintanAt / itthaM vA dhyeya bhedena, dhamyaM dhyAnaM caturvidham // yoga zAstra 10/7) (kha) bhagavatI ArAdhanA, mUla, 1708, 1536 (ga) mahApurANa 21/134 (gha) dravyasaMgraha, TAkA 48/202/3 (Da.) kArtikeyAnuprekSA, TIkA 480/366/4 = AjJApAya vipAkAnAM kramazaH sNsthitestthaa| vicayo yaH pRthak taddhi dharmadhyAnaM caturvidham / (jJAnArNava * AjJA'pAyau vipAkaM ca saMsthAnaM bhuvanasya ca / yathAgamamavikSipta-cetasA cintayenmuniH // (tattvAnuzAsana 68) x AjJApAya vipAka saMsthAna vicayAya dharmyam // (tatvArtha sUtra Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana [154] ve cAra isa prakAra haiM-1-AjJA vicaya dharma dhyAna, 2apAya vicaya dharma dhyAna, 3-vidhAka vicaya dharma dhyAna, 4-saMsthAna vicaya dharma dhyAna / inake alAvA anya aneka granthoM meM bhI dharmadhyAna ke cAra bhedoM ko svIkArA gayA hai / + lekina ina saba se alaga aneka granthoM meM dharma dhyAna ke daza prakAra dekhane ko milate haiM aise aneka grantha haiM jinhoMne dharma dhyAna ke dasa bhedoM ko svIkAra karate hue unakA varNana kiyA hai| haribaMza purANa meM dharmadhyAna ke dasa bhedoM kA ullekha kiyA gayA hai| ve dasa bheda isa prakAra haiM-1-apAya vicaya, 2. upAya vicaya, 3-jIva vicaya, 4-ajIva vicaya, 5-vipAka vicaya, 6virAga vicaya, 7-bhava vicaya,8-saMsthAna vicaya, ha-AjJA vicaya tathA 10-hetu vicaya / + [ka] tadAjJApAya-saMsthAna-vipAka vicayAtmakam / caturvikalpamAmnAtaM dhyAnamAmnAya vedibhiH / / (ArSa 21/134) [kha] tattha dhammajjhANaM jjheya bhedeNa camvihaM hodi-ANA vicao apAya vicao vivAgavicao saMThANavicao cedi / (SaTkhaMDA gamaH, dhavalA To., pR0 13, pR0 70) [ga] dhamme jhANe cauvihe cauppaDoyAre paNNattA taM jahA-AmAvijaye avAyavijaye vivAga vijaye saMThANavijaye / (sthAnAD.ga, pR0 188) [gha] AdipurANa 21/134 [ka] dharmadhyAnaM dazavidham / (zAstrasAra samuccaya 56) [kha] bhAvapAhur3a, ttiikaa| 16/207/2 (ga) apAyavicayaM dhyAnamupAyavicayaM tataH jIvAdiviyadhyAnamajIva vicayAhvayam vipAkavicayaM dhyAnaM virAga vica yNmht| bhAvAdi vicayaM dhyAnaM saMsthAna-vicayAbhidham tathAjJAvicayaMhetu vicayAkhyamiti sphuTam / dharmadhyAnaM mahAdharmAkaraM dazavidhaM mahat // (mUlAcAra pradIpa 6/20, 43-45) - harivaMzapurANa 56/38-50 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAna kA vargIkaraNa(155) 1-AjJA vicaya dharma dhyAna : 'AjJA kA abhiprAya hai ki kisI viSaya ko bhalI prakAra se jAnakara usakA bhalI prakAra se AcaraNa karanA lekina dhyAna ke artha meM isakA abhiprAya jinendra bhagavAna kI AjJA se hai aura "vicaya" kA artha haivicAra yA cintana karanA / isa prakAra AjJA vicaya kA artha dhyAna meM sarvajJa kI AjJA ko pradhAna mAnakara usake dvArA batAye gaye padArthoM kA bhalI prakAra se cintana karanA cAhiye, aisA kiyA gayA hai / isa dhyAna meM tIrthakaroM ke dvArA batalAye gaye upadezoM kA cintana karate hue sAdhaka ko usakI AjJA ko zirodhArya karate hue aisA socanA cAhie ki sarvajJa kI vANI yA upadezoM meM kisI bhI prakAra koI traTi nahIM hotI aura na hI usake vacana kabhI asatya hote haiM usa para pUrI taraha se vizvAsa karanA cAhiye / * mati kI durbalatA hone se, adhyAtma vidyA ke jAnakAra AcAryoM kA viraha hone se, jJeya kI gahanatA hone se, jJAna ko AvaraNa karane vAle karma kI tIvratA hone Adi isa prakAra se sarvajJa pratipAdita mata satya hai, aisA socanA cAhiye / + kyoMki sarvajJa vItarAga tIrthaMkara deva vastu ko bhalI prakAra se pratyakSa meM dekhakara hI aura jAnakara hI usakA upadeza dete haiM ataH vaha hamAre hitakara hI hote haiN|.... A sarvajJAjJAM puraskRtya samyagarthAn vicintayet / __ yatra taddhayAnamAmnAtamAjJAravyaM yogi puD.gavaiH / / (jJAnANaMva 33/22) * AjJAyatra puraskRtya sarvajJAnAmabAdhitam / tatvatazcintayadastidAjJA-dhyAnamucyate / / sarvajJavacanaM sUkSma hanyate yanna hetubhiH / tadAjJArupamAdeyaM na mRSA bhASiNo jinaaH|| (yogazAstra 10/8-6) + SaTkhaNDAgama, dhavalA TI. pR0 13, 5/4/26/35-36 .... pramANIkRtya tIrthezAn sarvajJAna dossduurgaan| tatpraNIteSu sUkSmeSu vizvadRggocareSu ca // lokAlokAditattveSu dharmeSu mukti vartmasu / rutti: zraddhA pratItiryA tadAjJAvicayaMsatAm // (mUlAcAra pradopa 602062-63) Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (156) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana una vacanoM evaM upadezoM ko jAna sunakara sAdhaka una zabdoM ke artho ko bhalI prakAra samajhatA hai aura phira una tatvoM kA sahArA lekara vaha unase sAkSAtkAra karane kA prayatna karatA hai evaM usakI sAdhanA karatA hai| isI sAdhanA ko "ANAe tavo, ANAya saMjamo"+ kahA gayA hai / isI prakAra dUsare sUtra meM use "ANAe mAmathaM dhamma" vAkya ke rUpa meM kahA gayA hai / dhyAnazataka meM AjJA kI vizeSatA ko darzAte hue usake lie atizaya nipuNA, anAdinidhanA, anA, amitA, ajitA, mahArthA bAdi vizeSaNoM kA prayoga kiyA gayA hai = usI prakAra AdipurANa meM bhI use isI prakAra ke vizeSaNoM se yukta kahA hai ... pA~ca astikAya, chaha jIvanikAya, kAla, dravya tathA isI prakAra AjJA ko grahaNa karane vAle anya jitane bhI padArtha haiM unakA AjJAvicaya dharma dhyAna ke dvArA sAdhaka cintana karatA hai x jinendra bhagavAna jo upadeza dete haiM yA AjJA dete haiM unakA viSaya atisUkSma hotA hai unheM kSAyopazamika bhAvoM ke dvArA jIva jAna nahIM sakatA ata: usake lie sarvajJa bhagavAna kI AjJA hI pramANa rUpa hotI hai| + sambodhasattari 32 AcArAD.ga 3/2 = dhyAnazataka 45-46 ... AdipurANa 21/137-38 x (ka) paMcAthikAyachajjIvakAie kAladavvamaNNe ya / ANAgejjhe bhAve ANAvicaeNa viciNAdi / / [SaTkhaNDAgama, dhavalA TI0 13/5/4/26/38 (kha) mahApurANa 21/135-140 (ga) bhagavatI ArAdhanA, vi0 TI0 1706 A zAstrasAra samuccaya, pR0 288 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAna kA vargIkaraNa(157) aisI AjJA ko grahaNa karane vAle viSayoM kA jo vicAra viveka yA cintana hai vahI AjJAvicaya dharmadhyAna kahalAtA hai / 2-apAya vicaya dharma dhyAna : "apAya" kA artha hai doSa athavA durguNa, jinase sAMsArika jIva parezAna hotA hai aura rAga dveSa, krodhAdi kaSAya, mithyAtvAdi ye saba doSoM ke antargata Ate haiN| sAdhaka ina se chaTane kA prayatna karatA hai aura cintana karatA hai aise cintana karane ko hI apAya vicaya dharma dhyAna kahate haiM / - karmoM ke nAza kA mukhya sAdhana apramatta samyakadarzana, samyakajJAna aura samyagcAritra kI tripuTI yA ratnatraya hI haiM isa dhyAna meM karmoM ke Astrava ko rokane kA cintana kiyA jAtA hai| x jIva ke jo zubhAzubha bhAva hote haiM. unakA cintavana karanA bhI apAyavicaya dharma dhyAna kahalAtA hai / ... sattakA dvividho nayaH zivapathastredhA caturdhA gatiH / kAyA: paMca SaDaMginAM caM nica yAH sA saptabhagIti ca / / aSTau siddha guNAH padArthanavakaM dharma dazAMgaM jinaH / prAhaikAdaza deza saMyatAdazAH savAdazAMgaM tapaH / samyakaprekSA cakSaSA vIkSyamANo yadyAdakSaM sarvavedyAcacakSe / tattAdRkSaM cintayanvastu yAyAdAjJA dharmya dhyAnamudrAM munIndraH / / (Atma prabodha 86-60) - (ka) rAgaddosa kasAyA ''savAdikariyAsu vaTTa mANANaM / iha-paraloyAvAo jhAijjA vrajjaparivajjI / / (ghyAnazataka50) (kha) SaTakhaNDAgama, dhavalA TI. 13/5/4/26/36-40 x zrImatsarvajJa nirdiSTa mArga ratnatrayAtmakam / anAsAdya bhavAraNye ciraM naSTAH zarIriNaH // majjanonmajjanaM zazvadbhajanti bhavasAgare / varAkAH prANino'prApya yAnapAtraM jinezvaram ||(jnyaanaarnnv 34/2-3) .... (ka) kallANapAvagANaupAye viciNAdi jiNamadamuvecca / viciNAdi vA avAe jIvANa subhe ya asubhe ya // (bhagavatI ArAdhanA, vijayodayA TI0 1707) (kha) mUlAcAra pradIpa 6/2046-47 (ga) mUlArAdhanA 400 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (158)jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana - AdipurANa meM "apAya" ko abhAva kahA jAtA hai, mithyAdaSTiyoM ke mArga ke abhAva kA vicAra karane ko apAyavicaya dharma dhyAna kahA hai / + mana, vacana, kAya ina tInoM kI yoga kI pravRtti ko saMsAra kA kAraNa mAnA gayA hai / ata: ina pravRttiyoM se kaise cha TakArA pAyA jA sakatA hai, isa prakAra kA vicAra apAya vicaya dhyAna hI kahalAtA hai / * isa dhyAna meM yaha. bhI vicAra kiyA jAtA hai ki mithyAtva ke vazIbhUta hokara rAga dveSa meM lipta hue prANI jo dukha yA kaSTa uThA rahe haiM aura janma-maraNa ke bhava meM par3a hue haiM unase kaise chuTakArA ho sakatA hai / - sAdhaka isa dhyAna meM sabhI doSoM ko jAnatA aura samajhatA hai aura unase bacane kA upAya nirantara karatA rahatA hai aura naye karma kima upAya se nahIM baMdhege, aise upAyoM ko karatA rahatA hai aura AtmA kI siddhi ke lie nizcaya kara letA hai / ... yahI apAyavicaya dharma dhyAna kahalAtA hai / + AjJAvicaya evaM syAdapAyavicayaH punaH / tApatrayAdi janmAbdhigatApAryA vicintanama // tadapAya pratIkAra citropAyAnucintanam / . atraivAntagati dhyeyamanuprekSAdi lakSaNam / / (AdipurANa 21/141-42) * saMsArahetavaH prAya striyogAnAM prvRttyH| apAyoyarjana tAsAM sa me syAtkathamityalam / / cintAprabandha saMbandhaH zubhalezyAna jitaa| apAyavicayAkhyaM tatprathama dhrmymbhiipsitm||(hrivNshpuraann56/36-40) (ka) rAgadveSakaSAyAdyairjAyamAnAn vicintayet / yatrapAyAMstadapAya-vicaya-dhyAnamiSyate / / (yogazAstra 10/10) (ka) kathaM mAgaM prapadyaratnamI unmArgato janAH / apAyamiti yA cintA tadapAyavicAraNam ||(ttvaarthsaar 41) (kha) ityupAyo vinizceyo mArgAcyavanalakSaNaH / karmaNAM ca tathApAya upAyazcAtmasiddhaye // (jJAnArNava 34/16) / ga) cAritrasAra 173/3 (gha) mithyAdarzanajJAnacAritrebhyaH kathaM nAma ime prANino'peyuriti smRtisamanvAhAro'pAya vicyH| [sarvArthasiddhi 9/36/446/11] Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAna kA vargIkaraNa(156) 3-vipAka yicaya dharma dhyAna :___ "vipAka" kA abhiprAya karma phala se hai / karma phala zubha-azubha donoM hI prakAra ke hote haiM aura ina karma phala ke cintana ko vipAka vica ya kahate haiM / + isa dhyAna meM sAdhaka vicAra karatA hai ki karma hI udaya meM Ane para dravya, kSetra, kAla aura bhAva kA Azraya pAkara jJAna darzana ko pariSkRta karake zubha aura azubha phala dete haiM / karmoM kI isa vicitratA para vicAra karake usake kSaNa prati kSaNa udaya hone kI prakriyA para cintana karanA vipAka vicaya dharma dhyAna kahalAtA hai / - karmoM ke zubha azubha phala kA evaM udaya, udIraNA, sakrama, bandha aura mokSa kA vicAra karanA bhI vipAka vicaya dharma dhyAna hai|" SaTakhaNDAgama meM zubha azubha ko prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza se cAra bheda vAlA batAte hue unake cintana ko vipAka vicaya dhama dhyAna batalAyA hai / A + payai-Thii-paesA 'NubhAva bhinnaM suhaasuhvihtt| jogANa bhAvajaNiyaM kammavivAgaM vicitejjA / / (dhyAnazataka 51) (ka) dravyAdi pratyayaM karmaphalAnubhavanaM prati / bhavati prANidhAna yad vipAka vica yastu saH / / (tatvArtha sAra 42) (kha) kamaMjAtaM phalaM datte vicitramiha dehinAm / AsAdya niyataM nAma dravyAdika catuSTyam // (jJAnArNava 35/2) - AdipurANa 21/143-146, jJAnArNava 35/1 ... eyANeya bhavagadaM jIvANaM puNNapAvakammaphalaM / udaodIraNa saMkramabaMdhe mokkhaM ca vicinnaadi| (bhagavatI ArAdhanA, vijayodayA TI0, 1708) A payaDiTThidippadesANu bhAgabhiNNaM suhAsuhavihattaM / jogANubhAgajaNiyaM kammavivAgaM vicitejjo| (SaTkhaNDAgama, gha.TI. 13/5/4/26/41) Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (160 ) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana aSTa karma kA udaya aura phalodaya kisa prakAra se hotA hai aura jIva kA usa nimitta se kisa-kisa prakAra vipariNamana hotA hai, udaya meM Akara duHkhoM aura sukhoM ko karma kisa prakAra se dete haiM ityAdi karmoM kI vividha avasthAoM kA vicAra karanA bhI vipAka vicaya dharma dhyAna hotA hai / jJAnAvaraNAdi ATha karmoM ke prakRti sthiti, pradeza aura anubhAga rUpa cAra bandhoM kA bhI vicAra karanA vipAka vica ya dhyAna kahalAtA hai / + gur3a, khAMDa, mizrI ko zubha karmo kA aura nIma, viSa aura halAhala Adi ko azaga karmoM kA vipAka yA phala kahA gayA hai / dhyAna yogI sAdhaka ina donoM karmoM ke vipAka ko bhalI prakAra jAnakara karmo ke bandha se chaTakArA pAne kA prayAsa karatA rahatA hai / vipAkoM ko dhyeya banAkara vaha apane svabhAva ko unase alaga samajhane kI ceSTA yA sAdhanA karatA hai| isa dhyAna se sAdhaka kA citta zAnta evaM nirmala hotA hai aura vaha karmo kA nAza karane kI dizA ko prApta kara letA hai| isa prakAra se vaha zuddhAzaya se svarUpopalabdhi rUpa dhyAna ke phala ko pA letA hai| + (ka) yaccaturvidhabandhasya karmaNo iSTa vidhasya tu| vipAka ciMtanaM dharmya vipAka vica yaM viduH / / (harivaMzapurANa (kha) kama phalAnu bhava viveka prati praNidhAnaM vipAka vicaya / (tatvArtha rAjavArtika 8) (ga) cAritrasAra 174/2 (gha) sarvArthasiddhi 8/36/450/2 (Ga) mahApurANa 21/543-147 (ka) satpuNyakRtInAM guDakhaMDazarkarAmataH / samodya* kRtInAM ca nimbAdisadRzozubhaH / / vipAko bahudhAdazcintyate yatramAnase / tadvipAkajayAyoccaivipAka vicayaM hi tat / / (mUlAcAra pradIpa 6/2054-55) (kha) zAstrasAra samuccaya, pR0 287) Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAna kA vargIkaraNa(161) 4-saMsthAna vicaya dharma dhyAna : __"saMsthAna" kA abhiprAya "AkAra" se hai / isa dhyAna meM Urdhva, madhya aura adho loka kA cintana kiyA jAtA hai / tInoM lokoM ke saMsthAna, pramANa aura AyU Adi kA cintavana karanA hI saMsthAna vicaya dharma dhyAna kahalAtA hai| anAdi kAla se, avyAhata rUpa se jo astitva meM hai usa jagata ke dhyAna ko karane kA saMsthAnavicaya dharma dhyAna kahate haiM / = isa dhyAna meM dravyoM ke lakSaNa, AkAra, Asana, bheda, mAna Adi kA vicAra kiyA jAtA hai aura cU~ki yaha jagat utpAda, dhrauvya aura bhaMga se yukta hai ata: usa para bhI vicAra kiyA jAtA hai| A paryAya kI daSTi ke anusAra padArtho kA utpAda aura vyaya hotA hI rahatA hai, lekina agara dravya kI daSTi se dekhA jAye to padArtha nitya hI rahatA hai / bhagavatI ArAdhanA meM bhedoM se yUkta tathA vetrAsana, jhallarI aura madaMga ke samAna AkAra ke sAtha Urdhva loka, adholoka aura madhyaloka ke cintana ko saMsthAna vicaya dharma dhyAna kahA hai|- [ka] supratiSThitamAkAzamAkAze valayatrayam / saMsthAnadhyAnamityAdi saMsthAnavica yaM sthitam (harivaMza purANa 56/48) [kha] sarvArthasiddhi 6/36/450/3 [ga] tatvArthasAra 7/43 ghi] dravyasaMgraha TIkA 48/203/2 [r3a.] rAjavArtika 9/36/10/632/6 -- anAdyanaMtasya lokasya sthityutpatti vyAyAtmanaH / AkRti cintayedyatra saMsthAna vicayaH sa tu ||(yogshaastr 10/14) A (ka) jiNadesiyAi lkkhnn-sNtthaannaa''snn-vihaann-maannaaii| uppAyaTTiibhagAi pajjavA je ya davvANaM ||(dhyaanshtk 52) (kha) sthityutpatti vyayopetaiH padArthezcetanetaraiH / sampUrNo'nAdisaMsiddhaH kartR vyApAra bajitaH / / (jJAnArNava36/2) - aha tiriyauDDhaloe viciNAdi sapajjae sasaMThANe / etthe va aNugadAo aNupehAo vi viciNAdi / / (bhagavatI ArAdhanA vijayodayA TI0 1706) Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (162) naina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana ___ saMsthAna vicaya dharma dhyAna meM isase sambandhita anuprekSAoM ke vicAra karane ko kahA gayA hai jabaki zAstrasAra samuccaya meM anityAdi sabhI bAraha anuprekSAoM ke cintavana karane ko saMsthAna vicaya dharma dhyAna kahA hai| + isI taraha kA varNana hameM anya sthAnoM para bhI prApta haA hai| tInoM lokoM ke saMsthAna, pramANa aura Ayu Adi ke cintana ko saMsthAna vicaya dharma dhyAna kahate haiM / - isa mata ko adhikatara sabhI granthakAroM ne svIkAra kiyA hai / isa dhyAna ko karane se jIva yA sAdhaka kI nitya anityAdi paryAyoM kA vicAra karane se vairAgya kI bhAvanA prazasta evaM sudRr3ha ho jAtI hai aura vaha isa dhyAna kI paridhi meM A jAtA hai / isa dhyAna ke lie sAdhaka ko tIna lokoM kA cintana karane ke lie kahA gayA hai ve tInoM loka nimna prakAra se isa taraha haiM + (ka) bhagavatI ArAdhanA vi0 TI0 1706 (kha) zAstrasAra samuccaya, pR0 288 R (ka) anityAdyA anuprekSA dvAdazAnantazarmadAH / vairAgyamAtaro raagnaashinyomuktimaatRkaaH|| cintyate rAganAzAya yatravairAgyavRddhaye / yogibhiryogasaMsiddhayai saMsthAnavicayahi tat // (mUlAcAra pradIpa 6/2060-61) (kha) jjhANovarame vi muNI NiccamaNiccAdiciMtaNAparamo / hoisubhAviyacitto dhammajjhANe jiha va puvvaM / / (SaTkhaNDAgama dhavalA TI. 13/5/4/26/50) - jiNadesiyAi lakkhaNa sNtthaannaasnnvihaannmaannaaii| uppAda-TThidibhaMgAdipajjayA jeya davvANaM // paMcatthikAyamaiyaM logamaNAiNihaNaM jiNakkhAdaM / NAmAdibheyavihiyaM tivihamahologabhAgAdi / / [SaTkhaNDAgama dhavalA TI. 13/5/4/26/43.44) Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAna kA vargIkaraNa(163) loka :___isa ananta evaM asIma AkAza ke madhya kA vaha anAdi evaM akRtrima arthAt prAkRtika bhAga jisameM ki jIva pudgala Adi chahoM dravya dikhAI dete haiM vahI loka kahalAtA hai / loka AkAza kI tulanA meM na ke barAbara hai| usake arthAt loka ke cAroM tarapha kA zeSa ananta AkAza aloka hai / AkAza kA yaha hissA jo loka ke antargata AtA hai vaha manuSyAkAra hai aura vaha cAroM ora tIna prakAra kI vAyu se veSTita hai| ina tInoM pavanoM meM pahale to yaha loka dhanodadhi nAmaka vAyu se ber3hA gayA hai / ye tInoM vAyu hI tInoM lokoM ko dhAraNa karake apanI zakti se hI isa ananta AkAza meM apane zarIra ko vistArapUrvaka sthira kiye hue haiN| + loka ke Upara se lekara nIce taka bIcoM-bIca eka rAjU pramANa vistAra vAlI trasa nAlI hai / trasa jIva isake bAhara nahIM jA sakate lekina sthAvara jIva sabhI jagaha rahate haiN| rAjavArtika meM loka kI paribhASA isa prakAra dI gaI hai ki jahA~ puNya aura pApa kA phala sukha-dukha dekhA jAtA hai vahI loka hai, yahA~ vyuppatti ke anusAra loka kA artha AtmA mAnA hai| loka ko tIna bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai| 1-adholoka. 2-madhyaloka, 3-Urdhva loka / - yadyapi isa viSaya meM nizcita rUpa se kucha bhI nahIM kahA jA sakatA kyoMki isa sambandha meM aneka matabheda haiM parantu vartamAna bhUgola meM pratyakSa indriya ko AdhAra mAnA gayA hai| + dhanAbdhiH prathamasteSAM tato'nyo dhanamArutaH / tana vAtastatIyo'nte vijJeyA vAyavaH kramAtaH / uddhatya sakalaM loka svazaktyaiva vyavasthitAH / paryantarahite vyomni marutaH prAMzuvigrahAH / / (jJAnArNava 36/5/6) rAjavAtika 5/12/10-13/455/20 (ka) sayalo esa ya loo NippaNNo seDhiviMdamANeNa / tibiyappo NAdazvo heTTimamajjhillauDDha bheeNa // (tiloyapa paNattI 1/136) (kha) dhavalA 13/5/5/50/288/4 (ga) bArasa aNuvekkhA 36 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (164)jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana sabhI mAnyatAeM bhinna-bhinna hote hue bhI thor3I bahuta milatI bhI haiM / vartamAna bhUgola ke sAtha ina bAtoM kA arthAta pUrva matoM kA koI mela nahIM baiThatA, parantu yadi vizeSajJa cAheM to isa viSaya kI gaharAiyoM meM pahu~cakara pUrva AcAryoM ke matoM ko satyApita kara sakate haiM aura satyatA para amiTa chApa lagA sakate haiN| adholoka : adholoka merutala ke nIce ke kSetra ko kahate haiN| yaha loka nIce se vetrAsana arthAt mor3ha ke AkAra kA hai, yaha nIce se caur3A aura phira ghaTatA-ghaTatA madhya loka taka saMkarA hai / + yaha loka 7 rAja UcA aura sAta rAjU moTA hai aura sAta rAjU nIce va eka rAjU pramANa caur3A Upara hai / isameM Upara se nIce taka krama se ratnaprabhA, zakarAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaprabhA va mahAtamaprabhA nAma se sAta pathiviyA~ lagabhaga eka rAjU ke antarAja se sthita haiN| pratyeka pRthvI meM 13, 11 Adi paTala 1000 yojana antarAja se sthita hai jinameM kula milAkara 46 paTala haiN| pratyeka paTala meM anekoM guphAyeM haiM, aneko bila haiM, ina biloM meM nArakIya jIva rahate haiM / nArakIya jIvoM ke rahane ke lie atidukhaevaM kaSToM se yukta sAta naraka haiM jahA~ pApI jIva marakara janma lete haiN| isa loka meM atyanta bhayaMkara nivAsa-sthAna napusaka jIvoM ke rahane ke lie haiN| ina nArakIya padhviyoM meM se kucha to atyadhika uSNa haiM, to kucha atyadhika zItalatA se yukta haiM aura atyanta barpha se DhakI huI haiM jo bahuta hI bhayAnaka haiN| - + adho vetrAsanAkAro madhye syAjjhallarI nibhaH / mRdaD.gAbhastatopyUdhvaMsa triti vyavasthitaH / / (jJAnArNava 36/8) ratnazarkarA pAlukApaD.ka dhU matamomahAtamaH prbhaaH|| bhUmiyo ghanAmvu pAtAkAza pratiSThAH saptAdho'dhaH // (tatvArtha sUtra 3/1) nArakA nityAzubhataralezyApariNAma dehavedanA vikriyaaH| (vahI 3/3) - jJAnArNava 36/11 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAna kA vargIkaraNa[165] isa loka meM raudradhyAnI, mithyAtva evaM avirati se yukta evaM kRSNa lezyA se yukta prANI hI jAte haiM jo haDaka saMsthAna vAle hote haiN| + yahA~ koI na to kisI kA svAmI hotA aura na hI mitra aura na hI koI sambandhI hotA hai / madhya loka : yaha loka adholoka ke Upara jhAlara ke samAna golAkAra rUpa meM sthita madhyabhAga vAlA hai, isa loka meM asaMkhya dvIpa samudra gola-gola kar3oM ke samAna sthita hai| .... yaha loka tanavAtabalaya ke anta bhAga taka sthita hai / meru parvata dvArA Upara tathA nIce isa madhya loka kI avadhi nizcita hai aura meru parvata eka lAkha yojana taka phailA huA hai / - isa madhya loka meM jambU dvIpa Adi dvIpa va lavaNa samudrAdika samRdra haiM / * saba hI dvIpa samudra asaMkhyAta evaM samavRtta haiN| yaha loka citrA pathvI ke Upara bahamadhya bhAga meM eka rAja lambe aura eka rAja caur3e kSetra ke andara eka-eka ko cAroM ora se ghere dvIpa va samRdra ke rUpa meM sthita hai| + jJAnArNava 36/15 - vahI 36/68 ... (ka) madhyabhAgastato madhye tatrAste jhllriinibhH| ____ yatra dvIpa samudrANAM vyavasthA valayAkRtiH / / (vahI 36/82) (kha) dviDhiviSkambhAH pUrvapUrva parikSepiNo valayAkRtayaH / (tatvArtha sUtra 3/8) - tanmadhye memnAbhivRtto yojanazatasahastra viSkambho jambUdvIpaH / (tatvArthasUtra 3/6) *ka) jambUdvIpAdayo dvIpA lavaNodAdayo'rNavAH / svayambhUramaNAntAste pratyeka dvIpasAgarAH // [jJAnArNava 36/83] (kha) jambUdvIpalavaNodAdayaH zubhanAmAno dvIpasamudrAH / (tatvArtha sUtra 3/7) (ga) mUlAcAra 1077 (dha) rAjavArtika 3/38/7/208/17 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (166) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana ___isa loka ke sabhI samudra citrA pRthvI ko khaNDita karake vajrA pRthvI ke Upara sthita haiM aura sabhI dvIpa citrA pRthvI ke Upara haiN|+ isa loka meM sAta kSetra bhAratavarSa, hemavata varSa, harivarSa, videha varSa, ramyaka varSa, hairANyavata varSa aura airAvata varSa nAma se haiM aura himavAna, mahAhimavAna, niSadha, nIla, rukmI aura zikharI nAma ke chaha parvata haiM / isa loka ke kevala aDhAI dvIpoM meM hI manuSya rahate haiM aura usI aDhAI dvIpoM meM aneka khaNDa haiM jinameM kucha khaNDoM meM Arya puruSoM ke rahane se unakA nAma AyakhaNDa ora kucha khaNDoM meM mleccha logoM ke rahane se mleccha khaNDa nAma se unheM pukArA jAtA hai / Arya puruSoM kA AcaraNa uttama hotA hai aura ve loga uttama guNoM se yukta hote haiM jabaki mleccha loga nikRSTa AcaraNa vAle eva nikRSTatara guNoM vAle hote haiN|uurdhv loka : madhya loka ke samApta hone para sumerU parvata kI coTI se nAmamAtra ke antara se UdhvaM loka ko sImA prArambha ho jAtI hai / yaha loka sAta rAjU pramANa 100400 yojana taka phailA huA hai| isa loka ko do bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai, zikhara se 21 yojana 425 dhanuSa taka to svarga loka hai aura usake Upara siddha loka hai| isa loka meM devoM ke vimAna rahate haiM ve cara aura sthira bheda se do prakAra ke haiM / cara vimAna ve hote haiM, jo nirantara ghUmate rahate haiM aura kaI vimAna jo sthira hote haiM ve sthira vimAna kahalAte haiM / = + cittovari bahumajjhe rajjU parimaNa doha vikkhNbhe| ceThaMtidIvasvahIevakevakaM veDhiUNa huTa parido / / (tiloyapapNata 5/6) bharatahaimavatahari videharamyaka hai raNyavatairAvatavarSA: kSetrANi / (tatvArthasUtra 3/10-11) -tatrAryamlecchakhaNDAni bhUribhedAni tessvmii| AryA mlecchA narAH santi tatkSetrajanitairguNaiH // (jJAnArNava 36/86) = tato nabhasi