Book Title: Alankarsarvasva
Author(s): Girijaprasad Dvivedi
Publisher: Pandurang Javaji
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004394/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ KAVYAMALA. 35. THE ALANKARASARVASVA * OF RAJANAKA RUYYAKA With the Commentary of Jayarathi. EDITED AND REVISED WITH A HISTORICAL INTRODUCTION BY * PANDIT GIRIJAPRASAD DVIVEDI. PROFESSOR, MAHARAJA SANSKRIT CALLEGE, JAIPUR. Second Edition, PUBLISHED BY PANDURANG JAWAJI, PROPRIETOR 'NIRNAYA SAGAR' PRESS, BOMBAY. 1939. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [All rights reserved by the publisher.] Pubfisher:-Pandurang Jawali, i Nirnaya Sagar Pross, Printer:-Ramchandra Yesu Shedge, 26-28, Kolbhat Street, Bombay. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyamAlA 35. rAjAnakaruyyakakRtam / alaMkArasarvakham / jayarathakRtayA TIkayA sametam / jayapura-rAjakIyasaMskRtapAThazAlAdhyApakena zrIgirijAprasAdadvivedena prastAvanAdibhiH pariSkRtya saMzodhitam / dvitIyaM saMskaraNam / .' mumbayyAM pANDuraGga jAvajI ityetaiH, khIye nirNayasAgarAkhyamudraNayantrAlaye mudrayitvA prAkAzyaM niitm| zAkaH 1859, sana 1939. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA. athedaM sAhityAparaparyAyamalakArazAstraM zabdArthanibandhanasya kavikarmaNaH zAsakamiti supratItaM tadvidAm / ata evAsya zabdAnuzAsanavat kAvyAnuzAsanamiti nAmAntaravyavahAro'pi sArthakatAmApadyate / etacca kAvyAnuzAsanaM prAcInairalakAratantrasUtradhArai mahogaTaprabhRtibhiralaGkArazAstratvena tathAcInairaSTAdazavidyAnAM sahabhAvabhAvAnurUpeNa sAhityazAstratvena ca vyavahRtam / itthamayamalakArazabdo bhAva-karaNavyutpattimahinA sAhityazAstre, upamAdyalakAreSu ca vyavahArapadavImArUDha iti stheyAnAM vimarzaH / 'pradhAne hi vyapadezA bhavantIti nyAyanayena alaMkriyate'nena iti karaNavyutpattyApi zAstravAcakatA nirbAdhaiva / - atha prakRte'laGkArazAstrasya prAdurbhAvakAle vicAryamANe yadyapi maulikaM gaveSaNaM duHzakameva pratIyate tathApi sudUramavadhAraNena tatrabhavatobharatamune vyazAstrameva prAthamyena vivekapathamavatarati / yata etaduttarameva yAvadupalabhyamAnA prAJcaH sAhityasaMdarbhA labdhajanmAna iti purAvRttaparIkSaNena niSpratyUhaM prtisstthte| bhavatu nAma / idAnIM kimidaM nAvyazAstraM, tacca kathaM pravRttam ? ko vAsya pravataka iti saMkSipya vivicyate, yenAtropakrAnto'laGkArazAstrasyAvirbhAvasamayoMszataH sukhasAdhyaH syAt / __nAvyaM nAma naTavRttam-tasya ca zAsanopAyaparaM zAstrameva nATyazAstramityucyate / yatra khalvadhigatavizeSo naTaH svakarmaNi paTUbhavati / nATyaJca naTadharmatvAttaiH svato'nuSTheyaM vastu, na punasteSAM kazcidupadeSTA prerako vA, na vA tAnuhizya vaidiko laukiko vA vidhirviniyujyate / evaM tarhi nATyazAsanopadeze naTasya ko lAbha iti cet, kevalaM pratyupakAramAtramanena niyaMta iti shdyaaH| nATyasyotpatticintAyAM tu prathamato nATyaveda evAGkurita ityvgmyte| sa ca lokahitaiSaNayA svayaMbhuvA bhagavate bharatAyopadiSTaH / tena ca mahendravijayossave sa sarvo'pi yathAyathaM pryogbhuumimvtaaritH| atha ca praznaprativacanabhaGgayA tadAdhAraNa 'nATyavedaH kathaM brahmannutpannaH kasya vA kRte / ... katyaGgaH kiMpramANazca prayogazcAssa kiidRshH||' ityuktarUpaM praznapaJcakaM pradhAnIkRtya kaviprayoktrorupadezArtha nAvyazAstraM nirmi Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavAn / idaJca lakSaNaparIkSAparaM brahmaNo nidezena tretAyuge bharato niramAditi prathamAdhyAyArambhe sArvavarNikasya nATyavedasyetivRttaM nirUpayatastaduktyaiva nizcIyate / asminneva yuge etadavatAre vidaM bIjam-sattvapradhAne kRtayuge svakhadharmArUDho manuSyavargaH sukhaduHkhe samAnadhiyA vyavaharati / tatra yugakha. bhAvAbhibhUtasya tasya sukhaduHkhayoheyopAdeyatAM prati pravRttireva nodetIti na tatronmukhIbhAvAvasaraH / tato rajobahule tretAyuge tu rAjasapravAhapatito mAnavanivahazcalasvabhAvApanna ekAntataH sukhalipsonmukho duHkhahAnecchukazca bhavati / paramasau rAjJA niyantritavyavahAraH zAstrIyeSu kriyAkalApeSu nAnyathAtmAnaM visRjati / evaM ca tAdRzaH kazcana mArgoM bodhanIyo yatraite niSpreritA api pravarteraniti mahendrapramukhairabhyarthitaH pitAmahastadupAyasvarUpaM nATyamavatArayAmAsa / yathaite krIDanIyakalubdhA duHkhAsahiSNavo. mA bhUvanniti dhiyA tairnAvyamabhyarthitamityutpattisaMkSepaH / taditthamasya tretAyugIyatvaM sopapattikamapIti gamakAntarAnveSaNaparaiH paryAlocyam / ye tu vedavanAvyasyAnAditvaM manvate teSAM mate'tropanibaddhA utpacyAdizabdAH smaraNAdAvupacArakalpanayA kAmaM saMgacchante / parameSAM dIrghadIrghatarAnudhAvane ko'yamabhiniveza iti na vayaM vivektuM prabhavAmaH / evameva katipaye praznottarapareSvArambhazlokeSu saGgativaidhuryamudbhAya visaMvAdaM pratikSipanto nATyavedo nATyazAstramiti parasparaM parasparasya paryAyAviti mnynte| ta ete virodhAbhAsabhIravo'bhinavabhAratyAM mahAmAhezvarairAcAryAbhinavaguptapAdaiH samyak pra 1 Gaekwar's oriental Series' granthAvalI prkaashitaa| 2 asya mahato vidyAvaMzapravartakasya kazmIrajanmano mahAtmanaH sthitikAlastu 'iti navatitame'smin vatsare'ntye yugAMze tithi zazijaladhi(4115)sthe mArgazIrSAvasAne / ' iti bRhatpratyabhijJAvimarzinIto jJAyate / ayaM laukikAbdassato gaNanayA khristAbdIyadazamazatakottarArdhe vartamAna AsIt / asya ca mAtApitarau vimalA-narasiMhaguptAviti tadIyagrantharAzibhyaH sphuTameva / tathAcAbhinavabhAratyAM dazamAdhyAyAnte-'itthaM dazamamadhyAyaM vyAcaSTe ca smaaptiH| zivasmRtikRtArtho'pi parArtha duHkhalAtmajaH // iti piturnAmanirdezo lekhkprmaadptitH| yataH SaSThAdhyAye 'tatra hAsyAmAso yathA'sapitRjyasya vAmanaguptasya' iti nirdezenApyasya vaMze guptAntameva nAmakaraNaM prathitamavasIyate / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuktAH / yuktataskhetadutpazyAmaH / anyathAkalane tu- . 'ya imaM zRNuyAyokaM nATyavedaM varSabhukA / kuryAtprayoga yazcainaM tathAdhIyIta vA naraH / / yA.gatirvedaviduSAM yA gatiryajJavedinAm / yA gatirdAvazIlAnAM tAM gati prAmuyAt tu sH||' iti zAstrAnte paThyamAnaM kathamiva saMgaccheta ? ........ asmiMzca caturvedAmasaMbhave mAdhyamAne zranya-dRzyarUpasya kavivyApArasya nirUpaNe'pi vizeSato dRzyakAvyameva saparikaraM nirUpitam / tathA ca prAtisvikatayA dRzyakAvyamuddizya tadukti: 'jagrAha pAThyaM RgvedAtsAmabhyo gItameva c| . . . yajurvedAdabhinayAna rasAnAtharvaNAdapi // ' (a. 1 zlo. 15) asamarthaH-traizvaryapradhAnAd RgvedAdabhinayapradhAne pAvye prathamaM tristarAsAnaM, taduttaraM sAmavedAtprayogaprANabhUtaM gItaM saMgRhItam , tatazcAdhvargavakarmapradhAnAd yajurvedAdAbhinayAn , AtharvaNAca rasAn jagrAha / atra ca 'svAti-nAradasaMyukto vedavedAGgakAraNam / upasthito'haM lokezaM prayogArtha kRtAJjaliH // ' (a. 1 zlo. 52) 'yathokaM munibhiH pUrva svAti-nArada-puSkaraiH / ' (a. 34 zlo. 2) ityevaM parigaNitA anye'pi nATyAcAryA mAmataH zrUyante / ta ete bharatasya sahayogino bhaveyuriti saMbhAvyate / kiMca bharatAntevAsibhiH kohalAdibhirapi bharatoktIH pariSkRtA ityAyabhinavabhAratIto vijJAyate / vijJAyate ca nAnyadevapraNItaM kazcid bharatabhASyamapi, yadabhinavagusaiH paJcamAdhyAye pramANatvena nyastam (abhinavabhAratI pR. 255) / evamasya zAstrasa lokapriyatvaM bhUyasIbhiSTIkATippaNIbhirniHsaMzayaM sidhyati / .. anAyaM niSkarSaH-nAvyazAstrasya tretotpatteniHsaMdigbhatayA tadeva tAvatpUrva prabhavatIti nirvivAdam / evametadAdhAreNaiva kAvyAlaGkAraviSayA bhAmahAdhutaragrantheSu nibaddhA ityapi suspaSTam / etaduttaraM su bhaMgavato vedavyAsasyAgnipurANAt sAhityaviSayA gRhItA iti bhAmahAdiprAcInapravandhasaMvAdadarzavena Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudRDhaM pratipattuM zakyamiti kiM bahunA / yathA caitadupapadyate tathA sAhityadarpa NabhUmikAyAmasattAtapAdairvizadIkRtya nirUpitameveti jijJAsubhistata evAvagantavyam / iyatA nAvyavRttaM, tatkAlakalanAJca ISadunmIlya, 'na tajjJAnaM na tacchilpaM na sA vidyA na sA klaa| nAsau yogo na tatkarma nATye'smin yasa dRzyate // ' .. iti bharatokti tathA-. . 'na sa zabdo na tad vAcyaM na sa nyAyo na sA klaa| * jAyate yanna kAvyAGgamahobhAro mahAn kveH||' iti kiMcitparivartitAkArAM tatsahadharmiNI bhAmahoktiM copakSipyAto nivrtaamhe| atha ca zravyadRzyarUpatayA dvidhAbhAvamApane camatkArasAre kAvyazarIre utkarSahetavo guNarItyalaGkatayo manAk vivicyante yad vyatirekeNa sahRdayAH zabdArthayugalasya kavikarmaNo rasAsvAdasukhAya nAlaMkarmINAH / tatra tAvadguNo nAma rItyalakArAbhyAmantaraGgo rasavRttinaisargikaH kazcana dhrmH| tasya ca paramArthato rasaikaniSThatAyAmapi tadabhivyaJjakazabdArthaniSThateti srvvaadinaambhyupgmH| ata eva ca 'guNavRttyA punasteSAM vRttiH shbdaarthyormtaa|' ityabhiyuktoktiH / itarathA nIyamAne tu 'madhuraH zabdo madhuro'rtha' iti lokayAtrA viparyastA bhvet|ycc vAmanaH-mAdhuryAdayo guNAH varNAdidharmANa ityazizriyat , tadupacArakoTipravezanena nAsamaJjasam / taditthaM guNarahite kavikarmaNi kAvyapadasya bhaktyA prayogaH / nAvyazAstre 'zleSaH prasAdaH samatA samAdhi - mAdhuryamojaH padasaukumAryam / arthasya ca vyaktirudAratA ca - kAntizca kAvyakha guNA dazaite // ' (a. 16 zlo. 96) ityetAvanto guNA lakSitAH / eta eva ca daNDinaH kAvyAdarza kAmanasya kAvyAlaGkArasUtreSu ca lakSyante / bhAmahaprabandhe tu mAdhuryojaHprasAdAtirikA guNAntarasaMkrAnti dhigamyate / tanmanye, ata eva zikSitairmammaTAdibhirbharatAd vAmanAntAkalitAH sarve'pi guNAstrijveva kroDIkRtA bhveyuH| bhojavidyAnAH Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thAdayastu cturvishtigunnaanaahuH| tadetadAstAM tAvat, pUrvokto mAdhuryojaHprasAdabhedabhinnavividho'pi guNayogo yathAvasaraM kAvyotkarSaghaTanAyai nopekSaNIyaH / tathA ca bhojadevaH- . .. .. 'alaGkRtamapi zrAvyaM na kAvyaM guNavarjitam / ......... guNayogastayormukhyo guNAlaGkArayogayoH // ' iti / tatsamAnamAno vAmano'pi'yuvateriva rUpamaGga kAvyaM vadate zuddhaguNaM tdpytiiv| vihitapraNayaM nirantarAbhiH sadalaGkAravikalpakalpanAbhiH // yadi bhavati vacazyutaM guNebhyo vapuriva yauvnhiinmnggnaayaaH| - api janadayitAni dubhaMgatvaM niyatamalaGkaraNAni saMzrayante // ' evaM satyapi guNavirahe yadyalaGkArarItyoranyataraH pratiSTheta cettadApi svabhAvatazcamatkRtisparze kAvyatvaM jAgarUkameva / kiMca guNarItyalaGkRtInAM madhye yasya kasyacana prAdhAnyasattve'pi svabhAvatayA paraH saMzliSyata evetyapi parIkSyam / guNAbhivyaJjakapadasaMghaTanA rItirityucyate / sA ca tattaddezaprabhavanibandhanAbhirvaidarbhI-gauDI-pAJcAlIti saMjJAbhiH prAdhAnyena tridhA vibhajyate / etA guNasahacAriNyorasAdInAmutkarSaghaTayitryazca bhavanti / tA imAstisro'pi prAyeNa guNaparatatrA eva gaNyante, kvacittu svAtantryeNApi camatkArakAriNyaH / udbhaTa-mammaTAdibhistvetA upanAgarikA-paruSA (grAmyA) komaleti ca sNjnyaantrairaakhyaataaH| vAmanenAsAM tattaddezaprabhavamUlikA saMjJeti pratipannam / tayA ca tatsUtram 'vidarbhAdiSu dRsstttvaatttsmaakhyaa|' (1 adhika. 2 adhyA. 10 sU.) tadanye na kssmnte| tato'nyatrApyAsAM prAcuryeNa darzanAt / tataH pUrvAcAryasaMjJeti mnynte| eSa eva pakSo yuktiyuktaH pratibhAti / rItimadhikRtya sAhityamImAMsAyAM tvitthaM mImAMsitam-. .. 'pAJcAlI gauDikAmadhye yathA rItiM na manvate / tathA vaidarbhapAJcAlyoH kecinmadhyAM na zAsati // .. kecinmadhyAnecchanti samAsAlpabahutvaMtaH (2) / bhAvAbhAvavadapyete manyante vRttiyogini // Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNotkarSAtireke'pi kimanyatsaMbhavediti / rItimekAmapIcchanti na cAnye bhAmahAdayaH // ' kavayastu punarenAmatyantaM zraddadhate / tathA ca vaidarbhImuddizya vAmanasya kAvyAlaGkAre 'sati vaktari satyarthe sati zabdAnuzAsane / asti tanna vinA yena parizravati vAGmadhu // ' anyatrApi'kiM tvasti kAcidaparaiva padAnupUrvI . yasyAM na kiMcidapi kiMtridivAvabhAti / Anandayatyatha ca karNapathaM prayAtA cetaH satAmamRtavRSTiriva praviSTA // . vacasi yamadhigamya spandate vAcakazrI vitathamapi tathAtvaM yatra vastu prayAti / udayati hi sa tAdRk kvApi vaidarbharItau sahRdayahRdayAnAM rakSakaH ko'pi pAkaH // ' -- AvantI-lATa-mAgadhyAdayastvetacchAyAnupAtinya eveti na tAH pRthguddissttaaH| ___ alaGkAro'pi zabdArthazarIrotkarSadvAreNa rasotkarSAdhAyakaH / paramasau na guNavadantaraGgo niyatarasavRttizceti tato'tyantaM bhidyate / kintu tatsvarUpapratiSThAne saMbhavati zabdArthabhittikayA bAhyavRttyA kadAcidevAnuprAsAdibhiH zabdAlaGkArairupamAdibhirAlaGkAraizcopakArakaH / tadasaMbhave tu, ete'laGkArAH kevalamu. ktivaicitryamAvavizvAntAH / tathA ca yatrAGgino rasasthAnupasthAnaM tatropamAdizabdaprayogo gauNaH / etacca lokavyavahArAnurUpam-tanna tAvatkAminyAH sati saundarya hArAdayastadaGgeSUtkarSa ghaTayanti / tadAhitye kurUpayA paridhIyamAnAstu prekSakasya darzanavaicitryamAtrabhAjo bhavanti / kvacitvamI sato'pi rasasya nopakatAraH / loke'pyatitarAM sukumArayA vadhvA alaGkArAzcetparidhIyeran tarhi kevalaM grAmyatvamupayAnto vaicitryanidarzanAtmanaiva prinnmnti| audbhaTAstu-guNAlaGkArANAM sAmyatvamRcchata iti sarvasvaprArambhe granthakRtA'pi nirdiSTameva / eSAMprakArAntarAzrayaNena siddhAntoTTaGkane sviyaM vAcoyuti:-laukiko guNAlaGkAravarga: Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zauryAdi-hArAdizca yathAkrama samaveta-saMyoga-sambandhitayA bhinnazcedavagamyeta, tarhi na kApyanupapattiH / paraM kAvyAnvayino alaukikA mAdhuryAnuprAsopamAdayo guNAlaGkArA ekenaiva samavAyasambandhenAvatiSThanta ityavazyAbhyupeyam / yato'mI zabdArthAbhyAM saMzliSTA eva dRzyante na tu vizliSTA ityevamana lokavyavahAraM dRSTAntIkRtya saMyogasambandhAkhyAnena vaiSamyAropaNaM na nyAyyam / tathA ca prAcA gaDalikA-pravAhasadRzamevaiSAM bhedAbhidhAnanyApAra iti vadanti / idaM ca prakAzakRtA nirastameva / vAmanena tu-kAvyazobhAyAH kartAro dharmA guNAstadatizayahetavastvalaGkArA iti sUtrayatA kevalaM guNA eva kAvyavyavahArapravartakAH, nAlaGkArAH, santazcaite guNAhitazobhAtizayahetava eva bhavantItyuktam / yadyapIdamapi tatraiva sahetukaM pratyuktam / tathApyupacAreNa nirvAhyam / nATyazAstre 'upamA dIpakaM caiva rUpakaM yamakaM tathA / kAvyasyaite balaGkArAzcatvAraH parikIrtitAH // ' (nATyazA. a. 16, zlo. 41) itIyanto'laGkArAH / bhAmahAlaMkAre tu saMbhUya saMkhyAnena tricatvAriMzadalakArAH / eta eva daNDinApi salakSyalakSaNaM mAMsalIkRtya vyutpAditAH / audbhaTIye tvanyA api SaDalaGkRtayaH kalpyante / itarattu samAnameva / rudraTena tu mUlAlaGkArAn yathAyathaM saMgRhNatApi avAntarabhedAH saJcAryante / mammaTena tu kAvyapradIpasaMkalitA ekaSaSTiralaGkArANAM saMsthApyate / alaGkArasarvaskhepyetadAsavAlaGkArasthitiH / kevalaM rasavadAdyalaMkArA adhikaM snniveshitaaH| evamiha yottaramalaGkArA vRddhi gmitaaH| tenaivaM pratibhAti--yadatra guNarItivatsaMkocAya prAcyaidRkpAta eva na kRtH| etaduttaraM tu lAghavamalakSayatA kuvalayAnandakAreNa ito'pyadhikAH saMkhyAyopacayaM prApitAH / kimiyatA / upamA vAvadanekaprakAravaicitryeNAnekAlaGkArabIjabhUtA, sA caikApyAtmAnaM prapaJcayantI bahuvyAkulIkarotIti nAticchannam / atre'yamappayyadIkSitasya citramImAMsoki:-. 1 nAtra vaizeSikasaMmataH samavAyo'bhipretaH / kintu nityasambandhopalakSakaM sambandhAntarameva / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'upamaikA zailUSI saMprAptA citrabhUmikAbhedAn / raJjayati kAvyarane nRtyantI tadvidAM cetaH // ' . evaM satyapi byAkaraNaikavyutpattimAtraphalakeSvanupayukteSvapi tadbhedAkhyAneSu mahAn sNrmbhH| alaMkArasarvakhakArastu atrAnupayuktAn bhedasantatIn na vistArayAmAseti vilokayatAM spaSTameva / atraitadapyanuSaGgAyAtam-yathA kavikarmaNo ghaTakatayA guNarItyalaGkArANAM samasto vyasto vAntaHpAtastadvidAM lakSyabhUta evaM tadvighaTakatayA doSasannidhiMrna sahyate / yadyapyekAntato'tra doSamukti. durupapAdaivAthApi kAvyatvopamardakadoSasaMkramo yathA na bhavettathAvazyaM sAvahitena yatitavyamityeva sthUlata AcAryANAM vyavasthApanam-itarathotkarSakANAM sannipAte'pi kAvyatvavyAghAtaH / paramayamapi kvacidupakArapakSe gnnnaarhH| tata eva prAJcaH paThanti____'doSazca sakalopyeSa kadAcitkavikauzalAt / vyutkramya doSagaNanAM guNavIthiM vigAhate // ' kacittu punareSa na sAdhako, nApi bAdhakaH kiMtUbhayathA niSkriya eva tiSThati yadyapi doSo nirlakSaNa eva, AnantyAttathApi tadanugamo vyavahArArthamavazyaM vA. cyatAmahaMtIti so'pi lkssyte| ata eva caite tatra tatra saMbhavAbhiprAyeNaiva saMkhyAyante / alamiyatA prasaGgAgatavicAreNa / sAMpratamalaGkArasarvasvatatkartRviSaya upanyasyate alaGkArasarvasvAkhyo'yaM prAcIneSvalaGkArasaMdarbheSvanyatamaH sUtravRttirUpaHprauDho nibandhaH / iha sarve'pyalaGkArAH samAsato vyAsatazca miimaaNsitaaH| so'yaM saMdarbho vastuta Atmano'laGkArasarvasvatAmuccaiHpramANayannAlaGkAravicAraNAsu kaavyprkaashmpytishete| bahutra tatpathapradarzako'pyabhUditi tattatprasaGgAlocanena vyaktamavasIyate / atra hi pUrvavartinAmAlaGkArikANAM kAvyasthAnalaGkArAdInuddizya kiMvidho vimarza iti saMkSipya pradarzanArthamAdAghupoddhAtaprakaraNaM saMdRbdham / tatra 'iha hi bhAmahogaTa prabhRtayaH...' ityAdhutthApya 'alaGkArA eva kAvye pradhAnam' iti prAcAM matamAviSkRtam / tatazca rudraTa-vAmana-kuntakAnAM matamAlocitam / paryante ca yuktyanugataiH pramANaparicayaiH kAvyapuruSAvatArasya dhvanikArasya 'vyaGgaya eva kAvyajIvita miti siddhAntaM saMvAdayan svayamapi taduktiSUpAruDhagauravastanmatameva siddhAntitavAn / mahimabhaTTastu pArthakyenAlo Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citaH / evaM dhvani saMsthApya tadbhedAnISadunmIlya citrakAvyabhedo drshitH| punazca punaruktavadAbhAsAdInAM paJcAnAM kakSyAvibhAgArtha paunarutyavidhAH sNkhyaataaH| / katipayeSvalaGkAreSvAlaGkArikANAM zabdArthabhedamUlako matabheda iti tatra tatra sphuTameva tathApi sarvasvakarturviSayanirUpaNazelIparicayArtha dimAtramucyateayaM bahutrAlaGkAravicAreSu yuktAyuktaM parIkSyApi prAcAmanurodhenaiva siddhAntayati / yathA punaruktavadAbhAsaMzabdArthAlaGkAratvena satyApitamapi zabdAlakAreveva pariNAmayati / bahutra punA khapitureva mataM svIcakAreti ca jayaratho vadati (dRzyatAM vimarzinI pR. 158) / -- asya praNetA udbhaTavivekAkhyagranthakartRrAjAnakatilakasUnU rucakAparanAmA ruyyakAcAryaH khristAbdasya dvAdazazatakapUrvabhAga AsIt / etannirmitA granthAstvete-(1) alaGkArasarvasvam (2) alaGkArAnusAriNI (3) sAhityamImAMsA (4) nATakamImAMsA (5) harSacaritavArtikam (6) vyaktivivekavyAkhyAnam (7) sahRdayalIlA (8) zrIkaNThastavazceti / eSu alaGkArAnusAriNI kAzmIrakajalhaNakaveH somapAlavilAsakAvyasya TIkA / astha nirdezo vimarzinyAM jayarathena rUpakAlaGkAre utprekSAyAM ca kRtaH (dRzyatAM pR. 44, 71) sAhityamImAMsApyetatkRtaiveti svayamatrotprekSAvicAre nirdizati (pR. 77) jayarathazca vibhAvanAnirUpaNe tAmimAmasArSIt (pR. 160) vyaktivivekavyAkhyAne'pIyaM granthakRtA maryate (trivendrama-saMskaraNaM pR. 32) evamuktasthaleSu nATakamImAMsA-harSacaritavArtikamiti dvitayaM cApi / anayorupalabdhirnAdyApi zrUyate / zrIkaNThastavo'pi nopalabhyate / sahRdayalIlA tu kAvyamAlAyAM gumphitaiv| ................. * atha sAhityamImAMsAyAH svarUpajJalyai kiJciducyate-iyaM bhAmahadaNDi-vAmanogaTaprabhRti-prAco'laGkAraprabandhopajIvyA prAyeNa tanmayAnuvartinI cAste / kiMca tattadalaGkAravacanAni kacitsAkSAduddharantI, kacicca tAtparyamanurudhya prasarantI taduktibhizca svokiM pramANayantI dRzyate / tadevaMbhaGgayA prameyAn saMcinvatI bADhaM bhAvukAnuparaJjayati / ayamantra maGgalopahAraH 1 anantazayanagranthAvalau mudritA / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'nidAnaM jagatAM vande vastunI vAcyavAcake / yayoH sAhityavaicitryAtsatAM rsvibhuutyH|| . evameSA rasa-doSa-guNa-rItyalaGkArAdisAhitIzAsanopayogiviSayAnviNvatI prakaraNASTakamayI turIyAM tAtparyAkhyAM vRttimAdhAya rasAsvAdanapravaNA ca / atra granthakRmRtyalakArasvarUpaprastAve yathArucitamaudbhaTIyaM kAvyAlaGkArasaMgraha, guNavivecane ca vAmanIyaM tRtIyamadhikaraNaM vizeSato gRhItavAn / evaM kAvyAdarzIyAH prathamaparicchedoktayo'pyudAhRtAH / atratyo mUlagrantho bahutra prakSepaviparyastaH pratIyate / tatra 'kecidantarbhavantyeSu' iti 'zaktinipuNatA' iti copa. labhyamAnA kAvyaprakAzakArikAdvayI tadupapattau mAnam / asyAH ke. zrIsAmbazivazAstrimahAzayAnumitaM maGkhakartRkatvaM tu na samIcInamityatratyalekhaparyAlocanayA, caturasrameva / yacca bhUmikAyAM zAstribhiH-'iha ca sAhityamImAMsAyAM bahutra-AcAryapadena pUjayA gRhyamANo'yaM prAmANikaH sa eva guruH zrI ruyyakaH sNbhvii|' ityuktaM tatsarvathA bhrAntivilasitam / napatrAcAryapadena kazcid vyaktivizeSo vivkssitH| api tu bhaTToTavAmana-pratIhArendurAjAdIn gauravAnurUpamAcAryapadena vizinaSTIti mUlagrantha eva vispaSTam / evametatkarturjIvitasamayAkalane mammaTasyaikAdazazatakasthitirapi zAstrisaMmatA pramANadurbalasvAnnAbhimatA bhavitumarhatIti ruyyaka-maGkhayorasmadupadarzitarItyA samayo'vaseyaH / evaM vyaktivivekavyAkhyAnamapi ruyyakakRtameveti jayarathotyA jJAyate / (vimarzinI pR. 16) / ..adyAvadhi sasUtrasthAlaGkArasarvasvasya kartRkatayA ruyyaka eva sarvasaMmata bhaasiit| paraM kAvyamAlAyAmasya gumphanottaramanantazayanasaMskRtagranthAvalau mudritasya bhUmikAyAM svaryAtamahAmahopAdhyAya zrIgaNapatizAstrimahodayaH sUtrakAro ruyyako vRttikArazca tacchiSyo maGkha iti nizcinvAna ubhayorbhinnakartRkatvamamanyata / taccaivam-anena keralAkSaralikhitaM catuHzatavarSavRddhadezyaM pustakatrayaM labdham / tatra prArambhe 'gurvalaGkArasUtrANAM vRtyA tAtparyamucyate' iti guruzabdopAdAnAttadanumeyo vRttikArasya guruH sUtrakAra iti nirdhAritam / tathA tatraiva samAptau-'iti maGkhako vitene kAzmIrakSitipasAMdhivigrahikaH / sukavimukhAlaGkAraM tadidamalaGkArasarvasvam // ' ityanena granthakRdAtmanaH kartRtvaM Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vadan nAmApi nirdiSTavAn / taddezIyasa samudrabandhasya ca kRtaM vyAkhyAnamapi kazcillabdhametena saha sNshlessitmaate| ayamapi tathA vyAcakSANo maGkhameva vRttikartRkatvena nirdizatisa / zAstriNA caikAntato'tra samudrabandhasyaiva prAmANyaM svIkRtam / etaTTIkane ca kathamapaM prAvartadityAdivRttamuktAnthAvalau prakAzitasya pradyumnAbhyudayasya bhUmikAyAmupanyasatA maGkhoparyeva sarvasvastha kartRvabhAraH prkssiptH| tathA ca tadupayuktAMzo'pyatrAnUdyate-candravaMzazAkhAbhUte yaduvaMze sAhityasaGgItakalAkuzalo jayasiMhasutaH saMgrAmadhIrAparanAmakaH kazcit ravivarmA kolambAdhipatirAsIt / asyAzritayA paNDitapariSadA sarvasvakha duruhatAM dRSTvA tadvyAkhyAnAyAyaM prArthito'bhUt / tatazcAnena granthaprameyaM svayaMvivRNvatA'pi lekhakarmaNi samudrabandho niyukta iti svIyaTIkAprArambhe ........................................ . avadhUtyai yadupatinA vivRtasya garIyasastadarthasya / kazcid byadhitavipazcicchabdanibandhaM samudrabandhAkhyaH // ' .iti vyalikhat / kAvyamAlAdarzabhUte 'ka' 'kha' saMjJayA vyavahRte tu 'nijAlakArasUtrANAM vRttyA tAtparyamucyate' iti pAThopalabdhyA bahuvicArya mayApi sa evAna saMskaraNe svIkRtaH / bhavatu nAma / zAstribhiryaduktaM tadakhilamupapattimadathApi na svIkArArham / keralAdarzeSu tathA pAThe'pi guruzabdasyAlaGkArazabda. sAnnidhyAt svArasyAJca vizeSaNatayaiva yogo yukta AsIt / saca anyathotpre. kSaNayaiva virodhapratikSepako'bhUditi draSTavyam / ruyyakasya ca sUtrapraNayanaM sarva. saMmataM, maGkhazca tacchiSya ityapi taduttyaiva siddham / tathA ca zrIkaNThacarite 'vyAkhyAsu yasya vadanaM radanAMzubhirIkSyate / AkarSadiva vAgdevyA dhautakSaumapaTAJcalam // arpayana kamapi spandaM dhAnnaH sArasvatasya bhuuH| ya eva sarvazAstrANAM sAkAramiva jIvitam // ... vivRtIryoM likhatyAttalekhanyekAGgulItalaH / granthebhyo'rthasya vizrAntyai sutrikAmarpayanniva // * : 1 ayaM vadhimaNDalamahArAjasya pUrvajaH, pradyumnAbhyudayasya ca prnnetaa| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatkRtiSvavadhAnena mUrdhA kassa na vIpsayA / sArakhatarasAvartavalaneneva ceSTate // taM zrIrayyakamAlokya sa priyaM gurumagrahIt / sauhArdaprazrayarasasrotaHsaMbhedamajanam // . (kulakam 25 srgH|) -- paraM yatprAmANyenaitaduktaM sa eva granthapraNetRviSaye bhrAntaH / yato'yaM madhu kAzmIrabhUpateH sAMdhivigrahikapade pratiSThitaM manute / etaccetihAsaviruddhaM kintvasya jyAyAn laGkakastatpadamavindata iti maGkhasamaye sapramANaM pradarzitameva / api ca, samudrabandho mammaTa ruyyakAtpUrvatanaM vizvasiti paraM tadapi mammaTaprastAve nirastam / kiMca jayarathavyAkhyAmajAna vAyaM nijaTIkAkaraNe pravRtta iti dRDhaM prtibhaati| yato'yaM vApi tathAvidhaM vidyAvayo vRddhaM na smaar| TIkA cAsya kevalaM sUtrodAharaNaikayojanapravaNA kSudrakAyA ca / tasAcatura. saparIkSayA itthamatra paryavasthati yadusyaka-maGkhayorguruziSyabhAvAdekakAlikRtvAdekadezIyatvAca lekhakAdipramAdAt kAzmIrAbahuviprakRSTaiH keralIyaiH ruyyakasthAne maGkhako'vadhArita iti yuktisabalam / evaM pUrvoktaguruvarNanapacairapi ruyyakasya bahugranthakartRkatA siddhyatyeva / anyathA yAvadupalabdhagranthAnAM ma. kartRkatvenaiva vijJApanAyAM tadIyaM guruvarNanaM kathaM saMvadediti vimarzakaiH samanoniyogaM vibhAvanIyam / etadeva DAkara bUlara mahodayo'pi saMmanute (See Dr. Buhler's Kashmir Report P. 66-68). kAvyamAlAsaMpAdakatvena sugRhItanAmadheyairamapUjyatamairmahAmahopAdhyAya zrIdurgAprasAdamahAnubhAvaiH kAvyamAlAgumphitAyAM sahRdayalIlAbhUmikAyAM yanirNItaM tadapyatrAnugrAhakam / kavirayaM sussalasUnoH kAzmIrakajayasiMhamahIpateH zAsanasamaye pratiSThate / jayasiMho hi 1127 khristAbdAdArabhya 1149 mitavatsarAntaM yAvanmahIM prshshaas| tenAsyApi sa eva kAlo nishcitH| dIpazikhA kAlidAsa-chatrabhAravitAlaratnAkara ityevamAditattatkalpanAmUlakamatizayaparicAyakaM mahAkavInAM nA Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAntaravadasthApi- 'karNikAramaGkha' iti nAmAntaraM prasiddhi prApadityasya zrIkaNThacaritakAvyasya vyAkhyAtrA dvitIyarAjataraGgiNIkAreNa rAjAnakajonarAjena (1917-1467 khi.) 'vivRNvatA saurabharoradoSaM _bandivrataM varNaguNaiH spRzantyA / vikasvare kasya na karNikAre ghrANena dRSTervavRdhe vikAraH // ' (zrIkaNThaca. 6 / 13) iti zlokavyAkhyAne spaSTIkRtam / asya jyAyAn sahodaro'laGkArAparanAmA laGkakazca jayasiMharAjJaH sAmanto vikhyAtaguNagauravazvAsIdityasyaiva kAvyasya paJcaviMzasargAdavagamyate / tathAhi 'yaH sAmantazikhAmaNe'tra bhavatAlaGkAranityaM satA mAnIto'navakAzatAM hRdi hRtAzeSAdbhutApadbhiyi / teSAM zrotravilidyamAnagahanatvatsUkticarvotsavai rAzIbhUta ivAdhizIrSamadhunA kampaH sa saMpadyate // ekaM zrIjayasiMhapArthivapatiM kAzmIramInadhvaja tasyopAsitasandhivigrahamalaGkAraM dvitIyaM stumaH / bhUbhAraH prathamena pannagapateH kSmAM rakSatA vArito nIto'nyena kRtArthatAM prvcnairbhaassyopdeshshrmH||' iti. (zrIkaNThaca. 25/40,61) atra prathamaH zloko loSTakasyeti jonraajH| Arohaka-bhagadattasya sUktimuktAvalIsaMgrahe zlokAntaramapi loSTakasya labhyate / tena sa evAyaM bhavet / dvitIyastu bhAgavatAcAryadevadharasya / laGkakasyAlaGkAreti nAma rAjataraGgiNyAmapi dRzyate / tathAhi 'alaGkArAbhidho bAhyarAjasthAnAdhikArabhAk / aSyo mAnuSairyuddhe viruddhAn bahudhAvadhIt // ' (rAjata. 8 / 26, 58) . iyatA maGkSavRttamanAyAsena boDhuM zakyam / asya zrIkaNThacaritamanekArthakozazceti kRtidvayameMvAdyAvadhi jJAtam // athAtra sarvasve smRtAnAM keSAMcanAlaGkAranibandhakArANAM prasaGgataH samayaH prastUyate Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhttttnaayk| apamAnandavardhanAcAryA (855-484 khi.) duttaratrairasmin locatakArAdAcAryAbhinavaguptapAdAt (993-1015 khi.) pUrvasminnAsIditi tattatribandhanirdezato jnyaayte| so'yaM prAcAmalaGkAragoSThISu labdhaprasaro hRdayadarpaNAkhyaM granthaM nirmitavAn / tacca dhvanipratibhaTabhUtamiti prAmANikAH / yato'sya matakhaNDanA dhvanyAlokalocane 'evaM yadbhaTTanAyakena dvivacanaM dUSitaM tadgajanimIlikayaive'tyAdinA kriyamANA jAgaryeva / kAvyaprakAzasya caturthollAse mammaTAcArapi rasasvarUpaM parAmRzatA samyagayamAlocya prtyuktH| evaM vyaktivivekakAro'pyenaM saMsmaran-. 'sahasA yazo'bhisartuM samudyatAdRSTadarpaNA mama dhIH / svAlaGkAravikalpaprakalpane vettikathamivAvadyam // ' ityabhidhattesma / etenAsyagrantho dhvanivirodhapara evAsIditi pratibhAti / kecittu bharatamunernATyazAstrasya vyAkhyAnaM darpaNamiti vadanti / tattu tathAvidhapustikAbandhalAbhAbhAve kathamiva vizvasanIyaM syAt / dhvanidUSaNaM tu tatrApi saMbhavanirbAdhameva / kiMcAnenaiva mahAmanasvinA prathamaM dhvaninirAkaraNAya bIjavApaH kRtH| taduttarameva mahimAcAryairdhvanikAroktiSu parAkrAntamiti sudhIbhirvibhAvanIyam / aacaarykuntkH| rAjAnakasaMjJakabrAhmaNakulotpannaH kAzmIreSu jani lebhe / asya sthitisamayastvIzavIyAbdasya dazamaikAdazazatakayostarAlaH / ayaM stropajJavRtrisahitaM vako tijIvitanAmAnamalaGkAraprabandhaM nibabandha / tatra ca lokottarapratibhenAnena __ 'zabdArthoM sahitau vanakavivyApArazAlini / bandhe vyavasthitau kAvyaM tadvidAhrAdakAriNi // ' ityAdinA kAvyajIvitAlambanA svatantrA vakroktiH pratiSThApitA / eSAspi mahimabhaTTena dhvanivadanumAne'ntarbhAvitA / atra bahUnAM kAvya-nATakAlakArakartRNAM zlokA labhyante / paraM teSAM nAmakRtiparicayo duHsAdhya eva / nAma 1 ayaM granthaH DhAkAvizvavidyAlayAdhyApakaiH DAktarazrIsuzIlakumArademahodayairvizadayAGglabhASAbhUmikayA anyaizcopaskaraiH saMyojya saMzodhya ca mudrApita iti tebhyaH sabahumAnaM sAdhuvAdA uphiynte| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grAhaM tu-kAlidAsAdayastathA Anandavardhana-bhAmahA-rudraTa-rAjazekharAdayo lakSyabhUtA eva maryante / asmin prabandhe catvAra unmeSAH, teSu prathama-dvitIyau mudritau, ziSTayordvayozca mudraNArtha madrAsanagaraparisaravartI kazcana paNDito yatata ityanuzrUyate / asyaiva 'saMrambhaH karikITamegha--' iti padyaM vidheyAvimarzaduSTatayA vyaktivivekakAreNa mahatyA ArabhavyA dUSitam / / mhimbhttttH| ayaM zmAmalaziSyaH zrIdharasUnU rAjAnakamahimAcAryoM locanakArAt kiMcidevottarasmin nistAbdasya dazamazatake kazmIreSu babhUva / khistaikAdazazatakasthitena vyAsadAsAparanAmakena zrIkSemendrAcAryeNaucityavicAracarcAyAM 'na tu yathA zyAmalasya' suvRttatilake ca 'viparItA yathA bhadRzyAmalasya' 'yathA bhaTTazyAmalasya' ityevamAdinA maryamANaH sa evAyaM zyAmalo'sya gurupadavImArUDha iti tarkayAmaH / etadapyasya dazamazatakasthitiM lakSayati / M. T. narasiMha ayyAGgAra paNDito'pi svIye vyaktivivekaprastAve prakRtameva pramANayati We know that Anandavardhan lived in the later half of the 9th century at the time of Avantivarman (855-884 A. D.)Bhatta Nayak was a contemporary of Shankar Varman (884-902 A. D.) and Abhinavagupta 'Padacharya of Lochankar flourished about 993-1015 A. P.( See Duff's Chronology of India P. 102 ) Thus we may safely conclude that Mahim Bhatta cannot be earliar than 1000 A.D." ayaM mahimA dhvaninirAsAya vimarzatrayAtmakaM vyaktivivekAkhyaM dhvanigranthaM niramAt / asmin sarvo'pi dhvaniprapaJco mahatAbhinivezenAnumAnazarIre'ntarbhAvitaH / anumAnAd vyaGgyapratIti nirUpayato'syaiva mataM mammaTena nAmAnidezena paJcamollAse dUSitam / hemacandro'pyAtmanaH kAvyAnuzAsane vyaktivivekamuddharanAmanirdezaM na kRtavAn / vyaktivivekasya vyAkhyAtA ca ruyyaka eveti 1 kAvyamAlAmudritAyAM pR. 125 draSTavyam / 2 kAvyamAlAmudrite pR. 2, 44, 55 draSTavyam / RSee the Journal of the Rayal Asiatic Society, January 1908. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzitameva / kiMca 'tasvoktikozaH' ko'pi mahimakRta iti vyaktivivekA. jjJAyate 'ityAdi pratibhAtatvamasmAbhirupapAditam / zAstre tatvoktikozAkhya iti neha prapaJcitam // ' (vyaktivi. 2 vimarzaH) mmmttH| iha kAvyaprakAzakarturmammaTAcAryasya kriyamANA sthitikAlakalanA tAvadApAtatazcarvitacarvaNeva pratIyate / paramadyAvadhi nirNItaH sthitikAlaH pUrvAparaprekSikayA bahu virudhyata ityasmAkaM ruyyakasamayanirNaye virodhApAtAdupanatamiti sAmaJjasyamAsthAtumAvazyakIyaM vicaarnnaa| kAvyaprakAzasya nirmANakAlo'numAnamantarA nirNetumazakya eva / dRDhatarapramANAnupalambhAt / evamiha visaMvAdAdheH saMkramaNaM na khalvAzcaryAvaham / tathAcAtra virodhaparihArAyAyamupakramaH-sarasvatIkaNThAbharaNAdivividhagrantharacayiturbhojadevasya jIvitakAla (996-1051 khi.) stahAnapato vyktH| mammaTazca 'bhojanRpatestatyAgalIlAyitam / ' iti padyamudAttAlaGkAra udAhRtavAniti tatsamayamanurudhya mammaTasya sattA sAdhanaM kaizcit-kriyate / tad hetvAbhAsamAtratvAnna pramANakSamam / tato jyeSThe'laGkArasarvasve'pi tadupalambhAt / evaM prakAzaTIkAsu prathamatvena saMbhAvitA jainamANikyacandrasya 'saGketa'nAmnI TIkA 1216 vikramAbde nirmiteti tadante 'rasavakragrahAdhIza(1216)vatsare mAsi mAdhave / kAvye kAvyaprakAzasya saGketo'yaM samarthitaH // . . iti svoktyA samarthanAtpramANAntaranirapekSam / tathAcAnayorantaHpAtinA mammaTenaikAdazazatake kAvyaprakAzo niramAyityanumAnamapi na nirbAdham / vastutastu dvAdazazatakasya pUrvArdhAnte tannirmANamabhUditi sayuktikaH pnthaaH| ruyyako hi khristAbdasya dvAdazazatAbdhAH pUrvabhAgavartIti samanantaramevoktam / anena ca saMkarAlaGkAraM vicArayatA 'rAjati taTIyamabhihata dAnava-rAsAtipati sArAva nadA / gajatA ca yUthamavirata-dAnavarA sAtipAti sArA vanadA // (haravijayaM 5 srgH|) . kAvya kA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * iti ratnAkarazokasthitaHprAcAM zabdAlaGkArasaMkaro dUSitaH / sa ca mammaTena dazamollAse samarthitaH / api ca ruyyakeNa yadvyatirekAlaGkAre-upamAnAdupameyasyAdhikyamityaparo lakSaNaprakAro lakSitaH, so'pi 'kSINaH kSINo'pi zazI' iti tadIyodAharaNamupadarya nirAkRtaH / anyacca 'sphuTamekatra viSaye zabdArthAlaGkRtidvayam' ityAdikArikAvyAkhyAne'laGkArAnuddizya 'kutaH punareSa niyamo yadeteSAM tulye'pi kAvyazobhAtizayahetutve kazcidalaGkAraH zabdasya, kazcidarthasya, kazciccobhayasyeti cet'-iti pUrvapakSIkRtya samAdherupakrame AnuSaGgikatayA-'yo'laGkAro yadAzritaH sa tadalaGkAra'-ityAdinA ruyyaka eva pratyuktaH / etena navamollAse zleSabhedAkhyAnAvasare-'nanu svaritAdiguNabhedAt' ityArabhya 'kathamayaM zabdAlaGkAraH' ityantaH pUrvapakSagrantho'pi ruyyakamatanirAsaparaH saMgacchate / itthamanyairupadarzitaH kAlakramazcedAsthIyeta tarhi kathamiva pUrvavartinA paravartino matamAlocyeta? kathaM ca tat zraddheyaM syAt ? aparaM ca, prakAzaTIkAkRdbhistatra tatra praghaTTakeSu mUlagranthayojanAyAM nAmagrAhaM sarvasvakRtoktirvivRtA / yattu jayarathena vimarzinyAM-'anye, kecit' ityAdimUlapratIkamupAdAya bahutra 'kAvyaprakAzakAraH' 'kAvyaprakAzakArAdayaH' ityevaM vivRtaM tattasya samayAnabhijJatayA prAmAdikamityavadheyam / paramatra dAkSiNAtyasya samudrabandhasyaivaMvidho bhramAvartapAtaH kathamivopekSaNIyaH prekSAvatAm / iyatA cAlaGkArasarvasvasya maGkhakartRkatvaM ca saMgamayan kathamivAsau nopaalbhyH| kathaM ca taduktiSu pratyayotpattau kazcidapyAtmani bahumAnaH syAditi sudUrekSikayA paryAlocyam / raajaank-jyrthH|| - ayaM rAjarAjanRpamantripravarasya zRGgArakaveH sUnuH haracaritacintAmaNeH kartA khristavarSasya dvAdazazatakottarArdhe kazmIreSu bbhuuv| ayamevAlaGkArasarvasvastha vimarzinInAma vyAkhyAkAraH / iyaM vimarzinI granthagauravAnurUpaM vivecayantI prameyazayyopakalpanAsu vidagdhA sarvAGgasubhageti ca na manAgapi saMzayaH / vyutpitsUnAM pratibhAvaizadyArthaM punaratitarAmupakIM / yatra punaH sarvasve kvApyalaGkArabhedaprapaJcaH saMkSepitastatreyamudAharaNAntarairviSayajAtaM praanyjliikroti| paraM mUloddiSTAsUdAhRtiSu prAyeNa maunaM bhajantI prauDhetarAnadhyApakAn vizeSato'dhyetUMzca klinAtyeva / yadyapyalaGkArodAhRtiSu yogyatAM vahantyaH kAzcana lakSyavyaktayo niyatAH, prAcIneSu navIneSu ca sAhitIsandarbheSUdAhriyamANAH, kacana pAThAnta Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ razliSTA apyarthagatyA parasparaM saMvadanyastatra tatropalamvanta eva / athApyatra tAsAmardhAdhikAnAM vibhinnasthAnavartitayA bahutrAnanugamApAtAllakSaNasaGgatirAyAsasAdhyA bhavati / kvacittu punarbahuzrutA api vyAmohabhAjo bhavanti / athApi sarvabhAvena guNAnAM bahulatve prasajyamAno'sau doSo na vicArasahaH / ayamevAcAryAbhinavagurupAdAnAM tantrAlokamahArNavasya krnndhaaro'pijse| samudrabandhaH / eSa jayarathAdarvAcInaH kolambAdhIzasya ravivarmaNaH paNDitasabhAmaNIH 1265 tame khistAbde tadantike vyarAjat / rAjJaH preraNayA cAlavArasarvasvaM vyAkarot / sA cAsya vyAkhyA vizeSavicAravikalA saGkucitAGgA prAyeNa sUtrodAharaNe yojayantI na tathopakAriNI yathA vimarzinI / mUlodAharaNeSu yatra yatrAvAntarabhedAH saGketitAH, tatra sarvatrAyaM prAyeNa ravivarmaNaH stutiparANyeva padyAnyudAjahAra / tAnyasyaivAnyasya veti ko nirNayet / asya prastutaM saMskaraNaM pustakadvayAdhAreNa saMpAditam / tatraikaM 1893 IzavIyAbde kAvyamAlAyAM prakAzitamaparaM 1915 IzavIyAgde "anantazayanaM saMskRtagranthAvalau" mudritam / anayozca tattatsthalIyAn pAThabhedAn samyak paryAlocyAnyataro vinyastaH / udAharaNazlokAzca yatrAnyathAkArA Asan , tatra tattadgranthebhyaH saMvAdya yojitaaH| paryante ca zlokAnukrameNa saha yAvadupala. bdhAni kavInAM tadnthAnAJca nAmAnyapi sanivezitAni / . itthamatra prastAvanAsaMpAdane AyuSmatA zrIgaGgAdharadvivedena pUrvAparasAhityaviSayAn mUlataH pramANIkRtyAtmanaH sAhityaparIkSAM dadatA bahubhASAvidAmekAntato nirNItaviSayAnparyAlocyAGgIkurvatA yanmahyamupahRtaM, tadasya navyabhAvukatAM vimRzyArpita samudIyAditi niHzreyasakAmastamAzIbhirabhiyojya vizrama iti zivam / 'sarasvatI-pITham' jayapuram 3 / 10 / 38 shriigirijaaprsaaddvivedH| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvakhakha viSayAnukramaNikA / . 105 107 120 121 139 141 142 144 154 upoddhAtaH paunaruktyaprakArAH arthapaunaruktyam punaruktavadAmAsaH chekAnuprAsaH vRttyanuprAsaH ... yamakram zabdArthapaunaruktyam... lATAnuprAsaH citram upamA 'ananvayaH upameyopamA smaraNam rUpakam pariNAmaH saMdehaH bhrAntimAna ullekhaH . ... apahatiH utprekSA atizayoktiH tulyayogitA dIpakam prativastUpamA ... dRSTAnta: 1] nidarzanA 19 vyatirekaH 20 sahoktiH . vinoktiH 24 samAsoktiH 25 parikaraH zleSaH aprastutaprazaMsA arthAntaranyAsaH paryAyoktam vyAjastutiH AkSepaH | virodhaH vibhAvanA vizeSoktiH atizayoktiH asaMgatiH | viSamam 58 samam 63 vicitram 69 adhikam 83 anyonyam 89 vizeSaH 91 vyAghAtaH 94 kAraNamAlA 96 ekAvalI 157 163 168 169 171 173 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 18 ... ... 219 191 mAlAdIpakam ... udAraH (sAraH) ... kAvyaliGgam anumAnam yathAsaMkhyam paryAyaH parivRttiH parisaMkhyA arthApattiH vikalpaH samuccayaH ... samAdhiH pratyanIkam pratIpam mIlitam sAmAnyam tidguNaH ... atadguNaH / ... ... . 214 ... 181 | uttaram / . ... ... 216 sUkSmam ... ... 217 187 vyAjoktiH ... ... 218 vakroktiH khabhAvoktiH ... ... 222 bhAvikam udAttam rasavadAyalaMkArAH ... ... 200 bhAvodayaH bhAvasaMdhiH bhAvazabalatA saMsRSTiH ... ... 241 ... 212 / saMkaraH ... ... 248 198 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| zrImadrAjAnakaruyyakapraNItam alaMkArasarvasvam / zrImadrAjAnakajayarathapraNItayAlaMkAravimarSiNIsamAkhyayA vyAkhyayA sametam / namaskRtya parAM vAcaM devIM trividhavigrahAm / nijAlaMkArasUtrANAM vRttyA tAtparyamucyate // maGgalakAmanayA granthakRnnijeSTadevatApraNAmapuraHsaramabhidheyaM tAtparyaM caikenaiva vAkyena parAmRzati-namaskRtyeti / parAM vAGmayAdhidevatAM parAkhyAM zabdabrahmaNo'pRthagbhUtAM zaktiM parAM vAcaM devIM trividhavigrahAM bahirullilAsayiSayA pazyantImadhyamAvaikharIrUpeNa prakAratrayeNAdhiSTitazarIrAM namaskRtya nirvighnacikIrSitagranthasamAptaye tAM prati kAyavAr3AnobhiH prahvIbhUya nijAlaMkArasUtrANAM vRttyA tAtparyamucyata iti mngglaanvyyojnaa| tathA cAtroktalakSaNArthavistaraH----'yeyaM vimarzarUpaiva prmaarthcmtkRtiH| saiva sAraM padArthAnAM parA vAgabhidhIyate // nAdAkhyA sarvabhUteSu jIvarUpeNa saMsthitA / anAdinidhanA saiva sUkSmA vAganapAyinI // anAdinidhanaM brahma zabdatattvaM yadakSaram / vivartate'rthabhAvena prakriyA jagato ytH|| vaikharI zabdaniSpattimadhyamA smRtigocraa| dyotikArthasya pazyantI sUkSmA brahmaiva kevalam // ' ityAdizAstroktikrameNa sarvatra sadoditAyAH sUkSmAyAH parAyAH zabdabrahmaNaH zaktehirunmiSantyAH prathamo vivartaH pazyantI nAma / tathA coktam-'avibhAgA tu pazyantI sarvataH sNhRtkmaa| svarUpajyotirevAntaHsUkSmA vAganapAyinI // ' iti / asyArthaH--avibhAgA sthAnakaraNaprayatnaprakAreNa varNAnAM vibhAgahInA ata eva saMhRtakamA tathaivAntaHsvarUpajyotiH svayaMprakAzA vasyAtmano rUpaM jyotizca sarvatra hi sarvavidhAyinI zaktireveti vAntaHsUkSmabIjAda1ramiva bahirunmiSantI kiMciducchUnA parAyA madhyamAyAzcAvasthAM taTasthA pazyatIti pshyntiityucyte| tataH paraMtu-'antaHsaMkalparUpA yA kramarUpAnupAtinI / prANavRttimatikramya madhyamA Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| vAkpravartate // ' etatkathayAmIti vimarzarUpA antaHsaMkalparUpA prANavRttimatikramya zrotragrAhyavarNAbhivyaktirahitA kramarUpAnupAtinI mAnasikavarNoccAraNakrameNa dvitIyo vivarto madhyamArUpo jaayte| madhyamA kila dvayorvAgvivartayoH pazyantIvaikharIsaMjJayormadhye vartanAnmadhyametyucyate / tadanantaraM ca 'sthAneSu vivRte vAyo kRtvrnnprigrhaa| vaikharI vAkprayoktaNAM praannvRttinibndhnaa||' iti lakSaNAtsthAnakaraNaprayatnakramavyajyamAnaH zrotragrAhyadundubhivINAdinAdaparicayo gadgadAvyaktagakArAdivilAsasamuccayapadavAkyAtmakatRtIyo vivarto vaikharItyucyate / viziSTaM khamAkAzaM mukharUpaM rAti gRhNAtIti vikharaH prANavAyusaMcAraviziSTo varNoccArastenAbhivyaktA vaikharIti / vikhare zarIre bhavA vaikharIti vA kecit / siddho maGgalArthaH / tathA cAtra pUrvArdha eva punarAvRttyAbhidheyapadArthAnvayayojanA-yathA parAM vAcamuttamakAvyarUpatayA kAvyAtmadhvanisaMjJAM abhidhAtAtparyalakSaNottIrNAmutkRSTAm / devIm 'divu krIDAvijigISAdyutistutivyavahAramodamadakAntisvapnagatiSu' iti yathAyathaM dhAtvarthAnAmanusmaraNAt zaktimatAM kavInAM zrotRNAM ca svabhAvAtsvecchayA samucchalantI krIDantIm / tathA devIM vijigISU zabdaM tatsaMkIrtitaM cArthamupasarjanIkRtya vartamAnAm / tathA devIM dyotamAnAM dyotanadhvananayoH paryAyatvAddhRnisaMjJAm / tathA devI stutyAM sarvaiH kAvyAtmatvAdabhivandyAm / tathA devIM vyavaharantIM sarvatra pracaritAM na tu kvApi skhalitAm / tathA devIM modamAnAM zrutimAtreNaiva paramAnandadAyinIm / tathA devIM mAdyantIM kaveH sahRdayasya ca yathAyathaM karaNAvabodhAbhyAM kamapyahaMkAraM janayantIm / tathA devI kamanIyAM sarvairabhilaSaNIyAm / trividhavigrahAM trividhastriprakAro vigraho vyatirekeNa graho vyatirekamUlaH pramAkaraNaprakAro yasyAstAm / tathA hi 'gaGgAyAM ghoSaH' ityAdivAkyeSu ghoSasya yacchaityapAvanatvAdikaM pratIyate tatra naabhidhaa| gaGgAdizabdAnAM zaityAdyarthasyAvAcakatvAt / na taatpryaatmaa| tAtparyazaktyA hyAdhArAdheyabhAvAvagamArthe parasparamanvayamAtra eva kSINatvAt / na lakSaNA / mukhyArthabAdhAdihetutritayAbhAvAt / tasmAdabhidhAtAtparyalakSaNAvyatiriktacaturthakakSyAnikSipto vyaJjanavyApAra ityAdi so'yamevAgre vimRSyati vimrssinniikaarH| atha ca vyaGgayasya zabdArthobhayamUlatvena prasiddhastrividho vigraho vizeSaNAnAM bhedAnAM graho yasyA iti vA / etAdRzIM tAM namaskRtya maGgalAcaraNarUpatvena manAguddizya na tu sUtravRttibhyAM tAtparyakathanAdilakSaNaparIkSAvistAreNa nirNIya nijAlaMkArasUtrANAM vRttyA tAtparyamucyata iti / asyAbhiprAyaH-tathA ca dhvanermanAguddezamAtrameva ka Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / iha hi tAvadbhAmahodbhaTaprabhRtayazciraMtanAlaMkArakArAH pratIyamAnamartha cAcyopaskArakatayAlaMkArapakSanikSiptaM manyante / tathAhi-paryAyoktA roti 'iha hi tAvadbhAmaha-' ityaadinaa| tdetttaavdaastaam| nijeti| parakIyANAM sUtrANAM tAtparyakathanAnavabodho'pi syAditi bhAvaH / tathA na kaizcidapi parairIdaMzi sUtrANi kRtAnItyapi dhvanitam / tAtparyamiti / saMkSiptArthaprakAzanamityarthaH / anyathA hi kathanameSAM bahunApi granthena pAraM na yAyAt / nanu 'AdivAkyaM prayoktavyamabhidheyaprayojane / pratipAdayituM zrotRpravAhotsAhasiddhaye // ' iti nItyA zrotRpravRttyartha srvtraivaadivaakye'bhidheypryojnaadybhidhiiyte| tacceha noktamiti kathamatra zrotRRNAM pravRttiH syAt / maivam / alaMkArA hyatrAbhidheyAH / teSAmatra sAkSAdevAbhidhAnAt / tadabhidhAyakaM cedamalaMkArasarvakhAkhyaM prakaraNamityabhidhAnAbhidheyayorniyamagarbhIkAreNArthIkSipto vAcyavAcakabhAvalakSaNaH sNbndhH| nahyevaMvidhametadabhidhAyakaM prakaraNAntaramasti / tasyAnviSyamANasyApyupalambhayogyasyAnupalambhAt / ata evAtrAnyAlaMkAragranthavailakSaNyodghoSaNAya 'tAtparyamucyate' ityAdyuktam / abhidheyAzcAtrAlaMkArAH kAvyAlaMkArA na laukikA ityeteSAM kAvyopaskRtidvAreNa pAramparyeNa 'kAvyaM yazase'rthakRte vyavahAravide zivatarakSataye / sadyaH paranirvRtaye kaantaasNmittyopdeshyuje|' ityAdyuktanItyA tadavinAbhAvakhabhAvatvAdAkSiptasarvapuruSArthasiddhirUpA caturvargAvAptiH prayojanam / tayozca sAdhyasAdhanabhAvalakSaNaH sNbndhH| iti sthitamevAdivAkyasya zrotRzravaNazraddhAvirbhAvanibandhanatvam / nenu yadIhAlaMkArA abhidheyAstarhi tadalaMkAryo'pyabhidheyaH / 'alaMkArA alaMkAryApekSAH' iti nItyA sa evaiSAM ko nAma yadupaskArakatvenaitatkharUpamabhidhIyata ityAzaya taMdavataraNikAmeva vaktumupakramate-ihetyAdinA / prabhRtinA daNDyAdayaH / tAvacchabdo viprtipttybhaavdyotkH| ciraMtanetyAdi / dhvanikAramatamebhirna dRSTamiti bhAvaH / pratIyamAnamiti / vAcyavyatiriktatvena khasaMvedanasiddhamapItyarthaH / arthamiti / vizrAntisthAnatayA paramopAdeyatAlakSaNam / vaacyopskaarktyeti| vAcyopaskArakatvaM hyalaMkArANAmAtmabhUtam / alaMkArapakSanikSipta 1. kha-pustake TIkAyAM prArambhAtprabhRti AstAmityanto grantho nAsti. 2. 'pravarotsAha' kha. 3. 'zrotRpravRttiH' kha. 4. 'yuktyA ' ka. 5. 'nanu ca' kha. 6. 'tadavatANikAM' ka. Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| prastutaprazaMsAsamAsoktyAkSepavyAjastutyupameyopamAnanvayAdau vastumAtraM.. gamyamAnaM vAcyopaskArakatvena 'khasiddhaye parAkSepaH parArtha khasamarpaNam' iti yathAyogaM dvividhayA bhaGgayA pratipAditaM taiH / / miti / samagrAlaMkArAntarbhUtaM na punastadvayatiriktamityarthaH / manyanta iti / tathAtvena manyante na punastathA sNbhvtiityrthH| nahyabhimananamAtreNaiva bhAvAnAmanyathAbhAvo bhavatIti bhAvaH / etadeva darzayati-tathAhItyAdinA / tairvastumAtraM gamyamAnaM vAcyopaskArakatvena pratipAditamiti saMbandhaH / vastumAtraM na punaralaMkArA rasazca / svasiddhaya iti / 'kuntAH pravizanti' ityAdau kuntairAtmanaH pravezasiddhyarthaM khasaMyoginaH puruSA AkSipyante / tairvinA teSAM pravezAsiddhaH / 'gajhAyAM ghoSaH' ityAdau tu gaGgAzabdaH paratra taTe ghoSAdhikaraNatAsiddhaye khAtmAnamarpayati / khayaM tasya ghoSAdhikaraNatvAsaMbhavAt / yathAyogamiti / kvaciddhi vAcyo'rthaH khasiddhaye paraM pratIyamAnamarthamAkSipati / kacicca khayamanupapadyamAnaH sanpratIyamAna evArthe khaM samarpayati / tena yatra yAdRktatra tAdRgeva yojyamityarthaH / tatra paryAyoktaM yathA-'adhAkSIno laGkAmayamayamudanvantamataradvizalyAM saumitrerayamupaninAyauSadhivanAt / iti smAraM smAraM tvadarivalabhIcitralikhitaM hanUmantaM dantairdazati kupito rAkSasagaNaH // ' atra rAkSasagaNavRttAnto vAcyaH san svasiddhaye paraM kAraNarUpamaripalAyanAdyAkSipati / tatpalAyanAdyantareNa rAkSasavRttAntasyAsaMgateH / aprastutaprazaMsA yathA-'prANA yena samarpitAstava balAyena tvamutthApitaH skandhe yasya ciraM sthito'si vidadhe yaste saparyAmapi / tasyAsya smitamAtrakeNa janayanprANApahArakriyAM bhrAtaH pratyupakAriNAM dhuri paraM vetAlalIlAyase // ' atra vetAlacaritamaprastutaM prakaraNAdivazena khayamanupapadyamAnaM satprastute kRtaghnavRttAnte khaM samarpayati / samAsoktiryathA-'dantakSatAni karajaizca vipATitAni prodbhinnasAndrapulake bhavataH zarIre / dattAni raktamanasA mRgarAjavadhvA jAtaspRhaimunibhirapyavalokitAni // ' atra bodhisattve nAyakavyavahAro na saMbhavatIti svasiddhyarthaM nAyakatvamAkSipati / AkSepo yathA-kiM bhaNibho bhaNNai kitti adha ki .. 1. 'vAcyasaMskArakatvena' kha. 2. 'kiM bhaNAmo bhaNyate kimiti atha kiM vA anena bhaNitena / bhaNiSyase tathApi athavA bhaNAmi kiM vA na bhaNito'si // ' iti cchAyA. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / vA imeNa bhaNieNa / bhaNihisi tahavi ahavA bhaNAmi kiM vA Na bhaNiosi // ' atra vakSyamANaviSayo bhaNananiSedho vAcyaH sanvaktumevopakrAntasya niSedhAnupapatteH khayamavizrAmyankhAtmasamarpaNena tvAM prati mariSyAmi athavA mriye yadvA mRtA yAvadahamiti vidhitrayamarthAntaramAkSipati / yattvatrAnyaiH 'vAcyo'rthaH khasiddhaye'rthAntaramAkSipati' ityuktaM tadayuktameva / tathAtve hi niSedha eva paryavasitaH syAnna niSedhAbhAsa ityAkSepAlaMkAra eva na syAt / AmukhAvabhAsamAno hi niSedha AkSepalakSaNam / na ca vidhiniSedhayorvirodhAtsAdhyasAdhanabhAvo yuktH| vyAjastutiryathA-'iMhiNaM pahuNopahuNo pahuttaNaM kiM ciraMtanapahUNa / guNadosA dosaguNA ehi~ kaA Nahu kaA tehiM // ' atra ciraMtanAnAM nindA vAcyA satI svayamanupapadyamAnA stutAvAtmAnamarpayati / tadgatatvena vastudarzitAyA nindAyA asaMbhavAt / evamadyatanAnAmapi stutirnindAyAmAtmAnamarpayati / tasyA api viparItatayA tadgatatvenAsaMbhavAt / yatpunaratrAnyaiH khasiddhaye parAkSepo vyAkhyAtastadupekSyameva / yato'tra ciraMtanAnAM stutyAkSepeNa niSiddhA nindaiva pratIyeta, adyatanAnAM ca nindAkSepeNa niSiddhA stutireveti vAkyArthavipralopa eva paryavasitaH syAditi naitadyuktam / kiM ca lakSaNAyAmapi khasiddhaye parAkSepo na yuktaH / tathAtve hi lakSaNAyAH kharUpahAniH syAt / vAcyalakSaNasyaiva khasya siddhatvAnmukhyArthabAdhAbhAvAt / na caikadA ekasya bAyaH siddhizceti vaktuM yuktam / vipratiSiddhaM hyetat / vAcyasyaiva yadyatra siddhistadabhidhaiva syAnna lkssnnaa| tasyA hi mukhyArthabAdha eva jIvitam / 'kuntAH pravizanti' ityAdau ca kuntAnAM svayaM praveSTumasaMbhavAnmukhyArthabAdha eveti parasya kuntavadrUpasya lakSyasyaivArthasya prAdhAnyam / atazca lakSaNAyAM bAdhitaH sanmukhyo'rthaH paratra lakSya eva khaM samarpayatItyeva yuktam / nanu yadyevaM tatparyAyoktAdau vAcyasiddhyarthaM parasya lakSyasyAkSepaH pratIyata iti tatra kiM pratipattavyam / idaM pratipattavyam--atra hi lakSaNAyA eva nAvakAzaH / tatra hi kathamahaM syAmiti vAcyaM satkArya tadavinAbhAvAtparaM kAraNamAkSipatItyAkSepeNaiva siddhestasyA anupayogaH / 'gauranubandhyaH' ityatra yathA kathaM me zruticoditamanubandhanaM syAditi jAtyA vyaktyavinAbhAvATyaktirAkSipyate na tu lakSyate tathaivAtrApi kAryakAraNayo yam / 1. vidhirUpaM' kha. 2. 'tadayuktameva / atra samyaniSedhoH na niSedhAbhAsaH' kha. 3. 'adhunA prabhavaH prabhavaH prabhutvaM kiM ciraMtanaprabhUNAm / guNadoSA doSaguNA ebhiH kRtA na khalu kRtA taiH // ' iti cchAyA. Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - kaavymaalaa| - rudraTena tu bhAvAlaMkAro dvidhaivoktaH / rUpakapakApadIititulyayogi evaM samAsoktAvapi nAyakavyavahArastadavinAbhAvitvAdeva. nAyakatvamAkSipatItyatrApi lakSaNAmUlatvaM nAzaGkanIyam / granthakRtA punaretacciraMtanamatAnuvAdaparatayoktam / asmAbhistu prasaGgAdvastu paryAlocitamityalaM bahunA / upameyopamA yathA-'rajobhiH syandanodbhUtairgajaizca ghanasaMnibhaiH / bhuvastalamiva vyoma kurvanvyomeva bhUtalam // ' atra dvayoH parasparamupamAnopameyatvaM vAcyaM satvayamanupapadyamAnamupamAntaravirahalakSaNe paratra vastvantare khaM samarpayati / ananvayo yathA-'bhavAniva bhavAneva bhavedyadi paraM bhava / svazaktivyUhasaMvyUDhatrailokyArambhasaMhRtiH // ' atraikasyaivopamAnopameyabhAvo vAcyaH sandvitIyasabrahmacAryabhAve paratra vastvantare khaM samarpayati / AdizabdaH prkaare| tenAniSTavidhyAbhAsAkSepAdergrahaNam / yathA'bhavatu viditaM vyarthAlApairala priya gamyatAM tanurapi na te doSo'smAkaM vidhistu praangmukhH| tava yadi tathA rUDhaM prema prapannamimAM dazAM prakRtitarale kA no vrIDA gate hatajIvite // ' atra kAntaprasthAnavidhirvAcyaH sanniSeddhamevopakrAntasya vidhAnAnupapatteH khayamavizrAntaH svasamarpaNena niSedhamAkSipati / evaM dvividhayA bhajhyA gamyamAnaM vastumAtraM vAcyopaskArakamevetyuktam / - evamapi pratIyamAnasyArthasya viviktaviSayAntaropAlambhAdalaMkArAntarbhAvo na sidhyatItyAzaGkayAha-rudraTenetyAdi / dvidheti / guNIbhUtAguNIbhUtavastuviSayatvenetyarthaH / yadAha-'yasya vikAraH prabhavannapratibaddhana hetunA yen| gamayati tadabhiprAyaM tatpratibaddhaM ca bhAvo'sau // grAmataruNaM taruNyA navavajulamaJjarIsanAthakaram / pazyantyA bhavati muhurnitarAM malinA mukhacchAyA // abhidheyamabhidadhAnaM tadeva tadasadRzaguNadoSam / arthAntaramavagamayati yadvAkyaM so'paro bhAvaH // ekAkinI yadabalA taruNI tathAhamasmadgRhe gRhapatiH sa gato videzam / kaM yAcase tadiha vAsamiyaM varAkI zvazrUrmamAndhabadhirA nanu mUDha pAntha // ' iti / yadvA dvidheti pUrvavadeva lakSaNAdvayAzrayeNa vyAkhyeyam / tenAye svasiddhaye parAkSepaH, paratra tu aparArtha khasamarpaNam / yattvatrAnyairbhAvanirvedAdibhirupalakSito vAcyatratIyamAnatvena dvividho bhAvAlaMkAro vyAkhyAtastadutsUtrameva / rudraTena tathAtvena tasyApratipAdanAt / tatrApi ca vastumAtrasya vAcyopaskArakatvAbhidhAnasamaye vaktumucitatvAt / tadevaM guNIbhUtAguNIbhUtatvena dviprakAraM vastu tAcadvAcyopaskAraka Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / tAdAvupamAdyalaMkAro vAcyopaskArakatvenoktaH / utprekSA tu khayameva pra tvena pratipAditam / idAnImalaMkArasyApi pratIyamAnasya vAcyopaskArakatvaM pratipAdayati-rUpaketyAdinA / tatra rUpakaM yathA-'bhImabhrUkuTipannagIphaNamaNiH kAmasya caNDaM citAkuNDaM kuNDalitendunAlavalayaprabhraMziraktotpalam / ghrANasphATikamallikAparicite bhAlAgrazAlAjire dIpA dIpazikhA zivasya nayanaM kArzAnavaM pAtu naH // ' atra nayanAdInAM maNiprabhRtInAM copamA vAcyopaskArAyAvagamyate / tAM vinA saadRshyaaprtiptteH| dIpakaM yathA-'pAuabaMdhaM paDhiDaM baMdheuM taha a kujakusumAI / poDhamahilaM a ramiuM viralaccia ke vi jANanti // ' atra prAkR tabandhapAThAderupamA vAcyopaskArAyAvagamyate / prakRtasya prauDhamahilAramaNAdeH sAdRzyopAdAnAyaivobhayorupanibandhanAt / apahnutiryathA-'avAptaH prAgalbhyaM pariNatarucaH zailatanaye kalaGko naivAyaM vilasati zazAGkasya vpussi| amuSyeyaM manye vigaladamRtasyandazizire ratizrAntA zete rajaniramaNI gADhamurasi // ' atra kalakasya rajanisAdRzyapratIterupamA vAcyopaskArAyAvagamyata eva / tulyayogitA yathA-'dviguNitAdupadhAnabhujAcchiraH pulakitAdurasaH stanamaNDalam / adharamardhasamarpitamAnanAdvaya ghaTayanta kathaMcana yossitH||' atra bhujAdInAM sAdRzyAvagamAdupamA vAcyopaskArAyAvagamyate / tulyayogitAdAvityAdizabdAnnidarzanAdegrahaNam / upamAdItyAdizabdAdupameyopamAdInAm / tattu yathA-'pravAtanIlotpalanirvizeSamadhIraviprekSitamAyatAkSyAH / tayA gRhItaM nu mRgAGganAbhyastato gRhItaM nu mRgAGganAbhiH // ' atra vAcyAyA nidarzanAyA upaskArakatvenopameyopamA gamyate / tAmantareNAsaMbhavadvastusaMbandhatvena vAcyasyAvizrAnteH / atazcAtrAlaMkAro gamyamAnaH sthito na vastumAtram / tena pUrvatra yadAdigrahaNaM saphalayitumanyairetadudAhRtaM tadayuktameva / tatra vastumAtrasya vAcyopaskArakatvena pratipipAdayiSitatvAt / vAcyopaskArakatvenetyuttaratrApi yojanIyam / tena vAcyopaskArakatvenotprekSA kathiteti smnvyH| sA tu-'mahilAsahassabharie tuya hiae suhaa sA 1..mallikA dIpAdhAradaNDaH. 2. 'prAkRtabandhaM paThituM barddha tathA ca kubjakusumAni / prauDhamahilAM ca rantuM viralA eva ke'pi jAnanti // ' iti cchAyA. 3. 'mahilAsahasramarite tava hRdaye subhaga sA amaantii| divasamananyakarmA aGgaM tanukamapi tanUkaroti // ' iti cchAyA. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . kaavymaalaa| tIyamAnA kathitA / rasavapreyaHprabhRtau tu rasabhAvAdirvAcyazobhAhetutvenoktaH / tadityaM dvividhamapi pratIyamAnamalaMkAratayA khyApitameva / ___ vAmanena tu sAdRzyanibandhanAyA lakSaNAyA vakroktyalaMkAratvaM bruvatA amAyantI / diahaM aNaNNaammA aGgaM taNuaMpi taNuei // ' iti / taditthamalaMkAro'pi pratIyamAno vAcyazobhAhetutvenoktaH / adhunA rasasyApi vAcyopaskArakatvaM darzayitumAha-rasavadityAdi / prbhRtishbdaaduurjsvyaadyH| AdizabdAca tadAbhAsAdayaH / tatra rasavadalaMkAro yathA-'kRcchreNoruyugaM vyatItya suciraM bhrAntvA nitambasthale madhye'syAstrivalItaraGgaviSame nispndtaamaagtaa| madRSTistRSiteva saMprati zanairAruhya tuGgau stanau sAkAjhaM muhurIkSate jalalavaprasyandinI locane // ' atra vatsarAjasya parasparAsthAbandharUpo ratyAkhyaH sthAyibhAvo vibhAvAnubhAvavyabhicArisaMyogAdrasIbhUtaH sanvAcyopaskArakaH / tatsaMvalitatvena vAcyasya sacamatkAraM pratipatteH / preyolaMkAro yathA-'tiSThetkopavazAtprabhAvapihitA dIrgha na sA kupyati khargAyotpatitA bhavenmayi punarbhAvArdramasyA mnH| tAM hartuM vibudhadviSo'pi na ca me zaktAH purovartinI sA cAtyantamagocaraM nayanayoryAteti ko'yaM vidhiH // ' atra vitarkAkhyo vyabhicAribhAvo vAcyazobhAdhAyaka eva / UrjasvyalaMkAro yathA-'dRglIlAsu sakautukaM yadi manastanme dRzAM viMzatiniHsaMdhau parirambhaNe ratiratho dormaNDalI dRzyatAm / prItizcetparicumbane dazamukhI vaidehi sajA puraH paulastyasya ca rAghavasya ca mahatpazyopacArAntaram // ' atra sItAM prati rAvaNasya ratiranaucityena pravRtteti rasAbhAso vAcyopaskArakaH / anyattu khayamabhyUstham / etadevopasaMharati-taditthamityAdinA / trividhamiti / paryAyokAdau vastu, rUpakAdAvalaMkAraH, rasavadAdau rsH| tadevaM ciraMtanaiH pratIyamAnasthAlaMkArAntarbhAva eva tAvaduktaH / tadupaskAryaH / punarAtmA kaizcidapi nAbhyupagataH / vAmanena pratIyamAnasyAlaMkArAntarbhAvamabhidadhatApi tadupaskArya AtmA kazcidukta ityAha-vAmanenetyAdi / tuzabdaH pUrvebhyo vyatirekadyotakaH / Atmano'pi pratipAdakatvAt / bruvateti / yadAha-'sAdRzyAlakSaNA vakroktiH' iti / ". 1. 'vibhAvAdInAM paryayena tatsaMvalitatvena' kha. 2. 'dAyakaH' ka. 3. 'rAghavasya' kha. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / kazcivanibhedo'laMkAratayaivoktaH / kevalaM guNaviziSTapadaracanAtmikA rItiH kaavyaatmktvenoktaa| udbhaTAdibhistu guNAlaMkArANAM prAyazaH sAmyameva sUcitam / vi. SayamAtreNa bhedapratipAdanAt / saMghaTanAdharmatvena ceSTeH / tadevamalaMkArA eva kAvye pradhAnamiti prAcyAnAM matam / vakroktijIvitakAraH punarvaidagdhyabhaGgIbhaNitikhabhAvAM bahuvidhAM vakroktimeva prAdhAnyAtkAvyajIvitamuktavAn / vyApArasya prAdhAnya ca kAvyasya pratipede / abhidhAnaprakAravizeSA eva cAlaMkArAH / etadevodAjahAra ca-'unmimIla kamalaM sarasInAM kairavaM ca nimimIla muhUrtam' iti / kazcivanimeda iti / 'avivakSitavAcyAdiH' / kevalamiti / yadi paramityarthaH / gaNeti / yadAha-'viziSTA padaracanA rItiH' iti / kAvyAtmakatveneti / yadAha--'rItirAtmA kAvyasya' iti / tadevaM viziSTapadaracanAtmikAyAH kAvyAtmatvenAbhyupagatAyA rIteH 'tadatizayahetavastvalaMkArAH' ityAdhuktyAntarbhAvitadhvanayo'laMkArA upaskArakA ityetanmatam / anyaiH punaretadapi pratyuktAmilAha-udbhaTAdibhirityAdinA ! prAyaza iti / bAhulyenetyarthaH / viSayamAtreNeti / bhinnakakSyANAM hyupskaaryopskaarktvsyaanupptteH| tathAtve cAlaMkArANAmapi guNopaskAyetvaM prasajyate / samAnanyAyatvAt / tadguNAlaMkArANAM tulyatvavAdina evaudbhaTAH / itthamanena vAMcyAzrayANAmalaMkArANAM madhya eva dhvanerantarbhAvAdabhidhAvyApAragocara eva dhvanina punastadyatiriktaH kazciddhanirnAmeti ciraMtanAnAM matamityuktam / idAnIM yadapyanyairasya bhaktyantarbhUtatvamuktaM tadapi darzayitumAha-'vakroktItyAdi / vaidagdhyetyanena vakrokteH kharUpamuktam / yadAha'vakroktireva vaidagdhyabhaGgIbhaNitirucyate' iti / evakAro'nyasya kaavyjiivittvvyvcchedkH| kAvyajIvitamiti kAvyasyAnuprANakam / tAM vinA kAvyameva na syAdityarthaH / yadAha-vicitro yatra vakroktivaicitryaM jIvitAyate' iti / vyApArasyeti kavipratibhollikhitasya krmnnH| kavipratibhAnirvartitatvamantareNa hi vakroktireva na syAditi kasya jIvitatvaM ghaTata iti tadanuSakamevAnvAsyAtra prAdhAnyaM vivakSitam / atazca dvayoH prAdhAnyasya duryojatvamatra nAzaGkanIyam / alaMkArA Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| satyapi tribhede pratIyamAne vyApArarUpA bhaNitireva kvisNrmbhgocrH| upacAravakratAdibhiH samasto dhvaniprapaJcaH khiikRtH| kevalamuktivaicitrya. jIvitaM kAvyaM, na vyaGgayArthajIvitamiti tadIyaM darzanaM vyavasthitam / bhaTTanAyakena tu vyaGgyavyApArasya prauDhoktyAbhyupagatasya kAvyAMzatvaM iti / tenoktA iti zeSaH / evakArazciraMtanoktadhvaniprakAravizeSavyavacchedakaH / . satyapIti / sadapi pratIyamAnamanAdRtyetyarthaH / vyApArarUpeti vkrvbhaavetyrthH| bhaNitirityuktiH / kavIti / tatraiva kaviH saMrabdha ityrthH| tatsaMrambhamantareNa hi vakroktireva na syAt / nanu ca pratIyamAnasyAnAdaraH kimabhAvamukhenAnyathA vA kRta ityAzaGkayAha-upacAretyAdi / upacAravakratAdInAmeva madhye dhvanirantabhUta iti tAtparyArthaH / yadAha-'yatra dUrAntare'nyasmAtsAmAnyamupacaryate / lezenApi bhavetkartuM kiMcidudriktavRttitA // yanmUlA sarasollekhA rUpakAdiralaMkRtiH / upacArapradhAnAsau vakratA kAcidiSyate // iti / etAmevodAjahAra ca-'gaiaNaM ca mattamehaM dhArAluliajuNAI a vnnaaii| nirahaMkAramiaGko haranti nIlAoM aNisAo // ' atra madanirahaMkAratve aupacArike ityupacAravakratAdInAmapi grahaNam / evaM sarvo'pi dhvaniprapaJco vakroktibhireva svIkRtaH sansthita eva / yadi paraM tasya prAdhAnyameva naastiityaah-kevlmityaadi| tadIyamiti / vakroktijIvitakArasaMbandhItyarthaH / taditthaM lakSaNAmUlavakroktimadhyAntarbhAvAddhanereva tattvaM pratipAditam / kaizcidapyasyavAgaviSayatvAdalakSaNIyatvamukamityAhU-bhaTTanAyake. tyAdi prauDhoktyeti / na punarlakSaNakaraNena / ata evokteH prauDhatvaM yallakSayitumazakyaM tasyApyabhyupagamaH kAvyAMzatvamiti na punaH kAvyAtmatvam / yadAha'dhvanirnAmAparo yo'pi vyApAro vyaJjanAtmakaH / tasya siddhe'pi bhede syAtkAvyAMzatvaM na rUpitA // ' iti / vyApArasyeti kavikarmaNaH / anyathA zabdapradhAnebhyo vedAdibhyo'rthapradhAnebhyazcetihAsAdibhyaH kAvyasya vailakSaNyaM na syAt / yaduktam'zabdaprAdhAnyamAzritya tatra zAstraM pRthagviduH / arthatattvena yuktaM tu vadantyAkhyA". 1. 'kiMcitkartu' ka. 2. 'gaganaM ca mattameSaM dhArAlalitArjunAni ca vanAni / nirahaMkAramRgAGkA haranti nIlAzca nizAH // ' iti. cchAyA. 3 'Atya' kha..... Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / bruvatA nyagbhAvitazabdArthakharUpasya vyApArasyaiva prAdhAnyamuktam / tatrApyamidhAbhAvakatvalakSaNavyApAradvayottINoM rasacarvaNAtmA bhogAparaparyAyo vyApAraH prAdhAnyena vishraantisthaantyaanggiikRtH|| dhvanikAraH punarabhighAtAtparyalakSaNAkhyavyApAratrayottIrNasya dhvanana: nametayoH / dvayorguNatve vyApAraprAdhAnye kAvyadhIrbhavet / ' iti / tatrApIti / kavikarmarUpasya vyApArasya prAdhAnye satyapItyarthaH / 'abhidhA bhAvanA cAnyA tadbhogIkRtireva ca' iti kAvyaM tAvatryaMzaM tenoktam / tatrApi 'abhidhAdhAmatAM yAte zabdArthAlaMkRtI tataH / bhAvanAbhAvya eSo'pi zRGgArAdigaNo mataH // ' ityaMzadvayasya viSayaM pratipAdya 'tadbhogIkRtirUpeNa vyApyate siddhimAnnaraH' iti tRtIyo'zaH sahRdayagatastadaMzadvayacarvaNAtmA 'dRzyamAnAthavA mokSe yAtyaGgatvamiyaM sphuTam' ityuktyA parabrahmAsvAdasavidhavartI vizrAntidhAmatayAbhyupagataH / tadevaM yadyapi 'tAtparyAzaktirabhidhAlakSaNAnumitI dvidhA / arthApattiH kvacittantraM samAsoktyAdyalaMkRtiH // rasasya kAryatA bhogo vyApArAntarabAdhanam / dvAdazetthaM dhvanerasya sthitA vipratipattayaH // ' iti nItyA bahavo vipratipattiprakArAH saMbhavanti, tathApi 'kAvyasyAtmA dhvaniriti budhairyaH samAmnAtapUrvastasyAbhAvaM jagadurapare bhAktamAhustamanye / kecidvAcAM sthitamaviSaye tattvamUcustadIyaM' ityuktanItyaiva dhvanervipratipattiprakAratrayamiha prAdhAnyenoktam / evamidAnImetadvipratipattiprakAratrayaM nirAkurvandhvanereva kAvyAtmatvaM sAdhayati-dhvanikAra ityAdinA / saimayApekSAvigamazaktirabhidhA / sAmAnyAnAM parasparAnvitatvena vizeSArthAvabodhanazaktistAtparyam / mukhyaarthbaadhaadishkaarypekssaarthprtibhaasnshktirlkssnnaa| etadyApAratrayAduttIrNasya / tadatiriktasyetyarthaH / tathA ca 'gaGgAyAM ghoSaH' ityatra gaGgAzando ghoSazabdazca sAmAnyAtmake jalapravAhe gRhanikurambe ca saMketitau / sAmAnya evodyogAt / vizeSasya hi saMketakaraNe AnantyaM vyabhicArazca syAt / tatazcA - 1. 'ityetaTTayasya' kha. 2.kha-pustake 'tena brUmaH sahRdayamanaHprItaye tatsvarUpam' iti turIyapAdo'pi gRhItaH. 3. 'samayAdavagamana' kha. 4 'gatiH' kha. 5. 'pAdana' ka. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 kaavymaalaa| dyotanAdizabdAbhidheyasya vyaJjanavyApArasyAvazyAbhyupagamyatvAvyApArasya bhidhayA jalapravAhamAtraM gRhanikurambamAtraM ca pratItamityekA kakSyA / etatpratipAdyAnyapratipAdanAyApyabhidhA na samarthA / 'vizeSyaM nAbhidhA gacchetkSINazaktivizeSaNe' ityAdyuktayuktyA tasyA viramya vyApArAsaMbhavAt / 'sAmAnyAnyanyathAsiddhervizeSaM gamayanti hi' iti nyAyAttAtparyazaktyA sAmAnyAnyAdhArAdheyabhAvenAvasthitaM viziSTaM gaGgAghoSAdyAgUrayantIti tAtparyeNa parasparAnvitatvamAtrameva pratIyata iti dvitiiyaa| jalapravAhasya ca ghoSAdhikaraNatvamayuktamiti pramANAntarabAdhitaH saingaGgAzabdastadadhikaraNayogyataTaM lakSayatIti tRtIyA / tatra tAvat , 'mukhyArthabAdhe tadyoge rUDhito'tha prayojanAt / anyo'rtho lakSyate yatsA lakSaNAropitA kriyA // ' iti nItyA lakSaNA tritayasaMnidhAveva bhavati / tatra mukhyArthabAdhA taavtprtykssaadiprmaannaantrmuulaa| yazca sAmIpyAdisaMbandhaH sa ca pramANAntarAvagamya ev| yatpunaridaM ghoSasya zaityapAvanatvAdilakSaNaM prayojanaM pratIyate tacchabdAntarAnukaM pramANAntarApratipanaM ca kuta Agatam / na taavtprtykssaadettprtiitiH| asmAdeva zabdAdavagamAsiddheH / zabdArthe ca tasyApravRtteH / nApyanumAnAt / sAmIpye'pi zaityapAvanatvAderasaMbhavAdanaikAntikatvAt / na smRtiH / tadanubhavAbhAvAt / satyAmapi vA tasyAM niyatasmaraNaM na syAt / asmAdeva ca zabdAdetadeva budhyata iti ko hetuH| tasmAdasyaiva zabdasyaiSa vyApAro'bhyupagantavyaH / nirvyApArasyArthapratItikAritvAbhAvAt / sa tAvannAbhidhAtmA / samayAbhAvAt / na taatpryaatmaa| tasyAnvayapratItAveva parikSayAt / na lkssnnaatmaa| mukhyArthabAdhAdyabhAvAt / tasmAdabhidhAtAtparyalakSaNAvyatiriktazcaturthakakSyAnikSipto vyaGgyaniSTho vyaJjanAvyApAro'bhihitAnvayavAdinAvazyAbhyupagantavyaH / anvitAbhidhAnavAdinApi yatparaH zabdaH sa zabdArtha iti zaravadabhidhAvyApArameva dIrghadIrghamicchatApi naimittikArthAnusAreNa nimittAni kalpyanta iti nimittaparikalpane'pi samagraiveyaM prakriyAnusaraNIcaivetyubhayathApi siddha eva vyaJjanavyApAraH / etacca gahanagahanamiti manAgeva siddhrsnyaayenehoktm| AdizabdAtpratyAyanAvagamanAdInAmapi grahaNam / avazyeti / tena vinA vyaGgyasyArthasyAsaMgrahaNAt / vyApArasyeti / vyaJjanAtmikAyAHkriyAyA ityarthaH / sA khalu sAdhyamAnatvena pUrvAparIbhUtA 1. 'pratItamevetyekA' ka. 2. sa ca gaGgAzabdArthAdadhikaraNa' kha. 3. zAbde'rthe ka. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / ca vAkyArthatvAbhAvAdvAkyArthasyaiva ca vyaGgyarUpasya guNAlaMkAropaskartavyatvena prAdhAnyAdvizrAntidhAmatvAdAtmatvaM siddhAntitavAn / vyApArasya viSayamukhena kharUpapratilambhAttatprAdhAnyena prAdhAnyAkharUpeNa viditatvAbhAvAdviSayasyaiva samagrabharasahiSNutvam / tasmAdviSaya eva vyaGgyanAmA jIvitatvena vktvyH| yasya guNAlaMkArakRtacArutva vayavatvAnna svarUpeNopalabhyata iti vicArapadavImeva khayamupAro notsahata iti kathaM nAma tasyA vAkyArthatvaM syAditi bhaavH| yadvakSyati-'vyApArasya viSayamukheNa svarUpapratilambhAttatprAdhAnyena prAdhAnyAtvarUpeNa vicArya(vidita)tvAbhAvAdviSayasyaiva samagrabharasahiSNutvam' iti / upaskartavyatveneti / tatparatayAvasthAnenetyarthaH / yaduktam-'vAcyavAcakacArutvahetUnAM vividhAtmanAm / rasAdiparatA yatra sa dhvaneviSayo mataH // ' iti / ata eva vizrAntidhAmatvAdityuktam / Atmatvamiti / sArabhUtatvamityarthaH / atazca tena vinA kAvyameva na syAditi tAtparyam / nahi nirjIvaM zarIraM vApyupayuktam / nanu yadyevaM tarhi 'gaGgAyAM ghoSaH' ityatrApi vyaGgyasya sadbhAvAtkAvyatvaM prasajyate / naitat / iha yadvadAtmano vyApakatvAccharIre ghaTAdau (ca) vartamAnatve'pi karaNAdiviziSTe zarIra eva jIvavyavahAro na ghaTAdau tadvadasyApi vividhaguNAlaMkAraucityacAruzabdArthazarIragatatvenaivAtmatvavyavahAro nA. nyatreti na kshciddossH| nanu ca sarvatra kriyAyA eva prAdhAnyaM prasiddhamiha punarviSayasyoktamiti kimetadityAzaGkayAha-vyApArasyetyAdi / viSayamukheneti / yathA hyodanAdeviklittyAdimukhena pAkAdeH kriyAyAH svarUpopalambhaH / tatprAdhAnyeneti / viSayapradhAnatvenetyarthaH / tena vyApArasya prAdhAnyamupacaritamiti bhAvaH / svarUpeNeti / kharUpaM hi tasya sAdhyamAnatvAdvicArayitumazakyam / siddhasya hi vicAro bhavatIti bhAvaH / evakAro vyaJjanavyApAravyavacchedakaH / samagreti / samagrasya bharasyAtmeti vyavahArAdeH sahanazIlatvamityarthaH / etadevopasaMharati-tasmAdityAdinA / yasyeti / vyaGgyanAmno rasAdyAtmano viSayasya / guNAlaMkArakRtacArutveti / guNAnAM 'ye rasasyAGgino dharmAH zauryAdaya ivAtmanaH / utkarSahetavaste syuracalasthitayo guNAH // ' ityAdinItyA sAkSAdeva 1. 'kRtaM' ka, 2. 'kAvyaM kAvyameva na bhavatIti tAtparyam' ka. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 . kaavymaalaa| parigrahasAmrAjyam / rasAdayastu jIvitabhUtA nAlaMkAratvena vAcyAH / alaMkArANAmupaskArakatvAdrasAdInAM ca prAdhAnyenopaskAryatvAt / tasmA. yadya eva vAkyArthIbhUtaH kAvyajIvitamityeSa eva pakSo vAkyArthavidAM sahRdayAnAmAvarjakaH / vyaJjanavyApArasya sarvairanapahRtatvAttadAzrayeNa ca paMkSAntarasyApratiSThAnAt / taddharmatvAt / alaMkArANAmapi 'upakurvanti taM santaM ye'GgadvAreNa jAtucit / hArAdivadalaMkArAste'nuprAsopamAdayaH / / ' ityAdinItyA zabdArthalakSaNAGgAtizayadvAreNa tadupaskArakatvAt / alaMkArANAM ca rasAdirUpaM vyaGgyamarthamalaMkurvatAM mukhyayA vRttyAlaMkAratvam / alaMkAryasadbhAvanibandhanatvAttasya rasAdyAtmana eva ca vyaGgyasyAlaMkAryatvena pratiSThAnAt / ata eva ca yatra sphuTavyaGgyArtharahitatvaM tatra 'guNavRttyA punasteSAM vRttiH zabdArthayormatA' ityAdinItyA zabdArthamAtranibandhanatvenoktivaicitryamAtraparyavasitatvAdeSAM gauNamalaMkAratvam / yadabhiprAyeNaiva ca citrAkhyakAvyabhedaprakAratvamalaMkArANAM niruupyissyte| ata evAnuprAsAdayo'laMkArAzcitramityAdyanyairuktam / sa ca pratIyamAno'rtho yadyapi vastvalaMkArarasatvena trividhastathApi tena vinA kAvyAtmatvAbhAvAnmukhyatvena rasasyaivAtmatvaM yuktam / atazca vastvalaMkArayoryadalaMkAraMpakSanikSiptatvamanyairuktaM tattAvadAstAm , kAvyAtmano rasasya punaralaMkAratvamatyantamevAvAcyamityAha-rasAdaya ityAdi / AdigrahaNAdbhAvatadAbhAsAdInAM grahaNam / navAcyA iti| vaktumayuktA evetyarthaH / alaMkAryasyAlaMkAratvAnupapatteH / tasya cAlaMkAratvakathane'laMkAryAntaraM prsjyte| tena vinAlaMkArANAmanupapatteH / etadevopasaMharati-tasmAdityAdinA / vyaGgya iti rasAdirUpaH / tasyaivopakrAntatvAt / vAkyArthIbhUta iti / avAkyArthIbhUtastu rasAdiralaMkAro'pi syAt / yaduktam-'pradhAne'nyatra vAkyArthe yatrAjhaM tu rsaadyH| kAvye tasminnalaMkAro rasAdiriti me matiH // ' iti / etaca rasavadAdyalaMkAraprastAva eva nirNeSyAmaH / itizabdaH prameyaparisamAptau / / etadeva yuktamityAha-eSa evetyAdi / sarvairiti / avAkyArthavidbhirasahRdayaprAyairityarthaH / pakSAntarasyeti / tatra tAvadvAcyavAcakamAtrAzrayiMNAmalaMkArANAM madhye vyAyavyaJjakabhAvasamAzrayeNa vyavasthitatvAdasyAntarbhAvo na yuktH| yaduktam-vyaGgya Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 15 yattu vyaktivivekakAro vAcyasya pratIyamAnaM prati linitayA vyajanasyAnumAnAntarbhAvamAkhyat tadvAcyasya pratIyamAnena saha tAdAtmya 'vyaJjakasaMvandhanibandhanatayA dhvaneH / vAcyavAcakacArutvahetvantaHpatitA kutaH // ' iti / lakSaNAyAmapyasyAntarbhAvo na yuktaH / tadasadbhAve'sya sadbhAvAttatsadbhAve cAsyAsadbhAvAt / yaduktam-'ativyApterathAvyApterna cAsau lakSyate tayA' iti / nApyasyAlakSaNIyatvaM yuktam / 'yatrArthaH zabdo vA tamarthamupasarjanIkRtavArthau / vyataH kAvyavizeSaH sa dhvaniriti sUribhiH kathitaH // ' iti / taditthametadvipratipattitrayasyApratiSThAnamupapAditam / idAnImanyo'pi yaH kazcidvipratipattiprakAraH kaizcidura so'pi nopapadyata ityAha-yattvityAdi / dhvanikArAnantarabhAvI vyaktivivekakAra iti / tanmatamiha pazcAnnirdiSTaM yadyapi vakroktijIvitahRdayadarpaNakArAvapi dhvanikArAnantarabhAvinAveva / tathApi tau cirantaramatAnuyAyinAveveti tanmataM pUrvamevoddiSTam / anena punaretatvopajJamevoktam / anumAnAntarbhAvamiti / anumAnarUpatvamevetyarthaH / Akhyaditi / yadAha-'vAcyastadanumito vA yatrArtho'rthAntaraM prkaashyti| saMbandhataH kutazcitsA kAvyAnumitirityuktA' // iti / avicAritAbhidhAnamiti / iha liGgaliGginostAdAtmyatadutpattibhyAmeva tAvatprativandho nizcIyate / tannizcayenaiva ca sAdhyasiddhiH / anyathA hi sAdhyasiddhirna syAvyabhicArAt / tatra tAdAtmyaM yathA kRtakatvAnityatvayoH / tadutpattiryathA vahnidhUmayoH / vAcyapratIyamAnayoH punastAdAtmyatadutpattI na stH| tathAhi-niHzeSacyutacandanaM stanataTaM nirmuSTarAgo'dharo netre dUramanaJjane pulakitA tanvI tatheyaM tanuH / mithyAvAdini dUti bAndhavajanasyAjJAtapIDAgamA vApI snAtumito gatAsi na punastasyAdhamasyAntikam // ' ityatra vidhinA niSedho niSedhena vA vidhiH pratIyate / na tasya vAcyena saha tAdAtmyam / viruddhatvAt / nahyabhAvo bhAvAtmA bhaavo'pybhaavaatmaa| nApi tdutpttiH| abhAvasya janyajanakatvAnupapatteH nApi niHzeSacyutacandanAdInAM vizeSaNAnAM tadantikagamanAnumApakatvaM yuktam / teSAM snAnAdAvapi sadbhAvAdanaikAntikatvAt / etacca dhvanikAreNAdUSitatvAinthakRtA svakaNThena dUSitam / ata evAnenAnyA vipratipattayo na dUSitAH / 1. 'tadbhAve cAsya cAsaMbhavAt' ka. 2. 'niSedhenaiva vA vidhiryaH' kha. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| tadutpattyabhAvAdavicAritAbhidhAnam / tadetatkuzAgradhiSaNaiH kSodanIyamatigahanagahanamiti neha pratanyate / / __ asti tAvadyaGgyaniSTho vyaJjanavyApAraH / tatra vyaGgyasya prAdhAnyApAghAnyAbhyAM dhvaniguNIbhUtavyaGgyAkhyau dvau kAvyabhedau / vyaGgyasyAsphuTatve'laMkAravattvena citrAkhyaH kAvyabhedastRtIyaH / tatrottamo dhvaniH / tasya lakSaNAbhidhAmUlatvenAvivakSitavAcyavivakSitAnyaparavAcyAkhyau dvau bhedau| Ayo'pyarthAntarasaMkramitavAcyAtyantatiraskRtavAcyatvena dvividhaH / dvitIyo'pyasaMlakSyakramasaMlakSyakramavyaGgyatayA dvividhaH / lakSaNamUlazabda etaditi / vAcyasya pratIyamAnena tAdAtmyatadutpattyabhAvAdi neha pratanyata iti vyaktivivekavicAre hi mayaivaitadvitatya nirNItamiti bhAvaH / tadityaM paraparikalpitasamAropApasArapratyAkhyAnena prAptapratiSThAno dhvanirityAha-astItyAdi / tAvacchabdo vipratipattyabhAvadyotakaH / asyaiva bhedanirdezaM kartumAhatatretyAdi / vyaGgyaniSThe vyaJjanavyApAre stypiityrthH| prAdhAnyAprAdhAnyeti / yaduktam-'tatparAveva zabdArthoM yatra vyaGgyaM prati sthitau| dhvaneH sa eva viSayo mantavyaH saMkarojjhitaH // ' iti / tathA-'prakAro'nyo guNIbhUtavyaGgyaH kAvyasya dRshyte| tatra vyaGgyAnvaye vAcyacArutvaM syAtprakarSavat // ' iti / asphuTatva iti / vyaGgyasyAvivakSitatve satItyarthaH / yaduktam-rasabhAvAdiviSayavivakSAvirahe sati / alaMkAranibandho yaH sa citraviSayo mataH // ' iti / tatreti trayanirdhAraNe / tasyetyuttamasya dhvaneH / Adya ityavivakSitavAcyaH / na kevalaM dhvanirdvividhaH yAvattatprabhedo'pyayaM dvividha ityapizabdArthaH / yaduktam'arthAntare saMkramitamatyantaM vA tiraskRtam / avivakSitavAcyasya dhvanervAcyaM dvidhA matam // ' iti / dvitIya iti vivakSitAnyaparavAcyaH / yaduktam-'asaMlakSyakramoddayotaH krameNa dyotitaH prH| vivakSitAbhidheyasya dhvanerAtmA dvidhA mNtH||' iti / atraiva vasturasAlaMkArANAM dhvanyamAnatvaM darzayitumAha-lakSaNetyAdi / lakSaNAmUla ityavivakSitavAcyaH / zabdazaktimUla iti na punararthazaktimUlaH / yadyapi zabdazaktimUle'rthazaktirapyasti tathApi tatra tasyAH sahakAritayA vyavasthA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / zaktimUlo vstudhvnirsNlkssykrmvynggyH| arthazaktimUlo vastu(rasAdi) namiti prAdhAnyAcchabdazaktimUlatvamuktam / evamarthazaktimUlatve'pi jJeyam / vastudhvaniriti / rasAlaMkAravyatiriktasya vastumAtrasya dhvanyamAnatvAt / tatrArthAntarasaMkramitavAcyo vastudhvaniryathA-'snigdhazyAmalakAntiliptaviyato velladvalAkA ghanA vAtAH zIkariNaH payodasuhRdAmAnandakekAH klaaH| kAmaM santu dRDhaM kaThorahRdayo rAmo'smi sarva sahe vaidehI tu kathaM bhaviSyati hahA hA devi dhIrA bhava // ' atra rAmazabdo rAjyanirvAsanAdyasaMkhyeyaduHkhabhAjanatvakharUpaM vastu dhvanati / atyantatiraskRtavAcyo'pi yathA-'ravisaMkrAntasaubhAgyastuSArAvRtamaNDalaH / niHzvAsAndha ivAdarzazcandramA na prakAzate // atrAndhazabdaH khArtha nimittIkRtyAdarzanasAdhAraNavicchAyatvAdidharmajAtaM vasturUpaM vyanakti / rasAdIti / AdizabdAdbhAvatadAbhAsAdayaH / tatra rasadhvaniryathA--'tvAmAlikhya praNayakupitAM dhAturAgaiH zilAyAmAtmAnaM te caraNapatitaM yAvadicchAmi kartum / anastAvanmuhurupacitaidRSTirAlipyate me krUrastasminnapi na sahate saMgamaM nau kRtAntaH // ' atra vibhAvAnubhAvavyabhicAribhirabhivyakta eva rsH| bhAvadhvaniyathA-'jAne kopaparAGmukhI priyatamA svapne'dya dRSTA mayA mA mA saMspRza pANineti rudatI gantuM pravRttA ttH| no yAvatparirabhya cATukazatairAzvAsayAmi priyAM bhrAtastAvadahaM zaThena vidhinA nidrAdaridrIkRtaH // ' atra vidhiM pratyasUyAkhyo vyabhicAribhAvaH / rasAbhAsadhvaniryathA-'stumaH kaM vAmAkSi kSaNamapi vinA yaM na ramase vilebhe kaH prANAnraNamakhamukhe yaM mRgayase / sulagne ko jAtaH zazimukhi yamAlijasi balAttapaHzrIH kasyaiSA madananagari dhyAyasi tu yam // ' atrAnekakAmukaviSayo'bhilASa iti rasAbhAsaH / bhAvAbhAsadhvaniryathA-'rAkAsudhAkaramukhI taralAyatAkSI sA smeryauvntrnggitvibhrmaanggii| tatkiM karomi vidadhe kathamatra maitrI tatsvIkRtivyatikare ka ivAbhyupAyaH // ' atrAnaucityapravRttA cinteti bhaavaabhaasH| bhAvaprazamo yathA-'ekasmiJzayane parAGmukhatayA vItottaraM tAmyatoranyonyaM hRdayasthite'pyanunaye saMrakSatogauravam / daMpatyoH zanakairapAGgavalanAmizrIbhavaccakSuSobhagno mAnakaliH sahAsarabhasavyAvRttakaNThagrahaH // ' atrAsUyAyAH prazama iti bhAvaprazamadhvaniH / vstudhvnirlNkaardhvnishceti| tatra zabdazaktimUlo vastudhvaniryathA-'nirvANavairadahanAH prazamAdarINAM nandantu pANDutanayAH saha mAdhavena / raka 20 sa0 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| dhvaniH sNlkssykrmvynggyH| zabdArthobhayazaktimUlo vastudhvaniralaMkAradhvanizceti / tatra rasAdidhvaniralaMkAramaJjayAM darzitaH kAvyasya zRGgArapradhAnatvAt / ziSTastu yathAvasaraM tatraiva vibhaktaH / guNIbhUtavyaGgayo prasAdhitabhuvaH kSatavigrahAzca khasthA bhavantu kururAjasutAH sabhRtyAH // ' atra kauravANAM kSatazarIrAdikatvaM vasturUpaM zabdazaktyaiva pratIyate / sa evArthazaktimUlo yathA-arasasiromaNi dhuttANa aggimo putti dhaNasamiddhimao / ii bhaNieNa gaaMgI papphullaviloaNA jAA // ' atrArthazaktyA mamaivopabhogyo'yamiti vastu vyajyate / sa evobhayazaktimUlo yathA-'pathia Na ettha sattharamatthi maNaM pattharatthale ggAme / uggaapaoharaM pekkhiUNa jai vasasi tA vasasu // ' atra yadyupabhogakSamo'si tadA Askheti vastu vakraucityamAzritya zabdArthazaktyAbhivyajyata ityubhayazaktimUlatvam / zabdazaktimUlo'laMkAradhvaniryathA-'unnataH prollasaddhAraH kAlAgurumalImasaH / payodharabharastanvyAH kaM na cakre'bhilASiNam // ' atra zabdazaktyA meghalakSaNamarthAntaraM pratIyate / prakRtAprakRtayozvArthayorasaMbaddhAbhidhAyitvaM mA prasAsIditi tayoraupamyaM kalpyata ityalaMkAradhvaniH / sa evArthazaktimUlo yathA-'ta tANa sirisahoararaaNAharaNammi hiaamekarasaM / biMbAhare piANaM NivesiaM kusumabANena // ' atra kaustubhabimbAdharayoH kevalayaivArthazakyaupamyaM gamyata ityarthazaktimUlo'laMkAradhvaniH / ubhayazaktimUlo yathA-'jaNahiaavidAraNae dhArAsalilalulie Na ramai tahA / tava diTThI ciurabhare piANa jaha vairikhaggammi // ' atrobhayazaktyAH cikurabharakhaGgayoraupamyaM gmyte| itizabdaH prameyaparisamAptau / evaM dhvaneH pramedajAtaM pradarya kramaprAptaM guNIbhUtavyaGgyasthAnyato yojayati-guNIbhUtetyAdinA / darzita iti dhvanikAreNa / yadAha ....1. 'alasaziromaNipUMrtAnAmagrimaH putri dhanasamRddhimayaH / iti bhaNitena natAGgI praphullavilocanA jAtA // ' iti cchAyA. 2. 'pathika nAtra srastaramasti manAk prastarasake grAme / udgatapayodharaM prekSya yadi vasasi tadvasa // ' iti cchAyA. 3. 'tatteSAM zrI sahodararatnAharaNe hRdayamekarasam / bimbAdhare priyANAM nivezitaM kusumabANena // ' itita cchAyA. 4. 'janahRdayavidAraNake dhArAsalilalulite na ramati tathA / tava dRSTizcikura'bhare priyANAM yathA vairikhaGge // ' iti cchAyA. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / vAcyAGgatvAdibhedairyathAsaMbhavaM samAsoktyAdau drshitH| citraM tu zabdA rthAlaMkArasvabhAvatayA bahutaraprabhedam / tathA hi___ ihArthapaunaruktyaM zabdapaunaruktyaM zabdArthapaunaruktyaM ceti trayaH paunruktyprkaaraaH|| . Adau paunaruktyaprakAravacanaM vakSyamANAlaMkArANAM kakSAvibhAgaghaTanArtham / arthApekSayA zabdasyApratItAvantaraGgatve'pi prathamamarthagatadharmanirdezazciraMtanaprasiddhyA punaruktavadAbhAsasya pUrva lakSaNArthaH / iheti zAbdaprastAve / itizabdaH prakAre / trizabdAdeva saMkhyAparisamAptisiddheH / -'vyaGgasya yatra prAdhAnyaM vAcyamAtrAnuyAyinaH / samAsoksAdayastatra vAcyAlaMkRtayaH sphuTAH // ' iti / evaM guNIbhUtavyaGgyasyApyanyato medajAtaM yojayitvA citrasyApi prabhedajAtaM darzayitumAha-citramityAdi / tuzabdaH kAvyaprakAradvayAdasya vailakSaNyadyotakaH / ata eva bahutaraprabhedamityuktam / zabdArtheyekazeSaH / tenobhayAlaMkArANAmapi grahaNam / tadeva drshyitumaah-tthaahiityaadi| citrAkhyakAvyabhedanirUpaNAvasare kiM paunaruktyaprakAravacanenetyAzaGkayAha-AdAvityAdi / vakSyamANAlaMkArAH punaruktavadAbhAsAdayaH paJca / zabdapratItipuraHsarIkAreNArthapratItiriti prathamaM zabdagata eva dharmanirdezo nyAyyo nArthagata ityAzaGkayAha-arthatyAdi / ciraMtanaprasiddhyeti / na punayujyamAnatayeti bhaavH| 'punaruktavadAbhAsaM chekAnuprAsa eva ca' iti ciraMtanaprasiddhiH / arthAlaMkAratvAdarthAlaMkAraprakaraNe punarasya yujyamAnatvam / nanvAdau zabdagato dharmanirdezaH kAryaH pazcAdarthagata iti kramasya na kiMcitprayojanamutpazyAma iti kiM teneti yadanyairuktaM tadayuktam / zabdArthayoH krameNaiva pratItAvavabhAsanAttathAtvenaiva dharmanirdezasyopapatteH kiM ca 'vardhamAnotkarSANi zAstrANi prathante' iti nItyA parimitacamatkArANAmarthAlaMkArANAM pazcAnnirdezaH kArya iti saprayojana eva kramaH / ciraMtanamaitA 1. 'lakSyamANa' ka. 2. 'uktaM pazyAmaH' ka. 3. 'matolavanenaiva' ka. . Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| tatrArthapaunaruktyaM prarUDhaM dossH| prarUDhAparUDhatvena dvaividhyam / prathamaM heyavacanamupAdeye vizrAntyartham / tatreti trayanirdhAraNe / yathAvabhAsanavizrAntiH prarohaH / / AmukhAvabhAsanaM punaruktavadAbhAsam // '' AmukhagrahaNaM paryavasAne'nyathAtvapratipattyartham / lakSyanirdeze nApuMsakaH saMskAro laukikAlaMkAravaigha\Na kAvyAlaMkArANAmalaMkAryapAra - nullaGghanena ca vayaM pravRttA ityayuktamapi granthakRtA tanmatamAzritam / agre'pyanenAzayena tanmatAzrayaNaM kariSyatyeva / tena vayaM yacciraMtanamatAzrayaNaM vyAkhyAsyAmastadyuktameva / etadeva yathoddezaM nirNetumAha-tatretyAdi / kimalaMkAraprastAve doSakathanenetyAzaGkayAha-prathamamityAdi / upAdeya ityalaMkArasvarUpe / ytheti| yathaiva dRSTastathaiva paryavasita ityarthaH / yathA-'hariNanayanAM sAraGgAkSI kuragavilocanAM kamalavadanAM rAjIvAsyAM sarojasamAnanAm / vilulitakacA cazcatkezI calacikurotkarAM surataviratau saMbhogAnte vilokaya kAminIm // ' atra sArajA. kSImityAdiSu punarvacanaM prarUDham / aprarUDhaM punaralaMkAraH / caitAvataiva doSAbhAvamAtreNAlaMkAratvamasyAzaGkayam / . vakSyamANanItyAlaMkAratvocitasya vicchittivizeSasyApi bhAvAt / tadevAha-AmukhetyAdi / anyathAtveti / yathAvabhAtasyArthasya paryavasAne tathAtvenaivAvizrAntirityarthaH / anyathA yuktanItyA doSaH syAt / nanu punarutavadAbhAsazabdasyAlaMkArazabdasAmAnAdhikaraNyAdupamAdivadajahallitvayogAca puMliGgatve kimitIha nApuMsakaH saMskAraH kRta ityAzaGkayAha-lakSye. tyAdi / lakSyasya lakSaNIyasya punaruktavadAbhAsasya punaH zabdApekSayA nirdeze vacana mityarthaH / alaMkAryapAratavyeti / kAvyasAmAnAdhikaraNyena nirdezAt / laukikA hArAdayaH / eSAM hyalaMkAryeNa saha saMyogaH saMbandhaH / ata evaiSAM tatparatantratApi na syAt / kAvyAlaMkArANAM punaralaMkAryeNa saha samavAyaH saMbandhaH / ata evaiSAmayutasiddhatvAdalaMkAryapAratanvayameveti laukikAlaMkAravaidharmyameva nyAyyam / AzrayAzrayibhAvenAlaMkAryAlaMkaraNabhAvopapatteH kimAzrayamasyAlaMkAratvamityAza* 1. 'prarUDhadoSaH' kha.. 2. 'paryavasAnAnyathAtva' kha. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / tayadhvananArthaH / arthapaunaruktyAdevArthAzritavAdarthAlaMkAratvaM jJeyam / jhyAha-arthetyAdi / evakAraH zabdapaunaruktyAvacchedadyotakaH / tena zabdasyApaunaruktyAnna zabdAlaMkAro nApyubhayAlaMkAro'yamityarthaH / paryavasAne vastuto'rthasyAsattvAt / dharmyabhAve ca dharmasya nirviSayatvAtpaunaruktyaM kasya dharmaH syAditi na vAcyam / Amukhe'rthasyAvabhAsamAnatvena sattvAddharmidharmabhAvasya naivAniSTerarthagatayoH sattvAsattvayoranupayogAt / AmukhAvagataiva ca pratItiralaMkArabIjaM na paaryvsaanikii| tathAtve hyupamArUpakAdInAmapyavizeSaH syAt / paryavasAne'pyarthasya 'dAruNaH kASThato jAtaH' ityAdAvindhanArthasya sattvAdanaikAntikatvAbhAvAcchazagavadabhAvo na vAcyaH / paryavasAne'pyandhanArthaH sannapi nAlaMkAratvaprayojaka iti 'arivadhadehazarIraH' ityAdAvapyasatA kaaryaarthenaavishessaatsmaanH| kiM ca ito na paryavasAne'rthasyAsattvam / iha. hi pratItimAtrasAratvAtkAvyasya yadyathaiva pratIyate tattathaiva bhavatItyavivAdaH / tadbAdhotpattAvapi taimirikadvicandrapratItivat punaruktatayAvabhAtasyArthasyAvabhAsamAnatvAtsattvameva / nahi zatazopi krUrAdyarthopalamme kASThAderarthasyApunaruktatayA bhAnamasti / bAdhotpatteH punardvicandrapratItivatpaunaruktyapratIteranu. papadyamAnatvaM bhavati / natu zuktikAyAmiva rajatapratyayasya kharUpata evAbhAvaH / ata evAbhAtapaunaruktyApi pratItirapaunaruktyaparyavasAyinyasya svarUpam / evamapi vastutaH kAryAdyarthAbhAvastadavastha iti cet , satyam / kiM tu yathA vastuto bahirasaMbhavannapi dvitIyazcandraH pratItau kaMcana vizeSamAdhAtuM notsahate tathehApi vastuvRttena kAyAderarthasyAsaMbhave'pi pratItau na kazcidvizeSa iti diNDikArAga eva vAstavatvAnveSaNam / tasmAdatrAvabhAsamAnatvamevArthasya sattvapratiSThApakaM pramANam na tvavabhAsamAnatvaM pramAtRdharma iti kathaM tadAzrayo dharmaH kAvyAlaMkAra iti cet, asadetat / avabhAsamAnatvasyAvabhAsyaniSThatayA pratIterarthadharmatvAt / tathA hi keSAMcana pratItivAdinAM 'tathAhi vedyatA nAma bhAvasyaiva nijaM vapuH / caitreNa vedyaM vegrIti kiM hyatra pratibhAsate // ' ityAdyuktayuktyA kaumArilavannIlatAyA iva vedyatAyA apyarthadharmatvameveSTam / iha ca tadupakrama eveti na vstuvaadsNsprshiinyaayyH| AmukhatulyArthatvasya ca zabdadharmatvena zabdAzrayatvAt zabdAlaMkAratvaM 1. 'atha' kha. 2. 'dRSTaM kha. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 kaavymaalaa| yadyasyocyate tathApi paryavasAne vastutastulyArthatvasyAsaMbhavAt zazAvaddharmadharmibhAvo duSTaH syAt / sattve'pi doSa evetysmtpkssoktsmprcodyaavkaashH| atrApi yadyAmukha evaikArthatvenAvabhAsanaM samAdhistadAsmatpakSaNa kimaparAddham / evaM ca virodhe'pi vastuto viruddhasyArthasyAsaMbhavAviruddhArthasya ca zabdadharmatvAt zabdAlaMkAratvaM prasajyate / atra viruddhasyArthasyAsaMbhave'pi kaadibhirvaacytyaadhyvsaayH| iha tu paunaruktyAzrayasyAnanvitatvena na vAcyateti cet , naitat / yataH 'dAruNaH kASThato jAtaH' ityAdau tAvatpaunaruktyAzrayasya kASThAderarthasya jAtatvAdinA sahAnvitatvAvagamAdastyeva mukhyayA vRttyA vAcyatvam / 'arivadhadehazarIraH' ityAdau tu vastutaH kAyAderavAcyatve'pyavabhAtapaunaruktyAzrayatvAdakRtrimArthazobhAparyavasAyitvena vAcyatayAstyeva vivakSitatvam / atra hyakRtrimo'rtho'laMkRtakRtrimArthopaskRto yathA camatkArakRnna tathA tadupaskRtatayocyamAnaH syAt / 'strINAM hi kaNThAbharaNAni hArAH payodharAnapyabhibhUSayanti' ityAdi dRzA ca hArasya kaNThAlaMkAratve'pi sAmIpyAttAvatizobhAtizayAdhAyakatvAdyathA payodharAdAvapyalaMkAratvaM tayaiva kRtrimArthAzrayatve'pyavabhAsamAnasya paunaruktasyAkRtrimArthopaskArakatvamapi pratIyata eveti nAnubhavApahavaH kAryaH / evaM ca paunaruktyAzrayasyArthasya yatraiva vAcyatvena vivakSitatvaM tatraivAsyAlaMkAratvaM nAnyatra / 'akRSNapakSendumukhI bandhujIvAdharadyutiH / iyaM vilAsinI kasya na netrotsavakAriNI // ' atrAkRSNetyarthapaunaruktyasya saMbhave'pi vAcyatvenAvivakSitatvAnnAyamalaMkAraH / evaM vakSyamANAnAmapyalaMkArANAM kavivivakSaiva kharUpapratiSThApakaM pramANaM jJeyam / kiM bahunA, sarveSAmapyalaMkArANAmupamitArthatvAdeH zabdadharmatvAcchabdAlaMkAratvaM syAt / tadarthAlaMkAratvamasya jyAyaH / yAvatA hyarthasyAmukta eva punaruktatayAvabhAso'sya jiivitm| ata eva punaruktavadAbhAsamityanvarthasaMjJA / arthasya ca paunaruktyapratItau na kasyacidvivAdaH tAmevAzritya zabdAlaMkArasya bhavadbhiraktatvAt / evaM ca pratyAsattestadAzrayatvamevAsyAlaMkAratvaM yuktam / anyathA tulyArthazabdatApi vAkyadharma iti tadAzrayo'pi syAdityanavasthAprasAH / athAtra zabdakharUpavaiziSTyanibandhanaM camatkArakAritvamiti tadalaMkAratvamiti cet, kiM nAma zabdasya svarUpe vaiziSTayam / ki paunarutyam , uta punaruktArthavAcitvam , uta sabhaGgAbhaGgapadena zliSTatvam / tatra na tAvadAdyaH pkssH| zabdasya dviruccAraNAbhAvAttathAtvApratibhAsanAt / nApi dvitIyaH / 1. 'viruddhArthatvasya zabda' kha. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / prabhedAstu vistrbhyaanocynte| udAharaNaM madIye zrIkaNThastave yathA 'ahInabhujagAdhIzavapurvalayakaGkaNam / zailAdinandicaritaM kSatakaMdarpadarpakam // vRSapuMgavalakSmANaM zikhipAvakalocanam / sasarvamaGgalaM naumi pArvatIsakhamIzvaram // '. . 'dAruNaH kASThato jAto bhasmabhUtikaraH prH| raktazoNArcirucaNDaH pAtu vaH pAvakaH zikhI // ' etacca subantApekSayA / tiGantApekSayA ca tathA tatraiva 'bhujaMgakuNDalI vyaktazazizubhrAMzuzItaguH / jagantyapi sadApAyAdavyAJcetoharaH zivaH // vaacyvaackbhaavenaalNkaaryaalNkrnnbhaavaattsyaashryaashryibhaavenopptteH| ata eva sarveSAmevArthAlaMkArANAmupamitArthAdivAditvAcchabdasya tadalaMkAratvaM syaadityuktm| nApi tRtIyaH / punaruktavadAbhAsamityanvarthasaMjJAzrayaNAt / paunaruktyAkhyadharmaprayojakIkAreNAlaMkArasyopakrAntatvAt zliSTatvasyehAnaupayikatvAt / tatpunaratrArthapaunarutyAvagame nimittamAtram / nimittanimittibhAvazca nAlaMkAratvaprayojaka ityavivAdaH / tasmAdarthAzrayatvAtpaunaruktyasya tadalaMkAratvameveti yuktam / evaM vakralaMkAratApi nirastA / sarveSAmapi vakratizayarUpatvAttathAtvAnupapatteH / vistarabhayAditi / na tu citratvAbhAvAt / nocyanta iti / vastutastu sNbhvnyevetyrthH| atazcArya prAyo vAkyArthapadArthAzrayatvAtprathamaM dvidhAbhavansamastAsamastapadatvena caturvidhaH / krameNa yathA-'tuhinakSitibhRyuSmAnpAtAtsarvatra sarvadA khyAtaH / himavAnavatu sadA vo vizvatra samAgataH khyAtim // ' 'nadIprakaramulliGgitavantaM manoharahastamatyajantaM ca, saparyANAM ruciM vahantaM sarvatra pUjanIyaM ca, sakumbha sakalazaMcarantaM ca, sadAnadantaM madaparyAviladazanaM ca, karaTaM kamapi vibhrataM kavATavibhramamamuJcantaM ca, kuJjarAjivardhitaruciM vAraNaraNaraNikAkulitaM ca, rAjamA 1. 'tathAtvopapatteH.' kha. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kAvyamAlA / ... zabdapaunaruktyaM vyaJjanamAtrapaunaruktyaM kharavyaJjanasamudAyapaunaruktyaM ca / alaMkAraprastAve kevalaM kharapaunaruktyamacArutvAnna gaNyate / iti dvaividhyameva kharavyaJjanasamudAyapaunaruktyaM ca / / saMkhyAniyame pUrva chekaanupraasH|| . dvayorvyaJjanasamudAyayoH parasparamanekadhA sAdRzyaM saMkhyAniyamaH / pUrva vyaJjanasamudAyAzritaM yathA "kiM nAma dardura duradhyavasAya sAyaM ___ kAyaM nipIDya ninadaM kuruSe ruSeva / etAni kelirasitAni sitacchadAnA * mAkarNya karNamadhurANi na lajjito'si // ' atra sAyaMzabdenAsyAlaMkArasya yakAramAtrasAdRzyApekSayA vRttyanuprAsena sahakAmidhAnalakSaNaH saMkaraH / chekA vidagdhAH / navisaMdhAyinaM virAjamAnaM ca, zArIbhUtaM madasalilena zabalIbhUtaM ca, iti punaruktAzrayam' ityanaGgalekhAyAM hstivrnnne| 'batahantAsitaH kAlo govibhAvasudIdhitIH / kSipAsya rakSAvasitazvetarAjayazobhaya // ' asamastapadaM tu granthakRtaivodAhRtam / kevalakharapaunaruktyaM kiM na gaNitamityAzajhyAha-alaMkAretyAdi / yathA-'iMdIvarammi iMdammi iMdaAlammi iMdiagaNammi ididiramma iMdami joiNNo sarisasaMkappo // ' atra kharapaunaruktyasya cArutvAbhAvAnnAlaMkAratvam / atra kevala. vyaJjanakharavyaJjanasamudAyAzritamalaMkAradvayaM lkssyti-sNkhyetyaadinaa| ekabacanasya jAtyA bahutvaprasaGgAdvavacanasya ca tryAdInAM khayameva bahutvAtsaMkhyAniyamo dvitva eva saMbhavatIti dvayorityuktam / dvayorapyekadhA sAdRzyaM vRttyanuprAsa evetyAzajhyAha-anekadheti / yakAramAtretyanena dvayoreva sAdRzyamasya jIvitamiti dhvanitam / yadyapi cAyaM vyaJjanamAtrapaunaruktyAkhyasya sAmAnyalakSaNasya saMbhavAdanuprAsa evAnyairantarbhAvitaH tathApyasya granthakRtA udbhaTamatAnurodhAdiha 1. 'saMkammA' ka. 2. 'tatra' kha. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 25 anyathA tu vRttynupraasH|| kevalavyaJjanamAtrasAdRzyamekadhA samudAyasAdRzyaM nyAdInAM ca parasparasAdRzyamanyathAbhAvaH / vRttistu rasaviSayo vyApAraH / tadvatI punavarNaracanehavRttiH / sA ca paruSakomalamadhyamavarNArabdhatvAtridhA / tadupalakSito'yamanuprAsaH / yathA'ATopena paTIyasA yadapi sA vANI kaverAmukhe khelantI prathate tathApi kurute no manmanoraJjanam / na syAdyAvadamandasundaraguNAlaMkArajhaMkAritaH saprasyandilasadrasAyanarasAsArAnusArI rasaH // ' lakSaNaM kRtam-anyathetyAdi / etadeva bhedanirdezaM kurvanvyAcaSTe-kevaletyAdi / samudAyaH pArizeSyAcyaJjanadvayarUpaH / aikadheti cAtraiva saMbaddhavyam / kevalasya vyAdInAM cAnekadhApi sAdRzyasyAnena vyAptatvAt / etacca samastAsamastAkSaratvena saMbhavatItyasya prAyaH SaT prakArAH / krameNa yathA-'yayA yAyAyyayA yUyaM yo yo yaM yeyayAyayA / yayuyAyi yayeyAya yayeyAyAya yAyayuk // ' asamastAkSaraM tu granthakRtaivodAhRtam / 'dInAdInAM dadau dAnaM ninanAda dine dine / nindinda nandanAnandAnadunodinanandanam // ' 'rucyAbhiH pracurAbhistaruzikharApAcitAbhirucitAbhiH / acirarucirucirarucibhizcirAcirAbhizcamatkRtaM cetH||'ttH somasite mAsi satataM saMmataM staam| atAmasottamamatiH satI sutamasUta sA // ' 'kamaladRzaH kamalAmala, komalakamanIyakAntivapuramalam / kamalaM kurute tAvatkamalApatito'pi yo vimlH||' AdizabdAccaturakSarAdergrahaNam / yathA--'sa dadAtu vaasvaadidevtaasNstvstutH| sadA sadvasatiM devaH savitA vitatAM satAm // ' varNaracaneha vRttiriti / upacArAditi bhAvaH / vidheti / yaduktam-'zaSAbhyAM rephasaMyogaiSTavargeNa ca yojitA / paruSA nAma vRttiH syAhRvahyAdyaizca saMyutA // sarUpasaMyogatAM muurdhvrgaantyyogibhiH| spazairyutAM ca manyante upanAgarikAM budhAH // ' zeSavaNairyathAyogaM racitAM komalA 1. 'valgantI' kha. 2. 'pArizeSAt' ka. 3. anekadheti' ka. 4. 'khUbAni' iti nAmnA kazmIrAdipu prasiddhaiH phalavizeSaiH. 5. 'pUrva' kha... Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 - . kAvyamAlA / yathA vA- 'sahyAH pannagaphUtkRtAnalazikhA nArAcapAlyo'pi vA rAkendoH kiraNAviSadravamuco varSAsu vA vAyavaH / na tvetAH saralAH sitAsitarucaH sAcIkRtAH sAlasAH sAkUtAH samadAH kuraGgakadRzAM mAnAnuvidhA dRzaH // ' kharavyaJjanasamudAyapaunaruktyaM yamakam // atra kvacidbhinnArthatvaM kacidabhinnArthatvaM kacidekasyAnarthakatvamaparasya sArthakatvamiti saMkSepataH prakAratrayam / yathA 'yo yaH pazyati tannetre rucire vanajAyate / tasya tasyAnyanetreSu rucireva na jAyate // ' idaM sArthakatve / evmnyjjnyeym| . ___.............. .. khyayA / grAmyAM vRttiM prazaMsanti kAvyeSvAdRtabuddhayaH // ' yathA-'nirargalAvinirgaladgulagulAkarAlairgalairamI taDiti tADitoDamaraDiNDimoDDAmarAH / madAcamanacakSurapracuracaJcarIkocayAH paNaH pariNatikSaNakSatataTAntarA dantinaH // ' atra lakArAyAvRttyA madhyamatvamiti vRttitraividhyam / evaM vyaJjanamAtrAzrayamalaMkAradvayaM lakSayitvA kharavyaJjanAzrayaM yamakaM lakSayati-kharetyAdi / ekasyetyAdhupalakSaNaparam / ato bahanAM yamakAnAM kvacitsArthakatvaM nirarthakatvaM ca sthitaM saMgRhItameva / kvacitsArthakatvaM kvacinnirarthakatvaM' iti tu pAThe prathamameva medadvayamukkaM syAnna tRtIyaH prkaarH| atazca bhedanirdezagrantho yathAsthita eva jyAyAn / saMkSepata iti / etacca kAvyAtmabhUtarasacarvaNApratyUhakAritvAtprapaJcayituM na yogyamiti ciraMtanAlaMkAravana vibhajya lakSitamiti bhAvaH / evaM citre'pi jJeyam / anyaditi prakAradvayam / tatrAnarthakaM yathA-'sarasamantharatAmarasAdarabhramarasajalayA nalinI madhau / jaladhidevatayA sadRzIM zriyaM sphuTatarAgatarAgarucirdadhau // ' atra tarAgetyanarthakam / anarthakatvasArthakatvayoryathA-'sAhAraM sAhAraM sAhAraM muNai saja 1. khetAH' kha.. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / zabdArthapaunaruktyaM prarUDhaM dossH| prarUDhagrahaNaM vakSyamANaprabhedavalakSaNyArtham / yadAhuH-'zabdArthayoH punarvacanaM punaruktamanyatrAnuvAdAt / ' iti / sAhAram / saM tANaM saMtANaM saMtANaM mohasaMtANam // ' atra sjjsaahaarmitynrthkm| anyAni tu sArthakAnIti na kazciddoSaH / idaM ca sthAnaniyamamantareNa na bhavati / yaduktam- 'padamanekArthamakSaraM cAvRttaM sthAnaniyame yamakam' iti / ata eva sthAnaniyamAdyamakamityasyAnvarthamabhidhAnam / sa ca sthAnaniyamo vaivakSiko na vAstavaH / yathA-'madhuparAjiparAjitamAninIjanamanaHsumanaHsurabhi zriyam / amRta vAritavAridaviplavAM sphuTitatAmratatAmravaNaM jagat // ' atrAkSaradvayAnantaraM yamakavinyAsAtsthAnasya niyatatvam / yathA vA-'chindyAdbhayAti tava kArtikeyaH zazI jito yena sa kaartikeyH| utkhAtadanto gaNanAyakasya khAmI yadanyo gaNanAya kasya // ' atra cArthadvaye yamakadvayamiti sthAnaniyamo dvidhaiveti nAsyAlaMkArasya kSatiH kAcit / atazca 'zrRMtarasikalitarukatarasikalitarujAlaharijAlahariNatamaH (1) / hariNatamazca tatastava tatastavaH syAdyazorAziH // ' ityatra sattve'pi kharavyaJjanasamudAyapaunaruktyasya sthAnaniyamAbhAvAdyamakAbhAso'yaM vRttyanuprAsaH / pramaDhamiti / yathAbhAsanaM vishraanteH| yathA-tadanvaye zuddhimati prasUtaH zuddhimattamaH / dilIpa iti rAjendurinduH kSIranidhAviva // ' atrenduriti / atrinetrakSIrodajanmatvAdindordvitvAnaitatprarUDhamiti na kAryam / kavisamaye tathAtvasyApratIteH / AhurityAkSapAdAH / anyatrAnuvAdAditi / anuvAde hi zabdArthayoH punarvacanaM kriyamANaM na doSAya / akriyamANaM punardoSAya bhavatIti bhAvaH / yathA-'udeti raktaH savitA rakta evAstameti ca / saMpattau ca vipattI ca mahatAmekarUpatA // ' atra rakta iti / 'ziraH zArva vargAtpazupatizirastaH kSitidharaM mahIdhrAduttuGgAdavanimavanezcApi jaladhim / adhodho gaGgAvadvayamupagatA nUnamathavA vivekabhraSTAnAM bhavati vinipAtaH zatamukhaH // ' atra paunaruktye'pi zabdasyApunarvacanaM pratItyantarajanakatvAddoSaH / tadevAprarUDhamalaMkAra ityAha1. 'zrutarasika tarasikalitaM tarukalitatarujAlahariNatamaH' kha. 2. 'bhAsamAnaM' kha. Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| tAtparyabhedavattu lATAnuprAsaH // tAtparyamanyaparatvam / tadeva bhidyate, na tu zabdArthayoH kharUpam / yathA tAlA jAaMtiguNA jAlA de sahiaehi gheppati / raikiraNANumAhiAi~ hoMti kamalAI kamalAI / ' 'brUmaH kiyannaya kathaMcana kAlamalpa matrAjapatranayane nayane nimIlya / hemAmbujaM taruNi tattarasApahRtya devadviSo'yamahamAgata ityavaihi / ' anAjapatranayane nayane nimIlyetyAdau vibhaktyAderapaunaruktye'pi bahutarazabdArthapaunaruktyAllATAnuprAsatvameva / tAtparyetyAdi / anyaparatvamiti / ekasya vAcyavizrAntatve'nyasya lakSye vyaGgye vArthe vAcyavizrAntirityarthaH / bhidyata iti paryavasAne / Amukhe hi zabdavadarthasyApyekatvenaivAvabhAsaH / ata evAha-na zabdArthakharUpamiti / evaM ca nAyaM dvayorvAcyavizrAntatve'nuvAdamAtramalaMkAraH / nahi doSAbhAvamAtramalaMkArakharUpam / evaM hi stypshbdaadybhaavsyaapylNkaartvprsnggH| yatparamAdAyuktaM tatparameva punarnocyate / ityeva sAmAnyena yadyapyanyaparatvamucyate tadvirodhAdivat 'udeti raktaH savitA-' ityAdau doSAbhAvamAtratvepyalaMkAratvocitasyAnyaparatvAkhyasyAtizayasyApi bhAvAlaMkAratvaprasaGgaH / na caitAvataiva kazcidatizayaH pratIyata iti yathokameva yuktam / ekaH kamalazabdo vAcyaparyavasitaH anyazca saurabhabandhuratvAdyanekadharmaniSTha iti tAtparyabhedaH / brUmaH kiyaditi / atrAbjazabdasyApyapaunaruktyAlATAnuprAsatvameveti cintyam / atra hi dvayorapi nayanazabdayorvAcyavizrAntatvAdanyaparatvAbhAvAnnAsti tAtparyabhedaH / sa eva hyasya jIvitam / anyathA tyanuH prAsamAtratvaM syAnnAlaMkAratvam / athApi kevalanayanazabdasya' svArthavizrAntiH 1. 'na zabdArthasvarUpam' iti TIkAsaMmataH pATho bhAti. 3. 'nayoktumeva jyAyaH' kha. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 'kAzAH kAzA ivAbhAnti(nta) sarAMsIva sarAMsi ca / cetAMsyAcikSipuyUnAM nimnagA nimnagA iva // ' ityAdAvananvayena sahAsyaikAbhidhAnalakSaNo na sNkrH| anyonyApekSayA zabdArthagatatvenArthamAtragatatvena ca vyavasthitebhinnaviSayatvAt / 'ananvaye ca zabdaikyamaucityAdAnuSaGgikam / asmiMstu lATAnuprAse sAkSAdeva prayojakam // ' saMsargapadAntargatasya punaH svArthamupasarjanIkRtya saMjJinamabhidadhatazca svArthatyAgAtparArthe ca vRttirastyeva lakSyaniSThatvamiti cet, naitat / lakSaNAsAmagryabhAvAt / atra hyanyapadArthapradhAnatvAnnayanazabdasya guNIbhAvaH, na mukhyArthabAdhaH / svArtha eva vizrAnteH / na ca guNIbhAvamukhyArthabAdhayorekatvam / sato hi mukhyArthasya kaMcidapekSya guNIbhAvaH / bAdhaH yunaH khasminnevAvizrAntirityanayormahAnbhedaH / nApyatra kiMcitprayojanaM na vArUDhiriyamityetatpaunaruktyamAtram / evam , "sitakarakararuciravibhA vibhAkarAkAradharaNidharakIrtiH / pauruSakamalA kamalA sApi tavaivAsti nAnyasya // ' ityAdAvapi jJeyam / camatkArastvatrAnuprAsakRto'vaseyaH / nanvananvaye'pi zabdapaunaruktyaM dRzyata iti tatrApi kimayamevAlaMkAraH kimu sa evetyAzaGkayAha-ananvaya ityAdi / AnuSaGgikamiti / na punaH sAkSAtprayojakamityarthaH / zabdaikyaM vinApyananvayasya pratipAdanAt / atra hi zabdaikyaM kvacidakriyamANamanaucityamAvahati kvacinneti bhAvaH / tattu yathA--'yaccakSurjagatAM sahasrakaravaddhAmnAM ca dhAmArkavanmokSadvAramapAvRtaM ca ravivaddhAntAntakRtsUryavat / AtmA sarvazarIriNAM savitRvattigmAMzuvatkAlakRtsAdhvIM naH sa giraM dadAtu dinakRdyonyairatulyopamaH // ' atra sahasrakarAdayo'nya ivAbhAsamAnA ananvayapratIti vighnayantIti zabdaikyAbhAvo'naucityamAvahati na punarananvayasyAbhAvAt / 'sthairyAdbhApakatvAdviyadakhilajagatprANabhAvAnnabhakhAnbhAkhAnvizvaprakAzAdyugapadapi sudhAsUtirAhAdanAcca / vahniH saMhArakatvAjalamakhilajanApyAyanAcopamAnaM satyAtmatve'pi yasya prabhavatu bhavatAM so'STamUrtiH zivAya // ' atra nirvighnamevAnanvayasya pratIteH zabdaikyAbhAvo nAnaucityAvahaH / tuzabdo vyatireke / saakssaaditi| 1. ka-pustake 'kAzAH kAzA ivetyAdau' etAvadevAsti. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| tadevaM paunaruktye pshcaalNkaarH|| nirgadavyAkhyAtametat / varNAnAM khaDgAdyAkRtihetutve citram // paunaruktyaprastAve sthAnavizeSazliSTavarNapaunaruktyAtmakaM citrvcnm| yadyapi lipyakSarANAM khagAdisaMnivezaviziSTatvaM tathApi zrotrAkAzasamavetavarNAtmakazabdAmedena teSAM loke prtiitervaackshbdaalNkaaro'ym| AdigrahaNAdyathAvyutpattisaMbhavaM padmabandhAdiparigrahaH / yathA 'bhAsate pratibhAsAra-rasAbhAsAhatAvimA / bhAvitAtmAzubhAvAde devAmA bata te sabhA // ' eSo'STadalapadmabandhaH / atra digdaleSu nirgamapravezAmyAM zliSTAkSaratvam / vidigdaleSu tvanyathA / karNikAkSaraM tu zliSTameva / zabdaikyaM vinAsyAnutthAnAt / etadevopasaMharati-tadevamityAdi / punaruktavadAbhAsamarthapaunaruktyAzritaM, chekAnuprAsAdayastrayaH zabdapaunaruktyAzrayAH / lATAnuprAsastUbhayAzrita iti paJca paunaruktyAzritA alNkaaraaH| yadyapyuktaH zabdArthagatatvenocaraNAbhidhAnatayA medAtsAmAnyAbhAvAtkasya paJcaprakAratvaM tathApi tasyA dvayorapyanugamAdekatvena pratIteruktisAmAnyanibandhanameva prakAriprakArabhAvavacanam / yaccArthamedena zabdasyApi bhinnatvaM tadavAstavam / pratItAvekatayaivAvabhAsAt / ata evAnekArthavargAdiSvapi tathAtvenaiva vyvhaarH| varNAnAmityAdi / uccAraNakAle sthAnavizeSazliSTavarNAtmakakhaDgAdisaMnivezasyAbhAvAtpaunaruktyapratItirnAtreti kimAzrayo'yamalaMkAra ityAzajhyAha-yadyapItyAdi / lipyakSarANAM maSIbindurUpANAM zrUyamANatAsatattvavarNazabdAbhedapratipattyA aupacAriko'yaM zabdAlaMkAra iti tAtparyArthaH / AdigrahaNaM saphalayituM padmabandhenodAharatibhAsatetyAdi / khaDgabandhaH punaryathA-'sa pAtrIbhavitA mokSakSaNalakSmyA bhavArasaH / samastajanatAyAsasamudrAbhinnatAbhidaH // ' zliSTameveti / aSTadikamapi 1. 'nirvivAdaM vyAkhyAtam' kha. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / upamAnopameyayoH sAdhamrye bhedAmedatulyatve upamA // arthAlaMkAraprakaraNamidam / upamAnopameyayorityapratItopamAnopameyaniSedhArtham / sAdharmya trayaH prakArAH / medaprAdhAnyaM vyatirekAdi. vat / abhedaprAdhAnyaM rUpakAdivat / dvayostulyatvaM yathAsyAm / yadAhuH-'yatra kiMcitsAmAnyaM kazcicca vizeSaH sa viSayaH sdRshtaayaa| nirgamapravezayoH / upamAnetyAdi / athaiti / zabdAlaMkAranirNayAnantaramavasaraprAptamityarthaH / nanUpamAnopameyayoreva sAdharmya saMbhavati na kAryakAraNAdikayoriti kiM tadupAdAnenetyAzayAha-upamAnetyAdi / tatropamAnasyApratItatvaM liGgabhedAdinA prAcyairuktam / yathA-'kaTu kvaNanto maladAyakAH khalAstudantyalaM bandhanazRGkhalA iva / manastu sAdhu dhvanibhiH pade pade haranti santo maNinUpurA iva // ' atra kvaNanAderdharmasyopamAne'nyatAM karotIti liGgabhedo duSTaH / yadyapi sAdhAraNadharmasyobhayasaMbandhasaMbhave'pi siddhatvAdupamAne tatsaMbandhasya khayamevAvagamAttasya na zAbdatA yuktetyupamAnapAratacyeNa liGgAdivipariNAmo na kArya iti na liGgabhedAderduSTatvam tathApyupamAnavAkyasya sAkAGkSatvAtpratItivizrAntaH zAbdastatsaMbandha upayukta eva / nahi prabhAmahatyAdAvupamAnavAkye pUtatvAdisaMbandhaM vinA samanvayavizrAntiH syAt / kevalaM samAnadharmasyopameye vidhIyamAnatvamupamAne cAnUdyamAnatvamitIyAneva vizeSaH / tadubhayatrApi tatsaMbandhasyAvazyopayogAdupapadyata eva samAnadharmasyAnugAmitvam / talliGgabhedAderapi duSTatvaM yuktam / upameyasyApratItatvamavarNanIyasyApi vrnnniiytvm| yathA-'gauraH supIvarAbhogo raNDAyA muNDito bhagaH / merorahayollIDhazaSpahemataTAyate // atra tanvajhyA rUpavarNane bhagavarNanamanaucityAvahamityupameyasyApratItatvam / bhedAbhedatulyatvaM vyAkhyAtuM sAdharmyasya viSayavibhAgeNa vyavasthitiM darzayati-sAdharmya ityaadinaa| etaireva ca tribhiH prakAraiH sAdhAzrayaH samagra evAlaMkAravargaH saMgRhItaH / tena vyatirekavadityanena sahoktyAdayaH saMgRhItAH rUpakavadityanena prinnaamotprekssaadyH| kiMtu rUpakotprekSayorabhedaprAdhAnyasadbhAve'pyAropAdhyavasAyakRta eva vizeSaH / yadvakSya 1. 'dharmasyopamAnaikyatAM' ka. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kaavymaalaa| iti / upamaivAnekaprakAravaicitryeNAnekAlaMkArabIjabhUteti prathamaM ni. rdiSTA / asyAzca pUrNAlaptAtvabhedAcciraMtanairbahuvidhatvamuktam / tatrApi ti-'AropAdabhede'dhyavasAyaH prakRSyate' iti / atazcAdhyavasAyagarbheSvalaMkAreSu zuddhAbhedarUpazcaturthaH prakArona kshcidaashngkniiyH| tatrApyabhedaprAdhAnyasyaiva bhaavaat| anayApyupameyopamAdayaH saMgRhItAH / sAmAnyamityabhedahetukam / vizeSa iti bhedahetukaH / evaM ca bhedAbhedatulyatvaviSaye yaH sAdRzyapratyayo jAyate tsyopmaavissytvmuktm| nanu ca satsvapyanekeSvarthAlaMkAreSu prathamamiyameva kiM nirdiSTetyAzakSyAha-upamaivetyAdi / aneke'laMkArAH sAdhAzrayAH tatraivAsyAjIva(bIja)tvAt / uktamiti / 'sAdharmyamupamA bhede pUrNA luptA ca sAgrimA / zrautyArthI ca bhavedvAkye samAse taddhite tathA // ' ityAdinA / atazca kimasmAkaM tadAviSkaraNeneti bhAvaH / evaM ca teSAM gaNane tathA na vaicitryaM kiMciditi sUcitam / tatrApIti / ciraMtanokte pUrNatvAdimedanirdeze satyapItyarthaH / sAdhAraNadharmasyeti / dharmaH parAzritaH tasya ca tadatagAmitvAtsAdhAraNatvam / tadeva copamAdyutthAne nimittam / sa ca 'catuSTayI zabdAnAM pravRttiH' iti mahAbhApyaprakriyayA jAtiguNakriyAdravyAtmakeSu dharmiSvevaMrUpa eva bhavati / na caitadvirudhyate / dharmidharmabhAvasyAzrayAzrayibhAvena bhAvAt / ata eva ca dharmidharmabhAvasya na vAstavatvam / jAtyAdyAtmano dharmiNo'pi kadAcidanyAzritatve dharmatvAt / evaM ca tadatiriktaM dharmamAtramapi sAdhAraNaM na kiMcidvAcyam / catuSTayyA eva zabdAnAM pravRttarutatvAt / 'sadayaM bubhuje mahAbhujaH sahasodvegamiyaM vrajediti / aciropanatAM sa medinI navapANigrahaNAM vadhUmiva // ' ityAdAvupamAnAdau kriyArUpatvAderyojayituM zakyatvAttasyA eva ca samAviSayAvagAhanasahiSNutvAt / nanu jAteH sAdhAraNadharmatve tajjAtIyatvAttattvaM na syAnna tatsAdRzyatvamiti kathamupamAGgatvamasyAH syAditi cet , na / bimbapratibimbabhAvAzrayeNa tathAtvAbhAvAt / tatra hyasakRnirdezAdvayorhArAdikayorjAtyoH zaityAdyabhedanimittAvalambanenaikatvamAzritya sAdRzyanimittaM sAdhAraNyaM syAt / etacca savistaramupariSTAdvakSyAmaH / tatra dharmiNo jAtyAdirUpatA yathA-'ghanodyAnacchAyAmiva marupathAddAvadahanAttuSArAmbhovA. 1. 'luptAdvayabhedAt' ka. 2. 'atrAsAdhAraNa' kha. 3. 'dharmatve'pi' kha. 4 'na sadRzatvaM' ka. 5. 'zvaitya' kha. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / sAdhAraNadharmasya kacidanugAmitayaikarUpyeNa nirdezaH / kacidvastupativastubhAvena pRthanirdezaH / pRthaGideze ca saMbandhibhedamAnaM prativastUpamAvat / bimbapratibimbabhAvo vA dRSTAntavat / krameNodAharaNam 'prabhAmahatyA zikhayeva dIpastrimArgayeva tridivasya mArgaH / saMskAravatyeva girA manISI tayA sa pUtazca vibhUSitazca // ' 'yAntyA muhurvalitakaMdharamAnanaM ta dAvRttavRntazatapatranibhaM vhntyaa| digdho'mRtena ca viSeNa ca pakSmalAkSyA gADhaM nikhAta iva me hRdaye kaTAkSaH // " pImiva viSavipAkAdiva sudhAm / pravRddhAdunmAdAtprakRtimiva nistIrya virahAllabheya tvadbhaktiM nirupamarasAM zaMkara kadA // ' atra cchAyAvApIsudhAprakRtInAmupamAnAnAM jAtiguNadravyakriyAtvam / chAyAyAstu jAtirUpatvAdguNatvaM nAzaGkanIyam / upameyasya punaretatsvayamevAbhyUhyam / dharmANAM tu yathA-vaidehi pazyAmalayAdvibhaktaM matsetunA phenilamamburAzim / chAyApatheneva zaratprasannamAkAzamAviSkRtacArutAram // ' atra vibhaktamityasya kriyAtvaM rAmasetucchAyApathayordravyatvaM phenatArakANAM jAtitvaM prasAdasya ca guNatvaM dravyAtmakAkAzAmburAzigatatvenopanibaddham / evaM prakRtAmeva mahAbhASyaprakriyAmapahAya nirnimittameva prakriyAntaramAzritya yadanyairuktaM tadayuktamevetyalaM bahunA / evaMvidhasya cAsya bhAvAbhAvarUpatayA dvaividhyam / etacca na tathA vaicitryAvahamiti granthakRtA noktm| aikyarUpyeNeti / sakRt / yadvakSyati-tatra sAmAnyadharmasyevAdyupAdAne sakRnirdeza upamA' iti / pRthandeiza iti / asakRdityarthaH / yadvakSyati-'vastuprativastubhAvenAsakRnnirdeze'pi saiva' iti / sAdhAraNadharmasyetyatrApi saMbandhanIyam / vastuprativastubhAve'pi dvaividhyamityAha-pRthardeiza ityAdi / saMbandhibhedamAtramiti / na punaH kharUpabhedaH kazcidityarthaH / yadvakSyati-asakRnnirdeze 1. 'tAratamyam' ka. 2. yadanyairAzrityoktaM' ka. 3 a0 sa0 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - kAvyamAlA / . atra valitatvAvRttatve saMbandhibhedAdbhinne / dharmyabhiprAyeNa tu bimbapratibimbatvameva / - pANDyo'yamaMsArpitalambahAraH klRptAGgarAgo haricandanena / ___AbhAti bAlAtaparaktasAnuH sanijharodvAra ivAdirAjaH // atra hArAGgarAgayornirjharavAlAtapau pratibimbatvena nirdiSTau / zuddhasAmAnyarUpatvaM bimbapratibimbabhAvo ka' iti / etacca bhedatrayaM prAyaH sarveSAmeva sAdRzyAzrayANAmalaMkArANAM jIvitaMbhUtatvena saMbhavatItyagrata eva tatratatrodAhariSyAmaH / krameNeti yathoddezem / saMbandhibhedAditi / saMbandhinoH kaMdharAvRntayorbhedAt / na tu hAranirjharAdivatvarUpato bhedaH / vastuta ektvaadvlittvaavRtttvyorbhedH| nanu yadi valitatvAvRttatvAkhyo dharma AnanazatapatrayoH zuddhasAmAnyarUpatayopAttastaddharmI kaMdharAvRntarUpaH punaH kiMrUpatayetyAzaGkayAha-dharmyabhiprAyeNetyAdi / evakAraH zuddhasAmAnyarUpatvavyavacchedakaH / kaMdharAvRntayozva yathokte dharmitve'pyAnanazatapatrApekSayA dharmatvameva yuktam / AzrayAzrayibhAvena dharmidharmabhAvasya bhAvAt / ata evAsyAvAstavatvaM pUrvamuktam / atazcAnanazatapatrApekSayA iti na vyAkhyeyam / tayorupamAnopameyabhAvavAcoyuktereva yuktatvAt / evaM ca sati kaMdharAvRntayoH svarUpamanabhimataM syAt / anenaiva ca bimbapratibimbabhAvasya svarUpe darzite'pyasaMkIrNaprakaTanAzayena punaH 'pANDyo'yam' ityAdyudAhRtam / hArAGgarAgayoriti / kharUpayoriti zeSaH / na cAtra bimbapratibimbabhAvasya viSayAntaraM pradarya vAkyArthagatAmupamAmAzaya guNasAmyanAmA caturthaH prakAro vAcyaH / yAvatA hi sAdhAraNadharmanibandhanamupamAsvarUpaM sa cAtra dharmo nirdiSTAnirdiSTatvena dvividhaH / nirdezapakSe cAsya traividhyamuktam / anirdezapakSe cAsya na vaicitryaM kiMciditi na tadAzrayaM bhedajAtamuktam / atazcAtra nirdiSTaH sAdhAraNadharmo vyavasthita iti kA nAma caturthaprakArakalpanA / vAkyArthIpamAgandho'pyatra nAsti / sa hyanekeSAM dharmiNAM parasparAvacchinnAnAM tAdRzereva dharmibhiH sAmye bhavati / yathA-'janayitryAH kulAlyAzca rakSitryA vidito'bhavat / ratnasUterbhujaMgyAzca pracchanna iva zevadhiH // ' atra janayitryAdInAM ratnasUtyAdInyupamA Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / nAnyupAttAni / eteSAM dharmitvaM parasparAvacchinnatvaM ca sphuTameva / bimbapratibimbabhAvaH punardharmivizeSapratipAdanonmukhAnAM dharmANAM bhavati / yathAtraiva / atra hi hArAGgarAgayoH pANDyasya viziSTatApAdanAyaivopAdAnam / indumatI prati tasya viziSTAlambanavibhAvatvena vivakSitatvAt / atazca tayoH parasparonmukhatvAtsvAtmanyevAvizrAntiriti kA kathopameyatAyAH / evaM pANDyasyAdrirAjena haarnirjhraadidhrmnimittaivopmaa| tAvanmAtreNeva sAdRzyaparyavasAnAt / tacca hArAdeH sAdhAraNadharmasya bimbapratibimbatvAdRSTAntanyAyasyaitatsUdAharaNameva / nanu hAranirjharayostadatadgAmitvAbhAvAtkathaM sAdhAraNadharmateti cet , ucyate-asyAstAvaddharmasya sAdhAraNyaM jIvitam / tacca dharmasyaikatve bhavati / na ca vastuto'tra dharmasyaikatvam / nahi ya eva mukhagato lAvaNyAdidharmaH / sa eva candrAdau / tasyAnvayAsaMbhavAt / api tu tajAtIyo'trAnyo'sti dhrmH| evaM dharmayorbhedAtsAdhAraNalAbhAvAdupamAyAH kharUpaniSpattireva na syAt / atha dharmayorapi sAdRzyamabhyupagamyate tattatrApi sAdRzyanimittamanyadanveSyam / tatrApyanyadityanavasthA syAt / tatazca dharmayorvastuto bhede'pi pratItAvekatAvasAyAdbhede'pyabheda ityetnnimittmektvmaashrynniiym| anyathA hyupamAyA utthAnameva na syAt / evamihApi hAranirjharAdInAM vastuprati vastutayopAttAnAM vastuto bhede'pyabhedavivekSakatvaM grAhyam / anyathA hyeSAM pANDyAdrirAjayoraupamyasamutthAne nimittatvameva na syAt / na caiSAmaupamyaM yuktamiti samanantaramevoktam / ata evAtra bimbapratibimbabhAvavyapadezaH / loko hi darpaNAdau bimbAtpratibimbasya bhede'pi madIyamevAtra. vadanaM saMkrAntamityabhedenAbhimanyate / anyathA hi pratibimbadarzane kRzo'haM sthUlo'hamityAdyabhimAno nodiyAt bhUSaNavinyAsAdau ca nAyikA nAdriyeran / prAcyairapi-'sa munirlAJchito maujyA kRSNAjinapaTaM vahan / vyarAjannIlajImUtabhAgazliSTa ivAMzumAn // ' iti| tathA--'sa pItavAsAH pragRhItazA manojJabhImaM vapurApa kRSNaH / zataddendrAyudhavAnnizAyAM saMsRjyamAnaH zazineva meghaH // ' ityatra maujItaDitoH zaGkhazazinozca vastuto bhede'pyabhedavivakSAmevAzritya sAdhAraNadharmasya hInatvamAdhikyaM coktam / ata evaatr pUrva granthakRtA vastuprativastubhAvavastudvayasya prAcyoktameva vyavahAraM darza'yituM prativastUpamAvadRSTAntavaceti taduktameva dRSTAntadvayaM dattam / evaM cAtrAmeda1. 'paryavasAnam' ka. 2. 'vivakSetyekatvaM kha. 3. 'iti' ka. 1. 'eva cAtra' kha. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 kaavymaalaa| vivakSaiva jIvitam / eSA ca lakSye supracuraiva / yathA-'vidyutvantaM lalitavanitAH sendracApaM sacitrAH saMgItAya prahatamurajAH snigdhagambhIraghoSam / antastoyaM maNimayabhuvastuGgamabhraMlihAgrAH prAsAdAstvAM tulayitumalaM yatra taistairvizeSaiH // ' atra vidyudvanitAdInAM meghaprAsAdaviziSTatAdhAyakatayA dharmatvenaivopAdAnam / ata eva taistairvizeSairityuktam / teSAM sakRnnirdezAbhAvAnnAnugAmitA / ekArthatvAbhAvAna zuddhasAmAnyarUpatvamiti pArizeSyAdvimbapratibimbabhAva eva / eteSAM cAbhedenaiva pratIteH sAdhAraNatvam / evaM hArAderapi jJeyam / abhedapratItizcAtra saadRshynimittaa| na caitAvataivaiSAmupamAnopameyatvaM vAcyam / tathAtvAvivakSaNAt / sAdRzyasya ca sitatvAdiguNayogitvaM nAma nimittam / evamabhedapratItimukhenAtra hArAdeH samAnadharmatvam / kvacinnimittAntareNApyabhedapratItirbhavati / yathA'dveSyo'pi saMmataH ziSTastasyArtasya yathauSadham / tyAjyo duSTaH priyo'pyAsIddaSTo'GguSTha ivAhinA // ' atrottarArdhe daSTaduSTayordoSakAritvAdinA ekakAryakAritvaM bhedakAraNamityalaM bahunA / iyaM ca dvayorapi prakRtayoraprakRtayozcaupamye samucitA bhavati / meNa yathA-'sadayaM bubhuje mahAbhujaH' ityAdi / atra vadhUmedinyoraciropanatatvAtprakRtatvena sadayopabhoge samucciMtatvam / aprakRtA yathA-'svareNa vasyAmamRtasrateva prajalpitAyAmabhijAtavAci / apyanyapuSTA pratikUlazabdA zroturvitatrIriva tADyamAnA // ' atra bhagavatyapekSayAnyapuSTAvitavyoraprakRtayoH pratikUlazabdatve samucitatvam / iymekdeshvivrtinypi| yathA-'kamaladalairadharairiva dazanairiva kesrairviraajnte| alivalayairalakairiva kamalairvadanairiva nlinyH||' atra nalinInAM nAyikA upamAnatvenopAttA ityekadezavivartitvam / iyaM ca sAdRzyadAArtha kavipratibhAkalpite sAdharmya kalpitA bhavati / tacca kvacidupameyagatatvena kvacidupamAnenApi kalpitamiti dvidhAtvamasyAH / yaduktam-'upameyasya vaiziSTyamupamAnasya vA kvacit' iti / vaidhayeNApi sAdharmyamiti tRtIyaH prakAraH punarasyA na vaacyH| asyopamAyAmeva saMbhavAddALapratipAdanApratItezca / krameNa yathA-"taM Namaha NAhiNalinaM hariNo gaaNaGgaNAhirAmassa / chappaachampiagatto .. 1. 'sAdhAraNadharmatvamuktam' ka. 2. 'samucitA' kha. 3. 'krameNa' kha-pustake nAsti. 4. 'aprakRtA yathA' kha-pustake nAsti. 5 'taM namata nAbhinalinaM harergaganaanAbhirAmasya / SaTpadAcchAditagAtro mala iva candre yatra vidhiH // ' iti cchAyA. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / - eksyaivopmaanopmeytve'nnvyH|| malo vva candammi jattha vihI // ' atropameyasya SaTpadAcchAditvaM kalpitam / 'AvarjitA kiMcidiva stanAbhyAM vAso vasAnA taruNArkarAgam / saMjAtapuSpastavakAbhinamrA saMcAriNI pallavinI lateva // ' atropamAnagatatvena saMcAriNItvaM kalpitam / na cAsyAH pRthaglakSaNaM vAcyam , dvayoraupamyapratIteH / sAmAnyalaNasyAtrApyanugamAt / athAtra kalpanAstIti cet, na / evaM hi pratibhedaM lkssnnkrnnprsnggH| samuccitatvAdevizeSAntarasyApi bhAvAt / athopamAnaguNaviziSTopameyAvagamaphalatvenopamAyAH pratibhaTabhUtavastvantarAbhAvaprayojanatvena cAsyAH pRtha. galaMkAratvamiti cet , na / atropameyasyopamAnaguNaviziSTatayaiva pratIteH phalame. dAbhAvAt / tathA hi 'AvarjitA' ityAdau bhagavatyA latAyAH sAdRzyasya saMcAriNItvenAbhAvo mA prasAsIditi tayoH sAdharmyameva draDhayituM kavinA latAyAH saMcAriNItvaM kalpitam / nanvatra bhagavatyA anyadupamAnaM nAstIti prtiiyte| ananvayAdivadupamAnAntaraniSedhasya vAkyArthatvAt / maivam / evamupameyasyApi vaiziSTyakalpane upameyAntaraniSedhaphalatvaM vAcyam / samAnanyAyatvAt / tadyathA dRDhArope rUpake viSayaviSayiNorabhedameva draDhayituM kasyaciddharmasya hAnirAdhikyaM vA kalpyate tathehApi sAmAnyadAAyaiva kalpitatvaM jJeyam / atrApyabhedAlaMkArAkhyAlaMkArAntaratvaM na vAcyam / rUpakeNaivAsyA vicchitteH saMgRhItatvAt / viSayaviSayiNorabhedo hi rUpakasatattvam / sa eva cAtra dAyena pratIyata iti ko nAmAsya rUpakAtpRthagbhAvaH / abhedamAtrapratItau rUpakam , niyatadharmahAnAvanyataH sarvato'. pyabhedapratItAvabheda iti pratItibhedo'pyastIti cet, na / evaM hyasti tAvadabhedapratItiratrAnugatA / yastu vizeSaH sapRthagbhedatve vyavasthApako'stu na pRthagalaMkAratve / nahi zAvaleyatA(?)mAtreNa gotvamazvatvavyapadezyaM bhavati / evaM ca 'gRhItavigrahaH kAmo vasantaH saarvkaalikH| jahAra hRdayaM kAmI nityapUrNaH sudhaakrH|' ityAdau gRhItavigrahatvAderniyatasya dharmasyAdhikye'pyalaMkArAntarapresaGgaH / iyaM ca mAlAtvAdinAnantabhedeti tadnthavistarabhayAnna prapaJcitam / ekasyaivetyAdi / nanu sAdRzyAzrayANAmalaMkArANAM lakSayituM prastutatvAtsAdRzyasyobhayaniSThatvenaiva 1. 'maikm' kha-pustake nAsti. 2. 'prasaGgAt' kha. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 kaavymaalaa| - vAcyAbhiprAyeNa pUrvarUpAvagamaH / ekasya tu viruddhadharmasaMsargoM dvitIyasabrahmacArinivRttyarthaH / ata evAnanvaya iti yogo'pyatra saMbhavati / yathA_ 'yuddhe'rjuno'rjuna iva prathitapratApo bhImo'pi bhIma iva vairiSu bhImakarmA / saMbhavAdekasya ca tadabhAvAtkathamihAtadAzrayasyApyasya vacanamityAzaGkhyAhavAcyAbhiprAyeNetyAdi / pUrvarUpeti / sAdRzyAzrayatvasyetyarthaH / astyeva hyatra zAbdI saadRshyprtiitiH| mukhaM candra ivetyAdivadevAtropamAnopameyatvasya vAcyatayopanibandhanAt / ata evAha-vAcyAbhiprAyeNeti / na punarvastvabhiprAyeNetyarthaH / vastuto hyekasyaiva sAdhyasiddhadharmarUpatvAsaMbhavAdupamAnopameyatve'pi virodhaH syAt / itthaM zAbdameva sAdRzyAnugamamAzrityehAsya lakSaNam / nanu yovamekasyopamAnopameyatvaM virudhyate tatkiM vastuviruddhena niSphalena caitenetyAzaGkayAha -ekasyetyAdi / evaM cAsya dvitIyasabrahmacArinivRttirevAlaMkAratvapratiSThApakaM pramANam / anyathA punaHsthAlaMkAratvam / yathA-'tasyAjJayaiva paripAlayataH prajA me karNopakaNThapalitaMkariNI jareyam / yadgarbharUpamiva mAmanuzAsti so'yamadyApi tanmayi gurorgurupksspaatH||' atra yathaiva garbharUpaM mAM gururanvazAttathaivAdyApyanuzAstIti satyapyekasyopamAnopameyatve dvitiiysbrhmcaarinivRttiprtipttybhaavaabaaymlNkaarH| ekasyaivAvasthAbhedena ca siddhasAdhyadharmasaMbhavAnnopamAnopameyatvasya viruddhadharmasaMsargaH / ata eveti / viruddhadharmasaMyogAt / ekasyaiva siddhasAdhyarUpeNopamAnopameyatvenAvidyamAno'nvayaH saMbandho yatra sa tathoktaH / arjunAdanyo yuddhe prathitapratApo nAstIti dvitIyasabrahmacArinivRttiratra jIvitabhUtA pratIyata eva / ata eva kArtavIyehiMsrasattvayorupamAnarUpayorapratIteH zuddhamevaitadudAharaNam / ttiametummi jae sundaramahilAsahassabhariammi / aNuharai Navara tissA, vAmAddhaM dAhiNaddhassa // ' ityAdau cAnanvayodAharaNatvaM na vAcyam / atrAnyArdhe - 1. 'ekasyaiva' kha-pustake nAsti. 2. 'etAvanmAtre jagati sundrmhilaashsrbhrite| anuharati kevalaM tasyA vAmA dakSiNArdhasya // ' iti cchAyA. .. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 39 nyagrodhavartinamathAdhipatiM kurUNA__ mutprAsanArthamiva jagmaturAdareNa // dvayoH paryAyeNa tasinnupameyopamA // tacchabdenopamAnopameyatvapratyavamarSaH / paryAyo yaugapadyAbhAvaH / nAnyArdhasyopamIyamAnatvenopamAyA abhidhIyamAnatvAt / asya hyupamAnAntaraniSedhaparyavasAyyabhidhIyamAnamekasyaivopamAnopameyatvaM kharUpam / na ca tadatra zabdenAbhidhIyate'pi tu vyajyata iti pratIyamAnataiva yukteti na vAcyatvamasyeti vAcyam / evaM hyalaMkAradhvanerviSayApahAraH syAt / evam 'gandhena sindhuradhuraMdhara vakramaitrImairAvaNaprabhRtayo'pi na zikSitAste / tattvaM kaicatrinayanAcalaratnabhittisvIyapraticchaviSu yUthapatitvameSi // ' ityatrApyananvayo na vAcyaH / khIyapratibimbaireva sAdRzyapratItestadgandhasyApyabhAvAt / yadi nAma caitatpratIyeta tadapyasya pratIyamAnatvaM syAnna vAcyatvam / yathoktanyAyAMt / evaM ca tadekadezenAvasitabhedena vetyaipAsya upamAnatayA kalpitenaiva sAdRzyamananvaya ityeva tvayA sUtraNIyam / 'grasamAnamivaujAMsi sadasyaiauraveritam / nAma yasyAbhinandanti dviSo'pi sa pumAnpumAn // ' ityatra puMsaH puMstvAropAdananvayarUpakamiti yadanyairuktaM tadayuktam / ekasyaiva vidhyanuvAdabhAvenAvasthAnAdAropAbhAvAt / dvayorityAdi / dvayorityupamAnopameyayoH, na punardvisaMkhyAkayoH / tena, 'kAntAnanasya kamalasya sudhAkarasya pUrva parasparamabhUdupamAnabhAvaH / sadyo jarAtuhinarAhuparAhatAnAmanyaH parasparamasAvarasaH prasUtaH // ' ityatra trayANAmapyupamAnopameyatvaM sthitamasyA evAGgam / tacchabdeneti tasminnityanena / yaugapadyAbhAva iti kramarUpatvAt / ata iti yogapadyAbhAvAt / sa ca vAkyabhedaH zAbda Arthazca / tatra zAbdo yathA-'rajobhiH syandanoddhatairgajaizca ghanasaMnibhaiH / bhuvastalamiva vyoma kurvanvyomeva bhUtalam // ' atra bhuvastalaM vyomeva kurvanniti vAkyapariniSpatteH sphuTa eva zAbdo vaakybhedH| Artho yathA--bhavatpAdAzrayAdeva gaGgA bhaktizca zAzvatI / itaretarasAdRzyasubhagAmeti vandyatAm // ' atra sphuTe'pi zAbde ekavAkyatve gaGgA bhaktivadbhaktizca gaGgAvadvandyetyastyevArthoM 1. 'upamAnaniSedha' kha. 2. 'kathaM kha. 3. 'apAsya tenaivAnanvaya iti sUtra. NIyam' ka. 4. 'syandanotkIrNaiH' ka. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| ata evAtra vAkyabhedaH / iyaM ca dharmasya sAdhAraNye vastuprativastunideze ca dvidhaa| Aye yathA'khamiva jalaM jalamiva khaM haMsazcandra iva haMsa iva candraH / kumudAkArAstArAstArAkArANi kumudAni // ' dvitIye yathA 'sacchAyAmbhojavadanAH sacchAyavadanAmbujA / vApyo'GganA ivAbhAnti yatra vApya ivAGganAH // ' sadRzAnubhavAdvastvantarasmRtiH smaraNam // vastvantaraM sadRzameva / avinAbhAvAbhAvAnnAnumAnam / yathA vAkyabhedaH / asyAzcopamAnAntaratiraskAra eva phalam / ata evopameyenopamA ityasyA anvAbhidhAnam / yatra punarupamAnAntaratiraskAro na pratIyate tatra nAyamalaMkAraH / yathA-'savitA vidhavati vidhurapi savitarati tathA dinanti yaaminyH| yAminayanti dinAni ca sukhaduHkhavazIkRte manasi // ' na hyatra vidhusavitrAdInAmupamAnAntaratiraskaraNaM vivakSitaM kiM tu sukhaduHkhavazIkRtamanasAmevaM viparItaM bhava. tIti / sAdhAraNya iti / etacca dharmasya nirdezAnirdezarUpapakSadvayAgUrakatvenoktam / tatra nirdezapakSe sAdhAraNyamasti tathApyatra sakRnnirdezenaivAnugatatvAttadupalambhaH sphuTa ityatra bhAvaH / anirdezapakSe tu vAstavameva sAdhAraNyam / yadanusAraM khamiva jalamityAdyudAhRtam / dharmasyAnugAmitve tu yathA-'kamaleva matirmatiriva kamalA tanuriva vibhA vibheva tanuH / dharaNIva dhRtidhRtiriva dharaNI satataM vibhAti bata yasya // ' atra vibhAtIti sakRnnirdiSTam / vastuprativastunirdezazca pUrvavadihApi zuddhasAmAnyarUpatvabimbapratibimbabhAvAbhyAM dvidhA / tatra bimbapratibimbabhAvo granthakRtaivodAhRtaH / tatra hyambhojavadanayorbimbapratibimbabhAvaH / zuddhasAmAnyarUpatvaM yathA-'tadvalgunA yugapadunmiSitena tAvatsadyaH parasparatulAmadhirohatAM dve / . 1. "yadabhihitaM bauddhaiH-'sadRzAdRSTacintAdyAH smRtibIjasya bodhakAH' iti / vastvantaraM" kha. Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 'atizayiptasurAsuraprabhAvaM zizumavalokya tavaiva tulyarUpam / kuzikasutamakhadviSAM pramAthe dhRtadhanuSaM raghunandanaM smarAmi // ' sAdRzyaM vinA tu smRti yamalaMkAraH / yathA'atrAnugodaM mRgayAnivRttastaraGgavAtena vinItakhedaH / rahastvadutsaGganiSaNNamUrdhA smarAmi vAnIragRheSu susaH // ' praspandamAnaparuSetaratAramantazcakSustava pracalitabhramaraM ca padmam ||'(atr) praspandamAnapracalitatvena zuddhasAmAnyarUpatvam / tArakabhramarayostu bimbapratibimbabhAvaH / unmeSAbhiprAyeNa cAnugAmitati bhedatrayasyApyetadudAharaNam / sadRzeti / vastvantaramiti smayamANam / sadRzameveti / sAdRzyasyobhayaniSThatvAt / atazca smaryamANenAnubhUyamAnasya, anubhUyamAnena vA smayamANasya saadRshypriklpnmymlNkaarH| yaduktam-yathA dRzyena janitA sAmyadhIH smrymaanngaa| smaryamANakRtApyasti tatheyaM dRshygaaminii||' iti / tatrAdyaH prakAro granthakRdudAharaNe / tatra hi zizoreva raghunandanena sAdRzyaM vivakSitam / dvitIyastu yathA-'tasyAstIre racitazikharaH pezalairindranIlaiH krIDAzailaH kanakakadalIveSTanaprekSaNIyaH / madgahinyAH priya iti sakhe cetasA kAtareNa prekSyopAntasphuritataDitaM tvAM taneva smarAmi // ' atrAnubhUyamAnena meghena smayamANasya krIDAzailasya sAdRzyaparikalpanam / evaM cAtra sAdRzyasyobhayasaMbandhe'pyanubhUyamAneneva punaH smayamANapratItibhavatItyavaseyam / nanu yadyevaM tatparasmAtparapratipatteH kiM nedamanumAnamityAzaGkayAha-avinAbhAvetyAdi / avinAbhAvastAdAtmyAnnityasAhacaryAdvA / anubhUyamAnasmaryamANayozca tadabhAvaH / zizuraghunandanayoH sAdRzyaparikalpane cAtizayitasurAsuraprabhAvatvAdidharmo'nugAmitayA nirdiSTaH / vastuprativastubhAvenApi dharmasyAyaM bhvti| tatra zuddhasAmAnyarUpatvena yathA-'sAndrAM mudaM yacchatu nandako vaH sollAsalakSmIpratibimbagarbhaH / kurvannajasraM yamunApravAhasalIlarAdhAsmaraNaM murAreH // ' atra sollAsasalIlatvayorekatvam / bimbapratibimbabhAvenApi yathA-'pUrNendunA meghalavAGkitena dyAM mudritAM sundara vIkSamANaH / vivAhahomAnaladhUmalekhAmilatkapolAM bhavatIM smarAmi // ' atra meghalavadhUmalekhAdInAM bimbapratibimbabhAvaH / etadeva sAdRzyanimittatvaM draDhayituM prtyudaahrti-saadRshymityaadinaa| sadRzAnubhavAbhAvAttatsmRterna sAdRzyahetuka 1. 'smRtigAminI' kha. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa|' atra ca kartRvizeSaNAnAM smartavyadazAbhAvitve sartRdazAbhAvitvamasamIcInam / preyolaMkArasya tu sAdRzyavyatiriktanimittotthApitA smRtiviSayaH / yathA-'aho kope'pi kAntaM mukham' iti / tatrApi vibhAvAdyAgUritatve na khazabdamAtrapratipAdyatve yathA-'atrAnugodaM' ityaadi| 'yaidRSTo'si tadA lalATapatitaprAptaprahAro yudhi sphItAsRknutipATalIkRtapurobhAgaH parAnpAtayan / teSAM duHsahakAladehadahanaprodbhUtanetrAnala jvAlAlIbharabhAkhare smararipAvastaM gataM kautukam // " tvam / smartavyadazAbhAvitva iti / smartavyadazAbhAvitvaM vAcyaM sadanAdRtyetyarthaH / ata eva vAcyasyAvacanam / smartRdazAbhAvitvamityavAcyasya vacanam / yadyapi smartRdazAyAmatItatvAkartRvizeSaNAnAM mRgayAnivRttatvAdInAmapyatItakAlAvacchinnAnAM tadbhAvitvaM tathApi vartamAnakAlAvacchinnasya smarturvizeSaNabhAvenopanibandhAtteSAM tadavacchinnataiva pratIyata iti yathoktameva dUSaNadvayaM yuktamiti sahRdayA eva pramANam / pratyudAharaNAntaramapi darzayati-preyolaMkArasyetyAdinA / tuzabda. zvArthe / sAdRzyavyatiriktaM saMskArAdinimittam / tatrANIti / evaM sthite'pi satItyarthaH / vibhAvAdyAgUritatve preyolaMkArasya sAdRzyavyatiriktanimittatotthApitA smRtirviSayo na khazabdamAtrapratipAdyatve smRtiviSaya iti saMbandhaH / tatra vibhAvAdyAritatve smRtiryathA-'aho kope'pi kAntaM mukham' iti / khazabdamAtrapratipAdyatve yathodAhRtam 'atrAnugodaM-' ityAdau / atra ca yathA preyolaMkAro bhAvadhvanezcAsya yathA bhinnaviSayatvaM tathAgra eva vakSyAmaH / evaM ca pratyudAharaNa dvayasyApi prayojanaM bhinnaviSayatvAt / kvacicca sAdRzyanimittApi smRtiravAkyArthatvAnnAsminparyavasyatItyAha-'yaidRSTo'si-' ityAdi / vastvatra jayApIDadarzanam / vastvantaraM tu bhagavallakSaNam / atra tvaddarzanamabhilaSatAM janAnAM na 1. 'yathA' ka-pustake nAsti. - Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 43 ityAdau sadRzavastvantarAnubhAve zakyavastvantarakaraNAtmA vizeSAlaMkAraH / karaNasya kriyAsAmAnyAtmano darzane'pi saMbhavAt / matAntare kAvyaliGgametat / tadete sAdRzyAzrayeNa bhedAbhedatulyatvenAlaMkArA nirNItAH saMpratyabhedaprAdhAnyena kathyante abhedaprAdhAnye Arope AropaviSayAnapahnave rUpakam / abhedasya prAdhAnyAdbhedasya vastutaH sadbhAvaH / anyatrAnyAvApa tvadarzanAvAptirevAbhUdyAvatteSAmasaMbhAvyaM bhagavaddarzanamapi jAtamityazakyavastvantarakaraNam / vizeSAlaMkArasya hyazakyavastvantarakaraNaM rUpam iha punarazakyavastvantaradarzanaM sthitamiti kathamatra vizeSAlaMkAra ityAzaGkayAha-karaNasyetyAdi / etacca gamyagamakabhAvamAzrityAnyaiH kAvyaliGgatvenAbhyupagatamiti darzayitumAha-matAntara ityAdi / etaditi smaraNam / matAntara ityaudbhaTe / yaduktam-'zrutamekaM yadanyatra smRteranubhavasya vA / hetutAM pratipadyeta kAvyaliGgaM taducyate // ' iti / iha punargamyagamakabhAvAdanubhUyamAnasmaryamANavyavahAro'pi viziSyata iti pRthagalaMkAratayaitaduktam / etadupasaMharannanyadavatArayati tadeta ityAdi / eta ityupamAdyAzcatvAro'laMkArAH / saMpratIti / bhedAbhedatulyatvAzrayAlaMkArAnantaramabhedapradhAnaM lakSayitumucitatvAdavasaraprAptAvityarthaH / tatra tAvatprathamaM rUpakaM lakSayati -abhedaprAdhAnya ityAdi / vastuta iti / na tu pratItitaH / sadbhAva iti / pradhAnApradhAnayoH saMbandhizabdatvAt / anyatrAnyAvApa Aropa iti| anyoti prakRte mukhAdau / anyasyetyaprakRtasya candrAdeH / sa ca sAmAnAdhikarapyena vaiyadhikaraNyena ca nirdeze bhavati / na tu sAmAnAdhikaraNyena nirdeza eva saH / evaM hi--'yAtAH kaNAdatAM kecit' ityAdAvAropasadbhAve'pi na sAmAnAdhikaraNyamastIti vyAptiH syAt / ArthaM sAmAnAdhikaraNyamastIti nAvyAptiriti cet, na / bhinnayoH sAmAnAdhikaraNyena nirdezo hyAropalakSaNam / na ca tadatra nirdiSTam / vaiyadhikaraNyena nirdezAttasyArthAvaseyatvAt / arthAvasAyo nirdezazca naikaM rUpam / vipratiSedhAt / nIlamutpalamilyAdAvapi guNajAtirUpatvena bhinnayonIlotpalayoH sAmAnAdhikaraNyena nirdezAdAropaH prasajyata ityativyAptiH syAt / na cArope bhinnayoH sAmAnAdhikaraNyena nirdeza ucyata ityasaMbhavo'pi / iti na nira Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 kaavymaalaa| AropaH / tasya viSayaviSayyavaSTabdhatvAdviSayasyApahnave'pahnutiH / anyathA tu viSayiNA viSayasya rUpavataH karaNAdrUpakam / sAdharmya tvanugatameva / vadyametadAropalakSaNam / yadyevaM tatkiMzabde zabdAntaramarthe vArthAntaramAropyata iti cemaH / tatra na zabde zabdAntarAropaH / mukhazabdAdezcandrazabdAdirUpatvenApratIteranyonyaviviktasvavizrAntarUpopalambhAditi bhavadbhirevoktatvAt / kiM tvarthe'rthAntarAropaH / sa ca prayojanaparatayA tathA nirdizyate na bhrAntyA / ata eva zuktikAyAmiva rajatAropo na mukhe candrAropaH / tasya svarasata evotthAnena bhramarUpatvAt / ata eva tatrAropaviSayasyAropyamApanAcchAditatvena pratItiH / iha punarjAnAna eva kazciccandraviviktaM mukhaM tatra prayojanaparatayA candrArthamAropayati / ata evoktamAropaviSayAnapahnava iti / bhavadbhirapyanenaivAzayena pratipAdanabhramo'yaM na bhrAntApratipattirityAdyuktam / tasyetyAropasya viSayaH prakRtaH viSayI caaprkRtH| tAbhyAmavaSTabdhatvaM yuktam / yaduktam -'sAropAnyA tu yatroktau viSayI viSayastathA' iti / anyatheti / apahnave / evamanenApahRtirUpakayorbhedo'pyuktaH / Ahuriti daNDyAdayaH / atazca sAdharmyasadbhAvAttadanuyAyibhedatrayAnuprANitatvamapyasya jJeyam / yathA-'kaMdarpadvipakarNakambumasitairdAnAmbubhiAJchitaM saMlagnAJjanapuJjakAlikamalaM gaNDopadhAnaM rteH|vyomaanokhpusspgucchmlibhiH saMchAdyamAnodaraM pazyaitacchazinaH sudhAsahacaraM bimbaM kalaGkAGkitam // ' atra kalaGkasya dAnAmbvAdibhiH pratibimbanam / lAJchitatvAGkitatvayoH zuddhasAmAnyarUpatvam / sudhAsaha. caratvasyAnugatatvAdanugAmiteti bhedatrayAnuprANitatvam / anena ca sAdRzyanimitta evAropo rUpakamityuktaM bhavati / keSAMcidapi saMbandhAntaraheturapyAropo rUpakAGgameveti matam / yadAhAlaMkArabhASyakAraH-lakSaNAparamArthaM yAvatA rUpakavarUpaM' ityupakramya 'sAropAnyA ca sAdRzyAdvA saMbandhAntarAdvA' ityAdi / sa tu yathA'amRtakavalaH zobhArAziH pramodarasaprapA sitimazakaTaM jyotsnAvApI tuSAragharaTikA / manasijavRsI zRGgArazrIvimAnamaho nu bho niravadhisukhazraddhA dRSTeH kRtI mRgaketanaH // ' atrendurUpa kAraNe kAryarUpAyAH zraddhAyA AropaH / granthakRtApyalaMkArAnusAriNyAmatra zraddhAhetutvAcchaddhetyabhidhAyA vizeSeNaikasminnanekavastvAropAnmAlArUpakamityabhidadhatAyameva pakSaH kaTAkSitaH / nanu cAdhyavasAyagarbhANAmapya. 1. kAzmIrikamahAkavijalaNapraNItasomapAlavilAsakAvyaTIkAyAm... Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 45 yadAhuH-- 'upamaiva tirobhUtabhedA rUpakamiSyate' iti / AropAdamede'dhyavasAyaH prakRSyate iti pazcAttanmUlAlaMkAravimAgaH / idaM tu niravayavaM sAvayavaM paramparitamiti trividham / AyaM kevalaM mAlArUpakaM ceti dvidhA / dvitIyaM samastavastuviSayamekadezavivarti ceti dvidhaiva / tRtIyaM zliSTAzliSTazabdanibandhanatvena dvividhaM satpratyekaM kevalamAlA. rUpakatvAccaturvidham / tadevamaSTau rUpakabhedAH / anye tu pratyeka vAkyoktasamAsoktAdibhedAH saMbhavanti te'nyato draSTavyAH / krameNa yathA dAse kRtAgasi bhavatyucitaH prabhUNAM pAdaprahAra iti sundari nAsmi dUye / udyatkaThorapulakAGkarakaNTakAprai ryakhidyate tava padaM nanu sA vyathA me // ' laMkArANAmabhedaprAdhAnye sati prathamamAropagarbhA alaMkArAH kimiti lakSitA ityAzaGkayAha-AropAdityAdi / cazabdo'myAlaMkArApekSayA bhedasamuccayArthaH / viSayadyotakastuzabdaH / avayavebhyo niSkrAnta AropyamANo yatra tattathoktam / sahAvayavairAropyamANo vartate yatra tattathoktam / paramparayaikasya mAhAtmyAdaparasyArUpaNatvamAyAtaM yatra tattathoktam / Adyamiti niravayavam / mAlA caikasyAnekasya vAnekAropAdbhavati / evaM paramparitatvena mAlArUpakaM jJeyam / dvitIyamiti sAvayavam / samastamAropyamANAtmakaM vastvabhidhAyA viSayo yatra tattathoktam / ekadeza AropaviSayANAmarthAttadAtmaka evAropyamANaprayojanapratipAdanAya tadrUpatayA vivartate pariNamati yatra tattathoktam / tRtIyamiti paramparitam / yadyapi zleSanibandhane'sminguNakriyAtmakadharmanibandhanasya sAdRzyasyAsaMbhava eva / tathApi zabdamAtrakRtamevAbhedAdhyavasAyataH sAdRzyaM grAhyam / anya iti etdbhedaassttkvytiriktaaH| saMbhavantIti ciraMtanAlaMkAragrantheSveva / na punarlakSyanta iti bhAvaH / tatra hi teSAM Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| 'pIyUSaprasUtirnavA makhamujAM dAnaM tamolUnaye ___ khargaGgAvimanaskakokavadanasrastA mRNAlIlatA / dvirbhAvaH smarakAmukasya kimapi prANezvarIsAgasAmAzAtanturudaJcati pratipadi prAleyabhAnostanuH // ' 'vistArazAlini nabhastalapatrapAtre ___ kundojvalaprabhamasaMcayabhUribhaktam (1) / gaGgAtaraGgadhanamAhiSadugdhadigdhaM : ___ jagdhaM mayA narapate kalikAlakarNa // ' tattve'pyetadbhedASTakakRtameva vaicitryaM pratIyate / tathA ca-pAdaH kUrmo'tra yaSTi - jagapatirayaM bhAjanaM bhUtadhAtrI tailApUrAH samudrAH kanakagirirayaM vRttavartiprarohaH / arcizcaNDAMzuruccairgaganamalinimA kajjalaM dahyamAnA vairizreNI pataGgA jvalati narapate tvatpratApapradIpaH // ' ityatra satyapi vAkyArthoktatve samastavastuviSayakRtameva vaicitryam / krameNeti yathoddezam / dvirbhAvaH smarakArmukasyetyatra ca vAkyArthaparyAlocanayendoH smarakAmutvAropapratIteH kuTilatvAdyanekadharmanimittaM sAdRzyameva sNbndhH| indozcaikasya bahava AropA iti mAlArUpakam / anekasya tu yathA--'bAhU bAlamRNAlike kucataTI mANikyahayaM ratemuktAzailazilA nitambaphalakaM hAsaH sudhAnirjharaH / vAcaH kokilakUjitAni cikurAzvetobhuvazcAmaraM tasyAstrastakuraGgazAvakadRzaH kiM kiM na lokottaram // ' atrAnekeSAmanekAropAdrUpakamAlA / iyaM ca zleSanibandhanApi dRzyate / yathA-'netre puSkarasodare madhumatI vANI vipAzA matizceto yAti nadInatAM kalayate zoNatvamasyAdharaH / cAritraM nanu pApasUdanamaho mAmeSa tIrthAzrayaH snAtuM vAJchati bhUpatiH paramatIvoSNodakaM valgati // ' atrAnekeSAM zliSTA aneka AropitA iti zliSTArtharUpakamAlA / AbhAtItyatra samAsoktimanye manyanta ityudAharaNAntareNodAhviyate / yathA-'bhavatsaMvitpuSpazriyamanupamAmodamadhurAM samuccinvannAnAviSayavanarAjIvikasitAm / bhavodyAne bhaktyA tava saha vizeSollasitayA vihantuM vyagraH syaamnusRtvivekpriyskhaaH||' .. 