Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatIbhavana-granthamAlA [ 118] zrInRsiMhAzramaviracitA advaitadopikA [ prathamo bhAgaH] advaitadIpikAvivaraNAkhyaTIkayA saMvalitA askRta-T elebeo vizvavidya pAlayaH pAla sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayaH
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ SARASVATIBHAVANA-GRANTHAMALA [Vol. 118 ] ADVAITADIPIKA [ Part One ] OF NRSIMHASRAMA With the Commentary ADVAITADIPIKAVIVARANAM to by NARAYANASRAMA FOREWARD BY DR. GAURINATH SASTRI Vice-Chancellor Sampurnanand Sanskrit University Perennh Zalau Igra Edited by S. SUBRAHMANYA SASTRI Sastracodamani-Professor Sampurnanand Sanskrit University VARANASI 1982:
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Published byDR BHAGIRATHA PRASADA TRIPATHIVAGISA SASTRI' Research Publication Supervisor, Sampurnanand Sanskrit Vishvavidyalaya, Varanasi. Available at Sales Department, Sampurnanand Sanskrit Vishvavidyala ya Varanasi-221002 ( India ). ! First Edition : 1100 Copies. Price Rs. 38.00 Printed by the Ghan Shyam Upadhyaya Manager, Sampurnanand Sanskrit Vishvavidyalaya Press, Varanasi.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatIbhavana-granthamAlA [118] zrInRsiMhAzramaviracitA advaitadIpikA [prathamo bhAgaH] zrInArAyaNAzramaviracitAdvaitadopikAvivaraNAkhyaTIkayA saMvalitA sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayakulapati zrIgaurInAthazAstriviracitaprastAvanayA samalakRtA skRta -sa namda vidhAlaya sampAdakaH zrIesa0subrahmaNyazAstrI zAstracUDAmaNi-AcAryaH, ...sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlaye vArANasyAm 2039 tame vaikramAnde 1904 tame zakAnde 1982 tame khastAbde
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ , prakAzaka: DaoN. bhAgIrathaprasAdatripAThI 'vAgIzaH zAstrI' anusandhAnaprakAzanaparyavekSakaH, sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayasya vaaraannsii| prAptisthAnam -- vikrayavibhAgaH, sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayastha, vAraemasI-221002. prathama saMskaraNam, 1100 pratirUpANi mUlyam-38.00 rUpyakANi mudra kA ghanazyAma upAdhyAyaH vyavasthApaka, sampUrNAnanda-saMskRta vizvavidyAlayIyamudraNAlayasya
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ FOREWORD Advaita-dipika written by Svamin Nssimhasrama of the sixteenth century explains the position of the Advaitins in regard to Brahman, the Advaita, and Jiva and the universe. It came in the wake of an earlier work called Nyayasudha by Jayatirtha which was written to assail the view of Monistic Vedanta. Though in the ultimate stage of non-dualism there is hardly any place for a question or an answer ( advaite na prasno na' by uttaram), yet on the empirical plane duality cannot be disowned and consequently the criticisms advanced against the position of the Advaitins are required to be met and set aside. It is known to scholars that criticism of advaita, non-dualism, comes mostly from those who have not studied at depth the fundamental principle underlying the approach of the monistic thinkers according to whom the very purport of the Upanisadic lore is non-dualism. Advaita is attested by the experience of enlightened souls and established on the basis of dialectics. The Advaitin states in unambiguous terms that he is prepared to accept any method by which the individual soul is sought to be explained. So says Suresvara: Yaya yaya bhavet puisam vyutpattih pratyagatmani | Sa sai'va prakriye'ha syat sadhvi sa ca'navasthita il
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2 ) It is so believed by the advocates of dualism that in case they can find fault with the method employed by the Advaitins, they would succeed in attaining victory over them and compelling them to surrender. Vedantadesika, author of Satadusani, condemned the Advaita method in all his sixty-five vadas. It may not be out of place to mention in this context that my esteemed teacher in Mimamsa and Vedanta, the late MM Ananta Krishna Sastrin criticised and rejected each and every point of objection raised in Satadusani. At the outset he took up the subject of the agreement of Badarayana-sutras with non-dualism and next proceeded to examine the rejection of the methods. In truth, the methods are employed, as the Advaitins assert, to serve the purpose of reaching advaita and once the goal is reached they retain no value in and by themselves. Rightly does the grammarian philosopher state: Sastresu prakriyabhedair avidyai'vo pavarnyate 1 The Advaitins, therefore, do not attach any importance to the identities of the methods as possessing any ultimate value of their own. So says, Sri Harsa, author of Khandanakhanda-khadya: Abhistasiddhav api khanananam akhandi rajnam iva nai'vam ajna i Tat tani kasman na yathabhilasam saiddhantike' py adhvani yojayadhvam 11 The argument employed for rejecting the views of the Naiyayikas may be used in rejecting the methods of the
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ Siddhantins also; but by doing so the Absolute Brahman remains as before as it is the Saksin and cannot be disowned. The present work is intended primarily to refute the criticisms found in Nyayasudha, but, it helps us in understading the monistic position in all its pure and pristine glory. It may be mentioned that it is in the works of Nysimhasrama, Madhusudana and Brahmananda that we find a clear and stumbling block to a correct assessment of the monistic veiw. THE WORK The author starts with a discussion about the true, nature of jiva. The Sruti text, 'That thou art ( tat tvam asi) speaks about an identity between thou' (jiva ) and "that ( tat). What is implied by 'thou' ? In ordinary parlance, 'thou', i. e, jiva, the individual self, is understood differently as the physical body, the sense, the vital breath and the mind. But, we are told that the individual self is not any of them for which the expression is sheath or kosa. By a process of elimination we may apprehend the real nature of the Self that transcends all sheaths. The author draws upon a text of the Chandogya Upanisad to show that atman is different from ahankara, the mind. In chapter seven Sanat Kumara initiating Narada into the search for atman mentions (i) the concept of Bhuma Brahman (ii) the identity of 'I' (ahankara ) and (iii) atman. All these three are described as identical with 'all. Now, this is possible only if the three are identical. But, according
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 4 ) to the Sruti text tat tvam asi in the last chapter the identity between bhuman and atman is possible. But, ahankara cannot be described as all and hence the reference is only to show that it is different from both, as ahankara is accepted as different in each individual. Jayatirtha, on the other hand, contends that according to Pancaratra Agama aham is not ahankara but aniruddha. This has been refuted in the light of the basic principle of six criteria used for finding out the purport of a whole chapter. Next, comes the nature of anandamaya in the Taittiriya Upanisad. Sarkaracarya discusses the topic in his commentary on the Sutra, anandamayo'bhyasat (I. i. 12 ). Obviously abhyasa or repetition is meant only for ananda and not anandamaya, the suffix maya referring to change or transformation ( vikara ) as in the expressions, anna-maya, pranamaya, etc., etc. In fact, however, there is repetition of the word brahman at the end of the paragraph, asad brahme'ti veda ced, asti brahme'ti ced veda etc. Needless to mention that ananda is Brahman. Further, the author rejects anuvyavasaya accepted by the Naiyayikas and posits saksin in its place. In the wake of a piece of cognition, say for instance, "this is a pot, there arises a mental cognition, viz., 'I know the pot'. This second cognition is called anuvyavasaya as it follows vyavasaya (anu = after ). The Advaitin rejects this view by pointing out that the saksin or atman who is witness of all mental activities cognises the first cognition. And, as such he
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ (5) has the capacity to witness or enlighten all that comes into contact with him. The Advaitins, however, are quite conscious of the utility of vyavasaya or what they call vrttijnana. It is necessary, according to them to remove the ajnana of a particular object. Vrttijnana is caused by sense-object contact. Atman which is consciousness cannot repel avidya as it reveals the latter. It is only vrttijnana which can dispel ignorance. The experience, 'This pot appears now shows that the pot-condioned consciousness is now rid of ajnana, which has been obscuring it before. It must be remembered that in this case no new knowledge is born as consciousness that reveals it is permanently there. The author next takes up the question why vytti is to be accepted and why it flows through sense and pervades the object. Vitti is an offshoot of the mind which removes ajnana veiling our object-conditioned consciousness. When that is removed the consciousness that becomes identified with the mind-conditioned consciousness reveals the object with the result that we cognise the object. The above is accepted only in the case of perception of external objects and not for the perception of the mind and any of its qualities. In respect of cognition arising from anumana, sabda etc., vrtti arises within the mind and repels such ajnana as obscures the object concerned. Ajnana, as we are told, has two aspects, viz., one that obscures existence and another that obscures the perceptual appearance. Both these aspects are removed by perception only, but, other
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 6 ) pramanas can remove the existence-obscuring capacity only. It is, therefore, that when we infer the fire on the hill we say that the fire exists on the hill. But, we obtain a perceptual knowledge of the fire and we say: (i) I see the fire and (ii) The fire exists. Further, the author discusses the meaning of jnana. Is it vrtti, the modification of the mind or is it Brahman? The Sruti text runs as follows : satyam jnanam anantam brahma. Surely vrtti is not jnana. If it were jnana it would have been self-luminous which is not endorsed by the Advaitins. Brahman alone is self-luminious. Vitti is not : Brahman as well, since if it were so, such experiences as knowledge is born, or knowledge perishes could hardly be explained. The answer to the problem is stated as follows: Brahman consciousness as conditioned by vrtti is jnana. Jnana is neither pure Brahman nor pure vrtii. Vitti is inert and it cannot be jnana. Pure Brahman is only indicated through implication in such Sruti texts as 'Satyam jnanam brahma'. It may also be said that the primary meaning of jnana is consciousness reflected in the vrtti. The author next proceeds to prove that jnana is one and that it is not a quality of atman as the Naiyayikas say. Atman in monistic Vedanta is not anything other than Brahman. Among other topics discussed in the work are the following:
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ (7) 1. Bliss is not an attribute of Brahman but its very essence. Pain is a quality of the mind. It is experienced by us due to the fact that we fail to discriminate the mind, the locus of pain, from the self. In the state of emancipation both pain and its locus take to their heels with the dawning of Brahman-knowledge. 2. Size of Atman is the next topic. Atman is ubiquitous. This is explained in the sutras Utkrantigatyagatinam, Svatmana co'ttarayoh, Na'nur atacchruter iti cen ne'taradhikurat, Suasabdonmanabhyan ca, Avirodhas candanavat, Avasthitivalsesyad iti cen nabhyupagamad dhrdi hi, Gunad va lokavat, Vyatireko gandhavat, Tatha ca darsayati, Pythag up adesat, Tadgunasaratvat tu tadvyapadesah prajnavat. 3. Agency. ( kartetva ) is not a quality of Atman. The Brhadaranyaka says: dhyayati'va lelayati'va, where iva is intended to imply that Atman acts as if he were the agent. And, this is so because of adhyasa. 4. The falsity of duality is accepted also on the authority of the Upanisadic texts: yatra hi dvaitam iva pas yati. 5. What is meant by avidyanivytti ? Is it the destruction of avidya ? Vimuktatman and his followers Ananda. nubhava, Anandabodha and others say that it is neither sat, nor asat, nor sadasat, nor even sadasadvilaksana. It is a fifth kind. Madhusudana Sarasvati follows Suresvara when he says : There is nothing as dhvamsa
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 8 ) which is only the last stage of a thing that is born; with Brahman-knowledge ajnana ceases to exist. Absence of ajnana is mukti and not its destruction-- tattvamasyasadi-vakyo'tha samyagdarsanamatratah | Avidyasahakaryena na'sid asti bhavisyati Il In the end I must say that I have only words of admiration for the scholarship of the Editor of the present volume, Panditaraja Sri S. Subrahmanya Sastri, who is acknowledged in academic circles as Sarva-tantra-svatantra in present times. His versatility in Nyaya, Mimamsa and Advaita Vedanta is without parallel and this University is much pleased that a scholar of his stature could be associated with it as one of its Cudamani Professors. 24th September, 1982 Gaurinath Sastri
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ upodghAtaH - zrInRsiMhAzramasvAmi citAyA advaitadIpikAyAH prathamaparicchedAtmakaH prathamabhAga idAnIM mudrApya paNDitAnAM purataH upasthApyate / saptativatsarebhyaH pUrvamiyamatraiva kAzyAM mudrApitA bahugranthapAtayutA durlabhA ca samajani itIdAnImatyantazuddhamAtRkAlAbhena tatsahAyena samyaksaMzodhya zrIsampUrNAnandasaMskRta vizvavidyAlayamukhena punarmudrApya prkaashyte| zrInRsiMhAzramapUjyapAdA bahUnAmadvaitagranthAnAM racayitRtvena suprasiddhAH nyAyazAstre pANDityaprakarSayogAt nyAyarItyA khaNDanaparAn jayatIrthAdigranthAn nirasituM nyAyazAstrazailyA advaitapadArthAt niSkRSya pradarzayituM cAdvaitadIpikAkhyaM uttamaM nibandhaM nibabandhuH / eteSAM vidyAguravaH jagannAthAzramAH kAzyAM sthitvA bahUnAM sanyAsinAM gRhasthAnAM ca brahmavidyApradAnena suprsiddhaaH| zrIAnandagiripAdAnAM paJcIkaraNavyAkhyAyAH TIkAkRtaH zrIrAmatIrthA AhuH svagrantheH jagannAthAzramAdyA ye guravo me kRpAlavaH / tAnahaM vidhivannatvA karavai tattvacandrikAm // iti eteSAM mantraguravaH zrIgIrvANendrasarasvatyAkhyAH mantrazAstraniSNAtAH prapaJcasArasaMgrahAkhyaM prakaraNaM bhagavatpAdIyaprapaJcasAragranthoktamantrANAM prayogapurazcaraNaphalAdinirNayapratipAdakaM lokahitArtha racayAMbabhUvuH / tAnadhikRtya prakRtagranthasthaH zlokaH kalyANaguNasampUrNa nirvANavibhavAlayam / gIrvANendrasarasvatyAzcaraNaM zaraNaM bhaje // iti / ete granthakArANAM mantradIkSAgurava iti advaitadIpikAvyAkhyAtAraH nArAyaNAzramAbhikhyAH granthakRcchiSyAH etacchokamavatArayanti / nIlakaNThavijayAdikAvyanirmAtA zrInIlakaNThadIkSitaH enAn svagurutvena nirdizya praNamati svIye shivliilaarnnve| ___ adhIzena devyAtmakaM zivaM na staumi apitu gIrvANendrasarasvatIn ye sarvAtmanA zailasutAtmakAH vijayante devyA upAsanena-iti vdntH| kalpataruparimalAkhye vedAntanibandhe zrIappayyadIkSitaiH- "gurubhirupadiSTamarthaM vismRtamapi tatra bodhitaM prAjJaiH / avalamvya zivamadhIyan vyAkaromi kalpatarum // iti padye prAjJaiH itipadena ullikhitAH prAjJAH ima eveti sAmpradAyikA AhuH / / ete ca kAzyAM 1579 zAke militayA tatkAlaprasiddhamahAviduSAM sabhayA
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 2 ] ekasmin dhArmika viSaye vivAdamadhikRtya visRSTe vyavasthApatre zrInRsiMhAzrama, gAgAbhaTTa, appayyadIkSita khaNDadeva anantabhaTTAdInAM paNDitaprakANDAnAM hastAkSarANi santi / etenApi jJAyate yat zrInRsiMhAzramazrIcaraNA: zrImadApayyadIkSitakhaNDadevAdisamakAlikA iti / sammatipatraM ca zrIsUryanArAyaNazuklapotyaiH svena sampAditabhATTacintAmaNigranthabhUmikAyAM sAmastyena mudrita prakAzate / / ___asminneva sandarbha zrInRsiMhAzramaH zrIdIkSitamahAbhAgAH preritAH kalpataruvyAkhyA kartumiti sNbhaavyte| ete ca zrInRsiMhamantrapurazcaraNena na kevalaM zrInRsiMhabhaktA api ca veGkaTAcalanAyake kRtAvirbhAve zrI veGkaTezvare mahatI bhakti granthe'smin tatra tatra prakaTayanti / yathA prathamaparicchede 54 puTe-- jijJAsitazroveGkaTAcalanAyakakamanIyalIlAvigrahabuddhidhArAsAmagrayAM styaampi-ityaadinaa| eteSAM saMpUrNayogapaTTaH 'brahendrasarasvatyAkhyayatinRsiMhAzramaH' iti prakRtasammatipatre ullekhAt nRsiMhAzramabrahmendrasarasvatI iti nirNItaM bhavati / etaiH viracitA granthAH (1) bhedadhikkAraH-kAzyAM zrInArAyaNAzramakRtaTIkayA saha prakAzitaH / (2) tattvavivekaH-svakRtaTIkayA saha maisUravizvavidyAlaye prakAzitaH / (3) saMkSepazArIrakavyAkhyA-kAzyAM saMskRtavizvavidyAlaye prkaashitaa| (4) paJcapAdikAvivara TIkA bhAvaprakAzikA-madrAsa prAcyalikhitapustaka bhANDAgAreNa mudraapitaa| (5) advaitadIpikA-pUrva paNDitapatrikAyAM prakAzitA dvitIyaparicchedAntam / idAnIM samagraM mudraapyissyte| (6) nRsiMhavijJApanam prArthanArUpatvepi vedAntArthaprakAzanaparo granthaH / mAtRkA __pUrva mudritapustakasyAzuddhigranthapAtAdiyuktatvepi kAzyAM hanumaddhaTTasthabhajanamandirAdhyakSeNa zrIrAmakRSNazAstrivaryeNa svapUrvakaH saMgRhItaM atyantavizuddhaM hastalikhitaM savyAkhyAdvaitadIpikApustakaM pramodena maddhaste smrpitm| tacca prAcInaH zodhitamevAsIdataH mudraNe pustakAntarAvalokanaprayAsaM vinaiva tenaiva pustakena sarva mudraNakArya nivyUDhamAsIt / zrIrAmakRSNazAstramahodayebhyaH kRtajJatAM samarpayAmi / viduSAM vazaMvadaH es0 subrahmaNyazAstrI
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNI mm 0 viSayAH pRSThAGkAH maGgamAcaraNam 1,2 gurustutiH sanyAsinaH tvaMpadArthavivekasya svakarmasu prAdhAnyAt tasyaivAtra kartavyatvena pratijJA 6, 7 tvaMpadArthasya ahamanubhavagocarAt pRthaskRtya pradarzanapratijJA chAndogyasaptame 'saevAdhastAt' ityAdinA bhUmnaH 'athAto'haMkArAdeza' ityAdinA'haMkArasya athAta AtmAdeza ityAdinA AtmAdezasyokteH AtmAdezAt pRthak ahaMkArAdezaH tasyAtmanaH pRthaktvasiddhayarthaH AtmAdezAt pRthak bhUmnaH AdezaH AtmabhUmnoH aikyArtha iti vivecanam atra navInAkSepaH ahaMkArapadaM aniruddhaparaM iti navInamatakhaNDanam bhUmapadArthaniSkarSaH bhUmAniruddhayoraikyanirAkaraNam aniruddhaevAhaMkAra iti smRtitAtparyam atra jIvopadezasyAvazyakatA ahaMkArasya sarvagatatvopapAdanam sarvAtmatvazruteH sarvagatatvaparatvanirAsaH brahmAiMkArayoH pRthagupadezaH abhedArtha iti pakSanirAsaH Anandamayo jIva eva na brahma AnandamayabrahmatvanirAsaH annamayAdInAmabrahmatvanirUpaNam yo'yaM vijJAnamayaH prANeSu iti zruteH ahaMkAro nAtmA jIvaH abhoktA pAJcarAtre jIvabrahma kyavodhanam ahaMkAro nAtmA dRzyatvAdityanumAne pUrvapakSiNa AkSepaH suSuptAvahaMkArasadbhAvakathanam / ahamarthasyAnAtmatvasiddhAntaH vizeSavivaraNam
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 4 ] viSayAH pRSThAGkAH AnandasyaivAbhyAso nAnandamayasya- 'yadeSa AkAza Anando na syAt" ityAdau AnandAbhyAsasyaiva darzanAt iti samAdhiH / jIvasyApi brahmAdhInasattAkatayA mayaDupapattiJca jayatIrthoktasya Anandamayo brahma mayaTaH prAcuryArthatvAt iti pUrvapakSasya abhyAsasya pucchabrahmaviSayatvAditisamAdhAnam brahmaNo'pi pucchavattvaM aviruddham ekasyaiva IzvarazaktyA ubhayarUpatvasaMbhavAditi jayatIrthaH avayavatvanirvacanena brahmaNo niravayavasya tadanupapattipradarzanena jayatIrthakhaNDanam annamayAdInAmapi brahmatvazaGkA annamayAdInAmabrahmatvena samAdhAnam annamayasya brahmatve anyo'ntara AtmA prANamaya ityuktAntaratvAnupapattipradarzanam ahaGkArAnAtmatve yo'yaMvijJAnamayaH prANeSu ityAdi bRhadAraNyakazrutiM pramANayati 'prAjJa nAtmanA saMpariSvaktaH' iti zruteH suSuptyutkAntyorbhedeneti sUtrasya ca ahapratyayaviSayAdanyajIvabodhakatvena prAmANyam tayoranyaH pippalaM svAdvattItyasyAntaH karaNaparatvavyavasthApanam jIvakSetrajJayorabhedaH jIvaparayozcAbhedazca pAJcarAtra spaSTa ityupayAdanam / ahaMkAramyAnAtmatve siddhAntyanumAnam-ahaMkAro nAtmA dRzyatvAt tasmin pratIyama,nepyapratIyamAnatvAdvA ghaTavat anumAne pakSadUSaNam-sAdhyadUSaNaM ca hetudUSaNam siddhAntaH-dRzyatvahetUpapAdanam mama zarIramiti pratyakSaM dehAbhedapratyakSabAdhakaM na, ahaMpratyayaviSayo nAtmA vinAzitvAt mitatvAcca ahaM sukhamasvApsamiti parAmarzasya avidyAvacchinno viSaya iti pakSaH ahaMkArAtiriktAtmasthApanam tatra pramANatayA ApraharaM bhagavatodhyAnavatAM yat pazcAt tAvatkAlInAnAtmagocaracitravRttigocaraM cAnusandhAnaM ahaGkArAtmavAde'tupapannaM tatkAlInAtmaviSayakasaMskArAbhAvAt ataH ahaMkArAtiriktasAkSivedyatvam anuvyavasAyanirAkaraNam adRSTasya na sAkSAtjJAnahetutA anuvyavasAyAGgIkAre hareH dvAdazanAmAni nairantaryeNa zRNvataH saMkhyAnuvandhAnA nupapattiH
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 5 // viSayAH pRSThAGkAH iSTaviSayakajJAnAnantarameva sukhaM jAyate na tu tadanuvyavasAyAt ato'pi nAnuvyavasAyaH ahaMkArasamavetaM jJAnaM svaprakAza miti prabhAkaramatanirAsaH svaviSayatvaM svaprakAzatvamiti navInapakSaH svasya svavedyatve virodhAbhAvazca caitrasamavetaghaTajJAnaM caitrAparokSAnubhavaviSayaH tadIyAparokSavyavahAraviSayatvAt iti navyamatam svaviSayatvarUpasvaprakAzatvanirAsaH tatra etajjanakasannikarSAnAzrayatvamiti hetuH svaviSayatvAbhAve svasya prakAza eva na bhavatIti praznasamAdhiH svaviSayatvaHnirvacanAnupapattiH abhedasya saMvandhatvanirAsaH tadAtmAnamevAvedityasyopapattipradarzanam viSayajJAnAzrayatvenAhamarthaprakAzanirAkaraNam aparokSavyavahAraviSayasyAhamarthasya saMvidabhinnatvenaivAparokSatvaM vAcyaM abhedazca kAlpanikaH saMbandhaH gurumate etAvatkAlamadrAkSaM netaH paramadrAkSaM ityanubhavAnusandhAnaM sAkSiNaiva vRttijJAnaM mAstu sAkSiNaivopapatteriti pUrvapakSaH bRtterAvacyAkatvaprasAdhanam vyAsaMge yadvirahAdajJAnanivRttivirahaH sA vRttireSTavyA vRtterajJAnanivRttAvupayogaH ajJAnasya caitanyAvirodhitvaM aprakAzatvaM ca vRttisahakRtacaitanyAdajJAnanivRttiH devadatto jAnAti ghaTaH sphurati iti vRttisphuraNayoH bhedenAnubhavAt tayobhinnatA viSayAvacchinnaM abhivyaktaM caitanyaM sphuraNapadArthaH anumeyasya phalavyApyatvanirAsazca sphura Nameva jJAtateti mamanirAsaH jJAnaviSayayoH kassaMbandha iti vicAraH svamate antaHkaraNavRtteH viSayeNa saMyogAdiH saMbanjaH vRttinirgamanaprayojana vicAraH tatrAnumAnaprayogaH vRttinirgamanAvazyakatve vAcaspatimatam vRttisvarUpavicAraH-svasiddhAntazca vRtte vyatve codyaparihArau sAkSijJAnaM anubhavaH anAdizca sphuraNasya nityatvepi ahaGkArAnusandhAnopapattaye saMskArAvazyakatA 62-63
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11? viSayAH pRSThAGkAH ahamAkArA bRttirna jJAnam ahamarthaprakAzopapattizca . 108 nityAnubhavasyAvazyAGgIkartavyatA bubhutsAnajJAnahenuH 112 jJAnAbhAvasya kena grAhyatA-iti praznaH jJAnAbhAvasAkSI ahamarthadhamAtiriktaH sAkSI eSitavyaH ghaTajJAnamutpannaM vinaSTa- 118 mityanubhava viSayavivecanam 116 jJAnazabdArthadvavidhyena svamatopapAdanam 121 vRttiMzabalacaitanyaM jJAnapadArthaH 122 anubhava eka eveti svamatam 123 anubhavatvajAtinirAkaraNam 125 anugatecchAnirAsaH 228 anubhavasvarUpaniSkarSaH anubhavo guNaH tadAzrayazcAhaMkAraH 130 saMviMdaH ekatvanityatvopapattiH 132 anuvyavasAyasthAnApannaH sAkSI 134 viziSTabuddhau vizeSaNajJAnasya hetutvanirAsaH prAgabhAvanirAsazca uttejakatvanirAkaraNam 138 maNyAdyabhAvasyAkAraNatvam prAgabhAvanirAsaH 142 dhArAvAhikajJAnabhede saMyogabhedasyaiva kAraNatvam 147 guNAzrayatvaM na dravyalakSaNam iti nirUpaNam 148 svapnajJAnasAkSitvena nityAnubhavasAdhanam 146 svapnajJAnaM nAnyayAkhyAtiH nApi smaraNam AtmarUpaM jJAnaM saviSayaM nirviSayaM vA ubhayathApyabhAvAt AtmA 'na jJAnamiti zaGkA 104 mustau jJAnAbhAvanirAsaH 156 adhiSThAnasattAtiriktasattA nAropite-iti siddhAntaH prarmA'pramAbahibhUtajJAnasAdhanam bhramalakSaNasya nyAyamate siddhasyAnupapattiH 162 saMvidAtmanorabhede'numAnaprayogaH AtmanA sarvAtmanaH sattvameva 266 asata utpattinirAsaH 150 158 160
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 7 ] . 170 177 179 viSayAH pRSThAGkAH satkAryavAdaparIkSA jJAnAtmanoH saMbandhAnirUpaNAn na guNaguNibhAvassaMbandhaH AtmasvarUpasya jJAnasya jJAnatvaM na syAt iti zaMkAnirAsaH evamevAsmAdAtmanaH ityAdi zruteH jIvotpattizaGkA, nirAsaH nahidraSTudRSTeriti zruteH 178 dRzirUpasya draSTatvopapAdanam ahamatubhave prakAzamAnasyAtmanaH svarUpavicAraH .. 180 ahamihaivAsmi jAnAna ityanumavAdAtmanaH paricchinnatvazaMkA dehAbhedAdAropa iti samAdhAnam - 184 AtmA jJAnasvarUpaH antaH karaNatAdAtmyAdhyAsAt tasyamkatRtvaduHkhAdi / sukhAnubhavastu AtmasvarUpasukhasyaiva. 185 upapatti sahitaH samakAlikaviSayaduHkhipremAspadatvAnubhavaH AtmanaH ubhayarUpatvaM khyApayatIti vyavasthA 186 vibhuguNAnAM svasamavAyyavacchinnadezamAtrotpattiriti niyamakhaNDanam sukhAdyAzrayasya vibhutvAnumAnanirAsaH 190 utkramaNazruteraupacArikatvakhaNDanam 162 AtmanaH aNutvazaGkA 194 Atmano'naNutve aNutvazrutivirodhaparihAraH paramAtmana eva veditavyatvAt 197 jIvANutvamatanirAsaH 200 dhyAyatIvetyatra ivazabdasya mithyAtvamevArthaH na tu svAtantryaniSedhamAtram 204 muktyavasthA svAbhAvikI na tu kRtisAdhyA 207 svena rUpeNAbhiSpadyate iti zrutyarthaH jakSatkrIDan-dvatyAdiH sra tiH 208 jJAnAya zravaNAdividhisArthakyam 210 avidyAnivRttisvarUpavarNanam 211 abhAvasyAdhikaraNasvarUpatA 214 avidyAnivRtteH jJAnasAdhyatvopapAdanaM AtmanaH niratizayAnandatvasAdhanam 218 AtmanaH sukharUpatve paramapremAspadatvaM hetuH tatrAprayojakatvazaMkA 220 duHkhAbhAvasyApuruSArthatA 228 sAMkhyamatanirAsa AtmanaH sukharUpatve pUrvapakSaH 231 217 230
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 233 236 [8] . viSavAH pRSThAGkAH sukhaM jJAnasvarUpameva duH khadhvaMso mokSa iti nyAyamatanirAsaH sukhAtmanoH bhedanirAsaH 239 sukhAtmanoraikye sukhavizeSopalabdhiH kayamiti zaMkAnirAsaH 240 suSuptau duHkhasadbhAve anumAnAbhAvAt pAzcAtyasmaraNAbhAvAcca duHkhAbhAvasiddhiH 241 AtmanaH svapnasAkSitvanirUpaNam vRhadAraNyakaSaSThe AtmanaH svayaM jyotiSThasAdhanaM 251 paramAtmana iti navInamatam 262 jIvasya svaprakAzatve tAtparyanirNayaH 263 Atmazabdasya jIva eva mukhyArthaH iti siddhAntaH 253 Izvarasya jIvAdabhedAdeva kvacidAtmapadaprayogaH Izvare AtmaivedamityAdau 257 yogavyutpattyA Atmano vyApakatvam 258 AtmanaH svaprakAzatve'numAnam 258 AtmanaH svaprakAzatve navInavikalpAH svaprakAzatvaM saMvidavippayatvam si0 263 avedyatvesati aparokSavyavahAraviSayatvAtyantAbhAvAnadhikaraNavaM taditivivaraNam 264 asvaprakAzatvakhaNDamam 265 brahmaNo'vedyatvam 266 vyAvahArikAparokSatvanirvacanam 267 svaprakAzatvAnumAne kevalAnvayidhameM vyabhicAravAraNama prameyatvAdInAM kevalAnvayitvanirAsaH 270 pramAtvameva prameyatvamiti pakSanirAsaH 270 anumUtitvajAtinirAsaH 271 jJAnaM vedyaM vastutvAhityanumAnanirAsaH akatRtve sati draSTutvaM sAkSitvamiti sAkSitvasya nirvacanam 259 266 272 274 granthasamAptiH
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zrIgaNezAya namaH * zrInRsiMhAzramaviracitA advaitadIpikA zrInArAyaNAzramaviracitAdvaitadIpikAvivaraNAkhyaTIkAsahitA yajjijJAsA yajJadAnAdibhiH syAcchatyA matyA cintayA ytprbodhH| yasmin buddhe bAdhyate'narthamUlaM taM bhUmAnaM bhAvaye svAtmarUpam // 1 // cetazcApalamindriyArthaviSayaM tyaktvA bhajasvAbhayaM saMsArArNavatArakaM narahareH pAdAbjareNuplavam / yo dhyAto ditijendrabAlakamadhaH sindhorgataM parvata rAkrAntaM sitamugrabhogibhiranAyAsena pAre'karot // 2 // yatpAdasevA vitanoti pApaM puNyaM ripu mitrmnekmekm| aNuM mahAntaM tamacintyavRttaM zrInArasiMhaM gurumAnato'smi // 3 // abodhavArtApi na yadvineyeSvathApyabuddha jagadeva yen| zuddhasvarUpAmalabodhabAdhAt prabodhapUrvAbhidhamAnatastam // 4 // gaNezAna praNaumi . tvAM guNAn bhaNitumakSamaH / yatte prasAdAd vAgIzazarvAdyAH saphala kriyAH // 5 // mAtarnamAmi tava vANi padAravindaM tIrthaprabhedaparilabdhanijAnubhAvam / gIrvANadArakabarIbhramarIkulADhyaM vidyAmayAmalamanojJaparAgapAtram // 6 // advaitadIpamanavadyaparAtmabodha ___ bhAsA bhavapramukhamUlatamaH pramoSam / samprApya durbaladRzo'pi hi mAmakInAH zreyo bhajantviti samullasati prayatnaH // 7 //
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm mUlakartumaGgalam yasmAdabhUdabhavanAnubhavAt sukhAbdhe vizvaM marIcimaruvArirasaM muraareH| tasyAlayo nikhilalokasumaGgalAnAM puNyaM vapuH prakaTamastu mamAsiMham // 1 // prAripsitasya prakaraNasyAvighnaparisamAptipracayagamanAbhyAM . ziSTAcAraparipAlanAya ca prakaraNapratipAdyAdvitIyAtmatattvasya cetasyAvirbhAvaprArthanAlakSaNaM maGgalaM kurvannarthAt prakaraNasya sambandhAdhikAriviSayaprayojanAni dazayatiyasmAditi / arghasiMha tasya vapuH svarUpaM mama prakaTamastviti sambandhaH / mAyopAdhika bimbapratibimbAtmakamakhaNDacaitanyaM bimbabhAvenezvararUpam / tadidamuktamardhasiMhamiti / ardhena bimbarUpeNa siNhmiishvraakaarmityrthH| arthAccArdhena pratibimbarUpeNa nRzabdavAcyaM jIvarUpamiti siddhayati / tathA ca zrutiH- eSa u eva hi sarvatra sarvadA sarvAtmA siMho'sau paramezvage 'sau hi sarvatra sarvadA sarvAtmA san sarvamatti nRsiMha evaikala'' iti / tasyeti / tacchabdApekSitamatha svarUpataTasthalakSaNAbhyAM darzayati- yasmAditi / na vidyate bhavanaM sattA anubhavaH sphuraNaM ca yasmAdanyasya, so'bhavanAnubhavaH advitIyaH saccidrapa iti yAvat / tasmAt sukhAbdheraparimitAnandAditi yAvat / anena satyajJAnAnandAtmakatvaM brahmaNaH svarUpalakSaNamuktam / taTasthalakSaNamAha-vizvaM yasmAdabhuditi / utpattisthitisaMhArahetutvenAbhinnanimittopAdAnatvaM tttsthlkssnnmityrthH| nanu brahmaNa upAdAnatve mRdAdivadvikAritvena cidAnandarUpatvaM na syAdityA. zakya vizvapariNAmimAyAyA eva vikAritvama . brahmaNastu mAyAmayajaDaprapaJcasattAsphUrtirUpatayA'dhiSThAnatvenopAdAnatvamiti na nirvikAratvakSatirityabhipratya vizvasyAnirvacanIyatvamAha-marIcimaruvArirasamiti / marIciyuktamarubhUmau kalpitaM yadvAri tasya rasaH sattA tAdRzo raso yasya tttthaa| svataH siddhalakSaNamadhyadhiSThAnasattayA sadvadbhAtIti yAvat / taTasthalakSaNAntaramAha-murAreriti / murazabdopa 1. nR. u.4|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH sveSTadevatAdhyAnam yasyAjJAvazavartino'nudivasaM brahmAdilokAdhipA yasyAnandazatAMzabhAgina ime zakrodayo nirvRtAH / taM satyAnavadhiprabodhavapuSa bhUmAnamAzAsmahe svAnte zrInarasiMhamagrahavatAM dUraM satAmantikam // 2 / lakSitabrahmAdidurjayapApiSThAsurasahasrasaMhartRtvaM paramezvarasyaiva svecchopAttalIlAvigrahasya sambhavatIti bhavatyetadapi taTasthalakSaNam / anena pApaphalapradatvamuktam / anyadapi taTasthalakSaNamAha-nikhilalokanumaGgalAnAmAlaya iti / nikhilalokAnAM hiraNyagarbhAdisarvajantUnAM yAni sukRtaphalAni teSAmAlayo heturdAteti yAvat / sarvasukRtaphalapradatvaM paramezvarasyaiveti bhavatyetadapyupalakSaNam / taduktam ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukhaduHkhayoH / Izvaraprerito gacchet svarga vA zvabhrameva vA // iti / "phalamata upapatteH" iti ca / __ Alayazabdasya nityapulliGgatvAdAlayo vapuriti na virudhyate / prAyazcittAdikataNAM pApakSayaheturapi paramezvara evetyAha -puNyamiti / pAknaM zodhakamiti yAvat / yadyapyAdyopalakSaNena sAmAnyataH sarvamupAttam , tathApi brAhmaNaparivrAjakanyAyena pRthagabhidhAnamiti na punruktidossH|| ___atroktalakSaNalakSitaM brahma viSayaH / niratizayasukharUpatadavAptiH paramaprayojanam / arvAcInakutarkotthazaGkAnivRttiravAntaraprayojanam / ttkaamo'dhikaarii| yathAyoga sambandho'pi draSTavyaH // 1 // - nanu hiraNyagarbhAderapi jagatkAraNatvaM prANikarmaphaladAtRtvaM ca zrUyate 'vizvasya kartA bhuvanasya goptA'3 ityAdau / tatkathaM paripUrNasyezvarasya vizvavivAdhiSThAnatvaM nikhilamaGgalAyatanatvaM ceti zaGkAyAm 'yo brahmANaM vidadhAti pUrva yo vai vedAMzca prahiNoti tsm|"4 ityAdizAstraparyAlocanayA hiraNyagarbhAdInAmapi 1. ma. bhA. vana0 30-28 / 2. brahmasUtram 3-2.38 / 3. mu0 u0 1-1-1 / 4. zve0 u0 6.18 /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAma paramezvaraprasAdAdhInameva jJAnaizvaryAdizaktimattvamavagamyate / tatazca sa eva sveccho. pAttazrInRsiMhAkAralIlAvigrahopalakSito mumukssubhirupaasniiyH| yasmAt "yaM sarve devA namanti mumukSavo brahmavAdinazca"" iti zruteriti dyotayan tameva niratizayajJAnezvaryasampannaparipUrNasatyajJAnAnandasvarUpaM paramAtmAnaM punarapi prArthayateyasyeti / yadvA yathA "sarvebhyaH kAmebhyo darzapUrNamAsAvijyete"2 iti sarvakAmodezena coditayordarzapUrNamAsayorAvartitayostattatphalahetutvam evaM paramAtmasmaraNamapi "smRte sakalakalyANabhAjanaM yatra jAyate" ityAdivacanAt sakalakalyANahetubhUtamAvartitaM sadvAgdevyAdiprasAdalabhyamapi kalyANaM sAvayiSyatItyabhiprAyeNa tameva bhUmAnaM cetasi sannidhApayati-yasyeti / / yasya bhUmnaH AjJAtilacane'tibhItA brahmAdayo lokanAthAH pratyaha svasvakAryeSu vatenta ityarthaH / taduktaM zrIbhagavatA ___ lokAnAM lokapAlAnAM madbhayaM kalpajIvinAm / brahmaNo'pi bhayaM matto dvipraadhpraayussH|| iti / nanu brahmAdyAnandatAratamyasya viSayataratamabhAvAdhInatayA viSayajanyatvaM vaktavyam / tathA ca nityaparamAnandAbhAvenAtmanastadrUpatvAyogAt tatprAptirapuruSArtha ityAzakya "AnandAddhyeva khalvimAni bhUtAni jAyante"5 ityAnandasyaiva jagatkAraNatvena nirdhAritatvAt tasyotpattyayogAd brahmAdyAtmasvarUpAnandasyaiva tAdRzaviSayajanyAntaHkaraNavRttitAratamyAdhInAbhivyaktitAratamyamAtram, "etasyaivAnandasyAnyAni bhUtAni mAtrAmupajIvanti"6 iti zruterityabhiprAyeNAha-yasyAnandazatAMzabhAgina iti / yasya paramAtmanaH svarUpabhUtaparamAnandazatAMzAbhivyaktimanta indrAdayo nivRtAH kRtArthA vayamityabhimanyanta ityarthaH / SaSThI ca rAhoH zira itivad drssttvyaa| AnandarUpasyApi prapaJcavadasatyatve jaDatve vA'puruSArthatvamiti tasya satyajJAnAdivAkyasiddhasadAdirUpatvamAha-taM 1. nRsiMhottara0 2-4 / 2. jai* nyA0 4-3.10 / 3, vi* mu0 17-17 / 4. bhUmA brahma, bhUmAsaMprasAdAditi nyAyAt / 5. tai0 u. 3 pra0 6 / kha.9 / ka. / 6. bR0 u0 4-3-32 /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH gurovandanam yatpAdareNukalilaM salilaM nipIya mUko'pi mUkayati paNDitamaNDalAni / sadbhAgadheyamamitasvapavaprabodha nirdhUtamohavibhavaM gurumAnato'smi // 3 // dIkSAgurorvandanam kalyANaguNasampUrNa nirvANavibhavAlayam / gIrvANendrasarasvatyAzcaraNaM zaraNaM bhaje // 4 // satyAnavadhiprabodhavapuSamiti / satyabhUto niravadhiko'paricchinnaH prabodho vapuH svarUpaM yasya tmityrthH| anavadhitvamupapAdayati-bhUmAnamiti / 'yatra nAnyat pazyati"" ityAdivAkyAdadvitIyasukhasyaiba bhUmatvAbhidhAnAdaparicchinnatva mityrthH| AzA. smahe / abhISTaphalasidhyai dhyAyAma ityarthaH / svAnte--hRdi / nanvadvitIya Atmatattve kathaM dhyAtRdhyeyabhAva ityAzakya zrInRsiMhAkAravigrahavataH paramezvarasya kalpitabhedena dhyeyatvamityabhiprAyeNAha-zrInarasiMhamiti / agrahavatAm / mUDhAnAM dUraM durvijJeyam / satAM--vivekinAmantikam , pratyagAtmatayA bhAtam // 2 // etAdRzamAtmatattvaM yatprasAdAdavagataM tAn gurUn praNamati-yatpAdeti / yasya zrIguroH pAdalagnareNabhiH kalilaM karda milaM salilaM pItvA tatpAnAt pUrva mUryo'pi pazcAt prajJAvatAM sadasi sarvotkarSeNa vyvhrtiityrthH| taM gurumiti draSTavyam / sadbhAgadheyam--satAM vivekavairAgyAdiyuktAnAM pratyakSabhUtaM paradaivatam / amite aparicchinne svapade svasvarUpe brahmaNi prabodho'pratibaddhasAkSAtkAro yasya tm| tatra liGgamAha-nidhUtamohavibhavamiti / niHzeSaM naSTo mohastadvibhavazva rAgadveSAdiryasya taM jagannAthAzramaM guru trividhakaraNairnamAmItyarthaH // 3 // idAnIM gIrvANendrasarasvatIsaMjJakaM mantraguruM praNamati-kalyANeti / kalyANaguNaiH zAntyAdiguNayuktaH ziSyaiH sampUrNa parivRtam , sevitamiti 1. chA0 u07-24-1|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadopikAyAm / zrImadgurupadadvandvadhyAnanidhUtakalmaSaH / kurve tadAjJayA'dvaitadIpikA bhedabhedinIm // 5 // sAkSivivekaH tatrazreyAn svadharmo viguNo'pi yasmAdityabravIt paarthsuhRtsureshH| tasmAdahaM sAkSivivekamAdau guruprasAdAt prakaTIkaromi // 6 // yAvat / nirvANavibhavayormokSAbhyudayayorAlayaM kAraNam / gIrvANendrasarasvatIsaMjJakasya gurozcaraNaM zaraNaM vrajAmItyarthaH // 4 // granthakaraNasAmarthyanidAnaM pradarzayan cikIrSitaM pratijAnIte-bho maditi / gurvAjJayaivAyamArambhaH, na khyAtyAddezenetyAha-tadAjJayaiveti / advaitadIpikAm--nirastopaplavapratyagabrahmaikyaprakAzikAm / iyazcAnvarthasaMjJavetyAha-bhedabhedinImiti / nikhilabhedanirAkaraNe'dvaitAtmatattvapratipAdane paTIyasImityarthaH / / 5 / / uktavizeSaNaviziSTagranthakaraNapratijJayA'smAsvahaGkArabuddhirna kartavyeti dyotayan prathamaparicchedapratipAdyamarthamAha-tatra zreyAniti / yasmAt paramahaMsAnAmAtmavicAraH paramo dharmaH, yasmAcca "zreyAna svadharmo viguNaH paradharmAt svanuSThitAt" iti zrIkRSNa eva vaiguNye'pi svadharmAcaraNaM zreya ityAha tasmAdyathAmati mananAtmakasvadharmarUpAmadvaitadIpikAM kurva ityarthaH / evazvAsyAM kRtAvanyeSAM vaiguNyabuddhAvapyarthavAneva mamAyamArambhaH pANDityaprakaTanabhAvasyAnuhezyatvAditi bhAvaH / tatrApi "tvampadArthavivekAya saMnyAsaH sarvakarmaNAmi''tyAdi. vacanAttvampadArthavivekodezena ca saMnyAsasya kRtatvAt sarveSAmapyahamanubhavaprasiddhatvAcca tvaMpadArthasya tadviveka eva prathamaM kriyata ityAha-ahaM sAkSivivekamiti / tatrAdvaitadIpikAyAmAdau prathamamahaM sAkSivivekaM prakaTIkaromItyanvayaH / ahamo'hamanubhavaviSayAd duHkhAdidharmiNaH sakAzAt sAkSiNazcidrUpodAsInajIvasvarUpasya vivekaM bhedaM guruprasAdabalena vyaktIkariSya ityarthaH // 6 // 1. sya dharma-mu0 pA0 / 2 a. 35 zlo0 /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH pranthAvataraNikA __athAdhItasAGgasvAdhyAyasya sAdhanacatuSTayasampannasyApAtapratipannabrahmAtmaikrajijJAsostatpratipAdakAni bahUni vAkyAni dRzyante "tattvamasi", "ahaM brahmAsmi"2 ityevamAdIni / nanvadvaitadIpikA kurva iti pratyagbrahmaikyasya vyutpAdyatvamuktam / tadayuktam / tasmin jijJAsA'yogAt / tadayogazca dharmijJAnAbhAvAt / tathA hi-kiM vicArAt prAk pratyakSAdipramANAt tadavagamaH, utAgamAt , athavA svaprakAzatvena ? nAdyaH, brahmaNa aupaniSadatvena pratyakSAgocaratvAt / . na dvitIyaH, vicArAtprAk tadayogAdanyathA vicAravaiyarthyAt / na tRtIyaH, jijJAsyasya svaprakAzatvenAjJAtAMzAbhAvena jijJAsA'yogAdityA. zaGkayAha-atheti / praarmbhaartho'thshbdH| ayamabhisandhiH-nityenaivAdhyayanavidhinA'dhItasAGgasvAdhyAyasya prAkRtasukRtavizeSaparipAkavazAdiha janmani janmAntare vA kAmyaniSiddhavarjanena nityanaimittikakarmANyanuSThitavataH zuddhacittasya padArthaSu nityAnityavimarzavataH spardhAsUyAkSayiSNutAduHkhadoSadarzanenaihikAmuSmikabhogAd viraktasya zAntyAdisAdhanasampannasya nityapuruSArthaprepsorapekSitopAyaM brahmAtmaikyajJAnamadhItasvAdhyAyAdavagatabato bhavati brahmAtmaikyajijJAsA prvRttipryntaa| ___ na ca vicArAt prAgadhItasvAdhyAyAd brahmAvagatau vicAravaiyarthyamiti vAcyam , vicAramantareNotpannasyAnabhyAsadazApannajalAdijJAnavatsattAnavadhAraNAsmakatvAdasambhAvanAdipuruSAparAdhapratibaddhatvAdvA puruSArthaparyavasAyitvAbhAvena tAdRzajJAnasiddhayartha vicArasyAvazyakatvAt / / na ca brahmaNaH svaprakAzatvenAjJAtatvAbhAvAjjijJAsA'sambhavaH ? svarUpaprakAzasyAjJAnAvirodhena jijJAsopapatteriti / 1. chA0 u0 6-8-7 / 2. bR0 u01-4-10| 3. marzataH-pA0 /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAma nanvadhItasvAdhyAyasyApi' jijJAsAhetubhUtabrahmAtmaikyapratipattirna sambhavati, tadbodhakAbhAvot / na tAvatsatyAdivAkyAt tadavagamaH, tasya tatpadArthamAtraviSayatayA vAkyArthAgocaratvAt / nanvanantapadAt trividhaparicchedarAhityapratipatterjIvaparAbhedaH siddha iti cet , jIvasya ghaTAdivadvAdhyatvAbhyupagame'pi brhmaanntyopptteH|| na cAdhikAriNo jIvasyAsatyatvAnupapattipratisandhAnasa hitAnantapada. vadvAkyAdetadavagama iti vAcyam , anupapattipratisandhAnasApekSatve vAkyasya mAnAntarAnapekSatvakSatiprasaGgAt / vicArAt prAga jIvasya satyatvAnirdhAraNenAsattvAnupapattipratisandhAnAyogAcca / nanvastu tattvamasyAdivAkyAt tadavagama iti cet , na, vikalpAsahatvAt / kiM tattvamAdivAkyaM satyAdivAkyasamAnArtham utAtiriktArtham ? nAdyaH, asya vaiyApAtAt / na dvitIyaH, satyAdivAkyaprameyabrahmAnabhidhAyakatayA kalpitaviSayatvApAtAt / ato vAkyArthe brahmaNyApAtajJAnAsambhavena tajijJAsAnupapatteriti tatrAha..... tatpratipAdakAnIti / vicArAt prAg brahmAtmaikyasaMzayAdyanukUlApAtajJAnajanakAni. sati tu vicAre sNshyaadivirodhisttaanishcaaykprmaajnkaaniityrthH| ayaM bhAvaH-yadyapi satyAdivAkyAttatvamAdivAkyamanadhikaviSayam , ubhayorapyakhaNDArthatvAt / tathApIdaM na vyartham, sarvajJatvakizcijjJatvAdyupalakSitasvarUpAbhedAvagamasya tadviSayAjJAnasaMzayaviparyAsa nivartakasya tattadupalakSitopasthApakapadayuktavAkyaikasAdhyatvAt / tattedantopalakSitadevadattasvarUpAbhedAvagamasya so'yaM devadatta iti vAkyaikasAdhyatvavat / na ca jIvasvarUpabrahmAbhedaviSayanyAyAnugRhItasatyAdivAkyAdeva tAdRzI pratipattiH sidhyatIti vAcyam , abhedaviSayanyAyAnAM tattvamAdivAkyAnatvAt / anyathA rAtrisatrapitRyajJanyAyAnugRhItotpattivAkyAdeva svargakAmAdhikArasiddhaH svargakAmo yajetetyasya vaiyathyaprasaGgAditi / ___ evaM pratyagbrahmaikya jijJAsAsambhavAt tavyutpAdanamarthavadityuktam / idAnIM tadupayogitvena tvampadArthavivekaH kriyata ityabhipretya tajijJAsAhetutvena vAdivipratipattiM darzayati / 1. svAdhyAyAnAM paa0| 2. ubhayatrArthavAdikameva phalaM iti nyAyaH /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH tvaMpadArthe vipatipatiH . tatra tvaMpadArthaM dehendriyamanobuddhiprANavyatiriktaM kartR. bhoktRsvabhAvaM manyamAnAstavilakSaNabrahmAtmaikatvamAtmano'. sambhAvayantastArkikAdayo vAkyamavivakSitArthamanyaparaM vA manyante / sAkSinirUpaNam tatra tvaMpadArthamAtmAnaM zrutinyAyAbhyAmahamanubhavagocarAt pRthakkRtya natsAkSitayA pradarzayAmaH / zrutistAvacchAndogye "athAto'haGkArAdeza"" ityAdinA'haGkAramupadizya tatonyAtmAnaM darzayati "athAta AtmAdeza evAtmaivAdhastAdAtmopariSTAdAtmA pazcAdAtmA purastAdAtmA dakSiNata Atmottarata AtmaivedaM sarvam" iti| nanvidaM brahmaviSayamiti cet, na, tasya vAkyopakrame "sa evAdhastAt sa upariSTAt sa pazcAt sa purastAt sa dakSiNataH sa uttarataH sa evedaM sarvam" iti pRthageva nirdisstttvaat| tatreti / tattvamA divAkya ityarthaH / brahmAtmaikatvamiti / brhmsvruupennaikymityrthH| nanvadhyayanavidhiparigRhItAnAM tattvamAdivAkyAnAM katha maGgalyagrAdivAkyavadAnarthakyamityAzaGkaya sampadAdhupAsanaparatvaM vA bhavatvityAha-anyaparaM veti / evaM vipratipatti pradarya tannirAsArtha vicAra Arabhyata ityAha-tatra tvaM padArthamiti / ahamanubhavagocarAt / dukhAdidharmiNo'haGkArAt / tatsAkSitayeti / ahaGkArataddharmasAkSitayA sarvopaplavara hitvijnyaantvenetyrthH| zrutinyAyAbhyAmityuktam / tatra prathama 1. chA0 7, 25, 1 / 2. chA0 7, 25, 2 / 3. chA0 7, 25, 1 / 4. amulyagre hastiyUthazatamAste ityAdivAkyam / 5. anantaM vai mano'nantA vizvedevA itivad Aropya pradhAnaMupAsanaM sampat /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkADhatadIpikAyAm ana navInaH, nAtra kilAhamartho'haDtArAdeza ityanenocyate yenAthAta AtmAdeza ityetattato'nyAtmatattvaviSayaM syAta, kinavaniruddha eva tasya smRtiSvahakAra iti prsiddhH| ahama] ca jIve'haGkArapadAprayogAt / tasya dakArAntAsmacchabdaniSpannakevalAhaMzabdavAcyatvAt / ahamevAdhastAdityatrApi makArAnta:vyayatvenAdakArAntatvAt / kizca, na kevalaM pRthagupadeza ityetAyatA bhedaH sidhyati, brahmAtmanorapi bhedaprasaGgAt / asti hi tayorapi zrutiM darzayati / zrutistAvaditi / nanvathAta AtmAdeza iti zrutiH duHkhAdidharmyahaGkArAtmaviSayaiva kinna syAdityAzaGkaya tasyAdhastanavAkye upadiSTatvAt tatsAkSici. dAtmaviSaya evAyamupadeza ityabhipratyAha--athAto'haGkArAdeza ityAdinA / ahaGkAramupadizyeti / nanu Atmazabdasya brahmaNyapi sambhavAdathAta AtmAdeza ityupadezastad viSaya eva / tathA ca na jIvasyAhaGkArAdbhedasiddhiriti zaGkate--nanvidamiti / bhUmAkhyabrahmaNo'haGkAropadezAt prAgevopadiSTatvAduttaratra tatparigraho'nupapanna ityAha-na, tasyeti / vratavAdimatapUrvapakSaH nanvathAto'hakArAdeza ityatrAhaGkArapadena na duHkhAdidharmiNa upadezaH, tasya prasiddhatvAt / dakArAntAsmacchabdaniSpannAhampadamAtra vAcyatvAcca / kintu "jIvasthastvaniruddho yaH so'hakAra itIritaH" ityAdismRtiSvahaGkArapadArthatvena prasiddho'niruddha eva nirdizyata ityabhinavapakSotprekSakaH kazcit pratyavatiSThata ityAha-atra navIna iti| nanvathAto'haDvArAdeza evetyuktvA'nantaram "ahameSAdhastAdahamupariSTAdahaM pazcAdahaM purastAdahaM dakSiNato'hamuttarato'hamevedaM sarvam" ityahaMzabdavAcyasyAhampratyayAlambanasyAbhyasyamAnatvAdAdAvapi sa eva nidizyata iti siddhAntyAzayamAzaGkayAha / ahamevAdhastAdityatrApIti / asmacchabdaprakRtikasyAhaMzabdasya prayoktRvAcakatvAdapauruSeye ca vede prayokturabhAvAnmakArAntAvyaya evAyamahaMzabdaH / asya ca jIve prayogAbhAvAdupakramAnurodhenAniruddha evAbhyasyata iti bhAvaH / aGgIkRtyApyasyAhamarthaparatvaM pRthagupadezamAtreNAhakArAtmano do na sidhyatItyAha 1. mAtrAvA-pA0 / 2. chA0 7, 25, 1 /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH pRthgupdeshH| tathApi tayorabhede kimaparADamahakArAtmanorabhedena / siddhAntizaGkA nanu bhUmAtmano dena pratyakSasiddhayo dena vyapadeza aikyArthaH, dvayoH saarvaatmyaayogaat| ahaGkArasya tvAtmatvena pratyakSasiddhasya bhedavyapadezo bhedArtha iti cet, na; ahamAdanyasyAtmano bhUmAkhyabrahmaNo bhinnatvena pratyakSAsiddhatvAt tayorupadezo bhedArthaH, ahamarthasya tu brahmabhinnatvena siddhasya vyapadeza aikyArtha iti vaiparItyApatteH / sArvAtmyaca neha pratipipAdayiSitam, sa evAdhastAdahamevAdhastAdAtmaivAdhastAdityupakramAnusAreNopasaMhA. re'pi sa evedaM sarvamityAdeH sarvagatatvaparatvAt / tasya ca bhede - pyavirodhAditi / kiJceti / na hyatra mukhato bhedavAcakapadamasti / athazabdasyApi prakArAntareNopadezAdArambhArthatve sambhavati prakRtAdarthAntaraparatvakalpakAbhAvAt / kintu pRthagupadezAnyathAnupapattyA bhedo vktvyH| na cAnupapattirasti / tvanmate jIvabrahmaNoH satyapyabheda sa evAdhastAdAtmaivAdhastAditi pRthgupdeshdrshnaadityrthH| - nanvanadhigatArthabodhakatvenArthavattvAd vedavAkyAnAM jIvabrahmaNoH pratyakSasiddhabhedayoH samAnasvabhAvapratipAdanadvAreNAbhedaparaH pRthagupadezaH / evazvobhayorapi sarvAtmyamapyupapannaM bhavati / ahaGkArAtmanostvabhedasyaiva pratyakSasiddhatvAt tayorbhadArtha eva pRthagupadeza iti zaGkate-nanviti / evaM tAzanAyAdyatItajIvasya brahmApekSayA bhedena pratyakSasiddhatvAbhAvAdahamozvarAdbhinna iti pratyayasya caduHkhAdidharmyahakAraviSayatvAt tvadabhimatajIvezvarayo|dArthastayoH pRthagupadezaH syAdahamarthezvarabhedasya pratyakSasiddhatvAt tayosvabhedArthaH pRthagupadezaH syAditi vaiparItyamApadyatetyAha-na, ahamadanyasyeti / asmin 1. sa evAdhastAditi pRthagu pA0 /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm vaitamatakhaNDanam atredamabhidhIyate-idaM hi prakaraNaM yadajJAnAcchoko yajjJAnAt tannivRttiH sa evAtmA sukham / tadeva ca bhUmA / sa ca nikhilabhedAbhAvAtmeti pratipAdayati // pakSe jIvaparayorbhedena 'sa evedaM sarvam" 2AtmaivedaM sarvam' ityubhayoH sArvAmyazrutiH pIDyetetyAzaGkaya ateranyaparatvamAha / sarvAtmyazceti / sa evAdhastAdityAdya pakramasya sarvadezasambandhAbhidhAnena vibhutvamAtra ratvAtsa evedaM sarvamityAdhupasaMhAro'pi vedopakramAdhikaraNanyAyenopakrAntavibhutvaparatayA nIyata ityarthaH / nanu vibhupadArthayoH parasparasambandhAbhAvAn kathaM sarvagatatvamityAzaGkaya sarvamUrtadravyasaMyogitvameva vibhutyam, tacca bhede'pi na viruddhayata ityAhatasya ceti / ahaGkArAdezasyAniruddhaviSayatva nirAkaraNAya jIvaviSayatvaM siSAdhayiSuH prakaraNAthaM parizodhayati-idaM hiityaadinaa| .. so'haM bhagavo mantravidevAsmi, naatmvit| zrutaM hyeva me bhagavadRzebhyastarati zokamAtmavita iti so'haM svaatmruupaajnyaanaacchocaami| zocantaM mAM zokasAgarAta svAtmatattvopadezena samuttArayatvi"tyupakrame nAradenAtmatattvasyaiva sanatkumAraM prati pRSTatvAt tatparameveda prakaraNamityAha yadajJAnAcchoka ityAdinA / duHkhAdidhAtmajJAnasya zokahetutvAt tadvilakSaNasukhAtmajJAnAdeva zokanivRttirityabhiprAyeNAtmA sukhatvena nirdizyata ityAha . sa evAtmA sukhamiti / sukhasya sAtizayatva viSayapAratacyAdipratIteH kathamAtmarUpatvamityAzaGkaya tasyAntaHkaraNavRttivizeSopAdhiprayuktatvAt svato'parimitatvena nirdizyata ityAha-tadeva ca bhUmeti / bhUmno lakSaNaM coktamityAha / sa ceti / nikhilazcAsau bhedyata iti bhedo jaDaprapaJcastadabhAvasvarUpa ityrthH| AropitAbhAvasyAdhiSThAnavyatirekeNa nirUpayitumazakyatvAjaDaprapaJcasya citprakAzarUpa Atmani kalpitatvAt tadabhAvAtmanA yatra nAnyat pazyatItyAdivAkyaM bhUmAnaM lakSayatItyarthaH / 1. chA0 7, 25, 1 / 2. chA0 7, 25, 2 / 3. chA0 7, 1, 2 / 4. bhedAbhAvAdAtmA mu0 pA0 tadayuktaM TIkAvirodhAt /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH "tarati zokamAtmavit" ityupakrAntasyAtmanaH yaH satyenAtivadati" iti satyazabdenAnukRSTasya tadvijJAnasAdhanazravaNAyupanyAsapUrvakam "sukha tveva vijijJAsitavyam" iti sukhAtmatayopanyastasya "sukhaM bhagavo vijijJAsa" iti jijJAsApUrvakam "yo vai bhUmA tatsukham nAlpe sukhamasti, bhUmaiva sukhaM", na parimitam ityuktvA bhUmAnaM bhagavo vijijJAsa" ityAGkSAmavatArya ""yatra nAnyat pazyati nAnyacchaNoti nAnyada vijAnAti sa bhUmA" iti nirastanikhilabhedasya vastuno bhUmno lakSitatvAt / "atha yatrAnyatpazyatyatyacchaNotyanyadvijAnAti tadalpam" iti vastvantaraparicchinnasyAlpatvaM saGkIrtya "athayadalpaM tanmaya'm" iti martyatvena nAlpe sukhamasti" itya ' pratijJAtamarthaM jaDaprapaJcahetutvena vizadayati-tarati zokamAtmavidityAdinA / tadvijJAnasAdhaneti / yadyapi zravaNAdInAM puruSAparAdhanirAsa evopakSayaH vAkyArthajJAnaparyavasAyitve tasya svatastvahAneH tathApi tatsattAvadhAraNAtmakajJAnena pratibandhanirAsakatayA'vazyApekSaNIyatvAcchavaNAdInA tatsAdhanatvavyapadeza iti draSTavyam / zravaNAyupanyAsapUrvakamiti / 'yadA vai vijAnAti' "yadA vai manuta" ityAdineti shessH| bhUmaiva sukhamityevakArArthamAha-na parimitamiti / yatra yasmin vastuni anyad bhinna kAryajAtaM na pazyatItyAdinA nAmarUpAtmakabhedaprapaJcapramANasya niSiddhatvAda dvitIyavastuparamevedaM prakaraNamityAha-iti nirastanikhilabhedasyeti / bhinnaprapazcasya parimitatvaduHkhahetutvAbhyAM ninditatvena cAdvitIyavastuparamidamityAha-atha yatrAnyat pazyatItyAdinA / nanu yatra nAnyaditi vAkye yatreti viSaya 1. chA0 7, 1, 2 / 2. chA0 7 16, 1 / 3. chA0 7, 22 1 / 4. chA0 7, 22, 1 / 5. chA0 7, 23, 1 / 6. Atmasukhatvena ma0 prA0 / 7. chA0 7, 23, 1 / 8. chA0 7, 24, 1 / 6. chA0 7, 24, 1 / 10. chA0 7, 22, 1 / 11. chA0 7, 17, 1 /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitavIpikAyAm sukhatvena ca vastvantaraparicchinnasya ninditatvAca / na ca yatreti viSayasaptamI, anyat kartR yanna pazyati zRNoti vijAnAti vA sa bhUmeti vAkyArthaH kiM na syAditi vAcyam, pramANaniSedhe tadabhAvaprasaGgAt / kartRniSedhe cAtmaikatvamiti 'madiSTasiddhiH / na ca durvijJeyatvamAtramatra pratipAdyam, tasyApadArthavAdapAkyArthatvAt / tvadabhimatabrahmaNaH pAmaradhIviSayatvena durvijJeyatvAbhAvAca / na hIzvaraH zarIrI zaGkhacakrAdimAn haririti zrutvA pAmarA api viprtipdynte| bhede ca vibhumAtre tasmin yo vai bhUmeti bhUmnaH sukhatvapratipAdanaM na brahmaviSayaM syAt / kAlA saptamyA karmaNo nirdiSTatvAdanyaditi katRparam / tathA cAnyatkartR yanna pazyatItyAdivAkyArthe bhedapramANaniSedhAnavagamAnAdvaitasiddhirityAzaGkayAha-na ca yatreti / hetumAha pramANeti / ayamarthaH-yatra nAnyat pazyatItyatra naJaH kiM dhAtunA'nvayaH, pratyayena vA, anyadityanena vA ? prathamadvitIyayobhUgni pramANapramAniSedhena tadasiddhiprasaGgAditi / atra bhAvakartRsAdhanena pramANapadena pramApramAtrohaNamiti draSTavyam / tRtIyaM dUSayati-kartRniSedha iti / bhUmAnaM yatparampazyati tadanyannetyukta jIvezvarabhedanirAsenAtmaikatvasiddhirityarthaH / nanvasya vAkyasyezvaraduvijJeyatva. paratvAnnoktavikalpAvakAza ityata Aha-na ca durvijJeyatvamAtramiti / pradhAnapadArthasyaivetarapadArthasaMsRSTasya vAkyAthetvAdana ca tadvAcakapadAbhAvAnna tasya vAkyAthetvam, lakSaNA ca na nyAyyetyAha-tasyeti / ___kizca, pramANAbhAvaprayuktamIzvarasya durvijJeyatvamuta meyasvabhAvaprayuktam ? Adye'nirvacanIyatvApAtena ghaTAditulyatayA zrutipratipAdyatvAsambhava ityabhipretya, dvitIye pratyagbhinne sAkAre lokapravAdasiddha brahmaNi prAkRtAnAmapyasambhAvanAdyanudaya ityAha-tvadabhimateti / ___ na cAzuddhacittasAkSAtkArAyogyatvaM tadarthaH, nAnyacchraNotItyAdivaiyarthyaprasaGgAt / trizUlAdicihnabrahmaNo'pi tatsattvena bhedinAM bhUmavAkyArthanirNayAbhAva 1. sadiSTa mu0 pA0 / 2. dibAhuH iti pA0 /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH niruddhAderapi vibhudravyasya tava mate sattvAt / sukhamiti sAmAnAdhikaraNyAnupapattezca / bhedAbhedasya ca viruddhatvenAnupapatteH ""sa bhagavaH kasmin pratiSThita" ityAdinA brahmaNo'pyadhikaraNamasti na vetyAzaGkaya "nAhamevaM bravomIti sa hovAcAnyo panyasmin pratiSThita" iti bhedaniSedhenAtmanA pratiSThitatvaniSedhAt / anyathA vibhutvAdapratiSThita ityeva ca brUyAt / na ca balavarmaNi rAjyaM pratiSThitamiti niyamye pratiSThitatvazravaNAd brahmaNo'nyaniyamyatvamAnaM pratiSidhyata iti vAcyam, prasaGgAcceti bhaavH| kizca bhedimate sa evAdhastAdityAdivAkyaparyAlocanayA vimumAtrasya bhUmazabdAthatvAt taduddezena sukhatvavidhAne brahmaNa eva sukharUpatvaM tvadiSTam na siddhayedityAha-bhede ceti| vivakSita iti zeSaH / tasmin bhUmazabdArtha vibhumAtra ca vivakSite stiityrthH| nanu niraGkazaizvaryyasya bhUmapadArthatvAt kAlAniruddhAdezva tadabhAvAnnoktadoSa ityAzaGkatha tava mate sukhasya guNatvAnnAbhedAbhidhAnamupapadyata ityAhasukhamitIti / nanu guNaguNinorabhedasyApi vidyamAnatvAt tadupapattirityAzaGkyAhabhedAbhedasya ceti / bhedaviruddhasyAbhedasya tatsAmAnAdhikaraNyAnupapattistadaviruddhasya tvabhedasaMjJAyAH pAribhASikatvAd bhedabhramanivarttakapramAviSayasyaivAbhedapadArthatvAt tayozca naikatra sambhava iti bhAvaH / uttaravAkyaparyAlocanayA'pi bhedApavAdAvagamAdadvaitaM brahmaiva bhUmazabdArtha ityAha-sa bhagava ityAdinA / bhagavaH, he bhagavan sa bhUmA kasmin pratiSThita iti sanatkumAraM prati nAradaprazne tasyottaram / 3sve mahiniM" iti, yadi tasya kvacitpratiSThAmicchasi, tAtmIye mAhAtmye vibhUtau pratiSTito bhUmA; yadi vA paramArthameva pRcchasi, tarhi na mahinIti mahinyapi na pratiSThita iti brumaH / kvacidapyanAzrito bhUmetyarthaH / 1. chA0 7, 24, 1 / 2. ho vAcetyupaniSatsu paatthH| chA0 7, 24, 2 / 1. chA0 7, 24, 1 / 4. yaddhi* mu0 pA0 /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm anyo hyanyasmin pratiSThita iti kAkA'nyonyAbhAvamAtrasyaiva niSedhAt / uttaravAkye'pyasyaiva pratipAdanAca / ataH sajAtIyAdibhedazUnya eva bhUmA, sa eva vijJeya iti gmyte| bhUmapadArtha niSkarSaH yadyapi 'bhUman' zabdo bhAvapratyayAnto bahutvavAcakA, tathApyatrAlpatvanivRttilakSaNayA'navacchinnavastuparaH / anyathA tallakSaNAnupapatteH / tasya sukhatvAmRtatvAnupapattezca / na hi kenacid bahutvameva sukhamamRtaM cetyaGgIkRtam, pramANasihaM thaa| AtmA kathaM tapritiSThitasya bhUmnaH sve mahimni pratiSThoktetyAzaGkAyAmAha sanatkumAraH- goazvamiha" ityAdi, gavAzvahastihiraNyadAsabhAryakSetrAyatanAdi sarvatra mahimeti prasiddham / tadvAMzcaitro yathA tatra pratiSThito bhavati, tathA nAhametat sva bhinnamahimAnamAzrito bhUmeti bravImi, kintvanyo hyanyasmin pratiSThita iti bravImIti sa hovAceti smbndhH| anyaH khalu loke'nyasmin pratiSThito bhavati bhUmnazca yatra nAnyat pazyatItyAdinA dvaitaniSedhapuraHsaramadvaitasukhAtmatayA lakSitatvAt tadanyapadArthAbhAvAt svemahimnotyuktyA niradhikaraNatvamevAbhipretamiti zrutyarthaH / vibhutvasya bhUmarave'dhikaraNapraznottaramanyathaiva syAdityAha -anyatheti / nanu niyamye'pi pratiSTitapadaprayogAdanyaniyamyatva viSayaH praznaH, uttaramapi tadabhAvaparamityAzaGkayAsminnapi pakSe bheda niSedhapuraHsaramapratiSThitatvAbhidhAnAdvaita bhUmazabdArtha ityAha-na cetyAdinA / dvitIyamAnazabdaH kAtya'vAcI sa eva dhastAdityuttaravAkyaparyAlocanayApyevamevetyAha uttaravAkye'pIti / nanu bhUmazabdasya ' bahorlopo bhU ca bahoH" iti sUtraparyAlocanayA bhAvArthapratyayAntabahuzabdaprakRtikatvena bahutvasaMkhyAvAcakatvAt kathamadvitIyavastuparatvamityAzaGkaya, bahutva khyAyAH prakRtavAkyArthAnvayAnupapattelakSaNayApyanvayayogyavastuparatvaM vaktavyamityAha-yadyapItyAdinA / saMkhyAparatve 'nupapattiM darzayati-anyatheti / yatra nAnyatpazyatIti vAkyoktAdvitIyatvalakSaNasya bhutvaanupptterityrthH| kiM ca bhUma dArthoddezena sukhatvAmRtatvAbhidhAnamapyanupapannaM 1. tai0 3, 61 / 2. sacAdha-mu0 paa0| 3. pA0 suu05-4-158|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH sukhamiti tu paramapremAspadatayA "Anando brahma" ityAdizrutyA ca pramita ityadvaitabrahmaprakaraNe'sminnayamahaGkArAkhyo'niruddhaH sa evAdhastAdityupadiSTabhUmAkhyabrahmaNastattvAntaraM sadU vyapadizyate, uta tadabhinna evAbhinnaprakArazca ? ' bhUmAniruddhayoraikyanirAkaraNam nAdyaH, ajijJAsitasya zeSibhUmopadezapratikUlasya ca nirdeshaanupptteH| prakaraNasamavAyAyogAcca / na dvitIyaH, pRthaGnirdezavayAt / na ca bhUnaH sakAzAdahakArAkhyAniruDasya bhedabhramanivRttyarthaM pRthagupadezaH, alokike aniruddha dharmiNi syAdityAha-tasya sukhatveti / anupapattimeva spaSTayati-na hIti / Atmano'pi sukharUpatvaM nAGgIkRtam / na ca prAmANikamityAzaGkya kaizcidaGgIkRtatvAdanumAnAgamapramANasiddhatvAcca maivamityAha-AtmA sukha miti viti / uktaprakAreNAdvaitavastuparamevedaM prakaraNamityupasaMharati-ityadvaitabrahmaprakaraNa iti / sati sptmii| evaM sthite yaduktaM pUrvavAdinA'thAto'haGkArAdeza ityaniruddhAdeza iti tadvikalpya dUSayati-asminnayamiti / abhinnaprakArazceti / abhinnadharma ityarthaH / __ bhUmAnaM bhagavo vijijJAsa ityetadupariSTAdahakAraM jijJAsa ityadarzanena bhUmanyeva jijJAsAparyavasAnAdajijJAsito'niruddho bhinnatattvatayA na pratipAdya ityAha-ajijJA satasyeti / nanvanumAnavAkye'jijJAsitasya dhUmAdiliGgasyopadezo dRSTa ityAzaGkatha tasya jijJAsitavahnipratipattyanukUlatvAdupadezaH, iha tu tattvAntarabhUtasyAniruddhasyAdvitIyabhUmapratipattiviruddhatvAdanupadeza ityAha-zeSibhUmeti / vAkyabhedazca syAdityAha-prakaraNeti / prakaraNinApekSitArthaparatvaM prakaraNasamavAyaH, tadayogAdityarthaH / abhinno'bhinnadharmazceti pakSaM dUSayati na dvitIya iti / nanu siddhAnte yathA bhUmAtmanorabhede'pi bhedabhramanirAsArtha pRthagupadezo'rthavAnevaM bhUmAniruddhayorapi bhedabhramanirAsArtha pRthagupadeza iti netyAha-na ca bhUmnaH sakAzAditi / tatra hetumAhaalaukika iti / dharmipratiyogipratyakSatAyA bhedapratyakSatAprayojakatvAd dharmipratiyoginobhU mAniruddhayoratIndriyatvenApratyakSatvAd tadbhedo'pi na prtykssH| nApyAnu
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm pratiyogini ca tathAvidhe bhUgni pratyakSAdito bhedabhramAsambhavAt / astu vA yathAkathavid bhedabhramaH, tathApi nAtra nArAyaNAniruddhayobhedabhramanirAsaH sambhavati, upadezabhedAredapratIteH / na cAsmanmata ivopadezabhede'pi tulyalakSaNanirdezAta tnivRttiH| tvadabhimatalakSaNasya 'sarvagatatvasya bhede'pyavirodhAt / tadubhayopasthApakapadAbhAvAca / smRtivirodhaparihAraH nanu smRtau "aniruDo hi loke'smin mahAnAtmA" ityupakramya "so'haGkAra iti proktaH sarvatejomayo hi saH" ityaniruDasyAhakAratvena nirdezAt / tathAnyatrApi "bhUmA nArAyaNAkhyaH syAt sa evAhakRtiH smRtH| jIvasthastvaniruho yaH sohakAra itIritaH // aNurUpo'pi bhagavAn vAsudevaH paro vibhuH / AtmetyuktaH" iti smRtezca zrutau paryAyatrayaNa ta eva nidiiyanta mAnikaH, dharmigrAhakamAnavirodhenAnumAnAnudayAt / tasmAd bhedabhramAsambhavAnna tannivRttyartha pRthagupadeza ityrthH| nanu smRtau bhUmAhakArAdyaparyAyapadaprayogAdbhedabhrama ityAzaGkyAha-astu veti| atrApyaparyAyazabdairevopadezAnna bhedabhramanivRttirityAha-- tathApIti / upadezabhedAt / aparyAyapadairupadezAdityaH / nanu yathA bhUmAtmanorupadezabhede'pi tulyalakSaNatvena parasparaM pratyabhijJAyamAnatvAd bhedabhramanivRttistava mate, evaM mamApItyAzakyAsmanmate sArvAtmyasyobhayalakSaNatvAd vastutobhede tadasambhavAd bhramanirAso 'yuktaH, tava tu vibhutvasyaiva vAkyArthatvenAGgIkArAt tasya ca bhede'pyupapattenaivamityAha-na cAsmaditi / evaM zrutAvahaGkArazabdenAniruddhopasthitimaGgIkRtya dRSitamidAnImaGgIkAraM tyajati-tadubhayeti ! nArAyaNAniruddhAvubhayapadArthoM / nanu smRtau bhUmAhaGkArAtmazabdairnArAyaNAniruddhavAsudevAnAmavagatatvAccha tAvapi tacchabdasta eva pratyabhijJAyanta iti codayati-nanu smRtAviti / 1. gatasya mu.| 2. yuktastatra-mu
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH iti cet, tanna, ahaGkArazabdasAmye'pi rUpabhedenApratyabhijJAya. mAnatayA zrutismRtyorekArthatvAbhAvAt / smRtau hi jIvasthastvaniruddha iti paricchinno'hakAraH pratIyate / zrutau tu "ahamevedaM sarvana" iti srvaatmko'hngkaarH| smAtakramavAdhAdapyAtmAdezo na smArtavAsudevasyAdezaH / na ca smRtimanusRtya sarvAtmatvazrutipIDA yuktA / anAkAGkSitatvAdapi nAyaM smArtAdezaH / atra hi "sa evedaM sarvam" iti brahmaNaH sarvAtmatyamupadizyate / na ca tatra bhedanirdezo'pekSyate, biruddhatvAt / na ca bhedAnuvAdena tasyaupAdhikatvamevApekSitaM pratipAdyata iti yuktam, upAdhyanirdezAt / jIvastu tathA sarvAtmatvazrutyA'pekSitaH / __ yUnazcaitrasya vRddhacaitreNa nAmasAmye'pi yathA rUpabhedAnna pratyabhijJA, evaM zrautasmAtayorapIti dUSayati-tanna, ahaGkAreti / rUpabhedameva darzayati-smRtau hIti / kiM ca sarvasmRtiSu vAsudevasya prathamapAThAt tRtIya AtmAdezastadviSayo na bhavati / udAhRtasmRtirapi zrautakramaviruddhA bhavatItyAha-smArtakrameti / apizabdena rUpabhedaH samuccIyate / kiM ca sa evedaM sarvamityAdinA zrUyamANaM sarvAtmatvaM smArta prasiddhayanusAreNAnyathA netumazakyam / virodhAdhikaraNanyAyena' zrutivirodhe smAtasyAnapekSasvAdityAha--na ca smRtimiti / ekavAkyatAprayojakAkAkSAyAH smArtArtha'bhAvAnna tanideza ityaah-anaakaakssittvaaditi| anAkArakSAmeva prakaTayati-atra hIti / nanu sa evedaM sarvamiti bhrUmnaH svavibhUtyaniruddhAdyAtmakatvamevocyate / tathA ca bhinnasvena prasiddhAnAmeteSAM kathamekatvamiti vIkSAyAM bhedAnuvAdena tasyaivaupAdhikatvamA. kAikSitamuttaravAkye nirdizyata ityAzaGkatha idaM sarvamiti sarvanAmnA prasiddhimAtraparAmarzAd maivamityAha -na ca bhedeti / upAdherazravaNAca nAniruddhabhedasyaupAdhikatvameva tadartha ityAha -upAdhyanirdezAditi / tava mate aupAdhikasyApi paramArthatvAnna tatrApyAkAkSeti bhaavH| siddhAnte vA kathamAkAkSitaparatvamasyetyAzaGkathAhajIvastviti / apekSita iti / brahmAbhedeneti zeSaH / 1. virodhetvanapekSaM syAdasati hyanumAnam pU. mI. 10.302 /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm jIvopadezasyAvazyakatvam akAryasvarUpae pratyakSAdisiddhabhedasya tasya brahmaNo bhede Atyantika eva bhedaH syAditi brahmaNaH sArvAtmyazrutirunmattapralApavat syAt, tacAyuktam, tulyasampradAyatvAditi' jIvasya brahmAbhedaM sArvAtmyazrutirapekSata iti sa eva tattulyalakSaNatayA'haGkArAdeza ityatra nirdishyte| atastasyA AkAGkSitArthaparatvaM siddhayati / AtmAdeza ityanenaiva tadgrahaNasiddhau kimahaGkArAdezeneti cet, na; AtmA hyahaMpratyayaviSayaH kartA bhokteti laukikainizcIyata iti tatraiva prathamamAtmazabdAd buddhiH syAt / tayozca viruddhatvAnnAbhedamavagamayituM zaknoti / zaknoti tvahaMpadArtha pRthaGanidizya tato'nya evAtmeti pratipAdite jIvaparAbhedaM pratipAdayitumiti sArvAtmyazrutyapekSayaivAhamAtmAnamAdau nirdizati / nanu brahmaNaH sarvAtmatvazrutyanantaraM yathA ghaTAyupadezo nApekSitaH, evaM jIvopadezo'pItyAzaGkaya jaDasya brahmakAryatvenArambhaNAdhikaraNanyAyena tadAtmakatvamupa. pannam / jIvasya tvanAdestadakAryasya tato bhedena prasiddhatvAt sArvAtmyazrutiranupapannA syAt / taccAyuktam / tathA ca jIvasya tadabhinnalakSaNatayA tadbhedasyaupAdhikatvApAdanena tadabhedo vaktavya ityapekSita eva jIvopadeza ityAha-akAryasvarUpasyeti / tulyeti / vAkyAntarasamAnaniyamAdhyayanavatvAdityarthaH / svamate apekSitaparatvamupasaMharati-iti jIvasyeti / evaM tAtmAdezAdevApekSitArthasiddhemadhye'haGkArAdezI vyarthaH syAditi zaGakate-AtmAdeza itIti / pUrvamAtmopadeze prAkRtAnAmAtmazabdAd duHkhAdidharmiNa eva buddhisthatvAt tasya cAbhedAyogyatvAlatirapekSitArthabodhanasamarthA na syAt / ahamarthopadeze tu tasya paricchinnatvAdanAtmatvazaGkAyAmanantaraM kevalAtmopadeze'hantvasamAnAdhikaraNakartRtvAdikaM nAtmadharma iti nizcayo bhavati / tatazca jIvezvarAbhedabodhanaM sukaramityabhipretyAdAvahaGkArAdeza ityAhana, AtmA hyahamiti / 1. tulyaM tu sAmpradAyika ( pU0 mI0 1-2.8) svAdhyAyAnadhyAyaparipAlanAdi itaravedabhAgatulyamityarthaH /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH ahaGkArasya sarvagatatvopapattiH - nanvahaGkArasya tadavacchinnacaitanyasya vA''tmano bhinnatvAdasarvagatatvAca kathaM sarvagatatvaM sarvAtmatvaM ceti cet, na; asau hyahaGkArazabdo'hamiti kRtiH karaNaM yasminnityavayavavRttyA'ntaHkaraNAvacchinnaM caitanyamabhidhatte, samudAyazakteloMke kvacidapyakluptatvAt / smArtaprasiddhezca pauruSeyatayA apauruSeyavedArthAvyava. sthApakatvAt / tathAtve vA "zokaharSabhayakrodhalobhamohaspRhAdayaH / ahaGkArasya dRzyante" ityAdismRtAvantaHkaramAvacchinnajIve eva tatprayogAca / zokAdeH kRtezca kevalajaDadharmatvAnupapatterityubhayathApyantaHkaraNAvacchinnacaitanyamevAhaGkArapadArthaH sArvAtmyazrutya pekSitaH prakRte graahyH| tathA ca tatropAdhiparicchedAt paricchinne evamapyahamarthopadezAnupapattiM zaGkate-nanvahaGkArasyeti / / duHkhAdidharmiNastadavacchinnasya vA'hamarthasya paricchinnatvAd bhinnatvAccAhamevAdhastAdityAdinocyamAnaM sarvagatatvamahamevedaM sarvamiti sarvAtmatvaM caanuppnnmityrthH| anityo ghaTa ityukte yathA ghaTapadArthakadezavyaktarevAnityatvAnvaya evamahamarthakadezacidAtmana eva savaMgatatvaM sarvAtmatvaM nAnupapannamityabhiprAyo'yamupadeza iti vaktumahaGkArazabdasya zabale vyutpattiM darzayati-na, asau hyahaGkAreti / vyApAraH karaNazabdArtho ysminntydhikrnnsptmii| antaHkaraNAvacchinnamiti / kevalasya jaDasyAvikAricaitanyasya vA jJAnavyApArAyogAditi vakSyati / nanu smRtAvaniruddha rUDha ityAzaGakyAha-smAteti / smArtaprasiddharniyAmakatvamaGgIkRtyAhamarthe'pi sA'stItyAha-tathAtve veti / janmamRtyuzca nAtmana iti zlokazeSaH / tatprayogAditi / ahngkaarpdpryogaadityrthH| kRtezceti / ahamiti kRtiH karaNamityuktakRtarityarthaH / vyutpattibalAt smArtaprasiddhibalAJca cidacidgranthirevAhaGkArazabdArtha ityAha-ityubhayathApIti / nanu smAta prasiddharanyatrApi sattvAdataH kathaM jIvasyaiva parigrahastatrAha-sArvAtmyazrutyapekSita iti / evaM zabale vyutpattiM pradarya tasya sarvagatatvAdisaGkIrtanasyAbhiprAyamAha-tathA ceti| tatreti / ahaGkArAdezavAkya ityarthaH tasminnahamarthe upAdhyavacchinnasya' caitanyasya paricchedAderavAstavatvasiddhaye sarvagatatvAdisaGkIrtanamiti sadRSTAntamAha-daharapuNDarIketi / "brahmapure 1. chinnacai0 mu0|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm tabhinne ca tasmin sarvagatasarvAtmabrahmAbhedapratItirna bhavatIti daharapuNDarokaveSTitasya paramAtmanaH "'yAvAn vA ayamakAzaH, tAvAneSo'ntarhadaya AkAzaH" ityupAdhikRtAlpatvanivRttiparAkAzopamopadezavadahamarthasyApyupAdhikRtaparicchinnatvanivRttyA vAstavasarvAtmatvAdiparA zrutirna virudhyate / evaM cApekSitAhamarthaviSayatvAdahaGakArAdeza, na tadviruDasmArthaparatvaM kalpyam / sarvAmitvazruteH sarvagatatvaparatvanirAsaH __yacoktamasmin vAkye na brahmaNaH sarvAtmatvaM pratipipAdayiSitam, ki tu sa evAdhastAdityupakramAnurodhena sarvagatatvameva / taca bhede'pi na viruddhamiti, tadasat / atra hi sAvadhAraNaiH paharaM puNDarIkaM vezma daharo'sminnantarAkAza" iti hRdayapuNDarIkAvacchinnasya paramAtmano daharatvasya paricchinnatvasva pratItestavyAvRttaye yAvAn vA ayamAkAza ityupmopaadiiyte| ayaM bAhyAkAzo yAvAn tASAnantahRdaya AkAza iti puNDarIkasambandhaprAptaM daharatvaM vyAvaya'te, na tvAkAzasAmyam tato'pi mahatvAd brhmnnH| evamatrApyavacchinnacaitanyasya paricchedAdi vyAvaya'te sarvagatatvAdisar3akItanena' uttaravAkye tu brahmasamAnasvabhAvatayA tadaikyamucyata iti zliSTataramiti bhAvaH / smArtArthasya sarvAtmatvazrutiviruddhatayeha na parigraha ityupasaMharati-evaM ceti / kiM cAhamarthe'vayavavRtterubhayavAdisampratipannatvAdarthAntare ca lokavedAprasiddhatayA ruDheH kalpyatvAt smAteprayogasyAhakArAdhiSThAtaryaniruddha lakSaNayApyupapattariha na tasya vAtopIti bhaavH| pUrvavAdinA sArvAtmyazruteranyaparatvamuktamanuvadati dUSayitum-yaccoktamiti / __sa evAdhastAt sa evedaM sarvamityAdyantavAkyayoH zrUyamANamavadhAraNaM sandaMzanyAyena madhyasthavAkyeSvapyanuSajyate / tathA ca kaJcanapadArthamavadhiM kRtvA tasyAdhazcoya ca caturdikSu ca yatkizcidasti tatsarva sa eveti SaDbhirvAkyaiH pratIyate, sa evedaM sarvamityavadhibhUtapadArthAtmakatvam / vibhutvapakSe tu anyaniSedhakAbhyasyamAnA 1. chA* 8-1.2 / 2. mu0 kIrtanamuttara /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH saptabhirvAkyairbhUnaH sarvAtmatvameva pratIyate, na tu sarvagatatvam, evakArAsAmaJjasyaprasaGgAt / sAmAnAdhikaraNyazruterloke tAdAtmye prasiddhatvAdupakramasyAvyavasthitatvAca / zrutyantare ca "idaM brahmedaM kSatramime lokA ime devA imAni bhUtAnIdaM sarvaM yadayamAtmA" iti spaSTaM sarvAtmatvapratipAdanAt / sarvagatatvamApraparatve'pi sa evAdhastAdahamevAdhastAdAtmaivAdhastAditi pratiparyAyamavadhAraNAna jIvaparabhedaH pratyetuM zakyate / tasmAdahaGakArAdezo'pi niSkRSTAhalkAracaitanyamAnasyAdeza iti zliSTataram / brahmAhaGkArayoH pRthagupadezasyAbhedArthatvanirAsaH etena yadvaiparItyamApAditam tannirastam, adhyastopAdhikalpitasyAhamAtmano vAstavabrAbhedAnupapatteH / yadapyukta vadhAraNazrutipIDA syAdityAha-tadasaditi / yaccoktaM vedopakramAdhikaraNanyAyenopakramAnurodhenopasaMhAro netavya iti / tadayuktam , tatra hi nirNItopakramasyaivopasaMhAraniyAmakatvaM vyutpAditam iha tu sAdhAraNopakrame vibhutvAniNayAnnAyamupasaMhAraniyAmaka ityAha - upakramasyeti / kiM cAtmanaH zrutyantareSu spaSTaM sarvAtmatvapratipAdanAd gatisAmAnyanyAyena sArvAtmyazrutirnAnyaparetyAha-zrutyantare ceti / idaM brahma prasiddhabrAhmaNajAtiH, kSatraM kSatriyajAtiH, lokA bhUgadayaH, bhUtAni pRthivyAdIni, kiM bahunA yadidaM sarva tadayamAtmeti niraGkuzaM sarvAtmatvazravaNAdityarthaH / sArvAtmyazruteH sarvagatatvAbhiprAye'pi jIvezabhedo na siddhayatItyAhasarvagatatvamAtreti / vizeSyagataivakArasyAnyayogavyavacchedArthatvAt / paryAyatrayasyApyaikArthyamityarthaH / svamatamupasaMharati - tasmAditi / niSkRSTeti / niSkRSTaH pRthakkRto'hakAro yasmAt tanniSkRSTAhakAram / tacca caitanyaM ca tathoktam / brahmAhaGkArabhedaprasiddhestayorabhedArthaH pRthagupadezaH syAditi yadukta tadUSayati-eteneti / adhyastopAdhiravidyA tatkalpitasyetyarthaH / yadyapyanadhigata eva vAkyArthaH, tathApi sa zrutyantarAviruddha eva grAhya ityabhipretyAha-tannAtmana iti / brahmAtma 1. bR0 2.4-6 /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 saTIkAdvaitadIpikAyAm mahaGakArAtiriktasyAtmano na brahmabheda. pratIyate tadupadezo bhedArtha iti, tanna; Atmano brAbhede sArvAtmyAnupapatruktatvAt / ahamiti pratyayasya cidacidubhayaviSayatAyA vakSyamANatvena tatpratyAyyabhedasyApyubhayadharmikatvAdAtmano braabhedaaprtotysiddheshceti| tathA taittirIyake "brahmAvidAmoti param' ityupakramya "yo veda nihita guhAyAm" iti tasya buddhyanupravezena pratya. ktvamuktvA taM pratyagAtmAna sthUlasUkSmasUkSmatarasUkSmatamopAdhivivekena darzayantI zrutiH paJcakozAnavatAye "vijJAnaM yajJaM tanute, karmANi tanutepi ca" iti ilokena vijJAnamayasyAhaMbuddhiviSayasya nikhilakarmakartRtvamuktvA tato'nyat svarUpaM tasya rUpAntarAbhiprAyeNAha "anyo'ntarantara AtmAnandamayaH" iti / ato na kartAhamanubhavagocara eva jovaH // Anandamayo jova eva na brahma nanvAnandamayo na jIvaH, kiMtu brahmaivAnnamayAderivAnandamayaparyAyAdanyasyAnirdezAt / Anandamayasyaiva prakaraNitvAditi bhedasyAnadhigatatvamapi nAstItyAha-ahamiti pratyayasyeti / yathA zuktiM rajatatayA gRhItavataH idaM rajataM zuktirneti buddhiradhiSThAnasyApi zuktipratiyogikabhedaM gRhNAti / evaM brahmasvabhAvamA tmAnaM vikAryahaGkArAtmatayA gRhItavato'haM brahma na bhavAmIti buddhiradhiSThAnAtmano'pi tato bhedaM gRhnnaatiityrthH| taittirIyakazratiparyA. locanayApyahaGkArAtmabhedasiddhirityAha-tathA taittirIyaka iti / pratyaktvamuktveti / ahampratyayaprakAzamAnatvamuktvetyarthaH / ahampratyaye prakAzamAnatvasya dehAdisAdhAraNatvAt tato vivekArtha paJcakozAvataraNamityAha-taM pratyagAtmAnamiti / paJcakozAnavatArya darzayantI darzayiSyatIti yojnaa| ataH karturahaGkArAdanyat svarUpaM tastha jIvasya, rUpAntarAbhiprAyeNAvidyopAdhikarUpAbhiprAyeNetyarthaH / phalitamAha-ata iti / anyasyAnandamayasya brahmatvAt / kartA vijJAnamaya eva jIba iti zaGkate-nanvAnandamaya iti /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH cet, na hIdaM prakaraNamAnandamaye pryvsitm| upkrmopsNhaarpraamrshessvaanndmysyaaprtiiteH| na ca "rasaM hyevAyaM labdhvA AnandIbhavati" "yadeSa AkAza Anando na syAtU" ityupakrAntasyAnandamayasya parAmarzo'stIti vAcyam, AnandaprakRtyarthasyaivAbhyasyamAnatvAtA lakSaNAyAzcAnyAyyatvAt / upakrame'pyAndamayazabdasyAnamayAdivikAraprAyapAThena vikAravAcino brahmaNi vartitumanahatvAt / AnandaprakRtyarthaMkarase brahmaNi prAcuryavAcino'pi mayaTaH pryogaanuppttH| na hi saindhavaghane saindhavamaya iti prayogaH saGgacchate / prakRtyarthavirodhino mAtrayA anuvRttAveva prAcuryArthamayaTaH prayogadarzanAt / yathA brAhmaNamayo pAma iti / tathA ca yadi brahmAnandamayaH syAt, tarhi dukhyapi syAt / na ca parasmin duHkhAnuvRttirupapadyate / brahmavidApnoti paramityupakrAntabrahmaNa eva prakaraNitvAt tatparyavasAyitvAdetasya prakaraNasyAnandamaye ca paryavasitatvAt sa eva brahmatyarthaH / Anandamayasya prakaraNitvamasiddhaM tajjJApakAbhAvAt, kiM tvanantaranirdiSTapucchabrA~va prakaraNi, tasyaivopakramAdiSu pratIteH / tathA ca tatraiva prakaraNaparyavasAnAdAnandamayo jIva evetyabhiprAyeNa dUSayati-na hIdamiti / abhyasyamAnatvAdAnandamayasya prakaraNitvamAzaGkathA''ha-na ca rsmiti| upkaantsyeti| "anyo'ntara AtmA''nandamaya" ityupkraantsyetyrthH| Anandapadena AnandamayasyApratItene tasyAbhyAsa ityAhaAnandaprakRtyarthasyeti / mukhyataH pratotyabhAve'pi lakSaNayA pratItimAzaGkayAhalakSaNAyAzceti / nanu siddhAnte'pyAnandAdipadaiH lakSaNayaiva nirvizeSabrahmapratipattiH svIkRtA / satyaM tathApi bhAgatyAgalakSaNAGgIkAreNa mukhyAthai kadezagrahaNAnna zrutitvahAniH / yathA 2etasyaiva revatISu vAravantIyam" iti vAkye ettacchabdasya prakRtadharmaviziSTadharmivAcakasya dharmamAtralakSakatve'pi na shrutitvhaaniH| tava tu mayaDarthasyAnAnandasya lakSyatvAcchratitvahAniriti bhaavH| Anandamayazabdena brahmopakramo'. pyasiddha ityAha--upakrame'pIti / vikAraprAyapATheneti / vikArArthamayaDantAnekapadaiH saha pAThenetyarthaH / nanvasya mayaTaH prakRtyarthaprAcuryavAcitvAd brahmaparatvamityAzaGkayA''haAnandaprakRtyartheti / saindhavaghano lvnnpinnddH| kutra tarhi prAcuryArthamayaTaprayoga ityata Aha-prakRtyarthavirodhina iti / mAtrayA lezenetyarthaH / prakRtyarthavirodhino'pi brahmaNya