tiSThanti vimAnAni divaukasAm / carasthira vikalyAni jyotiSkANAM yathAkramam / / (jJAnArNava 36/88) Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAna kA vargIkaraNa(167) svarga loka meM kalpa aura kalpAtIta nAmaka do paTala, / indra va sAmAnika Adi 10 kalpanAoM se yakta deva kalpavAsI kahalAte haiM kalpanAoM se rahita ahamindra kalpAtIta vimAnavAsI kahalAte haiM / isa loka meM do svarga ke Upara do svarga, phira una do svarga ke Upara phira do svarga, isa prakAra se do-do ke ATha yugala haiM aura unake Upara eka-eka vimAna karake nau vimAna haiN| + jo grevevaka vimAna kahalAte haiM / svarga loka meM rAtri aura dina kA koI prAvadhAna nahIM hai vahAM to ratnoM se hI hamezA prakAza rahatA hai / vahA~ utpAta, bhaya, saMtApa, cora Adi jIva svapna meM bhI nahIM dIkhate / svarga loka meM hara prakAra kA aizvarya evaM vaibhava hai vahA~ sabhI prakAra ke bhoga vilAsa ke sAdhana maujada haiM vahA~ para koI bhI dIna dukhI nahIM hai balki sabhI puSTa evaM divya zarIra vAle deva haiM / svarga loka ke Upara jo siddha loka hai vahA~ ahamindra nAma vAle deva rahate haiN| ye deva kAma se rahita hote haiM ina devoM kA zubha dhyAna hamezA bar3hatA rahatA hai ye deva zukla lezyA se yukta hote haiN| - saMsthAna vicaya dharma dhyAna meM lokoM kA cintana kiyA jAtA hai isalie yahAM hamane lokoM kA saMkSipta rUpa se varNana karanA upayukta smjhaa| ___ AgamoM ke uttaravartI sAhitya meM dhyAna ke catuSTa ya kA dUsarA vargIkaraNa bhI prApta hotA hai| kisI bhI sAdhaka kA dhyAna ekAeka nirAlamba vastu meM nahIM laga sakatA, isalie sthala evaM indriyagocara padArthoM se sUkSma indriyoM ke agocara padArthoM kA + uparyu pari devezanivAsa yugala kramAt / acyuta nta tato'pyUrdhvamekaika tridazAspadam // (vahI 36/60) ra utpAtabhayasantApa bhaD.ya caurArividdharAH / na hi svapne'pi dRzyante kSudrasatvAzca durjanAH // [vahI 36/63] - ahamindrAbhidhAnAste pravIcAravijitAH / viddhitazubhadhyAnAH zuklalezyAbalambinaH // [jJAnArNava 36/176] Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 168 ] jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana cintavana karanA Avazyaka mAnA gayA hai| Alambana kA paryAya " dhyeya " mAnA jAtA hai / isI dhyeya ko cAra bhedoM vAlA kahA gayA hai - 1 - piNDastha, 2- padastha, 3 - rUpastha aura 4- rUpAtIta / = ina bhedoM ke sambandha meM kucha matabheda pAye jAte haiM kyoMki isa vargIkaraNa kA varNana prAcIna sAhitya, jaise mUlAcAra, bhagavatI ArAdhanA, tattvArthasUtra, sthAnADa.ga. harivaMzapurANa aura AdipurANa Adi granthoM meM nahIM kiyA gayA hai, phira inakA srota kahA~ se hai, yaha bAta abhI taka patA nahIM calI phira bhI devasena viracita sambhavataH vi0 10vIM zatI meM likhita bhAvasaMgraha meM yaha sabase pahale ullikhita hai isase pUrva ke kisI bhI grantha meM isa vargIkaraNa kA ullekha nahIM milatA hai / ... jJAnasAra meM evaM yogasAra meM bhI isakA varNana milatA hai lekina jJAnasAra meM rupAtIta kA nirdeza nahIM kiyA hai / vahAM kevala piNDastha, padastha, rUpastha kAhI varNana kiyA gayA hai / X dhyAna meM cU~ki dhyAtA ke zarIra meM sthita hI dhyeya ke artha kA vicAra kiyA jAtA hai, isalie bahuta se AcArya use piNDastha dhyeya kahate haiM aisA vicAra tatvAnuzAsana meM pragaTa kiyA gayA hai / * jJAnArNava meM bhI ina cAroM bhedoM kA varNana kiyA gayA hai / A = (ka) sthUle vA yadi vA sUkSme sAkAre vA nirAkRte / dhyAnaM dhyAyeta sthiraM cittaM eka pratyaya saMgate / / ( yogapradIpa 136 ) (kha) alakSyaM lakSyasaMbandhAta sthUlAtsUkSmaM vicintayet / sAlambAcca nirAlambaM tatvavittattva maJjasA / / (jJAnArNava 33/4) piNDasthaM ca padasthaM rUpasthaM rUpavarjitam / caturdhA dhyeyamAmnAtaM dhyAnasyAlambanaM budhaiH ! | (yogazAstra 18 ) (ka) dhyAnazataka, prastAvanA, pR0 18 (kha) bhAva saMgraha 616 X jJAnasAra 18-28 * dhyAtuH piNDe sthitazcaiva dhyeyo'rtho dhyAyate yataH / dhyeyaM piNDasthamitya' harataeva ca kecana // ( lattvAnuzAsana 134 ) 4 piNDasthaM ca padasthaM ca rUpasthaM rUpavarjitam / caturdhA ghyA mAmnAtaM bhavyarAjIva bhAskaraiH // [ jJAnArNava 37 /1] Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAna kA vargIkaraNa(169) AcArya vasUnandI ne bhI isI krama se piNDastha, padastha, rUpastha evaM rUpAtIta kA ullekha kiyA hai| + yogasAra meM kevala inake nAmoM kA ullekha kiyA hai lekina vistAra se varNana nahIM kiyA gayA hai / zrAvakAcAra meM Arta Adi cAroM bhedoM kA vivecana karake, krama se phira isa dhyAna ke bhedoM kA varNana kiyA hai vahA~ padastha dhyAna ko piNDastha se pahale rakhA gayA hai| isake atirikta kaI anya granthoM meM bhI ina cAroM dhyeya ke bhedoM kA varNana milatA hai|- ye cAta alaga hai ki inake krama meM thoDI bahata pherabadala kI gayI hai| naMtra zAstra meM piNDa, pada, rUpa aura rUpAtIta ina cAroM bhedoM kA varNana kiyA gayA hai / - donoM ke artha bheda ko chor3akara dekhA jAye to lagatA hai ki jaina sAhitya kA vargIkaraNa taMtra zAstra se prabhAvita hai| piNDastha dhyAna : "piNDastha svAtmacintanam" arthAt Atma svarUpa yA nijAtmA kA + zrAvakAcAra 456 jo piMDattha payatthu buha svastha vi jiNa uttu / rUvAtIta mUNehi laha jimi paru hohi pavitta / / (yogasAra 18) - (ka) padasthamantravAkyasthaM piNDasthaM svAtmacintanam / rUpasthaM sarvacidrUpa rUpAtItaM nirUjanam / / (dravya saMgraha TI. 48/205/3) (kha) piNDasthaM ca padasthaM ca rUpasthaM rUpavarjitam / caturdhA dhyAnamAmnAtaM bhavyarAjIva bhAskaraiH // (zAstrasAra samuccaya 35) (ga) ukmeva punardeva sarva dhyAnaM cturvidhm| piNDasthaM ca padasthaM ca rUpasthaM rUpavajitam // (dhyAna stava 24) (gha) bhAvapAr3a TIkA 86/236/13 .. piNDa, padaM tathA rUpaM, rUpAtItaM ctussttym| yo vA samyag vijAnAti, sa gurU: parikIrtitaH / / piNDaM kuNDalinI-zaktiH, padaM haMsaH prkiirtitH| rUpaM binduriti jJeyaM, rUpAtItaM niraMjanam / / (navacakrezvarataMtra) Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 170 ) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana cintavana karanA hI "piNDastha dhyAna hai | 4 paNDa" arthAt zarIra aura usa zarIra meM rahane vAlI AtmA hai / ataH piNDa sahita yA zarIra sahita AtmA kA dhyAna piNDastha dhyAna kahalAtA hai / bhAva saMgraha meM apane zarIra meM sthita acche guNa vAle AtmapradezoM ke samUha ke cintana karane ko piNDastha dhyAna kahA gayA hai / * jabaki jJAnasAra meM apane nAbhi ke madhya sthita arahanta ke svarUpa ke vicAra karane ko piNDastha dhyAna kahA gayA hai / zveta kiraNoM se visphurita hote hue evaM aSTa mahApratihAryoM se parivRtta jo nijarUpa hai usakA dhyAna bhI piNDastha dhyAna kahalAtA hai | X jJAnArNava meM isa dhyAna kA vistRta varNana karate hue AcArya ne isa dhyAna ke lie pA~ca dhAraNAoM kA nirdeza diyA hai jo isa prakAra se haiM - 9 - pArthivI dhAraNA, 2 - AgneyI dhAraNA, 3- zvasanA dhAraNA, 4 - vAruNI dhAraNA tathA 5-tasvarUpavatI dhAraNA / ... yogazAstra meM bhI inhIM pA~coM dhAraNAoM kA varNana kiyA gayA hai / - 44 4 piNDasthaM svAtmacintanam / (dravyasaMgraha TI. 48/205) * bhAvasaMgraha 622 + nijanAbhikamalamadhye paristhitaM visphuradravitenaH / dhyAyate arhadrUpaM dhyAnaM tat manyasva piNDasthaM // dhyAyata nijakaramadhye bhAlatale hRdaya kandadeze / nijarUpaM ravitejaH piNDasthaM manyasva dhyAnamidaM / / (jJAnasAra 16 - 20 ) X ( ka ) palukina koudolusahajaM / velaguvazanikAntadeseva vivAkRtitaM / nolagola tolagi belaguva / belagaM nijamAgi kaMDoDadu piNDasthaM / / ( zAstrasAra samuccaya 202 ) ... (kha) siyakiraNavitpurataM aTThamahApADiherapariyariyaM / jhAijjai jaM niyayaM piNDasthaM jANa taM jhANaM // [ vasunandizrAvakAcAra 456) pArthivI syAttathAgneyI zvasamA vAtha vAruNI / tattvarUpavatI ceti vijJeyAstA yathA kramam / / (jJAnArNava 37 / 3) - pArthivI syAdyAgneyI mArutI vAruNI tathA / tatva bhUH paMcamI ceti piNDasthe paMca dhAraNA || (yogazAstra 7 / 6 ) Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAna kA vargIkaraNa (171) tattvAnuzAsana meM bhI ina pA~ca meM se tIna dhAraNAyeM milatI haiM vahA~ zvasanA, AgneyI aura vAruNI ke paryAya rUpa meM kramazaH mArutI, tejasI aura ApyA ke nAma se upalabdha hai / + aisA lagatA hai ki AvArya zubhacandra ne tattvAnazAsana se ina tIna dhAraNAoM ko lekara aura unameM pArthivI evaM tattvarUpavatI ina do dhAraNAoM ko milAkara unheM usI krama meM vyavasthita kara diyaa| pArthivI dhAraNA : kisI bhI Asana se baiThakara sAdhaka pArthivI dhAraNA kA cintana karatA hai| vaha merudaNDa ko sIdhA karake nAsikA ke agrabhAga para dRSTi ko jamAkara dhyAna karatA hai ki madhyaloka ke barAbara ni:zabda, kallola rahita tathA hAra aura bapha ke samAna sapheda samudra hai usameM jambUdvIpa ke barAbara lAkha yojana vAlA tathA hajAra paMkhar3I vAlA kamala hai jo sone ke samAna pIlA hai aura usake madhya kesara hai jo bahuta adhika mAtrA meM suzobhita hai / una kesaroM meM sphurAyamAna karane vAlI dedIpyamAna prabhA se yukta suvarNAcala ke samAna eka U~cI kaNikA hai, usa kaNikA para candramA ke samAna zveta raMga kA eka U~cA siMhAsana hai aura usa Asana para merI AtmA virAjamAna hai / sAtha hI sAtha yaha bhI vicAra kare ki merI AtmA rAgadveSAdi se. rahita hai aura samasta karmoM kA kSaya karane meM samartha hai / ina bar3I cAjoM ko dhyAna meM lAne ke bAda sUkSma vastu meM dhyAna kendrita karane se samasta cintAoM para roka laga jAtI hai / Agneyo dhAraNA : pAthivI dhAraNA ke pazcAt sAdhaka AgneyI dhAraNA kI sAdhanA + tatrA''dau piNDa siddhayarthaM nirmalIkaraNAya ca / mArutIM taijasImApyAM vidadhyAddhAraNAMkramAt / [tatvAnuzAsana 183] (ka) jJAnArNava 37/4-6 . (kha) yogazAstra 7/10-12 (ga) yogapradIpa 20/405-8 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (172)jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana karatA hai / isa dhAraNA meM sAdhaka aisA cintavana kare ki mere nAbhi maNDala meM solaha pAMkhar3iyoM se suzobhita eka manohara kamala hai / + usa kamala kI solaha pAMkhur3iyoM meM krama meM "a, A, i, I, u, U, R, R, la, la, e, ai, o, au, aM, a." ye solaha bIjAkSara haiM tathA usa kamala kI kaNikA para "ha" mahAmantra likhA hanA yA sthApita hai isa mahAmantra svarUpa "ha" ke repha se dhIre-dhAre dhuA~ kI zikhA nikala rahI hai usake pazcAta agni ke sphUliDa ga nikala rahe haiM / ye paMktibaddha cinagAriyA~ kramazaH zanaiH-zanaiH agni jvAlA ke rUpa meM pariNamita ho rahI hai aura phira vaha agni pracaNDa rUpa dhAraNa kara letI hai aura hRdayastha kamala ko dagdha kara detI hai| - jisa karma cakra ko repha kI agni jalAtI hai vaha hRdastha kamala adhomukha vAlA aura ATha patroM kA hotA hai / isake AThoM patroM para kramazaH jJAnAvaraNI, darzanAvaraNI, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya nAmaka ATha karma AtmA ko ghere hue haiM / isa kamala ke AThoM daloM ko kumbhaka pavana ke bala se kholakara phailAkara ukta "" bInAkSara ke repha se utpanna haI prabala agni se bhasma kiyA jAtA hai| + tato'sau nizcalAbhyAsAtkamala naabhimnnddle| ___ smaratyatimanohAri SoDazonnatapatrakam // (jJAnArNava 37/10) (ka) nAbhauSoDaza vidyAttadvayaSTAsu dalamadhyagaM / hakAraM bindusaMyuktaM rephAkrAntaM prcintyet|| (vidyAnuzAsana 3/78) (kha) pratipatra samAsIna svaramAlAvirAjitam / kaNikAyAM mahAmantraM visphurantaM vicintayet ||(jnyaanaarnnv37/11) - (ka) yogazAstra 7/13-18 (kha) jJAnArNava 37/13-14 (ga) tattvAnuzAsana 184 A (ka) hRdyaSTakarmanirmANaM dvicatuH patra mambujaM / mukulIbhUtamAtmAnamAvRtyAvasthitaM smaret / / kanaphena tadambhojapatrANi vikacayaya ca / nirdahennAbhipaMkeja bIjabindu-zikhAgninA // (vidyAnuzAsana 3/76-80) (kha) tadaSTakamaMnirmANamaSTapatramadhomukham / dahatyeva mahAmantra dhyAnotthaprabalo'nalaH / / (jJAnArNava 37/15) Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAna kA vargIkaraNa(173) vaha agni mastaka taka pahu~ca jAtI hai aura vahA~ se agni kI eka lakIra bAI ora nIce aura dUsarI dAI ora nIce kI tarapha usa sAdhaka ke Asana taka pahu~ca jAtI hai tathA Asana ke AdhAra para calakara dUsare se mila jAtI hai aura isa prakAra se eka trikoNa kI AkRti bana jAtI hai| vaha agnimaNDala "ra ra ra ra" aise bIja akSaroM se vyApta hai tathA usake anta meM + sAMthiyA cinha hai|+ yaha agni dhUma se rahita evaM atyadhika dedIpyamAna hai aura apanI jvAlAoM ke samUha se nAbhi meM sthita kamala aura zarIra ko bhasma karake jalAne yogya padArtha ke na rahane para apane Apa zAnta ho jAtI hai / arthAt ''atRNe patito bAhna svayameva prazAmyati / " arthAt jalAne yogya samasta karma rAzi ko bhasma kara aba svayaM mAtra rAkha kI DherI raha gaI hai| aisA cintavana karanA AgneyI dhAraNA hai / mArutI dhAraNA : AgneyI dhAraNA dvArA zarIra aura dravyakarma, bhAvakarma kI samUla rAkha DherI ho gaI to usako bhI kisa prakAra se apane se pRthak kare isa lie sAdhaka vAyu dhAraNA kA cintabana karatA hai| vaha vicAratA hai ki AkAza meM eka pracaNDa vAyU uThI haiN| - aura vaha itanI vegavAna hai ki meru parvata ko bhI kampita kara rahI hai aura devoM kI senA ke samUhoM ko calAyamAna kara rahI hai evaM meghoM ke samUha kA vighaTana karatI haI tejI se baha rahI hai| usa jala ne sAgara ko bhI kSubhita kara diyA hai, dhIre-dhIre vaha vAyU tIvra gati se dasoM dizAoM meM phaila rahI hai, pRthvI tala ko vidIrNa karake bhItara praveza kara rahI hai aura AgneyI dhAraNA dvArA bhasma huI rAkha ko saMcita karake apane vega se ur3A kara le jA rahI hai, yahA~ taka ki usane kSaNa mAtra meM hI vizAla bhasma rAzi + vahni bIjasamAkrAntaM paryante svastikADi.katam / Urdhva vAyupurodbhUtaM nidhUma kAJcanaprabham / / (jJAnArNava 37/17) jJAnArNava 37/18-16 - vimAnapathamApUrya saMcarantaM samIraNam / smaratyavirataM yogI mahAvegaM mahAbalam // (vahI 37/20) Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (174) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana ko ur3A diyaa| aba mAtra AtmA hI raha jAtI hai aura yaha vAyU dhIredhIre apane Apa zAnta ho jAtI hai yahI cintabana karanA mArutI dhAraNA hai|+ vAruNI dhAraNA : mArutI dhAraNA se sAdhaka kI bhasma-rAkha uDa jAtI hai kintu chAyA raha jAtI hai usake lie vaha vAruNI dhAraNA kA cintana karatA hai| vaha socatA hai ki AkAza kAle-kAle bAdaloM se AcchAdita hai evaM cAroM ora ghanaghora ghaTAe~ ghirI huI haiM, bijalI camaka rahI hai evaM indra dhanaSa dikhAI de rahA hai boca-bIca meM hone vAlI garjanAoM se dizAyeM kampita ho rahI haiM evaM una bAdaloM se nikalane vAlI jala kI amata ke samAna svaccha dhArAoM se AkAza vyApta ho gayA hai| ye jala kI dhArAyeM hamAre Upara giratI haiM aura rAkha ke Dhera kI chApa ko bilkula dhokara svaccha kara diyA hai aura merI AtmA sphaTika maNi ke samAna svaccha evaM nirmala ho gayI hai aisA cintavana karanA ho vAruNI dhAraNA hai / tattvarUpavatI dhAraNA : isa dhAraNA meM sAdhaka aisA cintana karatA hai ki merI AtmA sapta dhAtu se rahita hai aura pUrNa candramA ke samAna ujjvala evaM nirmala hai| merI AtmA sarvajJa hai| merI AtmA atizaya yukta siMhAsana para Arur3ha hai aura indra, dharaNendra, dAnavendra, narendra Adi se pUjita hai| mere samasta AThoM karma naSTa ho gaye haiM aura karma rahita maiM puruSAkAra haiM evaM jJAnamAtra hI merA zarIra hai| aisA cintavana karanA hI tattvarUpavatI dhAraNA hai / + (ka) yogazAstra 7/16-20 (kha) jJAnArNava 37/21-23 (ka) sudhAmbuprabhavaH sAndrabindubhi mauMvitakojvalaiH / varSantaM taM smareddhIraH sthUlasthUlainirUtaram / / (jJAnArNava 37/25) (kha) yogazAstra 7/21-23 - saptadhAtu vinimuktaM pUrNacandra mltvissm| sarvajJa kalpamAtmAnaM tata: smarati saMyamI // (jJAnArNava 37/28-30) yogazAstra 7/23-25 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAna kA vargIkaraNa(175) isa prakAra pA~coM dhAraNAoM se yukta piNDastha dhyAna kA abhyAsa karane vAle dhyAtA ko maMtra, mAyA, zakti, jAdU Adi se koI nukasAna nahIM hotA hai| prathama dhAraNA se sAdhaka apane mana ko sthira karatA hai, dUsarI se zarIra karma ko naSTa karatA hai, aura tIsarI se zarIra ke karmoM ke sambandha ko bhinna dekhatA hai, cauthI dhAraNA se zeSa karma kA naSTa honA dekhatA hai aura pAMcavIM dhAraNA se zarIra evaM karma se rahita zuddha AtmA ko dekhatA hai| isa prakAra se vaha isa dhyAna ke abhyAsa se mana evaM citta ko ekAgra karake zuvala dhyAna meM pahu~cane kI sthiti prApta kara letA hai| padastha dhyAna : "padastha mantra vAkyasthaM" arthAt mantra vAkyoM meM jo sthita hai vaha "padastha dhyAna' hai|+ isa dhyAna kA mukhya Alambana "zabda" hai| isa dhyAna ke dvArA sAdhaka apane ko eka hI kendra bindu para kendrita karate hue mana ko anya viSayoM se parAbhUta kara letA hai aura kevala sUkSma vastu kA hI cintavana karatA hai / jJAnANaMva meM kahA gayA hai ki "pavitra padoM kA Alambana lekara jo anuSThAna yA cintavana kiyA jAtA hai vaha 'padastha dhyAna'' hai / yahI bAta yogazAstra meM bhI kahI gayI hai| = eka akSara Adi ko lekara aneka prakAra ke paMca parameSThI vAcaka pavitra mantra padoM kA uccAraNa jisa dhyAna meM kiyA jAtA hai vaha "padastha dhyAna" kahalAtA hai|* + (ka) dravyasaMgraha, TIkA 48/205 (kha) bhAvapAhur3a, TIkA, 86/236 (ga) paramAtma prakAza, TIkA, 1/6/6 padAnyAlambya puNyAni yogibhiyaMdvidhIyate / tatpadasthaM mataM dhyAnaM vicitranayapAragaiH / / (jJAnArNava 38/1) = yogazAstra 8/1 * (ka) ja jhAijjai uccariUNa parameTThimaMtapayamamalaM / eyakkharAdi vivihaM payattha jhANaM muNeyavvaM / / - (vasunandi zrAvakAcAra 464) (kha) guNabhadra zrAvakAcAra 232 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (176)jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana padastha dhyAna karane vAlA yogI sabase pahale varNa mAtakA kA dhyAna karatA hai, kyoMki varNamAlA saba mantroM kI jananI hone ke kAraNa "varNa mAtakA" kahalAtI hai / anAdi siddhAnta meM jo varNamAtakA arthAt akArAdi svara aura kakarAdi vyaJjana se hI zabdoM kI utpatti padastha dhyAna pA~ca prakAra se niSpanna kiyA jAtA hai : akSara dhyAna :-isake antargata nAbhi-kamala, hRdaya kamala aura mukha kamala se zarIra ke ina tIna bhAgoM kI parikalpanA kI jAtI hai| isameM nAbhi kamala meM sAdhaka yaha cintavana karatA hai ki mere nAbhi kamala meM solaha dala vAlA eka kamala hai, jisakI pratyeka paMkhur3I para 'a, A, i, I, u, U, R, R, la, la, e, ai, o, au, aM, a:" solaha akSara likhe hue haiN| = vaha ina vargoM para mana ko TikAtA hai, jisase usakA citta ekAgra ho jAtA hai aura jJAna tantuoM ke sakriya hone se buddhi kauzala jAgRta hotA hai : hRdaya kamala meM vaha socatA hai ki hRdaya sthala para caubIsa pA~khar3iyoM vAlA eka kamala hai, usa kamala ke madhya eka kANikA bhI hai, ina caubIsa daloM evaM kaNikA para ka, kha, ga, gha, Ga, ca, cha, ja, jha,Ja, Ta, Tha, Da, Dha, Na, ta, tha, da, dha, na, pa, pha, ba, bha, ma, ye paccIsa varNa likhe hue haiN| * isa dhyAna se prajJA zakti jAgata hotI hai| mukha kamala meM vaha dhyAna karatA hai ki mukhamaNDala ke Upara 8 patroM vAlA eka kamala banA huA hai jisameM pratyeka patrapara ya, ra, la, va, za, Sa, saha... - dhyAyedanAdisiddhAnta prasiddhAM darNamAtRkAm / niHzeSazabda vinyAsajanmabhUmi jagannatAm / / (jJAnArNava 38/2) = dviguNASTa dalAmbhoje nAbhi maNDalavatini / / bhramantIM cintayeddhayAnI pratipatra svarAvalIm / / (vahI 38/3) * caturviMzatipatrADhya hRdi kaJja sakaNikam / tatra varNAnimAndhyAyetsaMyamI paJcaviMzatim / / (vahI 38/4) .... tato vadanarAjIve patrASTakavibhUSite / paraM varNASTakaM dhyAyetsaJcarantaM pradakSiNam // (vahI 38/5) tattvAnuzAsana 105-106 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - dharmadhyAna kA vargIkaraNa(177) ye ATha varNa ankita haiN| apane-apane maNDaloM meM vidyamAna akAra se hakAra taka ke parama zakti sampanna mantroM kA dhyAna karane se ye mantra ihaloka aura paraloka meM phala dene vAle hote haiN| + mantroM va padoM kA svAmI evaM sabhI tatvoM kA nAyaka "aha" mAnA gayA hai jisake Adi meM vADa.maya arthAta varNabhAlA kA pahalA akSara "a" madhya meM madhyAkSara "ra" aura anta meM antima akSara "ha" hai| isa taraha jo sAre vAD.maya ko apane meM vyApta kara "akSara brahma" hai vaha "zabda brahma" bhI kahalAtA hai| "ahaiM" isa parama brahma ke vAcaka akSara brahma meM "a" akSara sAkSAt amatamayamUrti ke rUpa meM sthita sukha kA kartA hai, sphurAyamAna repha (') akSara avikala ratnatraya-samyadarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra kI pratimUrti hai aura "ha"akSara mohasahita aura pApa samUha ke haMtA kA rUpa dhAraNa kiye hue hai| - "ahaM''yaha bIjAkSara anAhata sahita mantrarAja kahalAtA hai|* + akarAdi-hakArAntA: maMtrA: paramazaktayaH / svamaNDala-gatA: dhyeyA lokanya phalapradAH / / (tattvAnuzAsana 107) akArAdi-hakarAntA varNA mantrAH prkiirtitaaH| sarva rasahAyA vA saMyuktA vA parasparam / / (vidyAnuzAsana 2-3) 18 (ka) Adau madhye 'vasAne yadvAD.mayaM vyApnya tiSThati / hRdi jyotiSmadRdgacchannAmadhyeyaM tdrhtaam|| (tattvAnuzAsana 101) (kha) ahamityakSaraM brahma vAcakaM parameSThinaH / siddha cakrasya sadabIjaM sarvataH praNamAmyaham / / (vahI pa. 10.) - akarAdi-hakArAnta-rephamadhyAnta bindukaM / dhyAyan paramidaM bIja muvatyarthI nA'vasIdati / / (ArSa 21/231) * athamantrapadAdhIzaM sarvatattvaikanAyakam / / Adi madhyAntabhedena svaravyaJjanasambhavam / / UdhiorephasaruddhaM sapara bindulAJchitam / anAhata yutaM tattvaM mantrarAja pracakSate / / (jJAnArNava 38/7-8) [kha] bindAkAraharordhvarepha bindvAnavAkSaram / mAlAdhaHsyandi pIyUSa bindu vidurnaahtm| tattvAnuzAsana108) (ga) anAhata kA AkAra-isameM 1-ukAra, 2.anusvAra, 3-IkAra, 4-Uddha varakAra, 5-hakAra, 6-hakAra, 7-nimna skAra, 8-anasvAra, 6-IkAra / ye nau akSara mile haiN| (jJAnArNava pR. 386, 369) Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [178]jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana yaha mantra rAja sarvajJa, sarvavyApI, zAntamUrti ke dhAraka sAkSAta zrI jinendra bhagavAna ke samAna hI hai / isa dhyAna meM dhyAtA yaha kalpanA karatA hai ki eka sone kA kamala hai aura usake madhya meM kaNikA para virAjamAna, niSkalaMka, nirmala candramA kI kiraNoM ke samAna, AkAzagAmI evaM sampUrNa dizAoM meM vyApta "aha" mantra hai, vaha usI mantra kA smaraNa karatA hai / isake pazcAta mukha kamala meM praveza karatA huA, tAlu chidra meM gamana karatA huA, amRta se yukta jala se jharatA hamA, netrapalakoM para sphUrita hotA huA, kezoM meM sthiti karatA haA, jyotiSa maNDala meM vicaratA haA, ujjvala candramA ke sAtha spardhA karatA huA, AkAza meM uchalatA, kalaMka ke samUha ko chedatA, saMsAra ke bhrama ko dUra karatA huA tathA mokSa ke sAtha milApa karate hue sampUrNa avayavoM meM vyApta kumbhaka ke dvArA isa mantrarAja "ahaM" kA cintavana karanA caahiye|= isa mantrarAja ke dhyAna se dhyAtA ekAgratA ko prApta hokara citta ko sthira kara letA hai aura usI samaya jyotirmaya jagata ko sAkSAta dekha letA hai / isa mantra se dhyAnI aNimAdi sabhI siddhiyoM ko prApta kara alakSya meM apane mana ko sthira kara letA hai jisase usake antaraMga meM indriyoM se agocara jJAna prakaTa hotA hai| isI ko AtmajJAna kahate haiN|x ye sabhI varNa evaM pada sarvasAdhAraNa ke upayoga meM sadaiva Ate haiM parantu inameM zakti aura atizaya lAnA prayoktA, ke bhAva mantramUrti samAdAya devadevaH svayaM jinaH / sarvajJaH sarvagaH zAntaH so'yaM sAkSAvyavasthitaH // (jJAnArNava 38/12) = (ka) jJAnArNava 38/16-16 (kha) yogazAstra 8/18-22 x siddhayanti siddhayaH sarvA aNimAdyA na saMzayaH / sevAM kurvanti daityAdyA AjJaizvaryaM ca jAyate / / kramAtpracyAvya lakSyebhyastato'lakSye sthiraM manaH / dadhato'sya sphuratyantajyotiratyakSamakSayam // (jJAnArNava 38/27-28) Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAna kA vargIkaraNa (176) Adi para nirbhara hotA hai / viziSTa dhyAna ke dvArA niyamapUrvaka evaM bhalI prakAra se dhyAna karane para akSara aura pada prabhAvazAlI, mahatvapUrNa evaM rahasyamayI hokara divya jyoti ko prakaTa karate