1. 'prabhavasaMcaya' ka. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 47 'AbhAti te kSitibhRtaH kSaNadAprameyaM nistriMzamAMsalatamAlavanAntalekhA / indudviSo yudhi haThena tavArikIrtI rAnIya yatra ramate taruNaH pratApaH // ' kSitibhRta ityatra zliSTapadaM paramparitam / 'kiM padmasya ruciM na hanti nayanAnandaM vidhatte na vA . vRddhiM vA jhaSaketanasya kurute nAlokamAtreNa kim / cakrendau tava satyayaM yadaparaH zItAMzurabhyudgato ___ darpaH syAdamRtena cediha tadapyastyeva bimbAdhare // ' atra vakreNa rUpaNamahetukam / pIyUSeNAdharAmRtasya zliSTazabdaM rUpaNam / 'vidvanmAnasahaMsa vairikamalAsaMkocadIptadyute durgAmArgaNanIlalohita samitvIkAravaizvAnara / satyaprItividhAnadakSa vijayaprAgbhAvabhIma prabho ___sAmrAjyaM varavIra vatsarazataM vairiJcamuccaiH kriyAH // ' __ atra tvameva haMsa ityAropaNapUrvako, mAnasameva mAnasamityAdyAropa iti zliSTazabdaM mAlAparamparitam / bhakternAyikAropasyAzAbdatvAdekadezavivartitvam / 'pIyUSasyAdharAmRtena zliSTazabdanirUpaNam' iti lekhakakalpito'yamapapATho jJeyaH / adharAmRtasya hi pIyUSaNa nirUpaNamatra sthitam / atazca 'adharAmRtasya pIyUSeNa zliSTazabdanirUpaNam' iti pATho grAhyaH / atra ca pIyUSavadamRtazabdasyAdhararasAvAcakatvamanye manyanta ityudAharaNAntaramudAhiyate / yathA-'alaukikamahAlokaprakAzitajagatraya / stUyate deva sadvaMzamuktAratnaM na kairbhavAn // ' atra muktAratnamityAropapUrvako vaMza eva vaMza ityAropa iti zliSTazabdaM kevalaparamparitam / vidvadityAdihaMsarUpaNAmA Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 kaavymaalaa| 'yAmi manovAkAyaiH zaraNaM karuNAtmakaM jagannAtham / janmajarAmaraNArNavataraNataraNDaM harAmiyugam // ' . 'paryako rAjalakSmyA haritamaNimayaH pauruSAbdhestaraGgo bhanapratyarthivaMzolvaNavijayakaristyAnadAnAmbupaTTaH / saGgrAmatrAsatAmyanmuralapatiyazohaMsanIlAmbuvAhaH khaDgaH mAsauvidallaH samiti vijayate mAlavAkhaNDalasya // ' atra mAsauvidalla iti paramparitamapyekadezavivati / evamAdayo'nye'pi bhedA lezataH sUcitA eva / idaM vaidhayeNApi dRzyate / yathA hAtmyAnmAnasarUpaNeti paramparitam / evamarNavarUpaNA taraNDAropasya heturiti paramparitam / paryaGka ityatraikasya bahava AropA iti mAlAparamparitam / anekasya tu yathA-'zrIHzrIdharoraHsthalakhendulekhA zrIkaNThakaNThAbhrataDicca gaurI / zakrAkSipadmAkararAjahaMsI zacI ca vo yacchatu maGgalAni // ' atra bahUnAmanekAropAtparamparitamAlA / evamAdaya iti / paramparitamapyekadezavivartItyevaMprakArAH / sUcitA iti / etacca darzanAdeva / tatazca sAvayavaM dvividhamapi zliSTaM dRzyate / tatra samastavastuviSayaM yathA-'vihaMDhantodalauDaM phurantadantAkArabahalakesarapaaram / paharimacandaloe hasiaM kumueNa surahigandhoggAram // ' atra kumudasya zliSTatvam / ekadezavivarti yathA-'yattArAmauktikAryaprakarapulakitaM candrikAcandanAmbhodigdhaM saptarSihastasthitakarakapayodhautamAkAzaliGgam / toyAdhAre pratIci cyutavati dinakR. dvimbanirmAlyapadme tasyArcApuNDarIkaM vyadhita himakaraM satvaraM mUrdhni kAlaH // ' atra kAlaviSaye pUjakAdirAropyamANo na zabda ityekadezavivartitvam / toyAdhArasya samudranirmAlyodakabhANDavAcakatvAcchriSTatvam / kvaciccAbhedameva draDhayituM viSayiNo niSedhapUrvamAropyamANatvena tadIyasya vA bhedahetodharmasya hAnikalpanenA 1. 'vighaTadoSThadalapuTaM sphuraddantAkArabahalakesaraprakaram / ..... candrAloke hasitaM kumudena surabhigandhodgAram // ' iti cchAyA. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 49 'saujanyAmbumarusthalI sucaritAlekhyadhubhittirguNa. jyotsAkRSNacaturdazI saralatAyogazvapucchacchaTA / yaireSApi durAzayA kaliyuge rAjAvalI sevitA teSAM zUlini bhaktimAtrasulabhe sevA kiyatkauzalam // atra cAropyamANasya dharmitvAdAviSTaliGgatve'pi kacitkhato'saMbhavatsaMkhyAyogasyApi viSayasaMkhyAtvaM pratyekamAropAt / yathA-'kvaci dhikyena vA dRDhAropatvenApIdaM dRshyte| krameNa yathA-'kalipriyA zazvadapAlitAjJAvajJAM gurujJAtiSu darzayantI / jAyA nijA yA nanu saiva kRtyA kRtyA na kRtyA saralasya dhArmeH // ' atra kRtyA niSedhapUrvaM jaayaayaamaaropitaa| taniSedhena hi jAyAyA kRtyayA dADhyana sAmyaM prtiiyte| kRtyA tathA na khakarmaNi vyaapriyte| yatheyaM tatkarmaNIti hyatra vAkyArthaH / atra ca yadanye vizeSAlaMkAramAhustadabhedAlaMkAranirAkaraNAdeva nirAkRtamiti na punarAyasyate / honyA yathA-'vanecarANAM vanitAsakhAnAM darIgRhotsaGganiSaktabhAsaH / bhavanti yatrauSadhayo rajanyAmatailapUrAH suratapradIpAH // ' atrAtailapUreNa hAnikalpanam / Adhikyena yathA'turIyo hyeSa medhyo'gnirAmnAyaH paJcamo'pi vaa| api vA jaMgama tIrtha dharmo vA mUrtisaMcaraH // ' atra turIyatvAderdharmasyAdhikyam / 'dRDhataranibaddhamuSTeH koSaniSaNNasya sahajamalinasya / kRpaNasya kRpANasya ca kevalamAkArato bhedaH // ' ityatrApi dRDhAropameva rUpakaM jJeyam / atra hi kRpANasyeti samuccIyamAnatvena nirdezAcchAbdasyAropasyApratIterapyAkAramAtreNa bhedasyoktervAkyArthaparyAlocanamAhAtmyAtpariziSTasamastadharmAntarasadbhAvAbhyanujJAnAtparyavasAne dAye na viSayaviSayiNorabhedapratipattiH / saiva ca rUpakasatattvamiti pUrvamevoktam / anye'pi bhedAH svymevaabhyuuhyodaahaaryaaH| vaidhaya'NApIti / na kevalaM sAdha pheNelyarthaH / asya ca vicchittivizeSAntaraM darzayitumAha-atretyAdi / AviTaliGgatve'pItyanena dharmiNaH svarUpamAtraparyavasitatve'pi dharmAntarasaMbandhinaH saMkhyAtmano dharmAntarasyApi svIkAra ityAveditam / asaMbhavatsaMkhyAyo 1. 'dhatseH' kha. 2. 'hAnyA yathA' kha-pustake nAsti. 3. 'apratItatve'pi' kha. 4. 'pUrvoktamevoktam' ka. 4 a. sa. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - kaavymaalaa| jaTAvalkalAvalambinaH kapilA dAvAmayaH' ityAdau / na hi kapilamunarbahutvam / 'bhramimaratimalasahRdayatAM pralayaM mUchI tamaH zarIrasAdam / maraNaM ca jaladabhujagajaM prasahya kurute viSaM viyoginInAm // - ityatra niyatasaMkhyAkakAryavizeSotthApito garalArthaprabhAvito viSazabde zleSa eva / jaladabhujagajamiti rUpakasAdhakamiti / pUrva siddhatvAbhAvAnna tannibandhanam / viSazabde zliSTazabdaM paramparitamiti zleSa evaatretyaahuH| . .. gasyeti / yadyapyekAdivyavahArahetuH saMkhyeti nItyA ekasminnapi dravye tadyogaH saMbhavati tathApyanekadravyavartitvAdyabhiprAyeNaitaduktam / pratyekamAropAditi ayamagniH kapilo'yamagniH kapila ityevaMrUpAt / atazcAropyamANasya kapilamunerbahutvAyogAdviSayasaMkhyatvam / zliSTatAnibandhanasya paramparitasya zleSAdvailakSaNyaM dyotayitumAha-bhramimiti / prabhAvita iti / prathamameva pratItigocarIkRta ityarthaH / pUrva siddhatvAbhAvAditi / rUpakasya zleSahetutvAt / tannibandhanamiti rUpakanibandhanam / itizabdo hetau| atazca zleSa evAtrAlaMkAro na paramparitaM rUpakamityatra tAtparyam / cintyaM caitat / yataH zleSastAvadvAcyayordvayoH prakRtayoraprakRlayoH prakRtAprakRtayozca bhavati / atra ca na dvayoH prakRtatvaM nApyaprakRtatvam / varSAsamaye jaladasyeva jalasya varNanIyatvAt / prakRtAprakRtayozca vizeSaNasAmya eva zleSo bhavati iha tu vizeSyasyApi sAmyamiti zabdazaktyutthitasya dhvanerayaM viSayo na zleSasya / atazca nAtra zlaSAlaMkAraH / nApi dhvaniH / jaladabhujagajamiti rUpakamAhAtmyAcchabdazaktyA garalArthasyAbhidhAnAt / evamatra zliSTazabdanibandhanaM jaladabhujagajamiti / rUpakAntareNApi garalArtho yadi pratIyate tatsa dhvanerviSaH syAdityuktam / sthite tu jaladabhujagajamiti rUpake tanmAhAtmyAdeva viSazabde zliSTazabdanibandhanaM rUpakam / anyathA hi jaladabhujagajamiti rUpakaM vyarthaM syAt / 1. 'rUpakamityanucintyaM caitat' ka. Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / AropyamANasya prakRtopayogitve pariNAmaH / AropyamANaM rUpake prakRtopayogitvAbhAvAtprakRtoparaJjakatvenaiva kevalenAnvayaM bhajate pariNAme tu prakRtAtmatayA AropyamANasyopayoga iti prakRtamAropyamANarUpatvena pariNamati / AgamAnugamavigamakhyAtyabhAvAtsAMkhyIyapariNAmavailakSaNyam / tasya sAmAnAdhikaraNyavaiyadhikaraNyaprayogAdvaividhyam / Ayo yathA 'tIrkhA bhUtezamaulisrajamamaradhunImAtmanAsau tRtIya stasmai saumitrimaitrImayamupahRtavAnAtaraM nAvikAya / vyAmagrAhyastanIbhiH zabarayuvatibhiH kautukodazcadakSaM kRcchrAdavIyamAnastvaritamatha giriM citrakUTaM pratasthe / ' tena vinA hi garalArthaH pratIyata ityalaM bahunA / AropyamANasyetyAdi / ArogyAropaviSayabhAvasAmye'pi rUpakAdvailakSaNyaM darzayannetadeva vyAcaSTe-AropyamANamityAdinA / prakRtoparaJjakatveneti / yaduktam-viSayiNA viSayasya rUpavataH karaNAdrUpakamiti / prakRtAtmatayeti / prakRtAGgatayetyarthaH / upayoga iti / tena vinA prakRtArthasyAniSpatteH / pariNamatIti / prakRtamaprakRtavyavahAraviziSTatayAvatiSThate / prakRtakharUpamAtrAvasthAne prakaraNAAniSpatteH / evamatra prakaraNopayogitvAbhAvAdityAropyamANasyopayoga iti cAnvayavyatirekAbhyAM prakRtopayogitvasyAsAdhAraNatvaM darzitam / asAdhAraNatvasya hi dharmasya tattvavyavasthApakatvAllakSaNatvam / atazca nAstyevAlaMkArAntareSu prakRtopayogitvam / evam'AzAsyamanyatpunaruktabhUtaM zreyAMsi sarvANyadhijagmuSaste / putraM labhakhAtmaguNAnurUpaM bhavantamIjyaM bhavataH piteva // ' ityatropamAyAm / 'atrAntare sarakhatyavataraNavArtAmiva kathayitumavatatAra madhyamaM lokamaMzumAlI' ityAdAvutprekSAyAm / 'mandarameha. kkhohiasasikalahaMsaparia(mu)kasalilocchaGgam / maragaasevAlovariNigaNNatu 1. 'mandarameghapakSobhitazazikalahaMsaparimuktasalilotsaGgam / marakatazevAlopariniSapaNatUSNIkamInacakravAkayugam // ' iti cchAyA. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 kaavymaalaa| atra saumitrimaitrI prakRtA AropyamANasamAnAdhikaraNAntararUpatvena pariNatA / Aturasya maitrIrUpatayA prakRte upayogAt / tadatra yathA samAsoktAvAropyamANaM prakRtopayogi taccAropaviSayAtmatayA tatra sthi. tam , ata eva tatra tyvhaarsmaaropH| evamihApi jJeyam / kevalaM tatra viSayasyaiva prayogaH / viSayiNo gamyamAnatvAt / iha tu dvayorapyabhidhAnaM tAdAtmyAttayoH pariNAmitvam / dvitIyo yathA hikkamINacakkAajuam // ' ityatra ca rUpake tathAnyAlaMkAreSvaucityameva nopyogH| aucityaM hi siddhasya sataH prakRtArthopalambhakaM bhavati / upayogaH punaH siddhAveva prakRtArthahetutAM bhajate ityanayormahAnbhedaH / tathA hi-'ananvaye ca zabdakyamaucityAdAnuSaGgikam / asmiMstu lATAnuprAse sAkSAdeva prayojakam // ' ityatraikasyaiva zabdaikyasyaucityopayogAbhyAM bheda uktaH / atazcaucityopayogayorbhedamajAnadbhiH sarvatraiva prakRtopayogitvamanyairyaduktaM tadayuktam / tasmAdrUpakAdanya eva pariNAmaH / iha punaH prakRtArthasyAprakRtArthAropamantareNa siddhireva na bhavatIti prakRtopayogitaiva jIvitam / 'dAho'mbhaH prasUtipacaH pracayavAnbASpaH praNAlocitaH zvAsAH presitadIpradIpalatikAH pANDimni magnaM vapuH / kiM vAnyatkathayAmi rAtrimakhilAM tvanmArgavAtAyane hastacchatraniruddhacandramahasastasyAH sthitivartate // ' atra hi cchatrAropamantareNa candrAtaparodha eva na bhavatIti tasya prakRtopayogitvam / atazca prakRtamaprakRtatayA pariNamatIti pariNAmaH / yadyevaM tarhi sAMkhyIyapariNAmAdasya ko vizeSa ityAzaGkayAha-Arope(game)tyAdi / 'jahaddharmAntaraM pUrvamupAdatte yadA hyayam / tattvAdapracyuto dharmI pariNAmaH sa ucyate // ' iti sAMkhyIyapariNAmalakSaNam / maitrIrUpatayeti / maitryAtmatayetyarthaH / upayogAditi / AtaramantareNa taraNAyogAt / atazca prakRte yata Atarasyopayogastatazca prakRtAyA eva maitryAstatkAryakAritvAttadvyavahArAropaH / etadeva dRSTAntamukhenApi pratipAdayati-tatretyAdinA / atreti pariNAme / samAsoktau cAropyamANasya 1. 'prakRtopayogitve ca' ka. 2. 'tatazca' kha. 3. 'pariNAmaH kasmAnna bhavatItyAzaGkayAha-AgametyAdi / yadyevaM tarhi sAMkhyIyapariNAmalakSaNam' ka. Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 'atha pakrimatAmupeyivadbhiH sarasairvakrapathAzritairvacobhiH / . kSitibharturupAyanaM cakAra prathamaM tatparatasturaMgamAdyaiH // ' rAjasaMghaTane tUpAyanamucitam / taccAna vacorUpamiti vacasAM vyadhikaraNopAyanarUpatvena pariNAmaH / viSayasya saMdihyamAnatve sNdehH| abhedaprAdhAnye Aropa ityeva / viSayaH prakRto'rthaH / yadbhittitve. nAprakRtaH saMdihyate / aprakRte saMdehe viSayo'pi saMdihyata eva / tena prakRtAprakRtagatatvena kavipratibhotthApite saMdehe saMdehAlaMkAraH / sa ca trividhaH / zuddho nizcayagarbho nizcayAntazca / zuddho yasya saMzaya eva paryavasAnam / yathA prakRtopayuktatvam / prakRtasiddhyarthamevAprakRtasyAkSepAt / AropyamANamapi tatra prakRtAvacchedakatvena sthitaM na punarAcchAdakatvenetyAha-taccetyAdi / ata eveti / AropaviSayAtmakatvAdeva / tatreti samAsoktau / etadeva prakRte yojayati-evamityAdi / yadyevaM tarhi samAsoktipariNAmayoH ko vizeSa ityAzajhyAha-kevalamityAdi / tayorityabhidhIyamAnayordvayoH / ucitamiti / upayuktatayeti zeSaH / viSayasyetyAdi / viSayaviSayiNoH saMbandhizabdatvAdviSayasyokterviSayiNo'pyAkSepAdatra grahaNam / tena viSayasya viSayiNazca saMdehapratItiviSayatvaM sUtrArthaH / nanu viSayazabdena viSayizabdasya saMvandhizabdatvAdAkSepe'pi vinA vacanamAkSepamAtrAdviSayiNaH kathaM saMdihyamAnatA labhyata iti cet , na / aniyatobhayAzAvalambivimarzarUpatvAdviSayamAtragatatvenAsaMbhavAtsaMdehasyAnyathAnupapattyA viSayiNastatsaMbandhitvaM labhyata eveti yathAsUtritameva jyAyaH / etadeva vibhajya vyAcaSTe-viSaya ityAdinA / vadbhittitveneti / anyathA hyaprakRtasya nirviSayatvamaprastutAbhidhAnalakSaNo vA doSaH syAditi bhAvaH / tena viSayabhittitayA viSayiNAmeva tathAbhAvo bhavatItyAzaGkayAha-aprakRtetyAdi / viSayo'pIti / na kevalaM viSayiNa eva saMdihyamAnatvaM yAvadviSayasyApIyapi zaM. bdArthaH / tena kvacidviSayiNAmeva saMdihyamAnatvaM kvacicca viSayaviSayiNora 1. 'yatra' kha. Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 - kaavymaalaa| . kiM tAruNyataroriyaM rasabharodbhinnA navA vallarI , lIlAprocchalitasya kiM laharikA lAvaNyavArAMnidheH / / / . . udADhotkalikAvatAM khasamayopanyAsavisrambhiNaH kiM sAkSAdupadezayaSTirathavA devasya zRGgAriNaH // ' nizcayagoM yaH saMzayopakramo nishcymdhyH| saMzayAntazca / sa yathA'ayaM mArtaNDaH kiM sa khalu turagaiH saptabhiritaH kRzAnuH kiM sAkSAtprasarati dizo naiSa niyatam / kRtAntaH kiM sAkSAnmahiSavahano'sAviti cirA samAlokyAjau tvAM vidadhati vikalpAnpratibhaTAH // ' nizcayAnto yatra saMzaya upakramo nizcaye paryavasAnam / yathA. 'induH kiM ka kalaGkaH sarasijametatkimambu kutra gatam / lalitasavilAsavacanairmukhamiti hariNAkSi nizcitaM parataH // ' . kacidAropyamANAnAM bhinnAzrayatvena dRzyate / yathA pyalaMkAro bhavet / ubhayatrApi sAmAnyalakSaNAnugamAt / aniyatobhayAMzAvalambI hi vimarzaH saMzayaH / sa ca viSayiNAmeva bhavati / viSayaviSayiNoreva saMdihyamAnatvAt / ata eva ca prakRtAprakRtagatatveneti yathAsaMbhavaM yojyam / pratibhUtthApita iti na punaH kharasotthApitaH / sthANurvA puruSo vetyevamAdirUpa ityarthaH / etadeva medatrayaM vivRNvannudAharati-zuddha ityAdi / atra prakRtAyAstanvyAH saMdehapratItiviSayatvAbhAvAdviSayiNAM maJjaryAdInAmeva saMdehaH / viSayaviSayiNoryathA-'kiM paGkajaM kimu sudhAkarabimbametatkiM vA mukhaM klamaharaM mdirekssnnaayaaH| yadRzyate madhukarAbhakuraGgakAntinetradvayAnukRti kArNyamamuSya madhye // ' atra klamaharatvAdiH samAno dharmo'nugAmitvenopAttaH / kvacidvastuprativastubhAvenApi bhavati / yathA'kimidamasitAlikalitaM kamalaM kiM vA mukhaM sunIlakacam / iti saMzete lokastvayi sutanu sarovatIrNAyAm // ' atrAsitatvasunIlatvayoH zuddhasAmAnyarUpatvam / ali 1. 'tiraH' ka. 2. 'iha' 3. 'bhinnaviSayatvena' ka. Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 'rajitA nu vividhAstaruzailA nAmitaM nu gaganaM sthagitaM nu / pUritA nu viSameSu dharitrI saMhRtA nu kakubhastimireNa // ' atrAropaviSayatimire rAgAdi tarvAdibhinnAzrayatvenAropitam / kecittvadhyavasAyozrayatvena saMdehaprakAramAhuH / anye tu nuzabdasya saMbhAvanAdyotakasattvAdutprekSAprakAramimamAcakSate sAdRzyAvastvantarapratItiAntimAna / kacAnAM ca bimbapratibimbabhAvaH / evaM cAsya sAdRzyanimittatvAtsamAnadharmAnekadharmanimittatvena dvibhedatvaM na vyAkAryam / sAdRzyanimittatvenaivAsya saMgrahasiddheH / vipratipattyAdinimittAntaravaccArutvAbhAvAcca / bhinnAzrayatveneti vaiyadhikaraNyena / atraiva pakSAntaramAha-kecidityAdi / anena ca saMdehasyAdhyavasAyamUlatvamapi granthakRtaivoktam / tenAdhyavasAyAzrayo'pyayaM svarUpahetuphalAnAM saMdihyamAnatvena tridhA bhavati / tatra svarUpasaMdeho yathA-'raJjitA' ityAyeva / yathA vA-'etattarkaya kairavaklamahare zRGgAradIkSAgurau dikkAntAmukure cakorasuhRdi prauDhe tussaarvissi| kapUraiH kimapUri kiM malayajairAlepi kiM pAradairakSAli sphaTikopalaiH kimaghaTi dyAvApRthivyorvapuH // ' atra kaumudIdhavalimnaH karpUrapUraNAdinAdhyavasitatvAdadhyavasAyamUlatvam / hetusaMdeho yathA-'devi tvacaraNAmbujasmRtividhau gADhAvadhAnaspRzAM dhanyAnAM prasaranti saMtatatayA ye bASpadhArAbharAH / kiM te syuzcirakAlabhAvitabhavApraznakriyAvegataH kiM vaasaaditmukticndrvdnaasNdrshnaanndtH||' atrAzruhetorAnandasya saMsAraviyogo muktisAMmukhyaM ceti hetudvayamadhyavasitam / phalasaMdeho yathA-'nRttAnte pArijAtaM kimu vighaTayituM praSTumAkAzagaGgAM kiMsvidvA candrasUryoM kimu vidalayituM zvetaraktAbjabuddhyA / labdhuM nakSatramAlAbharaNabharamuta svargajaM vAbhiyoddhaM dUrodastaH samastastava gaNapatinA svastaye so'stu hastaH // ' atra kairiNo niSpAdanasya vighttnaadiphlmdhyvsitm| atraivAdizabdavannuzabdasya saMbhAvanAdyotakatvAtpakSAntaramapi darzayitumAha-anya ityAdi / atazca rajitA ivetyarthaH / pUrvatrArthe tu nuzabdo vitarkamAtra eva vyaakhyeyH| saadRshyaadityaadi| 1. 'rAgAdeH' kha. 2. 'zrayaNena' 3. 'kAraNAdi' ka. 4. 'atraiva cevAdizabdasya saMbhAvanA' ka. 5. 'idaM' ka. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : kaavymaalaa| asamyagjJAnatvasAdharmyAtsaMdehAnantaramasya lakSaNam / praantishcittdhrmH| sa vidyate yasminbhaNitiprakAre sa bhrAntimAn / sAdRzyaprayuktA ca prAntirasya viSayaH / yathA asamyagjJAnaM tvasAdhAditi na punarAropagarbhatvasAjAtyAllakSitamiti bhaavH| Aropo hi viSayaviSayiNoryugapadekapramAtRviSayIkRtatve bhavatIti nAropagarbho bhramaH kvacidapi sNbhvti| zuktikAdInAM zuktikAdirUpatayAvagame rajatAdyabhimAnAbhAvAt / nanu bhrA. ntizcittadharmaH sa yasyAsti sabhrAntimAniti vaktuM nyAyyaM tatkathamalaMkArasyaitadabhidhAnamityAzaGkayAha-bhrAntirityAdi / sa iti bhaNitiprakAraH atazcAlaMkAre bhrAntisadbhAva upacarita iti bhaavH| sAdRzyaprayukteti / na tu 'krAmazokabhayonmAdacaurakhapnAyupaplutAH / abhUtAnapi pazyanti purato'vasthitAniva // ' ityAdyabhihitAvAnta. ranimittotthApitetyarthaH / atazca sAdRzyanimittaiva bhrAntiralaMkAraviSaya iti tAtpayorthaH / evaM ca 'prAsAde sA pathi pathi ca sA pRSThataH sA puraH sA parya3 sA dizi dizi ca sA tadviyogAturasya / haho cetaH prakRtiraparA nAsti te kApi sA sA sA sA sA sA jagati sakale ko'ymdvaitvaadH||' ityatraikasyA eva parimitAyA api yoSito gADhAnurAgahetukaM tanmayatAnusaMdhAnaM prAsAdAdAvanekatra yugapatpratItau nimittamiti na bhrAntimadalaMkAraH / sa hi prAsAdAdevallabhArUpatvena pratItau syAt / anyasyAnyarUpatvena samyagabhidhAnAtmAnizcayo hi bhrAntimallakSaNam / na ca prAsAdAdivallabhAtvena pratIyata iti sphuTa evAyaM vizeSAlaMkArasya viSayaH / atha prAsAdAdAvabhUtAyA api vallabhAyA darzanAbhAntiriti cet , naitat / evaM hyatra bhrAntimAtraM syAnnAlaMkAraH / gADhAnurAgAtmakanimittasAmotsvarasata eva prAsAdAdAvasatyA api yuvatyAH prtiitismullaasaaH| kavipratibhAnirvartitvAbhAvAt / 'devamapi harSa pitRzokavihvalIkRtaM zriyaM zApa iti mahIM mahApAtakamiti rAjyaM roga iti bhogAnbhujagA iti nilayaM niraya ityAdimanyamAnaM' ityAdAvapi na bhrAntimadalaMkAraH / tatra hi viSayAnavagama eva nimittasAmarthyAtvarasata eva viSayapratItirullaset / zuktikAdInAM zuktikAdirUpatayAvagame rajatAdyabhimAnAnudayAditi samanantaramevoktatvAt / iha punarviSayarUpAM zriyamavagamyApi zrIharSeNa pitRzoka 1. 'tasya' kha. 2. bhrAntimacchabdaH' ka. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 'oSThe-bimbaphalAzayAlamalakeSUpAkajambUdhiyA karNAlaMkRtibhAji dADimaphalamrAntyA ca zoNe maNau / niSpattyA sakRdutpalacchadazAmAttaklamAnAMmarau rAjangUrjararAjapaJjarazukaiH sadyastRSA mUchitam // ' vihvalIkRtatvAcchApatvena bhAvyata iti viSamAlaMkAro jyAyAn / 'dAtuM vAJchati dakSiNe'pi nayane vAmaH karaH kajjalaM bhaujaMgaM ca bhujo'GgadaM ghaTayituM vAme'pi vAmetaraH / ityaM khaM svamazikSitaM bhagavatorardhaM vapuH pazyatoH sAdhArasmitalAJchitaM dizatu no vakraM manovAJchitam // ' ityatrApi saMskAra evAlaMkAro na bhrAntimAn / atra hi bhagavatyA nedvayAanadAnasatatAbhyAsAdvAmanetrAJjanadAnAnantaraM dakSiNanetrAanadAnavAsanAnurodho jAyata iti saMskArasyaiva vAkyArthatvam / athAtra saMskAraprabodhaM vinA tadabhAvAdaJjanadAnasaMskArahetukA bhagavadardhasya khArdhatvenAbhimAnarUpA bhagavatyA bhrAntireveti cet , naitat / pratyutAtra hi bhagavadardhasya tathAtvenaivAvagamAdaJjanadA saMskAro na prarohamupAgata iti kAraNasyaiva skhaladgatitvAttatkAryasya bhramasyotpAda eva na saMbhavatIti na bhrAntimato'vakAzaH / prarUDha eva hi saMskAro bhramaH / vAtmamAtrAvasthitastu saMskArAlaMkAraH / ata eva dAtuM vAJchatItyuktam / evaM cAtra netradvayAJjanadAnasaMtatAbhyAsahetukaH saMskAra eva pratIyate na tu tannimittako'pi bhramaH paramaH / paramezvarArdhasya tathAtvenaivAvagamAttadgandhasyApyabhAvAt / ata evAzikSitaM smitalAJchitaM cetyuktam / avAntara evAnayorvizeSo'laMkArabhASya evokta iti tata evAnusatavya iti / evaM ca sAdRzyanimittaiva bhrAntiralaMkAraviSayo na nimittAntarotthApiteti na lakSaNasyAvyApakatvaM vAcyam / evaM sAdRzyanimittakatvAdasya sAdhAraNadharmasyApi trayI gtiH| tatrAnugAmitA yathA-'nIlotpalamiti bhrAntyA vikAsitavilocanam / anudhAvati mugdhAkSi pazya mugdho madhuvrataH // ' atra vikAsItyanugAmitvena nirdiSTo dharmaH / zuddhasAmAnyarUpatvaM tu yathA-'ayamahimarucirbhajanpratIcI kupitavalImukhatuNDatAmrabimbaH / jalanidhimakarairudIkSyate drAvarudhirAruNamAMsapiNDalobhAt // ' atra tAmratvAruNatvayoH 1. 'vyutpattyA' ka. 2. 'bhagavatoH' kha. 3. 'netrAana' ka. 4. 'saMskAraprarohamupagataH' ka. 5. saMskAraH' ka. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ kaavymaalaa| gADhamarmaprahArAdinA tu prAnti syAlaMkArasya viSayaH / yathA- 'daamodrkraaghaatcuurnnitaashessvNksssaa| dRSTaM cANUramallena zatacandraM namastalam // . sAdRzyahetukApi bhrAntirvicchityartha kavipratibhotthApitaiva gRhyate / yathodAhRtaM na kharasotthApitA zuktikArajatavat / evaM sthANurvA syAtpu. ruSo vA syAditi saMzaye'pi boddhavyam / ekasyApi nimittavazAdanekadhA grahaNamullekhaH / zuddhasAmAnyarUpatvam / bimbapratibimbabhAvo yathA-pusiA kaNNAharaNendaNIlakiraNAhaA sasimaUhA / mANiNivaaNammi sakajalaMsusaGkAe daieNa // ' atra skjjltvendrniilkirnnaahttvyorbimbprtibimbbhaavH| sAdRzyanimittatvaM cAsya draDhayituM pratyudAharati-gADhetyAdinA / sAdRzyanimittakatve'pi kavipratibhosthApitaiva bhrAntirasyaiva viSayo na punarvAstavItyAha-sAdRzyetyAdi / udA. hRtamiti / oSThe bimbaphalAzayetyAdi / etadeva saMdehe'pi yojyti-evmityaadi| saMzaya iti / arthAdAropagarbha eva / tatraiva hyasya sAdRzyaM nimittam / adhyavasAyamUle hi saMdehe sAdRzyAtsaMbandhAntarAdvA viSayaviSayiNoH saMdihyamAnatvaM syAt / yathodAhRtaM prAk / evamAropagatva eva sAdRzyaM vinA nAyamalaMkAra ityavamantavyam / tasmAdavizeSeNaiva sAdhayaM vihAyApi nimittAntaramavalambya nAsyAlaMkAratvaM vAcyam / sAdRzye'pi kavipratibhotthApitasyaivAlaMkAratvaM na punaH svaarsiksyeti| ekasyApIti / anekadhA grahaNamiti na punaranekadhA kalpanam / grahaNaM hi khArasikyAmutpAditAyAM ca pratipattau saMbhavati na tu khArasikyAmeva / yadAhuH'ataHzabdAnusaMdhAnavandhyaM tadanubandhi vaa| jAtyAdiviSayagrAhi sarva prtykssmissyte||' 1. 'cakSuSA' kha. 2. 'pratibhaiva' kha. 3. 'progchitAH karNAbharaNendranIlakiraNAhatAH shshimyuukhaaH| mAninIvadane sakajjalAzruzaGkayA dayitena // ' iti cchAyA. 4. 'nimittakatvameva cAsya' kha. 5. 'garbha eva sAdRzye'pi nAyamevAlaMkAraH' ka. 6. 'azeSeNaiva' ka. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMphArasarvasvam / yatraikaM vastvanekadhA gRhyate sa rUpabAhulyollekhanAdullekhaH / na cedaM nirnimittamullekhamAtramapi tu naanaavidhdhrmyogitvaakhynimittvshaadetkriyte| tatra rucyarthitvavyutpattayo yathAyogaM preyojikAH / taduktam 'yathAruci yathArthitvaM yathAvyutpatti bhidyte| . AbhAso'pyartha ekasminnanusaMdhAnasAdhite // iti // yathA-'yastapovanamiti munibhiH kAmAyatanamiti vezyAbhiH saMgItazAleti lAsakaiH' ityAdi harSacarite zrIkaNThAkhyajanapadavarNane / atra hyeka eva zrIkaNThAkhyo janapadastadguNayogAttapovanAdyanekarUpatayA nirUpitaH / rucyarthitvavyutpattayazca prAyazaH samastavyastA yojayituM zakyante / nanvatanmadhye 'vanapaJjaramiti zaraNAgAtairasuravivaramiti iti| kalpanaM punaruktAdyaM pratipattyekagAmIti vArasikyAM pratipattau na saMbhavatItyubhaya, trApi vyApakatvAdyathAsUtritameva yuktam / rUpabAhulyeti / ata evAmukhe vastvantarapratItirastyeva / anyathA hyekasyAnekadhAgrahaNameva na syAt / ata eva cAsya bhrAntimadanantarameva lakSaNam / ekasya ca na khAtantryeNAnekadhAgrahaNamapi tu tatprayojanavazAdityAha-na cedamityAdi / etaditi / anekadhA grahaNa. mekasyaiva nAnAvidhadharmayoginaH khAtantrayeNa pratItigocarIbhAvAtkathamekaikadharmaviSaya. manekadhAgrahaNaM yuktamityAzajhyAha-tatretyAdi / tatretyanekadhAgrahaNe / svAtanyeNa vikalpanaM ruciH / arthakriyAbhilASaparatvamarthitvam / vRddhavyavahArazaraNatA vyutpttiH| uktamiti zrIpratyabhijJAyAm / tattadguNayogAditi viviktatvAdinAnAvidhadharmasaMbandhAt / munInAM tapovanaviSayamarthitvam / vezyAnAM ca kAmAyatanaviSayamarthitvam / evaM lAsakAnAM tu saMgItazAlAviSayA vyutpattirarthitvaM ca / prAyaza ityanena ruciratra nAstIti sUcitam / nanu yo'yaM zrIkaNThAkhyajanapadavarNanagranthakhaNDa udAharaNatvemAnItastatrAlaMkArAntarasaMbandho'pyastIti kathametadviSaya evetyAha-nanvityA 1. yogatvAt' ka. 2. 'prajIvikAH' ka. 3. 'AkhaNDyena' ka. 4. kAzmIrikazrImadutpalAcAryapraNItAyAmIzvarapratyabhijJAyAm . Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 kaavymaalaa| vAtikaiH' ityAdau rUpakAlaMkArayoga iti kthmymullekhaalNkaarvissyH| satyam / asti tAvat 'tapovanaM' ityAdau rUpakavivikto'sya vissyH| yadatra vastutastadrUpatAyAH saMbhavaH / yatra tu rUpakaM vyavasthitaM tatra cediyamapi bhaGgiH saMbhAvinI tatsaMkaro'stu / na tvetAvatAsyAbhAvaH zakyate vaktum / tatazca na doSaH kazcit / evaM hi tatra viSaye prAntimadalaMkAro'stu / atadrUpasya tadrUpatApratItinibandhanatvAt / naitat / dinA / etadevAbhyupagamya pratividhatte-satyamityAdinA / tAvacchabdo rUpakAbhAvavipratipattidyotanArtham / tadrUpatAyA iti tapovanAdirUpatAyAH / atrApi yadanyairavayavAvayavibhAvasaMbandhAtsAropAyA lakSaNAyAH sattvAdrUpakAlaMkAramAzaya viviktasya cinyatvamuktaM tadayuktam / avayavAvayavibhAvasaMbandhAbhAvAlakSaNAyA evaasttvaat| na hi zrIkaNThAkhye janapade tapovanamavayavanyAyena kutrApyekadeze'sti yattatrAvayavini munibhirAropitam / kiM tu tattadguNayoginaH zrIkaNThasya viviktavAditapovanAdiguNamukhena nijanijavAsanAnusAreNArthitvAdinA muniprabhRtInAmIhagAbhAsaH / athApi yadyastyavayavAvayavibhAvavivakSA tallakSaNAmAtraM na rUpakam / tasya lakSaNAparamArthatve'pi viSayiNA viSayasya rUpavataH karaNAdalaMkAratvam / anyathA tu lakSaNAmAtrameva / nahi lakSaNApi rUpakaparamArthA iha ca tapovanAdyAropeNAropaviSayasya nAtizayaH kazcit / vastuta eva tadrUpatAyAH saMbhavAt / atazca sthita evAtra rUpakavivikto'sya viSayaH / na kevalamanyAlaMkAravivikto'yamevAsya viSayoM yAvadyatrApi rUpakAlaMkArayogo'sti tatrApyayaM saMbhavatyeveti darzayitumAha-yotyAdi / iyamapi bhagiriti ekasyAnekadhAgrahaNarUpA / etAvateti rUpakaprayogamAtreNa / tatazceti rUpakollekhayoH saMkarAt / nanu yaMtra rUpakayogo nAsti tadalaMkArAntarayogaH saMbhavatItyAha-evaM hItyAdi / atapasyeti / atapovanarUpasyApi tapovanarUpatvopanibandhanAt / atasmiMstagRho bhrama ityetadeva hi bhramasatattvam / apUrvasyeti bhrAntimadasaMbhavinaH / taddhetukatvAditi anekadhAgrahaNAkhyA 1. 'kartum' ka.. 2. 'anyatrApi' khaH 3. 'vaicitryasya' ka. 4. 'yadyatra rUpakaprayogo nAsti tadalaMkAraprayoge na saMbhavatItyAha' ka. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / anekadhAgrahaNAkhyasyApUrvasyAtizayasyAbhAvAt / taddhetukatvAccAsyAlaMkArasya saMkarapratItistvaGgIkRtaiva / yadyevam , abhede bheda ityevaMrUpAtizayoktiratrAstu / naiSa doSaH / grahItRbhedAkhyena viSayavibhAgenAnekadhAtvoTTakanAttasya ca vicchittyantararUpatvAsarvathA nAsyAntarbhAvaH zakyakriya iti nizcayaH / yathA vA'NArAaNo tti pariNaavaAhi~ sirivallaho ti taruNIhiM / bAlAhiM uNa kodUhaleNa eme a saccavio // ' evam 'pRthururasi arjuno yazasi' ityAdAvavaseyam / iyAMstu vizeSaH-pUrvatra grahItRbhedenAnekadhAtvollekhaH, iha tu viSayabhedena / nanvanekadhAtvollekhane gurvAdirUpatayA zleSa iti kathamalaMkArAntaramatra sthApyate / satyam / anekadhAtvanimittaM tu vicchittyantaramatra dRzyate tizayanimittakatvAt / yadi cAtra bhrAntimAnapyasti tattena sahAsya saMkara evAstvityAha-saMkaretyAdi / yadyevamiti / zrAntimato'sya vizeSastena sahAsya saMkaro vetyrthH| eSa iti atishyoktisdbhaavH| tasyeti grahItRbhedAkhyasya vibhauvasya / vicchittyantaratvameva hi sarveSAmalaMkArANAM bhedhetuH| tadevaM taittacchaGkAnirAsapUrvamamumeva siddhAntIkRtya punarapyudAharati-NArAaNottIti / atra ca nArAyaNatvAdyullekhane vRddhAprabhRtInAM yathAkramaM vyutpattyarthitvarucayaH / etadevAnyatrApi yojayati-evamityAdi / vizeSa iti pUrvasmAt / viSayabhedeneti vacanA. dibhinnatvena / anekadhAtvollekhe gurvAdirUpatayA zleSa iti gurvAdInAmubhayArthavAcitvAt / tatpratibhotpattiheturiti / zleSamantareNAtrollekhAniSpatteH / tadabhAva ityullekhAbhAvaH / atazceti / zleSAbhAve'pyetadvicchittisaMbhavAt / evaMvidha iti vissybhedruupe| tattu yathA-'savrIDA dayitAnane sakaruNA mAtaGgacarmAmbare - 1. 'nArAyaNa iti pariNatavayobhiH zrIvallabha iti trunniibhiH| bAlAbhiH punaH kautUhalena evameva satyApitaH // ' iti cchAyA. 2. viSayabhAvagamyavicchityantaratvameva' ka. 3. 'tattadIyazaGkA' kha. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| iti tatpratibhotpattihetuH zleSo'tra syAt / na tu sarvathA tadabhAvaH / atazcAlaMkArAntaram / yadevaMvidhe viSaye zleSAbhAve'pi vicchittisa~dbhAvaH / tasmAdevamAdAvullekha eva zrayAn / evamalaMkArAntaravicchityAzrayeNApyayamalaMkAro nidrshniiyH| naayaa| satrAsA bhujage savismayarasA candre'mRtasyandini / seA jahvasutAvalokanavidhau dInA kapAlodare pArvatyA navasaMgamapraNayinI dRSTiH zivAyAstu vaH // ' atraikasyA eva dRSTestattadviSayabhedena nAnAtvollekhanam / tadayaM dviprakAro'pi rUpakAdyAzrayavadanyAlaMkArAzrayo'pi saMbhavatItyAha-evamalaMkArAntaretyAdi / tatrAdyaH prakAraH saMdehAzrayo yathA-'kiM bhAnuH kimu citrabhAnuriti yaM nizcinvate vairiNaH kiM cintAmaNireSa kalpaviTapI kiM veti cAzAgatAH / kiM puSpAkara eSa puSpavizikhaH kiM veti rAmArjanaH kiM rAmaH kimu jAmadamya iti vA yaM dhanvino sanvate // ' atraikasyaiva saMdihyamAnatvenAnekadhAtvollekhanam / atizayoktyAzrayazcAyameva yathA-'vajraM saurAjyasAkSI parikalitamahAH zaktimArdrAparAdho daNDaM khaGgaM ripustrIprasabhaharaNavitkUpavApyAdidRzvA / pAzaM pANAvapazyandhvajamapi balavitkoSavedI gadAM ca khAcchandyajJastrizUlaM likhati karatale deva citrAkRteste // ' atra tvamevendra ityAdyatizayoktyA lokapAlAbhedo rAjJa upalabhyate ityekasyAnekadhAtvollekhanam / viSayabhedena ca rUpakAzrayo yathA'mUryadrerdhAturAgastaruSu kisalayaM viTThabhaughaH samudre dilyAtaGgottamAGgeSvabhinavanihitaH sAndrasindUrareNuH / sImni vyomnazca hemnaH surazikharibhuvo jAyate yaH prakAzaH zoNimnAsau kharAMzoruSasi dizatu vaH zarma rshmiprtaanH||' atraikasyaiva viSayabhedena rUpakAzrayaM nAnAtvam / 'kArakAntara' ityapapAThaH / prakRtakArakavicchittyAzrayasyaivAnuktatvAt / ayaM kharUpahetuphalollekhanarUpatvAtridhA / tatra kharUpollekhaH samanantaramevodAhRtaH / hetUllekhastu yathA-'sargahetoH sadA dharmaH sthitihetorapi prjaaH| dviSaH saMhArahetozca vidustvAM jAtamAtmanaH // ' atraikasyaiva janmano hetUnAmanekadhAtvollekhanam / phalollekhastu yathA-'dharmAyaiva vidanti pArthiva yathAzAstraM '. 1. 'zleSo'tra...... syAt' ka. 2. 'yadyevaM' ka. 3. 'asadbhAvaH' ka. 4. 'janAH ' ka-kha. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / vissysyaaphve'phnutiH| vastvantarapratItirityeva / prakrAntApahnavavaidhamryeNedamucyate / AropaprastAvAdAropaviSayApahRtAvAropyamANapratItAvapaDhtyAkhyo'laMkAraH / tasya ca trayI bandhacchAyA-apahnavapUrvaka AropaH / AropapUrvako'pahavaH / chalAdizabdarasatyatvapratipAdakairvApahavanirdezaH / pUrvoktabhedadvaye vAkyabhedaH / tRtIyabhede tvekavAkyam / Adyo yathA prajAH pAlitA arthAyaiva ca jAnate'ntaravidaH koSaikadezasya ye / kAmAyaiva kRtArthatAmupagatA nAryazca nizcinvate mokSAyaiva ca veda janma bhavataH kazcidvipazcijanaH // ' atraikasyaiva janmanaH phalAnAmanekadhAtvollekhanam / viSayasyetyAdi / vastvantareti / bhrAntimato'nuvartata iti zeSaH / ata eva kecana maNDUkaptutinyAyenAnuvartanasyAnucitatvAbhAntimadanantaramapahRtigranthakRtA lakSitA ullekhazcAtizayoktyanantaramiti granthaM vipryaasitvntH| na caitat / yata ullekhastAvadatizayoktyanantaraM granthakRtA na lakSitaH / yadvakSyati-'evamadhyavasAyAzrayeNAlaMkAradvayamuktA gamyamAnaupamyAzrayA alaMkArA idaaniimucynte| tatrApi padArthavAkyArthagatatvena teSAM . dvaividhye'pi padArthagatamalaMkAradvayaM krameNocyate' iti / tasmAdvastvantarapratIterbhAvAddhAntimadanantaramevAsya granthakRtA lakSaNaM kRtam / ata eva collekhe'pi tatsaMbhavAdvastvantarapratIternirantaramevAnuvartanAdihaivAsyA lakSaNamucitamiti yathAsthita eva granthaH sAdhuH / yadyevaM tadyullekhApahRtyorihaiva viparyayeNa kiM na lakSaNaM kRtamityAzaGyAha-prakrAntetyAdi / idamityapahRtilakSaNam / tadeva vyAcaSTe-AropetyAdinA / viSayasyApahnave viSayiNo'nyasya vidhirityarthaH / tena 'na viSaM viSamityAhubrahmakhaM viSamucyate / viSamekAkinaM hanti brahmakhaM tu sasaMtatim // ' ityatra viSasya niSedhapUrva brahmakhaviSaya AropyamANatvAdRDhAropaM rUpakameva nApahRtiH / nApahRtehi niSedhyaviSayabhittitayaivAnyasya viSayiNo vidhAnaM - 1. viSayApahave' ka. 2. 'prakrAntAnapahnava' ka. 2. 'nayavidaH' kha. 3. 'deva' kha. 5. 'apratIte:' kha. 6. 'taddevaM yadi' kha. 7. 'putrapautrakam' kha. 8. 'brahmasvaM viSaM' kha. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| 'yadetaccandrAntarjaladalavalIlAM prakurute tadAcaSTe lokaH zazaka iti no mAM prati tathA / ahaM vindaM manye tvadarivirahAkrAntataruNI kaTAkSolkApAtavraNakiNakalaGkAGkitatanum // atraindavasya zazasyApahave upakSipte zazakaprativastukiNavata indorAropo nAnvayaghaTanAM puSyatIti na niravadyam / tatta yathA'pUrNendoH paripoSakAntavapuSaH sphAraprabhAbhAkharaM nedaM maNDalamabhyudeti gaganAbhoge jigIporjagat / lakSaNam / atra tu niSedhyasyaiva viSasya brahmakhaviSaye AropyamANatvAdvidhAnam / athAtra mukhyasya viSasya niSedhe AropyamANatvAt brahmasvaviSasya gauNasya vidhAnamiti cet , tatra brahmasvaviSasya gauNasya vidhAnamiti bhaNiteH ko'rthaH / kiM brahmakhaviSasya vidhAnaM kiM vA dvandvapadArthavadbrahmavasya ca viSasya ca brahmakhe vA vi. Sasyeti / tatra nAdyaH pakSaH / viSAdinyAyena brahmasvaviSAtmanaH kasyacidvastuno bahirasaMbhavAt / tatrApyasya brahmasvaM viSaM ceti na bhedenoktiH syAt / nApi gauNatA khArtha eva pravRtteH / anyadanyatra vartamAnaM gauNamityucyate / na cAtra brahmakhaviSamanyatra kutracidvartate yenAsya gauNatA syAt / evaM dvitIye'pi pakSe na gauNatvaM yuktam / nApyatrobhayavidhiH / brahmakhaviSaye viSasyaiva vidhIyamAnatvAt / tRtIye'pi na gauNasya sato viSasya vidhAnam / brahmasvavRttyabhAvAnmukhyArthabAdhAdguNeSu vartanAt vihitasya tasya gauNatvAt / evaM brahmavasya dArcuna viSasAmyapratItipratipipAdayiSayA tatra niSedhapUrvaM viSamAropitamiti dRDhAropameva rUpakaM yuktam / na brahmakhaM viSamidamiti punarucyamAne'paDhutiH syAt / tasmAnmukhyasyevetyapAsya viSayasyApahnave'nyavidhirapahnutirityeva lakSaNaM kAryam / tasyetyapahratyAkhyasyAlaMkArasya / vAkyabheda ityekavAkyamiti cAnena yathAsaMbhavaM bhedatrayasya svarUpanirdezaH kRtH| na niravadyamiti / yathoktakramanirvAhAbhAvAt / ata evodAharaNAntaramAhapUrNendorityAdi / manyezabdasya prayoga iti saMbhAvanAdyotakatvAt / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / mArasyocchritamAtapatramadhunA pANDu pradoSazriyA mAnonnaddhajanAbhimAnadalanodyogaikahevAkinaH // dvitIyo yathA'vilasadamaranArInetranIlAbjakhaNDA nyadhivasati sadA yaH saMyamAghaHkRtAni / na tu rucirakalApe vartate yo mayUre - vitastu sa kumAro brahmacaryazriyaM vaH // ' tRtIyo yathA'uddhAntojjhitagehagUrjaravadhUkampAkuloccaiHkuca preDholAmalahAravallivigalanmuktAphalacchadmanA / sAdhaM tvadripubhistvadIyayazasAM zUnye marau dhAvatAM bhraSTaM rAjamRgAGka kundamukulasthUlaiH zramAmbhaHkaNaiH / / atra zUnya ityasya sthAne manyezabdaprayoge sApahavotprekSA ityapi sthApayiSyate 'ahaM tvindaM manye' iti tu vAkyabhede manyezabdaprayoge notprekSeti ca vakSyate / etasminnapi bhede'pahnavAropayoH paurvAparyaprayoga notprekSeti / sAdhyavasAyAdyutprekSAsAmagryabhAvAt / vakSyata ityutprekSAyAm / tathA cAsyA ivAdizabdavanmanyezabdo'pi pratipAdakaH / kiMtUtprekSAsAmagryabhAve manye zabdaprayogo vitarkameva prtipaadytiiti| atazca 'avAptaH prAgalbhyaM-' ityAdAvapahvatyudAharaNatvamabhidadhataH samAne'pi nyAye 'no mAM prati tathA' ityanena zazakapakSasya nirAkRtatvAdanyasyAnyarUpatayA saMbhAvanAyA abhAvAnmanya ityanena kiNapakSasyaiva nizcitatvAdatizayoktireveti mnynte| teSAM pUrvAparavicArakuzalAnAM kimbhiddhmH| evamanyairatrAnyatra codAharaNAdau bahuprakAraM skhalitaM tatpunargranthavistarabhayAdasmadda1. 'pakSatayA' kha. 2. 'atizayokti' ka. 5 a0 sa0 -- Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| viparyaye bhedadvayaM sadapi na pUrvavaccitratAvahamiti na bhedatvena gaNitam / tatrApahavapUrvake Arope nirantaramudAhRtam / AropapUrvake tvapahave yathA'jyotsnAbhasmaccharaNadhavalA bibhratI tArakAsthI nyantardhAnavyasanarasikA rAtrikApAlikIyam / dvIpAhIpaM bhramati dadhatI candramudrAkapAle nyastaM siddhAJjanaparimalaM lAJchanasya cchalena / ' kacitpunarasatyatvaM vastvantararUpaMtAbhidhAyi vapuHzabdAdinibandhanaM yathA 'amuSmillAvaNyAmRtasarasi nUnaM mRgadRzaH smaraH zarvapluSTaH pRthujaghanabhAge niptitH|| yadaGgAGgArANAM prazamapizunA nAbhikuhare .. zikhA dhUmasyeyaM pariNamati romAvalivapuH // ' iti / rzanadattadUSaNoddharaNasyaiva pratijJAtatvAdasmAbhiH prAtipadyena na dUSitam / etasminiti chalAdizabdapratipAdye / saMbhavamAnaM pundrshyitumetdudaahRtm| vastvantararUpatAbhidhAyIti / vapuHzabdasya zarIrAbhidhAyitvAt / atra punarupamAnasyopameyarUpatApariNatau pariNAma iti pariNAmAlaMkAratvaM yadanyairuktaM tadayuktam / tattve hi dhUmazikhAnyagbhAve tatpariNatirUparomAvalIprAdhAnyaM syAt / iha punaH zarvapluSTamadananipatanAnumApakatvena romAvalyapahnave dhUmazikhAyA eva prAdhAnyaM vivakSitamiti na pariNAmo nApi rUpakam / vyAjArthaparyavasAyivapuHzabdabalAdAropaviSayApahRtAvAropyamANasya prtiiteH|aaropvissyaanphnve hi rUpakamiti pUrvamevoktam / athAtrApi bhinnayoH sAmAnAdhikaraNyAyogAdekatarasya niSedhaprAptAvAropyamANasya ca niSedhAnupapatterAropaviSayasyaiva paryavasAne niSedhaH pratIyata iti cet , naitat / 1. 'samAnAdhikaraNayoH' kha. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / atra hi mukhAdau candrAdevRttyabhAvo bAdhitaH saMzcandrArthaH khAtmasahacAriNo guNAMlakSayati na tu mukhAdeviSayasya niSedhaH prtiiyte| mukhazabdAdeH svArtha eva prvRtteH| paryavasAne hyatra muMkhAdi candrAdiguNaviziSTaM pratIyate / na tu mukhAderbAdhaH / na mukhamityevamAdeH praityavamarzAbhAvAt / nApi nidarzanA / saMbandhavighaTanAdyabhAvAt / AdizabdAca tRtIyayApi kvacidasatyatvaM pratipAdyate / yathA-'madbAhvorvyavahAramujjhatu latA kaNThasthale tAvake mA kArSIratisAhasaM priyatame dAsastava prANiti / nItA vRddhimamI tvayaiva kusumaibASpAyamANA drumA gRhNanti kSurikAmivAlipaTalavyAjena pAzacchide // ' atra kusumairiti tRtIyayApahnavanibandhanam / AropagabhetvAccerya sAdRzyAdvA bhavati saMbandhAntarAdvA / sAdRzye'pyasyAH sAdhAraNadharmasya tryiigtiH| tatrAnugAmitA yathA-'taruNatamAlakomalamalImasametadayaM kalayati candramAH kila kalaGkamiti bruvate / tadanRtameva nirdayavidhuMtudadantapadavraNavivaropadarzitamidaM hi vibhAti namaH // ' atra tamAlamalImasatvamanugAmitvenopAttam / zuddhasAmAnyarUpatvaM yathA-'ayaM surendropavanAddharitrI sa pArijAto hrinnopniitH| na prApito'yaM sumanaHbarhaH kazmIradezodbhavatAbhimAnam // ' atropanayanaprApaNayoH zuddhasAmAnyarUpatvam / bimvapratibimbabhAvo yathA-'na jyotsnAbharaNaM nabho na militacchAyApatho vAmbudo no tArAprakaro na cedamamRtajyotiSmato maNDalam / kSIrakSobhamayo'pyapAMnidhirasoM netrAhinA mandaraH pRkto'yaM maNipUga eSa kalazazcAyaM sudhaanirjhrH||' atra jyotsnAbharaNatvasya kSIrakSobhamayatvaM pratibimbatvena nirdiSTam / saMbandhAntarAdyathA-'helodaJcanmalayapavanADambareNAkulAsu. preDAkeliM kamapi bhajatAM cUtazAkhAlatAsu / vAcAlatvaM nayanudabhavatkAnane kokilAnAM maunitvaM tatpathikahariNIlocanAnAM vavalga // ' atra kokilavAcAlatvasya kAraNasya niSedhe pathikastrImaunitvasya kAryasya vidhiH / evamAropagarbheyaM saprapaJcaM darzitA adhyavasAyagarbhA punardayate yathA-'na lakSmIsaundaryAnna ca surazaraNyIkRtasurAsudhAdijyeSThatvAnna mukuTamaNitvAdbhagavataH / yadevaM bAlendordizi vidizi vandyatvamuditaM sphuTatve tatkAntAmukhakamaladAsyAdupanatam // ' atra vandyatvasya prabhAvAdihetukatve nigIrya hetvantaramadhyavasitam / yathA vA-'kalAbhistRptyarthaM surapitRnRNAM paJcadazabhiH sudhAsUtirdevaH pratidinamudetItyasadidam / paribhrAmyatyeSa pratiphalanamAsAdya bhavatIkapolAntaryu 1. 'pratIte' kha. 2. 'mukhAdibhiH' kha. 3. 'pratyayasyAbhAvArthe nApi 'nidarzanA' ka. 4. 'pravAhaH' ka. 5. 'sAram' ka. 6. 'tadeva' kha. Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __-kAvyamAlA / * evamabhedaprAdhAnye bhAropagarbhAnalaMkArAMllakSayitvA adhyavasAyagarbhAllakSayati kyA tvadadharasudhAsaMgrahaparaH // ' atrodayAdau tattadrAzyupabhogalakSaNaM nimittaM nigIrya tatphalabhUtaM nimittAntaramadhyavasitam / etadupasaMharannanyadavatArayati / evamityAdi / AropagarbhAniti / atrAdhyavasAyagarbhatvasyApi vidyamAnatvAnmallaprAma ityAdivadAropagarbhasya prAdhAnyAdevaM vyapadezaH / tatra tAvadutprekSAM lakSayatiadhyavasAya ityAdi / adhyavasAya iti na punaH saMdehaH / iha hi nizcayAnizcayarUpatvena pratyayAnAM dvaividhyam / nizcayazcArthAvyabhicArI samyaka, anyathA tvasamyagiti bhedo na grAhyaH / pratItivRttimAtrasyaiveha vicArayitumupakrAntatvAt / tasya ca prAmANyavicAre upayogAt / anizcayazca saMzayatarkarUpatvena dvividhaH / atazcAnizcitaM ca saMdigdhameveti na vAcyam / takotmanaH saMbhAvanApratyayasyApyanizcayAtmakatve saMdigdhatvAbhAvAt / utprekSA saMbhAvanAdizabdAbhidheyatarkapratItimUleti nAsyAH saMdehamUlatvam / tasya bhinnalakSaNatvAt / athAnavadhAraNajJAnasaMzaya ityanavadhAraNajJAnatvAvizeSAtsaMzayAnnArthAntarAbhAvastarkasyetyasyAH saMzayamUlatvamiti cet, naitat / anavadhAraNajJAnatvAvizeSe'pi saMzayatarkayorbhinnarUpatvAt / tathAhisthANurvA puruSo veti sAmAnyena pakSadvayollekhaH saMzayaH / puruSeNAnena bhavitavyamityekatarapakSAnukUlakAraNadarzanena pakSAntarabAdhanamiva tarkaH / puruSa evAyamiti pakSAntarasaMsparzenaikatarapakSanirNayo nizcaya ityasti sahRdayasAkSikaM pratyayAnAM traividhyam / bADhamastyeva pratyayAnAM traividhyam / kiM tvanavadhAraNajJAnatvAvizeSAtta. sAmAnyatarko'pi saMzayaprakAra iti cet, naitat / evaM hyasamyagjJAnatvAvizeSAzamo'pi saMzayaprakAraH syAt / arthanizcayAnizcayakhabhAvatvAdinA astyanayorvizeSa iti cet , iha punarnAstyatra kiM pramANam / saMzayo hyatizayatobhayAMzAvalambitvenodeti tarkaH punaraMzAntarabAdhaneneva vAhakelidarzanAdyanukUlakAraNaucityAdaMzA tarAvalambanena cetyastyanayorvizeSaH / dezAntare hi yathA spardhamAna eva sthANupakSa Aste na tathA vAhakelibhUmau api tu zithilIbhavati saMbhavatpramAdatvAcca sarvA 1. 'tattat' ka. 2. 'saMdeha iti' kha. 3. 'bhedena' ka. 4. 'anavadhAraNatAvizeSAt' kha. 5. 'vizeSAtsaMzayaprakArastarka iti' kha. 6. 'nAstIti kiM' ka. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / taMtra / . . adhyavasAye vyApAraprAdhAnye utprekSA / smanA na nivartata iti ata eva nizcayaH sAdhakapramANAbhAve'pyasyopapatteH / nahi pratipakSabAdhAdeva nizcayo bhavati / sAdhakabAdhakapramANasadbhAvena tadutpAdAt / tenAniyatobhayapakSAvalambI kiMsviditi vimarzaH saMdehaH / ekatarapakSAvalambItu tarka iti / atha ko'sya phalasyopAyavizeSa ityekatarapakSAvalambenApi saMdehaH saMbhavatIti cet , naitat / kimrthenaaniytpkssaantrkhiikaaraadektrpkssaavlmbnsyaaprtisstthaanaat| bAhyAlIdarzanAca yathA puruSavizeSAH smaraNapathaM samavataranti na tathA sthANuvizeSA ityubhayavizeSasmaraNajanmanaH saMdehAdekataravizeSasmaraNajanmA viziSyate tarka ityAdyavAntaramatigahanamanayorasti bhedasAdhanaM tatpunaH prakRtAnupayogAdiha noktam / tena saMdehanizcayAntarAlavatI tadvilakSaNaH saMbhAvanApratyayastrizaGkuriva lambamAno'vazyAbhyupagantavyaH / evamapyanizcayAtmakasaMbhAvanApratyayamUlatvAdutprekSAyAH kathamadhyavasAyamUlatvam / tasya hi viSayanigaraNe viSayinizcayazca kharUpam / na cAtraikamapi saMbhavati / viSayopAdAnAnnizcayAbhAvAceti / atrocyate-iha dvidhAstyadhyavasAyaH-svArasika utpAditazca / tatra khArasike viSayAnavagama eva nimittasAma rthyAtsvarasata eva viSayapratIterullAsAt / na hyavagatazuktikAkharUpasya pramAtuH kadAcidapi rajatamidamiti pratyayotpAdaH syAt / itaratra tu viSayamavagamyApi tadantaHkAreNa pratipattau svAtmaparatantravirkalpanAdviSaye pratipattimutpAdayet / jAnAna eva hi viSayiviviktaM viSayaM tatra prayojanaparatayA viSayiNamadhyavasyet / tatrAdyo bhrAntimadAdiviSayaH / tatra hi pramAtrantaragatA svArasikyeva tathAvidhA pratipattirvAnUyate na tUtpAdyate / yadAhuH-'pramAtrantaradhImA'ntirUpA yasminnanUdyate / sa bhrAntimAn' iti / khArasikatvaM punaratra kavipratibhAnivartitameveSTam / anyathA hi bhrAntimAtraM syAditi pUrvamevoktam / itarastUtprekSAviSayaH / sa ca dvividhaHsiddhaH sAdhyazca / siddho yatra viSayasyAnupAttatayA nigIrNatvAdadhyavasitaprAdhAnyam / sAdhyo yatrevAdyupAdAnAtsaMbhAvanApratyayAtmakatvAdviSayasya nigIryamANatvAdadhyavasAyakriyAyA eva prAdhAnyam / ata evAha-vyApAraprAdhAnya iti / ata eva ...1. 'atra' kha. 2. 'tatrAdhyavasAye kha. 2. 'smaraNaM prathamamavataranti' kha. 4. vizeSAsmaraNa' kha. 5. 'dvividhastvadhyava' ka. 6. 'vikalpabalAt' kha. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to kaavymaalaa| vissynigrnnenaabhedprtipttirvissyinno'dhyvsaayH| sa ca dvividhaH cAtra kvacidviSayAnupAdAnam / vAcyopayogyAdhyavasAyasya sAdhyamAnatvenopakrAntatvAt / kvacicca viSayasyAnupAdAne'pi na siddhatvam / ivAdyupAdAnAnnigIryamANatAyAH prAdhAnyAtsaMbhAvanApratyayasyaivodrekAt / ata eva cAtra viSayasya nigIryamANatvAdAropagarbhatvaM na vAcyam / tatra viSayasya viSayitayA pratItiH / iha punaviSayasya nigIryamANatvena viSayiNa eva prtiitiH| nanu viSayanigaraNamadhyavasAyasya lakSaNam iha punarviSayasya nigIryamANateti kathamatrAdhyavasAyateti cet, naitat / 'viSayyantaH kRte'nyasminsA syAtsAdhyavasAnikA' ityAdyuktyAdhyavasAyasya viSayiNA viSayasyAntaHkaraNaM lakSaNam / tacca viSayasya nigaraNena nigIryamANatvena vA bhavatIti na kshcidvishessH| nigIryamANamapi , pUrvoktanItyA viSayasyopAttasyAnupAttasya vA bhavatItyapi na kazcidvizeSaH / evaM siddhe'dhyavasAye'dhyavasitaprAdhAnyaM sAdhye ca svarUpaprAdhAnyamiti siddham / etacca granthakRdeva vibhaz2yAgre vakSyatIti tata evAvadhAryam / yadeva cAdhyavasAyasya sAdhyatvaM tadeva saMbhAvanAtmakatvam / saMbhAvanA hyekatarapakSazithilIkAreNa pakSAntaradAyena ca prAdurbhavatItyasyAH sAdhyAdhyavasAyatulyakakSatvam / tasyApi viSayazithilIkAreNa viSayidAyena cotpatteH / ata eva viSayiNo'pi zAbdena vRttena satyatvam / viSayadArthenaiva sAdhyavasAyakharUpaprAdurbhAvAt / yaduktaM bhavadbhireva 'saMbhAvanAyAM ca saMbhAvyamAnasya dAAdaparasya ca zaithilyAt' iti / iha saMbhAvyamAnasya viSayiNo dAAdatra saMzayAdvailakSaNyam / tasya hyaniyatobhayAMzAvalambI kiMkhiditi vimarzI lakSaNam / saMbhAvanAviSayasya ca zaithilyAnnizcayAdapi bhedaH / nizcaye hi bAdhakasadbhAvAdekasya pakSasyApasaraNena zaithilyena vA sAdhakasadbhAvAcca pakSAntarasya siddhiH syAt / atizayoktizca nizcayAtmiketi tato'syA bhedH| yattu sAdhyo yatra viSayiNo'satyatayA pratItiH' ityAdi granthakRdvakSyati tadvastuvRttAbhiprAyeNAvagantavyam / tadevaM viSayasya nigIryamANatvAdviSayiNazca nizcayAtsiddhamadhyavasAyamUlatvamasyA iti yathoktameva lakSaNaM paryAlocitAbhidhAnam / tasmAt 'ivAdau nizcayAbhAvAdviSayasya parigrahAt / kvacidadhyavasAyena notprekSApi tu saMzayAt // ' ityAdyuktamayuktamevetyalaM bahunA / etadeva vyaacsstte-vissyetyaadrinaa| abheda 1. 'mUlatvam' ka. 2. 'sAdhyAdhyavasAya' ka. 3. 'asaMbhAgyamAnasya' kha. Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 alaMkArasarvasvam / -sAdhyaH siddhazca / sAdhyo yatra viSayiNo'satyatayA pratItiH / asatyatvaM ca viSayigatasya dharmasya viSaya upanibandhe viSayisaMbhavitvena viSayAsaMbhavitvena ca prtiiteH| dharmo, guNakriyArUpaH tasya saMbhavAsaMbhavapratItau saMbhavAzrayasya tatrAparamArthatayA asatyatvaM pratIyate, itarasya tu paramArthatayA satyatvam / yasyAsatyatvaM, tasya satyatvapratI. tAvadhyavasAyaH sAdhyaH / atazca vyApAraprAdhAnyam / siddho yatra viSayiNo vastuto'satyasyApi satyatApratItiH / satyatvaM ca pUrvakasyAsatyatvanimittasyAbhAvAt / atazcAdhyavasitaprAdhAnyam / tatra pratipattiriti viSayAntaHkaraNAt / saMbhAvanApratyayAtmakatve'pi sAdhyAdhyavasAyasya vastvabhiprAyeNa tadvailakSaNyaM pradarzayitumAha-sAdhya ityaadi| viSayaparizodhanadvAreNa pramANAnugrAhakatvAtsaMbhAvanApratyayasya puruSeNAnena bhavitavyamityatra vastuvRttena puruSasya satyatvam / iha punastatra tasya prayojanaparatayAdhyavasIyamAnatvAtsaMbhAvanAviSaye saMbhAvyamAnasya vastuno na satyatvamityAha-asatyatayA pratItiriti / atraiva nimittamAha-asatyatvaM cetyAdi / viSaya upanibandha iti / tadgatadharmAbhedenAdhyavasita ityarthaH / anena saprayojanatvamevopodvalitam / dharma iti vissyigtH| sa eva cotprekSaNe nimittam / tasyeti dharmasya / saMbhAvanAzrayasyeti viSayiNaH / tatreti saMbhAvanAzraye viSaye / itarasyeti asaMbhavAzrayasya viSayasya / yasyeti vissyinnH| atazceti / adhyavasAyasya sAdhyamAnatvAt / asatyasyApIti / vastuto viSayiNastatrAsaMbhavAt / satyatApratItiriti / nizcayakhabhAvatvAdatizayokteH / asatyatvanimittasyeti dharmasaMcArAdeH / atazceti dharmasaMcArAnnigIryamANatAyAH prAdhAnyAbhAvAt / adhyavasitaprAdhAnyamiti / 1. 'viSayiNi satyatayA' kha. 2. 'viSayagatasya' ka. 3. 'pratItaH' ka.4, . 'tatra para' kha. 5. 'aparamArtha' kha. 6. 'yasya satyatvaM' kha. 7. 'satyatayA' kha. 8. 'viSayasyeti viSayiNaH' kha. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 kaavymaalaa| sAdhyatvapratItau vyApAraprAdhAnye'dhyavasAyaH saMbhAvanamabhimAnastarka Uha utprekSetyAdizabdairucyate / tadevamaprakRtagataguNakriyAbhisaMbandhAdaprakRtatvena prakRtasya saMbhAvanamutprekSA / sA ca vAcyA ivAdibhiH pradarzyate / pratIyamAnAyAM punarivAdyaprayogaH / sA ca jAtikriyAguNadravyANAmaprakRtAmadhyavaseyatvena caturdhA / prakRtasyaitadbhedayoge'pi na vaicitryamiti na te gaNitAH / pratyekaM ca bhAvAbhAvAbhimAnarUpatayA dvaividhye'STavidhatvam / bhedASTakasya ca pratyekaM nimittasya guNakriyArUpatve SoDaza bhedAH / teSAM ca pratyekaM nimittasyopAdAnAnupAdAnAbhyAM dvAtriMzatprabhedA teSu ca pratyekaM hetukharUpaphalotprekSaNarUpatvena SaNNavatibhedAH / eSA gatirvAcyotprekSAyAH / tatrApi dravyasya prAyaH viSayasya nigIrNatvAdviSayiNa eva prAdhAnyamityarthaH / sAdhyatvasiddhatvayozca samanantarameva kharUpamupapAditamitIha na punarAyastam / tatreti dvayanirdhAraNe / adhyavasAya ityAdizabdairucyata iti saMbandhaH / etadevopasaMharati-tadevamityAdi / yadAhuH-'viSayitvena saMbhAvanamutprekSA' iti / pratIyamAnAyAmiti / ivAyaprayogAcchabdAnuktatvAdUhyAyAM na vyaGgyAyAmalaMkAraprabhedAnAM pratipipAdayiSitatvAdyaGgyabhedAbhidhAnasyAprastutatvAt / evaM vAcyA pratIyamAnA cotprekSA bhavatItyanuvAdadvAreNa vidhiH / sA ceti / na vaicitryamiti / tasya nigIryamANatvenAprAdhAnyAt / pratyekamiti jAtyAdInAm / nimittasyeti dharmasya / tadvazAdeva hi prkRtgttvenaaprkRtopnibndhH| hetukharUpaphalalakSaNamevAsyA bhedatrayaM jIvitabhUtamiti tadeva vizrAntidhAmatayA pshcaaduddissttm| jAtyAdibhedagaNanaM punaravaicitryAvahamapi ciraMtanAnurodhAtkRtam / ata eva granthakRtA prAtipadyena nodAhRtam / asmAbhizca nodAhariSyate / esseti| smnntroktaa| tatrApIti / satyAmapi samanastaroddiSTAyAM bhedagaNanAyAm / prAyaHzabdena ca hetuphalayoH kutrApi saMbhavo'stIti 1. 'adhyavasAyatvena' kha. 2. 'medayorapi' kha. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / kharUpotprekSaNameveti hetuphalotprekSAbhedAstataH pAtanIyAH / pratIyamAnAyAstu yadyapyuddezata etAvanto bhedAH, tathApi nimittasyAnupAdAnaM tasyAM na saMbhavatIti tairbhedainyUno'yaM prakAraH / ivAdyanupAdAne nimittasya cAkIrtane utprekSaNasya niSpramANatvAt / prAyazca kharUpotprekSAtra na saMbhavati / tadevaM pratIyamAnotprekSAyA yathAsaMbhavaM bhedanirdezaH / eSA cArthAzrayApi dharmaviSaye zliSTazabdahetukA kvacidRzyate / kacitpadArthAnvayavelAyAM sAdRzyAbhidhAnAdupakrAntApyupamAvAkyArthatAtparyasAmarthyAdabhimantRvyApAropArohakrameNotprekSAyAM paryavasyati / kvacicchalAdizabdaprayoge sApahnavotprekSA bhavati / atazcoktavakSyamANaprakAravaicitryeNAnantyamasyAH / sAMprataM tviyaM diGmAtreNodAhiyate / tatra jAtyutprekSA yathA dArzatam / ata evAlaMkArAnusAriNyAM granthakRtAnayorapi saMbhavo darzitaH / tadevaM dravyasya hetuphalayoH saMbhave prAguktaiva saMkhyA jyAyasI / anyathA tvetadbhedaSoDazakasyAbhAvAdazItirbhedAH / asyAzca vakSyamANanItyA hetuphalayonimittAnupAdAnAsaMbhavAccatuHSaSTireva bhedAH saMbhavanti / etAvanta iti SaNNavatiH / ayaM prakAra iti / pratIyamAnotprekSAlakSaNaH / prAya iti / vAcyA yathA svarUpotprekSA lakSyeSu pracurA tatheyaM na bhavatItyarthaH / na punaratyantamevAsyA abhAvo vyAkhyeyaH / kvacidapi lakSye'syA dRSTeH / yathAsaMbhavamiti / lakSye bhedanirdeza iti kAryaH / tasyAzcASTacatvAriMzadbhedAH saMbhavanti / taduktamalaMkArAnusAriNyAm-'pratIyamAnotprekSAbhedA aSTacatvAriMzat' iti / arthAzrayApIti / arthAzrayasya yadyapi zabdahetukatvaM na kApyupayuktaM tathApi zliSTa, zabdahetukatvamasyAH kvacidvaicitryamAvahatItyarthaH / upamA utprekSAyAM paryavasyatIti saMbandhaH / Anantyamiti bhuprkaartvm| sAMpratamiti prAptAvasaram / dimA 1. 'eva tAvanto' ka-kha. 2. 'bhavati' ka. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 ' kaavymaalaa| . 'sa vaH pAyAdindurnavabisalatAkoTikuTilaH smarAreyoM mUrdhni jvalanakapize bhAti nihitH| .. .. savanmandAkinyAH pratidivasasiktena payasA ___kapAlenonmuktaH sphaTikavalenAGkura iva // ' ... atrAGkarazabdasya jAtizabdatvAjAtirutprekSyate / kriyotprekSA yathA- 'limpatIva tamoGgAni varSatIvAJjanaM nmH| atra lepanavarSaNakriye tamonabhogatatvenotprekSyete / uttarArdhe tu asatpuruSaseveva dRSTiniSphalatAM gatA // ityatropamaiva notprekSA / guNotprekSA yathA'saiSA sthalI yatra vicinvatA tvAM bhraSTaM mayA nUpuramekamuAm / adRzyata tvaccaraNAravindavizleSaduHkhAdiva baddhamaunam // atra duHkhaM guNaH / dravyotprekSA yathA- ' 'pAtAlametennayanotsavena vilokya zUnyaM mRgalAJchanena / ihAGganAbhiH khamukhacchalena kRtAmbare candramayIva sRSTiH / / ' veNeti / anena jaatyaadibhedaanaamnvktRptirdhvnitaa|tmogttveneti / tamogatavyApanAdidharmanigaraNenetyarthaH / atra hi tamaso dharmiNo'nyadharmadharmitvaM nigIryAnyadharmadharmitvamavasthApitamityagra eva vakSyAmaH / dravyotprekSeti / dravyasya svarUpeNotprekSaNam / tasyaiva hi hetUtprekSA yathA-'jayati ziziratAyAH kAraNaM sA himAdretripuraharakirITAdApatantI dyusindhuH| satatasahanivAsI kSIrasindhoH prasUto himakara iva hetuH zvaityazaityasya yasyAH // ' atrendo vyasya hetutvenotprekSaNam / phalotprekSA yathA-'madhyesalilamAdityasaMmukhaM dhuulidhuusraaH| kumudinyastapasyanti candrAyeva dine dine // ' atra candrasya dravyatvam / eSAmeva bhAvAbhimAnodAharaNa1. 'uttare tvardhe' ka. 2. 'mantarnayano' kha. 3. 'atra dravyasya'kha. 4, 'bhasma' ka. Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / atra candrasyaikatvAdravyatvam / etAni bhAvAbhimAne udAharaNAni / abhAvAbhimAne yathA 'kapolaphalakAvasyAH kaSTaM bhUtvA tathAvidhau / apazyantAvivAnyonyamIdRkSAM kSAmatAM gatau / ' atrApazyantAviti kriyAyA abhAvAbhimAnaH / evaM jAtyAdAvaMpyUhyam / guNasya nimittatvaM yathA-- 'navavisalatAkoTikuTilaH' ityAdAvudAhRtasya kuTilatvasya / kriyAyA yathA-'IdRkSAM kSAmatAM gatau' ityatra kSAmatAgamanasya / nimittopAdAnasyaite udaahrnne| anupAdAne 'limpatIva tamo'GgAni' ityAdhudAharaNam / hetUtprekSA yathA-'vizlepaduHkhAdiva baddhamaunam' ityAdau / varUpotprekSA yathA'kuberajuSTAM dizamuSNarazmau gantuM pravRtte samayaM vilaGghaya / digdakSiNA gandhavahaM mukhena vyalIkaniHzvAsamivotsasarja // ' tvamatidizati-etAnItyAdinA / abhyUhyamiti abhAvAbhimAnodAharaNam / nimittopAdAnasyeti / kuTilatvasya kSAmatAgamanasya ca sAkSAnirdezAt / anupAdAna iti / tirodhAyakatvAdernimittasya gamyamAnatvAt / bhedAntareSviti kharUpaphalAdikeSu / jJeyamiti pratIyamAnatvAt / tatra kharUpotprekSA yathA-'malaasamIrasamAgamasaMtosapaNiccarAbhisavvatto / vivyAhai calakisalaakarAhi sAhAhi mahulacchI // ' atra madhulakSmIgatatvena calakisalayakaratvAdi nigIrya vyAharaNakriyA svruupennotprekssitaa| tadaunmukhyotpAdakatvAdi ca nimittamanupAttam / yatpunaruddeze pratIyamAnotprekSAyAM nimittAnupAdAnaM na saMbhavatItyuktaM tatra prAyastasyAH kharUpotprekSaNasyAsaMbhavo nimittam / granthakRto hi pratIyamAnotprekSA hetuphalarUpaiva bhvtiitybhipraayH| hetuphalotprekSaNayozca vakSyamANanItyA nimittAnupAdAnaM na saMbhavatItyAzayenaitaduktam / tena pratIyamAnApi varUpotprekSA nimittopAdAnAnupAdAnA. 1. 'abhyUhyam' ka. 2. 'ukte' kha. Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| / phalotprekSA yathA'colasya yadbhItipalAyitasya bhAlatvacaM kaNTakino vnaantaaH| . ' adyApi kiM vAnubhaviSyatIti vyapATayandraSTumivAkSarANi // ' evaM vAcyotprekSAyA udAharaNadigdattA / pratIyamAnotprekSA yathA'mahilAsahassabharie tuha hiae suhaa sA amaaaNtii| aNudiNamaNaNNaammA aMga taNuaMpi taNuei // ' iti / amAaMtI ityatrAvartamAneveti . tanUkaraNahetutvenotprekSitam / evaM bhedAntareSvapi jJeyam / zliSTazabdaheturyathA- . 'ananyasAmAnyatayA prasiddhastyAgIti gIto jagatItale yH| abhUdahapUrvikayA gatAnAmatIva bhUmiH saramArgaNAnAm // ' atra dharmaviSaye mArgaNazabdaH zliSTaH / upamopakramotprekSA yathA'kastUrItilakanti bhAlaphalake devyA mukhAmbhoruhe rolambanti tamAlabAlamukulottaMsanti maulAvapi / bhyAmeva bhavati / tatra nimittAnupAdAne udaahRtaa| upAdAne tu yathA-'prasAri sarvato vizvaM tirodadhadidaM tmH| sarvAGga limpati janaM sAndairamRtakUrcakaiH // ' atra prasAritvAdi nigIrya tamogatatvena lepanakriyA kharUpeNotprekSitA tirodhAyakatvAdi ca nimittam / 'turIyo hyeSa medhyo'nirAmnAyaH paJcamo'pi vA / api vA jaGgamaM tIrthaM dharmo vA mUrtisaMcaraH // ' ityAdau tu vAmanamate vizeSoktiH / 'bhUtalakArtikeyaH' itivat / granthakRnmate tu dRDhAropaM rUpakam / yadvakSyati-yA tvekahAnikalpanAyAM sAmyadAya vizeSoktiriti vizeSoktirlakSitA sAsmaddarzane rUpakabheda eveti / ata evAtra tatsAmagryabhAvAdutprekSodAharaNatvaM na vAcyam / evam 'aparaH pAkazAsano rAjA' ityatrApi dRDhAropameva rUpakam / etaccAlaMkArAnusAriNyAmutprekSAvicAre granthakRtaiva darzitam / phalotprekSA yathA-'gijaMte maMgalagAhiAhi varagottadatta. kaNNAe / sottuM viNiggao uaha hotabahuAhiM romaMco // ' atra zrotumiveti Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 alaMkArasarvasvam / yAH karNe vikacotpalanti kucayorake ca kAlAguru sthAsanti prathayantu tAstava zivaM zrIkaNThakaNThatviSaH // ' atra yadyapi 'sarvaprAtipadikebhyaH kvip' ityupamAnAtvibidhAvAmukhe upamApratItistathApyupamAnasya prakRte saMbhavaucityAtsaMbhAvanotthAne utprekSAyAM paryavasAnam / yathA vA virahavarNane 'keyUrAyitamaGgadaiH' ityAdau / eSApi samastopamApratipAdakaviSaye'pi harSacaritavArtike sAhityamImAMsAyAM ca teSu teSu pradezeSUdAhRtA iha tu granthavistarabhayAnna prapaJcitA / sApahnavotprekSA yathA 'gatAsu tIraM timighaTTanena sasaMbhramaM pauravilAsinISu / yatrollasatphenataticchalena muktATTahAseva vibhAti siprA / ' phalamutprekSitam / zliSTa ityarthizara vAcakatvAt / Amukha iti na punaH pryvsaane| upamApratItiriti / tadarthameva vipaH pravRtteH / ata evAtra vAcakAbhAvAnnotprekSAvAmAna na vAcyam / nahi vAcakasaMbhavAsaMbhavamAtramevAlaMkArANAM bhAvAbhAvaprayojakama evaM hi vyAjastutI nindAdevAcyatve'pyavAcyasya stutyAdeH pratItiralaMkAratvaparyavasAyinI na syAt / tasmAdvAkyArtha eva prarUDho'laMkArANAM svarUpapratichApakaM pramANam / vAkyArthasya ca padArthAnvayavelAto'nyaiva pratipattiH / saMbhavIcityAditi / kastUrItilakAderviSayiNo bhAlaphalakAdau saMbhave yathaucityaM na tathA kaNThatviDAdeviSayasyetyarthaH / ata evAtropamAyAH prakRtasyAprakRtakastUrItilakAdirUpatayA pariNAmAtpariNAmagarbhatvaM yadanyairuktaM tatteSAM pariNAmasvarUpAnabhijJatvam / nahyaucityameva tasya svarUpaM kiM tu yathoktaM prakRtopayogitvam / aucityaM ca notprekSAyAM viruddham / tasya sarvatraiva bhAvAt / utprekSAyAM paryavasAna. miti / kaNThatviSAmeva kastUrItilakatvAdipratIterviSayiNo viSayanigaraNenAbhedapratipatteH / sAdRzyAvagamAbhAvAt / sAdRzyaM yubhayaniSTham / na cAtra prakRtAprakatayoH saMspardhitayA pratItiH / yathA vetyanenAsyA lakSye prAcurya darzitam / seti (eSeti)samastopabhApratipAdakaviSaye dRshymaanaa| sA tu yathA-'sa daNDapAdo bhavada. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| atrevazabdamAhAtmyAtsaMbhAvanaM chalazabdaprayogAccApahnavo gamyate / evaM chadmAdizabdaprayoge'pi jJeyam / 'apara iva pAkazAsanaH' ityAdAvaparazabdAprayoge upamaiveyam / tatprayoge tu prakRtasya rAjJaH pAkazAsanatvapratItAvadhyavasAyasaMbhavAdivazabdena ca tasya sAdhyatvapratIterutprekSaiveyam / ivazabdAprayoge siddhatvAdadhyavasAyasyAtizayoktiH / ivAparazabdayoraprayoge tu rUpakam / tadevaM prakAravaicitryeNAvasthitAyA utprekSAyA hetUprekSAyAM yasya prakRtasaMbandhino dharmasya heturutprekSyate sa dharmo'dhyavasAyavazAdabhinna utprekSAyAM nimittatvenAzrIyate / sa ca vAcya eva niyamena bhavati / anyathA ke prati hetuH syAt / yathA NDapAda(ta)mutkhaNDayannakSatu caNDikAyAH / yasyendulekhA purataH sphurantI truTyatulAkoTitulAmupaiti // ' atra satyapi tulA(koTi)zabde candralekhAyA eva tulAkoTipratIterutprekSAtvam / chadmazabdaprayogena yathA-khedodabindusaMdohacchamanA tava rAjate / smareNAvaimyanarghApi dattAdhaiva kucasthalI // ' asyAzca tattacchabdaprayogAprayogAbhyAM pratItibhedAdalaMkAraiH saha vibhAgaM darzayitumAha-apara ityAdi / tatprayoga ityaparazabdaprayoge / ivazabdasya saMbhAvanAdyotakasyAprayogAsiddhatvam / ata eva cAtra viSayasyAnupAdAnameva / tadupAdAne hi dRDhAropaM rUpakamiti samanantaramevoktam / anyatra punaH sarvatra viSayopAdAnameva nyAyyam / tadityaM bhedavaicitryeNAvasthitAyA utprekSAyA hetukharUpaphalAnAM yathAsaMbhavaM svarUpa darzayati-tadevamityAdinA / sa dharma iti yaM pratyeva heturutprekSyate / adhyavasAyavazAditi bhede'pyabhedAzrayaNAt / abhinna ityaprakRtasaMbandhinA dharmeNa / sa iti nimittatvenAzrito dharmaH / niyaseneti / avAcyaH punarna kadAcidbhavatItyarthaH / anyatheti vAcyatve / kaM prati heturiti / tasyaiva phalarUpatvAt / nahi yaM pratyeva heturutprekSyate tasyaiva vAcyatvaM yuktam / sAdhyamantareNa sAdhanasya nirviSayatvApatteH / yadi cAsya nimittamAtratvameva syAttadvAcyatvamavAcyatvaM syAt / evameka eva dharmo hetorutprekSyamANasya nimittaM phalaM ceti siddham / etadeva darzayati Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 'apajhyantAvikAnyonyaM' ityAdau / atra kapolayoH prakRtayoH saMbandhitve nopAttasya kSAmatAgamanasya heturadarzanamutprekSitam / hetuphalaM ca kSAmatAgamanaM tatra nimittam / evaM 'adRzyata tvaccaraNAravindavizleSaduHkhAdiva baddhamaunam' ityatra napuragatasya maunitvasya heturduHkhitvam / tadutprekSaNe maunitvameva nimittaM jJeyam / evaM sarvatra / kharUpotrekSAyAM yatra dharmI dharmyantaragatatvenotprekSyate tatrApi nimittabhUto dharmaH kvacinnirdizyate / yathA-'sa vaH pAyAdinduH' ityAdau / atra kuTilatvAdinirdiSTameva / 'veleva rAgasAgarasya' ityAdau saMkSobhakAritvAdi gamyamAnam / yatra ca dharma eva dharmigatatvenotprekSyate tatrApi nimittasyopAdAnAnupAdAnAbhyAM dvaividhyam / upAdAne yathA apazyantAvityAdinA / tatreti / hetUtprekSaNe nimittamiti / tadvinotprekSaNasyAniSpatteH / dvividhamatra kSAmatAgamanaM tapojanitamadarzanajanitaM ca / tayoradhyavasAyavazAdabhinnatvenAzrayaNam / atazca hetoreka eva dharmo nimittaM phalaM ca / vastutastu tapojanitasya nimittatvamanyasya tu hetuphalarUpatvam / ata eva netaretarAzrayadoSaH / dvayorapi bhinnatvAt / maunitvameveti / na punrnytkiNcidityrthH| atazca nizcalatvAdijanitasya duHkhajanitasya ca maunitvasyAbhedenAzrayaNam / sarvatretyanena samastalakSyAviruddhatvaM hetRtprekSAkharUpakathanasyoktam / evaM hetUprekSAyA yathAsaMbhavaM svarUpaM pradarya svarUpotprekSAyA api darzayati-svarUpotpre. kSAyAmityAdinA / yadyapyuddezata evaitatsvarUpotprekSAyAM nimittopAdAnatvAnupAdAnatvamavagamyate tathApi hetUtprekSAyAM yathA nimittopAdAnameva saMbhavati tathAtrApi na saMbhAvyamityAzayena punarihaitaduktam / yadA cAtra dharmo dharmyantaragatatvenotprekSyate tadA tatra nimittasya kIdRgrUpatvaM bhavatItyAzaGkayAha-yatretyAdi / dharma eveti / na punadharmI dharmigatatveneti / dharmibhittitayetyarthaH / atra hi dharmi 1. 'gamyamAnAt' ka, Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| - 'prApyAbhiSekametasminpratitiSThAsati dviSAm / cakampe lokyamAnAstA bhayavihvaliteva bhUH // ' - atra bhUgatatvena bhayavihvalitatvAkhyadharmotprekSAyAM kampAdinimittamupAtam / anupAdAne yathA-'limpatIva tamo'GgAni' ityAdau / atra tamogatatvena lepanakriyAkartRtvotprekSAyAM vyApanAdinimittaM gamyamAnam / vyApanAdau tUtprekSAviSaye nimittamanyadanveSyaM syAt / na No'nyadharmadharmitvaM nigIryAnyadharmadharmitvamavasthApyate / ata evAtra dharmI bhittibhUtatayA viSayaH / dharmiNaM vinA kevalasyaiva dharmasya vyavasthApayitumazakyatvAdyavasthApyamAnatve vA dharmitvameva syAt / vastutastu dharma evotprekSAviSayaH / yannigaraNenAbhedapratipattirviSayiNo'vasIyate / sa ca nigIryamANo dharmaH kvacidupAtto bhavati kvciccaanupaattH| 'prApyAbhiSekaM' ityAdAvanye hetUtprekSAtvaM manyante ityudAharaNAntareNodAhriyate-'navarosadalia ghaNaniravalaMba saMghaDia taDikaDappavva (1) / narahariNo jaai kaDArakesare kaMdharAbaMdhoM // ' atra kandharAbaMdhadharmiNi sakesa. ratvaM nigIrya sataDitkaTapratvamutprekSitam / kaDAratvaM ca nimittamupAttam / nigIryamANazca dharmo dharmigatatvenopAttaH / lepanakriyAkartRtvotprekSAyAmityarthAdAzaGkitAyAm / evaM hi tamolepanamiveti pratItiH syAt / na cAtra tathetyAzamAha-vyApanAdAvityAdi / nimittamanyaditi tirodhAyakatvAdi / tena tamasi dharmiNi vyApanAdidharma nigIrya lepanakriyAkartRtvarUpo dharma utprekSita ityarthaH / yadAha zrImammaTaH-vyApanAdilepanAdirUpatayA saMbhAvitam' iti / yatra ca dharmAntaranigaraNena dharma eva dharmibhittitayotprekSyate tatra bhittibhUtatvAdviSayarUpasya dharmiNaH samanantarokkanItyA gamyamAnatvaM na yujyata ityAha-na cetyAdi / viSayasyeti / nigIryamANotprekSyamANayordharmayorbhittibhUtasya dharmiNa ityarthaH / na tu nigIryamANasyeti vyAkhyeyam / tasya hyupAdAnAnupAdAnAbhyAM dvaividhyaM bhavatIti samanantaramevoktam / taccodAhRtam / yathA vA-'yatpuNDarIka iva pArvaNa eva vendAvindIvaradvayamivoditamekanAlam / tatpadmarAganidhimUlamivAdhigamya samyagjitaM nayanayormama bhAgyazaktyA // ' atra mukhAdInAmutprekSAviSayANAmanupAdAnA 1. 'bhUtagatatvena' ka-kha. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / ca viSayasya gamyamAnatvaM yuktam / tasyotprekSitAdhAratvena prastutasyAbhidhAtumucitatvAt / tasmAdyathoktameva sAdhu / phalotprekSAyAM yadeva tasya kAraNaM tadeva nimittam / tasyAnupAdAne kasya tatphalatvenoktaM syAt / tasmAttatra tasya nimittasyopAdAnameva na prakArAntaram / yathA 'rathasthitAnAM parivartanAya purAtanAnAmiva vAhanAnAm / utpattibhUmau turagottamAnAM dizi pratasthe raviruttarasyAm // ' atrAzvaparivartanasya phalasyottaradiggamanaM kAraNameva nimittamupAttam / dgamyamAnatvam / tasyeti dharmirUpasya viSayasya / utprekSitAdhAratveneti / utprekSitasya lepanAderdharmasya vyApanAdidharmanigaraNenotprekSAviSayIkRtasyAdhAratvena bhittibhUtatayetyarthaH / dharmiNamantareNa dharmasya vishraanteH| prastutasyeti / avazyAbhidheyasyetyarthaH / evaM hetuphalotprekSayorapi dharmigatatvenaivAnyadharmahetukatvaM nigIryAnyadharmahetutvamanyadharmaphalatvaM caadhyvsiiyte| atazca sa dharmI vAcya eva bhvti| yathoktopapatteH / nigIryamANaH punadharma evopAdAnAnupAdAnAbhyAM dvidhA / tattu yathA-eSA sthalItyAdi / atra nUpurasya dharmiNo baddhamaunatve nizcalatvAdi dharmahetukatvaM nigIrya duHkhahetukatvamutprekSitam / nigIryamANazcAnupAtto dharmaH / upAtastu yathA-'mRNAlasUtraM nijavallabhAyAH samutsukazcATuSu cakravAkaH / anyonyavizleSaNamantrasUtrabhrAntyeva caJcusthitamAcakarSa // ' atra cakravAkasyAkarSaNe cATusamutsukahetutvaM nigIrya bhrAntihetutvamadhyavasitam / nigIryamANazca dharma upAttaH / anupAttastu yathA-'kumudinyaH pramodinyastadAnImudamImilan / nalinyA bhartRvirahAnmlAnimAnamivekSitum // ' atra kumudinInAmunmIlane candrodayahetukatvaM nigIrya darzanaM phalatvenotprekSitam / nigIryamANazca dharmo'nupAttaH / tadevaM hetukharUpayoryathAsaMbhavaM svarUpaM darzayitvA phalotprekSAyA api darzayati-phalotprekSAyAmityAdinA / tasyeti phalasya / etacca hetUtprekSAvicAragranthavivRteravagatArthamiti granthavistarabhayAnna punarAyAsyate / tadevaM granthakRdAtmanaH zlAghAM kaTA 2. 'mAnamlAniM' kha. 1. 'tatkSaNAt' kha. 6 a0 sa0 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| tadasAvutprekSAyAH kakSyAvibhAgaH pracuratayA sthito'pi lakSye duravadhAratvAdiha na prapaJcitaH / tasyAzcevAdizabdavanmanyezabdo'pi pratipAdakaH / kiM tUtprekSAsAmagryabhAve manyezabdaprayogo vitarkameva pratipAdayati / yathodAhRtaM prAk / 'ahaM vindaM manye tvadariviraha' ityAdi / kSayannetadupasaMharati-tadasAvityAdi / asyAzca vAcakavyavasthA darzayatitasyAzcetyAdi / utprekSAsAmayyabhAva iti saMbhAvanApratyayAtmakatvAbhAvAt / prAgityapahRtau / evamivazabdo'pi kacidvitarkameva pratipAdayati / yathA'vRttAnupUrve ca na cAtidIrgha jo zume sRSTavatastadIye / zeSAGganirmANavidhau vidhAturlAvaNya utpAdya ivAsa yatnaH // ' iyaM ca bhede'bhede ityAdyatizayoktibhedamayyapi dRzyate / tatra bhede'bhedo yathA-pRthvIrAjavijaye-'gRhNadbhiH parayA bhaktyA bANaliGgaparamparAH / anarmadeva yatsainyairniramIyata narmadA // ' atra narmadAyA abhede'pi bhedaH / saMbandhe'saMbandho yathA-'advaitaM tadbhavatu bhavatAM saM. vidadvaitapuSTyai kSamAmRtputrIparivRDha ramAkAntadehadvayasya / yatrAkASrNya nija iva vidandakSiNArdhaprabhAbhirdehe'nyeSAmapi puraripuH kArghyamantaH pramArTi // ' atra kArNyasaMbandhe'pyasaMbandhaH / asaMbandhe saMbandho .yathA-'kSIrakSAlitacandreva nIlIdhautAmbareva ca / TaGkollikhitasUryeva vasantazrIrajRmbhata // ' atra kSIrakSAlitatvAdyasaMbandhe'pi sNbndhH| kAryakAraNayostulyakAlatve yathA-'yazaseva sahodbhutaH zriyeva saha vardhitaH / tejaseva sahodbhUtastyAgeneva sahotthitaH // ' paurvAparyaviparyaye yathA-'zarAH purastAdiva niSpatanti kodaNDamAropayatIva pazcAt / anvakprahArA iva saMghaTante prANAndviSaH pUrvamiva tyajanti // ' kAryakAraNayorviparyaye'pIyaM dRzyate yathA-'seyaM saMtatavartamAnabhagavadvANArcanaikAgratAvyagropAntalatAvimuktakusumA candraprasUtirnadI / yasyAH pANDurapuNDarIkapaTalavyAjena tIradvaye zazvatpArvaNacandramaNDalazatAnIva prasUte jalam // ' atra narmadAtazcandrasyotpattipratIteH kAryakAraNaviparyayaH / kramikaviparyayeNApIyaM dRzyate yathA-'akharvagarvasmitadantureNa virAjamAno'dharapallavena / samutthitaH kSIravipANDurANi pItveva sadyo dviSatAM yazAMsi // ' atra samutthAnAnantarabhAvino yazaH pAnasya pUrva nirdezAtkramikaviparyayaH / atraiva 'pibannivocaiH' iti pAThe tu kramikayoH samakAlabhAvitvam / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / evamadhyavasAyasya sAdhyatAyAmutprekSAM nirNIya siddhatve'tizayokti lakSayati adhyavasitaprAdhAnye tvtishyoktiH| adhyavasAne trayaM saMbhavati-kharUpaM viSayo viSayI ca / viSayasya hi viSayiNAntarnigIrNatve'dhyavasAyasya kharUpotthAnam / tatra sAdhyatve kharUpaprAdhAnyam / siddhatve tvadhyavasitaprAdhAnyam / viSayaprAdhAnyamadhyavasAye naiva saMbhavati / adhyavasitaprAdhAnye caatishyoktiH| asyAzca paJca prkaaraaH| bhede'bhedaH / abhede bhedaH / saMbandhe'saMbandhaH / asaMbandhe saMbandhaH / kAryakAraNapaurvAparyavidhvaMsaMzca / etadupasaMharannanyadavatArayati-evamityAdi / tAmeva lakSayitumAha / etadeva vyAkhyAtumadhyavasAyasya tAvadyathAsaMbhavaM svarUpaM drshyti-adhyvsitetyaadi| parasparaniSThatvAnupapattaradhyavasAyasya kiM viSayaviSayibhyAmityAzajhyAha-viSa. yasya hItyAdi / viSayaviSayibhyAmantareNAdhyavasAya eva na bhavatItyarthaH / eSAmeva viSayavibhAgaM darzayati-tatretyAdinA / tatreti trayanirdhAraNe / svruuppraadhaanymitydhyvsaayNpraadhaanym| adhyavasitaprAdhAnyamiti viSayiprAdhAnyam / sAdhyatvaM siddhatvaM cotprekSAyAmeva nirNItam / naiva saMbhavatIti / adhyavasAyasvarUpAnudayAt / tadevaM viSayiNaH prAdhAnyavivakSAyAmalaMkAro bhavatItyAha-adhyavasitetyAdi / uktaM caanytr-'adhyvsaaysaadhytvprtiitaaviymissyte| tatsiddhatApratItau tu bhvedtishyoktidhiiH||' iti / paJceti nyUnAdhikasaMkhyAnirAsArtham / ata eva kAryakAraNapaurvAparyavidhvaMsasya caturthabhedAntarbhAvo na vaacyH| evaM hi bhedAntarANAmapi tadantarbhAva eva syAt / abhedAdyasaMbandhe'pi saMbandhopanibandhanAt / atha bhavatvetaditi cet / n| atra ca yadyapi sarvatra bhede'bhedAdau vastuto'saMbandhe saMbandha eva varNayituM zakyate tathApyavAntarabhedavivakSayAnyairlakSitatvAdviviktasyAsaMbandhe saMbandhasya darzitatvAcca vibhAgena nirdezaH kRta iti bhavadbhirevoktatvAt / ttsmaa| 1. 'adhyavasitasya' kha. 2. 'viruddhatvaM' kha. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| .. tatra mede'bhedo yathA 'kamalamanambhasi kamale ca kuvalaye tAni kanakalatikAyAm / / sA ca sukumArasubhagetyutpAtaparamparA keyam // ' nanyAyatvAtkathamasyApi caturthabhedAnta vo nyAyyaH / atha yadi kAryakAraNayoH paurvAparyavidhvaMsAtsamAnanyAyatAdyabhAve'pi tathopanibandhe paJcamo'tra prakAra iSyate taddezakAlayoH padArthasaMbandhe vizeSAbhAvAdbhinnadezatvAbhAve'pi tathopanibandhe SaSTho'pi bhedaH parigaNanIya iti nirviSayatvAdasaMgaterabhAvaH prasajyata iti cet / naitat / yasmAdatizayoktAvatizayAkhyaprayojanapratipipAdayiSayA viSayanigaraNena viSayiprAdhAnyaM vivakSitam , asaMgatau tu viruddhatvapratyAyanAya kAryakAraNayorbhinnadezatvamityubhayatrApyasti tAvannirvivAdo lakSaNabhedaH / kAryakAraNapaurvAparyavidhvaMse ca vallabhakartRkasya hRdayAdhiSThAnasya kAraNasya smarakartRkasya ca kAryasya pUrvAparIbhAvaM nigIrya tvadarzanenaiva viSayAntaravaimukhyena tvadabhilASaparaiva jAtetyatizayaprayojanapratipAdanArthamanyathAtvamadhyavasitamityatizayoktibhedatvamevAsya nyAyyaM na tvasaMgatibhedatvam / tatra hi 'babandha dhammillamadhIradRSTeH kSmAnAyakazcampakamAlikAbhiH / citteSu manyuH sthiratAM jagAma vipakSasAraGgavilocanAnAm // ' ityAdau dhammille bandhazcitteSu ca manyusthairyamiti kAryakAraNayorbhinnadezatvam / yatraiva bandhastatraiva tatkAyasya sthairyasyopapatteviruddhatvapratyAyakam / virodhasya cAtrAbhAsamAnatvam / dhammiklabandhamanyusthairyayorvastuto'pi kAryakAraNabhAvasadbhAvAbhAvAkhyasya bAdhakapratyayasyollAsAt / na ca bAdhodaye'pi virodhaaprtiitiH| dvicandrapratItivadanupapadyamAnatayA skhaladgatitvena tatpratIteravasthAnAt / na cAtizayoktau skhaladgatitvam / nizcayakhabhAvatvAdasyA anupapadyamAnatvazaGkAyA apyabhAvAt / nahi kAryakAraNayoH paurvAparyavidhvaMsa upapadyata ityatra vivakSitaM kiMtvevaM phalametaditi ata evAsaMgateratizayoktezca svarUpabhedo'pIti kAryakAraNayoH paurvAparyavidhvaMsenAsaMgatirbhinnadezatvena cAtizayoktiriti yathoktameva yuktam / ata eva ca 'paurvAparyaviparyAsasamakAlasamudbhavau / kAryakAraNayoyauM tau virodhAbhAsapallavau // ' ityAdyapi yadanyairuktaM tadayuktameveti na nyUnaprakAratvam / kecicca sarvAlaMkArANAmapyatizayoktereva pramedatvAdasyA bahuprakAratAmAcakSate / tathA chupamAyAmapyasyetadbhedatvam / nyUnaguNasya mukhAderadhika Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / atra mukhAdInAM kamalAdyairbhede'bhedaH / abhede bhedo yathA'aNNaM laDahattaNaaM aNNAvi akAvi vttnncchaaaa| __sAmA sAmaNNapaAvaiNo rehaccia Na hoi // . atra laDahatvAdInAmabhede'pyanyatvena bhedaH / yathA vA'maiggialaddhammi balAmoDiacuMbieN appaNA a uvaNamie / ekkambhi piAharae aNNoNNA hoti rasabheA / ' atrAbhinnasyApi priyAdhararasasya viSayavibhAgena bhedenopanibandhaH / saMbandhe'saMbandho yathA guNena candrAdinA sAmye'tizayAnatipAtAdatizayaM vinA ca gauriva gavaya ityAdAvanalaMkAratvAt / atazcAtizayasyaivasarvAlaMkArabIjabhUtatvAt "ekaivAtizayoktizca kAvyasyAlaMkRtirmatA' ityuktam / naitat / iha hyatizayasya dvayI gatiH yadayaM kavipratibhAnivartitaH sAmAnyAtmA bhavati bhede'pyabheda ityevamAdirUpo vizeSAtmA vA / tatrAdyaH sarvairevAlaMkArabIjatayAbhyupagataH / anyathA hi gauriva gavaya ityAdAvalaMkAratvaM syAt / tAvatA punaretatprabhedatvaM sAlaMkArANAM na yuktam / tattve hi vizeSoktyullekhAdInAmapi tatprasaGgaH / sarvAlaMkArANAmapi vizeSoktyullekharUpatvAt / atha dvitIyapakSAzrayeNaitaducyate tadathyayuktam / asyA hyadhyavasitaprAdhAnyaM lakSaNam / taccAlaMkArANAM na saMbhavati / tathAtvAnavagamAt / atazcaiSAmasaMbhavattasAmAnyatvAtkathaM tadvizeSatvamiti bahuprakAratvamasyA nirastam / mukhAdInAmiti / na tu vAstavasya saundaryasya / kamalAbairiti / na tu kavisamarpitena saundaryeNa / ata eva cAtrAtizayAkhyamityAdistadabhiprAyeNaivAdhyavasitaprAdhAnyamityantazcottarakAliko granthaH khamatijADyAllekhakairanyathA likhita iti nishci| 1. . 'anyatsaundaryamanyApi ca kApi vartanacchAyA / zyAmA sAmAnyaprajApate rekhaiva na bhavati // ' iti cchaayaa| 2. 'mArgitalabdhe balAtkAracumbite AtmanA copniite| ekasminnapi priyAdhare'nye'nye bhavanti rasabhedAH // iti cchAyA / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| 'lAvaNyadraviNavyayo na gaNitaH klezo mahAnkhIkRtaH khacchandaM carato janasya hRdaye cintAjvaro nirmitaH / ' eSApi khaguNAnurUparamaNAbhAvAdvarAkI hatA ko'rthazcetasi vedhasA vinihitastanvyAstanuM tanvatA // atra lAvaNyadraviNasya vyayasaMbandhe'pyasaMbandhastanvIlAvaNyaprakarSapra. tipAdanArtha nibaddhaH / yathA vA 'asyAH sargavidhau prajApatirabhUccandro nu kAntipradaH __zRGgArekarasaH khayaM nu madano mAso nu pusspaakrH| vedAbhyAsajaDaH kathaM nuM viSayavyAvRttakautUhalo nirmAtuM prabhavenmanoharamidaM rUpaM purANo muniH // ' - atra purANaprajApatinirmANasaMbandhe'pyasaMbandha uktaH / asaMbandhe saMbandho yathA 'puSpaM pravAlopahitaM yadi syAnmuktAphalaM vA sphuTavidrumastham / tato'nukuryAdvizadasya tasyAstAmrauSThaparyastarucaH smitasya / / ' numaH / ayaM hi granthakRtaH pazcAtkaizcidvipazcidbhiH patrikAbhilikhita ityavagItA prasiddhiH / tatazca tairanavadhAnena granthAntaraprasaGgatvAdanupayuktatvAdvA patrikAntarAdayamasamaJjasaprAyo granthakhaNDo likhita iti / na punarekatraiva tadaiva mukhAdInAM kamalAdyairbhede'pyabheda ityuktvApi na tu vadanAdInAM kamalAdibhirabhedAdhyavasAyo yojanIya ityAdi vacanaM pUrvAparaparAhatamasya vaiduSyazAlino granthakArasya sNbhaavym| laDahatvAdInAmityAdizabdAdvivartanecchAyA eva grahaNam / tatraivAbhede'pi bhedavivakSaNAt / uttarArdhe hi saMbandhe'pyasaMbandhaH / 'lAvaNyadraviNavyayo na gaNitaH' ityasya pAdatrayI tanvIlAvaNyaprakarSapratipAdanArthamiti / etatprayojanadarzanaM sarvodA 1. 'vyayasya' ka. 2. 'khaviSaya' ka. 3. 'vidhiH' kha. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / atra saMbhAvanayA saMbandhaH / yathA vA. 'dAho'mbhaH prasUtipacaH pracayavAnbASpaH praNAlocitaH ___ zvAsAH prejitadIpradIpakalikAH pANDimni mamaM vapuH / kiM cAnyatkathayAmi rAtrimakhilAM tvanmArgavAtAyane ___ hastacchatraniruddhacandramahasastasyAH sthitivartate // ' atra dAhAdInAmambhaHprasRtyAdyairasaMbandhe'pi saMbandhaH siddhatvenoktaH / kAryakAraNapaurvAparyavidhvaMsaH paurvAparyaviparyayAttulyakAlatvAdvA / viparyayo yathA haraNopalakSaNaparam / tenAnyatra khayameva prayojanamabhyUhyam / saMbhAvanayeti / natu vastutaH / ata eva saMbandhasyAvAstavatvAdudAharaNAntaramAha-dAho'mbha ityAdi / vAzabdaH samuccayArthaH / atra ca kAryakAraNapaurvAparyavidhvaMsa ityanena prasiddhayoH kAryakAraNayorvidhvaMso viparyayastathA paurvAparyasyAdipazcAtkAlabhAvitvena prasiddhasya kramasya vidhvaMso vyatyayaH sahabhAvo vetyapi bhedatrayaM tantreNoktam / evaM ca kAryakAraNavidhvaMsasyApi paJcaprakArAH / avAntaraprakAratvAtpunareSAM paJcaprakAratvaM niyamagarbhIkAreNa pUrvaM vyAkhyAtam / tatra kAryakAraNayorviparyayo yathA- 'eattaM avaattaM saMkoaaraM miaMka kAMtIiM / gahassapa araiMdassa kAraNaM bhaNai sarassa (?) // ' atrendukAnteH saMkoce viparyayeNa zatapatrasya kaarnntvmdhyvsitm| atra bhede'bheda ityevaMrUpAtizayoktihetutvena sthitA / uttare tvardhe saiva zliSTazabdanibandhanA hetuH / tathAbhAvopanibandhazcAtra vakrasya lAvaNyaprakarSapratipAdanArtham / kramaviparyayo yathA--'kupitasya prathamamandhakArI bhavati vidyA tato bhrukuTiH / AdAvindriyANi rAgaH samAskandati caramaM cakSuH / Arambhe tapo galati pazcAtsvedasalilam / pUrvamayazaH sphuratyanantaramadhara iti / ' atra kopakArye vidyAbhrukuvyAdInAmandhakArIbhavanAdau kramaM nigIrya tadviparyayo'dhyavasitaH / tasyaiva sahabhAvo yathA-'raibhavaNAhi pariaNo masaNaM maNimehalA NiaMbAhiM / lajjA hiaAhi samo saraMti..... sasimuhINaM // ' atra parijanAdInAmapasaraNe Rmikatve'pi smkaaltvmdhyvsitm| evameSAM sarveSAmeva bhedAnAM lokAsaMbhavadviSayatvaM darzayitumAha Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . kAvyamAlA / 'hRdayamadhiSThitamAdau mAlatyAH kusumacApabANena / caramaM ramaNIvallabha locanaviSayaM tvayA bhajatA // " tulyakAlatvaM yathA'aviralavilolajaladaH kuttjaarjunniipsurbhivnvaatH| ayamAyAtaH kAlo hanta hatAH pathikagehinyaH // ' .. eSu paJcasu bhedeSu bhede'bhedAdivacanaM lokAtikrAntagocaram / atra cAtizayAkhyaM yatphalaM prayojakatvAnimittaM tatrAbhedAdhyavasAyaH / tathA hi 'kamalamanambhasi' ityAdau vadanAdInAM kamalAdhairbhede'pi vAstavaM saundaryaM kavisamarpitena saundaryeNAbhedenAdhyavasita bhede'bhedavacanasya nimittam / tatra ca siddho'dhyavasAya ityadhyavasitaprAdhAnyam / na tu vadanAdInAM kamalAdibhirabhedAdhyavasAyo yojanIyaH / abhede bheda ityAdiSu prakAreSvavyApteH / tatra hi 'aNNaM laDahattaNa' ityAdau sAtizayaM laDahatvaM nimittabhUtamabhedenAdhyavasitam / evamanyatrApi jJeyam / eSvityAdi / eSviti viSayasaptamI / eSa cAvayavanirdezaH / lokAtikAnteti / kavipratibhAnirmitameva sAtizayaM vastveSAM viSaya ityarthaH / atreti bhedapaJcake / cazabdaH prameyAntarasamuccayArthaH / phalamiti / tasyaiva pratipipAdayiSitatvAt / tatreti / vAstavasya saundaryasya kavisamarpitena saundaryeNAbhedavacanena / nanu cAtra vadanAdInAM kamalAdyadhyavasAyaH pratIyata iti kathametaduktamityAzajhyAha-na tvityAdi / kutazca teSvavyAptirityAzayAha-tatra hiityaadi| kamalamanambhasItyatra hi yadi vadanAdInAM dharmiNAmabhedAdhyavasAyayojanaM kriyate tattasya dharmigatatvenaiveSTeriha dharmANAM na syAdavyAptiH / atazca pUrvatra dharmANAmevAdhyavasAyo yojanIyo yena sarvatraika eva pakSaH syAditi tAtparyArthaH / upalakSya caitat / yAvatA hyadhyavasitaprAdhAnyamasyA lakSaNam / tacca dharmiNAmastu dharmANAM veti ko vizeSo yenAvyAptiH syAt / pratyuta dharmayorabhedAdhyavasAyAbhyupagame upa.. 1. 'patatA' ka. 2. 'eSveva' kha. 3. 'atazcAtra' kha. 4 'aba ca.kha. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / tadabhiprAyeNaivAdhyavasitaprAdhAnyam / prakArapaJcakamadhyAtkAryakAraNabhAvena yaH prakAraH sa kAryakAraNatAzrayAlaMkAraprastAve prapaJcAtha lakSayiSyate / evamadhyavasAyAzrayamalaMkAradvayamuktvA gamyamAnaupamyAzrayA alaMkArA idAnImucyante / tatrApi padArthavAkyArthagatatvena teSAM dvaividhye padArthagatamalaMkAradvayamucyate aupamyasya gamyatve padArthagatatvena prastutAnAmaprastutAnAM vA samAnadharmAbhisaMbandhe tulyayogitA / ___ ivAdyaprayoge hyaupamyasya gamyatvam / tatra prAkaraNikAnAmapAkaraNi. kAnAM vArthAnAM samAnaguNakriyAsaMbandhe anvitArthA tulyayogitA / yathA 'sajjAtapatraprakarAJcitAni samudvahanti sphuTapATalatvam / vikakharANyarkakaraprabhAvAdinAni padmAni ca vRddhimIyuH / / ' mAdInAmapyatizayoktiprasaGgaH syAt / tatrApi dharmANAmeva bhede'bhedavivakSaNAt / evaM ca vijAtIyatvena bhede dharmayorapyavyAptiH prasajyata ityalamasaGgatagranthArthodIraNena / prapazcArthamiti / na tu nirNayArtham / ihaiva tasya nizcitatvAt / prapaJcazca tatraiva darzayiSyate / etadupasaMharannanyadavatArayati-evamityAdinA / gamyamAnaupamyAzrayA iti ivAdyaprayogAt / padArthamiti / vAkyArthApekSayA padArthapratIterantaraGgatvAt / tatra prathamaM tulyayogitAmAha-aupamyetyAdi / etadeva vyaacsstte-ivetyaadinaa| tatretyaupamyasya gamyatve sati / prAkaraNikAnAmiti dvayoH samAnadharmasaMbandhasya saMbhavAdeva grahaNasiddherbahuvacananirdezo bahUnAM grahaNArtham / ata eva ca bahUnAmaupamyagrahaNAyeti na vAcyam / vakSyamANodAharaNeSu dvayoraupamyasyodbhAsamAnatvAt / evaM dIpake'pi jJeyam / anvitArtheti / samAnadharmasaMbandhinAmaMtra bhAvAt / anenaiva cAsyAH prakRtAnAmaprakRtAnAM ca guNakriyAtmakadharma 1. 'saMjAta' ka-kha. 'sajja-Atapatra' iti dinapakSe chedaH; 'sat-jAta-patra' iti ca padmapakSe. 2. 'granthadUSaNodIraNena' ka. 3. 'nigIrNatvAt' ka. 4. 'bahUnAmeva' kha. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| atra RtuvarNanasya prakrAntatvAdinAnAM padmAnAM ca prakRtatvAdRddhigamanaM kriyA / evaM guNe'pi / yathA 'yogapaTTo jaTAjAlaM tAravItvamagAjinam / ucitAni tavAGgeSu yadyamUni taducyatAm // ' ucitatvaM guNaH / aprAkaraNikAnAM yathA'dhAvatvadazvapRtanApatitaM mukhe'sya nirnidranIlanalinacchadakomalAGyA / bhagnasya gUrjaranRpasya rajaH kayApi tanvyA tavAsilatayA ca yazaH pramRSTam // ' ___ atra gUrjara prati nAyikAsilatayoraMpAkaraNikatve mArjanaM kriyA / guNo yathA 'tvadaGgamArdavaM draSTuH kasya citte na bhAsate / mAlatIzazabhRllekhAkadalInAM kaThoratA // yogAdvaividhyena catuSprakAratvamapyuktam / na cAsyAtizayoktiranuprANakatayA vaacyaa| tAM vinApi vakSyamANodAharaNeSvasyAH saMbhavAt / aupamyAbhAve'pi guNasAmyodAharaNadvayaM prAcyodAhRtatvAgranthakRtodAhRtam / yatra punaraupamyaM pratIyate tadudAhriyate yathA-'IrSyAvikArAvasare tavocitamidaM priye / skhaladgatitvaM vacasAM lIlAcanamaNasya ca // ' atrocitatvaM guNaH / aprakRtayostu yathA--'bhUbhArodvahanavyagre suciraM tvayi tiSThati / devAdya phaNinAmayyaH kUrmazca sukhinau param // ' atra sukhitvaM guNaH / kecicca nAyikAmilitayoH prAkaraNikatvaM manyanta ityudAharaNAntareNodAhriyate yathA-'zaMbhoryannakharazmibhiH praNamatazcUDAmaNitve 'sthitA gaGgA candrakalA ca sarvajagatAM vandyatvamApAditA / yuktAyAH paratApadAvavipadaH 1. 'prakrAntatvam' ka. 2. 'aprAkaraNikatvaM' ka. Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / kaThoratvaM guNaH / evameSA caturvidhA vyAkhyAtA / prastutAprastutayorvyastatve tulyayogitA pratipAdya samastatve dIpakamucyate prastutAprastutAnAM tu dIpakam / aupamyasya gamyatva ityAdyanuvartate / prAkaraNikAprAkaraNikayormadhyAdekatra nirdiSTaH samAno dharmaH prasaGgenAnyatropakArAddIpanAddIpasAdRzyena dIpakAkhyAlaMkArotthApakaH / tatrevAdyaprayogAdupamAnopameyabhAvo gamyamAnaH / sa ca vAstava eva / pUrvatra zuddhaprAkaraNikatve zuddhAprAkaraNikatve vA vaivakSikaH / atra prAkaraNikatvAprAkaraNikatvavivartitvAdupamAnopame kanyA pitRNAmasau dUrIkAryahimAlayA kathamumApAdadvayI prApyate / atra bhagavatIpAdadvayasyaiva varNanIyatvAdgaGgAcandrakalayoraprakRtatvam / ApAdanaM ca kriyA / bimbapratibimbabhAvenApIyaM bhavati / yathA-kSipanyacinyAni padAni helayA kharAjahaMsAnadhiruhya ca sthitA / kavIndravakreSu ca yatra zAradA sahasrapatreSu ramA ca rajyati // ' atra vakrapadmayorbimbapratibimbabhAvaH / anenaiva cAzayenAtrAlaMkAravArtike granthakRtA vaiziSTyamasyA darzitam / zuddhasAmAnyarUpatvena yathA-'AstAM bAlasya saMnaddhe dve dhAtryau tasya vRddhaye / ekA payaHprasraviNI sarvasaMpatprasUH parA // ' atra prasravaNasya zuddhasAmAnyarUpatvam / etadupasaMharannanyadavatArayati-prastutAprastutAnAmiti / ekatreti prAkaraNike'prAkaraNike vaa| anyatreti prAkaraNikAdau / dIpaketi 'saMjJAyAm' ityanena kan / sAdRzyena samudAyagamyAyAH saMjJAyA abhAvAt / tatreti diipke| vAstava iti| prakRtAprakRtayorupamAnopameyarUpatvAt / pUrvatreti tulyayogitAyAm / iyAneva ca dIpakatulyayogitayorvizeSo'stItyapyanena dArzatam / na caitAvataivAnayoH pRthaglakSaNaM yuktam / aupamyagarbhatvAkhyasya sAmAnyasya dvayorapyanugamAt / evaM ca samuccitopamAderapi pRthaglakSaNaM syAt / granthakRtA punazcirantanAnurodhAtkRtam / vaivakSita iti / yatraiva vakturupamAnatvamupameyatvaM vA 1. 'atra kaThoratvaM' kha. 2. 'dIpakAlaMkAroddIpakaH' kha. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| yabhAvasyAnekasyaikakriyAbhisaMbandhAdaucityAtpadArthatvoktiH / vastutastu vAkyArthatve AdimadhyAntavAkyagatatvena dharmasya vRttAvAdimadhyAntadIpakAkhyAstrayo'sya bhedAH / krameNodAharaNam rehaha mihireNa NahaM raseNa kavvaM sareNa jovvaNa / amaeNa dhuNIdhavao tumae NaraNAha bhuvaNamiNaM / ' 'saMcArapUtAni digantarANi kRtvA dinAnte nilayAya gantum / . pracakrame pallavarAgatAmrA prabhA pataGgasya munezva dhenuH // ' vaktumiSTaM tatraiva prakaraNAdibalAdAzrayaNIyamityarthaH / atazca 'prastutasya vinAnyena vyabhicArasya darzanAt' iti nItyA prastutAprastutatvamAtranibandhana evopamAnopameyabhAvo na bhavatIti bhaavH| evaM 'prasiddhanAprasiddhasya sAdRzyamupamA matA' ityAdidRzA prasiddhAprasiddhatvamAtranibandhano'pyupamAnopameyabhAvo na vaacyH| 'khamiva jalaM jalamiva khaM' ityAdau dvayorapi tulyatvAt / prasiddhaguNatvAdyabhAve'pyupamAnopameyabhAvasyeSTevyabhicArasya darzanAt / nanu cAtra sAdharmya vAkyArthagatatvenaiva pratIyata iti kathaM tasya padArthagatatvamuktamityAzayAha-anekasyetyAdi / evaM pUrvatrApi jJeyam / dhenusaMdhyayoH prakRtatvAdatrAnye tulyayogitAM manyanta ityudAharaNAntareNodAhriyate-'dhammajaNeNa kANa vi kANavi atthajaNeNa boleI / kAmajaNeNa kANa vi kANa vi emea saMsAro // ' aikakriyamityanenaikaguNamapi dIpakaM khayamevodAhAryamiti sUcitam / tattu yathA-'phaNAsahasramRdadho divi netrasahasrabhRt / advitIyaH pRthivyAM ca bhavAnnAmasahasrabhRt // ' advitIyatvaM guNaH / eva-mekAM kriyAM guNaM vAnekakArakagatatvenAbhidhAya tadeva ca dRSTAntIkRtyaikakArakamapya .. 1. 'rAjate mihireNa nabho rasena kAvyaM smareNa yauvanam / amRtena dhunIdhavaH ." tvayA ca nAtha bhuvanamidam // ' iti cchAyA. 2. 'ajIdhavalo' kha. 3. 'tu nAnyena' ka.. 4. 'ekakriyetyanenaika' kha. Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 'kivaNANa dhaNaM NAANa phaNamaNI kesarAi~ sIhANaM / . kulavAliANa thaNaA kutto cheppaMti amuANaM / ' ___ evamekakriyaM dIpakatrayaM nirNItam / atra ca yathAnekakArakagatakhenaikakriyAdIpakaM tathAnekakriyAgatatvenaikakArakamapi dIpakam / yathA 'sAdhUnAmupakartuM lakSmI dhartuM vihAyasA gantum / na kutUhali kasya manazcaritaM ca mahAtmanAM zrotum // " nekakriyAgatatvena dIpakaM bhvtiityaah-atretyaadi| atra cocchvAsavarNanIyaM bhairavAcAryAdisaktamupakArakaraNAdivizeSarUpaM prastutaM zrotRnavabodhayituM kavikartRkamidaM sAdhUpakArakaraNAdInAM sAmAnyAnAmaprastutAnAM prazaMsanam / teSAM ca sAmAnyAnAM parasparamaupamyapratIterekakArakagatatveneyaM kArakatulyayogitA / atazca nedaM kArakadIpakasyodAharaNam / tattu yathAH--'AliGgituM zazimukhIM ca sudhAM ca pAtuM kIrtiM ca sAdhayitumarjayituM ca lakSmIm / tvadbhaktimadbhutarasAM hRdaye ca kartuM mandAdaraM janamahaM pazumeva jAne // ' atrAliGganAdyanekakriyAkartRtvenaika eva jano nirdiSTaH / prastutAprastutaM sphuTameva / 'vidyati kUNati vellati vivailati nimiSati vilokayati tiryak / antarnandati cumbitumicchati navapariNItA vadhUH zayane' // ityatra tu svedanAdikriyANAM prastutAnAmekAdhAragatatvena samuccIyamAnatvAca samuccayAlaMkAro na tu kArakadIpakam / taddhi prastutAprastutAnAM kriyANAmaupamyasadbhAve bhavati / evaM sarvakriyANAM prastutatve'pi samuccayasyaupamyAbhAvAdeva tulyayogitAto'pibhedaH / aupamyasadbhAve'pi tulyayogitaiva / yathA-'cakAra durbalAnAM yaH kSamAmAgavinAmapi / jaheM niraparAdhAnAmapi yazca balIyasAm // ' atra karaNaharaNayoH prakRtatvam / dvayorapi rAjagatatvena varNanIyatvAt / idaM bimbapratibimbabhAvenApi bhavati / yathA-'maNiH zANollIDhaH samaravijayI hetinihataH 1 'kRpaNAnAM dhanaM nAgAnAM phaNamaNayaH kesarANi siMhAnAm / kulabAlikAnAM stanAH kutaH spRzyante'mRtAnAm // ' iti cchAyA. 2. 'kIrti nidhApayitumarthayituM' kha. 3. 'valgati' kha. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 kaavymaalaa| atropakaraNAdyanekakriyAkartRtvena kutUhalaviziSTaM mano nirdiSTam / chAyAntareNa tu mAlAdIpakaM prastAvAntare lkssyissyte| .. vAkyArthagatatvena sAmAnyasya vAkyadvaye pRthanirdeze prtivstuupmaa| ___ padArthArabdho vAkyArtha iti padArthagatAlaMkArAnantaraM vAkyArthagatAlaMkAraprastAvaH / tatra sAmAnyadharmasyevAdyupAdAne sakRnnirdeze upamA / vastuprativastubhAvenAsakRnnirdeze'pi saiva / ivAdyanupAdAne sakRnnideze dIpakatulyayogite / asaMkRnnirdeze tu zuddhasAmAnyarUpatvaM bimbapratibimbabhAvo vA / AdyaH prakAraH prativastUpamA / vastutaH kalAzeSazcandraH suratamRditA bAlalalanA / madakSINo nAgaH zaradi saridAzyAnapulinA tanimnA zobhante galitavibhavAzcArthiSu janAH // ' atra zANollIDhatvAdInAM bimbapratibimbabhAvaH / zuddhasAmAnyarUpatvaM yathA-'phaNaraaNarAiaMgo bhuaMgaNAho dharaM samuvvahai / NahadappaNovasohiasiho atuha NAha bhuadaMDo // ' atra rAjitatvazobhitatvayoH zuddhasAmAnyarUpatvam / nanvetadanantarameva mAlAdIpakamanyairlakSitaM tadihApi kiM na lakSyata ityAzaGkayAha-chAyetyAdi / chAyAntareNeti zRGkhalArUpeNa / prastAvAntara iti zRGkhalAbandhopacitarUpatvAt / vAkyArthetyAdi / etadeva vyAkhyAtumalaMkArAntaraiH sahAsyA vibhAgaM drshyti-ttretyaadinaa| 'tayA sa pUtazca vibhUSitazca' ityatropamAyAM sakRnnirdezaH / 'pANDyo'yamaMsArpitalambahAraH' ityAdAvapi cAsakRnnirdezaH / tadevamivAdyupAdAne sAdhAraNadharmasya yathAsaMbhavaM kharUpaM nirUpyevAdyanupAdAne'pi niruupyti-ivaadiityaadinaa| yadyapi dIpakatulyayogitayoH sAmAnyasyAsakRnnirdezo'pi saMbhavati tathApi sakRnnirdeza vinA tayoranutthAnAttadeveha prAdhAnyenoktam / asakRnnirdezazca dvidhA bhavatItyAha -asadityAdi / AdyaH prakAra iti zuddhasAmAnyarUpatvam / yadi cAtra 1. 'phaNaratnarAjitAGgo bhujaGganAtho dharAM samudvahati / nakhadarpaNanepazobhitazikhazca tava nAtha bhujadaNDaH // ' iticchAyA. 2. 'sAmyasya' kha. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / zabdasya vAkyArthavAcitve prativAkyArthamupamA sAmyamityanvarthAzrayaNAt / kevalaM kAvyasamayAtparyAyAntareNa pRthardeizaH / dvitIyaprakArAzrayeNa dRSTAnto vakSyate / tadevamaupamyAzrayeNaiva prativastUpamA / yathA 'cakorya eva caturAzcandrikAcAmakarmaNi / Avantya eva nipuNAH sudRzo ratanarmaNi // ' atra caturatvaM sAdhAraNo dharma upamAnavAkye, upameyavAkye tu nipuNapadena nirdiSTaH / na kevalamiyaM sAdharmyaNa yAvadvaidhaya'NApi / yathAtraivottarasthAne 'vinAvantIna nipuNAH sudRzo ratanairmaNi' iti paatthe| sAmAnyasyaikarUpatvamevAsti tatkiM paryAyAntareNa pRthahirdezaH kriyata ityAzaGkhyAhakevalamityAdi / yaduktam-'naikaM padaM dviH prayojyaM prAyeNa' iti / bimbapratibimbabhAvo dvitIyaH prakAraH / evametadupasaMharanprakRtameva siddhAntayatitadevamityAdinA / aupamyAzrayeNeti / etadabhidadhatA granthakRtA / prativastUpamAyA dRSTAntAdbhedo darzitaH / yato'syAH prakRtArthasya vizeSAbhiditsayA sAdRzyArthamaprakRtamarthAntaramupAdIyate / ata eva cAtra prakRtAprakRtayorupamAnopameyabhAvaH / dRSTAnte punaretAdRzo vRttAnto'nyatrApi sthita iti prakRtasyArthasyAvispaSTA pratItirmA bhUditi pratItivizadIkaraNArthamarthAntamupAdIyate / ata evAtrArthAropAdAnaM prakRtasya na vApyupayuktamapi tu pretipattuH prakRtArthapratIteravispaSTatAnirAsAt / kecicca dRSTAnte dvayoH samarthyasamarthakabhAvenAnayorbhedamAhuH / tdst| yataH sarUpayorvizeSayoH samarthyasamarthakabhAvo na bhavati / vastvantareNa vastvantarasibhyanupapatteH / nahi sAmAnyavizeSayoreva bhvti| sAmAnyasya niyamena vizeSaniSTatvAdvizeSasya ca niyamena sAmAnyAzrayatvAt / yadi cAtra samarthyasamarthakabhAvaH syAdarthAntaranyAsAdasya pRthagalaMkAratA na syAt / samarthyasamarthakabhAvAtmanaH 1. 'pAna' kha. 2. 'upamAna' ka. 3. 'karmaNi' ka. 4. vizeSAnabhidhitsayA' kha. 5. 'pratipatteH' ka. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| tasyApi bimbaprativimvabhAvatayA nirdeze dRSTAntaH / tasyApIti na kevalamupamAnopameyayoH / tacchabdena sAmAnyadharmaH pratyavamRSTaH / ayamapi sAdharmyavaidhAbhyAM dvividhaH / Ayo yathA 'abdhilacita eva vAnarabhaTaiH kiM tvasya gambhIratA__ mApAtAlanimagnapIvaratanurjAnAti manthAcalaH / daivIM vAcamupAsate hi bahavaH sAraM tu sArasvataM jAnIte nitarAmasau gurukulakliSTo murAriH kaviH // ' atra yadyapi jJAnAkhya eko dharmoM nirdiSTastasthApi na tannibandhanamaupamyaM vivakSitam / yannibandhanaM ca vivakSitaM tatrAbdhilaGghanAdAvastyeva divyavAgupAsanAdinA pratibimbanam / dvitIyo yathA'kRtaM ca garvAbhimukhaM manastvayA kimanyadevaM nihatAzca no'rayaH / tamAMsi tiSThanti hi tAvadaMzumAnna yAvadAyAtyudayAdrimaulitAm // ' sAmAnyasyobhayatrApyanugamAt / anye punarubhayatrApyArthamaupamyamAzritya sAmAnyasya zuddhasAmAnyarUpatvabimbapratibimbabhAvAbhyAM vyavasthiteranayorbhedamAhuH / tadapyasat / etAvataivaupamyAkhyasya sAmAnyalakSaNasyAnugatatvAdupamAbhedavadanayoH pRthagalaMkAratvAnupapatteH / tadevaM vAkyanairapekSye'pi vaktRprativakroreva vizeSAdanayorbhedaH siddhaH / vaidhahNApIti / bhavatIti zeSaH / tasyApIti / upamAnopameyayoriti / prakRtAprakRtayodharmiNorityarthaH / atazca dharmANAM dharmiNAM ca bimbapra. tibimbabhAvena nirdezo'yamalaMkAraH / yaduktamanyatrApi-'dRSTAMtaH punareteSAM sarveSAM pratibimbanam' iti / upamAnopameyayoriti tu svArtha eva (na) vyAkhyeyam / arthAntarasya prakRtadAAyopAdAnAtsAdRzyasyAvivakSaNAt / Adya iti saadhrmynn| yathA vA-'sthAneSu ziSyanivahaiH pratipAdyamAnA vidyA guruM hi gunnvttrmaatnoti| AdAya zuktiSu balAhakaviprakIrNai ratnAkaro bhavati vAribhiramburAziH // ' atra sthAnAdInAM zuktyAdibhiH pratibimbanam / yannibandhanaM ceti / arthAlaMkAratvaM na punaraupamyam / tasya ca samanantaroktayuktyAsaMbhavAt / saMbhavatetyAdi / 1. 'pratipattyoH ' ka. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / atra nihatasvAdeH sthAnAdinA vaidhamryeNa pratibimbanam / saMbhavatAsaMbhavatA vA vastusaMbandhena gamyamAnaM pratibimbakaraNaM nidrshnaa| pratibimbakaraNaprastAvenAsyA lakSaNam / tatra kacitsaMbhavanneva vastusaMbandhaH khasAmarthyAdvimbapratibimbabhAvaM kalpayati / kacitpunaranvayabA. dhAdasaMbhavatA vastusaMbandhena pratibimbanamAkSipyate / tatra saMbhavadvastusaMbandhA yathA 'cUDAmaNipade dhatte yo devaM ravimAgatam / satAM kAryAtitheyIti bodhayangRhamedhinaH // ' bimbapratibimbabhAvamiti / upamAnopameyatvamityarthaH / dharmadharmiNoramedopacArAt / evaM cAtra nidarzanAyAM saadRshyaavinaabhaavH| tena 'prabhAte pRcchantIranurahasavRttaM sahacarInavoDhA na vrIDAmukulitamukhIyaM kathayati / likhantInAM patrAGkuramanizamasthAstu kucayozcamatkAro gUDhaM karajapadamAsAM prathayati // ' ityAdau saMbhavatyapi vastusaMbandhe prathanasyaupamyAbhAvAnna nidarzanAlaMkAratvam / anenaiva vastusaMbandhasya saMbhavAsaMbhavAbhyAmasyA bhedadvayamapyuktam / tadevodAharati-cUDAmaNItyA. dinA / tatsamarthAcaraNe prayogAditi / 'kArISo'dhyApayati' ityAdivat / abhyAgatasya raveniriNA zirasA dhAraNaM tatsamarthAcaraNam / ata evAtra bodhayanniti NicastatsamarthAcaraNe prayogAnmayeva bhavadbhirapyatithisaparyA kAryeti saMbhavatsaMbandhamUlamatrArthamaupamyam / evaM ca parvatasya bodhanakriyAkartRtvAsaMbhavAdevAbhimantRvyApAropArohAbhAvAnnAtra pratIyamAnotprekSA / nApi smRtylNkaarH| gRhamedhinAM gRhakartRkasya sadviSayAtithyabodhakatvasya vAkyArthatvAt / tatra hi sadRzadarzanAdvastvantarasya smRtirbhavati / nacAtra gRhamedhinAM ravidarzanAdatithismRtau kartRtvam / teSAM sadAtithyakartavyatAyA bodhyatvAt / nApyatra raviNAtitheratithinA vA raveH sAmyaM vivakSitam / api tu mayeva gRhamedhibhirapi satAmAtithyaM kAryamiti / ata eva nAtra vastvantarakaraNAtmApi vishessaalNkaarH| tapanAvagame'tithyAderasaMbhAvyasyAvagamo 1. 'camatkAra' ka. 2. 'karaNAdapi' kha. 70 sa0 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - kaavymaalaa| * atra bodhayanniti NicastatsamarthAcaraNe prayogAtsaMbhavati vastusaMbandhaH / asaMbhavadvastusaMbandhA yathA 'avyAtsa vo yasya nisargavakraH spRzatyadhijyasmaracApalIlAm / jaTApinaddhoragarAjaratnamarIcilIDhobhayakoTirinduH // - atra smaracApasaMbandhinyA lIlAyA vastvantarabhUtenendunA sparzanamasaMbhavallIlAsadRzIM lIlAmavagamayatItyadUraviprakarSAtpratibimbakalpanamuktam / eSApi padArthavAkyArthavRttimedAdvividhA / padArthavRttiH samanantaramudAhRtA / vAkyArthavRttiryathA 'tvatpAdanakharatnAnAM yadalaktakamArjanam / idaM zrIkhaNDalepena pANDurIkaraNaM vidhoH / / ... . . . jAta ityevamAtmikAyAH pratipatterabhAvAt / atazca satyasati vA saMbandhe nidarzaneti vAcyam / tena yathoktameva bhedadvayaM syAt / asaMbhavaditi / dharmyantarasaMbandhino dharmasya dharmyantare'nvayAyogAt / adUraviprakarSAditi / dharmamukhena sAdRzyasya kiMcitpratyAsannatvAt / yathA vA-'aGge pulaaM aharaM save. piaM jaMpiyaM sasikkAraM / savvaM sisireNa kasaM jaM kAavvaM piaameNa // ' atra vallabhakAryasya pulakAdedharmasya vastvantarabhUtena zizireNa karaNamasaMbhavattasya sAmyamavagamayatIti zizirasya vallabhatulyatApratIteraupamyam / atazcAtra dharmANAmasaM. baMndhAbhAvAnna nidarzanetyuktvA pratimAlaMkAratvaM na vAcyam / pratimAyAzcAnyodAhana raNeSvalaMkArAntarAdiyogaH sphuTa eveti na pRthagalaMkAratvaM vAcyam / evamanyeSAmapi samagrANAmabhinavAlaMkArANAM cAnyairanyAlaMkArayogo yojayituM zakya eveti granthavistarabhayAdasmaddarzane tadUSaNoddhArasyaiva ca pratijJAtatvAdasmAbhiH pretipadyena (na) dUSitam / na punaretAvataiva paramatamapratiSiddhamanumatameveti TeMzA eSAmapi pRthagalaMkAratvaM yuktaM mantavyam / eSeyasaMbhavadvastusaMbandhanibandhanA / na kevalaM - 1. 'bAlaiH' ka. 2. 'pratipAdya tena' kha. 3. 'punastAvataiva' kha. 4. 'aze. pANAmapi' kha. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / kecittu dRSTAntAlaMkAro'yamityAhustadasat / nirapekSayorvAkyArthayorhi bimbapratibimbabhAvo dRSTAntaH / yatra ca prakRte vAkyArthe vAkyArthAntaramAropyate sAmAnAdhikaraNyena tatra saMbandhAnupapattimUlA nidarzanaiva yuktA, na dRSTAntaH / evaM ca 'zuddhAntadurlabhamidaM vapurAzramavAsino yadi janasya / dUrIkRtAH khalu guNairudyAnalatA vanalatAbhiH // ' ityatra dRSTAntabuddhirna kAryA / uktanyAyena nidarzanAprApteH / iyaM nidarzanA yAvattadbhedo'pyayaM dvividha ityapizabdArthaH / udAhRteti 'avyAtsa vaH' ityAdinA / keciditi zrImammaTAdayaH / taditi dRSTAntAlaMkAravacanam / etadanyatrApi yojayati-evamityAdinA / uktanyAyeneti / prakRtavAkyArthe vAkyArthAntarasya samAnAdhikaraNyenAdhyAropyamANatvAt / atazcAnyairvAkyArthayoH samAnAdhikaraNyanirdezAcchautAropasadbhAvena vAkyArtharUpakaM yaduktaM tattAvadAstAm , yatpunaH prativastUpamodAharaNatvamuktaM tadayuktameva / nirapekSayorvAkyArthayordharmasya zuddhasAmAnyarUpatve prativastUpamA / na cAtraikamapi saMbhavati / vAkyArthayoH sApekSatvAcchuddhasAmAnyarUpakhAbhAvAca arthApattyudAharaNatvamapyaMtrAyuktam / 'jAgrataH kamalAlakSmI yajjagrAha tadadbhutam / pAdadvandvasya mattebhagatisteye tu kA stutiH // ' ityatra tu prativastUpamodAharaNatvaM pApAtpI(tpApI ?)yaH / atra hi vAkyArthayoH parasparaM sAdRzyamAtramapi nAstIti kA kathA prtivstuupmaayaaH| evaMvidhameva cAnyatra sarvAlaMkArodAharaNeSvAsamaJjasyaM saMbhavadapi samanantaroktahetudvayAna darzitam / tathA ca 'AjJAdharaH paJcazaraH purastAtsudhA punaH karmakarI mukhasya / sa cApi saundaryavizeSabandI yatrendurindIvaralocanAnAm // ' ityatra viSayaviSayiNo - yorapyupAdAnAtsphuTe'pi rUpakatve'tizayoktyudAharaNatvamuktaM tatra cAtizayoktitvameva nAstIti kiM kAryakAraNabhAvapUrvakatvanidarzanenetyalaM bhunaa| asaMbhavadvastusaMbandhanibandhanAyAzca yadyapi vastusaMbandhasyAvizeSeNa saMbhava uktastathApi samananta 1. 'asAmAnya' kha. 2. 'anyatrApyuktam' kha. 3. 'gatiH' kha. 4. 'pApotyApIyaH' kha. 5. 'upacArAt' ka. 6. 'nirmUlanena' kha. Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 . kaavymaalaa| copameya upamAnavRttasyAsaMbhavAtpratipAditA pUrvaiH vastutastUpameyavRttasyopamAne'saMbhavAdapi bhavati / ubhayatrApi saMbandhavighaTanasya vidyamAnatvAt / tadyathA 'viyoge gauDanArINAM yo gaNDatalapANDimA / .. alakSyata sa khajUrImaJjarIgarbhareNuSu / ' atra gaNDatalaM prakRtam / taddharmasya pANDinaH khrjuuriirennussvsNbhvaadaupmyprtiitiH| eSa ca prakAraH zRGkhalAnyAyenApi bhavati / yathA 'muNDasire boraphalaM borovari bora thiraM dharasi / vigucchAai appA NAliacheA chalijanti / ' - iyamapi kacinmAlayApi bhavantI dRzyate / yathA 'araNyaruditaM kRtaM zavazarIramudrartitaM | sthale'bjamavaropitaM suciramUSare varSitam / zvapucchamavanAmitaM badhirakarNajApaH kRtaH dhRto'ndhamukhadarpaNo yadabudho janaH sevitaH // roktodAharaNeSu yathopamAnasaMbandhI dharma upameyagatatvenaiva saMbhavati tathaivopameyasaMbandhI dharmaH kvacidupamAne'pItyAha-iyamityAdi / ubhayatretyupameye upamAne vA / vasantavarNanasya prakrAntatvAiyoH prakRtatve'pi gaNDatalasyopameyatvam / tadgatatvenaiva pANDinaH sisAdhayiSitatvAt / siddhasAdhyadharmatvameva copamAnopameyatvam yathA vA-tvadvaktralAvaNyamidaM mRgAkSi saMlakSyate patyurapi ksspaayaaH| kathaM tvanenAhRtametadadya kalAvatAM vA kimasAdhyamasti // ' atra cATuSu nAyikAyAH 1. 'sAmAnyenopamAnavRttasyopameye'saMbhavAt' kha. 2. 'saMbandhana' ka. 3. 'ahazyata' kha. 4 muNDazirasi badaraphalaM badarasyopari badaraM sthiraM dhArayasi / viDambyata AtmA dhUrtacchekAzchalyante // ' iti cchAyA / kha-pustake 'muMDabhidivoraphalavarokarIvalo arthiraMdharisi / viguzcAvasi appANAliA cheA chaliMgAti / ' ityatyazuddhaM prAkRtamasti. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 101 kacitpunarniSedhasAmarthyAdAkSiptAyAH prApteH saMbandhAnupapattyApi bhavati / yathA'utkope tvayi kiMcideva calati drAggUrjarakSmAbhRtA muktA bhUna paraM bhayAnmarujuSAM yAvattadeNIdRzAm / panyAM haMsagatirmukhena zazinaH kAntiH kucAbhyAmapi - kSAmAbhyAM sahasaiva vanyakariNAM gaNDasthalIvibhramaH // ' . atra mukteti niSedhapadaM tadanyathAnupapattyA pAdayoha~sagatiprAptirAkSipyate / sA ca tayoranupapannA sAdRzyaM gamayatIti asaMbhavadvastusaMbandhanibandhanA nidrshnaa| __medaprAdhAnye upamAnAdupameyasyAdhikye viparyaye vA vyati ___ adhunA bhedaprAdhAnyenAlaMkArakathanam / bhedo vailakSaNyam / sa ca dvidhA bhavati / upamAnAdupameyasyAdhikaguNatve viparyaye vA bhAvAt / viparyayo nyUnaguNatvam / krameNodAharaNam prastutatvAdvakramupabheyam / taddharmasya ca lAvaNyasyopamAne zazinyasaMbhavaH / eSa ityasaMbhavadvastusaMbandhanibandhano vA vAcyaH / AkSiptAyA iti / prAptipUrvaka tvAnniSedhasya / seti prAptiH / sAdRzyamiti / pAdayoha~sagatitulyAyA gateH pratIteH / iyaM ca sAmAnyasyAnugAmitayA / yathA-avyAtsa va ityAdi / atra nisargavakratAkhyadharmasyAnugAmitvam / zuddhasAmAnyarUpatvena yathA-'hAreNAmalakasthUlamuktenAmuktakuntalaH / phaNIndrabaddhajUTasya zriyamApa sa dhUrjaTeH // ' atrAmuktabaddhayoH zuddhasAmAnyarUpatvam / bimbapratibimbabhAvena yathA-'uha sarasadaMtamaMDalakapolapaDimAgao maacchIi / aMte siMdUriasaMkhavattakaraNaM vahai caMdo // ' atra dantamaNDalasindUritatvayorbimbapratibimbabhAvaH / bhedaprAdhAnya 1. 'yatkope' kha. 2. 'asaMbhavatsaMbhavanidarzanA' ka. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. - kaavymaalaa| 'didRkSavaH pakSmalatAvilAsamakSNAM sahasrasya manoharaM te / vApISu nIlotpalinIvikAsaramyAsu nandanti na ssttpdaughaaH||' 'kSINaH kSINo'pi zazI bhUyo bhUyo vivardhate satyam / . virama prasIda sundari yauvanamanivarti yAtaM tu // ' atra vikakharanIlotpalinyapekSayA akSisahasrasya pakSmalatAyA adhikaguNatvam / candrApekSayA ca yauvanasya nyUnaguNatvam / zazivalakSaNyena tasyApunarAgamAt / ityAdi / adhuneti prAptAvasaram / bhedasya cAtra prAdhAnyAdabhedasya vastutaH sadbhAvaH / sAdRzya eva paryavasAnAt / ata eva sAdRzyavyatirekeNa saMbhavannapi bhedo nAsya vissyH| yathA-'divyottarIyabhRti kaustubharatnabhAji deve pare dadhatu lubdhadhiyo'nubandham / rUpaM digambaramakhaNDanRmuNDacUDaM bhAvatkameva tu bateza mama spRhAyai // ' atra vaiSNavebhyaH khAtmani viSNorvA paramezvare bhedamAtraM vivakSitaM na tu kenApi kasyacidaupamyam / sa iti bhedaH / tasyAdhikyaviparyayAbhyAM dvaividhyAdyatireko'pi dvividhaH / tadAzrayatvAdasya / candrApekSayeti / zaziyauvanayorhi samAne'pi gatvaratve zazinaH punarAgamanamapi saMbhavati na tu yauvanasyeti tato'sya nyUnaguNatvam / nanvatra viparyayameveti sUtritaM bhedAntaramayuktam / upamAnAdupameyasya nyUnaguNatve vAstavatvAttatve cAlaMkAratvAnupapatteH / yauvanasya cAtrAsthiratve pratipAdye candrApekSayAdhikaguNatvameva vivakSitam / yadetaccandravadyAtaM sanna punarAyAtIti / asadetat / yato'tra candravadgataM sadyauvanaM yadi punarapyAgacchettatpriyaM prati ciramIrSyAnubandho yujyet| kAlAntare'pi hyasya tadavalokanAdinA saphalIkAraH syAt / idaM punarhatayauvanaM yAtaM satpuna gacchatItIAdyantarAyaparihAreNa nirantaratayaiva priyeNa saha saphalayitavyamiti dhigIrdhyA tyaja priyaM prati manyu kuru prasAdamityasminpriyavayasyopadeze priyaM prati kopopazamAya candrApekSayA yauvanasyApunarAgamanaM nyUnaguNatvenaiva vivakSitamiti vAkyArthavida eva pramANam / nacaitadvAstavamupameyasya nyUnaguNatvam / tasyaiva sAtizayalvena pratipAdyatvAt / 1. 'koNApagamAya' ka. Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'alaMkArasarvasvam / 103 upamAnopameyayorekasya prAdhAnyanirdeze'parasya sahAthasaMbandhe shoktiH| bhedaprAdhAnya ityeva / guNapradhAnabhAvanimittakamatra bhedaprAdhAnyam / sahArthaprayuktazca guNapradhAnabhAvaH / upamAnopameyatvaM cAtra vaivakSikam / dvayorapi prAkaraNikatvAdaprAkaraNikatvAdvA sahArthasAmarthyAddhi tayostu. tyakakSatvam / tatra tRtIyAntasya niyamena guNatvAdupamAnatvam / arthAca pariziSTasya pradhAnatvAdupameyatvam / zAbdazcAtra guNapradhAnabhAvaH / prakRtArthoparaJjakatve hi sarvathA kaveH saMrambhaH / taccAdhikaguNamukhena bhavavitarathA vA ko vizeSaH / tasmAdyuktameva viparyaye veti sUtritam / pratyuta pratikUlatvaM veti sUtritamayuktam / upamAnAdupameyasyAdhikye ityetAvataiva lakSaNenAsya vyAptatvAt / yataH 'khareNa tasyA amRtasruteva' ityAdAvanyapuSTAlApasya pratikUlatvokteH karNakaTukatvAdinA nyUnatvAvagatarupameyabhUtAyA bhagavatyAH saMbandhinaH kharasyAmRtasratevetyabhidhAnAdAnandAtizayadAyitvAdezcAdhikyamevAvagamyata ityalaM bahunA / asyApi sAdRzyAzrayatvAtsAmAnyasya trayI gtiH| tatrAnugAmitA yathA-'nAgendrahastAstvaci krkshtvaadekaantshailyaatkdliivishessaaH| labdhvApi loke pariNAhi rUpaM jAtAstadUrvorupamAnabAhyAH // ' atra pariNAhirUpatvasyAnugAmitvam / vastuprativastubhAve punargranthakRtevodAhRtam / didRkSava ityAdi / atra manoharatvaramyatvayoH zuddhasAmAnyarUpatvam / pakSmalatAvilAsavikakharayozca bimbapratibimbabhAvaH / upamAnetyAdi / kiM hetukaM cAtra bhedaprAdhAnyamityAzaGkayAhaguNetyAdi / guNapradhAnabhAvo'pi kiM hetuka ityAha-sahArthatyAdi / ekasya pradhAnabhUtavibhaktinirdezAdanyasya ca vidhivibhaktinirdezAt / vaivakSikamiti na punarvAstavam / upamAnopameyatvaM hi dvayostulyakakSatve bhavati taccAtra kiM nimittakamityAzaGkayAha-sahAthaityAdi / pariziSTasyeti prathamAntasya / zAbda iti na punarArthaH / vastuto viparyayasyApi saMbhavAt / evaM guNapradhAnabhAvanimittakaM bhedaprAdhAnyamapi zAbdamevAtra jJeyam / vastuto hi sAdRzyasyaiva paryavasAnAdbhedAbhedayo stulyatvenaiva pratItiH / tasmAcchAbdameva bhedaprAdhAnyamAzrityehAsyA vacanam / 1. 'saMbandhaH' ka. 2. 'guNabhAvAt' kha. 3. 'AzcaryapariziSTasya' kha. Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 .. kaavymaalaa| vastutastu viparyayo'pi syAt / tatra niymenaatishyoktimuultvmsyaaH| sA ca kAryakAraNapratiniyamaviparyayarUpA abhedAdhyavasAyarUpA ca / abhedAdhyavasAyazca zleSabhittiko'nyathA vA / sAhityaM cAtra kAdinAnAbhedaM jJeyam / tatra ca kAryakAraNapratiniyamaviparyayarUpA yathA'bhavadaparAdhaiH sAdha saMtApo vrdhtetraamsyaaH|' atrAparAdhAnAM saMtApa prati hetutve'pi tulyakAlatvenopanibandhaH / zleSabhittikAbhedAdhyavasAyarUpA yathA- 'astaM bhAkhAnprayAtaH saha ripubhirayaM saMhriyantAM balAni / ' atrAstaM gamanaM zliSTam / astamityasyobhayArthatvAt / viparyaya iti / pradhAnavibhaktyA nirdiSTasyAprAdhAnyaM guNavibhaktyA ca nirdiSTasya praadhaanym| niyameneti / anenAtizayoktyanuprANanamantareNAlaMkAratvamevAsyA na bhavatIti dhvnitm| setyatizayoktiH / kAryakAraNayoH prati niyamasya viparyayastulyakAlatvAdinokteH / (atha ca kAryakAraNavatpratiniyamasya kramasya vipryystulykaaltvaadinokteH|) anythetyshlessruupH| tadevamasyA atishyoktibhedctussttymnupraannkm| karnAdIti aadishbdaatkrmaadyH| tatreti nirdhAraNe / asyAmanuprANakatvena sthiteti zeSaH / atrAparAdhAnAM zAbdo gunnbhaavH| vastutastu prAdhAnyaM teSAmeva / pratipAdyatvAt / evamanyatra jJeyam / 'kSayameti sA varAkI snehena samaM tvadIyena' ityasyArdham / 'kurvantvAptA hatAnAM raNazirasi janA vahisAddehabhArAnazrUnmitraM kathaMciddadatu jalamamI bAndhavA baandhvebhyH| mArganto jJAtidehAnhatanaragahane khaNDitAngRdhrakakaiH' ityasyAdya pAdatrayam / 'saha kamalairlalanAnAM mAnaH saMkocamAyAti' ityasyArdham / etadvizeSaNaparihAreNeti atizayoktyanuprANanamantareNa / 'dvIpAntarAnItalavaGgapupairapAkRtakhedalavA marudbhiH' iti dvitIyamardham / etAnIti samanantaroktAni / yamApekSayA dhujanasyAnantaramAptamanorathatvamityAdi pazcAdbhAvena kramikayostulyakAlatvenoktiH / yathA vA-'bhAgyaiH samaM samutpanna prajAbhiH saha lAlitam / vardhitaM sukRtaiH sArdhamorAjamasUta sA // ' atra samutpattyanantaraM tadbhAgyAnAmutpa 1. 'saha' ka. 2. 'karNarAja' kha. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alNkaarsrvkhm| 105 tadanyathArUpA yathA-'kumudavanaiH saha saMprati vighaTante cakravAkamithunAni / ' atra vighaTanaM saMbandhibhedAdbhinnaM na tu zliSTam / etadvizeSaNaparihAreNa sahoktimAtraM naalNkaarH| yathA-'anena sAcaM viharAmburAzestIreSu tAlIvanamarmareSu' ityAdau / etAnyeva kartRsAhitye udAharaNAni / karmasAhitye yathA dhujano mRtyunA sArdhaM yasyAjau tArakAmaye / ___ cakre cakrAbhidhAnena preSyeNAptamanorathaH // ' atra karotikriyApekSayA yujanasya mRtyozca karmatvam / eSA ca mAlayApi bhavantI dRzyate / yathA'utkSiptaM saha kauzikasya pulakaiH sArdhaM mukhairnAmitaM bhUpAnAM janakasya saMzayadhiyA sAkaM samAsphAlitam / vaidehA manasA samaM ca sahasAkRSTaM tato bhArgava prauDhAhaMkRtikandalena ca samaM tadbhamamaizaM dhanuH // ' sahoktipratibhaTabhUtAM vinokti lakSayativinA kaMcidanyasya sadasattvAbhAvo vinoktiH| ttiriti kramikayoH samakAlatvam / asyAzca zuddhasAmAnyarUpatvaM yathA-'malaANileNa saha soraha vAsieNa daiANaM / vaDhuti bahalasomAlaparimalA sAsaNiuuraMbA // ' atra saurabhaparimalayoH zuddhasAmAnyarUpatvam / bimbapratibimbabhAvoM yathA--'dinaaraaraNiuraMbA knnaaalkddarennuvipphuriaa| viasaMti parimalabharobbhaDehi kamalAkarehi samaM // ' atra kanakAcalakaTakareNuvicchuritatvasya parimalabharodbhaTatvaM bimbapratibimbatvena nirdiSTam / pratibhaTabhUtAmiti pratipakSabhUtAm / ata evaitadanantarametallakSaNam / tadevAha-vinA kaMcidityAdi / etadeva vyAcaSTe-sattvasyetyAdinA / kasyaciditi yatra yAdRzo vivakSita[sta] 1 'saha' ka. 2 'bhagnaM tadaizaM' kha. 3. 'darzayati' ka. 4 'kiMcita' ka. . Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 - kaavymaalaa| - sattvasya zobhanatvasya bhAvaH zobhanatvam / evamasattvasyAzobhanatvasya bhAvo'zobhanatvam / te dve satvAsatve yatra kasyacidasaMnidhAnAnnibadhyete sA dvidhA vinoktiH / atra ca zobhanatvAzobhanatvasattAyAmeva vaktavyAyAmasattAmukhenAbhidhAnamanyanivRttiprayuktA tannivRttiriti khyApanArtham / evaM ca tadanyanivRttau vidhireva prakAzito bhavati / AdyA yathA vinayena vinA kA zrIH kA nizA zazinA vinA / rahitA satkavitvena kIdRzI vAgvidagdhatA // ' atra vinayAdyasaMnidhiprayuktaznIvirahAdyabhimAnamukhenAzobhanatvamuktam / atra vinAzabdamantareNApi vinArthavivakSA yathAkathaMcinnimittImavati / yathA sahoktau sahArthavivakSA / evaM ca syeti / nanu cAtra sattvAsattvayorvidhimukhenaiva vAcyatve kimiti . pratItivaiSamyadAyinA niSedhamukhena nirdezaH kRta ityAzaGyAha-atra cetyAdi / tacchabdena satvAsattvayoH pratyavamarSaH / anyanivRttiprayuktena tannivRttikhyApanenApi kiM bhavatItyAzaGkayAha-evaM cetyAdi / anyasya kasyacidanivRttau sattvamasattvameva vA bhavatItyarthaH / Ayeti asattvaniMbandhanoktiH / kA zrIna kAcicchrIriti zriyo viraho'sadbhAvaH / vinayAsadbhAve'pi zriyo'sadbhAvo'stItyetadabhidhAnaM zriyo'sattve paryavasyatIti vinayanivRttiprayuktaM zriyo'sattvamuktam / evaM vinayasyAnivRttau zriyaH sattva eva vidhiH prakAzito bhavatIti vinaya eva bharabandhaH kAryaH / evamanyatrApi jJeyam / anye cAtra vAstavatvaM manyamAnAH 'tasyAH zaityaM vinA jyotsnA puSparddhiH saurabhaM vinA / vinoSNyatvaM ca hutabhuktvAM vinAM pratibhAsate // ' ityatra vinoktyalaMkAratvamAhuH / atra hi jyotsnAdInA zaityAdinA nityamavinAbhAve'pi vinAbhAva upanibaddhaH / yadAhAlaMkArabhASyakAra:-"nitya: saMbaddhAnAmasaMbandhavacanaM vinoktiH' iti vinoktirupasaMkhyAsyate" iti / granthakRtA punariyaM ciraMtanalakSitatvAllakSitA / yathAkathaMciditi / yadyapi 1. 'tadanivRttau' ka. 2. 'virahasadbhAvaH' ka. 3 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 'nirarthakaM janma gataM nalinyA yayA na dRSTaM tuhinAMzubimbam / utpattirindorapi niSphalaiva na yena dRSTA nalinI prabuddhA // .. ityAdau vinoktireva / tuhinAMzudarzanaM vinA nalinIjanmano'zobhanatvapratIteH / iyaM ca parasparavinoktibhajhyA camatkArAtizayakRt / yathodAhRte viSaye dvitIyA yathA 'mRgalocanayA vinA vicitravyavahArapratibhAprabhApragalbhaH / amRtadyutisundarAzayo'yaM suhRdA tena vinA narendrasUnuH // ' atrAzobhanatvAbhAvaH zobhanapadArthaprakSepabhaGgyoktaH / saiSA dvidhA vinoktiH| adhunA vizeSaNavicchittyAzrayeNAlaMkAradvayamucyate / tatrAdau vizeSaNasAmyAvaSTambhena samAsoktimAhavizeSaNAnAM sAmyAdaprastutasya gamyatve smaasoktiH| yathA sahazabdaM vinApi sahArthe tRtIyAsti tathA vinAzabdaM vinApi dvitIyAdInAM vinArtha sadbhAvo'sti / tathApi vAkyArthapAlocanAsAmarthyAttadarthaH paryavasyatItyasya bhAvaH / sahazabdaM vinApi sahArthavivakSA yathA-vivRNvatA saurabharoreMdoSaM bandivrataM varNaguNaiH spRzantyA / vikakhare kasya na karNikAre ghrANena dRSTervavRdhe vivaadH||' atra ghrANena saheti tatprayogaM vinA tatpratItAveva vizrAnteH / evaM ceti| yasmAdvinAzabdaM vinApi tadarthavivakSA bhavatItyarthaH / yathodAhRta iti nirarthakamityAdau / yathA vA-'haMsANa sarehi viNA sarANa sohA viNA Na haMsehiM / aNNoNNaM cia ee appANaM Navara garueMti // ' dvitIyeti zobhanatvanibandhanoktiH / tatreyalaMkAradvayamadhyAt / AdAviti pradhAnatayA / asyA hi vizeSaNamAtrAvaSTambhAtparikarAvizeSaNasAmyAvaSTambhatvena viziSTatvam / vizeSaNetyAdi / asyA 1. 'bAhyArtha' kha. 2. 'lobha' ka. roSa' kha.rorazabdo dAridyavAcakaH, zrIkaNThacaritasthamidaM padyam. 3. 'tatpratIteravizrAnteH' kha. 4. 'vaSTambhatve zliSTatvam' kha. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 kaavymaalaa| iha prastutAprastutAnAM kacidvAcyatvaM kvacidgamyatvamiti dvaividhym| vAcyatvaM ca zleSanirdezabhaGgyA pRthagupAdAnena vetyapi dvaividhyam / etavimedamapi zleSAlaMkArasya viSayaH / gamyatvaM tu prastutaniSThamaprastutaprazaMsAviSayaH aprastutaniSThaM tu smaasoktivissyH| tatra ca nimittaM vizeSaNasAmyam / vizeSyasyApi sAmye zleSaprApteH / vizeSaNasAmyAddhi pra. zcAlaMkArAntarebhyo vibhAgaM darzayitumupakramate-ihetyAdinA / vAcyatvaM cAtra dvayoH prastutayoraprastuyoH prastutAprastutayozca bhavati / gamyatvaM punaH kvacitprastutasya kvaciccAprastutasya / prastutAprastutayostu na bhavati / tAdrUpyeNa vastusadbhAvAbhAvAt / shlessnirdeshbhnggyeti| prastutayoraprastutayozca / pRthagupAdAneneti / prastutayoraprastutayoH prastutAprastutayozcaitaditi vAcyam / atra cAprastutasya kiMhetukaM gamyatvamityAzayAha-tatra cetyAdi / tatretyaprastutasya gamyatve / vizeSaNAnAM cAtra bahutvameva vivakSitamiti na vAcyam / zvasanaviSamA rAtriotsnA taraGgitavibhramA zazimaNibhuvo bASpAyante nimIlati padminI / upacitatamomohA bhUmiLanakti vivarNatAM taditi gahane darza darza kathaM sakhi jIvyate // ' ityatra vizeSaNabahutvAbhAve'pi samAsokteH sadbhAvAt / atazca vizeSaNAnAM sAmyAditi na sUtraNIyam / abahutve tasyAvyApteH / vizeSaNasAmyamapi kasmAdatra hetutvaM bhajata ityaashsaah-vishessnnetyaadi|aprstutmiti na punaraprastutadharmA ev| nAnyadharmisaMbandhino dhrmaaHkhdhrminnmntrennaanytraavtisstthnte| nayanAyake nAyakadharmANAmanvayo yujyate / anyadharmANAmanyatrAnvayAsaMbhavAt / ata evAnyaropyamANo'nyavyavahAro'nyatra na saMbhavatIti tadavinAbhAvAtkhavyavahAriNamAkSipatItyAkSipyamANenAprastutena dharmiNaiva prastuto dharmyavacchidyate na punarAcchAdyate / tathAtve hyaprastutena prastutasya rUparUpitatvAdrUpasamAropaH syAnna vyavahArasamAropaH / ata evAha 1. 'dvaidham' ka. 2. viSayam' ka. 3. 'samAsoktegocaram' ka. 4. 'bAhulya. meva' kha. 5. 'vizeSaNAsadbhAve'pi' kha. 6. 'dharmANAM ca kha. 7. 'nvayAsagAvAta' kha. 7. 'saMbhavediti' ka. 9. 'Acchidyate' kha. . Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvakham / tIyamAnamaprastutaM prastutAvacchedakatvena pratIyate / avacchedakatvaM ca vyavahArasamAropo na tu rUpasamAropaH / rUpasamArope tvavacchAditatvena prakRtasya tadrUparUpitvAdrUpakameva / tatazca vizeSaNasAmyaM zliSTatayA sAdhAraNyenaupamyagarbhatvena ca bhAvAtridhA bhavati / tatra liSTatayA yathA'upoDharAgeNa vilolatArakaM tathA gRhItaM zazinA nizAmukham / yathA samastaM timirAMzukaM tayA puro'pi rAgAdgalitaM na lkssitm||' atra nizAzazinoH zliSTavizeSaNamahimnA nA ykvyvhaarprtipttiH| aparityaktakharUpayornizAzazino yakanAyikAkhyadharmaviziSTayoH pratIteH / sAdhAraNyena yathA- . 'tanvI manoramA bAlA lolAkSI puSpahAsinI / vikAsameti subhaga bhavadarzanamAtrataH // prastutAvacchedakatveneti / ata evAprastutasya gamyatve iti sUtritam / evaM samAsokto vyavahArasamAropAdaprastutena prastutasya vaiziSTyalakSaNamavacchedakatvaM vidhIyate / rUpake tu rUpasamAropAdrUparUpitatvAkhyamAcchAdakatvamityanayorbhedaH / tena vizeSaNAnAM sAmyAdaprastutadharmAvaccheda ityapAsyAsmallakSaNAnuguNyenaiva vizeSa. NasAmyAdaprastutAvacchedaH samAsoktirityeva sUtraNIyam / atizayoktyAzaGkA punaratra niSpramANikaiva / viSayasyopAdAnAdviSayiNazcAnupAdAnAt / taditi apra. stutasya gamyatve nimittam / tatreti nirdhAraNe / nAyaketi sarUpayorekazeSaH / aparityaktasvarUpayoriti / rUparUpitatve hi parityaktaM khakharUpaM syAt / atreti latAvyavahArapratItau / nanu yadi lataikagAmyeva vikAsAkhyo dharmastaskathaM prakRte saMgacchata ityAzaGyAha-vikAsa ityAdi / etadevAnyatrApi yoja 1. 'prastutasya' kha. 2. 'avacchedakatvAcca' ka. 3. 'aparityaktayoH' ka. 4. 'zazino yakatAkhyadharma' ka. 5. 'eva prastutasya' ka-kha. 6. 'tatreti ka. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAmagAra 110 kaavymaalaa| - atra tanvItyAdivizeSaNasAmyAllolAkSyA latAvyavahArapratItiH / tatra ca lataikagAmivikAsAkhyadharmasamAropaH kAraNam / anyathA vizeSaNasAmyamAtreNa niyatalatAvyavahArasyApratIteH / vikAsazca prakRte upacarito jJeyaH / evaM ca kAryasamArope'pi jJeyA / iyaM ca samAsoktiH pUrvApekSayA aspaSTA / aupamyagarmatvena yathA 'dantaprabhApuSpacitA paannipllvshobhinii| kezapAzAlivRndeva suveSA hariNekSaNA // atra dantaprabhA puSpANIveti suveSatvavazAdupamAgarbhatvena ca kRte samAse pazcAhantaprabhAsadRzaiH puSpaizciteti samAsAntarAzrayaNena samAnavizeSaNamAhAmyAllatAvyavahArapratItiH / atraiva 'parItA hariNekSaNA' iti pAThe upamArUpakasAdhakabAdhakAmAvAsakarasamAzrayeNa kRte yojane pazcAtpUrvavatsamAsAntaramahinA latApratItijJeyA / rUpakagarbhatvena tu yati evamityAdinA / tadevaM sAdhAraNyena samAsoktervizeSaNasAmye satyapyaprakRtasaMbandhi dharmakAryasamAropamantareNa tadvyavahArapratItirna bhavatIti siddham / suveSasvaM prakRtArtha evAnuguNamityupamAyAH sAdhakam atazca tatsamAzrayaH / samAsAntarAzrayaNeneti / yadyapyatropamAsamAsa eva sthitastathApyupamAnopameyayoyatyayAdeva samAsAntaratvamuktam / pUrvApekSayAsyAnyathAtvAt / atraiveti dantaprametyAdau / upamArUpakasAdhakabAdhakAmAvAditi / parItatvasya hi prakRtAprakRtayostathA nAnuguNyamiti sAdhakatvAbhAvaH / tathA ca na viguNatvamiti bAdhakatvAbhAvaH / atazcaikapakSAzrayAbhAvAdupamArUpakayoH saMdehasaMkaraH / tasya samAzraya ubhayasamAsagrahaNam / taccaikasminneva vAkye na saMbhavatIti kAmacAreNa tayorgraha Nam / saMkarasamAzrayeNApyupamAsamAsayojane kRte yadvadayamevAlaMkArastadvadrUpakasa. mAsayojane'pi kimayameva kimutAlaMkArAntaramityAzajhyAha-rUpaketyAdi / 1. 'niyatasya' kha. 2. 'jJeyam' ka. 3. 'saMkarAzrayeNa' ka.. Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 111 samAsAntarAzrayaNAtsamAnavizeSaNatvaM bhavadapi na samAsokteH prayojakam / ekadezavivartirUpakamukhenaivArthAntarapratItestasyA vaiyarthyAt / na ca pUrvadarzitopamAsaMkaraviSaye eSa nyAyaH / upamAsaMkarayorekadezavivartinorabhAvAt / taccaikadezavivartirUpakamazleSeNa zleSeNa ca bhavatIti dvividham / azliSTaM yathA 'nirIkSya vidyunnayanaiH payodo mukhaM nishaayaambhisaarikaayaaH| dhArAnipAtaiH saha kiM nu vAntazcandro'yamityAtataraM rarAsa // ' atra nirIkSaNAnuguNyAdvidyunnayanairiti rUpake payodasya draSTupuruSanirUpaNamArtataraM rarAsetyatra pratIyamAnotprekSAyA nimittatvaM bhajate / zliSTaM yathA'madanagaNanAsthAne lekhyaprapaJcamudazcaya nniva kila bRhatpatranyastadvirephamaSIlavaiH / etacca sAkSAdapi rUpakagarbhe samAse yojyam / samAnanyAyatvAt / yadyevaM tarjupamAsamAzraye'pyekadezavivaryupabhAmukhenaivArthAntarapratIteH kiM naitadbhavatItyAzaGkayAhana cetyAdi / eSa iti rUpakoktaH / abhAvAditi udbhaTamatena / yadAhuH-'naca rudraTasyevodbhaTasyaikadezavivartirUpakavadupamAsaMkarAvekadezinau stH|' atazcaitattanmatAbhiprAyeNoktam / granthakRnmate hi vakSyamANanItyA tayoH saMbhavaH / nanu yadi tayorgranthakRnmate saMbhavastadaupamyagarbhavizeSaNotthApitaH samAsoktiprakArastarhi na saMbhavati / tasyaikadezavivartirUpakavadekadezavivartibhyAmupamAsaMkarAbhyAmevArthAntarapratItisiddhevaiyarthyAt / naitat / yato'styeva tAvadaupamyagarbhavizeSaNahetukatvaM samAsokteH / kiM tvetadanyabhedasahacaritamevAsyA nimittatAM bhajate na punaH kevalam / tathAtve hi vizeSaNAnAmaumyagarbhatve ekadezavivartinyA upamAyAH prAptiH / tatra liSTatvasahacaritametadyathA-'paripiJjaritAsitAmbarairnibiDaiH kaM na haranti hAri 1. 'vaiyarthyam' kha. 2. 'rUpakam' kha. 3. 'rItyA' kha. 4. 'anyasyApi' kha. 5. 'Aropasya garbhatve' kha. 6. 'zliSTena saha' kha. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 kaavymaalaa| kuTilalipibhiH 'kaM kAyasthaM na nAma visUtraya.. vyaMdhita virahiprANeSvAyavyayAvadhikaM madhuH / / ' ... atra hi patralipikAyasthazabdeSu zleSagarbha rUpakaM dvirephamadhIlavairityetadrUpakanimittam / asya ca pracuraH prayogaviSaya iti na samAso bhiH / ayi sAyamimAH payodharaiH sphuTarAgAzcalatArakA dizaH // ' atra 'sphuTasaMdhyAtapakuGkumaiH' iti pAThe saMdhyAtapakukhamairityaupamyagarbha vizeSaNam / sAdhAraNyasahacaritaM yathA-'tanvI manoramA bAlA lolAkSI stbkstnii| vikAsameti subhaga bhavaddarzanamAtrataH // ' atra stabakastanItyaupamyagarbha vizeSaNam / zuddhakAryasamAropasahacaritaM yathA--'samArurohoparipAdapAnAM luloTha puSpotkarareNupuJja / latAprasUnAzukamAcakarSa krIDanvaine kiM na cakAra caitraH // ' atra prasUnAMzukamityaupamyagarbhavizeSaNam / kevalatvaM punareteSAmekadezavivartinyupamaiva yathA-'babhau lolAdharada. lasphuraddazanakesaram / bhrUvilAsAlivalayaM lalitaM lalanAmukham // ' atra lelitatvamupamAsAdhakam / samAsAntarAzrayAtsamAnavizeSaNatvaM bhavadapi nAtra samAsokteH prayojakam / ekadezavivaryupamAmukhenaivArthAntarapratItestasyA vaiyarthyAt / evaM dantaprameyAdAvapi jJeyam / dantaprabhAH puSpANIvetyevasamAse kRte upamAnabhUtAyA latAyAH pratItisiddheH samAsAntarAzrayeNAgatAyAstatpratItervyarthatvAt / aprakRtAgUraNe hi kaveH saMrambhaH taccAnayaiva siddhamiti kiM samAsoktyA / ciraMtanAnurodhAtpunaratra granthakRtA samAsoktirukA / yattu 'yatra samAsoktAvupamAyAM samAsAntareNa vizeSaNasAmyaM yojayituM zakyaM tatraupamyagarbhavizeSaNaprabhAvitA samAsoti rukA' iti vakSyati tadapi ciraMtanAnurodhaparameva / anyathA hi samAnanyAyatvAdekadezavivartini rUpake'pi yatra samAnavizeSaNatvaM yojayituM zakyaM tatrApi samAsoktiriti kiM noktam / yattu nokaM tadyuktam / rUpakamAhAtmyAtprathamameva tatpratItisiddheranantaraM samAsoktimuvenAprakRtapratItevaiyarthyAt / 'AhAdicandravadanA sphurattArakamauktikA / ghanAndhakAradhammillA rAjate gaganasthalI // ' ityAdau punarupamAyAH sAdhakAbhAvAdekadezavivarti rUpakameveti na samAsoktibhramaH kAryaH / na 1. 'kiM kAyasthaiH' kha. 2. 'vyathita' kha. 3. zanaiH' ka. 4. 'kevalatve punarekadezavivartinyupamA yathA' ka. 5. 'valitatvaM' ka. 6. 'samAsoktAyAM' ka. .. Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / ktibuddhiH kAryA / tadevaM zliSTavizeSaNasamutthApitaikA / sAdhAraNavizeSaNasamutthApitA tu dharmakAryasamAropAbhyAM dvibhedA / aupamyagarbhavizeSaNasamutthApitopamA saMkarasamAsAbhyAM dvibhedA / rUpakAsamAzrayeNa tu bhedadvayamasyA na viSayaH / tadevaM paJcaprakArA smaasoktiH| iyaM ca zuddhakAryasamAropeNa vizeSaNasAmyenobhayamayatvena prathamaM tridhA samAsoktiH / vizeSaNasAmyaM ca paJcaprakAraM nirNItam / sarvatra cAtra vyavahArasamAropa eva jIvitam / sa ca laukike vastuni laukikavastuvyavahArasamAropaH / zAstrIye vastuni zAstrIyavastuvyavahArasamAropaH / laukike vA zAstrIyavastuvyavahArasamAropaH / zAstrIye vA laukikava. stuvyavahArasamAropa iti caturdhA bhavati / tadevaM bahuprakArA samAsoktiH / tatra zuddhakAryasamAropeNa yathA'vilikhati kuMcAvuccairgADhaM karoti kacagraha likhati lalite vakre patrAvalImasamaJjasAm / caivamAdAvupamArUpakayoH saMdehasaMkaro nyAyyaH / tsyaalNkaarsaarkaaraadibhirniraakRttvaat| samAsoktilakSaNAvasare kiM rUpakanirUpaNenetyAzaGkayAha-asyA ityAdi / / asyAzca yathopapAditAnbhedAnsaMkalayati-tadevamityAdinA / bhedadvayamiti sAkSAtsaMdihyamAnatvena vaa| na viSaya iti / yathoktopapatte rUpaka eva vizrAnteH / prathamamiti / etadbhedatrayamasyA mUlabhUtamityarthaH / uktaM punaH prakArapaJcakamasyA avAntarabhedarUpam / vizeSaNasAmyasyaitadbhedatvAt / yadyapi zuddhakAryasamArope'pi vizeSaNasAmyamevAsti tathApyatra zuddha eva kAryasamAropa udiktatayA pratIyata iti tasya pRthagbhedatvamuktam / sarvatreti bhedasaptake / bahuprakAreti / laukikAdInAM vyavahArANAmAnantyAt / udAhRtamiti upoDharAgeNetyAdinA / krameNeti yathoddezam / mImAMsetyatrottaramImAMsA vivakSitA / tatra hi nikhilapramANAgo1. 'itthaM zuddha' ka. 2. 'kucAn' kha. 3. 'bahuprapaJceti' kha. 8 a0 sa0 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / kaavymaalaa| kSitipa khadiraH zroNIbimbAdvikarSati cAMzukaM / marubhuvi haThAtrasyantInAM tavArimRgIdRzAm // .. atra patrAvalIvilekhanAdizuddhakAryasamAropAtkhadirasya haThakAmukatvapratItiH / vizeSaNasAmyenodAhRtA / ubhayamayatvena yathA... 'niLUnAnyalakAni pATitamuraH kRtsno'dharaH khaNDitaH kaNe rugjanitA kRtaM ca nayane nIlAbjakAnte kSatam / yAntInAmatisaMbhramAkulapadanyAsaM marau nIrasaiH kiM kiM kaNTakibhiH kRtaM na tarumistvadvairivAmabhruvAm // ' atra nIrasaiH kaNTakibhiriti vizeSaNasImyam / ninAnyalakAnItyAdiSu kAryasamAropaH / vyavahArasamAropaprakAracatuSTaye krameNodAha. raNam / yathA'ghAmAliliGga mukhamAzu dizAM cucumba ruddhAmbarAM zazikalAmalikhatkarAtraiH / antarnimamacarapuSpazaro'titApA kiM kiM cakAra taruNo na yadIkSaNAmiH // ' laukikaM ca vastu rasAdibhedAnnAnAbhedaM khayamevotprekSyam / 'yairekarUpamakhilAkhapi vRttiSu tvAM ___ pazyadbhiravyayamasaMkhyatayA pravRttam / lopaH kRtaH kila paratvajuSo vibhakte stairlakSaNaM tava kRtaM dhruvameva manye // ' atrAgamazAstrapresiddhe vastuni vyAkaraNaprasiddhavastusamAropaH / 1. 'nIrase' kha. 2. 'sAmyAt' kha. 3. ityAdibhizca' kha.4. 'tatkSaNam' kha, 5. 'vRtte' kha. Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 115 'sImAnaM na jagAma yannayanayornAnyena yatsaMgata na spRSTaM vacasA kadAcidapi yadRSTopamAnaM na yat / arthAdApatitaM na yanna ca na yattatkiMcideNIdRzAM / ___ lAvaNyaM jayati pramANarahitaM cetazcamatkArakam // atra lAvaNye laukike vastuni miimaaNsaashaastrprsiddhvstusmaaropH| evaM tarkAyurvedajyotiHzAstraprasiddhavastusamAropo boddhavyaH / 'khapakSalIlAlalitairupoDhahetau sare darzayato vizeSam / mAnaM nirAkartumazeSayUnAM pikasya pANDityamakhaNDamAsIt // ' atra tarkazAstraprasiddhavastusamAropaH / pANDityazabdaH prakRte lakSaNayA vyAkhyeyaH / 'mandamamimadhuryamopalA darzitazvayathu cAbhavattamaH / dRSTayastimiraja siSevire doSamoSadhipaterasaMnidhau / ' atraayurvedprsiddhvstusmaaropH| gaNDAnte madadantinAM praharataH mAmaNDale vaidhRte rakSAmAcarataH sadA vidadhato lATeSu yAtrotsavam / pUrvAmatyajataH sthitiM zubhakarImAsevyamAnasya te vardhante vijayazriyaH kimiva na zreyakhinAM maGgalam / ' atra jyotiHzAstraprasiddhavastusamAropaH / 'prasarpattAtparyairapi sadanumAnaikarasikai rapi jJeyo no yaH parimitagatitvaM parijahat / apUrvavyApAro guruvarabudhairityavasito na vAcyo no lakSyastaiva sahRdayastho guNagaNaH // ' 1. 'laDitaiH' ka. 2. 'vyAkhyeyaH / tathA' kha. 3. 'rAjJA' kha. 4. 'tava hRdayasaMstho' ka. Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 'kaavymaalaa| atra bharatAdizAstraprasiddhavastusamAropaH / tathA hyatra guNagaNagatatvena zRGgArAdirasavyavahAraH pratIyate / yato raso na tAtparyazaktijJeyaH / nApyanumAnaviSayaH / na zabdairabhidhAvyApAreNa vAcyIkRtaH / na lakSaNAgocaraH / kiM tu vigalitavedyAntaratvena parihRtapArimityo vyaJjanalakSaNApUrvavyApAraviSayato'nukAryAnukartRgatatvaparihAreNa sahadayagata iti prasapatcAtparityAdipadai rasa eva pratIyate / evamanyadapi jJeyam / 'pazyantI trapayeva yatra tirayatyAtmAnamabhyantare ___ yatra truTyati madhyamApi madhuradhvanyujighAsArasAt / cAhUccAraNacApalaM vidadhatAM vAktatra bAhyA kathaM devyA te parayA prabho saha rahaH kriiddaadRddhaalinggne|' atrAgamaprasiddha vastuni laukikavastuvyavahArasamAropaH / laukikavastuvyavahArazca rasAdibhedAhahubheda ityuktaM prAk / tatra zuddhakAryasamArope kAryasya vizeSaNatvamaupacArikamAzritya vizeSaNasAmyAditi lakSaNaM pUrvazAstrAnusAreNa vihitaM yathAkathaMcidyojyam / iha tu caraM paramAtmakharUpaM darzitam / tadyavahArasamAropo'tra kRtaH / na tAtparyeti / yaduktam-'nAbhidhaivaM na tAtparya lakSaNAnumitirna vaa| dhvanyanta vane zaktA bhedena vissysthiteH||' iti / anukAryo raamaadiH| anukartA nttaadiH| tadgocarazca na rasaH pratIyate / yaduktam-'nAnukArye'pi rAmAdau naTAdau nAnukartari / rasaH sacetasAM kiM tu' iti / anyaditi / anyazAstraprasiddhavastusamAropalakSaNam / tadityaM saprapaJcAM samAsokti pratipAdya punarapi sahRdayAnAM hRdayaMgamIkartu granthakRdetatpratItiM vibhAgena lakSye yojayati-iha tvityAdinA / avipratipattidyotanArtha 1. 'bahutara' kha. Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 'aindraM dhanuH pANDupayodhareNa zaraddadhAnAnakhakSatAbham / prasAdayantI sakalaGkamindaM tApaM raverabhyadhikaM cakAra / ' ityatrAsti tAvadravizazino yakatvapratItiH / na cAtra vizeSaNasAmyamiti sA kutastyA / prasAdayantI sakalaGkamindumiti vizeSaNasAmyAccharado nAyikAtvapratItau tadAnuguNyAttayoH samAsoktyA nAyakatvapratItiriti cet ArdranakhakSatAbhamaindraM dhanurdadhAnetyetadvizeSaNaM kathaM sAmyena nirdiSTam / na caikadezavivartinyupamoktA yatsAmarthyAnnAyakatvapratItiH syAt / tatkathamatra vyavasthA / atrocyate-ekadezavivartinyupamayadi pratipadaM noktA tadA sA kena pratiSiddhA / sAmAnyalakSaNadvAreNAA yAtAyAstasyA atrApi saMbhavAt / athAtra nopamAnatvena nAyakatvaM svarUpeNa pratIyate apitu ravizazinoreva nAyakavyavahArapratItiH / tayoratra nAyakatvAt / tadatrArdranakhakSatAbhamityatra sthitamapi zrutyopamAnatvaM vastuparyAlocanayA aindre dhanupi saMcAraNIyam / indracApAmaM nakhakSataM dadhA stAvacchabdaH / kutastyeti / kimasyA nimittamiti bhAvaH / tadAnuguNyAditi zarado nAyikAtvapratItyanuguNatvAt / tayoriti ravizazinoH / kathamiti / prakRtArthAnanuguNatvAtsAmyAyogAt / kathamatra vyavastheti / vizeSaNasAmyAyogAtsamAsokteraprApterekadezavivartinyA upamAyA anukttvaat| saamaanylkssnneti| upamAnopameyayoH sAdharmya bhedAbhedatulyatve upameti / evamekadezavivaryupamAsAmAdevAtra nAyakatvapratItiriti bhAvaH / atheti pkssaantre| yadi cAtra pUrvoktayuktyaivAnuguNyAdravizazinoH samAsoktimukhena nAyakatvapratItistadAInakhakSatAbhamiti vizeSaNaM kathaM sAmyena yojayituM zakyamityAzaGkayAha-tadatretyAdi / 1. 