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm nanu parasminnAgamavirodhena duHkhApAdanamayuktamiti cenna, ApAdane pramANavirodhasyAlaGkAratvAt / na ca vayaM parasminnApAdayAmodarakham, kintu Anandamayobrahma jIvo veti saMzayadazAyAM nyAyAnugRhItazrutyartho grAhyA, na tu nyAyAtikrama iti brUmaH / na pAlpatvanivRttilakSaNayA'nandamayazabdaH paramAtmanIti vAcyam , manuSyAnandAdehattarottarazataguNAdhikyapratipAdanenaiva brahmAnande tatsiddheH / jIve mukhyArthe saMbhavati lkssnnaa'yogaac| nanu jIvo'pi duHkhapracuro'nAdizceti nAnandamaya iti cet, na, avidyA- , yAmAnandAtmakabrApratibimbasya jIvasya brahmAdhInAgrimakSaNasattAkatayA tahikAratvAt / kiM cAnandamayasya brahAtve "brA pucchaM pratiSThA" iti nirdiSTabrahApucchatvaM tasyAnupapannam / nokameva pucchaM pucchavacca bhvti| tasmAt pratiSThApadasannidhAnAdAdhAralakSaNayA sarvAdhAro brahauva brahma pucchaM pratiSTheti vaakyaarthH| tadeva brahma nuvRttirastvityAzakya duHkhasyaivAnandavirodhitvAttasya ca pApaphalatvAd brahmaNyanupapattirityabhipratyAha--tathA ca yadIti / niravadyatvazrutivirodhAd brahmaNi duHkhApAdanamayuktamityuktAbhiprAyAnabhijJaH zaGkate--nanviti / / ___ ApAdanasya tarkatayA pramANavirodho'nukUla evetyAha--na ApAdana iti / kiM ca brahmaNo nirduHkhatvAyaivAnandamayazabdArthatvaM tyAjyamityeva ma iti svAbhiprAyamAha--na ca vayamiti / na tu nyAyAtikrama iti / nyAyasyAtikramo yasmin so'rtho na gRhyata ityarthaH / nanu bhUmazabdavadAnandamayazabdo'pyalpatvanivRttilakSaNayA brahmaNi vatsyatItyAzaGkaya "te ye zataM prajApaterAnandAH sa eko brahmaNa Ananda" ityAdivAkyaireva tatsiddhemeva mityAha--na cAlpatveti / kiJca bhUmapadasya mukhyArthAsambhavAdyuktA lakSaNA prakRte naivamityAha-jIva iti / jIve'pi prAcuryArthasya vikArArthasya vA mayaTo'nupapattiriti codayati--nanu jIvo'pIti / vikAraprAyapAThAdAnandamayazabdo'pi jIve prayujyamAno vikArArtha eva jIvasyApyAnandAtmakabrahmapratibimbatayA tadadhInAgrimakSaNasattAkatvena tadvikAratvAd ghaTAderapi mRdadhInasattAkatayA mRdvikAratvAdityabhipretya pariharati--na avidyAyAmiti / evaM svamate doSaM parihatya paramate doSAntaramAha ---kiM ceti / nirdiSTabrahmapucchatvamiti bahuvrIhiH /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH prakaraNi "brahmavidApnoti param" ityupakrame "asanneva sa bhavati asabrahmeti veda cet" ityAdiparAmarzAdau ca tasyaiva pratIteH / ata AnandamayaH karturahamanubhavagocarAdanyo jIva eva / jayatIrthamatAnuvandaH yattvatra jayatIrthenoktamAnandamayo brahmaiSa / asanneva sa bhavati asadubroti veda cedityAdinA Anandamaye brahmazabdAbhyAsAt prAcuye'pi mayaprayogAt / yathAzrutAbhidhAne ca brahmaNyanAnandasyApi praaptiH| pracurAnanda iti viparItasamAsena pUrNAnanda iti pratIteH / annamayAdiparyAyeSvapi brahmaNa eva nirdezAdAkAzAdikAraNatvenotasya tasyaivAnnamayatvAdipazcarUpapratipAdanAt / "ye'nnaM brahmopAsate", "prANaM brahmopAsate","AnandaM brahmaNo vidvAn","vijJAnaM brahma cedveda", "asti brahmoti ceda" ityannamayAdIn pratyudAhRtailokeSu tadviSayatvena brahmazabdazravaNAditi / Anandamayazabdasya jIvaviSayatvAt pucchavAkyameva brhmvissymityupsNhrtitsmaaditi| yadyapi matadvaye'pi pucchapade lakSaNA tulyA, tathApi prtisstthaapdsnnidhaanaadaaNdhaarlkssnnvetyaah--prtissttheti| tathA ca sarvAdhArabhUtaM brahma Anandamayasya pratiSThApayyavasitaM rUpamiti brahmaivocyata ityarthaH / Anandamayasya jIvatvaprasAdhanaphalamAha-ata iti / idAnImAnandamayasya svazabdenAbhyAsAbhAve'pi brahmazabdenAbhyasyamAnatvAt prakaraNitvamityazrutamImAMsAvRttAntasya vAdino matamutthApayati--yattviti / prAcuryArthatve uktAnupapattimudbhAvya pariharati--yathAzruteti / prAyapAThaparityAgo'pi nAstItyAha--annamayAdIti / nanu annamayAdivAkye brahmopasthApakapadA. bhAvAt kathaM tannirdeza ityAzakya "sa vA eSa puruSa" ityAditacchabdena prakRtabrahmaNa eva grahaNAdasti tadupasthitirityAha--AkAzAdIti / annamayAdiSu brahmazabdaprayogAdapi teSAM brahmarUpatvamityAha--ye'nnaM brahmeti / asad brahmeti veda cedityAdi brahmazabdAbhyAsasyAnyaviSayatvAdAnandamayasyAbhyasyamAnatvamasiddhamiti dUSayati--
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm jayatIrthamanirAsaH tadasat / abhyAsasya pucchabrahmaviSayatvenAnandamayAviSayatvAt / na hi tadanabhidhAyakena zabdena tadabhyAso'sti / na cAnandamayaprakaraNe zrutaM brahmapadaM tasyaiva vAcakamiti vAcyam / kimAnandamayasya prakaNitvamabhyAsasAmarthyAt, kiM vAnyataH ? nAthaH, parasparAzrayatvaprasaGgAt / brahmapadenAnandamayasya. kalpyopasthitikatvAt / na dvitIyaH, abhyAsAditi sauvahetuvaiyApAtAt / na cAnandamasya "brahmavidApnoti param", tyupakrame "satyaM jJAnamanantaM brahme" iti mantre "Asmana AkAza" ityAdi. brAhmaNe svazabdenAparAmRSTasya prakaraNitvaM mAnnavarNikatvaM vA kampayituM zakyate / bhUto prAcurgapadAprayogaH yattu pracurAnanda iti viparItasamAsa iti / tadasat, zrutau pracurapadAbhAvAt / mayatpratyayasya prakRtyA samAsAsambhavAt / Anandamayasya brahmatve tasyaiva tdvyvtvaanuppttiH| na caikatvena tadasaditi / nanu tasyaivAyamabhyAsa iti netyAha--na hIti / AnandamayaprakaraNe zrutasya tadanabhidhAyakatvamayuktamityata Aha--na ceti / tatra hetuM vikalpa. mukhena darzayati-kimAnandamayasyeti / prasaGgamevopapAdayati--brahmapadeneti / brahmapadena prakaraNitvAdAnandamayAkArapratIteH kalpyatvAdityarthaH / dvitIye tava "Anandamayo'bhyAsAt" iti sUtrAsAmaJjasyaM syAdityAha--na dvitIya iti| anyato'pi prakaraNitvaM duHsampAdamityAha-na cAnandamayasyeti / mAntravaNikatvaM veti / mantravarNapramitasyaiva brAhmaNavAkye pratipAdyamAnatvAnmantravarNikatvenApi prakaraNitvaM sidhyati tadapIha naastiityrthH| brahmaNi duHkhAbhAvArthaM viparItasamAsa ityuktamanUdya dUSayati--yattvityAdinA / prAcuryavAcakamayaTpratyayo'stItyAzaya samarthaH padavidhiriti padAdhikArAt kevalaprakRteH pratyayasya vA apadatvAnna samAsa ityAha--mayaTapratyayasyeti / kiM ca brahma pucchaM pratiSTheti brahmaNa AnandamayapucchatvAbhidhAnamanupapannaM syAdityAha--
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH brahmAtve tasyaiva tdvyvtvaanuppttiH| na caikatvena brahmANyavayavA. vayavitvanirAkaraNamanupapannam, tasya tarkAgocaratvAt, anavaya. vatvapramANAbhAvAcceti vAcyam, vicArAnArambhaprasaGgAt / brahmAnavayavamAtmatvAjIvavat "bhakAyamavraNam" "niSkalaM niSkriya zAntam", "apANipAda" ityAdyanumAnazrutibhiranavayavatvapramitezca / na cezvarazaktyA'vayavino'pyavayavatvamaviruddhaM tasyAcintyaprabhAvatvAditi sAdhu / Izvarazakterapi zakyasvabhAvAnurodhAdazakye zattayabhAvAt / IzasyAvayavitvakhaNDanam kiM cedamavayavitvam / na tAvadavayavArabdhadravyatvam / Anandamayasya brahmaNo'nArabdhatvAt / ata eva na svaavyvvishisstttvmpi| anyAvayavavaiziSTye cAvayavabrANa AnandamayAdanyatvena tadekatvaM na syAt / Anandamayo vA brahma na syAt / aanndmysyeti| anyatraikasyAvayavAvayavibhAvAbhAve'pi brahmaNa upapadyata ityA. zaGkayAha--na ceti / tarkAgocaratve mImAMsAnArambhaprasaGgaH syAditi dUSayati-- vicAreti / dvitIyaheturapyasiddha ityAha--brahmAnavayavamiti / niSkalaM niravayavam / nanu jIvasya tAdRzazakyabhAvAdanavayavatvamIzvarasyAcintyazaktimattayA'vayavAvayavibhAvo na virudhyata ityata Aha--na cezvareti / kimIzvarAvayavI janyaH, utAjanyaH / nAdyaH, anityatvaprasaGgAt / na dvitIyaH, tatra zaktarayogAdityAha Izvarazaktariti / kimidamAnandamayasyAvayayitvaM kimavayavArabdhadravyatvamuta svAvayavaviziSTatvamAhosvidanyAvayavaviziSTatvamathavA zarIritvamityabhipretyAha--kiM cedamiti / AdyaM dUSayati--na tAvaditi / dvitIyaM dUSayati--ata eveti / anaarbdhtvaadevetyrthH| svAvayavo nAma svArambhakAvayavaH sa na smbhvtiityrthH|tRtiiyN dUSayati--anyAvayaveti / brahmaNo'nyAvayavatve svAvayavinaivaikyamityAnandamayenaikyaM na siddhytiityrthH| kiM cAnyAvayavasyAbrahmatve tadabhede mAnandamayasyApyabrahmatvaM syAdityAha-Anandamayo vati / nanu pucchapadena brahmaNo'
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAma pucchaM tu brahmaiva, svazabdAt / na ca zarIritvamavayavitvam / azarIrazrutivirodhAt / tasya nirasiSyamANatvAca // annamayAdivAkyasyAbrahmaparAvam yatvannamayAdiparyAyeSvapyannamayAdizabdena brahmaivAbhidhIyata iti| tadayuktam / sa vA eSa puruSo'nnarasamaya iti vAkye eSaH pratyakSaziraHpANyAdimAnAkRtivizeSaH, sa vai yo'nnAt puruSa iti sargavAkye'nnavikAratvena nirdiSTa eva, tacchabdenAvyavahitAnnavikArasyaiva parAmarzAt / brahmaNazca vyavahitatvAt sarva nAnaH sannihitAbhidhAnenaiva paryavasAnAt / athavA'sya prakaraNasya paramAtmaviSayatvena sa ityanena tasyaiva parAmarze'pi sa eva jIvabhAvenAnupraviSTo'nnarasamayo na tu kevalAtmA, tatra vikAraprAcuryArthayoranyatarasyApyasambhavAt / yattvatra tenaivoktamAkAzAdipuruSAntaiH zabdairuktamAkAzAdisArabhUtaM brahma sa vA iti tacchabdenaiSa puruSa ityetacchabdenApi parAmRzyata iti / tattuccham, anyavAcanAnyAbhidhAnAsambhavAt / anekArtha vayavatvapratIteH kathaM tannirAsa ityAzaGkaya tena svapradhAnabrahmazabdasamabhivyAhArAt sabodhArabhUtaM brahmocyata ityAha-pucchantviti / caturtha dUSayati--na ca zarIritvamiti // annamayAdivAkyamapi brahmaviSayamityuktamanya dUSayati-yattvityAdinA / nanu sannidheH prakaraNasya balIyastvAtprakaraNino brahmaNa eva tacchabdena parAmarza ityAzaGakyaibamapi jIvarUpeNa brahmaNo'nnamayAditvaM na svarUpeNetyAha--atha veti / tacchabdenAvyavahitaparAmarza ityatra jayatIrthanoktaM yatsargavAkyepyAkAzAdipadaibrahmaNo'bhidhAnAttadevAvyavahitamiti / .. atrAthaM hetvasiddhayA dUSayati-yattvatreti / zaktibhedena sambhavamAzakyAha
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31 prathamaH paricchedaH tvasyAnyAyyatvAt / prthmaavgtvyutpttivirodhaac| lakSaNAyAzcAyuktatvAt / AkAzAdeH kAryatvAsiddhiprasaGgAca / kimidaM sArabhUtatvam / viyadAdyupAdAnatvam, tanniyantRtvam, tatsattAtmakatvaM vA ? prAyadvaye brahmaNo naakaashaadishbdvaacytaa| na hi gopAlAdiH mRdrA goghaTAdizabdarabhidhIyate / tRtIye tu spaSTaM kAryasya mithyAtvam / anyasattayA viyadAdeH sadbuddhigocaratvAt / annamayAdInAmabrahmatyam __ yattvannamayAdiviSayazlokeSu brahmazabdazravaNAdannamayAdirapi brahmaiveti / tanna, yathA manasi brahmazabdazravaNe'pi mano na brahma evamannaM brahmeti sAmAnAdhikaraNyamAtreNa nAnnasya brahmatvama, kintvannarasavikArameva, tadavacchinno jIvo vA tthopaasyH| anekArthatvasyeti / nanu tarhi brahmaNyevAkAzAdipadazaktirastu netyAha-prathameti / tarhi lakSaNayA brahmAbhidhAnamityAzaya saiva doSa ityAha-lakSaNAyAzceti / kiM ca lakSaNayA brahmAbhidhAne bhAkAzAderanabhidhAnAttasya kAryatvAsiddhiH syAdityAhaAkAzAderiti / kiM cAsmin pakSe sambhUtapadAnanyayaprasaGgo bhUtasAratvAditi hetu. vaiyarthya ceti cazabdArthaH / brahmaNo bhUtasAratvamapi durnirUpamityAha-kimiti / gavAM niyantA gopaalH| ghaTasyopAdAnaM mRt / anayorgoghaTapadavAcyatvaM na dRSTamiti hetumAha-na hIti / tRtIyaM tu tavAsiddhamityabhiprAyeNAha-tRtIye tviti / ___ "ye'nnaM brahmopAsata ityAdinA'nnamayAdiSu brahmazabdaH zrUyata iti codhamanuvadati-yattvannamayAdIti / ___upAstizravaNAtteSu brahmadRSTayabhiprAyaM brahmapadam , na tu brahmatvaparamiti sadRSTAnta. mAha-tanna yatheti / kizca teSAM brahmatve'nyAntarapadayorAnarthakyaM syAdityAhakiJceti / svarUpeNaikatve'pi tattadupAdhiviziSTatvAkAreNa nAnAtvamityAzaGkyA''ha -na ceti / viziSTAnAmapi brahmatvamutAbrahmatvam ? dvitIye mdissttsiddhiH| Adhe'pi kiM teSAM vastuto bheda utAbhedo bhedAbhedo vA ? na sarvathApItyAha-rUpAntareti / evaM parapakSe taittirIyakazruterasAmaJjasyamuktvA svapakSe sAmaJjasyamAha-tasmAditi /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 saTIkAdvaitadIpikAyAm kiM cAnnamayAderapi brahmatve "anyo'ntara AtmA prANamaya" . ityAdinA tadanyatvatadAntaratvavyapadezo na syAt / na hi brahma pAhyAbhyantarabhUtamanekamasti / na caikasyApyanekarUpabhAvAdupapadyata iti vAcyam, rUpAntaraviziSTasya vastuto rUpAntaraviziSTAd bhede brahmakatvAvadhAraNazrutivirodhAt / abhede AntaratvAdyanupapatteH / bhedAbhedasya viruddhatvAt / tasmAnmantre pratijJAtam "Atmana AkAza: sambhUta' ityAdinA "annAt puruSa" ityantenArambhaNAdhikaraNanyAyena samarthya guhApravezena pratijJAtaM sarvAntaratvaM zarIraprANAdibhyo bAhyAbhyantarabhAvena sthitebhyo'pyAntaratApradarzanena pratipAdayitum, zAkhacandranyAyenAnnamayAdIn kozAn "sa vA eSa" ityAdinopanyasya, bAhyAtmabuddhinirAsArtha tattakozeSvAtmabuddhi draDhayitum, ye'nnaM brahmopAsata ityAdinAnnAdyavacchinnabrahmopAsanA vidhatta iti bhagavatpAdavyAkhyaiva prakhyAtabahuguNeti / bRhadAraNyakarItyA ahaGkArasya anAtmatA tathA "yo'yaM vijJAnamayaH prANeSu hRdyantotiH puruSa" iti prANAntaHkaraNAkhyAhaGkArakSaNikavijJAnAtItamanavacchinnajyotirA mantre, "satyaM jJAnam" iti saGgrahavAkye / ArambhaNAdhikaraNanyAyeneti / tadananyatvamArambhaNazabdAdibhya' ityadhikaraNenoktena sato vA asato vA bhinnasya vA abhinnasya vA kAryasyotpatterayogAt 'vAcArambhaNaM vikAra" ityAdizabdaiH svataH sattvaniSedhAt kAraNasattayaiva sadvatpratIyamAnaM kAryamanirvacanIyamato na vastutaH kAryakAraNabheda iti nyAyena pratipAdyatyarthaH / sargavAkyenaivAnantyasiddheH 'sa vA eSa puruSa" ityAdi kimarthamityAzaGakya pratijJAntaropapAdakatvenopayogamAhaguhApravezeneti / buddhiguhAzabdArthaH / zAkhA candranyAyeneti / candralekhAmapazyantaM prati zAkhAgraM pazyeti tadupalakSaNaM zAkhApramupadizya pazcAdyathA tatsvarUpamupadizyate tadvadityarthaH / annamayAdiSu brahmazabdaprayogasyAbhiprAyamAha--bAhyAtmabuddhIti / bRhadAraNyakazrutirapyahaGkArAnAtmatve pramANamityAha tathA yo'yamiti / hRdyantotiriti jaDAntaHkaraNAtmakAhakAratavRttyajJAnebhyo bhedaH pratIyate,
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH .tmakaM jIvasvarUpaM darzayati / sUtrakAro'pyahamanubhavaviSayAtiriktaM jIvasya brahmAkhyaM rUpaM na SaSThaprapAThake pratipAdyamupakramAderahamanubhavagocaramAtraniSThatvAdityAzakya suSuptyutkrAntikAlayoH "prAjJenAtmanA sampariSvakto na pAyaM kizcana veda", "prAjJenAtmanA'nvAruDha utsarjanyAti" ityAdinA saMsAriNaH pAramArthikabrahmAkhyasvarUpAntaranirdezAt "yo'yaM vijJAnamaya" ityAdyasaGgodAsInajIvasvarUpaparamityAha-suSupyutkrAntyorbhedeneti / evaM "tayoranyaH pippalaM svAdatyanaznannanyo abhicAkazIti" ityabhoktAraM jIvaM darzayati / nanvayaM mantraH paramAtmana evAnazanaM darzayati jIvasya tu pippalaM svAbattIti bhoktRtvameva darzayatIti cet / na, evaM sati "brahmaveda brahmaiva bhavati" iti vAkyazeSAvagatasya viduSo brahmabhAvasyopakramagataikavijJAnAtsarvavijJAnapratijJAnasya ca bAdhaprasaGgAt / bhoktrabhoktrorabhedAyogAt / puruSa iti kSaNikavijJAnAt sarvAsu pUrghazeta iti puruSazabdArthatvAt / ata evAnavacchinnatvamasyAH zruteruktamartha bhagavAn bAdarAyaNa AcAryo'pi nyAyapuraHsaraM nirNayAmAsetyAha--sUtrakAro'pIti / SaSThaprapAThake SaSThAdhyAye / upakramAderiti-'sa vA ayaM puruSo jAyamAna" ityAdinA janmamaraNAvasthAtrayAderupanyAsAdityarthaH / suSuptikAle prAjJena paramezvareNAtmanA svasvarUpeNa sampariSvakto bhedabudhyabhAvamAtreNakyaM gataH / utkrAntikAle prAjJanAtmanAnvArUDha adhiSThitaH, utsarjana hikkAdizandaM kurvnyaatiityrthH| atrAtmaneti vizeSaNAtprAjJasya jIvasvarUpeNa sampariSvaktatvamuktam ahamanubhave prakAzamAnasyaivAtmapadArthatvAditi bhaavH| jIvarUpasya bhoktavyatireke AtharvaNazrutimapi pramANayati-evaM tayoriti / anaznannanya ityasya paramAtmaviSayatvaM zaGkate-nanvayaM mantra iti / bhinnajIvezvaraparatvena vyAkhyAnaM pUrvoparavAkyaviruddhamiti dUSayati-na, evaM satIti / upakramagateti / "kasminnu bhagavo vijJAte sarvamidaM vijJAtaM bhavati" iti zruterityarthaH / anaznanvAkyasya jIvaviSayatve'nyasya bhokturabhAvAdazanavAkyamanarthaka syAditi codayati-kathaM tIti /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaita dIpikAyAm anazvaniti zruteH jIvaparatA kathaM tarhi pippalaM svAbattIti zrutiriti ceta / sA hi brahmasvarUpasya sato jIvasya buddhayupAdhikRtaM bhoktRtvamanubhavasiddhamanuvadati kevalasvarUpeNa tasyaivAbhoktRtvaM darzayituM na tu bhoktRtvpraa| ata evAyaM mantro paiGgirahasyabrAhmaNenAsmaduktAbhiprAyeNa vyAkhyAtaH- "tayoranyaH pippalaM svAbattIti satvaM, anaznannanyo bhabhicAkazItItyanaznannanyo'bhipazyati jJaH tAveto sttvkssetrshaavi"ti| nanu tatrApi sattvazabdo jIvaM kSetrajJazabdazca paramAtmAnamabhidadhAtIti cet / na, "tadetatsattvaM yena svapnaM pazyati atha yo'yaM zArIra upadraSTA sa kSetrajJa" iti brAhmaNena sattvakSetrajJapadayorantAkaraNazArIraparatayA vyAkhyAtatvAt / yeneti yacchandavAcyasya tadityatra tacchabdenAbhidhAnAjIvasyaiva svapnopadraSTatvAt / jIvakSetrajJo na bhinno evaM pAzcarAtre paramAtmasaMhitAyAm parakSetrajJayoraikyamAtmanaH zruticoditam / kSetrajJasya bahutvaM hi dehabhedAtpratIyate // ekasyaiva tu vimbasya darpaNeSu yathA bhidA / / sphaTikalauhityavadaupAdhikaM jIvasya bhoktRtvaM tadartha iti pariharati-sA hIti / yata etasya bhoktatvamanIzvaratvaM vA'nyataH siddhatvAnna zrutigamyamata evAyaM mantro brAhmaNavAkyenAjJAtajIvaparamArthasvarUpaparatayA vyAkhyAta ityAha-ata eveti / jnyshcidruupH| paryavasitamantrAthaM zrutiH saMkSipya darzayati-tAviti / idaM vyAkhyAnaM jIvezabhedapakSe'pi na virudhyata iti codayati-nanu tatrAIti / etaccoy zrutyaiva nirastamityAha-na, tadetaditi / nanvatrApi yaH svapnaM pazyati tatsatvaM ya upadraSTA sa kSetrajJa iti jIvezAvevoktAviti tatrAha-yenetIti / yattadorekArthatvAtkaraNe ca yacchabdaprayogAttadeva tacchabdasamAnAdhikaraNasattvazabdArthaH / upadraSTetyatrApi svapnasya sannihitatvAttadraSTA jIva eva kSetrajJapadenocyate zArIratvaM ca tasyaiva sambhavati "zArIra AtmA prAjJenAtmanA" ityatra jIvasyaiva zArIratvena
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH bhUtapazcakasaGghAtaH kSetraM tatra vyavasthitaH // jIvo yastaM viduH prAjJAH kSetrajJaM parasaMjJitam // iti paravyAvRttajIvaM kSetrajJaM darzayati // abhoktRtvasya AtmanyupapAdanam nanu kathamacetanasyAntaHkaraNasya bhoktatvamiti cet / na, nahIyaM zrutiracetanasya bhoktRtvaM vadati, tathA satyubhayaparatvena vAkyabhedaprasaGgAt / api tu cetanasyAbhoktatvameva pratipAdayantI caitanyasamAnAdhikaraNabhoktRtvapratItistahi kathamityAzaya caitanyAbhoktatvapramityarthameva cicchAyAgrAhyantaHkaraNagatamanuvadati / tathA ca dvAsuparNeti mantreNa jIvaH paramAtmabhAvAbhiprAyeNAbhoktati pratipAdyate / evaM tatra tatra paramAtmana eva buddhAvanupravezazrutirapi jIvo vastutaH abhokteti mate pramANam / prsiddhrityrthH| vastuto brahmAbhinna eva kSetrajJapadArtha ityuktamAgamasammatyA draDhayatievaM pAJcarAtre iti / Atmana iti svkiiyshaakhaagtshrutyuktmityrthH| athavA parakSetrajJayorAtmanaH svarUpasyaikyamityevaM yojnaa| Atmanoriti pATho'sti cet subodhH| zrutyuktaM sadRSTAntamupapAdayati-kSetrajJasyeti / parasa zitamiti / vastutaH parAbhinnamityarthaH / paravyAvRttamiti / aupAdhikabhedena bhinnmityrthH|| azanavAkyamantaHkaraNaviSayamityuktaM tadAkSipati-nanviti / acaitanyasyApi caitanyatAdAtmyAdbhogapariNAma iti vaktuM zrutyabhiprAya tAvadAha-na, na hIyami te / ubhayaparatveneti / sattvasya bhoktRtvaM kSetrajJasya tadabhAva itythdvyprtvenetyrthH| jIvo vastuto'bhoktava tasminpratIyamAno bhogaH sphttikgauhityvdaupaadhikH| upAdhizca ka ityAkAkSAyAM citpratibimbAzrayatayA labdhacetanabhAvo duHkhAdipariNAmyantaH karaNameveti tayoranya iti atiranuvadatItyAhaapi viti / mantrArthamupapAditamupasaMharati-tathA ceti / kiM ca sarvazAkhAsvapi "sa eSa iha praviSTa AnakhAgrebhyaH" "tatsRSTA tadevAnuprAvizat" "anena jIvenA "sa eSa bhUtAnIndriyANi virAjaM devatAH kozAMzca sRSTvA pravizyAmUDho mUDha isa
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 saTIkAdvaitadIpikAyAm na cAntaryAmirUpemAnupravezo na tu jovarUpeNeti vAcyam / anupraviSTasya "sa eSa iha" ityAdau tatra tatra bhoktRtvazravaNAt / "anena jIvena" ityanupraviSTe jovazandazravaNAceti // ahaGkArAtiriktAtmani yuktipradarzanam idAnIM yuktito'pyahaGkArAtiriktazcitsvabhAva AtmA nirUpyate / ahaGkAro, nAtmA, dRzyatvAt, tasminpratIyamAne'pyapratIyamAnatvAdvA / ghaTavat // atra pUrvapakSiNaH AkSepaH syaadett|ahngkaaro yadyantaHkaraNaM tadA siddhasAdhanam / atha tadatirikto'hamiti vyavahAraviSayastadA bAdhaH / antaH karaNAtiriktAhamitivyavahAraviSayasyaiva caitanyasya tava mata AtmatvAt / deho'pi tadvyavahAraviSaya iti cettarhi siddhasAdhanam / athAhamiti pdaartho'hngkaarH| na, tasyApi bhavanmate ubhayAtmaka vyavaharanAste mAyayaiva tasmAdadvaya evAyamAtmA" purazcakre dvipadaH "purazcakre catu padaH puraH sa pakSI bhUtvA puraH puruSa Avizat" "rUpaM rUpaM pratirUpo babhUva'' ityAdikAH zrutaya uktArtha mAnamityAha-evaM tatreti / pravezazruteranyathopapattimAzaGkayAhana cetyaadinaa| bhAktRtvazrava gAditi / "pazyan zRNvanmanvAna" iti zruterityathaH / / evaM atito'hakArAtmanobhedaM prasAdhyedAnIM nyAyataH sAdhayitumupakramate / idAnImiti / . tatra vivaraNAcAryA'numAnaM prayukte-ahaGkAro nAtmeti / AtmA tacchabdArthaH // atra pakSa eva tAvadurnirUpa ityAha pUrvavAdI-syAdetaditi / atra pakSIkRtAhaGkAraH kimantaHkaraNaM, tadatirikto'hamiti vyavahAraviSayo pA, ahamiti padArtho vA, ahamiti jJAnaviSayo vA, jJAnAdyAzrayo vA, jJAnopAdAnaM vA, jJAnapariNAmI vA, jJAnasamavAyI veti vikalpaM manasi nidhAyAdyamanUdya dUSayati-ahaGkAro yadIti / dvitIyaM nirAkaroti-atha tadatirikteti / bAdhamevo.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH tvena bAdhAt / na caantHkrnnmevaahmpdaarth| bhAgatyAgalakSaNA bhyupagamavirodhAt / cetanavAcino 'haMzabdasya kevlaantHkrnnvaacktvaayogaat| tathAtve vA siddhsaadhntvaat| na cAhamiti jJAnaviSayaH saH / caitanyasyApyahamiti bRttiviSayatvAt / tadatirikta jJAnasya prmprtysiddhH| nApi jJAnAdyAzrayaH pkssH| tvabhimatAtmano vRttijJAnAzrayatvAcaitanyAnAzrayatvAt / nApi tadupAdAnaM pkssaa| sarvopAdAnacidrUpabrahmaNo'pi tatsatvAt / pariNAmitvasya paraM pratyasiddhaH / tatsamavAyitvasya siddhAnte'ntaHkaraNe'pya bhAvAt / jJAnAdyupAdAnasyAtmatvena bAdhAca // sAdhyAkSepaH sAdhyamapyAtmatvAbhAva AtmAnyatvaM vA na sambhavatyAtmatvajAteH siddhAnte 'bhAvAt / jJAnAdyAzrayatvamAtmatvaM cetsadabhAvasAdhane bAdhaH / jJAnatvaM cetsiddhasAdhanam / papAdayati-antaHkaraNeti / dehasyApi tAdRzatvena pakSatvena bAdha iti zaGkate-deho 'pIti / tamunyadUSaNamityAha-tahIti / tRtIyamanUdyAMzato bAdhena dUSayati-athAhamiti / ubhayAtmakatveneti / cidcidaatmktvenetyrthH| acidaMza eva tadartha ityAzaGkayAha-na ceti / bhAgatyAgeti / ahaMbrahmAsmIti vAkye'hamarthasya brahmAbhedaviruddhamacidaMzaM parityajya cidazo'haMpadena lakSyata ityabhyupagamavirodhaH syaadityrthH| kevalAntaHkaraNavAcitvaM vyutpattiviruddhaM cetyAha- cetanavAcina iti / aGgIkRtyApyAha-tathAtve veti / caturtha dUSayati-na cAhamiti / saH pkssH| jJAnapadena kiM janyajJAnaM vivakSitamutAjanyam, Adhe bAdha ityAha-caitanyasyApIti / dvitIye pakSAsiddhirityAha-tadatirikteti / paJcamaM dUSayati-nApIti / atrApi jJAnaM janyamajanyaM veti vikalpya krameNa dUSayati-tvadabhimateti / SaSThaM dUSayati-nApi tadupAdAnamiti / saptamASTamAvanyatarAsiddhathA dUSayati-pariNAmitvasyetyAdinA / uttarakalpacatuSTaye dUSaNAntaramAha-jJAna chupAdAnasyeti // sAdhye'pi kimanAtmatvamAtmatvAbhAvavatvamAtmatvavadanyatvaM vA? ubhayatrApi kimAtmatvaM jAtiH, jJAnAdyAzrayatvaM vA, jJAnatvaM veti vikalpya, sarvathApyayuktamityAha-sAdhyamapIti /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAma hetvAkSepaH dRzyatvamapi darzanaviSayatvaM vA vRttiviSayatvaM vA, svavyavahAre caitanyApekSatvaM vA, na smbhvti| brahmaNi vyabhicArAt / brahmaNaH prakAzaviSayatvAbhAve vyvhaarvissytvaasmbhvaat| nApi svavyavahAre svAtiriktajJAnApekSatvam / brahmavyavahAre'pi tadatiriktavRttijJAnApekSaNAta / na ca caitanyaM jnyaanshbdaarthH| brahmavyavahArasthApi tdbhinnjiivcaitnyvRtticaitnyaapekssnnaat| na ca vastuto tiriktatvaM vivakSitamiti vaacym| siddhAnte tadabhAvAta / dvitIye'pi hetaavprtiiymaantvmsiddhm| ahamiti prtiiymaantvaat| na ca suSuptAvahaGkAro na pratIyata iti vAcyam / sukhamahamasvApsamiti tatparAmarzadarzanena tadApi tatpratIteH / na cAhaGkArasya tadAzrayAbhedAttathA'nubhavo na tu sa parAmarzaviSaya iti vAcyam / nirviSayaparAmarzAyogAt / ahaMkArAtirikta viSayAnanubhavAt ahaGkArAMzajJAne'pi parAmarzatvAnubhavAca // prathamaM hetuM vikalpya dUSayati-dRzyatvamapIti / nanu brahmaNaH svaprakAzasvarUpasya darzanaviSayatvAbhAvAnnAcahetostatra vyabhicAra ityata Aha-brahmaNa iti / vyavahArasya svasamAnaviSayaprakAzajanyatvaniyamAdityarthaH / prakArAntareNa dRzyatvaniruktimAzaGkaya dUSayati-nApIti / kimatra jJAnapadena vRttirvivakSitA uta tadatiriktaM caitanyam Adye vyabhicAramAha-brahmavyavahAre 'pIti / dvitIyamapi vyabhicAreNa dUSayatina ca caitanyamiti / jIvacaitanyeti / pramAtRtayA jIvacaitanyasya pramANatayA vRtyabhivyaktacaitanyasya cApekSaNAdityarthaH / nanu jJAnasya svAtiriktatvaM vAstavaM vivakSitam / pramAtRpramANacaitanyayobrahmApekSayA na vAstavAtiriktatvamiti na vyabhicAra ityAzaGkaya tava mate vAstavabhedasya kutrApyabhAvAdasiddhiH syAditi dUSayati--na cavastuta iti / tasminpratIyamAnatve'pyapratIyamAnatvAditi hetau kiM sarvadA pratIyamAnatvaM vivakSitamuta kadAcit ? Adhe 'siddhimAha-dvitIye 'pIti / dvitIyaM dUSayatina ceti / sauSuptikAhaGkArasya parAmarzadarzanena tadA tadanubhavo vAcyaH / tathA cAtrApi pakSe heturasiddha ityAha--sukhamahamiti / nanvasya parAmarzasya nAhakAro viSayo yena suSuptau tadanubhavaH kalpyeta, kintu tasya parAmarzasyAzrayabhUtacidAtmAbhedAropAdahamaMze parAmarzo'nubhava eva / tathA ca suSuptAvapratIyamAnatvAnnAsiddhirityata
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH mahaGkAre parAmRzyamAnatvabhramanirAsa: - na ca parAmRzyamAnAtmAbhedAropAdahaGkArasya tathAtvamiti vAcyam / tadbhedasiDeH pUrvaM tadabhedAnubhavasya bhramatvAsiddhaH / etena suSuptAvahamarthaprakAze smaryeta hyastana ivAhakAra iti nirastam / smaryamANatvAt / sukhamahamasvApsamiti parAmarzasya tadviSayatvAt / mahamityabhimanyamAnaevAsamiti parAmarzaH syAditi cet / na, ahamarthaprakAze tadabhimAnaparAmarzApAdanasya vyadhikaraNatvAt / suSuptAvahaGkArasadbhAvasamarthanam kiM ca suSuptAvahaGkAro'sti na vaa| Aye na tadA tadananubhavaH / tasya bhavanmate kevlsaakssivedytvaat| dvitIye tasya smrtRtvaanuppttiH| anyAnubhUte'nyasya smaraNAyogAt / caitnyaabhedmaatrsyaatiprskttvaat| ahamarthasya suSuptAvabhAve'haM nirduHkhaH syAmiti sussuptyrthiprvRttyyogaat| yo'haM suptaH so'haM jAgarmIti pratyabhijJAnavirodhAt / ahaGkAravyaktibhedAt kRtahAnAkRtAbhyAgamazca / karturanyatvADrokturabhinnacaitanyasya kartRtvAdyabhAvAt / ahaGkaromItyeva pratItyA'hamarthAnyAtmani Aha-na cAhaGkArasyeti / atra sukhasvApayorvizeSaNatayA bhAnAdahamarthasya vizeSyatvenAviSayatve nirvizeSyakaparAmarza eva na syAdityAha-nirviSayeti / yaduktamahamaMze parAmarzo 'nubhava eveti tattadaMze'pi smRtitvAnubhavaviruddhamityAha / ahaGkArAMzeti // nanu parAmarzaviSayAtmacaitanyAbhedAropAdahakAre parAmRzyamAnatvabhramastathA ca na virodha ityatrAha-na ca parAmRzyamAneti / ahaGkArAtmabhedasyAsiddhatvena parAmRzyamAnAtmAbhedasyAropitatvamasiddhamityAha-tadbhada siddheriti / suSuptAvahamarthapratIteH sAdhitatvAdAcAryoktabAdhakatarko'pi nirasta ityAha-eteneti / hyastana iti / pUrva dinvrtiityrthH| tarhi hyastanavadabhimAno'pi parAmRzyeteti zaGkate-ahamitIti / abhimAnasyAnanubhavAnna tatparAmarza ityabhipretyAha-na, ahamartheti / kiM ca suSuptAvahamarthasyAvazyakatvAttasya kevalasAkSi
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm kartRtvAdyayogAca / na ca jAgratyeva kadAcidamatIyamAnatvAnA bhAvasyAvidyAviSayatvasya vA aprakAzamAnatvasyAsiddhezca / kiM cAhamarthasyAnAtmatve'haM karomi jAnAmIti pratItyanupapatiH / kartRtvAderAtmadharmatvAt / ahaM muktaH syAmiti pravRtyanupapattezca / ahamarthasyAntaHkaraNagarbhitatve mama mana iti pratItyayogAca / mama manaHsphurati mano'stIti jJAnAdahamiti jnyaansyaavaissmyprsnggaacc| jJAnAnAzrayatvaM copAdhiH / ahamartha AtmA jJAnAzrayatvAdibhyaH IzvarAtmavayatirekeNa ghaTavati stprtipksstvaaceti| vedyatvAcca tadanubhava Avazyaka ityAha-ki ca supuptAviti / smaraNasyAhaGkAradharmasvAdanubhavakAle tadabhAve tasya smartRtvAnupapattirityAha-dvitIya iti / AtmAnubhavabalAttadupapattimAzaGkayAha-anyAnubhUteti / anubha vitRcaitanyatAdAtmyAttadupapattimAzaGkathAtiprasaGgamAha-caitanyeti / duHkhina eva hi duHkhAbhAvaH puruSArthastatazca duHkhyahaGkAra eva suSuptau tadabhAvavattayA vaktavya ityAha - ahaM niduHkha iti| kiM ca suSuptikAlInAhaGkAreNedAnIMtanasyaikyAnubhavAnna tadA tadabhAva ityAha- yo 'haM suptaiti / kiM ca suSuptAvahaGkAranAze tatkRtakarmaNAmAnarthakyamanyasyotpannasyAkasmAdbhogazca syAdityAha-kRtahAneti / nanvanAdicaitanyasyAnugatatvAnnoktadoSa ityAzaGkatha tasya kUTasthatvena kartRtvAdyanupapattirityAha-abhinneti / caitanyamAtrasya kartRtvAdyabhidhAnamanubhavaviruddhaM cetyAha-ahaM karomIti / evaM suSuptAvahaGkArasya satvAt pratIyamAnatvAcca vizeSyAsiddho heturityuktamidAnI jAgratyeva ghaTAdijJAnasamaye tadapratIte siddhirityAzaGkaya tava mate tadApi tasya kevalasAkSivedyatvAdvizeSyAsiddhiH, mama mate tu vizeSaNAsiddhirityabhipretyAha-na ca jAgratyeveti / kiM ca kimidamaprakAzamAnatvaM prakAzAbhAvavatvamavidyAviSayatvaM vA, nobhayathApi, tatprakAzakasya sAkSiNo nityatvAjaDasyAvidyAviSayatvAyogAccetyAha-prakAzAbhAvasyeti / anumAnasya pratyakSavirodhamapyAha -- kiM ceti / pratikUlatarkavirodhaM cAhaahaM muktaH syAmiti / anAtmamuktayartha prvRttyyogaadityrthH| kiM cAhamarthasyAnAtmatvamAtramatrAbhipretamutAntaH karaNarUpatvamapi ? Adya dUSaNamuktam / dvitIye manasastato bhedagrahavirodho'pItyAha -- ahamarthasyeti / ahaGkAramanasorabhede tadubhayaviSayapratItyo_lakSaNyaM na syAdityAha-mama mana iti| vyApyatvAsiddhazcAyamityAha-jJAnAnAzrayatvaM ceti / pratiprayogaparAhatiM cAha-ahamartha iti / Izvarasya jJAnAzrayatvamasiddhamityata Aha-vyatirekeNeti //
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH vAdimanirAsaH / aha narthasyAnAtmatvasiddhAntaH ___ atrocyate / ahamanubhavaviSayo'ntaH karaNadharmAtiriktAhamiti jJAnaviSayo vA, svaprakAzAnyo vA, na svadraSTA, svaSyatiriktadraSTrako vA, dRzyatvAt svaprakAzatvAnadhikaraNatvAhA / ghaTAdivat / Adyaheto nirdaSTatAsAdhanam dRzyatva ca prakAzaviSayAvaM, taca matadvayasAdhAraNaM brahma ca na prakAzaviSayastavyavahArAderanyathApi sambhavAditi vkssyte| na uktadoSagaNaparihAraMpratijAnIte- atreti / ahamanubhavo'hamiti vyvhaarhetuprkaashH| sa cAsmanmate vRtyupahitaM caitanyaM, paramate'haGkAradharmastadviSayaH pkssH| sa cAsmanmate jaDAMza eva; paramate dehAdyatiriktastadabhimatAtmaiveti na bAdho na vA siddhasAdhanam / na ca parAbhimatAtmatvena siddhsaadhnm| pakSatAvacchedakadharmAvacchedena sAdhyasiddharanumAnaphalatvamate'zaMtaH siddhasAdhanatvasyAdoSatvAt / matAntare tu viSayapadasyavizeSyaparatvAnna siddhasAdhanam / vRttiviziSTacaitanyaM jJAnapadArtha iti matena pakSAntaramAha-antaHkaraNeti / jJAnaviSaya ityukte ghaTAdeH pakSatA syAttavyAvRttaye'hamiti / ahamiti vRttijJAnaviSayacidAtmavyAvRttaye'ntaHkaraNadharmAtiriktati jJAnavizeSaNam / gurumatAnusAriNaM prati pakSAntaramAha -svaprakAzati / sAdhyamAha-na svadraSTeti / svazabdaH samabhivyAhRtaparaH svavyavahArajanakaprakAzAzrayo netyarthaH / prakAzAzrayo netyetAvatyukta pradIpAdeHprakAzAnAzrayatvena siddhasAdhanaM syAttannivRttaye svavyavahArajanaketi / svavyavahArajanakAzrayo na bhavatItyukta bAdhastAdRzAdRSTAzrayatvAttanivRttyarthaM prakAzeti / nanu siddhAnte'hakAravyavahArahetuprakAzasyasAkSiNo'nAzritatvena tadAzrayAprasiddhestaniSedhAnupapattiriti cet / na, zUnyavat paraprasiddhimAtreNApi niSedhasambhavAt / tAdRzaprakAzAtyantAbhAvo vA saadhyH| tathA cAhamanubhavagocarasya svadraSTatvAbhAvasiddhestasya dRzyatvamahimnA''tmAntarasiddhiriti bhAvaH / idAnIM mukhata evAtmAntaraM sAdhayati-svavyatiriktati / ahaGkAvyatiriktadRpAtmano'pi vRttikRtabhedena darzanavattvamastIti na baadhH| naiyAyikAdInprati hetumAha-dRzyatvAditi / prabhAkara prati hetumAha-svaprakAzatveti / / AdyaM hetuM nirUpayan brahmaNi vyabhicAramuktaM pariharati-dRzyatvaM ceti /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm ca jnyaanaanaashrytvaadikmupodhiH| vRttijJAnAnAzrayatvAderantaHkaraNe saadhyaavyaapmtvaat| prakAzaspAsmanmate niradhikaraNatvena tdnaashrytvaaprsiddhH| na ca prakAzAtyantAbhAvAzrayatvama / sAdhanavyApakatvAt / jJAnAzrayatvasyAtmatva iva tadanAzrayatvasthApyanAtmatve'prayojakatvAt / na cAhamanubhavAtiriktaprakAzamAtraviSayatvamupAdhiH / sAdhanavizeSitatvAt // lAghavena prakAzaviSayatvasyaivoktasAdhyavyApyatvAta / ata eva nAprayojakatvam / lAghavatarkasya sattvAt / yaduktaM brahmaNaH prakAzaviSayatvAbhAve vyavahAraviSayatvaM na syAditi tatrAhatadvyavahArAderiti / Adipadena sNshyaadinivRttigRhyte| anyatheti / brahmavyavahAre tatprakAzamAnaM hetune tu tadviSayaprakAza iti vakSyata ityarthaH / atra pUrvoktamupAdhi dUSayati-na ceti / jJAnazabdena vRttivivakSitA, uta citprakAzaH; Adya AhavRttIti / antaHkaraNasya matadvaye'pyanAtmatvasya nishcittvaatttroktopaadherbhaavaatsaadhyaavyaapktvmityrthH| dvitIye, kiM prakAzAzrayabhinnatvamupAdhiruta prakAzAtyantAbhAvavattvam ? Adya pratiyogyaprasiddhathA tadasiddhiriti dUSayati-prakAzasyeti / dvitIyaM nirApharoti - na ceti / nava mate'pi jJAnAderavyApyavRttitvena pakSe'pi tadabhAvasattvAt sAdhanavyApakatvamityarthaH / kiM ca suSuptau jJAnAzrayatvAbhAve'pyAtmatvadarzanAdyathA tadAtmatve'prayoja kamevaM sadvyatireko'pi tadvyatireke na prayojakastathA ca nAyamupAdhirityAha-jJAnAzrayatvasyeti / nanvanAtmatve'hamanubhavAtiriktaprakAzamAtraviSayatvaM prayojaka, sa eva copAdhiH prakAzaviSayatvamAtraM pakSe'pyastIti sAdhanavyAptiH syAttavyAvRttyarthamahanubhavAtirikteti / mAtraco'bhAve ( mAtrapadAbhAve) ahamanubhavAtiriktaparokSaprakAzaviSayatvAt pakSasyoktadoSaH syAttato mAtrapadam / tathA ca pakSasyAhamanubhavaM pratyapi viSayatvAttadatiriktaprakAzamAtraviSayatvA. bhAvAdbhavatyayamupAdhiriti tatrAha-na cAhamanubhaveti / dehAdau sAdhyAvyApakatvAditibhAvaH / dUSaNAntaramAha-sAdhanavizeSitatvAditi / sAdhanamizritatvAdityarthaH / kiM tatastatrAha-lAghaveneti / upAdhyekadezasya sAdhanasya lAghavenoktasAdhyaprayojakatvena vyApyatvanizcayAtpakSe sAdhyasya nirNayAttatraivopAdheH sAdhyavyApakatvabhaGga ityarthaH / taduktam "anukUlena tarkaNa sanAthe sati saadhne| sAdhyavyApakatAbhaGgAtpakSe
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchadaH Y3 ahamanubhavaviSayasyAtmatve gauravaM ca kiM cAhamanubhavaviSayasyAtmatve pratizarIraM sukhaduHkhAdidharmiNastasya bheda Avazyaka iti gauravaM, tadatiktisya bhede pramANAbhAvAllAghavam / na cAtiriktAtmakalpanAgauravam / tvayApyanta:karaNAtmabhedasvIkArAt / ahamanubhavagocarasyAtmatva eva paraM vivaadaat| na caivamahanubhavagocarasya jnyaanaadyaashrytvaanubhvvirodhH| jJAnAdyAzrayasyAtmatvaniyamagrAhakapramANAbhAvAt / AtmagrAhyasya rUpAdivadatamatvaniyamAttasyAnAtmadharmatvAt / na caivaM duHkhAdyAzrayasya caitnysmbndhaanubhvvirodhH| caitnytaadaatmyaaropaattdupptteH| na cAtmabhede siddhe duHkhAyAzrayasya tadabhedAropaviSayo'yamanubhavastachedastvanubhavavirodhAnAnumAnAsidhyatIti vAcyam / tathA sati gauro'hamityanubhavavirodhAdehAtiriktAtmano'pyasiddhayApAtAt // nopAdhisambhavaH' // iti / prameyalAghavaM cAnukUlatarka ityAha-kiM ceti / duHkhAdi. dharmyahaGkArAdbhinnasyAtmana ektvaallaaghvmityaah-tdtiriktsyeti| ubhayavAdisammatAhaGkArAtiriktAtmakalpanameva gauravaprastamityAzaGkayAha-na cAtirikteti / tarhi matadvaye'pyantaHkaraNamAtmA ceti padArthadvayAbhyupagamAnna vipratipattirityAzaGkaya tvadabhimatAtmana evAntaHkaraNatvena tadatiriktacaitanyasyAtmatvena ca mayA'bhyupagamAnna matasAmyamityAha-ahamanubhaveti / yaduktaM jJAnAdyAzrayasyAnAtmatve'nubhavavirodha iti, tadayuktaM anAtmatve'pi tadAzrayatvasambhavAdityAhana caivamiti / pratyuta vaiparItye mAnamastItyAha-AtmagrAhyasyeti / buddhayAdikaM, nAtmadharmaH, AtmagrAhyatvAd, rUpAdivat, na cAtmatvAdau vyabhicAraH, pakSasamatvAditi bhaavH| duHkhadraSTustadAzrayAdanyatve tadabhedAnubhavo virudhyetetyAzaGkayAyo dahatItivadupapadyata ityAha-na caivmiti| nanvabhedAnubhavasya nAropitaviSayatvam, bAdhakAbhAvAt / na coktAnumAnameva bAdhakam / parasparA. zrayaprasaGgAdityAzaGakya pratibandyA dUSayati-na cAtmabheda iti / asiddhathApAtAditi / dehaH, svavyatiriktadraSTakaH dRzyatvAdityAdyanumAnAditi zeSaH / nanu zarIrasya bhoktRtve tasyAnityatvena kRtahAnAdiprasaGga ityAdiyuktisahakRtabhedapratyakSamevAbhedapratyakSabAdhakaM, tatazca nAnumAnAdehAtmamedasiddhiriti zakate-mama zarIramiti /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAma athavA ma mama zarIramiti pratyamasya dehAbhedapratyakSAbAdhakatvam mama zarIramiti pratyakSaM yuktisahakRtaM dehAbhedapratyakSabAdhakamiti cettahiM duHkhino mamAtmeti pratyakSaM tadraSTrakasya duHkhAderataddharmatvaniyamagrAhakayuktisahakRtaM duHkhaadyaashrysyaatmaabhedprtykssbaadhkmstu| duHkhAdyAzrayasyaiva mameti pratItiviSayatvAdantaHkaraNAvacchinnacaitanyasyApi mamapratotiviSayAnta:karaNAdanyatvAt / na caivaM mamAntaHkaraNamiti pratotyanupapattiH / tava mate mamAtmeti pratyayavAhoH zira itivaca bhedopacArAt / na ca vaiparItyApattiH / Atmano'hamanubhavagocaraduHkhAdyAzrayAbhede gauravasya bAdhakatvAt / athavA mamAtmA mamAtAkaraNamiti pratItidvayasya bhedAMze ghAdhakAbhAvAdyathArthatvam / na ca mamatAdhikaraNatvAdubhayorapi bhedaanuppttiH| mamatA hyantaHkaraNacaitanyayoravidyayaikatAmApannayordharmaH, tadbhedazca mamAntaHkaraNamAtmeti pratItya viSayIkriyata iti na bAdhyate // tulyamuttaramityAha-tIti / nanu mamAtmeti zarIrAtmanobhedaH pratIyata ityata Aha-dukhAdyAzrayasyeti / nanu cidacitsamudAyasyAhamarthatayA mama pratIterapi tadviSayatvenAtmanastato bhedAnubhavo bhrama eveti tatrAha --antaHkaraNAvacchinneti / matadvaye'pyahamiti prakAzaviSayasyaiva mamatAdhikaraNatvAnmama mate cAntaHkaraNasyaiva tAdRzatvAnmamAtmeti tadbheda evAtmanaH pratIyata iti mukhya evAyamanubhava ityrthH| nanvantaHkaraNasyaiva mamatAdhikaraNatve mamAntaH karaNamityantaHkaraNasya tadbhedAnubhavo'nupapanna ityAzaGkayAnyathopapattimAha-na caivaM mameti / nanvasyaupacArikatve mamAtmetyanubhava evaupacAriko'stu, mamAntaHkaraNamiti tu mukhya eva kinna syAdityAzaGkaya mamatAdhikaraNasyAtmatve gauravAttadbhedAnubhavo mukhya ityAha-na ca vaiparItyeti / kiM cAhakArAtmabhedavAde'nabhavadvayasyApi prAmANyamupapadyata ityAha--atha veti / nanvAtmano'ntaHkaraNasya vaikasya mamatAdhikaraNatvAttataH kathamubhayorbhada ityAzakya mamatAyA ubhayadharmasvAttadadhikaraNapratiyogikabheda ubhayorapyaviruddha ityAha / na ca mameti / Atmeti / mamAtmeti prtiityetyrthH||
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH na caivaM sampiNDitobhayasyaiva mamatAdhikaraNatvAtkathamekadezabheda-pratItiraSAdhitA syAditi vAcyam / sAmAnyato dRSTAnumAne vastuto'bAdhitaviSayasyeva sAmAnyena sAmAnyAbhAvAbhAvavAde vizeSA[bhAvakUTa] bhedasyeva sAmAnyena mametyanena rUpeNa tadadhikaraNaikadezabhedasyaiva tdbuddhivissytvaat| vinigamanAbhAvenAnayoH pratItyorgatyantarAbhAvAt / ata evAhamarthasya virUpatvamAhuH / nipuNatarazcaitadupapAdayiSyate / na ca mamAntaHkaraNamiti dhIrahaGkArAtiriktAntaHkaraNaviSayA, mamAtmeti buddhistUpahitA. haGkArAtmabhedaviSayote vAcyam / paramate kathamapi ttprtiyogiktddhikrnnkbhedaabhaavaacchblsyaivaahmpdaarthtvprsnggaac|mmaatmaa duHkhIti duHkhAzrayatayA'nubhUyamAnasyaupAdhikAtmapradezAdanyatvAyogAcaupAdhikAtmapradezasyaiva duHkhAdyAzrayatvAt / ata eva mamAtmeti buddhirIzvaraviSayeti nirastam / mamatAyA ubhayadharmatve'pyubhayapratiyogikabheda ekasyAnupapannaH, svapratiyogikabhedasya svasminnasambhavAdityAzaGkayAnabhavadvayasyApyekaikapratiyogikabhedaviSayatvenopapattimAha--na caivamiti / yathA zabdo dravyAzritaH guNatvAdityanumAne vastuta AkAzasyaiva sAmAnyAkAreNa viSayatvam / yathA vA rUpaM na bhavati rasa ityanubhave nIlarUpAdInAmeva rUpatvena bhedapratiyogitvaM evaM mamAtbheti bhedapratItau mamatvasAmAnyAkAreNAntaHkaraNasyaiva pratiyogitayA viSayatvaM, mamAntaHkaraNamityatra tvAtmana eveti na virodha ityAha--sAmAnyata iti / anyatarAprAmANye kAraNAbhAvAt evameva ubhayaprAmANyaM nirvahaNIyamityAha---vinigamaneti / abhiyuktAnAmahampadArthasya dvirUpatvAbhidhAnamubhayaprAmANyaliGgamityAha--ata eveti / nanvahaGkArAtmavAde'pyanubhavadvayasya prAmANyamupapadyate, mamAtmeti pratIteH zarIrAvacchinnAhaMkArapratiyogikatadanavacchinnataddharmikabhedaviSayatvena yathArthyA diti tatrAha--na ca mameti / auSAdhikabhedasya pAramArthikatvasyAsambhavAda. nirvacanIyasya tvayA'naGgIkArAttvanmate aprAmANyameva syAdityAha--paramata iti / kiM ca dehAdyavacchinnasya mamapratItigocaratve tasyaivAhampadArthatvena tasyAnekArthatvApAta ityAha--zabalasyaiveti / kiM ca mamAtmeti pratIyamAnabheda M
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTokAdvaitadIpikAyAm mamAtmA duHkhI tavAtmA sukhotyanyoyaM vyAvRttatayA'nubhUyamAnasyAnIzvaratvAca // vicAraphalam tasmAtpratyakSata eva duHkhAdyAzrayAdAtmanobhedAnubhavAt tavabhedAnubhava: kalpitAbhedaviSaya ityanumAnaM na baadhte| anumAnamapyuktayuktisahakRtaM gagana nIlimapratyakSasyeva duHkhAyAzrayAtmAbhedapratyakSaSAdhakam / ata evAhakArasyAnAtmatve'pyahaM muktaH syAmiti pravRttina virudhyte| ahamanubhave prakAzamAnasya cidAtmano muktyarthapravRttyupapatteH / duHkhAdyA. prayAhavArasyaivAtmatve niratizayasukhArthino mumukSoH prvRtysmbhvH| duHkhAbhAvasyApuruSArthatvAt / AtmAtiriktanityamukhe pramANAbhAvAt // dharmiNo'nupahitAhaMkArarUpatve tasya duHkhitvAnubhavo virudhyetetyAha---mamAtmeti / bhedadharmiNi duHkhAnubhavAdevezvaraviSayatvena prAmANyaM durghaTamityAha-- ata eveti / bhedadharmiNo nAnAtvAdIzvarasyaikatvAnna tadviSayo'yamanubhava ityAha-- mamAtmeti // ___evaM bhedapratyakSeNa durbalAbhedAnubhavasya bAdhitatvena bhramatvAtprakRtAnamAnasya bAdhitatvena bhramatvAtprakRtAnumAnasya sAmrAjyamityAha--tasmAditi / kiM ca tarkopodvalitasyAnumAnasya pratyakSabAdhakatvaM gagananIrUpatvAnumAne dRSTaM, prakRtAnumAnasyApi lAghavAditarkAnugRhItatayA prabalatvenAtmAbhedapratyakSabAdhakatvamityAha-anumAnamapIti / yaduktamahamathasyAnAtmatve tanmuktyarthapravRttyanupapattiriti tadapyahamarthasya dvirUpAbhidhAnAdeva nirastamityAha-ata eveti / pratyuta tava mata eva mumukssuprvRttynuppttiH| niratizayasukhasya mumukSvabhilaSitatvAt, duHkhAdyAzrayAhakAre tadayogAdityAha -duHkhAdyAzrayeti / nanu duHkhAbhAvArthameva pravRttiH kinna syAditi tatrAha-duHkhAbhAvasyeti / duHkhasya sukhAbhivyaktivirodhitvena tadabhAvaH sukhAbhivyaktizeSatayA kacidiSyate itarathobhayorapi puruSArthatve gaurvaadityrthH| tahiGkAradharmanityasukhAbhivyaktireva muktiriti bhaTTamatamAzaGkyAha-AtmAtirikteti / etaccAnandavAde nipuNataramupapAdayiSyate / /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH mahaGkArasya hazyatvam kiM ca mAmahaM jAnAmIti jJAnaviSayatvamahaGkArasyAnubhUyate / taca na tAvatsvasamavetajanyajJAnaviSayatvam / niravayavAtmani saMyogAbhAvena jJAnasAmagrayabhAvAt / nApyahaGkAradharmo nityaM jnyaanmsti| AtmAtiriktanityajJAne pramANAbhAvAt / na ca viSayasya svaprakAzatvaM sambhavati / svaviSayatvaM svaprakAzatvamityasya nirasiSyamANatvAt / ata eva na vittIyahetvasiddhiH / tathA ca hetUcchittirapi SAdhikA // uktAnumAne evAnyahetunirUpaNam "kiM cAhamiti bodhasya viSayo na svabodhakaH / vinAzapratiyogitvAnmitatvAca ghaTAdivat // " na cAsiddhiH "svamapIto bhavati" iti zrutyA suSTuptau tasya layazravaNAt / apipUrvasyeterlayArthatvAt / na ca jJAnasyaiva lyaa| "yatraitatpuruSaH svapiti nAma" iti prakrAntapuruSa hetucchittirapi vipakSe bAdhakastarka iti vaktuM prathamamahaMkArasya dRzyatvamanubhavasiddhamityAha--kiM ceti / etaccAhaGkArasya dRzyatvaM mAnasapratyakSaviSayatvena, uta, svasamavetanityajJAnaviSayatvena, kiM vA'hakArasya svaprakAzatveneti vikalpya krameNa dUSayatitacca na tAvadityAdinA / nirava paveti / saMyogasya pradezavRttitvAnniravayavAtmamanasostadabhAvAditi vkssymaannnyaayenetyrthH| dRzyatvAdeva svaprakAzatvAnadhikaraNatvAditi hetuH siddha ityAha-ata eveti // uktasAdhye eva punarapi hetudvayamAha zlokena- kiM ceti / mitatvAtparimitatvAdityarthaH / ahakArasya nityatayA ayaM heturasiddha ityAzakyAha -na cAsiddhiriti / nanu svamapIto bhavatIti svarUpaprAptirevocyate na tu laya iti tatrAha-api pUrvasyeti / eteH, iNagatAviti dhaatoH| "yadA vA agnirudvAyati vAyumevApyeti" ityAdiSu layArthatvadarzanAdityarthaH / nanu suSuptau vijJAnasyaiva layo na tu karttarityAzaGkyAha-na ca jJAnasyaiveti / evamapi
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 . . saTIkAdvaitadIpikAyAm prtiyogiktvaattsy| na ca jIvasya svarUpeNa vilayo'sti / pratyabhijJAnavirodhAt / kRtahAnAkRtAbhyAgamaprasaGgAt / satsampattivirodhAca / upAdhilaye tu jIvasya tadabhedAbhimAnino'pi layo bhavati / satsampattivAkyAnusAreNa puruSalayavAkyasya tathaivArthavarNanAt / upAdhizvAhamanubhavagocara eveti tasya vilayaH / anyathA jAgratIva suSuptAvasyahamAkArA dhIH syAt / na ca sA'sti / anyathA "mahamityabhimanyamAna eva asvA. psAme"ti tadabhimAnaparAmarzaprasaGgAt / tasyAnubhavaniyamAt // jAgratkAlika (rAmarzasyopapattiH jAgrati tadanubhavatayA nirNItacaitanyasya tadApi sattvAt, suSuptau caitanyAbhAve sukhAdiparAmarzasyApyabhAvApAtAt / na caivaM prtybhijnyaavirodhH| ahamanubhave prakAzamAnacaitanyasya taviSayasyAvasthAtraye'pyana paayaat| upAdhAvahaGkAre pratyabhikathamahaGkArasya vilaya ityata Aha--na ca jovasyeti / pratyabhijJAneti / yo'haM suptaH so'haM jAgItyAdivirodhAdityarthaH / kiJca jIvasya svarUpanAze "satA somya tadA sampanno bhavati" iti zrutivirodha ityAha--satsampattIti / kathaM tarhi puruSalayAbhidhAnaM tatrAha--upAdhilaya iti / yathA kalAkSaya eva candrakSayazAstrArtha evaM purupalayazAstrasyApi tadupAdhilaya evaarthH| nanu candrasyAmAvAsyAyAM sUryasaGgatyabhidhAnAt kSayavacanaM kalAviSayamityAzaMkya tulya muttaramityAha-satsampattIti / vanAditi / varNanasya yukttvaadityrthH| tathApi taTasthasya kasya cidupAdherlayaH kiM na syAdityAzaMkya taTasthopAdhilaye'pyupahite layabuddhathadarzanAjjIvatAdAtmyApanna evopAdhirvaktavyaH, sa cAhaMkAra evetyAhaupAdhizceti / sthUladehasya jAgratsvapnayorekasyAbhAvAnna sa upAdhirityAha--eveti / ahaMkAralayAnaGgIkAre bAdhakamAha-- anyatheti / suSuptAvapyahamanubhavAGgIkAre tasyApi parAmarzaH syAdityAha--anyathAhamityabhimanyamAna iti / anubhavannavetyarthaH / / nanvanubhavasyAjAtatvAnna tatparAmarza ityAzaMkya tasyAnubhavaniyamAditi tadupapAdayati--jAgratIti / vaizeSikAdimatAnasAriNaM pratyAha-suSuptAviti / suSuptAvahaMkAranAze tadupahitasya so'hamiti pratyabhijJAvirodha ityata Aha--na caiva miti / tadviSayasya / pratyabhijJAviSayasya / tamuhaMkArAMze nirviSayaH syAditi tatrAha--upAdhAviti /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH jJAnasya varNadhvaniviSayapratyabhijJAnavajAtiviSayatvAt / vyaktiviSayatve bAdhakasyoktatvAt / na caivmdhikrnnvirodhH| tasya sUkSmarUpeNa tadA tadaSasthAnaviSayatvAt / anyathodAhRtazrutyA suSuptikAle sakale vilIna iti kAryamAtravilayazrutyA ca virodhaprasaGgAt / ahaM niduHkhaH syAmiti pravRttirapyahamanubhave prakAzamAnasya cidAtmano'dhyAsAd duHkhAzrayasya duHkhAbhAvArthamiti na virudhyte| kiM ca duHkhAbhAvasyApi sukhazeSatvAdahaGkAre suSuptau duHkhAbhAvajanyasukhAsambhavAnnitye dharmarUpe tasminmAnAbhAvAca / svarUpasukhAbhivyaktyarthameva duHkhAbhAvakAmanayA suSuptau pravRttiH, sA cAhakArAtmavAde noppdyte| na cAnubhavasmaraNayorvaiyadhikaraNyaM, kRtahAnAkRtAbhyAgamo g| suSuptAvapi sUkSmarUpAnta:karaNAvacchinnacaitanyasya sattvAt, tAvataivAtiprasaGgavirahAt / sarvajJezvarasyAsaGkIrNaphaladAtRtvopapattezca // yathA vaizeSikAdimate sa evAyaM gakAra iti pratyabhijJA jAtiviSayA, yathAvA bhaTTamate dhvaniviSayA, tathA'sAvapItyarthaH / vyaktiviSayatve suSuptau layazravaNAdyanupapattirityAha-vyaktIti / nana "tadApIteH saMsArakhyapadezAt" ityadhikaraNe mokSaparyantaM liGgadehAvasthAnokteH kathaM svApe laya iti tatrAha-na caivamiti / zrutisUtrayorvirodhe zrutyanurodhena sUtra neyamityabhiprAyeNAha- anyatheti / yaduktaM suSuptAvahamarthasya nAze taduHkhAbhAvArthapravRttyanapapattiriti tatrAhaahaM nirduHkha iti / nanu cidAtmano duHkhAnAzrayatvAttasya duHkhAbhAvo nArthanIya ityAzaya duHkhyahaMkAratAdAtmyAropAdduHkhaprasaktastadabhAvaprArthanetyabhipretyAhaadhyAsAditi / api ca duHkhena vinA sukhI syAmiti kAmanAdarzanAt sukhazeSatayaiva duHkhAbhAve pravRttiH, sA ca tvanmata evAnapapannetyAha-kiM ceti / yaccoktaM nizyahaMkAranAze smartRtvAdyanupapattiriti tattadApi sUkSmarUpAGgIkArAnirastamityAha --na cAnubhaveti / nanu sUkSmAdbhinnasya sthUlasya tadanubhUtArthasmatRtve'tiprasaGga ityata Aha-tAvataivati / sthUlasUkSmAkArabhede'pi dhamyakyAnnAtiprasaGga ityarthaH / sthUlarUpasya nAzAttatkRtakarmanAze'pi tatphalaM tadupahita eka jIve kAlAntare'pi sevAdiphalavadIzvaradAtRkaM niyataM bhaviSyatItyAha-savajJeti / '
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTokAdvaitadIpikAyAm sUkSmarUpeNa svApe'vasthAnopapattiH sUkSmatA ca viziSya nirvatamazakyApyasata utpazyanupapasyA "asahA idamagra AsIt" iti zrutyA ca kaarymaatrsyaavshyaabhyupeyaa| anabhivyaktarUpasyaivAsacchabdArthatvAt / anyathA Asoditi virodhAt / ata evAnirvacanIyaM vizvamiti tatvavidAM sthitiH|| mavidyAvacchinnasya parAmarza iti pakSaH parAmo'vidyAvacchinnasyaiveti kecit, ahamihaivAsmItyanubhavAt paricchinnatvasyApi naasiddhiH| na caitsyaapryojktvm| paricchinnasyAtmazabdArthatvavyAghAtAt / na cAtmatvameva tadarthaH / AtmanAnAtvasiddheH pUrva tajAterasiddhastasya cAcApyasiddhatvAt / nAnAtmakalpane gauravAca // nana kimidaM sUkSmatvaM? kAraNAtmatApattiriti cet, ko'rthaH ? kiM kAraNameva vartate kAryamapi ? Adye nAntaHkaraNasattvaM, dvitIye na jAyadavasthAto vizeSa iti tatrAha-sUkSmatA ceti / sUkSmatAyA anirvacanIyatvena bhedAbhedAbhyAM durnirUpatvamanakUlameva / na ca tatra mAnAbhAvaH / sato'sato votpattyanupapattyAasadvA idamiti zrutyA ca tdvgmaadityrthH| nanvasaditikAryasyAsattvamevocyate na tUktasakSmarUpaM tatrAha-anabhivyakteti / tucchatvapakSe bAdhakamAha-anyatheti / agra AsIditi pUrvakAlasambandha idamasadityatya kAryasyAsadaikyaM caanirvcniiyskssmruupmntrennaanuppnnmityrthH| durnirUpatvAdeva kAryarUpamapyanirvacanIyamityAhaata eveti / evamahaMkArAvacchinnasyAtmanaH parAmarzAzrayatvamiti mate suSuptikAlikAnubhavasAmAnAdhikaraNyaM parAmarzasyopapAditam / idAnImavidyAvacchinnasyeti mate tasyAvasthAtraye'pyanapAyAnna codyAvakAza ityAha parAmarza iti / mitatvahetorasiddhiM pariharati-ahami heti / na ca dehaparicchedaviSayo'yamanubhava iti vAcyam / ahamihe vAsmi jAnAna iti paricchinnasya jJAnAzrayatvAnubhavAditi bhaavH| Atmano'NutvAt paricchinnatvamAtmatve'pyupapadyata
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 51 parAmarzasyAhaGkAraviSayatvaM tannirAmazca yatta sugvamahamasvApsamiti parAmarzo'haGkAraviSaya iti' tadasat / suSuptau kAdAcitkAhaGkArAnubhavasyAsambhavAt / nityasyAtmAnyasyAbhAvAt viSayasya cAsvaprakAzatvAdityuktatvAt / na cAnubhavAdRte parAmarzaH smbhvti| suSuptAvahaGkArAnubhave jAgratIvAhamityanubhUyetAvizeSAt / cidrUpAtmAtvAvRtatvAdabhivyaJjakAntaHkaramAbhAvAca na tadA viziSya prkaashte| tasmAdahamiti jJAnaviSayo na svadraSTA, tasminprakAzamAne'pyaprakAzamAnatvAt, ghaTAdivat / na cAsiddhiH / ahamAkArAnubhavasya suSuptAvananubhavaparAhatatvAt / sukhamahamasvApsamiti cAhatArAzraya eva viSayA. tmAbhedAropAdviSayatayA prtiiyte| ahaGkArAMzajJAnasmRtitve kAraNAbhAvasya bAdhakasyoktatvAt / na caasyaabhaassmtaa| ityatrAha-na ceti / 'yaccAsya santato bhAvastasmAdAtmeti gIyata' iti vacanAt vyutpattezca paricchinnasyAtmazabdArthatvaM vyaahtmityrthH| AtmatvajArAtmapadArthatvAnna virodha ityAzakyAsiddhathA dUSayati-na cAtmatvameveti / gauravAcca na jAtirathe ityAha-nAnAtmeti / __ svamate parAmarzamupapAdya paramate tasyAnupapatti vaktumanuvadati-yattu sukhamiti / suSuptAvahaGkArAnanubhave na tatparAmarza:syAttadanubhavazca kiM janyajJAnamuta nityamathavA svaprakAzarUpo'hakAra eva sarvathApyasambhava ityAha-tadasadityAdinA / suSuptAvahaGkArAnubhavo'nupalabdhiparAhatazcetyAha / suSuptAviti / nanu svaprakAzacidrUpAtmanastadA sattvAttanmate 'hametAdRza ityanubhavaH kiM na syAditi tatrAhacidrUpeti / evamAcAryAnumAnamapi niravadyamityAha-tasmAditi / atra prakAzamAnatvaM prakAzaprayuktasaMzayAdyagocaratvaM tadabhAvo'prakAzamAnatvaM suSuptau cAhaGkArasaMzayAyabhAvo na tatprakAzaprayuktastadA tadabhAvAttanirUpitaprakAzasyApyabhAvAt, kiM tu dharmijJAnAdivirahAditi na vishessyaasiddhiH| na ca brahmaNi vybhicaarH| svavyavahArahetuprakAzAnAzrayatvasya prakAzAtmakabrahmaNyapi sattvAt /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAma anukUlatarkayuktatvAt / ahaGkArAtiriktAtmanaH siddhayasiddhiparAhatatvAttasya // ahaGkArAtiriktAsmasiddhiH ata eva pratipakSAnumAnamadhyaprayojakam / asmanmate sapakSe brahmaNi hetorabhAvanAsAdhAraNyamasiDivA / na ca dvitIye sAdhye jIvAntareNezvareNa vaarthaantrtaa| tdbhdniraakrnnaarthsvaadetsy| ahamanubhave prakAzamAnaH svavyatiriktadraSTuka iti vA saadhym| api cAsti tAvannIlotpalapalAzazyAmalamaravindalocanamindirAramaNamanavaratamanucintayatAmApraharaM ghaTAdijJAnadhArAvatAmapi tAvatkAlInacittavRttigocaraM tAvatkAlInAtmagocarazcAnusandhAnametAvantaM kAlamidamanubhavannevAsamiti / na ca vizeSaNavaiyyarthyam / ahaGkArasyAtmAbhede tatprakAzadazAyAmaprakAzamAnasvasyAyogAditi hetoraprayojakatva nirAsArthatvAditi parAbhimatAtmatvaniSedhAnna niSedhyAprasiddhirdoSAyetyuktamiti / ahaGkArasyAnanubhave kathaM parAmarzaviSayatvapratItirityAzaGkaya viSayAtmAbhedAropAdityAha-sukhamahamati / ahaGkArazcAsau praamrshsyaashryo'hngkaaraashryH| kAraNAbhAvasyeti / puurvaanubhvaabhaavsyetyrthH| nanu tvadabhimata AtmA svavyatiriktadraSTako vastutvAdityAbhAsasamatA bhedAnumAnasyetyAzaGkaya vaiSamyamAha-na cAsati / AbhAsAnumAnasya dharmigrAhakabAdha AzrayAsiddhirvA doSaH, sa cAtra nAstItyAha-ahaGkAre ta / ahaGkAra AtmA jJAnAzrayatvAditi yaduktaM, tadapyaprayojakaM, bhedAnumAnasyAnukUlatakaMyuktatvAdityAha-ata eveti / / kizca jJAnapadena janyaM jJAnaM vivakSitamutAjanyam / Aye'sAdhANatA, dvitIye pakSe'siddhirityabhipretyAha-asmanmata iti / svavyatiriktadraSTaka iti sAdhyamAtmanAnAtve'pyupapannamityAzaGkatha lAghavatarkavirodhAnmaivamityAha-- ca dvitIya iti| devadatto 'hamanubhavaviSayastasyaivAhamanubhave prakAzamAnasvavyatiriktadraSTraka iti vivakSitatvAdvA nArthAntaratetyAha / ahamanubhava iti / evamahaGkArAtiriktamAtmAnaM prasAdhya tasyAvasthAtrayasAkSicaitanyAtmakatAM vaktuM jJAnadhArAnusandhAnAnupapattyA svatantrajJAnaM nirUpayati / api ceti-mAnasasya
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH tatkathamahaGkArAtmakAde saGgacchatAm / dhArAmadhyapatitatattadijJAnAnAM tattatkAlInAtmanazca pUrvakAlInAnubhavAgocaratvenedAnomanusandhAnAnupapatteH / na ca sAmAnyapratyAsatyA tdnubhvH| tadAzrayavyaktarasantrikarSAt / na ca smaraNAnavyavasAya eva tadAzrayo'stoti vAcyam / adrAkSamityAdau tadabhAvAt / atiprasaGgAt sAmAnyapratyAsattenirasidhyamANatvAt / idAnImasatAM ca teSAmanuvyavasAyAyogAcca // nanu tatajjJAnAnantaramevotpatrAnuvyavasAyAtmajJAnA saMskArAdhAnAdidAnImanusandhAnaM syAditi cetra / tathAsati vijAtIyajJAnavyavadhAnena dhyaantvaadesnuppteH| vebajJAnavAda utpa cAkSuSasya vA vAhyaviSayasya dhArAvAhikajJAnasya tatkAlInAhamarthasya cAnusandhAnaM dRzyate, etacca tattatkAlInasvasamAnaviSayAnubhavamantareNAnupapannaM, tadanubhavazca vedyajJAnavAde 'nupapannastasmAddhArAkAlInaH svatantro 'nubhava eSitavya ityarthaH / nanu dhArAntimajJAnagataghaTajJAnatvasAmAnyapratyAsattijanyamidaM jJa niM tAvajjJAnagocaramanuvyavasAyarUpa na tadanusandhAnamityAzaGkatha ghaTikAdivyavadhAnepyasyadarzanAnAyamanubhava ityAha- na ca sAmAnyeti / samayAntare ghaTasmaraNe sati tadanuvyavasAyo jaayte| tatra ghaTAnubhavatvasya sattvAttatpratyAsattyA dhArAnubhava iti tatrAha-na ca smaraNeti / adrAkSamiti smaraNAnubyavasAye cAkSuSatvAbhAvAddhArAgatacAkSuSatvAnusandhAnaM na syaadityrthH| kiJca janmAntarIyaghaTajJAnasyApi prtyaasttyaashrytvaattsyaapynusndhaanprsnggH| na ceSTApattiH / etAvantaM kAlamiti vizeSaNAyogAdityabhipretyAha-atiprasaGgAditi / sAmAnyasya pratyAsattitvamapi nAstItyAha-sAmAnyeti / asanikRSTAnuvyavasAyaM nirAkaroti-idAnImiti / samayAntare 'nusamyAnasya codyaparihArau nanu tattajjJAnAnAM tattadanantarabhAvimAnasajJAnaviSayatvAtsamayAntare 'nusandhAnamiti codayati -nanviti / dhArAnupapattyA dUSayati-neti / jJAyamAnasattAkatvaniyamAbhAvAnmadhye 'nuvyavasAyaniyame pramANabhAva ityAha-utpannasyeti / kiJca jijJAsitabAhyajJAnasAmagrIsthale madhye AntarajJAnakalpanaM AntarajJAnasAmagrItvenaiva balavattvaM
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm nasya jJAnasyAvazyavedyatvAbhAvena madhye'nuvyavasAyakalpanA. yogaac| jijJAsitazrIveGkaTAcalanAya rakamanIya lIlAvigrahabuddhidhArAsAmagrayAM satyAmapi mAnasajJAnakalpanAyAM sarvatra nanu yajjJAnamudbhUtaM tadeva grAhyamanudbhUtaM tvayogyatvAdagrAhyamiti jJAnadhArAviccheda iti cenn| jJAnAnubhUtatve pramANAbhAvAdanubhUtatvasya muurtvishessgunnmaatrvRttitvaac| ekavyaktaguMgatvAvAntarajAtyaikajAtimadudbhUtAnubhUtAnAzrayatvaniyamenAtmana ubhayavidhajJAnAnupapattezca / na ca nirvikalpakamevAnubhUtaM jJAnaM, tarhi tadviSayaviziSTajJAnamAvazyaka sAmagrIsatvAt // vAcyaM, tatazca dhArAvicchedo 'nuvyavasAyAnaparamazca syAdityAha-jijJAsiteti / anuvyavasAyAyogyajJAnotpattI anuvyavasAyoparama iti zaGkate-nanu yajjJAnamiti / kimanudbhUtatvamudbhUtatvAbhAvo jAtivizeSo vA nirvikalpakatvaM vaa| Adya udbhUtatvasya mUrtavizeSaguNamAtraniyatatayA tadabhAvasya zabdAdisAdhAraNatayA pratyakSatvApratibandhakatvAt / na dvitIyaH savikalpakajJAnamAtrasya pratyakSatvayogyatayA tAdRzajAtisattve mAnAbhAvAdityAha-na jJAneti / anu dbhUtatvasya jAtitve'pi rUpAdiniSThamevetyAha-anubhUtatvasyeti / kiJca yasminnAtmanyanudbhUtaM jJAnaM vattate tasminnubhUtajJAnasamavAyo na syAdityAhaekavyaktariti / pradIpaprabhAderguNatvena sajAtIyodbhUtAnudbhUtaguNadvayAzrayatvaM dRSTaM tathAvRttyartha-guNatvAvAntareti / na caikasmin paramANau tAdRzaguNadvayamastIti vAcyam / paramANUnAmevAsattvAt sattve vA tadguNeSvanudbhUtatve mAnAbhAvAt, tadapratyakSatvasyAnyathA'pi sambhavAditi bhaavH| tRtIyaM dUSayatina ceti / jJAnaviSayanirvikalpakAGgIkAre jJAnaviSayasavikalpakamAvazyaka tatsAmagrIsattvAdanyathA nirvikalpakasyApyabhAvApAtAdityAha-tIti / asamavAyikAraNoparamAdanuvyavasAyoparama iti zaGkate-nanu sayogeti / vishe| eva durnirUpa iti dUSayati-kimiti / Adya 'pi sA ki saMyogatvasya sAkSAdvayApyajAtiH, vyApyavyApyA vaa| Adya Aha-sA hIti / anyasyA iti / ubhayakarmAdiprayojyAyA ityrthH| tataH kimityata Aha--sA ceti / dvitIyaM pakSaM dUSayati--nApi tdvyaapyeti| vyaJjakAbhAvAjAtisAdhakAnugata
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH saMyogAvizeSasyAnuvyavasAyahetutvakhaNDanam nanusaMyogavizeSo'nuvyavasAyaheturiti tadvicchedAdeva tadvige ccheda iti cet, kiM saMyoge vizeSo jAtiruta vAhyajJAnajananAyogyatvamupAdhiH / nAdyaH, sAhyanyatarakarmaprayojyA vAcyA, AtmamanaH saMyoge'nyasyA asambhavAt / sA ca sarvAtmamanaH saMyogasAdhAraNyeveti na tadvirahAdvijJAnavirahaH / nApi tvyaapyjaativishessH| tatprayojakAbhAvAnmAnAbhAvAca / dvitiiye'nuvyvsaaymaatrocchedprsnggH| ghaTAdijJAnotpAdakasaMyogAnyasaMyogajanipUrvameva ghaTAdijJAnasya vinaSTatvAt / na ca tAvatparyantaM jJAnaM sthAyi / dhArAsthale'pi jnyaanaiktvaaptteH| na ca vinazyadavasthasaMyoganiSpannavyavasAyasya svasattAkSaNotpannasaMyogAdanuvyavasAya iti vAcyam / vizeSaNajJAnakAle tasyApi naSTatvAt / na cAnuvyavasAyasya na vizeSaNajJAnajanyatvamiti vAcyam / anyasyApi tdbhaavprsnggaat| na cAnuvyavasAye viSayo vizeSaNaM tajjJAnaM ca vyavasAya eveti vAcyam / viziSTajJAnasya svaviSayIbhUtayAvavizeSaNajJAnajanyatvAbhAve'nyatrApi tatprasaGgAt // buddherabhAvAcceti hetumAha ttpryojketi| vizeSasyopAdhitvapakSe vAhyajJAnajanakasaMyogAdanuvyavasAyAnupapattastadartha manasi kriyAdipUrva saMyogAntaramArambhaNIyaM, tataH pUrvavyavasAyanAzAdanuvyavasAyAyoga ityAha-dvitIya iti / jJAnasya catuH paJcakSaNAvasthAyitvAnoktadoSa ityAzaGkayApasiddhAntAddhArAyA ekajJAnatvApattezca neti dUSayati na ca tAvaditi / nanu vyavasAyastajanakasaMyoganAzazcaikakSaNa evotpadyete. vyavasAyasthitikSaNe 'nuvyavasAyahetusaMyogAntaramutpadyate, vyavasAyasya tRtIyakSaNa evAnuvyayasAya iti noktadoSa ityAzaya jJAnatvaviSayanirvikalpakotpattisamaye tasya naSTatvAnnAnuvyavasAya ityAhana ca vinazyaditi / vizeSaNajJAsyAnapekSitatvAnna tena vyavadhAnamityata Aha-- na ceti / anyasyeti / vyvsaaysyetyrthH| vyavasAyasyaiva vizeSaNajJAnatvAnna tannirvikalpApekSetyata Aha-na cAnuvyasAya iti / anuvyavasAye jJAnatvasyApi
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm anuvyavasAye jJAnatvasya svarUpato bhAne'pi doSaH na ca jJAnatvAMze'nuvyavasAyo nivikalpaka eva, na hi tadaivaM bhAyAt mayijJAnamiti / tatra hi jJAnatvaM prakArastato vilapajJAnatvaprakArakajJAnAdarzanAt / nirvikalpakatvasavikalpakatvayoviruddhayorekatra vRttitvaanupptteshc| samavAyina iva asamavAyiH no'pyavinazyadavasthasyaiva jnktvaat| evamapi sNyogsthitikssnnotpnnvyvsaaysyaannvyvsaayprsnggaat| saMyogasya svarUpavizeSAbhAve kizcidbAhyajJAnajananayogyaM kizcinnetyasyaiva durvctvaat| nanu bubhutsitaM jJAnaM gRhyate nAbubhutsitamiti cenna / bubhutsAyA api bubhutsitsaamaanyjnyaanaadhontyaa'nyonyaashryaadiprsnggaat| bubhutsAhetudhamijJAnena bubhutsitajJAnasya vinaSTatvena tdnuvyvsaayaayogaat| utsannAyAM bubhutsAyAM tadviSayajJAnasAmagra yAH sattvena bubhutsitajJAnAnupapatteH / bubhunsAghaTitajJAnasAmagrI balavatIti cenna / tathAsatyudAhRtasthale tadghaTitabAhyajJAnasAmagrayAH sattvenAnanuvyavasAyaprasaGgAt / abubhutsitjnyaangrhnnaac|| vizeSaNatayA bhAnAttajjJAnamapi vaktavyamanyathA'nekavizeSaNavati vastunyekavizeSaNajJAne tAvadvizeSaNaviziSTapratyayApAtAdityAha--viziSTajJAnasyeti / ___ nanvanuvyavasAye jJAnatvaM svarUpeNa bhAsate na tu vizeSaNatayA, tatastajjJAnamanapekSitamityAzaGkaya tathAtve mayi ghaTaviSayaM kiJciditi pratItyApAta ityAhana ceti / na ca jJAnatvAMza iti / nirvikalpakatvasya sAkSAtvavyApyajAtitvAdanyApyavRttitvApAta ityAha --nirvikalpakatveti / tantuvattantusaMyogasyApyavinazyadavasthasyaiva janakatvAdvinazyadavasthasaMyogAdvayavasAyotpattirapi na sambhavatItyAhasamavAyina iveti / dravyAsamavAyina evAyaM niyama ityAzaGkayAGgIkAreNa dhArAyAM dvitIyAdijJAnAnanuvyavasAyaprasaGga ityabhipretyAha-evamapIti / yogyatAvacchedakAnirUpANAdapi naaymupaadhirityaah| saMyogasyeti / bubhutso
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH etena sAmAnyAkAreNa sarvajJAnaM kadAcijAtamiti tadgocarA smRtiH, tato jijJAsA jJAnamAtraviSayA jAyate, tato ghttjnyaanmutpdyte| taca jijJAsAgocara eveti dvitIyakSaNa eva tadviSayAnuvyavasAya iti nAnyonyAzrayAdiriti pratyuktam / jijJAsAM vinA tasyaivAnupapatteH / jJAna jijJAsAnantaramajijJAsitabAhyajJAnAnutpattau tatra jAnAmItyanuvyavasAyAnupapattazca / nanu vayaM niyamaM na brUmaH kacijijJAsitaM gRhyate, kvacidviparItam, kvacicca naiva gRhyata ityabhyupagamyata iti cenna, tvadabhyupagamasya vyavasthApakAbhAvena nirmUlatvAt / ajijJAsitasyApi grahaNe kacittadvirahaH kathamiti varNyatAm / na ca bAhyajJAnasAmagrIpratibandhAt kadAcidittidhArAvirama iti vAcyam, paramAdanuvyavasAyoparama iti zaGkate-nanviti / jJAnabubhutsAyA jJAnaviSayadharmijJAnAdisAdhyatvAttasya bubhutsAdhInatve parasparAzrayAdikaM syAditi dUSayatina bubhutsAyA iti / bumutsotpattisamaye'nuvyavasAyasya nAzAnna tayApi tadanuvyavasAya ityAha-bubhutsAhetviti / satyAM bubhutsAyAM tadviSayajJAnodayAnnAnyasyAvakAza * ityAha- utpnnaayaamiti| bubhutsAjJAnasAmagrathA durbalatvAna tajjJAnamiti codayati-trubhutseti / evaM sati veGkaTAdhipatilIlAvigrahasyaiva bubhutsitatvAttaddhArAsamaye tadanuvyavasAyAyoga ityAha-na tathA satIti / duHkhAdijJAnasyAbubhutsitasyApi gRhyamANatvAnna tasyAH jJAnagrahaNakAraNatApItyAha-abubhutsiteti / / jijJAsitajJAnAtpUrvameva dharmijJAnajijJAsayorutpatterna tAbhyAM vyavadhAnamitIyamapi kukalpanA'nupapannetyAha-eteneti / tasyaiveti / jnyaanmaatrvissyprthmjnyaansyetyrthH| kiJcoktaprakAreNa jJAnamAtrajijJAsAjanakasmaraNajJAnasyApi tajijJAsAviSayatvAt smaraNajJAnasAmagrathA jijJAsAghaTitatayA balavattvAt tajjJAnameva syAnnAjijJAsitabAhyaviSayajJAnam, tathA coktAnuvyavasAyAyoga ityAha-jJAnajijJAseti / jijJAsAyAH sarvatrAkAraNatvAnnAnyonyAzrayAdiriti codayati-nanu vayamiti / tvadabhyupagamasya niyAmakAbhAvAddheyatetyAha--na tvadabhyupagamasyeti / aniyamapakSe'pyanuvyavasAyAnuparama
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ nA saTIkAdvaitadIpikAyAm pAyaviSayatvena tasyA balavattve jAgratyanuvyavasAyamAtravilopaprasaGgAt / sarvadA bAhyajJAnasAmagrIsambhavAt / pravartakabAhyajJAna, sAmagrI balavatIti cenn| tAdRzajJAnasAmagrayAM satyAmeSedamahaM jaanaamiitynuvyvsaaydrshnaat|| parasya na sAkSAjJAnahetutA ___ adRSTasya ca niyAmakatve sahakArivaikanyAt kadAcidapi jJAnAbhAvAnubhavAyogAt / niyAmakaM vinApi niyamAGgIkAre shkaarivaadvilopprsnggaac| kiJca pratyakSaM hi svasamAnakAlInaM viSayIkaroti ghaTo'sti jAnAmIti pratyakSayorviSayasya vartamA. natAvabhAsanAt / na cAnuvyavasAyakAle vyavasAyasya vartamA. batA'sti / nanu viSayasya pratyakSanimittatayA pUrvakSaNavatitvamevApekSyate, na tu tatkAlInatvamapi, vartamAnatA'vabhAsastu sthUlopAdhimAdAyApi bhavatIti ceta, na pratyakSaviSayasya tatkAle varta ityAha-ajijJAsitasyeti / sAmagrayAM satyAmapi pratibandhakadazAyAmanuvyavasAyoparamAttaduparama ityAzaGakyAha-na ca bAhyeti / kiM bAhyajJAnasAmagrItvena pratibandha katvamuta pravartakajJAnasAmagrItvena ? Aye Aha-bAhyaviSayatveneti / sarvadeti / tvagindriyasya sparzavadravyeNa saMyogasya jAgratyavarjanIyatvAccharIravyApitvaco manaHsaMyuktatvAccetyarthaH / dvitIyaM zaGkate -pravartaketi / indriyasyeSTavastusaMyoge satyapi tadanuvyavasAyadarzanAnna tadityAha-na tAdRzeti // nanvadRSTasyApi jJAnakAraNatvAttabhAvAdeva vittidhAroparama iti cenna, dRSTasAmagrIsampAdanenaivAdRSTasya kAryahetutvAdityabhipretya sAkSAddhetutve doSamAhaadRSTasyeti / sahakArivaikalyAditi / sahakAriNo'dRSTasya vaikalyamabhAvo yasminnanupalambhe sa tathA tasmAdityarthaH / ayamarthaH / abhAvAdhikaraNe tarkitapratiyogisattvavirodhyanupalambhasyAbhAvadhIhetutvAjjJAnAmupalambhasya cAtmani satyapi jJAne tadupalambhakAdRSTavaikalyAdapyupapatterityanyathAsiddhizaGkayA tato jJAnAbhAvanizcayo na syAditi / nanu svabhAvAdeva kicijjJAnaM gRhyate, kizcicca na gRhyata iti tatrAha
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH mAnatvaniyamAbhAve kvacidapi nisskmpprvRttynupptteH| viSayasya vartamAnatAnizcayasya tahetutvAt / sthUlakAlamAdAya prayogasAdhutvavarNane'pi pratyakSasya tathA vivkssaanupptteH| tasmAdanuvyavasAyAsambhavAddhArAntaH pAtiprathamAvijJAnAnAM vinaSTAnAmanuSyavasAyAyogAnna kathamapi vedyajJAnavAde'mihitAnusandhAnaM snggcchte| anumeyaM jJAnamiti vAde tu natarAm / amuvyavasAyAGgIkAre saMkhyAnusandhAnAmupapattiH kizca nairantaryeNa dvAdazanAmAni zRNvato zAdazanAmAni kameNAzrauSamiti yatrAnusandhAnaM tatra na madhye'nuvyavasAya: kalpayitumapi zakyate / anuvyavasAyasAmagrIkAlo'tpannanAmno'nubhavAsambhavena dvaadshtvaanusndhaanaanupptteH| nanu bAdazanAmAnubhavAnantaraM dvAdazanAmagodharA smRtirjAjAyate smRtyAca tatkAraNamanubhavamanumAya tadgocarAnusandhAnamevaM bukhidhArAsthale niyAmakamiti / kiJca pratyakSajJAnakAle viSayasattvaniyamAdanuvyavasAye ca tadasambhapAnAsAvaGgIkArya ityAha-kiJceiti / pratyakSajJAnakAle viSayasattvaniyamAbhAve bAdhakAmAvAnnoktadoSa iti zaGkate-nanu viSayasyeti / bAdhakAmAvo'siddha ityAhama pratyakSeti / yaccoktaM sthUlakAlamAdAya varttamAnatAvabhAsa iti tatrAha-sthUlakAlamiti / vivakSAyAH zabdadharmatvAdanubhave yathAvabhAsaM viSayasattAyA abhyupeyatvA. dityarthaH / uktAnusandhAnasyAnyathopapattyabhAvamuktamupasaMharati-tasmAditi / bhaTTamate 'pyanusandhAnAnupapattirityAha-anumeyamiti / tanmate pakSAdhanekajJAnavyavadhAne dhArAvicchedAdeH sttvaadityrthH|| evaM madhye'nuvyavasAyAGgIkAre dhArAvicchedo dUSaNamuktamidAnIM madhye 'nuvyavasAyakalpane saMkhyAnusandhAnAnupapatterna tatkalpanamityAha-kiJceti / ____ aymrthH| kezavAdidvAdazanAmasu nairantaryeNa paThyamAneSu tava mate AdyavarNasthitisamaye tadviSayakatvAdinirvikalpajJAnaM dvitIyavarNotpattizca / tatsavikalpasamaye dvitIyasya sthitiH| tadanuvyavasAyasamaye dvitIyasya naashH| tadanantaraM dvitIyagrahaNAyogAttRtIyasya caturthasya vA graho vktvyH| evamuttaratrApi keSAM
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm 'pIti cenna / madhye jJAnakalpane pramANAbhAvAdagauravAca / jJAnAntarasya smRtitvAnusandhAnAbhAvena tato mUlAnubhavAnumAnAnupapaH / parizeSAsmRtitvAvadhAraNamiti cenn| evampraNADImaviduSo'pi varNitapratisandhAnadarzanAt / anubhavasya smRtihetutvAjJAnasaMzayaviparyAsadazAyAmapyanusandhAnadarzanAdanumAnAnupa . pareH / evamiSTaviSayajJAnAnantarameva sukhaM jAyate na tu tadanuvyavasAyAt / iSTajJAnasyaiva tahetutvAt / sukhaM cotpannamavazyaM jJAtavyamiti kathamiSTajJAnAnusandhAnaM bhavet // sukhajJAnakAla eva tasya nsstttvaat| . nanu sukhAtpUrvamidamiSTajJAnAnusandhAnamiti cenna / anuvyavasAyakAle vinaSTasyeSTajJAnasya sukhAhetutvAt / iSTajJAne cidvarNAnAM tatsaMkhyAyA vA grahaNAyogAnmadhye 'nuvyavasAyakalpane dvAdazanAmazravaNAnupapattistadakalpane cAauSamityanusandhAnAnupapattiriti kaSTAM dazAmApanno. yamanusandhAnatapasvI hi / na ca nairantaryeNa varNAnAmutpattirasambhavinI bahuvaktRkeSu tatsambhavAt / madhye madhye 'nubyavasAyAbhAvepi sarvavarNajJAnAnubhavo'numAnAtsidhyatIti zaGkate-nanu dvAdazeti / ghaTAdidhArAyA apyevamevAnusandhAnamityAha evamiti / anusandhAnAtpUrvamanumitijJAnamanupalabdhiparAhatamiti dUSayati-na madhya iti / pakSAdyanekajJAnakalpane gauravaJcatyAha-gauravAceti / anantaraM smarAmItyanubhavAbhAvAlliGgajJAnamapi nAstItyAha-jJAnAntarasyeti / anantarabhAvinAmajJAnasyendriyAdyajanyatvAtsmRtitvajJAnamiti zaGkate-parizeSAditi / parizeSamajAnato'pi pratisandhAnasattvAnmaivamityAha-na, etamiti / jJAtepi smRtitve vyApti nizcayasyAniyatatvAnna niyamenAnumitirityAha-anubhavasyeti / iSTajJAnasukhayoH kAryakAraNabhAvagrahAnupapattirapyalaukikAnubhave mAnamiti vaktuM paramata iSTajJAnAnubhavo na sambhavatItyAha-evamiti // nanviSTajJAnamevAnuvyavasAyAnantaraM sukhamutpAdayatIti zaGkate-nanu sukhaadiiti|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH satyapi sukhAnutpattau tasya tadahetutvaprasaGgAt / na ca sukhAnantaraM vinazyadavastheSTaviSayajJAnAttadanuvyavasAya iti vAcyam / sukhasyAvazyavedyatvaniyamena tajjJAnAtpUrvaM tasya naSTatvAt / na ca jJAnasukhayoH samUhAlambanam / tayoHsahopasthitiniyame paurvAparyasya durghahatayA kAryakAraNatvasya durgrahatvAt / parizeSasya durvdhaarnntyessttdrshnaarthiprvRtynupptteH| na ca sukhamiSTajJAnajanyam tadviSayakRtijanyatvAt sNmtvditypi| evamapi kRtyanantarabhAvISTajJAnasya kaarnntvaasiddhH| vybhicaaraadpryojktvaac| kRtipUrvajJAnasyApi kRtikArya na hetutvamiti vakSyate / etena sukhAnumiteSTajJAnamanusandhIyata iti nirastam // iSTajJAnasya nirvikalpadvAreNAnuvyavasAyotpattisamaye naSTasyAnantaraM na sukhajanakatvamityAha / na, anuvyavasAyeti / kiJcaSTajJAnasya sukhaM prati caramakAraNasvAttadanantarakSaNa eva tadanutpattau tatkAraNatvameva na syAdityAha-iSTajJAna iti / iSTajJAnaM dvitIyakSaNe sukhamutpAdya tRtIyakSaNe 'nuvyavasAyaviSayo bhaviSyatItyAzaGkatha tadA sukhajJAnasyAvazyambhAvitvAnnAnuvyavasAyAvakAza ityAha-na ca sukheti / nanviSTajJAnamapi viSayIkRtyotpadyamAnaM sukhajJAnaM samUhAlambanarUpaM bhaviSyatItyAzaGkaya tathAsati savyetaraviSANavatsahopasthitatvAt kAryakAraNabhAvagrahAyoga ityAhana ca jJAneti / nanu sukhaM sakAraNakaM kAryatvAditi sAmAnyatastatsiddhau parizeSAdiSTajJAnamiti sidhyatItyAzaGkayAha -parizeSasyeti / iSTajJAnasya tava mate 'nupasthitatvAdvastutastaddhetoreva kAraNatvasambhavAnna parizeSa ityrthH| tarhi sukhata eveSTajJAnasya kAraNatvamanumIyata ityAzaGkayAha-na ca sukhamiti / sammatavaditi / tantuviSayakRtijanyasya paTasya tntujnyaanjnytvvdityrthH| kRtijanakajJAnasya kRtikArye kAraNatvaM kutrApi nAsti, aGgIkRtyApyAha-evamapIti / kRtyanantarabhAvitantvAdiviSayajJAnasya paTakAraNatvAbhAvavat kRtyanantarabhAvispazanacandanAdijJAnasya sukhahetutvaM na sidhyedityrthH| kiJca tava mate kRtiviSayajJAne vyabhicAraH, tadatiriktatve satItyukte'prayojaka ityAha-vyabhicArAditi / aGgIkAraM parityajati-kRtipUrveti / vakSyata iti / IzvaravAde ityarthaH / sukhasyeSTajJAnakAryatvAnizcayAdeva sukhena tadanumAne tadanusandhAnamiti pratyuktamityAha-eteneti //