haiM isIlie ye mantra kahalAte haiM / ina mantroM kA bAra-bAra uccAraNa karane se mana kI caMcalatA dUra hokara bikharI zakti prApta ho jAtI hai / ina mantroM meM bIjAkSaroM kI zakti sUkSma rUpa se rahatI hai / isa prakAra mantrarAja aura anAhata donoM mantroM ke dhyAna ke pazcAt praNava nAmaka dhyAna ko dhyAne ke lie kahA gayA hai| praNava dhyAna meM 'OM" pada kA dhyAna kiyA jAtA hai| bhAratIya saMskRti meM "OM" kA eka viziSTa sthAna hai / sabhI mokSavAdI paramparAye isake mahatva ko ekamata se mAnatI haiM / vaidika paramparA kA to ye prANa hI hai / pratyeka vaidika mantra meM isakA honA jarUrI sA hotA hai, aura to aura vaidika RSi to brahma ko bhI OMkAramaya mAnate haiN| unake matAnusAra OM zabda brahma hai / yaha sArA jagat OMmaya hI hai / vaidika paramparA ke anasAra OM zabda "a" "u" "ma" ina tIna akSaroM ke saMyoga se sampanna huA hai / vahAM 'a' ko brahmA, 'u' ko viSNu tathA 'ma' ko maheza kahA gayA hai tathA ye tonoM zaktiyA~ isase jur3I huI mAnI haiN| jainAcAryoM ne OM ko paMca parameSThI vAcaka mAnA hai| unhoMne arahaMta, azarIrI-siddha. AcArya, upAdhyAya aura muni, ina pA~coM parameSThiyoM ke prathama varNa lekara sandhi karane se "OM' ko niSpanna mAnA hai arthAt a+a+aa+u+m=a+a+aa=aa| A-+u=o aura om=oma yA OM aisA mAnA gayA hai| kucha jainAcAryoM ne OM kI niSpatti isa prakAra bhI kI hai-"a"-jJAna, "u"-darzana, "m"-cAritra kA pratIka hai / isa prakAra ye tInoM milakara a+u+ ma= oma yA OM rUpa banatA hai| [ka] arhtaa-asriiraa-aayaariy-uvjjhaay-munninno| paMcakkharanippaNNo oMkAro paMca paramiTThI / / [kha] hatpaMkaje catuSpatre jyotiSmanti prdkssinnm| a-sa-A-u sA'kSarANidhyeyAni parameSThinAm // [tattvAnuzAsana 102) Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (180) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana isa dhyAna kA sAdhaka sabase pahale hadaya kamala meM sthita karNikA meM isa pada kI sthApanA karatA hai, tathA deva va daityoM se pRjita evaM vacana vilAsa kI utpatti ke advitIya kAraNa, svara tathA vyaJjana se yukta, paMcaparameSThI ke vAcaka, mUrdhA meM sthita candra va lA se jharane vAle amata ke rasa se Adrita isa mahAtattva, mahAbIja, mahAmaMtra, mahApadasvarUpa "OM" ko kumbhaka karake dhyAtA hai / "OM" kI sAdhanA vibhinna raMgoM ke sAtha kI jAtI hai| zveta varNa vAle 'OM' kI sAdhanA zAnti, puSTi karmoM ko kSaya karane vAlA evaM mokSa ko dene vAlI hotI hai| pIle raMga ke "OM' kA japa dhyAna jJAna tantuoM ko sakriya banAne ke lie kiyA jAtA hai / vazIkaraNa ke lie lAla raMga ke OM' kA dhyAna kiyA jAtA hai| nIle raMga kI sAdhanA sAdhaka ko zAnti pradAna karatI hai tathA zyAma varNa ke 'OM' kI sAdhanA sAdhaka ko kaSTasahiSNu banAtI hai|is praNava OM kA dhyAna sAMsArika vaibhava evaM sukhoM ke sAtha-sAtha mokSa ko bhI dene vAlA hotA hai|... OM kI sAdhanA kA mahattva isalie bhI adhika mAnA gayA hai kyoMki yaha paMcaparameSThI vAcaka eka akSara kA (ka) jJAnANava 38/33-35 (kha) tathAhatpadmamadhyasthaM zabda brahma kakAraNam / svara vyaMjana-saMvItaM vAcakaM parameSThinaH / / mUrdha-saMsthita-zItAMzu kalAmatarasa-plutam / kumbhakena mahAmantraM praNava paricintayet // (yogazAstra 8/26-30) -- (ka) sAndrasi dUravarNAbhaM yadi vA vidrumaprabham / cintyamAnaM jagatsavaM kSobhayatyabhisaMgatam / / jAmbUnadanibham stambhe vidvaSe kajjalaviSam / dhyeyaM vazyAdike raktaM candrAbhaM karma zAtane // (jJAnArNava 35/36-37) (kha) potaM stambhe'ruNa vazye kSobhaNe vidrumaprabham / kRSNaM vidvoSaNe dhyAyet karmaghAte zaziprabham // (yogazAstra8/31) ... OM kAraM vindu saMyuktaM nityaM dhyAyanti yoginH| kAmadaM mokSadaM caiva oMkArAya namo namaH // Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAna kA vargIkaraNa [181 uThate-baiThate, calate-phirate mantra hai aura ise sAdhaka kisI bhI vakta kisI bhI avasthA meM japa sakatA hai / paMcaparameSThI nAmaka dhyAna meM sAdhaka cintavana karatA hai ki mere hRdaya meM ATha pA~khur3iyoM se vibhUSita eka kamala hai / usa kamala kI kaNikA para "Namo arahaMtANaM" nAmaka sAta akSaroM kA mantra likhA hai, tatpazcAt usa kaNikA ke bAhara ke ATha patroM meM se cAra dizAoM ke cAra daloM para kramazaH ' Namo siddhANaM, Namo AyariyANaM, Namo uvajjhAyANa, Namo loe savvamahUNaM" kA dhyAna kiyA jAtA hai tathA cAra bidizAoM patroM para kramazaH "eso paMcaNamukkAro savvapAvappaNAsaNo, maMgalANaM ca savvesi paDhamaM havai magalam " kA cintavana kiyA jAtA hai / AcArya zubhacandra ne pahale cAra padoM para to NamoM arahaMtANaM Adi ko dhyAne ke lie batAyA hai parantu anya cAra vidizAoM ke cAra patroM para kramazaH samyagdarzanAya namaH, samyagjJAnAya namaH, samyakcAritrAya namaH, samyaktapase namaH, ina cAra namaskAra mantroM ke cintavana karane ko kahA hai| isa prakAra aSTadala kamala aura eka kaNikA meM nava mantroM ko sthApita karake unakA dhyAna kiyA jAtA hai / isa mahAmantra kA prabhAva yogI muniyoM ke lie bhI agocara evaM anabhijJa hotA hai / + yahI mahAmantra sabakA rakSaka mAnA gayA hai / - aSTapatre sitAmbhoje kaNikAyAM kRtasthitim / AdyaM saptAkSara mantraM pavitraM cintayettataH / / siddhAdika-catuSkaM ca dikpateSu yathAkramam / cUlApAda-catuSkaM ca vidikpatreSu cintayet / / (yogazAstra 8 / 33-34) sphuradvimalacandrAbhe dalASTakavibhUSite / kaJje tatkaNikAsInaM mantraM saptAkSaraM smaret // dileSu tato'nyeSu vidikpatreSvanukramAt / siddhAdikaM catuSkaM ca dRSTibodhAdika tathA / / (jJAnArNava 38 / 36 -40 ) + prabhAvamasya niHzeSaM yoginAmapyagocaram / anabhijJo jano brUte yaH sa manye'nilAditaH // ( jJAnArNava 38 / 42 ) Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (182)jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana ___ina mantroM ko samajhane ke lie unake viSaya meM jAnakArI kA honA atyanta Avazyaka hai / ata: ina mantroM kA yahA~ saMkSepa meM varNana kiyA jAtA haiNamo arihaMtANaM : "Namo arihaMtANaM" pada meM sAta akSara haiM / ina mantra ke viSaya meM kahA gayA hai ki ise guru ke upadeza se mUkha ke sAta randhroM-chido meM sthApita karake usI dhyAtA ko dhyAnA cAhiye jo dUra se sunane, dara se dekhane, dUra se saghane aura dUra se rasAsvAdana kI zakti ko prApta karanA cAhatA ho / + sAta chidroM meM do akSara kAnoM ke chidroM meM do akSara A~khoM ke chidroM meM, nAka ke donoM nathanoM meM do akSara tathA eka akSara rasanAlayakA meM sthApita mAnA gayA hai| magara kauna sA akSara kauna se chidra meM sthita hai isakA pramANa abhI taka prApta nahIM ho sakA hai yaha viSaya abhI taka rahasyamayI hai| parantu rAmasenAcArya ne isa sambandha meM apanA mata pragaTa karate hae yaha kahA hai ki jahA~ taka mujhe "icchana dUrazravAdikam"padoM para se yaha AbhAsa hotA hai ki sunane kI zakti ke vikAsa ko pahale kahA gayA hai, taba "Adi" zabda se dekhane, sUghane evaM rasAsvAda kI bAta bAda meM AtI hai, ata: kAnoM ke randhroM meM pahale do akSara bA~ye se dA~ye kI ora arthAta bA~yI ora "Na" aura dAMye karNa meM "mo" sthApita honA cAhiye / netra ke randhroM meM tRtIya evaM caturtha akSara, nAsikA ke donoM chindroM meM paJca evam SaSThama akSara tathA sAtaveM akSara 'Na" kI sthApanA rasanA indriya ke randhra mArga meM kI jAnI cAhiye aisA pratIta hotA hai lekina inhoMne apanI isa kalpanA ko Thosa rUpa se pragaTa nahIM kiyA hai mAtra apanA vicAra pragaTa kiyA hai / * agara isa mantra ko tatva kI dRSTi se dekhA jAye to "I" aura "ra" agni bIja haiM, "a" aura "tA" vAyu bIja haiM, 'ha', 'mo' aura 'Na' AkAza bIja haiM / arthAt isa pada meM agni, vAyu aura AkAza tInoM + saptAkSara mahAmantraM mukha-randhreSu sptsu|| ___ gurUpadezato dhyAyedicchana-dUrazravAdikam / / (tattvAnuzAsana 104) * vahI pR0 104 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAna kA vargIkaraNa(183) tattva maujUda haiM / agni tattva azubha karmo ko nirjarA karatA hai aura vAyu tattva nirjarA kiye hue karmoM kI rAkha ko ur3Akara sApha kara detA hai aura AkAza tattva sAdhaka ke cAroM ora eka kavaca kA nirmANa karake usakI zakti ko bar3hAtA hai jisase sAMsArika vikAra usakI AtmA, mana aura zarIra meM praveza na kara ske| mantrazAstroM meM isa pada kA raMga zveta batalAyA gayA hai aura sAdhaka ko isI raMga ko dhyAna meM rakhakara isa pada kA dhyAna karanA cAhiye kyoMki zveta raMga zAnti, samatA, zubhratA evaM sAttvikatA Adi kA pratIka mAnA gayA hai| AcArya zubhacandra ne bhI isa sAta akSara vAle "Namo arahaMtANa" pada kA dhyAna karane ke lie kahA hai ki jo prANI isa saMsAra rUpI agni se dukhI haiM unheM isa pada kA dhyAna karanA cAhiye / Namo siddhANa : maMtrazAstra kI daSTi se ye bIjAkSara hai| tattva kI dRSTi se 'Namo" aura "Na" AkAza tattva, "sa" aura "da" jala tatva, "dha'' pRthvI tatva aura "i" agni tatva mAnA gayA hai isa prakAra se isa pada meM pRthvI. agni, jala aura AkAza ye cAroM tatva maujUda haiN| isa pada meM do nAsikya arthAta anunAsika varNa bhI haiM, maMtrazAstra meM anunAsika vargoM kA bahata adhika mahatva mAnA gayA hai, kyoMki ina vargoM ke uccAraNa ke samaya dhvani taraMge sIdhI brahmaraMdhra tathA mastiSka ke jJAnavAhI aura kriyAzIla tantuoM se TakarAtI hai jo atyadhika zakti ko utpanna karane vAle hote haiM / isa pada meM "Na" evaM anusvAra (') ye donoM viziSTa zakti ko utpanna karate haiM / isa pada meM 'dha' varNa dhAraNa zakti ko prabala karatA hai aura 'da' damana, dAna Adi kI ora izArA karatA hai| isa pada meM jala tattva hone ke kAraNa yaha zItalatA ko pradAna karatA hai| sAdhaka ko isa pada kA dhyAna lAla raMga meM karanA caahie| yadi sAkSAtsamuzvigno jnmdaavogrsNkrmaat|| tadA smarAdimantrasya prAcInaM varNa saptakam // (jJAnArNava 38/85) Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (184)maina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana Namo AyariyANaM : ___ isa pada ke pAMca varNa anunAmika haiN| isameM Namo' aura Na' AkAza tattva ke antargata Ate haiM / 'A' 'ya' aura 'yA' vAyu tatva haiM tathA 'ri' agni tattva hai / arthAt isa pada meM vAyu, AkAza eva agni tattva maujada haiN| maMtrazAstroM meM isa pada kA raMga pIlA mAnA gayA hai, isIlie sAdhaka ko isakI sAdhanA pIle raMga meM karanI caahiye| pIlA raMga jJAnavAhI tantuoM ko aura adhika saMvedanazIla karake zaktizAlI banAtA hai| isa pada meM pA~ca nAsikya arthAn anunAsika svaroM ke hone se isakI mahattA atyadhika bar3ha jAtI hai| sAdhAraNa mantroM kI apekSA ye mantra japane se sAdhaka ke mana mastiSka meM sahastragunI UrjA utpanna hotI hai| Namo uvajjhAyANaM : isa pada meM 'Namo' evaM Na' AkAza tattva haiM tathA 'u' aura ' pRthvI tattva ke antargata Ate haiM / jala tatva 'va' evaM 'jhA' haiM tathA 'ya' vAyu tattva hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki isa pada meM AkAza, pathvI, jala evaM vAyu tatva ke rUpa meM cAra tatva maujUda haiM lekina zeSa eka agni tatva maujada nahIM hai isIlie yaha pada sAdhaka ko atyadhika zItalatA pradAna karane vAlA hai| ina cAroM tattvoM ke eka sAtha maujada hone se isa pada kA raMga AkAza kI bhA~ti halkA nIlA mAnA gayA hai| sAdhaka ko isa raga ko dhyAna meM rakhakara hI isakI sAdhanA karanI caahiye| yaha pada sAdhaka meM kSamAzIlatA ke bhAva kA vikAsa karatA hai Namo loe savvAsAhaNaM : tattva kI daSTi se isa pada meM Namo' 'ha' evaM 'Na' ye AkAza tattva haiM, aura 'lo' pRthvI tattva hai / vAya tattva ke antargata 'e' varNa AtA hai tathA jala tattva 'sa', 'vva', 'sA' varNa haiM, arthAta isa pada meM AkAza, vAyu. jala evaM pRthvI ye cAra tattva Ate haiM lekina AkAza tattva kI adhikatA hai kyoMki isameM AkAza tattva ke cAra varNa maujUda haiN| isalie isa tattva kI adhikatA se evaM jyAdA prabhAva hone ke kAraNa isa pada kA raMga kAlA mAnA gayA hai kyoMki AkAza kA raMga bhI gaharA nIlA yA kAlA mAnA Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAna kA vargIkaraNa (185) jAtA hai, kintu eka bAta aura gaura karane vAlI hai vaha yaha ki isa pada meM pRthvI evaM jala tattva bhI kAphI mAtrA meM sthita hai isalie isa pada kA varNa ekadama kAlA na mAnakara kastUrI ke samAna mAnA gayA hai / yadyapi sAdhAraNatayA loka mAnyatA ke anusAra zyAma raMga aprazasta mAnA gayA hai kintu yoga dhyAna kI vidhi meM zyAma raMga ko bahuta adhika mahatva diyA gayA hai / isa pada ke dhyAna se sAdhaka indriya evam manovijetA bana jAtA hai jisase usakI prANadhArA zuddha hotI hai aura cetanA dhArA kA UrdhvArohaNa hotA hai / isa prakAra ina navakAra mantra kI sAdhanA se sAdhaka apane sabhI karmoM kA kSaya karake, divya zakti ko vikasita karake evaM jJAna zakti kA vikAsa karake, AcAra zuddhi karake evaM smaraNa zakti ko prakhara banAkara, kAma vAsanA Adi kI icchA ko samApta karake, atIndriya jJAna evaM pratibhA ko prApta karatA hai evaM amRta ke tulya anupama rasa kA pAna karatA hai / vRhadravya saMgraha meM isa mantra ko paiMtIsa akSaroM vAlA maMtra pada mAnA gayA hai jise NamokAramaMtra, mUla mantra tathA aparAjita mantra bhI kahA gayA hai / ina mantroM ke atirikta aura bhI aise kaI mantra haiM jinakA nitya japa karane se sAdhaka ko zAnti kI prApti hotI hai evaM usake karmoM kA kSaya hotA hai / inhIM mantroM meM eka solaha akSaroM vAle eka mantra ko solaha akSarI vidyA kahakara usakA dhyAna karane ke lie sAdhaka se kahA gayA hai / vaha solaha akSarI vidyA yaha hai"ahatsiddhAcAryopAdhyAyasavaM sAdhubhyo namaH / " isa vidyA ko ekAgracita hokara do sau bAra jAne se eka upavAsa kA phala milatA hai| vRhadravyasaMgraha meM solaha varNa vAlA pada yA mantra dUsarA hI kahA gayA hai vahA~ + paNa tIma sola chappaNa cadu dugamegaM ca javaha jhAeha / parameTThivAcayANaM aNNa caM guruvae seNa / ( vRhadravya saMgraha 46) smara paJcapadodbhUtAM mahAvidyAM jagannutAm / gurupaJcaka nAmotthAM SoDazAkSararAjitAm 38/48-49) 11 ( jJAnArNava Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 186 ) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana "arihaMta siddha Ayariya uvajjhAya sAhU" ko solaha akSarI mantra kahA hai 1+ 'arahanta siddha' yaha chaha akSara vAlA mantra tIna sau bAra japane se sAdhaka eka upavAsa ke phala ko prApta karatA hai / cAra akSara vAlA mantra 'arahanta' mAnA gayA hai jo dharma, artha, kAma evaM mokSa rUpa phala ko dene vAlA hai / do akSaroM kA mantra hai- 'siddha' jo samasta klezoM kA nAza karake mokSa ko dene vAlA hai tathA ekAkSarI mantra 'a' hai jo pA~ca sau bAra japane se eka upavAsa kA phala detA hai / - isI prakAra 'OM hrAM hrIM hU~ hrIM i :' 'a si A u sA namaH' ye pA~ca akSarI vidyA ke nirantara abhyAsa se sAdhaka mana ko vaza meM karake saMsAra rUpI bandhana ko zIghra kATa detA hai evaM ekAgra citta se maMgala, uttama padoM kA japa karatA huA mokSa ko prApta karatA hai| ... sAdhaka ko mantra padoM ke svAmI 'a si A usA' ko jyotiSamAn rUpa meM dhyAne ke lie kahA gayA hai / ve 'a' ko arahanta, 'si' ko siddha, 'A' ko bAcArya, 'u' ko upAdhyAya, 'sA' ko sAdhu mAnate haiM / * inako dhyAne ke lie 'a' akSara ko nAbhi kamala meM, 'si' + vRhadravyasaMgraha, pR0 203 vidyAM SaDvargasambhUtAmajayyAM puNyazAlinIm / japanprAguktamabhyeti phalaM dhyAnI zatatrayam / / (jJAnArNava 38 / 50 ) - ... (ka) vahI 38 / 52-53 (kha) vRhadravyasaMgraha, TI0 46 (ka) paMcavarNamayI paMcatattvA vidyAddhRtA zrutAm / abhyasyamAnA satataM bhavaklezaM nirasyati / maMgalottama - zaraNa - padAnyavyagra - mAnasaH / catuzramAzramANyeva smaran mokSam prapadyate / / (yogazAstra 8/41-42) (kha) paMcavarNamayIM vidyAM paJcatasvopalakSitAm / munivIraiH zrutaskandhAjabIbuddhyA smuddhRtaam|| (jJAnANaMva 38 / 55-57) * hRtpaMkaje catuSpatre jyotiSmanti pradakSiNam / a-si-A-u-sA'kSarANi dhyaimAni prmesstthinaam||(tttvaanshaasn 102 ) Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAna kA vargIkaraNa(187) ko mastaka kamala para, 'A' ko kaMThastha kamala meM 'u' ko hRdaya kamala para eva 'sA' ko mukhastha kamala para dhyAne ke liye, ye sthAna nirdhArita kiye gaye haiN|+ jJAnArNava meM mAyA vaNaM 'hroM' kA bhI cintavana karane ke lie kahA gayA hai / yaha mAyA varNa candramA kI kAnti ke samAna hai| isa mantra ko deva daitya Adi sabhI pUjate haiN| isako dhyAne se sAdhaka zrImatsarvajJa deva kA pratyakSa darzana kara letA hai / - eka anya vidyA 'kSvI' kA bhI cintavana karane kA vidhAna hai| isa vidyA ko bhAla pradeza para sthira karake nizcala mana se dhyAna karane para sAdhaka samasta kalyANa ke samUha ko prApta kara letA hai / ina mantroM ke atirikta aura bhI kaI mantra haiM / jinake dhyAna se sAdhaka mokSa pada ko prApta karatA hai / ve mantra isa prakAra se haiM'OM ahaMt siddha sayoga kevalI svAhA / ', 'OM hrIM zrIM ahaM namaH / ', 'namaH sarva siddhebhyaH / ', 'OM jogge magge tacce bhUde bhavve bhavisse akkhe pakkhe jiNapArisse svAhA / , OM hrIM svahaM namo namo'haMtANaM hrIM nmH'| evaM 'namo nANassa', 'namo dasaNassa', 'namo carittassa', 'nmotvss'| 'eso paMca NamokAro, 'savva pAvappaNAsaNo', 'maMgalANaM ca savvesiM', 'paDhamaM havai maMgalaM' ityaadi| + smara mantrapadAdhIzaM mukti mArga pradIpakam / nAbhipaGakaja saMlInamavarNavizvatomukham / / sivarNa mastAmbhoje sAkAraM mukhapaGa kaje / AkAraM kaNThakajasthaM smarokAraM hRdisthitam / / (jJAnArNava 38/108-106) -- prodyatsapUrNa candrAbhaM candra bimbAcchanai zanaiH / samAgacchatsudhAbIjaM mAyAvaNaM tu cintayet // (jJAnArNava 38/67-80) x avicalamanasA dhyAyallalATadeze sthitAmimAM devIm / prApnoti munirajasra samastakalyANanikurambam / / (vaho 38/82) vidyAkSvA~ iti mAlasthAM dhyAyetkalyANakArakam / (yogazAstra 8/57) Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (188)jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana isa prakAra padastha dhyAna meM citta ko ekAgra karane ke lie padoM arthAt mantroM evaM bIjAkSaroM kA sahArA liyA jAtA hai jo mukti kI kAmanA karane vAle haiM unake lie mantra rUpI padoM kA abhyAsa karane ke lie kahA gayA hai, ina mantroM ke abhyAsa se sAdhaka ke samasta karmoM kA kSaya ho jAtA hai evaM usake laukika prayojanoM kI siddhi ke sAtha-sAtha mokSa pada kI prApti ho jAtI hai / rUpastha dhyAna : 'rUpa' zabda ke aneka artha haiM, kahIM to usakA tAtparya netroM dvArA grahaNa kiye gaye guNa se hai to kahIM svabhAva se hai lekina dhyAna yoga ke sambandha meM isakA artha alaga hI nikAlA gayA hai vahA~ 'antaraMga zuddhAtmAnubhUti kI dyotaka nirgrantha eva nirvikAra sAdhuoM kI bItarAga mudrA ko rUpa kahA gayA hai / " aura rUpastha dhyAna arthAt rUpayukta tIrthaMkara Adi iSTa deva kA dhyAna karanA rUpastha dhyAna kahalAtA hai| isa dhyAna meM sAdhaka tIrthaMkara Adi ke guNoM evaM Adarzo ko apane samakSa rakhakara unake svarUpa kA sahArA lekara jo dhyAna karatA hai vahI dhyAna rUpastha dhyAna kahalAtA hai| - isameM yogI tIrthaMkara ke nAma evaM unake ujjvala dhavala pratibimba kA dhyAna karatA hai / .... AkAza aura sphaTika maNi ke samAna svaccha apane zarIra kI prabhA rUpI jala nidhi meM lIna tathA jinake caraNa manuSya evaM devoM ke mukuTa meM lagI hue maNiyoM se anuraMjita haiM evaM jo mATha mahApratihAryoM se ghire hue haiM aise arahanta bhagavAna kA dhyAna hI - + jJAnArNava 38/916 / ra antaraGagazuddhAtmAnubhUti rUpakaM nirgranthaM nirvikAraM ruupmucyte| (pravacanasAra, tA. vR. 203/276/8) -- arhato rUpamAlambya dhyAnaM rUpasthamucyo / (yogazAstra 6/7) ... tava nAmAkSaraM zubhra pratibimbaM ca yoginaH / dhyAyato bhinnamIzedaM dhyAnaM rUpastha mIDitam // (dhyAnastava 31) Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAna kA vargIkaraNa(186) rUpastha dhyAna kahalAtA hai|+ jina arahanta deva se anantajJAna, darzana dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, vIrya, kSAyika samyaktva aura cAritra ina nau labdhi rUpI lakSmI kI utpatti huI hai evaM jo sarvajJa hai, dAtA haiM, sarva hitaiSI haiM, vardhamAna haiM, nirAmaya haiM, nitya haiM, avyaya haiM, avyakta haiM, evaM purAtana haiM, aise tIrthakara kA smaraNa karake jo dhyAna sAdhakA karatA hai vahI dhyAna rUpastha dhyAna hai / sarvacidrUpa kA cintavana rUpastha dhyAna hai| - isa dhyAna meM vItarAgI kA hI dhyAna karanA cAhiye kyoMki jaba sAdhaka vItarAgI kA dhyAna karatA hai to vaha vItarAgI bana jAtA hai aura rAgI kA cintana karane se vaha svayaM bhI rAgI bana jAtA hai =, kyoMki jina-jina bhAvoM se vaha jIva jUr3atA hai vaha unhIM bhAvoM se tanmayatA ko prApta ho jAtA hai| + (ka) vasunandi zrAvakAcAra 472-475 (kha) guNabhadra zrAvakAcAra 242 (ga) jJAnArNava 36/1-8 (gha) zAstrasArasamuccaya 203 navake valalabdhi zrI saMbhavaM svAtmasaMbhavam / turyadhyAna mahAvahnau hutakarmendhanotkaram / / ratnatrayasudhAsyandamandIkRta bhavazramam / vItasagaM jitadvataM zivaM zAntaM sanAtanam // ahantamajamavyaktaM kAmadaM kAmanAzakam / pUrANa puruSaM devaM deva devaM jinezvaram // jJAnArNava 36/24-31 / / - rUpasthaM sarvacidrUpaM / (vahadravyasaMgraha 48/201) -- (ka) vItarAgo vimucyeta vItarAgaM vicintayan / rAgiNaM tu samAlambya rAgI syAt kSobhaNAdikRta // (yoga zAstra 9/13) (kha) eSa devaH sa sarvajJaH so'haM tapatAM gataH / tasmAtsa eba nAnyo'haM vizvadarzIti manyate // (jJAnArNaka 39/43) * yena yena hi bhAvena yujyate yantravAhakaH / tena tanmayatAM yAti vizvarUpo mnnirythaa|| (yogazAstra 6/14) Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (160) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana __ rUpastha dhyAna ko karane vAlA sAdhaka sarvajJa deva kI ArAdhanA karake jo saMsAra ko durlabha hai aise mokSa pada ko prApta hotA hai, vaha sabhI avasthAoM meM usa parameSThI ko dekhatA hai / .... rUpAtIta dhyAna : . rUpAtIta-rUpa aura atIta milakara banA hai| "rUpa" kA artha haimUrtimAna padArtha sahita pudgala dRzyamAna padArtha aura 'atIta' kA artha hai-rahita / arthAt zuddha caitanya jJAnAnandaghana svarUpa AtmA-zaddhAtmA / isa prakAra kA AtmA jo dravyakarma, bhAva kama ora nau kama se rahita ho aise niraJjana svarUpa kA dhyAna rUpAtIta dhyAna kahalAtA hai| A isa dhyAna meM sAdhaka cidAnandamaya, zaddha, amUrta paramAkSara AtmA ko AtmA se hI dhyAtA hai / x rUpAtIta dhyAna paramAtmA kA zuddha rUpa dhyAna hai, isameM muni apanI AtmA ko hI paramAtmA samajha kara smaraNa karatA hai / dhyAnI siddha parameSThI ke dhyAna kA abhyAsa karake zakti kI apekSA se apane Apako bhI unake samAna jAnakara apane Apako unake hI samAna vyakta rUpa karane ke lie unameM lIna hotA hai aura .... yamArAdhya zivaM prAptA yogino janmanispRhAH / yaM smarantyanizaMbhavyAH zivazrIsagamotsukA: // jJAnArNava 36/33-36) A (ka) "rUpAtItaM nirujanam / (vRhadravyasaMgraha 48/201) (kha) paramAtma prakAza 1/6/6 (ga) guNabhadrazrAvakAcAra 243 x (ka) cidAnandamayaM zaddhamamUrta paramAkSaram / smaredyatrAtmanAtmAnaM tadrUpAtItamiSyate // (jJAnArNava40/16) / (kha) vaNNa-rasa-gaMdha-phAsehiM vajjio nnaann-dsnnsruuvo| ja jhAijjai evaM taM jhANaM ruvarahiyaMti / / (vasunandi bhAvakA cAra 476) (ga) yogazAstra 10/1 (gha) rUpAtItaM bhavettasya yastvAM dhyAyati zuddha dhIH / AtmasthaM dehato bhinnaM dehamAtra cidAtmakam // (dhyAnastava 32) Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAna kA vargIkaraNa (161) apane karmoM kA nAza karake vyakta rUpa parameSThI ho jAtA hai / + isa dhyAna meM dhyAtA, dhyAna aura dhyeya kI ekatA ho jAtI hai aura isI ekatA ko samarasIbhAva bhI kahate haiM / yaha dhyAna nirAlamba dhyAna ke antargata AtA hai nayoMki isameM na to kisI prakAra kA mantra japa hotA hai aura na hI kisI cIja kA avalambana / rUpAtIta dhyAna kA Alambana amUrta-AtmA kA cidAnandamaya svarUpa hotA hai, isakA sAdhaka AtmA ke jJAna-darzana-cAritra-sukha Adi guNoM meM apanI citta vRtti ko sthira kara letA hai / isa dhyAna ko mAnane kA AdhAra nizcaya-naya hai / piNDastha, padastha aura rUpastha ye tInoM dhyAna sAlambana dhyAna ke antargata Ate haiM kyoMki ina dhyAnoM meM AtmA se bhinna vastuoM-jaise mantra, apa Adi kA Alambana liyA jAtA hai| prArambha meM sAdhaka ko sAlambana dhyAna ko rokane ke lie kahA gayA