'tat' ka. 2. 'yadyapyatropamAnatvena' kha. 3. 'nAyakatvapratItiH' kha, 4, 'aprakRtArthA' ka. Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 'kaavymaalaa| neti pratIteH / yathA 'danA juhoti' ityAdau dani saMcAryate vidhiH evamiyamupamAnuprANitA samAsoktireva / iha tu punaH 'nerivotpalaiH paurmukhairiva saraHzriyaH / pade pade vibhAnti sa cakravAkaiH stanairiva // ' ityatra saraH zriyAM nAyikAtvapratItirna samAsoktyA / vizeSaNasAmyAbhAvAt / tasmAnnAyikAtropamAnatvena pratIyate na tu saraHzrIdharmatvena naayikaatvprtiitirityekdeshvivrtinyupmaivaabhyupgmyaa| gatyantarAsaMbhavAt / yaistu noktA teSAmapyupasaMkhyeyaiva / yatra tu 'kezapAzAlivRndena' ityAdau samAsoktAyAmupamAyAM samAsAntareNa vizeSaNasAmyaM yojayituM zakyaM tatraupamyagarbhavizeSaNaprabhAvitA samAsoktireveti na virodhaH kazcit / sA ca samAsoktirarthAntaranyAsena kvacitsamarthyagatatvena kacitsamarthakagatatvena ca bhavati / krameNa yathA'athopagUDhe zaradA zazAGke prAvRDyayau zAntataDitkaTAkSA / kAsAM na saubhAgyaguNo'GganAnAM naSTaH paribhraSTapayodharANAm // ' 'asamAptajigISasya strIcintA kA manakhinaH / anAkramya jagatsarvaM no saMdhyAM bhajate raviH / / etadeva zAstrAntaraprasiddhadRSTAntamukhena hRdayaMgamIkaroti-yathetyAdinA / agnihotraM juhuyAdityanenotpattividhivAkyena hi homo vihitaH / tasya ca punarvidhAnamadagdhadahanyAyena yAvadaprAptaM vidherviSaya ityabhyupagamAnna yujyata iti tatrAyuktatvAdupapade dani saMcAryata ityrthH| upmaanupraanniteti| aupamyagarbhavizeSaNotthApitetyarthaH / samAsoktireveti / na punarekadezavivartinyupamA / gatyantaramalaMkArAntaram / yairityudbhaTAdibhiH / yatra vityAdergranthasya pUrvamevAsmAbhirabhiprAya 1. 'dadhi' kha. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / atropagUDhatvena zAntataDitkaTAkSatvena ca zazAGkazarado yakavyavahArapratItau samAsoktyAliGgita evArthoM vizeSarUpaH sAmAnyAzrayeNArthAntaranyAsena samarthyate / sAmAnyasya cAtra zleSavazAdutthAnam / zAntataDitkaTAkSetyaupamyagarbha vizeSaNaM samAsAntarAzrayeNAtra samAnam / asamAptetyAdau tu strIzabdasya sAmAnyena strItvamAtrAbhidhAnAtsAmAnyarUpo'rtho liGgavizeSanirdezagarbheNa kAryopanibandhanenotthApitayA samAsoktyA samAropitanAyakavyavahAreNa ravisaMdhyAvRttAntena vizeSarUpeNa samarthyate / AkRSTivegavigaladbhujagendrabhoga nirmokpttttprivesstyaamburaasheH| manthavyathAvyupazamArthamivAzu yasya ___ mandAkinI ciramaveSTata pAdamUle / ' atra nirmokapaTTApahnavena samAropitAyA mandAkinyA yadvastuvRttena pAdamUle veSTanaM taccaraNamUle veSTanatvena zleSamUlayAtizayoktyAdhyavasIyate / tattathAdhyavasitaM manthavyathAvyupazamArthamivetyutprekSAmutthApayati / sotthApyamAnaivAmburAzimandAkinyoH patipatnIvyavahArAzrayAM samAsoktiM uktaH / setyuktprpnycaa| sAmAnyasyetyaGganAzabdasya strItvamAtrAbhidhAnAt / zleSavazAditi / payodharANAM hi zliSTatvam / liGgavizeSeti / ravisaMdhyayoH puMstrIrUpeNa kArya bhajanAkhyam / evamanyAlaMkArasaMmizratvamapyasyA darzayatiAkRSTItyAdinA / setyutprekSA / ekaH kAla iti / jJaptau samAsoktigarbhI 1. 'nAyakanAyikAvyavahAranyAsapratItau' kha. 2. 'nAyakanAyikA' kha. 3. 'AkRSTa' ka. 4. 'pAdamUla' ka. 5. 'caraNamUla' ka. 6. 'bhartRpatnI' ka. 7. 'AkRSTetyAdi' ka. Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ___' kaavymaalaa| garbhIkaroti / evaM cotprekSAsamAsoktyorekaH kAlaH / evaM 'nakhakSatAnIva vanasthalInAm' ityatrApi vanasthalInAM nAyikAvyavahAra utprekSAntarAnupraviSTasamAsoktimUla eva / evamiyaM samAsoktiranantaprapaJcetyanayA dizA khymutprekssyaa| * vizeSaNasAbhiprAyatvaM prikrH| ... vizeSaNavaicitryaprastAvAdasyaha nirdeshH| vizeSaNAnAM sAbhiprAyatvaM prtiiymaanaarthgrbhiikaarH| ata eva prasannagambhIrapadatvAnnAyaM dhvnervissyH| evaM ca pratIyamAnAMzasya vAcyonmukhatvAtparikara iti sArthakaM nAma / yathA'rAjJo mAnadhanasya kArmukabhRto duryodhanasyAgrataH pratyakSaM kurubAndhavasya miSataH karNasya zalyasya ca / kAreNaivotprekSAyA utthAnAt / evmiti| yathoktagatyetyarthaH / vizeSaNetyAdi / iheti samAsoktyanantaram / vizeSaNAnAM cAtra bahutvameva vivakSitam / anyathA hyapuSTArthasya doSatvAbhidhAnAttannirAkaraNena khIkRtasya puSTArthasyAyaM viSayaH syAt / evamevaMvidhAnekavizeSaNopanyAsadvAreNa vaicitryAtizayaH saMbhavatIyasyAlaMkAratvam / pratIyamAnArthasya vAcyonmukhatvena prAdhAnyAbhAvAdgarbhIkArastadantaHkRtatvam / ata eveti pratIyamAnArthasya prAdhAnyAbhAvAt / prasannatvaM vAcyasyaiva prAdhAnyena nirdezAt / gambhIratvaM pratIyamAnasyApyarthasya guNIbhAvena grbhiikaaraat| yatra ca pratIyamAnaM pratyupasarjanIkRtavArthayoH zabdArthayoravasthAnaM sa dhvaneviSaya iti (dhvanividaH / yadAhuH-'tatparAveva zabdArthau yatra vyaGgyapratiSThitau / dhvaneH sa eva viSayaH' iti / atra ca na tathAtvamityuktaM nAyaM dhvanerviSaya iti / ) ata eva nAmApyasya yaugikamityAha-evaM cetyAdi / sotprAzaparatvamiti / tathA ca rAjJo jagadrakSitavyamasya punaranujamAtrarakSaNAsiddheranyadeva nAmamAtreNa rAja 1. 'nirAkAreNa' kha. 2. 'vizeSaH' kha. 3. 'tasya' kha. 4. 'pratIyamAnamanupasarjanIkRtvA zabdArthayoH' kha. 5. koSThakAntaHsthitaH pAThaH ka. pustake nAsti. 6. 'paramiti' ka. 7. 'rAjJA' ka. Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / pItaM tasya mayAdya pANDavavadhUkezAmbarAkarSiNaH . koSNaM jIvata eva tiikssnnkrjkssunnnnaadsRgvksssH|| atra rAjJa ityAdau sotprAzaparatvaM prasannagambhIrapadatvam / evam 'a. garAja senApate rAjavallabha droNopahAsinkarNa, sAMprataM rakSenaM bhImAhuHzAsanam' ityAdau jJeyam / vizeSyasyApi sAmye dvayorvopAdAne zleSaH / kevalavizeSaNasAmyaM samAsoktAvuktam / vizeSyayuktavizeSaNasAmyaM tvadhikRtyedamucyate / tatra dvayoH prAkaraNikayorapAkaraNikayoH prAkara tvamityupahAsaparatvam / evamanyeSAmapi svayamevaitadavagantavyam / Adizabdena 'yasyaikasyaiva doSNAM jayati dazazatI sAnvayo dvAri rudraH kArAgAre surANAM patirapi ca zacI cAmaravyagrahastA / kanyA tasyeyamekA rajanicarapatereSa zuddhAntameko bAlo niHzaGkamasyAH pravizati ca namastejase vaiSNavAya // ' ityAdAvapi vizeSaNAnAM prasannagambhIratvaM jJeyam / vizeSyasyApItyAdi / idamiti zleSalakSaNam / Adyamiti / prAkaraNikagatatvenAprAkaraNikagatatvena ca / evakArazcAtra bhinnakramo draSTavyaH / tena prakAradvayameveti vyAkhyeyam / atazca tRtIyaH prakAro vizeSaNasAmya eva bhavatIti vyavacchedaphalam / anyathA hi prakAradvayasyAsya vizeSyasAmyAbhAve'pi darzanAdavyAptiH syAt / tadyathA 'saMcArapUtAni digantarANi ityAdi / atra prabhAdhenvordvayoH prakRtayovizeSyayoH sAmyAbhAvaH / 'AbAhudgatamaNDalAgrarucayaH saMnaddhavakSaHsthalAH soSmANo vraNino vipakSahRdayapronmAthinaH karkazAH / utsRSTAmbaradRSTavigrahabharA yasya smarAgresarA yodhA vAravadhUstanAzca na dadhuH kSobhaM sa vo'vyAjinaH // ' atra stanayodhayoraprakRtayorvizeSyayoH sAmyAbhAvaH / vizeSaNasAmya eveti na punarvizeSyasAmye / etadapi vizeSyasAmye kiM na bhavatI. tyAzaGkayAha-vizeSyasAmye tvityAdi / yathA-'laMkAlaANa puttaa vasaM 1. 'param' ka. 2. 'vaktavyaH' ka. 3. 'vizeSa' kha. 4. 'devavadhU' kha. Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 kaavymaalaa| NikAprAkaraNikayo liSTapadopanibandhe zleSaH / tatrAcaM prakAradvayaM vizeSaNavizeSyasAmya eva bhavati / tRtIyastu prakAro vizeSaNasAmya eva bhavati / vizeSyasAmye tvarthaprakaraNAdinA vAcyArthaniyame'rthAnta. raMgatadhvaneviSayaH syAt / Aye tu prakAradvayo dvayorapyarthayorvAcyatvam / ata evAha-'dvayorvopAdAne' iti tRtIyaprakAraviSayatvenoktam / 'vizeSyasyApi sAmye' iti tu ziSTaprakAradvayaviSayam / krameNa yathA'yena dhvastamanobhavena balijitkAyaH purAstrIkRto yazcottabhujaMgahAravalayo gaGgAM ca yo'dhArayat / yasyAhuH zazimacchirohara iti stutyaM ca nAmAmarAH pAyAtsa khayamandhakakSayakarastvAM sarvadomAdhavaH / / " 'nItAnAmAkulIbhAvaM lubdhaibhUrizilImukhaiH / sadRze vanavRddhAnAM kamalAnAM tadIkSaNe // ' tamAsammi laddhapasarANaM / ApIalohiANaM vIhei jaNo palAsANaM // ' atra palAzAnAmiti vizeSyasyApi shlisstttvm| prakaraNavazAca vRkSavizeSaNAmeva vAcyatvaniyamAtprastutatvena nizAcarANAmaprastutAnAM vyaGgyatvam / atra copamAyA eva vyaGgyatvaM yuktaM nAtizayokteriti prakRtAnupayogAdiha noktam / nanu ca yathaivAyaM dhvanerviSayastathaivAdyamapi bhedadvayaM kiM na bhavatItyAzaGkayAha-Adya ityAdi / vAcyatvamiti / ata eva na dhvaneviSayaH / tasya vAcyAtiriktasvarUpatvAt / tRtIyaprakAraviSayatveneti prAdhAnyAduktam / AdyasyApi prakAradvayasya dvayorupAdAnasaMbhavAt / eSa iti trividho'pi zleSaH / tatreti trynirdhaarnne| yatreti zabdazleSe / ata eveti svarAdibhedAbhAvAt / saMkalanayeti saMsabhaGgAsabhaGgapadasaMmelanayA / pRthagiti bhedena / tatra zabdazleSo yathA-'te gacchanti mahApadaM bhuvi parAbhUtiH 1. 'gati' kha. 2. 'vizeSatvena' kha. 3. 'zliSTa' ka. 4. 'yerevAyaM' kha. 5. 'sabhaGgAsabhaGgapadabhaGgamelanayA' ka.. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 123 'khecchopajAtaviSayo'pi na yAti dehIti mArgaNazataizca dadAti duH| mohAtsamAkSipati jIvitamapyakANDe ___ kaSTaM manobhava ivezvaradurvidagdhaH // ' atra hariharayordvayorapi prAkaraNikatvam / padmAnAM mRgANAM copamAnatvAdaprAkaraNikatvam / IzvaramanobhavayoH prAkaraNikAprAkaraNikatvam / eSa ca zabdArthobhayagatatvena vartamAnatvAtrividhaH / tatrodAcAdikharamedAtprayatnabhedAca zabdAnyatve zabdazleSaH / yatra prAyeNa padabhaGgo bhavati / arthazleSastu yatra kharAdibhedo nAsti / ata eva na tatra sabhaGgapadatvam / saMkalanayA tUbhayazleSaH / yathA 'raktacchadatvaM vikacA vahanto nAlaM jalaiH saMgatamAdadhAnAH / nirasya puSpeSu ruciM samayAM padmA virejuH zramaNA yathaiva // ' atra raktacchadatvamityAdAvarthazleSaH / nAlamityAdau zabdazleSaH / ubhayaghaTanAyAmubhayazleSaH / granthagauravabhayAttu pRthaGodAhRtam / samutpadyate teSAM taiH samalaMkRtaM nijakulaM tairevaM labdhA kSitiH / teSAM dvAri nadanti vAjinivahAste bhUSitAH pratyahaM ye dRSTAH paramezvareNa bhavatA tuSTena ruSTena vA // ' atra padAnAM sabhaGgatvaM spaSTam / arthazleSo yathA-'icchantau cibukAgracumbanamatho zaithilyazaGkojjhitau naibiDyena parasparasya na manAkenApi labdhAntarau / dhanyau tau taruNIstanAviva na yo svapne'pi vizliSyato vizleSaM viSamaM viSahya bhavato nAdhomukhau jAtu vA // ' atra padAnAmasabhaGgatvaM spaSTam / saMkalanayA tu granthakRtaivodAhRtam / 1. 'prAkaraNikatvAt' ka. 4. 'taizcApi' kha. 2. 'ityatra' ka. 3. 'sadA dRzyate' kha. Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 kAvyamAlA / alaMkAryAlaMkaraNabhAvasya lokvdaashryaashryibhaavenopptteH| 'raktacchadatvaM' ityaadaavrthdvyaashrittvaadymrthaalNkaarH| 'nAlaM' ityAdau tu zabdadvayAzritatvAcchabdAlaMkAro'yam / yadyapyarthabhedAcchabdabheda iti darzane 'raktacchadatvaM' ityAdAvapi zabdAzrito'yaM tathApyaupapattikatvAdatra zabdabhedasya pratIterekatAvasAyAnnAsti shbdbhedH| 'nAlaM' ityAdau tu prayatnAdibhedAtprAtItika eva zabdabhedaH / atazca pUrvatraikavRntagataphaladvayanyAyenArthadvayasya zabdazliSTatvaMm / aparatra jatukASThanyAyena khayameva zliSTatvam / pUrvatrAnvayavyatirekAbhyAM zabdahetukatvAcchabdAlaMkAratvamiti cet , na / AzrayAzrayibhAvenAlaMkAratvasya lokavabyavasthAnAt / asya ca zabdArthAzritatvAdubhayAlaMkAratAM darzayati-alaMkAryetyAdinA / nanu ca 'yAvanta evamarthAH syuH zabdAstAvanta eva hi' ityAdyuktyAraktacchadatvamityAdAvapi zabdadvayAzrayAcchabdAlaMkAra evAyaM tatkathamanyathoktamityAzayAhayadyapItyAdi / ekatAvasAyAditi / raktacchadatvAdeH prayatnAdibhedaM vinA sAdRzyenArthadvayAbhidhAnAt / atazceti / arthadvayasya zabdadvayasya ca zliSTatvAt / pUrvatreti / raktacchadatvamityAdau zabdasya vRntasthAnIyatvAt / aparatreti nAlamityAdau |jtukaasstthnyaayeneti parasparaM saMvalitatvAt / pUrvatreti rktcchdtvmityaadau| anvayavyatirekAbhyAmiti / raktacchadatvamityeva zabde sthite zleSaH zabdaparivartane tu kRte na zleSa ityatrApi zabdahetukatvAttadalaMkAratvamevetyarthaH / AzrayAzrayibhAveneti / na punarannayavyatirekAbhyAm / tAbhyAM hi yasya yaddhetukatvaM tasya tatkAryatvaM syAnna punastadalaMkAratvam / lokavaditi / loke hi yathA karNAzritaH kuNDalAdiH karNAlaMkAra ucyate na punaH suvarNakAraNahetukatvAttada 1. 'pratIto' ka. 2. 'bhedAtma' ka. 3. 'kRSNacchadattvamityeva' ka. 4. 'tadalaMkArabAdhyatvamucyate' ka. Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 125 eSa ce nAprApteSvalaMkArAntareSvArabhyamANastabAdhakatvena tatpratibhotpattiheturiti kecit / 'yena dhvastamanobhavena balijitkAyaH purA strIkRtaH' ityAdau vivikto'sya viSaya iti niravakAzatvAbhAvAnnAnyabAdhakatvamityanyaiH saha saMkaraH / durbalatvAdvA bAdhyatvamityanye / tatra pUrveSAmayamabhiprAyaH / iha prAkaraNikAprAkaraNikobhayarUpAnekArthagocaratvena taavprtisstthito'ymlNkaarH| tatrAdyaM prakAradvayaM tulyayogitAyA viSayaH / tRtIye tu prakAre dIpakaM bhavatIti tAvadalaMkAradvayamidaM laMkAraH / tadevaMrUpasyAsya 'niravakAzA hi vidhayaH sAvakAzAnvidhInbAdhante' iti nItyA niravakAzatvAtsarvAlaMkArApavAdakatvaM kecidAhurityAha-eSa cetyAdi / kecidityudbhaTAdayaH / kecitpunarviSayavaiviktyasya saMbhavAnniravakAzatvAbhAvAnnAsya sarvAlaMkArApavAdakatvamabhyupayantItyAha-yenetyAdi / anyA iti mAdRzAH / vivikto'sya viSaya iti tulyayogitAyA atrAbhAvAt / sA hi dvayorapi prakRtayoraprakRtayorvA vizeSyayoH pRthagupAdAne aupamyasya ca gamyatve bhavati / iha tu tadabhAvaH / vizeSyayoH pRthaganupAdAnAt aupamyasya ca gamyatvAbhAvAt / nahyatromAdhavasya mAdhavena tena vA tasya sAdRzyaM vivakSitam / ekenaiva zabdena zliSTatayArthadvayasya pratipipAdayiSitatvAt / atra hi parasparanerapekSyAttayorumAdhavavAkyArthaparAmarzavelAyAM mAdhavavAkyArthaparAmarzamAtramapi nAstIti ko nAmaupamyasyAvasaraH / tasmAdevamAdAvalaMkArAntaraviviktaviSayatvAcchRiSTatAyAzcoddharakaMdharIbhAvena pratIterna niravakAzaH zleSaH / anyaiH saha saMkara iti dvayorapi tulykksstaaprtiiteH| bAdhyatvamiti / zleSasya durbalatvAdalaMkArAntarANAM ca balavattvAt / etacca granthakRdevAgre darzayiSyatIti nehAyastam / tadevamasya sarvAlaMkArApavAdakatvaM na yuktam / anyAlaMkAravadeva bAdhyabAdhakabhAvAdidarzanAt / etaccAlaMkArasArakRtA saprapaJcamutamitIha granthavistarabhayAttathA noktam / pUrveSAmityudbhaTAdInAm / avipratipatti 1. 'eSu' ka. 2. 'ca, prApteSu' kha. 3 'bAdhakatvAt' ka. 4. 'iha' ka. 5. 'durlabhatvA' ka. 6. 'pratitiSThato' ka. 7. 'eva viSayaH' ka. 8. 'durlabhatvAt' ka. Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 . kaavymaalaa| zleSaviSayaM vyAptyA vyavatiSThate / tatpRSThe cAlaMkArAntarANAmutthApanamiti nAsti vivikto'sya viSayaH / ata evAlaMkArAntarANAM bAdhitatvAtpratibhAnamAtreNAvasthAnam / 'yena dhvastamanobhavena' ityAdau ca prAkaraNikatvAdarthadvayasya tulyayogitAyAH pratibhAnam / evaM ca 'sakalakalaM purametajjAtaM saMprati sudhAMzubimbamiva' ityAdau na guNakriyAsAmyavacchabdasAmyamupamAprayojakamapi tUpamApratibhotpattihetuH zleSa evAvaseyaH / zleSagarbha tu rUpake rUpakahetukasya zleSasya tRtIyakakSAyAM rUpaka eva vizrAntiriti rUpakeNa zleSo bAdhyate / zliSTavizeSaNanibandhanAyAM ca samAsoktau vizeSyasyApi gamyatvAccheSasya bAdhikA samAsoktiH / i~ha tu dyotakastAvacchabdaH / vyAptyeti / sarvalakSyavyApakatvena sarvatraivAsya trirUpatvAt / tatpRSTa iti tulyayogitAdIpakopari / alaMkArAntarANAmityupamAdInAm / utthApanamiti / tulyayogitAdIpakAbhyAmapi tatpratIterudrekAt / ata eveti / tasya viviktaviSayatvAsaMbhavAt / pratibhAnamityAbhAsamAtram / na punastatraiva vizrAntirityarthaH / etacca yathA nopapadyate tathA samanantaramevoktam / tadevaM khamatopodvalanAya pUrvamasyAnyaiH saha saMkaro durbalatvAdA (bhAvAnnAnya)bAdhyatvamiti yadukaM tadeva prapaJcayitumetatkartRkaM tAvadanyAlaMkArabAdhyatvaM drshyti-shlessetyaadinaa| tRtIyakakSAyAmiti / prathamakakSAyAM hi rUpakapratItireva / dvitIyakakSAyAM tu zleSapratItiH / zleSasya sarvAlaMkArApavAdatvamicchadbhirapyauTairyadanyAlaMkArabAdhyatvametasyoktaM tatsarvajanaviruddhaprAyameteSAmiti dhvanayituM taduktameva rUpakasamAsoktibAdhyatvametasya granthakRteha dArzatam / bAdhyata iti vidvanmAnasahaMsetyAdau / bAdhiketi upoDharAgeNetyAdau / evaM zleSasyAnyAlaMkArANAM ca parasparaM bAdhyabAdhaka 1. 'utthAnaM' ka. 4. 'utthAnamiti' ka. 2. 'pratibhAsanam' kha, 3. 'iha tu' ka-pustake nAsti. 5. 'karmakaM' ka. 6. 'tadvacana' ka. Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 127 'trayImayo'pi prathito jagatsu yadvAruNIM pratyagamadvivakhAn / manye'stazailAtpatito'ta eva viveza zudhyai vaDavAgnimadhyam // ' atra zloke vivasvato vastuvRttasaMbhavi adhaHpradezasaMyogalakSaNaM yatpatitatvaM yacca vaDavAgnimadhyapravezaste dve api trayImayatvasaMbandhivAruNIgamanarUpaviruddhAcaraNahetukAbhyAM patitatvAgnipravezAbhyAmatizayoktyA zleSamUlayA abhedenAdhyavasite / so'yamekakriyAyogaH / taddhetukA ca manye ata eva zuddhyai ityutprekssaa(kssyaa)| atrAta eveti parAmRSTo viroghAlaMkArAlaMkRto'rthoM hetutvenotprekSyate / zuddhyai iti ca phalatvena / bhAvaM prakAzyAnyaiH sahAsya saMkIrNatvaM darzayati-iha tvityAdinA / vaDavAgnimadhyapraveze'pi vastuvRttasaMbhavIti vizeSaNaM liGgavipariNAmAdyojyam / te dve iti vaDavAgnimadhyapravezapatitatve / patitatvAgnipravezAbhyAmiti brAhmaNyaparicyAvaprAyazcittAtmakAbhyAm / so'yamiti / yatpatitatvAgnipravezayorvastuto'nyathAsthitayorapyanyathAbhUtAbhyAM tAbhyAmabhedenAdhyavasAyaH / taddhetuketi tacchabdena tatkriyAyogaparAmarzaH / phalatveneti utprekSyata ityatrApi saMbandhaH / tatazceti hetuphalayoIyorutprekSyamANatvAt / nanu virodhAlaMkArasya virodha eva rUpaM tasya duSTatvAtkRte ca samAdhAne virodha eva nAstIti virodhAlaMkRto'rthaH kathamatrotprekSAyAM hetutvaM bhajata ityAzaGkayAha-virodhetyAdi / yadvakSyati-'virodhAbhAsatvaM virodhaH' iti / ata eva ca virodhasyAbhAsamAtrasAratvAdyathAvabhAsaM vizrAntyabhAvAnna praroho nApi baudhotpattAvapi paittikajvalastambhataimirikacandradvayAvabhAsavadasti pratyaya iti nAtra pUrva virodhabodhaH pazcAdvirodhadhIriti vAkyasyAvasthAdvayam / nanu bAdhyaniSedhaparo naitadevamiti pratyayarUpo bAdho bA~dhye ca tathaiva pratIyate kiM tena kRtaM syAditi cet , skhaladgatitvamiti brUmaH / tathAhi zuktikArajatamarIcikAsalilAdivibhrAntiviva nAtra prathamapravRttaviruddhapratibhAsakhabhAvabAdhyavijJAnasamutpuMsanena bAdhakatvamu. 1. 'iti' ka. 2. 'mUlatayA' kha. 3. 'hetukatvena' ka. 4. 'siddhayoH' ka. 5. 'atazceti' ka. 6. 'na rUpaM' kha, 7. 'virodhAlaMkArAkRto' ka. 8. bAdhyo. tpattau' kha. 9. 'vodhatvAcAtra virodhadhIH' ka.10. 'bAdhyaM' ka. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 kaavymaalaa| tatazca hetuphalayordvayorapyatrotprekSA / virodhAlaMkArasya ca virodhAbhAsatvaM lakSaNam / ato virodhAbhAsanasamaya eva hetuphalotprekSayorutthAnam / deti / bAdhodayepi paittikajvalatstambhataimirikacandradvayAvabhAsavadviruddhapraitibhAsAnivRtteH / kevalamatra tadvazAdevAnupapadyamAnatAkArA skhaladgatitaivAvagamyate / skhaladgatitve ca pratipattRvyavahAraM prati nimittatvAnupapattiH / na hi paittikaH svapittavikArAjjvalatstambhadarzanaM manyamAnastatra dAhapAkAdyarthitayA pravartate / timiradoSa vA jAnAnastaimiriko'pi bahizcandradvayAstitvavyavahAraM vidhatte / evaM bAdhotpatteranupapadyamAnatvAtskhaladgatitvena pratIyamAno'pi virodho na pratipatrapekSotprekSaNalakSaNavyavahAranimittabhAvamupagantumutsahate / yato'nupapadyamAnatvena skhaladgatitvamupapadyamAnatvena ca vyavahAranimittatvamiti parasparaviruddhatvAdanubhavavirodhAca tayoH kathamekatra samAvezo ghaTate / atazcAnenaivAbhiprAyeNAha-ata ityAdi / virodhAbhAsanasamaya eveti / na tu bAdhakodayasamaya ityarthaH / bAdhodayAnantaraM virodhasyotprekSAhetutvaM na yujyate ityupapAditaM sthitaM cotprekSAhetutvaM virodhasyeti bAdhodayAtprAgevAnyathAnupapattyA nizcIyate / bAdhasya ca vArasikatvavastuvRtteH pAlocanAlabhyatvena dvividhasyApi sarvatrottarakAlamevollAsaH saMbhavati / tasya ca bAdhyaniSThatvAdvAdhyasya ca pUrvakAlabhAvitvAt / anyathA hi nirviSayo bAdhaH syAt / atazcottarakAlaM tu virodhasamAdhiriti bhaNiterarthamajAnAnenAyamartho'nveSaNIyaH / yadi hi bAdhaH prAgapyutprekSAyAH khAdhikAravazena kharasata evollasettadukkanItyA utprekSosthAnameva na syAdityabAdhita evaM virodha utprekSAyA nimittamityuktamuttarakAlaM virodhasamAdhiriti / sa ca samAdhiratra digAdyarthAdhigamAdavabudhyata iti virodhasya leSo'nam / tadvazAdevAsyotthAnAt / tathA cAtrAnayoH saMkIrNatvamAtrameva na punaH saMkarAlaMkAraH / sa tu yathA-'saMjAtapatraprakarAJcitAni samudvahanti sphuTapATalatvam / vikakharANyarkakaraprabhAvAddinAni padmAni ca vRddhimIyuH // ' atra zleSatulyayogitayorekavAcakAnupravezena saMkaraH / prAcyAnAM mate punaretatpratibhotpattihetuH 1. 'eva' kha. 2. 'utthAnaM syAt' kha. 3. pratibhAnivRttaH' ka. 4. bhAvitatvAt' ka. 5. 'svavikAra' kha. 6. padmapakSe 'sat-jAta-patra' iti, dinapakSe 'sajja-Atapatra' iti cchedaH. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 129 uttarakAlaM tu virodhasamAdhiH / zleSasya ca sarvAlaMkArApavAdatvAdvirodhapratibhotpattiheturayaM zleSaH / yatra tu prastutAbhidheyaparatve'pi vAkyasya zliSTapadamahinA vakSyamANArthaniSThamupakSepAparAbhidhAnaM sUcakatvaM tatra kiM zleSa uta zabdazaktimUladhvaniriti vicAryate-tatra na tAvaccheSaH / arthadvayasyAnanvitatvenAbhidheyatayA vaktumaniSTeH / nApi dhvaniH / upakSepyasyArthasyasaMbaddhatvAbhAvAttena sahopamAnopameyatvasyAvivakSaNAt / na cAnyA gatirasti tadatra kiM kartavyam / ucyate-zleSasyoktanayenApravRtteva'nerevAyaM viSaya iti nizcinumaH / tathAhi zabdazaktimUle dhvanAvarthAntarasyosaMbaddhatvAtsaMbandhArthamaupamyaM klpyte| sa ca saMbandhaH prakArAntareNaupamyaparihAreNa yadyapyupapAdayituM zakyaH syAt tatko'yamabhinivezastatra / upamAdhyanau vastudhvanirapi saMbandhAntareNa samIcInaH syAt / ata evaM zlepo'yamityAha-zlepasyetyAdi / tenAdyaH pakSaH khAbhiprAyeNa granthakRtoktaH / yadvakSyatyetacchokavicAra eva saMkarAlaMkAre / atra prathame'rdhe virodhprtibhotpttihetuHshlessH| darzanAntare tu virodhazlaSau dvAvalaMkArAviti / tadevaM khamatAbhiprAyeNAsthAlaMkArAntaravadanyAlaMkAraiH saha bAdhyabAdhakabhAvaM saMkIrNatvaM ca prakAzya zabdazaktyudbhavAddhanevizeSa pratipAdayati-yatra tvityAdinA / asaMbaddhatvAbhAvAditi upakSepyasyArthasya varNanIyatvAt / anyeti shlessdhvnivytiriktaa| uktanayeneti arthadvayasyAnvitatvenAbhidheyatayA vaktumaniSTerityanena / saMbandhArthamiti saMgatyartham / yathA-'atandracandrAbharaNA samuddIpitamanmathA / tArakAtaralA zyAmA sAnandaM na karoti kam // ' atra prakRtAprakRtayorasaMbaddhArthatvaM mA prasAhIditi nAyikAzazino. raupamyaM kalpanIyam / saMbandhAntareNeti yatra yAdRzena vivakSitena / tatreti zabda 1. 'virodhi' ka. 2. 'upekSaiva parA' kha, 3. 'tatra' kha. 4. 'nayenAnApravRtteH' kha. 5. 'saMbandhatvAtsaMvandhenArtha' kha. 9 a0 sa0 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 ..kaavymaalaa| 'alaMkAro'tha vastveva zabdAdyatrAvabhAsate / pradhAnatvena sa jJeyaH zabdazaktyudbhavo dvidhA // ' iti nyAyabhavanabandhena dvidhA zabdazaktyudbhava uktaH / evaM prakRte'pi yatra sUcanAvyApAro'sti tatra zabdazaktimUlo vastudhvanirboddhavyaH / yathA. 'sadyaH kauzikadigvijRmbhaNavazAdAkAzarASTra rasA-. ___ tyaktvA dhUsarakAntivalkaladharo rAjAstazailaM yayau / tatkAntApyatha sAntvayantyalikuladhvAnaiH samullAsibhiH - krandantaM kumudAkaraM sutamiva kSipraM pratasthe nizA // iti / - harizcandracarite'tra prabhAtavarNanAnuguNyena rAjazabdAbhidheye'stamupe. yuSi candre rohitAzvAkhyatanayasahitayA uzInaryA vadhvA yuktasya harizcandrasya rAjJo vizvAmitrasaMpAditopadravavazAtprAtaH kharASTraM tyaktvA vArANasI prati gamanaM sUcitaM syAt / tathA ca kauzikazabdaH prakRte indrolkayorvartate / sUcanIyArthaviSayatvena tu vizvAmitravRttiH / zaktimUle dhvanau / ata eveti / aupamyaM vinApi prakRtAprakRtayoH prakArAntareNa saMbandhasyopapAdayituM shkytvaat| ukta iti kaavyprkaashkRtaa| candra iti varNyamAna iti shessH| sUcitamiti shbdshktyaa| tAmeva vibhajya darzayati-tathA cetyAdi maa| atazceti / ityeva zabdazaktIvAt / atra ca yadyapi sutAdirUpArthazaktirapyastIti vastudhvanerubhayazaktimUlatvameva tathApi zabdazatiratra sphuTA sthiteti tanmUlatvameva granthakRtAsyoktam / zuddhastu zabdazaktimUlo vastudhvaniryathA-'na mahAnayaM na ca bibharti guNasamatayA pradhAnatAm / khasya kathayati cirAya pRthagjanatAM jagasanabhimAnatAM dadhat // ' atra kevalayaiva zabdazaktyA sAMkhyapuruSarUpaM vastvabhivyatam / yattu kAvyaprakAzasaMkete granthakRtA vastudhvaneH zabdazaktimUlatvaM cintyamukta tadudAharaNAbhiprAyeNaivonneyam / tatra hi panthia Na ittha satthara' ityAdyudAharaNamu. 1. 'bhara' khe... 2. 'saMpAditApaddhatibazAt' ka. 3. 'prasthAnaM sUcitam' kha. 4. zabdazaktimUlatvamasya granthakRtAnyAnumatAnurodhAdukram' ka.... .... Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 131 valkalasutAbhyAM tvaupamyaM sUcanIyAnarapekSyeNa sAdRzyasaMbhavamAtreNa saMbhavanIyam / atazca prekRtena sUcanIyasya saMbandhAcchabdazaktimUlo vastudhvanirayam / iha ca 'AkRpyAdAvamandagrahamalakacayaM vakramAsajya vakre kaNThe lamaH sukaNThaH prabhavati kucayordattagADhAGgasaGgaH / baddhAsaktinitambe patati caraNayoryaH sa tAdRkriyo me bAle lajjA nirastA nahi nahi sarale colakaH kiM trapAkRt // ityalaMkArAntaravivikto'yaM zleSasya viSaya iti nAzaGkanIyam / apahuteratra vidyamAnatvAt / vastuto'pahnavasya sAdRzyArthabhatra pravRtte yamapalu. tyalaMkAra iti cet, n| ubhayathApyapahnutisaMbhavAt / sAdRzyaparyavasAyinA vApahavenApahavaparyavasAyinA vA sAdRzyena bhUtArthApavasyobhayatra vidyamAnatvAt / bhayazaktimUlaM zabdazaktimUlasya vastudhvaneH shriimmmttenopaattm| iha tu yathAsaMbhavameva vicAritam / evaM svamatena zleSasya yathopapatti svarUpaM pratipAdyApi prAcyAnurodhAtpunarapi tadIyameva mataM darzayitumAha-iha cetyAdi / bhUtArtho vAstavaH saMkSepa iti prameyasaMcayAt / AyetyAdi sAdRzyaparyavasAyApahnavasvarUpA / khaprastAva ityapahnutilakSaNe / udAhRteti pUrNendorityAdinA / dvitIyeti apahRtiparyavasAyisAhazyarUpA / pradarziteti AkRSyAdAvityAdinA / atra ca granthakRtA zleSaH sarvAlaMkArApavAdaka iti na kevalaM prAcyamatAnusAramuktam yAvadapahnavaparyavasAyisAdRzyarUpo'pahnutibhedo'pi tnmtaanusaarmevoktH| yadvakSyati-vyAjoktau catvAraH prakArA vidyanta ityupakramyogaTasiddhAntAzrayeNa tattatroktamiti / atazcAtra granthakRnmate vakSyamANasAdRzyA zleSamUlA vyAjoktiH / tasyA eva vAkyArthIbhUtatvena vizrAntaH / 1. 'vizramaNIyam' kha. 2. 'prakRtatvena' kha. 3. 'mAtra' kha. Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 kaavymaalaa| 'sAdRzyavyaktaye ytraaphvo'saavphutiH| apahnavAya sAdRzyaM yatrApyeSApyapadbhutiH // ' iti saMkSepaH / AdyA khaprastAva evodAhRtA, dvitIyA tu saMpati darzitA / tenAlaMkArAntaravivikto nAsya viSayo'stIti sarvAlaMkArApavAdo'yamitisthitam / prastutAdaprastutapratItau samAsoktiruktA // adhunA tadvaiparItyenApastutAtprastutapratItAvaprastutaprazaMsocyate aprastutAtsAmAnyavizeSabhAve kAryakAraNabhAve sArUpye ca prstutprtiitaavprstutprshNsaa| ___ ihAprastutasya varNanamevAyuktamaprastutatvAt / prastutaparatve tu kadAcittadyuktaM syAt / na cAprastutAdasaMbandhe prastutapratItiH atipra. saGgAt / saMbandhe tu bhavantI na trividhaM saMbandhamativartate / tasyaivArthAntarapratItihetutvopapatteH / trividhazca saMbandhaH-sAmAnyavizeSabhAvaH kAryakAraNabhAvaH sArUpyaM ceti / sAmAnyavizeSabhAve sAmAnyAdvizeSasya vizeSAdvA sAmAnyasya pratItau daividhyam / kAryakAraNabhAve'. ukteti samanantaram / yattu samAsoktyanantaraM parikarazleSayorvacanaM tadvizeSaNasAbhyAdinA prasaGgAgatam / tAmevAha-aprastutAdityAdi / nanvihAprastutasya varNanamevAyuktamiti kathaM tasmAdapi prastutasya pratItirbhavatItyAzalAha-dahe. tyAdi / tadityaprastutavarNanam / atiprasaGgAditi sarvasmAtsarvapratipattyAtmanaH / tasyaiveti trividhasya saMbandhasya / sAmAnyasya vizeSAzrayatvAdvizeSasya ca sAmAnyaniSTatvAtsAmAnyavizeSayoH parasparamAgUraNe saMbandhaH / evaM ca kAryasya kAraNaparatatratvAdantyAvasthasya kAraNasya kAryonmukhatvAtkAryakAraNayorapi sNbndhH| itthameta. 1. 'aprastutAvagato' kha. 2. 'iti' ka. 3, bhavatIti' khaM. 4. 'daivam' ka. 5. 'atyAvazyakasya kha. -- Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyAdviza pahaNo pakAsa pAhijA vizeSAtsA alaMkArasarvasvam / 133 pyanayaiva bhaGgyA dvidhAtvam / sArUpye tveko meda ityasyAH paJca prakArAH, tatrApi sArUpyahetuke bhede sAdharmyavaidhAbhyAM dvaividhyam / vAcyasya saMbhavAsaMbhavobhayarUpatAbhistrayaH prakArAH / zliSTazabdaprayoge svarthAntarasyAvAcyatvAccheSAdvizeSaH / zleSe hyanekasyArthasya vAcyatvamityuktaM tatra sAmAnyAdvizeSasya pratItau yathA'taNNasthi kiMpi pahaNo pakappi ja Na nniaighrnniie| . aNavara agamaNasIlassa kAlapahiassa pAhijaM / ' atra prahastavaghe vizeSa prastute sAmAnyamabhihitam / vizeSAtsAmAnyapratIto yathA 'etattasya mukhAtkiyatkamalinIpatre kaNaM vAriNo yanmuktAmaNirityamasta sa jaDaH zRNvanyadasmAdapi / aGgulyagralaghukriyApravilayinyAdIyamAne zanai statroDDIya gato hahetyanudinaM nidrAti nAntaH zucA / ' __ atra jaDAnAmasthAna evodyama iti sAmAnye prastute vizeSo'bhihitaH / kAraNAtkAryapratIto yathA sebandhadvayaM vAstavam / sArUpyaM punaH prAtItikameva / pratItAveva sadRzena vastvantareNa sadRzasya vastvantarasya pratItisiddhaH / vastutve hi vastvantarapratItyA vastvantarapratItirna syAt / anayaiva bhaGgayeti kAraNAtkAryasya kAryAdvA kAraNasya prsiitii| tatrApIti satyapi paJcaprakAratve / zliSTazabdaprayoga iti / zliSTazabdanibandhanApyaprastutaprazaMsA bhavatItyanuvAdAdvidhiH / ata evAsya bahuprakAratvamuktam / prastuta iti / prahastavaghavarNanasyaiva prakrAntatvAt / atra vAkyAntaropAtte vizevAtmani prastute prahaskhavadhe niyatikarmalakSaNaM sAmAnyAbhidhAnamarthAntaranyAsa ityanye manyanta ityudAharaNAntareNodAhiyate / yathA-'durjanadUSitamanasAM puMsAM sujane'pi 1. tatrAsti kimapi patyuH prakalpitaM yantra niyatigRhiNyA / anavaratagamanazIlasya kAlapathikasya pAtheyam // ' iti cchAyA. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 kaavymaalaa| 'pazyAmaH kimiyaM prapadyata iti sthairya mayAlamvitaM kiM mAmAlapatItyayaM khalu zaThaH kopaskhayApyAzritaH / ityanyonyavilakSadRSTicature tasminnavasthAntare savyAja hasitaM mayA dhRtiharo bASpastu muktastayA // ' / atra dhArAdhirUDho mAnaH kathaM nivRtta iti kArye prastute nivRttikAraNamabhihitam / kAryAtkAraNapratIto yathA'indurlipta ivAJjanena jaDitA dRSTirmagINAmiva pramlAnAruNimeva vidrumaruciH zyAmeva hemaprabhA / kArkazyaM kalayAmi kokilavadhUkaNTheSviva prastutaM sItAyAH puratazca hanta zikhinAM baH sagI iva // ' atra saMbhAvyamAnairindvAdigatairaJjanaliptatvAdibhiH kAryarUpairaprastutailokottaro vadanAdigataH saundaryAtizayaH kAraNarUpaH prastutaH pratIyate / teneyamaprastutaprazaMsA / nanu kAryAtkAraNe gamyamAne prastutaprazaM. sAyAmiSyamANAyAm . 'yena lambAlakaH sAsaH karAghAtAruNastanaH / akAri bhamavalayo gajAsuravadhUjanaH // ' . iti / tathA nAsti vizvAsaH / bAlaH pAyasadagdho dadhyapi phUtkRtya bhakSayati // ' atra kenApi durjanena vipralabdhasya kasyacitsujanavizeSe vinambho na jAyate / tasya sujanasyeyaM vizeSe prastute sAmAnyoktiH / teneti / aprastutAtkAraNAtprastutasya kAryasya pratIteH / yathA vA-'anena sAdhaM sarayUvanAnte kUjanmayUrImukhare vihRtya / 1. 'pratipattiryathA' kha. 2. 'gamyamAnAyAm' ka. .. " Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / cakrAbhighAtaprasabhAjJayaiva cakAra yo rAhuvadhUjanasya / AliGganoddAmavilAsazUnyaM ratotsavaM cumbanamAtrazeSam // ' ityAdau suprasiddha paryAyoktaviSaye'prastutaprazaMsAprayogaH / atra hi gajAsuravadhUgatena lambAlakatvAdinA kAryeNa kAraNabhUto gajAsuravadhaH pratIyate / tathA rAhuvadhUgatena viziSTena ratotsavena rAhuzirazchedaH kAraNarUpo gamyate / evamanyatrApi paryAyoktaviSaye jJeyam / tasmAda. prastutaprazaMsAviSayatvAtparyAyoktasya nirviSayatvaprasaGgaH / naiSa doSaH / iha yatra kAryAtkAraNaM pratIyate tatra kArya prastutamaprastutaM ceti dvayI gatiH / yatra yatra prastutatvaM kAryasya kAraNavattasyApi varNanIyatvAttatra kAryamukhena kAraNaM paryAyeNoktamiti pryaayoktaalNkaarH| tatra hi kAraNApekSayA kAryasyAtizayena saundaryamiti tadeva varNitam / yathoktodAharaNadvaye / atra hi gaijAsuravadhUvRttAnto'pi bhagavatprabhAvajanyatvAtprastuta eva / evaM rAhuvadhUvRttAnte'pi jJeyam / tatazca nAyamaprastutaprazaMsAviSayaH / yatra punaH kAraNasya prastutatve kAryamaprastutaM varNyate tatra spaSTaivAprastutaprazaMsA / yathA-'indurlipta ivAJjanena' ityAdau / atra hi indvAdayaH sphuttmevaapraakrnnikaaH| tatpraticchandabhUtAnAM mukhAdInAM vilAsavAtAyanasevanena zlAghyAmayodhyA nagarI vidhehi // ' atra svayaMvarAkhye kArya prastute kAraNasyAbhidhAnam / nanu cAtra kAryAtkAraNasya pratItau yadyaprastutaprazaMsA syAttadvakSyamANasya paryAyoktAlaMkArasya ko viSaya ityAha-nanvi. tyAdi / suprasiddha iti sAlaMkArakArAbhimate / tatreti dvayanirdhAraNe tadeva varNitamiti kAryamevoktam / kAraNasya gamyamAnatvAt / tatazceti dvayorapi kAryakAraNayoH prastutatvAt / spaSTaiveti / aprastutasyaiva kAryasa 1. 'atra prasiddhe' ka. 2. 'gajAsuravadha' ka. 3. 'kAraNe kAryasyAbhidhAnam' kha. Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 kaavymaalaa| prAkaraNikatvAt / tenAndrAdigate nAJjanaliptatvAdinA aprastutena kAryeNa prastutaM mukhAdigataM saundarya sahRdayAhlAdakAri gamyate ityatrAprastutaprazaMsA / evaM ca yatra vAcyo'rtho'rthAntaraM tAdRzameva khopaskArakatvenAgUrayati tatra paryAyoktam / yatra punaH khAtmAnamevAprastutatvAprastutamarthAntaraM prati samarpayati tatrAprastutaprazaMseti nirNayaH / tatazcAnayA prakriyayA 'rAjanAjasutA na pAThayati mAM devyo'pi tUSNIM sthitAH kule bhojaya mAM kumArasacivairnAdyApi sNbhujyte| itthaM rAjazukastavAribhavane mukto'vagaiH paJjarA __ citrasthAnavalokya zUnyavalabhAvekaikamAbhASate // ' ityatra paryAyoktameva bodhyam / anye tu daNDayAtrodyataM tvAM buvA tvadasyaH palAgya gatA iti kAraNarUpasyaivArthasya prastutatvAtkAryarUpo'yoMprastuta eva rAjazukavRttAntasyAprastutatvAtprastutArthaM prati khAtmAnaM prazaMsitatvAt / atazca dvayorapi prastutatve paryAyokaM prastutAprastutatve tva, stutaprazaMseti viSayavibhAgaH / atazca sAmAnyavizeSayoH prastutatvAsaMbhavAtkAryakAraNayoH prastutatve'pi kAryAtkAraNapratIvivatkAraNAtkAryapratIvaicitryAbhAvAca 'paryAyatve kaaryhetvorbhedsaamaanyyostthaa|aprstutprshNsaayaaN sarUpasyaiva gamyatA // ' isyAyuktamayuktam / yadyevaM tadatra paryAyokkAprastutaprazaMsayoH prastutAprastutarUpaM kArya prastutaM kAraNaM kathamAgUrayatItyAzayAha-evaM cetyAdi / tAdRzameveti vAcyam / khopaskArakatveneti / khasiddhyarthaM parasyAkSepAt / samarpayatIti vAcyo'rthaH / itthaM ca 'khasiddhaye parAkSepaH parArtha khasamarpaNam / upAdAnaM lakSaNaM ca' ityuktyA lakSaNAdvayAzritatvAdanayoravAntaro'pi viSayabhedo'stItyatra tAtpayam / tatazceti / anyorbhinnaviSayatvAt / anya iti kAvyaprakAzakArAdayaH / ... 1. 'ityaprastutaprazaMsAdau' kha. ................ Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvakham / samarpayatItyaprastutaprazaMsaivAtra nyAyyeti varNayanti / sarvathA paryAyoktAprastutaprazaMsayorviSayavibhAgastu nirUpita eveti sthitam / etAni sAdhodAharaNAni / vaidhamryeNa yathA 'dhanyAH khalu vane vAtAH khaarsprshshiitlaaH| rAmamindIvarazyAmaM ye spRshntynivaaritaaH||' atra vAtA dhanyA ityaprastutAdAdahamaghanya iti vaidhaya'Na prastuto'rthaH pratIyate / vAcyasya saMbhava uktAnyevodAharaNAni / asaMbhave yathA'kastvaM bhoH kathayAmi daivahatakaM mAM viddhi zAkhoTakaM vairAgyAdiva vakSi sAdhu viditaM kasmAdidaM kathyate / vAmenAtra vaTastamadhvagajanaH sarvAtmanA sevate na cchAyApi paropakArakRtaye mArgasthitasyApi me // ' atrAcetanena saha praznottarikA nopapanneti vAcyasyAsaMbhava eva / sarvatheti / tatra paryAyokkamaprastutaprazaMsA vAstvityabhiprAyaH / iha ca sArUpyeNa sApodAharaNAnAM pUrvamanuddiSTAnAmapyetAni sAdhodAharaNAnIsanenAtidezavAkyeneti nizcinumaH / ayaM hi grantho granthakRtaH pazcAtkairaipi patrikAbhilikhita iti prsiddhiH| taizcAnavadhAnAdudAharaNapatrikA na likhitaa| atidezavAkyaM ca patrikAntarAllikhitamiti granthasyAsaMgatatvam / bahUni punarudAharaNAni sArUpyahetukasya bhedasya lakSye prAcuryadarzanArtham / evaM vAcyasya saMbhave ukAnyevodAharaNAbItyatrApyayamevAbhiprAyo yojyaH / atazca 'parArthe yaH pIDAmanumavati maGge'pi madhuro yadIyaH sarveSAmiha khalu vikAro'pyabhimataH / na saMprApto vRddhiM yadi sa ... 1. 'zAhoTakaM' ka. 2. 'praznottaratA' kha. 3. 'atra' ka. 4. 'sAdhamryeNa sArUpyo' kha. 5. 'kaizcit' kha. Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 / kaavymaalaa| prastutaM prati tAtparyAtpramukha eva tadadhyAropeNa pratItiriti yujyata evaitat / ubhayarUpatve yathA 'antazchidrANi bhUyAMsi kaNTakA bahavo bhiH| kathaM kamalanAlasya mA bhUvanbhaGgurA guNAH // atra vAcye'rthe kaNTakAnAM bhaGgurIkaraNe hetutvaM saMbhavi cchidrANAM tyasaMbhavItyubhayarUpatvam / prastutasya tAtparyeNa pratItestadadhyAropAttatra saMgatamevaitaditi nAsamIcInaM kiMcit / etadeva ca zleSagarbhAyAmasyAmudAharaNam / tadatra sAmAnyavizeSatvena kAryakAraNatvena sArUpyeNa ca yadbhedapaJcakamuddiSTaM tatra dvayoH sAmAnyavizeSayoH kAryakAraNayozca yadA vAcyatvaM bhavati tdaarthaantrnyaasaavirbhaavH| sarUpayostu vAcyatve dRSTAntaH / aprastutasya vAcyatve prastutasya gamyatve sarvathAprastutaprazaMseti nirnnyH| mRzamakSetrapatitaH kimikSordoSo'sau na punaraguNAyA marubhuvaH // ' tathA-'pAtaH pUSNo bhavati mahate nopatApAya yasmAtkAlenAstaM ka iva na gatA yAnti yAsyanti cAnye / etAvattu vyathayati yadAlokabAstimobhistasminneva prakRtimahati vyoni lbdho'vkaashH||' tathA-paMthi nipatitAM zUnye labdhvA nirAvaraNAnanAM nanu dUdhighaTIM garvonaddhaH smuddhrkNdhrH| nijasamucitAstAstAzceSTA vikArazatAkailo yadi na kurute kANaH kAkaH kadA nu kariSyati // ' ityudAharaNAnyatra madhye lekhitavyAni yena granthasya saMgatatvaM syAt / atra ca sArUpyaM sAdharmya vAcyasaMbhavazva sphuTa eva / tadadhyAropeNeti prastutAropeNa / etadityacetanena saha praznottarakaraNam / etacca sAmAnyAdibhedapaJcakaM vAcyaM sadarthAntaranyAsadRSTAntayorviSayo 1. 'samuddiSTaM kha. 2. 'avanipatitAM' kha. 3. 'kulA' kha... ..... . Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 139 uktanyAyena prAptAvasaramarthAntaranyAsamAha sAmAnya vizeSakAryakAraNabhAvAbhyAM nirdissttprkRtsmrthnmrthaantrnyaasH| nirdiSTasyAbhihitasya samarthanArhasya prakRtasya samarthakAtpUrva pazcAdvA nirdiSTasya yatsamarthanamupapAdanaM na tvapUrvatvena pratItiranumAnarUpA so'. rthAntaranyAsaH / tatra sAmAnyaM vizeSasya vizeSo vA sAmAnyasya samarthaka iti dvau bhedau / tathA kArya kAraNasya kAraNaM vA kAryasya samarthakamityapi dvau bhedau / tatra bhedacatuSTaye pratyekaM sAdharmyavaidhAbhyAM bhedadvaye'STau bhedAH / hizabdAbhidhAnAnabhidhAnAbhyAM samarthakapUrvopanyAsottaropanyAsAbhyAM ca bhedAntarasaMbhave'pi na tadgaNanA sahRdayahRdayahAriNI / vaicitryasyAbhAvAt / tasmAdbhedASTakamevehodRktitam / krameNa yathA bhavati / anyathA punarasyA eveti darzayitumAha-tatretyAdi / sarvathetyanenaitallakSaNasyAvyabhicAra uktaH / uktanyAyeneti / aprastutaprazaMsAbhedAnAmeva vAcyatvakathanAt / Aheti sAmAnyetyAdinA / samarthanArhasyeti / sAkAGkSatvAddupapA. danApekSatvAt / upapAdanamityevameva / etaditi nairAkAGkSayotpAdanalakSaNam / kAryakAraNabhAvAzrayasya bhedadvayasya kAvyaliGgatvaM granthakRdeva vakSyatIti sAmAnyavizeSabhAvAzrayameva bhedadvayamAzrayaNIyam / vizeSeNApi sAmAnyasamarthane yatra sAmAnyavAkyasyopapAdanApekSatvaM tatrAyamevAlaMkAraH / nahi vizeSAtmakAgastyavRttAntopAdAnaM vinA puMsAM kulavailakSaNyena caritamAtrameva pratiSThAnimittamiti sAmAnyAtmA prakRto'rthaH siddhayet / tatra punaH khataHsiddhasyaiva pratItivizadIkaraNArthaM tadekadezabhUto vizeSa upAdIyate tatrodAharaNAlaMkAraH / guNasaMnipAte doSanimajanAtmanaH . 1. 'upAdAnaM' ka. 2. 'evaM kAryakAraNabhAve dvau bhedau / tatra' ka. 3. 'upamAnApe' kha. Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| 'anantaratnaprabhavasya yasya himaM na saumAmyavilopi jAtam / . eko hi doSo guNasaMnipAte nimajjatIndoH kiraNeSvivAdaH // ' 'lokottaraM caritamarpayati pratiSThA puMsAM kulaM nahi nimittamudAttAyAH / vAtApitApanamuneH kalazAtprasUti lIlAyitaM punaramudrasamudrapAnam // ' 'sahasA vidadhIta na kriyAmavivekaH paramApadAM padam / vRNate hi vimRSyakAriNaM guNalubdhAH svayameva sNpdH||' atra sahasAvidhAnAbhAvasya vimRSyakAritvarUpasya ca kAraNasya saMpaddharaNaM kArya sAdhamryeNa samarthakam / tasyaivaitatkAryaviruddhatvamApatpadatvam / sahasAvidhAnAmAvaviruddhAvivekakArya vaidhamryeNa samarthakam / 'pRthvi sthirA bhava bhujaMgama dhArayainAM tvaM kUrmarAja tadidaM dvitayaM dadhIthAH / dikkuJjarAH kuruta tatritaye didhIrSA devaH karoti harakArmukamAtatajyam / ' atra harakArmukAtatajyIkaraNaM pRthvIkhairyAdipravartakatve kAraNaM samaaMkatvenoktam / vaivAryeNa sAmAnya vizeSamAvo yathA--- .. sAmAnyasya nairAkASeNa siddhasyendoH kiraNeSvivAGka iti tadekadezabhUto vizeSastatra pratItivizadIkaraNArthamupAttaH / atazca vizeSasyAnyena samarthanamarthAntaranyAsa iyatra vizeSeNApi sAmAnyasya samarthana miti sUtraNIyam / anyathA hyavyAptiH khAt / tasyaiveti sahasAvidhAnAbhAvasya / etatkAryaviruddhamiti saMpaiddharaNakAryavi sdam / viruddhaM sAmAnyarUpatayetyanena vaidhayeNa vizeSaH sAmAnyena samarthita ityu 1. 'udAratAyAH' va. 2. 'vaidhamryeNodAhRtaM samarthakam' ka. 3. 'rAmaH-Anatajyam' kha. 'saMpatkaraNakAryAviruddham kha. Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 141 'aho hi me bahuparAdhamAyuSA yadapriyaM vAcyamidaM mayedRzam / ta eva dhanyAH suhRdAM parAbhavaM jagatyadRSdaiva hi ye kSayaM gtaaH|| . atrAyuHkartRkAparAddhatvAkSiptasyAdhanyatvasyAyurviruddhakSayagatiprayuktaM ghanyatvaM viruddhaM sAmAnyarUpatayA samarthakatvenoktam / kAryakAraNatAyAM vaidha\NodAhRtam / hiMzabdAbhihitatvAnabhihitatvAdibhedAH khayameva boddhavyAH / cArutvAtizayAbhAvAnneha prdrshitaaH| evamaprastutaprazaMsAnuSajAyAtamarthAntaramuktvA gamyamAnaprastAvAgataM paryAyoktamucyate gamyasyApi bhaGgayantareNAbhidhAnaM paryAyoktam / / - yadeva gamyatvaM tasyaivAbhidhAne paryAyoktam / gamyasya sataH kathamabhidhAnamiti cet, ganyApekSayA prakArAntareNAbhidhAnasyAbhAvAt / nahi tasyaiva tadaiva tayaiva vicchittyA gamyatvaM vAcyatvaM ca saMbhavati / ataH kAryamukhadvAreNAbhidhAnam / kAryAderapi tatra prastutatvena varNanA kam / sAmAnyaM tu vizeSeNa samarthyate yathA-'guNAnAmeva daurAtmyAddhari dhuryo niyujyate / asaMjAtakiNaskandhaH sukhaM khapiti gaurgddii||' atrApi samarthyasamarthakabhAvasamarthanAdudAharaNatvaM vAcyam / udAhRtamiti 'sahasA vidadhIta-' ityaadinaa| etadupasaMharannanyadavatArayati-evamityAdinA / tadevAha-gamyasyApI tyaadi| nanu kathamekasyaivaikasminkAle gamyatvaM vAcyatvaM ca saMbhavatItyAha-gamyasyaivetyAdi / prakArAntareNeti kAryAdidvAreNa / ata iti / aikasyaivaikasminkAle gamyatvavAcyatvAsaMbhavAt / kAryAdidvAreNetyAdizabdaH prakAre / abhidhIyamAnaM hi kArya tadavinAbhAvitvAtsvasiddhaye kAraNamAkSipatIti gamyamapi tadvAcyAyamAnamiti yadeva gamyate tasyaiva bhajayantareNAbhidhAnam / atazca 'khabhyasvadurnayajayastanayastadIyaH mAmArarakSa jyvaahnnaamdheyH| duravairivaravIravi 1. hizabdAbhihitAnabhihitAdi' ka. 2. paryAyAntareNa' kha. 3. 'vAdhyatvaM gamyatvaM' kha. 4. 'kAryAbhimukhena' ka. 5. 'gamyasya' ka. Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 kaavymaalaa| hatvAt / ata evAprastutaprazaMsAto bhedaH / etacca vitatyAprastutaprazaM. sAprastAve nirNItamiti tata evAvadhAryam / udAharaNam-. 'spRSTAstA nandane zacyAH kezasaMbhogalAlitAH / sAvajJaM pArijAtasya maJjayoM yasya sainikaiH / / ' atra hayagrIvasya kAryamukhena khargavijayo varNitaH / prabhAvAtizayapratipAdanaM ca kAraNAdiva kAryAdapIti kAryamapi varNanIyameveti paryAyokasyAyaM vissyH| gamyatvavicchittiprastAvAdvyAjastutimAhastutinindAbhyAM nindAstutyorgamyatve vyaajstutiH| yatra stutirabhidhIyamAnApi pramANAntarAdvAdhitasvarUpA nindAyAM lAsinInAM svapnAvazeSamakarotpriyadarzanaM yaH // ' ityAdAvalaMkAraprakAratvaM na vAcyam / bahudhAjayat iti hi kriyamANe 'gato'stamarko bhAtInduH' ityAdivatadakAvyameva syAt / na ca doSAbhAvamAtramalaMkAratvamiti bahuzaH prAguktaM / yattu svapnAvazeSapriyadarzanAtmakaM kAryarUpeNArthena khasiddhyartha kAraNarUpastadvadha AkSipyate taditaraprakArAntaraM pRthagvaktuM na yuktamiti nibIjaiva paryAyoktAntaravAcoyuktiH / ata eveti / dvayorapi kAryakAraNayoH prastutatvAt / kAryamukheneti / pArijAtamaJjarIsparzadvAreNetyarthaH / khargavijaya iti kAraNarUpaH / varNanIyamiti / prastutamevetyarthaH / Aheti stutinindAbhyAmityAdinA / pramANAntarAditi vaktRvAcyaprakaraNAdiparyAlocanAtmanaH / bAdhitasvarUpeti / Amukha eva / praskhaladrUpetyarthaH / ata evAsyA dhvanerbhedaH / sa hi vizrAnte vAkyArthe vaktRvAcyaucityaparyAlocanAbalAdavagamyate / iha punaH pramANAntarAdvAdhitaH sanvAkyArthaH khayamanupapadyamAnatvAtparatra nindAdau khaM samarpayati / tatraiva prakRtavAkyArthasya vizrAnteH / evam-'aha sajaNANa maggo suhaa tae cea .. 1. 'tathA-' ka. 2. 'ityAdAveva tadalaMkAra' ka.. 3. 'mAtratve' kha. 4. 'taditaraprakArAntaHpAtitvAtpRthagvaktuM' ka, 5. paranindAdau' kha. . Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / paryavasyati tatrAsatyatvAdyAjarUpA stutirityanugamena tAvadekA vyAjastutiH / yatrApi nindAzabdena pratipAdyamAnA pUrvavahAdhitarUpA stutiH paryavasitA bhavati sA dvitIyA vyAjastutiH / vyAjena nindAmukhena stutiriti kRtvA / stutinindArUpatvasya vicchittivizeSasya bhAvAdaprastutaprazaMsAto bhedaH / krameNa yathA'he helAjitabodhisatva vacasAM kiM vistaraistoyadhe / nAsti tvatsadRzaH paraH parahitAdhAne gRhiitvrtH| ... tRSyatpAnthajanopakAraghaTanAvaimukhyalabdhAyazo bhAraprodvahane karoSi kRpayA sAhAyakaM ynmroH|| atra viparItalakSaNayA vaacyvaipriityprtiitiH| 'indorlakSma tripurajayinaH kaNThapIThI murAri.. diGgAgAnAM madajalamaSIbhAJji gaNDasthalAni / adyApyuva-valayatilaka zyAmalignAnuliptAnyudbhAsante vada dhavalitaM kiM yazobhistvadIyaiH // Navara NibbUDho / iNhiM aNNaM hiae aNNaM vAAi loassa // ' ityAdau vizrAnte vAkyArthe vaktRvAcyaucityaparyAlocanAbalAnnindAyAH pratItiriti dhvaniviSaya, tvameva yuktam / pUrvavaditi pramANAntarAt / ekA dvitIyA cetyabhidadhatA dve evAtra vyAjastutI na punarekaiva dvividhA vyAjastutiriti sUcitam / prakAra prakAribhAvo hi sAmAnyalakSaNAsadbhAve na bhavati / asaMbhavattatsAmAnyasya tadvizeSatvAbhAvAt / zabdanibandhanaM tu sAmAnyamAzritya dvayoratrAbhidhAnam / evaM stutinindAbhyAmaprastutAbhyAM nindAstutyoH prastutayorgamyatvamityatra siddham / yadyevaM tatkimiyamaprastutaprazaMsaiva na bhavatItyAzaGkayAha-stutItyAdi / tatra hi sAmAnyavizeSAdInAM gamyatvamuktam / viparItalakSaNayeti / sanimi Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 : kaavymaalaa| . atra dhavalatAhetuyazoviSayAnavaktRptipratipAdanena 'vizeSapatithe zeSAbhyanujJAnam' iti nyAyAkatipayapadArthavarja samastabastudhavalatAkAritvaM nRpayazasaH prtiiyte| - kiM vRttAntaiH paragRhagataiH kiM tu nAhaM samartha __ stUSNIM sthAtuM prakRtimukharo dAkSiNAtyakhabhAvaH / gehe gehe vipaNiSu tathA catvare pAnagoSThayA munmatteva bhramati bhavato vallabhA hanta kIrtiH // ityatra prakrAntApi stutiparyavasAyinI nindA hanta kIrtiriti bhaNityA unmUliteti na prarohaM gamiteti zliSTametadudAharaNam / gamyatvameva prakRtaM vizeSaviSayatvenorarIkRtyAkSepAlaMkAra ucyate uktavakSyamANayoH prAkaraNikayorvizeSapratipattyartha niSedhAbhAsa aakssepH| iha prAkaraNiko'rthaH prAkaraNikatvAdeva vaktumiSyate tathAvidhasya tAtra vAcyavaiparItyapratItiriti bhAvaH / anyathA hi sarvasmAtsarvapratipattiH syAt / lakSaNA ca mukhyArthabAdhapUrvikaiva bhavatItyabhidhIyamAnAyAH stuterbAdhitasvarUpatvamuktam / asyAzca nindAstutyorvAcyatve stutinindayoryadA gamyatvameva bhavati tadaivAlaMkAratvaM nAnyadeti darzayitumAha-kiM vRttAntarityAdi / unmUliteti / stutireva vAcyatvenoketyarthaH / zliSTamiti / anudAharaNamevaitaditi tAtparyam / atazcAsya locanakAreNa yajhyAjastutyudAharaNatvamuktaM tadayuktameveti bhAvaH / urarIkRtyetyAzritya / tamevAha-uktavakSyamANayorityAdi / tathA: 1. 'lipta' kha. 2. 'ityucyate' kha. 3. 'pUrvamAt' kha. 4. 'nAnvayeti' . 5 'vAkyArthatvena' ka. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 145 vidhAnArhasya niSedhaH kartuM na yujyate / sa kRto'pi bAdhitakharUpatvAnniSedhAyata iti niSedhAbhAsaH saMpannaH / tasyaitasya karaNaM prakRtagatatvena vizeSapratipattyartham / anyathA gajanAnatulyaM syAt / sa cAbhAsamAno'pi niSedhastatroktasya vA syAt AsUtritAbhidhAnatvena vakSyamANasya vA syAt / ityAkSepasya dvayI gtiH| tatroktaviSayatve na kaimarthakyaparamAlocanamAkSepaH / vkssymaannvissytvenaanynruupmaaguurnnmaakssepH| evaM cArthabhedAdAkSepazabdasya dvAvAkSepAviti vadanti / tatroktaviSaye yasyaiveSTasya vizeSastasyaivAkSepaH / vakSyamANaviSaye tviSTasya vizeSaH / iSTasaMbandhi vidhasyeti vaktumiSTasya / ata eva vidhAnArhasyetyuktam / sa iti nissedhH| bAdhitasvarUpatvAditi / prAkaraNike vidhAnAhe tasyAsaMbhavAt / yadyevaM tabasAvakArya evetyAzaGkhyAha-tasyetyAdi / anyatheti / vizeSapratipattirna syAt / tasya ca viSayaM darzayati-sa cetyAdinA / uktasyeti vastutaH kathanarUpasya / AsUtritAbhidhatveneti sAmAnyamukhenAMzoktimukhena vA / anyathA hi sarvatra vivakSitArthasya niSedhamAtrAdeva pratItiprasaGgaH / kaimarthakyeti / kimarthametaditi paryanuyogarUpa ityarthaH / evamiti / kaimarthakyaparyAlocanAnayanarUpAgUraNarUpatvAt / vadantIti prAcyAH / yadAha bhAmahaH-'vakSyamANoktaviSayastatrAkSepo dvidhaamtH| ekarUpatayA zeSA nirdizyante yathAkramam // ' iti / tenAsmAkametanna matamiti bhAvaH / vakSyamANaviSaye hi kathanasyaiva niSedhyatvAtkimarthametatkathyata iti kaimarthakyaparamAlocanameva pratIyate ityeka evAkSepazabdasyArtha iti bhedAbhAvAdvAvAkSepAviti na yuktam / tatkimeka evAkSepo bhavanmate yukta ityAzajhyAha-tatretyAdi / AkSepa iti vishessH| kAryakAraNayorabhedopacArAt / iSTasyeti vizeSAtmanaH / anyasyeti vizeSAt / evaM niSedhavizeSayorbhedenAvasthite tra sAmAnyalakSaNasaMbhavo'stIti tAtparyam / nanu sarvavizeSANAM sAmAnyAnuprANitatvAdekatrApi kRto niSedhAdira 1. 'tulyatvaM' ka. 2. 'tatra' ka-pustake nAsti. 3. 'bhidhatvena' ka. 4. 'tatra' ka-pustake nAsti. 5. 'zabdasyArtha iti tasyArthabhedAbhAvAt' kA 6. 'nanu sAmAnye sarvavizeSANAM vizeSe ca sAmAnyAnAmanuprANitatvAt' kha. 10 a0 sa0 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 kaavymaalaa| nastvanyasya sAmAnyarUpasya niSedhaH / tenAtra lakSaNabhedaH / vizeSasya cAtra zabdAnupAttatvAdgamyatvam / tatroktaviSaya AkSepe kvacidvastu niSidhyate kacidvastukathanamiti dvau bhedau / vakSyamANaviSaye tu vastukathanameva niSidhyate / tacca sAmAnyapratijJAyAM kecidvizeSaniSThatvena niSidhyate kacitpunaraMzoktAvaMzAntaragatatvenetyatrApi dvau bhedau / tadevamasya catvAro bhedAH / zabdasAmyanibandhanaM sAmAnyavizeSabhAvamavalambya cAtra prakAriprakArabhAvaprakalpanam / krameNa yathA paratrAvazyameva paryavasyatIti kathamatra niSedhavizeSayobhinnaviSayatvamuktam / satyam / yadyapyevaM tathApyetanna zabdArtham / arthavazena tatra tathAtvAvagataH / iha ca zAbdamevaitadAkSepAjhaM nArthavazAyAtam / tathAtve hi rUpakAdInAmapyupamAtvaM syAt / teSAmapyArthasya sAdRzyasyAbhAvAt / etaccodbhaTavicAre rAjAnakatilakenaiva saprapaJcamuktamiti na tathAsmAbhirAviSkRtam / teneti / niSedhavizeSayoreva bhinnaviSayatvAdAkSepazabdasyArthe bhedAt / yastvatra vizeSaH sa kiM vAcyaH kimuta gamya ityAzaGyAha-vizeSasyetyAdi / kathanameveti / na punaH sAkSAdvastu / taditi kathanam / sAmAnyapratizayeti / sAmAnyamevAzrityetyarthaH / vizeSaniSThatveneti / sAmAnyasya vizeSAvinAbhAvitvAt niSidhyata ityatrottaratra ca saMbandhanIyam / aMzAntaragatatveneti / sAmAnyapratijJayetyatrApi saMbandhaH / atrApi hyaparAMzoktiH sAmAnyamukhenaiva nissidhyte| vizeSasya hi sAkSAdatra niSedho na bhavati / niSedhAnantaraM tatpratIte vino niSedhAsaMbhavAt / nayukto niSedhaH zabdA. samarpite tatkAlamapratIyamAne ca viSaye saMbhavati / asyetyAkSepasya / nanu dvayorAkSepayozcatvAro bhedAH saMbhavantIti kathamekasyaivoktA ityAzajhyAha-zabdetyAdi / prakalpanamiti / na punarvastutaH sadbhAva ityarthaH / vastuno niSedha 1. 'tatazca' kha. 2. 'kvApi' ka. 3. 'prakAraprakArikabhAvaparikalpanam' kha. 4. 'sadartham ka. 5. 'nAkSepazabdasyArthabhedAt' ka. 6. 'zabdasamarpite tatkAlapratIyamAne ca' ka. Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 'bAlaa NAhaM dUI tIe pio si ti gmhvaavaaro| sA marai tujjha ayaso eaM dhammakkharaM bhaNimo // ' 'prasIdeti brUyAmidamasati kope na ghaTate kariSyAmyevaM no punariti bhavedabhyupagamaH / na me doSo'stIti tvamidamapi hi jJAsyasi mRSA kimetasminvaktuM kSamamiti na vedmi priyatame // ' 'suhaa vilaMbasu thoaMjAva imaM virahakAaraM hiaaN| saMThaviUNa bhaNisaM ahavA volesu kiM bhaNimo / ' 'jyotsnA tamaH pikavacaH krakacastuSAraH kSAro mRNAlavalayAni kRtAntadantAH / sarva durantamidamadya zirISamRdvI . . sA nunamAH kimathavA hatajalpitena // Aye udAharaNadvaye yathAkramaM vastuniSedhena bhaNitiniSedhena coktaviSaya AkSepaH / tatra coktasya dUtItvasya vastuno niSedhamukhenaiva vA. mukhena vizeSa ityanena yasyaiva niSedhastasyaiva vizeSa ityuktaM nihitam / 'dUrapavAse samuho si suhaa AliMgaNaM khaNaM kurusu / ahavA alA hi imiNA gamaNammi vilaMbaAreNa // ' ityatra punaruktasyAliGganasya niSedho vidhau tAtparyAbhAvAnna niSedhAbhAsatAmiyAdityetadudAharaNaM na vAcyam / yato'tra vilambanakAriNa AliGganasyaiva niSedhena gamanavidhirudrecitaH / sa ca vidhiranupapadyamAnatvAdaprasthAnalakSaNaM niSedhaM lakSayati / atra ca gamanasyAvazyAparihAryatvAdirvizeSaH prayojanam / . 1. 'bAlaka nAhaM dUtI tasyAH priyo'sIti nAsmad vyApAraH / sA mriyate tavAyaza etad dharmAkSaraM bhaNAmaH // ' iti cchAyA. 2. 'subhaga vilambasva stokaM yAvadidaM virahakAtaraM hRdayam / saMsthApya bhaNiSyAmyathavApanAma kiM bhaNAmaH // ' iti cchAyA. 3. 'vAstavAbhinnAdivizeSatayA bhaNyamAnasya' kha. 4. vidhitAtparyA' ka. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 kaavymaalaa| stavatvAdivizeSaH / tathA bhaNyamAnasya prasAdasya niSedhamukhenaiva kopoparAganivartanenAvazyakhIkAryatvaM vizeSaH / uttarasminpunarudAharaNadvaye yathAkramaM sAmAnyadvAreNeSTasyAMzoktAvapyaMzAntarasya svarUpeNa ca bhaNitiniSedhe vakSyamANaviSaya AkSepaH / tatra ca vakSyamANasyeSTasya bhaNissamitipratijJAtasya sAtizayAtkopajanakatvAdivizeSaH / tathA cAMzoktAvaMzAntarasya mriyata iti prtipaadysyaashkyvcniiytvaadivishessH| evaM ca AkSepe iSTArthastasyaiva niSedhaH niSedhasyAnupapadyamAnatvAdasatyatvaM vizeSapratipAdanaM ceti catuSTayamupayujyate / tena na niSedhavidhiH na kSaNAliGganamAtrasyaiva ceSTatve gamanasya vidhireva paryavasyenna niSedha iti vivakSitavAkyArthavipralopa eva syAt / atazcoktaviSaye vihitaniSedhe'pyAkSepatvamanyatra niSedho'nyatra vizeSazceti na vAcyam / prasAdasyeti vastuno na brUyAmiti tatkathanasyaiva niSedhaH / sAmAnyadvAreNeti / bhaNiSyAmIti bhaNanasAmAnyamAzriyetyarthaH / tacca tattadaparAdhodIraNaparameveti tasya vizeSAgUrakatvam / iSTasyeti kAkAkSinyAyena yojyam / aMzoktAviti sarvaM durantamityAdinA / aMzAntarasyeti mriyate ityAdeH / kimathavA hatajalpiteneti sAmAnyarUpasyaiva niSedhaH / evamapyasya vibhajya kharUpaM pratipAdayati-evaM cetyAdinA / upayujyata iti / etacatuSTayamantareNAkSepa eva na bhavatItyarthaH / tadevAha-tenetyAdinA / niSedhavidhirnAkSepa iti saMbandhaH / etaduttaratrApi yojyam / yadAhuH-'vihitasya niSe dhena na niSedhavidhau bhavet / niSedhena vidhiryatra tatrAkSepaH prakIrtitaH // ' iti / tatra niSedhavidhiryathA--'eSa kSIrodajanmA kumudakulapatiH seyamAkAzagaGgA brAhma zIrSa tadetattadidamanimiSaM netramagneragAram / saiSA hAlAhalazrIrvalayitatanavo nAgarAjAsta ete kaGkAlaM kAliyAreridamapi tadalaM bhASitairoM namaste // ' atrAlamiti niSedhasyaiva vidhiH / atazca na tasyAsatyatvam / tadabhAvAca na vidhiparyavasAnamityAkSepopayoginyAH sAmagryA abhAva iti nAyamatrAlaMkAraH / sa hi catuSTaya 1. 'ya iSTArtha:' ka. 2. 'ata eva' ka. Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 149 vihitaniSedhaH / kiM tu niSedhena vidherAkSepaH / niSedhasyAsatyatvAdvidhiparyavasAnAt / vidhinA tu niSedho'sya bhedatvena vakSyate / tathA ca harSacarite-'anurUpo devyA ityAtmasaMbhAvanA-' ityAdau, tathA 'yAmIti na snehasadRzaM-' ityAdAvuktaviSaya AkSepaH / 'kevalaM bAla iti sutarAmaparityAjyo'smi / rakSaNIya iti bhavadbhujapaJjarameva rakSAsthAnam' ityAdAvAkSepabuddhirna kAryA / bAlatvAderuktasya niSedhyatvenA saMnidhAveva bhavati / vihitaniSedhastu yathA-'brahmabhyaH zivamastu vastu vitataM kiMcidvayaM brUmahe he santaH zRNutAvadhatta ca dhRto yuSmAsu sevAJjaliH / yadvA kiM vinayoktibhirmama girAM yadyasti sUktAmRtaM mAdyanti svayameva tatsumanaso yAtrA paraM dainyabhUH // ' atra vihitAnAM vinayoktInAM niSedha iti vihitaniSedhaH / pUrvavaccAtra nAkSepAlaMkAraH / niSedhena vidhistu grnthkRtaivodaahRtH| atra ca niSedhaH svayamanupapadyamAnatvAdavizrAmyanvAtmAnaM vidhyarthe samarpayatIti 'parArthaM svasamarpaNam' ityevaMrUpalakSaNAmUlatvamasya siddham / yaduktamanyatra-'yatra svayamavizrAnteH parArthaM svasamarpaNam / kurute'sau sa AkSepo niSedhasyaiva bhAsanAt // ' iti / niSedha. vidhau vihitaniSedhe ca punarabhidheyaH / na punaH khasiddhaye parAkSepa ityevaM lakSaNAmUlatvamatra vAcyam / mukhyArthasyaiva vizrAntermukhyArthabAdhAdyabhAvAt / atazcAnyaiH 'khasiddhaye parAkSepaH pratiSedhasya yatra hi / AkSepastatra naiveSTaH pratiSedhasya bhAsanAt // ' ityAdyayuktamevoktam / yadyapi lakSaNAyAM khasiddhaye parAkSepasya prAgabhAva eva prAguktastathApyetatpakSAzraye'pi prAcyAnAmaparyAlocitAbhidhAnamityevaMparametadu. kam / nanu ca yadyevaM niSedhaMsyAsatyatvAdvidhiparyavasAne AkSepa uktastadvadeva vidheniSedhaparyavasAne ko nAmAlaMkAra ityAzaGyAha-vidhinetyAdinA / asyetyAkSepasya / zabdasAmyanibandhanaM sAmAnyabhAvamAzritya cAtra prakAraprakAribhAvaH kalpito na tu vAstavaH / vidhiniSedhayoniSedhavidhyAgUrakatvAdanayoH sAmAnyalakSaNAyogAt / tatazceti niSedhasya vidhiparyavasAnAt / asya cAlaMkArAntarAzrayAdvailakSaNyaM darzayati-kevalamityAdinA / atra rAjyavardhanoktau bAlatvAderu. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 kaavymaalaa| vivakSitatvAt / pratyutAtra bAlyAdiHparityAganiSedhakatvena pratIyate / tena naaymaakssepH| kastayaM vicchittiprakAro'laMkAra * iti cet, vyAghAtAkhyasyAlaMkArasyAyaM dvitIyo bhedo vakSyate / 'tadiSTasya niSedhyatvamAkSepokternibandhanam / saukaryeNAnyakRtaye na niSedhakatA punaH // ' iti piNDArthaH / iha tu'sAhityapAthonidhimanthanotthaM karNAmRtaM rakSata he kviindraaH| yadasya daityA iva lupThanAya kAvyArthacaurAH praguNIbhavanti // gRhNantu sarve yadi vA yathecchaM nAsti kSatiH kApi kavIzvarANAm / rateSu lupteSu bahuSvamatradyApi ratnAkara eva sindhuH // ' iti / tathA deyA zilApaTTakavATamudrA zrIkhaNDazailasya darIgRheSu / viyoginIkaNTaka eSa vAyuH kArAgRhasyAstu cirAdabhijJaH // bANena hatvA mRgamasya yAtrA nivAryatAM dakSiNamArutasya / ityarthanIyaH zabarAvirAjaH zrIkhaNDapRthvIdharakaMdarasthaH // tatvam / zrIharSadevoktau tu niSedhAMvivakSA / pratyuteti / na kevalaM bAlyAdyatra niSedhyatvena vivakSitam / yAvadetadevAnyaniSedhakatvenApItyarthaH / teneti / bAlatvAdeniSedhyatvenAvivakSitatvAt / vakSyata iti / saukaryeNa kAryaviruddhA kriyA cetyaadinaa| etadeva sArArthatayA piNDIkRtyApi pratipAdayati-tadiSTasyetyAdinA / anyakRtaya iti niSedhArtham / asya ca yathA vidhimukhena pratItistathA niSedhamukheneti saukaryam / evaM ca niSedhakataivAkSepokterna nibandhanamiti vihitaniSedhAdAvetadbhamo na vidheya ityAha-iha tvityAdi / 1. 'niSedhaikatvena' kha. 2. 'vizeSArtham' kha. Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / yadvA mRSA tiSThatu dainyametannecchanti vairaM marutA kirAtAH / keliprasaGge zabarAGganAnAM sa hi smaraglAnimapAkaroti // ' iti nAkSepabuddhiH kAryA / vihitaniSedho hyayam / na cAsAvAkSepaH / niSedhavidhau tasya bhAvAdityuktatvAt / camatkAro'pyatra niSedhahetuka eveti na tadbhAvamAtreNAkSepabuddhiH kAryA / ayaM cAkSepo dhvanyamAno'pi bhavati / yathA 'gaNikAsu vidheyo na vizvAso vallabha tvayA / kiM kiM na kurvatenarthamimA dhanaparAyaNAH // ' atra hi gaNikAyA uktau tadoSoktiprastAve nAhaM gaNiketi pratIyate / na cAsau niSedha eva / gaNikAtvenAvasthitatayaiva gaNikAtvasya niSedhanAt / so'yaM praskhaladrUpo niSedhAbhAsarUpo vaktryA gaNikAyAH zuddhasnehanibandhanatvena dhanavimukhatvAdau vizeSe paryavasthatItyuktaviSaya AkSepadhvanirayam / na tu 'sa vaktumakhilAzakto hayagrIvAzritAnguNAn / yo'mbukumbhaiH paricchedaM jJAtuM zakto mahodadheH // ' tasyetyAkSepasya / tadbhAvamAtreNeti / kevalenaiva camatkArasadbhAvenetyarthaH / pratIyata iti gamyate / nAhaM gaNiketi niSedhasya zabdAnupAttatvAdvizeSamAtrasya gamyatve AkSepAlaMkAro vAcya eva / niSedhAbhAsasyApi gamyatve dhvanya ityanena darzitam / anyathA hyasya dhvanyamAnodAharaNatvamayuktaM syAt / tasyehAnupakrAntatvAt / itthaM ca niSedhAbhAsasyaiva gamyatve'yaM dhvanyamAno bhavati na niSedhamAtrasyaiveti darzayitumAha-natvityAdi / atazca dhvanikRtA yadetadAnepadhvanAvudAhRtaM tadayuktameveti bhAvaH / evaM cAsya yathopapAditaM kharUpamupasaMhAra 1. yo'mbhaHkaNaiH' kha. 2. 'bhAvasyaiva' ka, 3. 'AkSepAdAvudAhRtaM' ka. Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 , kAvyamAlA / ityAkSepadhvanAvudAhAryam / niSedhasyaivAtra gamyamAnatvAt / na niSedhAbhAsasya / guNAnAM vaktumazakyatva evAtra tAtparyam / tannimittaka evAtra camatkAro na niSedhAbhAsahetuka iti nAkSepadhvanidhIratra kAryA / sarvazreSTaniSedhAbhAsasya vidhyunmukhasyAkSepatvamiti sthitam / evamiSTaniSedhenAkSepamuktvA samAnanyAyatvAdaniSTavidhinAkSepamAhaaniSTavidhyAbhAsazca / yatheSTasyeSTatvAdeva niSedho'nupapanna evamaniSTasyApyaniSTatvAdeva vidhAnaM nopapadyate / takriyamANaM praskhaladrUpatvAnniSedhe paryavasyati / tatazca vidherupakaraNIbhUto niSedha iti vidhinAyaM niSedho'niSTavizeSaparyavasAyI niSedhAgUraNAdAkSepaH / yathA bhaGgyApi pratipAdayati-sarvathetyAdinA / sarvathetyanena kutrApyasya vyabhicAro nAstIti darzitam / etadupasaMharannanyadavatArayati-evamityAdinA / samAnanyAyatvAditi / yathADheSTasya niSedho bAdhitatvAdvidhau paryavasyati tathaivehApyaniSTasya vidhiniSedhe ityevaMrUpAt / evametAvanmAtramasyAdyasya cAkSepasya sAjAtyam , na punaH sAmAnyalakSaNasaMbhava iti bhAvaH / tadevAha-aniSTetyAdi / etadeva dRSTAntadvArakaM vyAcaSTe yathetyAdinA / taditi vidhAnam / praskhaladrUpatvAditi khArthabAdhAt / paryavasyatIti / khAtmasamarpaNena niSedhaM lakSayatItyarthaH / tatazceti vidherniSedhalakSaNAt / upakaraNIbhUta iti / svArthabAdhAdupasarjanIbhUta ityarthaH / aniSTavizeSetyanena prayojanamatroktam / anyathA hi gajanAnatulyatvaM syAt / niSedhAgUraNAditi niSedhasyAtra lakSyamANatvAt / sarvatraiva hi lakSaNAyAM lAkSaNikenaiva lakSyo'rtha AgUryate / tasmAttatpratipatteH / taccAntarAgaraNaM 'khasiddhaye parAkSepaH' ityevaM lakSaNAprakArasya pUrvaM nirastatvAtkhAtmasamarpaNenaiva bhavatIti yathoktameva yuktam / ata evAsyAnvAbhidhatvam / paryanuyogavazAdAgUraNamapi hyAkSepazabdasyArthaH / vyAjastutyAdau tu vyAjena stutervivakSitatvAttatra tattvameva 1. sadbhAva' ityarthaH. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 153 'gaccha gacchasi cetkAnta panthAnaH santu te zivAH / . mamApi janma tatraiva bhUyAdyatra gato bhavAn // ' atra kayAcitkAntasya prasthAnamAtmano'niSTamapyanirAkaraNamukhena vidhIyate / na cAsya vidhiyuktaH / aniSTatvAt / so'yaM praskhaladrUpatvena niSedhamAgUrayati / phalaM cAtrAniSTasya prasthAnasyAsaMvijJAnapadanibandhanamatyantaparihAryatvapratipAdanam / idaMca mamApi janma tatraivetyAzIHpratipAdanenAniSTaparyavasAyinA vyaJjitam / yathA vA'no kiMcitkathanIyamasti subhaga prauDhAH paraM tvAdRzAH panthAnaH kuzalA bhavantu bhavataH ko mAdRzAmAgrahaH / kiM tvetatkathayAmi saMtatarataklAnticchidastAstvayA smartavyAH zizirAH sahaMsagatayo godAvarIvIcayaH // ' atrAnabhipretamapi kAntaprasthAnaM yadA pramukha evAbhyupagamyamAnaM yukkaM nApekSatvam / iha hi pradhAnena vyapadezA bhavanti' iti nyAyAdyadeva yatra pradhAnatayA vivakSyate tadeva tatra vyapadezanimittam / na tu prajJAtizayavatAM 'prAjJA vastuni yudhyanti na tu sAmayike dhvanau' iti nItyA nAmni vivAdo yuktaH / tasmAt 'AkSipyate'tra vidhinA na yato niSedhaH svArtha vidhAvapi na paryanuyogabuddhiH / tasmAdaniSTavidhireva vilakSaNatvAnnAkSepamadhyapatito'pi tu bhinna eva // ' ityAdi na vAcyam / nirAkaraNamukheneti / pravRttakriyatvAtkAntasyAnumodanadvAreNetyarthaH / praskhaladrUpatveneti khArthabAdhAt / AgUrayatIti khAtmasamarpaNena / nanu vidhimukhenAsya kimAgUraNaM khayaM niSedha eva kriyatAmityAzaGkayAha-phalamityAdi / etacceti vidherniSedhAgUrakatvam / yathA vetyanenAsya lakSye prAcurya darzitam / pramukha eveti / na punaH paryavasAna ityarthaH / etadevopasaMharati 1. 'praluThadrUpa' ka. 2. 'nirbandha' ka. 3. 'zithilAH' kha. 4. 'yasya mukhe eva' kha. 5. 'ca pratijJAzaya' kha. 6. 'anukaraNa' kha. 7. 'pralaThadrUpatveneti' ka. Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 kaavymaalaa| pratIyate, tadAyamaniSTavidhirAbhAsamAnamAkSepAGgam / smartavyA ityanena gamananivRttirevopodvalitA / tasmAdayamapi prakAra AkSepasya smaannyaaytyaabhinvtvenoktH| AkSepe ISTaniSedhe'niSTavidhau cAnupapadyamAnatvAdviruddhatvamanupraviSTam / etatprastAvena virodhagarbho'laMkAravargaH prakriyate / tatrApi viroghAlaMkArastAvallakSyate viruddhAbhAsatvaM virodhaH / . iha jAtyAdInAM caturNA padArthAnAM pratyekaM tanmadhya eva sajAtIyavijAtIyAbhyAM virodhibhyAM saMbandhe virodhaH / sa ca samAdhAnaM vinA prarUDho doSaH / sati tu samAdhAne pramukha evAbhAsamAnatvAdvirodhAbhAsaH / tatra jAtivirodhasya jAtyAdibhiH saha catvAro bhedaaH| guNasya guNA tasmAdityAdinA / abhinavatveneti daNDyAdyapekSayA / tena hyasau 'ityAzIrvacanAkSepo yadAzIrvAdavarmanA / khAvasthAM sUcayantyevaM priyayAtrA nissidhyte||' ityukterasaMbhavatApi lakSaNena lkssitH| na punargranthakRdupajJatvenaitadvyAkhyeyam / 'vidhiniSedhAbhyAM pratiSedhavidhyuktirAkSepaH' itIdRgeva hi zrIbhojadevenApyasya lakSaNaM kRtam / idAnIM virodhasya lakSaNamupakramate-AkSepa ityAdinA / etatprastAveneti / viruddhatvAnupravezAnuguNyenetyarthaH / tatrApIti / virodhagarbhAlaMkAropakrame'pItyarthaH / tAvadityupakrame / tatra hi viruddhagarbhatvasya prAdhAnyam / tade. vAha-viruddhetyAdi / tanmadhya eveti / jAtyAdInAM guNAdaya eva vijAtIyA guNAdInAmapi jAtyAdaya eva vijAtIyA grAhyAH, na punaranye yadRcchAdaya ityarthaH / nanu virodhasya doSatvaM vAcyaM pratyutAsya kathamalaMkAratvamucyata ityA-- zaGkayAha-sa cetyAdi / samAdhAnamiti / vastuvRttaparyAlocanAlabhyo virodhapratItyanantarabhAvI naitadevamiti pratyayarUpo bAdhaH / pramukha eveti na punaH 1. 'iSTasya' kha. 2. 'pratIyate' ka. 3. 'tatsamAdhAne tu' kha. .. Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / dibhiH saha trayaH / kriyAyAH kriyAdravyAbhyAM saha dvau medau / dravyasya dravyeNa sahaikaH / tadevaM daza virodhamedAH / tatra dimAtreNodAharaNaM yathA'paricchedAtItaH sakalavacanAnAmaviSayaH punarjanmanyasminnanubhavapathaM yo na gatavAn / vivekapradhvaMsAdupacitamahAmohagahano vikAraH ko'pyantarjaDayati ca tApaM ca kurute // ' atra jaDIkaraNatApakaraNayoH kriyayorvirodho vastusaundaryeNAprAptiparyavasAnena parihriyate / tathA 'ayaM vArAmeko nilaya iti ratnAkara iti zrito'smAbhistRSNAtaralitamanobhirjalanidhiH / ka evaM jAnIte nijakarapuTIkoTaragataM kSaNAdenaM tAmyattimimakaramApAsyati muniH // ' atra jalanidhiH pIta iti dravyakriyayorvirodho munigatena mahAprabhAvatvena samAdhIyate / evamanyadapi jJeyam / paryavasAne / tenAmukhAvagato virodhaH paryavasAne na tathA prarohametIti bhaavH| etacaM zleSa eva vitatya pratipAditamitIha na punarAyastam / evaM ca satyapi samAdhAne doSAbhAvamAtramevAsya svarUpaM nAzaGkanIyam / alaMkAratvaparyavasAyino vicchittivizeSasyApi saMbhavAt jAterguNena saha virodhe ukte 'virodho'nyonyabAdhanam' iti dRzA tenaiva guNasyApi jAtyA saha virodhaH siddhaH / ata eva guNasya jAtivarja trayobhedAH / evamanyatrApijJeyam / dingmaatrenneti| anenaiSAM lakSya tathA vaicitryAbhAvAdanavaktRptirdhvanitA / ata evAsmAbhirapyete nodAhRtAH / anyaditi / 1. 