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ para saTIkAdvaitadIpikAyAm prAbhAkarastha pUrvapakSaH nanvastu tIhaGkArasamavetaM jJAnaM svaprakAzaM dhArAnusandhAnAdikasya sarvasyopapattaya iti cenna / jAnAmIti tasya jJAnaviSayatvAnubhavAt / ghaTAderapi viSayatve'nubhavasyaiva mAnatvAt / na cedaM jJAnaM bhramaH / bAdhakAbhAvAt / cakSurAdijanyajJAnaM, na svaprakAzaM, kAryatvAt, rUpavata, vipakSe ca jAnAmItyanubhavAyogo baadhkH| svaviSayatvaM svaprakAzatvamiti svIkartumaMtAnuvAdaH ana navInaH / nanu jJAnasya viSayatvAnubhayo dhosvaprakAzatvena na virudhyte| svaviSayatvasyaiva svaprakAzatve 'virodhAt / anyathA svavyavahArahetutvasaMzayavirodhitAderayogAt / na ca jJAnasya svasmAdanyatra vyavahArajanane svaviSayatvaM tantraM, svasmiMstu svAbheda eveti yuktam / pakSAdanyatraivAyaM niyama ityasya sarvatra suvacatvAt / duHkhAdiviSayasya dveSasya svAbhede tasyApi svaviSayatvavyatirekeNa duHkhAdAviva svasminnivRttihetutvasya svecchAvirodhitvasya cAdarzanAt / smaraNarUpasya parokSA ahamarthasamavetajJAnasya jJAtRjJAnajJeyaprakAzAtmakatvAddhArAdyanusandhAno. papattiriti prAbhAkaraH pratyavatiSThate-nanvastviti / avedyasya svaprakAzatvAdasya ca vedyatvAnna svaprakAzatvaM, nApi tripuTIprakAzatvaM cetyabhipretya dUSayati-na jaanaamiiti| jAnAmIti jJAne hi jJAnamAkAraH, AkArazca viSaya evetyarthaH / janyajJAnasyAsvaprakAzatve 'numAnamapi mAnamityAhacakSurAdIti / nanu nAvedyatvaM svaprakAzatvaM, kintu svaviSayatvaM tathA ca janyajJAnaM svaviSayatvAtsvaprakAzamiti navInamatamanuvadati-atreti / jJAnasya svaviSaya eva saMzayAdivirodhitvaM vyavahArahetutvaM ca ghaTAdiviSaye dRSTaM svasyApi viSayatvAbhAve svasmiMstadubhayaM na syAdityAha-anyatheti / jJAnAdanyatraiva vyavahAraH svasamAnaviSayajJAnajanyaH, jJAne tu naivamityAzayAnumAnamAtrocchedApAtA. vamityAha-na ca jJAnasyeti / kiM ca dveSasya svAbhede satyapi svaviSayatvA.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 63 nabhavasya ca vRttijJAnasya svAbhede satyapi svaviSayatvavyatirekeNa svaviSaya iva svasminnapi vyavahArAdihetutAyA adrshnaac| vRtterapi svavyavahArahetutve svprkaashtvaapttH|| ekasya viSayaviSayibhAvo viruDaH . nanu svasya svavedyatvaM viruddhamiti cenna, tatkimiti viruddha ? kiM sAkSAtkArasya viSayajanyatvAt svasya ca svajanyatvAyogAt, kiM vA sAkSAtkAre svajanakendriyasanikRSTasyaiva svaviSayatvAt svajanakendriyasannikarSakAle svsyaabhaavaat| yahA viSayaviSayi. bhaavsyobhynisstthtvaadeksmiNstdyogaat| nAdyadvitIyau,svaprakAzasyAtmasvarUpajJAnasya tayorabhAvAt / na tRtIyaH, atItAropitAtyannAsatAM jJAnadarzanena tasyobhayAniSThatvAt / nanu jJAnasyaiva jJeyatve kriyAkarmatvAdivirodha iti cenna / kRtivizeSasya kriyaatvvdupptteH| bhAvAdeva svasmin svaprayuktakAryAbhAvo dRSTaH, evaM jJAne'pi syAdityAhaduHkhAdIti / kiM ca tava mate 'parokSasthale sphuraNasya vyavahArajanakatve'pi parokSasthale vRttereva vyavahArahetutvaM svabiSaya evAGgIkRtaM na tu svasmin / tatkasya hetoH svaviSayatvAbhAvAdeva, evamanyatrApi syAdityAha-smaraNeti / parokSavRttaH svaviSayavyavahArahetutve ko doSastatrAha-vRtterapIti / tathA ca sAkSirUpAnubhavo na sidhyatIti bhAvaH // ekasya viSayaviSayibhAvo viruddha iti codayati-nanviti / virodhaprayojaka vikalpayati-tatkimiti / sAkSipratyakSaviSayAhakArAdestajanakatvatajanakendriyasanikRSTatvayorabhAve'pi tadviSayatvAGgIkArAnnemau niyamAviti dUSayati-nAdyadvitIyAviti / janyapratyakSaviSayasyAyaM niyama iti cettarhi svavyatiriktapratyakSaviSayasyaivAyaM niyamo'stviti bhaavH| tRtIye atItAdijJAnAnAM nirviSayatvaprasaGga ityAha-na tRtIya iti / jJAnaM svakarmakaM na bhavati kriyAtvAt gamanAdivaditi codayati-nanviti / parispandalakSaNakriyAtvaM jJAne 'siddhaM, dhAtvarthalakSaNakriyAtvamanityakRtau vyabhicArIti dUSayati-na kRtIti / nanu karmalakSaNaparyAlocanAyAM naikasya kriyAkarmatvamupapadyate anityakRtestu nityakRti prati karmatvAnna vyabhicAra iti codayati-nanu pareti / atItAdAvulakSaNA
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm nanu parasamavetakriyAphalazAlitvaM karmatvaM, tatkathamekasminneva kriyAtvaM karmatvaM ca, kRtistu kRtyantarasyaiva karmeti cenna / kriyAviSayatvasyaiva karmatvAt / nanu katu : karmatvaM viruddhamiti cenna / jJAnasyAtakartRtvAt / viSayiNo viSayatvaM viruddhamiti cenna / ajJAnasAkSiNo brahmaNo'jJAnaviSayatvAt / "tadAtmAnamevAvet" iti zrutezca // svaprakAzasvopasaMhAraH jJAnasya svaviSayatvAbhAve sarvopasaMhAreNa vyAptemithyAtvAnumitezca svaviSayatvaM na sidhyet / tasmAccaitrasamavetamayaM ghaTa iti jJAnaM caitrAparokSAnubhavaviSayaH, caitrasyAparokSavyavahAraviSayatvAt , ghaTavadityanumAnAt jAnAmItyanubhavAca parizeSAjJAnaM svaviSaya iti // sambhavAdanyadeva karmalakSaNamityAha-na kriyeti| kartuguNatvAtkarmaNaH prAdhAnyAdekasya tadubhayarUpatvaM viruddhamiti zaGkate-nanu katturiti / jJAnasya svAzrayatvAnaGgIkArAnna kartRtvamityAha-na jJAnasyeti / viSayitve viSayatvaM na syAditi zaGkate-viSayiNa iti / ekamajJAnaM pratyekasyaiva brahmaNo viSayatvaM viSayitvaM ca dRSTamiti pariharati-na ajJAneti / nanu viSayo'syAstIti viSayItyucyate, ekasya tu svena sambandhAbhAvena SaSThayarthAbhAvAnna svaviSayatvamiti cenn| abhedasambandhasambhavAditi bhAvaH / atireva brahmaNaH svaviSayatvaM darzayatItyAha-tadAtmAnamiti / tadbrahma AtmAnamavet , jJAtavadityarthaH // ___ yatkArya tatsakAraNakamityAdivyAptigrahe svasyApi kAryatvAdviSayatvaM baktavyaM, prapaJco mithyetyanumAne svasyApi pakSatvena viSayatvaM vaktavyamanyathA doSamAha-jJAnasyeti / takite'rthe prayogamAha-tasmAditi / caitraparokSajJAnasya pakSatve bAdhaH syAttanivRttyarthamayaM ghaTa iti vizeSaNam / maitrajJAnavyavacchedArtha caitrasamavetamiti / IzvarajJAnaviSayatvenArthAntaratAnivRttaye sAdhye caitrapadam / caitraparokSajJAnaviSayatvena siddhasAdhanatAnivRttaye aparokSapadam / maitrasukhe caitravyavahArapade vyabhicAraparihArArtha hetau caitrapadamaparokSapadaM ca / nanu caitrAnuvyavasAyaviSayatvenArthAntaratetyAzaGkaya tasya nirastatvAdanavasthApattezca svaviSayatva siddhirityAha-parizeSAditi // navInamataM dRSayitumupakramate-atreti /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH svaviSayatvarUpasvaprakAzatvakhaNDanam atrocyte| ghaTa iti janyapratyakSaM naitajjJAnaviSayaH, etajanakasannikarSAnAzrayatvAt , sammatavat, vaiziSTyamasannikRSTamapi bhAsata iti mate ghaTavyakti janyapratyakSaM naitadviSayaH tata eva tadvat // asanikRSTasya na viSayatvam na cAprayojakaH / vaiziSTayAtiriktasya janyapratyakSaviSayatve tajjanakasannikarSAzrayatvasyaiva prayojakatvAt / anyathA'tiprasaGgAt / ghaTajanyaM jJAnaM naitadviSayaH etadajanakatvAditi vaa| pakSAdanyatraivAyaM niyama iti sarvatra vaktuM zakyatvAdityuktvA jJAnAnyaviSayatve jJAnasya tatsannikarSajanyatvaM prayojakaM jJAne tu tatra tAvadanumAnasya pratiprayogaparAha timAha-ghaTa iti / ghaTaviSayazAbdajJAnasyApi pakSatve tajjanakasannikarSAprasiddhayA tatra hetorasiddhiH syAttannivRttaye pratyakSapadam / IzvarajJAne 'pyuktadoSaparihArAya janyapadama / janyapratyakSamityukte prameyamiti jJAnasyApi pakSatA syAttathA ca tatra paramate hetorasiddhiH, tajjanakasannikarSarUpaprameyatvAzrayatvAttanivRttaye ghaTa itIti / naitajjJAnaviSaya iti / pakSIbhUtajJAnaviSayo netyrthH| na ca ghaTAdiviSayAdbheda iSTa iti vaacym| etajjJAnAviSayatvasya sAdhyatvAtsaviSayakatvasyApyasambhavAt / pakSIbhUtajJAnasyApi vaizeSikAdimate 'nuvyavasAyajanakasannikarSAzrayatvAditya siddhivAraNAya hetAvetatpadam / asmanmate ca paTAdidRSTAntasAdhanavaikalyaparihArArthamiti draSTavyam / nanu ghaTe ghaTatvavaiziSTayasyAsannikRSTasyaiva viSayatvAtatra vyabhicAra iti cenn| tasyApi sannikRSTatvAt / anyathA tatra tasya viSayatvAyogAt / aGgIkRtyApi vyakttyaMzajJAnasyaiva pakSatvAnna doSa ityAha-vaiziSTyamiti // ___ yaduktamasanikRSTasyApi viSayatvaM sAkSiviSayavadupapadyata iti tatrAha-na cAprayojaka iti / prayogAntaramAha-ghaTajanyamiti / nanu jJAnAtiriktasya janyapratyakSa viSayatve tajanakasannikarSAzrayatvaM prayojaka jJAnasya tu svAbheda evetyuktamityAzaGkaya taduttadoSaM tasmin paatyti-pkssaadnytreti| tahiM jAnAmIti tasya jJAna viSayatvAnubhava
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm tadabheda eveti vadituM kathaM na lajase / na cAnubhavavirodhaH / anubhavo hyahaGkAradharmajJAnasya viSayatve sAkSI na tu svaviSayatve / viSayatvaM ca jJAnAntaravedAtve'pi smbhvti| tacca jJAnamanuvyavasAyo netyukta mityanubhavAnumAnAbhyAmevAhaGkAradharmAtirikta jJAnaM tatsAkSI sidhyati / ataeva tvaduktAnumAnamapi siddhasAdhanam / na ca caitrajanyAnubhavaviSaya iti sAdhyam / aprayojakatvAt / vyvhaarsyaanubhvvissytvmaatrennoppteH| ata eva parokSavRttimithyAtvAnumityAdezca na svaviSayatvaM, na vA tadasiDiH / tadabhivyaktasAkSiNa eva ttsiddeH| nanvalaukikajJAnAbhyupagame gaurava miti cenna / tvadabhyupagataparamAtmacaitanyasyaivAsmAbhirahaGkAratavRttisAkSijIvasvarUpatayA'bhyupagamAt // svenaiva sAkSivyavahAre vikalpayojanam nanu tadapi jJAnaM svaviSayaM na vA ? na cet taviSayavyavahAro na syAt / prathame tatsannikarSAnAzrayasya tadviSayatvavirodha virodha ityata Aha -- na ceti / janyajJAnasya vedyatvamAtramanubhUyate na tu svavedyatvam / vedyatvaM ca sAkSiviSayatve'pyupapadyata ityAha- anubhavo hIti / sAkSipramANamiti yAvat / anuvyavasAyAtiriktaM janyajJAnaviSayajIvapratyakSaM tadbhinnamasmadabhimatasAvijJAnamevetyupasaMharati-ityanubhaveti / yaduktaM caitrasamabetaM jJAnaM caitrAparokSAnubhava viSaya iti tatra kiM sAdhyaM yathAzratamevota caitrajanyamiti vivakSitam / Adhe caitrasvarUpasAkSiviSayatvamiSTamityAha- ata eveti / dvitIye heturaprayojaka ityAhana ca caitreti / yaccokta vyAptijJAnamithyAtvAnumityAdeH svaviSayatvaM dhaktavyamiti tadapi sAkSiviSayatvAbhyupagamAdeva nirasta mityAha-ata eveti / nanu sva viSayatvanirAkaraNena nityajJAnaviSayatvasAdhane 'laukikajJAnakalpanAgaurabamityAzaGkayobhayavAdisiddhanityajJAnasya jIvasvarUpatvamAtrasAdhanAnmaivamityAha-nanvityAdinA // nanu sAkSivyavahAraH svenaiva bhavati, utAnyena / dvitIye'navasthetyabhipretyAdyamapi vikalpya dUSayati-nanu tadapIti /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH iti cenna / tadanAzrayasyApi tadviSayatve tavezvarajJAnavadavirodhAt / kiM ca vyavahAramAtre vyavahartavyajJAnaM prakAzatvena heturnatu vyavahartavyaviSayaprakAzatvena / gauraveNa tasya tena rUpeNAprayojakatvAt / jJAnavyavahAravizeSe ca jJAnameva vyavahartavyaM prakAzazceti kiM tadviSayatvena / nana jJAnaM svaviSayatvAbhAve svasya prakAza eva na bhavatIti cet / kiM SaSya'rthasambandhArtha viSayatvamapekSaNIyaM kiMvA tasya prakAzatvArtham ? naadyH| bhedAbhAvenAbhedasvarUpAtiriktasambandhasyAnapekSitatvAt / kathaJcidabhedasyaiva SaSTyarthatvAt / na dvitIyaH / na hi jJAnasya viSayatvaprayuktaM prakAzatvaM kiM tu jJAnasva'rUpavizeSaprayuktam / anyathecchAderapyarthaprakAzatvApatteH / tasyApyarthaviSayatvAt / na ca svaviSayatvameva prakAzatvaM tatrecchAderiti pAcyam / sarvajijJAsAyAH svaviSayatvAt // tatsannikarSeti / tajanakasannikarSAnAzrayasyetyarthaH / sAkSiNaH svaviSayatvamaGgIkRtya janyapratyakSajJAnaviSayasyaiva janakasannikarSAzrayatvaniyama ityabhipretyAhana tadanAzrayasyeti / aGgIkAraparityAgena siddhAntamAha-kiJceti / yathA Alokasya svAviruddhaviSayacAkSuSajJAnamAtre Alokatvena kAraNatvaM svavyatiriktasvAviruddhaviSayakacAkSuSajJAne viSayasambandhyAlokatvena svaviSayajJAne tu svAbhedenaiva kAraNatvamevaM vyavahartavyajJAnaM vyavahAramAtre prakAzatvena kAraNaM svavyatirikta viSayakavyavahAre tadviSayakaprakAzatvena svavyavahAre tu svAbhinnaprakAzatveneti svasminnapi sAmAnyakluptakAraNasya satvAnna pakSAdanyatraivAyaM niyama ityupAlambhasyAvasara ityabhipretyAha-vyavahAramAtra iti / jJAnasya svaviSayatvAbhAve vyavahartavyaprakAza iti sAmAnyaprayojakamapi na sambhavatIti zaGkate-nanu jJAna miti / viSayatvasyopayogo nAstItyabhiprAyeNa vikalpayati-kiM SaSThayarthati / sambandhasya bhedasamAnAdhikaraNatvAdvipayatvAbhyupagame 'pyanupapattistulyetyabhipratyAha-nAdya iti / kathaM tarhi SaSThIprayoga ityAzaGkatha tvayApyupacArAdvaktavya ityabhipretyAha--- kathaMciditi / dvitIye viSayatvamAnaM kiM prakAzatve prayojaka uta svaviSayatvaM athavA jJAnatve sati svavipayatvaM ? nAdyaH vyabhicArAdityAha-nahIti / ajJAnAdivirodhitvaM jJAne svarUpavizeSaH / dvitIyamapi vyabhicAreNa dUSayati-na ca svaviSayatvamiti ||
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTokAdvaitadIpikAyAm na ca jJAnatve sati svaviSayatvaM prakAzatvamiti vAcyam / lAghavena jJAnasvarUpavizeSasyaiva prakAzatvapayojakatvAt / tathA ca sphuragamanubhavagocaraH vyavahAraviSayatvAditi sphuraNasya svagocaratvasAdhakamanumAnamaprayojakam / jJAnasya svavigyasaMzayAdivirodhitvam etena jJAnasya svaviSayasaMzayavirodhitvAdayo'pi vyaakhyaataaH| ghaTAdyAkArajanyajJAnasya sphuraNavedyatvena saMzayaviro dhitvAdyupapatteH svarUpajJAnasya vRttimahimnaiva tadupapatteriti / dveSastu svaviSaya eva nivRttihetustathaivAnvayavyatirekadarzanAt / jJAnaM tu prakAzatvena tadabhedena ca jnyaanvyvhaarhetuH| viSayatvaM vinApi svasya prakAza ityuktam // tRtIye vizeSaNasyaiva prayojakatve sati na viziSTasya prayojakatvaM gauravAdityAha-na ca jJAnatve satIti / jaDavyAvRttajJAnasvarUpavizeSasyetyarthaH / vyavahArasAmAnya kAraNAdeva sphuraNavyavahAropapattisAdhanaphalamAha-tathA ceti / yadapyuktaM jJAnasya svaviSayatvAbhAve svaviSayasaMzayAdivirodhitvaM na syAditi, tadapi vakSyamANaprakAreNa nirasta. mityAha-eteneti / tatra kiM vRttijJAnasya saMzayAdivirodhitvAnupapattirutAtmarUpajJAnasya ? nAdya ityAha - ghaTAdyAkAreti / dvitIye ghaTAdyAkAravRttimadantaHkaraNAbhivyaktarUpavizeSAdeva sattAprakArakasaMzayAdivirodhitvamityabhipretyAha-svarUpajJAnasyeti / dvaSe dveSakAryAdarzanAttadviSaya eva tatkAryamiti vaiSamyamAha -dveSastviti / nanu jJAnavyavahArasya kArya vizeSatvAtsAmAnya kAraNAtiriktavizeSakAraNajanyatvaM vAcyam , anyathA kAryavizeSasyAkasmikatvaprasaGgAdityAzaGkaya nAyamasti niyamaH saH svatastvavAdibhirasati doSe jJAnasAmAnyasAmagrIta eva prmaaruupkaaryvishepaanggiikaaraat| sarvairapi vAdibhirasatyAM smRtisAmagrayAM jJAnasAmAnyasAmagrIta evAnubhavarUpakArya vizeSAGgIkArAdityabhipratyAha-jJAnaM viti| vizeSakAraNena bhavitavyamityabhinivizamAna prati tadapyastItyAha-tadabhedena ceti / yadyapyasmanmate zAstragamyo 'bhedaH prakAzasvarUpa eva tathApyavidyAdazAyAM bhedapratiyogikAbhedasya dharmarUpasyAGgIkArAdvizeSakAraNasiddhiriti bhAvaH / sAmAnyakAraNamuktaM smArayativiSayatvamiti / svaviSayatvasya nirvaktumazakyatvAcca tadanumAnamayuktamityAha-kiJceti /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH svaviSayatvaM nibanAnaham kizca kimidaM jJAnasya svaviSayatvam / svajanyamyavahAraviSayatvamiti cenna / jJAnAtirikta jJAnaviSaya eva jJAna vyavahAraM janayatIti vyavahArahetutvaprayojakajJAnaviSayatvasya tadabhedAnupapatteH / nApi tdyogytaa| tasyA api ghaTAdau jJAnaviSayatvayogyatAnirvAhyatvAt / ata eva na jJAnajanyajJAtatAzrayatvAdikaM ghaTAdau yadviSayatvaM tadeveti cet, na, svarUpasambandhavizeSo hi . ghaTAdeviSayatvaM sa ca bhedaniSTha eva // abhedasya na sambandhatvam abhedazca na sambandhaH / rUpI ghaTa itivadrUpaM rUpItyananubhavAt / sarvajijJAsAderapi viSayiviSayatvaprayojakadharmabhedena tena rUpeNa kalpitabhedasatvAt / athavA sarvajijJAsAdena svaviSayatvaM tasya viziSyajJAtatvAt / na ca jJAte'pi rUpAntareNa jijJAsA / - kiM svajanyavyavahAraviSayatvaM svaviSayatvamuta tadyogyatvamAho svajanyajJAtatAdhAratvamathavA ghaTAdau yatsvaviSayatvaM tadeveti kiM shbdaarthH| Adyamanuvadati-svajanyeti / asmAbhirapi svajanyavyavahAraviSayatvAGgIkArAsiddhasAdhanaM sphuTamiti matvA paramata idamayuktaM cetyAha-na jJAneti / jJAnaviSayatvasya vyavahAraviSayatvaprayojakatAyAstvayaivoktatvAttadeva tadityanupapannamityarthaH / dvitIye'pi tadyogyatAvacchedakatvena jJAnaviSayatvayogyatA pRthagvaktavyetyabhipretyAha-nApIti / jJAtatAdhAratvasyApi jJAnaviSayatvaprayojyatvAnna tRtIyo'pItyAha-ata eveti / caturtha zaGkate-ghaTAdAviti / jJAnabhinnasvarUpavizeSasyaiva tatra viSayarUpatvAtsvasmiMstadasambhava iti dUSayati-na svarUpeti // abhedo 'pi svarUpasambandho bhavatvityAzaGkayAha-abhedazceti / abhedasya sambandhatve rUpe rUpavaiziSTyapratyayaH syAt / na ca rupe rUpaM nAstIti vAcyam / matvarthapratyaye sambandhamAtrasyApekSyatvAt / anyathA gomAnityAdipratyayo na syaadityrthH| yaduktaM sarvajijJAsAdeH svaviSayatvaM dRSTamiti tadaGgIkRtya sarvatvecchAtvarUpabhedena tadupapattimAha-sarvajijJAseti ; aGgIkAra parityajati-athaveti / icchAtvena jJAte'pi guNatvAdirUpeNa jijJAsetyAzaGkaya
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm sarvatvaprakArakatajjJAnasyedAnImapi sattvAt / sukhaahetostsyecchaayogaacc| vinaSTAyA icchAyAH kAlAntare pratyakSatvAyogAtta. dicchAyA apynupptteH| prameyatvAdyAkArA vRttirapi na svvissyaa| tatra pramANAbhAvAt / pratyAsatyAzrayasya sarvasya viSayatvAniyamAt / tadavacchinnasAkSiNa eva tatprakAzanasambhavAt / prameyatvAdikamapi na svavRttIti na tadarthamapyabhedaH sambandhaH / prakAzaviSayatve prakAzasya jaDatvApattezca / ato nAtmanaH svaviSayatvam // pratyAsatyAzrayaH |sy na nityajJAnaviyatyam etena janyajJAnasyAtiprasaGgaparihArArthamastu svajanakendriyasanikRSTaviSayatvamityasvaviSayatvaM svarUpajJAnasya tu tadapi sAmAnyena jJAtamevetyAha-na ca jJAte'pIti / viziSya tajjJAnamiSyata ityAzaGkaya kAkadantaparIkSAvat aprayojakatvAnmaivamityAha-sukheti / nanu sarvagocarapratyakSasya sukhahetutvenAGgIkArAt icchApi viziSya jijJAsyata ityAzaGkaya tatkAle naSTAyA icchAyAH samvidabhinnatvAbhAvena pratyakSatvamevAyuktamityAhavinaSTAyA iti / nanu jJAnajanakaprattyAsattyAzrayasya jJAna viSayatva niyamAt prameyamiti jJAnasyApi prameyatvAzrayatvAt svaviSayatvamAvazyakamityAzaGkaya yo viSayaH sa prattyAsattyAzraya ityeva niyamo na tu yaH prattyAsatyAzrayaH sa viSaya iti cakSurAdau vyabhicArAdityabhipratyAha--pratyAsattIti / kathaM tarhi tajjJAnavyavahArAdirityata Aha-tadavacchinneti / yathA prameyatvasyAbhedasambandhena svavRttitvamevaM jJAnasyApyabhedasambandhena svaviSayatvamityAzaGkaya dRSTAnta evAsampratipanna ityAha-prameyatvAdIti / kiJca jJAnasya prakAzaviSayatve 'prakAzatvameva syAt svaprakAzatvaM tu dUrApAstamityabhipratyAha-prakAzaviSaya iti / ata ityupasaMhAraH // prattyAsattyAzrayatvaniyamasyAnityajJAnaviSayatvAnnityajJAnasya svaviSayatve na doSa ityAzaGkayAha-eteneti / ____etenetyetadvivRNoti-svaviSayatveti / Atmano viSayatvaM zrutibAdhitaM cetyAha ---vijJAtAramiti / yenedaM sarva vijAnAti taM kena vijAnIyAditi pUrvavAkye svavyatiriktaprakAzAviSayatvamuktvA vijJAtAramiti vAkyena svaviSayatvaM niSidhyate,
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH nityasya svaviSayatvaM kinna syAditi pratyuktam / svaviSayatvAsambhavAt / "vijJAnAramare kena vijAnIyAt' "anyadeva tadviditAt" ityAdizrutirapyAtmano viSayatvaM parAkaroti / yA cAtmano viSayatve atirudAhRtA tadAtmAnamevAvedi"ti sA nAtmanaH svvissytvpraa| kintu brahmAtiriktasya veditavyatvAbhAvaparA / sAva. dhaarnnvaakysyetrvyaavRttiprtvaat| anyathodAhRtazrutivirodhAca / tadAtmAna revAvedityasyA yathArthatve 'pi na virovaH athavA vastuvRttApekSayA jIva eva brahmazabdenocyate / tasya ca vRtiviSayatvAnnAtmAnamevAvediti virodhaH / tasmAt vijJAtAramare kena vijAnIyAditi sphuTam / zrutiH sATopamAha sma tanme matamidaM zubham // tathA tadbrahma viditAtprakAzaviSayAdanyadevetyavadhAraNAt prakAzaviSayatvamAtraM niSidhyate, tadvirodhaH syaadityrthH| aviSayatvamapi zrutiviruddhaminyAzaGkayAvirodhamAha-~yA ceti "kimu tadbrahmAvedyasmAt tatsarvamabhavat" iti pUrvavAkyasthasya yadbrahmajJAnAt sarvAtmako bhaviSyati tadbrahma kiM jJAtvA sarvAtmakamabhUditi praznasyottaramidaM tadAtmAnamevAvedahaM brahmAsmIti tasmAttatsarvamabhavaditi / atra yadi svAtmAnaM jJAtvA sarvamabhavadityarthaH kalpyeta, tarhi tasyApi sarvAtmatvamasmadAderiva jJAnAdhInamiti tatpUrva saMsAritvaM prasajyeta / ato na yathAzrutazrutyartho grAhyaH kintu brahma svata eva sarvAtmakaM ato na tadanyajjJAtavyamastItyevakArArtho grAhya ityarthaH / anyathA tatparazrativirodhazcetyAha-udAhRteti // "brahmavA idam" iti vAkye brahmazabdena vastuto brahmaNo jIvasyAbhidhAnAttasya svaviSayAntaHkaraNavRttimattvAdyathAte 'pi na virodha ityAha-athaveti / zrutinyAyAbhyAmaviSayaprakAzAtmakamAtmatattvaM vaidikairabhyupeyamityupasaMharati zlokena -- tasmAditi / sATopam sAkSepam / janyajJAnasya viSayatvAnubhavAt svaviSayatvasya cAsambhavAnna tasya svaprakAzatvamiti nityasAkSyabhAve dhArAnusanvAnAnupapattiriti paramaprakRtamupasaMharati-ata iti / janyajJAnasya svaprakAzatvamaGgIkRtyApi dhArAkAlInajJAturanusandhAnAya tatsAkSirUpanityaprakAzo'GgIkartavya
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm ato nAhakArasamaveta jJAna svaprakAzamiti / evamapyanyajJAnadhArAkAlInajJAturanusandhAnArthaM taDarmAtiriktaM jJAnAntaraM svIkartavyam / ghaTajJAnadhArAkAle jJAtRviSayAnekajJAnasvIkAre tasyaivAvakAza iti ghttjnyaandhaaraavicchedprsnggaat| anaGgIkAre vA etAvantaM kAlaM jAnannevAhamAsamityanusandhAnAnupapattiH / ruupaadihonsyaatmnshcaakssussjnyaanaadivissytvaanupptrH| na ca viSayajJAnAzrayatayA''smA prakAzata iti yuktam / mAmahaM jAnAmIti / tasya viSayatvAnubhavAt AtmA na cAkSuSajJAnajanyavyavahAragocaraH, tadaviSayatvAta , sparzavat / na ca jnyaanaanaashrytvmupaadhiH| vyavahAraM prati jJAnAzrayatvasyeva tadabhAve tadabhAvasyApyaprayojakatvAt // jJAnAzrayatvenAtmaprakAzasya dunirUpatvam kizca viSayajJAnAzrayatayA'hamarthaprakAza iti . pakSe kiM viSayajJAnAdhIno'hamarthaprakAzo'nyaH sa eva vA 1 nAdyaH tasya nirviSayatve jJAnatvAnupapatteH / saviSayatve vA tasyAtmaviSayatvA ityAha-evamapIti / ghaTajJAnadhArAyA eva jJAtApi viSaya ityAzaGkayAha-rUpAdIti / cAkSuSajJAnaviSayatayA prakAzamAnasya dravyasyaiva rUpAdimattvaniyama iti jJAturAzrayatayA prakAzamAnatvamaviruddhamityAzaGkaya tasya tadviSayatvamapyanubhUyata ityAhana ca viSayeti / nanu mAM jAnAmIti vyavahAramAtraM na tvayamanabhava ityAzaGkaya tasya tadviSayatvAbhAve tadviSayavyavahAra eva na sambhavatItyAha-Atmeti / sparzasya tajjanyavyavahArAviSayatve tadanAzrayatvameva prayojakaM na tu tadaviSayatvamityAzaGkayAha-na ceti / yadi vyavahAraviSayatve jJAnAzrayatvaM prayojakaM syAttarhi tadabhAve tadabhAvaH prayojakaH syAnna ca tadasti jJAnAnAzrayasyApi rUpAdevyavahAraviSayatvAdityabhipretyAha-vyavahAraM pratIti // jJAnAzratayA''tmA prakAzata ityetadeva dunirUpamityAha-kiJceti / Aye 'pi kiM saviSayo nirviSayo vA ? dvitIyaM dUSayati-tasyeti / Adye 'nyasya viSayasyAbhAvAdAtmano viSayatvaM syAdityAha-saviSayatva iti / anAtma
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH patteH / dvitIye'hamarthoM viSayo viSayajJAnazcetyetatritayAtiriktAhamarthaprakAzAbhAvAt / tasya cASAlapaNDitamaviziSTatvAt / bAlAnAmiva paNDitAnAmapi vyatiriktAtmanizcayAmAvena prlokaarthprvRttynupptteH| nanu rUpAdijJAnamAtmavyavahAramAne hetuH, tacca paNDitApaNDitasAdhAraNamAtmano dehAdivyatiriktatvajJAnaM dehAdivyatiriktAtmavyavahArahetu:, taca paNDitAnAmevAstIti cet / na, ahaM dehavyatirikta iti jJAnasya tAtmA'viSayatve dehvytirikttvsyotmdhrmtvaasiddheH| dehavyatirikta Atmeti vyavahArazca na syAt / evamahaM sukhItyAdibuddheraNyAtmAviSayatve teSAmapi tadharmatvaM na sidhyet / na ca dehavyatirikto jJAnAzraya iti jJAnAjjJAnAzrayasya dehavyatiriktatvasiddhiriti vAcyam / dehavyatirikatvasamAnAdhikaraNajJAnAzrayatvajJAnasyAhamarthAviSayatve 'hamarthasya tdubhydhrmitvaasiddhH| ahamarthAviSayAnubhavena dehavyatiriktatvajJAnAprayatvayoH samAnAdhikaraNatvAsiddhezca / ahamarthasyaiva tadadhikaraNatvAt // jJAnavyatirekeNAtmajJAnAbhAve paNDitamUrkhavaiSamyaM na syAdityAha-dvitIya iti / jJAnavizeSAt paNDitAnAM vyavahAravizeSa iti zaGkate -nanviti / dehAdivyatiriktatvajJAnamiti / dehaH svavyatiriktadraSTakaH dRshytvaadityaadynumaanaadijnymityrthH| kimAtmA parokSajJAnasyApyaviSaya uta pratyakSajJAnasyaiva / Adhe dehavyatiriktatvasyoktAnumAnAdAtmadharmatvAsiddhestavyatirekamAtrasya mANAmapi ghaTAdau prasiddhatvAdityabhipretya dUSayati-na; ahaM deheti | Atmani tadvaiziSTayasyAjJAtatvAttavyabahAro'pi na syAdityAha-deheti ! kiM ca duHkhaviziSTa jJAnAviSayasyAtmano ghaTAdipattaddharmitvaM na siddhayatItyAha-evamiti / nanu paNDitAnAM dehavyatiriktatvasAmAnAdhikaraNyapratyayo vizeSa ityata Aha-na ca deheti / adhikaraNasyAviSayatve dharmayorapi sAmAnAdhikaraNyaM na sidhyatItyAha-ahamarthAviSayeti / /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm ahamarthasya kevalajJAnAzrayatvena taddhamitvasiddhiparihAraH / tathAcArUpasyAhamarthasya rUpajJAnAzrayatvavadehAdivyatiriktatvajJAnAzrayatvopapattana bAlapaNDitayovizeSaH syAt / pratyabhijJAgocaratvAbhAve'hamarthasya sthAyitvAsiddhezca / tatkAlamAtrA. vacchinnasya pratyabhijJAzrayatvena pUrvakAlAvacchinnAtmAbhedasya tto'siddH| na ca pratyabhijJayA Atmaikyasiddhiriti na bramaH kiM tu smartRtvAnupapatyaiva, anyAzrayAnubhavAdanyasya smRtyanupapatteriti vAcyam / AnupapattikajJAnasyApyAtmA'gocaratve. 'nubhavitRsmau rekatvAsiddhaH tatkAlIna mAtrasyaiva tadAzrayatvAt / evaM karbabhedaM vinA bhoktatvAnupapattirapi nAbhedasAdhikA / nanvarthasya jJAne pratIyamAnatvaM jJAnaprayuktAjJAnasaMzayAdyagocaratvaM, taca ghaTAdeviSayatvaprayuktaM jJAnasya svataH AtmanastadAzrayatvaprayuktamiti viziSTajJAne AtmApi prtoyte| ata evAtmA jJAnAzrayatvadehavyatiriktatvasAmAnAdhikaraNyaviSayajJAne'pi pratI. yata iti tayoH sAmAnAdhikaraNyadhoriti paNDitAnAM vizeSa iti dehavyatiriktatva viSayakajJAnAnayatvamAtreNa taddharmitvasiddhirityAzaGkayAha-tathA ceti / yathA''tmano rUpajJAnAzrayatvajJAnamAtreNa na rUpitvaM tatkasya hetoH ? tadvattayA: 'viSayIkRtatvAdevAM dehavyatiriktatvajJAnAzrayatve'pi tadvalAM na sidhyatItyarthaH / kina tava mate AtmanaH sthAyitvaM kiM pratyabhijJayA sidhyati uta smartRtvAnupapattyA Aho bhoktatvAnupapattyA ? / Aye'pi kiM tadviSayatvena tadAzrayatayA vA ? nAdyaH viSayatvAnaGgIkArAdityAha-pratyabhijJeti / dvitIyaM dUSayati-tatkAlamAtreti / dvitIyamanUdya dUSayati-na ca pratyabhijJayeti / atrApi kimanupapattijanyajJAnasya viSayatayA sthAyitva siddhirutAzrayatayA? nobhayathApItyAha-Anupapattiketi / uktadoSaM tRtIye 'pyatidizati--evamiti / nanu viziSTajJAnaviSayatvAbhAve'pi tatra pratIyamAnatvamAtreNa dharmadharmabhAvasiddhiH / pratIyamAnatvaM ca viSayatvAdanyadeveti codayati-nanvarthasyeti / jJAnaprayukteti / jnyaanaadhiinaajnyaansNshyaadybhaavvtvmityrthH| ajJAnaM cAbavizeSA
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH cet / na, jJAnavyatiriktasya jJAnaprayuktAjJAnAdyagocaratve'nugata. jJAnaviSayatvaM prayojakaM na tu kacijajJAnaviSayatvaM kvacittadAzrayatvamanugataprayojake sambhavatyananugatasyAprayojakatvAt // ravaprakAzasaMvidAzrayatvanirAkaraNam kizcAhamiti vyavahriyamANo jJAnAzrayo ghaTAdivalliGgAdyananusandhAne'pi vyavahriyamANatvAdaparokSa iti tAvatsuprasiddham / aparokSatvaM cArthasya saMvidabhinnatvam / na ca saMvidatiriktasyAhamarthasya saMvidabhinnatvaM vAstavaM bhavati / tataH saMvidi kalpito'hamartho na saMvidAzraya iti viSayatvaprayuktameva ghaTAdivattasya saMvidi bhAsamAnatvamiti / astu tayahamarthasya parokSajJAnaviSayatvamiti cenna / evamapi pratyakSakAla AtmanaH prkaashaanupptteH| ahaM sukhItyAdiviziSTAnubhavAdviziSTajJAnasya vizeSyaviSayatvaniyamAcca / pratyakSasyApyahamarthaviSayatvAt / pratyakSaviSayatve cA'hamarthasya ghaTAdi darzanam / atrAnanugataM prayojakamAha-tacceti / AtmanaH pratIyamAnatvAbhidhAnaphalamAha-ata eveti / viSayatvAbhAva etadeva pratIyamAnatvaM na sambhavatIti dUSayatineti / yatprakArakajJAnaM tatprakArakasaMzayAdyagocaratvaM tadviSayasyaiva / anyathA rUpAdiprakArakajJAnAzrayatayA rUpitvAdisaMzayAdyagocaratvaprasaGga iti bhaavH| kiM cAnugatamapyanupapannamiti doSo'pItyAha- jJAnavyatiriktasyeti // _ idAnIM svamatAnusAreNa svaprakAzasaMvidAzrayatvaM nirAkurvan tena rUpeNAhamarthasya saMzayAdyagocaratvamapyanupapannamityabhiprAyeNAha-kiJcAhamiti / bhavatu tarhi saMvidAzrayatayaivAparokSyamityata Aha-aparokSatvaM ceti / etacca . zAbdAparokSavAde nipuNataramupapAdayiSyata iti bhAvaH / idaM ca na tava mate sambhavatItyAha-na ceti / idAnI pratyakSajJAnasyaivAviSaya iti dvitIyaM pakSaM zaGkateastu tIti / tathA ca tata eva sthAyitvadehavyatiriktatvAdisiddhiriti pareSA-.. mAzayaH / AtmanaH pratyakSajJAnaviSayatve yo'nAtmatvApAtadoSaH sa parokSajJAnaviSayatve'pi tulyaH / tadabhAvamaGgIkRtyApi kiM parokSajJAnenaivAtmaprakAza uta pratyakSajJAne
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 saTIkAdvaitadIpikAyAm padanAtmatvApAdanaM parokSajJAnaviSayatve'pi paramANvAvivat sukaram / pratyakSayogyasya satIndriyasannikarSAdau ghaTAdivat svaviSayajJAnajanakatvaniyamAt / tasmAdahamanubhavagocaraevAhamartha iti na vaizeSikAdimatAtmanyuktadUSaNanistAra iti / kica gurumate'pyekaviSayajJAnadhArAnantarametAvantaM kAlamidamanvabhUmitivadetAvantaM kAlaM netaH paramadrAkSamitItarajJAnAbhAvAnusandhAnaM sarvAnubhavasiddhamanupapannam / ghaTajJAnadhArAkAle taditarajJAnAbhAvAnubhavAsambhavAt // netaH paramavAkSamityasyAnumititvakhaNDanam na ca nedamanusandhAnaM kintu tatkAlInajJAnAbhAvasyAnumitiriti vAcyam / ekajJAnasya taditarajJAnAbhAvena vyAptinizcayaM vinApi taddarzanAt / ghaTAdiviSayajJAnAnusandhAnazUnyasyApi tatkAla etAvantaM kAlaM paTaM nAnvabhUvamiti tjjnyaanaabhaavaanusndhaandrshnaat| tasmAdahamarthatavRttitadabhAvasAkSi nApi / prathame ghaTAdipratyakSakAle tatprakAzAnupapattirityAha-na evamapIti / 'vaSayatayA prakAzaH parokSa jJAnenaivetyAha--ahaM sukhIti / tataH kimityata Aha-viziSTajJAnasyeti / dvitIye kiM pratyakSajJAnasyApi viSaya uta na / Adhe na vivAdaH / dvitIya maGgIkAraparityAgena dUSayati- pratyakSaviSayatva iti / ahamarthaH svaviSayajJAnajanakaH pratyakSa yogyatve satIndriyasaMyuktatvAddhaTavaditi vaizeSikAdimatamavalambyAhapratyakSeti / gurumate'pyAtmano viSayatvasAdhanaphalamAha-tasmAditi / tripuTIpratyakSamaGgIkRtyApi ghaTadhArAkAlInataditarajJAnAbhAvasyAnusandhAnaM tanmate 'nupapannamityAha -kiJceti // netaH paramadrAkSamiti na smRtiH yena tadanubhavastatkAle'nyaH sidhyet , kintu smaryamANaghaTajJAnena taditarajJAnAbhAvAnumitirityAzaGkayAha--na ca nedamiti / vyAptinizcayaM vinApIti / samUhAlambanajJAne vyabhicArAditi bhAvaH / lika jJAnAbhAve'pi jAyamAnatvAnnAnumitirityAha--ghaTAdIti / paramate cArAdhanusandhAnAnupapattestatprayojakaH svatantro'nubhavaH siddha ityupasaMharati--tasmAditi / sAdhitaM svatantramanubhavamaGgIkRtyAhamarthadharmamanityajJAnamAkSipati-nanvevamiti /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH bhUtamahaGkArasamavetaghaTAdiviSayajJAnAtiriktaM jJAnAntaramabhyupeyamiti siddham / sAkSiNaivopapattI vRtyanapekSApUrvapakSaH nanvevaM tadeva jJAnamastu kimahaGkArasamavetavRzyA, tata evAnusandhAnavanikhilavyavahAropapattariti cet / kiM prayojanAbhAvena vRttijJAnamAkSipasi ? kiM vA pramANAbhAvena ? athavA amitastha tasya prayojanaM pRcchasi ? nAyaH, jAnAmItyanubhavasiddhasyApahavAyogAt / na hi prayojanAbhAvenAnubhavasiddha pratyAkhyAtuM zakyate / ata eva na dvitiiyH| jAnAmItyanubhavasya sarvAnubhava. siddhatvAt / anubhavasya svaviSayatAyA nirastatvAt / anubhavAnyasya tadviSayasya parizeSAvRttitvAt / tRtIye kacidavidyAnivRttiH kacidvyavahAraH prayojanam / aparokSavRtteH prayojanAkSepaH nanu caitanyamavidyAM nivartayatu kimanayA vRttyA, tasyAH prakAzanivaya'tvAt / vRttecAprakAzatvAt / yadi caitanyasyAvidyAnivartakatve tasyAH nityanivRttiprasaGgonAjJAnameva na syAt / tarhi mA bhUdajJAnaM kinazchinnamiti cet / mA bhUttAvavajJAnamiti AkSepabIjaM vikalpayati--ki prayojaneti / prayojanazUnyasyApyupekSaNIyaviSayasya bahulamupaLambhAnna prathama ityAha- nAdya iti / anubhUyamAnatvAtpramANAbhAvo'siddha ityAha-ata eveti / nanvatra sAdhitAnubhavaviSayatayA pratIyata ityata Ahaanubhavasyeti / tahIMcchAdireva tadviSaya ityAzaGkaya tasya jJAnatvaprakArakAnubhavAgocaratvAvRttirevetyAha-parizeSAditi / prayojanapraznapakSe aparokSavRttaravidyAnivRttiH prayojanaM parokSavRttavyavahAra evetyAha--tRtIya iti / aparokSavRttiprayojanamAkSipati-nanviti / vRtterjaDatayA'vidyAsamAnasvabhAvatvAttasyA na tato nivRttirityAhatasyA iti / caitanyasyAnAditvAttanmAtranivatyatve avidyeva na syAdityAzaGkayeSTApattirityAha pUrvavAdI-yadIti / bhAvarUpasyAjJAnasyAnekapramANasiddhatvAnna tadapahnavaH zakyo vaktamityAha-mA bhuuditi| ahamajJa ityanubhavasya jJAnAbhAvaviSayatayA'nyathA
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm / mA bhASiSThAH ghaTamahaM na jAnAmyahamajJa ityAdyanubhavasiddhatvAttasya / vibhAgaprakriyAyAM caitannipuNataramupapAdayiSyAmaH / na ca vRttaH ta nivRttaavnupyogH| vyAsaGgadazAyAM satyapi cakSuSaH samprayoge sati ca nityAnubhave sAkSiNyantaHkaraNavRttivyatirekeNa ghaTAdyajJAnanivRtyadarzanAt / tasyAM ca satyAM tatraiva tadarzanAt / / nanvanubhavAtiriktavRtteH sphuTatarapratyakSAvedyatvena tasyA nAnvayAdijJAnaM sambhavati / kAryAnurodhena tu kAraNakalpanAyAM manasa indriyasambandha eva kalpyatAm / na ca vyadhikaraNaH so'jJAnanivartako na bhavatIti vAcyam / samanaskendriyasannikarSasyaivArthagatasyAjJAnanivartakatvAt / na ca vRttinirAkaraNe samanaskendriyaH sannikarSa eva na sidhyati tasya vRtyekakalpyatvAditi vAcyam / avidyAnivRtyaiva tatkalpanAsambhavAt / na ca jJAnaikanivartyasyAjJAnasya kathamindriyasaMyoganivaya'tvamiti vAcyam / tasya vRttinivartyatvapakSe'pi tulyatvAt / bhavanmate caitanyasyaiva jJAnatvAt / na ca caitanyamevAjJAnanivartakaM vRttistatra sahakAriNIti vAcyam / siddhirityAzaGkayAha - vibhAgaprakriyAyAmiti / jIvaparabhedanirUpaNapare dvitIyapariccheda ityrthH| avidyAyAH prakAzanivartyatvAvRtteranupayoga ityAzaGkaya tasyA api tatrAnvayavyatirekabalAtsahakAritvamastItyAha-na ca vRtteriti / nanvarthaprakAzAdbhedena vRttaH sphuTatarapratyakSAgocaratvAdanyathA tatra vAdi vipratipattyabhAvaprasaGgAttasyA viziSya nAnvayAdigraha iti codayati-nanvanubhaveti / nanu vyAsaGgadazAyAmavidyAnivRttilakSaNakAryAbhAvaH kAraNAbhAvaprayukto vAcyaH / cakSuHsaMyogAdezca sattvAttavyatiriktakAraNAbhAvo vRttyabhAva ev| tathA ca vRtteH kAraNatvasiddhiriti netyAha-kAryAnurodheneti / nanvindriyamanaHsaMyogasya tadubhayaniSThatvAttataH kathaM viSayacaitanyasthAvidyAnivRttirityata Aha--na ca vyadhikaraNa iti / nanu samanaskendriyasamprayogasyApratyakSatayA tatkalpikA vRttirabhyupeyeti netyAha-na ca vRttinirAkaraNa iti / ajJAnamiti jJAnavirodhitvena pratIyamAnasya kathaM jJAnAnyasamprayoganivartyatva mityAzaya tarhi vRttinivartyatvamapyanupapannamityAha-na ca jJAnaiketi / jJAna* -
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 prathamaH paricchedaH indriyasamprayoge'pi tasya tulyatvAt / jJAnenAjJAnaM nivRtta. mityanubhavasya matadraye'pi tulyatvAt // - evamanyadapi vRttikArya tayA vinaiva nirvAhyam / na ca jAnAmItyanubhavasiddhA vRttina pratyAkhyAnamahatIti vAcyam / asatyupayoge jAnAmotyasya svaprakAzAnubhavagocaravyavahAramAtratvAditi cet / vRo Avazyakatvam ucyate, anugatakArye hyAnugatameva kAraNamanvayavyatirekAbhyAM nirUpyate / tacAnugatarUpaM cakSuHsamprayogAdiSu na sambhavati pratyekaM teSAmananugatatvAt / na cendriyasaMyogatvamanugatam / "tasya vyAsagAkAlInendriyasamprayoge'pi gatatvAt / atiprasaktasya kAraNatAnavacchedakatvAt / na ca samanaskendriyasamprayoga syaivAjJAnanivRttau kAraNatvAvRtterapyupakaraNatvAnna jJAnatvavirodha ityAzaya samprayogasyApyupakArakatvAttulyamityAha-na ca caitanyamiti / vRtterapyajJAnatvAdanubhavavirodhastavApi sama ityAha-jJAnenAjJAnamiti / / ... nanu parokSe viSaye sphuraNAbhAvAttadvyavahArArtha vRttirabhyupeyeti netyAhaevamanyadapIti / vRttimAtrasyAprakAzatvena vyavahArasya tato 'siddhestavyatiriktazcitprakAzo 'pi vAcyaH / tathA ca vRttirUpo'nugatadharmo mudheti bhAvaH / nanu prayojanazUnyasyApi vastuno darzanAdanubhavasiddhA vRtti pahnavamahatItyukta miti tatrAha-na ca jAnAmIti / kASThalASTAdera pi yaM kaMcana jantuM prati puruSArthaparyavasAyitvAtsarvathAprayojanazUnyasyAnubhava eva na sambhavatItyarthaH / .. avidyAnivRttittvarUpAnugatadharmAvacchinne kArya 'nugatadharmAvacchinnaM kAraNaM vaktavyamanyathA kAryakAraNabhAvasya durghahatvAt / tacca vRttivyatirekeNa na sambhavatIti siddhAntayati--ucyata iti / nanu cakSurAdi samprayoge indriyasaMyogatvamanugatarUpamityAzaGkaya tadavacchinne satyapi kAryAdarzanAnna tasya kAraNatAvacchedakatvamityAha-na cendriyeti / tarhi samanaskendriyasamprayogatvamavyabhicArAtkAraNatA
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm svamanugatam / tathA manasaHsahakAriNastatkAryanirUpitakAraNa. tAnavachedakatvAt asahakAryeva tantramana iti cet| na, vyAsanAdI svatantrAnvayavyatirekavatastasya kAraNatvaniyamAt / anyathA daNDAdisahitamRdAdiH kAraNamityasahakAri vizvaM syAt // vyAsaGgavazAyAM manovyApArAbhAvAtkArmabirahopapAdanakhaNDane astu tarhi vAhyandriyasamprayogatvenendriyasamprayogastatra kAraNaM manasaH sahakAriNo virahAvyAsaGgo 'vidyAnivRttiviraha iti cet na, AtmA'vidyAnivRttisthale tadasambhavAt / atha yathA vAyapratyakSe manasa indriyasahakAritva-mAtmapratyakSe tu tadeva hetuH evaM vAhyAviNanivRttau mano bahi vacche mityAzaGkaya kiM manaso'pi tatra sahakAritvamuta na ? Aye tasyetarakAraNatAvacchedakamadhye'nupravezo na yukta ityAha-na ca samanasketi / tatheti / avacchedakamityarthaH / anavacchedakatvAditi / anyathA daNDatvAdivattatrAkAraNatvApAtAdityarthaH / dvitIyapakSaM zaGkate-asahakArIti / indriyasaMyoge satyapi tavyatireke kAryavyatirekadarzanAttasya sahakAritvamAvazyakamityAha-na vyAsaGgati / sahakAriNo'pyavacchedakatve kAryamAtramekakAraNakaM syAdityAha-anyatheti // nanvavidyAnivRttikArye vAhyendriyasaMyogastattvena kAraNaM manazca manastvena kAraNam / tathA ca vyAsaGgadazAyAM manovyApArAbhAvAdeva kAryaviraha iti codayati-astu tIti / tatra kimavidyAnivRttimAtre vAhyendriyasamprayogaH kAraNamuta vAdyAvikAnivRttAveva ! Athe vyatirekavyabhicAramAha--na AtmAvidyeti / dvitIyakalpa AtmAvidyAnivRtterAkasmikatvazaGkAdAsAya hetuM pradarzayan taM pakSamanudati-atha yatheti / evaM kacit vAhyendriyasamprayogaH kacin mana ityananugamadoSastadavastha ityAhana, anugateti / nanvindriyasamprayogatvenAvidyAnivRttau manasa indriyasamprayogo 'pi sahakArIti cenna / manasaH pramAtRtvenAnindriyatvAditi bhAvaH / kimva zarIrasaMyukta jJAnakaraNamatIndriyamindriyamiti prAcAmmate smRtyajanakajJAnakaraNamanaH saMyogAzrayatvamindriyatva mityarvAcInamate ca janyajJAnaghaTitamevendriyatvamiti tada. nabhyapagama indriyatvameva na siddhayadityAha--kiJca janyeti / nanvindriyatvasya jAtisvAnna janyajJAnApekSeti cet / na, tejastvAdinA sAryAt / na ca tejastvAdivyA
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 81 prathamaH paricchedaH rindriyasahakAri, AtmAvidyAnivRttau tu tadeva heturiti cet, na, anugatahetau sambhavatyananugatasyAhetutvAt / kiJca janyajJAnAnabhyupagame indriyatvameva durnirUpam tasya tadghaTitazarIratvAt / na cAvidyAnivRttyaiva tannirUpyate tena rUpeNa tasya tajanakatvAnupapatteH / tatsamprayogasyApyekasya dunirUpatvAca / upasaMhAramudrayAntaHkaraNavRttinirUpaNam tasmAdRvyAsaGga yahirahAvajJAnanivRttiviraho yatrendriyANAmanvayavyatireko sA antaHkaraNavRttireSitavyA / anyathA paramate vijJAnasAdhanAdeva vyavahAropapattI kiM vijJAnena / kizca pyamanyadevendriyatvamiti vAcyam / zrotre tava mate tadasambhavAt / indriyatvasya nAnAtvena tannirUpitasamprayogasyApi nAnAtvAdananugamadoSAparihArAcca / cakSuSThAdinA tulyavyaktitvAcca / tathA cendriyatvaM na jAtiH, parAparabhAvarahitajAtisamAnAdhikaraNatvAt samprayogatvavaditi bhaavH| nanvavidyAnivartakamanaH saMyogAzrayatvamindriyatvamiti na jJAnApekSeti tatrAha-na cAvidyeti / tatra vaktavyam / kimavidyAnivartakaM yanmanaH tatsaMyogAzrayatvamindriyatvamutAvidyAnivartako yo manaHsaMyogastadAzrayatvaM vA ? nAdyaH Atmano'pIndriyatvaprasaGgAt / dvitIye manaHsaMyogasya kiM cakSumanaHsaMyogatvAdirUpeNa kAraNatvamindriyamanaHsaMyogatvena vA / Adhe kAraNatAvaccheda kaannugmdossH| dvitIye indriyatve jJAte tatsaMyogatvena janakatvajJAnaM, tasmin jJAte ca tadAzrayatvalakSaNendriyatvajJAnamiti parasparAzrayaH sthAdityabhipretyAha-tana rUpeNeti / indriyArthasannikarSeSvapi saMyogAdisAdhAraNaM jAtirupAdhirvA'nugataM sambhavatItyata Aha-tatsamprayogasyeti // nanu mana evAvidyAnivRttimAtre'nugataM kAraNaM rUpAdyavidyAnivRttau ca cakSurAdikamapi vizeSakAraNamiti cenna / vyAsaGge manasazcakSurAdezca sattve'pi kAryAdarzanAt / nanu tadA manasazcakSurAdisaMyogAbhAvAt kAryAbhAva iti cenna, tasyAtIndriyasya vyatirekagrahAyogAt / kAryAbhAvAnupapattyA kAraNAbhAvakalpanAyAM pratyakSatayA jhaTityupasthitAnityajJAnAbhAva eva kalpyatAmityabhipretyopasaMharati-- tasmAditi / tadvetorevAstviti nyAyasya nAtra prasaGgaHjanyajJAnAsiddhau taddhetorevAsiddharityabhipretyAGgIkutyApi paramate'pIdaMdUSaNaM smaanmityaah-anytheti| nanu paramate
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm yugapadanekeSu paThatsu yugapadanekazabdAvacchedena zrotramanaHsaMyoge satyapi yacchabdaviSayiNI jijJAsA tasyaivAjJAnaM nivartate nAnyasyetyanubhavasiddham / icchA ca svagocara eva hetuH svApecchayA gamanAdarzanAt / na cAvidyAnivRttiviziSTameva caitanyaM jijJAsAgocaraH / avidyAnivRttaya enaM jJAtumicchAmIti jijJAsAyAstadagocaratvAt / asyA aviAnivartakajJAnagocaratvAt / parokSajijJAsAnupapattezca / tathA ca zabdAntare yadvirahAdajJAnaM na nivartate tadevAgantukaM jJAna jijJAsAjanyavRttiH ityanvayavyatirekAbhyAM vRttirappavidyAnivRttau sAkSAtkAraNaM tannivartakacaitanyAbhivyakSikA vA, vRttipratiphalitacaitanyasyaivAvidyAnivartakatvAt / vRtyanvayavyatirekayozca daNDatvaviSayayorivAvacchedakaviSayatvenApyupapattaH / vRtte ravivAnivRttAvupayogaH sarvathApyupayujyate 'vidyAnivRttau vRttiH / etena tasyAH prakAzanivatyatvAdU vRttazcAprakAzatvAditi nirastam / avidyAyAH anubhUyamAnatvAnna tadapahnava iti cettahyasmanmate'pyanityaviSayatvAhaGkAradharmatvAdirUpeNAnubhavAnnApahnava iti tulyam / kiJca samanaskendriyasannikarSe satyapi vRttivirahAdevAvidyAnivRttiviraho dRzyata ityAha--kiJca yugapaditi / nanu tAdRzasthale jijJAsAyA api vizeSakAraNatvAdanyatra tadabhAvAdevAvidyAnivRttivirahaH, na tu vRttivirahAdityata Aha--icchA ceti / iSyamANajanakatvAjjJAnasyaiveSyamANatvAcca nAjJAnanivRttau kaarnntetyrthH| taravidyAnivRtterapIdhyamANatayA tatsAdhyatvamityAzaGkaya taddhetorevA'gantukasyeSyamANatvamanubhUyata ityAha--na cAvidyeti / parokSaviSaye'pi jijJAsAdarzanAttatrAvidyAnivRtterasambhavAjanyajJAnAbhAve tadanapapattirityAha-parokSeti / jijJAsAyA avidyAnivRttyahetutvasAdhanaphalamAha-tathA ceti / nivartakacaitanyAvacchedakatvena vRtterupayoga iti matAntaramAha--tannivataketi / tarhi tannirUpitavRttyanvayavyatirekavirodha ityata Aha--anvayeti / vRtterhatutvAvacchedakatvaM matadvaye'pyAvazyakatvamityupasaMharati-sarvatheti /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH vRttinivartyatvepi caitanyanivartyatvena prakAzanivaya'tvAnapAyAt / prakAzamAtrajanyatvasya pratiyogijanyAvidyAnivRttAvasambhavAt / api ca na prakAzatvena jJAnamajJAnanivartakaM, na vA vRttitvena vRttiH / parokSavRttau tadabhivyaktaprakAze ca bhAvarUpAjJAnanivRttyadarzanAt / kiM tvaparokSapramANajJAnatvena / tacca vRtyupasarjanacaitanyasya caitanyavRttyorvA'vidyAnivartakattve'viziSTam / __etena na jAnAmIti jJAnavirodhitvamajJAnasyAnubhUyate na vRttivirodhitvaM, jJAnaM ca svarUpameveti pratyuktam / vRttizabalaM caitanyaM vRtyupahitaM vA jJAnapadArtha iti siddhAntaye 'pyavidyAnivRttI vRtterapekSitatvAt / narthasya virodhitvasya tatsambandhipadArthapratiyogitvaniyamAt // kiJca tarati zokamAtmavitrajJAnena tu tadajJAnaM yeSAM nAzitamAtmana ityAdizrutismRtiSvAtmaviSayajJAnAdevAvidyAnivRttizravaNAtsvarUpajJAnasya svaviSayatvAbhAvAttadatiriktavRttirabhyupeyeti bhaavH| caitanyasyApyavidyAnivartakatvAGgIkArAtpUrvoktacodyaM nirastamityAha-eteneti / kimavidyAyAH prakAzanivatya'tvamAtramabhipretamutaprakAzamAtranivartyatvam Aye na virodha ityAha--avidyAyA iti / avidyAnivRttAvavidyAyA api kAraNatvAta dvitIyamasambhavItyAha / prakAzamAtreti / nanvavidyAnivatiHpratiyogyatiriktAprakAzajanyA na bhavati tamo. nivRttitvAdandhakAranivRttivadityAzaGkayAndhakArasyApi mandaprakAzena sahAnuvRtti darzanAt prauDhaprakAzenaiva tnnivRttivktvyaa| tathA caitanyaprakAzasyApi parokSasthale 'vidyayA sahaivAvasthAnAdaparokSavRttyabhivyaktaprakAzasyaiva tannivartakatvamityAha-- api ceti / na vA vRttitveneti dRSTAntArthamuktam / nanvevaM satyajJAnasya na jAnAmIti jJAnasAmAnya virodhitvAnubhava virodha iti cenna / yathA vastutaH zastrAdisampannasuravinAzyA api daiteyA asurA iti surasAmAnyavirodhitayA pratIyante evamajJAnamiti jJAnasAmAnyavirodhitayA pratIyamAnasyApi vastuto vRttivizeSAbhivyaktacaitanyenaiva nivRttiriti bhAvaH / vakSyamANayuktito'pi vRttinivartyatvapakSoktadUSaNamayuktamityAha-eteneti / na jAnAmIti hi jJAnapadavAcyenAjJAnasya virodhaH pratIyate / tadvAcyaM ca vRtiviziSTaM vRttyupahitaM vA caitanyamityubhayathApi vRtti::
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm caitanyAvirodhitayA jJAnasya codyAntaraparihAraH etena caitanyAjJAnayoravirodhitve kathantayoH prakAzatvAprakAzatve jJAnatvAjJAnatve ca syAtAmiti nirastam / vRttisahakRtacaitanyasyAjJAnavirodhisvAbhyupagamAt / ata evedamapi parAstam , anumeyAdigocaraparokSavRttau satyAmapi nAnumeyAdau bhAvarUpAjJAnanivRttiH, icchAdau ca vRttimantareNApi sphuraNamAtreNAjJAnanivRttirityanvayavyatirekanyabhicArAvRtti jJAnanivRttau heturiti / aparokSavRtterevAjJAnanivRttihetutayA parokSavRtteranvayavyabhicArasyAdUSaNatvAt / nadyAnumAnikAdi zeSadarzanAdaparokSabhramo na nivartata iti nAparokSamapi vizeSadarzanaM tatra hetuH / icchAdezvAnAvRtasAkSyaMzAdhyAsAdevAjJAnavirahAtsphuraNa.mAtrAdajJA - nanivRttau nodAharaNam / yacoktaM vRttiryadyarthaprakAzatvarUpaM vihAya jAtivizeSeNAvidyAtatkArye nivartayettadA rAganivartyadveSavattayoH satyatve'pi virodhitvamavidyAyAH pratIyata ityAha-vRttizabalamiti / tatrahetumAha--naarthasyeti / na jAnAmItyatra nArthasyAjJAnadharmikavirodhitvasya sambandhijJAnapadasya yo'rtho vAcyo vRttikavalIkRtacaitanyaM tannirUpyatvaniyamAdityarthaH / / vRttivirodhitve 'pi caitanyavirodhitvAnapAyAdanyadapi codyaM nirastamityAha-eteneti / ata evedamiti / spaSTo'thaH / aparokSapramANavRttereva nivartakatvAbhidhAnAttatra nAnvayavyabhicAra ityAha-aparokSeti / parokSavRttaravidyAnivRttau vyabhicAre'pi nAparokSavRttavyabhicAra ityatrodAharaNamAha-na hIti / pItaH zaGkha iti bhramasyAnumAnikazvaityajJAnenAnibattAvapi tadaparokSajJAnasya tannivattau hetutvadarzanAdityarthaH / vyatirekavyabhicArazca nAstItyAha-icchAderiti / vRtyabhAve'pi yadyajJAnanivRtti: syAttarhi vyatirekavyabhicAraH syAnnaitadasti icchAdyavacchinnacaitanyAvarakAvidyAbhAvena tannivattirapi netyrthH| vRttaH kiM jAtivizeSaprayuktamavidyAnivartakatvamutArthaprakAzatvaprayuktam ?Aye tagnivaya'sya rAganivartyadveSavanmithyAtvaM na siddhayet /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH tadupapattiH / athArthaprakAzatvena tadA svarUpacaitanyasthApi tathAtvAtato'pyavidyAnivRttiH syAditi / tanmandaM; anvayavyatirekAbhyAmaparokSapramANajJAnatvena tannivaya'syaiva mithyAtvAt / kevalasAkSiNo 'vidyAsAdhakatvAca nAvidhAnivartakatvam / vRttisahakRtAjJAnAdagidyAnivRttiH na caivaM vRzisahakRtAdapi tasmAtkathaM tannivRttiriti vAcyam / sAdhakasyApIzvarajJAnasyeva shkaarivishessaanivrtktvopptteH| tasmAdyathA paramate saMzayasya sthANutvAdivaiziSTayaviSayatve'pi na saMzayavirodhitvam / saMzayadhArAvilopaprasaGgAt / kiM tu nizcayasyaiva / tathaivAnvayavyatirekadarzanAt / tatrApi prameya. miti jJAne sarvAvabhAse'pi ghaTatvAdiprakArakasaMzayadarzanena saMzayasya svatamAnaprakArakanizcayavirodhitvamAsthitam / tatrApyAnumAnikavizeSadarzane satyapi pratyakSabhramadarzanAdaparokSarUpa dvitIye vRttyabhAve'pi caitanyaprakAzAdevAjJAnaM nivarteta / kAraNatAvacchedakAvacchinne sati vRttijJAnAnapekSasya kAryasyAvazyakatvAditi codyamanuvadati--yaccoktamiti / nobhayathApi nivatakatvaM kintu aparokSapramANajJAnatvena / na caivamapi nivartyasya mithyAtvaM na syAditi vAcyam / zuktirajatAdAvetAdRzajJAnanivartyasya mithyAtvaniyamAditi dUSayati--tanmandamiti / jJAnasya svaviSayAvyudAsakatvAdapi na kevlsaakssinno'vidyaanivrttktvmityaah-kevleti| ___ tarhi kadApi tasya na nivartakatvamityAzaGkaya sahakArisamavadhAne nivartakatvaM tasyaiveti sadRSTAntamAha--na caivamiti / IzvarajJAnasyetyupalakSaNam / asmadAdighaTajJAnasyApi mudgarAdisahakAriNi sati svvissynivrtktvdrshnaadityrthH| yattvatrAcInenoktaM brahmaNaH svaprakAzatvenAjJAtatvameva nAsti kutastannivRttau vRttarupayoga iti / tanna / kiM svaprakAzatvamajJAtatvAbhAve prayojakamuta prakAzamAnatvam / nAdyaH Atmano'nyatra tavyAptisthalAbhAvAt / dvitIye yadi prakAzamAnatvaM prakAzarUpatvaM tadA pUrvokta eva doSaH / yadi prakAzaprayuktAjJAnAdyagocaratvaM tadA pryojypryojkyorbhedH| atha prakAzaviSayatvaM prakAzamAnatvam / tadapi n| brahmaNaH svaparaprakAzAviSayatvAt /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm meva vizeSadarzanaM tannivargakamityanvayavyatirekAbhyAM svIkriyate / evamasmanmate'pi svaprakAzasAkSiNA svaparaprakAze'pi tadgocarAvidyAnivattau cakSurAdijanyajJAnAnvayavyatirekadarzanAta taratizokamAtmavit vedAntavijJAnasunizcitArthA ityAdizAstrAcAntAkaraNatiravidyAnivRttau heturiti / prayogazca indriyasaMyoge satyapyajAyamAnA'vidyAnivRtiH kAdAcitkahetujanyA, kAryatvAt , ghaTavata, anyathA vyAsaGgAdazAyAmapyavidyAnivRttiprasaGgAt / tacca kAdAcitkaM kAraNaM parizeSAdantaH karaNavRttiriti // jJAnaM sphuraNAdanyat kizca svarUpajJAnAtiriktA vRttiH sviikrtvyaa| devadatto jAnAti ghaTaH sphuratIti tayorbhedenAnubhavAt / nanu na vRttisphuraNayorbhedaH, buddhirupalabdharjJAnaM pratyaya ityanarthAntaramityakSapAdoktariti cet na, devadatto jAnAti ghaTaH sphuratIti tayobhinnAzrayatvenAnubhUyamAnayorekatvAyogAt / nahi pramAtRdharmasya jJAnasya prameyatAdAtmyaM saGgacchate / abhede vA devadatto ghaTa jAnAtIti aGgIkRtyApi viSayatvaM na tanmAtregAjJAtatvAdyabhAvaH kiM tu vRttivizeSe satyeveti sadRSTAntamupasaMhAravyAjenAha--tasmAdyatheti / vedAntajanyajJAnasyAnarthanivartakatvazravaNAccAvidyAnivRttau tadupayoga ityAha--tarati zokamiti / tarkite'rthe 'numAnamAha--prayogazceti / avidyAnivRttirityukta cAvidyAnivartakendriyasaMyogamAdA. yArthAntaratA syAttanivRttyarthamindrayasaMyogetyAdivizeSaNam-kAdAcitketi / aadimtpryojyetyrthH| tathA ca nAvidyayA'rthAntaratA, na vA vRttyavacchinnacaitanya syaivAvidyAnivartakatvapakSe bAdhaH / tanmate'pi vRttiprayojyatvAt / vipakSe daNDaM pAtayati--anyathA vyAsaGgeti / manaHsaMyogasya hetutva nirAsAttasmin satyapyanekazabdasamavAye zabdAntarAvidyAnivRttyadarzanAcceti bhAvaH // pUrva viSayatayA anubhUyamAnaM jJAnamaviSayacaitanyAdevetyuktamidAnI sphuraNasya viSayasambandhitvenAnubhavAjjJAnasya ca pramAtRsambandhitvenAnubhavAttadanyajJAnamityAha--kiJceti /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchevaH 87 vaddevadatto ghaTa sphuratIti, ghaTaH sphuratItivat ghaTo jAnAtIti ca prtyypryogyoraaptteH| nanu jAnAtIti jJAnAzrayatvamanubhUyate ghaTaH sphuratIti ca jJAnaviSayatvam, ato na sphuraNajJAnayorbhedo, na vA pratItivaiparotyamiti cenna / ghaTamahaM jAnAmItyanubhUyamAnajJAnAtpRthageva sa me ghaTaH sphuratIti sphuraNasyAnubhUyamAnatvAt / nanu ghaTaM jAnAmItyarthavizeSaNaM jJAnamAtmanyubhUyate, ghaTaH sphurati jJAnaviSayo bhavatIti jJAnopasarjano'rthaH pratIyata iti vizeSaNavizeSyabhAva eva paraM bhidyate na tvanubhavayorviSayabheda iti cenna / sphuratIti sphuraNAnubhavasya tadupasarjanatayA zabdavavyAkhyAnAnahatvAt // svopasarjanamaH svasya jJAnAntarasya vA viSaya iti vikalpya doSayojanam kizca svopasarjanamartha svayaM viSayIkaroti jJAnAntaropa. sarjanaM vA ? nAdyaH, vedyajJAnavAde svasya svaviSayatvAnupapatteH / na nanu sphuraNaM nAmopalabdhiH, tasyA buddhayAdyabhedasyAkSapAdairevoktatvAnna tayorbheda iti codayati-nanuna vRttIti / pramAtRprameyayobhinnatvAttattAdAtmyena pratIyamAnayorabhedAyogAnmUlapramANAbhAvAdakSapAdavacanamanupAdeyamityabhipretyAha-na devadatta iti / ayogamevopapAdayati-na hIti / sukhAdau tadadarzanAdityarthaH / nanu dvitvAdivadubhayasambandhitvamupapadyatetyAzaGkaya tA bhayatrobhayasambandhapratItiH syAdityAha-abhede veti / nanu ghaTaH sphuratIti na sphuraNatAdAtmyaM pratIyate kiM tu pramAtRdharmasphuraNaviSayatvaM ghaTasya, tathA ca noktadoSa iti codayati-nanu jAnAtIti / sakarmakatvAkarmakatvalakSaNaviruddhadharmavattayA'nubhUyamAnatvAnna tayorabheda ityAha-na ghaTamahamiti / nanu ghaTaH sphuratIti sakarmakajJAnasyaivAnubhUyamAnatvAnoktavaidharmyamiti codayatinanu ghaTaM jAnAmIti / ghaTazcalatItivat ghaTa: sphuratIti tattAdAtmyapratItenedaM vyAkhyAnamucitaM zabdasyaiva lakSaNAdivRttyA'rthAntarasya sambhavAditi dUSayatina sphuratIti / / vyavasAyatajjJAnaviSayo bhavatIti vyAkhyAne'pi yajjJAnaM prati viSayo ghaTastenaiva ghaTe svaviSayatvaM gRhyate kiM vA jJAnAntareNeti vikalpya krameNa dUSayati-kiJceti /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm dvitIyaH, vyavasAyAnupanItasya tadviSayatvasyAnuvyavasAye bhAnAyogAn / svasambedyajJAnavAde'pi kimupasarjanaM jJAnaM zeyena sahaiva svAtmAnaM viSayIkaroti, kiM vA prathamaM svAtmAnaM viSayIkRtya zeyaM viSayIkaroti ? nAdyaH, vizeSaNajJAnatatsannikarSayoH prathama vaktavyatvAt / vizeSaNabhUtajJAnasyaiva viziSTajJAnatve tasya tajjJAnatatsannikarSajanyatvAyogAt / ata eva na dvitIyaH buddheviramyavyApArAnupapattezca / sakarmakAkarmakayoJjaH sphuraNayorabhedAsambhavAt / jJAnena sphuratIti bhedAnubhavAcca / nanvevamatItAdAvapi sphuratItyanubhavAttatrApi sphuraNA. pattiHtatra cAzrayAbhAvena sphuraNAbhAvAt / jJAnenaiva tadvyavahAre prakRte'pi tathA kiM na syAditi cenn| atItAdAvapi sphuraNasya sattvAt / anyathA tdvyvhaaraanupptteH| vyavahArasyArthaprakAzajanyatvAt, vRttimAtrasyAprakAzatvAt / na cAsatyAzraye kathaM sphuraNaM syAditi vAcyam / AzrayAbhAve kAryameva vyAvatate na tvakAryamapi / anyathA tava mate'pi pralaye jAtivirahaprasaGgAt / vyavasAyAnupanItasyeti / vyavasAyatadgatadhamavyatiriktasya vyavasAya viSayasyaivAnuvyasAyatvAvyavasAyaviSayakatvasya ca vyavasAyAviSayatvAnna tasyAnuvyavasAyaviSayatetyarthaH / astu tarhi svaprakAzabAdimate svaviSayatvasya svenaiva grahaNamityAzaGkaya nAgRhItavizeSaNAnyAyena svena svasyApi grahaNaM vaktavyam , tathA ca tasyApi grahaNavikalpAsahatvamityAha-svasamvedyeti / vizeSaNajJAnatatsannikarSayoriti matabhedenoktam / astu tarhi svasmAt pUrva vizeSaNajJAnAdikamityAzaGkaya svasyaiva vizeSagajJAnatvAdviziSTajJAnatvAca na pUrva tatsambhava ityAha-vizeSaNeti / vizeSaNajJAna viziSTajJAnayorekatvAdevapUrva vizeSaNajJAnAbhAvAt kramapakSo'pyanupapanna ityAha--ata eveti / zabdabuddhayAdInAM janmAtiriktavyApArAbhAvena krameNa viSayasambandhazca na sambhavatItyAha-buddhariti / bhavanmate'pi jJAnasphuraNayoratyantabheda evetyAha-sakarmaketi / viSayagatasphuraNAbhAve 'pi sphuratItyanubhavAnna tasya viSayatvamiti codayati-nanviti / iSTApattimAzaGkhyAha-tatra ceti / tarhi jJAnaviSayatvameva tatra sphuratIti vyavahiyata ityata Aha-jJAnenaiveti / gUDhAbhisandhiruttara.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH anAzritameva sphuraNam asmAkaM ca sphuraNaM nityAtmarUpameveti vakSyate, tathApi viSayAvacchinnacaitanyamabhivyaktaM satsphuraNamityucyate / ghaTaH sphuratItyanubhavAt / atItAdau ca viSayAbhAvena kathaM tatsphuraNaM syAditi cenna / viSayasyAvacchedakatvaM hi tAdAtmyena svarUpasambandhena vA / tatra pratyakSe viSayasya tAdAtmyenAvacchedakatvaM sphuraNasyAnyonyAdhyAsena viSayAbhinnatvAt / parokSe tu viSayasya svarUpasambandhenaivAvacchedakatvaM, tatvacidavidyamAnasyApi viSayasya jJAna iva sphuraNe 'pi na viruddhayate / nanvevamanumeyasyApi phalavyApyatvApattiriti cenna / karmAzrayasyaiva phalatvAt / anumitau tvAntarameva caitanyaM tadAkAravRttyA vyajyata iti na tatphalamiti gIyate / kizAnumitigocare 'pi paramANvAdau sphuraNazUnye na kRtiH, tantvAdau tu sphuraNAzraye kRtirityanvayavyatirekAbhyAM viSayagataM sphuraNaM kRtihetuH / na ca mAha-na, atItAdAviti / svamate sphuraNasya nitytvaaditybhisndhiH| abhisandhimajAnAnasya codyamudbhAvya tatprakaTanena nirAkaroti-na cAsatIti / jAtiviraheti padatvAdijAtivirAmaprasaGgAdityarthaH / __ AzritatvamaGgIkRtyedamuktam vastutastvanAzritameva sphuraNamityAhaasmAkamiti / sphuraNasya nityatvepIdAnImatItAdiviSayAvacchedakAbhAvAtkathaM tatsphuraNaM bhavediti codayati-- tathApIti / aparokSaviSayasyaiva tAdAtmyena sphuraNAvacchedakatvamiti mukhyasambandhe svarUpasambandhAsambhavAt parokSasya tu niyamena tadabhAvAtsvarUpasambandhenaiva paramate janyajJAnavatsphuraNAvacchedakatvam / tathA cAtItAdisphuraNamiti na viruddhayata iti pariharati-na viSayasyeti / avidyamAnasyApItyapizabdena vastuta AmokSamatItAdisUkSmarUpeNa vartata iti dyotayati / parokSaviSayasyApi sphuraNarUpaphalAnacchedakatve'pamiddhAntaH syAditi codayati-nanvevamiti / viSayA. dhiSThAnacaitanyasyaiva vRttyabhivyaktasya phalatvAdanumeyAdau vRttinirgamanAbhAvena tasyAnabhivyaktatvAnna phalAvacchedakatvamityAha-na karmeti / kiccAhamarthadharmajJAnasya
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm tatra viSayasyAtIndriyatvAdeva na kRtiriti vAcyam / tantvAdAvapyanumitidazAyAM tadabhAvAt // nanu pratyakSajJAnameva svaviSayakRtihetuH na tu sphuraNaM tadvirahAt / pratyakSAbhAve sphuraNasyApyabhAvAditi / ucyate / anvayavyatirekasahakRtakRtinirUpitakAraNatAgrAhakeNAnubhavena, devadattakR tardevadattajJAnajanyA, devadattaniSThapratyakSakAryatvAttadicchAvadityanumAnena vAlAghavopoDalitena sphuraNameva kRtikAraNaM viSayIkriyate na tu pratyakSajJAnAdi teSAmanantatayA gauraveNa tadagocaratvAt / na ca tvatpakSa eva gauravaM jJAnAtiriktasphuraNAGgIkArAditi vAcyam / sarvasampratipannAtmana eva svayaMprakAzasphuraNatayA 'smAbhiH svIkArAt / nanyevamapi tyabhivyaktaspharaNameva kRtiheturastu kiM viSaya. gateneti cenn| tasyAnumityAdisAdhAraNatvAt / nanu viSayAva kRtikAraNatvAyogAttatkAraNaM viSayatAdAtmyApannaM sphuraNamAvazyakam / tathAca tayobhadasiddhirityabhipratyAha---kizcAnumitIti / paramANvAdeH pratyakSAyogyatvAdeva kRtiviraho na sphuraNavirahAdityAzaGkaya pratyakSayogye'pi sphuraNAbhAve kRtiviraho dRSTa ityAha-na ca tatreti / astu tIsarokSavRttirevAvyabhicAriNI kRtihetuH, tavyabhicAre sphuraNasyApi vyabhicArAttadabhivyaktAdhiSThAnacaitanyasyaiva sphuraNatvAditi codayati-nanviti / lAghavatarkopolitapratyakSAnumAnAbhyAmekasyaiva sphuraNasya kRtimAtrakAraNasvasiddharnAnantAparokSavRttInAM kAraNatociteti dUSayati --ucyata iti / yajJadattakRtau vAdhaparihArArtha devadatteti pakSavizeSaNama / IzvarajJAnajanyatvenArthAntaratAparihArAya sAdhye 'pi tatpadam / yajJadattasukhAdau vyabhicAravAraNAya devadattaniSTheti / devadattAtmamanaH saMyoge vyabhica ravAraNAya pratyakSapadama / AtmatvAdI vyabhicAravAraNAya kAryapadam / na ta vRttijJAne vyA cArastasyApi sAkSiNyadhyAsena tajjanyatvAditi bhAvaH / janyajJAnAtiriktasphuraNaM kalpayitvA tasya kAraNatvakalpane 'tigauravamityAzaGkaya sphuraNasyAtmasvarUpatvenAkalpyatvAttasyaikasya kRtikAraNAtAkalpane lAghavamityAhana ca tvatpakSa iti / vRttivyatirikta sphuraNaM kRtiheturityaGgIkRtya tasya
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 91 cchinnacaitanyasyApi sarvadA sattvAjJAnamantareNApi tadviSayiNI kRtiH syAditi cenna / abhivyaktacaitanyasyaiva sphuraNapadArthatvAt / abhivyaktezca vRttijJAnAdhInatvAt / jJAnagatamaparokSatvamapi na viSayasphuraNaM vinA nirvahati / aparokSaviSayaviSayatvaM hi jJAnasyAparokSatvaM viSayasyAparokSatvaM pramAtravyavahitatgena / tacca tadubhayasphuraNaikyaM vinA na nirvahatIti zAbdAparokSe vakSyAmaH / / eteneSTo ghaTo dviSTo ghaTa ityAdipratibandI parasya parAkRtA tatrecchAviSayatvAdyatiriktadharmAntarAnaGgIkAre bAdhakAbhAvAttadaGgIkAre gauravAditi / sphuraNasya jJAtatAparaparyAyasya jJAnajanyatvakhaNDanam tacca sphuraNaM jJAtatA'paraparyAyaM jJAnajanyamiti kecit / tanna / tasya janyatve pramANAbhAvAttadaGgIkAre gauravAditi / viSayatAdAtmyamAkSipati-nanvevamiti / vRttyabhivyaktasphuraNe satyapyanumitigocare kRtyanudayAnna tena rUpeNa tasya hetutvamityAha - na tasyeti / viSayAvacchinnasphuraNe satyapi kRtyanudayAnna tena rUpeNApi hetutvamiti codaya ti-nanu viSayeti / abhivyaktasya tasya na vyabhicAra iti pariharati-nAbhivyakteti / nanvaparokSavRttyabhivyaktatvena rUpeNa na vyabhicAra iti cenna vRttyAparokSyasya viSayAparokSyaprayuktatvAdviSayAparokSyasya saMvittAdAtmyAdhInatvAdviSayAbhinnasaMvittvena kRtihetutve sambhavati na tatparamparAprAptarUpeNa hetutvamucitamityabhipretyAha - jJAnagatamiti / tacceti / tadavyavahitatvaM vRttya bhivyaktapramAtRcaitanyasya viSayAvacchinnacaitanyasya caikyaM vinA netyrthH| yadA pramAtRcaitanyopAdhibhUtamantaHkaraNaM vRttirUpeNa viSayAdhiSThAnacaitanya vyApnoti tadA viSayacaitanyamapi pramAtRcaitanyAbhinnaM bhavati viSayacaitanyAbhedena viSayasyAdhyAsAtsopi bhavati pramAtravyavahita iti bhAvaH // nanvevaM satISTo ghaTo dviSTo ghaTa ityAdyanubhavAdicchAdivyatirikta viSayagataM dharmAntaramapyaGgIkriyatAmiti codyamayuktamityAha-eteneti / / vRttisphuraNabhedasyAnekapramANasiddhatvenetyarthaH / iSTatvAdau tannAstItyAhatatreccheti / nanu sphuraNasya 12 rUpatvamuttamayuktaM syotpattyAdimattvenAnAtmatvAdAtmAbhedAyogAditi vArtikakArIyAH pratyavatiSThanta ityAha-tacceti / syAdetadevaM
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm nanvidAnI ghaTaH sphuratIti tasya kAlabhedAvacchedAnubhava eva janyatve pramANamiti cenna / idAnImahamasmotivattadanubhavasya vartamAnakAlasambandhitvamAtraviSayatayA prAkAlAsambandhitvAviSaya tvAt / pUrvakAlAsambandhitve satyuttarakAlasambandhitvasyaiva kAryatvAt / etAvatkAlaM nAsphuradidAnI sphuratoti tadgrAhakAnubhavo 'pyastIti cenna / tasyAvatAbhivyaktasphuraNaviSayatve'pyupapatteH / avidyAyA eva sphuraNAbhAvatvAt / nanu jJAnena jJAtatA na jAyate cejjJAnasya viSayaniyamo na syAt / na hyAtmasamavetasya jJAnasya viSayeNa sAkSAtsambandho'sti, yena viSayavizeSe vyavahArastato jAyeta // yadyutpattyAdikamasya prAmANikaM syAnatvetadastIti dUSayati-tanneti / idAnIM sphuratIti kAlavizeSe pratIyamAnatvAtkAlAntarasattve ca mAnAbhAvAtkAryatvamiti codayati-nanviti / tarhi kAlAntare'sattvepi mAnAbhAvAdvartamAnatayA'nubhavasya nityatve'pi sambhavAnna tasyAnityatvamiti dUSayati-nedAnImiti / vartamAnatAva. bhAsamAtrasyAnityatvAprayojakatve kasya tamunityatve prayojakatvamityata aahpuurvkaaleti| tarhi pUrvakAlAsambandhitvamapyanubhUyata iti codayati-etAvaditi / nAsphuraditi tatsphuraNAvArakAvidyaiva pratisandhIyate na tu sphuraNAsattvamiti pariharati-na tasyeti / nAsphuraditi nA tadabhAva eva pratIyata ityata Aha --- avidyAyaiti / avidyAnivRtteradhiSThAnasphuraNamAtratvAttadabhAvopyavidye vetyarthaH / jJAne niyataviSayakatvAnupapattyA jJAnajanyA jJAtatA viSayaniSThA sidhyatIti codayatinanu jJAneneti / astu tarhi prabhAkumbhayoriva sAkSAtsambandho'pi viSayatAniyAmaka ityata Aha-na hyAtmeti / jJAnasyAtmaguNatvena viSayeNa saMyogAdikaM na smbhvtiityrthH| tarhi mAstu viSayaniyama ityAzaGkaya vyavahAraniyamo'pi na syAdityAha-yeneti // __tarhi jJAnajanakatvameva viSayatvaniyAmakamityAzaGkaya kiM janakatvamAtraM niyAmakamuta samavAyAdyatiriktatve sati janakatvaM viSayatayA janakatvaM vA ? AdyamatiprasaGgana dUSayati - na ca jJAnajJeyayoriti / dvitIye samavAyirUpasyAtmanaH svasamavetAhamiti jJAnaviSayatvaM na syAdityAha-na ca samavAyIti / tRtIyamasambhavena dUSayati-na ca viSayatayeti / viSayatAyA jJAnaghaTitazarIratvena jJAnasamakAlAyAstatkAlapUrvakAlInajanakatAmpratyanavaccheda
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH jJAnajanakasya viSayatvaniyAmakatve doSaH na ca jJAnajJeyayorjanyajanakabhAvasambandha iti vAcyam / AtmAderapi ghaTAvijJAnajanakasya tadviSayatvaprasaGgAt / na ca samavAyyAdyatirikta jJAnajanakaM tadviSaya iti vAcyam / AtmanaH svajJAne 'pyvissytvaaptteH| na ca viSayatayA janakaM tatheti vAcyam / jJAnakAlInaviSayatvasya tatpUrvakAlInajanakatAnavacchedakatvAt / ghaTAdeH pUrvaviSayatve bIjAnirUpaNAca / ____ ata eva tajjanakendriyasamprayuktastadviSaya iti nirastam / AtmAdAvapi prasaktaH / ani yatajJAnakAlInasya tasya niyatajJAnakAlonaviSayatvAprayojakatvAca / ato yasmin viSaye jJAnAjajJA. tatotpadyate sa eva tasya viSayo nAnya iti jJAtatA'bhinna sphuraNamapi jJAnajanyameveti cet / nahi viSayaniyamArtha jJAnajanyA jnyaattaa''stheyaa| tava mate parokSajJAna ivAparokSajJAnepyanyata eva niyataviSayabhAnopapatteH / na ca parokSajJAnenApyarthagatA jJAtatA''dhIyate / atItAdijJAnaviSayasya tadAnImasatvAdanAzrayakAryAyogAt / tathA sati vinaSTe'pi ghaTe lauhityAdyutpattiprasaGgAt // ktvaadityrthH| kiJca ghaTAdeviSayatve siddhe tenarUpeNa janakatvasiddhiH, janakatve ca siddhe viSayatvasiddhiritItaretarAzrayaH syAdityAha-ghaTAderiti / astu tarhi jJAnajanakendriyasanikRSTatvaM viSayatvaniyAmakamityata Aha- ata eveti / ataH zabdArthamAha-AtmAdAviti / ggnaadiraadipdaarthH| samprayogasya nimittakAraNatvena jJAnakAle niyatatvAbhAvena tatkAle niyataviSayatvAniyAmakatetyAha-aniyateti / parizeSAjajJAnajanyajJAtatAdhAratvameva viSayatvaniyAmakamityupasaMharatiato yasminniti / jJAtatAyA jJAnajanyatve 'pi sphuraNasya kimAyAtamityata AhajJAtatA'bhinna miti / jJAtatAbhAve'pi viSayaniyamadarzanAna jJAtatAdhAratvaM viSayatAniyAmakamiti dUSayati .. nahIti / parokSe 'pi vahnayAdau jJAtatAstvityAzayAtItAdyarthe sA na sambhavatItyAha ---na ca parokSeti / atItAderapi kAraNAtmanA sattvAttatra jJAtatA''dhIyatAmityAzaGkayAha -tathA satIti / atItAdivyakterabhAve'pi tatsAmAnyasya sattvAttatra jJAtatotpatsyata ityAzaGkaya tathApi sAmAnyasyaiva tadviSayatA syAnna vyaktarityAha--na cAtIteti /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTokAdvaitadIpikAyAm - na cAtItAdyarthagatasAmAnya jJAtatA bhavanviti vAcyam / anyajJAtatayA'nyasya jnyaanvissytaaniymaanupptteH| upapattau vA ghaTatvAzrayanikhilaghaTasthApyayaM ghaTa iti jJAnaviSayatvaprasaGgAt / jJAtatotpatteH pUrva jJAnajJeyasambandhAbhAvena jJAnasya jJeyavizeSaniSThajJAtatAjanakatvAnupapattezca / nApi kRtiniyamArthaM jJAtatA jnyaanjnyaa''shrynniiyaa| taba mate nirvizeSaviSaye jJAtatAvatkRterapyu. papatteH / nityasphuraNenApi tadupapattezca / kastahiM jJAnajJeyayoH sambandho yena ghaTajJAnaM ghaTIyaM bhavediti cet / svarUpasambandha eveti kecit / asmadAcAryAstu pratyakSajJAnajJeyayorna svarUpasambandhaH sati mukhya sambandhe svarUpasambandha. kalpanAyogAt / kintvantaHkaraNAtsahakArisahitAdviSayadezavyApinI kAcittijAyate / tayA ca vRtyA viSayasya yathAyathaM saMyogAdiH sambandhaH / vRttyabhivyaktatattadavacchinnacaitanyenAdhyAsikaM tAdAtmyaM parokSe tu tadabhAvAt svarUpasambandha evetyaahuH|| jAtivyaktyostAdAtmyasambandhAtsAmAnyAzrayApijJAtatA vyakti viSayatAniyAmiketyAzaGkayAtiprasaGgamAha-upapattau veti / kiJca jJAtatAdhAratvasyApi niyAmakAbhAvAnna tena viSayatvaniyama ityAha-jJAtatotpatteriti / anumeyAdiSu kRtyadazanAttanniyAmikA jJAtatA''stheyetyAzaGkaya jJAtatAdhAratvaniyamavattanniyamo 'pyanyata upapadyata ityAha -nApIti / asminmate ca nityamapi sphuraNaM viSayatAdAtmyenAbhivyaktaM kRtiheturityAha-nityeti / jJAtatAnaGgIkAre jJAnasya jJeyavizeSeNa sambandhAbhAvAvyavahAravizeSo na syAditi codayati - kastahIti / vaizeSikAdimate tamAhasvarUpeti / siddhAnte pratikamavyavasthAM darzayati-asmaditi / tuzabdasUcitaM vaiSamyamAha-pratyakSeti / tatra tAvadvRttirUpAparokSajJAnasya dravyeNa saMyogaH guNAdinA tu saMyuktatAdAtmyaM viSayatAniyAmakamityAha-kintvantaH karaNeti / pazcamI copAdAne / aparokSavRttyAbhivyaktAdhiSThAnacaitanyAtmakasphuraNasya viSayaniyAmakaM sambandhamAhavRttyabhivyakteti / viSayadezasaMsRSTavRttyudaye viSayAvacchinnacaitanyamapi vRttimadantaH karaNAvacchedAt prmaatRprmaanncaitnyaabhedenaabhivyjyte| tathA ca pramAtRtAdAtmyAdviSayasyAparokSyaM pradIpena prakAzata iti pradIpasvarUpaprakAzaviSayatvavanmayA vidita iti pramAtrAtmakaphalaviSayatvAnubhavAditi bhaavH| parokSasya tu vRttyA saMyogAdera
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH vRttisphuraNayo depyaparokSavRtteviSayadezavyApitvAkSepaparihAraH __nanu kiM vRttinirgamanena pramAtRgatayaiva tayA nikhilavyavahAropapatteH, atastannirgamanamapramANamiti cet / uktaM tAvatpratya. kSArthApattibhyAM pratyakSaviSaye pramAtRsamavAyijJAnAtiriktasphuraNamAzrayitavyamiti, taca sphuraNamabhivyaktacaitanyameva jJAtatA pakSasya nirastatvAt / abhivyaktistu caitanyasyAvaraNAvidyAnivRttireva / tato'nyasya bhAvasyAbhAvasya vA'nirUpaNAt / avidyAnivRttizcAviNasamAnAzrayaviSayayA vRttyA bhavati / yajJadattasya ghaTajJAnena tadIyapaTAjJAnasya devadattaghaTAjJAnasyApyanivRttaH / tasyA lAghavena pratiyogisamAnAdhikaraNajJAnajanyatvAca / viSayacaitanyAvaraNamajJAnaM ca viSayAvacchinna caitanyagatamiti tadgatayA vRttyApi bhavitavyam / vRttezca viSayacaitanyagatatvaM na nirgamanAhate sambhavati / na caivamanupalabdhivAdhaH / vRttehirindriyAyogyatvAt // - bhAvAdvRttitadavacchinnacaitanyAbhyAM pareSAmiva svarUpasamvandha eva niyAmaka ityAha-parokSa iti // ___ idAnI vRttisphuraNayorbhedamaGgIkRtyAparokSavRtteviSayadezavyApitvamuktamAkSipati-nanu kimiti / viSayAvacchinnacaitanyasthAvidyAnivRttyartha vRttinirgamanamAvazyakamiti vaktamuktamartha smArayati-uktaM tAvaditi / arthApattizabdena dhArAnusandhAnAinupapattidevadattakRtirdevadattajJAnajanyetyanumAnaM ca parigRhyate / jJAnAtiriktasphuraNaM jJAtataivetyAzaGkayAha-tacca sphuraNamiti / astu tahiM vRttikRtaH prakAza eva tadabhivyaktirityAzaGkaya svaprakAzacaitanyasya prakAzAntarAviSayatvAdavidyAnivRttirevAbhivyaktirityAha-abhivyaktistviti / astu tarhi pramAtRsamavetayaiva vRttyA'vidyAnivRttirityata Aha-avidyAnivRttizceti / bhinnaviSayasya bhinnAzrayasya vA vRttijJAnasya nAjJAnanivartakatva miti vyatirekamAha-yajJadattasyeti / nanu yadajJAnaM yaM prati yadA ''vRNoti tadA tadviSayajJAnena tannirasanamabhyupeyaM, anyathaikaghaTAvacchinnacaitanyasya caitramaitrAjJAnasamAnAdhikaraNacaitraghaTajJAnena tadubhayAjJAnanivRttiprasaGgAt / tathA ca samAnAdhikaraNatvamanapekSitamityAzaGkayAha-tasyA iti / yadyapyevaM tathApyavidyA svasAdhakapramANaH jJAnanivartyatvena sidhyatIti lAghavena svasamAnAdhikaraNajJAnanivatyatvena sidhyatIti tatpramANabalAtsamAnAdhikaraNatvamapi vAcyamiti
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm ukte'rthe'numAnaprayogaH ___ tathA ca ghaTAvacchinnacaitanyasthAvidyAnivRttiH, pratiyogisamAnAzrayajJAnajanyA, avidyAnivRttitvAtmUlAjJAnanivRttivat / na ca sAdhyavikalo dRSTAntaH / caramAntaHkaraNavRtterapyantaHkaraNA. bhinnasadadhiSThAnatvAt / api ca viSayAparokSayArthamapi vRttenigamanaM vAcyamanyathA viSayasya pramAtravyavahitatvalakSaNAparokSatvAnupapatteH, vRttidvArA viSayAvacchinnacaitanyasya pramAtRcaitanyAbheda eva tadadhyastaviSayasyApi tatsambhavAt / tathA ca pratyakSo ghaTAdiH svAkAravRttisaMyuktaH pratyakSadravyatvAdAtmavat ! vipakSe cAnumeyasyevApratyakSa svaapttirvaadhikaa| ata eva vRtteH saMyogaparimANAdidravyatvavyava. sthApakaguNasattvAdvyatvasiddhiH // bhaavH| bhavatu tarhi pramAtayyava viSayAvarakamajJAnamityAzaGkaya tasyAvarakatvAt vAhyatamovadAvRtAzritatvaM vaktavyamityAha-vRttiviSayacaitanyeti / vRtteviSayacaitanyAzritatvasAdhanaphalamAha-vRtteriti / vRttahinirgamane ghaTacchidranirgatadIpaprabhAvatsA dRzyetetyAzaGkayAha--na caivamiti // tarkite'rthe 'numAnaM prayukte-tathAceti / mRlAjJAnanivRttau siddhasAdhanatAparihArAya ghaTAvacchinneti vizeSaNam / indriyasannikarSAdinArthAntaravAraNAya jJAnapadam / cinmAtrasya malAjJAnAzrayasvAttannivartakavRtteH pramAtRniSTatvAdvaiyyadhikaraNyamityAzaGkayAjJAnAzrayasyaiva cinmAtrasya sarvAdhiSThAnatayA vRttimpratyapyAzrayatvAnmaivamityAha-na ca sAdhyeti / kiJcaikAntaHkaraNasambandhAtpramAtRpramANaprameya caitanyAnAmekalola bhAvenAbhivyaktatvena tadadhyastaviSayAparokSyasambhavAdvRttirUpeNa pariNatAntaHkaraNopahitatvaM viSayA. vacchinnacaitanyasyAvazyakamityAha-api ceti / atrApyanumAnamAha-tathA ceti / svAkAravRttisaMyukta iti / svAkAravRttyA svarUpasambandhavAnna bhvtiityrthH| svazabdaH pakSavAcI / tathA ca vRttau na vyabhicAraH / na vA dRSTAntaH sAdhyavikalaH / svarUpa sambandhamAtravattve doSamAha-vipakSe ceti / jJAnaghaTayoH svarUpasambandhaniSedhe parizeSAta saMyoga eva parya vasyati / tathA ca buddherguNatvajhatirityAzaGkaya iSTApatti rityAha-ata eveti //
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH atra vAcasthati saMvAdaH kecittu ghaTapratyakSaM ghaTa eva vyavahAramutpAdayati na paTa iti niyamena tasya ghaTena saha paTavyAvRttasambandhasiddhau svarUpasambandhasya sambandhidvayasvarUpamAtrAtmakasya paTasAdhAraNatvAtmukhyasambandha sambhavatyamukhyasambandhakalpanAyogAca saMyogAdisiddhau vRttanirgamanaM vAcyam / anumitestu naivaM nirgamahetvindriyasannikarSAbhAvAt / vyavahAraniyamasyAnirvacanIyavAde avidyayaivo. papatteH / tasyA aghttitghttnaapttiiystvaadityaahuH|| vRtti svarUpe pUrvapakSaH ___ atha keyaM vRttiryasyA nirgamanaM nirUpyate ? na tAvatparAbhimatajJAnavadAtmaguNaH / tasya niSkriyatvAt / nApi dravyam / tasyA nanu vAcaspatimate ghaTAdyavachinnacaitanyAvarakamapyajJAnaM jIvaniSTham / arthAparokSyaM cAparokSajJAnaviSayatvaprayuktam / jJAnAparokSatvaM ca karaNavizeSajanyatvaprayuktamityabhimatam / tavRttinirgamanena vinA kimanupapanna miti tatrAha kecittviti / nanu svarUpasambandha eva niyatavyavahArahetuH tathA ca na vRttenirgamanamapekSitamityAzaGkaya tasya cakSurAdisAdhAraNatvAnna niyAmakatva mityAha-svarUpasambandhasyeti / kiJca yathA paramate cakSuSaH prApyakAritAnihAya dhruvAdimaNDalenAsya saMyogastadarthaM nirgamanaM ca kalpyate tatkasya hetoH ? sambhavati mukhyasambandhe svarUpasamvandhasyAkalpanIyatvAt / evamatrApi pratyakSavRtteviSayeNa saMyogAdisambhavAttadabhibyaktacaitanyasya tAdAtmyasambhavAttadartha vRttinirgamanaM vAcyamityAha--mukhyasambandha iti / tarhi vRttitvAvizeSAdanumityAderapi nirgamanaM syAdityAzaya kluptakAraNAbhAvAnmaivamityAha--anumitestviti / kathaM tarhi tato vyavahAraniyama ityAzaGkayAha--vyavahAra niyamasyeti / avidyA vA kathamasambaddhaviSayavyavahAranirvAhiketyAzayAtItAderapyanirvacanIyasUkSmarUpeNa vidyamAnatvAtparokSaviSayamAtrasyAvidyakasvarUpasambandhavizeSAdeva vyavahAraniyama ityAha-tasyA iti / / vRttinirgamane'nupapattiM vaktuM tatsvarUpaM vimRzati--atha keyamiti / ki vazeSikAdyabhimatajJAnamiva guNaH, uta sAMkhyAbhimatajJAnamiva dravyamathavA bhaTTAbhimatajJAnamiva kriyeti kiMzabdArthaH / Aye kriyArahitatvAnnirgama
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm smasamavAyAnupapatteH / Atmano dravyAsamavAyitvAt / nApyanta:karaNasamavetaM dravyam / kAryadravyasya svAgaM vinA'nyatrAgamanAt / svAyeNa sahaiva gacchatIti cenna / mUrtadravyasya yugapadviruddhadezasambandhAsambhavena pUrvadezavizleSe maraNaprasaGgAt / dehAvacchinnAtmano manoviyogasyaiva maraNatvAt / na ca viSaya deza eva vRtirArabhyata iti vAcyam / tadupAdAnasyAna karaNasya tatrAbhAvAt // ataeva na kriyApi vRttiHAtmani parispandapariNAmayorasambhavAt / antaHkaraNagatayozca tayorAzrayaM vinA agamanAditi cet / vRttisvarUpanirUpaNam ___ucyate, antaHkaraNasya svAzrayasthasyaiva cakSurAderiva dezAntaraprAptyanukUlAvasthA vRttirityucyate / sA ca cakSurAdinimittasambandhAt pratyakSasthale viSayavyApinI bhavatyanumeyAdau tu naivam / tatsahakAriNa indriyasambandhasyaivAbhAvAt / nAnupapattirityAhana tAraditi / dvitIyaM nirAkaroti-nApIti / tatra kimAtmasamavetadravyamutAntaHkaraNasamavetam ? nAdyaH sparzarahitasyAtmano dravyAsamavAyitvAdityAha--tasyeti / dvitIyaM dUSayati--neti / atrApi vaktavyam , kiM vRttirantaH karaNena sahaiva viSayadezaM gacchati uta svayameva, athavA viSaya deza evotpadyata iti / na tAvat dvitIyaHkalpa ityAha--kAryadravyasyeti / AdyamanUdya dUSayati--svAzrayeNeti / prANotkramaNAbhAvAnna maraNamityAzaGkathAntaHkaraNagamane tadapi syAdityabhipretyAha--dehAvacchinneti / tRtIyaM dUSayati--na ceti / AdyatRtIye'pi ki parispandalakSaNA kriyA, uta prinnaamlkssnnaa| ubhayathApi kimAtmasamavetA, utAntaH krnnsmvetaa| sarvathApyanupapattirityAhaata eveti / sAvayavamantaH karaNaM cakSurvatsakocavikAsazIlaM tavRddhayadhInavRddhimacca / tathA ca tasya vistIrNAvasthA vRttiriti noktavikalpAtra kAza iti pariharatiucyata dati / nanu vistIrNAvasthApi kimantaHkaraNameva kiM vA tato'nyA / Aye na