hai kyoMki isa dhyAna meM eka sthUla Alambana hotA hai jisase sAdhaka kA mana ekAgra hokara cintana karatA hai| isase dhyAna suvidhAjanaka ho jAtA hai / jaba sAdhaka yA muni isa dhyAna meM paripakva ho jAte haiM, taba nirAlambana dhyAna ko dhyAne kI yogyatA usameM A jAtI hai aura vaha isa nirAlambana dhyAna arthAt rUpAtIta dhyAna kA cintana kara sakatA hai / isIlie AcAryoM ne pahale sAlambana dhyAna kA abhyAsa karane ke lie kahA hai aura jaba sAdhaka isa dhyAna meM sadha jAye to use chor3akara nirAlambana dhyAna ke abhyAsa ko kahA hai|kyoNki sthala se sUkSma, savikalpa se nirvikalpa aura sAlambana se nirAlambana kI ora hI jAyA jAtA hai, yaha to sarva sammata hai| + (ka) tadguNagrAmasaMpUrNa tatsvabhAvakabhAvitaH / kRtvAtmAnaM tato dhyAnI yojayetparamAtmani / / (jJAnArNava40/19) (kha) sahaja sukha sahajabodhaM / sahajAtmakavenipa kASke eNbiinlviN| sahajamene nelsiniNdii| vahalateyiMdadavinAza rUpAtItaM // (zAstrasAra samuccaya 204) yogazAstra 10/3-4 (ka) jJAnasAra 37 (kha) yogazAstra 10/5 - Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (16jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana dharma dhyAna ke anya bheda : dharma dhyAna ke ina cAra bhedoM prabhedoM ke alAvA anya cha: bheda aura bhI batalAye gaye haiM, lekina ina bhedoM kA varNana hara jagaha nahIM milatA hai aise kucha hI grantha haiM jinhoMne inakA svarUpa darzAyA hai| + ve anya bheda kucha isa prakAra se haiM-upAya vicaya, jIva vicaya, ajIva vicaya, virAga vicaya, bhava vicaya, hetu vicy| upAya vicaya dharma dhyAna : puNya rUpa yoga kI pravRttiyoM ko apane AdhIna karanA upAya kahalAtA hai aura yaha upAya mere kisa prakAra se ho sakatA hai isa prakAra ke saMkalpa ko karake jo cintavana hotA hai, vaha upAya vicaya dharmadhyAna kahalAtA hai| mokSArthI puruSa apane mana-vacana-kAya ko zuddha karane ke lie cintana karate haiM ki kisa prakAra se mere manavacana-kAya zubha ho jAyeMge aura kaise mere karmoM kA Asva makegA, aisA dhyAna karanA hI upAya vicaya dharmadhyAna hai| jIva vicaya dharmadhyAna : yaha jIva jJAna darzana upayoga vAlA hai| dravyAthika naya se jIva anAdi anidhana hai| apane dvArA sampAdita zubhAzubha karmoM kA phala vaha svayaM bhogatA hai eva apane dvArA prApta sUkSma evaM sthUla zarIra ko + (ka) harivaMzapurANa 56/38-50 (kha) zAstrasAra samuccaya 56 1 upAya vicayaM tAsAM puunnyaanaamaatmsaatkriyaa| upAyaH sa kathaM me syAditi savarUpa santatiH // (harivaMza purANa = (ka) manovAkkAyayogAdi prazastaM meM bhavetkatham / karmAsravaviniSkrAntaM dhyAnenAdhyayanena vA / / ityu'pAyo'tra taccha ddhayai cintyate yo mumukSubhiH / nAnopAyaiH zrutAbhyAsarupAryAvacayaM hi tat / / (mUlAcAra pradIpa 6/2048-46) (kha) cAritrasAra 173/3 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhamaMdhyAna kA vargIkaraNa[163] vaha svayaM hI dhAraNa karatA hai| saMkoca vistAra tathA Urdhvagamana karane vAlA bhI svayaM hI hai isa prakAra jIva kI vividha dazAoM kA dhyAna karanA jIva vicaya dharma dhyAna kahalAtA hai| + yaha jIva atyanta sUkSma hai, asaMkhyAta pradezI hai aura karmoM ke adhIna hokara isa jAma-maraNa rUpa saMsAra meM nirantara AvAgamana karatA rahatA hai / ajIva vicaya dharmadhyAna : dharma, adharma, AkAza, kAla aura pudgala ina pA~coM ajIva dravyoM ke yathArtha svarUpa kA cintana karanA ajIva vicaya dharmadhyAna hai|yogii loga ina pAMcoM ajIva dravyoM ke svarUpa ke cintana ke sAthasAtha unake utpAda vyaya dhrauvya guNoM ke dvArA cintana karate haiM |viraag vicaya dharma dhyAna : yaha zarIra anitya hai, azaraNa hai, vAta, pitta, kapha se doSamaya hai / rakta, rasa, mA~sa medA, haDDI, majjA tathA vIrya ina sAta dhAtuoM se bharA huA hai evaM mUtrAdi bhiSTA padArtho kA ghara hai, isake bhoga kiMpAka phala ke samAna tatkAla sundara tathA phala kAla meM bhayAnaka + (ka) anAdi nidhanA jIvA dravyArthAdanyathAnyathA / asakhyeya pradezAste svopayogatva lakSaNAH // acetanopakaraNAH svakRtocitta bhoginaH / ityAdi cetanA dhyAnaM yajjIva vicayaM hita t // [harivaMza purANa 56/42-43) sUkSamasaMkhyapradezo'traparAdhIno'nizaMbhamet / [mUlAcAra pradIpa 6/2051] cAritrasAra 173/5 -- dravyANApyajIvAnAM dharmAdharmAdisaMjJinAm / svabhAva cintanaM dhaya'majIvavicayaM matam // (harivaMzapurANa 56/44) = dharmA dharmanabha: kAlapudgalAnAM jinAgame / acetanamayAnAM ca dharmadhyAnAya yoginAm / / aneka guNa paryAyaiH svarUpacintanaM hRdi|| dhrauvyotpAdavyayairyattadajovavicayaM param // (mUlAcAra pradIpa 6/2052-53) Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (194)jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana viSaile haiM, ata: inase virakta buddhi honA paramAvazyaka hai / yaha saMsAra bhI anaMta duHkhoM se bharA huA hai aura sukha se sarvathA dUra hai aisA vicAra karanA virAga vicaya dharmadhyAna hai|* bhava vicaya dharma dhyAna : cAroM gatiyoM meM bhramaNa karane vAle ina jIvoM ko marane ke bAda jo paryAya hotI hai vaha bhava kahalAtA hai yaha bhava duHkharUpa hai isa prakAra kA cintavana karanA bhava vicaya dharma dhyAna kahalAtA hai| isa saMmAra meM karmo ke jAla meM phaMse hue prANI apane karmo ke udaya se aneka prakAra kI yoniyoM meM nirantara ghUmate rahate haiM aisA cintavana karanA bhava vicaya dharmadhyAna hai|..smydrshn, samyakacAritra ke binA yaha jIva isa ananta saMsAra meM bhava dhAraNa karatA hai aisA dhyAna karanA bhavavicaya dharma dhyAna hai| hetu vicaya dharma dhyAna : sUkSma paramAgama meM yadi kahoM bheda pratIta ho to use pramANa, naya, *(ka) zarIramazucirbhogA kiMpAkaphala pAkinaH / / virAgabuddhirityAdi virAgavicayaM smRtam // (harivaMza purANa 56/46) (kha) cAritrasAra 171/1 (ga) ananduH khasampUrNAtsaMsArAccasukhacyutAt / viraktiH yA satAM citte virAga vicayaM hi tat / / (mUlAcAra pradIpa 6/2057) x (ka) pretyabhAvo bhavo'mISAM caturgatiSu dehinAm / duHkhAtmetyAdi cintA tu bhavAdi vicayaM punaH / / (harivaMza purANa 56/47) (kha) cAritrasAra 176/1 ... anantadukhasaMkIrNe bhavenAdau sukhaatige| sacittAcittamizrAdinAnAyoniSukarmabhiH / / bhramanti prANinozrAntaMkarmapAzavRtA iti / / bhavabhramaNa duHkhAnucintanaMdhyAnasaptamam // (mUlAcAra pradIpa 6/2058-56) Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAna kA vargIkaraNa(165) nikSepa, sUyUkti se dUra karanA, svasamayabhUSaNa para samaya dUSaNa rUpa se cintana karanA hetu vicaya dharma dhyAna kahalAtA hai / bhagavAn sarvajJa deva ke kahe hae padArtho ko jo saMsAra bhara meM sthApita kara dete haiM yA unake yathArtha svarUpa ko apane hRdaya meM sthApita kara lete haiM unako hetu vicaya dharmadhyAna kahA gayA hai / dharma dhyAna ke guNasthAna evaM svAmI : dharmadhyAna ke svAmI ke viSaya meM vidvAnoM meM paraspara matabheda rahA hai jaise tattvArtha sUtra meM apramattasaMyata, upazAnta kaSAya aura kSINa kaSAya se usakA sadbhAva pragaTa kiyA gayA hai - yahAM "apramattasaMyatasya" se usake kevala sAtave guNa sthAna ko hI grahaNa kiyA gayA hai, upazAnta kaSAya aura kSINa kaSAya zabdoM se gyArahavA~ evaM bArahavA~ ye do guNasthAna patA calate haiM aise meM AThaveM, naveM evaM dasaveM guNasthAnoM meM kauna sA dhyAna hotA hai yaha spaSTa nahIM hotA aura yahI bAta dhyAna dene yogya hai| dhyAnazataka meM bhI lagabhaga aisA hI varNana prApta hotA hai vahA~ para bhI apramatasaMyata se lekara sUkSma sAmparAya taka sabhI sAdhaka dharmadhyAnI kahe gaye haiM lekina upazAntamoha aura kSINamoha kA alaga se varNana kiyA hai|AUM dhavalA meM dharma dhyAna ke svAmiyoM kA spaSTa rUpa se varNana kiyA gayA hai / vahA~ dharma dhyAna kI pravRtti asaMyatasamyagadRSTi, saMyatAsaMyata, pramatasaMyata, apramatasaMyata, apUrvasaMyata, anivRttisaMyata, sUkSmasAmparAyika A (ka) tarkAnusAriNaH puMsaH syaadvaadprkriyaashryaat| sanmArgAzrayaNadhyAnaM yaddhetuvicayaM hi tat // (harivaMzapurANa 56/50) (kha)sarvajJoktA: padArthAdyA: sthApayante yatra bhuutle| yathAtathyenacittavA taddhatuvicayAbhidham / / (mUlAcAra pradIpa 6/2065) (ga) cAritrasAra 202/3 - tattvArtha sUtra TIkA 6/38/422 OM sabappamAyarahiyA muNaokhINovasaMtamohA ya / jhAyAro nANa-dhaNA dhammajjhANassa NididaTThA / / (dhyAna zataka 63) Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 196) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana kSapakoM va upazamakoM meM hotI hai|+ AdipurANa meM dharma dhyAna kI sthiti ko Agama paramparA ke anusAra samyagdRSTiyoM, saMyatAsaMyato aura pramattasaMyatoM meM svIkAra karate hue usakA parama prakarSa apramattoM meM mAnA gayA hai / / vRhadravya saMgraha TIkA meM dharmaM dhyAna avirata, dezavirata, pramatta saMyata aura apramatta saMyata ina cAra ke mAnA gayA hai| tattvAnuzAsana meM bhI apramatta (saptamaguNasthAna) pramatta, (SaSThaguNasthAna), dezasaMyamI (paMcama guNasthAna) aura samyagdRSTi (caturtha guNasthAna) aise dharma dhyAna ke svAmI mAne haiM lekina vahA~ mukhya va gauNa rUpa se do prakAra kA dharma dhyAna mAnakara sAtaveM guNasthAnavartI ko mukhya dharma dhyAnI va cauthe, pAMcave, chaThe sthAna vAlA gauNa dharma dhyAnI mAnA gayA hai / -- amitagatizrAvakAcAra meM bhI asaMyatasamyagdRSTi Adi cAra guNa - sthAnoM meM hI dharmadhyAna kA bhAva mAnA gayA hai / = + asaMjadasammAdiTThi - saMjadAsaMjada - pamattasajada - appamattasaMjada - apuvvasaMjadaaNiyaTThisaMjada - suhumasAM parAiyakhavagovasAmaesa dhammajjhANassa pravRttI hoditti jiNovaesAdo / (dhanalA pR0 13, pR0 74) - AdipurANa 21/155-156 C caturbheda bhinnaM tAratamyavRddhikrameNAsaMyata samyagdRSTi- dezaviratapramatta saMyatA - pramattAbhidhAna caturguNasthAnavati jIva sambhavam / (vRhadravyasaMgraha TI0, pR0 168) apramattaH pramattazca sadRSTirdeza saMyataH / dharmadhyAnasya catvArastatvArthesvAminaH smRtAH // mukhyopacArabhedena dharmyadhyAnimiha dvidhA / apramatteSu tanmukhyamitareSvaupacArikam / / (tattvAnuzAsana 46-47 ) anapetasya dharmasya dharmato dazabhedataH / caturthaH paMcamaH SaSThaH saptamazca pravartakaH // [ amitagati zrAvakAcAra [15-17] Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAna kA vargIkaraNa(197) dhyAna stava me bhI lagabhaga AdipurANa kI taraha hI dharmadhyAna ke svAmI kA varNana kiyA gayA hai| jJAnArNava meM mukhya aura upacAra ke bheda se dharma dhyAna ke svAmI apramatta aura pramatta muni kahe gaye haiM / ... harivaMza purANa meM isa prasaMga meM kevala itanA hI kahA gayA hai ki pramAda ke abhAva se utpanna hone vAlA vaha apramataguNasthAna bhUmika haiapramataguNasthAna taka hotA hai / yahA~ yaha nahIM kahA gayA ki vaha prathama se sAtaveM guNasthAna taka hotA hai yA kevala sAtaveM guNasthAna taka IX isa prakAra yaha spaSTa hai ki adhikAMza granthakAroM ne kevala unhIM zabdoM dvArA hI varNana kiyA hai jo pahale se pracalita the, lekina spaSTa varNana nahIM kiyaa| N ... * mukhyaM dhayaM pramartAditraye gauNaM hi ttprbho| dhamyaMmevAtizuddhaM sthAccha klaM zreSyozca turvidham / / (dhyAnastava 16) .... mukhyopacAra bhedena dvau munI svAminI mtii| - apramatta-pramattAkhyo dharmasyetau yathAyatham // (jJAnArNava 31) - harivaMzapurANa 56/51 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama pariccheda zukla dhyAna zakla dhyAna kA lakSaNa : zukla dhyAna, yoga dhyAna kI sarvottama dazA hai / isa dhyAna meM citta kI ekAgratA aura nirodha pUrI taraha se sampanna hotA hai| sAdhaka jisa lakSya ko lekara yoga mArga kI pravRtti ko apanAtA hai vaha usa lakSya ko prApta karake pUrNatA ko prApta hotA hai| zukla dhyAna ke lie abhI taka pUrI taraha se sAmagrI prApta nahIM ho pAI hai, ata: Adhunika logoM ke lie usakA dhyAna asambhava sA hai / lekina paramparAnusAra usakA ullekha karanA bhI jarUrI mAnA gayA hai kyoMki AcArya hemacandra ke anusAra kisI bhI vyakti ko paramparA kA viccheda nahIM karanA caahie|+ "zucaM klamayatIti zuklam" isa nirukti ke anusAra jo dhyAna zoka Adi doSoM ko dUra karane vAlA hai vaha zakla dhyAna hai| AtmA kI atyanta vizuddha avasthA ko zukla dhyAna kahate haiM / jo niSkriya haiM, indriyAtIta haiM aura dhyAna kI dhAraNA se rahita haiM arthAt "maiM isakA dhyAna karU" irA icchA se rahita hai, vaha zukla dhyAna hai|- jisameM zaci gRNa kA sambandha hai vaha zukla dhyAna hai... jisa prakAra se maila ke dhula jAne para vastra sApha ho jAtA hai usI prakAra nirmala guNoM se yukta AtmA kI pariNati bhI zukla hai / * jahA~ guNa + yogazAstra 91/3-4 zucaM klamayatIti zuklama, zokaM gla patItyarthaH / (dhyAnazataka, 1, TI.) - niSkriya karaNAtItaM dhyaandhaarnnjitm| antarmukhaM ca yaccitta taccha valamiti paThyate / / (jJAnArNava 42/4) zuciguNayogAccha klam / (sarvArthasiddhi 6/28/445/11) * yathA maladravyApAyAt zuciguNayogAcchu klaM vastra tathA tadguNasAdha AdAtmapariNAmasvarUpamapi zavalamiti nirucyate // (rAjavArtika 6/28/4/627/31) Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuvala dhyAna (199) vizuddha hote haiM tathA karmo kA kSaya aura upazama hote haiM vahA~ lezyA bhI zukla hotI hai use hI zukla dhyAna kahA gayA hai| apUrvakaraNa Adi guNa sthAnoM meM jo udAsIna tattvajJAna hotA hai vaha donoM prakAra ke mala ke nAza hone ke kAraNa zakla dhyAna kahalAtA hai| yaha dhyAna mANikya zikhA kI taraha nirmala aura niSkampa rahatA hai / 4 samavAyAMga ke anusAra zra ta ke AdhAra se mana kI Atyantika sthiratA evaM yoga kA nirodha zukla dhyAna hai / A jo zucitva arthAt zauca kA abhiprAya doSa Adi kA abhAva ho jAnA hai / = kaSAyamala kA abhAva hone se zuklapanA prApta hotA hai / + dhyAna-dhyeya-dhyAtA aura dhyAna kA phala Adi ke vividha vikalpoM se vimukta, antamukhAkAra, samasta indriya samaha ke agocara niraMjana nija paramatatva meM avicala x jatthaguNA savisuddhA upasama-khamaNa ca jattha kammANa / lesA vi jattha sukkA taM sukkaM bhaNNade jhANaM // (kArtikeyAnuprekSA, mUla, 483) OM tattvajJAnamudAsInamapUrvakaraNAdiSu / zubhAzubha-malA'pAyadvizuddha zuklamabhyadhuH / / zuciguNa-yogAcchu klaM kaSAya-rajasaH kSayAduyazamAdvA / mANikya-zikhA-vadidaM sunirmala niSprakampaM ca / / (tattvAnazAsana 221, 222) A samavAyAMga 4 = zuklaM zucitvasambandhAcchaucaM doSAdyapoDhatA / (harivaMza purANa 56/53) + (ka) kudo edassa sukkattaM ksaaymlaabhaavaado| (dhavalA 13/5, 4, 26/77/6) (kha) kaSAyamala vizleSAtprazamAdvA prasUyate / - yataH puMsAmatastajjJaiH zuklamukta miruttikam / / (jJAnArNava42/6) (ga) malarahitAtmapariNAmodbhavaM zuklaM / (bhAvapAhuDa To0 78/226/18) Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (200)jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana sthiti rUpa vaha nizcaya zukla dhyAna hai / - bhagavatI ArAdhanA meM kahA gayA hai ki dharma dhyAna meM paripUrNa haA apramatta saMyamI hI zukla dhyAna karane meM samartha hotA hai kyoMki jaba taka vaha pahalI sIr3hI (arthAt dharma dhyAnI nahIM ho jAtA) nahIM car3ha pAtA taba taka dUsarI sIr3hI car3hanA asambhava hai| + .. zakla dhyAna kI maryAdAyeM : jisa taraha se dharmadhyAna kI bAraha prarUpaNAyeM kI gaI haiM usI prakAra se zukla dhyAna kI bhI bAraha adhikAroM vAlI prarUpaNA hai / unameM bhAvanA, deza, kAla aura Asana vizeSa ina cAra adhikAroM meM dharma dhyAna se koI bhI bhinnatA nahIM hai, isalie ina cAra adhikAroM kA yahA~ varNana nahIM kiyA jA rahA hai| bAkI ke adhikAra ye haiMAlambana : dhyAna ke sandarbha meM Alambana sAdhaka ke lie sahAyaka rUpa meM hote haiM, jinakA sahArA lekara sAdhaka Atmika pragati kI sIr3hI car3hatA huA zikhara para pahu~catA hai| binA Alambana ke sAdhaka lar3akhar3A sA jAtA hai isalie Alambana kA sahArA letA hai| Alambana cAra prakAra ke haiM .... - (ka) dhyAna dhyeyadhyAtatatphalAdi vividha vikalpanimuktAntama khAkAra nikhilakaraNa grAma gocara niraMjana nijaparamatatvAvicalasthiti rUpa zakladhyAnam / / (niyamasAra, tA va0 123) (kha) svazuddhAtmani nirvikalpasamAdhilakSaNa zukla dhyAnam / pravacana sAra tA pR0 8/12) + iccevamAdikkato dhammajjhANaM jadA havAi khvo| sukkajjhANaM jhAyadi tatto suvisuddhalessAo / (bhagavatI ArAdhanA 1871) dhyAna zataka, vRtti 68 .... [ka] aha khaMti-maddava'jjava-muttIo jinnmypphaannaao| AlaMbaNAijehiM sukkajjhANaM samAruhai // (dhyAnazataka 66) (kha) bhagavatI zaMtaka 25/7 (ga) sUkssa NaM jhANassa cattAri AlaMbaNA paM.ta-khaMtI muttI madadave ajjave (sthAnAGaga, pR0 188) Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zukla dhyAna (201) -kSamA, 2-mArdava, 3-Arjava aura 4-mukti| 1-kSamA :-zukla dhyAnI sAdhaka krodha vijetA hotA hai| krodha tyAga hI kSamA hai / kaisA bhI krodha kA prasaMga Ane para zukladhyAnI ke mAnasa meM kabhI bhI krodha nahIM AtA vaha krodha kaSAya para vijaya prApta kara letA hai usameM uttama kSamA sAkAra ho jAtI hai| 2-mArdava :-zakladhyAnI sAdhaka mArdava arthAt mAna kaSAya para vijaya prApta kara letA hai| cAhe use kitanA bhI jJAna ho jAye lekina vaha mAna nahIM karatA hamezA madu vyavahAra rakhatA hai / 3-Arjava :- zukla dhyAnI sAdhaka kA citta atyanta sarala hotA hai vaha mAyA rUpa kaSAya kA pUrI taraha se tyAga kara detA hai| mAyA saMsAra ke bhavoM ko jananI mAnI gayI hai| 4-mukti :- zakla dhyAnI sAdhaka lobhI nahIM hotA use kisI bhI prakAra kA lobha nahIM rahatA vaha pUrI taraha se isa kaSAya se mukta rahatA hai| krama : zakla dhyAna karane vAlA sAdhaka kramazaH mahad Alambana kI ora bar3hatA hai| prArambha meM usake mana kA Alambana sArA jagat hotA hai / dhIre-dhIre abhyAsa ko karate hue vaha eka sUkSma vastu para sthira ho jAtA hai aura jaba taka vaha mokSa pAne kI avasthA meM AtA hai taba taka unake mana kA kahIM bhI astitva nahIM raha pAtA + dhyAna zataka meM usake AlambanoM ko dRSTAnta se batalAyA gayA hai| jaise sAre zarIra meM phaile hae viSa ko maMtra ke dvArA DaMka vAle sthAna meM rokA jAtA hai aura phira use bAhara nikAla diyA jAtA hai usI prakAra se vizva ke sabhI viSayoM meM phaile hue mana ko eka paramANu meM naruddha kiyA jAtA hai aura phira usase haTAkara Atmastha kiyA jAtA hai / isI bAta ko aura bhI dRSTAntoM meM kahA gayA hai jaise lohe + tihuyaNa visayaM kamaso saMkhi viu maNo aNumi chaumattho / ___jhAyai sunippakapo jhANaM amaNo jiNo hoi / (dhyAnazataka 70) jaha savvasarIragayaM maMteNa visaM nim bhae DaMke / tatto puNo'vaNijjai pahANayaramaMtajogeNaM // taha tihuyaNa-taNuvisayaM maNovisaM jogamaMta bljutto| paramANaMmi nirubhai avaNei taovi jinn-vejjo|(dhyaanshtk71/72) Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 202) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana ke garma bartana meM DAlA huA jala kramazaH hIna ho jAtA hai usI prakAra se zukla dhyAna kA mana apramAda se kSINa ho jAtA hai / = maharSi pataJjali ke anusAra yogI kA citta sUkSma meM nivizamAna hotA hai, taba paramANu sthira ho jAtA hai aura jaba sthUla meM sthira hotA hai taba parama mahatu usakA viSaya bana jAtA hai|dhyey : dhyeya kA artha hai dhyAna kA viSaya / zukla dhyAna ke dhyeya eka dravya ke paryAya haiN| zakla dhyAna kA viSaya dharma dhyAna kI apekSA ati sUkSma hai / zakla dhyAna kA dhyeya pRthaktva-vitarka savicAra aura ekatva-vitarka avicAra ina do rUpoM meM vibhakta hai| inameM pahalA dhyeya bhedAtmaka rUpa hai aura dUsarA abhedAtmaka / dhyAtA : zukla dhyAna kA dhyAtA dharma dhyAna ke. dhyAtA ke samAna hI hotA hai / zukla dhyAnI atizaya prazasta saMhanana, vajrarSabhanArAca-saMhanana se yukta hote hue zrutakevalI hote haiN| bAda ke do zukla dhyAnoM kA dhyAtA sayoga kevalI aura ayoga kevalI hotA hai / ..... anuprekSA :___ zukla dhyAna se citta ke susaMskRta ho jAne para evaM dhyAna ke samApta ho jAne para cAritra se yukta jo dhyAtA hai, vaha cAra anuprekSAoM kA cintana karatA hai| x ve cAra anuprekSA isa prakAra = dhyAnazataka 75 - pAtaJjala yogasUtra 1/40 .... eecciya pubvANaM puvvadharA suppasatthasaMghayaNA / doNha sajogAjogA sukkANa parANa keliNo / / (dhyAnazataka 64) x sukkajjhANa subhAviya citto citei jhaannvirme'vi| NiyayamaNuppehAo cattAri carittasaMpanno / / (vahI 67). Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zukla dhyAna (203) 1-AsthavadvArApAya : isa anuprekSA meM sAdhaka anaMta bhava paramparA kA cintavana karatA hai| vaha mithyAtva, avirati aura karmabandha ke hetu arthAta Astrava dvAra kauna-kauna se haiM aura unake sevana karane se isa loka meM aura paraloka meM kauna-kauna se dukhoM kA jIva ko sAmanA karanA par3atA hai isa viSaya kA cintana karatA hai| 2-saMsArAsukhAnubhava : isameM sAdhaka saMsAra ke azubha rUpa kA gaharAI se vicAra karatA hai / vaha mocatA hai prANI eka zarIra ko chor3akara dUsare zarIra ko prApta karatA hai aura yaha krama calatA hI rahatA hai aura isI zarIra grahaNa karane va chor3ane ko saMsAra kahate haiM, jo narakAdi caturgatisvarUpa hai inameM se kisI meM bhI sukha nahIM hai, kyoMki abhISTa vastu ko prApta kara lene para sukha kI prApti hotI hai lekina vaha sukha thor3e hI samaya ke lie hotA hai| jo samyagdaSTi hote haiM ve kisI bhI avasthA ke cha Tane para dukhI nahIM hote / isa prakAra se saMsAra kI asAratA yA duHkharUpatA kA cintana karanA hI saMsArAsukhAnubhava anuprekSA hai / 3-bhavasantAna kI anantatA :___saMsAra ke AvAgamana ke kAraNa mithyAtva, rAga, dveSa evaM moha Adi mAne gaye haiN| inameM bhI mithyAtva ko pramukha kAraNa mAnA gayA hai kyoMki jaba taka jIva mithyAtva daSTi vAlA rahatA hai taba taka usake lie yaha saMsAra ananta banA rahatA hai aura jisane mithyAtva para vijaya prApta kara lI hai vaha prANI ananta saMsArI nahIM rahatA apita adhika se adhika ardhapudgala pramANa saMsAra vAlA ho jAtA hai| isa prakAra kA cintana isa tIsarI anuprekSA meM kiyA jAtA hai| 4-vastu vipariNAmAnuprekSA : isa anuprakSA meM sAdhaka vastuoM ke pariNamanazIla svabhAva arthAt vastuoM ke parivartana ke svabhAva para cintana karatA hai| vaha vicAra karatA hai ki sabhI vastuyeM pratipala pratikSama parivartita hotI rahatI haiM, Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (204]jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana koI bhI vastu sthAyI nahIM hai / zubha azubha meM badalatI hai aura azubha zubha meM parivartita hotI rahatI haiN| ataH sabhI vastue~ aheyopAdeya haiN| isa anuprekSA ke cintana karane se sAdhaka kI vastuoM kI yahA~ taka ki apane zarIra kI bhI Asakti cha Ta jAtI hai| - isa prakAra se ye cAroM anuprekSAyeM prathama do zukla dhyAnoM se hI sambandhita haiM antima donoM zukla dhyAnoM meM ye anuprekSAyeM nahIM hotii| lezyA : zukla dhyAna ke pahale do bhedoM meM zuvala lezyA hotI hai aura tIsare bheda arthAt sUkSmakriya-anivati zukla dhyAna meM parama zuvala hotI hai aura caturtha bheda samucchinna kriyAnivRtti zukla dhyAna lezyA se atIta arthAt rahita hotA hai / A kyoMki yahA~ to yoga dazA meM se Age bar3hakara sarvathA yoganirodha avasthA prApta ho jAtI hai ise 'zailezI' bhI kahate haiM; zukladhyAna ke liD.ga : liDga kA abhiprAya cinha athavA lakSaNa se hai| zukladhyAna meM citta lagA ho aise muni kI pahacAna ke lie cAra liDga batalAye gaye haiN| ve isa prakAra haiM 1-avyatha, 2-asammoha, 3-viveka aura 4-vyutsarga :-- 1-avyatha : zukla dhyAnI sAdhaka mAnava, deva, tiryaMca kRta upasargoM aura sabhI prakAra ke parISahoM ko samabhAva se sahane meM sakSama hotA hai| vaha na to * AsavAdArAvAe taha saMsArAsuhANu bhAvaM c| bhava saMtANa maNantaM vatthUNaM viparimANaM c|| (dhyAnazataka 88) A sukkAe lesAe do tatiyaM prmsukklessaae| ____ thirayAMjiyaselesi lesAIyaM paramasukkaM // (dhyAnazataka 89) ma avahA'saMmoha-vivega-viu saggA tassa hoMti liNgaaii| ligijjai jehiM muNI sukkajjhANovagayacitto / / (vahI 10) - dhyAnazataka 61 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zukla dhyAna (205) bhayabhIta hotA hai aura na hI unakA pratikAra karatA hai aura na hI apane mana ko vicalita karatA hai| 2-asammoha :___ zukla ghyAna ke samaya 'pUrva' gata sUkSma padArtha para ekAgratA hotI hai, to vahA~ cAhe jitanA gahana padArtha ho taba bhI citta mohita nahIM hotaa| usa