'prarohatIti' kha.2. 'vicchittyavizeSasyApi' ka. 3. 'etannodAhRtam' ka. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 kaavymaalaa| viviktaviSayatvena cAsya dRSTeH zleSagarbhatve virodhapratibhotpatihetuH zleSa audbhaTAnAm / darzanAntare tu saMkarAlaMkAraH / yathA-'saMnihi- . tavAlAndhakArA bhAkhanmUrtizca' ityAdau virodhinoyorapi zliSTatve / ekasya tu zliSTatve 'kupatimapi kalatravallabham' ityAdau / ekaviSayatve caaymissyte| viSayabhede tvasaMgatiprabhRtirvakSyate / aneneha ciraMtanairanuktA api vaicitryAdhAyino bhedA anusatavyA ityapi sUcitam / tena bhAvayorabhAvayorbhAvAbhAvayozca viruddhatvopanibandhe virodho jJeya iti / tatra bhAvayorgranthakRtaivodAhRtam / abhAvayostu yathA-'taM vIkSya vepathumatI sarasAGgayaSTirnikSepa eva padamuddhRtamudvahantI / mArgAcalavyatikarAkuliteva sindhuH zailAdhirAjatanayA na yayau na tasthau / atrAbhAvarUpayoH kriyayorvirodhaH / bhAvAbhAvayostu yathAnaGgalekhAyAM rAjavarNane 'vidarbhAGganAjanamapi darbhagarbhakaramakarot , pazcatAM janayannapi paJcAlasya vaimukhyamapuSNAt , pArasIkaraNamapyArasIkaraNaM cakAra, mAgadhAnapi vimAgadhAnvyadhAt, colakAntA apyacolakAntAH samapAdayat , kuntalAlasAnapyakuntalAlasAMzca nirmame zUrasenAnapyazUrasenAnadarzayat / ' ityaadi| asyApi matabhedena zleSeNa saha vyavasthiti darzayitumAha-viviktetyAdi / 'jaDayati ca tApaM ca kurute' ityatrAsya viviktaviSayatvam / darzanAntara iti granthakRdabhimate / zabdazcAtra saMkIrNamAtre vartate / tenAtra saMkareNa saMkIrNatvena ca zleSamizratvenAlaMkAro virodhAbhAsa iti vyAkhyeyam / alaMkArazabdena cAtra virodhAbhAsa evAbhidhIyate / tasyaiveha prastutatvAt / atra hi zleSo virodhotpattI hetutvaM bhajate / tena vinA tasyAnutthAnAt / saMkarazca khahetubalAllabdhasattAkayoralaMkArayorbhavati / tena yo yasya hetutvaM bhajate tena saha tasya saMkaro na yuktaH / yadvakSyati-'na ca virodhotpattihetI zleSasya virodhena sahAGgAGgisaMkaraH' iti / dvayorekasyetyanena zleSamizratvasyApi vaicitryaM darzitam / asya ca vakSyamANAdvirodhagarbhAdalaMkArAdvailakSaNyaM darzayati-eketyAdinA / jaDIkaraNatApakaraNayovikArayorvikArigatatvenAsyaikaviSayatvam / viSayabheda iti / kAryakAraNAdInA 1. 'anumantavyAH ' kha. 2. 'zliSTa' ka. Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 157 evaM virodhamuktvA virodhamUlA alaMkArAH pradarzyante / tatrApi kAryakAraNabhAvamUlatve vibhAvanAM tAvadAha kAraNAbhAve kAryayotpattivibhAvanaH / iha kAraNAnvayavyatirekAnuvidhAnAtkAryasya kAraNamantareNAsaMbhavaH / anyathA virodho duSpariharaH syAt / yadi tu kayAcidbhaGgayA tathAbhAva upanibadhyate tadA vibhaavnaakhyo'lNkaarH| viziSTatayA kAryasya bhAvanAt / sA ca bhaGgiviziSTa kAraNAbhAvopanibaddhA / aprastutaM kAraNaM vastuto'stIti virodhaparihAraH / kAraNAbhAvena cokrAntatvAbalavatA mekaviSayatvopapattAvapi bhinnadezatvAdyupanibandhanAt / tAvaditi prthmm| kAraNAbhAve kAryotpatteratyantaM viruddhatvAt / Aheti / kAraNAbhAva ityaadinaa| tatra tAvatkAryasya kAraNaparatantratAM drshyti-ihetyaadinaa| yaduktam-'yo hi yena vinA nAsti yasmiMzca sati vikriyA / tadeva kAraNaM tasya nAnyatkAraNa. mucyate // ' iti / anyatheti / yadi kAraNaM vinApi kAryasya saMbhava upanibadhyata ityarthaH / nanu yadyevaM tatkathaM kAraNAbhAve kAryotpattirUpA vibhAvanA bhavatItyAzaGkayAha-yadi tvityaadi| tathAbhAva iti kAraNAbhAve kaaryotpttiH| ata eva kAryasya viziSTatvam / seti / yayA bhajhyA kAraNaM vinApi kAryasaMbhava upanibadhyata ityarthaH / viziSTeti prasiddham / virodhaparihAra iti / aprasiddhasya kAraNAntarasya prastutatvAt / nanu yadyevaM tatkathamayaM virodha eva na bhavatItyAzaGyAha-kAraNetyAdi / teneti kAryeNa / yaduktam-'kAraNasya niSedhena vAdhyamAnaH phalodayaH / vibhAvanAyAmAbhAti virodho'nyonyabAdhanam // ato dUravibhedo'syA virodhena vyvsthitH|' iti / etadeva prasaGgAdvizeSoktara 1. 'yadA' ka. 2. 'bhAvAt' kha. 3. 'kAraNAbhAvo bhAvakAryopanibandhaH' ka. 4. 'ceha' kha. 5. 'vidyate kriyA' kha. 6. 'saMbandhaH' ka. 7. 'atra dUre virodhaH syAdvibhedena' ka. Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PanAbhAva ityanyonya 158 - kaavymaalaa| kAryameva bAdhyamAnatvena pratIyate, na tu tena kAraNAbhAva ityanyonyabAdhakatvAnuprANitAdvirodhAlaMkArAdbhedaH / evaM vizeSoktau kAryAbhAvena kAraNasattAyA eva bAdhyamAnatvamunneyam / yena sApi virodhAdbhinnA syAt / iha ca lakSaNe yadyapyanyaiH kAraNapadasthAne kriyAgrahaNaM kRtaM tathApIha kAraNapadameva vihitam / nahi sarvaiH kriyAphalameva kAryamabhyupagamyate / vaiyAkaraNaireva tathAbhyupagamAt / ato vizeSamanapekSya sAmAnyena kAraNapadameveha nirdiSTam / yathA 'asaMbhRtaM maNDanamaGgayaSTeranAsavAkhyaM karaNaM madasya / kAmasya puSpavyatiriktamastraM bAlyAtparaM sAtha vayaH prapede / ' atra dvitIye pAde madasya prasiddhaM yadAsavAkhyaM karaNaM tadabhAve'pi pyAha-evamityAdi / lekhakakalpitazcAyamapapAThaH / tathA hi-'haratApi tanuM yasya' ityAdau balAharaNena kAryabhAvena tanuharaNarUpaM kAraNaM na bAdhyate api tu satyapi tanuharaNAkhye sAmagrye kathaM na balaM hRtamiti kAryAbhAvasyaiva vAdhyatvena pratItiH / tasmAt 'evaM vizeSoktau kAraNasattayA kAryAbhAvasyaiva bAdhyamAnatvamunneyam' iti pATho graahyH| etadeva rAjAnakatilakenApyuktam-'kAraNasAmagryamiha bAdhakatvenaiva pratIyate kAryAnutpattistu bAdhyatvena' iti / granthakRcca prAyastanmatAnuvaryeva / taduktasamAnanyAyo'smAbhiH pATho lakSitaH / yeneti / ekasyaiva bAdhyatvena pratIteH / nanu ca 'kriyAyAH pratiSedhe'pi yatphalasya vibhAvanam / jJeyA vibhAvanA-' ityAdinodbhaTAdibhiretallakSaNe kriyAgrahaNaM kRtamiti kathamiha tadullaGghanena kAraNagrahaNaM kRtamityAzayAha-ihetyAdi / sarvairiti bauddhAdibhiH / ata iti / vaiyAkaraNaireva kriyAphalasya kAryasyAbhyupagamAt / sAmAnyeneti / sarvavAdisAdhAraNatayetyarthaH / sarvavAdisAdhAraNo'yaM granthaH / dvitIya iti / . 1. tadodAharaNam' kha. 2. 'sattAyAH' kha. 3. 'etacca' ka. 4. 'vibhA"canA' ka. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 159 yauvanahetukatvenopanibandhaH kRtH| madasya ca dvaividhye'pyabhedAdhyavasAyAdekatvamatizayoktyA / sA cAsyAmavyabhicAriNIti na tadbAdhenAsyA utthAnam , api tu tadanuprANitatvena / iyaM ca vizeSoktivaduktAnuktanimittabhedAvidhaiva / tatroktanimittodAhRtA / anuktanimittA yathA 'aGgalekhAmakAzmIrasamAlambhanapiJjarAm / analaktakatAmrAbhAmoSThalekhAM ca bibhratIm // atra sahajatvaM nimittaM gamyamAnam / asaMbhRtaM maNDanamiti, kAmasya puSpavyatiriktamastramiti ca / atra vivadante-iyameva vibhAvaneti kecit / saMbharaNasya puSpANAM ca maNDanamastraM pratyakAraNatvAdvAGmAtra anyapAdayorna vibhAvanetyarthaH / yauvanahetukatveneti / samAdhAnAyAprasiddhaM kAraNamAzrityetyarthaH / anyathA hi virodhaparihAro na syAt / nanu cAsavajanito'nya eva mado yauvanahetukazcAnya evetyatra yauvanahetuka eva vivakSita iti kathaM kAraNAbhAve kAryasyotpattirityAzajhyAha-madasyetyAdi / dvaividhya iti kSaibya. darparUpe / setyatizayoktiH / avyabhicAriNIti / atizayoktiM vinAsyA anutthAnAt / ata eveyamatizayoktyanuprANitaiva bhavatIti siddham / tadevAhatadanuprANitatveneti / yaduktamanyatrApi-'AzliSTAtizayoktizca sarvatraiva vibhAvanA' iti / 'nirupAdAnasaMbhAramabhittAveva tanvate / jagaccitraM namastasmai kalAzlAghyAya zUline // ' ityatra tu jagata upAdAnAdiviraheNaiva bhagavatkAryasya vAstavatvAdvibhAvanaiva nAstIti kasyAtizayoktyanuprANitatvaM syAt / evam-'Na arUvaM Na a RddhI gAvi kulaM Na a guNANa viNNANaM / eme a taha vi kassa vi ko vi aNo vallaho hoi // ' ityAdAvapi jJeyam / atazca kvacicchuddhasyApi saMbhavAtsarvatrAsyAtizayoktyanuprANitatvamiti na vAcyamiti yaduktaM tadayuktam / vizeSoktivaditi / vizeSoktau prAcyairyathoktamityarthaH / atra cAdya udAharaNe dvitIyapAda eva vibhAvanA vyAkhyeyA na punaranyairyathoktamityAha-asaMbhRtami. tyAdi / keciditi vivadanta iti saMbandhaH / akAraNatvAditi / saMbharaNA- 1. 'utthApanaM' ka. 2. 'iti bhAvaH' kha. 3. 'Na a' ka. 4. 'saMbandhAdimaNDanAdeH' kha. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| metat / ekaguNahAnau vizeSoktirityanye / rUpakamevAdhiropitavaiziSTyamiti tvapare / AropyamANasya prakRte saMbhavAtpariNAma itydytnaaH| vibhAvanAM lakSayitvA tadviparyayasvarUpAM vizeSoktiM lakSayatikAraNasAmagrye kaaryaanutpttivishessoktiH| iha samagrANi kAraNAni niyamena kAryamutpAdayantIti prasiddham / anyathA samagratvasyaivAbhAvaprasaGgAt / yattu satyapi sAmagrye na janayati kArya sA kaMcidvizeSamabhivyakta diha maNDanAdeH kharUpam / yadyevaM tamutrAnyaH ko'laMkAra ityAzaGkayAha-eketyAdi / anya iti vAmanIyAH / apara ityaudbhaTAH / tRtIyastu pakSo na grAhyaH / lekhakaparikalpitatvAt / tathAhyAropyamANasya prakRte ,saMbhava iti na pariNAmalakSaNam / AropyamANasya prakRta upayoga iti tasya lakSitatvAt / saMbhavopayogayozca naikatvam / bhinnatvAt / granthakRtApi sAhityamImAMsAyAmetacchokavivRtau pakSadvayamevoktam / lekhakaizcAsya granthasya pratipadameva viparyAsaH kRtH| tathA cAtraivAsaMbhRtamityAdiko granthastadanuprANitatvenetyasya pazcAdupapanno'pi gamyamAnamityasya pazcAllikhitaH / etacca na tathA dUSaNamityasmAbhiryathAsthita eva grantho vyaakhyaatH| tadviparyayeti / kAraNasAmagrye kAryAnutpAdAt / tAmevAha-kAraNetyAdi / samagrANIti nAvazyaM kAraNAni kAryavanti bhavantIti nyAyAdasamagrANAM punaH kAryajanakatvaM na syAditi bhaavH| ata evAvyabhicArAyAha-niyameneti / anyatheti yadA kAraNAni kArya notpAdayanti / evaM naikaM kiMcana janakaM sAmagrI vai janiketi nItyA samagrANAM kAraNAnAM kAryajanakatvaM bhavatyeveti tAtparyArthaH / yadA tvetadviparyaya upanibadhyate tadA vizeSoktirbhavatItyAha-yattvityAdi / atra ca vastuto nimittamastIti virodhaparihAraH / taddhetukamevAsyA bhedanirdeza 1. 'nAropyamANasya' kha. Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / prayujyamAnA vishessoktiH| sA ca dvividhA-uktanimittAnuktanimittA ca / acintyanimittA tvanuktanimitvaiva / anuktasya ca cintyAcintyatvena dvaividhyAt / krameNa yathA- . 'karpUra iva dagdho'pi zaktimAnyo jane jane / namo'stvavAravIryAya tasmai kusumadhanvane // .. . 'AhUto'pi sahAyairemItyuktvA vimuktanidro'pi / gantumanA api pathikaH saMkocaM naiva zithilayati // ' 'sa ekastrINi jayati jaganti kusumAyudhaH / haratApi tanuM yasya zaMbhunA na hRtaM balam // ' atra satyapi dAhalakSaNe'vikale kAraNe'zaktatvAkhyasya kAryasyAnutpattiH zaktikharUpeNAviruddhena dharmeNopanibaddhA / avAryavIryatvaM cAtroktanimittam / tathAhAnAdayaH saMkocazithilIkArahetava iti teSu satkhapi tasyAnutpattau priyatamAkhAnasamAgamAdyanuktaM saccintyaM nimittam / tathA tanuharaNakAraNe satyapi balaharaNasya kAryasyAnutpattau nimittamanutamapyacintyameva, pratItyagocaratvAt / kAryAnutpattizcAtra kacitkAryavirodhotpattyA nibadhyate / evaM vibhAvanAyAmapi kAraNAbhAvaH kAraNaviruddhamukhena kacitpratipAdyate / tathA ca sati, _ 'yaH kaumAraharaH sa eva hi varastA eva caitrakSapA- ....... ste conmIlitamAlatIsurabhayaH prauDhAH kadambAnilAH / mAha-sA cetyAdi / acintyetyuttAnAzayaiH / vastutastu saMbhavatyeva / anyathA vasyA virodho duSparihAryaH syAt / avikala iti / samagre viruddhadharmatvaM zaktyazaktyorvirodhAt / asyAzca kAryAnutpattervicchittyantareNa bandhaM darzayitumAha-kAryetyAdi / yathA karpUra ivetyAdau / evamiti / yathaivAtra kAryAnutpattiviruddhamukhenopanibadhyata ityarthaH / tathA ca satIti / dvayorapyanayorviruddha 11 a0 sa0 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 kaavymaalaa| sA caivAmi tathApi tatra suratavyApAralIlAvidhau revArodhasi vetasItarutale cetaH samutkaNThate / / / ityatra vibhAvanAvizeSottyoH sNdehsNkrH| tathA yutkaNThAkAraNaM viruddhaM yaH kaumArahara ityAdi nibaddhamiti vibhAvanA / tathA yaH kaumArahara ityAdeH kAraNasya kArya viruddhaM cetaH samutkaNThata ityutkaNThAkhyaM nibaddhamiti vizeSoktiH / viruddhamukhenopanibandhAtkevalamaspaSTatvam / sAdhakabAdhakapramANAbhAvAcAtra saMdehasaMkaraH / yA tu 'ekaguNahAnikalpanAyAM sAmyadAya vizeSoktiH' iti vizeSoktirlakSitA sAssindarzane rUpakabheda eveti pRthaG na vAcyA / ___ atizayoktau lakSitAyAmapi kazcitprabhedaH kAryakAraNabhAvaprastAvenehocyate mukhena kAryakAraNabhAvopanibandhe satItyarthaH / utkaNThAyAH kAraNaM kaumAraharavarAdyasaMnidhAnam / tasya viruddhaM tatsaMnidhAnam / tena kaumAraharavarAdyasaMnidhAnarUpaM kAraNaM vinApyutkaNThAyA utpAda iti vibhAvanA / tathA kaumAraharavarAdisaMnidhAnarUpasya kAraNasya kAryamanutkaNThA, tasyAzca viruddhotkaNThA / tena satyapi kaumAraharavarAdisaMnidhAnarUpe kAraNe samagre kAryasyAnutkaNThArUpasyAbhAva iti vizeSoktiH / aspaSTatvamiti / kAryakAraNayoH sAkSAnniSedhyatvenApratIteH / nanu cAtrAnayoH kimiti saMdeha ekapakSAzraya eva kriyatAmityAzajhyAha-sAdhaketyAdi / nanu 'dyUtaM hi nAma puruSasyAsiMhAsanaM rAjyam' ityAdau vAmanena yA vizeSoktiruktA sA ki nocyata ityAzaGkayAha-yA tvityAdi / evamanayaiva dRzA ekaguNahAnyupacayAdikalpanAyAM sAmyadAya vizeSa iti lakSito vizeSAlaMkAro'pyasmindarzane rUpakameda eveti na pRthagvAcyaH / prastAvenAnuguNyena / ata eveyantaH kAryakAraNabhAvAzrayA vicchittivizeSAH saMbhavantIti prapaJcamAnaM darzayituM punarihAsyA vacanam / etacca granthakRtaivoktam / prakArapaJcakamadhyAtkAryakAraNabhAvena yaH prakAraH sa kAryakAraNatAzrayAlaMkAraprastAve prapaJcAtha lakSayiSyata ityucyata iti na puna 1. 'yastu' kha. 2. 'punarihAsya' kha. Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 11 / kAryakAraNayo samakAlatve paurvAparyaviparyaye caatishyoktiH| . iha niyatapUrvakAlamAvi kAraNaM niyatapazcAtkAlabhAvi ca kAryamiti kAryakAraNayorlakSaNaM prasiddham / yadA tu vizeSapratipAdanAya tayoretadrUpApagamaH kriyate tadAtizayoktiH / etadrUpApagamazca kAla sAmyanibandhanaH kAlaviparyAsanibandhanazceti dvidhAbhavannatizayoktimapi dvaidhe sthApayati / krameNa yathA. 'pazyatsUgatasAndravismayarasaprotphullanIlotpalaM bhUpAleSu tavAtra sUkSmanizite nistriMzadhArAdhvani / kIrtyA ca dviSataH zriyA ca yugapadrAjanyacUDAmaNe helAnirgamanapravezavidhinA pazyendrajAlaM kRtam // ' 'pathi pRthi zukacaJcUcArurAmAGkurANAM dizi dizi pavamAno vIrudhAM lAsakazca / / nari nari kirati drAksAyakAnpuSpadhanvA ____ puri puri ca nivRttA mAninImAnacarcA // ' pUrvatra prauDhoktinirmite'rthe zatruzrIpravezaH kIrtinirgamanasya heturiti bhinnakAlayostulyakAlatvaM nibaddham / uttaratra ca mAnanivRttiH smarazaraprakiraNakAryeti taiyostulyatvenopapannaM paurvAparya vyatyayena nirdiSTamityatizayoktiH / kAryasya cAzubhAvAkhyo vizeSaH prtipaadyte| tayostu bhinndeshtve'sNgtiH| nirNIyate / pUrvatraivAsya nirNItatvAt taasevaah-kaarykaarnnyorityaadi| ubhayatrApi niyatazabda etadavyabhicAradarzanAt / etadrUpApagama iti / kAryakAragayoH sAmAnyaviparyAsAbhyAmupanibandhanAt / prauDhoktinirmita iti / kIrtizriyorvastuto nirgamanapravezAsaMbhavAt / pratipAdyata iti prayojanatvAt / tayo 1. striyA' kha. 2. tayorupapannaM paurvAparyeNa nirdiSTam' ka. 3. 'bhAvitvAkhyo' ka. Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 . kaavymaalaa| . tayoriti kAryakAraNayoH / yaddezameva kAraNaM taddezameva kArya dRSTam / nahi mahAnasastho vahniH parvatadezasthaM dhUmaM janayati / yadA vanyadezasthaM kAraNamanyadezasthaM ca kAryamupanibadhyate, tdocitsNgtinivRttersNgtyaakhyo'lNkaarH| sa ca viruddhakAryakAraNabhAvaprastAvAdiha lakSyate / yathA 'prAyaH pathyaparAGmukhA viSayiNo bhUpA bhavantyAtmanA nirdoSAnsacivAnbhajatyatimahAMllokApavAdajvaraH / vandyAH zlAghyaguNAsta evaM vipine saMtoSabhAjaH paraM bAhyo'yaM varameva sevakajano dhiksarvathA mantriNaH // ' atra pathyaparAGmukhatvamupAlambhajvaraviSayatvasya bhinndeshheturitysNgtiH| evam'sA bAlA vayamapragalbhavacasaH sA strI bayaM kAtarAH sA pInonnatimatpayodharabharaM dhatte sakhedA vayam / sA klAntA jaghanasthalena guruNAM gantuM na zaktA vayaM ___ doSairanyasaimAzritairapaTavo jAtAH sa ityadbhutam // ityatra jJeyam / atra bAlyanimittamapragalbhavacanatvamanyadanyacca saranimittakamityanayorabhedAdhyavasAyaH / evamanyatra jJeyam / rityAdi / etadeva vyatirekamukhenApi darzayati-nahItyAdinA / ucitasaMgatinivRtteriti / ekadezayorapi kAryakAraNayorbhinnadezatvenopanibandhanAt / ata eva ca tayobhinnadezatvAdiyaM viSayabhedena bhavatItyekaviSayAdvirodhAdasya bhedaH / iha lakSyata iti / asyA api kAraNayobhinnadezatvena virodhagarbhatvAt / amedAdhyavasAya iti / anenAtizayoktirasyA 'apyanuprANakatvena - 1. 'evaM ca' kha. 2. 'samAzrayaiH' ka. 3. 'atra-jJeyam' kha-pustake nAsti. - Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvakham / virUpakAryA'narthayorutpattirvirUpasaMghaTanA ca viSamam / - virodhaprastAveneha lakSaNam / tatra kAraNaguNaprakrameNa kAryamutpadyata iti prasiddhau yadvirUpaM kAryamutpadyamAnaM dRzyate tadekaM viSamam / tathA kaMcidartha sAdhayitumudyatasya na kevalaM tasyArthasyApratilambho yAvadanarthaprA. ptirapIti dvitIyaM viSamam / atyantAnanurUpasaMghaTanayorvirUpayozca saMghaTanaM tRtIyaM viSamam / ananurUpasaMsargo hi viSamam / krameNa yathA'sadyaH karasparzamavApya citraM raNe raNe yasya kRpANalekhA / tamAlanIlA zaradindupANDu yazastrilokAbharaNaM prasUte // '. . kaTAkSitA / anyathA hi virodho duSpariharaH syAt / evaM pathyajvarazabdayoratizayoktibalAtprajApAlanayuktisaMtApavAcakatvaM draSTavyam / anyatreti kAtaratvAdau / virUpetyAdi / iheti / asyA apyananurUpasaMsargeNa virodhagarbhatvAt / virUpamiti / kAraNApekSayA vijAtIyatvenAtadguNatvAt / yadyapi 'gomayAdRzcikotpattiH' itivatkAryakAraNayorvAstavaM virUpatvaM saMbhavati, tathApIha kavipratibhAnirvartitameva tadbAhyam / tena 'drAkSAphalAni zikhareSu ziloccayAnAM pIyUSasArarasanirbharagarbhavanti / viSvagdRSatkaThinakAyanigUDha jhATakAni punarambhasi saMbhavanti // ' ityAdau viSamaM na vAcyam / IdRza eva kAryakAraNabhAvasya vastutaH saMbhavAt / tasyeti sAdhayitumiSTasya / apratilambha iti / asiddhiriti yAvat / atyanteti / na kevalaM tayoH khayaM virUpatvaM yAvattatsaMghaTanAyA apyananurUMpatvamityatra tAtparyam / ekamityAdyabhidadhatA granthakRtA virSamANAM bhinnatvamuktam, na prakAraprakAritvam / sAmAnyalakSaNasyAsaMbhavAt / evameva punareSAM kasmAdabhidhAnamityA. zaGkayAha-ananurUpetyAdi / yatkiMcitpunarasmaddarzanaviruddhamanyairadhikamuktaM tadi _____1. 'atyartha' ka. 2. 'saMghaTanAt' kha. 3. 'ananurUpetyAdi' kha-pustake nAsti. 4. 'virUpatAgarbhatvAt' ka. 5. 'zaGga' ka-kha. 6. 'aprasiddhi' ka. 7. 'rUpatvAta' kha. 8. 'viSayAnAM kha. Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| 'tIrthAntareSu malapaGkavatIvihAya ..divyAstanUstanubhRtaH sahasA labhante / vArANasi tvayi tu muktakalevarANAM . lAbho'stu mUlamapi yAtyapunarbhavAya.' 'araNyAnI keyaM ghRtakanakasUtraH ka sa mRgaH ___ka muktAhAro'yaM ka ca sa patagaH keyamabalA / ka tatkanyAratnaM lalitamahimatuH ka ca vayaM khamAkUtaM dhAtA nibhRtanibhRtaM kendalayati // ' atra kRSNavarNAcchuklavarNotpattiH kalevarAtyantApahAralakSaNAnarthAntarotpattiriti, atyantAnanurUpANAM cAraNyAnyAdInAM parasparaM saMghaTanaM krameNa mantavyam / kevalamanarthotpattiratra vyAjastutiparyavasAyinIti zuddhodAharaNamapyUhyam / yathA.. 'parahia maggaMtI iAriaM attaNotae hiaaN| ... avyollAhassa kae mUlAoM vicheiA jAA // ' iti tatroMdAhAryam / hAsmAbhiryathAvastugranthArthamAtravyAkhyAnanirvAhasamutsukamAnasatvAnna nirAkRtamiti na tadeva siddhAntIkAryam / tasya pRthaDirasiSyamANatvAt / iha hi yathAzaktya AkamAgrahapravRttaparakIyadUSaNoddhAramAtrameva vivakSitam / yathopayogaM punastannirAkaraNamapi kRtaM kariSyate c| atra zuklakRSNavarNatvaM kAryakAraNAtmakaviSayadvayagatatvena sthitamityasya bhinnaviSayatvAdekaviSayAdvirodhAdbhedo jJeyaH / evamanyaprApi jJeyam / araNyAnyAdInAmananurUpamanyonyarghaTanaM vAstavamityudAharaNAntareNodAhiyate / yathA-'zirISAdapi mRdaGgI kveyamAyatalocanA / ayaM kva ca kukUlAgnikarkazo madanAnalaH // ' atrAnanurUpayostanvImadanAnalayoH saMghaTanam / atreti tIrthAntareSvityAdau / zuddhati / yatra viSamameva na syAt / tattu yathA 1. 'pallavayati' kha. 2. 'ghaTTanaM' ka. 3. 'abhyUhyam' ka. 4. 'ghaTenA' kha. Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvakham / : tadviparyayaH samam / . viSamavaidhAdiha prastAvaH / yadyapi viSamasya maidatrayamukta tathApi tacchabdena saMbhavAdantyo bhedaH parAmRSyate / pUrvamedadvayaviparyayasthAnalaMkAratvAt / antyamedaviparyayastu cArutvAtsamAkhyo'laMkAraH / sa cAbhirUpAnabhirUpaviSayatvena dvividhaH / Adyo yathA'tvamevaMsaundaryA sa ca ruciratAyAH paricitaH kalAnAM sImAntaM paramiha yuvAmeva bhjthH| ayi dvandvaM diSTyA tadiha subhage saMvadati vA___ mataH zeSaM yatsyAjitamiha tadAnIM guNitayA // atrAbhirUpasyaiva nAyakayugalasyocitaM saMghaTanamAzaMsitam / dvitIyo yathA 'citraM citraM bata bata mahaccitrametadvicitraM ___ jAto daivAducitaracanAsaMvidhAtA vidhaataa| yanimbAnAM pariNataphalasphItirAkhAdanIyA yazcaitasyAH kavalanakalAkovidaH kAkalokaH // ' 'yo haThaM pratiniSedhumudrastaH sudhruvA. priyatamasya kaTAkSaH / sa pratoda iva tasya vizeSAtprerakaH kimapi hanta babhUva // ' atra kaTAkSasya haThaniSedhAyaudatasya na kevalaM tadasiddhiryAvattasyaivAtyanta sa prerako jAta ityanarthotpattiH / tadviparyayetyAdi / saMbhavAdityalaMkAratvasya / analaMkAratvAditi / kAraNAtkAryotpattavastusAdhanodyatasya tatsiddhezca vAstavatvAt / yadyevaM tatsarUpasaMghaTanApi vastuta eva yuktati tasyA api kathamalaMkAratvamityAzayAha-antyasyAdi / cArutvAdityalaMkAratvaparyavasAyinaH / abhimAnarUpeti / zobhanAzobhanaviSayatvakatyarthaH / Adya ityabhirUpaviSayaH / dvitIya ityanabhirUpaviSayaH / AnurUpyAdityo Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 kaavymaalaa| . atrAnabhirUpANAM nimbAnAM kAkAnAM ca samAgama AzaMsitaH / aanuruupyaatsmtvvypdeshH| virodhamUlaM vicitraM lakSayati khaviparItaphalaniSpattaye prayatno vicitram / yasya hetoryatphalaM tasya yadA tadviparItaM bhavati tadA tadviparItaphalaniSpattyartha kasyacitprayatna utsAho vicitrAlaMkAraH / AzcaryapratItihetutvAt / na cAyaM prathamo viSamAlaMkAraprakAraH / khaniSedhamukhena vaiparItyapratIteH / viparItapratItyA tuM khaniSedhastasya vissyH| yathA'tamAlanIlA zaradindupANDu yazastrilokAbharaNaM prasUte' ityAdi / iha vanyathA pratItiH / yathA 'ghettuM muccai aharo aNNaMto valai pekkhiuM ditttthii| ghaDidaM vihaDaMti bhuA raAa suraambhi vIsAmo / ' atra mocanavalanavighaTanavizramANAM yathAkrama grahaNaprekSaNaghaTanaramaNAni viparItaphalAni prayatnaviSayatvena nibaddhAni / yathA vA cityalakSaNAt / khaviparItetyAdi / etadeva vyAcaSTe-yasyetyAdinA / yaditi prasiddham / phalamiti kAryam / tasyeti hetoH| taditi kAryam / prayanasya kAryAdibhede'pi na vaicitryamiti tadiha noktam / evaM yasya yatkAryaM tasya tAvattadviparItaM na bhavati / yadi ca tattvaM syAttanniSpattyarthaM ca yadi kasyacitprayatnaH syAttadAyamalaMkAra ityatra tAtparyam / nanu caitadvirUpakAryotpatteH kiM na viSamameva bhavatItyAzajhyAhana cAyamityAdi / tasyeti viSamasya / nIlayApi pANDu yazaHprasUtamiti viparItapratItibalAdetannopapadyata iti hyatra prtiitiH| anyatheti 1. 'anurUpatvAt' ka-kha. 2. 'tasya' ka pustake nAsti. 3. 'tadA vicitrAlaM. kAraH' ka. 4. 'grahItuM mucyate'dharo'nyato valati prekSituM dRSTiH / ghaTituM vighaTete bhujau ratAya surateSu vizramaH // ' iti cchAyA. 5. 'maraNAni' khaM. 6. 'yasyeti' ka. 7. 'viparItapratIteH / yadyapi viSame virUpasya kha. Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 'unnatyai namati prabhuM prabhugRhAndraSTuM bahistiSThati . khadravyavyayamAtanoti jaDadhIrAgAmivittAzayA / prANAnprANitumeva muJcati raNe klibhAti bhogecchayA sarva tadviparItameva kurute tRSNAndhaksevakaH / / ' atra viparItaphalaniSpAdanaprayatnaH sujJAnaH / AzrayAyiNorAnurUpyamadhikam / / virodhaprastAvAdiha nirdezaH / anAnurUpyasya virodhotthApakatvAt / saccAnAnurUpyamAzrayasya vaipulye'pyAzritasya parimitatvAdvA bhavati yadvAzritasya vaipulye'pyAzrayasya parimitatvAdvA syAt / krameNa yathA 'dyauratra kvacidAzritA pravitataM pAtAlamatra kaci-.. skvApyatrai dharAdharAdharajalAdhArAvadhirvartate / sphItasphItamaho nabhaH kiyadidaM yasyetthamevaMvidhai... / dUre pUraNamastu zUnyamiti yannAmApi nAstaM gatam // ' niSedhabalAdvaiparItyaprayatna iti / yadyapi viSame virUpasya kAryasya khayamevotpattiraha ca tanniSpattaye prayatna iti sthito'pyanayoH sphuTo medastathApi granthakRtA vizeSaparipoSAyaiva sUkSmekSikAg2amyo bhedo'yamuktaH / mocanasyAgrahaNaM khaM phalam / ahaNaM punaH kathaM bhavatItyAmukha evodriktatvenAtra niSedhapratItiH / anantaraM ca tannimittA vaipriityprtiitiH| ata eva viSamAdasya bhedaH / sujJAna iti / pUrvoktayuktyaivAvagatatvAtpunarudAharaNamasya lakSye prAcuryadarzanArtham / etaddhi granthakRtaivAbhinavatvenoktam / AzrayetyAdi / iheti vicitrAnantaram / nanvananurUpayoH saMghaTane viSamamuktamityAzrayAzrayiNostatve kathamalaMkArAntaratvamucyata ityAzaGkAgIkAreNaitadvyAcaSTe-tazcetyAdinA / AzrayasyetyAdhArasya / AzritasyetyAdheyasya / anenaiva cAMsya bheddvympyuktm| evaM ca parimitatvAparimitatvayoH sApekSavA1. 'yadyapi-taniSpattaye' iti ka-pustake nAsti. 2. 'saumanasyAgrahaNaH punaH kha. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| 'dordaNDAJcitacandrazekharadhanurdaNDAvabhaGgodyata- .. ttNkaardhvniraarybaalcritprstaavnaaddinnddimH| . drAkpasakapAlasaMpuTamiladbrahmANDamANDodara prAmyatpiNDitacaNDimA kathamaho nAdyApi vizrAmyati // pUrvatra nabhasa Azrayasya vaipulye'pyAzritAnAM dyuprabhRtInAM pArimityaM cArutvahetuH / uttaratra tu TaMkAradhvanerAzritasya mahattve'pi brahmANDasyAzrayasya stokatvam / parasparaM kriyAjanane'nyonyam / ihApi virodhaprastAva eva nirdezakAraNam / parasparajananasya viruddhatvAt / kriyAdvArakaM yatra parasparotpAdakatvaM, na kharUpanibandhanaM, kha tathAvidhavastudvayasaMghaTanayaiva tadavagamanasiddhirityatrAdhArAdheyayoH saMghaTanenaivAnanurUpatvamavagamyate / viSame cAnanyApekSatvena khata evAnanurUpayoH saMghaTanamityanayormahAnbheda ityatra piNDArthaH / ittham--'AdhArAdheyayoryatra saMsargaH khAdirUpayoH / sa sphuTo viSamo vAcyamadhikaM nAdhikaM tataH // ' iti na vAcyam / taccAzrayAzrayiNoH kavipratibhAkalpitameva grAhyam na punarvAstavam / tena caarutvaaprtiiteH| tena nabhaso dyuprabhRtInAM cAnyonyApekSayA vaipulyaM pArimityaM ca vAstavamevetyanudAharaNametat / tadudAharaNAntaramanveSyam / tattu yathA-raNaraNaaguNiamujataNammi taNuI samuddagahirammi / meruaDavacchasaH tujjha hiae kahaM Nu ThAI // atra hRdayasya mahattvaM tanvyAzca tanutvamityAdhArAdheyayorananurUpyam / parasparamityAdi / nanu yadi parasparajananasya viruddhatvaM tatkathamasyAlaMkAratvamityAzakyAha-kriyetyAdi / kiyAzabdenAtra dharmo lakSyate / anyathA-'prakAzaH ko'pi kailAsazailapUrNendubimbayoH / udiyAya taidAnyonyapaTutvajananakramAt // ' ityAdau guNAtmakapaTutvamukhena parasparajanane'pyavyAptiH syAt / parasparotpAdakatvamiti / parasparaniSpAdakatvamityarthaH / evaM cAnena jananasya kriyAsAmA 1. 'viruddhazraddhatvAt' ka. '2. 'parasparopapAdakatvaM' kha. 3. yadA' ka. Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / atra zobhAkiyA nAbabhUva sAdhAkalApasya ca rUpasya tathAtvoktivirodhAt ttraanyonyaakhyo'lNkaarH| yathA'kaNThasya tasyAH stanabandhurasya muktAkalApasya ca nistalasya / 'anyonyazobhAjananAbabhUva sAdhAraNo bhUSaNabhUNyabhAvaH // atra zobhAkriyAmukhakaM parasparajananam / anAdhAramAdheyamekamanekagocaramazakyavastvantarakaraNaM vi. shessH| ihAdhAramantareNAdheyaM na vartata iti sthitAvapi yastatparihAreNAdheyasyopanibandhaH sa eko vizeSaH / yaccaikaM vastu parimitaM yugapadanekadhAvartamAnaM kriyate sa dvitIyo vizeSaH / yacca kiMcidArabhamANasyAsaMbhAvyavastvantarakaraNaM sa tRtIyo vishessH| AnurUpyaparihArarUpavirodhaprastAvAdihoktiH / krameNa yathA- . nyAtmakakAraNArthatvaM darzitam / tena-'priyatamahRdayaM viveza tanvI parayuvatiprasarApasAraNAya / atisubhagatayA harantu mAnyA iti ca nije hRdaye nivezayantam // ' ityatra parasparaM hRdayAnupravezastAbhyAM kRta iti pratIteH paryavasAnAtparasparajananasyAvyApakatvaM na vAcyam / 'viparyayaM pUrvakathAdbhutasya cAlukyabhUpAlazarazvakAra / papAta yannaSTadhRtirvarAhastaM vihvalAGgaM vasudhA babhAra // ' ityatra punarAdivarAhavRttAntavailakSaNyamAtrasya vivakSitatvAdanyonyAlaMkAra eva nAstIti kasya vyApakatvaM vA syAt / evamanyatrApi jJeyam / tathAtvoktivirodhAditi / itaretarAzrayadoSalakSaNAt / yadi punaratra virodhasamAdhirbhavettadAlaMkAratvamapi syAditi bhAvaH / yathA-'dhanena jAyate prajJA prajJayA jAyate dhanam / prajJArthoM jIvaloke'sminparasparanibandhanam // ' atra prajJAdhanayoH kharUpasya parasparaM jananam / dezakAlamedAdvirodhasamAdhiH / zobhAkriyeti / saiva hyatra parasparanimitam / anAdhAramityAdi / etadeva vyAcaSTe-ihetyAdinA / tatparihAreNeti / AdhAravyatirekeNetyarthaH / parimitamityavyApakam / vyApakasya hi yugapadanekana sthitirvastusaMbhavinIti tatra nAlaMkAratvam / kiMciditi yatra yAddagviva 1. 'jananasya vyApakatvaM' kha. 2. 'pravRttinimittam' kha. Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 kaavymaalaa| , 'divamapyupayAtAnAmAkalpamanalpaguNagaNA yeSAm / ramayanti jaganti giraH kathamiva kavayo na te vandyAH // ' 'prAsAde sA pathi pathi ca sA pRSThataH sA puraH sA paryake sA dizi dizi ca sA tadviyogAturasya / haMho cetaH prakRtiraparA nAsti te kApi sA sA sA sA sA sA jagati sakale ko'yamadvaitavAdaH // ' nimeSamapi yadyekaM kSINadoSe kariSyasi / padaM citte tadA zaMbho kiM na saMpAdayiSyasi / ' kSitam / na kevalamArabdhasya vastuno niSpattiryAvadasaMbhAvyasyApi vastvantarasyetyatra taatpryaarthH| tacca vastvantaraM cikIrSitaM bhavatyacikIrSitaM vA / evaM ca 'phalAntarasya niSpattizcikIrSAvirahe'pi yA / sa vizeSazcikIrSAyAM prasaGgastu tataH pRthak // ' ityAdyuktayuktyA prasaGgAdanyArthaH / prasaGga iti, / presaGgAkhyamalaMkAratvaM na vAcyam / na hi cikIrSitatvamacikIrSitatvaM vA kazcidvicchittivizeSo yenAlaMkArAntaratvaM syAt / yAvatA yaMtrAsaMbhAvyasya vastvantarasya vicchittirvivakSitA sA cAtra sthiteti kiM cikIrSitatvAcikIrSitatvakalpanena / tasmAt 'aGgeSu sAndraharicandanapaGkacarcA mArgAlahAravalayAdi ca paanthvdhvaaH| yo'bhUddivA pativiyogaviSAdadambho jyotsnAbhisAraparikarma sa naktamAsIt // ' ityatra haricandanacaryAdinA na kevalaM pativiyogaviSAdadambhaH kRto yAvadabhisArikAparikarmApi kRtamityazakya. vastvantarakaraNAtmaivAyaM vizeSaH / vizeSAzcAtra trayo na punarekastrividhaH / lakSaNasya bhinnatvAt / ucitasya tu viziSTatvasya bhAvAtrayANAmapi vizeSatvam / girAmatra kavikhabhAvAdanyatra bhAvaH / zaMbhozca lokottaravastusaMpAdanaM vAstavameveti vizeSamatrAnye na manyante / etAvataiva punarasyAbhAvo na vaacyH| udAharaNAntareSvasya saMbhavAt / tAni tu yathA-'aGgAni candanarasAdapi zItalAni candrA 1. 'dizi dizi' kha. 2. pathi pathi' kha. 3. 'doSaM kariSyati' kha. 4. 'saMpAdayiSyati' kha. 5. 'prasaMkhyAlaMkArAntaraM' kha. 6. 'yatrAsadbhAvasya' kha. 7. 'niSpatiH' kha... 'aGgAni-tathA ca' iti kha-pustake truTitam. Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / atra kavInAmAdhArANAmabhAve'pyAdheyAnAM girAmavasthitiranyatrabhAvo viSayArtha iti viSayatvena teSAmAdhAratvAt / ekasyA eva yoSitaH prAsAdAdau yugapadavasthAnam , tathA cittaviSaye padakaraNe prastute'pi lokottaravastusaMpAdanaM krameNa jJeyam / yathA sAdhitasya tathaivAnyenAnyathAkaraNaM vyaaghaatH|| yaM kaMcidupAyavizeSamavalambya kenacidyanniSpAditaM vastu tattato'nyena kenacittatpratidvandvinA tenaivopAyavizeSeNa yadanyathA kriyate sa niSpAditavastuvyAhatihetutvAdvayAghAtaH / yathA tapaM vamati bAhurayaM yazobhiH / cAlukyagotratilaka ka vasalyasau te durvRttabhUpaparitApaguruH pratApaH // ' atrAGgAdInAmanarhatvenAdhAratvAbhAve'pyAdheyasya pratApasya sthitiriti vizeSAlaMkAratvam / tathA ca-'coriaramaNAulie putti piaM harasi sitti ki tujaM / vaccaMtI muhajoNhAbharehi timiraM pi Na Nihisi // ' atra na kevalaM priyaM hariSyasi yAvaccikIrSAviraheNAsaMbhAvyaM timiramapIti vastvantarakaraNAtmA vizeSaH / yathA vA-'mAghaH zizupAlavadhaM vidadhatkavimadaSadhaM viddhe| ratnAkaraH khavijayaM haravijayaM varNayanvyavRNot // ' atra na kevalaM mAghaH zizupAlavadhaM cakAra yAvadasaMbhAvyaM cikIrSitaM kavimadavadhamapItyazakyavastvantarakaraNAtmAyaM vizeSaH / azakyameva kavimadavadhaM kartuM mAghasyAtra kartRtvam / evamuttaratrApi jJeyam / ataH 'ekasminkriyamANe tajAtIyasya prasaGgataH siddhiranuSaGgaH' ityanuSaGgAlaMkAro'pi vizeSa evAntarbhavatIti na pRthagvAcyaH / yathAsAdhitasyetyAdi / niSpAditamiti na tu niSpAdayituM saMbhAvyamAnam / taddhi dvitIyavyAghAtaviSayaH / tata iti niSpAdanakartuH / tatpratidvandvineti / niSpAditavastuvyAhatikAritvAt / tenaivetyatra bharaH / anyathA hi vaicitryAtizayo na syAt / anyathAkriyata iti / tadupamardakavastvantarajananenetyarthaH / ata eva nAmApyasya yaugikamityAha-niSpAditetyAdi / atazca yatra na niSpannasya vastuno vyAhatirupanibadhyate tatra nAyamalaMkAraH / niSpatterevAprarohAvyAghAtAyogAt / niSpannavastuvyAhatirhi vyAghAtaH / phalaM cAtra vyAhatikAriNastadvailakSaNyam / ata 1. 'ananyabhAvaH' kha. 2. 'tathA' kha. 3. 'yaM' ka-pustake nAsti. Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 kaavymaalaa| 'dRzA dagdhaM manasijaM jIvayanti dRzaiva yaaH| virUpAkSasya jayinIstAH stumo vAmalocanAH // ' atra dRSTilakSaNenopAyena smarasya hareNa dAhaviSayatvaM niSpAditam / mRganayanAbhiH punastenaivopAyena tasya jIvanIyatvaM kriyate / tacca dAhaviSayatvasya pratipakSabhUtam / tena vyAghAtAkhyo'yamalaMkAraH / so'pi eva 'utpattivinAzayorekopAyatve vyAghAtaH' iti na sUtraNIyam / evaM hi vyAghAtatvameva na syAt / 'kulamamalinaM bhadrA mUrtirmatiH zrutizAlinI bhujabalamalaM sphItA lakSmIH prabhutvamakhaNDitam / prakRtisubhagA hyete bhAvA amIbhirayaM jano vrajati sutarAM darpa rAjasta eva tavAGkuzAH // ' ityatra ca. kulAdayo yathAnyeSAM darpahetavo na tathA tava / pratyuta vinayakAriNa ityevaMvidhaguNaviziSTebhyaH puruSA* ntarebhyo'sya vailakSaNyamAnaM vivakSitam / na tu kulAdibhirutpAdito'pi dapestava vyAhata iti yena vyAghAtAlaMkAro bhavati / athAtra darpakAriNo'pi kulAdestadvinAza ityayamalaMkAra iti cet , naitat / kulAdInAM prakRtibhedena dAdarpakAritvasya vAstavatvenAlaMkAratvAt / tatrApi kulAdibhistava darpasya vinAza ityabhyupagamenA. yamalaMkAraH / niSpAditavastuvyAhaterabhAvAttannibandhanatvena cAsyoktatvAt / 'viNNANeNa maavisaM viNivaTTai bhiNNakAraNuppaNNaM / viNNANakAraNaM jaM taM puNa bhaNa ko NivaTei // ' ityatrApi madasya vijJAnatadanyahetukatve vaistusaMbhavaheturmado vijJAnena nivartyate taddhetukaH punaH kenetyalaMkArabhASyakAroktastannivRttihetuprarohAtmakatvAdvitarkAlaMkAro na vyAghAtaH / vijJAnahetukAyA madaniSpattereva prarohAt / 'gADhakAntadazanakSatavyathAsaMkaTAdarivadhUjanasya yaH / oSThavidrumadalAnyamocayannidazanyudhi ruSA nijAdharam // ' ityatra cAdharavyathAnirmocanAtmakaviparItaphalanippattyarthaM tannirdazanAtmA prayatna upanibaddha iti vicitramiti na vyAghAtAlaMkAro vAcyaH / tenaiveti / dRSTilakSaNenaiva na punaranyenetyarthaH / teneti niSpannasya vastunastenaivopAyena vyAhatatvAt / tadeva vibhajati-virUpAkSasyetyAdinA / anenAsya vyatirekaM vinotthAnameva na syAditi sUcitam / tathA hi yenakenacidyatkiMcitsAdhitaM taidapyanyenAnyathAkriyate tadA tasya tato'nyathAkaraNAnupapatyA 1. 'prativirUpapakSabhUtam' ka. 2. 'vastusaMbhavavinyanyaheturmado' kha. 3. 'tadvadanyenAnyadhI' kha. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 175 vyatirekanimittatvenAtroktaH / virUpAkSasyeti vAmalocanA iti ca vyatiprakarekagarbhAveva vAcakau / jayinIriti vytirekoktiH| pUrvavadiha raNaM lakSaNam / prakArAntareNApyayaM bhavatItyAha__ saukaryeNa kAryaviruddhakriyA ca vyAghAtaH / kiMcitkArya niSpAdayituM saMbhAvyamAnaH kAraNavizeSastatkAryaviruddhaniSpAdakatvena yatsamarthyate so'pi saMbhAvyamAnakAryavyAhatinibandhanatvAyAghAtaH / kAryaviruddhakAryaniSpattizca kAryApekSayA sukarA / tasya kAraNasyAtyantaM tadAnuguNyAt / natvatra kAryAbhimatasya kAryatvAbhAvaH / tadviruddhasyAtra saukaryeNa kAryatvAt / ata eva dvitiiyaadvissmaadbhedH| tatra hi kAryasyAnutpattiranarthasya codgamanam / iha tu kAryamakAryameva na bhavati / tadviruddhasyAnarthasya vyatirekiNo'pyatra suSTukAryatvAt / yathA harSacarite rAjyavardhanaM prati zrIharSoktiSu vailakSaNyamavazyAbhyupagantavyam / atazcAsya sarvAtmanA vyatireko nimittatvaM yaayaat| pUrvavadityAnurUpyaparihArAt / sa caikasyopAyasya sAdhanAnyathAkaraNatvena vivakSaNAt / prakArAntareNeti pratItimedAt / ayamiti vyaaghaatH| tamevAha-saukayeNetyAdi / etadeva vyaacsstte-kiNcidityaadinaa| saMbhAvyamAna iti kenacidanyena / tatkAryeti / tacca tatkArya niSpAdayituM prakrAntam / ata evAsya prathamAyAghAtAdbhedaH / tatra hi yenakenacidupAyena niSpAditaM sadvastu tathaivAnyenAnyathAkriyata ityuktam / iha tu kiMcinniSpAdayituM saMbhAvyamAnasya kAraNasya tadviruddhaniSpAdakatvena samarthanam / tadviruddhaniSpattezca saukarya kimuktamityAzajhyAhakAryetyAdi / tadAnuguNyAditi kAryaviruddhAnuguNatvAt / na tviti / api tu 1. 'pariniSpAdakatvena' kha. 2. 'tasyAkAraNasya' kha. 3. 'kArya kAryameva' kha. Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| - 'yadi bAla iti sutarAmaparityAjyo'smi / rakSaNIya iti bhavadbhujapaJjarameva rakSAsthAnam' ityaadi| ___ atra rAjyavardhanena zrIharSaprasthApane kArye bAlyarakSaNIyatvAdi kAraNatvena yatsaMbhAvitaM tatpratyutA prasthApanakAraNatvena sukaratayA zrIharSeNa rAjyavardhanasya samarthitamiti vyAghAtAkhyo'laMkAraH / evaM virodhamUlAnalaMkArAnniIya zRGkhalAbandhopacitA alaMkArA lakSyante / tatra pUrvasya pUrvasyottarottarahetutve kAraNamAlA / duSkaratvena kAryatvamityarthaH / anenApyasya prathamAdvayAghAtAdbhedaH sUcitaH / iha hi kiMciniSpAdayituM saMbhAvyamAnaH kAraNavizeSaH saukaryeNa tadviruddhaniSpAdakatvena samarthyate / tatra rUpAya vizeSavivakSAparihAreNa kaitureva pakSapratipakSabhAvamAzritya tathAtvopanibandhaH / ata eveti / dvayorapi kAryatvasaMbhavAt / anarthetyanenApi viSamAdasya bheda evopodvalitaH / saMbhAvitamiti / tathA / samArthitamiti / anena prathamavyAghAtodAharaNatvamasya nirastam / tatra hi dvayorapi kAryayorniSpattivivakSitA / bAlyasya tu kAryadvayajanane'pi sAmarthya kiMtu presthApanajanane saukrym| ata evAtra saMbhAvyamAnasya kAryasya vyAhatatvam / yathA vA-'yatsazabdamiti kAmavimardai nUpuraM pariharanti taruNyaH / tadabhAra katarApi vidagdhA gopanAya nijakaNTharutAnAm // ' atra saMbhAvyamAnaM kArya prihaarH| tasya vyAhatidhAraNam / upAyasya sukaraduSkaratvena viziSTatvAdatra na prathamavyAghAtodAharaNatvam / yathA ca nAyamartho vakrokterbhedastathA vakroktAveva vkssyaamH| etadupasaMharannanyadavatArayati-evamityAdinA / alaMkAra iti na punaH zRGkhalaivaiko'laMkAraH / evaM hi sAdharmyamapyeka evAlaMkAraH syAt / na hyupamAdiSu sAdharmyaparihAreNa pratyekaM kazcidvicchittivizeSasaMbhavaH yenAlaMkArabhedaH syAt / evaM virodho'pyeka eva vaacyH| na hi vibhAvAdInAM viruddhatvAdanyaH kazcidvizeSaH kimaparam / evaM saptASTAnAmevAlaMkArANAM 1. 'vyAdiSTo'laMkAraH' ka. 2. tenApyasya' ka. 3. 'koreva' kha. 4. 'atra' ka. 5. 'prasthAna' kha. 6. 'sAdhamrye'pyeka' kha. Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 177 - yadA pUrva pUrva krameNottaramuttaraM prati hetutvaM bhajate tadA kAraNamAlAkhyo'yamalaMkAraH / yathA'jitendriyatvaM vinayasya kAraNaM guNaprakarSoM vinayAdavApyate / guNaprakarSeNa jano'nurajyate janAnurAgaprabhavA hi saMpadaH // ' kAryakAraNakrama evAtra cArutvahetuH / yathApUrva parasya vizeSaNatayA sthApanApohane ekaavlii| , lakSaNapraNayanaprasaGgaH / athopamAdInAmapi sAdhAdAvaivAntaro'sti vizeSa iti cet / tarhi kAraNamAlAdInAmapi zRGkhalAbandhopacitritatve'pi vakSyamANanItyA kAryakAraNavizeSaNavizeSyabhAvAdyAtmAstyevAvAntaro'pi vicchittivizeSaH yenopamAdivatpRthagevaiSAmalaMkAratvaM yuktam / evaM hi zRGkhalAyAmavAntaravicchittivizeSasaMbhave'pyanyAlaMkAropasaMkhyAnaM prasajyata iti cet, na / yadyasti vicchittyantaraM tadastvalaMkArAntaropasaMkhyAnaM, ko doSaH / pratyutAbhAsamAnasya vizeSasyApahnavo na vAcyaH / tadyathAsthita evAlaMkArabheda aashrynniiyH| tasmAduttarottarasya pUrvapUrvAnubandhitve viparyaye vA zRGkhaleti na vAcyam / tatra tAvatkAraNamAlAmAha-pUrvetyAdi / kAraNamAlAkhyo'yamiti mAlAnyAyena bahUnAM kAraNamAlAnAM yogapadyenAvasthAnAt / ata evAha kAryakAraNakrama eveti / na punaH kevalameva yasalAtvamityarthaH / ata eva kAraNamAlelyasyA anvarthamabhidhAnam / evamanyebhyaH khalAbandhopacitritebhyo'laMkArebhyo'syA viSayavibhAgaH / na hi teSu kAryakAraNakrama eva caarutvhetuH| vizeSaNavizeSyabhAvAdevAntarasya vicchittivizeSasya saMbhavAt / kvacidviparyayeNApi bhavati / yathA-'mANo guNehi jAai guNA vi jAaMte suaNasevAi / vimaleNa suaappasareNa suaNavai uTTANaM // ' atra hi pUrvasyottarottaraM kAraNatayopanibaddham / evamuttaratrApi viparyayo'bhyUhyaH // yathApUrvami - 1. 'parasparavizeSaNatayA' kha. 2. 'apyantaro'sti' kha. 3. 'pUrvAnubandhitvam' kha. 4. 'viparyayo vA' kha. 5. 'mAno guNena jAyate guNA api jAyante sujanasevAyAH' iti pUrvArdhasya cchAyA. 6. uttarArdha ka. pustake nAsti. . 12 a0 sa0 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 kaavymaalaa| yatra pUrva pUrva prati krameNa paraM paraM vizeSaNatvamanubhavati sa ekAvalyalaMkAraH / vizeSaNatvaM ca sthApanena nivartanena vA / sthApanena yathA'purANi yasyAM savarAGganAni varAGganA rUpapuraskRtAGgyaH / rUpaM samunmIlitasadvilAsamastraM vilAsAH kusumAyudhasya // ' atra varAGganAH purANAM vizeSaNaM sthApanIyatvena sthitam / evaM varAjanAnAM rUpamityAdi jJeyam / nivartanena yathA 'na tajjalaM yanna sucArupaGkajaM naM paGkajaM tad yadelInaSaTpadam / 'na SaTpado'sau na juguJja yaH kalaM na guJjitaM tanna jahAra yanmanaH / / ' atra jalasya sucArupaGkajavaM vizeSaNaM niSedhyatvena sthitam / evaM paGkajAnAmalInaSaTpadatvaM jJeyam / - pUrvasya pUrvasyottarottaraguNAvahatve mAlAdIpakam / uttarottarasya pUrvaM pUrva pratyutkarSahetutve ekAMvalI / pUrvasya pUrvasyocarottarotkarSanibandhanatve tu mAlAdIpakam / mAlAtvena cArutvavizeSamA tyAdi / paraM paramiti / ata eva pUrvasya pUrvasya yathAyathaM viziSTatayAvagamaH / kharUpamAtreNAvagatasya vastuno yatsaMbandhabalena vaiziSTyamavagamyate tadvizeSaNam / yadvakSyati / uttarottarasya pUrva pUrva pratyutkarSahetutve ekAvalIti / ekAvalya. laMkAra iti / pUrvottarayoH parasparAnuSaktatvenaikapatirUpatvAt / pUrvetyAdi / atazcaikAvalyalaMkArAdvailakSaNyaM darzayanvyAcaSTe-uttaretyAdi / utkarSanibandhanatva ityanena kAraNamAlAto'pyasya vailakSaNyamuktam / tasyAM hi pUrvasya pUrvasyottaramuttaraM prati kAraNatvam / nanu cAsya prAcyairdIpakAnantaraM lakSaNaM kRtamiha tu kiM na tathetyAzaGyAha-mAlAtvenetyAdi / mAlAzabdenAtra zRGkhalA lakSyate / tasyA evopakrAntatvAt / na cAtra mAlopamAvanmAlAzabdo jJeyaH / ekasyopameyasya bahUpamAnopAdAnAbhAvAt / atra hyaupamyameva nAsti / kodaNDazarAdInAM tasyAviva. 1. 'dvidhA bhavati' kha. 2. 'varAGganArUpamityAdi' kha. Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 179 zritya dIpakaprastAvollaGghaneneha lakSaNaM kRtam / gunnaavhtvmutkrsshetutvm| yathA'saMgrAmAGgaNamAgatena bhavatA cApe samAropite devAkarNaya yena yena sahasA yadyatsamAsAditam / kodaNDena zarAH zarairarizirastenApi bhUmaNDalaM tena vaM bhavatA ca kIrtiratulA kIrtyA ca lokatrayam // atra kodaNDAdibhiH krameNa zarAdInAmutkarSo vihitH| samAsAdanala kSaNakriyAnibandhanaM ca dIpakaM dIpanakriyANAmuttarottarAbhimatatvena kRtam / uttrottrmutkrssnnmudaarH| . pUrvapUrvApekSayottarottarasyotkarSanibandhanatvamudArAkhyolaMkAraH / kSaNAt / ata evAsya dIpakabhedatvaM na vAcyam / aupamyajIvitaM hi tat / prAcyaiH punaretaddIpanamAtrAnuguNyAttadanantaraM lakSitam / zRGkhalAtvena tu viziSTamasya cAratvamitIha lakSaNaM yuktam / etacca dIpaka eva granthakRtoktam / chAyAntareNa tu mAlAdIpakaM prastAvAntare lakSayiSyata iti / atretyAdi / utkarSazca zarAdInAM kodaNDAdisamAsAdanalakSaNaH / dIpanaviSayANAmiti / kodaNDazarAdInAm / ata evAsya dIpakamityanvarthamabhidhAnam // uttaretyAdi / etadeva vyAcaSTepUrvetyAdi / etaccaikasyaiva vastuno bahUnAM vA syAdityasya dvaidham / tena pUrvatra pUrvapUrvetyuttarasyeti cAvasthAvizeSAbhiprAyeNa vyAkhyeyam / anyathA hyekasyaiva pUrvatvamuttaratvaM ca kathaM syAt / evamapyuttarottaramupacayaH kharUpeNa dharmeNa vA bhavatItyasya cAturvidhyam / evaM prakRte yathAyathamArohakrameNa dhArAdhirUDhatayotkarSapratipAdanaM syAdityalaMkArabIjam / yaduktam-uttarottaramutkarSoM bhavetsAraH parAvadhiriti / pUrvApekSayottarasyotkRSTatvamityanena mAlAdIpakAdasya bhedo'pyuktaH / tatra hi pUrva.. 1. 'hetukaM' ka. 2. 'dIpanaviSayANAm' kha. 3. 'uttarottaramutkarSaH sAraH' kha. 4. ayameva kAvyaprakAzakArAdibhiH 'sAra' nAmnA vyavahRtaH / vede'pyayamalaMkAro dRshyte| yathA-mahataH paramavyaktamavyaktAtpuruSaH paraH / puruSAnna paraM kiMcitsA kASThA sA parA gatiH // ' 5. 'nibandhanaM sAraH' kha. 6. 'prastAvAntareNa' ka. 7. 'cArvavasthA' ka. Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 kaavymaalaa| yathA'jaye dhariyAH purameva sAraM pure gRhaM sadmani caikdeshH| tatrApi zayyA zayane varA strI ratnojjvalA rAjyasukhasya sAram // ' atra dharitryapekSayA purasya sAratvamevaM purApekSayA tadekadezasya gRhasvetyAdi yojanIyam / yathA "rAjye sAraM vasudhA vasuMdharAyAM puraM pure saudham / saudhe talpaM talpe varAGganAnaGgasarvakham // ' atra rAjyApekSayA vasuMdharAyAH sAratvamevaM vasudhApekSayA tadekadezasya purasyetyAdi yojanIyam / / syottaraM pratyutkarSanibandhanatvamuktam / ata eva cAsyottarottarasyotkarSopanibaddhAdanvarthatvam / tatraikasya kharUpeNotkarSo yathA-'kiM chatraM kiM nu ratnaM tilakamatha tathA kuNDalaM kaustubho vA cakra vA vArijaM velyamarayuvatibhiryadvalidveSidehe / Urce maulau lalATe zravasi hRdi kare nAbhideze ca dRSTaM pAyAttadvo'rkabimba sa ca danujaripurvardhamANaH krameNa // ' atraikasyaiva harestattadavayavasthAviziSTatayA svruupennottrottrmutkrssH| dharmeNApi yathA-'atasIkusumaprabhaM mukhe tadanu tvatkacamecakadyuti / atha bAlatamAlamAMsalaM prasRtaM saMprati srvtstmH||' atraikasyaiva tamaso nibiDatvAkhyadharmamukhenottarottaramutkarSaH / atra ca yadyapyekasminneva tamasyanekasyAtasIkusumaprabhAdikasyAvasthAnAtparyAyatvam , tathApi tamaso naibiDyaM yathAyathamutkRSTatayA vAkyArthIbhUtamiti yathoktameva yuktam / bahUnAM kharUpeNotkarSo yathA-'atyuccAstaravaH sphuranti girayaH khAsizailastatastasmAdviSNupadaM tataH kimaparaM syAdanyadatyunnatam / tasmAtsarvata eva sAdhuhRdayAnyuttuGgabhaGgIni tatkasyA unnataye tavArthipadavI cintAmaNe tanvate // ' atrAnekeSAM pUrvApekSayA svarUpeNottarottaramutkarSaH / dharmeNa yathA'kukSeH koTara eva kaiTabharipurdhatte trilokImimAmapyudvayUDhabharo bibharti tamapi prIto bhujaMgezvaraH / zrIkaNThasya sa kaNThasUtramabhavaddeva tvayA taM hRdA bibhrANena pareSu pauruSakathA zrIkarNa nirnAzitA // ' atra kaiTabhAriprabhRtInAM pauruSAkhyadharmamukhenottaro. Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 181 evaM zRGkhalAvicchittyAlaMkArAH pratipAditAH / adhunA terkanyAyAzrayeNAlaMkAradvayamucyate / tatra hetorvAkyapadArthatA kAvyaliGgam / / yatra hetuH kAraNarUpo vAkyArthagatyA vizeSaNadvAreNa vA padArthagatyA liGgatvena nibadhyate tatkAvyaliGgam / tarkavailakSaNyAtha kAvyaprahaNam / na hyatra vyAptipakSadharmatopasaMhArAdayaH kriyante / vAkyArthagatyA ca nibadhyamAno hetutvenaivopanibaddhavyaH, nopanibaddhasya hetutvam / anyathArthAntaranyAsAnnAsyabhedaH syAt / krameNa yathA ttaramutkarSaH / evaM 'jaye dharitryAH' ityAdau sAratvamukhena boddhavyam / yadAhAtretyAdi / yathA vA-'trilokyAM ratnasUH zlAghyA tasyAM dhanapaterharit / tatra gaurIguruH zailo yattasminnapi maNDalam // ' atra bahUnAM zlAdhyatvenottarottaramutkarSaH / yattvanyairetatsthAne rUpadharmAbhyAmAdhikyamuktam / tatteSAM nAmamAtranavIkaraNarasikatvam / asyaiva pUrvapUrvApekSayottarottarotkarSopanibandhanAtmakatvAtsamAviSayAvagAhanasahiSNutvAt / tasmAdasmiMzca vardhamAne saaropaantrbhaavmeti| na punaridamantarbhUtaM sAre parimitaviSaye mahAviSayamityAdyuktamevoktam / etadupasaMhRtyAnyadavatArayati -evamityAdinA / tatreti dvayaM nirdhAraNe / hetorityAdi / yati / hetozca vAkyArthapadArthagatyopanibandhAdasyAnena saha bhedadvayamapyuktam / vAkyArthagatyeti / na tu padArthagatyA / taMtra hyupanibaddhasyaiva hetutvAt / hetutvenaiveti / hetutvasyAmukha evodiktatvena pratIteH / anyatheti / hetutvenopanibandho yadi na syAt / nanu hetorvAkyapadArthobhayopanibandhe na kazcidvicchittivizeSaH pratIyata iti kathamasyAlaMkAratvamuktam / na hi sAdhyasAdhanAyopAttasya hetorevaM prakAradvayAtirekeNopanibandhaH syAt / na ca yathAsaMbhavinopanibandhamAtreNAlaMkAratvaM vaktuM yuktam / kavipratibhAtmakasya vicchittivizeSAtmakasyAlaMkAratvenokatvAt / na caivamupaniba- 1. 'pradarzitAH' ka. 2. 'tatkAnyAyAzrayeNA' kha. 3. 'tatra' iti ka-pustake nAsti. 4. 'upasaMhArAdayaH kriyAvAkyArthagatyA' kha. 5. etatparyantaM kha-pustake nAsti. 6. 'yatreti' iti kha-pustake nAsti. 7. 'hetutvam' kha. Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 kaavymaalaa| 'yattvannetrasamAnakAnti salile manaM tadindIvaraM medhairantaritaH priye tava mukhacchAyAnukArI zazI / ye'pi tvadgamanAnusArigatayaste rAjahaMsA gatA. stvatsAdRzyavinodamAtramapi me daivena na kSamyate // 'mRgyazca darmAkuraniyaMpekSAstavAgatijJaM samabodhayanmAm / vyApArayantyo dizi dakSiNasyAmutpakSmarAjIni vilocanAni / ' pUrvatra pAdatrayArthoDanekavAkyArtharUpazcaturthapAdArthe hetutvenopnystH| uttaratra tu saMbodhane 'vyApArayantyaH' iti mRgIvizeSaNatvenAnekaH padArthoM hetutvenoktH| ndhAtkazcidatizaya iti kathamasyAlaMkAratvam / evaM hi dRktvAbhAsaiva nyAyena vedyesAdAvapi khAbhAsatvasya hetorvizeSaNadvAreNa padArthagatyA, tathA 'pratyakSAdviralakarAnulipratItirvyApitvAdakuzalamindriyaM na tasyAm' ityAdau tamasi viralAGgulipratIto vyApitvAdindriyakauzalameva sAdhanamiti hetorvAkyArthagatyopanibandhAdalaMkAratvaM syAt / satyam / yadyapyevamupanibandhasya vastuvRtterasaMbhavAnna kazcidatizayaH pratIyate / tathApi granthakRtA prAcyailakSitatvAdetadiha lakSitam / atha yatra vyajhyAzliSTo vAcyArtho vAcyamevArtha prati hetutAM bhajate tatrAyamalaMkAro yujyata eveti cet / tarhi vyaGgyAzleSavazena tadutthAnAdvAkyArthapadArthatayopanibaddhyamAnasya hetoH khAtmani na kazcidatizaya iti vyaGgyakRta evAtizayo'bhyupagamyate / na tatkRtaH / tasyaivamupanibaddhasya vAstavyatvAt / yadi ca vyaGgyasAhacaryeNaiva heturalaMkAratAmiyAt tacchabdasyApi hetoralaMkAratvaM prasajyate / yadi tatrApi vyaGgyAzleSaH syAt / atha tasya zAbdatvAdeva vaicitryAbhAvAdayamanalaMkAratve nimittatvaM kathaM na yAyAt / atha tatra vyaGgyAzleSo na bhavatIti cet , kiM nAmAparAddham / yenAtra vyaGgyAzleSastatra ca neti / tathAtvena lakSyAdarzanAditi cet , naitat / avAgdArzana evaM nizcayAnupapatteH / pratyuta yatra bhavatA vyaGgyAzleSa uktastatra sa nAstIti vaktuM zakyate / tathAhi / 'vakSaHsthalI rakSatu sA jaganti jagatprasUterga 1. 'anekArthavAkyArtharUpaH' ka. 2. 'caturthapAdAthai' ka. Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 183 evamekavAkyArthapadArthagatatvena kAvyaliGgamudAhiyate / yathA manISitAH santi gRheSu devatAstapaH kva vatse ka ca tAvakaM vapuH / 'padaM saheta bhramarasya pelavaM zirISapuSpaM na punaH patatriNaH // ' 'yadvismayastimitamastamitAnyabhAva mAnandamandamamRtaplavanAdivAbhUt / tatsaMnidhau tadadhunA hRdayaM madIya mahAracumbitamiva vyathamAnamAste // ' pUrvatra varaprAptihetubhUtataponiSedhasya 'manISitAH' iti vAkyArtharUpo hetunirdiSTaH / uttaratra punaH 'astamitAnyabhAvam' ityatra vismayastimitamiti vizeSaNadvAreNa pdaarthH| . ruDadhvajasya / zriyo'rAgeNa vibhAvyate yA saubhAgyahenaH kaSapaTTikeva // ' ityatra vakSaHsthalyA jagadrakSakatve jagatprasUtitvaM padArtho hetuH / prasaviturhi nijaprasUteH sarvathaiva rakSaNamucitam / ata eva garuDadhvajavakSaHsthalyA jagadrakSakatve kartatvaM yuktam / iyAMzcAbhidheya evArthaH / ata eva cAtra na hetoH kshcidvynggyaashlessH| ittham / 'saMjIvaNosahammiva suassa rakkhai aNaNNavAvArA / sAsU NavabbhadaMsaNakaMThAgaajIviaM soNhaM // ' ityatra kaNThAgatajIvitatvasya / atra ca jagatprasUtitvasya hetoH padArthatayopanibandhe na kazcidatizayo vizeSaH / evam / 'ayi pramatte sicayaM gRhANetyukte'pi sakhyA na viveda kAcit / mannA hi sA tatra rasAntarAle yatrAntaraGgo bhagavAnanaGgaH // ' ityatrApi jJeyam / yadyapi cAtra rasazabdasya jala. vAcitvaM na vivakSitam / tathApyabhedAdhyavasAyAdatizayoktirna punaH zabdazaktimUlaM vyaGgyam / tathAtve hi hetuhetumadbhAvasya na kazcidatizayaH / evaM hi| 'ekAntajAjyAdUrubhyAM karabhovAH praajitaaH| kadalyo yanna taccitraM jayaH vana kalAvatAm // ' ityaMtra jADyasyAtizayoktyAliGgitatvena vaicitryAvahatvAcchabdasyApi padArthasya 1. 'evameva' kha. 2. 'yathA' iti ka-pustake nAsti. 3. 'saMjIvanauSadhimiva sutasya rakSatyananyavyApArA / zvazrUnavAbhradarzanakaNThagatajIvitAM snuSAm' iti cchAyA. Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 kAvyamAlA / sAdhyasAdhananirdezo'numAnam / yatra zabdavRttena pakSadharmAnvayavyatirekavatsAdhanaM sAdhyapratItaye nidizyate, so'numAnAlaMkAraH / vicchittivizeSazcAtrArthAdAzrayaNIyaH / anyathA tarkAnumAnAskiM vailakSaNyam / udAharaNam'yathA randhra vyomnazcalajaladadhUmaH sthagayati ___ sphuliGgAnAM rUpaM dadhati ca yathA kITamaNayaH / yathA vidyujjvAlojvalanaparipiGgAzca kakubha stathA manye lagaH pathikatarukhaNDe saradavaH // ' atra dhUmasphuliGgakapiladiktvAni vahiliGgAni trirUpatvAddavazabda hetoralaMkAratvaM syAt / evamudAharaNAntareSvavaseyam / evaM ca yatrApi vyaGgyAzleSaH syAttatrApi hetorvAkyArthapadArthatayopanibandhe na kshcidtishyH| atha sAdhyapratItaye hetorupanibandhAdastyeva vaicitryAtizaya iti cet / ta_numAnamevedaM syAnnAlaMkArAntaram / sAdhyasAdhanasya tallakSaNatvena vakSyamANatvAt / evaM hetorvAkyapadArthatayopanibaddhasya vAstavatvAdasya pRthagalaMkAratvaM na yuktam / uktavakSyamANanItyAnumAna evAntarbhAvopapatteH / sAdhyetyAdi / etadeva vyAcaSTe-yatretyAdinA / evaM cAtra sAdhyapratItaye trirUpasya sAdhyasya nirdezAttarkAnumAnasamAnakakSyamevAsya lakSaNamiti bhAvaH / yadyevaM tattato'sya ko vizeSa ityAzaGkayAha-vi. cchittItyAdi / taccAnumAnaM dvidhA / khArtha parArthaM ca / tatra khArtha yatra mayA. yamavagato'rtha iti khaparAmarSasya nizcayaH syAt / parArthaM tu yatra pareNAnavagatasya vastunaH pratipAdanAtparapratyAyakatvaM syAt / evaM ca / svArthaparArthabhedena dvividhamanumAnamevaiko'laMkAro vAcyo na punaranumAnahetutayA pRthagalaMkAratvam / ubhayatrApi saamaanylkssnnaanugmaatprkaarprkaaribhaavsyevopptteH| tatra svArthAnumAnaM, yathA granthakRtaivodAhRtam / tatra hi smaradavo lagna iti svaparAmarSasyaiva nishcyH| parArthAnumAnaM yathA-'tadasti teSAM tamasi prasarpiNAM nizAcaratvaM yadi pAramArthikam / tataH priye saMnihite'tra vAsare kathaM nu tatsaMcaraNaM bhaviSyati // ' atra divAsaMcaraNasya kAryasya Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 185 pratipAditaM vahiM gamayantItyanumAnam / rUpakamUlatvenAlaMkArAntarabhaGgIkAreNa vicchittyAzrayaNAttarkAnumAnavailakSaNyam / . kvacittu zuddhamapi bhavati / yathA 'yatratA laharIcalAcaladRzo vyApArayanti dhruvaM ___yattatraiva patanti saMtatamamI marmaspRzo mArgaNAH / taccakrIkRtacApamaJcitazarapreyaskaraH krodhano .. dhAvatyaprata eva zAsanadharaH satyaM sadAsAM smaraH // ' atra yoSitAM bhrUvyApAreNa mArgaNapatanaM smarapurogAmitve sAdhye'nalaMkRtameva sAdhanamiti zuddhamanumAnam / prauDhoktimAtraniSpannArthaniSThatvena ca vicchittivizeSAzrayaNAccArutvam / ayamatra piNDArthaH-ihAsti pratyAyyapratyAyakabhAvaH / asti ca samarthyasamarthakabhAvaH / viruddhaM nizAcaratvaM parapratyAyako hetuH / kaipakamUlatveneti / rUpakamantareNAnutthAnAt / nanu cAsyAlaMkArAntaragarbhIkAramAtrameva kiM tarkAnumAnavailakSaNyanimittam , utAnyadapi kiMcidityAzaGkayAha-kvacidityAdi / analaMkRtamiti / zAsanadharmAdeH prauDhokyA vAstavatvenaiva vivakSitatvAdatizayoktyAdyalaMkArAntaragarbhIkArAbhAvAt / atazcAsya kavikamaiva vailakSaNyanimittamiti bhAvaH / tadAhaprauDhoktItyAdi / evaM ca kavikarmAbhAvAdyatra vicchittivizeSAzrayaNaM na syAttatra naaymlNkaarH| yathA-'yo yatkathAprasaGge cchinnacchinnAyatoSNaniHzvAsaH / sa bhavati taM prati raktastvaM ca tathA dRzyase sutanu // ' atra raktatvaM prati viziSTasya niHzvasitasyArthe'pi hetutve vaastvtvaatkviprtibhaanirvrtittvaabhaavaanaaymlNkaarH| yathA-'prajAnAM vinayAdhAnAdrakSaNAdbharaNAdapi / sa pitA pitarastAsAM kevalaM janmahetavaH // ' atra vinayAdhAnAdihetUnAM vAstavatvAdanalaMkAratvam / na punaratra hetorArthatvAbhAvAdanalaMkAratvamiti vAcyam / kavikarmaNa evAlaMkAranibandhanatvenokatvAt arthatvasya tadaprayojakatvAt / na hi hetorArthatve'pi kavikarmavyatirekeNA 1. 'zuddhameva' ka. 2. 'yathA' iti kha-pustake nAsti. 3. 'rUpakamUlameveti' ka. 4. 'zAsanadharAde:' ka. Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| tatrApratItapratyAyane pratyAyyapratyAyakabhAvaH / pratItapratyAyane tu samarthasamarthakabhAvaH / tatra pratyAyyapratyAyakabhAve'numAnam / samarthyasamarthakabhAve tu yatra padArthoM hetustatra hetutvenopAdAne 'nAgendrahastAstvaci karkazatvAt' ityatra na kshcidlNkaarH| yatra tUpAttasya hetutvaM yathodAhRte viSaye 'mRgyazca darbhAGkaraniyaMpekSAH' ityAdau tatraiva kAvyaliGgam / yatra tu vAkyAoM hetustatra hetupratipAdakamantareNa hetutvAyopanyAse kAvyaliGgameva / taTasthatvenopanyastasya tu hetutve'rthAntaranyAsaH / evaM cAsyAM prakriyAyAM kAryakAraNavAkyArthayohetutve kAvyaliGgameva paryava. sati / samarthyavAkyArthasya sApekSatvAt / tATasthyAbhAvAt / tatazca sAmAnyavizeSabhAvo'rthAntaranyAsasya viSayaH / yatpunararthAntaranyAsasya kAryakAraMNagatatvena samarthakatvamuktam , taduktalakSaNaM kAvyaliGgamanAzritya tadviSayatvena lakSaNAntarasyaudbhaTairAzritatvAt / , laMkAratvaM syAt / tacchAbde'pi.hetau kvacitkavipratibhAnivartitatvenAlaMkAratvAbhyu. pagame na kazciddoSaH / granthakRtA punaretacciraMtanamatAnurodhenoktam / tanmatamevAdhikRtya hyayamatretyAdinA vicAraH prastutaH / tatreti dvayanirdhAraNe / pratIteti / boddhavyena samarthatayA pramukha evAdhigatasyetyarthaH / na kazcidalaMkAra iti / hetumAtrarUpatvAt / hetutvavAcakaM vinApi tadadhigame hyasya cArutvAtizaya iti bhAvaH / yadvakSyati-hetutvapratipAdakamantareNeti / upAttasyeti / pArizeSyApadArthasya hetutvenopAdAnAbhidhAnAt / ekamiti padArthagatam / hetutvapratipAdaka iti zabdAdiH / taTasthatveneti / na tu hetutvenetyarthaH / ata eva caanyorbhedH| tatazceti pArizeSyAt / nanu yadyevaM tatpUrvamarthAntaranyAsasya kenAbhiprAyeNa kAryakA. raNagatatvena samarthakatvamuktamityAzaGkayAha-yatpunarityAdi / lakSaNAntarasyeti / padArthagatatvenaiveSTeH / yadAhuH-'zrutamekaM yadanyatra smRteranubhavasya vA / 1. 'ityAdAviva' kha. 2. 'hetutvapratipAdakaM' kha. Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 alaMkArasarvasvam / uktalakSaNAzrayaNe tu yattvannetretyAdivivikto viSayaH kAvyaliGgasyArthAntaranyAsadarzita iti kAryakAraNayoH samarthyasamarthakatvamarthAntaranyAse pUrva darzitamitIyaM gmnikaayitvyaa| evaM takanyAyamUlamalaMkAradvayamiha pratipAditam / adhunA vAkyanyAyamUlA alaMkArA ucyante uddiSTAnAmarthAnAM krameNAnaddezo yathAsaMkhyam / UrdhvaM nirdiSTA uddissttaaH| pshcaannirdesho'nuuddeshH| sa cArthAdarthAntaragataH saMbandhazcAtra sAmarthyAtpratIyate / UrdhvaM nirdiSTAnAmarthAnAM pazcAnnirdiTairathaiH krameNa saMbandho yathAsaMkhyamiti vaakyaarthH| anye vimamalaMkAraM kramasaMjJayAbhidadhire / tacca yathAsaMkhyaM zAbdamArthaM ca dvidhA / zAbdaM yatrAsamastAnAM pAdAnAmasamastaiH padairarthadvArakaH saMbandhaH / tatra kramasaMbandhasyAtirohitasya pratyeyatvAt / ArthaM tu yatra samAsaH kriyate tatra samudAyasya samudAyena saha saMbandhasya zAbdatvAdarthAvagamapAlocanayA tvavayavagataH kramasaMbandhaH pratIyate / tathAtra yathAsaMkhyArthatvam / hetutAM pratipadyeta kAvyaliGgaM taducyate // ' iti / yadyetadudbhaTamatAbhiprAyeNoktaM tatkathaM khamataM saMgacchate ityAzajhyAha-uktetyAdi / viviktaviSaya iti / tATasthyavyatirekeNa vAkyArthasya hetutvAyopanyAsAdarthAntaranyAsasyAtrAvyApRteH / Azrayitavyeti / na punarvastutaH sNbhvtiityrthH| etdupsNhrnnnydvtaarytievmityaadinaa| uddissttaanaamityaadi| arthAditi / uddiSTAnAmeva hyanunideze paunaruktyaM syaat| saamrthyaaditi| vaakypryaalocnblaat| anya iti / vAmanAdayaH / yadAhuH-'upameyopamAnAM kramasaMbandhataH kramaH' iti / anenAsya prAcyoktatvaM darzitam / avyavahitatveneti / samAsAdyabhAvAt / avayavAnAmiti / harikajjalAdInAm / na cAsyAlaMkAratvaM yuktam / doSAbhAvamAtrarUpa1. yeNa' ka. 2. 'yathAsaMkhyam' kha. 3. 'atrApravRtteH' kha. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 kaavymaalaa| AdyasyodAhaNam. 'lAvaNyaukasi sapratApagarimaNyagresare tyAginAM / deva tvayyavanIbharakSamabhuje niSpAdite vedhasA / induH kiM ghaTitaH kimeSa vihitaH pUSA kimutpAditaM __cintAratnamaho vRthaiva kimamI sRSTAH kulakSmAbhRtaH // ' atra lAvaNyaukaHprabhRtInAmindrAdibhiH kramasaMbandhasyAvyavahitatvena pratIteH zAbdaM yathAsaMkhyam / yathA. 'kajjalahimakanakarucaH suparNavRSahaMsavAhanAH zaM vaH / jalanidhigirikamalasthA hariharakamalAsanA dadatu / ' atra,kajalAdInAM suparNAdibhiH saMbaddhAnAM jalanidhyAdibhiH saha saMbandho hariprabhRtibhiH saMbandhaH zrutyA samudAyaniSThaH pratIyate / arthAnugamAnusAreNa tvavayavAnAM kramasaMbandhAvagatirityArtha yathAsaMkhyam / tvAt / uddiSTAnAM krameNAnunirdeze hyakriyamANe'pakramAkhyo doSaH prasajyate / yadutam-'kramahInArthamapakramam' iti / tacca yathA-'kIrtipratApau bhavataH sUryAcandramasAviva' iti / doSAbhAvamAtraM ca naalNkaartvm| tasya kavipratibhAtmakavicchittivizeSatvenoktatvAt / tattve cAsya 'yathAsaMkhyamanudezaH samAnAm' ityAdisUtrodAharaNAnAM 'tUdIzalAturavarmatIkucavArADakchaNDhaJyakaH' ityAdInAmapyalaMkAratvaprasaGgaH / etacca vakroktijIvitakRtA saprapaJcamuktamityasmAbhiriha nAyastam / granthakRtA punaretadudbhaTamatAnuyAyitayA lakSitam / evamAsattiviprakarSavatAM tadapekSa upadezAkrama iti lkssitH| kramo'pyanalaMkAra eva / doSAbhAvamAtrarUpatvAt / AdipazcAnirdezyAnAmatathAnirdeze hyapakramAkhya eva doSaH syAt / yathA-'turaGgamatha mAtaGgaM me prayaccha madAlasam / ' atra gajAzvayorAdipazcAnirdezyayorapyatathAnirdezAdapakamatvam / anayozca svasthAnanirdeze doSAbhAvamAtratvam / na punaralaMkAratvam / 1. 'asya' ka. Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 189 ekamanekasinnanekamekasinkrameNa pryaayH| , kramaprastAvAdidamucyate / ekamAdheyamanekasminnAdhAre yattiSThati sa ekaH paryAyaH / nanvekamanekagocaramiti prAktanena lakSaNena vishessaalNkaaro'troktH| tatkimarthamidamucyate ityAzaGkayoktam-krameNeti / iha ca kramopAdAnAdarthAttatra yogapadyapratItiH / tenAsya tato viviktaviSayatvam / tathA ekaminnAdhAre'nekamAdheyaM yatsa dvitIyaH pryaayH| nanvatra samuccayAlaMkAro vakSyate ityetadarthamapi krameNeti yojyam / ata eva guNakriyAyogapadyaM samuccayaH' iti samuccayalakSaNe yogapadyagrahaNam / ata eva kramAzrayaNAtparyAya ityanvarthamabhidhAnam / tasmAt / 'avazyaM tadaho bhAviviyogo yatra no dhruvam / paricchadasuhRdvandhuviSayendriyajIvitaiH // ' ityatra paricchadAdInAmanyathAnirdeze doSa eva syAt / na cAtra tAdRkkazcidvizeSa upalabhyate / yenAnalaMkAratvaM syAt / evam-'AstAmastamayo'hamityabhimaterdaihAdimAtraspRzo mAbhUdvA viratirmameti ca mRterdArAtmajAdiSvapi / asmAkaM vasuvezmaniSkuMTanadIsImAnukedArikAdezakSmezadigAdikeSvapi kathaM sA hanta nAstaM gatA // ' ityatrApi jJeyam / ekamityAdi / idamiti paryAyalakSaNam / tadeva vyAcaSTe-eka mityAdinA / eka iti dvitIyApekSayA / atazca dvau paryAyau / na. punareka eva / sAmAnyalakSaNAyogAt / ata eva kAvyaprakAzakRtA pRthagetau lakSitau / yadAha--'ekaM krameNAnekasminparyAyaH' iti / 'anyastato'nyathA' iti ca / granthakRtA tvanayoratrAnyasyAnyathA grahaNena kramAnyathAbhAvo'pi prasakta iti dUSaNodbhAvanayaivaM lakSaNaM kRtam / evaM krameNaikamanekatrAnyathA vA paryAya ityapi sUcitaM tasyaiva prayojanaM darzayati nanvityAdinA / kimarthamiti / vizeSAlaMkAreNaiva ttprtiitisiddheH| arthAditi / pArizeSyAtmakAtsAmarthyAdityarthaH / teneti / kramayogapadyarUpatvenetyarthaH / tata iti / vizeSAt / tathetyAdi / atrApi kramagrahaNasya prayojanaM darzayati-nanvityAdinA / ata eveti / vizeSasamuccayayoryogapadyasaMbhavAt / anvarthamiti / 'parAvanupAtya iN' ityane Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| vinimayAbhAvAtparivRttivalakSaNyam / tasyA hi vinimayo lakSaNasvena vakSyate / tatrAneko'saMhatarUpaH saMhatarUpazceti dvividhH| tacca dvaividhyamAdhArAdheyagatamiti catvAro'sya bhedAH / krameNodAharaNAni 'nanvAzrayasthitiriyaM kila kAlakUTa kenottarottaraviziSTapadopadiSTA / prAgarNavasya hRdaye vRSalakSmaNo'tha kaNThe'dhunA vasasi.vAci punaH khalAnAm // ' 'visRSTarAgAdadharAnnivartitaH stanAGgarAgAruNitAca kandukAt / kuzAGkurAdAnaparikSatAGguliH kRto'kSasUtrapraNayI tayA karaH / / ' nAnupAtyaye gamyamAne ghajo vihitatvAt / atazcAsyaiva kramArthAbhidhAyitvAtkamo'pi pRthagalaMkAratayA na lkssnniiyH| athAtrArohAvarohayoradhikayoH pratItirastIti yuktamevAsya pRthaglakSaNamiti cet / evaM tAdhArAdheyAnAM parasparaM vilakSatvAbhyAmapyalaMkArAntarapraNayanaM syAt / tayorapyadhikayoH paryAye saMbhavAt / na cAtra tAvatkazcidatizaya upalabhyate / yena pRthagalaMkAratvamapi syAt / evamArohAdinA yadatra vailakSaNyamavagamyate tadetadbhedatve nimittam, na punaH pRthagalaMkAratAyAm / ekasyAnekatrAnyathA vA krameNAvasthAnAkhyasya sAmAnyalakSaNasyAtrApyanugamAt / evaM 'yadekaramAnivRtto'rtha AdhArAntaramAzrayet / sa pAyo nivRttau tu kramo'yaM bahudhA sthitaH // ' ityapi paryAyAdasya pRthaktve nimittaM na vAcyam / nivRttyanivRttyorvicchittivizeSatvAbhAvAt / tasmAdasya paryAya evAntarbhAvAtpRthaglakSaNapraNayanaM navanavAlaMkArapradarzanahevAkamAtramevetsalaM bahunA // nanu caikAnekarUpasya vastuno'nyatra prApteH parivRttirevAyaM kiM netyAzamAha-vinimayetyAdi / saMhatarUpa iti / saMghAtarUpa ityarthaH / asyeti zabdasAmAnyamavalambyoktam / asaM. hate iti / AzrayANAmanekatvAt / krameNeti / hRdayAdyanukramAt / evamapyekasyaiva kaalkuuttsyottrottraadhiksthaanaasaadnaadaarohnnprtiitiH| bhavaroho yathA. 1. 'AdhArAdheyamiti' kha. Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 191 'nizAsu bhAkhatkalanU purANAM yaH saMcaro'bhUdabhisArikANAm / nadanmukholkAvicitAmiSAbhiH sa vAhyate rAjapathaH zivAbhiH / / ' 'yatraiva mugdheti kRzodarIti priyeti kAnteti mahotsavo'bhUt / tatraiva daivAdvadane madIye patnIti bhAryeti girazcaranti / ' atra kAlakUTamekamanekasminnasaMhate Azraye krameNa sthitimannibaddham / karazcaiko'nekasminsaMhate kramavAn / adharakandukayonivRttyupAdAnatayA saMhatatvena sthitatvAt / abhisArikAH zivAzcAnekakhabhAvA asaMhatarUpA ekasminnAzraye rAjapathe kramavartinyaH / vacane caikasminnAzraye mugdhatvAdivargaH patnItyAdivargazca vargavAdeva saMhatarUpo'nekaH kramavAnupanibaddhaH / samanyUnAdhikAnAM samAdhikanyUnairvinimayaH parivRttiH / vinimayo'tra kiMcittyaktvA kasyacidAdAnam / samena tulyaguNena tyajyamAnena tAdRzasyaivAdAnam / tathAdhikenotkRSTaguNena dIyamAnena nyUnasya guNahInasya parigrahaH / evaM nyUnena hInaguNena tyajyamAnenAdhikaguNasyotkRSTasya svIkAraH / tadeSA triprakArA parivRttiH / kramapratibhAsasaMbhavAtparyAyAnantaramasyA lakSaNam / samaparivRttiyathA 'ziraH zArva vargAt' ityAdi / atra gaGgAyA uttarottarasthAnAsAdanam / saMhate iti / adharakandukAderanekasyAzrayatvAt / kramavartinya iti / abhisArikAzivAnAmatItavartamAnakAlAvacchinnatvAt / mugdhatvAdInAM bahutvAdvagetvam / samanyUnetyAdi / etadeva vyAcaSTe-vinimaya ityAdinA / tAdRzasyeti / tulyaguNasyetyarthaH / atazcAtra dvayorapi tulyaguNatvAttyajyamAnAdIyamAnayorgamyamAnamaupamyam / evaM ca tannimittasya sAdhAraNadharmasyApi traividhyam / adhikatvaM nyUnatvaM cotkRSTatvAnutkRSTatvayogAt / atazcAtra zabdopAttadadhati (1) / kvacitsAmarthyalabhyaM taditi niyamasya trirUpatvAt / kramapratibhAseti / tyAgAdAnayoH . 1. 'patnItvAdivargazca' kha. 2. 'samAnAdhikanyUnaiH' kha. 3. 'ataH' ityArabhya 'sAmarthyalabhyam' ityantaM kha-pustake nAsti. 4. 'vinimayasya' kha. Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 kaavymaalaa| 'uro dattvAmarArINAM yena yuddheSvagRhyata / hiraNyAkSavadhAhyeSu yazaH sAkaM jayazriyA // atroroyazasostulyaguNatvam / adhikaparivRttiryathA'kimityapAsyAbharaNAni yauvane dhRtaM tvayA vArdhakazobhi vlklm| vada pradoSe sphuTacandratArakA vibhAvarI yadyaruNAya klpte||' ___ atrotkRSTaguNairAbharaNainyUnaguNasya valkalasya parivRttiH / nyUnaparivRttiryathA 'tasya ca pravayaso jaTAyuSaH khargiNaH kimiva zocyate budhaiH| yena jarjarakalevaravyayAtkrItamindukiraNojjvalaM yazaH // ' .. atra hInaguNena kalevareNotkRSTaguNasya yazaso vinimayaH / paurvAparyeNa RmikatvAt / tulyaguNatvamiti / vaipulyAdinA sAdhAraNadharmasyAnugAmitayA punaratra tulyaguNatvaM yathA-'sudhAvadAtaM pANDutvaM vinidhAya kpolyoH| mIryatkathotthA zatrUNAM niHzeSamakarodyazaH // ' sudhAvadAtamityasyAnugAmitvam / bimbapratibimbabhAvo yathA-'latAnAmetAsAmuditakusumAnAM marudasau mataM lAsyaM dattvA zrayati bhRzamAmodamasamam / latAstvadhvanyAnAmahaha dRzamAdAya rabhasAddadatyAdhivyAdhibhramaruditamohavyatikaram // ' atra ltaasmtvyorbimbprtibimbbhaavH| zuddhasAmAnyarUpatvaM yathA-'manoharaM khaM prativetanAya rutaM prklpyonmdcitthaari| madhvAdadAno madhupAyilokaH padmAkarANAmanRNIbabhUva // ' atra manoharatvacittahAritvayoH zuddhasAmAnyarUpatvam / AbharaNAnAM cAtrotkRSTatvaM vastusAmarthyAllabhyate / valkalasya punarvArdhakazobhItyanena khayameva nyUnatvamuktam / evaM kalevarayazasorapi jarjarojjvalatvena nyUnAdhikatvamuktam / etaccAsya prAcyairapyuktamiti rudraTodAha 1. 'atazcAsyAH ' kha. Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 193 'datvA darzanamate matprANA varatanu tvayA krItAH / kiM tvapaharasi mano yaddadAsi raNaraNakametadasat // ' atrAdye samaparivRttiH / dvitIyAthai nyUnaparivRttiH / ekasyAnekaprAptAvekatra niyamanaM prisNkhyaa| ekAnekaprastAvAdiha vacanam / eka vastu yadAnekatra yugapatsaMbhAvyate tadA tasyaikatrAsaMbhAvye dvitIyaparihAreNa niyamanaM parisaMkhyA / kasyacitparivarjanena kutracitsaMkhyAnaM varNanIyatvena gaNanaM parisaMkhyA / sA caiSA praznapUrvikA tadanyathA veti prathamaM dvidhA / pratyekaM ca varjanIya. tve'sya zAbdatvArthatvAbhyAM dvaividhyamiti ctuHprbhedaaH| krameNa yathA "kiM bhUSaNaM sudRDhamatra yazoM na ratnaM kiM kAryamAryacaritaM sukRtaM na doSaH / kiM cakSurapratihataM dhiSaNA na netraM jAnAti kastvadaparaH sadasadvivekam // ' 'kimAsevyaM puMsAM savidhamanavayaM dyusaritaH kimekAnte dhyeyaM caraNayugalaM kaustubhabhRtaH / raNe'pi samaparivRttyAdi yojayati--datvetyAdinA / ekAneketi / paryAye ekasyAnekatra paryavasAnAderaktatvAt / asaMbhAvya iti / kavipratibhAnirvartita. tvAbhAvAllokottara ityarthaH / na punaH prAptiviSayatvenAsaMbhAvyatvaM vyAkhyeyam / sarvathAprAptasyArthAntaraniSedhamAtraparo hi vidhiH parisaMkhyA / ata evArthAntaraniSedhe tAtparyameva darzayituM dvitIyaparihAreNetyuktam / apavarjana iti / 'apa parIvarjane' iti vacanAt / seti / yathoktarUpA / eSeti / prisNkhyaa| kiM bhUSaNamiti praznapUrvakatvam / na ratnamiti zabdopAdAnAtparivarjanIyasya zabdatvam / na puna 1. 'tasyAsaMbhAvya ekatra' kha. 2. 'parivarjane kasyacidvarjane' kha. 3. 'varjanIyatvasya ka. 13 a0 sa0 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 / kAvyamAlA | kimArAdhyaM puNyaM kimabhilaSaNIyaM ca karuNA ___yadAsaktyA ceto niravadhi vimuktyai prabhavati // '. 'bhaktirbhave na vibhave vyasanaM zAstre na yuvatikAmAsne / cintA yazasi na vapuSi prAyaH paridRzyate mahatAm // ' 'kauTilyaM kacanicaye karacaraNAdharadaleSu rAgaste / kAThinyaM kucayugale taralatvaM nayanayorvasati // ' atra cAlaukikaM vastu gRhyamANaM. vastvantaravyavacchede paryavasyatIti vyavacchedyaM vastvantarazabdamAnaM veti niymaabhaavH| alaukikatvAbhiprAyeNaiva kvacitpraznapUrvakaM grahaNam / yathA 'vilaGghayanti zrutivartma yasyAM lIlAvatInAM nayanotpalAni / bibharti yasyAmapi vakrimANameko mahAkAlajaTArdhacandraH // ' __ yathA-'citrakarmasu varNasaMkaro, yatiSu daNDagrahaNAni' ityAdi zleSasaMpRktatvamasyA atyantacArutvanibandhanam / atra ca niyamaparisaM rIzvarAdi sevyamiti parivarjanIyasya zabdAnupAdAnAdarthatvam / atreti| eSUdAharaNeSu / alaukikamiti / kavipratibhAnirvartitam / gRhyamANamiti / vidhIyamAnatayA / vastvantaravyavaccheda iti / arthAntaraniSedhamAtratAtparyAt / niyamAbhAva iti / napatra vyavacchedyasya zAbdatvArthatvAbhyAM kazcilakSaNabheda iti bhAvaH / alaukikatvAbhiprAyeNeti / nahi 'paJca paJcanakhA bhakSyAH' ityAdau praznapUrvakaM grhnnmityaashyH| kvaciditi / kutrApyapraznapUrvakatvamapi bhavediti bhAvaH / zleSasaMpRktatvamiti / zleSazabdazcAtra zliSTazabdanibandhanAyA. matizayoktI vrtte| tathAtvoktezcAtizayoktimAtrasaMpRktatve na tathA cArutvaM bhavatIti prayojanam / atyanteti / puurvodaahrnnebhyH| nanu niyamaparisaMkhye bhinnalakSaNe prasiddha iti kathaM tayoH sAmAnAdhikaraNyaM sUtritamityAzaGkayAha-atretyAdi / vAkyavido mImAMsakAH / yadAhuH-'vidhiratyantamaprAptau niyamaH pAkSike 1. 'laukikaM' kha. 2. 'vastvantaraM zAbdamArthaM veti' kha. 3. 'nivartitam' ka. Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 195 khyayorvAkyavitprasiddhaM lakSaNaM nAdaraNIyamiti khyApanAya niyamanaM parisaMkhyeti sAmAnAdhikaraNyenoktiH / ata eva pAkSikyapi prAptiratra khIkriyata iti yugapatsaMbhAvanaM prAyikam / sati / tatra cAnyatra ca prAptau parisaMkhyA nigadyate // ' iti / atrAyamarthaH / iha kasyacidarthasya niyamenAjJAtasya vidhiH kriyamANo yadArthAntaraniSedhArthamapi paryavasyati tadA niyamavidhiH / punarajJAtajJApanamAtraparyavasita eva bhavati / tena niyame 'vrIhInavahanti' ityAdAvavaghAtamAtraparyavasAyitvameva / dalanAderapi niSedhyatvena paryavasAnAt / nApi niSedhamAtra eva tAtparyam / avaghAtAbhAve vidhyaniSpatteH / sarvaprakAraprApteraprAptAMzaparipUraNasyApyabhAve vidhiH kriyamANo'rthAntaraniSedhamAtrArthameva yatra paryavasyati sA parisaMkhyA / tena 'paJca paJcanakhA bhakSyAH ' ityAdAvanyapaJcanakhabhakSaNaniSedhamAtratAtparyameva / na punaretatpaJcanakhabhakSaNakartavyatApi / tathAtve hi paJcAnAM paJcanakhAnAmabhakSaNe pratyavAyaprasaGgo niyamAdasyA medo vA na syAt / nAdaraNIyamiti / anenaiva lakSaNenobhayoH saMgrahAt / tathAhi niyameM 'same deze yajeta' ityAdoM yAgasya samaviSamAtmanyanekatra deze prAptAvekatra sama eva niyamanaM kRtam / parisaMkhyAyAmapi sarvatra bhakSaNasya prAptau paJca paJcanakhaviSaya evaikatra niyamanam / nanvatra paJcapaJcanakhAntaraniSedhamAtratAtparyAtpaJcapaJcanakhaviSaye bhakSaNaniyamanena vAkyArthatvamiti kathamubhayAnugAmyetalakSaNamiti cet / satyam / asti tAvadAmukhe paJcapaJcanakhaviSaye bhakSaNe vidhiH / yadAsyArthAntaraniSedhaparyavasAyitvaM tadeva jIvitabhUtatvenehAlaMkAratvapratiSThApakam / tacca niyamaparisaMkhyayoH samAnam / atha niyame vidhiniSedhayorvAkyArthatvaM parisaMkhyAyAM ca niSedhasyaivetyanayormahAnbheda iti cet / na / asti tAvadvidherarthAntare niSedhaparyavasAyitvaM samAnaM, yannibandhanamanayoralaMkAratvam / yattu niyame vidhAvapi tAtparya na tu parisaMkhyAyAm / tadanaupayikatvAdihAnAdaraNIyam / na hIha paJcAnAM paJcanakhAnAmabhakSaNa eva pratyavAyaH prasajyate yena vidhiniSedhatAtparyAbhyAmanayoralaMkArabhedaH syAt / tathAtve ca sarvAlaMkArabhedAnAM bhedahetvatizayAdisaMbhavAdbhinnalakSaNaprasaGge'laMkArAnantyaM syAt / atazcaitadbhedatvameva niyamasya vAcyam / tadAha-ata evetyAdi / svIkriyata iti / bhedatvenetyarthaH / 1. bhedahetvatizayAMzasaMbhavAt' kha. Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 kaavymaalaa| . dnnddaapuupikyaarthaantraaptnmaapttiH| daNDApUpayorbhAvo daNDApUpikA / 'dvandvamanojJAdibhyazca' iti vun / pRSodarAditvAcca vRddhyabhAvaH / yathA-ahamahamiketyAdAviti kecit / anye tu daNDApUpau vidyete yasyAM nItauM sA daNDApUpikA nItiH / evamahaM zakto'haM zakto'syAmiti ahamahamiketivanmatvarthIyaSThannityAhuH / apare daNDApUpAviva daNDApUpiketi Ive pratikRtAviti kanaM varNayanti / atra hi mUSakakartRkeNa daNDabhakSaNena tatsahabhAvyapU sA ca yathA-'kimAsevyaM puMsAm' ityAdau / dhusarittaTezvaraMyoH sevAyA na yugapasaMbhAvanamiti niSedhaparyavasAyI dhusarittaTa evaikatra sevAyA niyamaH kRtH| ata eva ca tatprAyikamityuktam / daNDApikayetyAdi / zabdayojanAM tAvadAha-daNDetyAdi / dvandvasaMjJakatvAdasyAnena vuny| zaiSyopAdhyAyiketivat / nanu cAsya aco'NitIti jitvAdRddhiH kiM na bhavatItyAzaGkayAha-pRSodaretyAdi / yathopadiSTamityanena hi ziSTaprayogabhAMjAM zabdAnAM vyAkaraNazAstreNa lopAgamavarNavikArAdi yadavihitaM tadbhavati / lakSyamUlatvAvyAkaraNasya / tenAtrAvihitopi vRddhyabhAvo'nena siddhaH / itizabdo hetau / 'ata iniThanau' iti Than / etacca pakSatrayaM sAmAnyenaivAbhidadhatA granthakRtA khayamevopapannaH pakSa AzrayaNIya iti sUcitam / tenAtrAdya eva pakSa AzrayaNIyaH / pakSAntarayoranupapatteH / tathA cAtra 'ekAkSarAtkRto jIteH saptamyA ca na tau smRtau' ityAdhuktyA tasya saptamyarthe niSiddhatvAt Thaneva na bhavati / athApi viSayaniyamArthasyeti karaNasyAnApi saMbandhAdihApi bhavatIti cet / na / etaddhi niyatodAharaNaviSayam / anyathA hi niSedhakasyAkaraNaprasaGga eva syAt / ahamahamikAzabdasya punaretadatyantamevAyuktam / adantA-- tprAtipadikAdano vihitatvAt / kano'pyatra na praaptiH| tasya prakRtI gamyamAnAyAmivArthe vartamAnAtprAtipadikAduktatvAt / adantAtprAtipadikAduktatvAtprakRtya 1. 'daNDApUpikAyAm' ka; 'daNDApUpikAyArthApatanamarthApattiH' kha. 2. 'evamaho zakto'haM zakto'syAmiti' ka. 3. 'matvarthe' kha. 4. 'iva prakRtAviti' kha. 5, 'tatsahabhAvyapUpAbhakSaNaM' kha. 6. 'jAtau' kha. 7. 'saptamyAMzayutau smRtau' kha. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 197 pabhakSaNamAtsiddham / eSa nyAyo daNDApUpikAzabdenocyate / tatazca yathA daNDabhakSaNAdapUpabhakSaNamarthAyAtaM tadvatkasyacidarthasya niSpattau sAmarthyAtsamAnanyAyatvalakSaNAd yadarthAntaramApatati sArthApattiH / na cedamanumAnam / samanyAyasya saMbandharUpatvAbhAvAt / asaMbandhe cAnumAnAnutthAnAt / arthApattizca vAkyavidAM nyAya iti tajjAtIyatvenehAbhidhAnam / iyaM ca dvidhA / prAkaraNikAdaprAkaraNikasyArthApatanamekaH prakAraH / aprAkaraNikAtyAkaraNikasyArthApatanaM dvitIyaH prkaarH| Adyo yathA'pazupatirapi tAnyahAni kRcchrAdagamayadadrisutAsamAgamotkaH / kamaparamavazaM na viprakuryurvibhumapi taM yadamI spRzanti bhAvAH // ' atra vibhuvRttaH prAkaraNiko lokvRttaantmpraakrnnikmrthaadaakssipti| dvitIyo yathA 'dhRtadhanuSi bAhuzAlini zailA na namanti yattadAzcaryam / ripusaMjJake pu gaNanA ka iva varAkeSu kAkeSu // ' bhAvAca kanna bhavati / anyathA hi goriva gavaya ityatrApi kanaH prasaGgaH / tadi. tthamAdya eva pakSo jyAyAn / nanvatra kimarthasiddhyA tatsahabhAvino'rthasya kasyApatanaM sthitaM yeneha dRSTAntatvena darzanamityAzaGkayAha-atretyAdi / etadeva prakRte yojayati-tatazcetyAdinA / sAmAnyanyAyatvalakSaNAditi / yenaiva nyAyenaikasyArthasiddhistenaivApyasyAparasyArthasyetyarthaH / nanvarthAdarthAntarapratIteH kimayamanumAnameva na bhavatItyAzaGkayAha-na cedamityAdi / saMbandharUpatvAbhAvAditi / daNDabhakSaNe hyapUpabhakSaNaM samAnanyAyatvAducitamapi na nishcitmev| daNDabhakSaNe'pi pRthakpravezAvasthAnAdinA kenApi nimittenApUpAnAmabhakSaNasyApi bhAvAt / anumAnaM punarniyatamevArthAdarthAntarasyApatanamityasyAH pRthagbhAvaH / iheti| vAkyanyAyamUlAlaMkAraprastAve / dvividheyanenApatato'rthAntarasya sAmyAdinA bahuprakAratvaM na tathA vaicitryAvahamiti sUcitam / ApAtataH punararthAntarasyopAdAnA Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 kaavymaalaa| atra zailavRttAnto'prAkaraNiko ripuvRttAntaM prAkaraNikamarthAdAkSipati / kacinyAyasAmye nimittaM zleSeNa gamyate 'alaMkAraH zaGkAkaranarakapAlaM parikaro vizIrNAGgo bhRGgI vasu ca vRSa eko gtvyaaH| avastheyaM sthANorapi bhavati sarvAmaraguro vidhau vakre mUrdhni prabhavati vayaM ke punaramI / ' atra vidhau vakre iti zliSTam / aprAkaraNikasthANuvRttAntAtprAkaraNikArthApatanam / tulyabalavirodho viklpH| . viruddhayostulyapramANaviziSTatvAttulyabalayorekatra yugapatprAptau viruddhatvAdeva yaugapadyAsaMbhave vikalpaH / aupamyagarbhatvAcAtra cArutvam / yathA-'namantu zirAMsi dhanUMSi vA, karNapUrIkriyantAmAjJA mauvyoM vA'. nupAdAnAbhyAM saMbhavatyasyA vaicitryam / tatropAdAne granthakRtaivodAhRtam / anupAdAne yathA-zrIzAradApAdarajaHpavitraH spRSTAH samantAddhimavanmarudbhiH / yatrolla. sannirbharazAstragarbhasaMdarbhiNaH santyapi garbharUpAH // ' tatra garbharUpebhyo'nyeSAM kA vArtetyApatadarthAntaramanupAttam / zleSeNeti / zleSamUlayAtizayoktyetyarthaH / tulye. tyAdi / etadeva vyAcaSTe-viruddhayorityAdinA / tulyabalatvAdevaikasyApi bAdhAbhAvAnnaikataragrahaNam / tacca dvayorapi yugapatprAptiH / na ca viruddhayoretayujyate ityatraikasyApi sAdhakabAdhakapramANAbhAvAdanizcayAdaniyataikatarAvalambanena pAkSikI prAptiH / ata eva niyatobhayapakSAvalambI vikalpaH / nanu ca 'yavaiIhibhirvA yajeta' iti vAstavatvAdvikalpAdasya ko vizeSa ityaashyaah-aupmyetyaadi| aupamyaM sAdhAraNadharmanibandhanamiti tasyApyatra traidham / evaM ca yatraivaupamyagabhatvaM tatraivAyamalaMkAro na tvanyatheti bhAvaH / yathA--'nindantu nItinipuNA yadi vA stuvantu lakSmIH parApatatu gacchatu vA yatheSTam / adyaiva vA maraNamastu yugAntare vA nyAyyAtpathaH pravicalanti padaM na dhIrAH // ' atraupamyagarbhatvAbhAvAdvika Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 199 ityAdi / atra pratirAjakArye namane zirasAM dhanuSAM ca tulyapramANazliSTatvam / saMdhivigrahau cAtra krameNa tulyapramANe, pratirAjaviSayatvena spardhayA dvayorapi saMbhAvyamAnatvAt / dvau cemau viruddhAviti nAsti tayoryugapatpravRttiH / prApnuvatazcAtra yugapatprakArAntarasyAnAzaGkayatvAt / tatazca nyAyaprApto vikalpaH / ___ namanakRtaM ca tayoH sAdRzyamityalaMkAratA / evaM karNapUrIkriyantAmityAdau yojanIyam / aupamyagarbhatvAccAtra cArutvam kaciccheSAvalambenApyayaM dRzyate / yathA'bhaktipravilokanapraNayinI nIlotpalaspardhinI / dhyAnAlambanatAM samAdhiniratairnIte hitaprAptaye / lAvaNyasya mahAnidhI rasikatAM lakSmIdRzostanvatI yuSmAkaM kurutAM bhavArtizamanaM netre tanurvA hareH // ' atra netre tanuvaiti vikalpaH / uttamatvAcca tulyapramANaM zliSTa lpamAtratvam / vikalpavRttaM cAtra darzayati-atretyAdinA / krameNeti / zironamane saMdhirdhanunamane vigrahazceti / spardhayetyanena viruddhatvamevodvalitam / dvau cemAviti / saMdhivigrahau / anayoviruddhatvAdetatkAryayorapi zirodhanurnamanayoviruddhatvam / tayoriti / zirodhanurnamanayoH / prakArAntarasyeti / yatra zirasAM dhanuSAM ca yugapannamanaM na saMbhavet / tatazceti / viruddhayoryugapatpravRttyasaMbhavAnyAyaprAptatvenAsyAnunmUlyatvamuktam / ata eva caitadabhAvavAdinAmanyAyavAditvamapi sUcitam / atraupamyakRtamevAlaMkAratvamityAha-namanetyAdi / tenAtra namanAlayasya samAnadharmasyAnugAmitayaikyarUpeNa nirdezaH / vastuprativastubhAvastu yathA--'naTaM vidhAturucitaM mukhameva caJcadbhUkaM natabhru tava kAntivilokiteSu / eNAGkabimbamatha vA vivalatkalaGkamekaM na yadvihita eva jagatprakAzaH // ' atra caJcadvivalavatyoH zuddhasAmAnyarUpatvaM bhruuklngkyorbimbprtibimbbhaavH| uttamatvA. diti / dvayorapi bhagavatsaMbandhitvena bhavArtizamanakaraNasAmarthyena samatvAt / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 kaavymaalaa| tvam / na cAtra samuccaye vAzabdaH / saMbhavantyAmapi gatau mahAkavivyavahAre tathA prayogAbhAvAt / nanu virodhanimitto vikalpaH / kathaM cAtra virodhaH / naitat / tanumadhye netrayoH praviSTatvAttayoH pRthagabhidhAnameva na kAryam / kRtaM ca tatspardhibhAvaM gamayati / spardhibhAvazca viruddhatvam / netre athavA samastameva zarIramityarthAvagame virodhasya supratyeyatvAt / sa cAtra zleSAcchRiSTaH / liGgazleSasya vacanazleSasya cAtra dRSTeH / tasmAtsamuccayapratipakSabhUto vikalpAkhyo'laMkAraH pUrvairakRtaviveko'tra darzita ityavagantavyam / guNakriyAyogapadyaM smuccyH| guNAnAM vaimalyAdInAM yogapadyenAvasthAnam , tathaiva / kriyANAM ca samuccayo'laMkAraH / vikalpapratipakSaNAsya sthitiH / krameNa yathA nanu ca netre ca tanuzcetyatra samuccaya eva kiM na bhavatItyAzaGkayAha-na cAtretyAdi / gatAviti / vAzabdasya samuccayArthalakSaNAyAm / tatheti / samuccayArthaparatayetyarthaH / na hyatra samuccayArtho vivakSitaH / evamatra virodhAbhAvAtkathaM vikalpo'pi na bhavatItyAha-nanvityAdi / na kAryamiti / tanvabhidhAnenaiva netrayoH khIkRtatvAt / kRtamiti / pRthagabhidhAnam / spardhibhAvamiti / anyathA hi pRthagabhidhAnaM niSprayojanaM syAt / spardhibhAvAditi / tulytvaat| asupratyeyatvAditi / suSTutvena viruddhasya kaSTakalpanAnirAsaH kRtaH / sa iti / vikalpaH / etadevopasaMharati-tasmAdityAdinA / samuccaye dvayorapi yugapadavasthAnamiha tvanyathetyasya tatpratipakSabhUtatvam / anenAsya granthakRdupajJatvameva darzitam / guNakriyetyAdi / tathaiveti / yaugapadyAvasthAnenetyarthaH / anenaiva cAsya guNakriyANAM yugapadavasthiterbhedadvayamapyuktam / nairmalyamAlinyayorgu 2. 'vikalpasya' kha. 3. 'sa cAtra leSaH zliSTaH' kha. 1. 'nimittako' kha. 4. 'ityavadhAtavyam' kha. Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / . 201 'vidalitasakalArikulaM tava balamidamAzu vimalaM ca / prakhalamukhAni narAdhipa malinAni ca tAni jAtAni // ' 'ayamekapade tayA viyogaH priyayA copanato'tiduHsaho me / navavAridharodayAdahobhirbhavitavyaM ca nirAtapatvaramyaiH // ' etadvibhinnaviSayatvenodAharaNadvayam / ekAdhikaraNatvenApyayamalaMkAro dRzyate / yathA'bibhrANA hRdaye tvayA vinihitaM premAbhidhAnaM navaM zalyaM yadvidadhAti sA vidhuritA sAdho tadAkarNyatAm / zete zuSyati tAmyati pralapati pramlAyati bhrAmyati preDatyullikhati praNazyati dalatyunmUrchati truTyati // ' evaM guNasamuccaye'pyudAhAryam / kecitpunarna kevalaM guNakriyANAM vyastatvena samuccayo yAvatsamaMstatvenApi bhavatIti varNayanti / udAharanti ca'bhyaJcatkuJcitamunmukhaM hasitavatsAkUtamAkekaraM vyAvRttaM prasaratprasAdi mukulaM sapremakampaM sthiram / .. udbhrAntamapAGgavRtti vikacaM majjattaraGgottaraM . cakSuH sAnu ca vartate rasavazAdekaikamanyakriyam // ' Nayorupanamanabhavanayozca kriyayoryogapadyenAvasthAnam / vibhinna viSayatveneti / guNAdInAM balamukhAdiviSayagatatvAt / atazca bhinnAdhikaraNo'yaM samuccayaH / eketyAdi / yadyapyatra zayanAdInAM zoSaNAdInAM ca kriyANAmupanamanabhavanAdivakAlAntarabhAvitvAnna yaugapadyenAvasthAnam / tathApi tannarantaryeNa jJeyam / evamiti / yathaivAtraikaviSayatvena zayanAdyAH kriyA ityarthaH / tattu yathA-'sitaM jyotsnAjAlairaruNaruci saMdhyAkarabharaistamastomaiH zyAmacchavi bhapaTalaiH pItamapi ca / nabho nIlInIlaM ratiramaNalIlAviharaNe sthalI dhAtrA citraM caturamadhunA citrita Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 kaavymaalaa| ___ atrAkekarAdayo guNazabdA nyaJcadityAdayaH kriyAzabdA iti sAmastyena guNakriyAyogapadyam / prasAdisapremetyAdInAM samAsakRttaddhiteSu saMbandhAbhidhAnamiti saMbandhasya vAcyatvAt / tasya ca siddharUpatvena guNatvAdguNazabdena guNayogapadyamiti draSTavyam / evamayaM tridhA smuccyH| ekaM samuccayaM triprakArabhinnaM lakSayitvA dvitIyaM lakSayatiekasya siddhihetutve'nyasya tatkaratvaM ca / samuccaya ityeva / yatraikaH kasya citkAryasya siddhihetutvena prakrAnta. statrAnyo'pi yadi tatspardhayA tatsiddhiM karoti tadAyamaparaH samuccayaH / na cAyaM samAdhyalaMkAre'ntarbhavati / tatra Tekasya kArya prati pUrNa sAdhakatvam / anyastu kAryAya kAkatAlIyenApatati, tatra samAdhirvakSyate / yatra tu khalekapotikayA bahUnAmavatArastatrAyaM samuccayaH / ataH sumahAnbhedo'nayoH / sa eSa samuccayaH sadyoge'sadyoge sadasadyoge ca bhavatIti tridhA bhidyate / sataH zobhanasya satA zobhanena samuccIyamAnena yoge yathA manuH // ' atra sitAdInAM guNAnAmekAdhikaraNatvena yugapadavasthAnam / nanu ca kekarAyo nyaJcadityAdayazca yadi guNakriyAzabdAstatprasAdItyAdayaH punaH kiM zabdA ityAzaGyAha-prasAdItyAdi / tasyeti / saMbandhasya / etadupasaMharatievamityAdinA / vidheti / guNAnAM kriyANAM guNakriyANAM ca yogapadyenAvasthAnAt / bhinnAbhinnAdhikaraNatvena yo vizeSaH sa etatprapaJca evetina pRthagihopAttaH / lakSayatIti / ekasyetyAdinA / ekaH kasyaciditi / yatra yAdRzo vivakSitasya / spardhayeti / prakrAntasya hetoH / tatsiddhimiti / kA. rynisspttim| apara iti / pUrvasamuccayAt / bhinnalakSaNatvAt / nanu yadyevaM tatkathaM vakSyamANalakSaNaH samAdhirevAyaM na bhavatItyAzaGkayAha-na ceti / pUrNamiti / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 203 'kulamamalinaM bhadrA mUrtirmatiH zrutizAlinI bhujabalamalaM sphItA lakSmIH prabhutvamakhaNDitam / prakRtisubhagA ete bhAvA amIbhirayaM jno| vrajati nitarAM darpa rAjasta eva tavAGkuzAH // ' atrAmAlinyena zobhanasya kulasya mUrtyAdibhiH zobhanaiH smuccyH| ekaikaM ca darpahetutAyogyaM taspardhayA nibaddham / asato'zobhanasyAsatA samuccIyamAnena yoge yathA 'durvArAH smaramArgaNAH priyatamo dUre mano'tyutsukaM ___ gADhaM prema navaM vayo'tikaThinAH prANAH kulaM nirmalam / strItvaM dhairyavirodhi manmathasuhRtkAlaH kRtAnto'kSamo no sakhyazcaturAH kathaM nu virahaH soDhavya itthaM zaThaH // ' atra durvAratvenAzomanAnAM smaramArgaNAnAM tAdRzaireva priyatamAdUratvAdibhiH samuccayaH / navavayaHprabhRtInAM ca yadyapi khataH zobhanatvam , anyanirapekSamityarthaH / AkasmikamApatato hi kAraNAntarasya saukaryeNa mukhena svarUpopacayAdhAyitvena suTukAryaniSpattiH prayojanam / samuccaye punaH spardhayaiva bahanAmekakAryakAritvam / ata evAtra khalekapotikayeti nidrshniiym| evaM ca-'sobANArahaNaparissameNa kIsmRvije vinissariA / tekhi aharidaH sanavaiareNassA sANavAcchiNNAH // ' ityAdau samuccaya eva / sopAnArohaNaparizramaspardhayaiva haridarzanarUpasyApi kAraNAntarasya tadvayavacchedaniSedhamukhena zvAsakAritvopanibandhAt / ata evAtra na samAdhiH / tasya hi kAkatAlIyenApatatA kAraNAntareNa kAryasaukarya lakSaNam / na cAtraitatsaMbhavati / na hyatra kAkatAlIyena haridarzanarUpasya kAraNAntarasyApatanam / tadarthameva sopAnArohaNasyopakrAntatvAt / nApi tadyogAtkAryasyopodvalanAtmakaM saukarya, haridarzanasyApi sopAnArohaNaparizramaspardhatayA tatkAritvamAtrasyaiva vivakSitatvAt / ata eva 'NavovAcchiNNA' ityatam / zobhanairiti / bhadratvAditi yogAt / nanu dUranirvAsitatvAdinA priyA 1. pustakadvaye'pyeSA gAthAsphuTaiva. - Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 kaavymaalaa| tathApi virahaviSayenAtrAzobhanatvaM jJeyam / sadasataH zobhanAzobhanasya tAdRzena sadasatA samuccIyamAnena yogo yathA 'zazI divasadhUsaro galitayauvanA kAminI saro vigatavArijaM mukhamanakSaraM khaakRteH| prabhudhanaparAyaNaH satatadurgataH sajjano nRpAGgaNagataH khalo manasi sapta zalyAni me // atra zazinaH khataH zobhanasyApi divasadhUsaratvAdazobhanatvena sadasatastAdRzaireva kAminIprabhRtibhiH samuccayaH / natvatra kazcitsamuccIyamAnaH zobhanaH / anyastvazobhana iti sadasadyogI vyAkhyeyaH / nanu nRpAGgaNagataH khala ityazobhano'nye tu zobhanA iti kathaM samuccIyamAnasya satastAdRzenAsatA yogaH / naitat / 'nRpAGgaNagataH khalaH' iti pratyuta prakramabhaGgAhuSTameva / na tu saundaryanimittamityupekSyamevaitat / ata evAnyairevamAdau sahacarabhinno'rtha iti duSTa evetyuktam / prakRte tu nRpAGgaNagatatvena zobhanatvaM khalatvenAzobhanatvamiti samarthanIyam / eva. dInAM yadyazobhanatvaM tatkathaM navavayaHprabhRtInAmapItyAzaGkayAha-navetyAdi / tAdRzaireveti / sdsdbhiH| kAminyAdInAM svataH zobhanAnAmapi galitayauvanAderazobhanatvAt / anyathA punaratra sadasadyogo vyAkhyeya ityAzaGkayAha-nanvi. tyAdi / tAdRzeneti / samuccIyamAnenetyarthaH / prakramabhedAditi / zobhanAnAmupakrame'pyazobhanasya nirdezAt / ata eveti / saundaryanimittatvAbhAvAt / anyairiti / kAvyaprakAzakArAdibhiH / tattu yathA-'zrutena buddhirvyasanena mUrkhatA madena nArI salilena nimngaa| nizA zazAGkena dhRtiH samAdhinA nayena cAlaMkriyate narendratA // ' atra zrutidhRtibuddhyAdibhya utkRSTebhyaH sahacarebhyo vyasanamUrkhatayonikRSTayorbhinnatvam / evamapIti / salyAmapyasyAM samarthanAyAm / na sama 1. 'ityutprekSyamevaitat' ka. Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 205 mapi vizeSyasya zobhanatvaM prakrAntam , vizeSaNasya tvazobhanatvam , iha tvanyatheti na sarvathA niravadyam / nanu 'durvArAH smaramArgaNAH' ityuktodAharaNavatkathaM na sadasadyogaH / naitat / iha zobhanasya sato'zobhanatvamiti vivakSA / tatra tvazobhanamevaitaditi vivakSitamityastyanayobheMdaH / ata evaikatropasaMhRtaM 'manasi saptazalyAni' iti / sundaratvenAntaHpraviSTAnAmapi vyathAhetutvAt / aparatra tu 'kathaM soDhavyaH' iti sarvathA duSTatvAbhiprAyeNa / tasmAdasti prakAratrayasya viviktaviSayatvam / kAraNAntarayogAtkAryasya sukaratvaM samAdhiH / kenacidArabdhasya kAryasya kAraNAntarayogAtsaukaryaM yat , sa samyagAdhAnAtsamAdhiH / samuccayasAdRzyAttadanantaramupakSepaH / tadvailakSaNyaM tu prAkpratipAditameva / udAharaNam 'mAnamasyA nirAkartuM pAdayo, patiSyataH / upakArAya diSTayedamudIrNa ghanagarjitam // ' mAnanirAkaraNe kArye pAdapatanaM hetuH / theti / anenApi mArgeNa kramabhedopapatteH / asadyogasadasadyogau bhedayati-nanvityAdinA / iheti / prakRte sadasadyogodAharaNe / tatreti / asadyogodAharaNe / ata eveti / zobhanasya sato'zobhanatvena vivakSaNAt / soDhavya ityu. pasaMhRtamityatrApi saMbandhanIyam / etadevopasaMharati-tasmAdityAdinA / prakAratrayasyeti / prakAradvayasya tAvadbheda uktastadvacanAdeva pArizeSyAttRtIyasyApi prakArabhedaH pratipAdito bhavatItyetaduktam / kAraNetyAdi / etadeva vyAcaSTe-kenacidityAdinA / saukaryamiti / kAryasya sukhenAnAyAsameva prakRtakAraNavazena niSpannatve'pi kharUpopacayAdhAyakatvenAkRcchrArthasyopalakSaNaparatvena vivakSitatvAtsuSTu vA karaNamityarthaH / ata eva kAraNAntarayogAtkAryasya sukhena suSThu vA kAraNasya bhedadvayamapi jJeyam / prAgiti smuccye| heturiti / prkRtH| Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 kaavymaalaa| tatsaukaryArtha ghanagarjitasya kAraNAntarasya prakSepaH / saukarya copakArAyeti pade prakAzitam / evaM vAkyanyAyAyiNo'laMkArAnpratipAdyAdhunA lokanyAyAyiNo'laMkArA ucyante / tatra pratipakSatiraskArAzaktau tadIyasya tiraskAraH pratyanIkam / yatra balavataH pratipakSasya durbalena pratipakSeNa pratIkAraH kartuM na zakyata iti tatsaMbandhino durbalasya taM bAdhituM tiraskAraH kriyate tatpratyanIkam / anIkasya sainyasya pratinidhiH pratyanIkamucyate / tatulyatvAdidamapi pratyanIkamucyate / tatsaukaryArthamiti / sukhena kAryaniSpattyarthamityarthaH / yadyAkasmikaghanagarjitayogo na syAttadA nirAsamAnarAkaraNaM na siddhyet / etacca,prathamaprakArasyodAharaNam / dvitIyasya yathA-'straiNaM lIlAbharaNamabhitastroTayitvA zramAmbhaH zaktyA patrAvalimRgamadavyaJjitazmazrudehaH / kelikSobhaH kuvalayadRzAM mAnmathe kAryabhAve puMvadbhAvaM ghaTitamabhitaH pAripUyaM ninAya // ' atra khedAdinA ghaTitasyApi puMvadbhAvasya kelikSobhAkhyena kAraNAntareNa straiNAbharaNatroTanAdinA svarUpopacayAdhAnAtsamAdhiH / evamevaimAdAvavyApakametalakSaNamiti yadanyairuktaM, tatteSAmetallakSaNakharUpAnavadhAraNamevetyalaM bahunA / etadupasaMharannanyadavatArayati-evamityAdinA / tatreti nirdhaarnne| pratipakSetyAdi / etadeva vyAcaSTe-yatretyAdinA / balavata iti durbaleneti ca pratIkArAkaraNe vizeSaNadvAreNa hetudvayopanyAsaH / tatsaMbandhina iti / balavatpratipakSamatkasya / tatsaMbandhitvaM ca sAdRjhyAdisaMbandhamUlam / durvalasyeti / tasyApi hi balavatve durbalena pratipakSena pratIkAraH kartuM na zakyata iti bhAvaH / tamiti / sabalaM pratipakSam / bAdhitumiti / anyathA hi ni. prayojanastadIyatiraskAraH syAt / kriyata iti / durbalena pratipakSeNa / naitatsaMjJAmAtramityAzaGkayAha-anIkasyetyAdi / tulyatvameva * darzayati-yathe1. 'bAdhayituM' kha. 2. 'meghadhanagarjita' ka. 3. 'evamAdau'kha. 4. 'kartuM zakyaH' kha. Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 207 yathAnIke'bhiyoktavye tatrAsAmarthyAttatpratinidhibhUtamanyadabhiyujyate, tadvadiha pratipakSe vijeye tadIyasya durbalasya tiraskaraNamityarthaH / pratipakSagatatvena balavattvakhyApanaM prayojanam / yathA'yasya kiMcidapakartumakSamaH kAyanigrahagRhItavigrahaH / kAntavakrasadRzAkRtiM kRtI rAhurindumadhunApi bAdhate // atra rAhoH sakAzAdbhagavAnbalavAnvipakSaH / tadIyaH punarvasAhazyamukhena durbalazcandramAH tattiraskArAdbhagavataH prakarSAvagatiH / upamAnassAkSepa upameyatAkalpanaM yA pratIpam / upameyasyaivopamAnabhArodvahanasAmarthyAdupamAnasya kaimarthakyenAkSepa AlocanaM kriyate, tadekaM pratIpam / upamAnapratikUlatvAdupameyasya pratIpamiti vyapadezaH / yadyupamAnatayA prasiddhasyopamAnAntarapratitiSThApayiSayAnAdaraNArthamupabheyatvaM kalpyate, tatpUrvoktagatyA dvitIyaM pratIpam / krameNa yathA tyAdi / kiM cAtra prayojanamilAzayAha-pratipakSetyAdi / balavattvAkhyApanamiti / apratIkAryatvAt / atretyAdi / vakrasAdRzyamukhena tadIya iti saMvandhaH / tattiraskArAditi / na punastatsvIkArAt / bAdhata ityuktestiraskArasyaiva sAkSAdvAkyArthatvAt / ata eva parairapi tatsaMbandhitiraskAradvArA tasyaiva bAdhanAdityuktam / prakarSo'pratIkAryatvam / etena cAsya prayojanaM drshitm| atra hyatiraskAryatiraskaraNAtiraskaraNakartunindAdvAreNa balavataH pratipakSasya pratIkAryatvAtstutipratipAdane tAtparyam / upamAnasyetyAdi / kaimarthakyenetyAdi / tadvayApArasyopameyenaiva kRtatvAdanupayogenetyarthaH / upamAnAntareti / upamAnAnAM madhye / anAdaraNArthamiti / upamAnatvena naitadyogyamiti yAvat / pUrvoktagatyeti / upameyasyopamAnapratikUlavartitvAt / anenobhayatrApi naitatsaM 1. 'tiraskArakartuH' kha. Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| 'yatra ca pramadAnAM cakSureva sahajaM muNDamAlAmaNDanaM bhArastu kuvalayadalamAlyAni' ityAdi / yathA vA'lAvaNyaukasi sapratApagarimaNyagresare tyAginAM deva tvayyavanIbharakSamabhuje niSpAdite vedhasA / * induH kiM ghaTitaH kimeSa vihitaH pUSA kimutpAditaM cintAratnamaho mudhaiva kimamI sRSTAH kulakSmAbhRtaH // ' atra yathAsaMkhyamapyastIti prAkpratipAditam / 'e ehi dAva suMdari kaNaM dAUNa suNasu vaaNijaM / tujjha muheNa kisoari caMdo uamijjai jaNeNa // ' jJAmAtramityuktam / eka dvitIyamityabhidadhatA granthakRtA pratIpAkhyamalaMkAradvayaM punaH sAmAnyalakSaNAbhAvAdekameva dviprakAramityuktam / upamAprakAratvaM cAnayorna vAcyam / upamAnasyAkSepAdupameyakalpanAca / na hi tatra tadastIti tato'nayoH supratyaya eva bhedaH / anayoH punaH sAdharmyajIvitatvAtsAdhAraNadharmANAmasti traividhyam / evamaupamyamantareNa naitadalaMkAradvayaM bhavatItyavagantavyam / tena 'Niddazcaa vaMdijia kiM kiraU devaAhiM aNNAhiM / jii pasAeNa pio laghai dUrevi NivasaMto // ' ityatrApi pratIpAlaMkAratvaM na vAcyam / atra hi devatAntarANAM tathA sAmarthyAdarzanAttadAkSepeNa svapnakAle priyopalabdhidAyinyA nidrAyA virahiNIkartRkaM vAstavameva vandyatvam / vastu ca nAlaMkAra iti nirvivAdaH / kuvalayadaladAnAmAkSepazcakSuSAmatyantameva tatsAdharmyapratipAdanArthaH / anyathA hi tadAkSepo nirarthakaH syAt / evaM 'kiM karNapUrairyadi sAdhuvAdA muktAphalaiH kiM yadi vAgvilAsAH / kiM cUrNayogairyadi rUpazobhA lAvaNyamAste yadi candanaiH kim // ' ityatrApi jJeyam / atra hi yathA karNapUrAdibhiH zrotrazobhA kriyate tathaiva sAdhuvAdAdibhiriti sAdhuvAdAdibhireva tatkAryakaraNAtkarNapUrAdInAmAkSepaH / tasya ca sAdhuvAdAdInAmatyantameva tatsAdharmyAtpratipAdanaM phalam / evaM 'khelantInAM surapatipurIvAravArAGganAnAM yanmajIradhvanitasubhago rauti kolAhalo'yam / tenaivAste mada 1. 'aye ehi tAvatsundari karNa datvA zRNuSva vacanIyam / tava mukhena kRzodari candra upamIyate janena // ' iti cchAyA. Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 209 atropamAnatvena prasiddhasya candramaso nikarSArthamupameyatvaM kalpitam / vadanasya copamAnatvavivakSAtra prayojikA / kacispunaniSpannamevaupamyamanAdarakAraNam / yethA'garvamasavAdyamimaM locanayugalena kiM vahasi bhadre / santIdRzAni dizi dizi saraHsu nanu nIlanalinAni / ' atrotkarSabhAja upamAnasya prAdurbhAva eva nyakkArakAraNam / nanRpatermAGgalikye prabodhe moghAyante pathi pathi giraH kacchapArAvatAnAm // ' ityatrApi jJeyam / yatpunaratrAnyairupamAnopameyatvasyAvivakSitatvamuktam , tatteSAM tatvarUpAnabhijJatvam / lAvaNyAdidharmazcAtra nRpacandrayoranugAmitayA nirdiSTaH / yathA mA-'tasyAzcenmukhamasti saumya subhagaM kiM pArvaNenendunA saundaryasya padaM dRzau yadi ca te kiM nAma nIlotpalaiH / kiM vA komalakAntibhiH kisalayaiH satyeva tatrAdhare hI dhAtuH punaruktavasturacanArambheSvapUrvo grahaH // ' ityatra saumyasubhagatvAdi sakRnirdiSTam / asakRnnirdezastu yathA-'yadyasti tasyAH smarazAGgabhaGgivilAsaveladra mukhaM natAjhyAH / tadindunA kiM vihitaM vidhAtrA sRSTena valganmRgazAvakena // ' atra velladvalgatvayoH zuddhasAmAnyarUpatvaM bhramRgayostu bimbapratibimbabhAvaH / nikarSArthamiti / anyathA candrasyopameyatvakalpanaM nirarthakaM syAt / prayoji. keti / utkarSapratipAdanAt / atrApi sAdhAraNadharmasyAnugAmitayA yathA-'mukhena sakhi pIyUSapelavena nizAsu te / upamAnatayA candraM priyeNAziSyate dhruvam // ' atra pIyUSapelavatvamanugAmitayopAttam / asakRnirdezastu yathA-'paulastya vistRtaviveladapUrvababhrakUrcacchaTAprakaTitaM sRjatAdya ca tvAm / nIto'JjanAdrirupameyadhurAM vidhAtrA prottuGgazRGgavivalatpRthudAvavahniH // ' atra veladvivalatvayoH zuddhasAmAmyarUpatvam , kUrcadAvayostu bimbapratibimbabhAvaH / asya hi vicchittyantaraM darzayati-kacidityAdinA / niSpanna miti / siddhatvenokteH / utkarSabhAja iti / arthAnnetrayugalasya / prAdurbhAva iti / upamAnasyAbhUtasyotpattiH / ata 1. 'niSpannamaupamyam' kha. 2. 'yathA' kha-pustake nAsti. 14 a0 sa0 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 kaavymaalaa| anena nyAyenotkRSTaguNatvAdyadupamAnabhAvamapi na sahate tasyopamAbhAvatvakalpitaM pratIpameva / yathA'ahameva guruH sudAruNAnAmiti hAlAhala tAta mA sma dRpyaH / nanu santi bhavAdRzAni bhUyo bhuvane'sminvacanAni durjanAnAm // ' atra hAlAhalatvaM prakRSTadoSatvAdasaMbhAvyamAnopameyabhAvamapyupamAnatvena nivaddham / vastunA vastvantaranigRhanaM mIlitam / sahajenAgantukena vA lakSmaNAM yadvastvantareNa vastvantaraM nigRhyate tadanvarthAbhidhAnaM mIlitam / na cAyaM sAmAnyAlaMkAraH, tasya hi sA eva spardhAbandhabhAjaH parasyotpAdAcyakAraH / anena nyAyeneti / atra yathopamAnatvaprAdurbhAvo nyakArakAraNaM tathaivetyarthaH / atazca pUrvasyA eva vicchitteridaM vibhajanaM na punarvicchittyantaramiti bhAvaH / pratIpamiti / upamAnabhAvaM yo na sahate, tasyopamAnatvaparikalpanena pratikUlavartitvAt / yadyapi prakRSTaguNenopamAnena bhAvyaM nyUnaguNena copameyena, tathApIdRzaprakRSTaguNatvaM vivakSitaM yadapekSayA nyUna guNamapyupameyaM na saMbhavatItyatra piNDArthaH / 'vaikuNThAya zriyamabhinavAM zItabhAnuM bhavAya prAdAduccaiHzravasamapi vA vajriNe tatva gaNyam / tRSNArtAya svamapi munaye yaddadAtisma dehaM ko'nyastasmAdbhavati bhuvane vAridharbodhisattvaH // ' ityatra punaranyamate'pi na pratIpam / lakSmyAderadhikaguNasya nyUnaguNenAvatAratvApAdanAbhAvAt / atra hi lakSmyAdidAnAddehadAnasyAdhikaguNatvaM vivakSitam / ata evAmbudheH khadehadAnamutprekSya ko nAma lakSmyAdidAnenotkarSa ityatra vAkyArthaH / etacca vastviti nAlaMkAra ityalamativistareNa / vastuneti / lakSmaNeti / cihnarUpeNa dharmeNetyarthaH / tasya hi sahajAgantukatvena dvividhatvAdasyApi dviprakAratvamastItyanenoktam / nanu vastvantarasya vastvantareNa nigUhitatvenaikAtmyopanibandhAtkimayaM sAmAnyAlaMkAra eva na bhavatItyAzakyAha-na cAyamityAdi / sAdhAraNa 1. 'tasyaivopamAnabhAvakalpane' kha. 2. 'tasyopameyatvaparikalpanena' iti bhAti. 3. 'abhinavaM' kha. Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 211 dhAraNaguNayogAdbhedAnupalakSaNaM rUpam / asya tUtkRSTaguNena nikRSTaguNasya tirodhAnamiti mahAnanayorvizeSaH / sahajena yathA 'apAGgatarale dRzau madhuravakravarNA giro vilAsabharamantharA gatiratIva kAntaM mukham / iti sphuritamaGgakairmugadRzAM khato lIlayA yadatra na madodayaH kRtapado'pi saMlakSyate // atra dRktAralyAdinA khAbhAvikena lakSmaNA madodayakRtaM dRktAralyAdi tirodhIyate / Agantukena yathA guNayogAditi / yadAhuH-'prastutasya yadanyena gunnsaamyvivkssyaa| aikAtmyaM baidhyate yogAttatsAmAnyamiti smRtam // ' iti / bhedAnupalakSaNamiti / prastutAprastutAtmanaH sadRzasya vastudvayasyAsAmAnyAkAratayA pRthagavagatasyApyekataravizeSasmaraNAdubhayavizeSAgrahaNAccaikataratvenaiva nizcayotpAdanAddhaTapaTavadbhado na prAtizvikena rUpeNAnupalakSaNaM yathAvagamanamadhyavasAya ityarthaH / yathA-rAjagajAdau zuktikArajatayoH saMnikarSeNa sAmAnyAkAratayA pRthagavagame'pyekataravizeSasmaraNAdubhayatra vizeSAgrahaNAtkasyacidekataratvenaiva nizcayo jAyate tathaivehApi jJeyam / mIlite punanyUnaguNasyAdhikaguNena tirohitatvAtsAmAnyAkArakatvenApyubhayAvagamo nyUnaguNAcchAdakatayA taddezAvaSTambhenAdhikaguNasyaiva pratibhAsanAt / ata evAtra madodayakRtasya haiktAralyAdernAvagamamAtraM, tasya madodayAtpUrvamapi tathaivAvasthAnAt / balavatA khAbhAvikena dRktAralyAdinAcchAditatvAt / sAmAnye punaH-'abhedamUDhastabakAbhirAgatA latAbhirISallalitAlipatibhiH / iyaM puro mArutanartitAlakA na lakSyate vyaktamavAmanastanI // ' ityAdau nikuJjamadhyagatAyA yoSitaH pRthagdezAvaSTambhena sAmAnyAkAratayAvagame'pi sAdhAraNaguNayogAlatAbhyo bhedenAnadhyavasAyaH / ata eva 'na lakSyate vyaktam' ityAdyuktam / atazca kharUpeNAvagatasyApi bhedAnadhyavasAyaH / sAmAnyaM balavatA tirohitatvAtsvarUpAnavagamo mIlitamiti sthitam / ata evAha-mahAnanayorvizeSa iti / evaM tarhi samAnaguNatvasyA 1. 'bhedaH' ka. 2. 'bAdhyate' ka. 3. 'dRktAratamyAdeH' ka. Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - kaavymaalaa| 'ye kandarAsu nivasanti sadA himAdre stvatpAtazaGkitadhiyo vivazA dviSaste / apyaGgamutpulakamadvahatAM sakampaM teSAmaho bata bhiyAM na budho'pyabhijJaH // ' atra himAdrikandarAnivAsasAmarthyapratipannena zaityena samudbhAvitAvAgantuko kamparomAJcau bhayakRtayostayostirodhAyakau / tirodhAyakatvAdeva ca miilitvypdeshH|| prastutasyAnyena guNasAmyAdaikAtmyaM sAmAnyam / , yatra prastutasya vastuno prastutena sAdhAraNaguNayogAdaikAtmyaM bhedA. vizeSAvakSyamANodAharaNAdAvabhisArikAdivajyotsnAderapi bhedAnuphlakSaNaM kiM na syAt / nanUkta evAtra parihAro yatsumanoguNatve'pyekataravizeSasmaraNAdubhayavizepAgrahaNAceti evamapi kathamiti cet , kasyAyaM paryanuyogaH, kiM jJAturuta jJeyasya kA / etacAprastutatvAnnehAsmAbhiruktam / iha ca prastutasyaivAprastutAdbhedenAnupalakSaNaM vivakSitam / tadratatvenaivAbhedadvAreNa tatsAdRzyasya pratipAdayiSitatvAt / na caivamapyanyasyAnyatayA pratIterasya bhrAntimatyantabhovo vAcyaH / tasya hi prakRtavastvAcchAdakatvenaiva pratItirlakSaNam / iha tu tathAtve'pi vastvantarasya pRthakpratipattirilalaM bahunA / na cAsya saMjJAmAtrametadityAha-tirodhAyakatvAditi / atazca pUrva takanvarthAbhidhAnaM mIlitamityuktaM nirvAhitam // prastutasyetyAdi / prastutasyetyupameyasya / aprastutenetyupamAnena / sAdhAraNaguNAnAM ca trirUpatvamatrArthasiddham / tena sAdhAraNaguNasyAnugAmitayA yathA--'madhye jAnapadastraiNamukhAnAmamalatviSAm / rohoralakSyatAmeti yatra pUrNendumaNDalam // ' atrAmalakAntitvamanugAmitayA sakRnnirdiSTam / asakRnnirdezastu yathA-abhedamityAdau / atra stabakastanayorbimbapratibimbabhAvaH / lailitatvanartitatvayoH zuddhasAmAnyarUpatvam / nanu ca prastutasyAprastutenApahnavaH kriyata iti kimayamapalatireva na bhavatItyAzaGyAha1. 'sAdhAraNadharmANo' kha. 2. 'rAhorAlakSyatAM' kha. 3. 'tulitatva' kha. Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 2.13 nadhyavasAyAdekarUpatvaM nibadhyate tatsamAnaguNayogAtsAmAnyam / na ceyamapadbhutiH / kiMcinnivadhya kasyacidapratiSThApanAt / yathA-- 'malayajarajasaviliptatanavo navahAralatAvibhUSitAH sitataradantapatrakRtavakraruco rucirAmalAMzukAH / zazabhRti vitatadhAgni dhavalayati dharAmavibhAvyatAM gatAH priyavasatiM prayAnti sukhameva nirastabhiyo'bhisArikAH // ' atra malayajarajasavilepanAdInAM candraprabhayA saha 'avibhAvyatAM gatAH' itybhedprtiitirdrshitaa| svaguNatyAgAdatyutkRSTaguNasvIkArastadguNaH / yatra parimitaguNasya vastunaH samIpavartiprakRSTavastuguNasya svIkaraNaM sa tadguNaH / tasyotkRSTaguNasya guNA asminniti kRtvA / na cedaM mIlitam / tatra hi prakRtaM vastu vastvantareNAcchAditatvena pratIyate / iha tvanapadbhutakharUpameva prakRtaM / vastu vastvantaraguNoparaktatayA pratIyata itystynyorbhedH| na ceyamityAdi / 'avibhAvyatAM gatAH' ityAdukteH // svaguNetyAdi / parimiteti / svIkriyamANasya guNasyAbhAvAt / tatsaMbhavAdeva cAnyasya prakRSTaguNatvam / samIpavatItyanena guNagrahaNe yogyatvamuktam / asminniti / parimitaguNe prakRte / atazca naitatsaMjJAmAtram / nanu ca prakRSTaguNena parimitaguNasya tirodhAnAnmIlitamevAyaM kiM na bhavatItyAzaGkayAha-na cetyAdi / AcchAditatveneti / apahnutikharUpatvenetyarthaH / uparaktatayeti / viziSTatveme 1. 'tadguNam' sa. 2. 'samIpavartiprakRSTaguNasya vastunaH samIpavartiprakRSTavastuguNaskha svIkaraNam' ka. 3. 'guNe'parakta' kha. Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 kaavymaalaa| yathA'vibhinnavarNA garuDAgrajena sUryasya rathyAH paritaH sphurntyaa| ranaiH punaryatra rucaM rucA khAmAninyire vaMzakarIranIlaiH // ' atra ravirathAzvAnAmaruNavarNakhIkAraH / tasyApi gArutmatamaNiprabhAkhIkAra iti tadguNatvam / sati hetau tdgunnaannuhaaro'tdgunnH| tadguNaprastAvAttadviparyayarUpo'tadguNa ucyate / iha nyUnaguNasya viziSTaguNapadArthadharmakhIkAraH pratyAsatyA nyAyyaH / yadA punarutkRSTagugapadArthasannidhAnAkhye hetau satyapi tadrUpasyotkRSTaguNasyAnanuharaNaM nyUnaguNenAnanuvartanaM bhavati so'tadguNaH / tasyotkRSTaguNasyAsminguNA na santIti / yadvA tasyAprakRtasya rUpAnanupahAraH satyananuharaNahetau so'tadguNaH / tasyAprakRtasya guNA nAsminsantIti kRtvA / krameNa yathA tyarthaH / tasyeti / aruNavarNasya / apiH samuccaye / yathA vA-'indUdayazcandanaminduvakrA caitrastavetyAdisahAyasaMpat / vapuzca zRGgAramayaM sa manye saMtApakastvaM haravahniyogAt // ' atra haravahniguNasya saMtApakatvasya svIkAraH // satItyAdi / tadviparyayeti / atra hi pratyAsattyAnyaguNagrahaNamuktam / iha tu yogyatAyAmapi na tadbrahaNam / pratyAsattyeti / viprakRSTasya hynygunnsviikaaraanuppttiH| yadA tvetanna bhavati tadAyamalaMkAra ityAha-yadetyAdi / utkRSTaguNasyetyanena vyAkhyAntare dvayorapi guNatvaM sUcitam / evaM ca prApte'pyanyaguNasvIkAre tada. bhAvo'yamalaMkAraH / yaduktam-'tadrUpAnanuhArazcedasya tatsyAdatadguNaH' iti / asminniti / nyUnaguNe / yadveti pakSAntare / aprakRtasyeti / ananudAharaNIyaguNasyAnyasya / tadevaM vyAkhyAnadvayenAsya prakAradvayaM darzitam / ananudAharaNAkhyasya sAmAnyasyAnugamAt atiriktatvenAtyutkRSTaguNatvaM hRdayasya darzitam / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 215 'dhavalo sijaha vi sundara taha vitue majjha raMjiaM hiaaN| . rAabharie vi hiae suhaa Nihitto Na ratto si / ' 'gAGgamambu sitamambu yAmunaM kajjalAbhamubhayatra mjjtH| rAjahaMsa tava saiva zubhratA cIyate na ca na cApacIyate // pUrvatrAtiraktahRdayasaMparkAnnAyakasya dhavalazabdavAcyasya prAptamapi raktatvaM na niSpannamityatadguNaH / uttaratrAprakRtasya gAGgayAmunajalasya saMparke'pi na tathA rUpatvamityayamapyatadguNa eva / kAryakAraNabhAvasya cAtrAvivakSaNAnna viSamAlaMkArAvakAzaH / ayamapIti / samAnaguNatvenApItyarthaH / dhavalosIti / tattadguNa eveti granyaikadezastu kvacillekhakaiH kalpita ityupekSya eva / pustakAntareSvasyAdRSTeH / na ca gAthAvyAkhyAnaM prastutaM yenAtrAlaMkArAntarasyApi vyAkhyAnaM syAt / nApyatra tadguNaH / tasya hi svaguNatyAgenApyanyaguNasvIkAro lakSaNam / na cAtra svaguNatyAgo nApyanyaguNasvIkAraH / tasya dhavalatvavyabhicArAt / kiM tvatra kAraNAbhAve'pi kAryotpAdanAdvibhAvanA, na tu virUpakAryotpattyA vissmaalNkaarH| tatra hiM kAryakAraNayorvirUpatve'pyabAdhyamAnatayA pratItiH / iha tvekasya bAdhyamAnatayeti mahAnanayorbhedaH / nanvatra satyapi kAraNasAmayye'nyaguNAnudAharaNarUpasya kAryasthAnutpatteH kimayaM vizeSoktireva na bhavatItyAzakyAha-kAryetyAdi / avivakSaNAditi / vastutastu saMbhavatyeva kAryakAraNabhAvaH / ata evAlaMkArasArakRtA vizeSoktyantarbhAva evoktaH / granthakRtA tu prAcyAnurodhAllakSitaH / 'viSamAlaMkAra-' iti pAThastu pustakAntareSu sthito'pyatrAyuktaH / na hi kAryakAraNabhAvavivakSAmAtreNAtra tattvaM syAyena tanniSedhena tasyAnavakAzaH / tasya hi virUpasya 1. 'dhavalo'si yadyapi sundara tathApi tvayA mama raJjitaM hRdayam / rAgabharite'pi hRdaye subhaga nihito na rakto'si // ' iti cchAyA. Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " kAvyamAlA / uttarAtpraznonayanamasakRdasaMbhAvyamuttaraM cottrm| yatrAnupanibadhyamAno'pi prazna upanibadhyamAnAduttarAdunIyate, tadekamuttaram / na cedamanumAnam / pakSadharmatAderanuddezAt / yatra ca praznapUrvakamasaMbhAvanIyamuttaraM, tacca na sakRt tAvanmAtreNa cArutvApratIteH / atazcAsakRnnibandhe dvitIyamuttaram / na ceyaM parisaMkhyA / vyavacchedyavyavacchedakaparatvAbhAvAt / krameNa yathA 'ekAkinI yadabalA taruNI tathAha mamadahe gRhapatizca gato videzam / kAryasyAnarthasyotpattizca lakSaNam / uttarAdityAdi / unnIyata iti / praznarUpatvena saMbhAvyata ityarthaH / nanu cApratItasya pratyayanAtkimidamanumAnaM na bhava. tItyAzamAha-na cedamityAdi / asaMbhAvanIyamiti / kavipratibhAnivartitamityarthaH / taditi / praznapUrvakamuttaram / evaM praznasyApyasakRdevopanibandho nyAyyaH / atazceti / sakRduttarasya cArutvApratIteH / evaM samAnanyAyatvAtpUrvaH trApyanupanibadhyamAnapraznAgarakamuttaraM na sakRt , tAvanmAtreNa cArutvApratIterityAzrayaNIyam / nanu ca praznottararUpatvAdiyaM parisaMkhyaiva kiM na bhavatItyAzayAhana ceyamityAdi / etaccottarAkhyamalaMkAradvayam / na punarekaH, sAmAnyalakSaNAyogAt / etaccodAharaNadvayaM granthakRtA prAcyamatAnurodhena dattam / vastutastvatra nAstyetadalaMkAradvayam / ata evaitAvatAlaMkArasArakArAdibhiretadalaMkAradvayamapAstam / na ca tadyuktam , lakSaNadoSAbhAvAt / udAharaNAntareSvasya pratiSThAnAt / tattu yathA-'bhikSo kanthA zlathA kiM nanu zapharavadhe jAlikaiSAtsi matsyAnmadhye madyAkdaMzaM pibasi madhu samaM vezyayA yAsi vezyAm / hatvArInkiM kariSye kati tava ripavaH saMdhimettAsmi yeSAM corastvaM dyUtahetoH kathamasi kitavo yena bhikSunamaste // ' atra hi zapharabandhajAlikaiSetyuttarAnmatsyAdanarUpasya praznasyonnayanam / evamanyadapi jJeyam / 'yena dAsIsuto'smi' iti punaH pATho graahyH| dAsIsutatve kitavasya nimittatvAbhAvAt / praznottaronayanasyAsamApteH sAkAGkSatvAdvAkyArthasyAni Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvakham / ka yAcase tadiha vAsamiyaM barAkI - zvazrUrmamAndhabadhirA nanu mUDha pAntha / / ' ... 'kA visamA devagaI kiM laddhaM jaM jaNo guNaggAhI / kiM sokkhaM sukalataM kiM dukkhaM jaM khalo loo||' pUrvatra mama vAso dIyatAmiti prazna uttarAdunnIyate / uttaratra dairagatyAdinigUDhatvAdasaMbhAvyamasakRtpraznapUrvakamuttaraM nibaddham / itaH pramRti gUDhArthapratItiparAlaMkAralakSaNamsaMlakSitasUkSmArthaprakAzanaM sUkSmam / iha sUkSmaH sthUlamatibhirasaMlakSyo yo'rthaH, sa yadA kuzAgramatibhiriGgitAkArAbhyAM saMlakSyate tadA tasya saMlakSitasya vidagdhaM prati prakA. zanaM sUkSmamalaMkAraH / tatreGgitAdyathA zrAnteH / dvitIyo yathA-'puMsaH saMbodhanaM kiM vidadhati kariNaM ke ruco'narmiSakiM kA zUnyA te ripUNAM naravara narakaM ko'vadhItkIunaM kim / ke vA varSAsu na syustRNamiva hariNA kiM nakhAgraivibhinnaM vindhyAdrau paryaTanko vighaTayati tanurnarmadAvAripUraH // ' 'narmadAvAripUraH' iti, sabhaMgAsabhaGgatvena triruttaram / atra ca yathokamanumAnaparisaMkhyAvailakSaNyaM suspaSTameveti granthavistarabhayAnnoktamiti // adhunAlaMkArAntarANAM lakSaNaM kartumupakamateta ityAdi / etadeva vyAcaSTeihetyAdi / iGgitAkArAbhyAM sUkSmArthasaMlakSaNAdasya bhedadvayamapyuktam / evaM saMlakSitasyArthasya prakAzanamayamalaMkAra ityatra tAtparyam / 'kuto'pi lakSitaH sUkSmo'pyartho'nyasmai prakAzyate / dharmeNa kenacidyatra tatsUkSma paricakSate // ' kiM ca 'yatra karNotpalanyastahastadIpAvalokinI / dRSTvA vadhUH priyopAnte sakhIbhiH pratimucyate // ' ityetadvanthaprakriyayAlaMkArodAharaNajAtaM kurvatApyalaMkArabhASyakRtAsUkSmAlaMkAre yattadanuguNamudAhRtaM tatrAyamAzayaH- yatsUkSmasyArthasya saMlakSaNamAtra 1. 1. 'na zRNoti kazcit' ka. 2. 'kA viSamA daivagatiH kiM labdhaM yajano gunnmaahii| kiM saukhyaM sukalanaM kiM duHkhaM yatkhalo lokaH // ' iti cchAyA. Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 kAvyamAlA / 'saMketakAlamanasaM viTaM jJAtvA vidagdhayA / __hasannetrArpitAkUtaM lIlApamaM nimIlitam // " atra saMketakAlAbhiprAyo viTasaMbandhinA bhrUkSepAdinA initena lakSitaH rajanikAlabhAvinA lIlApadmanimIlanena prakAzitaH / AkArAyathA'vakrasyandikhedabinduprabandhaidRSTvA bhinnaM kuGkumaM kApi kaNThe / puMstvaM tanvyA vyaJjayantI vayasyAM smitvA pANau khaDgalekhAM lilekha // ' __ atra khedabindukRtakuGkumarUpabhinnenAkAreNa saMlakSitaM puruSAyita pANau puruSocitakhaDgadhArAlikhanena prakAzitam / udbhinnavastunigRhanaM vyaajoktiH| yatra nigUDhaM vastu kutazcinnimittAdudbhinnaM prakaTatAM prAptaM sadvastvantaraprakSepeNa nigRhyate apalapyate, sA vastvantaraprakSeparUpasya vyAjasya vacanAdvyAjoktiH / yathA'zailendrapratipAdyamAnagirijAhassopagUDhollasa dromAJcAdivisaMsthulAkhilavidhivyAsaGgabhannAkulaH / hA zaityaM tuhinAcalasya karayorityUcivAnsasmitaM zailAntaHpuramAtRmaNDalagaNadRSTo'vatAdvaH zivaH // ' prakAzanamAtraM vApyayamevAlaMkAra iti / ata evAtra sakhIbhiH suratotsukatvaM sNlkssitm| karNotpalanyAsAdinA prakAzitamityubhayArthasahitatvam / tadevamAdau sUkSmAlaMkAra eva vAcyaH / sUkSmasyaivArthasya saMlakSyamANatvAdinAvasthAnAt // udbhinnetyAdi / nigUDhamiti / vstutH| vastvantaraprakSepeNeti / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 219 atra romAJcAdinodbhinno ratibhAvaH zaityaprakSepaNenApalapitaH / yadyapyapahRto'pi sasmitatvakhyApanena punarapyudbhinnatvena prakAzitaH, tathA. pyapalApamAtracintayAsyAlaMkArasyollekhaH / nanvapadbhutigranthe 'yathA sAhazyAya yo'pahnavaH sApahnutiH, tathApahnavAyApi yatsAdRzyaM sApyapadbhutiH' iti sthApitam / vyAjoktau cottaraH prakAro vidyate tatkathamiyamalaMkArAntareNa kathyate / satyam / udbhaTasiddhAntAzrayeNotratroktam / na hi tanmate vyAjoktyAkhyamalaMkaraNamasti / iha tu tasya saMbhavAdvayatiriktApahnutiriti pRthagayamalaMkAro nirdiSTaH / anyathoktasya vAkyasya kAkuzleSAbhyAmanyathA yojanaM vkroktiH| uktivyapadezasAmyAvyAjoktyanantaramasyA lakSaNam / yadvAkyaM kena nimittAntarakathanenetyarthaH / ratibhAva iti / sthAyI / apahRto'pIti / vyAjokteH prarohAt / apalApamAtracintayeti / tAvanmAtrasyaiva tallakSaNatvAt / asyAzcApahRterbhedaM darzayitumupakramate-nanvityAdinA / sthApita miti / zleSagranthe yaduktam / 'sAdRzyavyaktaye yatrApahnavo'sAvapaLutiH' iti / evamapahnavagrantha iti pUrvavAkya eva saMbandhanIyam / uttaraH prakAra iti / apahnavAya sAdRzyaM taditi / uttareNaiva prakAreNa vyAptatvAt / kathamiti / niSprayojakatvAt / etadevAbhyupagamya pratividhatte-satyamityAdinA / tadityapahnavAya sAdRzyam / tatreti / zleSe / tanmata iti / udbhaTamate / tasyeti / vyAjoktyAkhyasyAlaMkArasya / tadvyatirikteti / apahRtau hi prakRtamevotkarSayitumaprakRtasyopAdAnam / iha tUdbhinnaM satprakRtaM vastu vastvantareNAprakRtena nigRhyate ityanayormahAnbhedaH / evaM 'AkRSyAdau' ityAdau ca lokAtmavastvantaraprakSepeNodbhinnapriyanigUhanasyaiva vAkyArthatvATyAjoktireva na punarapahnutiH / ata eva ca nAtra vakroktiH / tasya hi yathAyojanamAtraM lakSaNam // anyathetyAdi / etadeva vyAcaSTe-yadvAkyamiti / anyAbhiprAyeNeti / vivakSitArthapara 1. 'tattatroktam' kha. Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 kaavymaalaa| cidanyathAbhiprAyeNoktaM sadapareNa vA kAkuprayogeNa. zleSaprayogeNa vAnyathAnyArthaghaTanayA yojyate taduktiH sA vakroktiH / kAkuprayogeNa yathA__'guruparatantratayA bata dUrataraM dezamudyato gantum / alikulakokilalalite naiSyati sakhi surabhisamaye'sau // ' ___ atraitadvAkyaM nAyikayA AgamananiSedhaparatvenoktam / tatsakhyA kAkuprayogeNa vidhiparatAM praapitm| kaakuvshaadvidhinissedhyorvipriitaarthsNkraantiH| tatra zleSo'bhaGgasabhaGgatvenobhayamayatvena trividhH| tatrAbhaGgazleSamukhena yathA tayetyarthaH / kAkuH dhvanivizeSaH / yaduktam-'vAkyAbhidheyamAne'rthe yenAnyaH pratipadyate / bhinnakaNThadhvanidhIraiH sa kAkuriti kathyate // ' anyArthaghaTanayeti / prakrAntAdanyasya vyatiriktasyArthasya ghaTanayollekhanenetyarthaH / yenakenacidvakrAbhipretArthasya pratipAdayiSayoktasya vAkyasyAnyena vighAtAya prahelikAmAtrArtha 'navakambalako'yaM mANavakaH' ityAdinAvAkchalenAnyathAyojanamAtramayamalaMkAra iti piNDArthaH / ata eva dvitIyo vyAghAto nAsthA bhedatayA vAcyaH / na hi tatra vacanavighAtAyaivAnyathA yojanam / tatra hi 'bAla iti sutarAmaparityAjyo'smi, rakSaNIya iti bhavaDujapaJjaraM rakSAsthAnam' ityAdau bAlatvAdikaM prasthAnavizeSatayA rAjyavardhanena saMbhAvitaM zrIharSeNa punaranyathA prasthAnanimittatayA yojitam / atazthAnAnyathA yojanasya prastutavastuvyAhatinibandhanatve'pi prasthAnavidhau tAtparyam / na tadvighAtamAtreNAsya vakrokAvantarbhAva iti cet , tarhi sAdhAvizeSAdupameyopamAdInAmapyupamAyAmantarbhAvaH kiM na syAt / athAtra phalamedo'stIti kathametaditi cet, evamihApi phalamedasya vidyamAnatvAtkathamasyAntarbhAvaH syAt / tathA 1. 'anyAbhiprAyeNa' kha. 2. 'atra' kha. 3. 'zrIkaNThena' kha. Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / "aho kenezI buddhirdAruNA tava nirmitaa| . triguNA zrUyate buddhirna tu dArumayI kacit // ' atra dAruNeti prathamAntaM prakrAntaM zleSamajhyA tRtIyAntatayA saMpAditam / sabhaGgazleSamukhena yathA'vaM hAlAhalabhRtkaroSi manaso mUcho samAlijito hAlAM naiva bibharmi naiva ca halaM mugdhe kathaM haalikH| satyaM hAlikataiva te samucitA saktasya govAhane vakroktyeti jito himAdrisutayA smero'vatAdvaH shivH||' ubhayamukhena yathA hyanyathA yojanasya kvacidvacanavighAtamAtraM phalaM kacica saMbhAvyamAnavyAhatinibandhanatve'pyarthAntare tAtparyam / phalabhedazcAlaMkArabhedanimittamityavivAdaH / tena pUrvatra vakroktiraparatra vyAghAta iti yathokta evAlaMkArabhedo nyAyyaH / evaM phalAntareSvapi jJeyam / tasmAt "eSa zrIkaNThakaNThacchaviranabhimato rAjahaMsavrajAnAM sadyastApaM prajAnAM prazamamupanayanacchadhArAcchalena / kurvandikcakravAlAkramaNamudayate deva ko vArivAho mA maivaM mAlavendro parimalakatarastarhi rAjannasiste // ' ityatra zrotrA saMbhAvitasya vArivAhasyAnyathA khaDgatvena yojanaM, tasya tatsAdRzyapratItyarthamityaGgabhUtottaramArthamaupamyaM vkturvivkssitm| vaakchlmupcaarphlm| tadavizeSAditi vAkchalenaivAsya saMgrahAdupacAracchalAtmakam / kvacittvaupacArike prayoge mukhyArthamupAdAnamiti bhedAntaramapyavasAnavAcyam / yastu tadarthAntarAbhAvAditi nyAyAdvAgupacAracchalayorvizeSa uktaH sa naiyAyikAnAmupayukto nAlaMkArikANAm / tathAtvenAnyathAyojanasya vaicitryAntarAbhAvAt / yadvA mukhyaupacArikArthadvayasyaikavRntagataphaladvayanyAyena zabdazliSTatvAdasya zleSavakroktAvantarbhAvaH syAt / ubhayamukheneti / sabhaGgAsabhaGgazleSadvAreNa / vijaya iti zleSasyAsabhaGgatvam / meduro 1. 'Aho' kha. 2. 'mukhyArthApAdAnaM' kha. 3. 'bhedAntaramapyasyA na vAcyaM' kha. 4. 'ekavRntagatacchalasvanyAyena' ka. Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 kaavymaalaa| 'vijaye kuzalarUyakSo na krIDitumahamanena saha zaktA / vijaye kuzalo'si na tu vyakSo'kSadvayamidaM pANau // kiM me durodareNa prayAtu yadi gaNapatirna te'bhimataH / kaH pradveSTi vinAyakamahilokaM kiM na jAnAsi // candragrahaNena vinA nAsmi rame kiM pratArayasyevam / devyai yadi rucitamidaM nandinnAhUyatAM rAhuH // hA rAhI zitadaMSTre bhayakRti nikaTasthite ratiH kasya / yadi necchasi saMtyaktaH saMpratyeSaiva hArAhiH // vasurahitena krIDA bhavatA saha kIdRzI na jiheSi / kiM vasubhirnamato'mUnsurAsurAnnaiva pazyasi puraH // Aropayasi mudhA kiM nAhamabhijJA kila tvadakasya / divyaM varSasahasraM sthitveti na yuktamabhidhAtum // iti kRtpshuptipelvpaashkliilaapryuktvkrokti| harSavazataralatArakamAnanamavyAdbhavAnyA vaH // ' vakroktizabdazcAlaMkArasAmAnyavacano'pIhAlaMkAravizeSe saMjJitaH / sUkSmavastukhabhAvayathAvadvarNanaM khabhAvoktiH / dareNeti sabhaGgatvam / 'mero'vatAdvaH zivaH' tathA 'prayuktavakrokti' ityAdinA vacanavighAtamAtraprayojanasyAnyathA yojanasya prahelikAprAyatvameva prakAzitam / nanu 'saiSA sarvaiva vakroktiH ko'laMkAro'nayA vinA' iti nItyA samagra evAlaMkAsvargo vakroktirUpa iti kathamayameva tathAtvena nirdiSTa ityAzayAha-vakroktItyAdi / iheti / vAkchalAtmakatvenokteH kauTilyAt // sUkSmetyAdi / nanu Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 223 iha vastukhabhAvavarNanamAtraM nAlaMkAraH / tattve sati sarvaM kAvyamalaM. kAri syAt / na hi tatkAvyamasti yatra na vastukhabhAvavarNanam / tadartha sUkSmagrahaNam / sUkSmaH kavitvamAtrasya gamyaH / ata eva tanirmita eva yo vastukhabhAvastasya yathAvadanyUnAnatiriktatvena varNanaM svbhaavoktirlNkaarH| uktivAcoyuktiprastAvAdiha lakSaNam / bhAvikarasavada. laMkArAbhyAmasya bhedo bhAvikaprasaGge nirNeSyate / yathA krakAro nakhakoTicaJcapuTakavyAghaTTanoTTaGkita stanvyAH kuntalakautukavyatikare sItkArasImantitaH / pRSThazliSyadavAmanastanabharotsevyAGkapAlIsudhA sekAkekaralocanasya kRtinaH karNAvataMsIbhavet // ' atItAnAgatayoH pratyakSAyamANatvaM bhAvikam / kathaM vastuvarNanamAtramalaMkAra ityAha-ihetyAdi / tadatizayahetavastvalaMkArAH' iti nItyA vastvatizayadAyinAM dharmANAmalaMkAratvAtkathaM vastumAtrasyaivAlaMkAratvaM syAditi bhAvaH / nanu kathametatsUkSmamAtragrahaNenaiva samAhitamityAzaGkayAhasUkSma ityAdi / kavitvamAtrasyeti / kuzAgrIyadhiSaNatvAt / evaM sthUlamatInAmakavInAM kukavInAM tasyAvagame'pi tathA vikalpAroho na bhavediti bhAvaH / ata eveti / kavitvamAtragamyatvAt / tanirmita eveti / anyeSAM tathAtvena vaktumazakyatvAt / tadvastugatasyAsAdhAraNasya phalakriyAdeH saMbhavataH khamAvasya zabdena pratipAdanamAtratvAttannirmita evetyuktam / anyUnAnatiriktatveneti / yathA vastuni saMbhavatItyarthaH / ata eva sacetasAM vastugatasya sUkSmasubhagasya vastuno varNanena hRdayasaMvAdAcca kimayaM rasavadalaMkAro vA na bhavatItyAzaGkhyAha-bhAviketyAdi / tatra nirNeSyamANasyaitadbhedasya 'vastunazcittavRttezva saMvAdaH sphuTatA prathA / svabhAvoke rasavato bhAvikasya ca lakSaNam // ' ityayaM saMkSepaH // atItAnAgatayorityAdi / etadeva vyAcaSTe-atItetyAdi / 1. sUkSmam' kha. 2. 'pratyakSAyamAnatvaM' ka. 3. 'sUkSmamityAdi' kha. Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 kaavymaalaa| atItAnAgatayorbhUtabhAvinorarthayoralaukikatvenAtyadbhutatvAdhastasaMbandharahitazabdasaMdarbhasamarpitatvAcca pratyakSAyamANatvaM bhAvikam / kakigato bhAva AzayaH zrotari pratibimbatvenAstIti, bhAvo bhAvanA kA punaH punazcetasi nivezanaM so'trAstIti / na ceyaM bhrAntiH / bhUtamAvino bhUtabhAvitayaiva prakAzanAt / nApi rAmo'bhUditivadvastumAtram / bhUtabhAvigatasya pratyakSatvAdigatasya dharmasya sphuTasyAdhikasya pratilambhAt / nApIyamatizayoktiH / anyasyAnyatayAdhyavasAyAbhAvAt / nahi bhUtabhAvyabhUtabhAvitvenAdhyavasIyale, abhUtabhAvi vA bhUtabhAvitvenApi, pratyakSamapratyakSagatatvena, apratyakSamapi pratyakSatvena / na hi pratyakSatvaM kevalaM vstudhrmH| pratipattyapekSayaiva vastuni tathA alaukikatvenetyanena sahRdayAnAM tatrAvadhAnAhatvamuktam / vyasteti / yadyapi vAcAmAkulatvaM sarvatraiva varjanIyaM, tathApi tattatra vaiSamyenArthAvizeSAtpratItevighnamAtraphalam / iha tu tadAkulatvenAtItAnAgatayoH pratyakSAyamANatvameva na syAditi prAdhAnyenaitaduktam / evamanena hetudvayenAsyAlaMkAratvamuktam / iha hi kecidarthAH kavivacasi suspaSTamadhirUDhA vAcyavAcakayo rAmaNIyakamityuktam / ata evaikasyApi rAmaNIyakahAnau nAsyAlaMkAratvam / iha hi kecidarthAH kavivacasi suspaSTamadhirUDhA api nijasaubhAgyAbhAvAttRNazakaeNrAvatsahRdayAnAmavajJAspadatayA nAvadhAnAhAH / kecicca subhagA api durbhaga zabdopArohitayA sahRdayAnAmanAvarjakA evetyubhayamapIhAvazyamAzrayaNIyam / yadAhuH-'pratyakSA iva yatrArthA dRzyante bhUtabhAvinaH / atsadbhutAH syAttadvAcAmanAkulyena bhAvikam // ' iti / vAzabdaH pakSAntaradyotakaH / nanu cApratyakSANAM bhUtabhAvinAM pratyakSeNopanibandhAddhAntimAnevAyaM kiM na bhavatItyAzajhyAha-na ceyamityAdi / nanu yadi bhUtabhAvitayaiva pratIyate tadetadvastveva kiM netyAzayAha-nApIti / adhikasyeti / vastuvRtte tasyAsaMbhavAt / ata evAsya tato vyatirekaH / nanvasyAnyatayAvasAyAtkiM nAyamatizayoktirityAzajhyAha-nApIyamityAdi / bhUtabhAvino bhUtabhAvitayaivAsphuTatayAvagamAt / nanvatrApratyakSameve pratyakSeNa kiM nAdhyavasitamityAzaGyAha-nahItyAdi / taccAprastutatvA 1. 'kiM netyAha' kha. 2. 'evApratyakSeNa' kha. Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alNkaarsrvkhm| 225 bhAvAt / madAhuH-tatra yo jJAnapratibhAsanAtmano'ndhayavyatirekAva. nukArayati sa pratyakSaH' iti / kevalavastupratyakSatve pratipattuH sAmagrI upayujyate / sA ca lokayAtrAyAM cakSurAdIndriyakhabhAvAyoginAmatIndriyArthadarzane bhAvanArUpA / kAvyArthavidAM ca bhAvamA samAvaiva / sA ca bhAvanA vastugasyAtyadbhutatvaprayuktA / atyadbhutAnAM ca vastUnAmAdarapratyayena hRdi saMdhAryamANatvAt / nApi bhUtamAvinAmapratyakSANAM pratyakSatayaiva pratIterivArthagarbhIkAreNAyaM pratIyamAnotprekSA / tasyA abhidhAnarUpAkhyAdhyavasAyakhabhAvatvAt / na hyapratyakSaM pratyakSatvenAdhyavasIyate / kiM tarhi kAvyArthavidbhiH pratyakSatvena dRzyate iti / nApi vastugatA ivArthA utprekSAprayojakAH / tasyA abhimAnarUpAyAH pratipattRdharmatvAt / yadAhuH-'abhimAnena sA yoktirjJAnadharmasukhAdivat' iti ca / kAvya. viSaye ca prayoktApi pratipattaivaM / nApyadbhutadarzanAdatItAnAgatayo prasma dhanatvAca neha prapaJcitam / nanu yadyevaM tatpramAtuH sadaiva samastabAhyavastvavagamaH kiM na syAdityAzajhyAha-kevalamityAdi / bhAvanArUpeti / tatrendriyAdInAmavyApAraNAt / evaM yoginAM bhAvanAMbalAdbhUtabhAvitayaiva pratyakSAvabhAsa iti bhAvaH / yadAhuH-'atItAnAMgatajJAnaM pratyakSAnna viziSyate' iti / caH smuccye| tena yoginAmatIndriyArthadarzane yathA bhAvinA nimittaM tathaiva kAvyArthaviMdAmapI. tyarthaH / tasyAzca nimittamAha-sA cetyAdi / vastuno'tyadbhutatvamAdareM nirmittam / Adarazca vastuno hRdi saMdhAraNam / tacca tadekatAnatayA prarUMDha sadbhAvanAtvamupayAtIti kAvyArthavidAM yoginAmivaM bhAvanAbalAtkhakAlAvacchedenaiva bhUtabhAvivastupratyakSatayA bhAsata iti nApratyakSANAM pratyakSatayAdhyavasAyaH / nanu yadyapi yogavidbhatabhAvino bhAvAH khakAlAvacchedenaiva sacetasaH pratyakSatayeva tadabhAvabhAsanaM yuktamityetatpratIyamAnotprekSaiva kiM netyAzajhyAha-nApItyAdi / kiM tahA~ti / adhyavasAyo nAstyevetyarthaH / pratipattaiveti / nayajAnataH kavituH 1. 'darzanena' ka. 15 a0 sa0 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 * kaavymaalaa| kSatvapratIteH kAvyaliGgamidam / liGgaliGgayabhAvena pratItyabhAvAt / yogivatpratyakSatayA prtiiteH| nApyayaM puraH sphuradrUpatayA sacamatkAraM pratIte rasavadalaMkAraH / ratyAdicittavRttInAM tadanuSaktatayA vibhAvAdInAmapi sAdhAraNyena hRdayasaMvAditayA paramAdvaitajJAnavatpratItau tasya bhAvAt / iha tu tATasthyena bhUtabhAvinAM sphuTatvena bhinnasarvajJavapratIteH / sphuTapratItyuttarakAlaM tu sAdhAraNyapratItau sphuTapratItinimittaka auttarakAliko rasavadalaMkAraH syAt / nApIyaM sUkSmavastukhabhAvavarNanAtkhabhAvoktiH / tasyAM laukikavastugatasUkSmadharmavarNane sAdhAraNyena hRdayasaMvAdasaMbhavAt / prayoktRtvaM bhavatIti bhaavH| nanvatyadbhutapadArthapratyakSapratItyorgamyagamakabhAvAtvi nedamanumAnamityAzaGkayAha-nApItyAdi / evaM rasavadalaMkArAdasya bhedaM darzayati-nApyayamityAdinA / purHsphurdruuptyetyaadinaanyorbhednimittmuktm| parakIyAyAzcittavRtterAtmIyacittavRttyabhedena parAmarzo hRdayasaMvAdaH / tasya ca khaparavibhAgAbhAvAddezakAlAbhAvAcca vyApakatvena pratIteH sAdhAraNyam / ata eva paramAdvaitajJAnatulyatvam / tasya hyayamityeva praamsheH| tadyatiriktasyAnyasyAsaMbhavAt / tATasthyeneti / idamahaM jAnAmIti sAmAnAdhikaraNyena pratItyetyarthaH / ata eva vidyezvarAditulyatvam / nanu bhAvikapratItyanantaraM yatra rasavadalaMkAraH pratIyate tatra kiM pratipattavyamityAzajhyAha-sphuTetyAdi / evamatrAnayoraGgAnitayA samAveza iti tAtparyArthaH / tattu yathA-'vanAntarAdupAvRttaiH skandAsaktasamitkuzaiH / agnipratyudgamAtpUtaiH pUryamANaM tapakhibhiH // ' atra tapasvinAM sphuTatvapratItiH zAntAkhyarasodayAGgamiti na tayoraikAtmyam / evaM ca sundarasya vastuno yathAvadvarNanAvazAtpratyakSAyamAnatvamasya kharUpamiti tAtparyam / nanu yadyevaM tatkimidaM svabhAvoktirevetyAzajhyAha-nApIyamityAdi / IdRgidaM vastvityatra hRdayasaMvAdaH / sa ca yathA-'yatra stanaMdhayAhaste ratnadIpAjighRkSataH / 1. 'cittavRttibhedena' ka. 2. 'svabhAvoktireva netyAzaGyAha' kha. Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alNkaarsrvsvm| 227 iha ca lokottarANAM vastUnAM sphuTatayA tATasthyena prtiiteH| kacittu laukikAnAmapi vastUnAM sphuTatvena pratItau bhAvikakhabhAvoktyoH samAvezaH syAt / na ca hRdayasaMvAdamAtreNa khabhAvoktirasavadalaMkArayoramedaH / vstusNvaadruuptvaatkhbhaavokteH| cittavRttisamAdhirUpatvAca rasavadalaM. kArasya / ubhayasaMvAdadarzane'pi samAvezo'pi ghaTate / yatra vastugata dRSTvA hA heti saMbhrAntA dhAtrI ceTairvihasyate // ' atra dhAtrINAmIgayaM khabhAva iti vastunirdiSTo hRdayasaMvAdaH / yathA vA-'yadAkhAdyaM sItA vitarati tadane svagRhiNe sumitrAputrAya praNihitavizeSaM tadanu ca / yadAmaM yatkSAmaM yadanatirasaM yaca virasaM phalaM vA mUlaM vA racayati tu tena khamazanam // ' atreDageva gRhiNInAM khabhAva iti saMvAdaH / sphuTatayeti / purHsphurduuptyaa| sA ca pratItiryathA-'nimIlitasya pUrNendoH sudhAyAM paGkilAGgulI / yatra mRtyujitaH pAdau bhAvyete bhAvita puraH // ' yathA ca-darbhAkureNa caraNaH kSata ityakANDe tanvI sthitA katicideva padAni gatvA / AsIdvivRttavadanA ca vimocayantI zAkhAsu valkalamasaktamapi drumANAm // ' atra pAdayoH zakuntalAyAzca zuddhaiva pratyakSatvena pratItiH / nanu ca yatra khabhAvoktAvapi pratyakSatayA pratItistatra kimityaashngyaah-kvcidityaadi| samAveza iti / saMsRSTirUpaH saMkararUpo vA / sa tu yathA-'herambho'tra harIzvare nakhamukhaiH kaNDUyamAne galaM kurvanyucchavivartanAM nivirato romanthalIlAyitAt / saMmIlannayane visaMsthulalasatsAstraM natonnAmitagrIvaM nizcalakarNamIzvarabalIvardaH sukhaM manyate // ' atra vRSabhasya pucchavivartanAdisUkSmadharmavarNanena khabhAvoktiH, pratyakSAyamAnatvena bhAvikamityanayoH smaaveshH| khabhAvokterapi rasavadalaMkArAtpra. saGgena bhedaM darzayati-na cetyAdinA / hRdayasaMvAdo hi vastucittavRttigatatvena dvividhaH / tatra svabhAvoktau vastusaMvAdaH prdaarshtH| cittavRttisaMvAdastu' yathA'candrAMzusmeradhammillamallikAnAM priyaM prati / saudheSu nItaM rAmANAM yatrAlibhiranUdyate // ' atra priyAbhilASiNI nAyikAcittavRttiH sacetasAM khacittavRttyabhedena saMvadatIti tatsaMvAdaH / yatra dvividho'pi saMvAdastatra kiM pratipattavyamityAzaGyAha -ubhayetyAdi / sa ca samAvezo yathA-'kiMcitkuJcitacaJcucumbanamukhasphA Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 kaavymaalaa| sUkSmadharmavarNanaM syAttatra khabhAvoktiH, anyatra tu rasavadalaMkAra eva / : mApyayaM zabdAnAkulatvahetukAjjhagityarthasarpaNAtprasAdAkhyo guNaH / tasya hi sphuTAsphuTobhayavAcyagatatvena jhaTiti samarpaNaM rUpam / asya tujhaTiti samarpakasya sataH sphuTatvena pratItau khruupprtilmbhH| tasmAdayaM sarvottIrNa evAlaMkAraH / lakSye cAyaM pracuraprayogo dRzyate / yathA munirjayati yogIndro mahAtmA kumbhasaMbhavaH / yenaikaculuke dRSTau divyau tau matsyakacchapau // " yathA vA-harSacaritaprArambhe brahmasadasi vedakharUpavarNane / tatra hi pratyakSameva sphuTatvena tadIyaM rUpaM dRzyate / evaM tatraiva munikrodhavarNane, rImavAlocanA khapne moditacArucATukaraNaizceto'rpayantI muhuH| kUjantI vitataikapakSatipuTenAliGgaya lIlAlasaM dhanyaM kAntamupAntavartinamiyaM pArAvataM sevate // ' atra pArAvatayoH sUkSmadharmavarNanena khabhAvoktiH, cittavRttivizeSAcca rasavadalaMkAra ityanayoH smaaveshH| anyatreti / yatra vastugatasUkSmadharmavarNanA na syAt / anena cabhAvikarasavadalaMkArAbhyAmasyA bhedo bhAvikaprasaGge nirNeSyate iti yatprAguktaM tannivAhitam / idAnIM ca prkRtmevaah-naapyymityaadi| jhagityarthasamarpaNaM prasAdaH, jhagiti samarpitasyArthasya sphuTatvena pratIti vikamityanayormahAnbhedaH / etadevopasaMharati tasmAdityAdi / etacca nAsmAbhirasthAna evAbhiniviSTamityAhalakSya ityAdi / tatraiveti / harSacarite / tatra krodhamunivarNanaM prArambha eva sthitam / pulindavarNanaM punaraSTamocchvAsArambhe sthitamiti tata eva svymvdhaarym| iMha tu anyavistarabhayAna likhitam / atItAnAgatayoH sUtrite'pi pratyakSAyamA. Nasve dezAdiviprakRSTAnAM pratyakSAyamANatvamudAharatA granthakRtAtItAnAgatatvasya viprakarSamAtrasAratvaM sUcitam / tacca dezakAlakhabhAvaviprakRSTAnAmaviziSTamityetadudAhRtam / tatrAgastyamunerdezaviprakRSTatvam / anAgatasya tu yathA-'kSiptorikSaptAkhilakhurapuTAhanyamAmAdiraudradhvAnatrasyatsuravaranamaskAravAgdattakarNaH / pANisparzAdvahanaturagaM prerayanmlecchajAtiM jeSyatyeSa tribhuvanavibhuH karkirUpeNa viSNuH // ' evaM 1. 'yatra' ka. 2. dhvAnabhrAmyat' ka. Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 229 pulindavarNanAdau jJeyam / ayaM tvatra vicAralezaH saMbhavati-iha kvacidvarNanIyasya varNanAvazAdeva pratyakSAyamANatvam / kacitpratyakSAyamANasyaiva varNanam / Ayo yathodAhRtaM prAca / dvitIyo yathA'anAtapatro'pyayamatra lakSyate sitAtapatrairiva sarvato vRtH| acAmaro'pyeSa sadaiva vIjyate vilAsabAlavyajanena ko'pyayam / / iti / atra prathamaprakAraviSayo'yamalaMkAro na prakArAntaragocaraH / kavisamarpitAnAM dharmANAM hyalaMkAratvAt / na himAMzulAvaNyAdInAmiva vastusannivezinAm / api ca 'zabdAnAkulatA ceti tasya hetUmpracakSate' iti bhAmahIye, 'vAcAmanAkulatvenApi bhAvikam' iti caudbhaTalakSaNe vyastasaMbandharahitazabdasaMdarbhasamarpitatvaM pratyakSAyamANatvapratipAdakaM kathaM prayojakIbhavet , yadi vastusannivezadharmigatatvenApi bhAvikaM syAt / tasmAdvAstavameva mahattvamuttaratra prakAraviSaye varNitamiti nAyamalaMkAraH / ciraMtanoktanItyA vicArya punarapi khopaz2a kNcidvicaarmaah-aymityaadinaa| saMbhavatIti / na punaH kenApi dRSTa iti bhAvaH / yathodAhRtamiti / munirjayatItyAdinA / prathameti / yatra varNanAvazAtpratyakSAyamANatvam / ata eva kavisamarpitadharmatvaM na vastusannivezinAM dharmANAmalaMkAratvAditi saMbandhaH / na hi vastumAtravarNane kavikauzalaM kiMciditi bhAvaH / api ceti / nipAtasamudAyaH samuccayArthaH atraiva vAkyagatyA hetvantarasya samuccIyamAnatvAt / kathamiti / vastumAtravarNane zabdAnAmAkulatAyA anAkulatAyAzcAvizeSAt / uttaraprakAreti / anAtapatro'pItyAdau / atrApi prakArAntareNAlaMkAratvaM yojayati 1. 'uttaratvaprakAraviSaye' kha. 2. 'vastusaMnivezAdalaMkAratvAditi saMbandhaH' ka. Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 kaavymaalaa| yadi tu vAstavamevAtra saundarya kavinibaddhaM kavinibaddhavaktRnibaddhaM vA sakalavaktRgocarIbhUtaM khabhAvoktivadalaMkAratayA varNyate, tadAyamapi prakAro nAtIva duHzliSTaH / ata eva 'pratyakSA iva yatrArthAH kriyante bhUtabhAvinaH / tadbhAvikam' iti, evamanya viklkssnnmkaari| khabhAvoktyA kiMcitsAdRzyAttadanantaramasya lakSaNaM kRtam / - samRddhimadvastuvarNanamudAttam / / khabhAvoktau bhAvike ca yathAvaMdvastuvarNanam / tadvipakSatvenAropitavastuvarNanAtmana udAttasyAvasaraH / tatrAsaMbhAvyamAnavibhUtiyuktasya vastuno varNanaM kavipratimotthApitamaizvaryalakSaNamudAttam / yathA.... 'muktAH kelivisUtrahAragalitAH saMmArjanIbhirhatAH ... prAtaH prAGgaNasIni mnthrcldvaalaanilaakssaarunnaaH| yadi tvityAdinA / sakalavaktRgocarIbhUtamiti / kavitvamAtragamyatvAt / ata eva pratyakSAyamANatvasya tannirmitAyamAnatvaM syAt / sakalavaktRgocarIbhUtatve punaryathoktaM vAstavatvameveti bhAvaH / nAtIveti / na punaH prakAravatsuzliSTa iti yAvat / ata eveti / vAstavasyApi saundaryasyAtrAlaMkAratayA varNanAt / etAvadeveti na punaH zabdAnAkulatvAdivastuni tasyAvizeSAt / anyairiti / kaavyprkaashkaaraadibhiH| samRddhimadityAdi / tadvipakSatve. neti / vastvavastuvarNanayorviruddhatvAt / tatreti / evamavasare satItyarthaH / asaMbhAvyamAneti / saMbhAvyamAnavibhUtiyuktasya tu varNanaM naitadaGgamiti bhAvaH / yathA-'prAtazcakAsati gRhodarakuTTimAgravikSiptaratnakusumaprakarAvakIrNAH / abhyudgatAruNakarAhatipAtyamAnanakSatrarAzizabalA iva yatra rathyAH // ' atra hi bhagavannagaryAM vastuta eva saMbhavati rtnvikssepH| ata evAsya kavipratibhotthApitatvamukam / evaM cAsya nAmApi sArthakam / alaMkArasArakRtA punaratrAtizayoktiprakA-- 1. 'kRtAH ' ka-kha. Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 231 dUrAddAMDimabIjazaGkitadhiyaH karSanti kelIzukA yadvidvadbhavaneSu bhojanRpatestattyAgalIlAyitam // ' aGgabhUtamahApuruSacaritaM ca / udAttazabdasAmyAdihAbhidhAnam / mahApuruSANAmudAttacaritAnAmanibhUtavastvantarAnabhAvenopanibadhyamAnaM caritaM codAttam / mahApuruSacaritasyodAttatvAt / yathA 'tadidamaraNyaM yasmindazarathavacanAnupAlanavyasanI / nivasanbAhusahAyazcakAra rakSaHkSayaM rAmaH // ' atrAraNye varNanIye rAmacaritamaGgatvena varNitam / ratvamuktam / aGgabhUtetyAdi / etadeva vyaacsstte-mhaapurussaannaamityaadinaa| aGgabhUtasya vastuno mahApuruSacaritamutkarSapratipipAdayiSayAGgatayopani. badhyamAnametadalaMkArAGgam / na tUpalakSaNamAtraparatayopAttamiti tAtparyArthaH / tacca yathodAhRtam / 'kazcitkAntAvirahaguruNA khAdhikArapramattaH zApenAstaMgamitamahimA varSabhogyeNa bhartuH / yakSazcake janakatavayAsnAnapuNyodakeSu snigdhacchAyAtaruSu vasatiM rAmagiryAzrameSu // ' atrAGgino girivizeSasya vasatiyogyatvAdidarzanArthamutkarSapratipipAdayiSayA rAmasItAdicaritamupalakSaNaparaM tatra nAyamalaMkAraH / yathA-'godAvaryAH karikulamadakSodadakSodakAyAH pAre pAre bata bata parAmRzyatAmRSyamUkaH / kaMkAlAdrau pihitagagane dundubhairyatra rAmaH pAdAGguSThaM nijamapi bhava. daivataM nirmame'stam // ' atra pavanaM prati viyoginyA uktau rAmacaritamupalakSaNamAtraparam / na hyaGgabhUtenAGginaH kazcidvizeSo vivakSitaH / 'atrAsItphaNipAzabandhanavidhiH zaktyA bhavaddevare gADhaM vakSasi tADite hanumatA dronnaadrirtraahRtH| divyaurindrajidatra lakSmaNazarairlokAntaraM prApitastasyApyatra mRgAkSi rAkSasapateH kRttA ca kaNThATavI // ' ityatra tu rAmasya sItAM pratyuktAvupalakSaNIbhUtadezavizeSaM pAzabandhanAyeva sAkSAdvivakSitamiti na mahApuruSacaritasya vastvantaraM pratyaGgabhAva iti Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 : kaavymaalaa| rasabhAvatadAbhAsataprazamAnAM nibandhanena rsvtpreyuurjsvismaahitaani| udAtte mahApuruSacaritasya cittavRttirUpatvAccittavRttivizeSakhabhAvatyAca rasAdInAmiha tadvadalaMkArANAM prastAvaH / ata eva catvAro'laMkArA yugapallakSitAH / tetra vibhAvAnubhAvavyabhicAribhiH prakAzito ratyAdizcittavRttivizeSo rasaH / bhAvo vibhAvAnubhAvAbhyAM sUcito nirvedAdistrayastriMzadbhedaH / devAdiviSayazca ratyAdi vaH / tadAbhAso rasAbhAso bhAvAbhAsazca / AbhAsatvamaviSayapravRttyAnaucityam / tatpazama uktaprakArANAM nivartamAnatvena prazAmyadavasthA / nAyamalaMkAraH // rasabhAveti / ata eveti / caturNAmapi cittavRttivizeSakhabhAvAt / tatreti / yugapallakSaNe sthite satItyarthaH / vibhAvA lalanodyAnAdayaH AlambanoddIpanakAraNAni / anubhAvAH kaTAkSabhujakSepAdayaH kAryAH / vyabhicAriNo nirvedAdayaH sahakAriNaH / prakAzita iti / vyaJjitaH / yaduktam'vibhAvAnubhAvavyabhicArisaMyogAdrasaniSpattiH' iti / ratyAdItyAdizabdena hAsAdInAM sthAyinAM grahaNam / nirvedAdiriti / yaduktam-'nirvedaglAnizaGkAkhyAstathAsUyAmadazramAH / AlasyaM caiva dainyaM ca cintA mohaH smRtidhRtiH // vrIDA capalatA harSa Avego jar3atA tathA / garyo viSAda autsukyaM nidrApasmAra eva ca // suptaM vibodho'marSazcApyavahitthamathogratA / matirvyAdhistathonmAdastathA maraNameva ca // trAsazcaiva vitarkazca vijJeyA vyabhicAriNaH / trayastriMzadamI bhAvAH samAkhyAtAstu nAmataH // ' iti / devatAdiviSayANAmAnanyAdanekaprakAratve'pyekaprakAra eva ratyAtmabhAvaH / ata eva ratyAdirityAdizabdaH prkaare| caH samucaye / yaduktam-'ratirdevAdiviSayA vyabhicArI tathAJcitaH / bhAvaH proktaH' iti / tathA 'tadAbhAsA anaucityapravartitAH' iti / prazAmyadavastheti / na tu ghasarUpA prazAntAvasthetyarthaH / tathAtve hi sarvatraiva kasyacitprakRtatve sarveSAmanyeSAM prazAntatvAdevaMbhAvaH syAt / nanUktaprakAratvena parAMmRSTasya rasasyApi 1. 'nibandhane' kha. 2. 'atra' ka. 3. 'devatAdiviSayazca' ka. Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / tatrApi rasasya paravizrAntirUpatvAtsA na saMbhavati iti pariziSTabhedaviSayo draSTavyaH / eSAmupanibandhakrameNa rasavadAdayolaMkArAH / raso vidyate yatra nibandhane vyApArAtmani tadrasavat / priyataraM preyo nibandhanameva draSTavyam / evamUoM balaM vidyate yatra, tadapi nibandhanameva / anaucityapravRttatvAdatra balayogaH / samAhitaM prihaarH| sa ca prakRtatvAduktabhedaviSayaH prazamAparaparyAyaH / tatra yasmindarzane vAkyArthIbhUtA rasAdayo rasavadAdyalaMkArAH, tatrAgabhUtarasAdiviSaye dvitIya udAttAlaMkAraH / yanmate tvaGgabhUte rasAdiviSaye rasavadAdhalaMkArAH anyasya rasAdidhvaninA vyAptatvAttatrodAttAlaMkArasya viSayo nAvaziSyate, tadviSayasya rasavadAdinA vyAptatvAt / tatra rasavata udAharaNam kathaM prazAmyadavasthA saMgacchata ityaashngkyaah-ttraapiityaadi| pariziSTeti / bhAvatadAbhAsatatprazamaviSaya evetyarthaH / eSAmiti / rasabhAvatadAbhAsatatprazamAnAm / valayoga iti / anucitena balAtkAreNaiva pravRttiH / prakRtatvA. diti / tenAtra vastvantaraM prakRtamiti bhAvaH / nanu ca paravizrAntirUpasya kAvyAtmano'laMkAryasya rasasya kathamalaMkAratvaM saMgacchata ityAzaGyAha-tatretyAdi / yasmindarzana iti / dhvanyabhAvavAdinAM mata ityarthaH / dvitIya iti / aizvaryalakSaNAt / anyasyeti / yatra vAkyArthIbhUto rasaH / evaM dhvanyabhAvavAdimataM viSayadvayasya dRSTAntIkRtya rasarasavalaMkArayoranena viSayavibhAga kRtaH / aGgabhUtasya rasAdezcAlaMkAratvaM yuktam / tathA ca yAvatopamAdInAM sarvAlaMkArANAM prakRtavastUparajakatvamalaMkAratve nibandhanam / aGgabhUtenApi rasena tatkiata eva / prakRtasya rasAdestadupaskRtatvena bhAvAt / atazcopamAdInAmalaMkAratve yAdRzyeva vArtA tAdRzyeva rasAdInAM yadyapi copamAdayo'rthAlaMkArAH, tathApi tasya vAcyArthasya vibhAvAdirUpatAparyavasAnAdrasaparyavasAyitvameveti kAvyAtmano vyaGgyasya d 1. 'eSAmupanibandhe krameNa kha, Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 kaavymaalaa| 'kiM hAsyena na me prayAsyasi punaH prAptazcirAddarzanaM keyaM niSkaruNa pravAsarucitA kenAsi dUrIkRtaH / ... khapnAnteSviti vo vadanpriyatamavyAsaktakaNThagraho buddhA roditi riktabAhuvalayastAraM ripustrIjanaH / / rasAdereva tadalaMkAryatvam / kiM punastasya zabdamukhenopaskArakAH zabdAlaMkArAH, arthamukhena tvrthaalNkaaraaH| tattadavayavagatairapi hi kaTakAdibhizcetana Atmaiva tattaccittavRttivizeSaucityasUcanAtmanA tyaalkriyte| tathA hyacetanaM zavazarIrAdikaM kaTakAdyupetamapi na bhAti, alaMkAryasyAbhAvAt / atazca dehadvAreNa sarvatrAtmaivAlaMkAryaH / evamasyApi zabdArthazarIratvAttanmukhenaivAlaMkAryatvam / tena rasabhAvAditAtparyamAzritya vinivezanam / 'alaMkRtInAM sarvAsAmalaMkAratvasAdhanam' iti dRzA rasAdyAzrayeNaivAlaMkArANAM vinivezanaM jIvitam / atazcaihApi prakRtasya vAkyArthIbhUtatvena pradhAnasya rasAderupaskAryasyAGgabhAvena rasAderalaMkAratvaM yuktam / yadAhuH-'pradhAnatAM yatra rasAdayo gatA raso rasAdidhvanigocaro bhavet / bhavanti te yatra rasAdipoSakA rasAcalaMkAradazA hi sA pRthak // ' iti nanu nirvedAdInAM bhAvAnAM garbhadAsavatkadAcidapi khaprAdhAnyAbhAvAtsarvadA rasAdyaGgatva eva dhvanibhedatvamiti pradhAnetarakakSAdvayAbhAvAdeteSAM bhAvasthityudayasaMdhizabalatAprazamAtmatayA kathamalaMkAratvaM vAcyam / tathAtve hyabhidhIyamAne dhvanibhedatvameSAM na syAt / asadetat / iha hi nirvedAdInAM trayI gatiH / tatra 'vyaktaH sa tairvibhAvAdyaiH sthAyIbhAvo rasaH smRtaH' iti nItyA vibhAvAnubhAvaspardhayaiSAM rasavyaJjakatvamekA gatiH / tatra ca rasasyaiva prAdhAnyAnniratizayaprItikAritvena phalavattvAt 'phalavatsaMdhinAvaphalaM tadaGgam' iti nItyA rasavyaJjakatvamAtreNaiva kRtArthatvAnnAstyeSAM rasavyaktivyatireki kiMcitprayojanAntaram / 'nAyaM kaJculikAvimokSasamayaH spRSToM na kAJcIguNaH prakrAntA na mayA viparyayaratArambhAya vA prArthanA / na tvatkartRkamarthayAmi nibiDaM doHkandalIbandhanaM tanniSkAraNameva bAlalavalIvallIva kiM vepse||' atrAlambanavibhAvo latA, vepanAdiranubhAvaH, vitarkazca vyabhicAribhAvaH / eSAM cAtra samaspardhitayA rasavyaJjakatvamAtrameva prayojanam / vyaktazca rasaH sacetasAM 1. 'tathA tatve hyabhidhIyamAne' kha. 2. 'atrAlambanavibhAva uSAvepanAdiranubhAvaH'ka. Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 235 dattaphala iti naiSAM kiMcitphalAntaram / ata eva rasAdyaGgabhUtasya vyabhicAriNaH sthityAdyAtmadhvaniprakAratvaM bhavatIti na vAcyam / tathAtve cAbhidhIyamAne nirvedAdeH prAdhAnyAbhAvAt dhvanivyapadeza eva na yuktH| apradhAnasya pradhAnatvAbhidhAne virodhAt / aivaM ca guNIbhUtavyaGgyasyApi dhvanivyapadezaH kena pratyuktaH / kvacidapi 'mukhye rase'pi te'GgitvaM prApnuvanti kadAcana' iti nItyA rAjAnugatavivAhapravRttabhRtyavadvibhAvAnubhAvavyajitAnAM rasaguNIbhAvenaiSAmeva prAdhAnyam / yathA-'itazcArupremapraNayasukumArA varavadhUritaH khecchAlabhyAnupamaphalamUlA vnmhii| ito maurvInAdonmukhanikhilasainyo raNavidhiH kva nAmAyaM tAdRktaralahRdayo rajyatu janaH // ' atra vibhAvAnubhAvAbhyAM vyaJjitaH zRGgArAdInAM rasAnAmaprarUDhatvena guNIbhAvAdvAkyatAtparyaviSayatvena vizrAntezcintAkhyo vyabhicAribhAvaH pradhAnam / ata evAtra bhAvasthiterdhvanibhedatvam / evaM cAtra cintAyAH zRGgArAdInprati tadaGgatvAbhAvAnna guNIbhAvaH / ata eva cAtra tatparipoSakatvAtyAgAttadIyakAryAkaraNAdrasaM prati guNIbhAvAtskhenaiva ca niratizayaprItikAritvena sacetasAM dattaphalatvAnijaprayojanAsaMpAdakatvavirahAdrAjAnugatavivAhapravRttabhRtyavanmukhyAnapi rasAnanAdRtya cintAyA eva vAkyatAtparyaviSayatvena praadhaanyaadnggitvm| ata eva ca dRSTAntadAntikayorna kazcidviSama upanyAsaH / vaktuzcAtra saralahRdayatvenaikatra tAtparyecchAbhAvAnnaikatarapakSAzrayaNamiti na kazcidapi rasasya prAdhAnyam / nApyeSAM parasparavirodhAtsaMdhiriti vyabhicAribhAvasyaiva prAdhAnyam / evaM ca nirvedAdInAM garbhadAsavatkadAcidapi prAdhAnyaM [na] bhavatItyaparyAlocitAbhidhAnam / garbhadAsasyApi kadAcidantato garbhadAsI pratyasti prAdhAnyam / pradhAnApradhAnabhAvasyApekSikatvAt / 'kvacidapyaparasyAGgam' iti nItyaiSAmaGgatve prAdhAnyAbhAvAdalaMkAratvam / yathA-'kacakucacibukAgre pANiSu vyApRteSu prathamajaladhiputrIsaMgame'nagadhAmni / nibiDanibiDanIvIgranthiviSesanecchozcaturadhikakarAzA zAhmiNo vaH punAtu // ' atra zRGgArarasasyAprarUDhatvAdguNIbhAvena vAkyatAtparyaviSayatvenopanibaindhamapyautsukyaM zAGgiviSayAM ratiM pratyaGgamiti preyo'laMkAraH / nanu ca yadyapi parasyAGgatve satyeSAmalaMkAratvaM tadrasAGgabhUtatvAdeSAM sarvatraiva tattvaM syAditi cet, naitt| yasmAnimittAntarebhyo labdhasattAkasyAGgibhUtasya vastuna upaskArAdhAyakata 1. 'pradhAnasya pradhAnatvAbhidhAnavirodhAt' kha. 2. 'evaM guNIbhUta' ka. 3. 'tatparipoSakatvatyAgAt' kha. 4. 'nibaddhamapyautsukyam' kha. Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 * kaavymaalaa| etanmatadvaye'pyudAharaNam / vAkyArthIbhUto'tra karuNo rasaH / aGgabhUtastu vipralambhazRGgAraH / evaM rasAntareSvapyudAhAryam / preyo'laMkArAdau vizeSamanapekSyodAhiyate / preyolaMkAro yathA yaanggtaamupgcchtaamessaamlNkaartvmupkaaryopskaarktvnibndhntyaalNkaaryaalNkrnnbhaavsyokttvaat| rasAdeH punaH kharUpanivRttaye nirvedAdayo'GgatAmupayAntIti tatraiSAM rasopasarjanIbhUtatvAttavyaJjanamAtrameva phalam / ata eva tatraiva pUrvoktanItyA na dhvanitvam , naapylNkaartvm| rasavyaktivyatirekiprayojanAntaraniSpAdanatvAyogAt / evaM nirvedAdInAM rasavyaktau sahakAritvam , anitve dhvanitvam , aGgatve cAlaMkAratvamiti viSayavibhAgaH / tasmAt 'nirvedAdInAM sarvadaivAGgabhAvAtpreyo'laMkArastarapekSo na vAcyaH / tasmAdeteSAM vyaGgyatAyAM dhvanitvaM na prAdhAnyaM kvApi yasmAdbhajante // etena bhAvaprazamAdayo'pi vyaGgyAH sadaiva dhvanitAM prayAnti / dhvanitvamiSTaM yadi tarhi teSu na lakSaNIyastu samAhitAdiH // ' ityAdi yadanyairuktaM tadupezyam // etanmatadvaya iti / dhvanyabhAvavAdinAM dhvanibhAvavAdinAM ca / tatra dhvanyabhAvavAdimate karuNApekSayA rasavadalaMkAraH / zRGgArApekSayA tUdAttam / matA. ntareNa tu karuNAbhiprAyeNa rasadhvaniH / zRGgArApekSayA tvayamalaMkAraH / atra yadyapi rAjaviSayAyA rateraGgitvAtkaruNo'pi tadaGgameva, tathApi tasya zRGgArApe. kSayAGgitvamAzrityaitaduktam / karuNazca zRGgAropaskRtaH pratIyata iti tasyAlaMkAratvam / evamiti / yathA matadvayamapi saMgacchata ityarthaH / tattu yathA-'kA tvaM raktapaTAvaguNThitamukhI mugdhe tavAhaM sakhI kiM zUnyaukasi kevalA nivasasi tvAmAgatAnveSitum / etadvamudazcayeti kathayanyAlokya kUrca tataH patyuH smeramukhAmbujasya taruNI jAtA vilakSasmitA // ' atra vAkyArthIbhUtaH zRGgAraH, aGkabhUtastu hAsaH / evamiti sAmAnyenApyudAharaNavyAptiparaM vyAkhyeyam / yathA"pArvatyA racitAM kapAlivRSabhArUDhaM vilAsAGgadagranthiklAntamahAhilocanalasajjvAlaM pinAkAGkitam / kandarpitazAsanAM kavivalatkaMkAlamardhendumadbhasmAkaM ca. punAtu vo navarasAnpuSNanmurArerdhanuH // ' atra bhagavadviSayAyA ratenaiva rasA aGgam / vizeSamiti / aGgAGgitvena / tena dhvanyabhAvavAdimatenAGgAGgitvamevaiSAmAzrityo 1. 'prodbhUta' ka. 2. 'ityuktaH' ka. Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 237 'gADhAliGganavAmanIkRtakucaprodbhinnaromodgamA . sAndrasneharasAtirekavigalacchrImannitambAmbarA / mA mA mAnada mAti mAmalamiti kSAmAkSarollApinI suptA kiM nu mRtA nu kiM manasi me lInA vilInA nu kim // atra nAyikAyAM harSAkhyo vyabhicAribhAvaH / yathA vA'tvadvakrAmRtapAnadurlalitayA dRSTayA ka vizramyatAM svadvAkyazravaNAbhiyogaparayoH zrAvyaM kutaH karNayoH / ebhistatparirambhanirbharabharairaGgaiH kathaM sthIyatAM / kaSTaM tadviraheNa saMprati vayaM kRcchrAmavasthAM gatAH // atra cintAkhyo vyabhicAribhAvaH / eSa eva ca bhAvAlaMkAraH / bhAvasya cAtra sthitirUpatayA varNanam / zAntyudayAvasthe tu vakSyete / UrjakhI yathA'dUrAkarSaNamohamantra iva me tannAmni yAte zrutiM cetaH kAlakalAmapi prakurute nAvasthitiM tAM vinA / etairAkulitasya vikSatatarairaGgairanaGgAturaiH __saMpadyeta kadA tadAptisukhamityetanna vedmi sphuTam // ' atra rAvaNasyAbhilASako vipralambhazRGgAra autsukyaM ca vyabhicAribhAvo'naucityena pravRttau / samAhitaM yathA 'akSNoH sphuTAsukaluSo'ruNimA nilInaH zAntaM ca sArdhamadharasphuraNaM bhRkuTyA / dAhiyata iti tAtparyam / bhAvAlaMkAra iti / nirvedAdInAM bhAvAnAM sthityAtmakatayopanibadhyamAnatvAt / zAntyudayAvastheti bhAvasyetyatrApi saMbandhanIyam / amena cAsya samAhitAdibhyo vailakSaNyaM dyotitam / tena yatra bhAvasya sthitistatrA Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaavymaalaa| bhAvAntarasya tava caNDi gato'pi roSo nogADhavAsanatayA prasaraM dadAti // . atra kopasya prazamaH / evamanyatrApyudAhAryam / bhAvodayo bhAvasaMdhirbhAvazabalatA ca pRthglNkaarH| yamalaMkAraH, anyathA tvanye'laMkArA iti / evamiti / yathaitadudAhRtamityarthaH / anyatreti / dhvanivAdimate eSAmaGgatva ityarthaH / tatra preyo'laMkAraH 'kacakuca-' ityAdinA vyabhicAribhAvApekSayodAhRtaH / devatAviSayaratyAtmabhAvopanibandhe punaryathA-'kaNThe'rpayatyuragapAzamasUyayA me yAminyadhIzazikha yatsamaye kRtAntaH / nUnaM tadA muhurupaimi phaNIndrahAra tvattulyatAmiti bhaje maraNe'pi harSam // ' atra bhavadviSayAyA ratemaraNaviSayA ratirAmiti preyo'lNkaarH| UrjakhI yathA-'vandIkRtya nRpa dviSAM mRgadRzastAH pazyatAM preyasAM zliSyanti praNamanti lAnti paritakSumbanti te sainikaaH| asmAkaM sukRtairdRzAM nipatito'syaucityavArAMnidhe vidhvastA vipado'khilAstaditi taiH pratyarthibhiH stUyase // ' atra rAjaviSayasya bhAvasya prathamadvitIyArdhadyotyau rasAbhAsabhAvAbhAsAvajam / vyabhicAribhAvApekSayA punarayaM yathA-'dviSAM tavAraNyanivAsamIyuSAM nitambinInAM nikurambakaM nRpa / muhurmuhusyazravaladvilocanaM na kena pallIpatinA nirIkSitaH // ' atra zabarANAM paradAraviSayamautsukyamanaucityena pravRttamiti bhAvAbhAso rAjaviSayAM ratiM pratyaGgam / samAhitaM yathA-'aviralakaravAlakampanairbhukuTItarjanagarjanairmuhuH / dadRze tava vairiNAM madaH sa gataH kvApi tavekSaNe kSaNAt // ' atra rAjaviSayAyA raterabhUtasya zatruviSayasya madasya prshmH| devatAdiviSayaratyAtmabhAvApekSayA punarayaM yathA-'atyuccAH paritaH sphuranti girayaH sphArAstathAmbhodhayastAnetAnapi bibhratI kimapi na klAntAsi tubhyaM namaH / AzcaryeNa muhurmuhuH stutimiti prastaumi yAvadbhuvastAvadvibhradimAM smRtastava bhujo vAcastato mudritAH // ' atra rAjaviSayAyA rateraGgabhUtasya bhUviSayasya ratyAkhyabhAvasya prazAmyatvam / ata eva ca samAhitaM yadanyaine lakSitaM tadatyantamevAyuktam / tanmate'pi preyo'laMkAravadratyAbhAvApekSayAsya lakSayituM yuktatvAt / vyabhicAribhAvApekSayA hi bhavadbhiH preyaHprabhRtInAmalakAratvaM nirastam / yaduktam-'tasmAdyabhicArApekSayA preya UrjakhisamAhitabhAvodayasaMdhizabalatvAni Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 239 bhAvasyoktarUpasyodaya udgamAvasthA, saMdhiH dvayoviruddhayoH spardhitvenopanibandhaH, zabalatA ca bahUnAM pUrvapUrvopamardainopanibandhaH / ete ca pRthagrasavadAdibhyo bhinnAlaMkArAH / / etatpratipAdanaM codbhaTAdibhireSAM pRthagalaMkAratvenanirdiSTatvAt / atha ca saMkarasaMsRSTivailakSaNyenaite sarvAlaMkArAH pRthakkevalatvenAlaMkArA iti sarvAlaMkArazeSatvenoktam / saMsRSTisaMkarayorhi saMpRktatayAlaMkArANAM sthitistadvailakSaNyapratipAdanametat / tatra bhAvodayo yathA na pRthagalaMkArANi vAcyAni' iti / tasmAdbhavanmate'pi samAhitAdInAM lakSaNIyatvaM yuktam / bhAvetyAdi / etadeva vyAcaSTe-bhAvasyetyAdi / uktarUpasyeti / vyabhicAridevAdiratitvena dviprakArasyetyarthaH / udgmaavstheti| udgamAvasthA na punaruditetyarthaH / uditAyAM hi bhAvasya sthityAtmakatvAtpreyo'laMkAra eva syAt / ete iti / bhAvodayabhAvasaMdhibhAvazabalatAstrayo'laMkArAH / nanu ca lakSaNasya bhinnatvAdevaiSAM pRthaktvAvagama iti kiM tadrahaNenetyAzaGkayAha-etadityAdi / atha ceti pakSAntare / sarvAlaMkArA iti / punaruktavadAbhAsAdibhAvazabalAntAH / kevalatveneti / tasyaivaikasya vAkyArthatvena prarohAt / tasmAdaGgabhUtairalaMkArAntarairupaskriyamANo vA ya eva yatra vAkyAtAtparyaviSayatvena pratIyate sa eva tatra sAkSAdalaMkAra iti bhAvaH / ata evAtra saMsRSTasaMkaravyapadezaH / yatastayoralaMkArANAM mizratvenAvasthAnaM lakSaNam / tadevAha-saMsRSTItyAdi / yattu pUrvatra kutracidudAharaNeSu saMkarAdyalaMkAratvamasti, tattatra saMbhavamAtreNa nidarzanIkRtam / na tu sAkSAdalaMkAratvam / tattatra tathAvidhasyodAharaNasya khayameva lakSyAdabhyUhaH kAryaH / etadudAharaNatrayaM dhvanyabhAvavAdimatena granthakRtopAttam / dhvanivAdimatena punarudAhriyate / tatra bhAvodayo yathA-'sAkaM kuraGgakadRzA madhupAnalIlAM kartuM suhRdbhirapi vairiNi ca pravRtte / anyAbhidhAyi tava nAma vibho gRhItaM kenApi tatra viSamAmakarodavasthAm // ' atra rAjaviSayAyA rateraGgabhUtasya trAsasyodayaH / bhAvasaMdhiryathA-'asoDhA 1. 'zabalatveneti' ka. 2. 'zAnbhamAtreNa' ka. Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 'kAvyamAlA / ekasminchayane vipakSaramaNInAmagrahe mugdhayA ___ sadyaH kopaparigrahaglapitayA cATUni kurvannapi / . AvegAdavadhIritaH priyatamastUSNIM sthitastatkSaNA mAbhUtsupta ivetyamandavalitagrIvaM punarvIkSitaH // ' atrautsukyasyodayaH / bhAvasaMdhiryathA'vAmena nArInayanAsudhArAM kRpANadhArAmatha dakSiNena / utpuMsayannekataraH kareNa kartavyamUDhaH subhaTo babhUva / / ' atra snehAkhyaratibhAvaraNautsukyayoH saMdhiH / bhAvazabalatA yathA'kAkArya zazalakSmaNaH ka ca kulaM bhUyo'pi dRzyeta sA doSANAM prazamAya naH zrutamaho kope'pi kAntaM mukham / kiM vakSyantyapakalmaSAH kRtadhiyaH khame'pi sA durlabhA cetaH khAsthyamupehi kaH khalu yuvA dhanyo'dharaM pAsyati // " - atra vitarkotsukyamatismaraNazaGkAdainyadhRticintAnAM bhAvAnAM zabalatA / tadete cittavRttigatatvenAlaMkArA darzitAH / tatkAlollasadasahabhAvasya tapasaH kathAnAM vizrambheSvatha ca rasikaH zailaduhituH / pramodaM vo devyAH kapaTabaTuveSApanayane tvarAzaithilyAbhyAM yugapadabhiyuktaH smaraharaH // ' atra bhagavadviSayAyA rateraGgabhUtayorAvegadhairyayoH saMdhiH / bhAvazabalatA yathA-'pazyetkazcincala capala re kA tvarAhaM kumArI hastAlambaM vitara hahahA vyukamaH kvAsi yaasi| itthaM pRthvIparivRDha bhavadvidviSo'raNyavRttaH kanyA kNcitphlkislyaanyaaddhaanaaNbhidhtte||' atra rAjaviSayAyA rateH zaGkAsUyAdhutismRtyotsukyadainyautsukyAnAM pUrvapUrvApamardainopanibaddhAnAmaGgatvam / devatAviSayaratyAlmabhAvA. pekSayA punarudAharaNatrayaM yathA-'trizaGkoH paripUrNAnAM puNyAnAmastalakSaNam / yadakasmAdudetyAzu vizvAmitraM prati spRhA // ' atra vizvAmitraviSayAyA rterudyH| 1. 'dizyAt' kha. Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / adhunaiSAM sarveSAmalaMkArANAM saMzleSasamutthApitamalaMkAradvayamucyate / tatra. saMzleSaH saMyoganyAyena samavAyanyAyena ca dvividhaH / saMyoganyAyo yatra bhedasyotkaTatayA sthitiH| samavAyanyAyo yatra tasyaivAnutkaTatvenAvasthAnam / tatrotkaTatvena sthitau tiltnnddulnyaayH| itaratra tu kSIranIrasAdRzyam / krameNaitaducyate eSAM tilataNDulanyAyena mizratvaM sNsRssttiH| uktAlaMkArANAM yathAsaMbhavaM yadi kvacidvacanaM syAt , tadA te kiM pRthaktvena paryavasitAH, uta tadalaMkArAntarameva kiMciditi vicAryatetatra yathA bAhyAlaMkArANAM sauvarNamaNimayaprabhRtInAM pRthakcArutvahetutve'pi saMghaTanAkRtaM cArutvAntaraM jAyate, tadvatprakRtAlaMkArANAmapi saMyojane cArutvAntaramupalabhyate / tenAlaMkArAntaraprAdurbhAvo na pRthakparya 'paricumbanIyacalakAkapakSakaM tanayaM kathaM vitaratu kSiteH patiH / abhivandanIyatamapAdapaGkajaM sahasA pratIpayatu vA kathaM munim // ' atra sutamuniviSayayo ratyAkhyabhAvayoH saMdhiH / 'tyAjyo naiSa zizuH suto raghukule yAti pratIpo gurustAmyantyasya sahodarA vijayate kSatrasya zastragrahaH / yAtyasminnavasAdameti hRdayaM svArthaH parArthena me vyAmuhyantyamunA vinA prakRtayo mAnyo muniH prIyatAm // ' atra putrAdiviSayANAM ratInAM pUrvapUrvopamardainopanibaddhAnAM zabalatvam / atra ca rate rAmacaritaM pratyaGgatvamityalaMkAratvam // alaMkArAntaralakSaNaM kartuM copakramate-adhunetyAdi / adhuneti prAptAvasaram / eSAmiti / pUrvoddiSTAnAm / tatreti / alaMkAradvaye / tasyaiveti / bhedasya / sphuTatvamasphuTatvaM ca suspaSTameva / ata eva tilataNDulanyAyaH, kSIranIranyAyazcetyuktam / eSAmityAdi / etadevopapAdayitumupakramate-uktetyAdinA / tadetatpakSadvayamadhyAdRSTAntopadarzanadvAreNAlaMkArAntaratvameva siddhAntayitumAha-tatretyAdinA / saMghaTanAkRtamiti / ekatraiva dvayorbahUnAM vAlaMkArANAM yugapadvinivezanaM saMghaTanA, tayA kRtam / tadutthApitamityarthaH / cArutvAntaramiti / ekaikAlaMkAranibandhanAtprakRtatvAcArutvA 16 a0 sa0 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 kaavymaalaa| vasAnamiti nirNayaH / alaMkArAntaratve'pi ca saMyoganyAyena danyatsAtizayamiti yAvat / upalabhyate / khasaMvitsiddhatayA sAkSAkriyata ityarthaH / teneti / cArutvAntaropalambhena / nahi viSayabhUtAlaMkArAtizayamantareNopalambhAtizayo bhavitumarhatIti bhAvaH / nanu zabdArthAlaMkArANAM saMghaTanAmAtregaiva kathamalaMkArAntaratvamuktam / bhinnakakSyatvenaiSAmekabuddhayupArohAsaMbhavAcArutvAntarAbhAvAt / teSAM hi saMghaTitatve'pi 'alaMkAreSu cArutvaM tadvadvidi vibhidyate / yathaiva sAdhu mAdhuryamikSukSIraguNAdiSu // ' iti nItyA bhedatvenaiva cArutvAvagamAdbhinatvameva nyAyyam / nApi laukikAlaMkAravadeteSAM saMghaTanAkRtaM cArutvAntaramupalabhyate / nahi mauktikapadmarAgendranIlAdivatsacetasaH kasyacidanuprAsopamAdInAM parasparaM parabhAgo bhAsate / zabdArthayorbhinnendriyagrAhyatvena bhinnajAtIyatvAdasadetat / tathAhi khalu yathA pRthagavasthiteSu sthAlIjalajvalanaratataNDulAdiSu na samatApratyayaH / samuditeSu tu bhavati samagrasaMnidhAnAkhyasya dharmasya pratyakSamupAlambhAt, tathaiva bhinnakakSyANAmalaMkArANAM saMghaTanAbalena pUrvAparakIkAreNaikabuddhyadhirohAdupalabhyata eva kazcana saMsargo nAma yasya saMsRSTisakaravyapadezAItvam / api ca rUpabhede'pyavicchedAdekatvam / 'citrapatraka' ityAdinItyA citrAstaraNAdau yathA kharUpasya rUpAntarAghyAvRttatve'pi vicchedAnavabhAsodakaghaTazliSTAkArapratyayaH / citrarUpamapyekameva vasturUpaM bhaaste| tathaiva bhinnakakSyANAmapyalaMkArANAM saMghaTa. mAnatvena pratItAvekatAvasAya iti yuktameva saMsRSTAdyalaMkArAntaratvam / ikSvAdInAM ca mAdhuryasya mede'pi saMmIlanAyAM pAnakAdirasaniSpattAvupalabhyata eva kazcidvaicitryAtizayastadvadeSAmapIti yuktamalaMkArAntaratvam / na cAsya cArutAtizayasya zapathapratyayatvaM vAcyam / ekatraivaikasya dvayobahUnAM vAlaMkArANAmavagame yathAyathamatizayotkarSasya khasaMvitsAkSikatvena vedyamAnatvAt / saMghaTamAnatvena ca pratipattiralaMkArANAmekasminvAkye tattacchandasi vA bhavati / na tu kulakAdau, vidUratayA tasyAstAvatyAH prarohAsaMbhavAt / yadAhuH-'vAkyArthabhede'pyekazlokAntargatatvenAlaMkArasyAlaMkArAntarasAhityaM pratibhAyeva / avidUratvAdvibhinnazlokagatatvena vAkyabhede vyavahitatvAnna bhavati saMsRSTiH / ' iti / kulakAdAvapyalaMkArANAM vAkyai 1. 'saMghaTTamAnatvena ca' kha. 2. 'saMsRSTAdyalaMkAratvam' ka. Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 243 kavAkyatayA yadyavicchedena pratipattiprarohaH syAttadAtrApi saMsRSTyAdyabhyugame na kazciddoSaH / nanu samagratApratyaye citrajJAne vA sthAlyAdInAM caikendriyagrAhyatvena samAnajAtIyAnAmekabuddhyadhirUDhAdupapadyata eva sAmagAderekasya vastuno'vagamaH / iha tu bhinnendriyagrAhyatvena bhinnajAtIyayoH zabdArthayorekabuddhyadhirUDhAbhAvAttadalaMkArANAM yugapatpratItireva nAstIti kathamekasya saMsargAdevastuno'vabhAso yasyApi saMsRSTyAdyalaMkArAntaravyapadezArhatvaM syAt / atrocyate / zrotrakaraNatvAcchabdAvagamasyaikendriyagrAhyatvAttadalaMkArayoH sajAtIyatve tAvadavivAdaH / ata eva ca tayorekabuddhyadhirohAdyugapatpratIteH saMsargAvagamaH / sati ca saMcaye cArutAtizayopasarjana ityatra saMsRSTAdyalaMkAratvam / evamarthAvagamasyApi zabdakaraNatvAtsamAnajAtIyayoH saMmRSTatvena pratIyamAnayoralaMkArayorapi jJeyam / zabdArthayoH punarupAyabhede'pi tadalaMkArANAM sugandhibandhUkabodhanyAyena mAnasabodhanyAyena mAnasajJAnaviSayatvAdyugapadavabhAsaH siddhyatIti laukikAlaMkAravadeva zabdArthobhayAlaMkArANAM saMsarge labdhaparabhAgatayAvabhAsata eva cArutvAntaramiti nyAyaprAptameva saMsRSTyAdyalaMkAratvam / yatpunaranyaiH zabdArthayorbhinnajAtIyatve bhinnendriyagrAhyatvaM nimittamuktaM tadupekSyameva / zabdArthazarIre kAvye zabdapratipAdyasyaivArthasyAGgatvAttaccakSurindriyagrAhyasya bAhyasyAnaupayikatvAt / yadyevaM pUrvalakSitAnAmanuprAsopamAdInAmabhAvaH syAt , asaMkIrNAnAmalaMkArANAmasaMbhavAtsarvatra saMsRSTisaMkarayoreva bhAvAdeSAM viSayApahArAt / naitat / asaMkIrNAnAmalaMkArANAM sahasrazo darzanAt / tathAhi'yazovarmANamullaGghaya himAdimiva jAhnavI / sukhena prAvizattasya vAhinI pUrvasAgaram // uttarAH kuravo'vikSustadbhayAjanmapAdapAn / uragAntakasaMtrAsAdvilAnIva mahoragAH // jayArjitadhanaH so'tha praviveza khamaNDalam / bhinnebhamauktikApUrNapANiH siMha ivAcalam // rAjatAnkvApi sauvarNAnkvApi devAnvinirmame / pArveSu mukhyadevAnAM pArthivo dhanadopamaH // tuH khArazcaGkuNazcake khanAmAGkavihArakRt / bhUpacittopamaM stUpaM jinArhasamayAstathA // IzAnadevyA tatpanyA khAtAmbu pratipAditam / sudhArasamiva svacchamArogyAdAyi rogiNAm // saMjagrAha sa dezebhyastAstAnantaravijanAn / vikacAnsumanaHstomAnpAdapebhya ivAnilaH // abhedyasAre mAye tu vyaktamevaM vidhiiyte| prayAsaH kuNThatAM yAto lohe vajramaNAviva // nidezeneva saMpazya payaH sUte'dya medinI / rasitenAmbuvAhasya ratnaM vaiDUryabhUriva // 1. 'avikSan' iti rAjataraGgiNyAm. Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 kaavymaalaa| sphuTAvagamo bhedaH, samavAyanyAyena vAsphuTatvAvagama iti dvaidham / pUrvatra saMsRSTiH, uttaratra saMkaraH / ata eva tilataNDulanyAyaH, kSIranIranyAyazca tayoryathArthatAmavagamayataH / tatra tilataNDulanyAyena bhavantI saMsRSTistridhA / zabdAlaMkAragatatvena, arthAlaMkAragatatvena, ubhayAlaMkAragatatvena ca / tatra zabdAlaMkArasaMsRSTiryathA 'vadanasaurabhalobhaparibhramadbhamarasaMbhramasaMbhRtazobhayA / calitayA vidadhe kalamekhalAkalakalo'lakalolazAnyayA // ' ityuktvA so'mbu niSkraSTuM kuntenorvImadArayat / ujjihIrghavitastAmbhaH zUleneva trilocanaH // zrute praNaSTe nagare niHzoko'bhUnmahIpatiH / khapnAntArite putre prabuddho'gra ivekSyate // avasthaiH sarvadA rakSyaH svabhedaH prabhaviSNubhiH / cArvAkANAmivaiSAM hi bhayaM na paralokataH // ' ityAdi rAjataraGgiNyAM lalitAdityavarNane upamAyAH zuddhamudAharaNajAtam / evamatraivAnyarAjavarNane prabandhAntareSu vA zuddhAyA upamAyAH kiyAnviSaya iti ko nAma darzayitumalam / upamaiva cAnekAlaMkArabIjabhUteti tannidarzanameva kRtam / evamanyAlaMkArANAmapi sahasrazazcAtrodAharaNatvaM saMvadadapi granthavistarabhayAnna darzitam / tasmAdeSAM viSayatvaM praviralaviSayatvaM ca na vAcyam / praviralaviSayatve'pyupamAdInAM na saMsRSTisaMkarayorevaM lakSaNIyatayA prAptistAvanmAtraviSayakhIkArAyApyeSAM pRthaglakSayitumucitatvAt / evaM ca na saMsRSTiH / pUrvahArAccArutvAbhAvAccetyAdyuktamayuktam / ata eva ca 'tasmAtsamastaviSaye pratibandhakAre saMsRSTisaMkathane calite viduram / prAdhAnyataH khaviSayaM suvizAlamApya sarvo'pyalaMkRtigaNo rasatAM cirAya // ' ityAzIrvacanasUktamapi niSprayojanam / nanvevaM yadyalaMkArAntaratvaM yuktaM tadeka eva saMsRSTiH saMkaro vAstu, kiM dvAbhyAmityAzamAha-[alaMkArAntaratve'pi ceti / ] zrIbhojadevena punarbhe 1. 'valitayA' ka. 2. 'aviSayatvaM' kha. 3. 'ekalakSaNIyatayA' ka. 4. 'eSA' ka. 5. pustakadvaye'pyatra cchandobhaGgo dRzyate. 6. pustakadvaye'pi pratIkametanna gRhItam. Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 245 atrAnuprAsayamakayorvijAtIyayoH saMsRSTiH / atraiva 'alakalolakalola' iti, tathA 'kalolakalola' iti sajAtIyayoryamakayoH saMsRSTiH / arthAlaMkArasaMsRSTiryathA 'devi kSapA galati cakSuramandatAra munmIlayAzu nalinIva sabhRGgamanjam / eSa tvadAnanaruceva viluNThyamAnaH pazyAmbaraM tyajati niSpratibhaH zazAGkaH // ' atra vijAtIyayorupamotprekSayoH saMsRSTiH / 'limpatIva tamo'GgAni varSatIvAJjanaM namaH / asatpuruSaseveva dRSTirniSphalatAM gtaa|' dasya sphuTAsphuTatvamAzritya nAnAlaMkArasaMkaraH saMsRSTiriti saMkIrNamAtrAbhiprAyeNa saMsRSTyAkhya eka evAlaMkAra uktaH / vijAtIyayoriti / yamakAnuprAsayormi'nalakSaNatvAt / atra ca pradhAnasyAnuprAsasya paripoSakatvenAGgaM yamakamiti saMkarodAharaNaM na vAcyam / atra hi yamakasargasyopakrAntatvAttatraiva kavituH saMrambhAtizayAdyamakasya prAdhAnyamityanuprAsasya yamakaM prati varamaGgatvaM yuktaM, na punarviparyayaH / sakalavAkyavyApino'pyanuprAsasya prAdhAnyenAvivakSaNAt / nApyatra parasparamaGgAGgibhAvo yuktaH / iha hi nimittAnimittabhAvenopakAryopakArakabhAvena ceti dvidhAGgAGgibhAvaH / tatrAdyo dvidhA / sArvatrikaH, prAdezikazceti / tatra' sArvatriko yathA vibhaavnaatishyoktyoH| AzliSTAtizayoktistu sarvatraiva vibhAvanA' iti dRzA vibhAvanAyAH sarvatraivAtizayoktyapekSAt / prAdeziko yathA zleSAtizayoktyoH / 'rajanImukham' ityAdau kvacidiva zleSavazenAtizayokterutthAnAt / 'kamalamanambhasi' ityAdau zleSamantareNa tasyAH saMbhavAt / etadbhedadvayaM ca na saMkarasya vissyH| tasya khahetubalAllabdhasattAkAnAmalaMkArANAM saMsarge vakSyamANatvAt / dvitIyo yathA"aGgulIbhiriva' ityAdau / atra hi khahetubalena labdhasattAkAnAmupamAdInAM paraspa. 1. 'apekSatvAt' kha. 2. zleSamantareNApi' kha. - Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 . kAvyamAlA / ramupakAryopakArakatvamAtraM yenaanggaanggibhaavH| na hyatropamayoH parasparaM svarUpaniSpattAvupekSA kAcit / ekatarAbhAve'pyekasyAH kharUpotthAnAt / evamupamAdvayaparihAreNa kevalApyutprekSA syAt / sthitAnAM punareSAmiyaM cintA yaccumbane kezagrahaNAderucitatvAdupamAdyupakArakamutprekSA copakAryA yenAGgAGgibhAvaH / evaM ca tena pradhAnatAyAmupamAdInAM nijaM nijaM nAma / aGgatve punareSAM saMkarAdInAmaGgAGgibhAve'pItyAdyanyairayuktamevoktam / iha punaryamakAnuprAsayonimittanimittibhAvaH / sarvatraivAnayoH kharUpaniSpattAvanyonyAnapekSatvAt / tattve'pi samanantaroktayuktyA saMkarAyogAt / naca khahetubhyo labdhasattAkayorapyanayoH parasparamaGgAGgibhAvaH / zabdAlaMkArayoH zabdavadupakAryopakArakatvabhAvAt / atha varNasAvayena vaicitryAtizayAdhAyakatvenAnayorupakAryopakArakabhAva iti cet / na / iyameva hi saMsRSTiyobahUnAM vAlaMkArANAM parasparanirapekSANAmapi saMsarge sati cArutAtizayapratipattiH / evamarthAlaMkArasaMsRSTAvapi saMkarodAharaNatvaM na vAcyam / na hi tatropamotprekSayoH parasparamupakAryopakArakabhAvAdyAtmAGgAGgibhAvaH / yadyevaM dazadADimAdivAkyavacanayorasaMbaddhatvaM syAditi cet, na / cakSurunmIlanAtmake ekasminneva pradhAne'rthe dvayorapi samRddhatvAt / na ca pAkalakSaNamekamevArthamurarIkRtya vyavasthitAnAM sthAlyAdInAmapyanyaH kazcitsaMbandhaH / athopamAliGgitasya cakSurunmIlanasyoprekSAzliSTaH zazAGkAmbaratyAgaH pAramparyeNa hetutvenopanibaddha iti khAzrayabhUtArthavadanayorapyaGgAGgibhAvo'stIti cet / naitat / upamAdyAliGganAbhAve'pi cakSurunmIlanAderhetuhetumadbhAvAnatipAtAdavasthitatve vA tayoruktayuktyA parasparaM saMbandhAbhAvAt / nApyatropamAyA vAkyArthatvam / tasyA apyutprekSAdivaccakSurunmIlanAGgatvenAvasthAnAt / atra hi cakSurunmIlanasyaiva vAkyArthatvam / zazAGkAmbaratyAgopapAditasya kSapAgalanasya taM pratyeva hetutvenopanibandhAt / evaM paraM pratyupasarjanIbhUtayoravAntarasaMbandhAbhAve'pyupamotprekSayoH saMsarge sati cArutvAtizayopasarjana iti yathoktameva saMsRSTyudAharaNatvaM yuktam / evam 'anyonyasaMbandhavivarjitAnAmalaMkRtInAM vinivezanaM cet / ananvitatvAddazadADimAdivAkyAdivadUSaNameva tarhi // athAnvayo'styeva parasparaM tadguNapradhAnatvamavazyameSyam / tadA na saMsRSTikathA guNasya parAGgatAyAM khalu saMkaraH syAt // ekatra cedaGgini saMgataM syAdvayaM tadanyonyasamIlanena / na saMkaro nApi na vA guNatve kAryAntarotpAdanazaktiyogAt // ' ityAdyupekSaNIyameva / na cAtrAyamAlaMkAra ityArtho'laMkArasamuccaya iti vAcyam / dharma Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / atropamotprekSayorvijAtIyayoH saMsRSTiH / ubhayasaMsRSTiryathA 'AnandamantharapuraMdaramuktamAlyaM maulau haThena nihitaM mahiSAsurasya / pAdAmbujaM bhavatu meM vijayAya maJja maJjIraziJjitamanoharamambikAyAH // ' atropamAnuprAsayoH saMsRSTiH / pAdAmbujamityatra hyupamAyA maJjIraziJjitayogo vyavasthApakaM pramANam / sa hi rUpake pratikUlaH pArizepyAdupamA prasAdhayati / tadevaM saMsRSTistridhA nirNItA / adhunA kSIranIranyAyena saMkara ucyate yogapadyamanyasyApi tatkaratvaM ca samuccaya ityuktyA bhavanmate'pyalaMkArayogapadyasya tallakSaNatvAbhAvAt / tathAtvAbhyupagame cAyaM nAmni vivAdaH / evaM hi saMsRSTyA kimaparAddham / 'atra codyaM kariSyAmi' ityAzayena sajAtIyayorupamayoH saMsRSTirityazuddhaM paThitvA yadanyairuktaM tadupekSyameva / atra hi vijAtIyayorupamotprekSayoH saMsapTiriti sarvatraiva suspaSTaH pAThaH / utprekSayoriti / prathamArdhagatayoH / yadyapi cAnayordvitIyArdhagatayApyupamayA saMsarge saMsRSTireva, tathApi vijAtIyayorupamotpre kSayorudAhRtatvAtsajAtIyAbhiprAyeNaivamuktam / nApyatrotprekSAdvayamupamAhetubhUtamiti vAcyam / trayANAmapyalaMkArANAM vAkyArthIbhUtaM tamobAhulyaM pratyaGgatvAt / ubhayasaMsRSTiriti / anuprAsopamayoH zabdArthAlaMkAratvAt / vyavasthApakamiti / majIrazijitayogasya pAdagatatvenaucityAt / pratikUla iti / ambujasya majIrazijitAyogAt / pArizeSyAditi / upamArUpakAbhyAmanyasthAprApteH / etadevopasaMharati-tadevamityAdi / tridheti / yadyapi sajAtI. yavijAtIyatvenAnyadapyasyAH saMbhavati bhedadvayam , tathApi taduddiSTasyaivAntarbhavatIti yathokta evAyamupasaMhAraH // idAnIM saMkaramavatArayati-adhunetyAdi / 1. 'te' ka. Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 kaavymaalaa| kSIranIranyAyena tu sNkrH| mizratva ityeva / anutkaTabhedatvamutkaTabhedatvaM ca saMkaraH / tacca mizratvamaGgAGgibhAvena saMzayena, ekavAcakAnupravezena ca tridhAbhavasaMkaraM tribhedamutthApayati / krameNa yathA 'aGgulIbhiriva kezasaMcayaM saMniyamya timiraM marIcibhiH / - kuGamalIkRtasarojalocanaM cumbatIva rajanImukhaM zazI // ' . atraangguliibhirivetyupmaa| saiva sarojalocanamityasyA upamAyAHprasAdhikA / rajanImukhamiti zleSamUlAtizayoktiH / prArambhavadanAkhyayormukhyayorabhedAtizayAt / ata eva tayoraGgAGgibhAvaH / evaM ca vAkyoktasamAsoktiH / upamAzleSAnugRhItA cAtizayoktistprekSayA 'cumbatIva' iti prakAzitAyA anugrAhikA / tabalena tasyAH samusthAnAt / sA ca samutthApitA samutthApakAnAM camatkAritAnibandhanamityastyaGgAGgibhAvaH / yathA vA 'trayImayo'pi prathito jagatsu yadvAruNIM pratyagamadvivakhAn / manye'stazailAtpatito'taM eva viveza zudhyai vaDavAmimadhyam // ' tadevAha-kSIretyAdi / taditi / yathoktarUpam / tribhedamiti / aGgAGgibhAvAdinA / prasAdhiketi / AnuguNyakAritvenAGgamityarthaH / zleSamUleti / zleSahetuketyarthaH / atra ca yathAGgAGgitayA saMkarastathA pUrvamevoktam / ata evopamAdvayApekSayaiva tayoraGgAGgibhAva ityupasaMhAraH / zleSAnugRhIteti / zleSamantareNAsyA anutthAnAt / tabaleneti / teSAmupamAdInAM balenopakArakatvenetyarthaH / samutthAnAditi / upakAryatvena / udAharaNAntaropAdAnaM dAvApti(?)pradarzanapa Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 249 . atra prathamAdhaiM virodhotpattihetuH zleSaH / darzanAntare tu virodhazleSau dvAvalaMkArau / tadanugRhItA dvitIye'rdhe manyepadaprakAzitotprekSA / atshcaanggaanggibhaavH| tathAhyatra yatkAraNamutprekSate tatra virodhazleSAnupravezaH / yaccAna kAryamutprekSAnimittaM tatra patitatvAgnipravezau vastusthityA anyathAsthitAvapi anyathAbhUtAbhyAM tAbhyAmabhedenAdhyavasitau jJeyau / tenAtrAGgAGgibhAvaH saMkaraH / na ca virodhotpattihetau zleSe zleSasya virodhena sahAGgAGgibhAvaH saMkaraH, utprekSAyA vA nimittagatAtizayoktyA sahAyaM saMkaraH, tAbhyAM vinA tayoranutthAnAt / atazca niravakAzatvAbAdhakatvam / na ca mantavyaM virodhamantareNApi zleSo dRzyata iti zleSasya sAvakAzatvamiti / yato na brUmo virodhamantareNApi zleSo na bhavatIti / kiM tabalaMkArAntaravivikto viSayaH zleSasya nAstIti niravakAzatvA ram / zlepa iti / audbhaTAnAmiti zeSaH / dvAvalaMkArAviti / hetuhetumadrUpAvityarthaH / zleSamantareNa virodhasyAnutthAnAt / tadanugRhIteti / zleSamUlavirodhopakRtetyarthaH / aGgAGgibhAvameva vibhajati-tathA hItyAdinA / kAryamiti / patitatvAgnipravezalakSaNam / etaccotprekSAnuguNyena prasaGgAdihoktam / teneti / utprekSAvirodhopakRtatvena / nanu virodhotprekSayoryadvadaGgAGgibhAvena saMkarastadvadatizayoktyApi saha tasyA virodhazleSayozca kiM saMkara uta netyAzaGkayAhana cetyAdi / etacodbhaTamatAnusArazleSasya prAdhAnyAbhiprAyeNoktam / khapakSAbhiprAyeNa tu virodhasyApyetadeva draSTavyam / atra ca yathA na saMkarAlaMkArastathA pUrvamevopapAditam / atra hyubhayathApyeka evAlaMkAraH / na caikasya saMkaro yuktaH / tasya dviprabhRtInAmalaMkArANAM mizratve saMbhavAt / atazceti / virodhaguNIbhAvena zleSasyaiva samutthAnAt / yattu granthakRtA khamatAzrayeNaitadapi noktam , ttraaymaashyH| yAvatA hi yatrAlaMkArAntarakharUpaniSpAdane hetutvaM bhajate tatra nAyamalaMkAra iti pratipAdyam / tacaivamapi siddhyatIti tanmatenApyetatsAdhanaM ciraMtanAbhyupagatatvA Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 kaavymaalaa| teSAM bAdhaH / tanmadhye ca virodho'nupraviSTa iti so'pi tena bAdhyata iti na kazciddoSaH / evamarthAlaMkArasaMkara uktH| zabdAlaMkArasaMkarastu kaizcidudAhRto yathA 'rAjati taTIyamamihatadAnavarAsAtipAtisArAvanadA / gajatA ca yUthamaviratadAnavarA sAtipAti sArA vanadA // ' atra yamakAnulomapratilomayoH zabdAlaMkArayoH parasparApekSatvenAjAnisaMkara iti / etattu na samyagAvakam / zabdAlaMkArayoH zabdavadupakAryopakArakatvAbhAvenAGgAGgibhAvAbhAvAt / zabdAlaMkArasaMsRSTistvatra zreyasI / yathodAhRtaM pUrvam / yadvA atra zabdAlaMkAradvayamekavAcakAnupraviSTamiti tRtIyaH saMkaro jJeyaH / evamekaH prakAro darzito dvitIyaH prakArastu sNdehsNkraakhyH| yatrAnyataraparigrahe sAdhakaM pramANaM nAsti bAdhakaM vA pramANaM na vidyate tatra nyAyaprAptaH saMzaya iti saMdehasaMkarastatra vijJeyaH / yathA'yaH kaumAraharaH sa eva hi varastA eva caitrakSapA ste conmIlitamAlatIsurabhayaH prauDhAH kadambAnilAH / sA caivAmi tathApi tatra suratavyApAralIlAvidhau revArodhasi vetasItarutale cetaH samutkaNThate / ' .. sA bhyanujJAnAtmaprayojanam / tanmadhya iti / zleSAdvayatiriktAnAmanyeSAmalaMkArANAM madhya ityarthaH / doSa iti / saavkaashtvaapttiruupH| kaizciditi / kAvyaprakAzakArAdibhiH / udAhRtamiti / kusumasaurabhetyAdinA / . yadveti / pakSAntare / ekavAcaketi / ya eva zabdA yamakasya vAcakAsta eva citrasyeti dvivIya ityaGgAGgibhAvAt / sAdhakamiti / anukUlam / nyAyaprApta iti / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 251 atra vibhAvanAvizeSoktyoH saMdehasaMkaraH / tathAyutkaNThAkAraNAbhAve utkaNThAyA utpattau vibhAvanA / sa ca kAraNAbhAvo 'yaH kaumAraharaH' ityAdinA kAraNaviruddhamukhena pratipAditaH / tathA ca 'yaH kaumAraharaH' ityAdyanutkaNThAkAraNasadbhAve'pi anutkaNThAyA anutpattau vizeSoktiH / sA cAnutpattiH 'samutkaNThate' iti virodhotpattimukhe. noktA / ata eva dvayorapyasphuTatvamanyatroktam / na cAnayoH pratyeka sAdhakabAdhakapramANayoga iti saMdehasaMkaro'yam / yathA vA 'yadvakracandre navayauvanena zmazrucchalAdullikhitazcakAsti / uddAmarAmAdRDhamAnamudrAvidrAvaNo mantra iva smarasya // ' atra vakaM candra iveti kimupamA, uta vakrameva candra iti rUpakamiti saMzayaH / ubhayathApi samAsasya bhAvAt / 'upamitaM vyAghrAdibhiH' ityupamAsamAsaH, vyAghrAdInAmAkRtigaNatvAt / mayUravyaMsakAditvAd rUpakasamAsaH, mayUravyaMsakAdInAmAkRtigaNatvAt / na cAtra kvacitsAdhakabAdhakapramANasadbhAva iti saMdehasaMkaraH sAdhakabAdhakapramANAbhAvAdekasyAnizcayAt / saMdehamevopapAdayati-tathAhItyAdinA / utkaNThAkAraNAbhAva iti / kaumAraharavarAdyasaMnidhAnarUpasya kAraNasyAbhAva ityarthaH / viruddhamukheneti / tatsaMnidhAnadvAreNetyarthaH / ata eveti| dvayorapi viruddhamukhenopanibandhAt / anyatreti / kAvyaprakAzAdau / umayatheti / upamArUpakatvenetyarthaH / candrazabdasyAkRtigaNatvAdgaNadvayenApi hi khIkRtatvamiti bhAvaH / kvaciditi / upamAyAM rUpake vA / na caitadalaMkArasArakArAdInAM matam , alaMkArANAM saMdehAyogAt / tathAhi sthANurvA puruSo veti saMdehaH kasyacideva kadAcidbhavati, na tu sarvadaiva sarveSAM saMnikRSTAnAM tadaivAnantaraM tvanyeSAmapi nizcayotpAdanAt / sarvadA sarvatra sarvAnprati cAlaMkAralakSaNaM praNayanam / tathAtve ca saMdeho'yuktaH, tasya niyatadezakAlapramAtRgatatvAt / saMdeho'pi paryava Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 - kAvyamAlA / .. yatra tu kasyacitparigrahe sAdhakaM bAdhakaM vA pramANaM vidyate, tatra niyataparigrahaH / tatrAnukUlyaM sAdhakam , prAtikUlyaM bAdhakam / tatra sAdhakaM yathA-.. ___ 'prasaradvindunAdAya zuddhAmRtamayAtmane / namo'nantaprakAzAya zaMkarakSIrasindhave // ' . atra zaMkara eva kSIrasindhuriti rUpakasyAmRtamayatvaM sAdhakam / tasya zaMkarApekSayA kSIrasindhAvanukUlatvAt / upamAyAstu na bAdhakam / sAne'vazyamekatarapakSAzrayaNam , uttarakAlaM bAdhakapratyayollAsAt / iha ca saMdehe'pyuttarakAlaM yadyekatarAlaMkArAzrayaNaM tatsa evAlaMkAraH syAt , tasyaiva vAkyArthatvena prarohAt / vAkyArthIbhAva eva tvalaMkArANAM kharUpapratiSThApakaM pramANam / na cobhayorapi vAkyArthIbhAvo, vipratiSedhAt / saMdigdhazca vAkyArtho doSa ityavivAdaH / na ca lakSye'pi tathAbhAvaH, tathA hyAdyodAharaNe vibhAvanAyA eva nishcyH| viruddhamukhenotkaNThAkAraNAbhAve'pi pratipanne tathApi 'cetaH samutkaNThate' ityutkapThodayasyaiva kAryasya vAkyArthatvena prarohAt / ata evAnutkaNThotpattiravivakSiteti vizeSokterbAdha iti vibhAvanAyA eva vAkyArthIbhAvaH / uttarodAharaNe rUpakasyaiva nizcayaH / yato'trAnyaprayojanayordvayoH samAsayorekatra yugapatprAptestulyabalatvAdvipratiSedhaH / tatazca 'vipratiSedhe paraM kAryam' iti prtvaadruupksmaasprvRttiH| etadeva rUpakasya sAdhanaM pramANam / ata evAtra yadanyaiH 'abAdhena gatau saMbhavantyAM bAdhagatiraprAmANikI' iti nyAyAlakSaNAtmakarUpakasamAsabAdhakatayAzrayAtmana upamAsamAsasya pravRttirityupamAyAH sAdhakapramANasadbhAvo'stItyuktam / tadayuktam / bhavanmate ca samAsAM prAyazo lakSaNaparatvAdupamAsamAsasyApi lakSaNAtmakatvamityabAdhena gaterasaMbhavAdupamAyA api nAsti bAdhakapramANasadbhAvaH / athopamAyAM lakSaNA, rUpake tu lakSitalakSaNeti na dvayoH pakSayostulyatvamiti cet , naitat / evamapyabAdhena gaterasaMbhavasya tAdavasthyAt / ayaM hi bAdhagatereva pratIyate, tatra tatsamAsa eva kArya ityAha-yatra tvityAdi / etadeva darzayati-tatretyAdinA / na bAdhakamiti / na punaH sAdhakamapItyarthaH / bAdhakatvAbhAvamAtreNa Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / zaMkare'pi tasyopacaritasya saMbhavAt / yathA vA. 'etAnyavantIzvarapArijAtajAtAni tArApatipANDurANi / saMpratyahaM pazyata digvadhUnAM yazaHprasUnAnyavataMsayAmi // ' atrAvataMsanaM prasUneSvanuguNamiti rUpakaparigraheNa sAdhakaM pramANam / bAdhakaM yathA. 'zaradIva prasarpantyAM tasya kodaNDaTaMkRtau / vinidrajRmbhitaharivindhyodadhirajAyata / ' atra vindhya udadhirivetyupamAparigrahe vinidrajRmbhitahaririti sAdhAraNaM vizeSaNaM bAdhakaM pramANam / 'upamitaM vyAghrAdibhiH sAmAnyAprayoge' iti vacanAdupamAsamAse pratikUlatvAt / atazca paarishedhyaapkprigrhH| na tu zaradIvetyupamAtropamAsAdhakatvena vijnyeyaa| naM hyaupamyena kadAcidarthasiddhiH / na hyaupamyelaMkAreNopakrAntena nirvAhaH kartavya iti rAjAjJeSA / nApi dharmasUtrakAravacanam / nApyeSa nyAyaH / uttarottarasAmyaprakarSavivakSaNe prakrAntopamAparityAgena rUpakanirvAhasyocitatvAt / viparyayastu duSTa eva / , yathA-'yenendurdahanaM viSaM mala sAdhakatvAnupapatteH / tathAtve hyatrApi saMdehasaMkaraH syAditi bhAvaH / yathA veti| pUrvatra saMkare'pyupacaritasyAmRtamayatvasya saMbhavAtsaMdehabhramaH kasyacitsyAdityasyodAharaNasya punarupAdAnam / sAdhAraNamiti / sAmAnyaprayoge hi vindhya udadhirevetyasamAsa eva syAt / yathA-puruSo'yaM vyAghra iva zUra iti / atazceti / upamAyA bAdhakapramANasaMbhavAdapravRtteH / pArizeSyAditi / na punaH sAdhakapramANasaMbhavAdityarthaH / ucitatvAditi / rUpakanirvAheNa sAmyasyAdhikyena prvRttiH| viparyaya iti / rUpakopakrameNopamAnirvAho duSTa iti sAmyalAghavena pratIteH / 'khecchAcAriNi yatpurA priyasakhIvAcastvayA nAdRtA yatkalyANaparAGmukhi priyatamaH pAdAnato nekSitaH / tasyedaM hariNAkSi durnayataroradyApi Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 kaavymaalaa| yaja hAraH kutthaaraayte|' iti / tasmAtprakRte sAmAnyaprayoge upamAparigrahe bAdhaka iti mayUravyaMsakAderAkRtigaNatvAdrUpakasamAzrayeNa rUpakameva boddhavyam / evaM 'bhASyAbdhiH kAtigambhIraH' ityAdau draSTavyam / sAdhakabAdhakAbhAve tu saMdehasaMkaraH / yathodAhRtam / tRtIyastu prakAra ekvaackaanuprveshlkssnnH| yatraikasminvAcake'nekAlaMkArAnupravezaH, na ca saMdehaH / yathA 'murArinirgatA nUnaM narakapratipanthinI / tavApi mUrdhni gaGgeva'cakradhArA patiSyati // ' atra murArinirgateti sAdhAraNavizeSaNahetukA upamA, narakapratipanthinIti zliSTavizeSaNasamutthazcopamApratibhotpattihetuH zleSazcaikasminnevazabde'nupraviSTau, tasyobhayopakAritvAt / atra yathArthazleSeNa sahopamAyAH saMkarastathA zabdazleSeNApi saha dRzyate / yathA bAlaM phalam // iti cAsya pAdatrayI / evaM cAdhikaprakarSAlaMkAropakrameNa tatprakarSAlaMkArairnirvAhI na kArya ityapyanena sarvAlaMkArazeSatvenoktam / prakRta iti / zaradIvetyAdau / draSTavyamiti / upamAyA bAdhakatvaM prati gambhIratvasya sAmAnyasya hi prayoge upamAsamAse bAdhaka iti rUpakaparigraha eva yuktaH / udAhRtamiti / 'yaH kaumAraharaH' ityAdinA / na ca saMdeha iti / saMdehasatkAre yadyayyekavAcakatvamasti, tathApi tatra saMdihyamAnatvena camatkAro'stIti tato'sya vailakSaNyam / iha hyekAnupraviSTayoralaMkArayornizcitatvena nibandhanam / ekavAcakAnupraviSTatvena cAlaMkArayoH saMsRSTatvena cArutAtizayopajana iti naivaikahetukatvena saMkaropamayorivetyuktyA nAsyAbhAvo vAcyaH / na hi yamakayoH saMsRSTatvenaivAva. bhAso'stIti yathoktameva yuktam / arthazleSeNeti / narakazabdasya dAnavanirayArthakatvAt / dyotitaraGgeti zabdasya sabhaGgatvAcchabdazleSaH / na cAsyodAharaNadvayametadyuktam / upamApratibhotpattihetukasya zleSasyaivAtrAlaMkAratvAt / upamA hi zleSasya hetutvenaiva gtaa| tAM vinA tasyA anutthAnAt / atazca zleSa evAtra . 1. pANinitatraviruddho'pya prayogaH kavisaMpradAyasiddhaH / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 255 'satpUruSayotitaraGgazobhinyamandamArabdhamRdaGgavAye / / - udyAnavApIpayasIva yasyAmeNIdRzo nATyagRhe ramante // .. atra 'payasIva nATyagRhe ramante' ityetAvataiva samucitopamA niSpannA satpUruSadyotitaraGga iti zabdazleSeNa sahakasminneva zabde saGkIrNA / zabdAlaMkArayoH punarekavAcakAnupravezena saMkaraH pUrvamudAhRto 'rAjati taTIyam' ityAdinA / ekavAcakAnupravezenaiva cAtra saMkIrNatvam / __ ata eva vyavasthitatvamanyAnubhASitamaprayojanakam / tulyajAtIyayorapyalaMkArayorekavAcakAnupravezasaMbhavAt / zabdArthavartyalaMkArasaMka prAdhAnyenAlaMkAraH / evaM na saMkaraH, ekasyaivAtrAlaMkArasya sthiteH / tasya ca dvipramRtInAM saMsRSTatAyAmuktatvAt / udAharaNAntaraM yathA-'aGke nyasyottamAkaM plavagabalapateH pAdamakSasya hartuH kRtvotsaGge salIla tvaci kanakamRgasyAGgamAdhAya zeSam / brANaM rakSaHkulagnaM praguNitamanujenAdarAttIkSNamakSNaH koNenaivekSamANastvadanujavadane dattako'yamAste // ' atredRgIzvarANAM khabhAva iti khabhAvoktiH, dAzarathezca pratyakSAyamANavamiti bhAvikamityekasminneva vAcake'laMkAradvayamanupraviSTamityayaM saMkaraH / atra ca bhAvikakhabhAvokyorupakAryopakArakabhAvenAGgAGgitve'pyekavAca. kAnupravezakRto vaicitryAtizayaH pradhAnatayA pratIyata ityetadudAharaNatvam / aGgAnibhAvazca bhinnavAcakAlaMkAragatatvena labdhAvakAzo'sti / ato 'rAjati taTIyam' ityAdAvekavAcakAnupravezo'pi niravakAza iti tato'sya pRthagbhAvaH / ata eveti / zabdAlaMkArayorekavAcakAnupravezAt / anyeti / anyaiH kAvyaprakAzakArAdibhiH / yaduktam-'sphuTamekatra viSayaM zabdArthAlaMkRtidvayam / vyavasthitaM ca' iti| aprayojanakamiti / tathAnubhASaNaM punarna kazciddoSa iti bhaavH| murArinirgatetyAdau hyarthAlaMkAratvAtsajAtIyayorupamAzleSayoH pUrvoktanItyA bhivaviSayatvenAsyaikavAcakAnupravezo'stItyarthaH / evaM zabdAzrayatvAdarthAzrayatvAca sulyajAtIyAnAmalaMkArANAmaGgAGgibhAvAdinA saMkara uktaH / zabdArthavartinAmalaMkArANAM punaH saMsargeNAyamalaMkAra ityAha-zabdArthetyAdi / na kevalaM kAvya Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 kAvyamAlA / rastu bhaTTodbhaTaprakAzitaH saMsRSTAvantarbhAvita iti triprakAra eva saMkara iha pradarzitaH / idAnImupasaMhArasUtram__evamete zabdArthobhayAlaMkArAH saMkSepataH suutritaaH| - evamiti puurvoktprkaarpraamrshH| ete iti prakrAntasvarUpanirdezaH / sUtritA alaMkArasUtraiH sUcitAH saMkSepataH prkaashitaaH| - tatra zabdAlaMkArA yamakAdayaH / arthAlaMkArA upamAdayaH / ubhayAlaMkArA lATAnuprAsAdayaH / saMsRSTisaMkaraprakArayorapi kayozcittadrUpatvAt / lokavadAzrayAzrayibhAvazca tattadalaMkAranibandhanam / anvayavyatireko tu tatkAryatve prayojako / na tadalaMkAstve / tadalaMkAraprayo prakAzakAreNa zabdArthavartinoralaMkArayoH saMkara ukto yAvadanenApIti bhAvaH / taduktam-'zabdArthavatyalaMkAravAkya ekatra bhAsinaH / saMkaraH / ' iti / saMsaprAviti / anayohyAzrayabhedAttilataNDulanyAyena spaSTa eva bhedAvagama ityatraivAntarbhAvo yuktaH / triprakAra iti / aGgAGgibhAvasaMzayakavAcakAnupravezena / yadukam-'tenAsau trirUpaH parikIrtitaH' iti / evaM saMdehasaMkarasyAnupapattAbapi ciraMtanoktatvAdevAsya granthakRtA triprakAratvamevoktam // adhunateSAmalaMkArANAmupasaMhAraM kartumupakramate-idAnImityAdinA / prAptAvasareti / yathAtattvaM sarveSAmalaMkArANAM nirNItatvAt / tadevAha-eva mityAdi / etadeva vyAcaSTeevamityAdinA / saMkSepeNeti / granthasya / na punararthasya / tasya hi tathAlakathane teSAM svarUpameva kathitaM na syAt / evaM granthasaMkSepeNApi sarveSAmalaMkArANAM vistarata eva yathAsaMbhavi varUpamuktamiti prAcyAlaMkAragranthebhyo'sya vailakSaNyamapi dhvanitam / tatra granthavistareNApyetatsvarUpasyAnabhidhAnAt / ata eva granthakAreNa prayojanamapi dyotitam / ke te zabdArthobhayAlaMkArA ityaashngkyaah-ttretyaadi| AdigrahaNAdanuprAsAnanvayazleSAdInAM grahaNam / nanu ca lATAnuprAsazleSayorevobhayAlaMkAratve pUrvamuktvA ubhayAlaMkArA iti bahuvacananirdezaH kathaM saMgacchateM ityAzaGkayAha-saMsRSTItyAdi / tatra saMsRSTerubhayAlaMkAratvaM yathA-'Anandamanthara-' ityAdi / saMkarasya ythaa-'mevmevaakhscchaaykrnnikaacaasvrnnitaa| ambhojinIva citrasthA netramAtrasukhapradA // ' atra zabdArthAlaMkArasaMsargAdubhayAlaMkAratvam ! saMka Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvasvam / 250 jakatve tu zrautopamAderapi zabdAlaMkAratvaprasaGgAt / tasmAdAzrayAzrayibhAvenaiva ciraMtanamatAnusRtiriti bhadram / saMpUrNamidamalaMkArasarvakham / rasya caitadubhayAlaMkAratvamaudbhaTamata evAvaseyam / granthakRtA hyasya samanantarameva saMsRSTAvantarbhAva uktaH / atazca granthakRnmate lATAnuprAsasaMsRSTiH / zleSANAmevobhayAlaMkAratvam / nanu tulyatve'pi kAvyazobhAtizayahetutve kazcidalaMkAraH zabdasya kazcidarthasya kazcidubhayasyeti kutaH punarayaM pratiniyama ityAzaGkayAha-lokavadityAdi / loke hi yo'laMkAro yadAzritaH sa tadalaMkAratayocyate, yathA kuNDalAdiH krnnaadyaashritstdlNkaarH| evamihApi zabdAdyAzritastadalaMkAra iti siddha eva viSayavibhAgarUpaH pratiniyamaH / yattvanyairanvayavyatireko tadalaMkAranibandhanatvenoktI tadayuktamevetyAha-anvayetyAdi / evaM hi zrautopamAyAmivAdizabdAnvayavyatirekAnuvartanAttatkAryameva na punastadalaMkArajam / tasyAvizeSAt / arthasya punaralaMkRtatvAttadalaMkAratvameva yuktamiti tAtparyArthaH / etaccodbhaTaviveke rAjAnakatilakena saprapaJcamuktamiti granthavistarabhayAnnehAsmAbhiH prapaJcitam / etadevopasaMharati-tasmAdityAdi / AzrayAzrayibhAveneti / upaskAryopaskArakabhAvenetyarthaH / tena yo'laMkAro yadupaskAraH sa tadalaMkAra iti piNDArthaH / ciraMtaneti / anenAsmAbhiH sarvatraiva tanmatAnusUtireva kRteyAtmaviSayamanauddhatyamapi granthakRtA prakAzitamiti zivam // . rAjarAja iti bhUbhujAmabhUdagraNIrguNigaNAzrayaH param / tAM satIsarasi rAjahaMsatAmAtanotkila ghanAgame'pi yH|| zakrAdhikazriyastasya zrIzRGgAra iti shrutH| guNAtikAntadhiSaNo mantriNAmagraNIrabhUt // tadAtmajanmA vaidgdhybndhurjyrthaabhidhH| vyadhAdidamasAmAnyaM zravaNAbharaNaM satAm // . yannAma kiMcidiha samyagathAnyathA vA sAkSAdalaMkRtinayocitametaduktam / vidveSaroSamapasArya budhaiH kSaNasya tatrAvadheyamiyataiva vayaM kRtArthAH // iti zrIjayarathaviracitAlaMkAravimarzinI saMpUrNA // - 17 a. sa. Page #282 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArasarvakhasyodAharaNazlokAnAmanukramaNikA / 118 asaMbhRtaM ayaM vArAmeko ... ... 155. akSNoH sphuTAsnu ... ayamekapade ... ... 201 agalekhAma araNyaruditaM 100 aGgulIbhiriva araNyAnI ... ... 166 aNNaM laDaha alaMkAraHzaGkA 198 atizayita avirala atrAnugodaM adhyAtsavo atha pakrimatA asamApta athopagUDhe .. 158 anantaratna asyAH sarga ananyasAmAnya ahameva guruH anAtapatro ahInabhujagA antazchidrANi aho kenedRzI apAGgatarale ... aho hi me abdhirlakita ... ... 96 / A. amusmillAvaNyA ... ... .66 / AkRSTivega ... .... 119 ayaM mArtaNDaH kiM ... ... 54 | AkRSyAdAva ... ... .131 1. udbhaTasya pratIhArendurAjavRttau / 2. kAlidAsasya kumArasaMbhave / 3. raghuvaMze / 4. pANinerjAmbavatIvijaye / 5. kAlidAsasya kumArasaMbhave / 6. padmaguptasya navasAhasAGkacarite / 7. bhalTazatake / 8. murAreH stutiparaM muktakam / 9. subhASitAvalau rAmasya / 10. machaTazatake / 11. vikramorvazyAm / 12. navasAhasAGkacarite / 13. rudraTasya kAvyAlaMkAre / 14. navasAisAGkacarite / 15. kalhaNasya raajtrngginnyaam| 16. kAlidAsasya kumaarsNbhve| 17. vikramorvazyAm / 18. ruyyakasya shriiknnttstve| 19. subhaassitaavlau| 7.. 141 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 133 . 253 jalahima .... 188 171 84 ATopena | ekasmiAyane Anandamanthara ekAkinI kSAbhAti te etattasya mA muNDazirasi etAnyavantI auropayasi eNSA sthalI AhUto'pi aindraM dhanuH ... iti kRtapazu induH kiM ka | oSThe bimbaphala Indurlipta indorlakSma kaNThasya tasyAH ... utkope khayi kapolaphalakA utkSiptaM saha | kamalamanambhasi uddhAntojjhita ... ... 161 unnayai namati | kastUrItilaka upoDharAgeNa ... ... 109 kaistvaM bho ... ... 137 uro dattvA ... .... 192 kA visamA ... ... 217 | kozAH kAzAH ... ... 29. e ehi dAva ... ... 208 kArya zaza ... ... 240 1. malakaveH zrIkaNThacaritakAvye / 2. paJcastavyAm / 3. subhASitAvalI mayU. rasya / 4. mAlavarudrasya / 5. subhASitAvalau mayUrasya / 6. rAjazekharasya bAlarAmA. yaNe / 7. pANineH / 8. pratIhArendurAjavRttau / 9. amaruzatake / 10. dhvanyAloke / 11. bhallaTazatake / 12. navasAhasAGkacarite / 13. raghuvaMze / 14. pA. NineH / 15. rudraTasya kAvyAlaMkAre / 16. kumArasaMbhave / 17. pratIhArendurAjavRttau / 18. subhASitAvalau zaMkaragaNasya / 19. vAlarAmAyaNe / 20. dhvnyaaloke| 21. prtiihaarenduraajvRttau| 22. vikramorvazyAm / karpUra iva 76 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 115 010 209 215 237 cakorya eva kSINaH kSINo'pi zazI kimAsevyaM ... ... 193 gaNikAsu kimityapAsyA gaNDAnte mada ... kivaNANa gatAsu tIraM garvamasaMvAhya kiM tAruNyataro gAGgamambu kiM nAma dardura gauDhAliGgana kiM padmasya ruciM guruparatantra kiM bhUSaNaM gRhantu sarve kiM me durodare kiM vRttAntaiH ghettuM muccaha ki hAsyena na kuberajuSTAM cakrAbhighAta kulamamalinaM candragrahaNena kAro nakha citraM citraM kauTilyaM kaca cUDAmaNipade colasya yadbhIti ... ... khamiva jalaM ... ... 40 gaccha gacchasi ... ... 153 | jaye dharitryAH ... ... 18. ...1. rudraTasya kAvyAlaMkAre / 2. kumArasaMbhave / 3. subhASitAvalau bandhoH / 4. bakasya / 5. mayUrasya / 6. dhvanyAlokalocane / 7. rudraTasya kaavyaalNkaare| 8. daNDinaH kAvyAdarza / 9. nvsaahsaangkcrite| 10. rudraTasyakAvyAlaMkAre / 11. amaruzatake / 12. vikrmaangkdevcrite| 13. rAjazekharasya baalraamaaynne| . 14. dhvanyAloke / 15. subhASitAvalau mayUrasya / 16. vikramAGkadevacarite / 17. varAhamihirasya bRhatsaMhitAyAm / 154 17 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 87 jitendriyatvaM 177 dentaprabhA .... jyotsnAtamaH dAmodarakarA . jyotsnAbhasma dAruNaH kASThato dAse kRtA NArAaNotti | dAho'mbhaH taNNatthi kiMpi didRkSavaH tadidamaraNyaM ... 231 divyamapyupa tanvI manoramA | durvIrAH smara tasya ca pravayaso dUrIkarSaNa , . tvaM hAlAhala ... tvatpAdanakha dezA dagdhaM 174 vaidaGgamArdavaM ... deyA zilApaTTa ... 150 tvadvakrAmRta .... ... ... 237 .... 245 devi kSapA tvamevaM saundaryA ... dordaNDAJcita ... 170 tAlA jAanti | dhA~mAliliGga ... 114 tIrthAntareSu ... ... 166 dhujano mRtyunA ... ... 105 tIvo bhUteza ... | dyauratra kaci trayImayo'pi ... ... 127 | dhavalo'si ... ... 215 datvA darzana ... .... 193 | dhanyAH khalu ... ... 137 1. rudraTasya kAvyAlaMkAre / 2. vakroktipaJcAzikAyAm / 3. vikramAGkadevacarite / 4. pratIhArendurAjavRttau / 5. vAmanasya kaavyaalNkaarsuutrvRttau| 6. Anandavardhanasya viSamabANalIlAyAm / 7. murArerajagharAghave / 8. rudraTasya kaavyaalNkaare| 9. pratI. hArendurAjavRttI / 10. viddhazAlabhaJjikAyAm / 11. rudraTasya kAvyAlaMkAre / 12. zArGgadharapaddhatau bhaTTazaGkukasya / 13. dhvanyAlokalocane / 14. rAjazekharasya viddha. zAlabhalikAyAm / 15. vikramAGkadevacarite / 16. mahAvIra carite / 17. maGkhasya zrIkaNThacarite / 18. gAthAsaptazatyAm / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .... dhAvattvadazva dhRtadhanuSi . 10 19 74 46 140 .... 19 ... ... 178 107 8 90 pazyAmaH kimiyaM ... ... pANDyo'yamaMsA ..... pAtAlameta . pIyUSaprasUti ... pRthvi sthirA 172 | purANi yasyAM puSpaM pravAlopa pUrNendoH pari prabhAmahatyA, prasaradvindu prasarpattAtparya .. prasIdeti prApyAbhiSeka ..... prAyaH pathyapa ..... prAsAde sA ... ne tajalaM nainvAzraya nimeSamapi nirarthakaM nirIkSya vidyu ni nAnya nizAsu bhAkha . nItAnAmA .. nerivotpalaiH no kiMcitkatha nyazcat kuJcita 33 191 115 201 172 150 101 .. .28 pathi pathi |bANena hatvA parahiaaM 166 / bAlaaNAhaM 147 paricchedAtItaH bibhrANA hRdaye paryako rAja brUmaH kiyanaya ... pazupatirapi ... ... 197 pazyatsUdgata ... ... 163 | bhaktiprahavilo ... ... 199 pazyantI trapayeva. ... ... 116 / bhaktirbhave ... ... 194 1. bhaTTikAvye / 2. bhlttshtke| 3. vikramAGkadevacarite / 4. pANineH / 5. bhavabhUtermAlatImAdhave / 6. kumArasaMbhave / 7. rghuvNshe| 8. nvsaahsaangkcrite| 9. vaalraamaaynne| 10. nvsaahsaangkcrite| 11. kumArasaMbhave / 12. kumaarsNbhve| 13. amrushtke| 14. vikramAGkadevacarite / 15. subhASitAvalau bhAgavatAmRtavardhanasya / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 bhAsate pratibhA bhujaMgakuNDalI bhramimarati 30 | yatraiva mugdheti 23 | yathArandhra | yadi necchasi ... ... 184 | yadetaccandrA . . 251 151 33 48 38 . 134 114 42 maggialaddhami ... ... 85 yadvakracandre maidanagaNanA ... ... 111 yadvA mRSA . manISitAH . 183 ... | yadvismayasti ... mandamagni ... ... yasya kiMcida malayajarajasa ... ... yAntyA muhurva mahilAsahassa . yAmi manovA ' ... mAnamasyA yuddhe'rjuno ..... mukkAH keli ... ye kandarAsu muNDasire ... ... yena dhvastamano munirjayati yena lambAlakaH murArinirgatA yairekarUpa mRgalocanayA yaidRSTo'si muMgyazca darbhA | yogapaTTo yaH kaumAraharaH 161 yo yaH pazyati yatvannetrasamAna ... ... 182, yatratA laharI ... ... 185 | rajitA nu' ... ... 55 1. ruyyakasya zrIkaNThastave / 2. dhvanyAloke / 3. mayasya zrIkaNThacarite / 4. kumArasaMbhave / 5. vAmanasya kAvyAlaMkArasUtravRttI / 6. gAthAsaptazatyAm / 7. daNDinaH kAvyAdarza / 8. dhvanyAloke / 9. pratIhArendurAjavRttau / 10. kumArasaMbhave / 11. zIlAbhaTTArikAyAH / 12. suvRttatilake kAnyakubjAdhipateryazovarmaNaH / 13. subhASitAvalau zrIharSacaurayoH / 14. vikrmaangkdevcrite| 15. shishupaalvdhe| 16. bhvbhuutermaaltiimaadhve| 17. subhASitAvalau cndrksy| 18. prtiihaarenduraajvRttau| 19. prtiihaarenduraajvRttau| 20. kirAtArjunIye / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... 47 100 65 ___ 113 190 . vRSapuMgavala rakkacchadavaM vidalitasakalA , ... raMthasthitAnAM vidvanmAnasa rojati taTIya vinayena vinA rAjanarAjasutA vibhinnavarNA 214 rAjJo mAna viyoge gauDa rAjye sAraM. rehai mihi vilayanti vilasadamara lAvaNyadraviNa vilikhati visRSTarAmA lAvaNyaukasi vistArazAlini . ... limpatIva tamo lokottaraM zaradIva zaizI divasa vakrasyandi ... ... 218 zuddhAntadurlabha ... ... 99 vaMdanasaurabha zailendrapratipAdya surahitena ... ... 222 vAmena nArI . ... ... . 240 | se ekastrINi ... ... 161 vijaye kuzala ... ... 222 / saMketaikAla ... ... 218 1. vikramAGkadevacarite / 2. rAjAnakaratnAkarasya hrvijye| 3. veNIsaMhAre / 4. rudraTasya kAvyAlaMkAre / 5. aucityavicAracarcAyAM bauddhasya dhrmkiiteH| 6. khaNDaprazastau / 7. bhAsakaveH cArudattanATake, mRcchakaTike'pi / 8. vAlarAmAyaNe / 9. shishupaalvdhe| 10. sUryazatake mayUrasya / 11. mayUrasya / 12. rudraTasya kaavyaalNkaare| 13. mayUrasya / 14. shishupaalvdhe| 15. nvsaahsaangkcrite| 16. kumaarsNbhve| 17. navasAhasAGkacarite / 18. bhartRharenItizatake / 19. abhijnyaanshaakuntle| 20. dhvnyaaloklocne| 21. dhvanyAloke / 153 9 . 218 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. 115 147 .74 142 . 115 saMgrAmAGgana . ... ... 179 | sA bAlA vaya 179 ...... saMcArapUtAni | sAhityapAtho ..... sacchAyAmbhoja | sImAnaM na jagAma ... suhaa vilambasu ... saMjAtapatra saiSA sthalI satpUruSadyoti saujanyAmbu ... seMdyaH karasparza spRSTAstA nandane ... sadyaH kauzika ... khepakSalIlA ... sa vaH pAyAdinduH ... khecchopajAta ... sa vaktumakhi .... sahasA vidadhIta .... | ho rAhI zita... sahyAH pannagaH . ... ... 26 hRdayamadhiSThita ........ 88 sAdhUnAmupakartuM . ... ... 93 / he helAjita ... ... 143 1. saduktikarNAmRte / 2. raghuvaMze / 3. vikramAGkadevacarite / 4. navasAha. sAGkacarite / 5. navasAhasAGkacarite / 6. dhvanyAloke / 7. kirAtArjunIye / 8. amaruzatake; subhASitAvalI tuM kalyANadattasya / 9. vikramAGkadevacarite / 10. raghuvaMze / 11. meNThasya hayagrIvavadhe / 12. maGkhasya zrIkaNThacarite / 13. mayUrasya / 14. kuTTanImate / 15. bhartRharervAkyapadIyaTIkAyAM pukharAjaH / Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikryymudritgrnthaaH| pAtaJjalavyAkaraNamahAbhASyam / (tRtIyAdhyAyAtmakaM vidhiprakaraNarUpaM tRtIyakhaNDam) etaddyAkhyAnabhUta upAdhyAyakaiyaTapraNIto bhASyapradIpaH, tayAkhyAnabhUto nAgezabhaTTaviracito bhASyapradIpoyota ityetadvayAkhyAdvayasamalaGkRtametat khaNDaM vAcakamahodayebhyaH saMprati samupahiyate taccAvazyaM saMgrAhyamityanunIyate ca, yenAgrimAMzasya jhaTiti prakAzane'tIva saukarya syAt / ___ mUlyam rU. 3 pre. vya. rU. ... yogrtnaakrH| grantho'yaM nAtyAMcIno'khilabhiSaggaNamAnyo'pyasti / atra sarveSAM rogANAM nidAnapUrvikA cikitsA sapramANA pratipAditAsti / tathA vividha-rasAyana-kaSAyA''savA-'riSTA-'naleha-guTikA-pAkAdInAM prakriyApramANA'nupAnAdiprapaJco'pi kRto'stItyayaM grantha AyurvedIyAnAmatIvopayogItyavazyaM saMgrAhyaH / mUlyam rU. 2 // pre. vya. rU... drvygunnsNgrhH| atra nAnAvidhauSadhInAM guNAguNavivecanaM samyakRtamasti / mUlyam 12 aannkaaH| pre. vya. rU. .. Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agnivezakRtA carakadRDhabalAbhyAM pratisaMskRtA crksNhitaa| cakrapANidattaviracitayA AyurvedadIpikAvyAkhyayA samalaGkRtA / mUlyam rU. 8 pre. vya. rU. 11. zrImaharSisuzrutapraNItA sushrutsNhitaa| vaidyavara-zrIDalhaNAcAryaviracitayA nibandhasaGgrahAkhyavyAkhyayA nidAnasthAnasya zrIgayadAsaviracitayA nyAyacandrikA khyapaJjikAvyAkhyayA ca samullasitA / ayaM grantho bhagavato dhanvantarerupadezAnuguNaM maharSizrIsuzrutapraNIto'khilAyurvedanibandheSu mUrdhanyamaNitvena varIvati / nibandhakRddhRdyaprakAzanAya vaidyavara-DalhaNAcAryaracitA vyAkhyApi sarvAGgasundaratvena virAjate / paraM ca saMprati nidAnasthAnasya gayadAsapraNItRpaJjikAvyAlAyA ca samalaGkato'yaM sarvAGgasundaro granthaH sarveSAM sukhAvabodhakaH syAt / mUlyam rU. 10 pre. vya. rU. 1 // . prAptisthAnam-pANDuraGga jAvajI, . nirNayasAgaramudraNAlayAdhyakSaH, muMbaI naM. 2