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH etena yadyantaHkaraNaM saGkocavikAsazIlaM svadezasthameva vRddhiM gataM vRttirityucyate ! kRtaM tarhi cakSurAdinA, tasya tena vinApi sattvAt , vRddhayarthaM ca tadapekSAyAM vRddhastato'nyatvAnoktadoSaparihAra iti nirastam / kAryasya sadasatvavAdimata evAsyopAlambhasya prasaGgAt / anirvacanIyavAde 'syAnakkAzatvAt / kAryadravyamAtrasya svasamavAyidezAvadhikadezatvAcca / ato 'ntaHkaraNavRttistasyaivAvasthAvizeSo dravyam // vRttadraM vyatve codyaparihArI __nanu yadi vRttirantaHkaraNasyaivAvasthAvizeSo dravyamityucyeta, tadA kathaM pratikSarNa viSayavijJAnAnAM vinAzaH / dravyasyAkSaNikatvAt / tadvinAze hetoranirUpaNAcca / na cottaravRtyA pUrvavRttinirAsa iti vAcyam / ekadravyavati dravyAntarAnArambhAditi cenna na vRttivinAze vRtyantaraM hetuH / suSuptipUrvakSaNavRtteravinAzaprasaGgAt / cakSuvRddhayapekSA syAdantaHkaraNasya tathA vinApi sattvAt / dvitIye punarguNAdivikalpaprasaGgAditi codyaM cakSudRSTAntAbhidhAnena nirastamityAha--eteneti / kiJca vRddharbhadAdinA durnirUpatvaM cakSurAdestatvato vRddhimaGgIkurvANasya tavaiva doSAvahamasmAkantu kAraNasyaiva tattaddurnirUparUpAntarApattimajIkurvatAM nAyamupAlambha ityAha-kAryasyeti / yaduktaM vRttavyatve'ntaHkaraNAdadhikadezatvaM na sambhavatIti tatrAha-kArthadravyeti / AdyatantvArabdhasya paTasyAntyatantudeze'pi darzanAdityarthaH / na ca tatrApyupAdAnAntaramastIti vAcyama , aNatrApi brahmarUpopAdAnasya viSayadeze'pi sattvAditi bhAvaH / vRtteH saMyogAdimatvAdravyatva mittyupasaMharati-ata iMti // nanu vRttestrikSaNAvasthAyitvAcchandavadrvyatvamanupapannamiti codayatinanviti / kizca vRrterguNatve zabdavadvirodhiguNodayAnAzaH syAd dravyatve tu nAzakAraNamapinAstItyAha-tadvinAzeti / guNa vapakSa iva dravyatvapakSe'pi vRttyantarodayAdeva vinAzaH kinna syAdityAzaGkaya pUrvadravya vinAzamantareNa tadAzraye dravyAntarotpattireva na sambhavatItyAha -na cottaravRttyeti / kAraNavinAza eva vRttivinAze hetustasyAstrikSaNAvasthAyitva niyamo'pyasiddha iti vaktu parAbhimatavinAzakAraNaM dUSayati
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm vRttivinAzahetoranugatatyam api tu tatorindriyamanAsayogAdevinAza eva kAraNavinAzatvenAnugato vRttivinAzamAne hetuH / na ca nimittavinAzAdravyavinAzo na dRSTa iti vAcyam / kAraNAntarAnirUpaNenAnyatrAdRSTasyApi dvitvAdinAza iva dravyavinAze'pi tasya hetutvAt / na caivaM jJAnasya niyatakSaNasattA na syAditi vAcyam / ghaTAdivavRtterapi dravyatvAdyAvadvinAzakAraNasamavadhAnamavasthAnasyeSTatvAt / nanu vRtteH kAryadravyatve kathaM tasyAtmavRttitvamiti cedAtmanyadhyAsAditi brUmaH / tasmAtpratyakSAnumAnasiddha vRttirUpaM papattiprameyamiti siddham / sAkSijJAnasyAnubhavarUpatvam sa cAnubhavo 'nAdiH / upAntyavRttivinAza eva tatra heturityAzaGkayAnanugamAtkAraNavinAza evAnugato vRtivinAzaheturityAha-apiviti / nanu vRttedravyatve samavAyinAzAdasamavAyinAzAdvA tannAzaH syAnimittanAzAdvyanAzAdarzanAditi cenna / kAraNatraividhyAnaGgIkAreNopAdAnAtiriktakAraNamAtrasya nimittatvAtprArabdhakarmanAze zarIranAzadarzanAccetyabhipretyAha-na ceti / kAraNatraividhyamaGgIkRtyApi guNanAzavadravyanAzasyApyanyatrAdRSTaM nimittavinAzajanyatvaM kacidagatyAGgokarttavyamityAha-kAraNAntareti / evaM tahiM dhArAsthale yAvadindriyasaMyogamekasyaiva jJAnasya sthAyitvApattirityAzaGkatheSTApattirityAha-na caivamiti / vRttedravyatve sparzazUnyAtmanastadAzrayatvAyogAdraSTutvAnupapattiriti codayati-nanu vRtteriti / vAstavAdhAratvasyAtmanyabhAvAdavAstavasya ca jaganmAtrAdhiSThAne tasminnanupapattyabhAvAditi pariharati- AtmanIti / vRttitatsAkSirUpajJAnadvayanirUpaNamupasaMharati-tasmAditi / jAnAmItyanubhavaH prtyksspdaarthH| indriyasaMyoge satyajAyamAnetyAdiprayogo 'numAnapadArthaH / sAkSirUpajJAnasyAtmAbhedasiddhaye kAryatvamapAkaroti-sa cAnubhava iti / kAryatve pramANAbhAvAditi zeSaH / ___ rUpAdiviSayaprakAzAnAM prAgabhAvapratiyogitvAderanubhUyamAnatvAttatra mAnA. bhAvo 'siddha iti codayati--syAdetaditi /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 101 anubhavasyAnAditve pUrvapakSaH syAdetat, drakSyAmi zrISyAmi ceti prAgabhAvapratiyogitvaM vijJAnAnAmanubhUyate / vidyamAnaprAgabhAvapratiyogitvasyaiva luDarthatvAt / tadeva ca kAryatvaM jJAnamutpannamiti cotpttiH| na cAnubhavotpattau kAraNAbhAvaH / cakSurAdyanvayavyatirekAnuvidhAnAdanubhavasya tasyaiva tatkAraNatvAt // nacaitatsarvaM jJAnaviSayayoH sambandhasyeti vAcyam / sambandho hi viSayasya caitanyena tAdAtmyaM, saMyogo vA ? / nAdyaH tasya tadutpattisamakAlotpattikatvAt / sthite'pi viSaye jJAne kaadaacitktvaadiprtiiteH| na hi kazcittaTastha: saMstadAtmatAM gacchati, yutasiddhatvAt / nApi dvitIyaH ghaTAdeH svotpatyanantaramevAkAzeneva caitanyenApi saMyuktatvAt / caitanyaghaTayoH kriyApUrvasaMyoge ca nizcale ghaTe kriyAvatazcaitanyasya paricchinnatvAdiprasaGgAt / ____ astu tarhi vRttiviSayA kAdAcitkatvAdipratItiriti cenna / vRttyatiriktasphuraNe'pi kinycitkaalsmbndhitvaadiprtiiteH| anyathA'ndhAderapi rUpAdigocarakRtiprasaGgAt / na cAvidyAvRtaM sphuraNaM laDantazabdasya bhaviSyadarthatvAttatprayogamUlAnubhavasyApi sa evArtha ityabhipretyAha-vidyamAneti / anubhavasya prAgabhAvapratiyogitve 'pi kathaM kAryatvamityata Aha-tadeva ceti / spaSTamevotpattirapyanubhUyata ityAha-jJAnamutpannamiti / utpAdakAbhAvAdutpattyAdyanubhavo bhrama ityAzaGkayAha--na cAnubhaveti / nanu yathA gurumate rUpaM bhaviSyati rUpaM naSTamityAdyanubhavasya tatsambandhaviSayatvamevamatrApItyata Aha-na caitatsarvamiti / ___ jJAnajJeyayoH sambandhasya tAdAtmyarUpatve tasya sambandhinA sahaivotpattiniyamAdAgantukatyanna syAdityAha--nAdya iti / tahiM viSayeNa sahaivotpadyatAM tatrAha-sthite'pIti / nanvasaMsaSTasambandhidvaye sthita eva pazcAnimittAntarAttAdA. tmyaM kiM na syAdityata Aha-na hi kazciditi / yuta siddha saMbandhasya saMyogattvAdityarthaH sambandhasya saMyogatvapakSe kiM saMyogajaH saMyogaH uta krmjH| Adhe ghaTAdeH
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 _ saTIkAdvaitadIpikAyAm na kRtiheturaviNayA eva tatpratibandhakatvAditi vAcyam / tathApi sarvadA vyavahAraprasaGgAt / sphuraNAtmakAvidyAnivRttestava mate sarvadA sattvAt / sphuraNaM kArya, anityabhAvatvAta, ghaTavat tato nAnAdiranubhava iti cet // taduttaram na taDatoranirUpaNAt / na tAvaccakSurAdi sphuraNahetuH / bAhyamAtragocaracakSurAderahamartha sAdhAraNasphuraNAhetutvAt / jJAna dhArAkAlInasphuraNasya yugapadanekajJAnAjanakacaturAdhajanyatvAca / ata eva cakSurAdyanvayavya tirekayovRttiviSayatvam / nApi manaH / asAdhAraNapramAkaraNasahakRtasyaiva manaso jJAna hetutvAt // .. . .. . svAvayavacaitanyasaMyogAtsvacaitanyasaMyogasya svasthitikSaNa evaM siddhatvAttadartha cakSarAdyapekSA na syAdityAha ... nApi dvitIya iti / dvitIye tu caitanyakarmAdhInaH saMyogo nizcale viSaye vaktavyastathA ca pratyamacaitanyasya madhyamaparimANitvakAryatvAdiprasaGga ityabhipretyAha-caitanyaghaTayoriti / nanu sphuraNavyatiriktavRtteH sAdhitatvAtadviSayametatsarvamiti codayati-astu tauti / idAnIM na sphuratIti pratIteH sphuraNasyApyanityatvamityAha- vRttyatiriktAta / sphuraNanityatve bAdhakamAha- anyatheti / andhAdeH pratibandhakasattvAnna kRtirityAha-7 cAvidyati / tava mate AropitA. bhAvasyAdhiSThAnamAtratvAdandhAdeH pratibandhakAbhAvasya sattvAdrUpAdyupAdAnaM syAdityAha- tathASIti / anityatve pratyakSamuktvA kAryatve 'numAnamAha-sphuraNamiti / sphuraNotpAdakAnirUpaNAnna tasyAnityatvAdikaM prAmANikamiti dUSayatina taddhatoriti / kiM tatra vAhyendriyaM heturuta manaH kiM bobhayam ? Aye tripuTIpratyakSatvasya nirAsenAhamarthasphuraNaM na syAdityAha - na tAvaditi / dhArAkAlInasya dhArAviSayakasya sphuraNasyAbhAvApattestattadanusandhAnaM ca na sthAdityAha- jJAnadhAreti / ka tahiM vAhyendriyopayoga ityata Aha-ataeveti / dvitIyaM dUSayati-nApIti ! manaso 'karaNatvAdanyadasAdhAraNaM kAraNaM vaktavyaM tadAntarajJAne na sambhavatItyAhaasAdhAraNeti / __ tRtIyaM zaGkate-nanviti /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 103 mAnasasphuraNamapi vAhyasAdhakam nanu bAhyaviSaye tathA, prAntarajJAnaM mana eva janayiSyatIti cenna / ghaTAdisphuraNasyApyahamarthasphuraNAminnasya vAhyagocaratvAt / sphuraNAbhedazca dharmigrAhakamAnasiddho ghaTAdyAparokSyAnyathAnupapattisiDazca / vakSyate ca vistareNa / kizca sphuraNasyApi manojanyatve 'nusandheyajJAnasamAnakAlInatvAnupapattirjJAnaDhayayogapadyAyogAt / tatazca jJAnakAdAcitkatvAdyanubhavo vRttiviSayo na tu tatsAkSisphuraNaviSayaH 1 janyajJAne 'nuvyavasAyasvaviSayatvayoH svaprakAzatvasya ca nirAsenAnAdijJAnaM vinA jJAnamutpanna kAdAcitkamityAdipratItyanupapattezca / __na ca sphuraNasya kAdAcitkatvAnabhyupagame andhasyApi rUpA dapravRttiprasaGga iti vAcyam / kiM sphuraNaviraho vRttyA gRhyate sphuraNena vA ? nAdyaH kevalavRtteja utayA tdbhaavaavyvsthaapktvaat| na dvitIyaH / sphuraNaikyasyoktatvAdvakSyamANatvAcca // __vAhyaviSayajJAne manaHsahakRtaM cakSurAdiheturahamAdisphuraNe manaeva heturityarthaH bAhyAbhyantaraviSayasphuraNabhede satyevaM syAnna ca so'sti pramANAbhAvAditi dUSayati---na ghaTAdIti / abhedazca lAghavAnugRhItAnusandhAnAdyanupapattyAdipramANasiddha ityAha-sphuraNAbhedazceti / anubhavaikatvavAde cedaM nirUpayiSyate ityAhavakSyata iti / manasaH karaNatva maGgIkRtyApi sphuraNasya tajjanyatvaM na sambhavatItyAhakizceti / sphuraNotpattya sambhavAdanityatvAdyanubhavastadaviviktavRttiviSaya ityAhatatazcati / nityAnubhavAnaGgIkAre jJAnotpattyAdireva na sidhyedanuvyavasAyAdenirastatvAdityAha-janyajJAna iti / sphuraNanityatve coktaM bAdhakamapavadati-na ca sphuraNasyeti / kimandhAdeH pravRttyApAdanena sphuraNAbhAvaH siSAdhayiSita uta pravRttyabhAvasya gatiHpRcchayate ? Aye tadgrAhakaM vikalpayati-kimiti / vRttazcakSurAditulyatayA tanmAtreNa nAbhAvasiddhirityAha-nAdya iti / sphuraNabhedAbhAvAnna dvitIyo'pItyAha-na dvitIya iti / ___ sphuraNabhedamaGgIkRtyApi kiM sphuraNakAdAcitkAbhAvaH pratiyoginaiva gRhyate utAnyeneti vikalpyAdya abhAvapratiyoginoryogapadyAsambhavAnna tena tadgraha ityAha-tadbhadepIti /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 saTIkAdvaitadIpikAyAm sphuraNameve'pi na sphuraNAbhAvagrahaH tabhede'pi na tAvatpratiyogisphuraNena tadabhAvagrahaH / tasya svAbhAvakAle'sattvAt / svasattAkAle ca svAbhAvasya virahAt / nApyanyena / svayamprakAzasphuraNasya sphuraNAntarAgAcaratvAt / ghaTasphuraNakAlInataditarasphuraNAbhAvAnubhavasya kAdA. citkAve. sphuraNavyayogapadya prasaGgAcca / na ca tadAnI taditarasphuraNAbhAvAnubhava eva neti vAcyam / agre tatpratisandhAna darzanAt / tasmAdvattiviraha eva bhedAgrahAtsphuraNavirahatvenAnu. bhUyate / abodha eva vaa'ndhaadeH| satyapi nityasphuraNe tadAvaraNasyaiva pratibandhakatvAnna pravRttiH / AtmaivAvidyAnivRttiriti mate tasyAH sadA sattve 'pyAropitAvikAyA api sattvena vyavahArAnudayAtpratibandhAsahakRtatadabhAva eva hi kAyAnukUlaH / anyathA maNyAdyanyonyAbhAve'pi kArya syAt / na cAtmA AropitAvidyAvirodhI tasminsatyapi tadanubhavAt / abhAvasya svsmaansttaakprtiyogivirodhitvaac|| dvitIye pratiyogigrahAbhAve'bhAvagrahAyogAttasyApi graho vAcyaH, sa ca nopapadyate svaprakAzasphuraNasya sphuraNAntarAgocaratvAdityAha-nApyanyeneti / na ca viziSTaM tatsphuraNaviSaya iti vaacym| tasya vRttiviSayatve 'pi sphuraNAviSayatvA. diti vakSyamANatvAditi bhaavH| kiJca ghaTasphuraNakAle taditarasphuraNAbhAvo 'nubhUyate na vA ? Adya sphuraNadvaye yaugapadyamasambhavItyAha-ghaTasphuraNeti / dvitIye tabhAvAnusandhAnAnupapattirityAha-na ca tadAnImiti / kastayetAvantaM kAlaM nAsphuradityanubhava viSaya ityAzaGkayaitAvantaM kAlamahamiha nAsamiti jJAnasya dehAbhAva iva sphuraNatAdAtmyApannavRttyabhAva eva viSaya ityAha-tasmAvRttiviraha iti / avidyAyAH sphuraNAbhAvatvAtsavaM vA viSaya ityAha-abodha eva veti / gatiHpRcchayata iti kalpasyottaramAha-- andhAdeH satyapIti / tAtmarUpAvidyAnivRtterapi sattvAvyavahAraH syAdityata Aha Atmaiveti / tatropapattimAha-pratibandheti / pratibandhakAlAnyakAlIna eva tadabhAvaH prativaddhakAryAnukUla ityarthaH / prativandhakakAlInasya tadabhAvasyAnukUlatve baadhkmaah--anytheti| naca saMsargAbhAva
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 105 1.5 anityabhAvatvAdityanumAnamasat / yccaanumaanmnitybhaavtvaaditi| tdst| vishessnnaasiddhH| sAkSijJAnasya ca pakSatve bAdhaH / tatvinirUpaNasyoktatvAt / vRtta pakSatve siddhasAdhanam / etena hetuvyAvRttau jJAnamapi vyAvartate, akaarnnkkaaryaanutptteH| jJAnaM sahetukameveti niyamavirodhAceti parAstam / kAraNavyAvatyA hi kAryameva vyAvartate na tvakAryamatiprasaGgAt / nApi jJAnasya sahetukatvaniyamaH aprayojakatvAt / uktapratikUlatarkaparAhatatvAca / tasmAcaturAdyanvayavyatirekAbhyAM kAdAcitkatvAnubhavAca rUpAdiviSayAntaHkaraNavRttirjAyate, cakSurAdikaM ca tatraiva kAraNaM, tatsAkSyanubhavastu na kAdAcitkatvAnubhavagocaro, na vA cakSurAdya. nvayavyatirekAnuvidhAyIti nityo'yamanubhavaH, anAvibhAva. vAdAtmavat, vyatirekeNa, ghaTavatA / na cAvidyAyAM vyabhicAraH / bhAvavilakSaNAyAM tasyAM hetorabhAvAt // evAnukUla iti vAcyam / prAgabhAvAdyanugatasaMsargAbhAvatvasyaikasyAbhAvAt / pratiyogivirahAtmana eva pratibandhakAbhAvasya kAryAnukUlatvAt pratibandhakadazAyAM tadabhAvAcceti bhAvaH / nanvAtmano 'vidyAnivRttirUSatve'vidyAyAstasamAnakAlatvaM tadAzritatvaM ca viruddhamityAzaGkatha samAnasattAkatvAbhAvAna virodha ityAha-na cAtmeti / nAsphuradityanubhavasya vRttyabhAvaviSayatvoktaranityatvamasiddhamityAha-- tadasaditi / kiM sAvijJAnaM pakSaH, vRttijJAnaM vA / ubhayathA'pyanupapattirityAha-sAkSIti / sphuraNasya nityatvAdadhAraNakakAryotpattidoSo'pi parAsta ityAha-eteneti / sphuraNaM sahetukaM jaivajJAnatvAdattijJAnavadityAzaGkayAha... nApIti / jaivajJAnatvaM jIvasamavetajJAnatvaM cedasiddhiH, jIvavyavahArahetubhUtajJAnatvaM cejjIvasvarUpajJAnasyApi tadupapatteraprayojakatvamIzvarajJAne vyabhicArazcetyarthaH / kAraNasyAsambhavAdapyayuktamidamityAha - ukteti / prasAdhitasphuraNAnAditvamupasaMharati-tasmAditi / anAderapyanubhavasyAvidyAvadanityatvAzaGkAyAmAha- nilyo'miti / paramatAnusAre 14
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm sphuraNasya nityatve bAdhakApanyAsa: syAdetata, sphuraNasya nityatve kathamahaGkArAanusandhAnaM saMskArasyAnityajJAnajanyatvaniyamAt / na cAhamAkAravattivinA. zAttatsaMskAra iti vAcyam / tasyA ghaTajJAnadhArAkAle'nudayAt / tathA sati jJAnadvayayogapadyaprasaGgAt / na cAnyakAlInAtmaviSayavRttyA'nyakAlInAtmAnusandhAnaM bhavati / na cAnyaviSayavacyA tatkAlInAtmasaMskAro yujyate tasyAH svaviSaya eva saMskArajanakatvAditi cet / saMskAraviSayatve prayojakanirUpaNaM na, yadvatyavacchinnacaitanye yatprakAzate tadgocara eva vRttyA saMskAro janyate na tu vRttigocara eva, svajanakAnubhave prakAzamAnatvaprayuktatvAtsaMskAragocaratvasya / anyathA vRttigAcara NAnvayadRSTAntaH vyatirekadRSTAntaHsvamateneti dRSTavyam / satyatvasya bhAvatvasyA vidyAyAmabhAvAnna tatra vyabhicAra ityAha-7 cAvidyAyAmiti / uktAnumAnasya pratikUlatakaparAhati zaGkate--syAdetaditi / duHkhyahamAsamityAdipratyayasya saMskArajanyatvaM vAcyama , saMskArazcAha.. "jJAnasya nityatve 'nupapannastatsUkSmarUpasyaiva sNskaartvaadityrthH| caitanyasya nityatve'pyahamiti vRttivinAzAtsaMskAra ityAzaGkaya ghaTajJAnadhArAkAlInAhamarthe sApi na sambhavatItyAha--na cAhamAkAreti / astu tahi dhAroparamAnantaramahamAkAravRttinAzAttatsaMskAra ityAzaGkaya tenApi dhArAkAlInAtmasmaraNAnupapattirityAha- cAnyeti / tarhi ghaTadhArayaiva tatkAlInAhamarthasaMskAra utpadyatAmityata Aha-na cAnyavidhayeti / ____ghaTaviSayavRttyaiva hamarthaviSayaH saMskAro jAyata iti vaktu saMskAra viSayatve 'natiprasaktaM prayojakamAha -- na yavRttIti / yavRttyavacchinnacaitanya prayuktasaMzayAdyagocaratvaM yAvatAM tadvattinAzajasaMskArastAvatAmityarthaH / evakArAthamayogavyavacchedamAha-na sviti / vRttejaDatayA svataHsaMskArAnAdhAyakatvAttadavacchinnaprakAzaprayuktaH saMgkArastatra prakAzamAnamAtraviSayo na tu vipayatayaiva prakAzamAnaviSaya ityAha -sva nana keti / svayUdhyAnprati vipakSe
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 107 prathamaH paricchedaH saMskArasyApi tato juda prasaGgAt / vRttavRtyagocaratvAt / vRttyantarasyApyanuvyavasAyanirAsena nirastatvAta / tathA ca vRttirUpeNa vikasitAnta:karaNAbhivyaktacaitanyapratibhAsyatvAdahamarthavRttita dviSayANAM tadutpannasaMskArasyApi tattrita yagocaratvaM yujyate / na cAntaHkaraNamAtrAbhivyaktacaitanyAdevAhamarthapratibhAsasambhavAnna va. ttimadantaHkaraNAbhivyaktacaitanyaM tatsAdhakamiti vAcyam / anyapratibhAsyasyApyanyapratibhAsyatvAvirodhAtpUrvajJAnapratibhAsyasyApyuttarajJAnena viSayIkaraNAta // . . na ca tatprakArakasmRtau tatprakArakAnubhavaH kAraNaM, ghaTAdi. vRttizca nAhaMtvaprakAriketi tato nAhamarthasmRtiH syAditi vAcyam / phalabalAt kacidanyAkArAnubhavAdanyAkArasmRtikalpane bAdhakAbhAvAt / ananubhUtatattAgocarasmRtivat gurumate jJAnagocarasmRtivata, asmanmate vRttigocarasmRtivaJca vRttimadantaHkaraNAvacchinnasphuraNasyApyahamarthatadgatavRttisaMzayavirodhitvena tadgocarasmRti bAdhakamAha-anyatheti / astu tarhi vRttAvapi svaviSayavRttyantareNa saMskAra ityAzaGkathAnavasthAprasaGgAnmavamityAha-vRttyantareti / tathApi kathaM ghaTajJAnAdahamarthasya saMskAra ityata Aha-tathA ceti / caitanyapratibhAsyatvAditi / tatprayuktasaMzayAdyayogyatA ktvaadityrthH| ahamathasya vRttyabhivyaktacaitanyabhAsyatvamevAsiddhaM svapne tadabhAve 'pi tatpratibhAsAdityAzaGkaya tvaggrAhyasya cakSurmAhyatvavadavirodha ityAha-na cAntaHkaraNeti / ___evamapyahatvaprakArakasmRtyanupapattiH, * saMskAramUlavRttAvahatvasyAprakAratvA. dityAzaGkAmapavadati-na ceti / yadyapi vRttiM pratyaprakAratve'pyatvasya tadabhivyaktasAkSiNaM prati prakAratvAttanmUlA smRtistattakArikA yuktA tathApi smRtyanubhavayoH samAnaprakArakatva niyamo 'pi nAstItyAha-phalabalAditi / tattedantayorakhaNDadharmatvamatenAnanubhUtatattatyuktam / kiJca smRtijanakajJAne tatsamAnaprakArakatvaM kutrApi nApekSitaM kiM tu tadviSayasaMzayAdivirodhijJAnatvamevetyAha-vRttimaditi / evakArabyAvaya'mAha---na tu tadviSayeti / tatra hetumAha--saMzayAditi / nanu nizcaya eva svasamAnaprakArakasmRti
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 saTokAdvaitadIpikAyAm janakatvAta / tadgocarasmRtijanakatve tadgocarasaMzayavirodhijJAnatvasyaiva tantratvAt / na tu tadviSayajJAnatvaM tatprakArakajJAnatvaM vA tantram / saMzayAdapi smRtiprasaMgAt / kecittvahamAkArA vRttirastu tayA cAhamarthagocarasmRtiH / na ca jnyaanyogpdyaanuppttiH| ziraH pAdAvacchedenAparyAyotpannasukhaduHkhadarzanena samavAyipradezabhedena yugapadavRttivayasyAviruSTasvAt / na caivaM ghttjnyaandhaaraakaale'pyhNshbdolleviprsnggH| jJAne zandollekhasyAniyatatvAt / anusandhAnasya tadAnImapi tatkalpakasya satvAta // na ca kartRkarmavirodhaH / antaHkaraNasya vRttyadhInaphalabhAgitvA. bhAvena vRttiM pratyakarmatvAt / ahamAkArAvRttinaM jJAnam vastutasvahamAkArA vRttina jJAnam / klRptatatkaraNAjanyatvAtkaraNAntarakalpane ca gauravAt / nanu manastatkaraNamiti heturiti cet / kiM nizcayatvaM jAtiruta saMzayavirodhijJAnasvarUpatvam ? nAdyaH sAkSAttvena sAGkaryAta / dvitIye smRtisamAnaprakArakatvaM vyartham tadgocarasaMzayavirovijJAne sati tatprakArakatvAbhAvena smRtyabhAvAdarzanAdityabhiprAyaH / idAnIM ghaTa jJAnadhArAkAle 'pyahamAkAravRttyaGgIkAre bAdhakAbhAvAttata eva tatsaMskAraH vRttevRttyantaraviSayatve'navasthApAtAtsvAbhivyaktacaitanye bhAsamAnatvamAtreNa svajanyasaMskAra viSayatvamiti vRddhAnAM mataM darzayati-kacittvati / samavAyi, dezeti / cakSurAdyavacchinnAha paradeze ghaTAkAravRttiH hRdayAvacchinne cAhamAkAravRttirityarthaH / nanu ghaTadhArAkAle 'haMzabdollaMkhAbhAvAnna tadAkAravRttirityata Aha-na caivamiti / vRttisAdhakasyAhamiti vyavahArasya tadAnImabhAvAtva thaM tasiddhirityAzaGkayAhaanusandhAnasyeti / ahamAkAra vRttyaGgIkAre 'hamarthasya kartRtayA tannivartakatvAdguNatvaM tajjanyaphalazAlitvena karmatvAt prAdhAnyaM ceti viruddharUpadvayApattirityAzaGkayAha-na ceti / ahamarthasyAnAvRtatvena vRttiphalAvidyAnivRttizAlitvAbhAvAna karmatva.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 106 cenn| manasastadAzrayasya tadupAdAnatayA'tatkaraNatvAt / aparokSavyavahArahetostasyA liGgAdyajanyatvAt / liGgAdipratisandhAnazUnyasyApyahamityanusandhAnadarzanAt kevalasaMskArasya smRtimAtrahetutvAt / anusandhAnahetuvRttikAlInAtmanaH pUrvamananubhUtatvAt / ahamarthagocarapratyabhijJAyAzca tattAMze saMskArajanyatayA jnyaantvaat| aMzabhedAvacchedena jJAne parokSatvAparokSatvavatpramAtvApramAtvavacca jJAnatvAjJAnatvayorapyavirodhAt // kathaM tarhi tato 'hamarthaprakAza iti cenna / vRttikRtaprakAzo hyvidyaanivRttiruupcaitnyaabhivyktirproksse| na cAhaGkArAvacchinnacaitanyAvArakamajJAnamasti tasyAnAvRtasAkSiNyadhyAsAt / kintu mityAha--antaHkaraNasyeti / ahamarthasyAkarmatve 'nyasyApi karmaNo'bhAvAdahamAkAravRttenitvameva na syAdakarmakajJAnAyogAdityAzaGkayaSTApattirityAha-vastutastviti / kizca jJAnatve pratyakSAdyanyatamena bhavitavyam / na ca tadupapadyate / pramANaSaTkAjanyatvAdityAha--klupteti / tadyanyadeva kizcitpramANamastvityata AhakaraNAntareti / manojanyatvAtpratyakSameveti zaGkate--manu mana iti / manaso vRttimAtraM pratyupAdAnatvAnna kApi karaNatvamityAha--na manasa iti / yadavocAma manaso 'karaNatvAditi tadita eva siddhamiti draSTavyam / astu tahi liGgAdijanyatvamityAzaGkaya tathAtve 'parokSavyavahArahetutvaM na syAdityabhipretyAha--aparokSeti / liGgAdijJAnAbhAvepyaha miti pratItena tajjanyatvamityAha--liGgAdIti / tahi saMskAra eva tatra karaNamityAzaGkaya tathAtve'nubhavatvaM na syAdityAha--kevaleti / pUrvAnu. bhavAbhAvAdahamarthasaMskAro'pi na sambhavatItyAha - anusandhAneti / kathaM tahi so'hamiti pratyabhijJAyA jJAnatvamisyAzaGkaya tasyA api tattAMza eva jJAnatvaM na tvahamathoza ityAha--ahamathaMti / ekatra jJAnatvAjJAnatve viruddha ityAzaya gurumate pratyabhijJAyAM parokSatvAparokSatvavadvazaSikA dimate tabhrame pramAtvApramAtvavadaMza. bhedena tayorna virodha ityAha-aMzabhedeti / ahamAkAravRttarajApe tato'rthaprakAzo na syAditi codayati-kathantahIti / khApatyA pariharati / neti / na kthmpiityrthH| tadevopapAdayitumaparokSapAnaprakAzazabdArthamAha-vRttikRteti / prakRte tadavacchinnacaitanyAvarakAjJAnA
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 saTIkAdvaitadIpikAyAm svaprativimbitacaitanyena vRttirivAhakAro'pyavabhAsyate / na cAvabhAsakasAkSyavacchedakatvamAtreNa tajjJAnatvaM icchAvivRtterupAsanAvRttezca tadabhAvAt // antaHkaraNavRttyabhAve'piavidyAvRttinAzAtsaMskArasAdhanam astu vA avidyAvRttireva santanyamAnAhaGkArAdigocara. sNskaarhetuH| tasyA api suSuptau saMskArajanakatvakalpanAt / sarvathApyahaGkArAdigocarA smRtinityasAkSiNyupapadyate / sAkSyanubhavasyA banAze anukUlataH ___ anubhavavinAza hetvanirUpaNaM cAnukUlastakaH / tathA hi-vRttivinAza iva sphuraNavinAze'pi kAraNavinAzo na hetuH sphuraNasyAnAditvAt / nanvavidyAvinAzavattadvinAzo'stviti cenna / tadvadatrAnvayavyatirekasiddhasya zAstrasiddhasya vA tadvinAzahetoradarzanAt // bhAvAnna tannivRttilakSaNaprakAzaH sambhavatItyAha-na cAhaGkAreti / vRttikRtaprakAzA bhAve kathamahamarthasphuraNamityata Aha-kiM tu svapratibimbiteti / ahamAkArAvRttirjJAnaM, arthAvabhAsakacaitanyAvacchedakatvAt , ghaTavRttivadityanumAnamicchAdau vyabhicAreNa dUSayati--na cAvabhAsaketi / upAsanAvRttezceti / vAcaM dhenumupAsIteti vihitAyA upAsanAyA mAnasa kriyArUpAyAH svAvacchinnacaitanyapratibhAsyAyA jJAnatvAbhAvAdityarthaH // ___ ahamAkArAntaHkaraNavRttyabhAve'pi tAdRzAvidyAvRttinAzAdeva tatsaMskAra iti matAntaramAha--astu veti / saMskArasyAntaHkaraNavRttijanyatva niyamAttadabhAve kathaM sa ityAzaGkaya nAyamasti niyamaH sukhamadamasvApsamiti parAmarza hetusaMskArasya svApakAlInAntaHkaraNavRttyabhAvena tadAnIntanAvimAvattijanyatvasyAvazyakatvAdityabhipretyAha-tasyA apIti / pakSatraye 'pyahamarthataddhamasAkSinityatpepi tatsmRtirupapadyata ityupasaMharatisarvatheti // anubhava nityatvAnumAne bAdhakaM parihatyAnukUlanakamAha--anubhaveti / kimanubhava vinAze vRttivatkAraNanAzo heturutaavidyaaphirodhisNsrgH| nAdya ityAha-vRttivinAza iti / dvitIya zaGkate-nanviti / anvayatirakA
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 111 na ca parAbhyupagatajJAnasyeva virodhiguNAntarAdeva tannAzaH / tasyAhamarthAsamavetasya tatsamavetaguNenAviruddhatvAt / nityAnubhabasyAbazyAGgIkAryatA __kiJca nityAnubhavAnaGgIkAre jJAnAbhAvo'pi nAnubhUyeta / vedyajJAnavAde jJAnasyAvazyavedyatvAbhAvena satyapi tasmiMstadanupalambhasambhavAt anupalabradhikaraNaniSThapratiyogisatvApratikUlatvAt / andhakArasthaghaTAnupalambhavajjJAnAnupalambhasyApyabhAvAgrAhakatvAt / nanvandhakAre ghaTAnupalambho ghaTopalambhasahakArivirahAtsati ghaTe'pi saMgacchate, iha tu jJAnagrAhakasAmagrayA mana: sanikarSAdeH sattvAttadanupalambho'dhikaraNe tatsattvavirodhIti cet / nityAnubhavAnaGgIkAre bikalpaH kiM manasA saMyuktasamavAya eva jJAnagrAhakasAmagrI, kiMvA 'taratyavidyAM vitatAmi" tyAdizAstrAcAvidyAyA jJAnanivartyatvavadvRttyatiriktAnubhavasya na kenApi pramANena virodhisaMsargaH siddha ityAha-na tadvaditi // anubhavasya virodhyabhAvo asiddhaH icchAdereva tadvirodhitvAdityAzaGkaya hetvasiddhathA dUSayati-na ca pareti / vipakSe bAdhakamapyAha-kiM ceti / nityAnubhavAnaGgIkAre janyajJAnAnAmavazyavedyatvanie lAbhAvenAtmani jJAnasattve 'pi tadanupalambhasambhavAjjJAnAnupalabdhenisattvavirodhitvalakSaNayogyatAyA grahItumazakyatvAdandha Arastha ghaTAnupalandhyA ghaTAbhAvavajjJAnAnupalabdhyA jJAnAbhAvo 'pi gRhItuna zakyata ityAha .... vedyjnyaanetyaadinaa| nanvandhakAre ghaTasattve'pyAlokAbhAvena tadupalambhakasAmagryabhAvAdapyanupalambha upapadyate, Atmani jJAnasattve tu saMyuktasamavAyasyAvazyambhAvAttadupalambhakasAmagrathAH sattvenAnupalambhAyogAditi tatsattvavirodhI tadanupalambha iti codayati- nanvandhakAra iti // nityAnubhavAnaGgIkAre jJAnagrAhakasAmagrI dunirUpetyabhipretya vikalpayatikiM manaseti / vyavasAyAnuvyasAye 'pi saMyuktasamavAyasattvAttadvipayajJAnAntaraM syAt ,
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 saTIkAdvaitadIpikAyAm sNyogbishessghttitttsmvaayH| athavA jJAnAntarasAmagrIvirahasahakRtaH saMyuktasamavAya uta bubhutsAsahakRtaH sa eva / nAdyaH jJAnapravAhAvicchedaprasaGgAt / na hi satyAM sAmagrayAM kizcijjJAnaM jAyate kiJcinneti yuktam / na dvitIyaH / saMyoge vizeSasya nira. statvAt / nApi tRtiiyH| satyAmapi jJAnAntarasAmagrayAM jJAnagrahadarzanAt / anyathA jJAnameva na gRhyeta / jJAnAntarasAmagrayA AvazyakatvAt // bubhutsA na jJAnahetuH nApi turiiyH| abubhutsitajJAnasyApi grahaNena bubhutsAyA jJAnagrahAhetutvAdiyuktam / tasmAjjJAnasya mAnasatvAyogAjjJAnAnupalambho nAdhikaraNe tatsattAvirodhAti na tadabhAvaH pratyakSaH syAt / anupalabdheranyathAsiddhatvAdeva nAnupalaciliGgako'pi / evaM tadviSayajJAnAntaramiti vAhyaviSayajJAnavilopaH syAdityAha-nAdya iti / dvitIye saMyoge vizeSo jAtirupAdhirvA syAt / ubhayathApyanupapattarityuktamityAha / na dvitIya iti / tRtIyastvasambhavItyAha- nApi tRtIya iti / asambhavameva vyatirekamukhenopapAdayati-anyatheti / jJAnagrahasAmagrIdazAyAmAtmagrahasAmagrathA AvazyakasvAdityAha-jJAnAntareti / kizvAsminpale jJAnAbhAvagrahAya jJAnAntarasAmagrathabhAvo'pi grAhyaH, sAmagryabhAvazca jJAnAntarAbhAvakalpyaH, jJAnAntarAbhAvagrahazca taditarajJAnasAmagrayabhAvaM vinA netyanavasthApAta ityapi draSTavyam / duHkhatatsAdhanajJAnasyAbubhutsitasyApa grahaNAbubhutsA na jJAnagrahe heturityAha-- nAgIti / jJAnasya saMyuktasamavAyamAtreNa manogrAhyatvAyogAttadanupalambhasya tatsattve 'pyupapattestatsahakRtapratyakSeNa nAbhAvagraha ityupasaMharati / tasmAditi / nanu jJAnamAtmaniSThAbhAvapratiyogi tatrAnupalabhyamAnatvAdityanumAnAttadabhAvanizcaya ityAzaGkayAnupalabhyamAnatvamAtrasyAtIndriye vyabhicArAdadhikaraNepratiyogisattAvirodhitvalakSaNayogyatAyA jJAnAnupalambhepyabhAvAdityabhipretyAha-anupalabdheriti / ahaM jJAnarahitaH vyavahArarahitatvAt ghaTavadityanumAnAttadabhAvasiddhirityAzaGkhya mauniSu vyabhicArAnmaivamityAha nApi vyavahAreti / tarhi zabdAjjJAnAbhAvadhIrityAzaGkaya kiM paraprayuktazabdAduta svaprayuktazabdAdubhayathApi
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchadaH 113 nApi vyavahArAbhAvenAnumIyate / tasya tenAniyatatvAt / nApi zabdAt / parasya tadgrAhakAbhAvena tadvAcakazabdaprayogAyogAsvaprayogasya ca svdhiipuurvktvaat| svaprakAzavAdimate'pi samavAyasyAnityatayA pAkarakta zyAmasamavAyAbhAvena satyapizyAme, puruSAntare jJAne satyapi puruSAntare tatsamavAyAbhAvena tadanupalambhavat Atmani jJAnasamavAyAbhAvenaiva satyapi tsmistdnuplmbhopptteH|| nabInamate'pyanupalabdheranyathAsambhavaH yadi cArvAcInaH kazcitsvaprakAzaM jJAnaM samavAyo nitya iti yAt tanmate 'pi na jJAnAbhAvaH zakyate grahItuM pratiyogisattAvirodhyanupalambhasyAbhAvAt / nanu svaprakAzajJAnagrahe tattatsambandhAtiriktApekSAbhAvAspaTajJAnakAle ghaTajJAnAnupalambhastatsattAvirodhyastIti cenna / tanmate paTajJAnakAlInasva ghaTajJAnasamavAyAnupalambhasya tannirUpakatajjJAnavirahAdiva ghaTajJAnAnupalambhasthApi tannirUpakaghaTaprayogahetvabhAvapratyayAbhAvAtprayoga evAnupapanna ityAha-nApi zabdAditi / evaM vedyajJAnavAde'nubhavavirodhamaprayojakatvaM ca nirasya svaprakAzajJAnavAde'pi yogyAnupalabdhyabhAvena jJAnAbhAvagrahAyogAnnAzAdyanubhavasya tatsamavAyaviSayasvasambhavAnna tasyAnubhavanityatAnumAnabAdhakatvamityAha--svaprakAzeti / yathA gurumate zyAmatAyA nityatayA tatsamavAyanAzAdeva pAkaraktaghaTe tadanupalambhaH, yathA vA puruSAntare ghaTajJAnasattve 'pi svasmiMstatsamavAyAbhAvAttadanupalambha evaM svasminnanubhUtaghaTajJAnasya nityatve 'pi kAlAntare svasamavAyAbhAvenaivAnupalambhopapattene tadabhAvasiddhirityarthaH / / navInamate jJAnasvaprakAzatvasamavAyanityatvayoraGgIkArAdanupalabdheH pratiyogisattvavirodhitvAdanubhavAbhAvo nizcetu zakyata ityAzaGkayatanmate'pyanupalabdhiranyathApi sambhavatItyAha yadi ceti / reNa na sambhavatIti codayati-nanu svaprakAzeti / paTa jJAnApamaye jJAnamAtrAnupa
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 saTIkAdvaitadIpikAyAm smbndhvirhaadpyupptteH| paTajJAnakAle jJAne tadIyatvAnubhavAbhAve 'pijJAnamAtrAnubhavasya sattvAt / jJAnajJeyayoH svarUpameva sambandha iti mate 'pi yathA ca tvadIyaghaTAbhAvabhUtalayoH svarUpamapi sambandhaH kAlabhedena na tu sarvadA, anyathA ghaTavati ghaTAbhAvabhramasya vidyamAnAbhAvabhUtalavaiziSTyaviSayatvena prmaatvaapaataat| evaM jJAnazeyayorapi kAlabhedena sambandhasvabhAvaM svarUpamiti sambandhinoH satorapi smbndhaabhaavopptteH| jJAnAbhAbagrAhakasya dunirUpatA api ca jJAnAbhAvaH kena graahyH| manaseti cet, ki mana: lambho 'siddha eva, ghaTajJAnatvenAnupalambhastu tatkAle ghaTasambandhAbhAvenaiva nityasyApyupapadyate / yathA tanmate tatkAle ghaTajJAnasamavAyAnupalambhaH, samavAyasya nityatve 'pi ghaTajJAnena svarUpasambandhAbhAvAdeva tadvaditi pariharati-na tanmata iti / nanu samavAyasyaikatvAttasya paTajJAnakAle 'pyanubhUyamAnatvAnnAnupalambha ityAzaGkaya tulyamityAha-paTajJAneti / nana paTajJAnasamaye ghaTasyApyasattvAbhAvAtajjJAnasyApi sattve svarUpadvayAtmakasambandhasyApi sattvena ghaTIyatvenApyanupalambho na syAdityAzaGkaya jJAnajJeyayoH svarUpasambandhaniyamAbhAvAttadaGgIkara'pi paTa jJAnakAle vidyamAnasyApi ghaTasya sambandharUpatvAbhAvAtkAlavizeSa eva svarUpasya sambandharUpatvAttadA jJAne ghaTIyatvaM nAstItyAha-jJAnajJayayoriti / nanu siddhAnte 'pi kathaM vRttyabhAvAnubhavaH / vidyamAnAyA api tasyAH kAlabhedena svarUpasambandhAbhAvenAnupalambhopapatteriti cenmaivam / pratyakSavRttamukhyasambandhena yAvatsvarUpaM viSayasambandhasattvAttadanupalambhastatsattvavirodhyeva / parokSavRtterapi vRttitvA. vizeSAdyAvatsvarUpaM viSayasambandhasattvAttadanupalambho 'pi tAdRza eva / vastutastvasmanmate nAnupalabdhyA jJAnAbhAvo gRhyate, kiM tu jJAnagrAhakasAkSiNavAnupalambhanirapekSeNa vidyamAno vRttyabhAvo gRhyata iti nAnupapattiriti bhAvaH / ___kizca janyajJAnasya svaprakAzatvamate SaSThapramANAnaGgIkArAttadabhAvagrAhakamapi durnirUpamityAha-api ceti / manaso'dhikaraNAtmagrAhakatayA tatratyAbhAvagrAhakatva miti navInamatAnurodhena zaGkate-manaseti / vikalpAmahatvAnmaivamityabhipretya vikalpayati-kimiti /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 115 pratiyoginamapi gRhNAti utAbhAvamAtram / carame'bhAvamAtraM siddhayena tu tasya jJAnasambandhitvam / prathame jJAnasya mAnasatve na tasya svaprakAzatvam / avidyamAnajJAnasya mAnasatvaM na viruddhamiti cettarhi svapakrAzatvaM vidyamAnatvaprayuktaM syAnna jJAnarUpaprayuktam / tathA sati ghaTAderapi svprkaashtvaapttiH| vidyamAnadazAyAM jJAnaM svaprakAzamiti cet / kiM vidyamAnadazAyAM jJAnasya svaprakAzatve vidyamAnatvameva prayojakam , uta vidyamAnajJAnatvaM kevalajJAnatvaM vA ? prathametiprasaGgAdvitIye gauravAttatIyameva vAcyam / tathA cAtItAvijJAnaM kathaM manasA gRhyata / jJAnAmAvasya manasA sambandhAbhAvAcca / saMyuktavizeSaNatA sambandha iti cenna / niravayavasya manaso niravayavenAtmanA sNyogaanupptteH| saMyogo hyavyApya vartate, na ca niSpradezAtmani manasi ca tasyAvyApyavRttitA saGgacchate // abhAva iti zabdenAbhAvamAtrapratItAvapi na jJAnapratiyogikatvasiddhiryathA evaM manasApi tAvanmAtre gRhIte na tatsiddhirityAha-carama iti / Adye jJAnasvaprakAzatvabhaGgaH ghaTAdivadaindriyakatvAdityAha prathama iti / vartamAnadazAyAmeva svaprakAzasvAdabhAva kAle vedyatvamaviruddhamiti zaGkate-avidyamAneti / atItajJAnAdenitve satyapi vartamAnatvAbhAvena asvaprakAzatve jJAnatvaM tatrAprayojakaM syAt kintu vartamAnatvameva tathA cAtiprasaGga ityAha-tIti / atiprasaGgaparihAraM zaGkatevidyamAneti / atrApi svaprakAzatvaprayojakaM vikalpya dUSayati-kiM vidyamAneti / siddhAnte 'pi puruSAntarIyaprakAzasya puruSAntaravRttiviSayatvameva na prakAzaviSayatvamiti bhaavH| manaso jJAnAbhAvAsanikRSTatvAdapi na tadgrAhakatvamityAhajJAnAbhAvasyeti / manaH saMyuktAtmavizeSaNataiva tatsambandha iti zaGkate-saMyuktati / AtmamanasoH saMyogasyaivAsambhavAnnAyaM sambandha ityAha-niravayavasyeti / niravayavayorapi dravyatvAtsaMyogaH kinna syAdityata Aha / saMyogo hIti / / nanvavyApyavRttitvaMnAma svAtyantAbhAvasamAnAdhikaraNatvaM tasya niravayavasaMyoge'pyavirodha ityAzaya bhAvAbhAvayoyugapadekatra vRttyasambhavAtpradezabhedena vRttirvAcyA, nirava yavatve ca tadanupapattirityAha-na ca niSpradezeti /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 saTIkAdvaitadIpikAyAma niravayavatve bhAvAbhAvayoyugapaDhatyasambhavaH na ca niSpradeze'pyaupAdhikapradezo na viruddhayata iti vAcyam / upAdhirya padheyena sambaddhastamavacchindyAt / anyathA'tiprasaGgAt / sambandhazca niravayave saMyoge'anupapanna eva / tasyApyupAdhyantarApekSAyAmanavasthA syAt // upAdhinimitapradezabhedAsaMbhavaH ___kizcAyamaupAdhikapradezabhedaH pAramArthika uta na ? Aye tadekatvavyAghAto viruddhayodharmayorekatrAsamAvezAt / aupAdhikatvaM hypaadhijnytvaattjjnyaapytvaadupaadhydhiinsmbndhaataa| Aye agnisaMyogAiktimotpattau zyAmatevaupAdhijanyabhedAnirbhedatA vyAvarteta / na vA kazcidupAdhitadupadheyasvarUpavyatirekeNa tajanyo niravayave svAbhAvikapradezabhedAbhAve'pyaupAdhikapradezabheda upapadyate ityAzaGkayAha-na ca niSpradeza iti / upAdhisambandhasyaivAnupapattiM vaktu tasyAvazyakatvamAha-upAdhihIMti / astu tarhi sambaddhasyaiva bhedakatvamityAzaGkaya sa kiM svarUpasambandha uta sNyogH| nAdyaH, svarUpadvayAtmakasambandhasya sambandhidvaya. vyApaktayA bhedktvaayogaat| dvitIyastu niravayave pradezabhedamantareNa na sambhava. tItyabhipretyAha-tatsambandhazceti / upAdhisaMyogaprayojakapradezabheda upAdhyantarasambandhAdhIna ityAzaGkayAha -tasyApIti // ___upAdhisambandhe'nupapattimuktvA tadadhInapradezabhedo'pi durnirUpa ityAhakiJceti / bhedasya paramArthatve upahitAnupahitayorabhedo na syAt samAnasattAkayorbhadAbhedayorekatra virodhAdityAha-Adya iti / kizca pradezabhedasyaupAdhikatvaM nAmAgnisaMyogajaraktatAvadupAdhyadhInotpattikatvaM kiM vA sphaTikalauhityavadupAdhyadhInajJAnaviSayatvamathavA upAdhyatyantabhAvavatpratiyogikabhedasya ghaTAdau vidyamAnasyopAdhiviziSTena sambandhavatvamiti vikalpayati-aupAdhikatvamiti / Adye'pi ki pRthaktvaM bheda anyonyAyAbhAvo vA ? prathamaM dUSayati-agnisaMyogAditi / anyonyAbhAvasyAnAditvAdvitIyo'pi na sambhavatItyAha-na vA kazciditi / bhedasya
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 117 bhedaH sambhavati / evamapyaNumanasi pradezabhedAsambhavAcca / nApi dvitiiyH| svAbhAvikapradezabhedAbhAve upAdhinApi tajajJAnAsambhavAt / AropitapradezabhedajJAne vA tava mate'rthAbhAvena saMyogasya pradezavRttitvAsiDeH / / vastuno dvairUpyAyogena parama- nirAsaH na tRtIyaH tava mate tatpratiyogikabhedasya tasminnasambhavAt / anyathA tasminnatabuddheH pramAtvaprasaGgAt / nApi prathamadvitIyaH apAramArthikasyAnirvacanIyasya tvayA'nabhyupagamAt / atyantA. satazca dhAvyavasthApakatvAt / astu tarhi saMyogo vyApyavRttiriti cenna / tasya svAtyantAbhAvasadezatvAnubhavAt / atyantAbhAvapratiyoginozca pradezabhedaniyamAt / anyathA virodho dattajalAaliH syAt / nimittasaMyogAnyUnAnatiriktapradezavibhuvizeSa. janyatvamaGgIkRtya manasi tadasambhavamAha-evamapIti / ekasminmanasi bhede sati bhinnayoH zakalayoH pUrvAvasthAtaH sUkSmatApattyA pUrvamanaso'NutvabhaGgaH syAdityarthaH / dvitIye 'pi tadjJAnaM pramota bhramaH ? naadyH| tatra tadbhedAbhAve tatpramA'sambhavAdityAha-nApi dvitIya iti / bhedajJAnasya bhramatve vastuto bhedAbhAvAtpradezabhedasApekSasaMyogAnupapattirityAha-Aropiteti / tavamate'nirvacanIyAnaGgIkArAdupAdhyadhInasambandhaH pAramArthiko vaktavyaH sa ca nopapadyate vastuno dvairUpyAyogAdityAha-na tRtIya iti / tasminnapi tadbhede yatkiJcidupahite rajate'pyarajatabuddhiH pramA syAdityAhaanyatheti / pAramArthika uta neti vikalpe'pAramArthikatvaM kimanirvacanIyatvaM utAsattvaM ubhayathA'pyanupapattirityAha-nApi prathameti / saMyogasya rUpAdivavyApyavRttitvAnna pradezabhedApekSeti codayati-astu tahIti / ekasmin bhUtale ghaTasaMyogatadabhAvAnubhavAnna vyApyavRttitetyAha-na tasyeti / tarhi niravayave 'pi saMyogatadabhAvau stAmityata Aha-atyantAbhAveti / kiJca saMyogasya vyApyavRttitve paramate nimittasaMyogAvacchinnadezasamavAyinAM zabdasukhAdInAM vyApyavRttitvaM syAdityAhanimitteti / SaSThapramANAGgIkAre 'pi na tena jJAnAbhAvagrahaH sambhavati jJAnasya
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 saTIkAdvaitadIpikAyAm guNAnAM sarvatropalambhaprasaGgAcca / na ca saMyogAtiriktaH sambandha AtmamanasoH sambhavati / na cAnupalabdhyA jJAnAbhAvagrahaH / pratiyogigrAhakendriyeNAdhikaraNasya saMyogalakSaNasahakArivirahAt / anyathA tvaksaMyukta ghaTe'ndhasyApyanupalabdhyA rUpAbhAvagrahaprasaGgAt / ato jJAnAbhAvasAkSyahamarthadharmAtirikto nityAnubhava essitvyH| zrutirapi "na hi draSTradRSTeviparilopo vidyata" iti vRttimadantaHkaraNasAkSiNaM nityamanubhavaM darzayati / tasmAdanu. bhavo nitya iti // sAkSinityatve utyattivinAzAnabhavargAta praznaH .. etena kathaM tarhi ghaTajJAnaM naSTamutpanna miti cAnubhavaH / na ca vRttiviSayo'yamanubhava iti vAcyam / tasya jJAnatvaviziSTapratiyogikotpattivinAzaviSayatvAt / vRttezcAjJAnatvAt / jJAnatve vA tasyA api svayamprakAzatvena jJAnaviSayatvavirodhAt / anyathA. svaprakAzatvenendriyAyogyatvAtpratiyogigrAhakeNendriyeNAdhikaraNagrahaNarUpakAraNAbhAvAdityAhana cAnupalabdhyeti / nanvadhikaraNapratyakSamAtramanupalabdhisahakAri na tu pratiyogigrAha keNendriyeNApItyata Aha-anyatheti / jJAnAbhAvasya pramANato 'nubhavitumazakyatvAttadanubhavo nitya evAGgIkartavya ityupasaMharati-ata iti / anubhavanityatve zrutimapi pramANayati-zrutirapIti / na ceyaM zrutirIzvarajJAnasyaiva vinAzaM niSedhatIti vAcyam / "na hi ghrAturghAteviparilopo vidyata" ityuttaravAkyAsAmaJjasyaprasaGgAt jIvaprakaraNavirodhAcceti bhaavH|| ____ anubhavanityatvasya prAmANikatvAdeva codyAntaramapi nirastamiti vaktuM codya manuvadati-eteneti / etenetyasya nirstmityuttrennaanvyH| nAzAdyanubhavo vRttiviSaya ityuktamityAzaGkaya vRttanitvamasti uta na ? antye tadviSayatvamanupapannamityAha / na ca vRttIti / jJAnatvapakSe abhAvapratiyogitayA vedyatvamapi na syAdityAha-jJAnatve veti / jJAnatve'pi svaprakAzatvaM vRtternAstItyAzaGkaya tarhi svaprakAzatvAnumAne 'nubhavatvahetoH tatravyabhicAraH syAdityAha / anyatheti / nanu vRttaraupacArikajJAnatvamAdAya nAzAnu
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 116 nubhavatvahetostatra vyabhicArAt / na caupacArikaM jJAnatvaM vRtterastIti vAcyam / zabde hyaupacArikatvakalpanA na tvanubhave, anubhUyate ca pratiyogini jJAnatvavaiziSTayam | na ca bhrAntyA jJAnatvavaiziSTayaM pratiyoginyavagatya tadavacchinnapratiyogikotpattyAdiranubhUyata iti vAcyam / pratiyogini jJAnatvAMze bAdhakAbhAvAt / tamantareNApi tatkalpane'tiprasaGgAditi nirastam // uktapUrvapakSanirAsaH matabhedena jJAnazabdArthadvavidhyam __ ana hyabhayaM siddhAntavisaMmataM vRtyupahitacaitanyaM jJaptirjJAnamiti vyutpatyA jJAnapadAbhiSeyaM vRddhAnAM tatraiva prayogapratyayayordarzanAt kevale caitanye'ndhAyAM ca vRttau tadabhAvAt / kevalaM caitanyaM zrutau jJAnapadena lakSyate tatra vRtyantarakalpanAgauravAt / vAkyArthe bhavastadviSayo bhaviSyati, anubhavatvahetoyabhicArazca na syAdityAzaGkayAha / na caupacArikamiti / aupacArikatvaM hi guNayogAdanyatra vRttiH zabdadharmaH taccAnubhave na sambhavatItyAha / zabde hIti / tarhi zuktau bhrAntyA rajatatvamavagatya tannAho rajataM naSTamityanubhavavavRttau jJAnatvamAropya tannAze jJAnaM naSTamityAdyanubhavo bhavatvityAzaGkathAha-na ca bhrAntyeti / tanmantareNeti / bAdhakamantareNApi bhrAntitvakalpane pramApi bhramaH syAdityarthaH / / jJAnazabdArthapratiyogikanAzAnubhavasya vRttiviSayatvaM darzayituM jJAnazabdArtho matabhedena dvividha ityAha-atra hIti / yathA zrotrazabdArtho nabha eva karNAvacchinnaM tathA vRttyavacchinnaM caitanyameva jJAnazabdArtho na vRtti rityeka matamAha-vRttyupahiteti / tatra vyavahartRNAM jJAnazabdaprayogadarzanAditi hetumAha-vRddhAnAmiti / andhAyAmiti / caitnysmbndhrhitvRttaavityrthH| tarhi satyaM jJAnamiti kathaM brahmaNi jJAnazabdaprayoga ityatrAha-kevalaM caitanyamiti / tatrApi zaktayantarameva kiM na syAdityata Aha-tatreti / kiJca jJAnAdipadasamudAyAtmakavAkyArthasya brahmaNastadekadezajJAnapadavAcyatve taditarapadavaiyarthyaprasaGgAt vRttinimittasyApi nivizeSabrahmaNyabhAvAJca na zaktirityAha-vAkyArtha iti / asminmate jJAnamutpannaM vinamatyAdyanubhavaH zrotraM chinnamityAdyanubhava vadupAdhyeka
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm tadayogAcca / asminmate yadyapi vRttereva vinAzaH sA ca na jJAnaM tathApi jJAnapadArthopAdhitayA tatsannikarSAt jJAnamutpannaM vinaSTamiti vRtirevAnubhUyate / yathA gurumate zyAma naSTaM raktamutpannamiti tatsamavAyaH, bhaTTamate ca kakAro naSTo gakAra utpanna iti tayaJjakadhvaniH naiyAyikAdimate 'pi gavi zazazRGgaM nAstIti zazIyatvamanubhUyate / na ca gurumate rUpasya bhaTTamate varNasya nityatvAt nyAyAdimate zazazRGgasyAbhAvApratiyogitvAttadanubhavAnAmanthAtvamiti vAcyam / prakRte'pyanubhavasya zrutyanumAnAbhyAM nityatvasiddhestulyatvAt / vRtterajJAnatve 'pi vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogikAbhAvAbhyupagamAca / anyathA gavi zazazRGgaM viSaya ityAha-asminmata iti / anyAkAranAzAnubhavasyAnyaviSayatve parAbhyupetaM dRSTAntamAha-yathA gurumata ityAdinA / gurumate zyAmatvAdernityatvena zyAmaM naSTamityanubhavasya yathA'nityasamavAya eva tannirUpito viSayaH, yathA vA bhaTTamate vaNonAM nitya tvena tannAzAdyanubhavasya tadvyaJja kadhvanireva tannAzAdipratiyogitayA viSayaH, yathA vA vaizeSikAdimate zazazRGgasyAsattvenAbhAvApratiyogitvAt zazazRGgaM nAstItyanubhave zazIyatvamevAbhAvapratiyogitayA'nubhUyate,tathA jJAnaM naSTamityAdyanubhave'pi jJAnazabdArthopAdhivRttireva nAzAdipratiyogitayA'nubhUyata ityrthH| udAhRtAnubhaveSu yathApratItesttanmate bAdhakasattvAdanyaviSayatvamityAzaGkayehApi tarhi jJAnanityatAyAH pramANasiddhatvAnnAzAdyanubhavasyAnyaviSayatvaM tulyamityAha-na ca guru mata ityAdinA / kiJca siddhAnte vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogikAbhAvAGgIkArA vRttarajJAnatve'pi vyadhikaraNajJAnatvAvacchinnatatpratiyogikanAzAdyanabhava upapadyata ityAha-vRtterajJAnatve 'pIti / abhyupagamAcca na jJAnaM naSTamityanubhavAnupapattirityuttareNAnvayaH / vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAnaGgIkAre bAdhakamAha-anyatheti / nanu pratiyogini pratiyogitAvacchedakaviziSTajJAnasyAbhAvadhIkAraNasyAtrAbhAvAnnaitAdRza 'nubhavaH sambhavIti cet / pratiyogipratiyogitAvacchedakajJAnamAtrasyAbhAvadhIkAraNatvAttadviziSTajJAnatvena tasya kAraNatve gauravAt / na caivaM pratiyoginirvikalpakAdapyabhAvadhIH syAditi vAcyam / dharmadharmimAtragocaranirvikalpake mAnAbhAvAditi bhaavH| tadyutpattyanubhavaH kathamityAzaGkya so 'pi vyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogikotpattiviSaya ityAhaevamiti //
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ pathamaH paricchedaH nAstIti zazIyatvAvacchinnazRGgapratiyogikAbhAvAnubhavavirodhAt na jJAnaM naSTamityanubhavAnupapattiH / evaM tdutptynubhvo'pi|| vRttyupahitasya jJAnazabdArthatA ___athavA vRttizabalaM caitanyaM jJAnapadenAkhaNDazakyA'bhidhIyate janyasya ghaTAdivyavahArAnukUlasya pramAtRdharmasya jnyaanpdaatprtiiteH| tatra ca jJAnaM naSTamutpannamityAdyanubhavo mukhya eva / padothaikadezanAzAdiviSayasyApyanubhavasya rUpaM naSTamityAdemukhyatvAt / etena sphuraNotpAdavinAzAnubhavAtsphuraNamuspadyate vinazyatItyapi navInoktaM pratyuktam / vRttyatiriktatvena sphuraNAvagame tadanubhavasya bAdhitatvAt / vRttAveva sphuraNAbhedAropeNa sphuraNaM naSTamityA dhnubhvaat| yasmAdutpattividhvaMsavijJAnaM vRttigocaram / tasmAdanubhavo 'nAdinityo vedAntamAnataH // __ yathA sasyaviziSTA bhUrurvarAzandavAcyA evaM vRttizabalaM caitanyaM jJAnasamudAyazaktyA'bhidhIyata iti matAntaramAha-athaveti / vRttarapyabhidheyatve hetumAha-janyasyeti / paramate rUpatvaviziSTarUpasya rUpa. zabdavAcyatve 'pi yathA rUpaM naSTamityAdyanubhavastadekadezavyaktiviSayo mukhya evaM evaM jJAnaM naSTamityAdyanubhavo * jJAnazabdavAcyaikadezavRttivinAzAdiviSayo'pi mukhya evAsminmata ityAha-tatra ca jJAnamiti / utpattinAzAnubhavasya caitanyopAdhiviSayatvAbhidhAnAdeva navInacodyamapi nirastamityAha-eteneti / kiJca kiM vRttibhinnatvena sphuraNAvagamadazAyAM sphuraNaM naSTamityAdyanubhava uta tadabhedAvagamadazAyAm / Adya vyatiriktasphuraNasya dharmigrAhakeNa nityatvenaiva siddhatvAttadvirodhAnnAzAdhanubhavo bhrama ityAha-vRttyatiriktatveneti / dvitIye vRttimeva sphuraNatayA'vagatya tannAzAdikamevAnubhUyata ityAha-vRttAveveti / anubhavAnityatve bAdhakasadbhAvAcca tani tyatvaM siddhamityupasaMharati zlokena- yasmAditi / vRttyatiriktasphuraNasAdhakena mAnena lAghavAnugRhItena siddhamapyanubhavaikatvaM paroktadoSanirAsena draDhayitumAha-sa ceti / utpattyAdyanubhavavafedAnubhavo 'pi vRttiviSaya ityAha-bheda iti / pratyakSasvakIyA. nubhaveSu anumitaparakIyAnubhaveSu cAnubhavo'nubhava ityekAkArabuddhereka evAnubhavo viSaya iti tadaikyasiddhirityAha-abhede ceti /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm anubhavasya ekatyavyavasthApana sa cAnubhava eka eva bhede prmaannaabhaavaatuu| abhede ca pratyakSAnumitAnubhave'dhvanubhavAnugatabuDermAnatvAt // ... syAdetat-anugatabuddhirjAtiviSayA na vyaktiviSayA, anugatapramAtvAt, ghaTAnugatapramAvat / ata eva jalabhAjanAdiprati. vimbitacandrAnugatabuDau na vybhicaarH| ghaTAnubhavo na bhavati paTAnubhava iti svarUpato bhedprtiiteH| devadatto 'nubhavati na na yajJadatta ityAdyAzrayabhedapratItezca / na cAnubhado na svasamAna - anugata buddheranugatadharmaviSayatvaniyamAdvayaktibhedo vaktavya iti codayatisyAdetaditi / anugabuddhau pUrvapakSaH __ sAdhyAntarabhiprAyeNa vyaktimAtraviSayatvaM nirAkaroti-na vyaktiviSayeti / hetugatapramApadavyAvartyamAha-ata eveti / ekacandravyaktarevAnekacandratvena pratItestadanugatAnubhavasyApramAtvAnna tatra vyabhicAra ityarthaH / ghaTAnugatabuddhau prAmANikabhedavavyaktiviSayatvamupAdhirityAzaGkaya sAdhanavyApakatvamAha-ghaTAnubhava iti / sarvAnubhavasyaikatve yugapadAzrayabhedena vidhiniSedhAnupapattirityabhipretyAha- devadatto 'nubhavatIti / pratipakSaparAhatimAzaGkaya nirAkaroti-na cAnubhava iti / ghaTatadrapAvRttisvavAcakAkhaNDazabdapravRttinimittavatpratiyogikasvasamAnasattAkatAdAtmyavirodhibhedarahita iti sAdhyArthaH / AkAzAnubhavayoH svavAcakadravyaguNazabdapravRtti nimittadravyatvaguNatvavad ghaTatadrapapratiyogikatAdAtmya virodhitaddhedavattvena sAdhyavaikalya bAdhaparihArAya ghaTata pAvRttItyuktam / karmazabdapravRttinimittakarmatvavatpratiyogikabhedavatvenoktadoSaparihArArtha svavAcaketyuktam / etadanubhavazabdapravRttinimittaistadanubhavatva vadetatpratiyogika bhedAbhAsyaitasminnanyairapyaGgIkArAtsiddhasAdhanatAparihArAyAkhaNDapadam / siddhAnte 'nubhavazabdapravRttinimittAnubhavatvAdhikaraNAnubhavapratiyogikakalpitabhedasya pakSe'GgIkArAdvAdhaparihArAyoktadharmavatpratiyogikatA-drAtmyavirodhItyuktam / svasiddhAnte 'nubhavasyAnubhavAntaratAdAtmyavirodhibhedAnaGgIkArAnna vA bAdhaH / tarhi paramate 'pyanubhavAntara pratiyogikakalpitatAdAtmyavirodhibhedAbhAvAtsiddhasAdhanaM syAttannivRttaye svasamAnasattAketyuktam / paramate 'nubhavasyAnubhavatva vadanubhavAntarapratiyogikasamAnasattaktAdAtmyavirodhitadbhedavatvAGgIkArAnna siddhasAdhanamityarthaH / upAdhiparAmarzamantareNa tadbhedavatvenApramIyamANatvAditi hetvrthH| tathA ca paramate kathamapi svapratiyogikabhedasyAkAze 'bhAvena sAdhana. vaikalyazaGkA nirastA / paramate pakSe 'siddhiparihArArthamupAdhiparAmarzamantareNetyuktam /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH dharmavatpratiyogikapAramArthikabhedavAn upAdhiparAmarzamantareNAvibhAvyamAnabhedatvAdAkAzavaditi vAcyam / vRttijJAnasya pakSatve vAdhAttadanyasya cAprasiddhaH hetoricchAdau vyabhicArAcceti cet / anubhavaikatvasiddhAntaH kiM vRttiviSayAnugatabuddhiM pakSIkRtya jAtiviSayatvaM sAdhayasi kiM vA tadatiriktAnubhava viSayAM yasyA anugatabuddheya'ktiviSayatvamasmAbhiriSyate tAM vA sAmAnyena ? nAdyaH, siddhasAdhanatvAt / na dvitIyaH, siddhayasiddhivyAghAtAt / tatsAdhakasya. lAghavatarkasahakRtAnumAnasyAnugatabuddhezca tadekatvagocaratvAt / na. tRtIyaH, AkAzAnugatabuddhau vybhicaaraat| aupAdhikadharmaviSayAnugatabuddhau vyabhicArAca ! na cAnugataviSayatvamAnaM sAdhya vivakSitam / anekAntaHkaraNavRttyanugatAnubhavaviSayatvena siddhasAdhanAt / na cAnugatadharmaviSayatvaM sAdhyam / aprayojakatvAt / tata eva yadvizeSya kAnugatabuddhiH sA tadanugataviSayeti nirastam ghaTatvaM ghaTatvamityAdhanagatabuddhau vyabhicArazca / nAnAvizeSya. - ___etadanumAne vRttijJAna pakSaH tariktAnubhavo vA, ubhayathApyanupapattirityAhaH pUrvavAdI-vRttIti ghaTecchA na bhavati paTecchetyupAdhiparAmarzapUrvakabhedasya pramIyamANatvAttatra vyabhicAra ityAha hetoriti / / siddhAntI tAvadanubhavAnugatabuddhirjAtiviSayA anugatapramAtvAditi parAna-- mAne pakSaM vikalpayati kiM vRttIti / vRttAvanugatajAtyaGgIkArAdAdya siddhasAdhanamAha- nAdya iti / dvitIye tasyA. siddhAvAzrayAsiddhiH siddhau vA vRttivyatiriktAnubhavasAdhakamAnena tadekatvAderapi siddhardharmigrAhakamAnavirodha ityabhipretyAha-na dvitIya iti / tRtIye kiM yathAzrutamevaH sAdhyamutAnugataviSayakatvaM kiM vAnugatadharmaviSayakatvam ? nAdyaH ghaTakarakAdyavacchinnAkAzAnugatabuddhau vyabhicArAdityAha-na tRtIya iti / mRttantvAdikAraNeSuH kAraNatvAnugatabuddhau vyabhicArazcetyAha-aupAdhiketi / dvitIyaM siddhasAdhanena dUSayati-na cAnugateti / aprayojakatvAdeva niyamAntaramapyanupapannamityAha-tata eveti / kizva yadvizeSyakAnugatabuddhiH sA tadanugataviSayetyatra kiM buddheranugatatvamanekaviSayakatve satyekAkAratvamutAnekavizeSyakatve satyekAkAratvam / Adye'neka ghaTaviSaya
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm kAnugatabuddhinvaM heturiti cenna / asiddhH| jAtiviSayatvAdeva tatsAdhane parasparAzrayAt // anubhavabhedAsiddhiH etena samakAlotpattivinAzavantau devadattayajJadattAnubhavAvanyonyaM bhinnau ekakAlotpattivinAzapratiyogitvAtsammatavaditi paroktaM parAstam / utpattivinAzavavRttInAM bhedAGgIkArAt / tadatiriktajJAne ca pakSatAvacchedakahetvorasiddheH / ata eva kAraNabhedAkAryajJAnabhedAnumAnamapi parAstam / nApyAzrayabhedAttadanumAnaM jAto vyabhicArAt / kAryatve satIti vizeSaNe ca saMyogAdau vyabhicArAt / asinDezca / ata eva vizeSaguNatvAdityapi na hetuH / asamavetasyAnubhavasyAvizeSaguNatvAt // kaghaTatvavizeSyakAnugatabudvau vyabhicAramAha-ghaTatvamiti / dvitIyaM zaGkate-nAneti / asmanmate 'nubhavAnugatatvabuddheranekavizeSyakatvamasiddhamityAha-neti / vimatA aneka vizeSyakA jAtiviSayattvAdityanumAnAttatsiddhirityAzaGkayAha-- jAtIti // nanu yajJadattAnubhavanAzakAlInotpattiko devadattAnubhavastato bhinnastannAzakAlotpattikatvAttatkRtivadityanumAnAttadanubhavabhedasiddhirityata Aha-eneteti / yathAzrutaprayoge ekaikAnubhave samakAlotpattivinAzavattvAbhAvAtsamudAyasya samudAyivyatirekeNAbhAvAdasiddhiriti draSTavyam / kimasminnanumAne vRttijJAnaM pakSaH tadatiriktAnubhavo vA ? ubhayathApyanupapannamityAha-utpattIti / caitrAnubhavo maitrAnubhavAdbhinnaH tadbhinnasAmagrIkatvAdityanumAnamapi siddhasAdhanatayA'siddhathA vA nirastamityAha -ata eveti| caitrAnubhavo maitrAnubhavAdbhinnaH tadbhinnA. zrayatvAdityAzaGkayAha-nApIti / kAryatve sati bhinnAzrayatvaM hetuH / tathAca na jAto vyabhicAra ityAzaGkayAha-kAryatve satIti / vRttivyatiriktajJAne vizeSaNavizeSyayorasiddhirityAha - asiddhezceti / caitro 'nabhavati na maitra iti vyavasthA ca maitrAntaHpAraNopahitAnubhavasya viSayasambandhAbhAvAdevopapadyata iti bhAvaH / tarhi bhinnAayatve sati vizeSaguNatvaM hetuH| tathAca na saMyogAdau vyabhicAra ityAzaGkaya pUrvapadasiddhathA dUSayati-ata eveti // - evamanubhavemede'numAnaM nirasya pratyakSamapyanUdya nirasyati-yattviti /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchadaH 125 anubha-bhede na pratyakSaM pramAm - yavanubhavabhede pratyakSaM pramANamiti tanna / anubhavasyaikatve 'pi ghaTajJAnaM na bhavati pttjnyaanmitynubhvopptteH| ekasminnapi jJAne viSayabhedAvacchinnapratiyogikabhedAzrayatvAt / ekasminnapi vRkSe avacchedabhedena kapisaMyogavadanyonyAbhAvasya mUle vRkSaH kapisaMyogavAnagre netyanubhavAt / pareNApi bhrAntijJAne 'pyekasminyayaMze vibhramo netyanubhavAbhyupagamAt / jJAnabhedAnubhavasya vRttiviSayatvAcca / tasmAdyatra spaSTamanyataH pramANAduvyaktibhedaH siddhyati tatrAnugatabuddhirjAtiviSayA yatra tu na tathA kintu sandehaH, tatra lAghavAvyaktireva tadviSayaH / lAghavasya pramANAntara iva pratyakSe 'pi sahakAritvAditi jJAne sandigdhabhede 'nugatabuddhirvyaktiviSayA // anugatecchAnirAsaH etenAnugatavuddharjAtiviSayatvAdanyathecchAdivyaktirapyekaiva syAttasyA anagatabuddhiviSayatvAditi nirastam / antaHkaraNagatecchAtiriktacchAyAM pramANAbhAvAt / tasyAzca kAraNabhedAnuvidhA ghaTapaTAnubhavayoH svarUpe gAbhede'pi ghaTAvacchinnAnubhavapratiyogikabhedavatvAtpaTAnubhavasya tadviSayatvena bhedapratyakSopapattirityAha--anubhavasyeti / ekasminnapi avacchinnasvapratiyogikabhedavattve dRSTAntamAha--ekasminnapIti / paramate 'pyekatvena sammatAnubhave dhayaMzAvacchinne tasminprakArAvacchinnatattAdAtmyaniSedho 'GgIkRta ityAha--pareNApIti / bhedAnubhavasya vRttyatiriktaprakAzaviSayatvamaGgIkRtyAvirodha ukta idAnIM tadviSayatvameva nAstItyAha--jJAnabhedeti / tAnabhavAbhede 'pi na pramANamastItyAzaGkaya kaviSayAnugatabuddhireva gauraveNa jAtikalpanAnupapattau tadaikye pramANamityupasaMharati / tasmAditi-sAmAnyenoktamartha prakRte yojayati- iti jJAna iti / / - anugatabuddherjAtiviSayatvaniyamAbhAve icchAdyanugatabuddhirapi vyaktiviSayA syAttathA ca tadekatvamapi syAdityAzaGkayAha--eteneti / kimicchAnugatabuddherahamarthadharmabhUtecchAyA aikyaM viSaya ityucyata uta tadvayatiriktacchAyAH ? na dvitIya ityAha-antaHkaraNeti / na cAyamevAnugatA
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 saTIkAdvaitadIpikAyAm yitvAdutpattivinAzAnubhavAca spaSTo bheda iti tadanugatabuddherjAtiviSayatvAt // prayogazca vRttivyatiriktA saMvit svapratiyogikasvasamAnasattAkayAvaGgedarahitA pramANato 'vibhAvyamAnatadbhedatvAt candrAdivat / na ca dRSTAnte sAdhanavaikalyam / tadbhedavattayA pramIyamANatvAbhAvasya vivakSitatvAt / na caashryaasiddiH| bRcyatiriktasaMvidaH pakSasya nirUpitatvAt / na ca hetvsiddhiH| saMvinede pramANAbhAvasyokta tvaat| gauravaM ca vipakSe vAdhakastataH / / sUcitaH // nubhavastatra pramANamiti vAcyam / dharmikalpanAto dhamakalpanAyA laghIyastvena prasiddhacchAsveva jAtikalpanayA praamaannyopptteH| vRttivyatiriktAnubhavasya tvanekapramANasiddhatvAnnAsya nyAyasyAvatAra iti bhaavH| Adya vyaktibhedasya nizcitatvena lAghavAnavatArAjAtivipayakatvaM vaktavya mityAha--tasyAzceti / / saMvidabhade 'numAnamapi pramANamityAha--prayogazceti / vRttijJAne bAdhaparihArAya vRttyatirikteti / dRSTAnte sAdhyavaikalya parihArAya svapratiyogiketi / svazabdaH samabhivyAhRtaparaH / pakSe bAdhaparihArAya svasamAnasattAketi / vyaktivizeSe svapratiyogikabhedAbhAvena siddhasAdhanatAparihArAya yAvaditi coktam / etadanumAnaniSkarSazca pUrvapakSa eva darzita iti nAtra kinyciducyte| tadbhedatvAditi / svprtiyogikbhedvttvaadityrthH| tAvatyukta virodhaH syAttannirAsAya pramANato vibhAvyamAneti vizeSaNam / candrAdivaditi / prativimbacandrAdivadityarthaH / nanu paramate prativimbacandra candrapratiyogikabhedAbhAvena sAdhanavizeSyavikalo dRSTAnta iti cenna / aparokSatayA pratIyamAnatvAnupapattyA tatrApyanirvacanIyabhedasyAvazyakatvAt / athavA svapratiyogibhedavattayA pramANAyogyatvasya hetutvena vivakSitatvAnnAyaM doSa ityAha--na ceti / yaduktaM pUrvapakSe tadanyasya cAsiddheriti tatrAha--na cAzrayAsiddhiriti / tarhi manmate saMvivedasya prAmANikatvAdasiddho heturityata Aha--na ca hetvasiddhiriti / saMvidbhadasya prAmANikatvAtpAramArthikatve vyaktyAnantyaM jAtizcetyaprAmANikAnekakalpanAgauravamityAha--gauravaJceti / AcAryAnumAne 'pyuktahetoreva vivakSitatvAnnecchAdau vyabhicAra ityabhipretyAha--ayameveti // yathAzrute 'pi tadanumAne na doSa ityAha-astu veti /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 127 yathAzrute'pi nAndumAnadoSaH astu vA yathAzruta eva / na cecchAdau vybhicaarH| tatra hocchaiva viSayaparAmarzAdhInaparAmarzA tasyA viSayanirUpyatvAnna tadbhadaH / icchAjJAne sati tadviSayaparAmarza vinA tadbhedaparAmarzAdarzanAt / gharmipratiyogitadavacchedakavyatiriktaviSayajJAnasya bhedajJAne 'nupayogAcca / saMvittu svaprakAzA, anapekSyaviSayaprakAzaM prakAzate / tadbhedastvanvayavyatirekasahacAravarzanAt vissypraamrshaadhiinpraamrshH| saMvitsaMvitpratiyogikabhedavatI na, saMvitvAt, vyatirekeNa ghaTavat / na cAprayojakatvam / lAghavenAsaMvitve saMvidanyatvasyaiva prayojakatvAt saMvidadvitIyatvasiddhaH / na caivamaghaTatve ghaTAnyatvaM prayojakamiti ghttaadvitiiytvaapttiH| pramANapratipannabhedaghaTAdau bAdhitasya lAghavasyAnavatArAt / gurorapi ghaTatvAvacchinnapratiyogikabhedavatvasya yAvat ghaTabhedAzrayatvasya vA tatra _tatroktaM doSaM pariharati-na cecchAdAviti / icchAdibhedasyopAdhiparAmarzamantareNAvibhAvyamAnatvaM tatparAmarzAdhInapratItikatve syAt , na caitadasti upAdhiparAmarzasyecchApratItAveva hetutvAdityAha--tatrahIti / yadyapi siddhAnte icchApratIteH kevalasAkSirUpatvAnna viSayaparAmarzApekSA, tathApi tadbhedapratIterapi sAkSirUpatvAnna tadapekSeti tulyam / vyatirekAbhAvAnna viSayajJAnasya bhedajJAne upayoga ityAha-- icchAjJAna iti / kiJca bhedajJAne dharmipratiyogijJAnaM tayoravacchedakajJAnaM ca kAraNaM icchApratiyogikabhede viSayasya dharmipratiyogita davacchedakatvAbhAvAnna viSayajJAnaM bhedajJAne heturityAha--dharmoti / na ca tatra dhAdyavacchedako viSaya eveti vaacym| avidyamAnasya viSayasya vidyamAnadhAdyavacchedakatvAyogAt / ghaTIyatvapaTIyatvAderevecchAsvAbhAvikadharmasya tadavacchedakatvAt / tasyaiva viSayaparAmarzAdhInajJAnatvAdekaviSayAnekecchAyAM tadasambhavAditi bhaavH| tarhi icchAvatsaMvideva viSayaparAmarzAdhInaparAmarzA na tadbheda ityata Aha--saMvittviti / ghaTAdyapahitasaMvidaH svaprakAzAyA eva dharmipratiyogitAdviSayaparAmarzaya tatropayogAbhAvAttadbhadajJAna evopayoga ityAha / tadbhedastviti / saMvidaikye vyatirekyanumAnamapyAha---saMviditi / saMvitsaMvitpratiyogikabhedavavarahiteti saadhyaarthH| tathAca ghaTasaMvidaH paTasaMvipratiyogikabhedavattve 'pi svapratiyogikabhedAbhAvamAtreNa na siddhasAdhanatA / nApi baadhH| saMvidaH savitpratiyogikakalpitabheda vattve'vi tadatyantAbhAvasyApi
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 saTIkAdvaitadIpikAyAm prayojakatvAt / anyathA''kAzAnyatvAderapyanAkAzatvAdAvaprayojakatvApAtAditi // anubhavasvarUpavi cAraH ___sa cAnubhavo na guNaH / kasyacidguNino 'nirUpaNAt / jAnAmItyahaGkArAzrayatvapratItezca vRttivissytvaat| syAdetat / anubhava upalabdhiriti pryaayH| upalabdhizca na vRttiriti tavAbhimatam / sA cAhaGkArAzrayA'nubhUyate ahamupalabhe 'nubhavAmIti prtiiteH| kiJca saMvidguNaH anityatve satyekendriyagrAhyatvAt / guNazca guNyAzrayaH ruupvt| guNI ca parizeSAdahakAra eva / ahaGkArasya saMvidanAzrayatve pratisandhAtRtvapravRttyAyanupapatteH tadAayavRtterAprakAzakatvAt / anyAnubhavAdanyasya pratisandhAne pravRttI vA'tiprasaGgAt / parizeSAcca sNvidgunnH| tathA hi na sA dravyam / tadvyavasthApakaguNAbhAvAt / saMkhyAdipaJcakamastIti cenna / tatra pramANAbhAvAt / pratyakSadravyasya vishessgunnvshvvyaapteshv| satvAt / saMvibhedavattvepi saMvittvaM kiM na syAdipyata Aha-na ceti / yAvasaMvidanyatvApekSayA saMvidanyatvasyaivAsaMvittve prayojakatvAt / saMvidaH saMvidbhedavattve 'saMvittvameva syAdityA--lAghaveneti / tahi ghaTatvAnadhikaraNatve ghaTAnyatvameva prayojakamiti dvitIyo ghaTo na syAditi cenna / ghaTabhedasya prAmANikatvena tatra lAghavAnavatArAdityAha--na caivamiti / uktalAghavAnaGgIkAre zabdAzrayatvarAhitye AkAzAnyatvamAtraM tvadabhimataprayojakaM na syAdityAha--anyatheti / uktAnubhavasya guNatve AtmarUpatAnupapatteraguNatvamarthasiddhamapi mukhato nirUpayitumAha--sa cAnubhava iti / ... ahaGkAra eva jJAnaguNitayA pratIyata ityata Aha--jAnAmIti / vRttivyatiriktAnubhavasthApyahaGkArAzrayatvamanubhUyata iti codayati-syAdetaditi / anumAnamapi saMvido'haGkAraguNatve prmaannmityaah-kinycete| Atmani ghaTe ca vyabhicAravAraNAya hetau vizeSaNadvayama / atra caikendriyagrAhyajAtimattvasya vivakSitatvAnna pramAvizeSe vybhicaarH| smRterahaGkAradharmatvAnupapattirapyanubhavasyAhaGkAradharmatve mAnamityAha--ahaGkaGkArasyeti / vRtterahaGkAradharmatvAttata eva smRtyupapatti
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 129 nApi buddhyAdikaM tdgunnH| tasyAhamanubhavagocaradharmatvAta / saMvidastavamate 'pi nirgunntvaat| kriyAtve cAnityatvAdiprasagAta / anekasamavAyAbhAvenAsAmAnyAtmavAta / : tyakSatvenAvizeSatvAditi // guNatve bAdhakaparihArau nanvahaGkArasaMvidoH sambandhaH kena gRhyatAm / na tAvatsvenaiva, svasya svAviSayatvena svasambandhAviSayatvAt / nApyanyena / svaprakAzasaMvido jJAnAntarAgocaratvAditi cenn| viziSTajJAne hi sambandhidvayaM sambandhazca prakAzata iti niyamo na tu viSayatayA prakAzata iti / anyathA caitanyAntaHkaraNatAdAtmyasyApyaprakAza. prasaGgAt / tatazcAhaGkArastasya saMvitsambandhazca saMvidviSayatayA prakAzate / saMvicca svayameva prkaashte| na caivamekajJAnavati jJAnAntaraM na syAt ekarupavavati rUpAntaramiveti vAcyam / rityata Aha - tadAzrayavRtteriti / smRtijanakasaMskArasyArthaprakAzAdhInatvAvRttazce. cchAdivajaDatayA saMskArAnAdhAyakatvAnna tata eva smRtyupapattirityarthaH / taTahaGkArAzritA smRtistadanAzritAnubhavAdbhavasvityata Aha- anyAnubhavAditi / kiJca siddhAnte'pi dravyAdyanantarbhAvAdanubhavasya guNatvaM vaktavyamityAha -- parizeSAcceti / vizeSaguNAbhAve'pi sAmAnyaguNavatvaM zaGkate--saMkhyAdIti / rUpAdAviva saMkhyAdivyavahArasyAnyathApi sambhavAnnAnubhave tadastItyAha-na tatreti / pratyakSasyAnubhavasya dravyatve vizeSaguNenApi bhavitavyaM sa ca nAstItya bhipratyAhapratyakSeti / tarhi vRttijJAnAdikameva tadvizeSaguNa ityata Aha-nApi buddhayAdIta / guNavattvaM siddhAntaviruddhamapItyAha-saMvida iti / kamaNyapyanantarbhAva mAha ... kriyAtve ceti / paramate Atmatvena tulyavyaktitvAt siddhAnte Azraya bhedAbhAvAcca na sAmAnya mityAha-anekasamavAyeti / AzrayabhedAbhAvAnna samavAyo 'pi / anubhavasya vizeSatvaM nirAkaroti-pratyakSatveneti / tasmAtpAridhyAdanubhavo guNa iti iti zabdArthaH / / guNatve 'pi bAdhakaM zaGkate-nanviti / 17
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 saTIkAdvaitadIpikAyAm zabdavadavirodhAt / na caivamapi jJAnadvayasya sthitiranupapannA tanniyamasya janyajJAnaviSayatvAditi cet / anubhavaguNatvadUSaNam ucyate / nirUpita tAvatsakalasaMvidAmekatvaM nityatvaM ca / tatra yadyabhinnA devadattayajJadattAdisaMvidahamartheSu samavAyena tAdAtmyena vA varteta tadA guNo na syAt / nityatve styneksmvaayaat| na caikasminnahamartha eva saMvidartata iti vAcyam / jIvAntarasya vyvhaaraabhaavprsnggaat| ahaGkArAzrayajJAnasyotpattivinAzAnubhavAcca / nanvahaGkAre nityAnityajJAnAGgIkArAnnAnubhavavirodha iti cenn| ahamarthasamavetanityAnubhave pramANAbhAvAt / bAdhakasyoktasvAca / na ca saMvido jAtitvamevAstu tathApyahamatiriktAtmA siddheriti vAcyam / tasyA Atmatvena tulyavyaktikatvAt / ahamAtiriktanityAdvitIyasaMvidabhyupagame saivAhamanubhavagocarAdya. yasyAnubhavasyAhaGkArasambandho grAhyaH sa eva tadgrAhaka utAnubhavAntaramiti kiM zabdArthaH / AdyaM dUSayati-na tAvaditi / svasambandhAviSayatvAditi / svvishessitsmbndhaavissytvaadityrthH| dvitIye svaprakAzatvAnupapattirityAha-nApIti / AdyaM pakSamAdAya pariharati-neti / viziSTajJAne vizeSaNAdeviSayatvena bhAnaniyame bAdhakamAha-anyatheti / tayahamanubhavAmIti viziSTajJAne na ko'pi viSaya ityAzavaya jaDAMzasya viSayatvamityAha- tatazcetei / saMvido 'haGkAradharmatve tatra kAdAcitkajJAnAnupapattirityAzaGkaya vibhuguNatvAnneyamanupapattiriti zaGkitaM pariharatina caivamiti / ekajJAnavati jJAnAntarotpattAvapi sthitiranupapannetyAzaGkathAhana caivamapIti / / zaGkitamanubhavaguNatvaM dUSayitumuktamanusmArayati-nirUpitaM tAvaditi / nityasyaiva syAnubhavasya bahvahamarthadharmatve sAmAnyalakSaNavattvAdguNatvakSatirityAha --tatra yadIti / IzvarajJAnavadekatrava vatetAmityAzaGkayAha-na caikasminniti / nityAnubhavasyAhaGkAradharmatvamapyanupapannamityAha-ahaGkAreti / utpattyAdyanubhavasya vRttiviSayatvAdvayatiriktanityAnubhavo'pi tatra sambhavatIti codayati nanvahaGkAra iti / ahamupalabha ityAdyanumavasyAnityajJAnaviSayatvAnnityAnubhavasyAhamarthadharmatve
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 131 dhiSThAnamastu jddaajddyorvaastvtaadaatmyaanupptteH| kalpitatAdAtmyasyAnyatarakalpanAM vinaa'yogaat| caitanyasya kalpitatve jaDatayA jagadAndhyaprasaGgAt / tsyaahngkaarvRttitvaayogaat| etena mA bhUdasmanmate nityasaMvido'haDAradharmatvam, ahamarthasamavetajJAnAti. rikta nityasaMvidabhAvAt / bhavanmate tu sA'haMkAradharmo'stvitipratyuktam / saMvidahaGkAratAdAtmyasya tatrAhaGkArAropaM vinA'. sambhavAt // cirantanadAsamatakhaNDanam yacAna kenaciduktaM nityamekamevAhabharthasamavetaM jJAnaM vRddhihAsAbhyAM viSayasaMyogavibhAgavat saviSayamutpattivinAzavaccAnubhUyate / ata eva jAnAmItyanubhavo'pi yujyata iti tanna / jJAnasya guNatve saGkocavikAsayorasambhavAt / dravyatve cAnanta pramANaM nAstItyAha-ahamartheti / tasyAhamarthadharmatve'pi kiM guNatvamuta jAtitvam ? nAdyaH guNavaidhaya'syoktatvAdityAha-bAdhakasyeti / dvitIyaM dUSayati--na ceti / jAtitve'pi bAdhakasattvAditi hetumAha-tasyA iti / kizca samavAyasya nirasiSyamANatvAdahamarthasaMvidostAdAtmyameva sambandhaH syAt , tathA ca tayorvAstavatAdAtmyAnupapatteH saMvidhavAhaGkAro'dhyasta ityAha-ahamatiriktati / tarhi dUrasthavanaspatyoriva svatantrasyaivAhaGkArasya tattAdAtmyaM kalpyatAmityAzaGka. thAha-kalpiteti / vanaspatyoH pRthaka svAtantryeNopalambhAttAdAtmyamAtraM kalpitamiha tUbhayoH pRthak sattve mAnAbhAvAdanyatarakalpanAvazyakItyarthaH / tarhi saMvidevAhaGkAre kalpitAstvityata Aha-caitanyasyeti / eteneti / spaSTArthaH / / atra cirantanadAsenAhamarthadharmasyaivAnubhavasya nityatvamekatvaM cAbhyupetya pratikarmavyavasthAkAraNamupayogazca darzitastanmatamanuvadati dUSayitum---yaccAtreti vikalpAsahatvAnnaitadapi sAdhvityAha-tanneti / kiM tanmate jJAnasya guNatvamuta dravyatvam ? Adhe niravayavatvAttasya saGkocAdirna sambhavatItyAha-jJAnasyeti / dvitIye'pi kimanantaparimANamutANuparimANaM kiM vA madhyamaparimANam ? Aye niravayavatvAdvaddhihrAsAyogaH, niSkriyatvAdviSayasaMyogAdyayoga ityAhadravyatva iti / dvitIye shocaadyyogstdvsthH| dUSaNAntaramAha-aNaparimANatva
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 saTokAdvaitadIpikAyAm parimANasya niravayavatvAniSkriyatvAca tadasambhavAdaNuparimANatve jagadAndhyaprasaGgAcca / madhyamaparimANatvaM caivaM nityamityabhyupagamavyAghAtAt / kathaM tAhamupalabha iti tasyAhaGkArAzrayatvAnubhava iti cenna / svatantropalabdhereva vRttiprativimbitatayA tadAzrayatvAnubhavAt / yacca guNatvasAdhakAnumAnaM tadasiddhamupalabdhenityatvAdanuvyavasAyasya nirastatvAcca // yuktyantareNa nvyvsaaynir|sH ito'pi jJAnaM nAnuvyavasAyagamyam / jJAnabhede hi manaH saMyogabheda eva prayojaka dhArAvahanabuDo tathA klaptatvAt / nanu dhArAvahanavuDau sAmagrIbhedA dasta dazca vizeSaNajJAnaprAgabhAvabhaMdAt / na ca vizeSaNajJAnaM viziSTajJAne na kAraNamiti vAcyam / anumityAdau vizeSaNajJAnasya hetutvAt viziSTajJAnamAtrasya lAghavAttajjanyatvAvadhAraNAt / na ca prAgabhAvo na heturiti gacyam, tathA sati daNDAdau satyutpannasya punarutpatyApatteH, iti / ahamarthadharmasya tasya vissysmbndhaabhaavaaditythH| tRtIyaM dUpati-- madhyameti / anubhavatya svAtantrye katha pAratavyapratyaya iti codayati--kathaM tIti / sthalAzitajalaprativimbitasya candrasya sthalAzritatvapratIti vadahakAradharmavRttipratibimbitAnubhavasyAhamartha sambandhitayA pratItiH svatantrasya pyupapadyata ityAha-na svatantropalabdheriti / anityatve satyekendriyagrAhyatvAditi hetuH sarvathApyasiddha ityAha --yaccati / prasaGgAgatAnuvyavasAya nirAkaraNe yuktayantaraM samuccinotyanyadapi parAbhimataM dUSayitum -ito 'pIti / vyavasAyajanakamanaH sannikarSAdanya eva tatsaMyogo 'nuvyavasAyajanako baktavyaH tathA ca tatkAle vyavasAyAbhAvAdanuvyavasAyo 'nupapanna iti vakta saMyogabhedasyAvazyakatAmAha- jJAnabhede hIti / dhArAyAmapi manaH saMyogabhedo na jJAnabhedaprayojaka iti codayati--nanviti / sarvatra sAmagrIbhedasyaiva kAryabhedaprayojakatvAdatrApi sa eva prayojaka ityrthH| nanu dhArAyAM manaHsaMyogabhedAdeva sAmagrI, bheda iti netyAha-tadbhedazceti / uttarottarajJAnAnAmanyAnyavizeSaNajJAtajanyatvAt tadbha
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH sAmagrayAH kaaryjnktvniymaat| na caikA sAgrayekameva kAryamutpAdayatIti vAcyam / kAryAbhAvasya kAraNAbhAvaprayojyatvaniya. maat| prAgabhAvaH kAryasamayAvartI kathaM heturiti cenna / pUrvavartitvena hetutvAt / kAryasamayavartitvena gauraveNAkAraNatvAditi / ucyte| viziSTajJAne na vizeSaNajJAnaM hetuH mAnAbhAvAt / atha janyaviziSTapratyakSaM janyavizeSaNajJAnajanyaM janyaviziSTajJAnatvAt anumitivaditi cenna / viziSTapratyakSasya sarvasampratipannavizeSyasannikarSAdijanyatvenAprayojakatvAt / na ca lAghavenAnumityA. do viziSTajJAnatvena vizeSaNajJAnajanyatvasiddhaH pratyakSe'pi tathAtvamiti vAcyam / anumityAderapi vyAptisaMskArasahakRtaliGgajJAnasya janakatvena vizeSaNajJAnasyAjanakatvAt / dAtsAmagrIbhedaH svasvaprAgabhAvabhedAdvA ityrthH| vizeSaNajJAnasya kAraNatvameva nAsti kutastadbhedAtsAmagrIbheda iti cenn| anumityAdau vyAptyAdijJAnasya vizeSaNaviSayasya kAraNatvena klRptatvAdityAha--na ca vizeSaNeti / nanu tatra parokSajJAnatvAvacchedena vizeSaNajJAnajanyatvAvadhAraNAnna pratyakSadhArAyAM tatkAraNamityata Aha --viziSTeti / nanu prAgabhAvasya kutrApyahetutvAt jJAne 'pi na hetuteti netyAha--na ceti / prAgabhAvasyAkAraNatve ghaTotpattisamaye'pi tadvayatiriktakAraNavagasya sattvAt tadanantaramapi utpattiH syAt sAmagrayAH svAnantarakSaNe kAryajanakatva niyamAdityarthaH / sAmagrIsvAbhAvyAnna punarutpattiriti zaGkitvA sAmagrayAH kAraNAtmakatvAtkAraNAnAM ca kramikAnekakAryakaratvadarzanAduktasvabhAvAbhAvAtkAraNAbhAvAdeva kAryotpattyabhAvo vaktavya ityAha--na caiketi / nanu prAgabhAvasya tadvayApArasya vA kAryasamaye 'bhAvAnna tasya hetuteti codayati--prAgabhAva iti / kAryasamayAvartino'pi kAraNalakSaNAkrAntatvAddhatutetyAha--na pUrveti / tatra tAvadvizeSaNajJAnabhedAt sAmagrIbheda ityetad dUSayati--ucyata iti / mAnAbhAvo'siddha iti codayati----atheti / pakSahetvorjanyapadamIzvarajJAne vAdhavyabhicAravA. rnnaay| sAdhye ca tajjanyatvenArthAntaratAvAraNAya / viziSTajJAnasya tena vinApyupapattaraprayojako heturityAha--na viziSTeti / viziSTapratyakSasya vizeSaNajJAnajanya. svAbhAve lAghavAnugRhItavizeSaNajJAnakAraNatAgrAhakamAnabhaGga ityAzaGkaya tadevAsiddhamityasha--na ceti / anumityAderiti krmnnisssstthii| vyAptigrahaNajanitobuddhasaMskArasahakRpaliGgadarzanAdevAnumiti sambhave madhye vyAptismRtina kalpanIyetyarthaH /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 saTIkAdvaitadIpikAyAm na ca vyAptyanubhava eva saMskAradvArA'numitau heturiti vAcyam / tasyApi vyAptijJa natvena kAraNatvAt / sAdhyAviSayatvAcca / abhAvatvapratiyogitvaviziSTajJAne vyabhicArAcca |tsy savikalpakaikaveyatvAt / anumitidRSTAntena vizeSyajJAnajanyatvasyApyanumAtuM zakyatvAcca / astu tathA nirvikalpaka ubhayorapi pratIteriti cenn| savikalpakaikavedyAbhAvAderapratyayaprasaGgAt / tasmAnna vizeSaNajJAnaM viziSTajJAne heturiti na tabhedAt sAmagrIbhedaH // prAgabhAvabhedAdapi na sAmagrIbhedaH nApi prAgabhAvabhedAt / prAgabhAvasya pratiyogyajanakatvAt / na caivamutpannasya ghaTasya punarupattyApattiH taDetordaNDAdeH nanu saMskArasya dvAratvAdvayAptigraho 'numitihetuH syAt, tathA ca tadeva vizeSaNajJAnamiti madiSTasiddhiriti cenn| vyAptigrahasya hetutve'pi na vizeSaNajJAnatvena hetutA / agRhItavyAptikasya prakArAntareNa vizeSaNama gacchataH satyapi liGgadarzane 'numityanudayAt / kintu vyAptijJAnatvenAnumitiM pratyeva hetutA tathA ca na taveSTasiddhirityAha--na ca vyAptyanubhava ityAdinA / kizca sAmAnyaprattyAsanirasiSyamANatvAtkatipayavyaktiviSayavyAptigrahasya parvatavizeSaNavahniviSayatvameva nAstItyAha-sAdhyeti / parairapi sapratiyogikAbhAvatvAdiviSayanirvikalpakAnaGgIkArAttadviziSTajJAneSu hetoyabhicAra ityAha--abhAvatveti / kikaca janyaviziSTajJAnaM janyavizeSyajJAnajanyaM viziSTajJAnatvAt pakSajJAnajanyAnumitivadityapi prasajyetetyAha-anumitIti / pratyakSaviziSTa jJAnasya vizeSyajJAnajanyatvamapISTa miti codayati-astviti / nirvikalpakAviSaye'pi viziSTapratyakSadarzanAnna tasya hetutetyAha-na savikalpaketi / vizeSaNajJAnasya kAraNatvAbhAvAnna tasya bhedAtsAmagrIbheda ityupasaMharati-tasmAditi / / evaM prAgabhAvasyAkAraNatvAnna tadbhedAdapi sAmagrIbheda ityAha--nApIti / prAgabhAvasyAkAraNatve pratiyogyutpattisamaye sAmagrIsattvenotpannasya punarutpatti paadniiyaa| tatkAraNatvapakSe'pi pratiyoginaH prAgabhAvanivartakatvavAdinAM mate pratiyogyutpattikAle prAgabhAvasyApi sattvAtpunarutpattiprasaGgasya