sAdhaka kI zraddhA acala hotI hai / deva, dAnava, gandharva, mAnava, rAkSasa koI bhI use usakI zraddhA se nahIM DigA sktaa| 3-viveka : zakladhyAnI sAdhaka apanI AtmA ko deha se bilkula bhinna dekhatA hai| usakA tatva viSayaka viveka bahuta gaharA hotA hai vaha jIva ko jIva aura ajIva ko ajIva hI mAnatA hai| AtmA aura zarIra kI pRthaktA kA use pUrNa vizvAsa hotA hai| 4-vyutsarga : zukladhyAnI sabhI AsaktiyoM se vimukta hotA hai| vaha zarIra tathA upAdhi se bilkula ni:saMga banakara usakA sarvathA tyAga karatA hai| usameM bhogecchA aura yazecchA kiMcit mAtra bhI nahIM hotii| caha nirantara apane vItarAga bhAva meM nirata rahatA hai aura use bar3hAtA jAtA hai / jo dharmadhyAna kA phala hotA hai vahI utkRSTa sthiti meM pahuMcakara zukla dhyAna kA phala bana jAtA hai / prArambha ke do zakla dhyAna kA phala dharma dhyAna ke phala ke samAna hai isase vipula zubhAstrava, saMvara, nijaMrA aura divya sukha niSpanna hote haiM / antima do zukla dhyAna to kevalajJAnI ko hote haiM / ataH isase to sarva karmakSaya hone ke kAraNa phala ke rUpa meM mokSa gamana hotA hai / = + dehavivittaM pecchai appANaM taha ya savvasaMjoge / dehovahi vosaggaM nissaMgo savvahA kuNai / / (vahI 12) te ya vise leNa subhAsavAda o'NuttarAmarasuhaM ca / doNhaM sakkANa phalaM parinivvANa parillANaM / / (bahI 64) Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (206)jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana zukla dhyAna ke bheda : sAdhaka dharma dhyAna kA abhyAsa karate-karate zukla dhyAna kI avasthA meM pahu~catA hai / dharma dhyAna meM usake jo kama kaSAya zeSa raha jAte haiM vaha zakla dhyAna meM naSTa ho jAte haiN| zakla dhyAna ko parama samAdhi kI avasthA bhI kahA jAtA hai / isake cAra bheda batalAye gaye haiM jo ki zavala dhyAna ke cAra caraNa kahe jAte haiM isake pratyeka caraNa se gujaratA huA sAdhaka Upara uThatA hai / ve cAra isa prakAra se haiM-9-pRthaktva vitarka savicAra, 2-ekatva vitaka vicAra, 3-sUkSma kriyA apratipAtI tathA 4-vyUparatakriyAniti / + harivaMza purANa meM zavaladhyAna do prakAra kA mAnA gayA hai pahalA zakla aura dUsarA parama zukla / pRthaktva vitarka vicAra aura ekatva vitarka avicAra / ye donoM zukla dhyAna ke aura sUkSma kriyApratipAtI va vyUparatakri yAnivati ye do parama zukla dhyAna ke bheda kahe gaye haiN| yogazAstra meM isake cauthe bheda kA nAma badalA haA hai vahA~ vyUparata kriyA nivati ke sthAna para utsanna-kriyA pratipAti kahA gayA hai|+ (ka) pRthaktvakatvavitarka sUkSma kriyaaprtipaativyuprtkriyaanivrtiini| tattvArtha satra 6/36) (kha) savitarka savAM vAraM sapRthaktvaM ca kIrtitam / zuklamAdyaM dvitoyaM tu viparyastamato'param / / savitarkamavIcAramekatva padalAJchitam / kIrtitaM munibhiH zukla dvitIyamati nirmalam / sUkSma kriyA pratIpAti tRtIyaM mArthanAmakam / samucchinnakriyaM dhyAnaM turyamAyaniveditam // jJAnArNava 6, 10, 11) (ga) dravyasaMgraha, TI. 48/196 zuklaM paramazuvalaM ca pratyekaM dvidhA mate / savicAra vivIcAra pathaktvaikya vitakake / sUkSmocchinnakriyApUrvapratipAti nivrtke|| (harivaMzapurANa 56/53-54) --- jJeyaM nAnAtvazrutavicAramaikya-atAvicAraM ca / sUkSma-kriyamutsanna-kriyAmiti bhedaizcaturdhA-tat / / (yogazAstra 11/5) Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zukla dhyAna (207) bhagavatI ArAdhanA meM bhI cAra bheda kahe gaye haiM / + dhavalA meM pRthaktva vitarka vIcAra, ekatva vitarka avIcAra, sUkSma kriyAapratipAtI aura samucchinna kriyA apratipAtI se cAra prakAra kahe gaye haiN| cAritrasAra meM bhI harivaMza purANa ke samAna hI varNana kiyA gayA hai vahA~ bhI do bheda va donoM ke prabheda rUpa meM cAra bheda kahe gaye haiN| aura bhI kaI granthoM meM isake cAroM bhedoM ko svIkArA gayA hai|... + jjhANaM pudhatta savitakkasavIcAraM have paDhamasukka / savitakkekkattAvIcAraM jjhANaM vidiyasukkaM // suhumakiriyaM tu tadiyaM sukkajjhANaM jiNehiM paNNattaM / veti ca utthaM sukkaM jiNA samucchiNNakiriya tu|| (bhagavatI ArAdhanA, vijayodayA TI. 1872-73) - taM ca cavihaM-pudhattavidakkavIcAraM eyattavidakkaavIcAraM suhu maMkiriyamappaDivAdi samucchiNNakiriyama ppaDivAdi cedi / (SaTkhaNDAgama, dhavalA, TI0 5/4/26/77) = zukladhyAnaM dvividha zuklaM paramazuklamiti / / zuklaM dvividha pRthaktva vitarkavIcAramekatva vitarkAvIcAramiti / paramazukla dvividhaM sUkSma kriyApratipAtisamucchinnakriyAnivRtti bhedaat| (cAritrasAra 203/4) ... (ka) uttarAdhyayana 30/35 (kha)mUlArAdhanA 404-405 (ga) rAjavArtika 1/7/14/40 (gha) zuklaparamazuklaM ca zuklaMdhyAnamiti dvidhaa| sapRthaktvaMvitarkADhaya vIcAraM zuklamAdimam // tathaktvavitarkAvicAra zaklaM dvitIyakama / pratipAtiviniSkrAntaM zuklaM sUkSma kriyAheddhayam / / samucchinnakriya zuklaMdvidheti paramam smRtam // (mUlAcAra pradIpa 2075-77) (3) sukke jhANe ca uvihe ca ucpaDoAre paM0 taM0-puttavitakke savi yArI 1-ekattavitakke avicArI 2-suhamakiriye aNiyaTTI, 3 samucchinnakiriye appaDivAtI 4 // (sthAnAGaga, pR0 188) Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (208) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana isameM prathama do zavala dhyAna chadmastha arthAt alpajJAniyoM ke lie vihita hai / unameM zra tajJAnapUrvaka padArtha kA Alambana hotA hai aura anta ke do zakla dhyAna jo Alambana se rahita hote haiM, ve jinendra deva ko hote haiM / pRthaktvavitarkavIcAra zukla dhyAna : pRthakatvavitarkatrIcAra nAmaka dhyAna zukla dhyAna kA prathama caraNa hai| isa dhyAna meM pRthaka-pRthaka rUpa se vitarka arthAt zrata kA vIcAra arthAt zrutajJAna badalatA rahatA hai isalie ise savitarka savIcAra aura sapaktva dhyAna kahA gayA hai / * yaha dhyAna mana, kAya aura vacana ina tIna yogoM vAle muniyoM ke hotA hai / kisI eka vastu meM utpAda, sthiti aura vyaya Adi paryAyoM kA cintana zrata kA AdhAra lekara karanA bhI pRthaktva vitarkavIcAra zukla dhyAna hotA hai / ... artha, vyaJjana aura yogoM ke saMkramaNa kA nAma vIcAra kahA gayA hai / A x zra tajJAnArtha sambandhAccha, tAlambana puurvke| pUrve pare jinendrasya niH zoSAlambanacyute / / (jJAnArNava 42/8) * (ka) pRthakatvena vitakasya vIcAro yatra vidyte|| savitarka savIcAra sapRthaktvaM tadiSyate ||(jnyaanaarnnv 42/13) (kha) davvAi aNeyAiM tIhi vi jogehiM jeNa jjhAyaMti / uvasaMtamohaNijjA teNa pudhattaMti taM bhaNiyA / / (bhagavatI ArA dhanA vi. TI 1874) . (ka) uppAya-TThii-bhaMgAipajjayANa jamegavatthumi / nANAnayAgu saraNaM puvvagayasuyANusAreNa (dhyAnazataka 77-78) (kha) ekatra paryAyANAM-yogAnta reSu saMkramaNa-yuktamAdyaM tat / / (yogazAstra A (ka) atthANa vaMjaNANa ya jogANa ya saMkamo ha viicaaro| tassa ya bhAveNa tayaM khutte uttasavIcAraM ||(bhgvtii ArAdhanA, vi0 TI0 1876) (kha) adhyAtmasAra 5/64-67 (ga) pRthaktvaM tatra nAnAtvaM vitarkaH zru tamucyate / arthavyaJjana yogAnAM vIcAraH saMkramaH smRtH|| (jJAnArNava42/15) Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zukla dhyAna (206 ) isameM sAdhaka kabhI to artha kA cintana karate-karate zabda kA cintana karane lagatA hai aura kabhI zabda kA cintana karate-karate artha kA / jisa padArtha kA dhyAna kiyA jAtA hai vaha artha kahalAtA hai, usake pratipAdaka zabda ko vyaJjana kahate haiM aura vajana Adi yoga kahe gaye haiM jisameM vitarka ke artha yAdi meM krama se aneka prakAra ke paribartana hote haiM vahI pRthaktva vitarka vIcAra zukla dhyAna kahalAtA hai / + pRthak va arthAta bheda rUpa se zruta kI saMkrAnti jisa dhyAna meM hotI hai vaha pRthaktva vitarkavIcAra nAmaka dhyAna hai aura bhI aneka jaina vidvAnoM ne eka mata se isa zukla dhyAna ke bheda ke svarUpa ko svIkAra karate hue aneka granthoM meM isakA varNana kiyA hai / dhavalA meM bhI jJAnArNava ke samAna pRthaktva vitarkavIcAra zukla dhyAna kA + pRthagbhAvaH pRthaktvaM hi nAnAtvamabhidhoyate / vitarko dvAdazAGgaM tu zraM jJAnamanAvilam // arthavyaJjanayogAnAM vIcAraH saMkramaH kramAt / dhyeyo'rtho vyaJjanaM zabdo yogI vAgAdilakSaNaM // pRthaktvena vitarkasya vicAro'rthAdiSu kramAt / yasminnAsti yathoktaM tatprathathamaM zuvala miSyate // (harivaMza purANa 56/57-58) 1 tattvArthasUtra 6/41-44 (ka) mahApurANa 21 / 170-73 (kha) sarvArthasiddhi 9 / 44/456/1 (ga) rAjavArtika 9 / 44/1/634/25 (gha) kasAyapAhuDa, 11/17/312/334/6 (Ga) mUlAcAra pradIpa 6/2080-81 (ca) dravyasaMgraha TI0 48 / 203 (cha) cAritrasAra 204/1 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (210)jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana varNana kiyA gayA hai / + isa prakAra hama dekhate haiM ki mana, vacana evaM kAya rUpa yoga meM kabhI manoyoga se kAyayoga yA vacanayoga meM, vacana yoga se kAyayoga yA manoyoga meM, kAya yoga se manoyoga yA vacana yoga meM saMkramaNa hotA rahatA hai| ataH artha zabda-yoga kI daSTi se saMkramaNa hone para bhI dhyeya eka hI rahatA hai aura mana bhI ekAgra rahatA hai sAdhaka kA citta azAnta yA asthira nahIM rahatA hai / AcArya kundakunda ne bhI kahA hai ki jaba ina tInoM yogoM ko Atmabuddhi se grahaNa kiyA jAtA hai, taba taka yaha jIva saMsAra meM hI rahatA hai / = zrutapUrvaka mana vacana kAyAdi meM vicAroM ke saMkramaNa ke kAraNa hI jIva saMsArI rahatA hai lekina phira bhI acintya prabhAva vAle dhyAna ke kAraNa hI zAntacitta vAlA muni kSaNa mAtra meM hI apane samasta karmoM ko mUla se nAza kara detA hai / ... yaha dhyAna eka zabda se dUsare zabda para aura eka yoga se dUsare yoga para jAtA hai| isI kAraNa isako savitarkavIcAra kahate haiM / + davvAimaNegAitIhiM vi jogehi jeNa jjhAyaMti / uvasaMtamohaNijjA teNa pudhattaM ti taM bhaNidaM / / jamhA sudaM vidakkaM jamhA puvagayaatthakusalo ya / jjhAyadi jjhANaM evaM savidakkaM teNa taM jjhANaM / / atthANa vaMjaNANa ya jogANa ya saMkamohu viicaaro| tassa ya bhAveNa tagaM sutte uttaM savIcAraM // [SaTkhaNDAgama dhavalA TIkA 5/4/26/58-60] = svabuddhyA yAvadgRhIyAt kAyavAk cetasA trayam / saMsArastAbadeteSAM bhedAbhyAse tu nirvRttiH / [samAdhitantra 62] .... asyAcintyaprabhAvasya sAmarthyAtsa prazAntadhoH / mohamunmUlatyeva zamayatyathavA kSaNe // 'idamatra tu tAtparya zra taskandha mahArNavAt / arthamekaM samAdAya dhyAyannarthAntaraM vrajet // ' (jJAnArNava meM uddhRta, 3, 42/20) *zabdAcchabdAntaraM yAyAdyogaM yogAntarAdapi / savInAramidaM tasmAtsavitakaM ca lakSyate / / (vahI 42/21) Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zukla dhyAna(211) isa dhyAna ke dvArA sAdhaka apane citta para vijaya prApta kara letA hai aura apane kaSAyoM ko zAnta kara letA hai| isa dhyAna ke phalasvarUpa saMvara, nirjarA aura amarasukha prApta hotA hai, kyoMki isase mukti kI prApti nahIM hotii| 2-ekatvavitarkaavIcAra zukla dhyAna : zukla dhyAna ke dUsare caraNa ke dhyAna kA nAma ekatvavitarkaabIcAra hai / isa dhyAna meM sAdhaka zru tajJAna kA Alambana lekara bhI abheda pradhAna dhyAna meM lIna rahatA hai, vaha na to artha vyaJjana para saMkramaNa karatA hai aura na hI yogoM para, vaha to paryAyaviSayaka dhyAna karatA hai / + isa dhyAna meM vitarka kA saMkramaNa nahIM hotA apitu eka hI yoga kA Azraya lekara eka hI dravya kA dhyAtA isakA cintana karatA hai,eka hI dravya kA Alambana lene se isa dhyAna ko ekatva kahate haiM / + jaM pUNa suNikakaMpa nivAyasaraNAppaIvamiva citta / uppAya-Thii-bhagAiyANamegami pajjAe / aviyAramattha-vaMjaNa-jogaMtarao tayaM bitiyasuvakaM / puvvagayasuyAlaMbaNamegatta vitakkamavicAraM / / (dhyAnazataka 79-80) evaM zra taansaaraadektv-vitrkmek-pryaaye| artha vyaJjana-yogAntareSvasaMkramaNamanyattu / (yogazAstra 11/7) (ka) dravyaM caikamaNa caika paryAyaM caikamazrama / cintayatyekayogena yatraikatvaM taducyate / eka dravyamathANu vA paryAyaM cintayedya di| yogakena yadakSINaM tadekatvamudIritam / / (jJAnArNava meM uddhRta, 4,42/27) (kha) (bhagavatI ArAdhanA, vi0 TI0 1877) (ga) (SaTkhaNDAgama 13/5/4/26/61-63) (dha) tattvArthasUtra 6/44/445 (Ga) mUlAcAra pradIpa 6/2082 (ca) harivaMza purANa 56/66-68 (cha) sarvArthasiddhi:/44/456/4 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (212)maina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana isase pahale vAle dhyAna meM yogI kA mana artha vyaJjana yoga meM cintana karate hue eka hI Azraya para ulaTa phera karatA rahatA thA lekina sthira nahIM ho pAtA thA parantu isake viparIta isa dhyAna meM vaha ulaTa phera banda ho jAtA hai aura yogI kA mana eka hI Alambana para sthira ho jAtA hai / vaha yogI pRthaktva rahita, vIcAra rahita aura vitakaM sahita evaM nirmala ekatva dhyAna ko prApta kara letA hai|+ isa zukla dhyAna kI sAdhanA se sAdhaka ko eka vizeSa prakAra ke udAtta anubhava kI prApti hotI hai, usa yogI ko sampUrNa jagat hastAmalakavat dIkhane lagatA hai, kyoMki isa dhyAna se kevalajJAna kI utpatti hotI hai| kevalajJAna itanA zaktizAlI hotA hai ki isase yogI sarvajJa va trikAlajJa ho jAtA hai| indra, sUrya, manuSya eva devAdi usako pUjate haiM aura vaha anantasukha, anantavIrya Adi ko prApta karatA hai aura vaha zIlasahita pRthvI tala meM vihAra karate haiM / unake vacanoM ko sabhI prANI apanI-apanI bhASA meM samajhate haiM, ve jahA~-jahA~ jAte haiM vahA~-vahA~ khuzahAlI evaM samRddhi bar3hatI jAtI hai / + apRthaktvamavIcAraM savitakaM ca yoginH| . ____ekatvamekayogasya jAyate'tyantanirmalam / / (jJAnANaMva 42/26) samprApya kevalajJAnadarzane durlabhe tato yogI / jAnAti pazyati tathA lokAlokaM yathAvastham // (yogazAstra 11/23) x (ka) nijazuddhAtmadravye vA nirvikArAtmasukhasaMvitti paryAye vA niru pAdhisvasaMvedanaguNe vA yatraikasmin pravRttaM tatraiva vitarkasaMjJena svasaMvittilakSaNa bhAva tha tabalena sthirI bhUyAvIcAraM guNadravyaparyAya parAvartanaM na karoti / ...." / tenaiva kevalajJAnospattiH iti| (vRhadravyasaMgraha, TI0 48/200/3) (kha) AtmalAbhamathAsAdya zuddhicAtyantikI parAm / prApnoti kevalajJAnaM tathA kevaladarzanam // (jJAnArNava 42/30) = vahI 42/32-33 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zukla dhyAna (213) unako aneka prakAra kI labdhiyA~ hotI haiM lekina ve kisI bhI prakAra se una sukhoM ko bhogane kI icchA nahIM karate / ve to jIvoM ko mithyAtva se dUra kara mokSa mArga meM lagAte haiM aura isI se unheM AtmasantuSTi kI prApti hotI hai / jina jIvoM ko tIrthakara pada kI prApti nahIM hotI ve jIva bhI apane dhyAna ke bala se kevalajJAna ko prApta karake zeSa Ayu taka dharma kA upadeza dete hue anta meM mokSa ko prApta karate haiM / + isa prakAra se eka hI yoga kA Azraya lekara eka dravya paryAya dhyAna karane ko ekatvavitarkaavIcAra dhyAna kahA kA zukla gayA hai / sUkSmakriyApratipAtI zukla dhyAna : isa zukla dhyAna meM sUkSma kriyA kA abhiprAya kAyayoga ko sUkSma karanA hai tathA apratipAtI vizeSaNa isa bAta ko pragaTa karatA hai ki zukla dhyAna meM praveza karake sAdhaka vApasa nahIM loTatA arthAt jaba sarvajJa kI Ayukarma antarmuhurta pramANa taka hI avaziSTa rahatI hai taba aghAtiyA karmoM arthAt nAma, gotra aura vedanIya ina tInoM kI sthiti Ayu se adhika ho jAtI hai aura vaha kevala jJAna rUpIsUrya se padArthoM ko prakAzita karane lagatA hai taba vaha sUkSmakriyA apratipAtI zuvala dhyAna ke yogya ho jAtA hai arthAt isase pUrva ke zukla X tIrthaMkara nAmasaMjJaM na yasya karmAsti so'pi yogabalAt / utpanna kevalaH san satyAyuSi bodhayatyurvIm / / (yogazAstra 11 / 48 ) dhyAnastava 17-16 (ka) sumammi kAyajoge, vaTTato kevalI tadiyasukkaM / jhAdi Nirubhidu je suhamattaM kAyajogaMpi / / (bhagavatI ArAdhanA, vi0 TI0 1881) (kha) yadAyuradhikAni syuH karmANi parameSThinaH / samudyAta vidhiM sAkSAtprAgevArabhate tadA / / (jJAnArNava 42 / 43) (ga) antarmuhurtazeSAyuH sa yadA bhavatIzvaraH / tattutyasthitivedyAdi tritayazca tadA punaH / samastavAGa manoyogaM kAyayogaM ca bAdaram / prahApyAlambya sUkSmaM tu kAyayogaM svabhAvataH // tRtIyaM zukla sAmAnyAtprathamaM tu vizeSataH / sUkSmakriyApratipAtI dhyAnamA skantumarhati // (harivaMzapurANa 56 / 69-71 (gha) cAritrasAra 207/3 (Da.) rAjavArtika 9 / 44/1/635/1 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [214] jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana dhyAna ko karane se sAdhaka jJAnAvaraNAdi cAroM ghAtiyA karmoM ke naSTa ho jAne ke kAraNa sarvajJa ho jAtA hai, taba use kevalI kahA jAtA hai| ve hI kevalI jaba antamuharta mAtra Ayu ke zeSa rahane para mukti gamana ke samaya kucha yoga nirodha kara cukane vAle sUkSma kAya kI kriyA se jo dhyAna karate haiM, vaha sUkSma kriyA-rApratipAtI zukla dhyAna kahalAtA hai| __ isa dhyAna meM sUkSmakAyayoga ko avasthA kucha kSaNa rahane ke bAda banda ho jAtI hai kyoki Atma pradezoM ko sarvathA sthira nizcala karane vAlA atyanta pravardhamAna purUSArtha dAdara sUkSma manoyoga vacanayoga tathA cAdara kAyayoga kA nirodha karatA hai aura sUkSma kAyayoga ko bhI banda karane ke lie udyata hotA hai aura isa kAyayoga ko zAnta kara detA hai / A isa dhyAna ke dvArA yogI kA mokSa prApti kA samaya najadIka - (ka) nivvANagamaNakAle kevilaNo daraniruddhajogassa / suhumakiriyA'niyaTTi taiyaM taNukAyakiriyassa / / (dhyAna zataka 81) (kha) evamekatva vitarkazukladhyAnavaizvAnaranirdagdhavAtikarmendhana...... sayadAntamUharta zeSAyuSka: "tadA sarvavAD.manasayogaM bAdarakAyayogaM ca parihApya sUkSmakAyayogAlambanaH sUkSmakriyApratipAtidhyAnamAskanditumarhatIti / / ....... samIkRtasthitizeSa karmacatuSTayaH pUrvazarIrapramANo bhUtvA sUkSmakAyayogena sUkSmakriyApratipAtI dhyAna ghyAyati / (sarvArtha siddhi 6/44/456/8) A (ka) kAyayoge sthiti kRtvA bAdare'cintyaceSTitaH / sakSmIkaroti vAkacittayogayugmaM sa bAdaram // kAyayogaM tatastyaktvA sthitimAsAdya tdvye| sa sUkSmIkurute pazcAt kAyayogaM ca bAdaram / / (jJAnArNava 42/48-46) (kha) yogazAstra 11/53-55 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zukla dhyAna (215) A jAne ke kAraNa tInoM yogoM meM manoyoga evaM vacanayoga kA pUrI taraha se nirodha ho jAtA hai lekina kAyayoga sthUla kAyayoga se badala kara sUkSma rUpa meM raha jAtA hai jo zvAsocchavAsa kI kriyA ke rUpa meM vidyamAna rahatA hai / yaha saba kriyAyeM terahave guNasthAna ke antima kAla meM hotI haiM aura jaba terahaveM guNasthAna kA samaya samApta ho jAtA hai to yoganirodha pUrI taraha se ho jAtA hai aura caudahavA~ guNasthAna prArambha ho jAtA hai| X 1.00 samucchinna kriyA nivRtti zukla dhyAna : jisa vakta zvAsa-prazvAsa Adi kriyAoM kA bhI niroSa ho jAtA hai aura AtmA ke pradezoM meM kisI bhI prakAra kA kampana nahIM. hotA taba vaha dhyAna samucchinna kriyA nivRtti kahalAtA hai, kyoMki yaha dhyAna vitarka rahita aura vIcAra rahita hotA hai, tathA isameM anivRtti hai, kriyA se rahita hone ke kAraNa zailezI avasthA ko prApta hai evaM yoga rahita hai / isa dhyAna meM sUkSmakAya yoga-kAya(ka) nirvANagamanasamaye kevalino daraniruddhayogasya / ... sUkSma kriyA-pratipAti tRtIyaM kIrtitaM zuklaM / / [ yogazAstra 11 / 8 ) (kha) kIyayoge tataH sUkSme sthiti kRtvA punaH kSaNAt / yogadvayaM nigRhIti sadyo vAkcittasaMjJakam // ( jJAnArNava 42/50) (ga) tado atomuhateNa suhumakAyajogeNa suhuma ussAsaNissAsaM Nirubhadi / tado antata gaMtUNa suhumakAyajogeNa suhumakAyajogaM Niru bhamANo imANi karaNANi karedipaDhamasamae apubvaphaddayANi karedi putvaphaddayANa heTThado / (SaTkhaNDAgama, dhavalA TI0 13/5/4/26/85/3) (gha) sUkSmakriyAnivRtyAkhyaM tRtIyaM tu jinasyatat / ardhaddhAMgayogasya, ruddhayogadvayasya ca // ( adhyAtmasAra 5 / 78 ) X vRhadravyasaMgraha, TI. 48/200 + (ka) avidakkamavIcAraM aNiyaTTI akiriyaM ca selesi / 1 jjhANaM niruddhajogaM apacchima uttamaM sukkaM || ( SaTkhaNDAgama, dha. TI. 13/5/4/26/77) (kha) tasseva ya selesIgayassa selovva NiSpakaMpassa / vocchinnakiriyama paDivAijjhANaM paramasukkaM / / (dhyAnazataka 82 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (216) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana kriyA bhI samApta ho jAtI hai ataH koI bhI yoga nahIM rahatA aura kevalajJAnI ayogakevalI bana jAte haiM kyoMki isa samaya AtmA meM kisI bhI prakAra ke sthUla, sUkSma, mAnasika, vAcika, kAyika vyApAra nahIM hote / A yaha ati uttama dhyAna caudahaveM ayogI guNasthAna meM prArambha hotA hai jisameM kevalI bhagavAn anta samaya se pahale samaya meM arthAt upAntya meM 72 karmaprakRtiyoM ko tathA isI guNasthAna kI abaziSTa teraha karmaprakRtiyoM ko bhI naSTa kara dete haiM / + ayogakevalI jaba kAyayoga kA nirodha karake audArika, taijasa aura kArmaNa zarIroM kA nAza karatA hai tabhI vaha isa uttama aura A ( ka ) svapradezaparispandayogaprANAdi karmaNAm / samucchinnatayoktaM tatsamucchinnakriyAkhyayA // sarvabandhAsravANAM hi nirodhastatra yatnataH / ayogasya yathAkhyAta cAritraM mokSasAdhanam // ( harivaMza purANa 56/78-79 ) (kha) yena dhyAnena cAyogI miSkriyo yogavarjitaH / yAtimuktipada zuklaM taccaturthaM kriyAtigam || (mUlAcAra pradIpa 6 / 2084) (ga) tatastadanantaraM samucchinna kriyAnirvattidhyAnamArabhate / samucchinnaprANApAnapracAra sarvakAyavAG manoyoga sarvapradeza parispandana kriyA vyApAratvAtsamucchinnanivRttItyucyate // ( sarvArthasiddhi 9 / 44/457/6) + dvAsaptativilIyante karmaprakRtayo drutam / upAntye devadevasya mukti zrI pratibandhakAH // tasminneva kSaNe sAkSAdAvirbhavati nirmalam / samucchinnakriyaM dhyAnamayogi parameSThinaH // (jJAnArNava 42 / 52-54 ) Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zukla dhyAna (217) atinirmala dhyAna ko prApta karatA hai / + jaba sAdhaka kI sUkSma kriyA kI bhI nivRtti ho jAtI hai, tathA jitane samaya meM vaha a, i, u, R, la ina pA~ca hrasva svaroM ko bolatA hai utane samaya meM isa dhyAna se vaha kevalI zailezI avasthA ko prApta karake parvata kI bhA~ti nizcala evaM aDiga ho jAte haiM / isa dhyAna ko dUsare zabdoM meM vyaparatakriyAnivRtti bhI kahA gayA hai kyoMki isa dhyAna meM zvAsoccha vAsa ke pracAra rUpa sUkSma kriyA kA bhI nirodha ho jAtA hai - aura sampUrNa karma kI nirjarA ke binA usase lauTanA sambhava nahIM hotA isIlie isako vyaparatakriyAnivatti ke nAma se bhI jAnA jAtA hai / ... isa prakAra se isa dhyAna se yogI ayogI avasthA ko prApta kara letA hai| + (ka) taM puNa Niruddha jogo sarIra tiyaNAsaNaM karemANo / savaNha apaDivAdI jjhAyadi jjhANaM carimasukkaM / / (bhagavatI ArAdhanA, vi. TI., 1883) (kha) cAritrasAra 206/3 (ga) tattvArthasAra 7/53-54 ko turIyaMtu samucchinna-kriyamapratipAti tat / zailavanniSprakampasya, zailesyAM vizvavedinaH // (adhyAtma sAra 5/76) (kha) laghuvarNa-pacakodgiraNa tulyakAlamavApya zailezIm / (yogazAstra 11/57) (ga) sahasvoccArAvRttI: paJca sthitvA svakAlataH / siddhi sAdiranantA spAdanantaguNasannidhiH // (harivaMzapurANa 56/110) / - vizeSaNoparatA nivRttA kriyA yatra tada vyaparatakriyaM ca tadanivRtti cAnivartakaM ca tad vyuparatakriyanivRtti saMjJaM caturthazukla dhyAnaM / (vRhadravyasaMgraha 4/200/8) .... dhyAnazataka, vivecana 82/44 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (218) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana cAroM zukla dhyAnoM meM antara : AcArya aparAjitasUri ne bhagavatI ArAdhanA kI vijayodayA TIkA meM ina cAroM zukla dhyAnoM meM antara batalAte hue kahA hai ki ekatva vitarkaavIcAra zukla dhyAna eka hI dravya kA Azraya letA hai aura jabaki pRthakatvavitarkavIcAra meM parimita aneka dravyoM evaM paryAyoM kA Alambana liyA jAtA hai / tIsarA sUkSmakriyA apratipAtI dhyAna aura samucchinnakriyaanivRtti zukla dhyAna sabhI vastuoM ko viSaya karate haiM kyoMki kevala jJAna kA viSaya saba dravya aura saba paryAya haiN| pahale zukla dhyAna kA svAmI upazAntamoha hotA hai jabaki dUsare zukla dhyAna kA svAmI kSINakaSAya mAnA gayA hai / tIsare zukla dhyAna kA sayogakevalI kahA gayA hai jabaki cauthe zukla dhyAna ke svAmI ko ayogakevalI kahA gayA hai / isa prakAra hama dekhate haiM ki dravya paryAya evaM svAmI kI apekSA se dUsarA zukla dhyAna vilakSaNa hai evaM sabhI zeSa tInoM dhyAnoM se bhinna hai / ina bhinnatA ke sAtha-sAtha