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 135 satvAditi vAcyam / prAgabhAvavAdino'pi ksycittdaapttH| utpannaghaTasya ca punarutpatyApAdanamasaGgatam ! daNDAderutpannaghaTA hetutvAt / tairvinApyutpannaghaTasyAgrimakSaNasattvAttena rUpeNAtajjanyatvAt / na ca tatsAmagratyuttarakSaNasya tadutpattikAlatvaniyamAt ghaTotpatyanantarakAlIno'pi ghaTa utpadyateti vAcyam / utpannasyaiva pratibandhakatvAt / na caivaM prAgabhAvasya kaarnntvprsnggH| sAmagrokAlInakAryAnutpAdaprayojakatvaM hi pratibandhakatvaM, tato na tadabhAvaH kAraNaM, anyathAnutpAdasya sAmagrIkAlInatvAyogAt / na caivamanvayavyatirekavirodhaH / tayostadgatA'nukUlatAmAtraviSayatvAt // anukUlatvaM ca kAraNatvAdanyadeva / avacchedakasyApi tat tanmate'pi samatvAdityAha-na caivamutpannasyeti / pratiyogyeva prAgabhAvanivRttiriti mate'pi daNDAderutpannaghaTaM prati pUrvakSaNasattvaniyamAbhAvAtkAraNatvameva nAsti, tathA cAkAraNAtkAryApAdanamasaGgatamityAha--utpanneti / nanu sAmagrayanantarakSaNe kAryotpattiniyamAdutpannarUpeNAkAryatve'pi ghaTasvarUpakAryasya punarutpattiH syAditi cenna / utpannaghaTena pratibaddhatvAdityAha--na ca tatsAmagrIti / tarhi prAgabhAvasya pratibandhakAbhAvatayA kAraNatva siddhirityata Aha--na caivamiti / uttejakAbhAvaviziSTasya hi pratibandhakasyAbhAvaH kAryopayogI prAgabhAvazca na tadviziSTapratiyogika iti na tasya pratibandhakAbhAvatayApi kAraNatvamiti spaSTadoSe satyeva vastuvRttaM pradarzayan pratibandhakalakSaNaparIkSayA'pi tadabhAvasyAkAraNatvamiti vakta vyavahArAnurUpamabAdhitaM lakSaNamAha- sAmagrIkAlIneti / sAmagrIkAlIno yaH kAryAnutpAdaH tatprayojakatvaM tadvyApyatvaM pratibandhakalakSaNam / idaM ca pratibandhakAbhAvasya kAraNatve'nupapannaM tadghaTitasAmagrayAM satyAM kAryAnutpAdAyogena tatprayojakatvasyApyanupapatterityAha-anyatheti / pratibandhakAmAvasyAkAraNatve tasya kArya anvayavyatirekAvagativirodha ityata tAha--na caivamiti / / anukUlatvaM nAma kAraNatvameveti na vivAda ityata Aha-anukUlatvaM ceti / anvayavyatirekAmyAM tasya kANatvameva kiM na syAdityAzaGkaya tathAtve
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 saTIkAdvaitadIpikAyAm sattvAt / uktabAdhakena kAraNatvAnupapatteH / naca kAraNIbhUtAbhAvapratiyogitvaM pratibandhakatvam / pratibandhakAbhAvatvena tadabhAvasya kAraNatve'nyonyAzrayAt / na ca maNyAdivizeSAbhAva. kUTatvena kAraNatvam / uttejakAbhAvaviziSTamaNyAdya bhAvakUTatvena hi kAraNavaM kevalamaNyAyabhAvasya vyabhicArAt // uttejakatvalakSaNakhaNDanam tatra cottejakatvaM na kAryAnukUlatvam / dAhyasaMyogAderapi tathAtvAt / vyabhicAriNastasya maNyAdyabhAvakAraNatAgrahaM vinAsnukUlatvasyAzakyagrahatvAcca / nApi zakta yanukUlatvam / tvanmate pratibandhakalakSaNAnupapattirityAha--uktati / astu tamubhAvakAra tAnukUlameva prativandhakalakSaNamityata Aha--na ceti / tatra kiM maNimantrauSadhAdyabhAvasya pratibandhakAbhAvatvena kAraNatAgraha uta maNyArabhAvasamudAyatvena / nAdyaH, pratiyoginaH pratibandhakatva siddhau tadabhAvatvenAbhAvakAraNatAgrahaH tadgrahe ca kAraNIbhUtAbhAvapratiyogitayA maNyAdeH pratibandhakatvagraha iti parasparAzrayAdityAhapratibandhakAbhAvatveneti / dvitIyamapavadati--na ceti / uttejakasthale maNyAdyabhAvakUTAbhAve 'pi dAhakAryadarzanAnna tena rUpeNa kAraNatA kintu uttejakAbhAvaziSTamaNyAderabhAvatvena, tathA cottajakasthale'pi vizeSaNAbhAvaprayuktaviziSTAbhAvasattvAnna vyabhicAra iti pUrvavAdinaM zikSayati--uttejaketi // astvevameveti cenna / pratibandhakAbhAvakAraNavAdinottejakasyaiva durnirUpasvAdityAha-tatra ceti / tathAtvAditi / tathA ca pratibandhake satyapi kArya syaadityrthH| uttejakAbhAvaviziSTasyaiva pratibandhakatvAtpratibandhake sati kAryAnukUlatvamuttejakatvamiti lakSaNamasambhavIti bhaavH| dUSaNAntaramAha-vyabhicAriNa iti / uttejakAnAmanantatvenAnugatarUpAbhAvAtpratyekaM cAnukUlatvasya vyabhicAreNAzakyagrahatvAdanugata. rUpasaMbhave'pi kAryamAtre vyabhicArAt pratibandhakaprayuktAnutpattipratiyogikAryatvAvacchedenAnukUlatA grAhyA, tathA ca pratibandhakatvagrahe uttejakatvagrahastagrahe ca tadabhAvaviziSTamaNyAdyabhAvakAraNatAgrahapuraHsara pratibandhakatvagraha iti prspraashryaaccetyrthH| uttejakalakSaNAntaraM dUSayati -- nApIti / pratibandhakAbhAvAka -raNatvamate zaktarevAbhAvAdityAha-- tvanmata iti / zaktivAdimate'pi vahnaya
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 137 tadabhAvAt / tasyAstadajanyatvAcca / kintu sAmagrayAM satyAM kAryAnutpAdaprayojakAbhAvapratiyogitvaM yadabhAvaviziSTatvena prativandha katvaM tatpratiyogitvaM vA 1 Aye pratibandhakAbhAvasyAkAraNa tvam / sAmagrIpadAnupAdAne ca sahakArimAtrasAdhAraNyam / . dvitIye-- kAraNatvagrahe jAte pratibandhakatA grahaH / tata uttejakatvadhIstataH kAraNatAgrahaH // ityevaM cakrakApAto vajralepAyate tava // dizaktestatsahabhAvitvAnnottejakasya tadanukUlatvamityAha--tasyA iti / etena kAryAbhAvavyApyAbhAvapratiyogitvamityAdyattaMjakalakSaNaM pratyuktam / kAryamAtravivakSAyAM vyabhicArAt pratibaddhakAryavivakSAyAM parasparAzrayAdidoSaprasaGgAditi draSTavyam / ____nanu siddhAnte'pi uttejakAbhAvaviziSTamaNitvAdirUpeNa sAmagrIkAlInakAryAnutpAdaprayojakatvaM vAcyam / tathA ca tava mate yaduttejakaM tadeva mamApItyAzaGkaya svAbhimataM lakSaNaM darzayati parasyAniSTaM darzayitum--kintu sAmagrathAmiti / sAmagrayanantarakAlIno yaH kAryAnutpAdaH, tadvayatireka pApyavyatireka pratiyogI yo'bhAvaH ttprtiyogitvmuttejktvmityrthH| tAdRzavyatirekapratiyogitvamuttejakA. bhAvAnAM tattadabhAvatveneti nAnugatarUpApekSA / na caikottejakasaMyoge'pi pratibandhakAntare sati kAryAdarzanAnna kAryavyApyAbhAvapratiyogitvaM taduttejakAbhAvasyeti tatpratiyoginastasyottejakatvaM tatra na syAditi vAcyama |kvcit kadAcit kizciduttejakamityaGgIkAreNa tAdRzasthale tasyottejakatvAbhAvasyeSTattvAt / atra caabhaavpdenoktkaaryaanusaadpryojkprtibndhkprtiyogibhuuttdbhaave'tivyaaptinirstaa| lakSaNAntaramAha--yadabhAveti / maNyAdeH kAryAnutpAdakatA yadabhAvaviziSTatvaprayuktA tdbhaavprtiyogitvmuttejktvmityrthH| prathamalakSaNAGgIkAre pratibandhakAbhAvakAraNatAhAniH, tatkAraNatve kAryAnutpAdasya sAmagrayanantarakAlInatvAnupapattirityAha--Adya iti / tarhi satyAM sAmagrayAmiti vizeSaNaM tyajyata ityAzaGkaya tadabhAve kAraNamAtre'tivyAptirityAha-sAmagrIti / dvitIyalakSaNAGgIkAre tavAbhAvakAraNatAgrahe kAraNIbhUtAbhAvapratiyogitayA maNyAde pratibandhakatvagrahaH tadgrahe ca tdvishessnniibhuutaabhaavprtiyogityottejktvprhH| tadgrahe ca uttejakAbhAvaviziSTamaNyAdyabhAvakAraNatAgraha iti cakrakApattirityAha-sAdhazlokenakAraNatvagraha iti / 18
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 saTIkAdvaitadIpikAyAm uttejakalakSaNAntarakhaNDanam etena kAraNIbhUtAbhAvaprayojakavizeSaNAbhAvatvamityAdyapi pratyuktam / vizeSaNavizeSyatvasyAniyatatvAca / na cottejakatvenA parasparAzrayAdidoSaprasaGgAtyarAbhimatamuttejakalanaNAntaramapi nirastamityAha-eteneti / kAraNIbhUtAbhAvasya prayojaka nirUpakaM pratiyogIti yAvat / tatra yadvizeSaNaM tadabhAvatvamuttejakatvamityarthaH / Adipadena (1) kAraNAnyatve sati kAryAbhAvaprayojakAbhAvapratiyogitvaM (2) kAraNAbhAvAtiriktakAryAbhAvaprayojakAbhAvapratiyogitvaM (3) pratibandhakAbhAvetarasakalasAdhanasamavadhAne kAryAbhAvaprayojakAbhAvapratiyogitvamuttejakatvamityAdilakSaNaM sUcitam / tatra prathamalakSaNe kiM yatkiJcit kAraNAnyatvaM vivakSitamuta nikhilakAraNAnyatvama / Adye vahnirapyuttejakaH syAt / dvitIye pratibandhakAbhAvakAraNatAgrahAt pUrva nikhilakAraNAnyatvasya gRhItumazakyatayA parasparAzrayAt / ata eva na dvitIyaM lakSaNam / pratibandhakAbhAvakAraNatvagrahaM vinA nikhilakAraNAbhAvAnyatvasyottejakAbhAve grahItuma zakyatvAt / kizca viziSTapratiyogikasya maNyAdyamAvalakSaNasyAbhAvo viziSTapratiyogyeva / viziSTaM ca tanmate vizeSaNavizeSyatatsaMbandha eveti vizeSaNIbhUtasyottejakAbhAvasyApi kAraNAbhAvAtmatvAnna tadatiriktatvam / tathA ca lakSaNAbhAvaH / tRtIyalakSaNe cakrakApattidurnivAreti draSTavyam / kiJca vizeSaNavizeSyabhAvasyAniyatatvAnmaNyAderapyu ttejakAbhAvaM prati vizeSaNatvasambhavAttadabhAvo'pyuttejakaH syAdityabhipretyAhavizeSaNeti / nanu yasya maNyAryAvanta uojakatvenAbhimatA vizeSAH santi, tAvadabhAvAnyAnyaviziSTatadabhAvatvena kAraNatA gRhyate / tathA ca nAnyonyAzrayAdirityata Aha-na cottejaketi / uttejakAbhAveSvanyAnyatvasyAnugatasyaikasyAbhAvAdabhAve'bhAvAntarAnabhyupagamAttattatsvarUpameva tadanyAnyatvam / tathA ca tattadabhAva. viziSTamaNyAdyabhAvasya vyabhicAreNa kAraNatAgrahAvoga ityAha--teSAmiti / kizcaikaikasyApi maNyAderuttejakAnAmanantatvena durghahatvAttattadabhAvAnyAnyatvamapi duohameva / nanu yAvadupasthitottejakAbhAvAnyAnyatvamanugataM sugrahamiti cenna, upasthitottejakAbhAvavattayA nizcitasthale'pyanyottejakasamavadhAne kAryadarzanAdekottejakasamavadhAna'pi pratibandhakAntare sati kAryAdarzanAcca vyabhicArazakAyA duSpariharatvenoktarUpAbhAvaviziSTamaNyAdyabhAvakAraNatAyA duhatvAt / nanvekapratibandhakapratibandhasthala ekottejakabhAvAbhAvAbhyAM kAryasasvAsattvadarzanAttadabhAvaviziSTamaNyAghabhAvaH kAraNamiti gRhyate / punaruttejakAntareNa kAryasthale pUrva
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 139 bhimatA ye vizeSAstadabhAvaviziSThamaNyAcabhAvakUTatvena kAraNatvam , teSAM pratyekavyabhicAreNAkAraNatvAt / maNyAdyabhAvasya prakArAntareNAkAraNatvam / na ca kAryAnutpAdaprayojakAbhAvatvena pratibandhakAbhAvasya kAraNatvam ano nAnyonyAzraya iti vAcyama, uttejakasyApi kAraNatvaprasaGgAt / tasya kAryAnutpAdaprayojakatvasya durgrahatvAt / tena rUpeNAnyathAsiddhatvAca / pratiyoginaH kAryavirodhitve jJAta eva yadabhAvasyAnvayamyatirekagrahastasya virodhyabhAvatvenAnyathA - - gRhItarUpeNa vyabhicAre'pi gRhItakAraNatvAparityAgena tadubhayAbhAvAnyAnyatvaviziSTAbhAvatvena tadapi saMgRhyate / evamanyottejake sati tadabhAvo'pi saMgRhyata iti na kazciddoSa iti cenna, anekottejakAbhAve'nugatarUpAbhAvena kArya ca tattaduttejakaprayojye'pi vizeSAbhAvena ca sphuTabyabhicAreNa coktasaGamahAyogAt / itarathA rAsabhamahiSAdiyAbadRSTapadArthAnyAnyatvena teSAmapi ghaTa. kAraNatAprasaGgAt / vistarastu sundararAjIye drssttvyH|| uttejakatvagrahaM vinApi prakArAntareNa maNyAdyabhAvakAraNatAgrahaM dUSayatina ca kAryati / ___utteja kasyApi kAryAnutpAdaprayojakasvAbhASAbhAvatvena kAraNatvApAtAditi hetumAha-uttejakasyApIti / maNyAdiSvanugatadharmAbhAvena kAryAnutpAdaprayojakatvameva dugraha mityAha-tasyeti / kiJca kAryAnutpattiprayojakatvaM tavya pyatvamuta tadvyApakatvam / Adye'pi kiM maNyAdeH svarUpeNa vyApyatvamutottejakAbhAvaviziSTatvena ? naadyH| maNau satyapi satyuttejake kAryAnutpattyadarzanAt / na dvitIyaH / abhAvakAraNatAgrahAtpUrvamuttejakatvasyaiva dugrahatvAt / nApi prthmdvitiiyH| kAraNAbhAvaprayuktakAryAnutpAdadazAyAM pratibandhakAbhAvena vyApakatvAyogAditi bhAvaH / nanu siddhAnte'pi sAmagrIkAlInakAryAnutpAdaprayojakatvamananugatamaNyAdeH kathaM gRhyata iti cenna / atra ittejakAbhAvaviziSTamaNyAdeH kAryAbhAvaprayojakatvaM nAma tavyApyatvam / taccIttejakAbhAvaziSTAnanugatamaNitvAdyavacchedena gRhyate vahnivyApyatvamivAnekadhUmatvAdyavacchedena / uttejakatvaM ca sAmagrIkAlInakAryAbhAvavyApyAbhAvapratiyogitvamanugatameva / atra cottejakAbhASasya tavyApyatvamananugatenaiva maNyAdyakaikopahitatattadabhAvatvenAvacchidyata iti na kazciddoSa
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 saTIkAdvaitadIpikAyAm siddhiH| na caitadanyathAsiddhilakSaNameva na bhavatIti vAcyam, daNDatvAdisaGgrAhakatvena tvduktaanythaasiddilkssnnsyaapybhaavprsnggaat| vizeSalakSaNAvyApteradUSakatvaparihAraH nanu yasya kAryasambandhitvaM kAraNatvamRte'pi nirvahati so'nyathAsiddha eva bhavati / daNDatvAdezca tatsambandhitvamanyathApi bhavatIti tatsaGgrAhakaM tallakSaNamiti cet, tahi virodhyabhAvatvena pratibandhakAbhAvaya kAryasambandha Avazyaka iti na kAraNatvaM na hi sahanamapi kAraNAni virodhini sati kaarymutpaadyitumiishte| na caivaM daNDAderapyanyathAsiDiprasaGgAtadabhAvasya kAryavirodhitvamajJAtvaiva daNDatvenAnvayavyatirekagrahasaMbhavAt, kAryAnutpAdaprasaMgena lakSaNAntarAyogAca / etena kAryAnutpAda ityalamativistareNa / pratibandha kAmAvasyAkAraNatve'nanyathAsiddhAnvayavyatirekavirodha ityAzaGkayAnanyathAsiddhatvamasiddhamityAha-teneti / sAmagrIkAlInakAryAnutpAdaprayojakAbhAvatvenetyarthaH / anyathAsiddhalakSaNAnAkrAntatvAtkathametasyAnyathAsiddhatvamityAzaya tallakSaNamapyastItyAha-pratiyogina iti / nanu yadgarbhAveva yasyAnvayavyatirekAvanyaM prati pUrvavattitve jJAta evetyAdikameva tallakSaNamityata Aha-na caitaditi / kimavyAptatyAdidamalakSaNamuta vAdyasammatatvAt ? nobhayathApi / tvaduktalakSaNAnAmapyavyAptatvAnmamAsammatatvAcAlakSaNatvaprasaGgAdityabhipretyAhadaNDatvAdIti / daNDatvAdya kaikasalAhakatvenetyarthaH / nanu anyathAsiddhisAmAnyalakSaNAkrAnteSu vizeSalakSaNAnAmavyAptina doSAyeti zaGkate-nanu yasyeti / / kArya sambandhitvaM tanniyatapUrvakSaNavartitvaM tarhi pratibandhakAmAvasyApi tvaduktasAmAnya lakSaNAkrAntatvAttatsagrAhakamapi lakSaNaM yuktamevetyAha--tarhi virodhIti / sAmagrIkAlInakAryAmAvaprayojakAbhAvatvenetyarthaH / Avazyakatvameva darzayati-na hoti / tarhi daNDAderapi kAryavirodhisvAbhAvAbhAvatvenAnyathAsiddhiH syAditi cenna, daNDAbhAvasya sAmagrIkAlInakAryavirodhitvAbhAvAt / taditarakAlInakAryarodhitve'pi tadgrahaM vinA tarkAvatAre'nvayasahacAradazanenApi daNDAde:
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 141 prayojakatvaM pratibandhakatvam, pratibandhakAbhAvatvena kAraNatvamiti nirstm| daNDAbhAvAdau pratibandhakalakSaNasyAtivyAptezca / na ca so'pi pratibandhaka eva, tathA vyavahArAbhAvAt / na hi cakrAdyasamavahitAyAM mRdi pratibandhAd ghaTaM na janayantIti nyavaharanti / lakSaNasya vyavahArAtipAte jalasyoSNasparzI lakSaNaM kinna syAt / mRdAderapi pratibandhakAbhAvatayA kAraNatvaprasaGgona kAryavizeSasyAkasmikatvaprasaGgAt / mRttvAdinApi kAraNatve prati kAraNatvagrahasambhavAdityabhityAha-na caivaM daNDAderiti / nanu pratibandhakAmAvasaGgrAhakatvena lakSaNAntaroktau daNDAdisaGgrAhakatvenApi yasya kAryAt pUrvakAle yena sambandhastattanAnyathAsiddhamityAdilakSaNAntarasyApi vaktuM zakyatvAttadapyanyathAsiddhaM kinna syAdityAzaGkayAha-kAryAnutpAdeti / paramate kAyonutpAdaprayojakatvasya nirvatamazakyatvAd durghahatvAcca lakSaNAntaramapyanupapannamityAha-eteneti / asmanmata ina tatprayojakatvaM tadvayApyatvaM cedativyAptirityAha-daNDa bhAvAdAviti / tasyApi pratibandhakratvamiSTamiti taTasthAzaGkAM nirAkaroti-na ca so'pIti / vyavahArAbhAve'pi tallakSaNalakSitatvAttathA kinna syAdityAzaGkaya vyavahArAtipAtilakSaNameva na sambhavatItyabhipretyAha-lakSaNasyeti / kiJca kAraNAbhAvasyapi pratibandhakatve mRddaNDAdeH kiM prativandhakAbhAvatayaiva kAraNAtA utamRttvAdirUpeNApi / Adya tantvAderapi pratibandhakAbhAvatayaiva kAraNAtAvaprasaGgena kAraNavaijAtyasyAprayojakatvena ghaTapaTavai jAtyAnupapattirityAha-mRdAderapIti / dvitIye mRttvAdinaiva kAraNatve'pi tadanvayavyatirekayorupapattarUpAntareNa kAraNatvepramANaM nAstItyAha-mRttvAdinApIti / kAraNAbhAve'tivyAptiparihArAya vizeSaNAntaramAzaGkayAvyAptyA dUSayati-na ca kAryAnutpAdeti / vizeSaNavizeSyabhAvasyAniyatatvena maNyAdiviziSTottejakAbhAvasyApi pratibandhakatvAttatrAvyAptirevetyAha-vinigamaketi / nanu maNyAdikAlInakAryAnutpAdaprayojakAbhAvapratiyogitvamuttejakatvam / uttejakAbhAvaviziSTamaNyAdyabhAvatvena kAraNatvaM kAraNIbhUtAbhAva pratiyogitvena pratibandhakatvamiti noktadoSa iti cenna, maNyAdikAlIna kAraNAbhAvasyApi tatkAlIna kAryAbhAvaprayojakatayA kAraNasyApyuttejakatApatteH / na ca maNyAdikAlInatvena vizeSitakAryAnutpAde kAraNAbhAvaH prayojako na bhavatIti vAcyam / kiM tattvena vizeSitatatprayojakatvaM tavyApyatvamuta tadvayApakatvam ? na dvitIyaH / maNyuttejakayoH satorapi kAraNAbhAvena tAdRzakAryAnutpAde satya'pyuttejaka bhAvAbhAvAt / na prthmH| maNyAdyabhAvakAle uttejakabhAve satyapi maNyAdikAlInakAryAnutpattyadarzanAt / na ca tattanmaNyAdi.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 saTokAdvaitadIpikAyAma pandhakAbhAvatvena kAraNatve pramANAbhAvAt / na ca kAryAnutpAdaprayojakabhAvatvaM pratibandhakatvam, uttejakAbhAve tadabhAvAt / vinigamakAbhAvena tasyApi pratibandhakatvAt / tasmAt pratibandha kAbhAvo na kAraNam / sAmagraghA kAryeNa saha vyAptivyutpAdanam kizca sAmagrayAH svAnantarakSaNe kAryasambandhena vyAptiH, na tu tdutptyaackssnnsmbndhen| ayojakatvAd gauravAcca / na ca sAmagrI kAryotpattau prayojikA, anyathotpatterAkasmikatvaprasaGgAditi vAcyam / utpattiAdya smysmbndhH| na ca sAmagrI samayasyAdyatve'pi prayojikA, kAryAnAdhArakSaNAvyavasahitatvenottejakAbhAvasya vyApyatvamiti vAcyam / ekottejakAbhAvasya maNyAdi. sakalasahitatvAnupapatteH / na ca tattanmaNyAdisahitatattaduttejakAbhAvatvena navyApyatvamiti vaacym| tathA sati kAryAnutpAdasyApi tattanmaNyAdikAlInatvena vyApakatApattyA vyApakatAvacchedakanAnAtvena vyApyatAnAnAtvAttatpratiyogitvarUpottejakatvanAnAtvApattyA tadabhAvaviziSTamaNyAdyabhAvatvasyApi nAnAtvenAnugatarUpAbhAvAdvayabhicAriNAM teSAM kAraNatAmahAyogAt / kAraNatA hi vyApakatAvizeSaH sa cAnanu. gasena nAvacchidyate / itarathA rAsabhatvAdInAmapi tadavacchedakatvaprasaGgAt / tasmAt pratibandhakAbhAvasya kAraNatvamanupapannamevetyupasaMharati- tasmAditi / tathA ca ghaTaprAgabhAvo na pratibandhakAbhAvo na vA pratibandhakAbhAvatvena kAraNamiti bhaassH| kiJca prAgabhAvasyAkAraNatvena pratiyogina utpattisamaye sAmagrIsattve'pi punarapi kAryotpattyApAdanamayuktam / sAmagrayA hi svAnantarakSaNe kAryasambandhena vyAptiH / na tu tadA tasyAdyakSaNasambandhalakSaNotpattyApi gauravAt / tayA vinA'nupapattyabhAvAccetyAha-kiJceti / utpattareva sAmagrIprayojyatvAttayaiva tadvyAptirityAzaGkayAha-na ceti / sAmagrayAH svAnantarakSaNe kAryasambandhe sati tatkSaNasyAdyatvaM tatpUrvakSAnAM kAryAnAdhAratvaprayuktaM tadApi kAryasattve taduttarasyaitasya prathamatvAyogAt / tathA ca kAryAdhArakSaNasyAdyatvaM na sAmagrIprayojyamityabhipretyAha-utpattihIti / sa cedAdi. riti / kaarytddhvNsaanaadhaarkssnnaavyvhitottrkssnnshcedityrthH| sAmagrayanantarakSaNe kAryotpattiniyame'pi tadutpattikAle sAmaprayabhAvAdeva na punarutpattiH / tadabhAvazca
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 143 hitottarakSaNasya sAmagrayaprayojyatvAt / kintu kAryasyottarakSaNasatve sa cedAdistadotpattiriti vyvhiyte| kizca pUrvakSaNaH kAraNaM tadvirahAvotpannasya punaranutpAdaH / na ca kaarnnaantrvilopprsnggH| yugapadutpannakAryavaicitryArtha vicitrakAraNasyAvazyakatvAditi kecit / na ca kAryamAtrabhedaprayojakatvena praagbhaavkaarnntaa| tadbhedasya kAryabhedaprayuktatvA. dananugamAcca / prAgAbhAvabhedasya pAkajarUpAdibhedahetutvanirAsaH etena pAkajarUpAdInAM prAgabhAvabhedenaiva bheva iti ta - tutvamiti nirastam / pUrvarUpAdidhvaMsAdinaiva tduppttH| api tadA pUrvakSaNalakSaNakAraNavirahAt / na ca pUrvakSaNasya kAraNatvakalpakAbhAvaH / punaranutpattyanupapattereva tatkalpakatvAdityabhipretyAha- kiM ceti / . pUrvakSaNasya kAraNatve tasmina satItarasya vyatirekAbhAvAdakAraNatvaprasaGga ityAzaGkayakakSaNotpannaghaTapaTAdivaicitryAnupapatteranvayamAtreNApi tarkAvatAre phAraNatAgrahasambhavAccetareSAmapi kAraNatvamityabhipretyAha-na ca kAraNAntareti / kAryabhedasya prAgabhAvabhedaprayojyatvAttadakAraNatve tadanupAttestatkAraNatvamityAzaGkathAha-na ca kAryeti / yasya kAryabhedo'sti tasya sAmagrIbhe: eva ttpryojkH| kAryabhede vipratipannaM prati tu prAgabhAvabhedAttadbhedo vktvyH| tathA cAnyonyAzraya ityabhipretyAha-taddhedasyeti / kizca tava mate prAgabhAve bhAvasyAbhAvasya vAnugatadharmayAbhAvAttatprAgabhAvasya tattadutpannakAryamAtre kAraNatA grAhyA / tathA ca pravRttyanupayogAttatkAraNatva madRSTArthamityabhipretyAha- ananugamAJceti / ___ ekAgnisaMyogajarUparasAdInAM bhedaprayojakatayA prAgabhAvabhedo vaktavyaH, tadvayatiriktakAraNabhedAbhAvAdityAzaGkayAha-eteneti / pUrvarUpAdidhvaMse satyeva jAyamAnatvAttadbhedAdagnitadavayavApanekatejaHsaMyogabhedAdvA rUpAdibhedopapattirityAha-pUrvarUpeti / na ca paramANau tejaHparamANusaMyogAdekasmAdeva rUpAdaya utpadyanta ityatra kiJcinmAnamasti paramANUnAmaprAmANikatvAcceti bhAvaH / evaM prAgabhAvakAraNatA'bhAve pAdhakaM parihatya satkAraNatve bAdhaphamAha-api ceti / brahmahatyAdiduritasAdhya duHkhaprAgabhAvAnAM
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 saTIkAdvaitadIpikAyAma ca prAgabhAvasya pratiyogihetutve'nirmAkSo mumukSaNAM brahmahatyAdyanuSThAnaM vA prsjyet| tathA hi-prAgabhAvo hyavazyaM pratiyogijanakaH / anyathA tatra mAnAbhAvAttadvinAzAsambhavAcca / pratiyogyajanakenApi tadvinAze pUrvamapi tatprasaGgAt / avinAze vA na tasya prAgabhAvatvam / adRSTAnAdhArasamayAnAdhArAbhAvasyaiva praagbhaavtvaat| tatazca brahmahatyAdijanyaduHkhavizeSaprAgabhAve sati tatvajJAnasahasraNApi na mokssH| duHkhaprAgabhAvAsahakRtasya duHkhadhvaM sasya sukhasya vA mokSatvAt / duHkhaprAgabhAvanivRtyarthaM mumukSaNAM tatpratiyogijanakabrahmahatyAdikaM vA'nuSTheyaM syAt / tena vinA tadasambhavAt / anyaduHkhena duHkhanivRtyabhAvaH / nanu kaNTakAdinApi taddaHkhaprAgabhAvaH svapratiyoginaM janayatviti cenna, tasyAtatphalatvAt / niratizayaduHkhasya mumukSvAtmagatAnAM svapratiyogiduHkharUpasvanAzajanakabrahmahatyAdyananuSTAne nAzAyogAt tannAzAmAve duHkhaprAgabhAvAsaha kRta duHkhadhvaMsAdirUpamokSAyogAttadartha tava mate buddhipUrvakaM mumukSabhiduritAcaraNaM prasajyetetyarthaH / uktamupapAdayati--tathA hIti / utpanasya punaranutpattyanupapattareva tava prAgabhAbe mAnatvAttasya pratiyogyutpAdakatvaniyamAbhAve svasiddhireva na syAdityAha--anyatheti / svapratiyogina eva svavinAzatvAcca tadutpattirAvazyakItyAha-tadvinAzeti / anyasmAt kameNastannAzamAzaGkayAha -pratiyogIti / nityasya duHkhaprAgabhAvasyAnarthatvAbhAvAtannAza eva mAstvityAzaGkaya tvanmate savamuktyanantaramasata evAbhAvasya prAgabhAvatvAnna tasya nityatetyAha -avinAze veti / tannAzAbhAve tava mokSAsambhavazcetyAha-tatazceti / sukhasya veti matabhedAbhiprAyeNoktam / mokSApekSAyAM duritAcaraNaM tavAvazyakamityAha-duHkhaprAgabhAveti / astu taya nyena duHkhasAdhanena tannivRttiriti codayati-nanviti / duHkheSvavAntarabaijAtyasyAnubhava siddhatvAd dugdhapAnasAdhyasukhasyeva yavAgU. pAnena brahmahatyAsAdhyaduHkhasya kaNTakAdinotpattyayogAdityAha-na tasyeti / duHkheSu vaijAtyAbhAve sannihitatatsAdhanaM parityajya tadvizeSopAdAne pravRttyanupapattiribhi
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 145 brahmahatyAjanyasyAnyato'sambhavAt / duHkhe ca taratamabhAvasya mukha iva sarvAnubhavasiddhatvAt / anyathA pipIlikAdaMzakrakacadAraNaprabhUtayoravizeSaprasaGgAt / na ca prAgabhAvo yatkiJcitpratiyogimA. tramutpAdayati pratiyogivizeSastu bhAvakAraNAditi vAcyam / tathA sati pAkajasthala ekasmAdappagnisaMyogAdarUpAdivaicitryasya gandhaprAgabhAvazca na rUpaM prati hetuH rUpaprAgabhAvazca na vAyAvityAditvadabhyupagatasya vyAghAtAt / utpannaghaTasya punarutpattyApatezca / ghaTakAlonakapAle 'pi yatkiJcitprAgabhAvasya sattvAt mRdi ghaTo bhaviSyatItivat paTo bhaviSyatIti pratItiprasaGgAca / na ca mumukSUNAM brahmahatyAdijanyaduHkhaprAgabhAva eva nAstIti vAcyam / tena daivAtsampAditabrahmahatyAtatprAyazcittayoraphalatvaprasaGgAt / tatsandehe 'pyamumukSApattezca / tataH prAgabhAvo na hetuH|| pretyAha-anyatheti / kakacaM nAma dAruvidArako lohavizeSaH / nanvekaikasyApi prAgabhAvasya kAyamAtrasAdhAraNatvAtkAryavainAtyasya tadvayatiriktakAraNavaijAtyaprayuktatvAtduH khaprAgabhAvasyApi yatkiJcitkAryajananena nAze muktiriti netyAha-na ca prAgabhAva iti / rUpAdiva citryasyetyabhyupagatasya vyAghAtAdityuttareNa sambandhaH tatra prAgabhAva. vyatirekeNa rUpAdiSu vijAtIyakAraNAbhAvAdityarthaH-abhyupagatasya ceti cakAro draSTavyaH / asminpakSe prAgabhAvakAraNatA mudhaivetyabhipretyAha-utpanneti / kiJca mRnniSThAbhAvasyApi ghaTajanakatvAdbhaviSyatIti buddhaH nAgabhAva viSayatvasya tvayAGgIkArAnmRdi paTo bhaviSyatIti buddhirapi pramA syAdityAha--mRdIti / nanu mumukSvAtmani tAdRzaduHkhaprAgabhAva eva nAsti tathAca tannAzArtha na pApAcaraNamiti cenna / kRtabrahmahatyAprAyazcittaM mumukSau tadduHkhaprAgabhAvasattvanizcayAt / prAyazcittasya duHkhaprAgabhAva paripAlana phalakatvena tvayAbhyugamAdityAha--na ca mumukSaNAmiti / anyeSAmapi mumukSaNAM tAdRzaduHkhaprAgabhAvasattva nizcayAbhAvAt phalanizcayAbhAvena zAstra.yapravRtteranupapatterityAha-tatsandehe 'pIti sAdhakAmAvAbAdhakasattvAcca na prAgabhAvaH pratiyogikAraNamityuparaharati-tata iti / yadarthe prAgabhAvakAraNatvaM bhagnaM tadarzayati-evaM ca satIti /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 saTIkAdvaitadIpikAyAma saMyogabheda eva dhArAvAhijJAnabhedaprayojakaH / evaM ca sati dhArAvAhikajJAnabhedo na tadbhedaprayukta iti saMyogabheda eva prayojakaH / evamanuvyavasAye 'pi sa eva prazejakaH / klaptatvAnna tvanyaH tasyAklaptatvAt / anyo'pi na tAvasAmagrIbhedastatprayojakaH / sAmagrIbhedAbhedayoH kAryabhedAbhedaprayo. jyatvAt / kAraNabhedavyatirekeNa sAmagrIbhedAnirUpaNAca / nApi kAraNabheda eva pratikAryamanekakAraNajanyatvAt / nApi viSayabhedaH / samUhAlambanaviziSTajJAnayoranekaviSayajanyatvAt / tasmA. pratijJAnaM saMyogabhedajanyatvAdanuvyavasAyAyogAdindriyagrAhyatvaghaTito gunntvhetursiddhH| etena kAryatve sati vibhusamavetatvaM sAmAnyavanve sati vibhusamavetatvaM vA jJAnaguNatvahetU prtyukto| nityAnubhavasya kizca manaHsaMyogabheivyatirekeNa vyavasAyabhedapnayojakaH kiM kAraNabheda uta sAmagrIbhedaH viSayabhedo vA ? na madhyamo 'nekakAraNAtmakasAmagrathaikyasyaikakAryajanakatvaupAdhi katvavat tadanekatvasyApyaneka kAryajanakatvaprayuktatvAdanyonyAzrayatA. patterityabhipratyAha--anyo'pi na tAvaditi / prathame kAraNatritayajanyakAryasyaikatvAnu. papattirityAha--nApi kAraNeti / tRtIye 'nekaviSayakajJAnAnupapattirityAha-nApIti / saMyogabhedasya jJAnabhede hetutvasAdhanaphalamAha-tasmAditi / anuvyavasAyAyogAditi vyavasAyajanakasaMyogAtiriktasaMyogasyAvazyakatvAttatsamaye vyavasAyanAsAttatkAra. NakAnuvyavasAyAnupapattirityathaH / anubhave kAryatvaparatantratvAdinirokaraNenAnyadapi hetudvayamasiddhamityAha-eteneti / pratikUlatarkaparAhatimapyAha-nityAnubhava. syeti / sAdhitanityAnubhavasya guNatve tasyAnityajJAnasamavAyyahamarthaguNatvameva vaktavyam / tathAca tatrAnityajJAnasamavAyo na syAdityarthaH / tatra hetumAhapratyakSadravya iti / rUparasAdivyAvRttyathamekajAtIyetyuktam / guNatvavyApyaikajAtIyetyarthaH / dharmAdivyAvRttaye-pratyakSeti / dvitvaikatvanirAsAya vizeSaguNeti / kramabhAviduHkhadvayanirAsAyayugapaditi / hastadvayamAtre yugapadbhAviprayatnadvayasya citrarUpasya vA nirAsAyaikAvacchedenetyuktam / pratyakSadravya ityatra pratyakSapadavyAvRttimAha-ata eveti / tatraiva hetvantaramAha-pratyakSAtmaguNasyeti / dhArAyAmuttarajJAnotpattikAlIna sthitikapUrvajJAnavyAvRttaye sthitikAlInetyuktam //
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 147 guNatve vA tadAzraye'nityajJAnasavAyo'pi na syAt / pratyakSadravya ekajAtIyapratyakSavizeSaguNavayasya yugapadekAvacchedenaikatrA. samavAyAt / ata eva na zabde vybhicaarH| pratyakSAtmaguNasya svasamAnAdhikaraNasvasamAnajAtIyaguNasthitikAlInAsthitikatvaniyamAcca duHkhAdivat // janyajJAnadva yasya yugapadekatra sthityabhAvaH / ____ na ca janyavizeSaguNadvayasya tathAtvamiti vAcyam / janyayorapi zabdayoyugapadasthitidarzanAt / ito 'nyathA kalpane gauravAt / kicAhamupalabha iti pratyakSe ya Atmanyupalabdhisambandho bhAsate sa na tAvattAdAtmpam / jaDAjayorvAstavatAdAsmyAnupapattaH / nApi smvaayH| tasyaivAsiddheH / tasyopalabdhisambandhAbhAvAcca / tatsambandhamantarega tasyApratyakSatvAt / na ca samavAyaviSayamupalabdhyantaramastu tatra ca ghaTAdiriva samavAyo nanu vizeSaguNadvayasya janyatyaprayuktA yugapadekatrAsthitiH janyAjanyayostu sA kinna syAdityAzaGkaya tathAtve janyazabdadvayasyaikazrotradeze yugapadasthitiprasaGgAdityabhipretyAha-na ca janyeti / nanu pratyakSadravyagatatve sati janyatvaM tatprayojakamiti cet / lAghavAduktaguNadvayasya pratyakSagatatvasyaiva tatprayojakatvAdityabhipretyAha-ito 'nyatheti / kiJca nityopalambhasyAhamarthana sambandhAbhAvAdapi na tadguNatvam / tathAhi-ka tatsambandhastAdAtmyamuta samavAyaH ? nAdyaH tava mate tadayogAdityAha-sa na tAvaditi / dvitIyatvaprAmANika ityAha-napIti / tadabhyupagame 'pi kiM ghaTopalabdhisa mavAyastayava bhAsate upalabrantareNa vA ? nAdyaH tatsambandhAbhAvAdityAha-tasyeti / svarUpasambandhasyAtiprasaktatvAditi bhAvaH / sambandhAbhAve'pi tadgocaratve 'tiprasaGgAdityabhipretyAha-tatsambandheti / dvitIyamapavadati-na ceti / upalabdhi. samavAyagocarasyopalabdhyantarasya nAgRhItavizeSaNAnyAyenopalabdhigocaratvamapi vaktavyam / tacca na sambhavati svaprakAzatvavirodhAdityAha-upalabdhIti / guNatve 'pyuktabAdhakasattvAnna tasya pariziSTatvamityAha -eteneti / kiM ca nityAnubhavasya pAribhASikadravyatvasaMbhavAdapi na parizeSa ityAha-parizeSeti / nanu guNasamavAya
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 saTIkAdvaitadIpikAyAm viSayasambandhIti vAcyam / upalabdhisamavAyasyopalabhyantarAgocaratvAt / etena parizeSAdupalabdhirguNa iti parAstam / parizeSAsiddhezca / upala dherapi buddhitAdAtmyena duHkhAdiguNAdhiSThAnatayA dravyatvAt / / dravyatvalakSaNanirAsaH vastutastu na guNAzrayatvaM drvytvm| rUpAdAvativyApteH / ekAzrayarUpAdAvanekatvAnubhavavyavahArayordarzanAt / ata eva na samavAyikAraNatvam / nApi drabyatvaM jAtireva / tavyaJjakAnirUpaNAt / tatpramANAnugatabuddhyadarzanAcca / na hi mRjjalaghaTapaTakaTAdiSu dravyaMdravyamityanubhabanti laukikAH / laukikAnubhavasyaiva jAtisAdhakatvAt / ato na pAribhASikadravyalakSaNalakSyaM caitanyam / vattvaM dravyatvaprayojakamiti cenna / tasyaivAbhAvAt / bhAve vA tasyaikatvena tatrApi vaktuM zakyatvAt / nanu tatra duHkhAdisattvaM nAstIti cenna / guNasya kutrApi sattvAbhAvAt / nanu dhamisAnasattAkaguNAzrayatvameva vyatvaprayojakamiti cenna / tava mate vizeSaNavyAvAbhAvAt / lAghavena guNAzrayatvasyaiva tatprayojakatvAditi bhAvaH / / kizca dravyatvaM nAma kiMcinnAstyeva, yena tatparya dAsena guNatvamanubhave syAdityAha-vastutastviti / rUpAdInAmapi saMkhyAdimattvAdityarthaH / nanu rUpAdau saMkhyAsAmAnAdhikarapyAdikatvAdibuddhina saMkhyAzrayatvAdityata Aha-ekAzrayeti / ekasmin ghaTe rUpAdayo bahava iti pratIyamAnAyA bahutva saMkhyAyA ghaTe tdbhaavaaditythH| rUpAdAvativyAptyaiva lakSAntaramayuktamityAha-ata eva neti / tarhi gotvAdivajAtirevetyata Aha-nApIti / tvadabhimatadravyeSu jAtisAdhakapramANamapi nAstItyAhatatpramANeti / nanu manmate vyutpannAnAM tatrAnugatabuddhirastItyAzakyAha-laukiketi / anyathA bAhyamate vyutpannAnAM caityavandanAdAvapi dhanatvabuddhisattvAttatrApi dharmatvaM syaadityrthH| tasmAt pAribhASikatvAt dravyalakSaNasya tadabhAvo mamApISTa ityAhaata iti / tahiM dravyatvAbhAve parizeSAd guNatvamityAzaGkyAha- nacaitAvateti /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH nacaitAvatA brahmAtmakacaitanyaM guNaH / sarvAzrayatvasvAtantryAbhyAM tato bilakSaNatvAt / caitanyasya sarvAvabhAsakatvasarvopAdAnatvAbhyAM sarvAzrayatvAt / AzrayAnirUpaNena svAtantryAcceti siddhamaguNamanAdi nityaM jAgrati pramAtRpramitiprameyatadabhAvasAkSi caitanyamiti // svApnajJAnasya sAkSitvena nityAnunavasAdhanam / asti khalu svapne gajAdivijJAnam 'ayaM gaja' iti / utthittasya tadanusmRteH na ca sA divasAntarAnubhUtaviSayA dezavizeSe gajAdeH pUrvamananubhUtatvAt / svapne dRSTa ityanusandhAnAcca / ata eva na svApnajJAnaM smRtiH| 'svapne kariNamanvabhUvam'iti tadanubhavatvapratisandhAnAt / / asmArSamityananubhavAt / tadviSayasya dezavizeSasaMsargasya pUrvamananubhUtatvAt / smaryamANayorevA sarvAzrayatvAdikamupapAdayati - caitanyasyeti / dRkadRzyayorvAstavatAdAtmyAderasambhavAt , dRzo'dhyastatve jagadAndhyaprasaGgAt , dRzyeva jaDaprapaJco'dhyasto'vabhAsata iti sarvAvabhAsakatvAt sarvAzrayatva mityarthaH / upapAditaM sAkSisvarUpamupasaMharatiiti siddhamiti / jAgrati pramAtRtaddhamatadabhAvasAdhakatayA nityasAkSiNaM nirUpya svapne kAdAcitkAnubhavAsaMbhavAt , tatkAlInasarvAvabhAsakatayA nityasAkSiNaM nirUpayati-svapneti / svApnajJAnasya hetvabhAvAnnityatAM vaktuM prathamaM tatra jJAnaM sAdharyAta- asti khalviti / ____nanUsthitAnusmRteratItajAgratyanubhUtagajAdiviSayatvAnna svApnAnubhavA. kAkSetyAzakyAha-na ca seti / svamandiramadhyavartigajaskandhArUDhatayA svasya smayamANatvAt svasya jAgradantare tathA'nanubhavAdityarthaH / tadanubhavasya svapnakAlInatvamapi smayata ityAha -svapneti / pUrvAnubhavAbhAvAdeva na svapnajJAnasya saMskArajanyatvamityAha-ata eveti / tasminnanubhavatvasyApi pratisandhIyamAnatvAnna smRtitvamityAha--svapna kariNamiti / tasya smRtitve 'asmASam' iti parAmazaH syAt / na ca so'stItyAha--asmAmiti / smRtirUpe tasminnanubhavatvamA.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm saMsargAgrahe jAgrati gajAderiva svapne'pi tasyAparokSatAnupapatteH / aparokSatve vA svapnopalabdhaH sarvopyaparokSaH syAt / anubhave ca tasmin na tAvaccakSurAdikaM hetuH / teSAmuparatatvAt / nApi manaH / asahAyasya tasya bahirapravRttaH / anyathAkhyAtivAdizaMkAnirAsaH ____ astu tarhi smaryamANasya gajAderAropa iti cenna / cakSurasannikRSTe bAhye tadasaMbhavAt / manassannikRSTe cAhamarthe tadArope 'ahaMgajaH' 'mayi gaja' iti vA pratItiprasaGgAt / nanu smaryamANasannihitadeze smaryamANagajAdyArIpaH / na cAnanubhUtasyApyasambhAvitasyApi svapne'nubhavAnna smaryamANAropa iti vaacym| zabdAdisarvapramANAviSayasyasvapne'nubhavAdarzanAt / na caivaM jAgratyapi tathAtvaM kiM na syAt pUrvapUrvabhramadarzita. yorvizeSaNavizeSyayoH smRtisambhavAditi vAcyam / jAgrati bAdhAbhAvAt, cakSurAdyanvayavyatirekAcceti cenna / yena hi ropyata ityAzaGkya smRtitvameva tasyAnupapannamityAha--tadviSayasyeti / atrAkhyAtivAdI smaryamANagajAdInAmasaMsargAgrahamAnaM na tu saMsargAnubhavo'stIti jalpati / tadayuktam / anAptavAkyAt smaryamANayorasaMsargAgrahe'pyAparokSyAbhAvAdatrApi tadanupapattirityAha-smaryamApayoriti / itarathA svapne parokSatvAparokSatvavibhAgo na syAdityAha-aparokSatve veti / astu tarhi janya evAnubhava ityAzakya kiM tatra cakSurAdikaM hetuH, uta mana: ? / nAdya ityAha--anubhave ceti / dvitIyaM dRSayatinApIti / bAhyavizeSyakAnubhave manaso'samarthatvAdityarthaH / / atrAnyathAkhyAtivAdI codayati-astu tIti / sa kiM cAkSuSa AropaH uta mAnasaH ? / nAdyaH, cakSaSo vizeSyasannikarSAbhAvAdityAha--na cakSuriti / dvitIye'pi kiM sAkSAnmanaHsannikRSTe AtmanyAropaH, uta smaraNadvArA sannikRSTe bAhyadeze ? / Adye doSamAha-manaH sannikRSTe ceti / tAdAtmyArope 'ahaM gaja' iti syaat| saMsargArope mayi gaja' itItyarthaH / dvitIyaM zaGkate-nanu smaryamANeti / nanvAkAzagamanasvazirazchedAderananubhUtasyApi
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 151 svapne yatra deze gajAdiranubhUyate tasya tatra tadA na tatsaMzaya iti sarvasaMpratipannam / na caitaddezavizeSasya gajAdazca smarga mANatve saGgacchate / smaryamANobhayapratiyogikasaMsargAnubhavasya tatsattAnizcayarUpatvAbhAvAt / anyathA'mdhAderapi zabdAdavagatya dharmipratiyoginau manasA purodeze gajAdikamanubhavatastadA tatra gajAdisaMzayAnudayaprasaGgAt / kAraNaprakAraviSayakRtavizeSasya svapnAndhAnubhavayoravizeSAt // smRteH sNshyvirodhitvshngkaaprihaarH| nanu smRterapi saMzayavirodhitvaM dRzyata iti cet satyam / arthasattAnizcayarUpAnubhavamUlA saa| na ca svapne saMsargapratyayaH tthaa| svapne'nubhavAt kathaM smaryamANAropa iti cenna / AkAzAdeH pRthaka pRthaganubhUtatvAt smaryamANa AkAzAdau maryamANagamanAdisaMsargAropopapattirityAha pUrvavAdI-na vA'nanubhUtasyeti / tarhi jAgratyapi viziSTAnubhava. syoktaprakAreNA''ropitaviSayatvasya vaktuM zakyatvAt , dvaitamithyAtvApAta ityAzayA''ha-na caibamiti / nanu bAdhAbhAvacakSurAdyanvayavyatirekAdiviziSTajJAnAnAmapyevaMvidhatvAnnAropitatva virodhiteti cenna / tathAtve prekSAvataH niHshngkprvRttyaadynuppttritybhimaanH| svApnajJAnasya smaryamANe smaryamANAroparUpatve svaviSayasaMzayavirodhitvaM na syAt / sAmAnyataH sabdAvagateSu pazcAtsmaryamANeSu devagandharvAdidhvasmadAdivadbhojanamehanAdyArope'pi tatsaMzayadarzanAditi dUSayati-na yena hIti / sattAnizcayarUpatve bAdhakamAha-anyatheti / dharmipratiyoginAviti / purodezagajAdAvityarthaH / nanvandhAnubhavAt svapnAnubhave vizeSo'stoti cet / satyam / andhasya purodeze vRttinirgamanAbhAvAt pramAtRvyavahite gajAdyAropaH parokSa eva / svapnagajAdeH svapraprakAzasAkSiNyadhyastatvAtsaMvidabhedenAparokSatvamastIti mama mate vishessH| tava mate tu kAraNakRtavaijAtyaM vA viSayakRtaMvaijAtyaM vA jJAne vizeSo vAcyaH / tadubhayamapi nAstItyAha-kAraNeti / prakAro vizeSaNam // nanu viSayAparokSyAbhAve'pi saMzayavirodhitvadarzanAt svapnajJAnasyApi tvadabhimatAparokSyAbhAve'pi saMzayavirodhitvaM kiM na syAditi zaGkate-nanviti / smRteH saMzaya virodhitvamaGgIkaroti-satyamiti / tahi svapnajJAnamapi tathA'stvityAzaGkaya saMzayavirodhitve sattAnizcayatvaM prayojakaM tacca smRtestAdRza
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 saTokAdvaitadIpikAyAm saMsargavizeSasyAnanubhUtatvAt gajAdimAtrajJAnino'pi svapne jAgratIva tadAkAravizeSAnubhavasya kAlAntarIyatathAvidhasmRtisamarthasya darzanAcca / tasmAdviSayagataM sphuraNameva virodhikoTyantarasaMsargagrahapratibandhakatayA svapne saMzayavirodhikAlAntarIyapaTutarasmRtihetuzca vaacym| ___etenAndhasya virodhikoTayantaropasthitisaMbhavAt parodeze tatsaMzayaH / nidrANasya tu sA neti na saMzaya iti pratyuktam / svapne viSayaviparItasmRtyabhAvasya niyantumazakyatvAt / naca svapnajJAnasya prAmANyagrahAnna tadA tadviSayasaMzaya iti vAcyama / tasya bhrAntitvAt / tadgrAhakaliGgAyabhAvAcca / svata eva tadgrahe 'ndhasyApi tatprasaGgAt // grAmANyagrahasya bhramatvanirAsaH avidyamAnamapi prAmANyamAropyata iticenna / viSayasphuraNazUnye rUpAdigocaramAnasajJAne andhasyeva svapnajJAne prAmANyA mUlAnubhavajanyatvaprayuktam , parokSAnubhavasya tarkAnugRhItakAraNavizeSajanyatvaprayuktama , pratyakSe tu viSayasya pramAtravyavadhAnaprayuktam / tadutprekSitasvApnajJAnasya uktAnyatamaprayojakAbhAvAdandhAdijJAnavat saMzayAnukUlataiva syAdityabhipretyAha-. arthasattAnizcayeti / nanu svapnajJAnasyApyanubhUtaviSayatvAMze sattAnizcayatvaM na tu vizeSasaMsargaviSayatvAMza ityAzakya tadaMze'pi tadA saMzayavirodhitvAdikamanubhUyata ityAha-gajAdIti / pararItyA sattAnizcayatvAderasaMbhavAdanAvRtasva. prakAzasAkSiNi sukhAdivadadhyastatvAdeva svapnagajAdeH saMzayAgocaratva mityupasaMharati-tasmAditi / tava mate nidrAyAH smRtya virodhitvAt tatprayuktaM cAndhAnubhavavaiSamyamayuktamityAha-eteneti / vaSamyAntaraM nirAkaroti-na ceti / kiM prAmANyagrahaH prabhA uta bhramaH ? / nAdya ityAha-tasyeti / svpnjnyaansyetyrthH| kiM ca tatprAmANyaM svato gRhyate uta parataH ? / na dvitIya ityAha-tadgrAhaketi / samarthapravRttastatrAbhAvAdityarthaH / prathamaM dUSayati-svataH eveti / / prAmANya graho bhrama iti pakSaM zaGkate-avidyamAneti /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 153 ropAsaMbhavAt / tasyAniyatatvAca / tathA ca svapmAnubhUtagajAdau saMzayavirodhitvAparokSatvalakSaNaspaSTatvAya viSayagatasmaraNameva zaraNama / smaryamANadeze smRtyupanItagajAderArope svpnsyaanumitprmaaevaaropitsthaulyvtpaarokssyprsnggaac| tathA caanubhvvirodhH| smaryamANe sannihitatvAropAnAnubhavavirodha iti cenna / sannihitatvArope hi 'sannihito gaja' itipratItirbhavati / 'sthUla: paramANuH' itivat, andhAdeH zuklaH sannihita itivacca, natu smayaMmANasyAparokSatvam , tasya viSayAvacchinnasphuraNaM vinaa'nuppttH| viSayAvacchinnasphuraNaM ca tatra nityasarvagatAnubhavAnagIkAre na yujyata iti nitya srvgtaanubhvsiddhiH| evam "ahamasvApsam" iti sauSuptikAtmaparAmarzAdapi nityAnubhavasiddhiH / parAmarzahetvanubhavasya suSuptAvanyasyAsaMbhavAt parAmarzatvaM cAsya parizeSAditi vkssyte| - andhAdijJAne prAmANyAropAdarzanAt tattulyatve tadAropo'pi na syAdi. tyAha-na viSayeti / bhrAntijJAnamAtre prAmANyAropasya jAgratyadarzanAtsvapne'pi sa na syAdityAha--tasyeti / jJAnalakSaNapratyAsattazca nirasiSyamANatvAttasya mAnasatvAyogAcca tadaparokSatAyai nityasphuraNameSitavyamityabhipretyA''ha-tathA ceti / smRtermanaHpratyAsattitve'pi tadaparokSatA na syAdityAha-smaryamANeti / iSTApattimAzayA''ha-tathA ceti / vastuto vyavahite'pyavyavahitatvaM bhrAMtyA pratIyata iti zaGkate- smaryamANa iti / tathApyaparokSo gajAdirityetAdRzAnubhavAnupapattiH / na cAparokSatvamapi tatrA''ropitamiti vAcyam / svapnajJAnasvarUpa iva tadAparokSye'pi bAdhAbhAvAt / tathA ca jApratIva saMvidabhedenaivAparokSyaM svpngjaaderaavshykm| anityasaMvido'saMbhavAttannityatva siddhirityabhipretyA''ha-na sannihitatvArope hoti / svapnavadeva suSuptAvapyanubhavasyA''vazyakatvAttadA janyasyAsaMbhavAnityAnubhavasiddhirityAha-evamahamiti / nanu sukhamahamasvApsamiti svApakAlInaduHkhAbhAvAnumitiriyaM, na suSuptikAlInasukhAdiparAmarzaH, yena suSuptAvapyanubhavo bhavedityata Aha-parAmarzatvaM ceti / vakSyata iti / AnaMdavAde ityrthH|
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm jJAnAtmanoraikyapratipAdanam / ___sa cAyamavasthAtraya-tadabhAva sAkSI nityaH svatantraH srvgto'nubhv-aatmaa| tabhede pramANAbhAvAt , tadabhede ca prakRtasya dRzyatvahetoreva mAnatvAt / "AtmaivAsya jyotiH prajJAnaM brahma"iti zrutezca / atrA''ha navIna: Atmano jJAnamAtratvanirAsazaGkA / AtmarUpaM jJAnaM saviSayaM nirviSayaM vA 1 / Aye'pi svaviSayaM paraviSayaM vA 1 nAdyaH, svavRttivirodhAt / na dvitIyaH / mokSe parAbhAvAt / atItaparollekhe ca suSuptimokSayoratItaviSayopaplavApAtAt / nApi nirviSayam / jJAnatvavirodhAt / arthaprakAzasyaiva jJAnatvAt / anyathA ghaTAderapi tattvApatteH / arthAprakAzAtmakajaDavyAvRttirapyarthaprakAzAtmakatvaM vinA na yuktA / avasthAtrayasAkSinityAnubhavacintAyAH phalacintAmArabhate-sa cAyamiti / uktAnubhavasyAtmAbhede'pi pramANaM nAstItyata Aha-tadabhede ceti / ahamanubhavagocaro, ahamanubhave prakAzamAnasvavyatiriktadraSTa kaH, dRzyatvAdityanumitadraSTurjaDatve dRzyatvApattthA draSTrantarApekSAyAmanavasthApAtAt dRgrapatva siddherityarthaH : zrutirapi jJAnAtmA'bhede pramANamityAha-Atmaiveti / asya vyavaharturvyavahArasAdhanaprakAza AtmaivetyarthaH / AtmanazcidrUpatvamanAhatya jaDatvameva bahumanyamAnasyAbhAgyasya navInasya pralApamanuvadati-atrA''heti / bhedasApekSaviSayaviSayibhAvasyaikasminnasaMbhava ityAha-nAdya iti / paraviSayatvapakSaM dUSayati-na dvitIya iti / na ca mokSe dvaitAbhAvo'stIti vAcyam / tadAnImAdhyAsikasaMbaMdhAbhAvena caitanyasya tadviSayatvAyogAt , tasyApyAtmamAtratvAcceti bhaavH| nanu tadA'pyatItaviSayeNa saviSayamiti cet tabatItasaMsAreNa saMsAryapi syAdityAha-atIteti / saviSayatvAbhAve'pyAtmatvavat jJAnatvaM ki na syAdityata Aha-arthaprakAzasyaiveti / jaDavyAvRttasvarUpasyaiva jJAnatvAnna jaDatvaprasaktirityAzaGkayA''haarthAprakAzeti /
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 155 evaM jJAnabhAvAdapi na jJAnam / na hi bhoktabhogyarahitA bhuktirasti / na ca jnyaansyaanaaditvaattvnpekssaa| anAdeH prAgabhAvasya pratiyogini, jIvabrahmavibhAgasya dharmipratiyoginora, bhAvarUpAjJAnasyA''zrayaviSayayoH anapekSAprasaGgAt / jJAnasya jJAtRjJeyanirUpyasvabhAvatvAcca, idamahaM jAnAmItyanubhavAt / navInamatenaiva Atmanobhramapramobhayatvanirasanama kizca na tAvadAtmarUpaM jJAnaM pramAtavedhAvidyAdestAvikatva. prasaGgAt / nApi bhramaH doSAjanyatvAt / tadvilakSaNasya jJAnasyAprasiddhaH yadIdaM jJAnamajJAnavirodhi tadA tannityanivRttaM syAt / na cet-paTAdivat jJAnamapi na syAt / smRtiparokSajJAne vihAyAparokSajJAnasyaivA''tmatve hetvabhAvAcca ! kizca yasya mamAjJAnaM so'haMduHkhamanubhavAmItyAdipratyakSeNa "yo veda idaM jighrANIti sa AtmA, eSa hi draSTA zrotA ghAtA" AtmarUpajJAnasyA''zrayAnirUpaNAdapi na tasya jJAnatvamityAha-evamiti / ahamidaM jAnAmIti jJAtRzeyasambandhina eva jJAnatvAnubhavAttadrahitasya jJAna tvamevAyuktamityAha-na hi bhoktabhogyeti / uktajJAnamAzrayanirapekSamanAditvAdAtmavadityAzaGkaya vyabhicAreNa dUSayati-na ca jJAnasyeti / anAditve satyanantatvasya hetutvAnna vyabhicAra ityAzaGkaya tathAtve jJAnatvameva na syAdityabhipretyA''ha-jJAnasyeti / kimAtmarUpaM jJAnaM pramA, uta bhramaH, kiM vobhayabahirbhUtam ? nAdya ityAha-- na tAvaditi / na dvitIya ityAha-nApIti / bhramasya doSajanyatvaniyamAdityarthaH / tRtIyaM dUSayati-tadvilakSaNasyeti / pramA'pramAvilakSaNasyetyarthaH kimAtmarUpaM jJAnamajJAnavirodhi uta na ? ubhayathA'pyanupapattirityAha-yadIdaM jJAnamiti / kiM ca tava mate kiMcit jJAnamAtmA kiJciccAnAtmeti vyavasthAyAM hetuM na pazyAmItyAhasmRtiparokSeti / yaccoktaM tadbhade pramANAbhAvAt' iti / tadyuktam / pratyakSazrutiyuktInAM sattvAdityAha-kiJca yasya mameti / tava mate kevalAtmana evAjJAnAzrayatvAt ! duHkhatadanubhavAdInAmajJAnasAmAnAdhikaraNyapratIteranubhavasyA''tmadharmatvasiddhirityarthaH /
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 saTIkAdvatadIpikAyAma ityAdizrutezca duHkhAdibhogarUpasyAnarthasya mokSasAmAnAdhikaraNyaM, saMsArasya ca samAnAdhikaraNajJAnanivartyatvamityAdiyuktazca jIvasya jJAtRtvAtkathaM jJAnamAtratvamiti ?navInakRtazaGkAyAH parihAraH ___ ucyate / satyamarthaprakAzo jJAnam / AtmasvarUpajJAnaM caarthprkaashH| prapaJcaprakAzasya tadpatvAt / muktau tu prapazcAbhAvAnna ttprkaashH| na vA tadA'tItArthaprakAzaH / svarUpajJAnasya svasaMsRSTArthamAtraprakAzatvAt / ata eva muktau nopaplavo'pi / muktau jJAnA bhAvanirAsaH na caivaM tasya muktau niHsvarUpatvaM syAdarthaprakAzatvAbhAvAditi vAcyam / arthaprakAzatvaM hi jJAnasyopalakSaNaM-vyAvRttI zrutimAha-yo vedeti / nanu idaM jighrANItyevaMrUpeNa prameyapramANapramAtRsamudAyaM yo vetti tastritayasAkSI sa Atmeti sAkSiNa eva jJAnamAtmatvaM zrutyartha iti cenna / yo vedeti vedanAzrayasyaivA''tmatvAbhidhAnAditi bhaavH| jJAnAtmabhedasAdhakayuktimapyAha-duHkhAdIti / svataH zuklasyApi paTasya raktadravyoparAge raktatvavat svato nirviSayaprakAzasvabhAvasyA''tmano ghaTapaTAdyaparAge saviSayatvaM, tadapAyeraktadravyApAye paTazauklyavat svAbhAvikanirviSayaprakAzAtmatvameva / ___ tathA ca na saviSayatvAnubhavavirodha ityabhipretya siddhAMtayati-ucyata iti / muktAvatItArthaviSayo'nubhavo'naGgIkAraparAhata ayuktazcetyAha-na vA tadeti / muktau nirviSayatvAdeva na saMsAraprasaGga ityAha-ata eveti / muktau jJeyAbhAve jJAnAbhAvaprasaGgAt zanyatApattirityAzaGkayA''ha-na caivaM tasyeti / jJAnasvarUpasyArthaghaTitatvAbhAvAta , tadabhAbe'pi jJAnasya na ni.svarUpatva. mityabhipretyA''ha-arthaprakAzatvaM hIti / upalakSaNamityetadvivRNoti-vyAvRttAviti / ayAvadravyabhAvino'pi gandhAderjalAdibhyaH svAzrayavyAvartakatvAdgaMdhavatI pRthivItyucyate yathA, evamarthaprakAzo jJAnamityucyate / tathA ca pralayAdI gaMdhAbhAve'pi pRthivIparamANusattvavat , arthAbhAve'pi muktau jJAnasattvopapattirityarthaH / kiMcArthaprakAzatvasya jJAnasvarUpatve tadvizeSaNatve vA parAbhimatezvarajJAnasyAsmadAdijJAnavailakSa NyAyasarvadA sarvArthaprakAzatvaM vaktavyam , tadanupapannam / idAno
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 157 prathamaH paricchedaH liGga, na tu svarUpaM, na vA vishessnnm| sarvadA'rthaprakAzatvasyaiva jJAnasvarUpatve taTasthezvarajJAne nitye sarvArthaprakAzo na syAt / tasya kAryavirahakAle tadaprakAzatvAt / na ca ghaTAdivirahakAle'pi tasya tadgocaratvAttatprakAzatvamastIti vAcyam / jJAnaM hi svasaMbaddhameva viSayIkaroti nAsambaddham / nanu svarUpasambandho'. stIti cenna / tatkAle satoreva hi svarUpasambandhaH, na sadasatoH niHsvarUpatvAt / atItAdizca tava mate niHsvarUpa eva / anyathA prAgabhAvapradhvaMsAbhyAM pratiyogina ekakAlatvaprasaGgAt / prAga. bhAvAdikAle tatsattAnaGgIkAre cAsattvaM nAma niHsvarUpatvameva syAt / nanvabhAvakAle pratiyogI nAsan kintu kAlAntare sanniti cenna kAlAntarasattve 'pyabhAvakAle tadasattvAt // abhAvakAle pratiyogino'stvapratipAdanam / tadApyabhAva eva, na tu pratiyogino'satvamiti cenna / asatvaniSedhe sttvaapttH| tasya cAbhAvakAle'yogAt / etena kAlavizeSe pratiyogino 'bhAvapratiyogitvameva na tvasattvamiti matItAdipadArthAbhAvena tadviSayatvAsaMbhavAdityAha-sarvadeti / atItAdikamapi tadviSaya evetyAzaGkaya saMbandhAbhAvena dUSayati-na ca ghaTAdIti / saMbandhAbhAvo'siddha iti zaGkate-nanviti / svarUpasya saMbandhidvayAtmatvAtsaMbandhino'bhAvakAle saMbaMdho'pi nAstItyAha-na tatkAla iti / prAgabhAvAdikAle pratiyoginaH sattve'satkAryavAdahAniH sthAdityabhipretyA''ha-anyatheti / tatparipAlanAya tadasattvAGgIkAre svarUpasaMbaMdhahAnirityAha--prAgabhAvAdI ti / abhAvakAle'sattvaniSedhena kAlAMtare sattvasya vivakSitatvAnnAsatkAryavAdabhaMga iti zaGkate--nanvabhAvakAla iti / vivakSAyA anyathAtve'pi tadA tadasattvamAvazyakamityAha-na kAlAntareti // kAzakuzAvalambanyAyena zaGkate-tadApIti / tvayA sadasadvilakSaNAnaGgIkArAdasattvaniSedhe sattvameva syAdityAhana asattveti / asattvaniSedhe sattvasyA''vazyakatvAdevAnyo'pi pralApo nirasta ityAha--eteneti / kiJcAbhAvapratiyogitvaM hi tadvirahAtmapratiyogisvarUpameva, tasya cAbhAvakAlInatvaM viruddhamiti draSTavyam / nanu vidyamAnapratiyogiko'bhAvaH svakAle pratiyogisattvAvirodhI dRSTaH / evama vidyamAnapratiyogikAbhAvo'pIti
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 saTokAdvaitadIpikAyAm nirastam / na cAbhAvasattA na pratiyoginastadAtanasattvavirodhinIti vAcyam / abhAvasya svasamAnAdhikaraNapratiyogisattvavirodhitvAt anyathA bhAvAbhAvayorvirodho dattodaka eva syAt / kiMcAbhAvakAle 'pratiyogI san' itivadan praSTavyaH 'kastasyaghaTAderguNaH, ko vA tadAzrayaH, kimiti tadA sa na cakSurAdinA gRhyate, kathaM tadartha kAraNagaveSaNaM, kathaM vA'satkAryavAdanirvAha' iti ? nanvabhAvakAle pratiyoginaH sattvaM varttate, na svarUpamiti noktadoSa iti / na, tava mate padArthasvarUpAtirikta sattAyAH sAmAnyAdAvabhAvAt svarUpasyaiva samvAt / kAryasvarUpAbhAve taduparakta sattA. jAterapyabhAvena ghaTAdisattAyA vartamAnatAvirodhAt // adhisstthaansttaa'nysttaaniraasH| adhiSThAnAtmasvarUpasattA'tiriktasattAjAterabhAvAcca / evamapyabhAvakAryaspotpatteH pUrva sacAyogAcca kAryasvarUpamabhAva cenna / tasyApi svAdhikaraNe pratiyogisattvavirodhitvAt / prAgabhAvAderapi tathAtve pratiyogino'nyatra sattvAsambhavAdasattvameva pariziSyata ityabhipretyA''ha-na na cAbhAvasatteti / kiJcAbhAvakAle sattve ghaTasya rUpAdirahitatve ghtttvaadnuppttiH| tatsattve vA'nupalabdhivirodhaH kAryakAraNabhAvAdyanupapattizcetyAha--kiJcAbhAvakAleti / nannabhAvasya pratiyoginaiva saha virodho na pratiyogisattayA tasyAstato'. nyatvAditi zaGkate-nanvabhAveti / sadAkArAnugata buddhaH paramate sAmAnyAdi. sAdhAraNakaviSayAbhAvAttatsvarUpameva sadbuddhiviSayatvAtsattvaM, tathA ca ghaTAdisvarUpAtiriktasattA'bhAvAttadabhAve'sattvameveti dUSayati--na tava mata iti / kiJca jAtirUpasattAyAH sattve'pi na ghaTasattvamasti / ghaTAbhAve tatsamavAyavattatsattAyA apyabhAvAdityAha--kAryasvarUpeti / kiM ca tatsattAyAH sattve'pi tatsvarUpasyAbhAvAt svarUpasambandhAnupapattiriti draSTavyam / ___ nanu sabuddheH kvacitsattAsamavAyo viSayaH / kvacicca sattAsAmAnAdhikaraNyaM sattAyAM svarUpamiti paramate'pi sadbuddheranugataikaviSayatvasiddhiriti cenna / ekAkArabuddheH kvacit sattAsamavAyaityAdiviSayavailakSaNyAyogAtsadra popAdAnAtmatAdAtmyAdeva 'mRddhaTa' itivat 'sanghaTa' iti pratItyupapatteratiriktasattAkalpane gauravAccetyabhipretyA''ha--adhiSThAneti /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 156 kAle na sat / tathApi tatsvarUpa jJAnena sambandha iti pacanaM tavaiva zobhate na viduSAm / nityajJAnasya viSayeNa sambandhAnaGgIkAre cArthasya prakAza iti vyAhatam / kathaM tahiM Izvarasya sArvajJaM jagannirmANaM vA ? bhUtabhAvipratisandhAnAbhAvAditi cet svAtmAnamupAlabhasva yatastvamIzvare atItAyAkArAmavidyAvRttiM na svIkuruSe, kAryasya cAnirvacanIyatvam / tasmAtkadAcidarthaprakAzasyApi jJAnatvaM na virudhyte| ata eva jddvyaavRttirpi| tasya jaDasyAnevaMrUpatvAt / svarUpalakSaNaM tu prkaashvishessH| prakAze ca vizeSo na jAtirekavyaktI tadabhAvAt, kintvavidyAnivRttyanukUlA jnyaanvyktiH| jJAnasya vyaktisvarUpatvakathanam jAtivAdinApi vyakti vizeSasya vktvytvaat| tasya cAryasambandhe'rthaprakAzatvaM dIpasyeva / tato'rthAbhAve'pi tasya __kiM ca dhvaMsarUpakArye saMttAbhAvAttasyotpatteH pUrvamasattvameva syAdityAhaevamapIti / svarUpAbhAve'pi sattAvatsaMbandhaH kiM na syAdityAzaGkayA''ha-- kAryeti / nanu jJAne viSayasaMbandho'tiprasaGgaparihArAya mRgyate / IzvarajJAne cAtiprasaGga iSTa eva tasya sarvArthaprakAzatvAdityAzaGkaya SaSThyarthasambandhAbhAve sarvArthaprakAza ityetadevAnupapannamityAha--nityajJAnasyeti--IzvarajJAnasyAtItAdiviSayatvAbhAve bAdhakaM zaGkate-kathaM tIti / Izvarasya sArvajJAdyasAdhakamate'bhinivizamAnaM svAntaHkaraNameva nindayetyAha-svAtmAnamiti / nanvavidyAvRttirvA kathamasambaddhAtItAdikaM viSayokuyodityAzaGkayA''ha-kAryasya ceti / anirvacanIyavAde AmokSaM niranvayavinAzAbhAvAdasata utpattyabhAvAcca, durnirUpasUkSmarUpeNa padArthamAtrasyAtItAdikAle'pi vidyamAnatayA kalpitasambandhena sArvajJAdyupapattiriti bhaavH| arthaprakAzatvasya jJAnopalakSaNatvamuktamupasaMharati - tasmAditi / atheprakAzatvasya taTasthalakSaNatve svarUpalakSaNaM kimityapekSAyAM vadati-svarUpeti / tahi prakAzavyatiriktavizeSo jAtirevetyAzaGkayA''ha--prakAze ceti / paramate AkAzasvarUpabadvayaktisvarUpameva tadvizeSaH / sa cAvidyAnivRttiHsvaparaviSayavyavahArAnukUlasvarUpeNetaralyAvRttaH pratIyata ityabhipretyAha-kiM tviti / kizca paramate'pi jJAnatvaM vyaktimAtre vartate, uta vyaktivizeSe / nAdyaH / ghaTAdAvapi prasaGgAt / dvitIye sa vizeSo jJAnatvam , uta vyaktisvarUpameva ? /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 saTIkAdvaitadIpikAyAm jJAnatvaM na virudhyate / arthaprakAzatvaM jJAnatvamiti lakSaNe tvarthapada vyartham / yattUktam-ahamidaM jAnAmotyanubhavAt jJAtRjJeyanirUpyaM jJAnamiti tattathaiva / na hi yat jJAna tathA pratIyate tdnaashrymvissymsmaabhirnggiikriyte| ahamarthadharmasya bRttijJAnasya sAkSiviSayasya saviSayatvAbhyupagamAt / sAkSiNa evAtmatvAbhyupagamAt / yacca jJAnasthAnAditvenAzrayAdyanapekSAyAM prAgabhAvAdivirodhidRSTAntodAharaNam / tadayuktam / prAgabhAvAdehi dharmigrAhaka mAnasiDa tathAtvam / na ca nityasAkSiNastathAtve kiMcinmAnamasti / pratyuta tasyAzrayAnirUpaNAdaguNatvAccetyapyuktam / jJAnasyapramA'pramAtvameveti nizcayanirAmaH yatta pramApramAvahibhUtajJAnaM nAstIti / tanna / parAbhimatanirvikalpakasya tadubhayavilakSaNasya sattvAt / na hi nirvikalpaka tadvati tatprakArakaM tadabhAvavati tatprakArakaM vA / tasya niSprakAra ktvaat| tasyApi yathArthatvamastIticet tarhi, kiM yatra yatpratIyate nAdyaH / AtmAzrayApAtAt jJAne jJAnatvaM ca na syAt / dvitIye na vivAda ityabhipretyAha-jAtivAdinApIti / uktaprakAzavizeSasyAkAzasya zabdAzrayatvavadarthaprakAzatvaM kAdAcitkabhityAha-tasya ceti / kizveccha!divyAvRttaye prakAzatvasyAvazyakatvAttadeva matadvayasAdhAraNaM lakSaNamastu / tacAsmanmate'nantavRttijJAna'pyadhiSThAnatayA'nugataM prakAzabudhyAlambanaM caitanyamava / tava mate ca jJAnatvamityarthapadaM vyarthamityAha-arthaprakAzatvamiti / jJAnasya nirviSayatvAdika dharmigrAhakamAnabiruddhamityaktamanUdya dUSayati-yaJcetyAdinA / anAdijJAnasya sAzrayatve paroktaM prAgabhAvAdyadAharaNaM vaipamyeNa dUSayati--yattvityAdinA / na kevalamAzritatve mAnAbhAvaH / anAzrayatve'pi mAnamastItyAha-pratyuteti / codyAntaramanuvadatiyattviti / kiM tadvati tatprakArakaM jJAnaM pramA ? tadabhAvavati tatyakArakaM jJAnamapramA? / uta yathArthajJAnaM prmaa?| ayathArthajJAnamapramA / AdyaM dUSayati-tanneti / dvitIya zaGkate-tasyeti / asminpakSe sAkSijJAnasya pramA'pramAvahirbhAva eva nAstItyabhipratya vikalpayati-tarhi kimiti //
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 161 tatra tasya vidyamAnatvama jJAne ythaarthtvm| avidyamAnatvacAyathArthatvama ? kiM vA tatra tasyAbAdhyatvaM yathArthatvam / bAdhyatvaM cAyathArthatvam ? Adya aAtmasvarUpamapi jJAnaM yathArtham / pratikAle tadgocaraprapazcasya vidyamAnatvAt / na caivaM tatpratibhAsyasyAvidyAdeAstavatvApattiH / svAdhikaraNasambandhAbhayatvalakSaNavidyamAnatvasya satvAt / traikaalikbaadhaabhaavoplkssitsvruupaakhystvsyaanytvaat| zuktirUpyAderavastuno'pi sAkSivedyatvAt / ___ ata eva yathArthatve guNajanyatvaM syAditi nirastam / tvadabhimatezvarajJAne tadabhAvAca / dvitIye AtmarUpajJAnamayathArthaM tadgocaraprapaJcasya bAdhyatvAt / na ca doSAjanyajJAnasya bAdhitArthaviSayajJAnatvamanupapannamiti vAcyam / doSo hi janyamithyAjJAnotpattI hetuH, na ca tasya mithyAviSayatve, amithyAjJAne sati doSeNa vinA tadaviSayatvAbhAvAt / svarUpajJAnaM ca na codyAntaramanuvadati ---yattviti / kiM tadvati tatprakArakaM jJAnaM pramA? tadabhAvavati tatprakArakaMjJAnamaprabhA ? / uta yathArthajJAnaM pramA? / ayathArthajJAnamapramA ? / AdyaM dUpayati-tanneti / dvitIyaM zaGkate-tasyeti / asminpakSe sAkSijJAnasya pramA'pramAbahirbhAva eva nAstItyabhipretya vikalpayati-tarhi kimiti / / prathamakalpe pramaivetyAha-Adya iti / tarhi vidyamAnasyaiva sttvruuptvaatprpnycstytaapttiriticenn| vidyamAnatvApekSayA sattvasyAnyatvAdityAha-na caimiti / nanu sattvAbhAve sAkSivedyatvamevAnupapannamityata Aha-zaktirUpyeti / dezAntarAdau sato vA'sato vA rUpyasya sannikarSAbhAvena cAkSuSatvAyogAdanirvacanIyasya sAkSivedyatvameveti khyAtivAde vakSyamANatvAditi bhAvaH / zuktirUpyajJAnasya vidyamAnArthasya guNajanyatvAbhAvAdeva codyAntaraM nirastamityAha-ata eveti / tava mate'pi nAyaM niyama ityAha-tvadabhimateti / dvitIye kalpe sAkSirUpajJAnasyApramArUpatvena na tadvahibhAva ityAhadvitIya iti / sAkSijJAnasyAyathArthatve doSajanyatvaM syAt tasyaiva tatprayojakatvAdityAzaGkayAha-na ca doSAjanyeti / siddhAnte doSo na bhrAntijJAnakAraNam / tasya 21
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 saTIkAdvaitadIpikAyAm tapAdanam janyamiti na doSamapekSate / anyathA guNajanyasya doSApratibaddhasAmagrIjanyasya vA jJAnasya yathArthatvamiti na tvadabhimatezvarajJAnaM yathArtha syAt / api ca tvadabhimatezvaro jIvAnAM bhrAnti jAnAti na vA ? / antye tasyAsarvajJatvaM jIvabhrAntyucchedAyopadezo'pi na syAt / Aye IzvarajJAnamapyasadarthaviSayaM vaktavyam / jJAne viSayanirUpyatvaniyamasya tvayaivoktatvAt / anyathA tasya bhrAntitvAnavagamAcca / bhrAntilakSaNAnupapattipratipAdanam nanu tadabhAvavati tatprakArakatvaM bhrAntitvaM tacca jJAne'. bAdhitamiti cenna / tadabhAvavati tadvaiziSTayasyAnavagame jJAne tatprakArakatvasyaivAdhigantumazakyatvAt' / etenAtmasvarUpaM jJAnaM yadi bAdhitArthaviSayaM syAttarhi tadrapa Izvaro'pi bhrAnta eva syAdityApAdanaM pratyuktam / bAdhitamartha nityatvAt / kintu tadviSayotpattAveveti noktaanuppttiH| paramate'pi prAgabhAvapratiyogibhramotpattAveva prayojako doSaH, natu tasya mithyArthaviSayakatve'pi kevalavyatirekAbhAvAditi hetubhAha-doSo hIti / doSajanyasyaiva vAdhitArthaviSayatve'tiprasaGgaH ityAha-anyatheti / svataH prAmANyamatena doSApratibaddhatyuktaM doSAjanyasyApyayathArthatvaM paramate'pyabhyupeyamityabhipretya vikalpayati-apiceti / dvitIye paramate'nekavirodha ityAha-antya iti / Adhe ayathArthatvaviziSTabhrAnti. viSayezvarajJAnasya vizeSaNAMze ayathArthatvaM tavApi saMmatam ! bhrAntiviSayAnavagame bhrAntitvasyaiva dujJeyatvAdityAha-Adya iti / ___ nanu bhrAntijJAne'bAdhite bhrAntitvAderapi prakArasyAbAdhitatvAttadviSaya. mIzvarajJAnaM yathArthameveti codayati-nanu tadabhAveti / bhrAntitvasyAyathArthaghaTitatvAttadviSayajJAnasyAyathArthaviSayatvaM durvAramityAhana tadabhAvavatIti / taTasthezvarajJAnapratibandhaiva paripUrNezvare doSAropaNaM nirastamityAha-eteneti / nanu sargAdyakAle paramezvarasyaiva vedatadarthopadeSTatvAttajjJAnasyAyathArthatve tanmUlavyavahArasyAndhaparamparAtvAdityAzaGkayAha-ata eveti / ataH 1. jJAyamAnavaiziSTayapratiyogitvaM prakAratvamititallakSaNAdityarthaH /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 163 bAdhitatvena jaantstdbhaavaat| ataeva pAramezvarajJAnasyAyathArthatve tanmUlavaidikavyavahAraH sarvo'pi viplaveteti parAstam / tasyAvidyAkAle vidyamAnArthatvena tanmUlavyavahArasya vidymaanaarthtvaat| yadapyuktam, ajJAnAvirodhino na jJAnatvaM tadvirodhe'jJAnaM nityanivRttaM syAditi / tanna / vRttisahakRtasAkSiNo'jJAnavirodhitvamuktaM na prasmartavyam / yacAnyadaparokSajJAnasyaivAtmatve na heturiti / tadasat / vRttimAtrasyAnAtmatvAt prakAzamAtrasyAtmatvAca / yattvajJAnAzrayasyaivAtmanaH sukhAdijJAnAzrayatvAnubhavAdityAdi / tadasmAkaM na pratikUlam / ajJAnAzrayasyaiva sAkSiNo'ntaH karaNAdhiSThAnasya sukhAdirUpavRtyadhiSThAnatvAt / vRttau ca caitanyapratiphalanAsadAzrayatvAnubhavaH / ata eva saMsArasya svasamAnAdhikaraNajJAnanivartyatvaM duHkhAdirUpAnarthasya mokSasAmAnAdhikaraNyaM ca saGgacchate / ajJAnanivartakavRtteduHkhAdevAntaHkaraNAdhiSThAnasAkSiNyadhyAsAt // zabdArthamAha -tasyeti / tadupadarzitasAdhyasAdhanabhAvAdivyavahArasyAmokSaM bAdhAbhAvAddhojanAdivyavahAravatprAmANikatopapatteriti bhAvaH / kiM sAkSijJAnamajJAnavirodhi uta na? ubhayathApyanupapattirityuktaM codyamanUdya dUSayati- yadapyuktamityAdinA / na prasmarttavyaM na vismaraNIyamityarthaH / jJAnavizeSasyaivAtmatve niyAmakaM nAstItyuktaM codyamanuvadati-yaccAnyaditi / dRzyajanyaparatantrajJAnamAtrasyAnAtmatvaM svaprakAzanityasvatantrajJAnasyAtmatvamiti niyAmakamastItyAha-tadasaditi / jJAnasyAtmatve'nubhavavirodhamuktamanuvadati-yattvajJAneti / ayaso vahnitAdAtmyAdagdhRtvAdivadabhoktarapi bhoktatAdAtmyAdbhogavattvAnubhava ityAhatadasmAkamiti / azanAyAdyatIte'pyAtmanyaupAdhikasaMsArAGgIkArAnna bandhamokSayovaiyadhikaraNyaM, na vA bandhatannivartakazAnayorityAha-ata eveti / ataH zabdArthamAha-ajJAneti / "atha yo veda idaM jighrANi" ityAdizrutirapyaupAdhikapramAtRtvaviSayetyAha-evaMmantRtvAdIti /
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 saTIkAdvaitadIpikAyAm saMvidAtmanorabhedapratipAdanam evaM mantRtvAdiviSayA zrutirapi drssttvyaa| tasmAddevadattAhamanubhavagocaro devadattAhamanubhave prakAzamAnasvavyatiriktadraSTTakaH, dRzyatvAdityanumAnAllAghavAnubhavAbhyAM sahakRtAtsaMvidAtmanorabheda iti / kiJca yo'yamahaGkArAdisAkSyanubhavaH sa Atmano na bhidyate / saMvedanatvAt / vyatirekeNa ghaTavat / ncaapryojktaa| AtmadharmanityajJAnAbhAvanotpAdavinAzazIlasya jJAnasyAtmaguNatve AtmanaH kuuttsthtaahaaneH| __ syAdetat Atmana utpattivinAzAnaGgIkArAnna kUTasthatA haaniH| nAnyotpattivinAzAbhyAmanyasya kauTasthyaM hiiyte| avidyAnivRtyA tvadabhimatAtmano'pi tatprasaGgAditi / bhavedevaM yadi kAryasatvaM kAraNAdbhidyeta / jAyamAnaM hi kArya prAgapi saditi vaktavyam / asata utptynupptteH| zazazRGgavat / nanu na narazRGgatulyaM kArya, api tu kAraNe kAryasya prAgabhAva iti cet astu vastutastu atra prameyAditritayasAkSI yaH sa Atmeti zrutyarthaH / prakAzarUpe'pi tasmin vRttikRtabhedena prakAzavatvasambhavAdvedeti na virudhyate / paramate eva vedyasya ghrAturvettatvamanupapannam / kartuH karmatvavirodhAditi bhAvaH / tarkite'rthe'numAnamAha -tasmAditi / yajJAdattAtmaghaTayoH siddhasAdhanatAnivRttaye devadattAhamiti vizeSaNadvayam / yajJadattAhamanubhave devadattaparokSAnubhavayoH prakAzamAnayajJadattAtmadraSTakatvenArthAntaratAnivRttaye sAdhye'pi tadvizeSaNadvayama / lAghavAnubhavAbhyAmiti / saMvidAtmanorabhede lAghavAnmamAtmeti pramAtRbhinnAtmano'nubhavAttasyApi darzanAzrayatve svavyatiriktadraSTakatvApAtenAnavasthAprasaGgAccetyarthaH / nityAnubhavasya sAkSAdevAtmatvaM sAdhayati-kiM ceti / tasyAtmabhede jJAnaguNakasyaivAtmatvaM vaktavyam / tathA cAtmano nirvikAratvAnupapattirityAhana ceti / guNaguNinobhaiMdAnna guNotpattyAdinA guNina AtmanaH utpattyAdiprasaGga iti codayatisyAdetaditi / kAryakAraNayo)dasya durnirUpatvAtprapaJcasatyatvavAdinA tayorabheda eva vAcyaH / tathA ca kAryavikAreNa kAraNameva vikAravat syAdityabhipratyAhabhavedevamiti / kAryasya kAraNabhedaM niSeddha tasyotpatteH prAgasattvaM niSedhayatijAyamAnaM hIti / utpatteH prAksatvAbhAve'pyatyantAsattvamapi nAstIti zaGkate-nanu
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 165 prAgabhAvaH / tatkAle kArya kiM sat 1 tathA sati kiM kAraNe vartate, kiM vA'nyatra 1 na sarvathApi / praagbhaavprtiyoginorekdaa'vRttH| jJAnAtmanorabhedaviSayiNyaprayojanakatvazaGkAnirAsaH kAraNAdanyatra kAryasyAsamavAyAt / anyasamavAyino'nyAnupAdeyatvAt / prAgabhAvakAle ca pratiroginaH sattAnabhyupagame kathaM na nrshRnggtulytaa| na hi prAgabhAvasattaiva pratiyoginaH sattA / anyasattayA'nyasya sattve'tiprasaGgAt / nanu, naraviSANaM kAlatraye'pyasata, kArya tutpatteH pUrvamiti vaiSamyamiti cenna / kiJcikAlamasataH kAlabhede'pi satvAnupapatteH / ki amU sattvAsAce padArthadharmoM svarUpaM vA 1 / nAdyaH / asattvakAle'pi padArthasadbhAvaprasaGgAt / anityadharmasyAzrayAdRte na narazRGgeti / prAgabhAva evAprabhANika iti vakSyate / tamaGgIkRtyApi tatkAle kArya sadityaGgIkAre dUSaNamAha-astviti / pratiyoginaH prAgabhAvanivRttirUpatvAttayoH samAnakAlatvaM viruddhamityAha-prAgabhAveti / dvitIyaM dUSayati-kAraNAditi / / anya samavAyinaH paTasya tantUpAdAnakatvamapi na syAdityAda.--anyasamavAyina iti / uktadoSaparihArAya prAgabhAvakAle kAryasattvAnabhyupagame'nirvacanIyAnaGgIkArAva satyama va pariziSyata ityAha-prAgabhAveti / nanu tatprAgabhAvasya sattvAnna tasyAsatvamiti cenn| tatsattve'pi pratiyogino'sattvAt / na hi vandhyAsattayA tatputro'pi sadbhavatItyabhipratyAha-na hIti / utpattaH parvamasattvAvizeSe'pi naraviSANAdvizeSo'pyasti, tata utpattirupapanneti codayati--nanviti / utpattau satyAM naraviSANavaiSabhyam, vaiSamye ca sati seti parasparAzrayaH syAdityapretyAha-na kiJcitkAlamiti / kadAcidasataH kAlAtraye'pyasattvamupapAdayituM vikalpayati--kimAiti / Adye asatvameva dharmisattAM vinAnupapannamityAha-nAdya iti / nanu pralaye ghaTatvAderiva vinApi dharmiNaM dharmo'stvityAzaGkaya kAdAcitkadharmasya sAzrayatvaniyamAdityAhaanityeti / kiJca, dharmiNaH sattvAbhAve dharmasyaivAnupaparestatsattvamAvazyaka, tathAcopajIvyasattvavirodhAdasattvameva na syAdityAha-dharmatve iti / dvitIye vastuno dvairUpyaM viruddhamityAha-na dvitIya iti / nanu yathA ekaeva ghaTaH zyAmo raktazca
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 saTIkAdvaitadIpikAyAma 'nvsthaanaat| dharmatve'sattvavyAghAtAca / na dvitiiyH| ekasya sadasadAtmatvavirodhAt / nanu kAlabhedenAviruddha meti cenna / dharmasya hi kAlabhedena svahetusamAjAdanyatyayo na tu svarUpasya / tathAsati svruupbhedaaptteH| na hyabhAvaH kAlabhedena bhAvo bhavati / ita:pUrvamasadityasato budhyanupapattezca / tasya niHsvabhAvasyAvacchedakakAlAsambandhAt / tasmAdyatkiJcitkAlamasat tatsarvadA'sadeva, yatsattatsarvadA sadeva, na tubhayAtmakaM kiJcidasti / tadAha bhagavAn / nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sata iti / asato 'satvameve / niyame brahmaNo'pyasatyApattirityAzaGkhya tAnnarasanam yattu tathAsati dRzyAtmanA'sadpasya brahmaNaH svarUpeNApyasattvaM syAditi / tanna / asthUlAdivAkyaniSprapaJcatayA pramitasya brahmaNaH satyAdivAkyaiH sadAdirUpeNa pramitattvenAtmano 'satve sarva zUnyatAprasaGganAsmItyanubhavasyAnanyathAsiddhatvena kAlabhedena evaM sa eva sadasadAtmApItyAzaGkate-nanviti / ghaTastu kAlabhedena pUrvaviparItarUpAzrayaH na tasya svarUpe dvaividhyamastIti pariharati-na dharmasyeti / vyatyayo vyatyAsaH / ekasya nAza itarasyotpattiriti yAvat / sattvAsattvayorbhedAttAvanmAtrasvarUpo'pi dharmo bhidyatetyAha ---tathA satIti / asataHkAlavizeSasambandhAbhidhAnamapyayuktamityAha--itaH pUrvamiti / AtmatvAnAtmatvavatsattvAsattve vyavasthite eveti sarvavAdinaH pratyAha-tasmAditi / ukte'rtha gItAvacanaM pramANayati-tadAheti // asato'sattvameveti niyame brahmaNo'pyasattvameva syAditi codyamanuvadatiyattviti / yadyena rUpeNa kizcitkAlamasat tat tena rUpeNa sarvadA'pyasaditiniyamAd brahmaNaH sarvadA dRzyarUpeNAsattvasyeSTatvAt satyAdirUpeNa kadAcittadasatve pramANAbhAvAt / pratyuta tena rUpeNa sattvasyaiva zrutiyuktyanubhavasiddhatvAdityabhipratyAhatanna asthUlAdIti / ghaTAdiSu sadanubhavasyAdhiSThAnasattAdAtmyaviSayatvavadAtmani sadanubhavasya na tadadhiSThAnasadviSayatvam / tadadhiSThAnAbhAvAt , bhAve vA tasyaivAsmadAtmatvAdityabhipretyAnanyathAsiddhatvenetyuktam / tvaduktaniyamasya tava mata eva vyabhicAra ityAha--paTarUpeNeti / ghaTAderapi sarvadA'sattvApAdanaM pramANaviruddha
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 167 ca rUpAntareNAsana Atmana: svarUpeNAsattvAyogAt / paTa. rUpeNAsato ghaTasya svarUpeNa satvena vyabhicArAcca / na ca ghaTAdeH sattvena pramitatvAt kizcitkAlamasato na sarvakAlAsattvaniyama iti vAcyam / ghaTAdisabuddharadhiSThAnaviSayatayA'nyathAsiddhatvAt / sattAntarakalpane gaurvaat| kiJca kAraNe samavAyaH kimasata utpattiH, svasmin sattAsamavAyo vA ? Aye'pi svopalakSitasamavAyaH svaviziSTasamavAyo vA ? / nAdyaH / tasya nityasamavAyavAdinaH sarvadA sattvena jJAnAdau manaAderakAraNatvaprasaGgAt / buddhayAdyanityatvavAdino'nityasamavAye ca na mAnamasti / nApi dvitiiyH| asato vishessnntvaayogaat| nApi svasmin sattAsamavAya utpattiH / asati svasmin tadanupapatteH / kAryasattvasyotpattiprayojyatvAta / na ca kAryasyAdyasama mityAzaGkayAha-na ca ghaTAderiti / nanu pratItyanusAreNa ghaTa eva svAbhAvikasattA kiM na syAdityAzaGkayAha-sattvAntareti / na hi "sanghaTa" ityatra sattvasya ghaTadharmatvaM pratIyate kiM tu "mRdghaTa" itivat sattAdAtmyamAnaM tacca tadrUpeNobhayavAdisammatAtmatAdAtmyameveti sattAntarakalpane gauravaM syAditi bhAvaH / utpattizabdAthaparyAlocanayApyasadutpattirayuktetyabhipretya vikalpayati-kiJceti / kiM samavAyo nitya ekaH, utAnityo'nekaH ? / Aye kAryopalakSitasamavAyasya tatprAgabhAvakAle'pi sattvAt tvadabhimatakAryakAraNabhAvo na syAdityabhipretyAha-tasya nityeti / dvitIye samavAyasAdhakAnumAnasya svarUpasambandhenArthAntaratvAnnAnantasamavAyaH prAmANika ityAha-buddhayAdIti / kAraNe kAryaviziSTaH samavAya utpattiriti pakSaM dUpayatinApIti / asato vizeSyasambandhAbhAvena vizeSaNatvAyogAdityarthaH / Aye dvitIyaM dRSayati-nApIti / kimasati svasmin sattAsamavAyaH utpattiH uta, sati ? Adya dUSayatiasatIti / dvitIye parasparAzrayaH syAdityabhipretyAha-kAryasattvasyeti / parAbhimatalakSaNAntaraM dUSayati-naceti / kiM kAryasyAdyasamayena sambandhaH saMyogaH samavAyo vA
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 saTIkAdvaitadIpikAyAm yasambandha utpattiH / sambandhasya saMyogatve tsyotptynnnrbhaavitvaat| samavAyatve ghaTAdeH kAle tadabhAvAt / nApi svruupsmbndhH| tasya svarUpadvayAtmatve samavAyasyApi ghttotpttitvprsnggH| ghaTasyApi svotpattitvenotpanno ghaTa iti pratItyanupapattezca, samayasyAdyatvAbhAvAcca / na ca svasamAnakAlInapadArthapratiyogikadhvaMsAnAdhArasabhayAzaratvaM kAryasyAdyasamayasambandha iti vAcyam / svapadenotpazyamAnapadArthAbhidhAna AtmAzrayAta, utpattereva nirUpyamANatvAt / vastumAtrAbhidhAne ca dvitIyakSaNAvacchinnaghaTasyApyutpattiprasaGgaH / tasyApi dvitIyakSaNAvacchinnasvasamAnakAlInapadArthapratiyogikadhvaMsAnAdhAradvitIyakSaNe satvAt / nanu prathamakSaNo'pi tatkSaNa iti tatkAlasthitikazabdAdidhvaMsasya dvitIyakSaNe savAt, na tatprasaGga iti cet // svarUpasambanyo vA ? Adya doSamAha-sambandhasyeti / guNAdau saMyogAbhavAcceti draSTavyam / dvitIye kAraNe samavAya ityatroktadUSaNe satyeva doSAntaramAha - samavAyatva iti / asato niHsvarUpatvAtsvarUpadvayAtmakasambandho na sambhavatItyAha-nApoti / dUSaNAntaramAha-tasyeti / ghaTo ghaTavAnitivadutpattimAnityAdyanubhavo'pi na syAdityAha-ghaTasyApIti / samayasyaikatvenAdyasamayo'pi nAstItyAha-- sArasyeti / ekasyApi samayasya parairvivakSitamAdyatvaM nirAkaroti-na ca svasamAneti ! svaM kAryatvenAbhimataM ghaTAdi tatkAlInA ye padArthAH zabdabuddhayAdayastatpratiyogiko yo dhvaMsaH tadanAdhAratvaM samayasyAdyatvam / tatsamayAdhAratvaM kaarysyotpttiritythH| kimatra svapadenotpadyamAnaM vivakSitaM uta, vastumAtram ? / Aye Aha-svapadeneti / dvitIye'tivyAptirityAha-vastumAtreti / nanu svazabdasya kSaNavizeSA'. navacchinnakAryasvarUpaparatvAnoktA tivyAptiriti codayati-nanu prathameti / tatra kiM svasamAnakAlInayatkiJcitpadAthapratiyogikadhvaMsAnAdhAratvaM vivakSitaM uta, tatkAlInayAvatpadArthapratiyogikadhvaMsAnAdhAratvaM, kiM vA tatkAlInapadArthapratiyogikayAvaddhvaMsAnAdhAratvam ? Adya dvitIyakSaNe'tivyAptistadavasthaiva / ghaTakAlonamRdAdipratiyogikadhvaMsAna dhAratvasya tadApi sattvAdityAha-na yatkiJciditi /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 169 na, yatkizcitkAlInapadArtha:tiyogikadhvaMsAnAdhAratvasya dvitIyakSaNe'pi satvAt caramadhvaMsakAlInakAryapadArthAbhAvena taddhvasAbhAgat tadanAdhArakAlasyAprasiddhyA caramadhvaMse tAdRza. kAlAdhAratvasthAsaMbhavAt / na ca caramadhvaMsAsiDiH / sarvamuktAva. dRSTAbhAvena kAryamAnasyAbhAvAt / tasmAnAsatkAryavAdo yujyate / sarakAryavAdaparIkSA satkAryavAde'pi yadi kAryasattvaM kAraNAdbhinnaM tarhi kAraNAnveSaNaM vyartham / tena vinApi tatsattvAt / anupa. labdhezca / avasthAvizeSaH kAryamiti pakSo'pi vizeSasya prAg satvAsatvAbhyAM prativaktavyaH / tasmAtkAraNameva kAryasya svarUpam / tena tena kAraNena tattadata_kAryarUpamApadyate / tacca rUpAntaraM dvitIye ghaTakAlInanityapadArthapratiyogikadhvaMsAbhAvAdasaMbhavaH / tRtIye ghaTakAlInatricaturapadArthapratiyogikayAvatdhvaMsAnAdhAratvaM dvitIyakSaNepyastItyativyAptireva / nanu, svasamAnakAlInayAvadanityapadArthapratiyogikadhvasAnAdhAratvaM vivakSitamiti cet tatra kiM yAvaddhvaMsAnAdhAratvaM yAvaddhvaMsAdhArabhinnatvamuta, yAvaddhvaMsAtyantAbhAvavatvam / Aye dvitiiykssnne'tivyaaptiH| dvitIye yAvaddhvaMsapratiyogikasAmAnyAbhAvavattvaM uta, tatpratiyogikayAvadvizeSAbhAvavattvam / nAdyaH / dhvaMseSu sAmAnyAbhAvena tadavacchinnapratiyogikasAmAnyAbhAvAyogAt / na dvitIyaH / bhAvasya svAtyantAbhAvasamAnakAlInatvavadabhAvAnAmapi tathAtvAt / anyathA tadatyantAbhAvasya traikAlikatvAnupapatteH / tathA ca dvitIyakSaNotpannadhvaMsadeze tadatya. ntAbhAvAbhAve'pi tatkSaNe tadatyantAbhavasyApi tathAtvAdativyApti1nivAreti bhAvaH / caramadhvaMsotpattau avyAptimapyAha-carameti / nanu kAryapravAhasyAnAditvavadanantatvAtkutazvaramadhvaMsaH, kutastarAmavyAptirityata Aha--na ceti / sarvamuktayabhAve svasya nityasaMsAritvazaGkayA kasyApi niHzaGkapravRttyanupapattarmokSazAstramanAkameva syAditi bhaavH| asadutpattinirAkAraNamupasaMharati--tasmAditi / satkAryavAde'pi kAryakAraNayoH sattvabhede doSamAha--satkAryavAde'pIti / utpatteH pUrva kArthasattve pramANamapi nAstItyAha--anupalabdhezceti / ArambhavAdoktadoSaM pariNAmavAde'pyatidizati-avasthAvizeSa iti / kiM tarhi kAryatattvamityAzaGkaya kAraNameva vAstava rUpaM kAryAkArastvanirvAcanIya ityAha-tasmAtkAraNameveti-tena teneti / tattanimittakAraNenetyarthaH / anirvAcanIyavAde kAryavikAreNa kAraNasyAvikAritve'pi 22
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 saTIkAtadIpikAyAm nAnirvacanIyaM kiMtu vAstavamiti mate Atmaiva buddhyAdirUpeNa jAyate vinazyati ceti kathaM na kauTasthyahAniH / jJAnino'vidyAnivRttivadAtmanivRttanirasanam / na cAvidyAnAze'pyayaM doSaH smaanH| avidyAyA AtmavyatirekeNAnirvacanIyasattvAbhyupagamAt / avidyAnivRtto kuuttsthaatmmaatrtvaacc| kiJcabuddhayAdirAtmani vyApya vartate uta, tatpradeze 1 / nAdyaH / zarorabAhyapradeze'pi tadupalambhaprasaGgAt / na dvitiiyH| niravayavasya pradezAbhAvAt / nanvaupAdhikaH pradezo'. stIti cenna / upAdhijJApyastajjanyastadadhInaH pradezo niSpradeze nAstItyuktatvAt / evamAtmanastahetusambandhAnupapattizca baadhkstH| ki ca jJAnAtmanostAdAtmyaM sambandhaH, kiMvA sAvAyaH, uta svarUpaM, na vA kimapi 1 / Aye kiM tAdAtmyamatyantAbheda eva, uta bhedsmaanaadhikrnno'bhedH| Adhe dhrmdhrmbhaavaanuppttiH| nahi svaya kAraNAbhinnakAryasatyatve tadvikAreNa kAraNamapi vikAri syAdevetyAha-tacca rUpAntaramiti / yaduktamavidyAnivRttyApyAtmano'pi nivRttiprasaGgAditi tatrAha-- na cAvidyeti / avidyAtadadhiSThAnayoranirvacanIyabhedAGgIkArAttata eva tadvikAro'pi vyavasthita ityarthaH / adhiSThAnAtmavyatirekeNAvidyAnivRttyabhAvAnna tatastasya vikAraprasaGga ityata Aha-avidyAnivRtteriti / buddhayAderAtmani bRttyanirUpaNAdapi na tadnuguNatva mityAha-kiJca buddhathAdiriti / dvitIyaM pakSamAdAya zaGkate-nanvaupAdhika iti / niravayavasaMyoganirAsenaivedaM nirastamityAha-na upAdhIti / parAbhimatAsamavAyikAraNAsaMbhavAdapi nAtmani jJAnaguNArambha ityAha-evamAtmana iti / jJAnAtmanoH sambandhAnirUpaNAdapi na guNaguNibhAva ityAhakiJceti / atyantAbhede guNaguNibhAvaprayojakadharmadharmabhAvAnupapattirityAha-Adya iti / ekatve'pi dharmadharmabhAvadarzanAt prakRte'pi na tasya virodha iti zaGkatenanu prameyatvAderiti / prameyatvasya pramAtadviSayarUpatvena pramAbhedena tasyApi bhinnatvA
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 171 meva svasmin vrtte| nanu prameyatvAderekatve'pi dharmadharmibhAvo dRSTa iti ceta , astu prameyatve prmeytvdrshnaat| na ca tadekatve kizcinnidAnamasti / na ca prasAdhitanityAnubhavasyAtmadharmatvamanubhUyate / jAnAmIti prtyksssyaanityvRttijnyaanvissytvsyokttvaat| etena dRzyatve dRzyatvavadabhede'pi dharmadharmibhAva iti pratyuktam / prameyatvavadRzyatve'pyekatvAsiddhaH / abhedasya brahmasvarUpatve'pi tayoguNaguNibhAvopapattirityuktamullikhya zaGkA / etena brahmAbhedayorabhede'pi brahma jIvAbhinnamityabAdhitavizeSaNavizeSyabhAvavadabhedaM prati ekasya dharmipratiyogibhAvavaca guNaguNibhAvopapatterityapi pratyuktam / abhedo na dharmaH kintu svarUpamiti nizcayadazAyAM brahmAbhinnamiti vyavahArAsiddhaH, brahma jIvasvarUpamityeva vyavahArAt / tadanizcayadazAyAM tvabhedasya brahmaNo bhedAropeNa tvyvhaaropptteH| ekatve dharmadharmibhAvAnupapattereva bAdhakatvAt / evaM dharmipratiyogibhAvavyavahAro'pi / kasyatasya dharmadharmibhAva ityAha-astviti / vastutastadekatve'pi bhedo bhinna itivat prameyatvaM prameyamiti buddherapi dharmisvarUpamAtraviSayatvopapatterna dharmadharmabhAva iti draSTavyam / prameyatvAt prakRte vaiSamyamAha-na ca prasAdhiteti / nanu dRzyatve dRzyatvAbhAve tasmin mithyAtvAsiddhestasya svavRttitvamAvazyakamityata Aha-eteneti ! etacchabdArthamAha - prameyatvavaditi / nanu yathA zAstrArthAbhedasya brahmasvarUpatve'pi tayovizeSaNavizeSyabhAvaH, yathA vA zodhitatattvaMpadArthayorabhedaM prati dharmipratiyogibhAvaH, evamabhede'pi guNaguNibhAvopapattiriti tatrAha-eteneti / kimabhedAdebrahmasvarUpatvanizcayadazAyAM vizeSaNavizeSyabhAvAdirutAnizcayadazAyAm ? nAdya ityAha---abheda iti / dvitIye'nirvacanIyabhedasaMbhavAdvizeSaNavi. zeSyabhAvAdirityAha--tadanizcayadazAyAmiti / vizeSaNatvAderAropitatve hetumAhaekatva iti / AropitabhedAdeva dharmipratiyogibhAvo'pItyAha-evamiti / bhedasamAnAdhikaraNAbhedastAdAtmyamiti pakSe bhedaH kiM parAbhimata utAsmadabhimata iti vikalpya dUSayati -dvitIya iti / guNaguNinoH samavAya iti pakSaM dUSayati---nApi
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 saTIkAdvaitadIpikAyAm dvitIye'pyabhedasamAnasattAko bhedaH, kiMvA'nirvacanIyaH ? / naadyH| virodhAt / na dvitIyaH / tvayA'nabhyupagamAt / abhyupagame vA jJAnAtmanorabheda eva vAstava iti siddha naH samIhitam / nApi tRtiiyH| ghaTAderapi buddhiguNatvaprasaGgAt / nanu jJAnasamavAyo ghaTAdau nAstIti cet kiM svarUpeNa nAsti kiM vA jJAnAbhAvAt / nAdyaH / ghaTAdAvapi rUpAdisamavAyasavAt tasya ca jJAnasamavAyAbhedAt / nApi dvatIyaH / jJAnasyApyAtmani sattvAt / tathApi ghaTe nAstIti cenna / vidyamAne jJAne tatsamavAye ghaTe ca sati jJAnaM nAstIti vacanasya vyAhatatvAt / na hi ghaTasaMyogAzraye bhUtale ghaTAbhAvo bhavati / yatra yasya kAryasya samavAyasambanbo vartate tattasya samavAyikAraNamiti ghaTAderapi buddhisamavAyikAraNatvAt / ghaTAdebuddhisabhavAyitvaniraHsaH / __ atha buddhyavacchinnasamavAyAbhAvAt ghaTo na buddhisamavA. yoti cenna / buddhyavacchinnasamavAyatvena tasya tatsambandhatve sama dvitIya iti| jJAnaviziSTasamavAyasya ghaTAdAvasattvAnoktadoSa iti zaGkate---- nanviti / kiM vizeSyAbhAvA dviziSTAbhAvaH uta vizeSa bhAvAditi vikalpya krameNa dUSayati-kiM svarUpeNeti / Atmani sato'pi jJAnasyAtmatvavaddhaTe'bhAva iti zaGkate-tathApIti / tadvRttiprayojakasaMbandhe sati tadabhAvAbhidhAnaM vyAhatamityAhavidyamAna iti / tatsaMbandhavati tenApi bhavitavyamatrodAharaNamAha-na hi ghaTeti / nanu samavAyikAraNasyaiva kAryAzrayatvAnna ghaTe jJAnamityAzaGkaya tava mate ghaTo'pi tathA kiM na syAdityAha-yoti / yatra kAraNe ityarthaH / ato na guNAdau prasaGgaH // ___ nanu yatra yadavacchinnasamavAya iti vivakSitatvAnna ghaTAdarbuddhisamavAyitvamiti codayati atheti / samavAyasyAvacchinnatvAkAreNa viziSTavyavahAraniyAmakatve so'prAmANika eva syAdityAha-na buddhyavacchinneti / kiMca buddhayavacchinnasamavAyo'pi ghaTe'stItyAha-buddhayavacchinneti / samavAyasya buddhisaMbandhAbhAvAnna tadavacheda
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 173 vAyAnantyaprasaGgana tsyaivaasiddheH| svarUpasambandhenaiva tadanumAne'rthAntaratvAt / buddhyavacchinnasamavAyasya tava mate kevalasamavAyAdananyatvAca / yadanna kenaciduktama, samavAyasyaikatve'pi bhavanmate mokSe sukhasphuraNasattve'pi duHkhasphuraNAbhAvavat ghaTe'nyasamavAyasattve'pi saMvitsamavAyo nAstIti / tanna / Atmana eva niHsukhasphuraNarUpatve'pi mokSe duHkhatAdAtmpAbhAvena tadasphuraNAt / na tu sphuraNavirahAt / yasmiMstu saMsAriNi duHkhamasti tadapi taniSThatvena brahmIbhUto mukto'vagacchatIti / na tRtiiyH| buddheridAnoM jJAnaM jJAto ghaTa ityAdyanubhavena kAlAdinA'pi svarUpasambandhasatvAt / nApi sambandhaM vinaiva buDirAmaguNa iti pakSaH zobhate / ati. prasaGgAt / yattu navInoktaM rUpyAdedRzyatvAdinA yaH sambandhaH, abhAvadaitamate abhAvAtmanoH yaH sambandhaH sa eva buddhyAtmanoriti / tanna / mithyAdharmikadharmasyApi mithyAtvena tadubhayasambandhasyApi katvaM svarUpasaMbandhena tadavacchede samavAyamAtrasyaivAvachinnatvAddhaTe'pi tatprasaGga iti bhAvaH / atra navInoktAM pratibandI dUSayitumanuvadati-yadatreti / ekajIvavAde muktI duHkhAbhAvAdeva tadviziSTasphuraNAbhAvopapattirityAha-tanna Atmana eveti / anekajIvavAda Izvarasyetra muktasyApi duHkhasphuraNamastItyAha-yasmiMstviti / guNaguNinoH svarUpasaMbandha iti pakSaM pratikSipati-na tRtIya iti / buddheH svarUpasaMbandhasattvAdityanvayaH / navA kimapIti pakSe doSamAha-nApi saMbandhamiti / buddhayAtmanoH saMyogAdi. saMbandhAbhAve'pyanyaH saMbandho bhaviSyatIti navInoktaM codyamanuvadati-yattviti / bhipretyoktamabhAvadvaitamata iti / dRzyatvAdinA zuktirUpyAdayaH saMbandhaH sa buddhyAsmanomatadvaye'pi na sambhavatItyAha - tanneti / abhAvadvaitamate cAbhAvAtmanoH saMbandha eva nAsti / zAstrasyAkhaNDArthaparatvAnmAnAntarasya ca tatrAbhAvAccetyAha-- matAntara iti //
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 saTIkAdvaitadIpikAyAm mithyAtAdAtmyAdirUpatvAt / matAntare prapazcAtentAbhAvasyAsambandhe'pi na kAcit kSatiH / nAbhAvasambandhaH zAstreNa prtipaadyte| rUpAdiguNAnAmavAstavikatvam / nacAbhihitaprakAreNa rUpAderapi na ghaTAdiguNatvaM syAditi vAcyam / vastutastadabhAvasyeSTatvAt / pratItestvanirvacanIyaguNaguNibhAvaviSayatvAt / etAvAMstu vizeSaH / buddhyAropo'ntaH karaNAvacchiAna Atmani sopAdhikaH / "kAmaH saGkalpo vecikitsA zraddhA'zraddhA dhRtiradhRtihIM(6rityetatsarvaM mana eva" iti zrutyA parizeSobaliyA buddherantAkAraNadharmatvena siddha. tvAt / kevalAtmani ca "nAntaHprajJAnaM na bahiHprajJa" ityAdizrutyA darzitopapattyA ca vijJAnAbhAvasya siddhtvaat| nanu "manasA hyeva pazyati" iti vijJAna prati manasaH karaNatvazrutestasya manodharmatvazrutiraupacArikIti cenna / vijJAnadharmiNo manasa Atmani vijJAnAropanimittatayA karaNatvAt / kusumasya sphaTikAruNimArope karaNatvavat / evaM cobhayazrutirmu nanvabhAvatvenAzritatvamanumIyate iti cenna / bhAvatvavadaprayojakatvAt / vastutaH zAstrApratipAdyasvarUpasambandhasattve'pi na doSa ityapizabdaprayogaH / jJAne. samvandhanirAkaraNAdeH rUpAdAvapi tulyatvAttasyApi guNatvAdikaM na siddhayatItyAzaGkyAha--na cAbhihiteti / ___astu tarhi ghaTAdivadAtmano'pi anirvacanIyaM budhyAdiguNakatvameva svA. bhAvikaMna nirgaNatvamityAzaGkhyAtmani buddhyAdisaMbandhasyaupAdhikatvAt tatsamAnasattAkatvAbhAvAttadajJAnajanya tvAttajjJAnanivartyatvAcca na svAbhAvikamityAhaetAvAstviti / buddhyAdikaM kvacidAzritam / guNatvAt / rUpavat / na cAtmA tadAzrayaH / tasya niravayavakUTasthasyAvyApyavRttijanyabuddhyAdyAzrayatvAnupapattaH / pRthivyAdestadAzrayatvaM dRrato nirastamiti parizeSAdantaH karaNameva tadAzraya ityAha-parizeSeti / svapnopalabdhirantaH prajJA, jAgradupalabdhirbahiHprajJA tadubhayarahita
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 175 khyArthA / ghaTAdau tu rUpAdirna sopAdhikaH / tatropAdheradarzanAt / kiM tu rajjusarpavanirupAdhika eva / na ca rajjusarpavanna mithyAtvabuddhistatreti vAcyam / avidyAtiriktadoSAjanyatvena ghaTAdijJAnAnivartyatvena cAvicAradazAyAM tadabhAve'pi vicAradazAyAM tatsattvAt / dehAtmatAdAtmyavat / / ghaTarUpAdevalakSaNyena navInamataM nirasyati / etena ghaTatadrUpAdestvaduktakutarkabAdhitaM cet guNaguNitvaM tarhi gaganasyeva tat prAtibhAsikaM syAt / tasya vyAvahArikatve tadUgrAhakayuktyaiva tatpAramArthikamityasmanmatamiti navInoktaM parAstam / uktayuktInAM vAstavadharmatvapratikUlatvAt / mithyAtve'pi vyavahArakAle teSAmadhiSThAnajJAnAbhAvena vartamAnatayA'vidyAs. tiriktadoSAjanyatayA cArthakriyAsAmarthyAta satyatvAyogAta durnirUpasyApyetAvatA pAramArthikatvokto kAmamabhidhIyatAm / saMjJAmAtra vivAdaparyavasAnAt / miti zrutyarthaH / 'kAmaH saGkalpa" ityAdizruterupakramavirodhAdanyaparatvaM zaGkatenanu manaseti / kAmAdermanovikAratve'pi karaNatvazrutiraviruddhatyAha-na vijJAneti / rUpAderghaTAdAvAropitatve'pyAtmanyAropitabaddhayAdivailakSaNyamAha-ghaTAdAviti / rajjusarpavadrapAdernirupAdhikAdhyAsatve'pi vyavahAradazAyAM bAdhAsyAdityAzaGkayAhana ca rajjusarpavaditi / kiM mithyAtvanizcayo bAdhaH, uta savilAsAvidyAnivRttiH AdyastviSTa eva / dvitIyastu rUpAdyupAdAnamUlAjJAnanivatekajJAnAbhAvAdeva nAstItyabhipratyAha-avidyeti / ghaTarUpAde rajjusarpavailajhaNyAbhidhAnAdeva navInapralApo'pi nirasta ityAhaeteneti / eteneti / gaganasyeveti / tdgtruupaadivdityrthH| yaduktaM, vyAvahArikatva. sAdhakayuktyA pAramArthikatvasiddhiriti tatrAha-uktayuktInAmiti / nanu rUpAderAropitatve yAvadAzrayabhAvitvamarthakriyAyogya tvaM ca na syAdityAzaGkayAnyathopapattyA duSayati-mithyAtve'pIti / vyavahArakAle'dhiSThAnajJAnAbhAvAdyAvadAzrayabhAvitvamavidyA
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 saTIkAdvaitadIpikAyAm kutarkatvaM cAsmattasya svavyAghAtakatvAt pratitarkaparAhatatvAvA, nobhayamapi / pratyuta pratItimAtreNAvivekiyAdharahitena guNaguNibhAva vyavasthApayatastavaiva tarkaH kutarkaH / maayikrjtdehaatmbhaavvyaapktvaat| yattu jJAnatAdAtmyaM jJAnasaMbaddhasya ceta saMbandhasya bhedagarbhatvAvyAghAtA, asaMbaDasya cedatiprasaGga iti / tnn| dharmajJAnavAde jJAnasya sveneva jJAnAtmavAde'pi svena saMbandhAntaramantareNAbhedasaMbhavAt / bhinnayoreva saMbandhApekSaNAt / anyathA tvaduktayuktyA tvamapi tvadabhinno na bhaveriti tava nirAtmatApattiH / nanu bhinnayoraikyaM saMbandhaM vinA na bhavatIti cenna / bhinntvaiktvyorekaasmvaayaat| kalpitabhedayoriti cettarhi sa eva sa iti kiM saMbandhena / tiriktadoSAjanyatvAdarthakriyAsAmarthya ca mithyAtvepyupapadyata ityarthaH / nanu vyAvahArikatvaprayojakameva sattvaprayojakamityata Aha-durnirUpasyApIti / asadvailakSaNyamAtreNoktarUpasaMbhavAnna yuktiviruddhsttvsiddhirityrthH| guNaguNyAdibhAve bAdhakatarkasya kutarkatvamuktamasahamAnaH pRcchati-kutarkatvaM ceti / laukikavaidikavyavahArAviruddhatvAdadvaitAnukUlatvAcca na svavyAghAtakatvaM, pratitarkasya dUSitatvAnna tatparAha. tizcetyabhipretyAha-nobhayamapIti / nyAyAnugrahItazrutibAdhitatvAtprapaJcasattvasAdhakatarkaH eva kutarka ityAha-pratyuteti / bhavattakasya saMpratipannamithyApadArthe'pi prasarAtkutarkatvamityAha-mAyiketi / jJAnAtmanorabhede'pi pratitarkaparAhatiM codyamanuvadatiyattviti / vinA'pi sambandhaM svarUpavizeSAdevAbheda iti matAntare'pi saMmatamityAha -tanneti / atarkatvadyotanAha -anyatheti / adyApi jJAnAtmanorbhedaM siddhavatkRtya zaGkate-nanubhinnayoriti / kiM vastuto bhinnayorityabhipretabhuta kalpitabhedayoriti ? Aye tadaikyameva nAtItyAha-na bhinne'ta / dvitIyamanUdA dUSayati-kalpiteti // siddhAntAbhimatatarkasyApyatiprasaGgama bhimanyamAnasya tasya navInasya codyamanUdha nirAkaroti-eteneti /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 177 siddhAntyabhimatatakasyAtiprasaGganirAkaraNa: etena sambandhAbhAvena jJAnasyAtmadharmatvanirAkaraNe jJAnatvamapi jJAnadharmo na bhavet / jJAnatvAnadhikaraNamapi jJAnaM cet jJAnAnadhikaraNamapi jJAnAtmakamastviti kena ciduktaM parAstam / jJAnatvavanniIrmakajJAnAbhyupagame bAdhakAmAvAt / jJAtRtvaM tu sakhaNDameveti na jJAna binA tatsiDiriti vizeSaH / na ca suSuptau jJAnAbhAvAtkathaM sa Atmeti vAcyam / tatrApi tatsaMbhavasyoktasvAt / kiJca bhUtau hi tatra tatra brahmavijJAnAtsarvavijJAnaM zrUyate / jIvazcAnAdiH / utpattimatva vinAzaprasaGgAt / kRtahAnyAderapyApatteH / na cAgnivisphuliGgAdidRSTAntena jIvasyotpattiH zrUyate jJAnasyaikatvAttatra jJAnatvAbhAva iSTa ityAzaGkayAha-jJAnatveti / jJAne jJAnatvAnabhyupagame kibhanugatavyavahArAnupapattiH, kiM vA tasyetarabhedAnupapattiH, kiM vA tadasAdhAraNadharmAbhAve tasya vastutvAnupapattiH / na ca sarvathA'pi / parAbhimatajJAnatve tadgatAsAdhAraNadharmAbhAve'pyuktasya sarvasyopapattivadekajJAnasvarUpAdeva tatsarvopapattirityabhipretyAha-jJAnatvavaditi / nanu jJAnatve'pi jJAnatvataivAsAdhAraNo dharmasta yAvartako'stIti cenna / ekavyaktI jAterayogAt / nanu jJAnetarAvRttitve sati sakalajJAnavRttitvalakSaNopAdhireva jJAnatvateti cenn| jJAnetarAdyanekapadArthAtmakasya sakhaNDopArjJAnatvAsAdhAraNadharmatAyogAt / kizca jJAnatvasya ghaTatvAdinA bhedagrahe satyeva jJAnetarAvRttitvalakSaNavyAvattakadharmagrahaH / tadgrahe ca jJAnatvasya ghaTatvAdinA bhedagraha iti parasparAzrayApattaH / evaM tattaddharmeSu tathAvidhAprAmANikAnantadhamakalpanAgauravAtprameyatvAdAvetAdRzadharmAsaMbhavAcca / jJAnatvaM svarUpavizeSAdevetaravyAvRttamanugatajJAnAlambanaM cetyavazyamabhyupeyam evamasmanmate jJAnamapIti bhaavH| tarhi jJAnAzrayatvaM vinA na jJAtRtvamityuktaM dUSayati-jJAtRtvamiti / nanu jJAnAtmanorabhede suSuptAvapi jJAnaM syAt tathA ca suSuptitvabhaGga itya zaGkayAnityajJAnoparamasyaiva suSuptitvAnnityajJAnaM tadApyastItyAhana ca suSuptAviti / cidrapabrahmAbhedAdapi pratyagAtmA cidrapa iti vaktumabhede tAvacchatArthApattimudbhAvayati-kiJcetyAdinA / jIvasya ghaTAdivabrahmakAryatve'pi tadvijJAnAtsarvavijJAnasiddhirityAzaGkaya tasyAkAyatvamAha -- jIvazceti / "yathAgneH kSudrA visphuliGgA vyuccaranti" ityAdi zratyarthe bhrAntasya tAntrikasya codyamapavadati-na cAgnIti / dRSTAntazruteH pratyakSasiddhArthAnuvAditvAtpratyakSeNa cAgnyavayavAnAmeva satAM viviktAnAM
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 saTIkAdatadIpikAyAma iti vAcyam / avayavinaH pRthagbhAvamAtrameva hi visphuliGgAdena tu tasmin prAgasata utpttiH| anabhivyaktasyAbhivyaktirvA / agnyavayavavisphuliGgAnAM prAgapi tathaivAnubhavAt // evaM jIvasyApi brahmasamAnasvabhAvatvaM vibhaktatvamAtraM ca tato 'vagamyate na tu dvividhA'pyutpattiH / tato jIvo'pi jJAnAtmakabrahmAbhinnaH / anyathaikavijJAnAtsarva vijJAnapratijJA pouyata / agnivisphuliGgAdidRSTAntazrutizca bAdhyeta / tathA ca pAramarSa sUtra jJo'taeveti / "nahi draSTurdaSTeviparilopo vidyate" iti zrutirapi jJAnasyAtmatve pramANaM vyadhikaraNaSaSThItaH samA. nAdhikaraNaSaSThayA abhyarhitatvAt / anyathA draSTuryA dRSTiH tasyAH dRSTaH, yo draSTA tasya vA, viparilopo niSidhyate ? / nAdyaH / jIvAzritajJAnasya pratyakSavinAzAnubhavAta / na dvitiiyH| "yadai. tanna pazyati pazyanvai tanna pazyati na hi draSTurdaSTeviparilopa' iti jJAnasyaiva vinAzaniSedhAt / visphuliGgatayopalambhAnna teSAM sadasakAryavAdAbhimatotpattirityAha-avayavina iti // "evameva asmAdAtmana" iti dAntikazrutyarthamAha-evaM jIvasyApIti / asmAdAtmana i ta dArzantikazru tyanirUpaNam / / brahmasamAnasvabhAvatvaM satyajJAnAdirUpatvam / anAdejIvasya brahmaNo bhede'nyajJAnAdanyajJAnAnupapatterekavijJAnAtsarva vijJAnapratijJA pIDayeta tatastadabhedo vaktavya ityAha-tato jIvo'pIti / jIvasya brahmasvabhAvatvAbhAve'gnivisphuliGgadRSTAntAnupapattirityAha-agnivisphuliGgeti / Atmanazcidrapatve bAdarAyaNasUtramapi pramANayati-tathAceti / jJo nityazcidrapa AtmA ata eva cidrapabrahmaNa evAnAdyavidyayA'nAdijIvabhAvena sthitvAditi sUtrArthaH / draSTari dRSTizabdazravaNAdapyAtmA. cidrapaityAha- na hi draSTuriti / nanu draSTuH saMbandhinyA dRSTeriti tayorbheda evAsyA artha ityAzaGkayAha-vyadhikaraNeti / vyadhikaraNaSaSThIparigraho'pi siddhAnte samaJjasa iti vaktuM paramate tadasAmaJjasyamAha-anyatheti / suSuptau karaNavyApAroparamAtsarvazAnAbhAvazaGkAyAM rUpAdiviSayakavRttijJAnoparame'pi sAkSirUpajJAnasyoparamo
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 176 na cezvaradRSTevinAzamiyaM niSedhatIti vAcyam / "pazyanvai tanna pazyati" iti vizeSavijJAnaniSedhasya tasminnayogAt / "tIrNo hi tadA saJchokAn hRdayasya bhavati" iti pUrvavAkyapramitasya suptau zokasaMtaraNasya sarvadA'zoke paramezvare'yogAt / na hi ghAtughAterviparilopo bidyata" ityuttaravAkyAtpratipanna ghrANA. bhivyaktagandhajJAnasya parasminnayogAcca / na hi gandhajJAnamAtraM ghaaterthH| prakArAntareNa gandhamavagacchati gandhaM jighrtiitypryogaat| Atmani draSTutvAdyanupapatti zaGkA nirAkaroti / na caivaM dRSTaH kathaM draSTutvamiti vAcyam dRgrUpasyAtmano dRSTayabhivyaJjakadarzanAzrayatayA tattadviSayAvacchinnatayA tadavabhAsakatayA vA draSTutvAvirodhAt / draSTurvRtyAzrayasyAnta:karaNasya yA nAstItyevamarthe spaSTamavagamyamAne'prasaktadraSTranAzaniSedhaparatvAyogAdityabhipretyAhana dvitIya iti / astu tarhi dRSTivinAzaniSedha eva zrutyarthaH / sa ca paramate'pIzvarajJAne saMbhavatIti cenna / tathAtve pUrvavAkyAsAmaJjasyaprasaGgAdityAha-na cezvareti / saMdaMzanyAyeneyaM jIvaviSayetyabhipratya pUrvottaravAkye jIvaviSaye pradarzayati-tIrNo hIti / tadA suSuptau hRdayasyAntaHkaraNasya sambandhinaH zokAnatikrAnto bhavati / Atmani tadAropanimitasyAntaHkaraNasya liintvaaditishrutyrthH| nanu gandhajJAnameva ghrAtizabdArtho na tu ghrANAbhivyaktatvavizeSitam / gaurvaat| IzvarajJAnamapi gandhaviSayakamityata Aha-na hIti / prakArAntareNeti / anumAnAdinA gndhjnyaatriityrthH| nanu siddhAnte'pi smaanaadhikrnnsssstthynuppttiH| dRSTadarzanAzrayatvarUpadraSTratvAsaMbhavAditi cenna / rUpAdiviSayavRttyadhiSThAnatayA kalpitabhedena phalarUpa. dRSTisambandhitvena vA dRpasyApyAtmano draSTutvopapatrerityAha- na caivamiti / siddhAnte vydhikrnnsssstthyaa'rthmpyuppaadyti-drssttuvRttyaashrysyeti| nanvAsmano'ntaHkaraNabRttyadhiSThAnatayA draStRtvamuktamanupapannam / tadabhAvadazAyAmapi draSTutvazravaNAditi codayati-nanu muktAviti / paramate'pi tadA tadanupapattestulyatvAdvidhure gRhasthazabdavattatprayoga ityAha-nAtmana iti / muktAvapi zarIrendriyAdeH
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkAdvaitadIpikAyAm dRSTiH sAkSibhUtA jJaptistasyA iti vA, dRSTevRtteze'nubhavI draSTA sAkSI tasyeti vaa'rthH| nanu muktAvapi "vijJAtAramare kena vijAna yAtU" iti tervijJAtRtvamasti na tu tadA'ntaHkaraNamastIti cenna / Atmano bhUtapUrvagatyA nadA jJAtRtvanirdezAt / anyathA "yatra tvasya sarva mAtmaivAbhUttatkena kaM pazyet' iti muktau darzanakartRtvaniSedhavirodhAt / ata eva "pazyaMzcakSuH zRNvaJchrotram" ityAdizrutijIvasyAgantukajJAnavAdinI zabalAtmaviSayA / anyathA "nAntaH prajJam" ityAdizrutivirodhAca / tasmAdavasthAtrayasAkSyanubhava evAtmeti / sacAyamAtmodAsIno na karttA bhoktA vA / asaGgo hyayaM puruSaH / "asaGgo na hi sajjate dRSTvaiva puNyaM ca pApaM cetyaadishruteH| mAtmA kati mtpuurvpkssH| syAdetat / ahamanubhave prakAzamAna AtmA tato'nyo sattvAt darzanakartRtvamastIti vadantamarvAcInaM pratyAha --anyatheti / draSTatvAdeH atibAdhitatvAdeva kvacittadanuvAdazrutirAropitaviSayetyAha--ata eveti / draSTutvAdeH svAbhAvikatve zrutyantaravirodhamAha-anyatheti / 'nAntaH prajJaM na bahiH prazaM nobhayataH prajJam" ityAdinA prapaJcopazamaM zivamadvaitam ityantena nirvizeSa. svarUpamabhidhAya sa Atmeti tasyaivAtmatva nirdezAdAtmanaH svAbhAvikadraSTutvAdika tadviruddhamityarthaH AtmanaH saMvidabhedamupasaMharati - tasmAditi / pUrvamAtmanaH pramAtRtvasyAropitvopapAdanena tadadhInakartRtvAderapyAropitatvamarthasiddhamapi prativAdyabhinivezopazamanAya mukhataH sAdhayitumupakramate-sa cAyamiti / udAsInapadArthamAha - na karteti / tatra vakSyamANatarkAnugrAhyAM zruti pramANayati-asaMga iti / dRSTvaiveti / jAgrati svapne ca puNyapApakriyAH tatkArakANi tatphalAni ca dRSTavaivAvasthAntaraM prApteti na kRtvA bhuktvA vetyathaH / zruteranyaparatvamabhipretya yathAzrate'nupapattimudbhAva yati-syAdetaditi / AtmanaH katRtvAdau tAvatpratyakSaM pramANamAha- ahaGkaromIti / hamanubhave prakAzo yasya sa tthaa| tadAzrayatvAnubhavAdityarthaH /
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 181 prathamaH paricchedaH ghaTavadanAtmA sa ca jJAnarUpo'pi kartA bhoktA'bhyupagantavyaH / ahaM karomi bhuJja iti tayorahamanubhavaprakAzAzrayatvAnubhavAt / anbhave bhramanirAsaH ! na cAyamanubhavo bhramaH na tAvadAtmani bAdhakAnubhavAdasya bhramatvam / tadabhAvAt / nahi nAhaM karomi na mujhe kiM tu madanya evAsmiccharIre taddhi iti kazcidanubhavati / nanu mithyAtmadharmatvAta, kartRtvAdirapi mithyaa| ahamanubhave'nAtmatA. dAtmyaviziSTAnubhavasyaivAnubhavAditi cet tarhi kevalAnubhavarUpa AtmA na syAt / ahamanubhave tasyAprakAzamAnatvAt / ahamanubhavagocarasya dvairUpye prmaannaabhaavaac| na ca paramapremagocaratvaduHkhitvAderahamanubhavagocare darzanAttasya dairUpyamiti vAcyam / nahyanekadharmAnubhavo dharmiNaM bhinatti / atiprasaGgAt / na caitayovirodho'sti / AtmA yAtmatvAt paramapremAspadaM duHkhI sthUloha mityAdyanubhavavadetasya bhramatvAnna ativirodhitva mityAha-na ceti / kimetasya pratyakSabAdhAd bhramatvamuta yuktibAdhAt / nAdya ityAha-na tAvaditi / tadvidha iti / kartA bhoktA cetyrthH| dvitIyaM zaGkate-nanviti / mithyeti / mithyAbhUto yaH zabalAtmA taddhamatvAdityarthaH / zavalasyaivAhamanubhavagocaratve kevalasyAtmatvaM na syAt / ahamanubhavagocarasyaivAtmatvAdityAha- tahIti / anAtmatAdAtmyasyAhamanubhavagocaratvamapyasiddhamityAha- ahamanubhaveti / nanvaha. manubhavagocare pratIyamAnaduHkhitvAdibhedAnupapattireva dharmibhede mAnamityAzaGkayA''ha-na ca parameti / kiM dharmibhedamantareNa dharmamAtrabhedo'nupapannaH, uta viruddhadharmabhedaH / nAdyaH / rUparasAdhanekadharma attve'pi dharmiNo bhedAdarzanAdityAhana hyaneketi / dvitIyastva siddha ityAha-na caitayoriti / parasminnAtmanyubhayorapi prayojakapradarzanenAvirodhamupapAdayati-AtmA hIti / dhamya bhedasyAnubhUyamAnatvAdApa na vidhi ityAha-yasyeti / yaduktamAtmatvAtparamapremAspadamiti tadAkSipatinanu premeti / putrAdAvapi paramparAsaMbandhenAtmatvameva tatprayojaka mityA. zaGkayAtiprasaGgana dUSayati-na ca tatreti / zatrau dveSaprayojake sati kathaM premetyAzaGkaya du:khitvapremAspadatvavadubhayaprayojakavazAdubhayamapi syAdityAha-aniSTatve.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 saTIkAdvaitadIpikAyAma ca / duHkhasamavAyikAraNatvAt / yasyAhamarthasya premA bhUyAsamiti tasyaiva so'haM duHkhItyanubhavAt / nanu premagocaratvaM nAtmatvaprayuktam, anAtmanyapi putrAdau tadarzanAt / na ca tatrApyAtmasambandhitvakRtaM tadityAtmatvameva prayojakamiti vAcyam / zatrAvapi prasaGgAt / aniSTatvena tasya dveSagocaratve'pyAtmIyatvena premApi syAt / AtmIye'pyupekSaNIye tdbhaavaac| astu tarhi sukhaviziSTatvameva tA.yojakamiti cet tahi sukhaduHkhayorvirodhAttaddharmibhedaH syAt / na caikasminnapi tayoH kAlabhedenAvirodha iti vAcyam / duHkhakAle aAtmani premAbhAvaprasaGgAt / asti ca tadApi sa iti cenna / sukhasamavAyitvaM hyAtmanaH premagocaratve prayojakam / taDIne tadadarzanAt / tadAzraye ca darzanAt / taca duHkhAzraye'pi na hoyate / tasyaiva sukhasamavA. yikAraNatvAt / putrAdAvapyAtmopAdhipremagocare svasamavetasukha. neti / aniSTatvaM premapratibandhakamityAzaGkayopekSaNIye pratibandhakAbhAvAt premA syAdityAha-AtmIye'pIti / AtmatvasyAprayojakatve'pyanyadeva prayojakamiti zaGkate-astu tahIti / sukhitvAdyanubhave Atmatvasya prayojakatvaniSedhaH / tathA sati viruddhadharmAdhyAsAddharmibhedaH syAdityAha-tahA~ti / rAgadveSa. vadekakAlInatvavirodhe'pyekAdhikaraNatvamaviruddhamityAzaGkayAha-na caikasminniti / sa premaa| evaM siddhAntinA premagocaratvaprayojaka AkSipte pUrvavAdI svAbhimataM nirupAdhipremaprayojakaM darzayati-na sukhasamavAyitvaM hIti / tarhi saMtanyamAnaduHkhadazAyAmAtmani premA na syAdityAzaGkaya tadApi sukhasamayitvayogyatA'stItyAha |tcceti / evaM nirupAdhikapremagocaratve prayojakamuktvA sopAdhikapremagocaratve prayojakamAha-putrAdAviti / janakatvaM nimittatvaM tarhi premagocaratvamAtre kiM prayojakamityata Aha-sukhajanaka vamiti / uktaprayojakasya yatsAmAnyanyAyopetatAmAha-sAmAnya iti / nanu vizeSaprayojakayolaghuzarIrayoH satoguruzarIre te na grAhya ityata Aha-na ca lAghavAditi / pramANabAdhite'the lAghavAnavatArAditi
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricche : 183 janakatvaM prayojakam / sukhajanakatvaM tUbhayatrAnugataprayojakam / sAmAnye sAmAnyasya vizeSe vizeSasya ca prayojakatAyA nyAyyatvAt / na ca lAghavAdAtmanaH sukhatvameva paramapremagocaratve prayojakaM sukhazeSatvaM ca putrAderaupAdhikapremagocaratve iti vaacym| ahaM sukhItyavAdhitAnubhavenAtmano'sukhatvAt / tathApi duHkhaashrytvaavirodhaac| janyayoreva sukhaduHkhayovirodhA'nubhavAt / anyathopAdhike'pyAtmani sukharUpatvAnapAyAt dukhaanupptteH| kevalabuddhe reva duHkhaadimitvniraasH| / na ca duHkhAdikaM kevalAntaHkaraNadharma eva pratIyate iti vAcyam / caitanyasAmAnAdhikaraNyAnubhavAt / duHkhAderantaHkaraNamAtradharmatve ca bhautikAzrayatayA rUpAdivat sAdhAraNyaprasaGgAca / na ca dvitvAdivadasAdhAraNyamaviruSDam / tasyApi sAdhAraNatvAt / niyatacetanadharmopagraheNa tasyAsAdhAraNatvAca / hetumAha-ahamiti / ahamarthasya sukhatvenaiva paramapremagocaratvamaGgIkRtyApi tasya dvairUpyaM na siddhayatItyAha-tathApIti / nanu sukhaduHkhayorAdhArAdheyabhAvo viruddha ityAzaGkayAha-janyayoriti / nityasukhasya duHkhavirodhe zabalite'pi tasmin duHkhaM na syAdityAha-anyatheti / / kevalabuddhereva duHkhAdimitvamiti sAMkhyamataM nirAkaroti-na ca duHkhAdikamiti / "annamayaM hi somya mana" iti zrutermanaso bhautikatvena tanmAtradharmatve sarvapuruSasAdhAraNyaM syAdityAha-duHkhAderiti / bhautikadharmatve'pi dvitvAdivadasAdhAraNyamityAzaGkaya dRSTantAsaMpratipattyA dUSayati-na ceti / dvitvAderapekSAbuddhivyaMGayatvAdyAvadravyabhAvitvena sAdhAraNyamiti bhaavH| dvitvAderapekSAbuddhijanyatvamate'pi niyatacetanadharmabhUtajJAnajanyatvamasAdhAraNaNye prayojakam / duHkhAdau ca na tadasti / sAMkhyamate cetanasya nirddharmakatvAdityabhipretyAha-niyateti / nanvahamarthe pratyakSazAstrAbhyAM paricchedAparicchedayoviruddhadharmayoravagamAddharmabheda Avazyaka
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 saTIkAdvaitadIpikAyAm nanvahamanubhavagocaraH pricchinno'nubhuutye| ihaivaasmiitynubhvaat| na cedaM paricchinnatvaM kevalAtmaniSTham / tasya vibhutvAt / na ca deha eva paricchinno'nubhUyate natvAtmeti vAcyam / ahamihaivAsmi jAnAna iti paricchinnatvasya jJAnasAmAnAdhikaraNyAnubhavAt / tasmAdantaHkaraNatAdAtmyaviziSTa AtmA'hamanubhavagocA iti cenn| dehaparimANasyAtmanyAropitasya sphaTika iva lauhitasyAnubhavAt / AtmaprAdezikatvAnubhavasya siddhAnte'pi bhramatvAt / anyathA'ntaHkaraNasyAniyataparimANatvena tadavacchinna AtmA'pi tathaiveti vyAsaGgA, sarvAGgINasukhAnubhavazca na syAtAm / aniyataparimANatve vA tadAzraya bhedasyApyAvazyakatayA tadavacchinna tmano'pyekazarIre bhedaprasaGgAt / viziSTasyAtmanaH kartRtve bhoktRtve vA mukti dazAyAmapyasyAvasthAnaprasaGgAt / baddhasyaiva muktyAzrayatvAt / tasmAnmokSyamANaH kevalAtmaiva kartA bhokteti na tasya mRSAdharmatvam / kevalasyA manaH prabhAtamvanirasanam / . ata eva zravaNAdikartRtvamapi tasyaivetisaMgacchate / muktayA iti codayati |-nnvhmnubhveti / paricchedAnubhavasya dehaviSayatvena tasyAtmabheda iSTa ityata Aha-na ca deha iti / aparicchinne'pyahamartha paricchedAnubhavasya bhrAntirUpasya saMbhavAnna tadvairUpyamityA''ha pUrvavAdI-na dehaparimANasyeti / nanu paricchedAnubhavasya pramAtve saMbhavati bhrAntitvamayuktamityAzaGkayA''ha-Atmeti / antaHkaraNatAdAtmyApana evAtmA'hamartha iti pakSe kimantaHkaraNa naMtaparimANa maNu parimANamaniyataparimANaM vA ? AdyayordoSamAha-anyatheti / tRtIye parimANabhedenAntaHkaraNabhedasyAvazyakatayA tadavacchinnAtmano'pi bhedApAtAt kRtahAnAdiprasaGga ityAha-aniyateti / kartRtvAdibandhasya viziSTadharmatve muktirapi tasyaivetyadvaitahAnirityAha-viziSTasyeti / kevalasyAtmano muktayanvayitvAt sa eva katRtvAdibandhAzrayaH / tathA ca na bandhasya mithyAvastudharmatvamityupasaharati-tasmAditi / kevalasyAtmana eva kartRtvAt pramAtRtvamapi tatyaivetyAha-ata eveti / tarkite'thai pramANAntaramapyAha / -muktyAzraya iti / zabalAtmani siddhasAdhanatAnivRttaye muktyAzraya ityuktam / ata ev-aatmtvaadevetyrthH| jyotiSTomAdi
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 185 aya AtmA kartA''tmatvAt vyatirekeNa ghttvt| ata eva bhoktA ca / jyotiSTomA dazrutizcAtmanaH kartRtve mAnama / "paraM jyotirUpasaMpadya svena rUpeNAbhiniSpadyate sa uttamaH puruSaH sa tatra paryeti jakSat kroun ramamANa" iti svarUpAvirbhAvalakSaNamuktAvapi kartRtvazravaNAt taca vedAntasiddhAtmanirUpaNena samAdhAnatayA paramArtha eveti / atrocyate-AtmA tAvat jnyaanruupH| jJAnaM ca na sva. viSayamiti nirUpitam / ahamanubhavazca mAmahaM jAnAmItyahamarthaviSayo'nubhUyate / ato na kevlaatmvissyH| na cedaM viSayatvaM taTasthasyaivAntaHkaraNasyeti vAcyam / caitanyAsaMvalitasyAhamanubhavAgocaratvAt / ahamanubhavagocaradharmasya sukhAdeH kathamapyanAtmadharmatvAyogAcca / ata eva na dehAdigocaratvamapi tasya / zrutizceti / kriyAphalasya kanvayArthe AtmanepadasmaraNAditi bhaavH| avidyA'bhAvadazAyAmapi kartRtvazravaNAttadAtmanaH : pAramArthikamityAha-paraM jyotiriti / mamA''tmA mamAntaHkaraNamityanubhavadvayasyApi vinigamakAbhAvena yathArthavAdahamarthe dvairUpyamanubhavasiddhaM yuktito'pi sAdhayitumupakramate-atrocyata iti / tatra tAvaccaitanyaviSayatvAviSayatvalakSaNaviruddhadharmAdhyAsAdbhedo vaktavya ityabhipretyoktaM smArayati-AtmA tAvaditi / tahyaviSaya evAtmA'hamartha ityata Aha-ahamanubhavazceti / astu tarhi jaDAntaHkaraNasyAtmatAdAtmyarahitasyaivAhamanubhavaviSayatvamiti vadantaM sAGkhyaM pratyAha-na cedamiti / jaDamAtrasya ghaTAdivadahamanubhavaviSayatvAyogAditi hetumAi-caitanyeti / kiM cAntaHkaraNasyaivAhamanubhavagocaratve duHkhAderadhyAsenApyAtmadharmatvaM na syAt / na ca tadyajyate / muktyanvayini tasmin bandhasyAvazyakatvAdityAha--ahamanubhaveti / kathamapIti / adhyAsenApyAtmadharmatvAbhAvAyogAdityathaH / uktahetorevAhamanubhavasya dehAdimAtragocaratvamapyayuktamityAha-ata eveti / ___ ahamanubhavagocarasya dvirUpatve'pi kathaM mithyAtvamityAzakyAha-na ceti /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 saTIkAdvaitadIpikAyAm anubhavaviSayA''tmanotirUpatve mithyAtvazaGkAnirAsaH / na ca civacitoH saMvalanaM tAdAtmyaM vAstavaM saMbhavatIti mithyAtmaviSayo'hamanubhavaH / na caivaM kevalasyAtmano'hamanubhave prakAzAbhAvAdanAtmatvaprasaGgaH / kevalacidAtmana evAntaHkaraNAdhiSThAnasya tadAtmatayA'hamanubhave sphuraNAta / duHkhitvaparamapremAspadatve api vastutaH parasparAsaGkIrNaM svasvAzrayaM vyavasthApayataH sukhasamavAyitvanAtmanaH paramapremAspadatve duHkhasamavAyitvena paramadveSagocaratvasyApi prsnggaat| tvadukta sAmAnya. vizeSanyAyasya tatrApi sNbhvaat| lAghavena sukhatvasyaiva paramapremagocaratvaprayojakatvAt / sukhitvAnubhavasyAnyathAsiddhe. vkssymaanntvaat| astvAnanda evAtmA duHkhadharmIti cenna / Anandasya duHkhvirodhaat| janyayorapi tayoH virodhasya lAghavena sukhaduHkhasvarUpamAtraprayuktatvAn nityaduHkhAbhAvena duHkhamAtrasyaiva sukhavirodhittvavatsukhamAtrasyaiva duHkhavirodhAcca / anyathA kAdAcitkAbhAvasya pratiyogivirodhitvaM samvalanamityasya vyAkhyA tAdAtmyam / yaduktamahamanubhavagocarasyaivAtmatvAtkevalasya tadgocaratve'nAtmatvApAtAt iti tadrUSayati-na caivamiti / duHkhi. tvAdiviruddhadharmabhedo'pi dharmibhedaka ityAha-duHkhitveti / yadapyuktaM duHkhino'pi premagocaratvamaviruddhaM tatprayojakasattvAditi tadatiprasaGgena dUSayati-sukhasamavAyitveneti / nanu vyAptyabhAvena nAnayorApAdyApAdakabhAva ityAzakya tvadukta. nyAyasya vyApyena saha vyAptatvAttenaiva tadApAdyata ityabhipretyAha-tvaduktati / gauravAdapi svaduktavizeSaprayojakamayuktamityabhipratyAha-lAghaveneti / yaduktaM prAmANika gauravamadoSAyeti tatrAha-sukhitvAnubhavasyeti / sukharUpasyApi Atmano duHkhitvamapItyuktamanUdyApavadati-astvAnanda evetyAdinA / janyayoreva sukhaduHkhayorvirodha ityuktaM gauraveNa dUSayati-janyayorapIti / duHkhasya yathA sukhavirodhitvaM duHkhatvenaiva, evaM sukhasyApi duHkhavirodhitvaM sukhatvenaivetyAha- nityeti / sukhatvAvizeSe'pi janyAjanyavizeSeNa virodhAvirodhAbhidhAne'tiprasaGgamAhaanyatheti / tarhi saMvalite'pi sukhatvAnapAyAdduHkhaM na syAdityuktaM dUSayati-na caiva
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 187 dRSTamityatyAnAbhArasya tadabhAvaprasaGgAt / na caivamavacchinnAtmani duHkhaM na syAditi vAcyaM; virodhIhi svapratiyogino dharmisattA. samAnasattAmapavadati natu tasya vidyamAnatvamAnaM arajate'pi zuttathAdau rajatatAdAtmyAnubhavAt avacchinnAtmani duHkhAdezva taadRptvaat| duHkhAdhiSThAnasyAntaH karaNatAdAtmyakalpanam / nanvevamapi kevale Atmani duHkhamAropyatAM kiM tadadhiSThAnasyAntaHkaraNatAdAtmyakalpanayeti cenn| AtmanyaniSTadarzanA. nantaraM hi duHkhamanubhUyata iti tatra hetuH| na cAniSTadarzanaM jJAnarUpa Atmani saMbhavati / na vA kevalajaDe / tato'ntaHkaraNasya cittAdAtmyApanasya dharmANAM jJAnecchAsukhaduHkhAdInAmeva kAryakAraNabhAvAdavacchinnAtmanyeva duHkhAnubhavo na tvntHkrnntaadaatmyrhite| tathA copapattisahitasamakAlikaviSayaduHkhipremAspadatvAnubhavo duHkhAdyAzrayAhamarthasyobhayarUpatvaM vyavasthApayati / miti / kiM viruddhayorvAstavaH saMsargo'nupapannaH, kiM vA kalpitaH ? AdyamaGgIkaroti ----virodho hIti / dvitIye nAnupapattirityAha-na tviti / anirvacanIya. vAde pratyakSasya zuktirajatatAdAtmyasya vidyamAnatAyA vakSyamANatvAditi bhaavH| sukhAtmani duHkhaM cedAropitaM tarhi kevalAtmani tadAropasaMbhavAnna duHkhAdeH zabalAtmadharmatvamiti codayati-nanvevamapIti / AropitasyApi duHkhasya svasamAnAdhikaraNAniSTadarzanajanyatvAttasya ca kevalAtmanyayogena vRttimadantaH karaNatAdAtmyApannAtmadharmatvAttatsamAnAdhikaraNaduHkhAdikamapi tathetyAha - na AtmanIti / yuktimAtrasyApramANatvAtkathaM dvairUpyasiddhirityAzakya tadupodvalitaduHkhitvAdyanubhava eva tatsAdhaka ityAha-tathAceti / evamaparicchinna'hamathe paricchedAnubhavo'pi dvairUpye mAnamityAha-evaM duHkheti / yaduktaM sphaTika iva lauhityasyAparicchannAtmanyeva paricchedAnubhava iti tannirAkaroti-na ceti / asyAnyadetaditi vAcyamityuttareNa smbndhH| nanu dravyapratyakSa
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 185 saTIkAdvaitadIpikAyAma ahamanubhavasyobhayarUpatve pramANAtaram evaM duHkhAyAzrayastha paricchedAnubhavo'pi tasyobhayarUpatve pramANam / na ca dehaparimANamevAtmanyAropyate / ata eva parimANe gRhyamANa eva dravyagrahaNamiti nirastam / dehaparimANena shaivaa''tmgrhnnaat| na ca parimANe pramIyamANa eva dravyagrahaNamiti niymH| atyunnatagirizikharavRkSAdigrahaNe tadabhAvAta AropazcAnyathAkhyAtiranirvAcanIyakhyAti:tyanyadetaditi vaacym| tadgataparimANagrAhakasyendrisyaiva tadravyagrAhakatvAt / dUrasthe vRkSAdAvapi tadgata. parimANamAtrasya grhnnaat| vizvAtmaparimANasyAtIndriyatvanirUpaNam / duHkhAdyAzrayasya paricchinnaparimANAtirikta primaannmaatrsyaapygrhnnaat| tasya ca tava mate dehaniSThatvAt lAghavena dravya grahaNasya parimANaviSayakatvaniyamAnna vibhvAtmano'hamanubhavaviSayatvamityAzakya kiM dravyagrahasya parimANagrahaNamAtreniyamaH uta pramayA'pi ? / Adyastu prakRte'pi saMbhavatItyAha-ata eveti / dvitIyaM vyabhicAreNa dUSayati-na ceti / nanu sphaTike mayA'nirvacanIyalauhityotpattyaGgIkArAdAtmanyapi tannyAyenAnivacanIya. parimANAntarameva syAt / tacca tavAniSTamityata Aha-Aropazceti / ubhayathApi ahamarthasya dvirUpatvAyogAditi bhAvaH / dravyasya svagataparimANagrahaNayogyenaivendriyeNa grahaNaniyamAdAtmaparimANasya ca matadvaye'pondriyAyogyatvAnna kevlaatmno'hmnubhvgocrtaa| kutastatra dehaparimANAropa ityabhipretyAha-tadgateti / kathaM tarhi dUrasthavRkSagataparimANAgrahe'pi tadgraha ityAzaGakyendriyayogyaM tatparimANamevAnyathA gRhmata ityAha-dUrastheti / vibhvAtmaparimANaM tu kenApyagrahAdindriyayogyameva netyAha--duHkhAdIti / nanu bahirindriyagrAhyasyaiva dravyasyAyaM niyama ityAzaGkyAha--lAghaveneti / parimANapadena tadgataparimANaM vivakSitam / parAbhimatAtmanyahamanubhavAyogAt paricchannamevAntaHkaraNaM sAkSitAdAtmyApannamahamanubhavaviSaya ityAha-tasmA diti / parAbhimatAtmana indriyagrahaNayogyatve'pi tatra pratIyamAnaparicchinnaparimANaM nAropitaM
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH pariccheda: 186 grAha kendriyasyaiva parimANagrAhakatvaniyamAt / tasmAtkevalAtmanaH pratyakSatvAyogAdantaH karaNatAdAtmyaviziSTa eva pricchinno'nubhuugte| kiJca sukhAdisamavAyitAvacchedakarUpeNa tasyAdhikaparimANe pramANAbhAvAnnAyamAropitadehaparimANagocaro'nubhavaH / pratyAkSasya tAvadahamihaivAsmIti tatparicchedaviSayatvAt / na ca sukhA dyAzrayo vibhuH sarvadAsparzazUnyAdravyatvAt nityendriyagrAhyaguNAzrayatvAdAgaganavaditi vaacym|dhrmigraahkprtykssvirodhenaanumaansyaabhaastvaat / na ca pratyakSaM bhramaH, sukhAdyAzrayaparicchedAnubhavasyAbAdhAt / na caitadevAnumAnaM bAdhakamupajIvyavirodhenAsyaivApramANatvAt / anyonyAzrayAcca / ___ata eva candrakatvAnumAnena tattadbhedapratyakSabAdhavadAtmavibhutvAnumAnena tatparicchedaviSayapratkSasyApi bAdha iti tatra tadbAdhakAbhAvAt / tathA ca tattAdAtmyAdeva siddhAntyabhimatAtmani paricchedAvabhAsa ityabhipretyAha-kiM ceti / kiM jaDAtmano vibhutve pratyakSaM pramANamutAnumAnaM, kiM vA''gamaH ? nAdya ityAha pratyakSasyeti / dvitIyaM nirAkaroti-na ceti / ghaTe tadgataguNAdau ca vyabhicAravAraNAya sparzazUnyadravyatvAdityuktam / evamapyutpannaM dravyaM kSaNamaguNamiti mate prathamakSaNe ghaTe vyabhicAraH syAttannirAsAya sarvadeti / bhaTTamatAnusAriNAmidamanumAnamiti na manasi vybhicaarH| vaizeSikA. numAnaM nityendri yetyAdi / anumAnadvaye'pi sAdhAraNaM doSamAha-dharmigrAhaketi / na cAhamanubhavamAtrasya dharmigrAhakatvAt tasya ca paricchedAviSayatvAnna tadvirodha iti vAcyam / ahamanubhavasyA''tmaparicchedaviSayatvaniyamAbhAve kadAcidgRhAnta:sthasya svasya bahiHsattvasaMzayAdiprasaGgAditi bhaavH| tahamanubhavaH paricchedAMze bhrama ityAzakya kiM pratyakSabAdhAdmamatvam, utAnumAnabAdhAt ?, na sarvathApItyAha-na ca pratyakSamiti / kiM ca pratyakSasya bhramatve siddha tdvirodhenaanumaanodyH| tadudaye ca viSayApahArAt pratyakSasya bhramatvasiddhiritItaretarAzrayaHzca syAdityAhaanyonyeti / anumAnasyApi kutracitpratyakSabAdhakatvadarzanAdatrApi tathA ki na syAdityataAha-ata eveti / ataH zabdArthamAha-tatreti / candradvitvasya svAbhAvikatve doSaM
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 saTIkAdvaitadIpikAyAm pratyuktama / tatra bhedapratyayaM vinApi dharmiNazcandrasya pramitatvAt / anumAnasya yuktyupodalitatvAcca sukhAzrayasya vibhutto sargatra sukhAdyupalambhaprasaGgAcca niSpradezAtmadharmatvAt / vibhuguNAnAM kAraNAvacche renotpattinirasanam / na ca vibhukAryatvAtsukhAdikaM svAsamavAyyavacchinna dezagatamiti vaacym| sarvazarIravyApisukhAnupalambhaprasaGgAt, sarvatra vopalambhaprasaGgAt / na syAcca bheryAdyavachinnAkAzapradezanipannaninAdasya brahmAyuSA'pyupalambhaH / nanu nimittadezAnusAriNo vibhuguNAH / zabde ca nimittaM vAyuH, sukhAdau ca tattadviSaya iti noktadoSa iti cenna / tathA sati manaHzarIrayorapi nimittatvena taddezatvApAtAt / na cAsAdhAraNanimittaM niyAmakaM candanAderapi svaparasukhasAdhAraNatvAt jJAnAdisAdhAraNatvAcca / na ca sukhAdau viSayo vinA'pyupalambhaH syAdityAditarkazcandradvitvapratyakSabAdhaka ityAha-anumAnasyeti / prakRte'numAnameva yuktibAdhitamityAha-sukheti / / nanu zabdavadeva sukhAderasamavAyyavacchedenotpattaktadoSa ityata Aha--na ca vibhivti| mana lo'Nutvamate doSamAha--sarvazarIreti / tadvibhutve doSamAha--sarvatreti / kiM cAsminmakSe bheryAkAzasaMyogAvacchedenotpannAdyazabdAdyasamavAyikAraNakadvitIyAdi. zabdAnAmapi tatraivotpatteH zrotrAsamavAyAttadanupalambhApAta ityAha-na syAcceti / astu tarhi nimittasaMyogAvacchedena vibhuvizeSaguNotpattiH / tathA ca na pUrvoktadoSa iti zaGkate - nanu nimitteti / viSayasya saMyogadvArA sukhAdiniyAmakatvaM nimittattvena, utAsAdhAraNanimira tvena, kiM vA viSayatvena ?, Adye doSamAha-na tathA satIti / manaHsambandhaprayuktayA sukhAderaNudezatvaM, zarIrasambandhaprayuktayA tu zarIravyApitvaM syaadityrthH| dvitIyaM dUSayati--na ceti / candanAderasAdhAraNatvaM kiM niyatapuruSasukhajanakatvamuta sukha mAtrajanakatvam ?, ubhayathA'pyasiddhamityAha--candanAderiti / viSayAbhAve'pi tajjJAnamAtrAtsukhadarzanAt tRtIyo'pyayukta ityAha-na ca sukhAdAviti /
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 161 viSayatvenaiva niyAmaka iti vAcyam / mAnorathikasukhAdau niyAmakaviSayAbhAvAt / zarIrAdyapAdhikRtAtmapradezAbhAvAcca tatraiva sukhAdiriti vktmshkym| upAdhikRtasya tajjJApyasya vA pradezasyAtmanyayogAdityuktatvAt / vibhvAtmavAde tasya sarvazarIrasaMyogitvena putrAdizarIrasya svAdRSTAkRSTatvAcca tadavacchedanApi srakcaMdanAdisaMyoge bhogaprasaGgAt / kasyApi svAdRSTamAtrajanyaH svAbhAvAt / parakAyaM praviSTasya pizAcAdezca zarIrAntare bhogAbhAvaprasaGgAcca / svAdRSTajanyasyaiva bhogahetutve Atmamanasostava mate bhogAjanakatvaprasaGgAcaca / uktahetudvayasyA'prayojakatvapradarzanam / aprayojakaM ca sukhAdyAzrayasya vibhutvAnumAnam / na ca sarvatrAdRSTakAryadarzanAdadRSTasya svAyasaMyogadvAreNaivAnyasambandhAcadAzrayasyaiva sukhAzrayatvAtsukhAzrayo'pi sarvagata iti vAcyam / svAzrayasambandhaM vinApi svarUpasaMbaMdhAdevAdRSTasya zabdAdijana niSpradeze nimittasaMyogatadadhInapradezabhedayorasaMbhavAnna tataH sukhAdivyavasthetyAha-- zarIreti / aupAdhikapradezabhedAGgIkAre'pyatiprasaGgastadavastha ityAha--vibhvAtmeti / sarvazarIrasaMyogitvenetyasya tadavacchedenApItyanena sambandhaH / nanu svAdRSTAkRSTazarIrameva svasakhe nimittaM na sarvamityAzaGkaya tathApyatiprasaGga ityabhipretyAha putrAdIti-nanu svAdRSTamAtrajanyatvena niyAmakatvamiti cet, na / svazarIrasyApi svabhAryAdyadRSTAdijanyatvenAsaMbhavAdityAha-kasyApIti / svazarIrasya svAdRSTamAtrajanyatvamaGgIkRtyApi doSamAha--parakAyamiti-tadadRSTAjanyasya tadbhogAjanakatve nityasya tajjanakatA na syAdityAha--svAdRSTeti / vipakSe bAdhakatarkAbhAvAdapyuktahetudvayamaprayojakamityAha-aprayojakaM ceti / ___ adRSTAzrayasyAvibhutve tasya dezAntaravartisUryagatyAdikAryajanakatAnupapattirSAdhiketyAzaDyAha-na ca sarvatreti-paramate zabdAzrayAkAzenA''tmanaH saMyogAbhAve'pi tadgatAdRSTasya svarUpasambandhenaiva zabdajanakatvavat sUryAtmasaMyogaM vinApi tadgatijanakatvamupapadyata ityAha-svAzrayeti-Atmano vibhutvAbhAve sago''dyakAlInANu
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 saTIkAdvaitadIpikAyAm katvavat sarvatra kAryajanakatvAt / naca paramANukriyAyA adRSTavadAtmasaMyogAsamavAyikAraNakatvAdAtmano vibhutvamiti vAcyam / kAryasyAsamavAyikAraNakatvAbhAvAt / astu vA tatrAnyadasamavAyikAraNam / nanu sarvazarIravyApisukhAdyupalambhAdAtmani sarvazarIra. vyApini sati tasya madhyamaparimANanirAkaraNAdvibhutvasiddhi. riti cet / Atmano'ntaHkaraNatAdAtmyaviziSTasyaiva sukhAdyAzra. yatvena madhyamaparimANatvAt / prathamahetobhaTTamate'ndhakAre vyabhicArAt / asmanmate zrotre vyabhicArAcca / duHkhAdyAzrayavibhutvAnumAnasya tadutkrAntyAdizrutivirodhazca / niSkramaNazru teraupacArikatvakhaNDanam / nacedamaupacArikaM gamanAdivacanaM tatra tatra paunaHpunyena zrayamANasyopacaritArthatvAyogAt / tathA cAhunyAyabida:-"abhyAse kriyAnupapattirityAzaGkayAha--na ceti-samavAyasyAlIkatvena tadadhInAsamavAyi. kAraNasyApi tathAtvamityabhipretyAha-kAryasyeti / kAryasyAsamavAyikAraNajanyatvaniyame'pi paramANugataparimANAdikameva kizcittadasamavAyikAraNamastu / asmatpra. vRttyanupayoginastannirNayasyAbhAve'pi na kAcitkSatirityabhipretyAha-astuveti / sukhAdyAzrayasya parizeSAdvibhutvasiddhiriti-zaGkate-nanviti / Atmano'nityatve kRtahAnyAdiprasaMgAna zarIraparimANatvamapItyAha-tasyeti / svato madhyamaparimANasya duHkhAdipariNAmyantaHkaraNasyAnityatve'pi tadupAdhikamadhyamaparimANaduHkhAdyAzrayasyAtmano nAnityatvAdiprasaGga ityabhipretyAha-Atmana iti / bhaTTamate tamasaH sparzazanyadravyatve'pi mUrttatvAttatra tadIyahetovyabhicAra itayAha-prathameti / zrotrendriyamapaJcIkRtAkAzakAryamiti mate tatra vyabhicAra ityAha-asmanmata iti / 'eSa AtmA niSkAmati cakSuSTo vA mUnoM vA'nyebhyo vA" ityAdi kriyAbhidhA. yizrativirodhazcetyAha-duHkheti / nirgamanazruteranyaparatvAnna tadvirodha ityAzaGkayAha-naceti / prAgeveti-dUrata evetyarthaH / upapattirapi tatra tAtparyaliGgamastItyAha--anigaMmane veti- nanu katu vibhutvAnmerupRSThAdAvapi satastattaccharIropahitAtmapradezo
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH hi bhUyastvamarthasya bhavati nAlpatvamapi prAgevopacaritArthatvam". iti / abhyAsasya tAtparyaliGgatvAt / anigamane vA pAralaukikabhogo'pi na syAt / na ca sarvagatasyAtmanastattatpradeze karmavazAcharIrArambhe tatra manaso vRttilAbhAtpAralaukikasukhAdyutpattiriti vAcyam / adRSTasya svasamavAyipradeze kAryajanakatvAt / svasamavAyigataguNArambhakANAM tathAtvaniyamAt / anyathA ghaTAderadhaHpradezasamavetAgnisaMyogAdagradeze'pi lauhityaprasaGgAt / aMgulyagrAtmapradezAvacchinnakaNTakasaMyogAcchirodeze'pi duHkhaprasaGgAca / nacAdRSTasya tathAtve kiM bAdhakamiti vAcyam / dRSTasvabhAva. bhaGgasyAdRSTakalpanasya ca bAdhakatvAt / zarorAnavacchinna pradeze'pi tataH sukhAdyutpattiprasaGgAcca / zarIrAvacchinnAnavacchinnayoranirvAcanIyabhedasyApyanaGgIkAre tatraiva janayennAnyatreti vyvsthaa'yogaat| zrayA''tmano vibhutvaashngkaaprihaarH| nApi zrutitaH sukhAdyAzrayasya sarvagatatvasiDiH / brahmatvenaiva sukhAdyAzrayasya sarvagatatvapratipAdanAt / tasmAt jJAnAdyAzrayasya tpannakarmabhirevAbhinavazarIrAdipuraHsaro bhogo bhaviSyatIti cet na / pradezAntaragatAdRSTena pradezAntare bhogAyogAdityAha-na ca sarvagatasyeti / nanvapekSAbuddhayAdeH pradezAntare dvitvAdhArambhakatvavadadRSTasyApi tathAtvaM kiM na syAdityata AhasvasamavAyIti / na cottarazabdArambhakapUrvazabde nAyaM niyama iti vAcyam / uktaniyamAdeva tatrApi nimittavAyusaMyogasyaivArambhakatvasambhave pUrvazabdasyApi kAraNatvakalpanA'yogAditi bhAvaH / uktaniyamAnaGgIkAre bAdhakamAha-anyatheti / to ktabAdhakAdagnisaMyogAdAvevAyaM niyamo nAdRSTa ityAzaGkayAha --na ceti / atiprasaGgabAdhakazca prakRtepi tulya ityAha-zarIrAnavacchinneti / nanu zarIrAvacchinnapradeza eva sukhAdijanakatvamadRSTaya svabhAva ityata Aha-zarIrAvacchinnati / "AtmaivAdhastAdAtmopariSTAt" "AkAzavatsarvagataH" ityAdizrutita eva dukhAdyAzrayasya vibhutva miti tRtIyaM pakSaM dUSayati-nApIti AtmaivedaM sarvamityAdivAkyazeSaparyAlocanayA brahmabhAvenaiva sarvagatatvAbhidhAnAnAtra parAbhimatAtmano vibhutva siddhirityAha-brahmatveneti / duHkhAdi . 25
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTokAtadIpikAyAma 164 sarvagatatve pramANAbhAvAt ahamihaivetyanubhavAt parichinna eva kartA bhoktaa| akatarAtmanaH svAbhAvikaparicchede ghaTAdivadanityatvaprasaGgana muktynupptteH| antaHkaraNatAdAtmyAtsarvagato'pi dRgAtmA parichinna ityahamartho dvirUpaH antaHkaraNAbhedazcAtmano mRSaivetyahamarthadharmaH kartRtvAdirapi mRSA klpitdhrmsvaatsNprtipnnvditi| AtmANutvapUrvapakSaH ____nanvastu kartA'mA'NuH ahamihaivetyanubhavAt / anityatvadoSAbhAvAca / na caivaM sukhAderaNudharmatayA sarvazarIravyApitvAnupapattiH aNuguNasyApi zarIravyAptyavirodhAt / na ca guNasya guNimAtrapradezatvam / pradIpaguNe prabhAyAM vyabhicArAt / gandhasyApi svAzrayaM vinA'nyatra gamanAditi cenna / na tAvadanyatrotpannasukhAdi dezAntaraM vyApnoti, pUrvadeze tadanupalambhaprasaGgAt / na ca tatrasthameva jalUkAdivata dezAntare vyApnotIti vAcyam niravayavasya tadvat saMkocavikAsAyogAn / pariNAmini paricchedAnubhavasya bAdhakAbhAvAttasya nirupAdhikaH sa ityupasaMharatitasmAditi / kUTasthAtmani paricchedAdyavabhAsastu viparIta ityAha-aka turAtmana iti anAtmatAdAtmyApannasyaivAhamarthatvapratipAdanaphalamAha-antaH karaNeti / kalpitadharmatvAditi / kalpitasya dharmasvAt svapna klpitraajbhogaadivdityrthH| ahamarthAnubhavagocare vastuto'paricchedAbhAvAnna dvairUpyamiti tAMtrikazcodayati-nanvastviti / sukhAdyAzrayasyANutve sarvAGgINasukhopalabdhyanupapattirityuktamapavadati-- nacaivamiti / nanu sukhAdiH svopAdAnAtiriktadezasaMsagI na bhavati guNatvAdrpAdivadityata Aha-na ceti / prabhAyA dravyatvAnna vyabhicAra ityAzaMkya prasiddhaguNe vyabhicAramAha-gandhasyeti / Atmano'Nutve tasya tadgatadharmasya cApratyakSatvaprasaMgAt naitadityAha-neti / kiMca kiM sukhAdikaM guNaH, uta dravyam ? / Adya'pi kimutpannaM sukhAdi pradezAntaraM kriyayA vyApnoti, uta tadvayApyaivotpadyate ? / AdyaM dUSayatina tAvaditi / pUrva dezAparityAgenApi dezAntaraprAptidarzanAnnottadoSa ityAzakya dRSTAMtavaiSamyeNa dUSayati-na ca tatrasthameveti / asminpakSa guNatvamapyanupapannamityAha
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 165 kriyAzrayatve dravyatvaprasaMgAca / na ca pradIpaprabhAdRSTAnto'pi, tasyA guNatve mAnAbhAvAt / dravyatvavyavasthApakakriyAdeH sattvAcca / sukhAdInAMdra vytvniraasH| astu sukhAdikamapi dravyamiti cenn| kAryadravyasyApi gaNavatsvasamavAyinaM vihAyA'nyatra gamanAyogAt / pradIpastu prabhAyAM nimittamAtraM, upAdAnaM tu tatpradezA avayavA eva / prarda pA. janyatvamAtreNaiva pradIpa prbhaavyvhaarH| devadattaputra itivata / sukhamapi tarhi svAvayavArabdhaM nimittAtmatantra prabhAvaditi cet na / sukhatvasyAvayavAvayavivRttitve prmaannaabhaavaat| anekasukhakalpane gauravAcca / na ca guNa eva sukhAdirutpadyamAnaH zarIradezaM vyApnotIti vAcyam / AzrayapradezAdanyatra guNAnutpatteH / ata eva vAyvAnItagaMdhadRSTAnto'pi praastH| gandhasyAzrayeNa sahaiva gamanAt / adRSTopanItAvayavAntareNa puSpAdi kriyAzrayatva iti / pradIpaprabhAyA guNatve'pi sAvayavatvAdikaM dRSTamityAzakyAhana ca pradIpeti / Adyavikalpe dvitIyapakSaM zaGkate-astviti / atrApi kimaNvAtmaiva sukhopAdAnamuta sukhAvayavAH ? / Aye doSamAha-- na kAryeti / jalaukAderapi svopAdAnarahitapradeze'bha vAditi bhAvaH / dIpopAdAnaprabhAyA gRhaLyApitvavadaNvAtmopAdAnasukhAderdehavyApitvamityAzakya dRSTAntAsampratipattyA dUSayati-pradIpastviti / nanu paTarUpamitivatpradIpaprabheti vyavahArastadupAdAnatvaM vinA'nupapanna ityAzaGkyAha pradIpeti / dvitIya pakSaM zaGkate-sukhamapIti / dravyopAdAnasya svakAyavRttidravyatvavyApyajAtimattva niyamAtsukhAvayavAnAmapi sukhatvaM vaktavyaM, tathA ca yugapadanekasukhAnupalabdhivirodhaH kalpanAgaurava cetyAha sukhatvasyeti / guNatvapakSe dezAntaraM vyApyevotpadyata iti pakSaM dUSayati-na ca guNa iti / guNAtya svAzrayasambandhadvAreNaiva dezAntarasambandhaniyamAdava gandhadRSTAnta 'pyasampratipanna ityAha ata eveti / keSAMcitpuSyAvayavAnAmitastato gamane'vayavahAsAtpuSpe gurutvaparimANAderapi hrAsaH syAdityAzaGakyAha-adRSTeti / adRSTa
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 saTokAdvaitadIpikAyAm pUraNAcca / na caivaM nakhalUnapuSpe'pi tthaatvprsnggH| adRSTasya kaarygmytvaat| anyathA sadyo'pacitakusumeSvekagandhagamanAnantara gandhAntarArambhavat tatraiva paryuSiteSu gandhaprasaGgAt / aNau cA''tmani ziraHpANyAdyavayavAvacchedabhedena yugapat tulyabalavatsukhaduHkhasAmagrodaye sati yugapatsukhaduHkhAyogAta / avazvabhede prayatnayogapani raasH| evaM hastadvayAvacchinne yugptprytndvyaayogaat| na ca prayatno'pyayameka eva / madhye'pi tadupalambhaprasaGgAt / sarvazarIra. ceSTAprasaGgAcca / saguNajJAnaphalasya yugapadanekazarIraparigrahasyAnupapattezca / mogAtizayA) hyAtmano'nekazarIraparigrahaH / na ca nirAtmazarIreSu bhogaH sambhavati tadAzrayasyAtmano'bhAvAt / etenANorapyAtmano jJAnasya vibhutvAdyugapadanekazarIraM tadvArA AtmA'dhitiSThatIti nirastam / tathApyAzrayAbhAvena tattaccharoreSu sukhaanutptteH| mAtrAdavayavasandhAne nakha saMchinnapuSpAdAvapi tathA syAdityAzakya tatra tAdRzAdRSTe pramANAbhAvAnmaivamityAha-na caivamiti / adRSTasyAniyAmakatve dRSTa kAraNamAtrasyApi kusume'pi sattvAttadA'pi pUrva vadeva gandhaHsyAdityAha -anyatheti / kiMcAvAtmano yugapacchiraHpANyAdyavayavAvacchedAbhAvAdavayavabhedena vyavasthita sukhaduHkhayogapadyamanubhUyamAnaM na syAdityAha-aNau cAtmanIti / evamavayavabhedena prayatnadvayayogapadyamapi na syAdityAha-evamiti / eka eva prayatno'vayavadvayavyApItyAzaGakyAha-na ceti / "sa ekadhA bhavati tridhA bhavati paJcadhA saptadhA navadhA" ityAdiza strasiddhAnekazaroraparigraho'pi yugapadaNvAtmanyanupapanna ityAha-saguNeti / anupapattimeva sphorayati-- bhogAtizayeti / aNvAtmagatajJAnasya zarIrAntarakhyApitvAt tadvArA bhogasambhava ityata Aha -eteneti / jJAnasya dravyatve gugatve vApyAzrayAsaMsaSTadezagAmitvamasambhavItyuktaprAyam / tadaGgIkRtyApi dUvayati tathApIti / nirAtmakaghaTAdiSu sukhAdyanutpAdavattAdRzazarIrAntare'pi tathA syaadityrthH| jIvANutvasya atisiddhasya kathaM yuktimAtraNa nirAsa ityata Aha-na ceti / kimudAhRtazrutimukhato'NutvaM
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH pariccheda: 197 na cAtmano'naNutve "bAlagrazatabhAgasya" "ArAgramAtro hyavaro'pi dRSTa" ityAdizrutivirodhaH / udAhRtazrutAvaNutvabodhakapadAbhAvAt / na ca bAlAgrAyutabhAgopamitasyANutvaM vinA na parimANAntaraM kalpayituM yuktamiti vAcyam / bAlApAyutatamabhAgasya vaizeSikAdimatasiddhANorapyatisUkSmatvApatyA zrutibAdhaprasaGgAt / udAhRtArAgrazrutivirodhAcca kalapanAnupapatteH / nahyArAgrasya vaizeSikAdimatasiDANutvamasti / na ca "eSo'NurAtmA cetasA neditavyaH" iti zrutivirodhaH / tasyAH prmaatmvissysvaat| neditavyatvanirdezAt / na hi parasmAdanyasya veditvyaatvm| paramAtmana eva veditavyatvakathanam / "na catuSA gRhyate nApi vAcA nAnyairdevaistapasA karmaNA vaa| jJAnaprasAdena vizuddhasattvastatastu taM pazyate niSkalaM dhyAyamAnaH" / pratipAdayati, uta zrutArthAnupapattyA ? / nAdya ityAha-udAhRteti / bAlAprazatabhAgasya zatatamabhAgo bAlAgrAyutabhAgaH tadupamitatvamaNutvaM vinA neti dvitIyaM pakSaM nirAkaroti-nacavAleti / bAlAgraJcaturaNukaM paJcANukaM vA syAt paramANozca tacchatatamabhAgatvasyApyasaMbhavAdayutatamabhAgatvaM bAdhitamityAha--bAlAgreti / bAlAprAyutatamabhAgatvenANutvaM lakSyata ityAzaGkyAha udAhRteti / ArAgrasyApi sUjhasvAnna tadvirodha ityAzaGkyAha-na hIti / Areti totraprotAyaHzalAkocyate / tadagrasya pratyakSatvena mahattvAt / itarathA tadaprasiddhayopamaiva na syAdityarthaH / atyantare sAkSAdeva jIvANutvaM siddhamityata Aha-nacaiSa iti / asyAM zrutau paramAtmaliGgadazanAnna jIvaparatetyAha-tasyA iti / jIvasyApi veditavyatvamastItyAjhyAha na hIti / "yasmin dyauH pRthivI cAntarikSamotaMmanaH saha prANezca svaiH| tamevaikaM jAnatha AtmAnamanyA vAco vimuJcatheti parasyaiva veditvytvaavdhaarnnaadityrthH| sannidhAnAdapi paramAtmaiva tadartha ityAha -na cakSuSeti / anyairdevairanyairapIndriyairityarthaH / jJAyate'neneti jJAnaM vedAntavAkyaM, tasya prasAdo'saMbhAvanAdyabhibhavAbhAvaH / tapaAdinA vizuddhasattvastadanantaraM zravaNAdi
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 saTIkAdvatadIpikAyAm itipUrvavAkye nikhilendriyAgrAhyasya kevalatapaAyagocarasya dhyAnaikalabhyasya parasyaiva prastutatvAcca / na caiSa iti pratyakSatvanirdezAtprANadhAraNanirdezAca jIva evAyamiti vAcyam |annorprtyksstvaat| na ca tadguNasya pratyakSatvAt so'pi pratyakSa iti vAcyam / jJAnAderaNuvRttitve tasyApyapratyakSatvAt, guNasya pratyakSatve'pitato'tyantabhinnasya guNinaH pratyakSatvAyogAcca / anyathAss. kAzasthApi prtyksstvprsnggaat| vyavahitapradIpasya prabhAyAM gRhyamANAyAmapyagrahaNAt sarvAdhAre parasminnapi prANasaMvezanasaMbhavAcca / tasmAdasminvAkye svaprakAzatayA pratyakSasiddhasya jIvasya parAbhedAbhiprAyeNANuriti durdrshtvmucyte| agoraNIyAnityAdinA parasya tannirdezavat / bAlAgrazatabhAgasyeti zrutyApi svato'. nantasya brahmAtmanA jIvasyAlpaparimANabuddhyavacchedakanayA'lpatvamAtramucyate, na tvaNutvam / anyathA "sa cAnaMtyAya" iti puraHsaraM dhyAyamAno vedAntapramANena taM paramAtmAnaM sAkSAtkuruta ityrthH| nanveSa iti pratyakSa liGgAt "yasminprANaH paJcadhA saMviveza" iti vAkyazeSAvagataprANadhAraNaliGgAzca durbalasaMnidhyanugRhItamekaM brahmaliGga bAdhyata iti cet / na pratyakSa tvasya tAvadaNvAtmaliGgatvAnupapatterityAha - nacaiSa iti / apratyakSatvAditi / jIvasthApyaNutve'pratyakSatvApAtAditi zeSaH / nanu guNipratyakSatve pratyakSaguNavattvaM prayojaka na tu mahattvAdi' ityAzaMkyANutve pratyakSaguNavattvamevAnupapannamityAha-na ca tadguNeti / anyapratyakSatvena anyasya pratyakSatve'tiprasaGga ityabhipretyAha-guNasyeti / guNaguNibhAvasya niyAmakatvAnnAtiprasaGga ityAzaGkyAha-anyatheti / aNvAtmamate dIpaprabhAyAstadguNatvAtkacittagrahe'pi mahAnapi dIpo na gRhyate kimu vaktavyamaNvAtmanItyabhipretyAha-vyavahiteti / dvitIyaliGgasya parasminnapi saMbhavAnna tadvirodha ityAha- sarvAdhAra iti / paramAtmaparigrahe'pyeSo'Nuriti zrutidvayAnupapattirityAzaGkAM nirAkurvannapasaMharati -- tasmAditi / durzayatvAbhiprAyeNANuzabdaprayogo'nyatrApi dRSTa ityAha-aNoriti / mahato mahIyAniti vAkyazeSAt duIyatvameva tatrANIyastvamitibhAvaH / bAlAprazrutirapi puttikAdyantaH karaNopAdhikaparicchedAnuvAdena jIvasya brahmAtmanA'paricchedaparetyAha-bAlAgreti / mAtraco vyAvatyamAha-natviti / svAbhAvikANutvaparatve doSamAha anyatheti /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricche 196 tasyAparicchinnatvaviSayavAkyazeSavirodhAt / ekasya pAramArthikaviruddhaparimANadvayAyogAt // AnantyasyaupAdhikatvamaNutvasya ravAbhAvikasvam / aNvAtmanyaupAdhikamahatvAyogAdvAkyazeSeNopAdhikAnantyamanUdyata iti vaktumayogAcca / na cAnantyamityanekatvaM nityatvaM vocyate, na tvaparicchinnatvamiti vAcyam / na tAvatpratizarIramanekatvaM bahUnAmekatra samavAye viruddhadikakriyayA sadya eva zarIravidAraNaprasaGgAt svIyanikhilabhogapratisandhAnenaikatvAvadhAraNAcca / nApyananteSu zarIreSu jIvo'nantaiti pratipAdyata iti vAcyama / pratizatIraM ceSTAdiliGgAdevANorAtmanaH pratizaroraM bhedasiddhau tadupadezavayAt jIvAnekatvasya prayojanAbhAvena zrutyAspratipAdyatvAcca / na cAnadhigate'rthe'paricchinnatye tAtparye saMbhavati anuvAdo yujyte| zruterutsargato'nadhigatArthatvAt / ata eva na nityatvamapi tasyArthaH / tasyApyaNutvasAmarthyAdvAkyazeSapratipannAparicchinnatvasAmarthyAdeva vA siddhH| ArAmamAtrazrutAvapi zrutyaiva AnantyamevaupAdhikamaNutvaM ca svAbhAvikamiti vaiparItyameva kiM na syAdi. tyata Aha --aNvAtmanIti / aparicchinnAkAzAdeH paricchinnaghaTAyupAdhitvadarzanAjjIvAparicchedAnanubhavAdanuvAdAyogAcceti bhAvaH |jiivsy nAnAtvaM nityatvaM vA vAkyazeSArthaH / ato nANutvasya tadvirodha ityAzaGkyAha-na cAnantyamiti / nAnAtvamAnantyamiti pakSe kiM pratizarIraM nAnAtvamutAnantazarIrAbhiprAyeNa ? | Adye vyavahArAnupapattirityAhana tAvaditi / varagoSThIvatkrameNa kasya citkazcidbhoga iti noktadoSa ityAzakya tathAtve ekazarIravartinikhilabhogasyaikenAnusandhAnAnupapattirityabhipretyAha-svIyeti / dvitIye kiM jIvanAnAtvaM prati gadyate utAnUyate ? nAdyaH / tasyAnyataH prAptatvAt , prayojanAbhAvAccetyabhipretyAha-nApyanante Svati / autsargikAnadhigatArthabodhakatve bAdhakAbhAvAd dvitIyo'pi na yukta ityAha-na cAnadhigata iti / anyataH prAptatvAdeva na jIva nityatvaM tadartha ityAha- ataeveti / paramate svamate ca nityatvasyAnyataH prApti krameNa zayati--tasyApIti / 'buddhaguNena" ityAdizrutirapari
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 saTIkAdvaitadIpikAyAm buddharguNenA''rAmamAtra iti tasya buddhyopAdhikatvapratipAdanAt / na cA''tmaguNenArAmamAtra iti yojanA buddharguNenetyasyAnanva. yAt / svata evArAgramAtrasyArAgrasyevAnityatAprasaGgAt / tasmA. dAtmaguNena mahAnapi buddherguNenArAmamAtra itiyojanA / adhyAhArasya paramate'pyAvazyakatvAt / jIvasyANutvanirasanam na cAtmaguNenArAmamAtrajIvo buddherguNena dRSTa ityanvaye nAdhyAhAra iti vAcyam / anityatAbAdhakasyoktatvAta, guNeti vaiyAta, paramate buDereva darzanatvAta, jJAne guNAbhAvAcca / "ghaTasaMvRttamAkAzaM nIyamAne ghaTe yathA / ghaTo nIyeta nAkAzaM tabajjIvo nbhopmH| "yathA hyayaM jyotirAtmA vivasvA. napobhinnA bahudhaiko'nugacchan" / "upAdhinA kriyate bhedarUpI devaH kSetreSvevamajo'yamAtmA" // cchinnAtmani mukhyaivetyAha-ArAgreti / sannidhAnAdAtmaguNenaivArApramAtra iti yojanocitetyAzaGakyetarapadAnanvayaprasaMgena dUSayati-na cAtmeti / ArAmopamitasya madhyamaparimANatvenAnityatApAtazcetyAha-svata eveti / tarhi siddhAnte'pyAtmaguNenetyasyAnanvaya ityata Aha-tasmAditi / adhyAhAra eva tarhi doSa ityAzakya paramate'pi buddherguNena mahAnapItyadhyAhArasyAvazyakatvAt tathA cAnityatvasyAparihA. ya'tvAdityabhipretyAha-adhyAhArasyeti / / nanu buddhiguNazabdena jJAnasya vivakSitatvAnnAnvayAnupapattiH navA'dhyAhAra ityAzaGkyAha-na cAtmeti / buddhyA dRSTa ityetAvatA vivakSitArthasiddheH SaSThIguNapadayovayathya cetyAha--guNeti / vastutaH siddhAnte evedRzI yojanA ghaTate avaro buddherguNenArA. pramAtra AtmaguNenaiva kalpitabhedena guNavadguNaH sAkSicaitanyaM tenaiva dRSTaH, na tu ghaTAdivatpramANajanyavRttyeti vaktuM zakyatvAditi bhAvaH / jIvasya brahmAtmanA sarvagatatvasyAnanyathAsiddhazrutyantareNa nizcitatvAccArAprazrutiruktAbhiprAyetyAhaghaTasaMvRtamiti / AkAzopamAnazrutermazakAdivat krameNAnekadezagatatvaparatvAnjalasUryo
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 201 itizratidvayenAkAzajalasUryopamopAdAnAjovaH sarvagata eva brahmarUpeNa upAdhinA ca paricchinna iveti nizcIyate / etena jIvasya sarvagatatvazrutiH sarvatra bhogArtha tasya gamanaparA nANutve'pi viruddhyataiti pratyuktam / AkAzadRSTAntena svato gamana niSe. dhAt / tasmAna jIvo'Nuriti / tataH prAdezikAtmaviSayo'hamanubhavaH kalpitAtmaviSaya iti sa eva kartA bhokA ca, na tu kevala upAdhitAdAtmyarahita iti| sa copAdhirbuddhirantaHkaraNaM manovijJAnamityAdizabdAbhiveyaH tasyaivAhabuddhimocaratvAt / ___"buddherguNenAtmaguNena ca"ityAdizrutau parimANavattAvagamAt buddhirapi dravyam / "vijJAnaM yajJaM tanuta" iti zrutyA kRtyAyatvAvagamAt vijJAnamapi dravyam / tacca mana eva, vijJAyate'neneti vyutpttH| pamAnazrutezcAnekazarIreSvantaryAmyabhedaparatvAnna jIvasyAparicchedAdinizcaya ityAzakyAha-eteneti / etacchabdArthamAha-AkAzeti / "devaH kSetravevamajo'yamAtmA" iti pratyakSa siddhajIvAtmana eva jalasUryopamitatvAdantaryAminAnAtvasyAprasaktastadbhedasyopAdhikatvAbhidhAnAyogAcceti draSTavyam / svabhAvato'paricchinne jIve paricchinnatAdAtmyAdeva : paricchedAnubhava ityupasaMharati-tasmAditi / evakArArthamAha-natviti / kevalapadArthamAha - upAdhIti / jIvagatakatRtvAdyupAH parAbhimatAntaH karaNAdivailakSaNyaM vaktumAi-sa ceti / parAbhimatAntaH karaNAderapratyakSatvAdasmadabhimatAjJAnasya paricchinnatvena pratibhAsAyogAdindriyANAzcAndhAdisAdhAraNAhabuddhyayogyatvAtsvapne manuSyazarIrAbhAve'pyahaMbuddhidarzanAt / buddhyAdipadAbhidheyaduHkhAdipariNAmyeva jIvopAdhitayA'haMbuddhigocara ityAha tasyaiveti / buddhivijJAnAdizabdAbhidheyasya guNatvAtkathaM duHkhAdimattva mityata Aha buddhergu. jeneti / tathApi kathaM manasi vijJAnazabda ityAzakyAdhikaraNasAdhanasya karaNasAdhanasya vA tasya vRttijJAnAdhikaraNe Atmani tadAropanimitte ca manasi sambhavAdityAha tacceti / 26
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 saTIkAdvaitadIpikAyAm manaso'nantatvANutvazaGkAnirasanapUrvakasAvayavatvasiddhiH / nanu buDirantaHkaraNaM mana ityAdizabdAnAmekArthatve mano'Nu, anantaparimANaM vA / ubhayathApi na ahamiti buddhestadavacchinAtmA viSayaH aNorivANvavacchinnasyApratyakSatvAt / anantasyepAnantAvacchinnasyApyaparimitatvAditi cet / na / manaso'Natve'naMtatve vA "tanmano'kuruta" "etasmAjAyate prANo mana" ityAdizratestatkAryatvapramitivirodhAt / paJcAvadhAninAM yugapad gandhAdiviSayAnubhavadarzanAcca na manaso'Nutvam / nacAnubhavayogapadye maanaabhaavH| gandharUparasasparzazabdAn yugapatpratyemItyanubhavAt / na ca kramAnumAnenAnubhavo baadhyte| anumAnasyAnukUlatarkavirahiNo durbltvaat| evaM vibhutve vyaasnggaanuppttirvaadhikaa| na cAdRSTAdeva tduppttiH| dRSTasaMpattau tadviraheNa kAryavilambAyogAta / na cAnaNatve'pi sA tulyeti vAcyam / vRddhihAsarmiNo yugapat krameNa vendriyasannikarSasaMbhavena vyAsaGgapaJcajJAnasaMbhavAt RmikendriyasaM. prayoge ca nimittaM-manoNatvamate ivAdRSTam / ata evaivaM sati kiM manasA adRSTamevAstviti pratyuktam / paramate'pi tatparyanuyogasya tulytvaat| uktopAdherapi paricchedAvagAhi pratyakSaviSayatvAnupapattiriti codayatinanubuddhiriti / anantaparimANaM veti / nityasya manaso madhyamaparimANAyogAditi bhAvaH / bhavedetadevaM yadi mano tityaM bhavet, na tvetadasti zrutiyuktibhyAM tasya kAryatvenamadhyamaSarimANAvagamAdityAha-manasa hati / tad-brahma, manokuru utpAda dayAmAsetyarthaH / aNutve tAvadyuktivirodhamapyAha-paJceti / gandhAdivijJAnayogapadyasyaivAbhAvAnna tadanupapattirityAzaGkayAnubhava virodhena dUSayati-na ceti / vimatAni jJAnAni kramabhAvIni ekaniSThAnekajJAnatvAt saMmatavadityanumAnavirodhAdyaugapadyAnuvo bhrama ityata Aha-na ca krameti / manovibhutve'pi yuktibAdhamAha-evamitiH / nanvasminpakSe samanaskendriyasannikarSe satyadRSTavirahaprayuktajJAnaviraha eva vyAsaGgaityata Aha-na cAdRSTeti / antya tantusaMyoge sati kvacidapyadRSTAbhAvAtpaTAbhAvAdarzanAditi bhAvaH / manaso madhyamaparimANatve'pi tasya niyatatvAt jJAnayogapadyavyAsaGgAnyatarAnupapattirityAzaGkaya tatparimANAniyatatvena samAdhatte-nacAnaNu
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 203 manasaH madhyamaparimANatvaMsiddhAntaH etena manasaH sAvayavatve kalpanAgauravamiti pratyuktam / kAryadravyasya sAvayavatvaniyamAt / ahamitipratyakSaviSayasya paricchinnatvAnubhavAcca / tasmAtsAvayavaM vRddhihAsAdidharmavacca mana iti| na caantHkrnnsyaaniytprimaannprtyuktdossH| ekasyaiva jalUkAdidravyasya nyuunaadhikprimaanndrshnaat| __"AtmendriyamanoyuktaM bhoktatyAhurmanISiNaH" // iti atirapi mano'bhinnasyaiva bhoktatvaM darzayati / tatra cendriyazarIrayuktatvamAtmano bhoktaH sata eva tttdindriyshriirshkRttvmaatrm| natu cakSurAditAdAtmyaviziSTasyaiva bhogaH tasyAhaMbuddhayagocaratvAt teSAM pratyekaM vyabhicArAt / andhAderapi ruupaadibhogprtisndhaanaacc| manasamtu tAdAtmyamevAtmanAyogaH |avishe tve'pIti | manaHsaGkoca vikAsAveva nimittAbhAvAdanupapannAvityAzaGkayANutvamate indriyAntarasaMyogajanakamanaHkriyeva dRSTakAraNAbhAvAdadRSTAdhInAvevaitAvityabhipretyAha-kramiketi / dRSTaniyAmakAbhAva evAdRSTasya niyAmakatvAbhidhAnAdevAparamapi codyamayuktamityAha - ataeveti / adRSTAdhInaniyamena paramate cakSurAdyapalApazca prasajyatetyAha--paramate'pIti // manaso madhyamaparimANatve tadavayavAstaddharmAzcetyanekakalpanAgauravaM prAmA. NikatvAnna doSAyetyabhipretyAha-eteneti / kAryadravyasyeti / atita eva kAryatvasya guNavattvasya ca siddhatvAdityarthaH / antaHkaraNasya kAlabhedena vRddhihAsAbhyupagame parimANabhedena dharmibhedApatteH smRtyanubhavakartta tvabhoktatvAdInAM vaiyadhikaraNyaM syAdityata Aha-na ceti / nanu pratIyamAnAtmaparicchedasyoktopAdhyadhInatve'pi bhoktatvA. dikamAtmanazcaitanyavatsvAbhAvikameva kiM na syAdityata Aha-Atmeti / zarIra. mAtmapadArthaH / zrutyA viziSTa yaiva bhogAbhidhAnAdahaM bhuJja iti pratyakSamapi tadviSa. yamevetyapizabdArthaH / nanu zarIrendriyayorapyatropAttatvAnmano'bhinnasyaiveti kathamuktamityAzaGkaya tayo gopakaraNatayaivAtmayogo vivakSitaH / manasastu bhoktrupAdhita yA tAdAtmyeneti vizeSamAha-tatraceti / ahaMbuddhigocaropAdherevAtra nirUpyamANatvAjApradAdidehasya cakSurAdIndriyasya ca pratyekaM vailakSaNyenaikarUpAhabuddhiviSayatvAyogA
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 saTIkAtidIpikAyAma .SeNa pratipannasyApi yogasya padArthayogyatAnusAreNa vyavasthAsaMbhavAt sraveNAvadyatItivat / "sa samAnaH sannubhau lokAvanusaMcarati dhyAyatIva lilAgatIva" iti zrutiH kartRtvasya buddhyupAdhisvamivazabdena tasya mithyAtvaM ca drshyti| "sadhIH svapna" itizrutinirdiSTabuDitAdAtmyasyaiva smaanshbdaarthtvaat| ' ( ivazabdasya mithyAtvArthakatvapratipAdanam ) nanvivazabdena jIvasya svAtantryaM niSidhyate, na tu mithyAkartRtvamucyate iti cenna / tanniSedhasyaiva tanniSedhatvAt / svatantra eva hi krtaa| nanu svAtantryamAnaM na niSedhati, kintu bhRtya iva svAminiyogena, paramezvaraniyogenaivAyaM karotItIvazabda Aheti cet / satyam / ayaM paramezvaratantra eva nimeSAdibyApAre'pi "eSa hyeva sAdhu karma kaaryti'ityaadishruteH| "ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukhduHkhyoH| Izvaraprerito gacchet zvabhra vA svargameva vA" // dindriyaviziSTasya bhoge tadrahitAndhAde gAnanusandhAnApattazcetyAha-tasyeti / manasyuktadoSAbhAvAttAdAtmyameva yoga ityAha-manasastviti / Atmabhogaprayojakasya zarIrAdiyogasyAvizeSeNa zra tasyApi padArthayogyatAnusAreNa vyavasthA sadRSTAntAmupapAdayati-avizeSeNeti / "sraveNAvadyati" "hastenAvadyati' ' svadhitinAvadyati' ityavizeSaNAvadAnamAtrasAdhanatayA a tAnA hastAdInAM yogyatAnusAreNa hastena saMhatapuroDAzasyaivAvadAnaM, svadhitinA mAMsasya va sra veNAjyAdidravadravyasyaiveti yathA vyavasthA tdvdityrthH| aihikAmuSmikabhogArthasaJcArasyaupAdhikatvanirdezAdapi bhoktRtvAdikamaupAdhikamityAha-sa samAna iti / sa AtmA samAnaH buddhyaikyamApanna ityarthaH / na tvatra sAdRzyaM samAnapadArthaH cidAtmano jaDAtmakabuddhisAdRzyAyogAt / tatsAdRzyasya vibhvAtmano lokadvayasaMcAropapAdakatayA nirdezAyogAMcceti bhAvaH / aupAdhikasyApi kartRtvAdeH pAramArthikatvAzaGkAM zrutirevApavadatItyAha-dhyAyatIveti / nanu sa samAna ityatra kathaM buddhitAdAtmyAvagama ityAzaGkaya vAkyazeSavazAdityAha-sa dhIriti / dhyAyatIvetyAdAvivazabdasyAnyArthatvAnna dhyAtRtvAdemithyAtvasiddhiriti codayati nanviveti /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 205 itismRteshc| viziSTaprajJAzAlinAmapi mitramRtyuprabhRtInAM "mISAsmAdAtaH pavate bhISodeti sUrya" ityAdizrutyA paramezvarAjJAkiMkaratvazravaNAcca / tathApi svAminiyogena kartApikatva bhavati / anyathA paramezvarasya kArayitRtvAdivyapadezAyogAt / tasya ca kurvaviSayatvAt / tathA cevazabdo na saadhuH| na hi rAjAjJayA yudhyamAno bhRtyo yudhyamAna iveti prayuJjate / asti ca mithyAtve tatprayogaH 'aruNa iva sphaTiko dRzyate' iti / tasmAdivazabdasya mithyAtvamatrArthaH / bhagavAnapi kartRtvAderaupAdhikatvamuktvA kevalAtmani niSedhati / . "tatraivaM sati kartAramAtmAnaM kevalaM tu yaH / pazyatyakRtabuDitvAnna sa pazyati durmatiH" iti / / tathA zrIbhAgavate bhagavadvacanam"zokaharSabhayakrodhalobhamohaspRhAdayaH / / ahaGkArasya dRzyante janma mRtyuzca nAtmanaH" iti / cetanadharmatvenAbhimatAnAM zokAdInAM janimaraNadharmyahakAradharmatvaM darzayati, kevalAtmani ca pratiSedhati / ata eva "svatantraH karttA" ityanuzAsanAtsvAtantryaniSedhe kattvasyaiva niSedhAttanmithyAtvameveti dUSayati--na taditi / parecchAdhInakattu tvamivazabdArtho na tu katta tvaniSedha iti zaGkate nanu svAtantryamiti / jIva-yApAramAtrasyezvarecchAdhInatvamaGgIkaroti-satyamiti / zvabhraM-narakam / kaimutikanyAyenApyasmadAdivyApArasyezvarAdhInatvamAha-viziSTeti / asminpakSe ivazabdAsAmaJjasyapradarzanAya ja.vakattu tvasya mukhyatAmAha-tathApIti / jIvasya kartRtvAbhAve eSa hyeva sAdhu karma kArayatItyAderanupapattirityAha --anyatheti / evaM jIvasya mukhyakatRtvamupapAdya tavazabdo'natheka ityAha-tathA ceti / nanvivazabdasya sAdRzye prayogAt mithyAtvamapi na tadarthaM ityata Aha-asti ceti / ubhayatra prayogAvizeSe kathaM mithyAtvameva prakRte grAhyamityAzaGkaya sa samAna ityAdivAkyaparyAlocanayA mithyAtvameva tadartha ityAhatasmAditi /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 saTIkAdvaitadIpikAyAm prathamazloke kartAraM kevalaM yaH pazyati sa na pazyatIti parasya bhramaH, spaSTa kattu tvaniSedhakatadvacanabAdhAt / ( tatraivaM sati ityAdinA'parokSabhramasiddhasyaiva kartRtvasya niSedhaH ) Atmano'kattatvajJAnasya loke'prasiddhasya niSedhAyogAt kAtmapratyakSapramAvirodhena parokSAkatmibhramAyogena niSedhAnupapatteH aparokSabhramasiddhameva kattatvaM niSiddhyate / etena kevalasyAtmanaH kartRtvAnumAnaM pratyukta varNitapratikUlatarkavirodhAcca / na ca viziSTasya kartatve mokSasya vaiSadhikaraNyam / azanAyAdyatItasyAsmana eva buddhitAdAtmyena kalipatakartatvAzrayatvAt / na ca "prajJayA vAcaM samAruhye"tyAdizrutyA buddhaH karaNatvanirdezAtkathaM tasyAH kartRtvAdyAzrayakoTipraveza iti vAcyam / kattatvAdidharmAzrayasyApi buddharAtmani tadAropanimittatvena karaNatvAt / AruNyAghAzrayasyApi kusumasya maNAvivAruNimArope / nApi jyotiSTomAdi adhiSThAnaM tathA kartA karaNaM ca pRthagvidham / vividhA zca pRthak ceSTA daivaM caivAtra paJcamam / / zarIravAGamanobhiryakarma prArabhate nrH| nyAyyaM vA viparItaM vA pazcaite tasya hetavaH" / iti zlokadvayena kartRtvAderaupAdhikatvAbhidhAnAdanantarazlokena ca kevalAmani tanniSedhAttanmithyAtvamupeyamityAha-bhagavAnapIti / uktArthadAAyoddhavaM pratyapi bhagavaduktaM vacanamudAharati-tatheti / nanu tatraivaM sati kartAramityatra kartAraM santaM kevalamakartAraM yaH pazyati sa na pazyatItyevArthaH kiM na syAdityata Aha-ata eveti / ataHzabdArthamAha-spaSTamiti / zokaharSabhayakrodhetyAdinA bhagavataiva kartRtvAdiprayojakadharmANAmAtmani nissedhvirodhaadityrthH| kizca kevalaM yaH pazyati sa na pazyatIti niSidhyamAnamakAtmajJAnaM pramA, uta bhramaH ? / nAdyaH-tanniSedhAyogAt ? dvitIye'pi ki pratyakSabhramaH, uta parokSabhramaH / ubhayathApyaprasaktapratiSedhaprasaGga ityAha-Atmana iti / uktadoSeNa paraparikalpitArthAyogAtkevalaM santamAtmAnaM kartAraM yaH pazyati sa na pazyatItyevArtha iti nigamayati-aparokSeti / muktyAzrayAtmA karttA Atma.