ina dhyAnoM meM kucha samAnatA bhI hai jaise pahale zukla dhyAna kI taraha dUsarA dhyAna bhI savitarka hai | X zukla dhyAnoM ke svAmI : tattvArtha sUtra meM prathama do zukla dhyAnoM kA svAmI zrutakevalI aura antima do zukla dhyAnoM ke svAmI kevalI kahe gaye haiN| + dhavalA meM pRthaktvavitarkavIcAra zukla dhyAna kA dhyAtA caudaha, dasa athavA nau pUrvoM kA dhAraka tIna prakAra ke prazasta saMhanana vAlA upazAntakaSAya x ( ka ) bhagavatI ArAdhanA, vi. TI., pR. 837/4 (kha) jamhA sudaM vitakkaM jamhA puvvagadaatthakusalo ya / jjhAyadi jjhANaM evaM savitakkaM teNa taM jjhANaM // atthANa vaMjaNANa ya jogANaM saMkamo ha bIcAro / tasma abhAveNa tayaM jhANaM avicAramiti vRttaM // (bhagavatI ArAdhanA 1778-79 ) + zukle cAdyai pUrvavidaH / parekevalinaH / (tattvArtha sUtra 6 / 37-38) Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zukla dhyAna (219) vItarAga chadamastha mAnA gayA hai / - cAritrasAra meM bhI isI bAta kA samarthana kiyA gayA hai / = AcArya nemicandra jI ne apUrvakaraNa, anivattikaraNa, sUkSmasAmparAya upazamaka tathA upazAnta kaSAya ina cAra guNasthAnoM meM isa pahale dhyAna ko mAnA hai| A jJAnArNava meM kahA gayA hai ki jina mahAmuni ne dvAdazAMga zAstrarUpa mahAsamudra kA avagAhana kiyA hai vahI muni pRthaktva vitarkavIcAra zakla dhyAna ko dhyAve / - kSINakaSAya guNasthAna ke kAla meM sabhI jagaha ekatva vitarka avIcAra zukla dhyAna hotA hai / *harivaMzapurANa meM bAdara yogoM ke nirodha hone taka sambhavata:, sayogakevalI ke dvitIya zakla dhyAna mAnA hai|) -- uvasaMtakasAyavIyarAya chadumattho coddasa-dasa-Navapuvaharo pasatthati vihasaMghaDaNo kamAya-kalaMkuttiNNo tisu jogesu egajogamhi vaTTamANo egadavvaM guNapajjAyaM vA paDhamasamae bahuNayagahamaNilINaM suda-ravikiraNujjoya baleNa jjhAedi / (SaTkhaNDAgama, dha. TI., 13/5/4/26/60/1) = (ka) caturdazadazanavapUrvadharayati vRSabhaniSevyamupazAnta kSINa kssaaybhedaat| (cAritrasAra 206/1) A dravyasaMgraha, TI. 204/1 + zru taskandhamahAsindhumavagAhya mahAmuniH / ___dhyAyet pRthaktvavitarkavIcAraM dhyAnamagrimam / / (jJAnArNava 42/22) * (ka) kSINa kaSAyaguNasthAnasaMbhavaM dvitIyaM zukladhyAnaM / (dravyasaMgraha TI0 48/200) (kha) khINakasAo sukkalessio oghabalo oghasUro vajjarisahava raNArAyaNasarIrasaMdhaDaNo aNNadarasaMThaNo coddasapuvvadharo dasapubaharoNavapuvvaharo vA khaiyasammAiTThI khavidAsesakasAyavaggo / [SaTkhaNDAgama 13/5/4/26/79/12] (ga) jJAnArNava 42/25 maharivaMzapurANa 56/72-78 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [220] jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana ayogakevalI guNasthAna meM yogoM kA pUrNa rUpa se nirodha hone para samucchinnakriyaapratipAtI zukla dhyAna hotA hai jabaki sayogakevalI guNasthAna ke antima antarmuhurta kAla meM jaba muni sthUla yogoM kA nirodha karake sakSma kAyayoga meM praveza karatA hai taba sUkSmakriyAapratipAtI zukladhyAna hotA hai| AdipurANa meM chadmasthoM ke upazAntamoha aura kSINamoha kezukla aura kevaliyoM ke paramazukla dhyAna mAnA hai| A zukla dhyAna kA phala __zukla dhyAna kA mukhya phala mokSa kI prApti hai lekina cAroM dhyAnoM kA alaga-alaga jo phala hai vaha isa prakAra hai-pRthaktvavitakavIcAra zakla dhyAna svarga evaM mokSa ke sukhoM ko dene vAlA hai, isase saMvara, nirjarA evaM amara sukha to prApta hotA hai lekina mukti kI prApti nahIM hotii| - isa dhyAna ke dvArA muni kSaNa bhara meM mohanIya karmo kA mUla se hI nAza kara detA hai|* tIna ghAtiyA karmoM kA mUla rUpa se hI nAza kara denA hI ekatva vitarkaavIcAra zukladhyAna kA phala hai / x kAyayogasya sUkSmakriyApratipAtI, ayogasyavyuparatavi.yAnivartIti / [sarvArthasiddhi 9/40/454/7] A (ka) zuklaM paramazuklaM cetyAmnAye tad dvidhoditam / chadmastha svAmika pUrvaM paraM kevalinAM matam / / (AdipurANa 21/167) (kha) tattvArthasUtra 6/38-40 ... (ka) svargA pavargagati phala saMvartanIyamiti / [cAritrasAra 206/2] (kha) evaM saMvara-NijjarAmara suhaphalaM edamhAdo NivvuigamaNANuvalaM bhaado| [SaTkhaNDAgama, dha. TI., 13/5/4/26/76/1] * asyAcintyaprabhAvasya sAmarthAtrA prazAntadhIH / mohamunmUlayatyeva zamayatyathavA kSaNe // jJAnArNava 42/20] tiNNaM dhAdikammANaM NimmUlaviNAsaphalamaiyavidakka avIcAra jjhANaM / [SaTkhaNDAgama, dha TI. 13/5/4/26/81/2] dragbodharodhakadvandvaM mohavighnasya vAparam / sa kSiNoti kSaNAdeva zukladhUmadhvajAciSA / / (jJAnArNava 42/26) Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zukla dhyAna (221) yoga kA nirodha karanA evaM zailezI avasthA ke kAla ke kSINa hone para karmo se mukta hokara siddhi ko prApta karanA hI kramazaH sUkSmakriyAapratipAtI zukla dhyAna evaM samucchinnakriyanivRtti zukla dhyAna kA phala hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki zukla dhyAna meM hI citta kA nirodhapUrNa rUpa se hotA hai, citta kI jitanI bhI vattiyAM hotI haiM ve isa dhyAna ke dvArA zAnta ho jAtI haiN| isa dhyAna ke dvArA karmo kA kSaya hotA hai aura mana kA AtmA kI sattA meM vilaya ho jAtA hai| zukla dhyAna ke dvArA hI sAdhaka apanI Atmika azuddhiyoM ko karake unheM pUrI taraha se zuddha karane meM samartha ho jAtA hai| ataH zukla dhyAna hI sarvotkRSTa tapa hai, samasta dhArmika kriyAkalApoM kI yaha carama sImA hai / isa dhyAna kI sAdhanA ke dvArA sAdhaka apane carama lakSya mokSa ko prApta kara letA hai| mokSa kA varNana agale pariccheda meM kiyA jA rahA hai / + tadiyasukkajhANaM jogaNirohaphalaM / selesiya addhAe jjhINAe savvakammavippamukko egasamaeNasiddhi gacchadi / (SaTkhaNDAgama 13/5/4/26/88/1) Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navam pariccheda dhyAna evaM guNasthAna jaina darzana meM 'guNa' zabda vastu kI kinhIM sahabhAvI vizeSatAoM kA vAcaka mAnA gayA hai / pratyeka dravya meM aneka guNa pAye jAte haiM / eka guNa meM anekoM paryAya ho sakate haiM parantu eka guNa meM kabhI bhI anya koI aura guNa nahIM ho sktaa| darzana mohanIya Adi karmo ke udaya, upazama, kSaya kSayopazama Adi avasthAoM ke hone para jina bhAvoM ke utpanna hone se jIva lakSita kiye jAte haiM una bhAvoM ko manISiyoM ne "guNasthAna" kahA hai| + moha aura mana, bacana kAya kI pravRtti ke kAraNa jIvoM ke antaraMga pariNAmoM meM pratikSaNa jo utAra-car3hAva hotA rahatA hai vaha guNasthAna kahA gayA hai / yadyapi vidvAnoM ne mAnA hai ki pariNAma hamezA ananta hote haiM, parantu utkRSTa malina pariNAmoM se lekara utkRSTa vItarAga pariNAma taka 14 guNasthAna mAne gaye haiM, jo ki isa prakAra se haiM-1-mithyAdRSTi, 2-sAsAdana samyagdRSTi, 3-samyagmithyAdRSTi, 4-aviratasamyagdRSTi, 5-debi rata, 6-pramattasayata, 7-apramatta saMyata, 8-apUrvaka raNa, 6-anivRttikaraNa, 10-sUkSmasAmparAya, 11-upazAkha kaSAya, 12-kSINa kaSAya, 13-saMyogakevalI aura 14-ayogakevalI +- jehiM du lakkhijjate udayAdisu saMbhavehi bhAvehiM / jIvA te guNasaNNa! NiddiTThA savvadarisIhiM // (paMcasaMgraha, prA0 1/3) (ka) SaTkhaNDAgama 1/1/1/6-22 (kha) micchosAsaNa misso abiradasammo ya desavirado ya / viradA pamatta idaro apuvva ANi yaha suhamo yA uvasaMta khINa moho sajoga kevalijiNo ajogIya / ca udasa jIvasamAsA kameNa siddhA ya NAdavyA / / (zAstrasAra samuccaya pR0 357) Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (223) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana 1-mithyAdRSTi : isa avasthA meM darzana mohanIya karma kI prabalatA ke kAraNa, vIta. rAga sarvajJa arhata bhagavAna ke dvArA batalAye gaye tattva, dravya, padArtha, guru evaM jinavANI ke prati zraddhA kA na honA mithyAtva guNasthAna hai| yaha guNa sthAna mithyAtva karma ke udaya se hotA hai| 2-sAsAdana-samyagdRSTi : prathamopazama samyaktva vAle vyakti ke jaba cAroM kaSAyoM meM se kisI eka kaSAya kA udaya ho jAtA hai taba usakA samyaktva naSTa ho jAtA hai| samyaktva kA kSaNika AsvAdana hone se hI isa guNa sthAna ko sAsAdana kahA gayA hai| 3-samyaka mithyAdRSTi : jisa prakAra se dahI aura khAMDa ko milA dene se eka alaga hI svAda bana jAtA hai usameM na to dahI kA svAda AtA hai aura na hI khAMDa kA apitu eka mizrita svAda bana jAtA hai, usI prakAra samyagamithyAtva ke udaya se samyaktva aura mithyAtva kA mizrita pariNAma hotA hai / isa guNa sthAna vAle na to satya kA hI darzana kara pAte haiM aura na hI mithyAtva kA / isa guNasthAna meM na to Ayu ba~dhatI hai aura na maraNa hotA hai| 4-avirata samyakadRSTi : __ anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha tathA mithyAtva, samyaka mithyAtva aura samyak prakRti ina sAta prakRtiyoM ke upazama hone se yA kSaya athavA kSayopazama hone se jo upazama, kSAyika yA kSAyopazamika samyaktva hotA hai, kintu apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA udaya banA rahatA hai / vaha avirata samyakdRSTi guNa sthAna hotA hai / 5-dezavirata :__ isa guNasthAna meM pUrNa rUpa se to nahIM parantu AMzika rUpa meM cAritra kA pAlana hotA hai| yaha pA~ca pApoM kA eka deza tyAga karake 11 pratimAoM meM se kisI eka pratimA kA cAritra pAlana karatA hai taba usake dezavirata guNa sthAna hotA hai| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna kA lakSya-labdhiyA~ evam mokSa (224) 6-pramattasaMyata : isa guNasthAna meM sthita sAdhaka mahAvratI ho jAtA hai, kintu dhUlikA rekhA ke samAna krodha Adi kA kSayopazama ho jAne para jaba mahAvrata kA AcaraNa hotA hai kintu jala rekhA ke samAna krodha Adi kaSAyoM tathA nokaSAyoM ke udaya se cAritra meM maila rUpa pramAda bhI hotA rahatA hai taba chaThA guNa sthAna hotA hai| 7-apramattasaMyata : jaba sAdhaka saMjvalana kaSAya tathA nokaSAya ke maMda udaya se pramAda rahita hokara Atma dhyAna meM lIna ho jAtA hai taba usako apramattasaMyata nAmaka guNa sthAna hotA hai / 8-apUrvakaraNa : yaha avasthA AtmaguNazuddhi yA AtmalAbha kI avasthA mAnI jAtI hai kyoMki isa avasthA meM sAdhaka kaSAyoM ke sivA cAritra mohanIya karma kI 21 prakRtiyoM ke kSaya karane ke lie zreNI car3hate samaya jo prathama zukla dhyAna ke kAraNa pratisamaya apUrvapariNAma hote haiN| usa sAdhaka kI sAdhanA meM naye-naye apUrva bhAva pragaTa hote haiN| yahI apUrvakaraNa nAmaka AThavA~ guNasthAna hai| 6-anivRttikaraNa : __ isa gaNasthAna meM sAdhaka ke 6 nokaSAyoM kA tathA apratyAkhyAna, pratyAkhyAna-AvaraNa kaSAya sambandhI krodha, mAna, mAyA Adi 20 cAritra mohanIya karma prakRtiyoM kA kSaya hokara sthUla lobha zeSa raha jAtA hai| isa guNasthAnavartI ke nirantara eka hI pariNAma hotA hai| 10-sUkSmasAmparAya : sAmparAya kA artha kaSAya hotA hai / isa guNasthAna meM sAdhaka ke kusumbha raMga ke samAna sUkSma lobha raha jAtA hai isIlie ise sUkSma kaSAya ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| 11-upazAntakaSAya : isa guNasthAna taka pahu~cate-pahu~cate sAdhaka ke sampUrNa kaSAyoM kA Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (225) naina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana kSaya ho jAtA hai yahA~ para usake vizuddha yathAkhyAta cAritra ho jAtA hai| rAgadveSa Adi koI bhI vikAra nahIM raha pAtA / isIlie vaha sAdhaka vItarAga ho jAtA hai| lekina kabhI kSaya huA sUkSma lobha kaSAya dubArA se udaya ho jAtA hai, jisase upazAnta kaSAya vAlA sAdhaka vApasa sUkSma sAmparAya guNasthAna meM pahuca jAtA hai| 12-kSINa kaSAya : isa gaNasthAna meM sAdhaka yA muni ke sampUrNa kaSAyoM kA kSaya ho jAtA hai jisase use nIce girane kA bhaya nahIM raha pAtA hai use vItarAga pada sadA ke lie prApta ho jAtA hai| isa guNasthAnavartI ko kSINa kaSAya nirgrantha bhI kahA jAtA hai| 13-sayoga kevalI : isa guNasthAna meM muni sarvajJa ho jAtA hai vaha jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, antarAya karma kA pUrI taraha se kSaya kara detA hai taba usako anantajJAna, anantadarzana evaM anantavIrya kI prApti hotI hai, lekina isa guNa sthAna meM sAdhaka kI kAyA kI sUkSma kriyA raha jAtA hai usake bhAva, mana, yoga nahIM rahatA aura vacana yoTI ke kAraNa unakA divya upadeza hotA hai / sAdhaka kI isa avasthA ko jIvanmukta avasthA bhI kahate haiN| 14-ayoga kevalI: _Ayu samApta hone se kucha samaya pahale hI jaba yoga kA bho nirodha ho jAtA hai taba antima guNa sthAna arthAt caudahavA~ guNasthAna ayogakevalI kahA jAtA hai / yahA~ taka AtmA kA vikAsa caramotkarSa taka pahu~ca jAtA hai kyoMki isa guNa sthAna meM zeSa samasta aghAti karmoM kA nAza ho jAtA hai / dravyakarma, bhAva karma aura nokarma se rahita hokara siddha antima zarIra se kucha kama AkAra vAle ho ho jAte haiM aura AtmA ke samasta guNa vikasita ho jAte haiM aura usake pazcAt eka hI samaya meM Urdhva gamana karake loka ke agrabhAga meM paha~cakara Thahara jAte haiN|+ + (ka) mUlArAdhanA 1165-1166 (kha) rAjavArtika 6/1/11/588/8 (ga) paMcasaMgraha, saMskRta 1/15-18 (gha) sthAnAGga 14 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna kA lakSya-labdhiyA~ evam mokSa(226) ina caudaha guNasthAnoM meM se prArambha ke cAra guNasthAnoM kA antarbhAva bahirAtmA meM hotA hai + aura cauthe guNasthAna se lekara bArahave guNasthAna taka kA bilaya antarAtmA meM ho hotA hai kyoMki ina avasthAoM meM AtmA kA bar3hanA evaM giranA hotA rahatA hai aura isalie ina guNoM kA antarbhAva antarAtmA meM kiyA gayA hai / zeSa antima do guNasthAnoM arthAt sayogakevalI evaM ayogakevalI kA antarbhAva paramAtmA meM kiyA gayA hai kyoMki ina avasthAoM meM jIva parama tattva arthAt caramotkarSa ko prApta ho jAtA hai / isa prakAra se caudaha guNasthAnoM kA bahirAtmA, antarAtmA evaM paramAtmA meM antarbhAva kiyA jAtA hai| dhyAna kA lakSya : labdhiyA~ yogI sAdhaka yama, niyama, Asana, prANAyAma, dhyAna, dhAraNA, tapa Adi kI sAdhanA karake dhyAna kI siddhi prApta karatA hai aura isa sAdhanA ke dvArA vaha apane sabhI saMcita karmoM kA kSaya kara detA hai / = dhyAna kI sAdhanA ke dvArA aneka camatkArika zaktiyoM kA udaya hotA hai jinheM labdhiyA~ kahate haiM / ye viziSTa zaktiyA~ janasAdhAraNa ke lie bahuta hI durlabha hotI haiM isIlie ye una logoM ko adbhuta evaM camatkArI pratIta hotI haiN| jisa sAdhaka kA antima + (ka) bahirAtmA zarIrAdau jaataatmbhraantiraaNtrH|| cittadoSAtmavibhrAntiH paramAtmA'tinirmalaH // (samAdhi tantra 5) (kha) yogasAra 6 SH (ka) anye tu mithyAdarzanAdi bhAva pariNato bAhyAtmA, samyagdarzanA dipariNatastvantarAtmA, kevalajJAnAdipariNatastu paramAtmA / tatrAdya guNa sthAnetra bAhyAtmA, tataH paraM kSINamohagaNasthAnaM yAvadantarAtmA / tata: parantu paramAtmeti / (adhyAtma parIkSA 125) (kha) AdhyAtmika vikAsa krama, pR0 40 = kSiNoti yogaH pApAni, cirkaalaajitaanypi| pracitAni yathaidhAMsi, kSaNAdevAzuzukSaNiH // (yogazAstra 1/7) Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [227] jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana udadezya mokSa ko prApta karanA hI hotA hai ve muni ina labdhiyoM ke mAyA-moha meM nahIM par3ate....kyoMki ve jAnate haiM ki unakA lakSya zuddha Atmatattva kI prApti karanA hai aura labdhiyA~ usa sAdhanA kI phalasiddhi haiM / jaise-jaise yogI kA mana zuddha evaM nirmala hotA jAtA hai vaise-vaise hI usameM samatA, vairAgya Adi bhAvanAoM kA samAveza hotA jAtA hai aura vaha sarvajJa bana jAtA hai| ina viziSTa zaktiyoM ko jainAgamoM (zvetAmbaroM granthoM) meM 'labdhi' kahA gayA hai A, jabaki digambara granthoM meM 'Rddhi' kahA gayA hai| vaidika purANoM meM inheM 'siddhi' aura pAtaJjala yogadarzana meM inheM 'vibhUti' kahA gayA hai / ) dhyAna sAdhanA se prApta ina viziSTa zaktiyoM ke dvArA sAdhaka asambhava kArya ko bhI sambhava karane meM sakSama hotA hai| yogasAdhanA meM vaidika, jaina evaM bauddha sampradAya ko paramparAye mAnI jAtI haiM isIlie ina labdhiyoM kA varNana ina tInoM hI paramparAoM se prApta hotA hai| vaidika paramparA meM labdhiyA~ : vaidika paramparA meM adhyAtma sAdhanA meM upaniSadoM kA mahatva bahuta mAnA gayA hai aura zvetAzvatara upaniSad meM spaSTa rUpa se kahA gayA hai ki labdhiyoM se nirogatA, jarA maraNa kA abhAva, zarIra kA halkApana, arogya, viSayanivRtti, zarIra kAnti, svaramAdhurya, malamUtra .... No ihalogaTThayAe tavamahiTThijjA, No paralogaTThAe tavamahiTThijjA / No kittivaNNasaddasilogaTThayAe, tavamahiTThijjA naNNattha nijjaraTThayAe tavamahiTThijjA / (dazavaikAlika sUtra 6/4) A guNapratyayo hi sAmarthya vizeSo labdhiH / (Avazyaka malagiri vRtti, a0 1) * zrImad bhAgavatapurANa 11/15/1 OM pAtaJjala yogasUtra, vibhUtipAda, sUtra 3 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna kA lakSya-labdhiyA~ evaM mokSa (228) kI alpatA Adi hotI prApta hai| zrI madbhagavadgItA meM to pUre eka adhyAya meM isakA varNana kiyA gayA hai| paurANika sAhitya meM siddhiyoM ke 18 prakAra batalAye gaye haiN| inameM se-aNimA, mahimA aura laghimA-ye tIna zArIrika siddhiyA~ kahI gaI haiN| vahA~ indriya siddhi ko 'prApti' kahA gayA hai| 'prAkAmya' nAmaka siddhi se sAdhaka sabhI padArtho ko icchA ke anusAra prApta kara letA hai / 'IzitA' siddhi se mAyA ke kAryoM ko sAdhaka prerita karatA hai / 'vazitA' siddhi ke dvArA sAdhaka bhogoM meM Asakta nahIM hotA hai / 'kAmAvasAyitA' siddhi ke dvArA sAdhaka apanI icchA ke anusAra sukhoM ko prApta karane meM samartha ho jAtA hai|= ina siddhiyoM ke alAvA 1-trikAlajJatva, 2-advandvatva, 3-paracitta abhijJAna, 4pratiSTambha tathA 5-aparAbhava-ye pA~ca siddhiyA~ aura bhI haiN|x haThayoga ke granthoM meM bhI aneka prakAra kI siddhi yoM kA varNana prApta hotA hai| yoga darzana meM labdhiyA~ : yogadarzana meM jo yama, niyama, Asana, prANAyAma Adi jo yoga ke ATha aMga batalAye gaye haiM, unameM se pratyeka aGaga kI sAdhanA karane se Abhyantara evaM bAhya donoM prakAra kI siddhiyA~ yogI ko prApta hotI haiM / yama se prApta vibhUtiyoM ke viSaya meM ullekha kiyA gayA hai ki ahiMsA vrata kA pAlana karane vAle yogI ke sAnnidhya meM vyAghra, siMha Adi hiMsaka jIva bhI apanI krUra pravRtti ko tyAga dete haiN| satya : na tasya rogo na jarA na mRtyuH prAptasya yogAgnimayaM zarIram / laghutvamArogyamalolupatvaM, varNaprasAda svarasauSThavaM ca / gandhaH zubhomUtrapurISamalpaM, yogapravRttiM prathamAM vadanti / (zvetAzvatara upaniSad 2/12-13) - zrI mad bhagavadgItA, dazavAM adhyAya .... = zrI mad bhAgavata purANa, skandha 11, a. 5, zloka 6-7 x vahI, skandha 11, a. 5, zloka 8 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (226)jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana vrata kA pAlana karane vAle kA vacana sadaiva satya hI hotA hai mithyA nahIM hotA / asteya vrata kI pratiSThA se vaha samaddhizAlI ho jAtA hai / aparigraha kI sAdhanA se yogI ko pUrvajanma ke jJAna kA bodha hotA hai| niyama se prApta labdhiyoM ke dvArA sAdhaka kI antaMbAhya zauca pAlana se zarIra evaM citta kI zuddhi hotI hai evaM vaha ekAgratA, indriya jaya evaM Atmabodha kI yogyatA ko prApta karatA hai| Asana ke dvArA sAdhaka ke samakSa sardI-garmI kI bAdhAyeM utpanna nahIM hoto / prANAyAma ke dvArA viveka jJAnAvaraNa kA kSaya hotA hai aura vividha prakAra kI dhAraNA ke lie sAdhaka mana kI taiyArI karatA hai / pratyAhAra ke dvArA samasta indriyoM para sAdhaka vijaya prApta karatA hai| isa prakAra ina labdhiyoM ke dvArA sAdhaka sarvajJatA ko bhI prApta karatA hai / - yogadarzana ke vibhUtipAda meM aneka vibhUtiyoMlabdhiyoM kA varNana kiyA gayA hai jinameM kucha vibhUtiyA~ jJAna se sambandhita hone ke kAraNa jJAna vibhUtiyA~ kahalAtI haiM tathA kucha zarIra se sambandhita hone ke kAraNa zarIra sambandhI kahalAtI haiN| una vibhUtiyoM meM se kucha pramukha vibhUtiyA~ isa prakAra se haiM-atItAnAgata jJAna, sarvabhUta rutajJAna, paracitta jJAna, pUrvajAti jJAna, bhuvana jJAna, tArA vyUha jJAna, kAvyavyUha jJAna, uparAnta jJAna aura siddha darzanAdi jJAna vibhUtiyA~ haiM tathA zArIrika vibhUtiyA~ isa prakAra se haiM-antardhAna, parakAyapraveza, AkAzagamana, hastibala, rUpalAvaNya, kAyasampat, kSutpipAsAnivRtti aura aNimA, mahimA, ladhimA Adi kA prAdurbhAva IX bauddha darzana meM labdhiyA~ : bauddha paramparA meM labdhiyoM kA 'abhijJA' nAma se ullekha kiyA + pAtaJjala yogadarzana 2/35-36-37-38-36 vahI 2/40-46 = vahI 2/46-53-54 - vahI 3/5, 16-18, 26, 40-42, 45, 48, 50 x pAtaJjala yoga darzana, vibhUtipAda / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna kA lakSya-labdhiyA~ evam mokSa (230) gayA hai / bauddha darzana ke anusAra abhijJA arthAt labdhiyA~ do prakAra kI haiM-1-laukika abhijJA tathA 2-lokottara abhijJA / + laukika abhijJAoM ke antargata Rddhividha, divyastrota, caitIpayejJAna-pUrvanivA sAnusmRti evaM cittotpAda abhijJAye haiM jinase AkAzagamana, pazupakSI kI boliyoM kA jJAnAdi hotA hai| jaba sAdhaka arhat avasthA ko prApta hokara phira se sAdhAraNa logoM ke samakSa nirvANa mArga ko batalAne ke lie upasthita hotA hai taba usa sAdhaka ko lokottara abhijJA kI prApti hotI hai| yahA~ vibhUtiyoM ke dasa prakAra batalAye gaye haiM, jo ki isa prakAra se haiM-1-adhiSThAna, 2-vikUrvaNa, 3-manomayA, 4-jJAnavisphAra, 5-samAdhi visphAra, 6-Arya Rddhi, 7-karma vipAkajA, 8-pUNyavatI Rddhi, 6-vidyAmayA Rddhi tathA 10-ijjhanaThena Rddhi / jaina darzana meM labdhiyA~ : vaidika paramparA evaM dauddha darzana kI bhAMti jaina yoga meM bhI samAdhi, tapa evaM dhyAna ke dvArA aneka prakAra kI labdhiyoM ko prApta karane kA vistArapUrvaka varNana huA hai / aGaga granthoM se lekara yogazAstra aura jJAnArNava taka ina labdhiyoM kA varNana spaSTa eva vistRta rUpa se kiyA gayA hai| ye alaga bAta hai ki vibhinna granthoM meM inakI saMkhyA bhI bhinna-bhinna hai / bhagavatI sUtra meM aneka sthaloM para labdhiyoM kA varNana kiyA gayA hai|- sthAnAGga =, aupapAtika X, prajJApanA *, meM bhI labdhiyoM kA ullekha milatA hai / ina meM zArIrika evaM mAnasika tathA Atmika sabhI prakAra kI labdhiyoM kA varNana kiyA gayA hai| + visuddhimaggo, mgo1|| visuddhi maggo kA iddhi vidha nideso pR0 261 se 265 - bhagavatI sUtra 5/4/186, 14/7/521-522, 5/4/166,2/10/120, ___3/4/160, 3/5/161, 13/6/468 = sthAnAGga 2/2 x aupapAtika sUtra 24 * prajJApanA, pada 6, sUtra 144 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [231] jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana jaina paramparA meM jJAna Adi zakti vizeSa ko labdhi kahA gayA hai| jIva meM saMyama yA saMyAmAsaMyama Adi ko dhAraNa karane vAlI yogyatAe~ bhI labdhi kahI jAtI haiN| labdhi ke sambandha meM bhinna-bhinna vidvAnoM ne bhinna-bhinna artha kiye haiM kahIM tapa vizeSa se prApta hone vAlI siddhi ko labdhi kahA gayA hai +, to kahIM jJAnAvaraNa ke kSayopazama vizeSa ko labdhi mAnA gayA hai / samyagdarzana, samyagjJAna evaM samyakcAritra meM jo jIva samAgama hotA hai use labdhi kahate haiM / isa prakAra labdhi ke artha bhinna-bhinna liye gaye haiM kintu dhyAna kA mukhya phala moha vilaya evaM gauNa phala labdhiyoM kA prApta karanA hai| labdhiyoM ke prakAra : labdhiyoM kI saMkhyA ke bAre meM vidvAna eka mata nahIM haiN| bhagavatI sUtra meM dasa prakAra kI labdhiyA~ mAnI gaI haiN| - to tiloyapapaNattI meM 64 prakAra kI labdhiyoM kA ullekha milatA hai| * Ava. zyakaniyukti ...meM 28 prakAra evaM SaTkhaNDAgama meM 44 prakAra batalAye gaye haiN|A + tapovizeSAdRddhi prAptilabdhiH / sarvArthasiddhi 2/47/167/8) - indriyanirvattihetuH kSayopazamavizeSolabdhiH / yatsaMnidhAnAdAtmAdravyendriya nirvatti prativyApriyate sa jJAnAvaraNa-kSayopazama vizeSolabdhiriti vijJAyate / (SaTakhaNDAgama, dha. TI. 1/1, 1, 33/236/5) = dhavalA, 8/3, 41/86/3 - dasavidhA laddhI paNNatA, taMjahA-nANa ladadhI, daMsaNaladdhI, caritraladdhI, caritAcaritaladdhI, dANaladdhI, lAbhaladdhI, bhogalaDI, upabhogaladdhI, vIriyaladdhI, iNdiylddhii| (bhagavatI sUtra 8/2) * tiloyapaNNattI, bhAga 1/4/1067-71 .... Avazyaka niyukti 69-70 A SaTkhaNDAgama, khaNDa 4, 1/6 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna kA lakSya - labdhiyA~ evam mokSa (232) vidyAnuzAsana meM 48, maMtrarAjarahasya + meM 50, pravacanahAroMddhAra evaM vizeSAvazyakabhASya meM 28 28 labdhiyoM kA ullekha milatA hai lekina ina labdhiyoM ke vargIkaraNa meM bhinnatA pAyI jAtI hai / ... yogazAstra evaM jJAnArNava X meM labdhiyoM kA varNana camatkArika zaktiyoM ke rUpa meM huA hai / labdhiyoM ke prakAra isa prakAra se haiM : 1- AmarSo Sadhi-labdhi : - ( Amosahi) - jisa prakAra se amRta ke snAna karane se roga naSTa ho jAte haiM, usI prakAra se labdhi ke prabhAva se sAdhaka ke zarIra ke sparza mAtra se rogI svastha ho jAtA hai / yaha yoga vizeSa se hone vAlI divya zakti hai / 2- viproSadhi-labdhi : - (vipposahi ) - isa labdhi ke prabhAva se yogI ke mala mUtra bhI auSadhi kA kAma karate haiM / + zramaNa, varSa 1665, aMka 1-2, pR0 73 pravacanasAroddhAra 270, 1462-1508 Amosa hi vipposa hi khelosa hi ceva / savvosahi sabhinne ohi riu viulayai laddhI / cAraNa AsIvisa kevaliyagaNahAriNo ya puvvadharA / arahanta cakvaTTI baladevA vAsudevAya / khIramahusappi asava, koTTaya buddhi payANusArI ya / taha bIyabuddhi tega AhAraga sIyalesA ya / / ve uvvadehalavI akkhINa mahANasI pulAyA ya / pariNAma tavavaseNa emAI huti laddhIo // ( vizeSAvazyaka bhASya, 1506-1506 ) yogazAstra, prakAza 5-6 X jJAnArNava, prakaraNa 26 .... Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [233] jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana 3-zleSmauSadhi : (khelosahi)___ isa labdhi ke prabhAva se yogI kA zleSma yadi kuSThI ke zarIra para malA jAye to usakA kuSTha roga bhI samApta ho jAtA hai / 4-jallauSadhi-labdhi : (jallosahi) isa labdhi ke prabhAva se yogI ke kAna, mukha, nAka Adi ke maila se samasta rakta roga samApta ho jAte haiM / 5-saMbhinna srota :(saMbhinna zrota) isa labdhi ke prabhAva se yogI zarIra ke pratyeka ar3a.ga dvArA sunane meM samartha ho jAtA hai arthAt eka hI indriya se pAMcoM hI indriyoM ke ke viSayoM kA grahaNa kiyA jA sakatA hai| 6-sarvoSadhi-labdhi : (savvosahi)___isa labdhi ke dvArA malamUtrAdi, nakha, keza Adi meM sugandha AtI hai aura roga upazamana kI zakti prApta hotI hai| 7-avadhi labdhi : __ avadhijJAna-rUpI (rasa, sparza, gandha vAle) padArthoM ke bhUta, bhaviSya evaM vartamAna tInoM kAloM kI paryAyoM ko jAnane kI kSamatA yogI meM A jAtI hai| 8-Rjumati-labdhi : yaha labdhi manaHparyaya jJAnI yogI ko prApta hotI hai, jisase sAdhaka dUsaroM ke manoM ke bhAvoM ko jAna letA hai| 6-vipulamati-labdhi :__ yaha labdhi bhI manaHparyayajJAnI yogI ko prApta hotI hai, jisase yogI saMjJI jIvoM ke mana ke bhAvoM ko sahajatA se jAna letA hai| 10-cAraNa labdhi:___isa labdhi ke do prakAra haiM-1- jaMghA caraNa tathA 2-vidyA cAraNa isa labdhi ke dvArA yogI ko AkAza meM gamanAgamana karane kI zakti prApta ho jAtI hai| isa labdhi ko AkAzagAminI labdhi bhI kahate haiN| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna kA lakSya-labdhiyA~ evam mokSa (234) 11-AzIviza labdhi : isa labdhi ke dvArA yogI ko zApa dene tathA anugraha karane kI zakti prApta hotI hai| 12-kevala labdhi : yaha sarvotkRSTa labdhi mAnI jAtI hai| yaha yogI ko cAra ghAtiyA karmoM arthAt darzanAvaraNa, jJAnAvaraNa, mohanIya evaM antarAya karmo ke kSaya hone se prApta hotI hai| isa kevala-labdhi kA dhAraka tInoM lokoM aura tInoM kAloM ke viSaya meM sabhI bAtoM kI jAnakArI rakhatA hai aura tInoM lokoM ko spaSTa dekhatA hai aura ananta sukha meM ramaNa karatA hai| 12-gaNadhara-labdhi : isa labdhi ke dhAraka yogI ko gaNadhara pada kI prApti hotI hai, jo tIrthakara ke pradhAna ziSya the| 14-pUrvadhara-labdhi: isa labdhi ke dvArA sAdhaka antarmuhUrta meM hI caudaha pUrvo kA jJAna prApta kara letA hai| 15-arhat-labdhi : isa labdhi ke dvArA sAdhaka ahaMt pada ko prApta karatA hai| 16-cakravartI-labdhi : isa labdhi ke mAdhyama se muni ko caudaha ratna, nava nidhAna aura chaha khaNDa pRthvI ke svAmI pada arthAt cakravartI pada kI prApti hotI hai| 17-baladeva-labdhi: isa labdhi se sAdhaka baladeva pada ko prApta karatA hai| 18-vAsudeva-labdhi : __isa labdhi ke dvArA muni ko vAsudeva pada kI prApti hotI hai| vAsudeva tIna khaNDa pRthvI ke svAmI hote haiM, isIlie unheM arddhacakrI kahA jAtA hai| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [235] jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana 16-kSIramadhusapirAsava-labdhi : kSIra kA artha hai dudha, madhu kA zahada aura sapi kA ghI, arthAta isa labdhi ke ghAraka yogI ke vacana dUdha ke samAna madhura, zahada ke samAna mIThe aura ghI ke samAna snigdha arthAta sunane vAle pratyeka vyakti ko priya lagate haiM / 20-koSThaka-labdhi :: ____ isa labdhi kA dhAraka muni gurumukha se eka bAra hI smRta, sune hue evaM paThita jJAna ko koSThAgAra meM surakSita anAja kI bhA~ti surakSita kara letA hai tathA cirakAla taka bhI una vacanoM ko nahIM bhuultaa| 21-padAnusAriNo-labdhi : isa labdhi kA svAmI yogI eka pada ko sunakara hI usake AgepIche ke padoM ko jAna letA hai| 22-bIjabuddhi-labdhi : sune hue grantha kA eka bIjAkSara jAnane se hI azruta pada evaM artho ko jAna lenA hI usa bIja buddhi-labdhi kA lakSaNa hai| 23-tejolabdhi : tejolabdhi se sampanna sAdhaka kA taijasa zarIra itanA tIvra evaM balazAlI hotA hai ki vaha apane zarIra se tejo lezyA nikAla sakatA hai / dUrastha, sUkSma tathA sthUla padArthoM ko bhasma karane kI zakti tejolabdhi kahalAtI hai| 24-AhAraka labdhi: yaha labdhi pUrvadhara sAdhakoM ko prApta hotA hai| jina zAsana kI prabhAvanA ke lie parAjaya ke kSaNoM meM apane zarIra se anya zarIra kA nirmANa karake zra takevalI yA tIrthakara ke pAsa bhejakara tatkAla zaMkA kA samAdhAna pAne kI zakti ko AhAraka labdhi kahA gayA hai| 25-zItalalezyA labdhi : __ atyanta karuNA bhAva se prerita hokara tejo lezyA ke kAraNa jalate hue prANiyoM ke prati karuNAzIla hokara zItala lezyA ko choDanA aura Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna kA lakSya-labdhiyA~ evam mokSa(236) jalane se unakI rakSA karanA isa labdhi ke guNa haiM / yaha labdhi tejolabdhi se viparIta svabhAva vAlI hotI hai| 26 vaikriyala bdhi : isa labdhi ke prabhAva se sAdhaka apane zarIra ko choTA-bar3A, bhArIhalkA kara sakatA hai| 27-akSINamahAnasala bdhi : isa ladhi ke dvArA sAdhaka eka sAtha hI hajAroM vyaktiyoM ko eka pAtra meM se hI bhojana karA sakatA hai| phira bhI usa pAtra kA bhojana taba taka samApta nahIM hotA hai jaba taka vaha muni svayaM bhojana na kara le / 28-pulAka labdhi : isa labdhi kI prApti karake agara sAdhaka cAhe to vaha caRvartI senA ko bhI parAjita kara sakatA hai lekina usakI yaha zakti adRzya hotI hai| ina labdhiyoM kA vivecana pravacanasArodvAra ke anusAra kiyA gayA hai| ina labdhiyoM ko tIna bhedoM meM bA~TA gayA hai-1-jJAna labdhiyA~, 2-zarIra labdhiyA~, tathA 3-pada labdhiyA~ / jJAna labdhiyoM ke antargata avadhi labdhi, Rjumati labdhi, vipulamati labdhi, kevala labdhi, koSThaka labdhi, padAnusAriNI labdhi, tathA bIjabaddhi labdhi AtI haiN| __zarIra labdhiyA~ isa prakAra se haiM-Amosahi, vipposahi, khelosahi, jallosahi, savvosahi, saMbhinnastrota, cAraNa labdhi, AzIviSa labdhi, kSIramadhusarpirAstravalabdhi, tejolabdhi , AhArakalabdhi, zItalalezyAlabdhi, vaikriyala bdhi, akSINamahAnasalabdhi tathA pulAkalabdhi / pada labdhiyoM ke antargata-gaNadhara labdhi, pUrvadhara labdhi, arhata labdhi, cakravartI labdhi, baladeva labdhi, vAsudeva labdhi AtI hai| ye sabhI labdhiyA~ yogI ko saMyama evaM sAdhanA se hI prApta hotI haiM / jaba bhI yogI ina labdhiyoM kA prayoga karatA hai tabhI jana sAdhAraNa ko inakI evaM yogI kI sampannatA kA patA calatA hai Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (237)jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana lekina ina labdhiyoM ke vyAmoha se yogI ko dUra rahane ko hI kahA gayA hai, kyoMki yogI kA lakSya to mokSa kI prApti karanA hotA hai| yadi kabhI majabUrI meM yogI ko ina labdhiyoM kA prayoga karanA bhI paDa jAye to usako bAda meM prAyazcita karanA behada jarUrI hai anyathA vaha yogI sAdhaka se virAdhaka bana jAtA hai| yogI ko tapa kI sAdhanA kevala karmo kI nirjarA ke lie hI karanI cAhie, kisI bhI laukika prayojana ke lie nahIM karanI cAhiye / + labdhiyA~ mokSa kI sAdhanA meM bAdhaka hotI hai| ataH inakI prApti ke lie na to sAdhanA karanI cAhiye aura na hI inakA prayoga vaidika paramparA meM kaivalya : Rgveda evaM brAhmaNoM ke anusAra mAnava kA lakSya dharatI para utkRSTa jIvana kI prApti aura svarga ke devatAoM ke sAmIpya meM sukhopabhoga hai, brAhmaNa yathAvidhi yajJAnuSThAna karane vAloM ko vividha devatAoM ke sAmIpya meM Ananda lAbha kI AzA dilAte haiN| upaniSadoM, gItA, purANoM, yogavAziSTha evaM yogadarzanAdi vaidika . granthoM meM kahA gayA hai ki jaba sAdhaka apane citta ko pUrI taraha se zuddha kara letA hai taba use mokSa kI prApti hotI hai| mokSa kA vaidika paramparA meM kaivalya ke nAma se bhI varNana kiyA gayA hai / amRtavindUpaniSada meM mana ke avarodha ko mokSa kA upAya batalAyA gayA hai| - yoga ke abhyAsa se sAdhaka ko mUkti evaM jJAna prApta karane ke lie prerita kiyA gayA hai / = mokSa kI prApti ke lie muni ko pahale kuNDalinI zakti ko jagAnA par3atA hai jisase vaha mokSa ke dvAra + zavaikAlika sUtra 6/4 yogazataka,83-85 pAtaJjala yoga sUtra 3/38-te samAdhAdhupasargAH vyutthAne siddha yaH / - amRtavindUpaniSad 1/5 = yogAtsaMjAyate jJAnaM jJAnAdyogaH pravartate / (trizikhibrAhmaNopaniSad 19) Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna kA lakSya - labdhiyA~ evaM mokSa (238) kA bhedana karatA hai / / maharSi pataJjali ke anusAra jIvAtmA kA sRSTi ke sAtha kartA evaM bhoktA kA sambandha, yA puruSa evaM prakRti kA sayoga hI dukha kA kAraNa hai..., evaM puruSa va mana ke saMyoga kA kAraNa avidyA hai X aura isa avidyA kA bandhana kevala yoga ke aneka upAyoM meM se hI TUTatA hai / jaba muni apanI sabhI vAsanAoM evaM karmoM kI nirjarA yA kSaya kara dete haiM taba unako kaivalya kI prApti hotI hai / yaha kaivalya vANI evaM mana se agocara hai| 4 abhIpsita mokSa to jIva aura brahma ke ekya ko samajha lene para isI jIvana meM mila jAtA hai, jo isa bAta ko jAna letA hai ki 'maiM to brahma hU~' brahmANDa bana jAtA hai / svayaM devatA bhI aisA bana jAne se nahIM roka sakate, kyoMki vahI to isa vizva kI AtmA hai / + athavA phira muNDaka ke zabdoM meM 'jo parabrahma ko jAna letA hai vahI svayaM brahma bana jAtA hai / ' isa tathya kA nirAjJAna hI mokSa hai, aisA yogI saba prakAra kI IhA evaM eSaNAoM se pare pahu~ca jAtA hai, usake puNya evaM pApoM kA usa para koI prabhAva nahIM par3atA / bauddha paramparA meM nirvANa : bauddha mata meM yaha jagat eka korI yantraNA hai, aura mAnava kA parama puruSArtha usa icchA ko naSTa karake, jo ki use eka janma : (ka) dhyAnabindUpaniSad 65-66 (kha) yogacUDAmaNyupaniSad 36-44 ... yogadarzana 2/17 X tasyaheturavidyA / ( yogadarzana 2 / 24 ) * vAsanA prakSayo mokSaH sA jIvanmuktiriSyate / vivekacUr3AmaNi 318 ) 4 yato vAco nivarttante aprApya manasA saha / AnandaM brahmaNo vidvAn na bibheti kutazcaneti // / taittirIyopaniSad 2/4 / 1) 5 gauDapAda : mANDUkya kArikA 4.68 + vRhadAraNyaka upaniSad 1/4/10 vahI 3/2/6 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (23) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana se dUsare janma ke cakkara meM pha~sAye rakhatI hai isa yantraNA se chuTakArA pA lenA hai / bauddha darzana meM mokSa yA kaivalva ko hI nirvANa kI upAdhi dI gaI hai vahA~ karmoM ko manuSya kI chAyA ke samAna batalAte hue saMsAra kI jar3a kahA hai / kyoMki karmoM se vipAka pravartita hotA hai aura svayaM vipAka karma sambhava hai aura karma se hI saMsAra cakra prArambha hotA hai / bauddha yoga ke anusAra nirvANa eka AdhyAtmika anubhava hai, jisakI prApti ke lie citta kI zuddhi bahuta jarUrI hai kyoMki citta kI zuddhi hI nirvANa kahalAtI hai| jaba sAdhaka nirvANa kI avasthA meM pahu~ca jAtA hai tatra usake citta meM mala nahIM rahatA baura yahI kAraNa hai ki jaba yogI isa avasthA meM pahu~ca jAtA hai taba use kisI kI bhI AkAMkSA nahIM rahatI aura use saMsAra meM lauTane kA koI bhaya nahIM rahatA vaha parama sukha ko prApta kara letA hai / - milindaprazna ke anusAra nirvANa kA svarUpa isa prakAra se kahA gayA hai ki tRSNA ke nirodha se upAdAna kA, upAdAna ke nirodha se bUr3hA honA, maranA, zoka, duHkha, becaino, parezAnI Adi sabhI prakAra ke duHkha samApta ho jAte haiM / * tRSNA, rAga-dveSa, moha Adi saMsAra kI jar3a tathA yogI ke mana ko caMcala banAne ke kAraNa haiM, jinase vividha prakAra ke karmoM kA Assrava hotA hai / jaba yogI rAga-dveSa moha Adi kA nAza kara detA hai to yahI avasthA nirvANa kahalAtI hai / nirvANa kI avasthA meM duHkha lezamAtra bhI nahIM rahatA 4, balki vaha sthiti Ananda kI yA sukha ko parAkASThA meM pahu~ca jAtI . .... -- + milinda prazna 3/2/16 kammA vipAkA vatanti vipAko kamma sambhavo / kammA punabhavo hoti evaM loko pavattatIti // (visuddhimagga) visuddhIti sambalavirahitaM accantaparisuddha nibbANa veditavyaM / ( vahI 1 / 15 ) nibbAnaM paramaM sukhaM / ( dhammapada 15 / 8 ) * milinda prazna, pR0 85 chetvA rAgaJca dosaJca tato nibbAnAmehisi / ( dhammapada 25 / 10) 4 milinda prazna, pR0 386 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna kA lakSya-labdhiyA~ evam mokSa (240) hai| yaha sthiti kevala mana ke dvArA hI kI jA sakatI hai, yaha indriyoM kAla Adi se nahIM jAnI jA sktii|x jaina paramparA meM mokSa : vaise to sabhI sampradAyoM meM mokSa ko bahuta hI mahatva diyA hai lekina jaina paramparA meM mokSa kA sthAna sarvopari mAnA gayA hai / sAdhaka AtmavikAsa kI sIr3hiyoM ko kramazaH pAra karatA haA jaba mAtma svarUpa ko pUrI taraha se pahacAna letA hai aura Atma vikAsa kI parAkASThA para pahu~ca jAtA hai taba usakI vaha sthiti mokSa ho hai / manuSya kI yoni me hI jIva ko mokSa kI prApti sambhava hotI hai / bandha hetuoM ke abhAva aura nirjarA se saba karmo kA Atyantika kSaya honA hI mokSa hai / * sAdhaka jaba AtmA eva bandha ko alaga-alaga kara detA hai to vahI mokSa kahalAtA hai| + jaba bandhAvasthA ko prApta jIva aura karmo ke pradeza sadA ke lie ekadUsare se alaga ho jAte haiM arthAt kisI bhI karma kA AtmA ke sAtha kisI bhI prakAra kA koI sambandha nahIM raha pAtA to yahI mokSa kI avasthA hai / ... AtmA karmamala, rAgadveSa moha aura zarIra ko jaba apane se hamezA ke lie vilaga kara letI hai, taba use jJAnAdi guNarUpa aura avyAbAdha sukharUpa jo vilakSaNa avasthA prApta hotI hai vaha x vahI pR0 332 (ka) bandha hetvAbhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo mokSaH / (tattvArtha sUtra 10/2) (kha) rAjavArtika 1/4/20/27/11 (ga) AptaparIkSA 116 / (gha) mokSaH karmakSayo nAma bhoga saMkleza vaNitaH [pUrvasevAdvA trizikA, 22] (Da.) syAdvAdamaMjarI 27/302 / + AtmabandhayodvidhAkaraNaM mokssH| (samayasAra, A0 288) ... Atyantika-svahetoryo vizleSo jiiv-kmnnoH|| sa mokSa phalametasya jJAnAdyAH kSAyikAH guNAH // [tattvAnuzAsana 230] Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (241) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana mokSa kahalAtI hai / + jaba AtmA kA caturgatiyoM meM bhraNamaruka jAtA hai taba samasta karmo kA AvAgamana ruka jAtA hai aura AtmA svabhAvata: nijasvarUpa meM sthita ho jAtI hai| saMvara ke dvArA AtmA meM naye karmoM kA praveza taka ruka jAtA hai aura nirjarA se ikaTThe hue karmoM kA pUrI taraha se kSaya ho jAtA hai / taba AtmA ananta sukha kA anubhava karatI hai| jaina AcAryoM ne mokSa ke aneka bheda kiye haiN| AcArya zubhacandra ne vyatireka, anvaya evaM sukha kI pradhAnatA se mokSa ko tIna prakAra kA mAnA hai|- jabaki devasenAcArya ne dravya evaM bhAva ke bheda se use do prakAra vAlA kahA hai / = dhabalA meM bhI mokSa ke tIna bheda kahe gaye haiM / x 1-jIva mokSa, 2-pudgala mokSa evaM 3jIva pudgala mokSa / sAmAnyataH mokSa eka hI prakAra kA hotA hai, + (ka) niH zeSa karmasambandha parividhvaMsalakSaNaH / janmanaH pratipakSo yaH sa mokSaH parikIrtitaH / / [jJAnA rNava 3/6] (kha) nikhazeSanirAkRta karmamalakalaMGa kasyAzarIrasyAtmano'cintya svAbhAvika jJAnAdiguNamabyAbAdha sukhAtmyAntikamavasthAntaraM mokSa iti / [sarvArthasiddhi 9/1 kI utthAnikA 1/8] (ga) .......nirvikalpa samAdhisthAnAM parama yoginAM rAgAdirahitatvena svasaMvedyamAtmasukhaM tadvizeSeNAtIndriyam // (vRhadravyasaMgraha, TI0 37/154/5] (dha) paramAtmaprakAza, mUla 2/10 bhaNide maNuvAvAre bhamaMti bhUyAi tesu raayaadii| tANa virAme viramadi suciraM appA sarUvammi / / (jJAnasAra 46) - jJAnArNava 3/6-8 = taM mukkhaM aviruddhaM duvihaM khalu davvabhAvagadaM / (nayacakra vRhad 156) x so mokkho tiviho-jIva mokkho poggalamokkho jIvapoggala mokkho cedi / (dhavalA 13/5/5/823/48/1) Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna kA lakSya-labdhiyA~ evam mokSa (242) dravya, bhAva aura bhoktavya kI dRSTi se aneka prakAra kA hai / + mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya evaM yoga kI pravRtti ye saba saMsAra ke bandhana ke kAraNa mAne gaye haiM aura inhIM kAraNoM ke kAraNa jIva apanI viveka zakti ko kho detA hai aura saMsAra kI sabhI bastuoM ko bhrAntivaza apanI samajhane lagatA hai usakI yahI avasthA saMsAra meM bhramaNa karane kA kAraNa hai| mohanIya karma ke kSaya se evaM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karmoM ke kSaya se jova ko kevalajJAna kI prApti hotI hai| jainAcAryoM ne kevalajJAna kI isa avasthA ko jIva kI arihanta dazA mAnA hai| isa arihanta avasthA meM mana, vacana evaM kAya ke yoga meM se sUkSma kAya yoga kA vyApAra calatA rahatA hai / terahave guNasthAna vAle isa dhyAna meM zvAsa kriyA ke zeSa rahane ke kAraNa jIva ko kevalajJAna kI hI prApti hotI hai lekina mukti nahIM hoto / = mukti prApta karane ke lie use cAroM dhAtiyA karmo kA kSaya karanA par3atA hai aura usakI jo zvAsa prazvAsa kI kriyA hai usakA bhI nirodha karanA par3atA hai taba usakI AtmA ke pradezoM meM kisI bhI prakAra kI halacala zeSa nahIM rahatI vaha ayoga kevalI avasthA ko prApta kara letA hai|- mokSa ko prApta karane ke lie samyagdarzana, samyagjJAna evaM samyakacAritra kI ekarUpa paripUrNatA jarUrI hotI hai| - mokSa karmoM ke kSaya se hI hotA hai| karmoM kA kSaya samyagjJAna se hI hotA hai aura samyagjJAna + sAmAnyAdeko mokSaH dravya bhAvabhoktavya bhedAdaneko'pi / (rAjavArtika 1/7/14/40/42) mohakSayAjjJAnadazanAvaraNAntarAyakSayAcca kevalam / (tattvArthasUtra 10/1) = vRhadravyasaMgraha, TI. 48/2.. - dhyAnazataka, vivecana, 82/44 x (ka) samyagjJAnAdikaM prAhujinA muktenibandhanam / tenaiva sAdhyate siddhiryasmAtta dathibhiH sphuTam // (jJAnArNava 3/11) (kha) samyagdarzana jJAna cAritrANi mokSamArgaH / (tattvArthasUtra 1/1) Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [243] jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana dhyAna ke dvArA hI siddha hotA hai| jJAna kI ekAgratA dhyAna se hI siddha hotI hai| isalie dhyAna hI AtmA kA hita mAnA gayA hai|+ AtmA svayaM hI kartA-dhartA evaM guru hotI hai| * sampUrNa kamoM ke kSaya hone para AtmA svayaM hI siddhAvasthA ko prApta ho jAtI hai tathA eka kSaNa meM Urdhvagamana kara lokazikhara ke agrabhAga meM pahu~ca jAtI hai / jahAM kisI bhI prakAra kA rAga bhAva nahIM rahatA / = vahAM AtmA hamezA samatA bhAva se paramAnanda kA anubhava karatI huI acala rahatI hai / - muktAvasthA meM hone ke kAraNa karmo ke dvArA AtmA kA zarIra nirmANa nahIM hotA, .... lekina muktAtmA kA AkAra prAyaH usa zarIra ho jitanA raha jAtA hai jise tyAgakara vaha mukta huA hai aura vaha deha ke pratibimba rUpa rucirAkAra hI hotA hai / A + mokSaH karmakSayAdeva sa samyagjJAnAtaH smRtH| dhyAnasAdhyaM mataM taddhi tasmAttaddhitamAtmanaH / / (jJAnArNava 3/13) nayatyAtmAnamAtmeva janma nirvANameva ca / gururAtmAtmanastasmAnnAnyo'sti paramArthataH / / (samAdhi tantra75) (ka) karma bandhana vidhvaMsAvatra jyaa-svbhaavtH| kSaNa naikena muktAtmA jgccuuddaagrmcchti||(tttvaanushaasn 231) (kha) tadantara mUvaM gacchatyAlokAntAt / tattvArtha sUtra 10/5) = dveSasyAbhAvarUpatvAd dveSazcaika evhi| rAgAt kSipra mAccAtaH paramAnandasaMbhavaH // (pUrvasevAdvAtrizika 32) - muktyupAyeSa no ceSTAmala nAyaiva yttH| (muktya dveSaprAdhAnya dvAtrizikA1) .... zarIra na se gRhaNAti bhUyaH kama vyapAyata: / kAraNakhyAtyaye kArya na kutrApi prarohati ||[yogsaarpraabhRt 7/16] A (ka) pusaH saMhAra-vistArau saMsAre karma nimitau| muktau tu tasya to na staH kSayAttaddhetu-karmaNAm // tataH so'nantara-tyakta-svazarIra-pramANataH / / kicidUnastadAkArastatrAste sva-guNAtmakaH // [tattvAnuzAsana 232-33] (kha) anyAkArAptiheturna ca bhavati paro yena tenA'lpahInaH / / prAgAtmopAtta dehapratikRtirucirAkAra evaM hyamUrtaH / / (si. bha. pUjyapAdaH tattvAnuzAsana pR0 165) Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna kA lakSya - labdhiyA~ evam mokSa ( 244 ) eka bAta dhyAna dene yogya yaha hai ki AtmA jaba taka saMsAra ke bandhana meM rahatI hai taba taka vaha nAma karma ke udaya ke kAraNa saMkocavistAra zarIra dhAraNa karatI hai aura mukta ho jAne para azarIrI bana jAtI hai lekina AtmA jisa antima zarIra ke dvArA mokSa ko prApta karatI hai, usakA 1/3 bhAga arthAt mukha, nAka, peTa khAlI aGaga hote haiM, bAkI 2/3 bhAga meM usa jIvAtmA ke utane pradeza usa siddha sthAna meM vyApta ho jAte haiM, jise avagAhanA kahate haiN| 5 pratyeka jIva kA apanA astitva hotA hai / aisI hI AtmA saMsAra meM dubArA nahIM AtI kyoMki vaha vItarAga, vItamoha aura vItadva eSa hotI hai / eka dIpaka ke prakAza meM jaise anekoM dIpakoM kA prakAza samA jAtA hai, usI prakAra eka siddha meM aneka siddhoM ko avakAza dene kI jagaha hotI hai / siddhoM meM lohe ke gole ke samAna nIce Ane ko vivaza gurutA kA aura vAyu se prerita Aka kI rUI kI taraha halkA, laghu guNa bhI hotA hai jise 'agurulaghuguNa' bhI kahate haiM / + isa prakAra siddhAtmA zarIra, indriya, manavikalpa evaM karmoM se rahita hokara ananta vIyaM ko prApta hotA hai aura nitya AnandasvarUpa meM lIna ho jAtA hai / karmabandha kA krama avaruddha hone para AtmA avidyA, asmitA, rAgadveSa evaM abhinivezarUpa klezoM ke kSINa ho jAne para, vighnabAdhAoM 5 uttarAdhyayana sUtra 36 / 64 + ekadIpaprakAze nAnAdIpaprakAzavadekasiddhakSetre saGkaravyatikara doSa parihAreNAnanta siddhAvakAzadAna sAmathyaM mavagAhana guNo bhaNyate / yadi sarvathA gurutvaM bhavati tadA lohapiNDavadadhaH patanaM, yadi ca sarvathA laghutvaM bhavati tadA vAtAhatAturka lavatsarvadaiva bhramaNameva syAnna ca tathA tasmAdagurulaghutvaguNo'bhidhIyate / (vRhadravyasaMgraha, TI. 14/42/4) niSkalaH karaNAtIto nirvikalpo niraMjanaH / anantavIryatApanno nityAnandAbhinanditaH / / (jJAnArNava 42/73) Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [245] jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana se rahita, zAzvata Ananda se yukta muktAvasthA ko prApta kara letI hai / isa siddhAvasthA meM AtmA nidrA, bhaya, bhrAnti, rAga, dveSa, pIr3A, zoka, moha, jarA, janma, maraNa, kSudhA, kheda, unmAda, mUrchA bAdi se rahita ho jAtI hai tathA AtmA meM na to vRddhi hotI hai aura na hI hrAsa | muktAtmA ke dvArA jo Ananda anubhava kiyA jAtA hai vaha anirvacanIya hai / yoga paramparA meM siddha AtmA ko aneka nAmoM se pukArA gayA hai / brAhmaNoM ne usa siddhAtma ko brahma kahA hai, vaiSNavoM ne viSNu, tApasoM ne rudra aura jaina, bauddha evaM kaulika Adi ne use kramazaH jinendra, buddha evaM kaula kahA hai / X cAhe isa siddhAvasthA ko arthAt nirvANa ko kisI bhI nAma se kisI bhI rUpa meM jAnA jAye vaha aneka nAmoM vAlA hokara bhI eka hI tattva kA bodha karAtA hai / * isa prakAra se hama dekhate haiM ki jo bhI sAra padArtha hai vaha mokSa hai aura dhyAna kI ArAdhanA ke binA mokSa kI prApti nahIM hotI / sampUrNa karmoM kA AtmA se sambandha viccheda rUpa abhAva kA nAma mokSa hai| karmoM. kA yaha abhAva dhyAgni se unheM jalAne ke dvArA banatA hai / + ekAntakSINasaMklezo niSThitArthastatazca saH / nirAbAdhaH sadAnando muktAvAtmA'vatiSThate / / ( yogabindu 