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 207 shaastrvirodhH| tasya kartarapekSitopAyaparatvena. katta tvAdAvatAtparyAt / na ca devatAvigrahavadanyaparAdapi vAkyAtkatta tvAdi. siddhiH / avirodhe hi devtaavigrhnyaayaavtaarH| atra ca bhUyAn zrutinyAyavirodhaH / na ca paraM jyotirupasaMpadyetyAdizrutivirodhaH / svarUpaM hi jIvasya brahmavAvidyayA tirohitamiva pratIyamAnaM vidyayA''virbhavati tato'nyasya saMsAradazAyAM tirohitasya muktAvAvirbhaviSyato'bhAvAt // ( muktayavasthAyAH kRtisAdhyatvanirasanam ) prAgavidyamAnasya svarUpatvAbhAvena svena rUpeNeti nirde. zAnupapatteH tatra tAvadabhiniSpadyate ityetanna muktyavasthAkartRtvavidhiH abhiniSpattiryahaM brhmetivRttisaakssaatkaarH| tatkartRtvaM cAvidyAkAlInamiti budhyabhinnaH zravaNAdikartA tatkartA / upasaMpatizca tataH kevalAnandabrahmarUpeNAvasthAnam / anutkrAntaprANasya viduSaH svasvarUpabrahmasamopagamanAnupapatteH / ktvApratyayazca sva. svAt vyatirekeNa ghaTavadityanumAnaM zrutyAdivirodhAdayuktamityAha-eteneti / kartRsvAdibandhasya zabalAtmadharmatve mokSasAmAnAdhikaraNyAnupapattirityuktaM codyamapavadati-na ca viziSTasyeti / viziSTasvarUpayorvAstavabhedAbhAvena kevalasyApi kalpitasaMsArAzrayatvAttasya mokSasAmAnAdhikaraNyamityAha-azanAyeti / nanu prajJayA vAcaM "samAruhya" manasAhyeva pazyati ityAdi zrutyA buddheH karaNatvanirdezAt kevalAtmana eva kartRtvamitmata Aha-na ceti / buddhaH zrutinyAyasiddhakartRtvAvirodhikaraNatvasaMbhave tadviruddhakaraNatvAyogAditi hetumAha-kartRtvAdIti / yaduktaM svargakAmo yajetetyAdividhivAkyaprameyatvAdAtmakartta tvaM pAramArthikamiti; tanna / tasya katraMzAnuvAdena sAdhyasAdhanavizeSasambandhaparatvAdityAha--nApIti / nanu vidhipareNApi mantrArthavAdAdinA yathA devatAvigrahAdipaJcakasiddhiH tathA'nyaparAdapyAtmaka tvasiddhirityata Aha-na ca devateti / yaccoktaM svarUpAvirbhAvalakSaNamuktAvapi kartRtvazravaNAt tatparamArtha meveti; tnn| avidyAnivRttilakSaNasvarUpAbhiniSpatteH kRtyasAdhyatayA kartRtvAnapekSaNAdityAha-na ca paraM jyotiriti / Agantukasyaiva kasya citsvarUpasyAbhiniSpattiH kRtisAdhyA bhaviSyatItyAzaGakyAha--prAgiti /
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 saTIkAdvaitadIpikAyAma rUpeNAbhiniSpadya paraM jyotirupasaMpadyata iti saMbadhyate / paramiti vizeSaNena brahmarUpajyotiSa eva gantavyatvAt / na cAnAdibrahmAtmanAvasthAne kasya citkartRtvamapekSitaM bhedopAdhinivRttyapekSayAca paraM jyotirupasaMpadyata iti vyapadizyate / na cAsmAccharIrAtsamutthAyeti viduSaH samutthAnakartRtvavidhiH avidyAkArye'haGkArAyanarthe tAdAtmyAbhimAnena magnasyAsatkalpasya tato vivekasyaiva smutthaanshbdaarthtvaat.| anyathA "na tasya prANA utkrAmanti"iti. zrutivirodhAt // . ata eva 'sa tatra payetI tyavivakSitakriyam / paritaH sarvata eti sarvAtmakabrahmaprAptaH svayaM sarvAtmA bhavatIti tAtparyam / na ca svazabdasya svIyaparatvAdAgantukadharmAntaraviziSTarUpegAbhiniSpattiH kRtisAdhyeti vAcyam / bhAvakAryasyAnityatvaniyamena mokSasyApi tathAtvApAtAditi bhaavH| kiJcAbhiniSpadyata ityanena kiM muktyavasthAyAmAtmakartRtvavidhiH uta paraM jyotirupasaMpadyetyanena ? kiM vA'smAccharorAtsamutthAyetyanena, athavA sa tatra payyetItyanena, jakSat krIDannityAdinA vA ? / prathamasyAvidyAkAlInakartRtvaviSayatvAnna muktAtmakartRtvaparatvamityAha-tatra tAvaditi / vRttisAkSAtkAra iti / anAdisvarUpasya utpattyayogAdityarthaH / dvitIyaM dUSayati-upasaMpattizceti / tata iti / brahmasAkSAtkArAdityarthaH / jyotirUpasaMpadyeti jyotiH samIpagamanakartRtvameva pratIyate ityAzaGkyAha -anutkrAnteti / nanvevaM sati upasaMpadyAbhiniSpadyata ityupasaMpatterabhiniSpattipUrvakAlInatvAbhidhAyakaktvAzrutyanupapattirityAzaGkya mukhaM vyAdAya svapitItyAdivattadupapattirityabhipretyAha-ktvApratyayazceti / nanvAdityAdijyotirupasaMpadya svena rUpeNAbhiniSpadyata iti yathAzrutayojanaiva kiM na syAdityata Ahaparamiti / nanvevamapi brahmasvarUpeNAvasthAnakartRtvaM muktasyAvazyakamityAzakya kRtyayogye kartRtvAyoga ityAha -na cAnAdIta / kathaM tamu pasaMpatterAgantukatvAdi. nirdeza ityata Aha-bhedopAdhIti / tRtIye'pi na muktyavasthAyAM kartRtvavidhirityAha-na cAsmAditi / zarIratrayaviviktAtmajJAnasyaiva samutthAnazabdArthatvAcakata tvasyAvidyAkAlInatvAditi hetumAha-avidyeti / / brahmaiva san brahmApyetItyAdizrutivirodhAdeva caturthenApi na gamanakartRtvamucyate ityAha-ata eveti / avivakSitakriyamavikSitagamanamityarthaH / kiparaM tahIdaM vacanamityata Aha
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 206 jakSat krounnityAdistu brahmasvarUpaprAptasyAnavAptakAmAbhAvAdasaMbhAvitArthatayA ca stutiH nikhilAnandaprAptiparA vA / anyathA "yatra hi daitamiva bhavati taditara itaraM pazyatItyavidyAvasthAyAmeva darzanAdivizeSapratipAdanasya sarvamAtmaivAbhUtatkena kaM pazye dityAvimuktyavasthAyAM sakalavizeSaniSedhasya cAyogAt / etenAtmano'kartRtve'nAtmano'pi tanneti kANDavayaM niradhikArAdapramANamiti pratyuktam / Atmana evAropitamukhyakartRtvAbhyupagamAt / tathA ca pAramarSa sUtradvayaM "kartA zAstrArthavattvAt" "yathA ca takSobhayathA" iti / na caivaM mokSo'pi svargavamRSA syAdAropitakartRjanyatvAditi vAcyam / mokSasyanityAtmasvarUpatayA svargavanmidhyAkartIjanyatvAt / parita iti / paJcamamapyanyathayati-jakSaditi / muktasya zarIrendriyAderabhAvAddhakSaNAdyayogAdapIyaM stutirityAha-asaMbhAviteti / sarvaviSayAbhivyaGagyAnandAbhivyaktiparA veyaM zrutirityAha-nikhileti / muktyavasthAyAmapi zarIrendriyAdipUrvakaviSaya. bhogamaGgIkurvANaM viSayalampaTamarvAcInaM pratyAha-anyatheti / mithyAkartRtvasyaivA'smokSamanuvartamAnasya bhogApavargAdivyavasthApakatvAttatpAramArthikatvatya atiprAmANyAnupayogAtparoktaM codyAntaraM nirastamityAha-eteneti / uktamarthabAdarAyaNAcAyyasUtrasaMmatyA drar3hayati-tathA ceti / Atmano mithyAkatvamapyanaGgIkurvANaM sAMkhyaM prati vidhiniSedhAdizAstrAprAmANyaprasaGgAdinyAyaiH prathamaM katRtvamAtraM nirNayAmAsa-"kartA zAstrArthavattvAt" iti| punazca vaizeSikAdimatAnusAreNa tatkartRtvaM pAramArthikamityAzaGkayAha-yathA ca takSobhayatheti / takSNo yathA vAsyAdItarakArakasamavadhAnaprayuktaM kartRtvaM, tadasamavadhAne tu svAbhAvikamakartRtvameva, tathA''tmano'pi zarIrendriyAdisamavadhAnaprayukta kartRtvaM tadabhimAnAbhAvavadazAyAM svAbhAvikamakartRtvameveti nAsya kartRtvaM svaamaavikmityrthH| nanu zravaNAdi kartRtvAderapi mithyAtve tajjanyamokSasyApi tathAtvApAtena svargavanmumukSvabhilaSitatvAnupapatterapuruSArthate. tyAzaGkaya tasya mithyAkartRjanyatvamevAsiddhamiti dUSayati-na caivamiti / mokSasya nityabrahmAtmasvarUpatve zravaNAdeH puruSArthAMparyavasAyitvena tadvidhAnamanarthakaM syAditi codayati-nanvevamiti / 27
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 saTIkAdvaitadIpikAyAm zravaNAdividheH sArthakatvam / nanvevaM jJAnAya zravaNAdividhiyarthaH / jJAnasyaivAnupayogAt / nacAnarthahetvavidyAnivRttaye taditi vAcyam / avidyAnivRtterAtmano'nyatve janyatve cAropitakartRsAdhyatayA svargAdivadapuruSArthatvApAtena tadarthajJAnAnveSaNAyogAt / AtmamAtratve cAsAdhyatvAja jJAnaM vyarthamiti; maivaMm / nAvidyAnivRttirAtmA, abhAvatvAt / sA ca na puruSArthaH / sadvilakSaNatvAt, asukha. tvAcca / kitvAtmaiva paramAnandaHpuruSArthaH / na caivamavidyAnivRttaraprArthyatvAt tadupAyajJAnaprayAso vyarthaH / puruSArthapratibandhakanivRttitvena tasyAH kAmyamAnatvAt / tatastanivRttyupAyajJAnasAdhane niyogo'pi yujyate / nanvavidyA kiM pratibadhnAti 1 / na tAvanmokSasvarUpam / tasyA''tmasvarUpatayA sadA'napAyAt / nApi tajjJAnaM tata eva iti cenna / AnandAtmasvarUpo hi mokssH| anarthazca duHkhAtmA ___ zravaNAdisAdhyajJAnasya mokSe'nupayoge'pi anarthahetunivRttAvupayogAnnoktadoSa ityata Aha-na cAnartheti / kimavidyAnivRttirAtmano bhinnA utAbhinnA ?, ubhayathApyanupapattirityAha-avidyAnivRtteriti / "na sannAsana nasadasannAnirvAcyo'pi tatkSaya" iti paJcamaprakAramatenAvidyAnivRtterAtmabhinnatvaM jJAnajanyatvaM cAha-nAvidyeti / yaduktamavidyAnivRttimithyAkata janyatve svargAdivanna mumukSapuruSArthateti, tadiSTApattyA pariharati--sA ceti / sukhasyaivA''nandavAde puruSArthatAyA vakSyamANatvAca neyaM puruSArtha ityAha-asukhatvAcceti / kastarhi paramapuruSArtha ityata AhakiMtvAtmeti / tamu vidyAnivRtterakAmyatayA tatsAdhanAnuSThAnAnupapattirityAzaGkaya puruSArthatayA kAmanAmAve'pi vyAdhinivRttivatpratibandhakanivRttitayA tatkAmanA ghaTataiti pariharati-na caivamiti / avidyAyAHpratibandhakatve satyevaM syAt tadevAnupapannam , pratibandhAnirUpaNAditi codayati -- nanviti / kiM mokSaM pratibadhnAti uta tajjJAnamiti kiNshbdaarthaaH| AdyaM dUSayati-na tAvaditi / tajjJAnasyApi svaprakAzAtmamAtratayA sadA siddhatvAnna tatpratibandho'pItyAha-nApIti / AtmasvarUpAnandasya tadabhivyaktezca nityatve'pi tadanabhivyaktarUpAyA avidyAyAstatpratikUla
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 211 ttprtikuulH| avidyA ca tahetuH / evaM cAnandAtmakabrahmaviparItAnarthadarzanena nityAtmabhUto'pi mokSo 'asatkalpo nAsti' ityAdivyavahArayogyo babhUva, ttshcaakRtaarthtaa| nivRttecAjJAne nirastanikhilAnarthaparamAnandAtmA prApyata ivatyavidyAnivRttirapuruSArtho'pi kAmyate // avidyAnivRtta : zrutisiddhAtmasvarUpatvamsamarthanam . athavA'vidyAnivRttirAtmaiva / asti tAvacchuktau rajata. bhramAnaMtaramiha rajataM nAsIdanubhUtarajatamanubhavadazAyAM zuktI nAsti; idaM rajatAnubhavakAle'pi tadabhAvavadityAdibuddhiH sA ca pramA bAdhAbhAvAt mithyArajatAzrayasya tadAnImapi tadabhAvavatvaniyamAcca tadghaTitatvAttallakSaNasya / sa cAdhikaraNAdanyazcet na tAvatparamArthaH / anirvacanIyAbhAvasya paramArthatvArogAt / abhA duHkhasaMbhedaghaTakatayA viSasaMpRktAnnavadapuruSArthatvabuddhisampAdakatvena kRtArthatAbuddhipratibandhakatayA puruSArthavirodhitvAnivRttiHkAmyataityAha-na Anandeti / asatkalpeityetadvivRNoti-nAstIti / svaprakAzAtmAnandAnabhivyaktyAtmakatayA'puruSArthatvabhramahetAvajJAne nivRtte svabhAvikazuddhapuruSArthAbhivyaktyA kRtArthatetyAha-nivRtte ceti / svaprakAzamAnandamazanyaM prapaJcopazamaM zivamadvaitaM yatra tvasya sarvamAtmaivAbhUdityAdizrutizatasammatapakSamAha-athaveti / avidyAbhAvasyAtmamAtratvaM vakta loke kalpitAbhAvasyAdhiSThAnAtmatAM sAdhayitumupakramate-asti tAvaditi / idaM rajatamiti jJAnavirodhAdabhAvajJAnaM bhrama ityAzaGkyAha- sA ceti / rajatajJAnAtpUrvamabhAvajJAnAnutpatteH tadvAdhakatvAyogAdabhAvajJAnasya prAptarajatajJAnabAdhamantareNotpattyayogAdabhAvajJAnameva tadvAdhakam / tathAcoktam pUrva paramajAtatvAdabAdhitvaiva jAyate / parasyAnanyathotpAdAnna tvabAdhena saMbhava / / iti tathA cAbhAvajJAnasya pramAtvAdrajatakAle'pi tadabhAvo'bhyupeya ityarthaH / kiM ca rajatamithyAtvasya vakSyamANatvAtsvasamAnAdhikaraNasya vA svavaiyadhikaraNyAnadhi
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 saTokAdvaitadIpikAyAma vasya pratiyogisamAnasattAkatvaniyamAt brahmaNo'dvitIyatvazruti. virodhprsnggaac| na ca bhAvAdvaitaviSayA saa| zrutau bhAvapadAbhAvAt / sNkockprmaannaabhaavaac| tasya saMvidatiriktasya saMvitsambandhAbhAvena brahmaNastatpratyakSatvAyogAca / kalpitaM tAdAtmya. mastIti cenna / evamapi muktau tadayogAt / muktau vidyamAnapadArthajJAnAbhAve brahmaNo'pi ajJatvaprasaGgAt // atiriktAbhAvasya karlapitatvapakSe vyAvahArikatvAdinirasanam / kalpitazcenna vyAvahArikaH / rajatasya prAtotikatvena tasya tadayogAt / pratiyogisamAnasattAkatvAbhAvAdabhAvasya / vyAva karaNasya vA'tyantAbhAvasya pratiyogitvasya mithyAtvalakSaNatvAttatkAle tadabhAvo vaktavya ityAha-miththeti / tasyAdhiSThAnAdanyatve pAramArthikatvaM, kalpitatvaM vA syAt ?, nAdyaH / pratiyogivirahaikasvabhAvasya pratiyogisamAnasattAkatvaniyamAdityAha-sa ceti / anantAbhAvAnAM paramArthatve zrutipIDA ca syAdityAha-brahmaNa iti / advitIya zruterbhAvAntarAbhAvaparatayA nAbhAvapAramArthikatvena virodha ityAzaGkayAha-na ceti / kiM ca brahma svavyatiriktapAramArthikAbhAvaM jAnAti na vA / naadhH| dRgdRzyayoH sambandhAnirUpaNAdityAha-tasyeti / sambandhAbhAvo'. siddha iti zaGkate-kalpitamiti / sattAnavacchedakabhedavattvaM hi tattAdAtmyaM taccAbhAvasya vAstavatve na ghaTata ityAha-neti / avidyAvasthAyAM tadaGgIkRtyApi muktyavasthAyAM tatkalpakAbhAvAttadasambandhamAha-evamapIti / dvitIye brahmaNaH savajJatva. hAnirityAha-muktAviti / ___ atiriktAbhAvasya kalpitatvapakSe vyAvahArikatvaM vA prAtItikatvaM vA syAt ? / nAdyaH / pratiyogivirahAtmano'bhAvasya pratiyogisamAnasattAkatvaniyamAdityAha-kalpitazcediti / kiM cAsmin pakSe'vidyAdevyAvahArikasya brahmaNi sthitynuppttiH| svasamAnasattAkatvAbhAvakAlInatatsAmAnAdhikaraNyavirodhAdityAha-vyAvahAriketi / tatra sopapattikaM dRSTAntamAha-ghaTeti / abhAvasya svasamAnasattAkapratiyogisAdezyavirodhAdeva prAtItikasvapakSo'pi na sambhavatItyAha-ata eveti / rajatakAle
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 213 prathamaH paricchedaH hArikAvidyAdebrahmaNi vyAvahArikAbhAvAyogAcca / abhAvasya svAdhikaNe svasamAnasattAkapratiyogividyamAnatvavirodhAt ghaTAtyantAbhAvavati ghaTAbhAvAt / anyathA tatra ghaTabhAvabuddhiH pramA syAt / ata eva na rajatAtyantAbhAvaH prAtItikaH / tasya tadAnImapratItezca / tasmAtkalpitAbhAvo'dhiSThAnameva / nanu kalpitAbhAvaH pratiyogyadhikaraNaM na bhavati abhAvatvAt ghaTAdyabhAvavat / anyathA ghaTAyabhAvo'pi bhUtalAdikameva syAt / tathA ca SaSThapramANavyutpAdanamasaGgataM syAditi cenna / yo'bhAvaH svAdhikaraNAbhinnasattAkapratiyogikaH, sa bhAvAnna bhidyate / abhinnasattAkatvaM ca pratiyogino'dhikaraNapratiyogika tadabhAvasyApratItezca na tasya prAtItikatvamityAha-tasyeti / adhiSThAnAtireke uktadoSAnistArAdadhiSThAnameva kalpitAbhAva ityupasaMharati-tasmAditi / kalpitAbhAvasyAdhiSThAnamAtratve'numAnavirodhaM zaGkate-nanviti / vipakSe'tiprasaGga bAdhakamAhaanyatheti / iSTApattimAzaGkayAha-tathAceti / bhUtalAdereva ghaTAdyabhAvatve tasya pratya. kSAdigamyatayA'nupalabdhipramANamabhyupetamanarthaka syAdityarthaH / ghaTAbhAvAdeH svAdhikaraNAdbhede svAdhikaraNabhinnasattAkapratiyogikatvamupAdhirityabhipretya sAdhyavyatireke upAdhivyatirekaH prayojaka ityAha-na, yo'bhAva iti / svaM AdheyatvenAbhimato'bhAvaH tasyAdhikaraNatvenAbhimataM yacchuktyAdi tadabhinnasattAkaM yadrajatAdi tatpratiyogi yasya so'bhAvobhAvAdAdhAratvenAbhimatAnna bhidyate / yadyadabhinnasattAkaM tatpratiyogikAbhAvastato na bhidyata iti smudaayaarthH| evaM ca sati ghaTAdhikaraNakaghaTAbhAvasya ghaTamAtratAsyAdityAzaGkayAdhikaraNAminnasattAkatvaM nirvakti-abhinnasattAkatvaM ceti / adhikaraNapratiyogikaH sattAyA anavacchedakaH anirUpako yo bhedastadvattvamityarthaH / idamo'dhiSThAnAdrajatabhedazca sattAnavacchedaka eva / rajatadazAyAmidaM rajataM netyananubhavAdidaM rajatamiti sAmAnAdhikaraNyAnubhavAcca / ghaTo ghaTa iti sAmAnAdhikaraNyAbhAvAtsvasmin svapratiyogikabhedasya sattAnavacchedakasyApyabhAvAttaniSThastadabhAvastato bhidyata ityAi-ata iti / etaccAbhAvasya pratiyogivRttitvamabhyupetyoktam / vastutastvabhAvasya pratiyogyanadhikaraNatvavat pratiyoginoDapyabhAvAnadhikaraNatvaM tRtIye paricchede vakSyati / tathA cAbhinnasattAkapadaM yathAzrutameveti draSTavyam /
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 saTokAdvaitadIpikAyAm sattAnavacchedakabhedavazvam / ato ghaTAdhikaraNakaghaTAbhAvasya na tdbhedH| . ghaTAhyabhAvasyAdhikaraNAditvanizcayaH / ___ ghaTabhUtalayostu bhedaH sattAvacchedaka eva / ghaTo bhUtala. mityananubhavAt / ato na tadamAvasya bhUtalAbhedaH, kiM tu bheda eva / yo'bhAvaH svAdhikaraNAbhinnasattAkapratiyogiko na bhavati sa tvabhAvo bhAvAbhidyate / ghaTe zuktirajataM nAstIti pratIya. mAnAbhAvazca tasmAdUbhinnaH / zuktirajatasya ghaTAbhinnasattA. katvAt / na ca bhAvapratiyogikAbhAvasya bhAvatvaM na dRSTamiti vAcyam / tava prAgabhAvasya janyatvavat pradhvaMsasya nityatvavadanya. trAdRSTasyApi pramANavalAdaGgIkAre virodhAbhAvAt / na ca bhAvasya sapratiyogitvaM viruddham / sAdRzyAderabhAvaprasaGgAt / brahmaNopi saprapaJcatvavatkAlpanikaM tadaviruddham / evaM ghaTAdInAmapyabhAvI vyAkhyAtau / tasmAdadhiSThAnameva kalpitAtyantAbhAvaH / evaM zaktirajatAdyabhAvasyAdhiSThAnAbhedaprayojakamuktvA bhUtale ghaTAdyabhAvasya tatprayojakAbhAvAdadhikaraNAjheda evetyAha-ghaTabhUtalayostviti / . atrApi sAmAnyaprayojakamAha-yo'bhAva iti / zuktirajatAbhAvasya zuktAviva ghaTAdAvapi kimadhikaraNAdabheda eva ? / netyAha-ghaTa iti / nanvabhAvapratiyogikAbhAvasyaiva bhAvAtmatvaM draSTaM, na tu bhAvapratiyogikAbhAvasyetyAzaGkaya dhvaMsa. prAgabhAvAtmakasya prAgabhAvadhvaMsAtmakasya ca ghaTasya janyatvAnityatvayoranyatrAdRSTayorapyaGgIkArAdatrApi na doSa ityAha-na ca bhAveti / nanu bhAvapratiyogiko'bhAvo bhAvo na bhavati, sapratiyogikatvAd vyatirekeNa ghaTavadityAzaGkaya sAdRzyAdau vyabhicAreNa dUSayati-na ca bhAvasyeti / tarhi sAdRzyavadeva prapazcAbhAva. rUpabrahmaNo'pi sapratiyogikatvaM syAdityAzaGkaya pratiyogisamasattAkaM tadaviruddhamityAha-brahmaNo'pIti / evaM ghaTAderapi mRdAdyavacchinnaM caitanyamadhiSThAnatayA eko'. bhAvaH, bhUtalAdivRttizca pratiyogivirahAtmaivApara iti siddhyati / prapaJcasya brahmavivartatvAt , ityAha-evamiti / adhiSThAne pratIyamAnarajatAdyabhAvasya tato bhede bAdhakasadbhAvAd abhede ca bAdhakAbhAvAttadeva sa ityupasaMharati -tasmAditi / evaM
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 215 dhvaMsAdirapi samAnanyAyatvAt / tataH zuktirajataM na zuktiniSThAnyonyAbhAvapratiyogi tadabhinna sattAkatvAt zuktiriva / na caanubhvvirodhH| tasyAnyathA'pyupapatteH / kalpitAbhAvasyAdhiSThAnagatasya vAstavatvAnupapatiranukUlataH / kalpitatve ca tadbhedAbhyupagame'nantabhedAdikalpanAgauravam / zuktiniSThAnyonyAbhAvapratiyogitvAve zuktayabhinnatvamupAdhi saMbhavatItyAzaGkaya ni0 / na ca shuktybhinntvmupaadhiH| zuktibhede sAdhyAvyApakatvAt / adhiSThAnamAtraM bheda iti mate na bhedagrahamAnaM bhramavirodhi, kiM tu tvishessjnyaanm| evaM rajatabhedasya zuktyAtmatvesiddhe tadatyantAbhAvAdirapi na shuktibhinnH| svAdhikaraNatayA pratIya dhvaMsAnyonyAbhAvAvapi kalpitapratiyogiko bhAvAbhAvAtmakAvabhyupeyau / tayorapyadhiSThAnabhinnayoH pAramArthikatvAdirUpayo1nirUpatvAt , ityAha evaM dhvaMsAdiriti / upanyastatarkAnugrAhyamanumAnamAha-tata iti / zuktirajataM zuktitAdAtmyApannaM rjtm| na cAzrayAsiddhiH tasya nipuNataramupapAdayiSyamANatvAttadabhinnasattAkatvAditi yathAzruta eva hetuH| tathA ca na zuktaH sAdhanavikalatA pakSadhamatAvalAJcAdhiSThAnarUpAnyonyAbhAvapratiyogitvaM rajate siddhyatIti bhAvaH / nanvevaM sati zuktI rajatabhinneti viziSTapratyayaH kathamityAzaGkaya rajatabhedastadbhinna itivadupapadyata ityAha-na cAnubhaveti / hetoraprayojakatvaM nirAkaroti-kalpiteti / adhiSThAnAtiriktAbhAvasya paramArthatvAnupapattAvapi kalpitatvaM kinna syAdityata Aha--kalpitatve ceti / __zuktiniSThAnyonyAbhAvapratiyogitvAbhAve zaktibhinnatvamupAdhina saMbha. vati / zuktibhede'navasthApattyA zuktiniSThAnyonyAbhAvapratiyogitvAbhAve'pi zaktyabhinnatvAbhAvAdityAhana ceti / - nanvasmin pakSe idamityadhiSThAnarUpabhedasya jJAtatvAt kathaM rajatabhrama ityata Aha-adhiSThAneti / adhiSThAnaviSayasya sattAnizcayarUpasyaiva bhramavirodhitvAnnAyaM doSa itythH| evamanyonyAbhAvasyAdhiSThAnAtmakatAM prasAdhya tadRSTAntenAtyantAbhAvAderapi sAdhayati- evaM rajateti / AropitAbhAvasyAdhiSThAnAtmatvaM zrutito. pyastItyAha-zrutirapIti / adhiSThAnabhinnAbhAvAGgIkAre atyasAmaJjasyamAha
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 saTIkAdvaitadIpikAyAm mAnAbhinnasattAkapratiyogikAbhAvatvAt / tadanyonyAbhAvavat / atrApi tadbhadasya durnirUpatvamanukUlastakaH zrutirapi "yatra tvasya sarvamAtmaivAbhUt"iti sarvasya tadbhAvApattiM darzayantI tadabhAvasya tanmAtratvaM darzayati / abhAvasya tato bhede sarvasyAtmabhAvApattyabhAvAt / tasmAdAtmaivAvidyAnivRttiriti / nanvevaM kathaM jJAnAdajJAnanivRttiH / tasyAH nityAtmarUpatayA tena vinA'pi sattvAt / tatastadanivRttau ca kiM jJAnena ? / na cAvidyAyA adarzanArthaM taditi vAcyam tasyAM satyAM tadayogAt / adarzanasyApuruSArthatvAt / kiM cAvidyAnivRtterAtmamAtratve'vidyApyatra na syAt dhvaMsasya pratiyogyanAdhAratvAditi cet / ucyate / na tAvadavidyAsthityanupapattiH / samAnasattAkayorevAbhAvapratiyoginovirodhAt / avidyAyAzca kalpitatvAt / nApi jJAnavaiyarthyam / asati jJAne'narthahetvajJAnasya vidyamAnatayA'narthasyApi sthitaH // abhAvasyeti / muktAvapi dRzyAbhAvasya sattve ke pazyediti karmAkSepAyogAccetyapi draSTavyam yadartha rajatAdyabhAvasyAdhiSThAnAtmakatvamukttaM tadAha-tasmAditi / nityasiddhAtmana evAvidyAnivRttirUpatve jJAnavaiyarthya miti codayati-nanvevamiti / avidyAnivRtterasAdhyatve'pi taddazananivRtirjJAnasAdhyetyatrAha-na cAvidyAyA iti / avidyAyA nityasAkSivedyatayA tasyAM satyAM tadarzanaM durnivAramityAha-tasyAmiti / avidyAsvarUpaprayuktatvAdanarthasya tadadarzanamAtraM na puruSArtha ityAha-adarzanasyeti / kiMcAsmin pakSe'vidyAyA evAsaMbhavAnna tannivRttistadadarzanaM vA jJAnasAdhyamityAhaki ceti / tatra tAvadavidyA'pyAtmani na syAdityuktaM pariharati-ucyate na tAvaditi / idAnI jJAnasAdhyatvAbhAve'pi tadabhAvakAlInAnarthasya tannivaya'tvasaMbhavAnna jJAnaM viphalamityAha-nApIti / taddhvaMsasya tadajanyatve kathaM tasya tannivaya'tvaM tajjanyadhvaMsapratiyogina eva tannivaya'tvAdityAzaGkayAha-- yeneti //
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 prathamaH paricchedaH taddhvaMsasya tadajanyatve tannivaya'tvaM kathamityAzaGkaya nirasyati / __ yena vinA yattiSThatyeva yasmin sati ca na tiSThati tat tannivaryam / pratiyogino jJAnanivartyatvAdavidyAnivRttirjJAnasAiyetyupacaryate / athavA yasmin sati yasyAgrimakSaNe satvaM yadvyatireke cAbhAvastat tatsAdhyam / AtmasvarUpAvidhAnivRttezca jJAne sati sattvaM, tavyatireke cAbhAvaH / tatpratiyogyavidyAyA eva tadabhAvarUpatvAta, tasyAH jJAnAtpUrvakalpitAyA vidyamAnatvAt / na ca yadavyatireke cAsatvamiti kAryasatvAbhAva ucyate / sa cAvidyAnivRtte sti, tasyAH sadAtmarUpatvAditi vAcyam / yasya satvA ____ananyathAsiddhasya yasyottarakAlasambandhidhvaMsapratiyogI yaH sa eva tannivartyaH, na tu dhvaMsasya praagstvghttitotpttirpypekssyte| gauravAditi bhAvaH / tatra yena vineti jJAnasyAnanyathAsiddhatvaM darzitam / tasmin satItyajJAnasya taduttarakAlavartidhvaMsapratiyogitvamiti draSTavyam / AtmarUpAvidyAnivRttenisAdhyattvasyApi vaktu zakyatvAnna jJAnavaiyarthya mityAha-athaveti / yathA vaizeSikAdimate prAyazcittabhAve sati duHkhaprAgabhAvasyAgrimakSaNe sattvaM tadabhAve tadabhAvo duHkhaM bhavatyevetyanAderapi duHkhaprAgabhAvasya praayshcittsaadhysvm| yathA vA sarveSAM mate daNDAdau satyagrimakSaNe svakAdAcitkAbhAvavirodhighaTAdisattvaM tadabhAve cAbhAva iti tattatsAdhyam / ata eva nAkAzAderdaNDAdisAdhyatA / tasya daNDAdau sati svakAdAcitkAbhAvasattvavirodhisattvaM tadabhAve tasyAbhAva ityasyAbhAvAt / evaM tatvasAkSAtkAre satyagrimakSaNe'vidyAtmakasvAbhAvasattvavirodhyAtmakacaitanyasattvaM tadabhAve tadabhAvo'vicaiveti AtmarUpA'pyavidyAnivRttirjJAnamAdhyA / na ca jJAnAnantara kSaNopAdhyabhAvaH / vRttereva tattvAt / vRttyabhAve kSaNopAdhyabhAve'pi jJAnArthavattvasya siddhatvAcaramakArye sarveSAmasmattulyatvAcceti bhaavH| nanu yasmin sati. yasya sattvaM yadvyatireke cAsattvaM sAdhyaprayojakaM nityasadAtmakAvidyAnivRttestadabhAvAtkathaM sAdhyatetyAzaGkayAha na ca yaditi / yadyatireke ca yadasatvaM yasya sattvAbhAva ityetasyAdyadabhAva ityetAvadeva laghutayA prayojakamityAha-yasya sattveti / vastutastu yadvyati. reke'satvamityukte'pi na doSaH / avidyAnivRttirUpAtmasattAyA AtmamAtratvAttadabhAvAtmakAvidyAyAH jJAnAbhAvakAle vidyamAnatvAditi draSTavyam / nityasiddhAtmarUpe mokSe svargAdivalakSaNyasya mumukSapravRttyupayogisAdhyatvasya ca sattvAccidekarasa evAyamAtmetyupasaMharati-tasmAditi / / 28
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 saTIkAdvaitadIpikAyAm bhAva ityasmAdyasyAbhAva ityasyaiva laghutvAt / tasmAnnityasiddhasatyAtmasvarUpaiva muktirjJAnasAdhyeti na svagodivat kalipatA setysnggodaasiincaitnymaatraatmeti|| AtmanaH niratizayAnandarUpatvasAdhanam sacAyamAtmA niratizayAnandasvarUpaH / "ko hyevAnyAtkaH prANyAta yadeSa AkAza Anando na syAt eSa hyevAnandayAti" iti zruteH / na cAtrAkAzazabdArthaH paramAtmAnando'bhidhIyate, natu jIva iti vAcyam / tasyaiva jIvasvarUpatvAt / anyathA jIvasya prANane AkAzAnando heturnIcyeta / na hyanyAnandenAnyo jIvati / vyadhikaraNayostayorahetuhetumatvAt / putrAdyAnandenApi pitryaanndaantrsyotpaadaat| na ca jovasyApIzvarAnandanimitta Anando'stviti vAcyam / bimbapratibimbabhAvena hetuhetumattA sayorucyate cettatvAbheda eva syAt / aviSayasyaparAnandasya prakArAntareNa jiivaanndaahetutvaat| jIvAnandasya parAnandaprativimbasvAbhiprAyaiva "AnandayAti" iti zrutiH / "eSo'sya parama Ana avidyAnivRttirUpAtmasvarUpasyAsukharUpatve mumukSvabhilaSitatvAyogAttasya sukhAtmatAM sAdhayati-sa ceti / tatra tAvacchati pramANayati-ko hyeveti / eSa AkAza AsamantAtkAzate prakAzata ityaatmaa| yadyAnando na syAttarhi ko vA jantuzceSTeta / ko vA prANadhAraNamalpAyAsamanubhUyApi kuryaadityrthH| nanvAkAzazabdasya paramAtmani prasiddhatvAt sa evAnandaH kathyate, na tu pratyagAtmeti cenna / eSa iti pratyakSasiddhapratyagAtmana eva paramAtmAbhedenAnandarUpatAbhidhAnAdityAha-na cAtreti / pratyagbrahmaNorabhedAbhiprAyAbhAve AkAzAnandasya jIvasya prANadhAraNe vyatirekamukhena hetutvAbhidhAnamanupapannaM syAdityAha-anyatheti / putrAnandaM dRSTvA'haM jIvAmIti keSAMcid vyavahAradarzanAd vyadhikaraNasyApi tasya jIvanahetutvamityAzaGkayAha--putrAdIti / putrAnandazcepituriSTastahISTavastudarzanena pitaryapyAnando jAyate sa cedaniSTaH naiva pitRjIvanaheturitibhAvaH / tadyevamevezvarAnandajanyo jIvAnandastajjIvanaheturihocyata ityAzaGkayAha-na ca jIvasyeti / kiM jIvezvarAnandayorbimbapratibimbabhAvena hetuhetumattA uta prakArAntareNa ? / Adhe iSTApattirityAha-bimveti / dvitIye'pi
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 219 nda"iti atirIzvara eva jIvasyAnanda iti darzayantI jIvasya tadAtmatAmeva darzayati / etasyaivAnandasyAnyAni bhUtAni mAtrAmupajIvantIti ca paramAnandAMzatvameva jIvAnandasya darzayati / aMzatvaM ca pratibimbatvam / niraMze tavanyasyAbhAvAt // Atmana AnandaguNakatvaM prasAdhya nirasyati / na cAnandazabdenAnandaguNakatvamucyate na tvAtmAbheda iti. vAcyam / "udaramantaraM kurute atha tasya bhayaM bhavati"ityalpasyApyAnandabhedasya atyaivApoditatvAt / tathA'nyatrApi "sa yo'nyamAtmanaH priyaM vravANaM bra yAt priyaM te rotsyati" iti sukhasya jIvAnyatvaM pratiSiddhyate / ata evAnandazabdena duHkhAbhAva evAbhidhIyata iti pratyuktam / sAtizayasyAnandasya loke bhAvarUpatvAt / pratiyogipratItyanapekSapratItezca / anyathA vaiparItyasthApi suvctvaat| vede'pyAnandazabdArthaH sa eva / sati kimIzvarAnandasya sragAdivajIvAnandahetutvamutezvarajJAnAdivat ? / nobhayathApItyAha-aviSayasyeti / parAnandasya jJAnAdivatsarvanimittatve maanaabhaavaaditibhaavH| nanu "AnandayAti' iti zruterAkAzAnando jIvAnandaheturihocyate ityatrAha-jIvAnandasyeti / atyantare ja.vAnandezvarayorabhedAbhidhAnAt "eSa hyevAnandayAti" iti vimbapratibimbabhAvo vivakSita ityabhipretyAha-eSo'syeti / kiM gha jIvAnandasya parAnandAMzatvAbhidhAnAnniravayavAnande'vayavAvayavivibhAgAyogAt bimbAdibhAvenaivAMzAMzibhAvo vaktavya ityAha-etasyaiveti / / nanu yadeSa AkAza Anando na syAdityatrAnandapadasya matvarthIyapratyayAntatvAdAnandaguNaka evAyamAtmeti tatrAha-na cAnandeti // . uta api araM alpaM antaraM bhedam / ISadapi bhedaM yaH kurute manyate tasya bhayaM bhvtiityrthH| bRhadAraNyakazrutirapyAtmavyatiriktapriyaM nirAkurvantyAtmana eva priyatvamAhetyAha-tathAnyatrApIti / ya AtmanaH preyastvadarzI sa priyaM sukhaM Atmano'nyaM,Atmano bhinnaMbavANaM paraM pratyevaM brayAna te priyaM rotsyati nazyatIti bhedavAdinaH zApo deya itizrutyarthaH / duHkhAbhAvasyaivAnandatvAt kathamAtmana AnandarUpatva. miti jaradvaizeSikamataM nirAkaroti-ata eveti / duHkhapadeva sukhe'pi taratamabhAvasyAnu. bhavasiddhatvAdabhAve ca tadasaMbhavAllaukikAnandastAvadbhAvarUpa ityAha-sAtizaya
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 saTIkAdvaitadIpika yAm mukhyArthe lakSaNAyA ayomAt / Atmana Anandatve anumAnamapi maanm| tatra yacApi necchAviSayatvaM sukhatvena niyataM tatsAdhane vyabhicArAt / na cecchAtvaM sukhaviSayatvena vyAptam, sAdhanecchAyA api sukhaviSayatvAdeveti vAcyam / duHkhAbhAvecchAyAM vyabhicArAt / nApIcchAtvena sukhaduHkhAbhAvatatsAdhanAnyataraviSayatvaM sAdhyam / asukhatvenArthAntaratvAt / AtmanaH sukharUpatve sAdhakahetoraprayojakatvazaGkA * nanvAtmA sukharUpaH / paramapremAspadatvAt iti cenn| amayojakatvAt / na ca sukhasAdhane paramapremAbhAvAdAtmano'sukhatve syeti / kiM cAnando duHkhAbhAvo na bhavati / duHkhapratItinirapekSapratItikatvAt / ghaTavat, ityAha-pratiyogIti / vipakSe daNDamAha-anyatheti / duHkhameva sukhAbhAvaH kiM na syAdityarthaH / evaM ca loke AnandapadArthasya bhAvarUpatvAt vede'pi sa evaanndshbdaarthH| duHkhAbhAve ca loke zaktimahAbhAvAt / tatparigrahe lakSaNAprasaGga ityAha-vede'pIti / zrutau vipratipannaM pratyanumAnaM pramANayati-anumAnamiti / tatra svAbhimatAnumAna darzayituM pUrvavAdimukhenAnumAnAntaraM dUSayati-tatra yadyapIti / asya tathApyAtmA sukharUpaH, nirupAdhikapremagocaratvAt , ityuttareNa sambandhaH / tantrAtmA sukhruupH| icchAviSayatvAt, iti prayogaM dUSayati-necchAviSayatvamiti / AtmecchA sukhaviSayA icchAtvAt sammatavat / tatazcAtmanaH sukhatvasiddhiH / na ca sukhasAdhanecchAyAM vybhicaarH| tasyA api vizeSaNatayA sukhaviSatvAt . iti na vAcyamityAha-na cecchAtvamiti / nanvAtmecchA sukhatatsAdhanaduHkhAbhAvatatsAdhanAnyataraviSayA / icchAtvAt / sNmtvt| tathA cAtmanaH parizeSAt sukhatvamiti cenna / sukhasamavAyitvenAtmaviSayatvepiAtmecchAyAH sukhaviSayatvasaMbhavAdityAha-nApIti / premagocaratvasya putrAdau vyabhicAre'pi paramapremagocaratvaM na vyabhicAratIti zaGkate-nanvAtmeti / / .... vipakSe bAdhakAmAvAdaprayojaka iti dUSayati-neti / hetUcchittireva vipakSe bAdhiketyAzaGkaya hetoranyathAsiddhayA pariharati-na ca sukheti / icchAviSayasukhAzrayatvAdAtmanaH pramagocaratve dveSaviSayaduHkhAzrayatvAt dveSagocaratA'pi syAdityA-zaGkaya duHkhAzraye'pyAtmani dveSAbhASAt maivamityAha-na caivamiti / nimittasya kAraNa
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 221 hetUMcchittireva vipakSe bAdhakastarka iti vAcyam / sukhasamavAyitve. nApi tdupptteH| na caivaM duHkhasamavAyitvAd dveSo'pi syAditi vAcyam / anvayavyatirekAbhyAM dveSasya duHkhatanimittamAtraviSayatvAt / na ca lAghavena. dukhitatsAdhanatvamAnaM dveSaviSayatve prayojakamiti vAcyam / du.kha sAdhane'pi svasmin tadadarzanena tasyaiva tatprayojakatvAt / - ata eva duHkhatanmAtrasAdhanatvaM deSaviSayatvaprayojakam, AtmA tu na tatheti pratyuktam / ahikaNTakAderapi duHkhamAtrahetutvAsiDeH, sukhaM pratyapi tasya hetutvAt / na ca lAghavena sukhatvameva paramapremagocaratve nimittamiti vAcyam / svasamavetasukhasya puruSArthatvena tadra peNAprayojakatvAt / kiM ca hetAvapi paramatkamicchAyA na svataH, kiM tu viSayavizeSaprayuktam / tacca sukhaviSayatvamAtmaviSayatvaM vA 1 / Adhe sukhaviSayecchAviSayatvaM hetuH sa cAsiddhaH / tatsAdhane vyabhicAro ca 'Atmano'pi sukhasamavAyitayA tadviSayatvasaMbhavAdaprayojakazca / ata eva na dvitIyo'pi / vizeSatvena gauravAt duHkhatatkAraNamAtraM lAghavena dveSagocara ityAzaGkaya prAmANika gauravaM na doSAyetyabhipretyAha--na ca lAghaveneti / nanu duHkhatanmAtrakAraNatvaM dveSagocaratvaprayojakam / Atmanastu sukhaM pratyapi kAraNatvAnna dveSagocaratetyAzaGkayAha-- ata eveti / ataH zabdArthamAha-ahIti / nanu sukhasamavAyitvApekSayA sukhatvasyaiva lAghavena paramapremaprayojakatvAdAtmanaH sukhatvasiddhiriti cenn| sukhasyAtmarUpatve vakSyamANenApuruSArthatvaprasaGgana lAghavAnavatArAdityabhipratyAha-na ca lAghaveneti / kiJca premNaH paramatvaM jAtirupAdhirvA / nAdyaH ? / tatkalpakAbhAvAt / tadaGgIkAre'pyaprayojakatvAdityabhipretyAha-kiM ceti / dvitIyaM parizinaSTi-kiM tviti / asyApi vikalpAsahatvAnnAtmanaH sukhatvasiddhirityabhipretya vikalpayati-tacceti / AtmaviSayatvaM vA'nanyazeSatvaM vetyapi draSTavyam / Aye AtmecchAyAM sukhaviSayatvamAtmanaH sukhatve siddha siddhayati taccAdyApyasiddhamiti vizeSaNAsiddho heturityAhaAdya iti / kiM ca sukhasAdhanasyApi svavizeSaNasukhaviSayatvamasti na sukhatvamiti
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 saTIkAdvaitadIpikAyAma ananyazeSaviSayatvamicchAyAH paramatvamiti cenna / sukhadRSTAnte tadabhAvAt / tasyAtmazeSatvAt / vyatirekitve vA'sAdhAraeyam / sukhasyaiva sapakSatvAt / na cAtmavyatiriktaM vaiSayikaM sukhaM nAstIti vAcyam / na tAva dvaSayajanyasukhameva nAstIti vakta zakyam / viSayasannidhAne tadanubhavavirodhAt / viSayAnupAdAnaprasaGgAca / nApi tadAtmaiva / janyAjanyayorekatvAnupapatteH / na ca tasya janyatA'siddhiH viSayAnvayavyatirekAbhyAM tasya tannizcayAt / viSayasannidhAnenAbhivyaktireva notpattiriti cenna / idAnIM sukhamutpannaM naSTamiti buddharjJAnAkhyAbhivyaktyaviSayatvAt / etenAtmA sukharUpaH / sukhalakSaNavattvAt / vaiSayikasukhavat / sukhalakSaNaM ca sarvazeSitve satyananyazeSatvamiti pratyuktam / dRSTAntasya sAdhanavaikalyAt / vyarthavizeSaNatvAca / yadi ca sukhamAtmaiva syAt tadA duHkhadazAyAmapyayaM tathaivAnubhUyeta / na ca tadA duHkhena sukhamabhi. bhUtamiti vAcyam / tAtmApi na prakAzeta / tatprakAze vA kiM tatra vyabhicAra ityAha-tatsAdhana iti / sukhasyAtmavizeSaNatve'pyuktahetusaMbhavAdaprayojakazcetyAha-Atmano'pIti / dvitoye AtmaviSayecchAviSayatvaM hetuH| so'pyaprayojakatvAdayukta ityAha-ata eveti / / tRtIyamutthApayati-ananyazeSeti / kimasmin hetau sukhavadityanvayadRSTAnto'bhimata uta ghaTa vaditi vyatirekidRSTAntaH ? / Adya sAdhanavaikalyamAha-na sukheti / dvitIye sati sapakSe tatrAvatamAnatvAdasAdhAraNAnaikAntika ityAha-vyatirekitve iti / nanu pakSAtiriktasya sakhasyAbhAvAnna tasya sapakSatetyata Aha-na cAtmeti / kiM viSayajanyaM sukhameva nAstItyu. cyate kiM vA tasyAtmabhedo nAstIti ? / nAdyaityAha - na tAvaditi / dvitIyaM dUSa. yati-nApIti / nanu sakhasya janyatve mAnAbhAvAnAtmAbhedAnupapattirityata Ahana ca tasyeti / sukhaprakAza eva viSayajanyo na sukhamiti codayati-viSayeti / sakhe utpatyAdyanubhavasya bAdhAbhAvAt tadeva viSayajanyamityAha-na idAnImiti / AtmanaH sukhatve saMbhAvitamanumAnAntaraM dUSayati-eteneti / etacchabdArthamAha-dRSTAntasyeti /
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 223 nAmAbhibhUtaM anabhibhUtaM ceti yujyate / etenAnyadapyAtmanaH sukhAbhedAnumAnaM nirastam / sukhasya duHvAbhAvasya ca puruSArthatvam / kiM ca sukhasyA''tmarUpatve'puruSArthatvApattiH / svasamavetasukhasyaiva puruSArthatvAt / na ca sukhamAtraM puruSArtho lAghavAditi vAcyam / parasukhasyApi purussaarthtvaaptteH| mama sukhaM bhUyAdahaM sukhI syAmiti ca svasaMbandhisukhasyaiva kAmyamAnatvAca / anyathA sukhamahaM syAmiti kaamyet| na ca sukhaM me syAditi kAmanA tasyAnyadoyatvanivRttiparA na tu svasambandhaviSayeti vAcyam / tAtparya hi zabdadharmo na tu kaamnaayaaH| kAmanA tu yamartha yathA gocarayet sa tathaiva puruSArthaH / / sakhasya duHkhAdikaM prati zeSitvAbhAvAnna sarvazeSitvam , AtmazeSatvAcca naannyshesstvmpiityrthH| kiM cAnanyazeSatvAdityetAvatA vyabhicAranivRtteritaravyarthamityAha-vyartheti / uktahetUnAmanupalabdhiparAhatimapyAha-yadIti / nanu divoDu. gaNAnupalambhavad duHkhadazAyAM sato'pi sukhasyAnupalambha iti cenna / tadabhinnAtmanyanabhibhUte tadabhibhAvAyogAdityAha-na ca tadeti / uktapratikUlatarkavirodhAdevAtmA sukharUpaH / AtmatvAt / vyatirekeNa ghaTavat ityAdyanumAnaM nirastamityAha-eteneti / / pratikUlatarkAntaraparAhatimAha-kiM ceti / sukhatatsamavAyayoH puruSArthatve gauravAt sukhameva puruSArtha ityAzaGkayAhana ca sukheti / nanvananubhUyamAnasukhasyApuSArthatvAt sukhasAkSAtkAra eva puruSArthaH, tathA ca nAtiprasaGga ityata Aha-mama sukhamiti / sukhasAkSAtkArasyApi kAmyamAnatvAtpuruSArthatvaM vaktavyam / evaM sukhasaMbandhasyApi kAmyamAnatvAt so'pyAvazyaka ityarthaH / AtmarUpamukhasyaiva puruSArthatve saMbandhe kAmanA na syAdityAha-anyatheti / kAmanAyAH saMbandhaviSayatvapratItAvapi tatra tAtparyAbhAvAnna sukhasambandhaH puruSArtha ityAzaGkayAha-na ca sukhamiti / sukhasyAtmasamavetatve mumukSapravRttyanupapattiriti codayati- nanvevamiti / kiM mokSadazAyAM janyaM sukhamuta nityam ? naadyH| tadA tatkAraNasya zarIrendriyAdera
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ '224 saTokAdvaitadIpikAyAm :: nanvevaM moksssyaapypurussaarthtvprsnggH| janyasukhasya tadAnImasattvAt, mokSasyAzarIratvAn, nityecAtmAtirike sukhe pramANAbhAvAditi cenna / duHkhAbhAvasyaiva mokSatvAt / na ca duHkhAbhAvo'puruSArthaH / sukhavattasyApi duHkhaM me mA bhUditi kAmyamA. natvAt / tallakSaNatvAtpuruSArthasya / duHkhAbhAvaH sukhazeSatayA kAmyate na tu svata iti cenna / vaiparItyasyApi vaktuM zakyatvAt / tasmAdubhayamapi puruSArthaH // AtmanaH sukharUpatvasamarthanam / ..zrutizcAnubhavayuktivirodhAta duHkhAbhAvapareti nAtmA sukharUpa iti / tathApyAtmA sukhruupH| nirupAdhikapremagocaratvAt / vyatirekeNAnAtmavat / nirupAdhikatvaM ca premNo'nanya prayuktatvam / bhAvAdityAha-janyeti / dvitIyaM dUSayati-nitye ceti / mokSaMsu khAbhAve'pi duHkhAbhAvoddezena mumukSupravRttirupapadyata ityabhipretyAha-na duHkhAbhAvasyeti / sarvatra sukhamyaiva puruSArthatvAnnaduHkhAbhAvaH puruSArtha ityatrAha-na ceti / nanu kAmyamAnatAmAtreNa kathaM duHkhAbhAvasya puruSArthatvamityata Aha-tallakSaNatvAditi / nanu svataH kAmyamAnameva puruSArthaH, duHkhAbhAvastu sukhArthatayaiva kAmyate'to na puruSArtha iti zaGkate-duHkhAbhAva iti / duHkhAbhAvo'pi svata eva kAmyate / na cobhayorapi svataH kAmanAyAM gauravamiti vAcyam / tarhi sukhameva duHkhAbhAvArtha kAmyata iti kinna syAdityAha-na vaiparItyasyeti / tarhi svatastvaM kasyetyAzaGkaya niyAmakAbhAvAdubhayamapi svata eva kAmyate puruSArthazcetyAha-tasmAditi / ____nanvAtmanaHH sukharUpatvaM zrutipramitaM kathamapahnayata ityAzaGkatha zrutiranyapare tyAha-zrutizceti / evamAtmanaH sukharUpatve saMbhAvitadoSaM pradarya tatparihArAyAnumAna tAva. dAha-tathA'pIti / nanvAtmecchAyAmapi kasyacidupAH sattvAt kathAM nirupAdhikatvamityata Aha - nirupAdhikatvaM ceti / ananya prayuktatvaM cAnyecchAnadhInatvam / putrAdisukhasAdhanecchAyAH AtmasukhecchAprayuktatvAnna tatra vyabhicAra iti bhAvaH / sAdhyasyaivecchAgocaratvAt siddhasyAtmanaH kathaM tadgocaratvamityata Aha-na ceti / na hi sAdhyatvamAtramicchAgocaratve tantram / duHkhe tadabhAvAt / kiM tu sukhatve sati sAdhyatvamiti vaacym| tathA ca gauravamiti sa khatvameva svatantrecchAgocaratve tantram / sopAdhikecchAyAM sukhasAdhanatvamiti sukharUpAtmano'pi premagocaratvamupa
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 225 na cAsiddhiH / sarvadA'haM bhUyAsamiti sarveSAmAtmani premadarzanAt / tasyAnyAprayuktatvAt / na hi patijAyAdipremNastadatiritAtmaprayuktatvavadAtmapremA'nyena pryujyte| nanvAtmanyapi sukhasamavAyitvena premetyaprayojakamatumAnam / anyAprayuktatvamasiddhaM ceti cet / na, sukhAtmanobhaiMde AtmasaMbandhitayA premagocarasya sukhasya tatpremanimittatvAyogAt / kiM ca sukhasamavAyitvena cet premA tadA duHkhadazAyAM nAtmani prema syAt / tadA tasmin sukhasamavAyAbhAvAt / Atmani bhAvisukhavaiziSTyasyedAnIntanapremAnimittatvAt / mAvi. padyata iti bhAvaH / kiM ca sAdhyasyaiva premagocaratve Atmani premA na syAt / sa ca tatra sarvAnubhavasiddha ityAha -sarvadeti / na cAtmanaH samayAntarasaMbandha eva bhUyAsamitIcchAgocaro, na tvAtmeti vAcyam / Atmano'niSTatve tasya samayAntarasambandhe'pIcchA'yogAt / kiM cAtmanastarkitadhvaMse sarveSAM dveSaH / sa ca pratiyogina iSTatvamantareNAnupapannaH / aniSTasya nAze dveSAdarzanAt / tasmAdAtmA sukhatvena premagocara iti bhAvaH / vizeSyAsiddhiM parihRtya vizeSaNAsiddhiM pariharati-tasyeti / tadevopapAdayati na hIti / tathA ca zrutiH, "Atmanastu kAmAya sarvaM priyaM bhavati / tadetatpreyaH putrAt preyo vittAt preyo'nyasmAtsarvasmAdantarataraM yadayamAtmA" iti / AtmanaH sukhasamavAyitvenApyuktahetoH saMbhavAdaprayojakatvam / sukhArthamevAtmana iSyamANAtvAdvizeSaNAsiddhizceti codayati-nanvAtmanyapIti / tatrAsiddhiM tAvat pariharati-na sukheti / sukhasyAniSTatve tadarthamAtmana iSyamANatvAyogAttadiSyamANamAtmecchAprayojakamiti vAcyam / sukhasya ceSyamANatvaM na sukhatvena / anyadIyasakhe tadabhAvAt / kiM tvAtmasukhatvena / tatazcAtmano'niSTatve tatsaMbandhisukhe'pi vairisukhavadicchA'yogAdAtmecchAprayuktaiva tatsaMbandhisukheccheti parasparAzrayastava vajralepAyate iti bhaavH| yaduktaM sukhasamavAyitvenAtmani premasaMbhavAdaprayojakatva miti / tad dUSayati -kiM ceti / ki vartamAnasukhasamavAyitvaM premaprayojakamutAgAmisakhasamavAyitvaM kiM vA tatpratisaMdhAnam ? / nAdyaH / duHkhadazAyAM tadabhAve'pi premadarzanAdityAha-sukhasamavAyitveneti / dvitIyo'pi na / bhaviSyakAraNAt kAryAyogAdityAha-AtmanIti / 29
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226. saTokAdvaitadIpikAyAm sukhe mAnAbhAvena tatpratisaMdhAnAbhAvAcca / muktipUrvakAlIne Atmani premAyogAcca / duHkhAbhAvasya puruSArthatAyA nirasiSyamANatvAd, duHkhasamavAyitvenAtmanyatyarthaM dveSaprasaGgAcca / sukhasAdhaneSu snehatAratamyaniyamavad duHkhasAdhaneSu dvesstaartmyniymaat|| nanu heyagocaro dveSaH kathamaheye aAtmani syAditi tayaM. pAdeyagocaraH snehaH kathamanupAdeye Atmani syAditi tulyam / atha yatra mamedaM bhUyAditIcchA saivopAdeyagocarA / ahaM bhUyAsamiti tu tato vilakSaNA sA / sukhasamavAyitayA''tmana iSTatvamAtragocareti cettarhi mamedaM mA bhUyAditi dveSaeva heyaviSayaH / nAhaM bhUyAsamiti tu tato vilakSaNaH sa Atmano duHkhasamavAyitayA'hitatvamAnagocara iti tulyama / na caduHkhAtiriktasya tannimittatvameva dveSaviSayatvaprayojakamiti vAcyam / duHkhatatsAdhanayoraniSTatvena dveSaviSayatvAt duHkhasamavAyino'pi tatsAdhanatayA'niSTatvAt / tRtIyaM dUpayati--bhAvIti / tava mate muktyanantaraM sukhAbhAva nizcayAt tatpUrvakAlInAtmani premA na syAdityAha-muktIti / nanu tadA duHkhAbhAvapratisaMdhAnenaiva preme. tyata Aha-duHkhAbhAvasyeti / sukhasamavAyitvenAtmani premetyetatpratibandigrahaNApi dUpayati-duHkhasamavAyitveneti / sakhasamavAyinaH sukhotyattisthityorapekSitatvAt tatra snehAtizayazcet duHkhotpattisthityorapi tasyApekSitatvAt dveSAtizayo'pi syAdityAha--sukhasAdhaneSviti / hAnayogyeSvevAhikaNTa kAdiduHkhasAdhaneSu dvepadarzanAdheyatvamapi dveSaviSayatvaprayojakaM tadabhAvAnnAtmani dveSa iti zaGkate--janu heyeti / tarhi tava mate yatnalabhyeSveva sukhasAdhaneSu snehadarzanAdyatnAnapekSAtmani sa na syAdityAha--tahIti / sopAdhikapramNa evopAdeyagocaratvAdanupAdeyAtmani nirupAdhikaH pramA ghaTata iti zaGkate .-atheti / tarhi aupAdhikadvapasyaiva heyagocaratvAdaheyepyAtmani nirupAdhikadveSo bhavedevetyAha--tIti / nanu duHkhasya duHkhatvenaiva dveSagocaratA tadatiriktasya duHkhanimittatvena ! Atmanastu tadubhayAbhAvAnna dvapagocara teti cenna / anugatasyAniSTatvasyaiva sarvatra dveSaprayojakatve saMbhavatyananugatasyAprayoja. katvAdityAha-na ca duHkheti / nanu duHkhAtiriktasyAniSTatve tannimittatvameva prayojakam / tathA cAtmano nAniSTatvamityata Aha--duHkhasamavAyino'pIti / lAghavena duHkhakAraNasyaiva duHkhAtirikte'niSTatvaprayojakatvAdAtmano'pi tad durvAramityarthaH /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 227 - na ca sukhasamavAyitveneSTatayA''tmA nAniSTa iti vAcyam / duHkhasamavAyitayA'niSTatvAnneSTa ityapi vaktuM zakyatvAt / duHkhasAdhanAnAM svata icchA'virodhinAM duHkhasaMbandhitayaiva, dveSaviSayatvAt, duHkhasamavAyino'pi duHkhasaMbandhitvAt duHkhasamavAyyatiriktarUpeNa teSAM deSaviSayatve prayojakagauravAt / Atmani dveSAbhAvasyAnyathA'pi saMbhavAt / kiM ca dveSaviSayatve sAkSAtparamparAsaMbandhena duHkhatvameva prayojakam / paramparAsaMbandhaH samavAyinyapyastItyAtmA'pi dveSa. gocaraH syAt / Atmani dveSApAdanamanubhavaviruddha mati cenna / ApAdane'nubhavavirodhasyAlaGkAratvAt / ata evAtmatvameva paramapremAspadatve prayojakamiti nirastam / putrAdIcchAyA ivAtmecchAyA api sukhaviSayatvaniyamAt / tacca sukhamAtmaiva, tadicchAyA anyAprayuktatvat / asukhAtmasaMbandhitvenaiva teSAM snehaviSayatve AtmanISTatvaprayojakasattvAnnAniSTatvamityAzaGkaya vaiparItyameva kiM na syAdityAha-na ca sukheti / kiM cAhikaNTakAdInAM na jAtyA'niSTatvam / keSAM cidiSTatvAt, kintu duHkhhetutyaa| taccAtmano'pi duHkhitvAGgIkAre durvAramityAha-duHkhasAdhanAnAmiti / avirodhinAmiti cchedH| nanvAtmani dveSAdarzanAttadvayAvartanAya guruzarAramapi dvaSaprayojakamaGgIkAyamiti tatrAha-AtmanIti / anyathA'pIti / sukharUpatayA duHkhsNbndhaabhaavenaapiityrthH| na ca siddhAnte'pyantaHkaraNe dveSagocaratA syAditi vAcyam / vivekinAM tsyesstttvaat| avivekinAM tu sukharUpAtmatayA gRhItatvena tadabhAvopapatteriti bhaavH| kiM ca paramate'pi duHkhatvameva vasaMbandhini dveSaviSayatve'nugataprayojakam / sa ca saMbandho duHkhe sAkSAt tatsAdhaneSu paramparayetyAsmano'pi duHkhasamavAyitvAttatra vivekinAmapi dveSo duri ityAha-kiM ceti / Atmana iSTatamatvAnubhavaviruddhaM dveSApAdanamiti zaGkate-AtmanIti / na hyasmAbhirAtmani dveSaH sAdhyate, kiM tu tadabhAvAya tasya sukharUpatvamityabhipretyAhaApAdana iti / duHkhasamavAyitvena dveSasyApi prasaGgAdevAnyadapi prayojakaM pratyuktamityAha-ata eveti / kiM cecchAtvasya sukhaviSayatvena niyatatvAdAtmanaH sukhasamavAyitayA tadanaGgIkAre sukhatvamAdAyaiva tat paryavasyatItyabhipratyAha-putrAdIti / nanu putrAdikaM na sukhsaadhntvenecchaavissyH| yenecchAtvaM sukhaviSayatva niyataM syAt /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 saTIkAdvaitadIpikAyAm svazatvAderapi tathAtvaprasaGgAdityuktatvAt / ata eva duHkhAbhAvAzrayanayA'pyAtmanaH paramapremAspadatvamiti nirastam / duHkhAbhAvasya puruSArthatvanirasanam / syAdetat / bhavanmate duHkhAbhAva Atmaiva / kalpitapratiyogikAbhAvatvAt / tatazcAnAnando'pyAtmA duHkhAmAvatvena paramapremagocara iti cenna / duHkhAbhAvasyApuruSArthasya svataH kAmanA'saMbhavAt / duHkha me mA bhUdityAdyAziSaH pazcAdyAziSa ivaanyshesstyaa'pyupptteH| lAghavena sukhasyaiva puruSArthatve saMbhavati tasyApi svataH puruSArthatvakalpanAyogAt / evaM ca pravartakajJAne'pi . lAghavam / na caivaM vaiparotyamastviti vAcyam / kiM dAkhasaMsargAbhAvamAtraM puruSArthastatra sukhasyopayogaH uta tadhvaMsa eva ? / nAdyaH / duHkhabahule yAgAdau puruSArthocchedabhiyA'pravRttiprasaGgAt / duHkha prAgabhAvasya tato vinAzAt / sukhasya tato'dhikasyApyapuruSArtha kiM tvAtmIyatvenetyata Aha-asukhAtmeti / duHkhAzrayatayA dveSaprasaktaraparihArAt, duHkhadazAyAmapyAtmani premadarzanAca na duHkhAbhAvo'pi tatprayojaka ityAha-ata eveti / nanvAtmapremNaH paramate 'nyathAnupapattAvapi siddhAnte'nyathopapattisaMbhavA. dAtmano na sukhatvasiddhiriti codayati-syAdetaditi / bhavedetadevaM yadi duHkhAbhAvaH svataH puruSArthaH syAt / na tvetadasti / sukhasyaiva svarasasundarasya puruSArthatvAdityAha-na duHkhAbhAvasyeti / tarhi duHkhaM me mA bhUditi kAmanAnupapattirityAzaGkayAha-duHkhamiti / sukhavad duHkhAbhAvasya svata eva puruSArthatvaM kiM na syaaditytraah-laaghveneti| kiM ca duHkhAbhAvasyApi svataH puruSArthatve sakhaduHkhAbhAvAnyatarasAdhanatAjJAnaM pravartakamiti vAcyam / tathA ca gauravam / sukhasyaiva puruSArthatve tu tatsAdhanatAjJAnameva pravattakamiti lAghavamityAha--evaM ceti / sukhameva duHkhAbhAvazeSatayA kAmyata iti kiM na syAdityAzakathAha-na caivamiti / ki duHkhAbhAvotpattau sukhasyopayogaH uta jJaptau ? Adye'pi vaktavyamityAha-kiM duHkheti / duHkhasaMsargAbhAvasya puruSArthatve prAgabhAvAnAmapi
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH , 229 tvAt / nanu sukhasyApuruSArthatve'pi tatkAlInaduHkhAnutpAdaH tatrAdhikaH puruSArtho'stIti cenna / aniSTaniSedhazAstrAttatrApravRttimAtreNa ttsiddheH| tAtkAlikasukhasAdhane bahuduHkhasAdhye'pi parastrIgamanAdau pravRttidarzanAcca / ttkaalonduHkhaabhaavsyaalptvaat| na dvitIyo'pi / duHkhadhvaMsArtha duHkhamaye karmaNi pravRttI duHkhasyApi pazvAdivadupAdeyatAprasaGgAt / yAgAdhunuSThAnajanyaduHkhAtiriktaduHkhasya tannivayaMsthAbhAvAt / duHkhadhvaMsasyaiva puruSArthatve tava mate prAyazcitAnanuSThAnaprasaGgAt / utpannasya duHkhasya sukhamantareNApi nivRttisambhavAca sukhaM tatra na hetuH| nirduHkha sukhsyopyogH| tadgocarapratyakSasya tadajanyatvAt / anumitezcApuruSArthatvAt , nirantarasukhadhArAkAmanAvirahaprasaGgAca / prati sukhaM svargAdau tadvinAzyaduHkhAsaMbhavAt / - kiM ca duHkhAtyantAbhAvasthApuruSArthatvAt kAdAcitkaduHkhAbhAvatvaM puruSArthatvAvacchedakaM vAcyam / tatazca lAghavAt sukhameva tathAtvAttaducchedabhayAdyAgAdI pravRttirna syAdityAha-nAdya iti / nanu yAgAdinA'ne kakAla santanyamAnasukhotpattestadathaM tatra pravRttirityata Aha-sukhasyeti / svargAdisukhArtha na yAgAdau pravRttiH, kintvane kakAladaHkhAnutpatyarthamiti zaGkate-nanu sukhasyeti / niSedhazAstraparyAlocanayA niSiddhaparivajanenApi dIrghakAladaHkhAnutpAdasabhavAt kAmyavidhiranathaka eva syAdityAha-nAniSTeti / bhAviduHkhAbhAvamanapekSyApi bahudaHkhAbhAvanAzamaGgokRtyAlpasukhArtha pravRttidarzanAnna dukhAbhAvaH puruSArtha ityAha -- tAtkAliketi / tatrApi sukhakAle duHkhAnutpattaye pravRttirityata AhatatkAlIneti / daHkhadhvaMsa eva puruSArthaitipakSe daHkhasya svadhvaMsakAraNatvAttadapISTasAdhanatayA kAmanApUrva kRtisAdhyaM syAt / tathA ca tatra dveSo na syAdityabhipretyAha-na dvitIyo'pIti / kiM cAsmin pakSa yAgo viphalaH syAt / anuSThAnakAlInaduHkhAdhvaMsasya dRSTaprayatnamAtrasAdhyatvAt, svarga ca yAganivetyesya daHkhasyAbhAvAdityAha
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 saTIkA dvaitadIpikAyAm puruSArthaH, duHkhAbhAvakAmanA tu svarUpasukhAbhivyaktipratibandhakAbhAvaviSayatayA'nyathAsiddhA / duHkhanivRtti vinA sukhAbhivyaktarabhAvAt / api ca kAmanayA'pi duHkhAbhAvaH sukhazeSa eva / etaddukhaM vinA kadA'haM sukhaM sthAsyAmAMti kAmanAdarzanAt / tasmAnna duHkhAbhAvaH svataHpuruSArtha iti paramapremAspadatve sukhatvameva prayojaka lAghavAditi nAmayojako hetuH| AtmanaH suvarUpatvAnaGgIka riNaHsAMkhyaya matanirAsaH / Atmano'sukhatve niguNAtmavAdinAM tasmin sukhAnanubhavaprasaGgaH / vuddhiviSayaH sukhAnubhava iti cet / na, ahaM sukhIti caitanyasAmAnAdhikaraNyena sukhprtotH| ahamanubhavasthAtmIyatvAcca / yAgAdIti / kiM ca prAyazcittAnuSThAnasya da kholanapaTanena daHkhAnutpAda eva paya va. sAnAt tasyApuruSArthatvAttacchAstramanarthaka syAdityAha-duHkheti / evaM duHkhadhvaMsasya puruSArthatvaM nirAkRtya tatra sukhasyopayogo'pi nAstItyAha -utpannasyeti / svaviSayajJAnAdeva tannAzasaMbhavAdityarthaH / daHkhaprasaktyayAve'pi sukhArtha pravRttidarzanAt na tattannivRttiheturityAha --niduHkhasyeti / daHkhAbhAve sakhelyopayoga iti pakSaM dUSayitvA tajjJaptAvupayoga iti pakSaM dUSayati-nApIti / kiM tatpratyakSe tadapayogaH uta tadanumitau ? nAma ityAha -tadgAcareti / ahaM dAvahitaH sukhitvAd vyatirekeNa dayaha miveti dvitIyamAzaGkayAha-anubhitezceti / sukha kAle duHkhAbhAvasya pratyakSasiddhatvAcAsandehAnnAnumitiriti draSTavyama / daHkhadhvaMse sukhasyopayoga ityatra siMhAvalokananyAyena dUSaNAntaramAha --nirantareti / tatra * hetumAha-pratisumba bhiti / sukhasyaiva puruSArthatve lAghavamapi niyAmakamastotvAi---kiM ceti / apuruSArthatvAditi / tasya pApANAdAvapi sattvAdAtmanyasarakAracetyarthaH / daHkhAbhAvasya vA sukhe'nupayuktasya kathaM kAmanetyAzaya daHkhasya svaH sakhAbhivyajakAntaH karaNavRttipatibandhakatvAttadabhAvatayaiva kAmanetyAi-duHkhAbhAveti / evaM sukhaduHkhAbhAvasvarUpaparyAlocanayA sakhasyaiva puruSArthatvamuktvA tatkAmanAparyAlocanayA'pyAha-api ceti / prakRtamupasaMharati-tasmAdeti / / AtmanazcidrapatvamaGgIkRtya sukhatvamanaGgIkurvANaM sAMkhyaM pratyAha-Atmana iti /
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH pariccheda: 231 AtmanaH sukhatve pUrva pakSaH nanu yadi sukhamAtmA tarhi duHkhadazAyAmAtmeva sukhamapi pratIyeta / AvRtaccAnna tatheti cet, tahiM tanmAtra AtmApi na pratIyeta / tataH kathamAtmA''nandarUpaH / kathaM vA tatkAle prema / icchAyA jJAtamAtraviSayatvAditi cenna / asti tAvad duHkhadazAyAmapyAtmanyanopAdhikaH premA / saca svahetutayA sukhAnubhavamAkSipati / na caanubhvbaadhH| kiM sukhamAtraM nAnubhUyate kiM vA sukhAmityanena rUpeNa ? / nAdyaH / ahamanubhave prakAzamAnacaitanyameva sukhamiti mate tdnnubhvaasiddheH| dvitIyastvaGgokriyate / vRttivizeSapratibimbitacaitanyasyaiva tadviSayatvAta / sukhatvaM hi sukhapadapravRttinimittatayA'nugatavyavahAraviSayatayA vA vRttAveva kalpyate / na tu sukharUpa Atmani tatra tatkalpane pramANAbhAvAta, zrutau sukhapadasya vRddhavyavahAre vRttyavacchinnacaitanyAtmasukhe vyutpannasya jJAnAdipadavalalakSaNayAtmani prayogAta, loke Atmani kevale vRddhAnAM sukhapadAprayogAt. tasya tadazaktaH / jaDAtmakabuddhireva sukhAzrayatayA 'nubhUyata iti zaGkate-buddhIti / sAMkhyaizcijjaDayostAdAtmyAdhyAsAnabhyupagamAja idharmasu khasyacidAtmasaMbandhAnubhavAyogAccidrapameva sukhaM kalpitabhedena tatsaMbandhitayA 'nubhUyata ityabhipratyAha-nAhamiti / evamAtmanaH sukharUpatve sAdhakamuktvA bAdhakaM parihartumanuvadati-nanu yadIti / sukhasyAnubhUyamAna sattAkatvaniyamAdanubhavAbhAvAt sukhamapi netyAha-tata iti / duHkhakAle Atmano'nanubhave tatra premApi na syAdityAha-kathaM veti / AtmanaH sukharUpatve duHkhadazAyAmapi tadanubhavApAdana miSTameva / anyathA tadA''tmani nirupAdhikapremAnupapatterityAha-na asti tAvaditi / tadA sukhAnubhavo'nupalabdhiviruddha ityAzaGkayAha-na ceti / kiM duHkhada gAyAM sukhaprakAza eva nAstItyucyate kiM vA sukhatvaviziSTatadviSayasavikalpakaM nAstIti vikalpya krameNa dUSayati-kiM sukhamAtramiti / vRttivizeSeti / srakcandanAdiviSayavizeSasaMparkajanitAntaHkaraNavRttigatatvAt sukha
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 saTIkAdvaitadIpikAyAm Atmani duHkhadazAyAmapi premAstitvanirUpaNam / nanu duHkhAdazAyAmAtmA sukhamiti nAnubhUyate ceta kathaM tadA tasmin premA / icchAyAH sukhatvaviziSTajJAnajanyatvAditi cenna / sunnAsAdhAraNarUpajJAnasyAtmani premahetutvAt / sukhatvaviziSTajJAnasyApi tadrUpeNaivecchAjanakatvAt / asti ca duHkhdshaayaampynaavRttcaitnyaanndaanubhvstaadRshH| ahaM nAsmIti kasyApyadarzanAt / ahamanubhavasAkSicaitanyasyaiva sukhatvAt / anyathA premaanupptteH| tadetadAcArapyuktam / "bhAsata eva paramapremAspadatvalakSaNaM sukham" iti / nanu yadyAtmani na sukhatvaM na tAtmA sukham / tasyaiva tatsvarUpalakSaNatvAditi cenna / na hi sukhatvaM sukhasya svarUpalakSaNam / tasya tato'nyatvAt / anyasyAnyasvarUpatvAyogAt / asA. dhAraNajAtireva vyaktisvarUpamiti cenna / jAtyatiriktavyaktisvarUpAbhAve vizvasya sAmAnyamAtrAtmatvaprasaGgAt / niHsvarUpasya tavyaktitvAbhAvAt sAmAnyamapi na syaat| kiM ca sukhatvAzrayavyaktI dAkhAdivyAvRttau vizeSo'sti na vA 1 / na cetkathaM sukhatva tvasya tadAtmatayA'bhivyakta eva svarUpasukhe sukhtvvaishissttyprtiiterityrthH| sukhatvasya vRttivizeSagatatvamupapAdayati-sukhatvaM hIti / vRttivizeSe satyeva sukha padasya prayujyamAnatvAttasya cAnanugatatvAttadanugatameva tatpravRttinimittatayA'nugatavyavahArAlambanaM kalpyate tadeva sukhatvam / tacca tadanugatamadhiSThAnacaitanyameva vakSyate / AtmanastvekavyaktitvAnnAnugatApekSetyAha-naviti / Atmani sukhatvadharmAbhAve tatra kathaM vaidikasukhapadaprayoga ityatrAha-zrutAviti / zrutau sukhapadasya lakSaNayA''tmani prayogAditi saMbandhaH / tarhi tasya zaktiH kutretyata Aha-vRddhati / kevalAtmani lakSaNAyAM hetumAha-loka iti / / duHkhadazAyAmAtmani sukhatvaviziSTasavikalpakAbhAve tatra premA'pi na syAt kAraNAbhAve kAryAyogAditi zaGkate-nanu duHkheti /
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 233 vyavasthA / vyaktivizeSa vinA sakhatvamasyaiva dharma iti niyantumazakyatvAt prathame'pi ( sa ) vizeSo na dharmaH / tatrApi vyavasthApakAbhAvAt / vyaktisvarUpAtiriktadhama nirUpaNAcca / sukhasvarUpasya vijJAnAnatiriktatvam / / sukhAnugatabuddha!tvAdiviSayAnugatavuddheriva svarUpamAtra. icchAyAH svaviSayAsAdhAraNasvarUpanizcayajanyatvAnna viziSTajJAnaM tatkAraNam / viziSTajJAnasyApi saMzayasyAkAraNatvAt sattAzciyarUpasyaiva tasya kAraNatvaM vAcyam / tathA ca lAghavAttatsattA nizcaya eva tatkAraNam / svarUpasukhasattAnizcayazca svaprakAzAtmacaitanyame vetyAha -na sukheti / duHkhadazAyAmapi svarUpasukhaM bhAsata ityatra vivaraNAcAyasaMmatimAha --tadetaditi / paramapremAspadatvaM lakSaNaM gamakaM yaspa sukhasya tatathoktam / AtmA na sukharUpaH / sukhatvadharmarahitatvAt ghaTavaditi zaGkate - nanviti / hetoraprayojakatvaM nirAkaroti-tasyaiveti / sukhatvasyaiva sukharUpatayA'nyebhyo vyA. vartakatvAdityarthaH / sukhatvameva sukharUpamityetattAvad dUSayati-na hi sukhatvamiti / anyasyAnyasvarUpatve ghaTAdinA gaganakusumAdikamapi rUpavatsyAditi bhAvaH / vyaktisvarUpamasAdhAraNajAtireveti noktAtiprasaGga iti zaGkate-asAdhAraNeti / jAtirevetyevakArega jAtyatiriktavyaktisvarUpaniSedhAt dravyagugAdivibhAgo na syAditi dUSayati-na jAtIti / nivizeSasAmAnyAyogAt sAmAnyapadArtho'pi na syAdityAha-niHsvarUpasyeti / kiMca kiM sukhatvaM vyaktivizeSe vartate uta paktimAtre iti vikalpa dvitIye ghaTAdAvapi tatsyAdityabhipretyAha -kiM ceti / Adye'pi vyaktavizeSo dharmaH svarUpaM vA ? | prathame'pi sa janyo vA ajanyo vA ? | nAdya ityAhaprathame'pIti / sakhasya paramate'pi jnydhrmaanaashrytvaadityrthH| dvitIye'pi ma jAtirupAdhivA ? nAdya ityAha-tatrApIti / sukhe iSTajJAnajanyatvAdyupAdhireva sa vizeSa iti dvitIyaM pratyAha-vyaktisvarUpeti / janyatvAdeH svarUpAtiriktasya paramate. 'bhaavaadityrthH| __ AtmAtirikta sakhatvameva nAsti tatra mAnAbhAvAt kutastasya vyaktisvarUpatvamityabhipretyAha-sukhAnugateti / vAstavasakhatva jAterabhAve'pi kalpitajAtireva sakhasvarUpamityatrAhakalpiteti / kalpito bhedo yasya sukhasya tdaashryjaaterityrthH| anupapattezceti 30
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 saTIkAdvaitadIpikAyAma viSayatvena vastuto'bhAvAcca kalpitabhedAzrayajAtervAstavamukhalakSaNatvAnupapattezca / tataH sukharUpameva vizeSaH / sa eva tallakSaNam / gotvAderiva tatsvarUpam / tacca sukharUpaM caitanyameva / tato'tiriktasya sukhasyAnirUpaNAta, 'vijJAnamAnandamiti" zrutezca vijJAnAtiriktasya dRzyatayA mithyAtvAcca na sukhaM vijJAnAtiriktam / na caivaM jJAnAnandapadayoH paryAyatvamekArthatvAditi vAcyam / tatta vRttivizeSazabalasya tadupahitacaitanyasya vA jJAnAnandapadavAcya tvAt tattatpravRttinimittabhedenAparyAyatvAt / pravRttinimitta bhede'pi vyakta yabhedena paryAyatve prameyAbhidheyAdipadAnAmapi paryAyatvaprasaGgAt / na caivamAnandapadalakSyatvAdAtmA'nAnandaH syAditi cakAreNa tatkalpanA'pyapArthA, anugamabuddheryaktiviSayatvenaivopapatoriti sUcayati / tasmAd vyaktaH svarUpameva vizeSa iti pakSaH pariziSyata ityAha --tata iti / svarUpavizeSa evetarAvRttitve sati tasyetaravyAvartaka ityAha-sa eveti / svarUpasyaiva svavyAvartakatve dRSTAntamAha-gotvAderiveti / Adi padena prameyatvAdeH saMgrahaH / na ca gotvadharme gotvataiva tavyAvatiketi vAcyam / gavetarAvRttitve sati sakalagovRttitvalakSaNagotvatAyA gotaditA jJAnamantareNa durjeyatvenAnyonyAzrayatApattariti bhAvaH / sAdhitasukhasvarUpasyaiva puruSArthatvAya caitanyAbhedamAha--tacceti / tadabhede 'pi pramANaM nAstItyAzaGkayAha-vijJAnamiti / AtmarUpasukhasya dRzyatvAyogAcca dRgrapatvamityAha--vijJAneti / jJAnAnandayorabhedena tatpadayoH paryAyatvApattyA sahaprayogAnupapattirityAzaGkayAha-na caivamiti / yathA dravyAtmakaghaTasyAdravyAghaTAtmakadravyatvaghaTatvaviziSTatayA dravyaghaTapadavAcyatA bhedabhramanirAsAya dravyaM ghaTa iti sahaprayogazca / tathA jJAnAtmakAnandasyaivAjJAnA'nAnandAtmaka prAmANikavaiSayikavRtti vizeSaviziSTatayA jJAnAnandapadavAcyatA bhedabhramanirAsAya ca shpryogH| yathA vA diza ekatve'pyaupAdhikabhedena prArca pratIcyAdipadavAcyatA / evamekasyApyAtmana uktavRttivizeSopAdhiprayuktabhedena jJAnAnanAdyaparyAyapadvAcyatetyarthaH / pravRttinimittabhedenaivApa-yatvamityetadvipakSe bAdhakapradarzanenopapAdayati-pravRttIti / nanu nirvizeSAtmanyAnandapadazakterabhAvAttallakSyatA vAcyA / tathA ca gaGgApadalakSyasyA. gaGgAtvavadAnandapadalakSyasyAyanAnandatvaM syAdityatrAha-nacaivamiti / satyajJAnAdipadAnAM gaGgAdipadavajahallakSaNA'nabhyupagamAdvAcyArthe'nRtajaDAdyAtmavizeSaNa
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 235 vAcyam / chatriNaH chatripadalakSyatve'pi chatritvavadanaupAdhikaprItiviSayatayA ''nandasyaivAtmana aanndpdlkssytvenaanndtvaanpaayaat| AtmanaH sukhasvarUpopasaMhAraH / / tasmAdanaupAdhikaprAtiviSayo yaccaitanyaM tadeva sukham / tacca duHkhAnubhavadazAyAmapi pratoyate iti na tadA premAnupapattiH / etena 'yadi caitanyameva sukhalakSaNaM, tadA caitanyasya pareNApyabhyupagamAttadatiriktasya siddhAMte'bhAvAccaitanyaM sukhamiti nAmamAtraM, nArthavizeSaH' iti prtyuktm| AtmAtiriktaM sukhamitivadatAmapyanopAdhikaprItiviSayatvameva tallakSaNam / AtmA'pi caitA. dRzaH / kathaM nAtmA sukhaM, kathaM vA na paramatAdvizeSaH / na caivaM sukhotpAdavinAzAnubhavavirodhaH, AtmanastadabhAvAt, "ahaM sukhI' iti tasyAtmadharmatvAnubhavavirodhazceti vAcyam / tasya sukhatvaniziSTavRttiviSayatvAt / 'ahaM sukho' iti ca svarUpasukhasthAhamarthAntaHkaraNasambandhitvamanubhUyate / anityasya sukhasyAbhyupagame mokSazAstrAdhyayanavirahaprasaGgAt / janyasya tadAnImazarIrAvasthAyAmasambhavAt / parityAgena saccidAnandAdivizeSyamAvalakSaNayA'khaNDArtha'pi paryavasAnAbhyupagamAdAtmA sadAdirUpa evetyabhipretyAha -chatriNa iti / hetoraprayojakatvAdinirAkaraNamupasaMharati-tasmAditi / caitanyavyatirekeNa sakhasyAbhAve sAMkhyamatAnna vizeSa ityAzaGkAmapavadatieteneti / etacchabdArthamAha-Atmeti / sAMkhyasaMmatasukhasyaivAtmano bhedanirAkaraNAttato mahAnvizeSa ityrthH| sukhasyAtmarUpatve tasyAnityatvaguNatvAnubhavavirodha ityAzaGkayAha --na caivamiti / utpattyAdyanubhavastAvadanya viSaya ityAha -tasyote / ahaM sukhIti sukhasyAhaMkAra sambandhamAtramanubhUyate / ahamasukhotivat, na tu guNatvaM, tatra tadanubhavasyaudAsInyAt / sambandhazca siddhAMte'pyaviruddha ityabhipretyAha - ahaMsukhIti / sukhasyAnityatvamate kiM mokSe sukhameva prayojakamuta duHkhAdhvaMsaH ? / nAdya ityAha-anityasyeti /
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 saTIka dvaitadI paka yAm duHkhadhvaMsasya mokSatvanirAsaH nanu duHkhadhvaMsa eva mokSa iti cenna / mokSe Anandazruti. virodhAt / vartamAnaduHkhasya svata eva vinAzAt / avartamAnadaHkhadhvaMsasyAkAmyamAnatvAt / na hi kazcit 'duHkha me bhUtvA vinazyatu' iti kAmarate tsyopaadeytvaanupptteH| mumukSAnantaraM / duHkhaprAgabhAvavirahAdapi duHkhAsambhAvanayA'tiduSkarabrahmalokA. vibhogavairAgyapUrvakaM tavaM sAddezena pravRttya yogaat| gabhAvAnAmAnaMtyAtkayamabhAva iti cet tarhi sutarAM mokSazAstraM nArabhyeta / prAgabhAvAnAmazya duHkhajanakatvAt / teSAM cAsaMkhye yatvAt / ___ kathaMcitparimitAzcet / na mumukSAnantaraM tatsattvaniNayaH / vinApi tattvajJAnaM mokSaprasaGgAca / nanu mokSazAstrAcanyathAnupa. patyaiva bhAvi duHkhaM, tasya jJAnaikanivaya'tvaM ca nizcIyata iti cenn| tsyaanythaivoppttH| "brahma veda brahmaiva bhavati" ityAdi. zAstrAnurodhena tatpratibandhakasyaiva jJAnAnivRttiH "tarati zoka dvitIyaM zaGkate-nanvite / "so'znute sarvAn kAmAn" saccidAnandamAtraH sa svarADa bhagati' ityAdizrutibhiH paramAnandaprApteniphalatvAbhidhAnAt maivamityAha - na mokSa iti / kiM vartamAnaduHkhAdhvaMso mumukSvabhilaSita utAgAmiduHkhAvidhvaMsaH ? / ubhayA'pyanupapattirityAha--vartamAneti / kiM ca kimekaikajAve duHkhAprAgabhAvAH parimitAH utAparimitAH ? / Adya bhAviduHkhAdhvaMsanizca pAyogAttadadezena niHzaGkapravRttyanupapattirityAha -mumukSAnantaramiti / atidakaratvaM vairAgyavi. zeSaNam / dvitIyaM zaGkate--prAgabhAvAnAmiti / asmin pakSe da khaprAgabhAvAnAM kahApyasamApterne caramada khAdhvaMsaH saMbhavatItyAha--tIti / saMkhyAto'parimitAH svarUpatastu parimitA eveti zaGkate-kathaM ciditi / tInAdikAlamArabhya kSIyamANAnAmetAvatA kAlena parisamAtiH smbhaavniiyaa| sambhAvitaduHkhAbhAvena caramadhvaMsasyApya yatnalabhyatvasambhAvanopapattena niHzaGkapravRttirityAha-na mumukSeti / prAgabhAvasamAptAvapyasamAptatvabhrAntyA pravRttirityAzaGkaya tathApi tattvajJAna vyarthamityAha-vinApIti / mumukSAnantaraM bhAviduHkhAbhAve tasya jJAnaikanivartyatvAbhAve ca mokSazAstramanarthakaM syAdato bhAviduHkhA. dikamastIti nizcayapUrvikA mumukSapravRttirupapadyata iti codayati nanviti / mokSa
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 237 prathamaH paricchedaH mAtmavit" iti phalavacanArtho na tu tvadabhimataduHgvanivRttiH / anyathA phaladvayakalpanAgauravAt / virodhiguNamAtranAzyasya duHkhasya tatvajJAnApekSAyogAca / asti cAtra svaviSayasAkSAtkAro duHkhasya virodhI guNaH / duHkhasya svasattAkAlonapratyakSaviSayatvaniyamAt / ata eva duHkhasthitikAle tatvajJAnAsambhavAnna tasya tannivayatvam / na ca duHkhaviSayasAkSAtkAra eva sarva viSayatayA tattvasAkSAtkAra iti vAcyam / evamapi virodhiguNatvenaiva tasya nAzakatvAt / "tadyo yo devAnAM pratyabudhyata sa eva tadabhavat, tavarSINAM, tathA manuSyANAm' iti yogyayogisAdhAraNamuktizrutivirodhAca / zAstrasya paramAnandaprApakatvenAnyathopapatte va mityAha-na tasyeti / nanu tarati zokamAtmaviditi duHkhadhvaMsasyaiva jJAnAdhInatA zrUyate ityatrAha -brahma vedeote / Adipadena "taratyavinAM vitatAm' ityAdi gRhyate--tatpratibandhakasyeti anarthapAraM. paryapradarzanena svaabhaavikbrhmbhaavtirodhaaykaajnyaansyetythH| kAraNAntarAdapi zokanivRttaH sambhavAnna tattvajJAnasya tatphalamityAha - virodhIti / tattvajJAnameva virodhiguNatayA nivarta kamityAzajhyAha -asta ceti / duHkha sthiti kAle tadviSayasAkSAtkArasyAvazyaMbhAvitvAdeva tadA dvitIyasya tattvajJAnamyAyogAnna tasya nivataMkatetyAha-ata eveti / tattvajJAnasyaiva duHkhaviSayatve saMbhavati pRthagduHkha. jJAnAbha vAttattvajJAnameva tannivattakamityAzaGkayAha-na ca duHkheti / "tameva viditvA'timRtyumeti' ityAdizAstrAdAtmamAtrajJAnameva tattvajJAnam, tanna duHkha. viSayamiti bhAvaH / aGgIkRtyApyAha-evamapIti / tathA ca tattvajJAnaM vinApi tannAzaH syAdityarthaH / nanu yogajadharmasAmarthyAtsArvajJaye sati puNyapApaduHkhaprAgabhAvAdInAM paricche isambhavAtkAyavyUhaparigraheNa savaduHkhaprAgabhAva pakSaye caramaduHkhadhvaMsasiddhiriti cenna / etasya matasya zrutismRtibAhyatvAttadviruddhatvAccetyabhipretyAhatadyo ya iti / tad brahma devAnAM madhye yo yaH pratyabuddhayata sa eva tad brahmAbhavat / tathA RSINAM madhye, tathA manuSyANAM ca madhye yo yaH pratyabuddhayata sa eva tadabhavaditi yoginAmayoginAM cAjJAnatirohitabrahmabhAvasya tajjJAnamAtraprApyatAbhidhAna. virodhaadityrthH| duHkhadhvaMsasyApuruSArthatvAdanityasukhasya ca mokSe'saMbhavAnnityameva sukhaM mumukSvabhilaSitamityupasaMharati-tasmAditi /
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTokAtadopikAyAma 238 tasmAnna duHkhadhvaMsArthaM mumukSupravRttiriti nityameva sukham / ata utpAdavinAzAnubhavo'yaviSayaH / ata eva nAsAdhAraNyam / vaiSayikasukhasyAtmAtiriktasthAbhAvAt / sukhasya nityatvamupasaMhRtya sukhavizeSAnanubhavena tadbhedazaGkA nanvevamAtmanyudAsInadazAyAmiva viSayasaMbandhadazAyAmapi vizeSo nAnubhUyeta / Atmana ekarUpatvAt / na ca sukhAkArAntaHkaraNavRttistadA vizeSa iti vAcyam / jJeyAtizayaM vinA jJAnamAtrasyAvizeSatvAt / atha vRttyA sukhAbhivyaktivizeSa iti cenn| sukhasyAtmanaH svaprakAzacaitanyatayA sadAbhivyaktatvAt / itarathA'nyadApi tanmAtratvAtsukhaM na prkaaraaNt| na ca vRttyA sukhAvaraNatirodhAnamiti vAcyam / sukhasyAnAvRtatvAt / tasya pratIyamAnatvaniyamAt / anyathA tanmAtracaitanyamapyAvRtaM syAt / tayorbhedo vA syAt / ekatrakadA viruddhdhrmdvyaanupptteH| sukhanityatvasAdhanaphalamAha-uta iti ! anyaviSaya iti / araccheda kavRttiviSaya ityarthaH / AtmAtiriktasukhAbhAve kadAcitsukhavizeSAnubhavAnupapattiriti zaGkate-nanvevamiti / viSayavazAyAM svato vizeSAbhAve'pi sva viSayavRttikRto vizeSa ityAzaGkayAha-na ceti / vRttijJAnasyApi svatovizeSAbhAvAt viSayakRta vizeSo vAcyaH, tathA ca candanAdijanyavRtterahamAkAra vRttyapekSayA vizeSo na syAdityAhajJeyeti / adRSTavizeSajanyavRttau satyAmevAnandAbhivyaktaH kadAcidabhivyaktireva tatra vizeSa iti zaGkate-atheti / sukhAbhivyaktarapyAtmasvarUpatayA sadAtanatvena kAdAcityatvAyogAdityAha-na sukhsyeti| AtmarUpasukhasya svaprakAzatvAnaGgIkAre bAdhakamAha-itaratheti / tanmAtratvAt svaprakAzAtmamAtratvAdAtmAtiriktaprakAzasyApyabhAvAdityarthaH / svaprakAzarUpamapi sukhaM pUrvamAvRtaM vRttivizeSa satyabhivyajyate ityAzaGkyAha-na ca vRtyeti / sukhasyAbhivyaktasattAkatvAdAcaraNAyogAditi hetvarthaH / vipakSe daNDamAha-anyatheti / caitanyasyAvRtatve tadrayAtmani kadAcitsaMzayAdi syAdityata Aha-tayoriti / caitanyasukhayorityarthaH / AvaraNAnAvaraNarUpaviruddhadharmadvayasya dharmibhedaM vinA'nupapatterityAha -ekatreti / / 95 / / ekasminnapi zuktizakale jJAtatvAjJAtatvadarzanAnna dharmibhedApekSeti zaGkatenanviti /
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 239 nanvAvatatvAnAvatatvayodharmabheda eva prayojako, na tu dharmibhedo'pIti cenn| sukhaikarase bhavadabhimatAtmani dharmabhede pramANAbhAvAt / jJAnatvAdInAM vattipratibimbitAtmadharmatvena kevalAtmanyasatvAt / sukhAkArAntaHkaraNavatteravidyAnivartakatvAbhAvAcca / na ca viSayasambandhadazAyAM sukhavizeSa eva neti vAcyam / anubhavavirodhAt, viSayAnupAdAnaprasaGgAcca iti cet / sukhAtmanobheMdazaGkAsamAdhiH - tatra kiM sukhasyAvatatvAccaitanyAd bhedaH pratipipAdayi. SitaH, kiM vA caitanyasyAvaraNamAhosvitsukhasyAnAvaraNam ? / na sarvathApi / 'nAsti' 'na prakAzata' iti vyavahArayogyatvaM yAtmana AvRtatvaM, tadabhAvo'nAvatatvam / tatazcaikasminapyAnando nAsti, na prakAzate iti vyavahArAnubhavAt tadyogyatvamastItyAnandarUpemAvatatvam / ahamartharUpaM caitanyaM nAsti, na prakAzate iti vyavahArAnubhavAbhAvena na tadyogyateti caitanyarUpeNAnAvatatvam / ekArthakavyavahArabhedazca vaacybhedaaduppnnH| tasmAdekameva niraMzaM dRSTAntavaipamyeNa pariharati-na sukhaikarasa iti / ekarase'pyAtmanyavAstavA jJAnatyAdidharmAH santItyAzaGkaya teSAmapyAvaraNapUrvakavRttitAdAtmyAdhyAsadvArAsstmadharmatvAtkevalAtmanyAvaraNasyaivAyogAditya bhipretyAha-jJAnatvAdInAmiti / aGgIkRtyApyAvaraNaM sukhAkAravRttestannivattakatvaM dUSayati-sukhAkAreti / prAmANikasAkSAtkArasyaiva tannivartakatvAditi bhAvaH / kAlavizeSe sukhavizeSAnubhavo nAstI. tyAzaGkayAha -na ceti / uktAnupapattiparihArAya pUrvapakSyAzayaM vikalpayati--tatra kimiti / caitanyAdanAvRtAditi zeSaH / caitanyasyeti / AvRtasukhAbhedAdityarthaH / sukhasyeti / anAvRtacaitanyAbhedAdityarthaH / jJAnAnandapadayorvAcyabhedenAparyAyatvA. bhidhAnAttadghaTitAbhinnacidAnandAdivyavahAro'pi bhidyate / tathA caikavyavahAra. yogyasyApItaravyavahArayogyatva saMbhavAttadAtmakAvaraNAnAvaraNayorekatrApyupapattena ko'pi pakSaH sAdhayituM zakyate ityabhipretyAha-na sarvatheti / ekasminnapIti / jJAnAnandayorabhede'pItyarthaH - ahamartharUpacaitanyamiti / ahamartho'haGkArI rUpyate dRzyate'.