504 ) nidrAtandrAbhayabhbhrAntirAgadveSAtti saMzayaH / zokamoha jarAjanmamaraNAdyaizca vicyutaH // kSuttRTzramamadonmAdamUrcchAmAtsarya varjitaH / vRddhihrAsavyatItAtmA kalpanAtItavaikSavaH / / (jJAnArNava 42/71-72 ) X brAhmaNairlakSyate brahmA viSNuH pItAmbaraMstathA / rudrastapasvibhirdRSTa eSa eva niraMjanaH / / jinendro jalpyate jainaiH buddhaH kRtvA ca saugataiH / kaulikaiH kaula AkhyAtaH sa evAyaM sanAtanaH / / (yogapradIpa 33/34) ** saMsArAtItatattvaM tu paraM nirvANasaMjJitam / yaddhayekameva niyamAt zabda bheda'pi tattvataH // ( yogadRSTi samuccaya 128) Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama pariccheda upasaMhAra vizva ke sabhI dharmoM kA mUla strota eka hI rahA hai| saddhamaM vahI hai jo mAnava ko dukhoM se mukta karake use nirmala Ananda svarUpa pradAna kare / mUla saddharma ke hI mUla AdhAra tatvoM ko lekara vibhinna sampradAya paripUSTa hue haiM / bhArata ke labdha pratiSThita vaidika, bauddha evaM jaina- ina tInoM prAcIna dharmo kA samAna rUpa se eka maulika siddhAnta hai ki mAnava jIvana kA antima sAdhya usake AdhyAtmika vikAsa kI paripUrNatA aura usase prApta hone vAlA parama kaivalya yA mokSa hai / Atma vikAsa ke lie dhyAna yoga eka pramukha sAdhanA hai| bhAratIya saMskRti ke samasta vicArakoM, tattva-cintakoM evaM mananazIla RSi muniyoM ne yoga-sAdhanA ke mahatva ko svIkAra kiyA hai| . vaidika paramparA meM 'yoga' zabda kA 'samAdhi' evaM 'tapa' ke rUpa meM prayoga huA hai lekina upaniSadoM meM dhyAna kA pracura mAtrA meM ullekha kiyA gayA vahA~ dhyAna ke dvArA hI paramAtmA kI prApti kA nirdeza diyA gayA hai / dhyAna ke dvArA citta eka bindu para vendrita kiyA jAtA hai / gItA meM bhI bhakti yoga, jJAna yoga evaM karmayoga ke sAtha dhyAna yoga ke mahatva ko batalAyA gayA hai / bauddha yoga meM bhI dhyAna kI aneka kriyAoM ke viSaya meM batalAyA gayA hai| bauddha paramparA meM to dhyAna kA itanA mahattva bar3hA ki vahA~ eka sampradAya 'dhyAna sampradAya' ke nAma se vikhyAta huaa| __ jaina paramparA meM to dhyAna' kA eka viziSTa evaM ucca sthAna hai / vahA~ dhyAna kA vistRta rUpa se varNana kiyA gayA hai / yahA~ dhyAna ke paryAya rUpa meM tapa, samAdhi, dhIrodha, samarasIbhAva evaM sabIryadhyAna Adi kA varNana kiyA gayA hai / citta ko kisI bhI eka viSaya para kendrita karanA athavA mana, vacana evaM citta ke nirodha ko dhyAna kahate haiM / dhyAna ko cAra prakAroM kA batalAte hue use do bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai, jo ki aprazasta dhyAna evaM prazasta dhyAna ke antargata Ate haiN| aprazasta dhyAna ke antargata Ata dhyAna evaM raudra dhyAna Ate haiM, jinheM azubha dhyAna bhI kahA jAtA hai / Arta dhyAna Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (247) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana eva raudra dhyAna saMsAra bandhana ke hetu mAne gaye haiM, jo ki dukhoM se vyApta evaM samasta klezoM se bhare hue haiM / utkRSTa dukhoM ko dene vAlI naraka gati hI ina dhyAnoM kA phala hai / ina donoM dhyAnoM ke cAracAra prabheda bhI batalAye gaye haiM / prazasta dhyAna ke antargata dharmya dhyAna evaM zukla dhyAna Ate haiM jo ki zubha dhyAna hote haiM / dharma dhyAna to Atma vikAsa kI prathama sIr3hI hai / isase sAdhaka ko AtmajJAna kI prApti hotI hai aura AtmajJAna ko prApta karake vaha apane karmoM ko kSINa kara letA hai / jaba sAdhaka apane karmoM ko nirjarA kara detA hai to anta meM use mokSa pada kI prApti hotI hai / sAdhaka jaba dhyAna kI parAkASThA para pahu~ca jAtA hai taba use zukla dhyAna hotA hai / zukla dhyAna "dhyAna yoga' kI sarvottama avasthA mAnI gaI hai / dharma dhyAna ko karate hue sAdhaka zukla dhyAna kI avasthA meM pahu~catA hai / zukla dhyAna meM ho vitta kA nirodha pUrNa rUpa se ho jAtA hai / sAdhaka ke samasta karmo kA kSaya ho jAtA hai aura mana AtmA kI sattA meM vilaya ho jAtA hai / isa dhyAna kA phala mokSa hai / dharma evaM zukla ke bhI cAra-cAra bheda nirdiSTa kiye gaye haiM / zukla dhyAna ke prathama ko do dhyAna arthAt pRthaktvavitakaMvIcAra evaM ekatvavitarkaavIcAra zukla dhyAna, bauddha evaM pataJjali ke yogadazana se milate-julate haiM / bauddha yoga meM batalAye gaye dhyAna ke bhedoM meM vitarka evaM vicAra dhyAna batalAyA gayA hai| sUkSmakriyA apratipAtI zukla dhyAna evaM vaidika yoga paramparA meM prayukta adhyAtma prasAda aura RtaMbharA meM artha sAmyatA mAlUma par3atI hai / pataJjali ke yogadarzana meM asamprajJAta samAdhi kA ullekha kiyA gayA hai, joki zukla dhyAna ke antima bheda arthAt samucchinna kriyA apratipAtI se milatI-julatI hai / isa avasthA meM sAdhaka kI zvAsocch vAsa kI prakriyA bhI khatma ho jAtI hai aura vaha jIvanmukta ho jAtA hai / isa avasthA ko arhanta avasthA bhI kahate haiM evaM sAdhaka ko ayoga kevalo kahate haiM / vaidika, jaina evaM bauddha ina tInoM paramparAoM meM dhyAna kA uddezya AtmA kI pahacAna karanA hai / AtmA se mukti athavA mokSa Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra (248) kI prApti ekadama nahIM hotI balki dhIre-dhIre karmoM ke kSaya hone para hotI hai / jaise-jaise sAdhaka kA Atmika vikAsa hotA hai, vaise-vaise hI vaha jIvanmukti ke karIba pahucane lagatA hai| jaina dhyAna paramparA kI sAmAnya vizeSatAye :.. jaina dhyAna paramparA kI sAmAnya vizeSatAoM ko saMkSepa meM nimnalikhita rUpa se vyakta kiyA jA sakatA hai :sadAcAra para bala : jaina paramparA meM sadAcAra ko atyadhika mahattva diyA gayA hai / AcArya kundakunda ne kahA hai : cAritta khalu dhammo dhammo jo so smottinnididttttho| mohakkhohavihINo pariNAmo appaNo hu smo|| cAritra hI dharma hai / dharma vaha hai jo samabhAva zabda se nirdiSTa kiyA gayA hai / samabhAva moha aura kSobha se rahita AtmA ko nimaMla pariNati kA nAma hai / isI nirmala pariNati kI prApti honA dhyAna kA uddezya hai / isa uddezya kI prApti hetu jaina dharma meM pAvakoM ke lie paca aNuvrata, tIna guNavata, cAra zikSA vrata, saptavyasana kA tyAga, aSTamUlaguNa kA dhAraNa tathA SaDAvazyakoM ke pAlana kA upadeza diyA gayA hai / muni ke lie paMcamahAvrata, tIna guptiyA~, pA~ca samitiyA~, dasa dharma. parISaha jaya eva cAritra kA upadeza diyA gayA hai| isa prakAra AcaraNa kI sAdhanA ke dvArA paramAtmatva athavA mokSa kI upalabdhi kA mArga sugama hotA hai tathA laukika jIvana meM bhI naitikatA kI pratiSThA hotI hai| saMyama kA pAlana : bhale prakAra pravRtti karane ko saMvama kahate haiM / saMyama kA pAlana karane vAlA vyakti pA~ca indriyoM aura mana kA nirodha karatA hai tathA sUkSma se sUkSma jIva ko kisI bhI prakAra kI pIr3A na ho isa prakAra kA prayatna karatA hai / saMyama ko ratna kahA gayA hai| jisa prakAra ratna kI surakSA bar3e yatna se kI jAtI hai usI prakAra saMyama kI surakSA bar3e yatna se kI jAtI hai| saMyama se aneka janmoM meM saMcita pApa naSTa ho Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (246)jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana jAte haiN| yaha saMyama svarga naraka aura pazu gati meM nahIM hai / yaha nAlasya ko harane vAlA aura sukha kA kartA kahA jAtA hai| tapa: tapa zabda kI aneka vyutpattiyA~ zAstrakAroM ne dI haiM-1-tapyate iti tapaH / 2-icchAnirodhastapaH / 3-kamakSayArthaM tapyate iti tapaH / jo tapA jAye use tapa kahate haiM / isa prakAra kA tapa pratyeka sAMsA. rika jIva ke hotA hai, kyoMki jIvana nirvAha ke lie vyakti kucha na kucha kaThina zrama karatA hI hai kintu karmo ke kSaya ke lie indriya aura viSayoM kA parihAra karate hue prANi pIr3A se dUra rahate hue dUsare ke anugraha kI buddhi se jo tapa kiyA jAtA hai vahI sArthaka hai| isase hI karmo kA kSaya hotA hai / eka sthAna para kahA gayA hai : apatyavittottara loka tRSNayA tapasvina: ke can kamaM kurvate / bhavAn punaH janmajarA jihAsayA trayI pravRttiM samadhIranAruNat / kucha loga santAna ke artha tapa kI sAdhanA karate haiM, kucha loga dhana ke lie tapa tapate haiM, kucha loga paraloka meM sukha kI prApti ke lie tapa karate haiM, kintu he bhagavan ! Apa janma jarA aura maraNa kA kSaya karane ke lie tapa karate haiM : tattvArtha sUtra meM kahA gayA hai"tapasA nirjarA ca" arthAta tapa se saMvara (karmo ke Ane kA rukanA) tathA nirjarA (karmoM kA AMzika kSaya) hotA hai| AMzika rUpa se karma kSaya hote-hote mokSa kI upalabdhi hotI hai isa prakAra tapa kI bar3I sArthakatA hai / yaha tapa dhyAna meM lavalIna hue binA nahIM ho sakatA / isIlie tapa ke bAraha bhedoM (chaha bAhya tapa-anazana, avamaudarya, vRtti parisaMkhyAna, rasa parityAga, viviktazayyAsana, kAyakleza evaM Abhyanyara tapa-prAyazcita, vinaya, vaiyAvRtta, svAdhyAya, vyUtsarga aura dhyAna) meM dhyAna ko antima sthAna diyA gayA hai kyoMki tapa kI caramapariNati dhyAna meM hotI hai| akiJcanatva kI bhAvanA :__ jaina dharma meM akiJcanatva kI bhAvanA para bar3A jora diyA gayA hai| AcArya pUjyapAda ne kahA hai: Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra (250) akiJcano'haM iti Asva trailokyAdhi patirbhavet / yogigamyam tavaproktama rahasyaM paramAtmanaH / / arthAt maiM akiJcana ha isa prakAra kI bhAvanA karanA cAhie kyoMki isase tInoM lokoM ke adhipatitva kI prApti hotI hai / tujha paramAtmA kA jo rahasya hai vaha yogigamya hai| yathArtha meM jisakI zarIra ke sAtha meM bhI ekatA nahIM hai usakI putra kalatrAdi ke prati ekatA kaise ho sakatI hai / carma ke alaga kara dene para zarIra meM romakapa kI sthiti vahA~ raha sakatI hai| tAtparya yaha hai ki yaha bhAvanA rakhanI cAhie ki eka AtmA ko chor3akara merA saMsAra meM kucha bhI nahIM hai / isa prakAra kI bhAvanA pUrvaka samasta para vastuoM yahA~ taka ki rAgadveSAdi kA bhI jaba parityAga kara diyA jAtA hai, to akiJcanatva kI prApti hotI hai / guNasthAna : sAdhaka naba Atma vikAsa ke vibhinna sopAnoM ko kramazaH pAra karatA huA Atmonnati kI ora jaba agrasara hotA hai to usakI isa avasthA ko jainAgama meM guNasthAna nAma se kahA gayA hai| kisa guNasthAna meM kauna sA dhyAna hotA hai yaha vivaraNa bhI Agama meM upalabdha hotA hai / anta meM guNasthAnAtIta avasthA hotI hai jo carama sAkSya hai| anuprekSA : sAdhaka ko Atmonnati ke lie saMsAra zarIra aura bhogo ke svabhAva kA nirantara cintana karate rahanA cAhiye / ise hI jaina paribhASA meM anuprekSA kahA gayA hai| anuprekSA se saMsAra kA svarUpa yathArtha rUpa meM sAmane A jAtA hai / taba sAdhaka apane kartavya karma kA nizcaya karatA haA Age bar3hatA hai / ye amuprekSAye dvAdaza kahI gayI haiM-1-anitya, 2-azaraNa, 3-saMsAra, 4-ekatva, 5-anyatva, 6azuci, 7-Astava, 8-saMvara, 8-nirjarA, 10-loka, 11-bodhi durlabha tathA 12-dharma svAkhyAta tatva / inakA vistRta vivaraNa diyA jA cukA hai| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (251) jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana moha kSaya : moha ko saba karmo kA rAjA kahA gayA hai kyoMki moha kI sthiti sabase utkRSTa batalAyI gayI hai| jisa prakAra rAjA para vijaya prApta hone para senA apane Apa vijita ho jAtI hai usI prakAra moha ke parAjita ho jAne para samasta karmo kI senA apane Apa parAjita ho jAtI hai| AcArya pUjyapAda ne moha kI zakti ke viSaya meM kahA hai mohena saMvRttaM jJAnaM svabhAvaM labhate na hi / mattaH pumAn padArthAnAm yathA madana kodravaiH / / ___ moha se DhakA huA jJAna svabhAva kI upalabdhi nahIM kara sakatA hai / jisa prakAra madana kodrava kA sevana kara koI vyakti madamatta ho jAtA hai| dhyAna ke lie moha dUra honA Avazyaka hai| moha kA AvaraNa dUra ho jAne para kevala jJAna kI upalabdhi ho jAtI hai jo jIvanamukta jaisI sthiti hai / moha ko gAr3ha andhakAra kI upamA dI gayI hai, jisa prakAra gAr3ha andhakAra meM padArtho kA avalokana nahIM hotA usI prakAra moha ke kAraNa padArtha kA samyaka avalokana nahIM ho pAtA hai| ataH jaina dharma meM sthAna-sthAna para moha ko dUra karane kA upadeza diyA gayA hai| atIndriya Ananda kI upalabdhi : saMsAra meM sabhI vyakti sukha athavA Ananda kI upalabdhi karanA cAhate haiN| yaha Ananda indriya sukha meM nahIM hai kyoMki vaha naSTa hone vAlA hai / AcArya kundakunda ne kahA hai___ saparaM bAdhAsahiyaM vicchiNNaM baMdhakAraNaM vissmN| jaM indie hi laddhaM taM savvaM dukkhameva thaa| jo para kI apekSA rakhatA hai, bAdhA sahita hai, naSTa ho jAne vAlA hai, bandha kA kAraNa hai aura viSama hai aisA indri yajanya sukha vAstava meM duHkha hI hai| yogIjana isa aindriyika sukha kA parityAga kara atIndriya sukha kI upalabdhi karanA cAhate haiM / dhyAna ke dvArA atIndriya sukha kI Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra [252] prApti hotI hai, jisake lie kisI anya kI apekSA nahIM jo bAdhA rahita tathA avinazvara hai evaM bandha kA kAraNa nahIM hai| yaha sukha dhyAna ke dvArA nija meM lIna hone se hI hotA hai / kahA hai yoM cintya nija meM thira bhaye phira akatha joAnanda lho| so indramAhiM narendra vA ahamindra ke nAhI kaho / / nija meM sthira ho para jo parama AhlAdarUpa sukha kI upalabdhi hotI hai, vaha indra, athavA ahamindra ke nahIM ho sakatI hai / isI atIndriya Ananda kI khoja bhAratIya darzana kA carama lakSya hai / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka grantha sUcI 1-aMguttaranikAya-prathama bhAga, prakAzaka mahAbodhi sabhA, klkttaa| 2-atharvaveda Aksaphorsa presa, landana / 3-adhyAtma parIkSA4-adhyAtma rahasya-jugala kizora mukhtAra, vIra sevA mandira, dillii| 5-adhyAtmasAra-yazovijaya, kezara bAI jJAna bhaNDAra sthApaka, jAmanagara / 6-anagAradharmAmRta7-amaraudha zAsana8-amita gati zrAvakAcAra6-amRtanAdopaniSad gItA presa, gorakhapura / 10-amRtabindUpaniSad prakAzaka pANDuraMga jAvajI bambaI / 11-abhidhAna cintAmaNi-hemacandra, devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra sUrata / san 1646 12 -AcArAGa sUtram-akhila bhAratIya zvetAmbara sthApaka jaina zAstro ddhAra samiti san 1657 13-Atma prabodha14-AtmAnuzAsana-guNabhadra, jaina grantha ratnAkara kAryAlaya, bambaI / 15-AdipurANa-bhAga 1-jinasenAcArya, bhAratIya jJAnapITha, kAzI / 16-Apta parIkSA-muni vidyAnanda, prakAzaka jaina sAhitya prasAraka sabhA bambaI / 17-AdhyAtmika vikAsa krama-paM. sukhalAla saMghavI, gurjara grantha ratna kAryAlaya, ahamadAbAda / 18-Avazyaka niyukti-haribhadra, Agamodaya samiti, bambaI / 16-iSTopadeza-pUjyapAda, prakAzaka, paramazruta prabhAvaka maNDala, zrImada rAjacandra Azrama, agAsa, gujarAta / / 20-uttarAdhyayanasUtram-anuvAdaka AtmArAma jI mahArAja, jainazAstra mAlA kAryAlaya, lAhaura / 21-upAsakAdhyayana-somadevasUri, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, kaashii| 22-aitareyopaniSad gItA presa, gorkhpur| Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 254 ) 22-aitareya brAhmaNa23-aupapAtika sUtram24-Rgveda saMhitA-prakAzaka svAdhyAya maNDala, audha, staaraa| 25-kasAyapAhuDa26-kaThopaniSad gItA presa, gorkhpur| 27-guNabhadra zrAvakAcAra28-gommaTasAra (jIvakANDa)-nemicandra, paramazra ta prabhAvaka maNDala, bambaI / 26-dheraNDasaMhitA30-cAritrasAra-cAmuNDarAyaviracita, mANikacandra digambara jaina grantha __mAlA prakAzana, bmbii| 31-chahaDhAlA-digambara jaina svAdhyAya mandira, songddh'| 32-jainendra siddhAnta koSa, bhAga 1,-kSu0 jinendra varNI, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, vArANasI san 1670 33-jainendra siddhAnta koSa, bhAga 2-kSu0 jinendra varNI, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, vArANasI sana 1671 34-jainendra siddhAnta koSa, bhAga 3-kSu0 jinendra varNI, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, vArANasI sana 1972 35-jainendra siddhAnta koSa, bhAga 4-kSa0 jinendra varNI bhAratIya jJAnapITha prakAzana, vArANasI san 1972 36-tatvArtharAjavAtika-akalaGa kadeva, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, sana 1657 / 37-tattvArtha sUtra-umAsvAti, prakAzaka gaNeza prasAda varNI, jaina granthamAlA bhadainI, kAzI, samvat 2476 38-tattvAnuzAsana-rAmasenAcArya, prakAzaka vIra sevA mandira, dillI, sana 1663 36-taittirIyopaniSad gItA presa, gorakhapUra / 40-tiloyapaNNattI-AcArya yati vRSabha, prakAzaka jIvarAja jaina grantha __ mAlA, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura / 41-tantrAloka-abhinava gupta, mahArAja jammU eNDa kazmIra sTeTa zrInagara / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 255 ) 42-darzana aura cintana paM0 sukhalAla saMghavI, jaina saMskRti saMzodhana maNDala, banArasa, san 1657 / 43-dazavaikAlika sUtra- zrI zayyazaM bhavasUri, agaracandra mairodAna seThiyA jaina saMsthA, bIkAnera | 44-dIghanikAya sampAdaka jagadIza kazyapa evaM rAhula sAMskRtyAyana, mahAbodhi sabhA, sAranAtha / 45 - dvAtriMzadvAtriMzikA yazovijaya, jaina dharma prasAraka sabhA, bhAvanagara / 47-dhammapada - dharmarakSita, mAsTara khelADIlAla eNDa sansa, banArasa / 48 - dhyAnabindupaniSadpANDuraMga jAvajI, bambaI / 46-dhyAna zataka evaM dhyAna stava- vIra sevA mandira prakAzana, dillii| 50 dhyAna sampradAya 51-namaskAra svAdhyAya jaina sAhitya vikAsa maNDala, bambaI / - 52 - nyAya darzana bhAratIya vidyA prakAzana, vArANasI / 53- niyamasAra-kunkundAcArya, sAhitya prakAzana evaM pracAra vibhAga, e-4 bApUnagara, jayapura san 1684 54 - nAtha sampradAya-hajArI prasAda dvivedI, naivedya niketana, vArANasI / 55- paMcasaMgraha - prakAzaka muktAbAI jJAna mandira, DamoI, gujarAta | 56 paMcAstikAya - kundakundAcArya, rAyacandra jaina zAstramAlA, bambaI / 57-paramAtma prakAza-yogIndu deva, prakAzaka paramazruta prabhAvaka maNDala, bambaI | 58- pAhur3adohA - rAmasiMha muni, kAraMjA jaina pablikezana sosAiTI / 5e-prajJApanA sUtra -malayagiri, anuvAdaka bhagavAnadAsa harSacandra, zAradA bhavana, jaina sosAiTI, ahamadAbAda / saMskRti prakAzana, barelo / raviSeNa, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, kAzI / 62-pratyAbhijJAhRdayam-kSemarAja, oNkiolAjikala eNDa risarca DipArTa 60-pArAzara smRti61- padmapurANa menTa, zrInagara / 63 - padmanandi paMcavizatikA - jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura / 64-pravacana sAra-kundakundAcArya, paramazruta prabhAvaka maNDala, bambaI / 65 - prameya ratnamAlA - anantakIrti granthamAlA samiti, bambaI / 66- prazamarati - prakaraNa - umAsvAti, paramazruta prabhAvaka maNDala, bambaI / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 256 ) 67-puruSArtha siyupAya-paramazra ta prabhAvaka maNDala, agAsa, gujarAta / 68-jaina yoga kA AlocanAtmaka adhyayana-DaoN. arhadAsa baDobA dige, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna AI.TI.AI.roDa, vArANasI-5 66-bArasaaNuvekkhA70-bodhicaryAvatAra-zAntideva, buddha vihAra, lakhanaU, san 1955 72-bRhadAraNyaka upaniSad-prakAzaka pANDuraMga jAvajI, bambaI / 73-bauddha darzana-baladeva upAdhyAya, prakAzaka zAradA mandira, kaashii| 74-zrImad bhagavadgItA gItA presa, gorakhapura / 75-bhagavatI sUtra-ghAsIlAla jI mahArAja, a. bhA. zve. saMsthAna, jaina zAstroddhAra samiti, rAjakoTa, san 1961 76-bhagavato ArAdhanA-A. zivAyaM, seTha lAlacandra hIrAcandra , jaina saMskRti saMrakSaka, sholaapur| 77 bhAratIya saMskRti aura sAdhanA-gopInAtha kavirAja, bihAra rASTra bhASA pariSada, pttnaa| 78-zrI mad bhAgavata purANa gItA presa, gorakhapura / 76-manonuzAsana-A. tulasI, jaina bhArato, varSa 2, aka 2, jaina zvetAmbara terApanthI, mahAsabhA, kalakattA / 80-mahAbhArata ___ gItA presa, gorakhapura / 81-mahApratyAkhyAna82-milinda prazna-nAgasena, barmI dharmazAlA, sAranAtha, vaaraannsii| 83-manusmRti-javAhara buka Dipo, gujarI bAjAra, meraTha / 84-muNDakopaniSada pANDaraMga jAvajI. bambaI / 85-mUlAcAra-baTTa ke ra, mANikacandra digambara jaina mAlA, bmbii| 86-mUlArAdhanA-zivAya, jaina pablikezana, kaarNjaa| 87-mUlArAdhanA pradIpa-sakala kIrti, digambara jaina samAja, mArauTha, rAjasthAna / 88-yazastilakacampU-somadeva sUri, nirNaya sAgara presa, bambaI / 86-yAjJavalkya smati saMskRti saMsthAna, brelii| 60-yogakuNDalyopaniSad-pANDuraMga jAvajI prakAzana, bambaI / 61-yoga cUr3AmaNi upaniSad-prakAzaka pANDuraMga jAvajI, bmbii| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62-yogazikhopaniSad:prakAzaka pANDuraMga jAvajI, bambaI / 63-yogadarzana pataJjali, gItA presa gorakhapura / 64-yogadRSTi samuccaya-haribhadra, jaina grantha prasAraka sabhA, aha madAbAda / 6.5-yogasAra-yogIndu deva, paramazru ta prabhAvaka maNDala prakAzana, bambaI / 96-yogabindu-haribhadra sUri, jaina grantha prasAraka sabhA, ahamadAbAda / 67-yogapradIpa-maMgala vijaya, hemacandra sAvacandazAha, klkttaa| 68-yogavizikA-haribhadra sUri, jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara / 16-yogazAstra-hemacandra, jaina sAhitya prakAzana, ahamadAbAda / 100-yogavAziSTha zyAma kAzI presa, mathurA / 101-ratnakaraNDazrAvakAcAra-samanta bhadra, mANikacandra di0 jaina grantha __ mAlA, bmbii| 102-vasUnandi zrAvakAcAra-bhAratIya jJAnapITha prakAzana, kaashii| 103-vaziSTha smRti saMskRti saMsthAna, brelii| 104-vAyupurANa-saMskRti saMsthAna, khvAjA kutuba, vedanagara, brelii| 105-viSNu purANa-saMskRti saMsthAna, khvAjA kutuba, vedanagara, brelii| 106-visuddhimagga-buddhaghoSa, bhAratIya vidyA bhavana / 107-vidyAnuzAsana108-vaizeSika darzana-kaNAda, sampAdaka zaMkaradatta zarmA, murAdAbAda / 106 vahadravyasaMgraha-pra. gaNezavarNI digambara jaina granthamAlA, dhanabAda, bihAra / 110-vRhadAraNyopaniSad-prakAzaka pANDuraMga jAvajI, bambaI / 111-vRhadnayacakra112-vaidika dharma evaM darzana-prakAzaka motIlAla banArasIdAsa, bagalo roDa, javAharanagara, dillI / 113-vaiSNava, zaiva evaM anya dhArmika mata-bhAratIya vidyA prakAzana, vArANasI / 114-zAntasudhArasa-prakAzaka bhagavAnadAsa ma. mehatA, bhAvanagara / 115-zAstrasAra samuccaya-rAjendra kumAra jaina, 11 kIliMga roDa, dillo / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 258 ) 116-zvetAzvataropaniSad gItA prasa, gorakhapura / 117-ziva purANa-kalyANa aMka varSa 36, aMka 1, gItA presa, gorakhapura / 118-zaiva darzana tattva-AcArya bhAratIya, prakAzaka, nirmohI bandhu . prakAzana, sI-747, lkhnuu| 116-SaTkhaNDAgama-dhavalA, sampAdaka DA. hIrAlAla jaina, zi0 la0 jaina sAhityoddhAraka phaMDa kAryAlaya, amraavtii| 120-samavAyAMga-sthAnAGaga sUtra gujarAta vidyApITha, ahamadAbAda / 121-samayasAra-kundakundAcArya, gaNeza prasAda varNI, jaina granthamAlA, 1/12 DumarA~va bAga, assI, vaaraannsii| 122-samAdhitantra-pUjyapAda, bhAratIya jJAnapITha, vaaraannsii| 123-skandha purANa-rAjA vinendra sTrITa, kalakattA / 124-sarvArthasiddhi-pUjyapAda, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, vaaraannsii| 125-sarvadarzana saMgraha-mAdhavAcArya, caukhambhA prakAzana, vaaraannsii| 126-svAmikArtikeyAnuprekSA-svAmI kAtiveya, vItarAga vijJAna prakAzinI granthamAlA, Thi. rUpacandra sA. jaina mArga, khaNDavA, ma. pra. 127-saMyutta nikAya-jagadIza kazyapa, mahAbodhi sabhA, sAranAtha / 128-siddha siddhAnta paddhati126-sUtrakRtAGga / motIlAla prakAzana, puunaa| 130-haThayoga pradIpikA-zrI veDa kaTezvara presa prakAzana, mumbaI, san 1962 / 131-harivaMzapurANa-jinasena, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, kAzI, san 1662 / 132-hArIta smRti-saMskRti saMsthAna, brelii| 133-trizikhabrAhmaNopaniSad __ gItA presa, gorkhpur| 134-jJAnasAra-padamasiMha,mU.ki.kApADiyA, digambara jaina pustakAlaya,sUrata 135-jJAnANaMva-zubhacandra, paramazru ta prabhAvaka maNDala, agAsa, gujarAta / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN0 sImA rAnI zarmA janma | | sthAna zikSA bhASA jJAna racanA - 27 navambara 1966 I. bijanaura - ema.e. (saMskRta), pI-eca.DI. hindI, saMskRta, aMgrejI jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa : eka samIkSAtmaka adhyayana vidyAdhyayana, saMgIta evam samAja sevA - dvArA zrImatI manoramA zarmA sTeTa baiMka kaoNlonI roDa, bI-14 naI bastI, bijanaura, u.pra. / abhirUci sthAyI patA / COVER PRINTED BY JAYCO PRINTERS & PUBLISHERS PVT., LTD., F-34/5 OKHLA IND. AREA PH.II NEW DELHI.