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 saTokAdvaitadIpikAyAm niratizayAnandaikarasaM caitanyamAvatamanAvRtaM cetyupapadyate / ubhayasyApyanubhavAdavirodhAcceti / ajJAnaM cAjJAnAntaHkaraNapratyakSa. dharmAvacchinnacaitanyAtiriktacaitanyAvaraNasvabhAvam / uktale svasattAyAmajJAnAvaraNakAryasya tatsattAprakArakasaMzayAderabhAvAt / sukhAtmanorakye'pi sukhavizeSAnubhavopapAdanam anubhavAnurodhitvAtpadArthasvabhAvakalpanAyAH / tatazca tattadviSayasabandhotthatattavRttikavalIkRtamAnandaM vihAyaivAjJAnamAnandamAvRNotIti tadA sukhavizeSAnubhavaH snggcchte| ayameva vRtteraavrnnaamibhH| kAraNa kRtavRttivizeSatAratamyAccAvaraNAbhibhavatAratamyamiti vaiSa yakasukhatAratamyaM copapadyate / atha vA cinmAtrAzrayAdajJAnAdanAdicidAnandabhedAdhyAsAdajJAnamAnandamA. vRNoti, na caitanyamiti vyavasthA / anna:karaNavRpayA ca viSayajanyayA''nandasya caitanyAbhedApAdanAdviSaya dazAyAM sukhavizeSAnubhavaH / neneti tatprakAzarUpasAcaitanyamityarthaH / udAsInadazAyAmAtmanaH sukharUpeNA vRtatvaM cidrapeNAnAvRtatvamiti sukhavizeSAnanubhavAdirupapadyate ityupasaMharati-- tasmAditi / candanAdiviSayasaMpakadazAyAM sukhAkAravRtterAvaraNAbhibhAvakatvaM vaktamajJAnasya na kRtsnacaitanyAvarakatva mityAha-ajJAnaM ceti / dharmAdya vacchinnacaitanyastyA. vRtatvAtpratyakSetyuktam / ajJAnAdyavacchinnacetanyeSvAvaraNakalpakasya tatkAryasyAbhAvAditi hetumAha-ukteSviti / ajJAnAdau bhAvatvAdiprakArasaMzayAdibhAve'pi vidyamAnatvaprakArakaH sa nAstItyAha-tatsatteti / ajJAnasya kRtsnacatanyAvarakatvasvabhAva eva kiM na syAdityata Ahaanubhaveti / evamajJAna bhAve sati candanAdiviSayasaMsargajAnata vRttau satyAM tadavacchinasukhAtmakacaitanyA nAvRtaM spaSTamanubhUyate ityAha-tatazceti / vRttau satyAM tadavacchinne cetanye AvaraNasaMbandho netyayameva vRttanimittAdAvaraNAbhibhava iti vaddhavacanArtha ityAha-ayameveti / nanu vRtterAvaraNAbhibhavamAtra evopakSINatvAtkathaM vaiSayikasukhe tAratamyamityatrAha-kAraNeti / udbhUtasattvavatterevAvaraNAbhibhAva
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH pariccheda: 241 etenAvidyAvaraNenApyAnandaprakAzasyAnapAyAnmuktisaMsArayoravizeSa evAnandaprakAzaH syAditi muktyarthipravRtinaM syAditi nirastam / idAnIM sphurato'pyAnandasya 'nAsti' 'na prakAzate' iti vyavahArayogyatApratiyogitayA 'asti' 'prakAzate' iti vyavahArayogyatvAbhAvena vA naSTasvoyasukhapadAvidyakabhedapratiyogitayA vA puruSAntarasukhavadicchAvirodhitAlakSaNatRptirUpatAbhAvAt / muktau tadabhAvenecchA'virodhitvAdidAnI muktyarthi prvRtyupptteH| etena vahnau guJjAdyArope'pi vadya citadAhAdi. vadAtmAnandaprakAze'prakAzamAnatvArope'pi taduSitaM kArya syAditi prtyuktm| AnandocittakArye vikalpanizcayapUrvakaM sukharUpatve'puruSArthatvazaGkAnirasanam / kiM taducitakAryyamavidyAnivRttiH, uta nAstItyAdivyavahAravicchedaH, kiM vA'hamanatizayAnanda iti vyavahAraH, katvAtsattvodbhavasya codbhAvakaviSayatAratamyAdhInataratamabhUtatvAttadadhInasukhAbhivyaktitAratamyopapattiriti bhaavH| jJAnAnandayostivAbhede'pi jIvezvaravakalpitabhedenAvaraNAnAvaragayoH saMbhavAccaitanyAbhivyaktAvapyAnandAnabhivyaktirghaTate ityAha-athaveti / viSayabhogadazAyAM kathaM tAnandAnubhava ityata Aha -antaH karaNeti / svasya svAkAravRttidvArA'nAvRtasAkSicaitanyAbhede sNvidbhedaadaaprokssymityrthH| sukhasvarUpasyAvatatve'pi tatsvarUpabhUtaH prakAzo'styeva / tathApi tasye. dAnomapuruSArthatva vanmuktAvapyapuruSArthatvaM syAdityAzaGkayAha-eteneti / etacchabdArthamevAha-idAnImiti / vastutaH svarUSatayA sphurato'pyAnandasyAprAptatvabhrAntyA tatprAptikAmanApUrvikA prabRttirupapadyate ityarthaH / aprAptazvabhrame hetutrayamAha-nAstItyAdi / AnandarUpatvamiti krtRnirdesho'dhyaahrttvyH| hetudvayenApyaprAptapratItAvudA. haraNamAha - naSTeti / tRtIyamapi hetuM sodAharaNamAha-Avidyaketi / tadabhAveneti / ajJAnabhrAntyAderabhAvenetyarthaH / eteneti / spsstto'rthH| AnandaprakAsakAya mApAdyamAnaM SoDhA vikalpayati-kiM taditi / sAnijJAnasyAvidyAsAdhakatvAttayA tatkAryarUpeNa nAstItyAdivyavahAreNa cAvirodhAnnAdyAvityAha-nAdyadvitIyAviti / ahamanatizayAnanda iti vyavahAro 31
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 saTIkAdvaitadIpika yAm kiMvA sukhecchayA viSayAnanveSaNama, athavA''tmani prema, kiM vA tRptiH / nAyadvitIyau / svarUpasphuraNasyAvidyA. tatkAya virodhitvAt / na tRtIyaH / avidyAvaraNena pratibaddhatvAt / na caturthaH / svarUpasya nAstItyAdivyavahArayogyatApratiyogitvena putrAdezca sukhajanakatvabhrameNa tdupptteH| paJcamaritvaSyate / SaSThe tUta eva prihaarH| dahanAdestu svarUpasata eva dAhahetutvA vaiSamyam / pattUktaM sukhasyAtmatve'puruSArthatvaprasaGga iti| tnn| na tAvadAtmasvarUpaM sukhamasukhaM bhavati / na ca sukhamayAtmano'nanya. tvaadpurussaarthH| bhedasya tatsamavAyasya vA sukhatatsAdhanAnyatarAnantarbhUtasyAkAmyatayA puruSArthatvAyogAt / na caivamAtmasvarUpa sukhamapi kaamnaavirhaadpurussaarthH| "sadA'haMbhUya sam" iti kAma nAyA eva svarUpasukhaviSayatvAt / na ca 'sukhaM me bhUyAt" "sukhI bhUyAsaM"iti bhedAdAvapi kAmanA dRzyate iti vaacym| kAmanAyAH viparItavyavahArayogyatAlakSaNapratibandhAna bhavatItyAha--na tRtIya iti / nityaprApte'pi sukhe'prAptastrasAdhanapAratantryAdibhramAttatsAdhanagaveSaNetyA-na caturtheti / ahaM bhUyAsamityAtmani premAstyevetyAha--paJcamastviti / pUrvokta hetutrayAdhInAprAptatvabhramAdeva tRptinAstItyAha-SaSThaiti / vahnAva vahnitvAropasya tatsattAprayukta kAryAprati. bandhakatvAdvaiSamyamityAha--dahanAderiti / codyAntaraM dUSayitumanuvadati-yatta ktamiti / kiM sukhasyAtmarUpatve'sukhatvApattyA puruSArthatvamutAtmIyatvAbhAvAt ? / nAyaH / tasyaiva sukhatvena sAdhitatvAdityabhipratyAha-na tAvaditi / dvitIyaM dUSayati -na ceti / svatantrakAmanAgocarasyaiva puruSArthatvAtkAmanAyAzca sukhatatsAdhanAnyataraviSayatvAbhedasamavAyayozca tadanyataratvAbhAvAdityathaH / tAtmAbhinnasukhasyApi kAmanA'bhAvAdapuruSArthatetyAzaGkayAha-na caivamiti / nanu sukhakAmanAyA bhedAdiviSayatvasyApyanubhavAdAtmabhinnameva sukhaM puruSArtha iti cenna / tava mate bhedAdeH siddhatvenAnupAdeyatvAdakAraNa.
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 243 sukhatatsAdhanAnyatarabhedAdiviSayatvAMze bAdhitatayA sukhamAtraviSayatvAt / "ahaM svargI syAm" iti kAmanAyA iva "mama sukhaM bhUyAt' ityAdikAmanAyA ahamanubhavagocarAtiriktAtmasvarUpasukhaviSayatvAca / na ca sukhamAtrasya puruSArthatve puruSAntarasukhamapi tathA kiM na syAditi vAcyam / sukhadayAbhAvAt / puruSA. ntarIyatvasya cApuruSArthatvAt / AtmA sukharUpa ityasya tAtparyanirUpaNaM nanvAtmA sukharUpa ityatra na 'mukhatvAzraya'iti pratijJArthaH kevale Atmani tadabhAvAt / ata eva na sukhatvaviziSTAbhinna ityrthH| kevalasya sukhasya sukhatvaviziSTAbhede kevale'pi tatvasaGgAt / nApi duHkhAnyatvaM sAdhyaM siddhasAdhanatvAt / nApi tvAcca kAmanAyAstadviSayatvAyogAttadanubhavo bhrama ityabhipretyAi-na ca sukhamiti / kAmanAyA ayogyaviSayatvenApyanubhave nidarzanamAha-ahamiti / svargI syAmiti kaamnaayaastdyogyaahmrthvissytvaanubhvvdityrthH| ki cAhamA tiriktasukhakAmanA na siddhAnte'pi viruddhaa| AtmarUpasukhasya tadbhedAGgokArAdityAha-mameti / sukhAtmasaMbandhasyApuruSArthatve'tiprasaGgaH syAdityAzaGkayAha-na ca sukhamAtrasyeti / kiM puruSAntarasukhasvarUpeNa puruSArthaH syAdityucyate, kiM vA puruSAntarIyatvAkAreNa ? / Aye iSTApattirityabhipretyAha-sukhadvayeti / dvitIyaM dUrayati-puruSAntarIyatveti / AtmA sukharUpaH nirupAdhikapremagocaratvAdityanumAne prakArAntareNa sAdhyAnupapattimAzaGkate -nanviti / kevalAtmanIti / nirvizeSAtmani sukhatvadharmAbhAvAdityarthaH / ata eva-kevalavAdevetyarthIH / sukhatvaviziSTAbhede'pi kevalaH kiM na syAdityAzaGkayAha-kevalasyeti / vivakSitasAdhye noktadoSa ityAha -na niravayaveti / niracayavaM yat sukhapadavAcyaM tatpratiyogikabhedAbhAvasyetyarthaH / atra siddhAnte sAvayavavRttapi sukhapadavAcyatvAttadabhedasAdhane vAdha iti niravayavetyuktam / vastutastvetadvizeSaNaM vinApi bAdhitasukhapadavAcyAMzaM vihAyAbAdhitasvarUpasukhabhedAbhAvamAdAya sAdhyaM sidhyati / tathA ca na bAdhaparihArAya vizeSaNaM kiM tu sukhapadavAcyavRttibhedasya sAdhpapatirekasyAtmani sattve'pi hetu
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 saTokAtadIpikAyAma duHkhavirodhitvam / duHkhAtyantAbhAnatvenArthAntaratnAt iti cenna / niranayanasukhapadavAcyAbhedasya paramapremAspadatAprayojakarUpAbhedasya vA sAdhyatvAt / na ca baadhH| sukhavyaktarAtmanazca bhedamithyAtvasyAnenaiva siddheH|| AtmanaH sukhAbhede saupuptikAnubhava yAni prAmANyanirUpaNam / tathA''tmanaH sukhatve "sukhamahasvApsam" iti parAmarzakalpyasauSuptikAnubhavo'pi maanm| tathA hi-sarvAnubhavasiddhastA. vadayaM parAmarzaH sa ca sukhaviSaya eva / duHkhAbhAvasya suSuptau sato'pi pratiyogijJAnAbhAvenAnubhavitumazakyatvAt / ananubhUte ca parAmarzAyogAt / nanUsthitasya svApakAlInaduHkhAbhAvAnumitiriyaM, na parA. marzo, na vA sukhaviSaya, iti cenna / prasiddha parAmarzatulyatvAtsukha. vyatirekAbhAvAt tatra vyatireka vyabhicAraparihArAya / na ca nirakyavasukhapadavAcyasukhatvabhedo'pya tmanyastIti vyatirekavyabhicArastadavastha iti vAcyam / vRttivizeSAnugatAtmasvarUpasukhasyaiva sukhAnugatabuddhiviSayatayA sukhatvarUpatvena tasya tadbhedAbhAvAditi draSTavyam / sAdhyAntaramAha-parameti / sukhasamavAyitvAdestaprayojakatvasya nirastatvAtsu khameva tatprayojakamiti tadabheda eva sidhyatIti bhaavH| mamasukham' ityAdibhedapratyakSaviruddhamanumAnamityAzaGkayAha-na ceti / sukhA. haGkArabhedasya mayApyaGgIkArAdityarthaH / hetvantaramAha-sukhavyakteriti / tarkopodbalitAnumAnasyaiva pratyakSabAdhakavAdityarthaH // na kevalaM pratyakSAvirodhaH / ki tu tadapi tatra mAnamityAha -- tatheti / sauSuptikaduHkhAbhAvaviSaya evAyaM parAmarza ityAzaGkayAha-sa ceti / suSuptau duHkhasmaraNAyogena tadabhAvAnubhavAbhAvAttatparAmarzAnupapatteriti hetumAhaduHkhAbhAvasyeti / suptau sukhAnubhavAGgIkAre tadbhaGgaprasaGgAt , tadanubhavAbhAve tatparAmarzasyApyanupapatteH "sukhamasvApsam" ityutthitasya duHkhAbhAvAnumitireveti zaGkate - nanviti / anityajJAnoparamarUpasuSupteH nityena sukhAnubhavena virodhAbhAvA. tadadhInasukhaparAmarza eghAyamityabhipretyAha--na prasiddhati / sukhaviSayatvena sNmtpraamrshtulytvaadityrthH| suptau sukhatyAbhAvAtkathaM tadviSayatvamasyetyAzaGkayA'nitya
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 245 viSayatve bAdhakAbhAvAca asatyapi bAdhenyapratoteranyaviSayatve'ti. prasaGgAt / duHkhAbhAvAnumitiliGgAnirUpaNAcca parAmarza evAyam / na tAvattatkAlonaduHkhavattA'smaraNaM tatkAlInaduHkhAbhAve liGgam / anubhUte smRtiniyamAbhAvenAprayojakatvAt / na ca svasattAyAmavazyAnubhavasya niyamenAsmaraNamabhAvavyAptamiti vAcyam / anubhUte'pi sukhAdau kasmiMzcittadabhAvadarzanAt / kiM ca tadA duHkha. vattayA yA smRtistadabhAvo hetuH| tadA yad duHkhaM tadgocarasmRtiviraho vA tadA yo duHkhavattayA smRtivirahaH sa vA ? pratiyogyaprasiddhyA hetvasiddhiH / na prthmau| suSuptikAlInaduHkhatadgocarasmRtyorasatvena tadvirahAsiddhaya'dhikaraNatadvirahayoraliGgatvAcca / nApi tRtIyaH / duHkhavatyAtmani vyabhicArAt / duHkhAnubhavakAle tatsmRtiviraha sukhAbhAve'pi nityasukhaviSayatvopapatterityAha-sukhaviSayatva iti / anumitikaraNasyApi nirvaktamazakyatvAtparizeSAdayaM parAmarza ityAha-duHkhAbhAveti / "ahaM suSuptikAle duHkha rahitaH tatkAlInaduHkhavattayA smaraNarahitatvAtsukhyaha. miva" ityAdi liGgamastItyAzaGkayAha-na tAvaditi / kadAcidanubhUtasya vidyamAnasyApi ghaTAderasmaya mANatvAnnAsmaraNaM prameyAbhAvavyAptamityathaH / nanu duHkhasya jJAyamAnasattAkatayA ghaTAdivilakSaNatvAttadasmaraNaM tadabhAvamantareNAnupapannamiti cenna / cirAtItasukhAdestatkAlInatayA smaraNAbhAve'pi tadA sattvAdityAha-na ca svasattAyAmiti / ki ca tatkAlInatvaM smaraNasya vizeSaNamuta duHkhasya kiM vA smaraNavirahasyeti vikalpavati -kiM ceti / / prathamadvitIyayoH pratiyogya prasiddhayA hetvasiddhimAha-na prathamAviti / namvekasya suSuptikAlaM'parasya duHkhatatsmaraNayoH saMbhavAnna tadabhAvo'siddha ityata Aha-vyadhikaraNeti / svaduHkhe satyapi parakIyaduHkhatatsmaraNayorvirahasyApi sattvena vyabhicArAdityarthaH / svApakAlIno yo duHkhasmRtivirahaH tasya duHkhAnubhavakAle'pi sattvAd vyabhicAreNa dUSayati-nApIti / svApakAle duHkhavirahava
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 saTokAdvaitadIpikAyAm satvAt / svApakAlonatayA smRtivirahasyedAnomavagantumazakyatvAcca / na ca tadApi suSuptikAlInaduHkhAbhAvo'stIti na vyabhicAra iti vAcyam / suSuptikAlI naduHkhasyAbhAvAt / tatkAlInatvena duHkhAbhAvasya pUrvamajJAnAt / na caivaM prAtaHkAlonatayA catvarAdau kathaM gajAdya bhAvAnumitiriti vAcyam / kvacid gajavirodhipadArthavattayA smaraNAt / kvacitpratiyogino deshaantrsmbndhitvjnyaanen| tadubhayAbhAve tu abhAvasmaraNaM kvacit / saMbhavati hi pUrvamapyAlokaviziSTe deze yogyAnupalabdhyAabhAvA. nubhavaH pratiyogijJAnamapyabhAvajJAnaghalAtkalpyam / liGgajJAnavyAptijJAnaparAmarzAnAM kalpanAto'bhAvajJAnakalpana eva lAghavAt // ttatsmRtiviraho'pi durvijJeyatvAdasiddha ityAha - svApeti / yaduktaM 'duHkhavatyAtmani vyabhicArAditi, tatparihAramA gaDyAha-na ca tadApIti / kiM tadApi suSuptikAlInaM yad duHkhaM tadabhAvo'stItyucyate, kiM vA suSuptikAlIno yo duHkhAbhAvaH so'stIti ? / nobhayathApItyAha -suSuptIti / pUrvamajJAnAditi ! tathA ca sAdhyAprasiddhiriti bhAvaH / asmaryamANasyAbhAvAnanumApakatve prasiddhAbhAvo'pi na siddhyediti zaGkA nirAkaroti-na caivamiti / gajAvasthAnavirodhinI gavAdisaMkulatA smaya. mANA tadabhAvAnumApiketyAha -kaciditi / tadabhAve gajasthAnyatra sattvaM smaryamANaM catvare tabhAvAnumApakamityAha-vacitpratiyogina iti / ubhayasyApyanumApakasyAbhAve kA gatistatrAha-tadubhayeti / nanu prAtazcatvaraM praviSTenApi tadabhAvAnanubhavA. skathaM sAyaM tatsmRtirityAzaGkaya sAmagrIsattvAttadabhAvo'nubhUta evetyAhasaMbhavati hIti / tadA gajasmaraNAbhAvAtkathaM tadabhAvopalabdhisAmagrItyAzaGkaya tadapi kAryabalAtkalpyamityAha-pratiyogIti / ananubhUyamAnajJAnakalpanameva doSa ityAzaGkayAnumAnapakSe'nanubhayamAnabahukalpanamastItyAha-liGgajJAneti / / kiM cAnumAnapakSe smaraNAbhAvenAnubhavAbhAvamanumAya tena gajAbhAvo'numAtavyaH / tatrAni nAnupalambhamAtraM prameyAbhAve liGga vyabhicArAt / kiM tu yogyatve sati / yogyatvaM ca pratiyogitadvyApyetaratadupalambhakasamavadhAnam / tathA ca gaja. svAdivizeSaNajJAnasyApi tadupalambhakatvAttadapi prAtastvayA kalpyam / tathA ca pratiyogijJAnaM durvAramityAha- tvayApIti /
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 247 prathamaH paricchedaH anumAnapakSe pratyakSAnubhavAbhAvAnumAnapUrvakaM gajAbhAvAnumAnam / tvayA'pyananubhUyamAnavizeSaNajJAnasya pUrva kalpyatvAt / anyathA pratiyogitavyApyetaravizeSaNajJAnAbhAvenAnumAne liGgAbhAvAt / ata eva kvacittattulyavatayA jJAyamAne'pi gRhAdau pipIlikAdyabhAva vaMzayo dRzyate / anumAna niyamapakSe tanna syAt / tatrApi taliGganizcayasaMmavAta / na cAnubhane praNidhAnAdau niya. mena smaryamANatvamapi liGgavizeSaNaM pipIlikAdestadabhAvAttatra saMzaya iti vaacym| devadattAderapi tadajJAnadazAyAmabhAvajJAnadarzanAt / tatra va smaraNakalapanAyAmanyatrApi tastu / kiM ca devadasagocarapratyakSapAgabhAvavirahAdA sAmapracantarapratibandhAdvA viSamAne'pi tadananubhava saMbhavAdaprayojakamanumAnam / svIkriyate khalu tvayA prAgabhAvanarakAraNasatve'pi tadihAtkAryotpattyabhAvaH / ___ yatrAsmaduktaliGgadvayaM nAsti nApi pUrvAnubhavaH / tatrAbhAvanizcayo'pi na netavya iti vyatirekamAha -ata eveti / tattalyavattayeti / pipiilikaaditulytuss| di. mattayetyarthaH prAtazcatvare gajAbhAvanizca yasyAnumititvaniyamapakSa pipIlikAdyabhA vasaMzayo na syAt / tattulyavattayA smayamANatve sati tadvattayA'smayamANatvaliGgasyAtrApi sattvAdityAha-anumAneti / nanu cittasamAdhAne satyanubhUtasya smaraNayogyatvamapyukta liGgavizeSaNaM pipIlikAdezcaitadabhAvAnna tadabhAvanizcaya iti cenna / uktavizeSaNaviziSTaliGgApratisandhAne'pi jhaTiti kAlAntare abhAvanizcayadarzanAdityAha -na cAnubhUta iti / devadattAbhAvasya smaryamANatve gajAyabhAve'pi tathaiva syAdityAha -tatra ceti / paramate kutrApyabhAvAnumAna na saMbhavatItyAha-kiM ceti / adhikaraNe pratiyogisattvavirodhyevAnupalammo'bhAvAnumApakaH / na cAtrAnupalambhasya tadvirodhitvam / pratiyogisattve'pyupalambhaprAgabhAvAmAvAtsAmagrayantarapratibandhAdvA'nupalambhopapatteriti bhAvaH / tatra prAgabhAvAbhAvena kAryAsaMbhavamAha -- svIkriyata iti / prAgabhAvAbhAvAdevotpannasya punaranutpattyaGgIkArAdityarthaH / / sAmaprayantarapratibandhAdanuparabdhAvudAharaNamAha - turagAdAviti /
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 saTIkAdvaitadIpikAyAma anupalabdhau sAmagrayAH pratibandhakatvam / ___ turagAdau vegena gacchataH panasatvAdismRtimato dharmIndriyasannikarSe samAne'pi kasyacit jJAnaM ksycinneti| ekendriyagrAhyANAmapi kasya citsAmagrayAkasyacitpratibandhazca / anubhave'pi pramuSTatatAkasmRtivaditarasmaraNopapattezcAprayojakam / tasmAduktaliGgadvayAbhAve smaraNamabhAvasya / anyathA saMzaya eva / yadi ca prAgabhAvo'pi na kAraNam saMzayaniyamo'pyadRSTAdeva, arthe ca smaryamANatvaniyamastarhi "devadattaH prAtaHkAlIne sarvato'valokite gRhe vartamAnAbhAvapratiyogI tadAnIM gehaniSThatattulyasmaraNasamAnakAlonasmaraNAviSayatvesati viSayavizeSatvAt, saMpratipannavat" itystu| ___ kasya ciditi / vRkSavizeSasyetyarthaH / ekendriyagrAhyeSvapi kasya cit jJAnasAmagrayA kasya cit jJAna pratibadhyate, kimu vaktavyaM bhinna ndrayagrAhye vityabhipre. tyAha-ekendriyeti / evamasmaraNamapyanupalambhe na liGgamityAha-anubhave'pIti / tadviruddhapadArthavattayA smaryamANatvAdityAdi liGgadvayAbhAve'pyabhAva nizcayaH smRtireva / tasyA apyabhAve saMzaya evetyupasaMharati--tasmAditi / prAtargajAdyabhAvasya numeyatve'pi na sauSuptikaduHkhAbhAvasya taditi vaktapUrvoktAprayojakatvabIjAbhAvamaGgIkarotiyadi ceti / pipIlikAdisaMzayaniyama ityarthaH / - arthe ceti / anubhUta iti zeSaH / devadattaH prAtaH kAlIne'valokite gRhe sarvatra vatamAnAAvapratiyogI prAtaHkAlInagehaniSThA devadattatulyA ye stambhAdayastasmaraNaikakAlasmaraNAviSayatve sati upekSaNIyaviSayAtiriktitvAt baahyvRkssvditynumaanvaakyaarthH| samayAntare devadattasya gRhe sattvena bAdhaparihArAya-prAtaH kAlIna iti vizeSaNam / gRhaikadeze devadattasattve'pi tanniSThAbhAvapratiyogitvasaMbhavenArthAntaratAvAraNAya-sarvata iti / srvtretythH| anavalokitagRhe devadattasya sarvatra bAdhaparihArAya-valokita iti / gehaniSThopekSaNIya viSayeSu vyabhicAravAraNAya-viSayavizeSatvAditi / stambhAdauvyabhicAravAraNAya-smaraNAviSayatve satIti / anumAnakAle devadattasyApi smaryamANatvAdasi. ddhivAraNAya geha nisstthtttulysmrnnkaaliinetyuktm| gehapadaM ca srvto'vlokitgehprm| tathA ca geha niSThe'pi gehAnavalokanaprayuktasmaraNAviSaye na vybhicaarH| samayAntare geha niSThastambhAdibhiH saha smaryamANatvAdasiddhivAraNAya-tadAnImityuktam / / svApakAlInaduHkhAbhAve pUrvoktaliMgadvayamidazca nAstItyAha-na ceti /
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 249 suSuptIduHkhAbhAve pUrvoktahetudvayasthApanam / na ca prakRte suSuptikAlInaduHkhavirodhismaraNamasti / na vA duHkhaM suSuptikAlInAtmaniSThAbhAvapratiyogi anyatravartamAnatvAdityanumAnam / tadabhAvasya tatra satve'pi sakaladuHkhAbhAvasya tavRttitvAsiddheH / "sukhamahamasvApsama" iti jJAnasya sakaladuHkhAbhAvaviSayakatvasyaiva vaktavyatvAt / ekaduHkhavati duHkhAbhAve sukhAropAdarzanAt / nApi smaraNaM, pUrva tadanubhavAbhAvAt / kAlavizeSaniSThasakalajJAnAbhAvajJAnaM vinA suSuptitvajJAnAsaMbhavAcca / na hi pUrvakAlaspa sakalajJAnAbhAvavattvaM kena cidanubhavaM vinA jJAtuM zakyate / na ca sakalajJAnAbhAvAdeH kiJcilliGgAdikamasti / udAsInapadArthajJAnAnAM niyamena smaraNAjanakAnAmabhAvasyAnumAtumazakyatvAt / vyavahArAbhAvasya jJAnAbhAvAniyatatvAt / tasyApi durgrahatvAt / karaNavyApArAbhAvasya prAgasiddhaH duHkhA duHkhavirodhItyupala jhaNaM du.khatulyaviSayakasmaraNamapi nAstIti nedamapyanumAnamityarthaH / pratiyogino'nyatra vartamAnatvaliGga dUSayati-naveti / duHkham anyakAlInaM duHkhamityarthaH / suSuptau duHkhasattve'pi kAlAntarIyaduHkhAbhAvasyApi saMbhavAnnAnena sakaladuHkhAbhAvasiddhirityAha-tadabhAvasyeti / mA'stu sakaladuHkhAbhAvasiddhirityata Aha-sukhamaha miti / etasyAnumititvAyogena smRtitve'pi duHkhAbhAva. viSayatayA tatsmRtitvameva kinna syAdityata Aha-nApIti / svApe duHkhAbhAvAnubhavAyogena tasmaraNasyApyayogAdityarthaH / suSuptikAlIno'haM sakaladuHkharahita iti pakSavizeSaNamapi durghahamityAha-kAlavizeSa iti / sakarajJAnAbhAvaH pratyakSeNaiva jJAyata ityAzaGkaya tasya vartamAnamAtragrAhakatvAnmaivamityAha-na hIti / anubhava vineti / nityasAkSirUpAnubhavaM vinetyarthaH / astu tarhi riGgana tadagamastatrAhana ceti / kiM smaraNAbhAvI jJAnAbhAve liGgamuta vyavahArAbhAvaH kiM vA sAmagrathabhAvaH ? nAdyaH / upezyajJAnAbhAvAsiddherityAha-udAsIneti / na dvitIyaH / mauninAM vyavahArAbhAve'pi jJAnasattvAdityabhipretyAha-vyavahAreti / svApe vyavahArAbhAvajJAnAyogAdapi na talliGgamityAha---tasyApIti / tRtIye sAmagrathabhAvaH kiM kAryAbhAvagamya uta karaNavyApArAbhAvagamyaH ? / nAdyaH / parasparAzrayAt / ata eva na dvitIya ityAha -karaNeti / duHkhAbhAvAnumitimaMgIkRtyApi tasyAH sukhAkAratvamanupapannami 32
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 saTIkAdvatadIpikAyAm bhAvatvena duHkhAbhAvopasthitau vA tatsukhAropAsaMbhavena sukhAkAraparAmarzo na syaat| asti ca duHkhAbhAvasya sukhaviruddhatva. jJAnavatAmapi tadAkAraparAmarzaH / bhavannapi vA sukhAropo duHkhAbhAvaH sukhamityeva syAt / etena suSuptitvaliGgana duHkhAbhAvAnumAnaM pratyuktama / nikhilavizeSavijJAnavirahalakSaNasuSuptitvasya grhiitumshkytvaadityukttvaat| vyAptiliGgAdipratisandhAnaM vinApi varNitaparAmarzadarzanAcca / ata eva pUrvadine svapne cAnubhUtajanyasukhaviSayo bhavatviti prtyuktm| 'sukhamahamasvApsam , na kiJcidave diSam' iti svApakAlInatvanikhila viSayAjJAnakAlInatvayorapi praamRshymaantvaat| tacca sukhajanyaM na bhavati, tadAtatkAraNAbhAvAt / ajanye cAtmadharma sukhe pramANAbhAvAdAtmaiva tatsukham / kathaM tarhi niduHkhamahamasvApsamiti parAmarza iti cet nAyaM parAmarzaH / totvnubhvaabhaavaadityuktm| kiM tu suptAvahaM nirduHkhamAsaM tyAha-duHkhAbhAveti / duHkhAbhAvasukhayoritaretarAnAtmatvAjJAnadazAyAmevAyamAropa ityAzaGkayAha-asti ceti / kiM ca yena rUpeNAdhiSThAna pratItiH, tatsamAnAdhikaraNasyaivAropye prata.tiniyamAt duHkhAbhAvaH sukhamityevAropaH syAdityAha-bhavannapIti / suSuptyavasthA duHkharahitA suSuptitvAdvayatirekeNa jAgraha dityanumAnaM dUSayati-eteneti / anupalabdhiviruddhaM cedamanumAnamityAha-vyAptIti / nanvasya parAmarzasya sukhaviSayatve'pi na svApakAlInasukha siddhiH / taditarakAlInasukhaviSayatvA. dasyetyata Aha-ata eveti / ataH zabdArthamAha-sukhamahamiti / nanu svApakAlInaM sukhaM parAmRzyamAnamAtmabhinnamevetyAzaGkaya tatkiM janyamutAjanyam ? ubhayathApyanupapattirityAha-taccati / svApe duHkhAbhAvAnubhavAbhAve kathaM tatparAmarza iti zaGkatekathaM tahIti / yadyapyantaHkaraNatavRttivizeSatabhAvAnAM kevalasAkSivedyatvena duHkhAbhAvasyApi svApe'nubhavasaMbhavAnna tatparAmarzAnupapattiH / na ca tadA pratiyogijJAnAbhAvAtkathaM tadabhAvAnubhava iti vAcyam / nityAnubhavasya tadanapekSatvAt / itarathA dhArAkAle taditarajJAnAbhAvAnubhavAyogAt / tathApi tadanubhavAbhAvamaMgIkRtya - parihArAntaramAha-nAyamiti / asau tarhi ko vAnubhava ityAzaMkyAnumitireve
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 251 parAmarzajanakasaMskArakAraNAnandAbhivyaktirUpatvAt / parAmRzyamAnasukhakAlonajAgratkAlono'hamityevAnubhUyata iti / svaprakAzavAdaH sa cAtmA svprkaashH| "AtmaivAsya jyotiH / atrAyaM paruSaH svayaMjyotiH" iti shruteH| evakAreNa svayamityanena cAtmavyavahArAnukUlajyotiSaH prakAzasyAtmAnyatvavyAvartanAt / nanu ghaTAdijJAnavadAtmajJAne'pi viSayAtiriktakartRkArakazaktau tadeva vAryate na tu jyotirantaramiti cenna / jyotiSa eva vizeSyatvAt / mukhye saMbhavatyupacArasyAnyAyyatvAcca / lAghavena caitanyamAtrasyaiva lakSyatvAcca / navInAkSepa: atrAha-navInaH / atra naatmsvprkaashtvmucyte| zrAdityAdijJAnasAdhanAnAmabhAve kiM jJAnasAdhanaM jIvasyetiSTe Atmaivetyuttaram / AtmA ca paramAtmaiva / svapnena zArIramabhiprahatyAsuptaH tyAha-kiM tviti / sarva viSayAbhAvarUpAjJAnalakSaNasupteH sAkSisiddhatvAnna pkssvishessnnaasiddhiH| sukhaparAmarzo hetau praamrshshbdaarthH| AnandAbhivyaktirUpatvAdityukte duHkhakAlInAtmani vybhicaar| tannivAraNAya-parAmarzeti / suSuptAvAnandarUpAtmano 'nubhUyamAnatve vedyatayA'nAtmatvaprasaMga ityAzakyAha-sa ceti / nanvatrAtmano jyotiSTvamevocyate na tu jyotirantarAviSayatvamityata Aha-evakAreNeti / jyotiSa ityasya vyAkhyA prakAzasyeti / ___ evakArAdeSTrantaravyAvartakatvAnnAtmanaH svavyavahArAnukUlaprakAzAtmatvasiddhiArati zaGkate-nanviti / draSTuH zravaNe tasyAnyatvaM vyAva]ta / na ca sa zrayate / jyotiSa eva vizedhyatayA zrava gAdityAha-neti / mukhyavRttyA'zravaNe'pi jaghanyavRttyA zrUyata ityata Aha-mukhya iti / tejovAcino jyotiH zabdasya siddhAnte'pi jJAne lakSaNaivetyAzaGkaya tatkartRlakSaNAtastanmAtralakSaNaiva laghIyasItyAha-lAghaveneti / jyotiH padasya caitanyakataparatvAbhAve'pi na tatparatvaM praznaprAyapAThAbhyAM jJAnasAdhanaparatvasyaiva vaktavyatvAdityarvAcInamatamanuvadati-atrAheti / AdityAdIti / "astamite
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 saTokAdvaitadIpikAyAm suptAnabhicAkazItIti talliGgAt / ghubhavAdyadhikara ganyAyenAtmazabdasya paramAtmani mukhyatvAcca / atrAyaM puruSaH svayaM jyotirityupasaMhAro'pyasyetyanuSaGgaNAyamIzvaro'sya jIvasya svayameva jyotijJAnaheturityevaMparaH jJAnasAdhanaprAyapAThAt / AtmaivAsya jyotiriti jyotirAtmano danirdezAcceti / tanna / tathA sati ecati svayamiti ca zrutidvayavirodhAt / evaMsvayaMzrutyorayogAnyayogavyavacchedakatvAsambhavaH / na hyete zrutI IzvarasyAyogaM vyvcchintH| nikhila jagannirmAtustasya jaivajJAne yogazaGkAbhAvAt / nApyanyayoga, svapne'pi manaH prabhRtInAM vijJAnasAdhanAnAM bhUyasAM satvAt / Aditye yAjJavalkya candramasyasta mite zAnte'gnI zAntAyAM vAci ki jyotirevAyaM puruSa" iti yAjJavalkyaM prati janakena pRSTe ityrthH| jJAnAzrayasya jIvasya kathamAdityAdivat jJAnasAdhanatvamityata Aha-AtmA ceti / Atmazabdena kathamIzvaraparigraha ityata Aha-svapneneti / asupta eva suptAnabhicAkazIti / sarvajJaH pazyatItyasuptatvAdiparamAtmaliGgasyaivottarazravaNAdityarthaH / yasmin dyauH pRthivI cAntarikSamotaM manaH saha prANazca saH / tamevaikaM jAnathAtmAnamiti zrutAvAtmazabdaH paramAtmani mukhya iti "zubhvAdyAyatanaM svazabdAt" ( a0 1 pA0 3 adhi0 1 bra0 sU01) ityadhikaraNe nirNItatvAt, atrApi sa evAtmazabdAthaH / tathA ca jJAnasAdhanameva jyotiH padArtha ityAha-dyumvAdIti / nanvatrAyaM puruSaH svayaM jyotirityuttaravAkye pratyakSasiddhajIvasya zravaNAttadviruddhaH paramAtmaparigraha ityata Aha-- atrAmiti / "AdityenaivAyaM jyotiSA''ste, candramasaMvAyaM jyotiSAste" ityAdinA jJAnasAdhaneSu jyotiHzabdazravaNAdAtmavetyatrApi sa eva tadartha ityAhajJAnasAdhaneti / idaMzabdAthasyAtmano jyotiHzabdArthasya jJAnasya ca zrutyA bhedanidezAnna tayorabheda ityAha-Atmaiveti / paramAtmA jIvajJAnasAdhanamityarthaparatvakalpanAyAmevakArAdivaiyayaprasaGga iti dUSayati-tanneti / / kimanayorayogavyavacchedakatvaM utAnyayogavyavacchedakatvam ? ubhayathA'pyasaMbhava ityAha-nahyete iti / nanu manaso bahirasvAtantryAtsvapne karaNAntarasyoparamAdvAhyArthavizeSyakajJAne paramAtmaiva kAraNamityanyayogavyavacchedenArthavattvamityata Aha-bAhyArtheti /
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 253 bAhyArthavizeSyakapramArUpasvapnajJAnasya manaHkaraNakatvAyogAt / yadasAdhAraNasahakAritayA bAhyapramA janayet tasya pramANAntaratvaniyamAt / Izvarasya sAdhAraNatve vA tadatiriktAsAdhAraNakAraNAbhAvAtsvapnapramA'yogAt / astvIzvarasyApi pramANatva. miti cenna / dharmigrAhaka zrutyA sarvopAdAnakAtmanA sthitasya karaNatvAyogAt / jJAnasAdhanaprAyapAThAbhAvAcca / tathA hi--nityajJAnasya karaNAnapekSaNAdupakrame'pi vyavahAranimittaprakAzaviSaya eva praznaH / jyotiSA''ste palyayata ityAdhuttare tathaiva darzanAt / na tvamukena jAnAtItyuttaramasti / / Atmazabdasya dyumvAdyadhikaraNena paramAtmamAtraparatvAzaGkAnirasanam / evaM paraMparAnimitteSakeSTha sAkSAdvayavahAranimittatatra hetumAi-mana iti / yanmAnAnapekSapramAM yadasAdhAraNakAraNasahakAritayA mano janayati tatastanmAnAntaramiti niyamAdIzvarasyApi pratyakSAdyanadhInasvapnapramAyAmasAdhAraNakAraNatve tataH pramANAntaratvaM durvAramityarthaH / bAhyapramAyAmeva manasaH karaNasahakAritvaM na tvAntarapramAyAmiti darzayituM bAhyapramAmityuktam / ta_zvaro'sAdhAraNakAraNameva na bhavarta tyAzaGkayAha - Izvarasyeti ! pramAyogAditi / na ceSTA. pattiH / tasya navInamate pramAtvAditi bhaavH| IzvarAkhyapramANAntaraM nAniSTamiti zaGkate-astviti / svapnasaSTeH paramArthattatra mAnAntarAbhAvAcceti bhAvaH / "tadaikSata yato vA imAni bhUtAni jAyante" ityAdizrutyA jagatkatatvopAdAnatvarUpeNa siddhasya kartRparatantrakaraNabhAvo viruddha ityabhipretyAha-na dharmIti / yaduktaM jJAnasAdhanaprAyapAThAdAtmano jJAnasAdhanatvameva jyotiHpadenocyata iti tadapya siddhamityAha-jJAnasAdhaneti / kiM nityajJAnasAdhanatvenAdityAdiprAyapATha uta vRttijJAnasAdhanatvena ? / nAga ityAha -nityeti / na dvitIyaH svapne vRttijJAnAsaMbhave. nAtmanaH tatsAdhanatvAyogAt / kiJca sAkSAtparamparAsAdhAraNyena pRSTasya vyavahAranimittaprakAzasyaivottaravAkye'bhidhAnAt na vRttijJAnasAdhanaprAyapATha ityAhaupakrame'pIti / palyayate-parito gacchatItyarthaH / nandAdityAdijyotiSaH svato vyavahArAjanakatvena vRttidvAreNaiva tadvaktavyam / tadvadAtmano'pItyata Aha-evamiti /
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra64 saTIkAdvaitadIpikAyAma praznasyottaramAtmaivAsya jyotiriti / tathA cAtmaivAtmAdivyavahAranimittaprakAza ityevaarthH| na tvasya jJAnakaraNamozvara iti / AtmaivAsyeti bhedanirdezo'pi ahamatiriktAtmaprakAza iti na virudhyate / ata evopasaMhAre'pi nAnuSagagauravam / ayamiti ca prazneSviva jiivpraamrsho'pyuppcte| Atmazabdasya jIve mukhyatvasamarthanam / yaccAtmazabdasya paramAtmanyeva mukhyatvamiti; tanna / kiM jIve zakti grahanimittapracuraprayogAbhAvAdAtmapadasya na zaktiH, kiM vA''tmazabdasya sati yoge na ruuddhiH| yogazca na paricchinne jIva iti / athavA''tmazabdAjjIvapratyayasya lakSaNa. yApyupapattau na jIve tacchaktiriti ? nAdyaH / zrutau smRtau loke ca jIve'pyAtmazabdasya pracuraprayogasattvAt / nApi dvitIyaH / jIvasyANutvanirAsena svAbhAvikamadhyamaparimANasyApyayogA. dyogyukttvaat| sAkSAdvyavahAranimittaprakAzapraznottaramevaM sati bhavatItyAha-tathA ceti / yaduktamasyetibhedanirdezAjjyotiSTramAtmano'nupapannamiti / tanna / vyavarturahamarthasyaivedaMzabdArthatvAttadbhinnAkaraNAtmano jyotiSTropapatterityAha-Atmaiveti / atrAyaM puruSaH svayaM jyotirityasyApyasyetyanuSaMgamantareNaivArtha vattvAnna tadanuSaMgaH kArya ityAha-ata eveti / kiM jyotirevAyaM puruSa iti prazne'yamiti padasya jIvaparatvAdatrAyaM puruSa ityatrApi jIva evAyaMpadArtha ityAha-ayamiti ceti / yaccoktaM dhubhvAdyadhikaraNanyAyenAtmazabdena paramAtmaiva kathyata iti, tadanUdya dUSayatiyacceti / jIva evAtmapadasya zaktiriti vaktaM tatra zaktyabhAve bIjaM vikalpayati-- kiM jIva iti / sati yoga iti / atati vyApnotItyAtmeti yoge sati na rUDhiH kalpyA. kaluptayogasya klpyruuddhibaadhktvaadityrthH| "yaH prANena prANiti, sa AtmA srvaantrH| AtmAnaM rathinaM viddhi, ya Atmani tiSThannAtmAnamantaro yamayati ayamayamAtmA brahma' ityAdizrutau,-- "uddharedAtmanA''tmAnaM nAtmAnamavasAdayet / ' "yAvabuddhIndriyaprANarAtmanaH sannikarSaNam // "
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 255 Atmazabdasya jIve eva zaktiH paramAtmapratItirlakSaNayeti samarthanam / ___nApi tRtIyaH / prAthamikavRddhaprayogAnurodhena jIva eva tacchaktiH / paramAtmani tvAkAzAdizabdavallakSaNaiveti vaiparItya. syaivocitatvAt / __ atha mukhyArthasaMbadhitayA jJAyamAne lakSaNA / na ca paramAtmA zabdAte jJAtuM zakyate iti niyoga iva liGAderAtmA. dipadasya tatraiva zaktina jIve iti cet / kiM mAnAntareNa vAcyAthasambandhitayA jJAyamAne lakSaNA, kiM vA yad vastuto vAcyArthasambandhi mAnAntareNa gRhyate tatra ? / nAthaH / laukikAnAmAtmAdipadAnjIvAdipratItyabhAvaprasaGgAt / teSAM tvadabhimatezvarAjJAnAt / na ca teSAM jIve AtmaparazaktibhramAttatastadavagama iti vAcyam / prayogaprAcuryeNa tadavagatazaktijJAnasya bAdhakAbhAvAt / nanu jovavAcakatve'nekadhyaktivAcakatvagauravam , 'Atmano brahmaNo bhedamasantaM kaH kariSyati / " ityAdismRtau, mamA''tmA sukhI, tavAtmA duHkhItyAdivRddhaprayoge ca jIva evAtmazabdaprayogAna prathama ityAha-nAdya ite / yaugikatvapakSe'pi jIvo mukhyo'rthaH / tatrApi yogasaMbhavAdityAha-nApIti / tRtIye Atmazabdasya bhedimate jove zaktirIzvare tu lakSaNaiveti yuktam / jIve prathamagRhItazaktiprahasya bAdhakAbhAvAdityabhipretyAha--nApi tRtIya iti / mukhyArthasaMbandhitayA jJAyamAnatvasya lakSaNAbojasya zAstraikagamye paramAtmanyabhAvAnna tatra lakSaNA, kiM tu zaktireva, gurumate'pUrvaniyoge liGAdipadasyeveti DAkUte--atheti / vAcyArthasaMbandhitvastha jJAyamAnatvamapi lakSaNAbIjamuta tatsattAmAtramiti vimRzati-kimiti / Adya tatra mate prAkRtAnAmAtmaliGAdipadaijIvakriyAkAryAdyavagamo na syAt / vAcyezvarAdisaMbandhitvena jIvAderajJAnAdityAha-- nAdya iti / nanu laukikAnAM na lakSaNayA jIvAvagamaH, kiM tu zaktibhramAdityAza kya zAktigrahasya bAdhakAbhAvAnna bhramatvamityAha--na ca teSAmiti / bAdhakAmAvo' siddha iti zaGkate-nanviti / jIvAnAmanekatve'pi tadanugatAtmatvasyaiva prathamAvaga
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 saTIkAdvaitadIpikAyAm IzvaravAcakatve tu lAghavamiti bAdho 'stIti cet tahiM jIvatvamevArtho'stu / prathamAvagataprayogamAcuryAt / Izvare ca savajJAdizabdopasthite tatsannidhipAThAllakSaNayA tadavagamaH / niyaMtasvAdiviSayAdAkyAjIvasaMbandhitvena parasyAvagatatvAt / liGAdizabdasya prathamAvagatadhAtvarthavyutpattau tu na kiJcid bAdhakam / gauravasya tulyatvAditi na tasya tatra zaktijJAnam / tadabhAve ca na laukikaliGAdizrAviNAM tataH kriyAvagamaH saMbhavati / lakSaNAprakArasya tatrAsambhavAt / / AtmazabdasyobhayatrApi jIvAtmanomukhyatvam / nApi dvitIyaH / brahmaNi vastuto jIvasaMbandhasya vAkyAntarasya ca sattvAt / sarvajJAdirUpaM brahmAnavagacchanAmAtmAdipadaiH paramAtmavuddhyabhAvAt / niyoge ca tarkopasthite liGAdito'vagamAt / tarko na maanmiticenn| yathArthopasthitimAtrasyaiva lakSaNAyAmape. kSitatvAt / takasyApi niyogagocarasya yathArthatvAt / tato tasya vAcyatvasambhavAnna gauravamiti bhedavAdinaM zikSayati-tIti / IzvarasyApi pUrvamanupasthitasya kathAM lakSaNayA'vagama ityata Aha-Izvare ceti / vAcyArthasaMvandhitvenAvagate eva lakSaNetyabhinivizamAnaM pratyAha-niyantRtvAdIti / niyogadRSTAnto'pyasampratipanna ityAha-liGAdIti / bahUnAM dhAtvarthalakSaNakAryANAM liGAdipadavAcyatve gauravamitya zaGkatha niyogasyApi prativiSayaM bhinnatvAttadvAcyatve'pi gauravaM tulyamityAha--gauravasyeti / evaM tahiM kriyAyAmeva zaktirityatra kiM niyAmakamityatrAha-tadabhAva iti / lakSaNayaiva tataH kriyAvagama ityAzajhyAha-lakSaNeti / vAcyArthasaMba ndhatvena maanaantrennaadhigtilkssnnlkssnnaahetvbhaavaadityrthH| na ca zaktibhramAdeva kriyAkAyAvagama iti vAcyam / prAthamikazaktigrahasya bAdhAbhAvena bhramatvAyogAdityAdikamatrApi draSTavya miti bhAvaH / vastuto vAcyArthasaMbandhe sati upasthite lakSaNeti pakSe Izvare na lakSaNAvirodha ityAha-nApi dvitIya iti / vAkyAntarasyeti / sarvajJAdipadayukta vaakyaantrsyetyrthH| nanvevaM sati vAkyAntarAzrutAvAtmapadAdIzvaro na pratIyetetyAzakyeSTApattirityAha-sarvajJAdIti /
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 257 prathamaH paricchedaH bhedinAM mate AtmatvapravRttinimittakamAtmatvaniSThaM vA''tmapadamubhayatrApi mukhyam / siddhAnte tvekavyaktijAtyabhAvAjIvezvarasvarUpabhUtamaparimitatvaviziSTaM caitanyamAtmapadArthaH / loke'hamanubhave prakAzamAnacaitanye "eSa te AtmA srvaantrH|" "eSa te AtmA'ntaryAmyamRtaH / " "AtmaivAsya jyotiH" / ayamAtmA brahmasarvA"nubhUH' Atmana AkAza' ityAdau ca sarvAntaracaitanye jagatkAraNe cAtmazabdaprayogAt / ahamanubhave prakAzamAnacaitanyasyAhaGkArendriyazarIrAdyadhiSThAnatayA sarvAntaratvAt / IzvarasyApi tadabhedenaiva sarvAntaratvam / anyathA jIvApekSayA tasya kathamapyAntaratvAnupapatteH // niyoge liGAdipavyatiriktatadupasthApakAbhAvAtkathaM lakSaNetyAzaGkayAha-niyoge ceti / yadi kriyAtirikta kArya na syAttarhi svargakAmikRtisAdhyaM na syAt / kAmyamAnasAdhanasyaiva kAmikRtisAdhyatvAdityAdi vimrshstkshbdaarthH| mAnenaivopasthitirlakSaNAheturnopasthitimAtramiti zaGkate-tarka iti / vizeSaNavaiyarsena pariharati-na yathArtheti / evamAtmapadasya jIvalakSakatve'bhimate vaiparItyamApAdya tanmate vastuvRttamAha-tata iti / AtmatvaniSThamiti / jAtipadArthavAdenoktamubhayatreti / jIve. shvryorityrthH| siddhAnte tu yogavRttyaiva jIvezvarasvarUpabhUtacaitanye prvRttiH| saMbhavati / yoge rUDherakalpyatvAt / yogazcAtrAparicchinnatvam / tathA coktam - _ 'yaccApnoti yadAdatte yaccAtti viSayAniha / yaJcAsya saMtato bhAvastasmAdAtmeti gIyate" iti / etadabhipretyAha-siddhAnte tviti / nanvevamAkAzAderapyaparicchinnasyAtmapadAtpratItiH syAdityAzaya paGkajapadena tAmarasavallaukikavaidikaprayogaprAcuryAduktacaitanyasyaiva pratItirityabhipretyAtraiva laukikavaidikaprayogaprAcurya darzayatiloke iti / aparicchinnacaitanyasya kathaM sarvAntaratvamityAzaGkaya sapaM prati rajjorivetyAha-ahamanubhava iti / viyadAdyadhiSThAnezvarasya kathamahaMkArAdyapekSayAM''taratvamityata Aha-Izvarasyeti / jIvasyezvarAdbhede tadakAryasya tadvAhyataratvamityAzaGkaya tvajjIvezvarayoH parasparApekSayAntaratvAsaMbhavenobhayorapi santiratvaM na syAdityabhipretyAha-anyatheti // phalitamAha-tathAceti / 33
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 saTIkAdvaitadIpikAyAm yogavyutpattyA AtmanaH sarvavyApakatvam / tathA cAyamAtmazabdo yaugika eva klaptayoge sati rUDherakalpanAt / yogazca atati vyApnotIti vyApakatvam / vyApakatvaJca jIvezvarasvarUpabhUtaM caitanyaM, tadeva-rajjurivasarpa, sarvavyApnotIti / yattu brahmaliGgAmudAhRtaM, tadasmanmate na virudbhyate / jIvasyaiva svarUpatvAd brahmaNaH "svena bhAsA svena jyotiSA prasvapatI"ti prastutya "anAyaM puruSaH svayaM jyotiH" iti vAkye svApo jIvaliGga, tadanAtmani brahmaNi virudhyate / tasya svApAyogAt / svaprakAze'numAnam / anumAnamapi-ahamiti vyavahAraH prakAzajanyo vyvhaartvaasNmtvt|aatmnyvhaariti vA pakSanirdezaH vyavahArasyAnyaviSayaprakAzAjanyatvAd vyavahArajanakA prakAzaH sidhyan lAghavAdA AkAzAdeH sApekSameva vyApakatvaM, sarvavyApakatvaM tu sarvAdhiSThAnacaitanyasyaivetyAha-vyapakatvaM ceti ! na caivaM dyabhvAdyadhikaraNavirodhaH / tatrezvaravyAvRttaprA. tItikakAdirUpeNa zubhvAdyadhikaraNatvaM jIvasya nirastaM natvazanAyAdyatItavAstavarUpeNa / nApIzvara evAtmazabdasya mukhyo'rtha iti vyutpaaditH| tasya svApAsaGgatatvAt / svazabdAditi siddhavanirdezAcceti draSTavyam / jIvavAstavasvarUpasya brahmAbhinnatvAdasuptatvAdiliGgaM tatropapadyata ityAha-yattvityAdinA / kiM cAtra pratyagbhinne brahmaNi parigRhIte jIvaliGga svApaH zrayamANo'nupapannaHsyAdityAha-sveneti / vAsanAtmakAntaHkaraNavRttirUpadRzyaprakAzena citprakAzena ca cetyrthH| AtmasvaprakAzatve'numAnamapi pramANamityAha-anumAnamiti / vedyaviSayaprakAzAdevAtmanaH svavyavahAra iti vadantaM prAbhAkaraM pratyAi-vyavahArasyeti / tAtmaviSayaH prakAzo janyo'stu tatrAha-lAghavAditi | AtmAtiriktaprakAzasya tadAnantyasya ca kalpane gauravAllAghavAnugRhItamanumAnamAtmanaH . svavyavahArahetuprakAzAtmatvalakSaNasvaprakAzatvameva sAdhayati, svaviSayatvasya cAsaMbhavena dUSitatvAditi bhAvaH / mukhata eva janyajJAnaM vyAvartayana sAdhyAntaramAha-svaviSayeti / svasyAtmavyavahArasya yo viSayastasya dharmo janyajJAnAdi tattvAnadhikaraNaprakAzajanya ityarthaH / paramate janyajJAnenArthAnta. ratvanivRttaye svaviSayadharmAtiriktatyuktam / svazabdaH smbhivyaahRtprH| tathA ca
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 259 smaiveti svprkaashtvsiddhiH| svaviSayadharmAtiriktaprakAzajanya iti vA sAdhyam / anubhUtiH svaprakAzA anubhUtitvAta vyatirekeNa ghaTavadityAcAryAH / / pUrvoktAnumAne navInAkSepaH / - atra navIna:-kimidaM svaprakAzatvam / na tAvadvAyavyApyatvam / Atmano'pi vRttivyaapytvaat| anyathA zravaNAdivaiyarthyaprasaGgAt / nApi phalAvyApyatvam / atItAdau nityAtIndriye cAtivyApteH / nApyavedyatve satyaparokSavyavahAraviSayatvam / suSuptipralayAdAvAtmani vyvhaaraabhaavenaavyaaptH| nApyavedyatve satyaparokSavyavahArayogyatvam / moksse'vyaapteH| tadAnI yogytaaruupdhrmsyaapybhaavaat| na ghaTAdivyavahAre sAdhyavaikalyam / na ceshvrjnyaanjnytyaa'rthaantrtaa| tasyApi jIvAbhinnatayA svaviSayatvAt / athavA''tmavyavahAramAtrasya pakSatvenezvaravyavahArasyApi pksstvaanokaarthaantrtaa| yadvA svaviSayadharmaniSThaguNatvAvAntarajAtyanadhikaraNaprakAzajanya iti sAdhyaM vivakSitam / na ca guNavyavahAre vyabhicAraH / dravyavyavahArasyaiva hetutvAt / na cAprayojakam / AtmAtiriktaprakAzajanyatve gauravAd, Atmani tatsaMbandhAdedu nirUpatvAcceti draSTavyam / citsukhAcAryAnumAnamapyAha-anubhUtirini // sAdhyAde1nirUpatvAnnedamanumAnaM sAdhvityarvAcInaH pralapatItyAha-atreti // tasya pralApamevAha-kimidamiti / kiM vRttyavyApyatvaM svaprakAzatvam, uta phalAvyApyatvam, athavA avedyatve satyaparokSavyavahAraviSayatvam, tadyogyatvaM vA, tadyogyatvAtyantAbhAvAnadhikaraNatvaM veti kiMzabdArthaH / AdyaM dUSayati-na tAvaditi / kevalAtmano na vRttivyApyatvamapIti matamAzaGkayAha-anyatheti / kevalasyaiva vedAntatAtparyyagocaratvAt tadviSayavRttyabhAve tacchravaNAdivaiyApAtAdityarthaH / dvitIyaM dUSayati-nApIti / abhivyaktacaitanyaM phalaM tasya tAdAtmyenAvacchedakatvam / ghaTAdestadvayApyatvaM, tadabhAvatvaM na svaprakAzatvam / atItAdernityAtIndriyasya vaa'bhivyktcaitnytaadaatmyaabhaave'pysvprkaashtvaadityrthH| tRtIyaM dUSayati-nApyavedyatva iti / vyavahArAbhAvena tadviSayatvasyApyabhAvAditi zeSaH / caturthapaJcamAvapyavyAptyA dUSa
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 saTokAtadIpikAyAma nApyavedyatve satyaparokSavyavahArayogyatvAtyantAbhAvAnadhikaraNatvam / mokSadazAyAM tasyApyabhAvAt / na hi tadA brahmaNyatya. ntAbhAvAnadhikaraNatvAkhyaH kazciDarmo'sti / brahmaNastathAbhUtayo gyatvAtyantAbhAvAdhikaraNatvAcca / anyathA brahmagatatayogyatAyA mithyAtvanna syAt / svAtyantAbhAvasamAnAdhikaraNasyaiva mithyAtvAt / na ca vyAvahAriko yogyatA'nyantAbhAvo brahmaNi neti vAcyam / brahmAtiriktasya tasya vyAvahArikatvAt / nApi brahmaNo'vedyatvam / tasya vRttivedyatvAt / / vRttyavyApyatvalakSaNaM nirasya phalAvyApyatvaM nirasyati nApi phalAvyApyatvamavedyatvam / brahmaNo'pi caramasAkSAkAravRttiprativimbitacaitanyavyApyatvAt / nanu vRttivimbitacida yati--nApyavedyatve satItyAdinA / vyavahAradazAyAmapi yogyatvAtyantAbhAvasya brahmaNi sattvAdasambhavazcetyAha-brahmaNa iti / nanu tadA brahmaNi tadyogyatvameva, na tadatyantAbhAva ityAzakaya tasya mithyAtva nirvAhArtha tadabhAvo'pi vaktavya ityAha --- anyatheti / nanu tadyogyatApratiyogikavyAvahArikAtyantAbhAvAnadhikaraNatvameva tallakSaNam / brahmaNi ca na tadvayAvahArikAtyantAbhAvaH pratiyogisamAnasattAkAbhAvasya tatsAmAnAdhikaraNyavirodhAt / kiM tu pAramArthika eva tadatyantAbhAvo brahmaNi / tathA ca nAsambhava iti cenna / brahmavyatiriktasya pAramArthikatve'dvaitahAneH so'pi vyAvahAriko vaacyH| tatazca tatsamAnasattAkayorapi virodho brahmaNo' nyatraiva vaacyH| tathA cAsambhava evetyabhipretyAha--na ca vyAvahArika iti / vizejyAsambhavamuktvA vishessnnaasmbhvmaah--naapiiti| kimavedyatvaM vRttyavyApyatvaM phalAvyApyatvaM vA ? / nAdya ityAha-tasyeti / / na dvitIya ityAha-nApIti // phalasvarUpaM vadana brahmaNastadvayApyatvameva neti zaGkate-nanviti / ghaTAdAvanityajJAnaviSayatvavyatirekeNa nityajJAnAzrayatvAbhAvAttadeva palaM tadviSayatvaM ca brahmaNo'pi tulyamityAha-na ghaTAdAviti kiM ca lakSaNavAkyagatAparokSavyavahArapadenAparojJAnajanyo vyavahAro vivakSitaH, laukikAparokSajJAnajanyo vA, aparokSo'yamityAkAro vA ? / prathamamativyApsyA dUSayati-aparokSeti / dvitIyamanUdya dUSayati-anAga
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 261 bhivyaktacainyAzrayatvaM phalavyApyatvaM tacca ghaTAdAveva na brahmaNIti cenna / ghaTAdAvapi vRttiviSayatvavyatirekeNa tadabhivyaktacaitanyAbhayatvAbhAvAt / aparokSavyavahArazca na tAvadaparokSajJAnajanyo vya. vahAraH / dharmAdAvayalaukikAparokSajJAnajanyavyavahArasya sattvAt / anAgatagocarasAkSAtkArajanakapratyAsatyajanyasAkSAtkAravivakSAyAM svarUpajJAnasya nityatvAdasambhavaH / nApyaparokSo'yamityAkAro vyavahAraH vastunaH aparokSatvam-aparokSajJAnaviSayatvaM ced ghaTAdivadAtmano'pi vedytvaapttiH| aparokSavyavahAraviSayatvaM ced vastuvyavahArAparokSatvayoranyonya. sApekSatvAdanyonyAzrayaH, abhAve'tivyAptizca / asti hi gajAbhAvo'parokSa iti loke vyavahAraH / asti ca phalAvyApyatvam / / parasparavyAghAtenA'sambhavapratipAdanam / ___ yadi cA''tmA'vedyaH na taoNparokSavyavahAraviSayaH syAt / phalavyApyasyaivAparokSavyavahAraviSayatvAt / yadi sphuraNAviSaye'pi teti / anAgatagocaro yaH sAkSAtkAraH taddhatubhUtA yA pratyAsattiH sAmAnyalakSaNAdirUpA tadajanyo janyazca yaH sAkSAtkAraH laukikapratyakSamiti yAvat tajjanyavyava. hAravivakSAyAmityarthaH / IzvarajJAnajanyadharmAdivyavahAravyAvRttaye janyapadam / svarUpajJAnasya nityatvAditi / tathA ca laukikasAkSAtkArajanyavyavahAraviSayatAbhAvAdasambhava ityarthaH / tRtIyamapavadati-nApIti / 'aparokSo'yam' iti vyavahriyamANaM viSayAparokSyaM kimaparokSajJAnaviSayatvamaparokSavyavahAraviSayatvaM vA ? / AdyamanUgA dUSayati-vastuna iti / dvitIye vastuno'parokSatve siddhe vyavahArasyAparokSatvam / vyavahArAparokSatve ca vastvAparokSyamiti parasparAzraya ityAhaaparokSeti / nanvaparokSo'yamityevaMrUpazabdavyavahArasya svajJAnajanyasya viSayAparokSyajJAnaM vinaiva zrotragrAhyatvAnnoktadoSa ityAzaGkaya dUSaNAntaramAi-abhAva iti / anupalabdhirUpaparokSamAnagamyatvAnna phalavyApyatvamabhAvasyetyAha --asti ceti / vizeSaNavizeSyayoH parasparavyAghAtAdapyasambhava ityAha --yadi ceti / / ___phalAvyApyatvalakSaNAvedyatve'pyaparokSavRttimahimnavAparokSavyavahAro'stu / yadi sukhaduHkhAdAvaparokSavRttavya bhicArAnna taddhetutvaM tarhi svarUpasphuraNaM svAviSaya
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 saTIkAdvaitadIpikAyAm sphuraNe tadviSayakAparokSavRttistadaviSayakasphuraNameva vA svabhAva. vizeSAdyavahAramutpAdayettayavairUpyAya ghaTAdAvapi tathaiva syAt / anyathA prameyatvamapi svavRttiM vinaiva svasminprameyatvavyavahAraM kuryAditi kevalAnvayi na syaat| . kiM ca svaprakAzatvaM na tAvadAtmasvarUpaM sAdhyam / iSTApatteH / na hyAtmani kasya citpraveSo'sti / nApi tddmH| tasyAtAtvikatvenAsvayaMprakAzatApalyA svaprakAzatvasAdhakAnumAnAnAM bAdhitatvAt / aprasiddha vizeSaNazca pkssH| na ca vedyatvaM kiJciniSThAtyantAbhAvapratiyogi dharmatvAt zauklyavaditi sAmAnyata. statsiddhiriti vAcyam / vedyatvAbhAvamAtrasiddhAvapi viziSTatAdhyasyAprasiddhatvAt / mama mate ghaTAdeH phalAvyApvatve tatra sAdhya. stvaacc| dharmatvaM ca kevalAnvayidharme vyabhicAri / kiM cAtyantAbhAvapratiyogitvaM yadi kutazcinna vyAvarteta / tarhi tatraiva vyabhi meva svavyavahAraheturityabhyupagame ghaTAdAvapi tathAtvApAtenAtivyAptiH syAdityabhipretyAha-yadIti / sphuraNasya svavyatirikta tadviSayatayaiva vyavahArahetutvam / svasmiMstu svarUpeNavetyabhyupagame'tiprasaGgamAha-anyatheti / evaM sAdhyaniruktaM dUSayitvA tatsvarUpamapi kiM pakSIbhUtAtmamAtraM taddharmo veti vikalpamabhyupetya prathama dUSayati-kiM ceti / na dvitIya ityAha-nApIti / sa kiM tAttviko dharmaH, utAtAttvikaH ? / nAdyaH dvaitApatteH / na dvitiiyH| adhiSThAnasyAropitaviparItarUpatvaniyame nAsvaprakAzatvApAtAdityAha-tasyeti / avedyatvasyAprasiddhatvena taddhaTitasAdhyasyApyasiddhatvAt / saMdehAyogAnna pakSatA'pItyAha-aprasiddhati / sAmAnyato dRSTAnumAnena pakSa tadatiriktaudAsInyenAvedyatvasiddhau pakSe saMdeha nivRttaye kevalavyatirekipravRttirityAzakya tathApi viziSTasAdhyamaprasiddhameveti dUSayati-na ceti / asAdhAraNyamapyAha-mameti / sAmAnyAnumAnaM ca vyabhicArItyAha-dharmatvaM ceti / kevalAnvayidharma vipratipannaM pratyAha-kiM ceti / atyantAbhAvapratiyogitvaM yadi sarvatra vartate tarhi tadeva kevalAnvayIti tatra vybhicaarH| yadi na vartate tadevAtyantAbhAvApratiyogitayA kevalAnvayIti tatra vyabhicAra ityarthaH / hetUkRtamanubhUtitvamapi jAtirupAdhirdhA ?, nobhayathA'pItyAha-anubhUtitvaM cetyAdinA / dharmisatteti siddhAnte'nubhUtau tAdRzabhedAbhAvAditi bhaavH||
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 263 cAraH / vyAvarttate cet / yato vyAvartate tatraiva vyabhicAraH / anubhUtitvaM ca na jaatiH| jAtermisattAsamAnasattAkabhedavavyaktisApekSatvAt / nopAdhiH / tadanirUpaNAt / svaprakAzatvaviruddhavedyatvavattayA'rthAntaratvam / api ca ghaTAdAviva svaprakAzatvavirodhino vyAvahArikavedyatvasya sattve'pi tadatyantAbhAvasaMbhavenArthAntaramiti / atra bramaH / saMvidaviSayatvaM svaprakAzatvam / na caavyaaptytivyaaptii| cidra pasyAtmanaH svAviSayatvAtsvAtiritasaMvidantarAbhAvAcca / saMvidrapAtmAtiriktasya sarvasya saMvidhiSayatvAt / atItAderatIndriyasyApi vRttigatasaMvidavacchedakatayA tadviSayatvAt / anyathA javRttimAtrAdanAtmavyavahArAyogAt / na caivamapi saMvidagocarastajjaumevAstviti vAcyam / svataH kiM ca ghaTAdau yAdRzavedyatvaM svaprakAzatvavirodhi tAdRzavedyatvasyA''tmani sattve'pi tadatyantAbhAvaghaTitasAdhyasyApyupapattarasvaprakAzatvenArthAntaratetyAhaapi ceti / saMvidviSayatvAbhAvaH, saMvidviSayAnyatvaM vA saMvidaviSayatvaM svaprakAzatvaM, taccA''tmasvarUpamevAropitAbhAvasyAdhiSThAnamAtratvAdityabhipretyAha-atreti / asmin lakSaNe na pUrvoktadoSAvasara ityAi-na ceti / AtmadharmajJAnaviSayatvAda. vyAptirityata Aha-saMvidantareti / ativyAptyabhAve hetumAha-saMvidrUpeti / atI. tAdeH phalAvyApyatve'pi saMvidviSayatvAnna tatrAtivyAptirityAha-atItAderiti / atItAdevRttiviSayatvameva na citprakAzaviSayatvamityabhyupagame doSamAha-anyatheti / hetugarbhavizeSaNaM duHkhAdau vyabhicArAdapi na vRttimAtrasya vyavahArahetuteti draSTavyam / jaDasyApi saMvidAviSayatvasaMbhavAttattvenArthAntaratetyAsakyAha--na caivamiti / ayamabhisaMdhiH--saMvidaviSayatve sati prakAzamAnatvaM svaprakAzatvam / prakAzamAnatvaM ca svasattAyAM svasattAprakArakasaMzayAdyagocaratvam tasya ghaTAdivatsaMvidviSayatvaprayuktatvaniSedhe svarUpaprayuktatvameveti pryvsyti| tathA ca na jaDatvenArthAntarateti / nanu vRttyatiriktA saMvideva nAsti vRttiviSayatvaJcAtmano'pItyasaMbhava ityata Aha-saMvicceti / citsukhAcAryalakSaNamapyanavadyamityAha-athaveti / atrA
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 saTIkAdvaitadIpikAyAm parato vA'siddhasya zaGkitumapyazakyatvAt / saMvicca vRtyatiriktA nirUpitaiveti nAsaMbhavo'pi / athavA'vedyatve satyaparokSavyavahArayogyatA'tyantAbhAvAnacikaraNatvaM svaprakAzatvamityAcAIyamapi lakSaNamastu / tatra ca yogyatAntaM lakSaNam / atyantAbhAvAnadhi. karaNatvAMzastu brahmaNi lakSaNasyAsaMbhavaM vyAvarttayati / avyAptinirasanam / na caivaM muktikAlIna Atmani lkssnnaavyaaptiH| nahIM svaprakAzasya svarUpalakSaNaM, kintu jagatkAraNatvavattaTasthalakSaNam / svarUpalakSaNaM tu prAguktameva / kadAcidvedyatvaviruddhadharmAdhikaraNasyaiH vAtmano muktAvapi sattvAt / etena "svaprakAzatvaM vAstavamavAstavaM vA 1 / aady'daitksstiH| dvitIye brahmaNo vastuto'svaprakAzatvaprasaGgaH kalpitaviruddhasvabhAvatvAdatvAdadhiSThAnasya" iti nira. stm| ekasya tvadabhimatAtmavilakSaNasvarUpatvAt, anyasya klpittvaat| vedyatvaM phalAvyApyatvam / tacca ghaTAdAvativyAptivAraNAya / itaraca dharmAdau / atra sarvalakSaNamiti na bhramitavyamityAha-tatra ceti / lakSaNasyAsambhavamiti / lakSaNekadezayogyatvAsaMbhavamityarthaH / atyantAbhAvAnadhikaraNatvasya tatpratiyogyadhikaraNatvaniyamAditi bhAvaH / na ca yogyatAyA mithyAtvAttadatyantAbhAvAdhikaraNamevA''tmati vAcyam / pratiyogisamAnasattAkAtyantAbhAvasya tatsAdezyavirodhAditi draSTavyam / atroktAvyAptimapavadati-na cevamiti / svarUpalakSaNasyaiva kadAcidabhAvo dossH| na taTasthalakSaNasya / idaM ca brahmaNo jagatkAraNatvavattaTasthalakSaNamevetyAha-na hIdamiti / taTasthalakSaNasya kadA. citsattvamAtreNa trikAlamitarebhyaH svAzrayavyAvartakatvAtkadAcitsattvameva prayojakamityabhipretyAha-kadAciditi / lakSaNadvaividhyakathanAdeva tasya vAstavatvAdivikalpaprayuktadoSo netyAha-eteneti / svarUpalakSaNasya sNvidvissyaatmmaatrtvaannaadvaitksstiH| na ceSTApattirityabhipretyAha-ekasyeti / taTasthalakSaNaM tu mithyA, tadadhiSThAnaM tu satyatayA tadviparItamavetyAha-anyasyeti /
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 265 asvaprakAzatvakhaNDanam kiM ca kimasvaprakAzatvam / svaprakAzatvadharmarAhityaM, vedhatvaM vA 1 / Adya iSTApattiH / brahmaNo nirdharmakatvAt / dvitIye'pi vAstavaM na saMbhavati / jJAnAtmano brahmaNaH svaparaviSayatva nirAkaraNAt / avAstavatu vedyatva svaprakAzatvasamAnasa. ttAkaM tadvirodhAttatra na saMbhavati / tadasamAnasattAkamavAstava tu vedyatva kAmamiSyatAM, na naH kSatiH / ata eSa vyAvahArikavedyatvenArthAntarateti nirstm| vyAvahArikavedyatvasya vyAvahArikaghaTAdisvaprakAzatvaviruDatto'pi pAramArthikabrahmasvaprakAzatva. virodhitva kathamiti ca paribhAvanIyam // brahmaNo'vedyatvapratipAdanam / nApi brahmaNyavadyatvasyAnirUpaNaM phalAvyApyatvasyaiva tasya sarva pramANa phalAtmani tasminsatvAt, phalasya cAbhivyaktaviSayAvacchinnacaitanyAtmanastasminnabhAvAt ghaTaH sphurati paTaH sphuratIti svaprakAzatvasya mithyAtve yadApAdyamAnamasvaprakAzatvaM tannivaktavyamityAhakiJceti / adhiSThAnasya vastuta AropyarahitatvAdAdyamiSTamevetyAha-Adya iti / dvitIye tadvadyatvaM vAstavamavAstavaM vA ? nAdya ityAha-dvitIye iti / dvitIye'pi kiM tadvyAvahArikaM prAtItikaM vA ? / nAdyaH / samAnasattAkayorbhAvAbhAvayovirodhAdityAha-avAstavamiti / dvitIya miSTama vetyAha-tadasamAneti / yaduktaM ghaTAdau vyAvahArikavedyatvasyaiva svaprakAzatvavirodhitvAttatsaMbhavenApyarthAntarateti, tatrAhaata eveti / samAnasattAkayorbhAvAbhAvayorvirodhAdevetyarthaH / tadaGgIkRtyApi svarUpalakSaNalakSitasvaprakAzatvasya na hAnirityAha--vyAvahAriketi / kathamiti / na kathamapItyathaH // yaJcoktaM brahmaNo vRttivedyatvAnnAvedyatvamiti tatrAha-nApIti / pramANaphalAtmanIti / taduktamatra bhavadbhiH surezvarAcAryaH"parAgarthaprameyeSu yA phalatvena sNmtaa| 34
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 saTIkAdvaitadIpikAyAm phasasya viSayAvacchedavyavahArAt / caitanyAtmano brahmaNaH svasvarUpacaitanyAnavacchedakatvAt / caitanyAntarasya cAbhAvAt / ghaTAdezca caitanyAvacchedakatvaM nirUpitamiti na tdbhaavH| antaH karaNAdi caabhivyktcaitnyaavcchedkm| na cAvidyAnivRttireva phalam / tasyA eva jJAnajanyatvAt / tadAzrayazca brahmaveti tadeva phalavyApyaM na ghaTAririti vaacym| avidyAnivRttezcaitanyamAtratvenAzrayAzrayibhAvAbhAvAt / ___ astu vA tadapiphalaM tathApi tadvatvaM na phalavyApyatvaM vivakSitam, kintvabhivyaktacaitanyAvacchedakatvameva / na ca brahmaNaH phalavyApyatvAbhAve'parokSatvaM na syAditi vAcyam / pramAtravyadhAnena prkaashmaantvmaatrennaaproksstvoppttH| saMvit saiveha meyo'rtho vedAntoktipramANataH" iti / phalasvarUpaM pradarzayaMstadavyApyatvamAha-phalasya ceti / pramAtRdharmavRttyatiriktaphalameva nAstItyAzaGkayAha-ghaTa iti / AtmA phalavyApyaH aparokSatvAt saMmatava dityAzaGkaya kiM svarUpacaitanyavyApyatvaM sAdhyate uta svAtiriktacaMtanyavyApyatvam ? / nAdyaH / bhinnayorevAvacchedyAvacchedakabhAvAdityabhipretyAha-caitanyeti / dvitIyaM dUSayati-caitanyAntarasyeti / ghaTAderapi vRttiviSayatvavyatirekeNa na phalavyApyatvam / tathA ca tatrAtivyAptirityAzaGkathAha-ghaTAderiti / anAvRtapramAtRcaitanyatAdAtmyaM vinA tadAparokSyAnupapattirityAdikaM niruupitmityrthH| ajJA. nAntaH karaNataddharmeSvativyAptimAzaGkayAha-antaHkaraNeti / nanu kriyAsAdhyasyaiva phalatvAt , jJAnakriyAsAdhyAvidyAnivRttireva phalam / tathA ca brahmaiva phalavyApyamiti na vAcyamityAha-na ceti / hetumAha-avidyeti / AropitAbhAvasyAdhiSThAnamAtratvaprasAdhanAditi bhAvaH / avidyAnivRttiradhiSThAnAdbhinnetimatenAhaastu ceti / abhivyaktacaitanyAvacchedakatvalakSaNaphalavyApyatvasyaiva ghaTAdAvaparokSasvaprayojakatvAd tadabhAve brahmaNa AparokSyaM na syA datyAzaGkaya hetvasiddhyA dUSayatina ceti / anAvRtacaitanyAvyavadhAnamevArthAparokSatvaprayojakam / tacca ghaTAdau tenAdhyAsikatAdAtmya prayuktam / brahmaNastu svata eveti bhAvaH /
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 267 vyavahAragatAparokSatvaniruktiH . vyavahArasyAparokSatvamanAgatagocarasAkSAtkArajanakapratyAsatyasahakRtapramANajanyapratyakSajanyatvaghaTAdivyavahArasyaivaMrUpatvAt, 'ahaM brahmAsmi' itivyavahArasyApi vAkyajanyapratyakSajJAnajanyatvAt, ukta pratyAsattijajJAnAjanyajJAnAkaraNakavRttijanyatvaM vA vyavahArAparokSatvam / ahamiti vyavahArazcaivaMrUpaH / dharmAdivyavahArazca naivam / na caivamAtmano jJAnaviSayatvApattiH / vRttiviSayatvasyeSTatvAt / pUrNAtmanaH svAtirikta caitanyAbhAvena tadviSayatvasyauvAsmAbhiranaGgIkArAt / vyavahAramAtre prakAzamAnaM kAraNaM, na tu tadviSayaprakAza sAmAnyAdipratyAsattimaGgIkRtya lakSaNagatAparokSavyavahAraM nirvaktivyavahArasyeti / atrAnAgatagocarasAkSAtkArajanakapratyAsattipadena sAmAnyAdipratyAsatti. vivkssitaa| tathA ca vartamAnatvapratyAsattyA idaM vartamAnamitijJAnaviSayadharmAdivyavahAre naativyaaptiH| vastutastu sAmAnyAdipratyAsatternirasidhyamANatvAdaparokSajJAnajanyatvaM vyavahArAparokSatvaM, aparokSArthaviSayatvaM vA / arthAparokSaM tu saMvidabhedAditi nAnyonyAzrayAdiriti bhaavH| nanvAtmavyavahArasya nityasAkSijanyatayA janyapratyakSajanyatvAbhAvAdasaMbhava iti tatrAha--ahaM brahmAsmIti / nityasAkSijanyAtmavyavahArasaMgrahAya lakSaNAntaramAha-ukteti / anumityAdijanyavyavahAravAraNAya jJAnAkaraNaketyAdi / atrAvyAptyativyAptizaGkava netyAha-ahamitIti / AdyalakSaNe pratyakSajJAnaviSayatvAdAtmano dRzyatvApattirityAzaGkaya na vRttiviSayatvaM dRzyatvaM, kiM tu cidviSayatvameva / tacca na cidrUpAtmana ityAha-na caivamiti / nanvAtmanazcitprakAzaviSayatvamapi vAcyam / itarathA tavyavahArAyogAdityAzaya pUrvoktanyAyaM smArayati-vyavahAreti / tathApyAtmavyavahArarUpakAryavizeSe tadviSayaprakAzarUpakAraNavizeSo vAcya ityAzaGkyAha--AtmavyavahAra iti / AtmanaH prakAzaviSayatvAsaMbhavAd 'vijJAtAramare kena" ityAdizrutiprasiddhatvAcca prakAzAbheda evAtra vizeSakAraNam / sa ca yAvavyavahAraM bhedAbhAvAtmA kalpitaAtmA
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 saTIkAdvaitadIpikAyAm tvena, gauravAt / AtmavyavahAre AtmAbhinnaprakAzasyA'nAtmavyavahAre ca tadviSayaprakAzatvena kAraNatvam / na ca ghaTAderapi prakAzaviSayatvaM mAstviti vAcyama / prakAzamAtrasya tadvyavahArakAraNatve. 'tiprasaGgAta // ghaTasya prakAza ityanubhavasyAsati bAdhake prAmANyatyAgA. yogAcca / na ca saadhyaaprsiddhiH| prathamasAdhyAbhAvasya bhAvarUpasya caitanyaviSayatvasya ghaTAdau prasiddhatvAt / atra gRhItavyatirekavyAptikasya puMso vinA'pi sAdhyaprasiddhi pakSe tadanumAnasaMbhavAt / dvitIyasAdhye cAparokSavyavahAraviSayasaMvid vedyA na bhava. tIti sAdhyam / vedyatvaM ca saMvidviSayatvamiti tadabhAvasiddhA. varthAtphalavyApyatvAbhAvaH pakSe siddhyati / tirikto'stIti bhAvaH / yadvA yathA jJAnasAmAnyasAmagrIta evAsati saMskAre'nubhavarUpavizeSakAryam / yathA vA tata evAsati doSe svatastvamate pramArUpakAryavizeSaH evaM prakAzamAtrA vAsati asatibhede-saMskAre sati vyavahAravizeSa ityarthaH / tarhi ghaTAdAvapi sAmAnyakAraNAdeva vyavahAra vizeSa ityAzaGkAmatiprasaGgena daSayati--na ceti / ghaTAdAvapi prakAza bheda eva vizeSakAraNamiti manvAnaM sugataM pratyAhaghaTasyeti / cijaDayorvAstavAbhedAyogAdbhedAnubhavavirodhAccetyarthaH / yaccoktamaprasiddhavizeSaNaH pakSa iti tad dUSayati-na ceti / sAdhyAprasiddhiriti / doSAyeti zeSaH / abhAvaprasiddhau pratiyogiprasiddhastantratvAtsaMvidviSayatvarUpapratiyogino ghaTAdAvanubhUtitvAbhAvena vyAptatayA gRhItatvAdanubhUtitvahetoyatirekavyAptipakSadharmatayoH sattvAdAdyalakSaNalakSitasAdhye sAmrAjyamityabhipretyAha-prathameti / dvitIyalakSaNe vizeSyasyAtmani siddhasya pakSakoTau nivezasaMbhavAdvizeSaNamAtrasyAvedyatvasya vyatirekavyAptimaddhetubalAsiddhAvarthAdviziSTalakSaNasiddhirityabhipretyAha-dvitIyeti / arthAditi / phalaviSayatve saMvidaviSayatvAyogAdityarthaH / phalAvyApyatvasya mukhataH
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 266 atha vA vedyatve satyaparokSavyavahAraviSayatvAderghaTAdau prasihasyAnubhUtAvaparokSavyavahAraviSaye'nubhUtitvena hetunA'bhAvA. numAnAt / arthAdavedyatve satyaparokSavyavahAraviSayatvasyApi pakSa eva siddhH| na cAdRSTAdAvasAdhAraNyama / tasya tarkAnavatAradazAyA. meva doSatvAt / AcAryAnumAne tu vedyatvamaparokSavyavahArayogyakiJciniSThAtyantAbhAvapratiyogi bhAvadharmatvAditi vivakSitam / yattu kevalAnvayidharma vyabhicAra iti / tadasat / kevalAnvayidharmAsiddheH prameyatvAderapi svasmin sambandhAbhAvena svavRttyatyantAbhAvavattvAt / na 'caivaM prameyatvaM prameyam'iti dhorna syAditi vAcyam / tasyAstavRttiprameyatvAntaraviSayatvAt / athavA bhedo bhinnaH ghaTAbhAve ghaTo nAstItyAdibuddhivat prameyatvasvarUpameva tabuddhiviSayaH / evamatyantAbhAvapratiyogi sAdhyatve'pi na doSaH / idAnImatrApi viziSTAbhAvasyaiva sAdhyatvAt , viziSTasya ca ghaTAdau hetvabhAvena vyAptatvAt , prathamalakSaNavanna sAdhyAprasiddhirdoSAyetyAha-atha veti / vizeSyavati viziSTAbhAvo vizeSagabhUtavedyatvAbhAvamAdAyaiva paryavasyati / tathA cAvedyatvaviziSTalakSaNasiddhirityAha-arthAditi / nanu vizeSyAbhAvaprayuktaviziSTAbhAvavatyadRSTAdau sapakSe hetorabhAvAdasAdhAraNyamityAzakya tasyAnityadoSatvAnnaitad dUSakatva mityAha-na cAdRSTeti / yadapyuktaM vedyatvaM kizciniSThAtyantAbhAvapratiyogi dharmatvAditi sAmAnyato dRSTAnumAnAnna viziSTasAdhyasiddhiriti / tatrAha-AcAryeti / parokSavyavahAraviSayatvAtyantAbhAve vyabhicAravAraNAya bhAve. tyuktam / na cAparokSavyavahAraviSayatve vyabhicAraH / paramate tasminneva tadatyantAbhAvasattvAt / asmanmate tasya mithyAtvena pakSasamatvAnna vyabhicAra iti bhAvaH / prameyatvAdAvuktavyabhicAramanUdya dUSayati-yattvitvAdinA / prameyatvAtyantAbhAvasya kutrApyabhAvAvRttimadatyantAbhAvApratiyogitvena tasya kevalAnvayitvamityAzaGkyAha-prameyatvAderiti / saMbandhAbhAveneti / svavRttitvAyogAditi shessH| prameyatvasya svasminnabhAve prameyatvavaiziSTayAnubhava virodha ityata
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 saTokAvatadIpikAyAma tve'pi draSTavyam / na ca pramAviSayatvAkhyaprameyatvaM kevalAnvayi pramAtadviSayAtiriktasya pramAviSayatvasyaivAbhAvAt / tayozcAkevalAnva. yitvAt / atiriktaviSayatAyAzca taireva nirAkaraNAt / . . yacca pramAtvameva prameyatvam / paramparAsambandhena tasya ghaTAdAvapi satvAditi / tanna / vRttimadatyantAbhAvapraviyogitvenA. kevalAnvayitvAt // ___kiM ca pramAtvameva yadi prameyatvaM tarhi sarvamuktau na prameyatvam / pramAvyaktighaTitapramAtvasya tadabhAve'bhAvAt / IzvarajJAne tadA'pi pramAtvamastIti cet na tasyApramAtvAt / Aha-na caivamiti / prameyatvaM nAma pramAviSayatvaM tacca pramAtadviSayasvarUpamevepyanupadameva vakSyate, tathA ca prameyatvasya nAnAtvAdekasyAparavaiziSTayamupapadyata iti bhaavH| prameyatvasyakatve'pi tatsvarUpameva viziSTapratyayaviSaya iti sadRSTAntamAhaatha veti / yathA ghaTabhedo ghaTabhinna iti viziSTapratyayaviSayo ghaTabhedasvarUpameva bhede bhedAntarAGgIkAre'navasthApatteH / yathA vA ghaTAbhAve ghaTo nAstIti pratItestasvarUpameva viSayaH / ghaTAbhAve tdbhaavaantrsyaabhaavaadevmtraapiityrthH| yaduktam atyantAbhAvapratiyogitvaM kutazcidvayAvartate na vetyAdi tatrAha-evamiti / tasyApi nAnAtvAt / ekatvepi svaniSThatyantAbhAvapratiyogitvAccetyarthaH / prameyatvasyApi nAnAtvenAkevalAnvayitvamityAha-na ceti / atra kenacittAkikApasadenotprekSita pramAtvameva prameyatvam / tacca kevalAnvayIti tadanuvadati-yacceti / paramparAsambandhe. neti / pramAtvAzrayapramAviSayatvasambandhenetyarthaH / kiM pramAtvaM sAkSAdeva kevalAnvayi uta paramparAsambandhena kiM vA tadubhayasAdhAraNyena ? / nAdyaH / ghaTAdau sAkSAttadabhAvAt / na dvitiiyH| pramAyAM paramparAyA abhAvAt / na tRtiiyH| svasminnevobhayathA'pyabhAvAt / ghaTatvAderapi sAkSAtparamparAsambandhena kevlaanvyitvaapaataat| tadvati tatprakArakajJAnatvAdirUpasya tattadvaiziSTayapratibhAsAdyanekAtmakasya pratipramAyAM bhinnasvenaikatvAyogAccetyabhipretyAha-tanneti / /
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 271 kiM ca yadi pramAtvaM ghaTe'pi syAt tahiM pramAyAstata itarabhedAnumAna na syAt / vipakSe'pi tadvatteH / na ca pramAtvasamavAyitvamitarabhedAnumito liGgam / asiddhH| svarUpasaMbandhastu ghaTe'pi tulyaH / lAghavena pramAtvAbhAvasyaiva taditarabhedAbhAvavyApakatvAcca / yatra yatsaMbandhena yadatyantAbhAvastatraiva tavRttau virodho dattajasAJjaliH syAt / etena zabdapratipAdyatvAderapi kevalAnvayitvaM nirastam / zabdajanyajJAna viSayatvAdestasya vyAvRttatvAt / prameyatvAderAtmanyabhAvAcca na kevalAnvayitvam / anubhUtitvaM ca jAtiH / kalpitabhedavatsaMviniSThatvAt / jAtau ca svasamAnasattAko vyaktibhedo'. dUSaNAntaramAha-kiM ceti / vyaktighaTiteti / tasya yathArthajJAnatvAdirUpopAdhitvAdityarthaH / muktAva nityajJAnAbhAve'pi nityapramAtvamastIti zaGkate--Izvareti / IzvarajJAnasya guNadoSAjanyatvAt pramA'pramAbahirmUtatvamevetyabhipretyAha-na tasyeti / pramAtvasya ghaTAdivRttau tataH pramAvyAvartakatvaM na syAdityAha-kiM ceti / tata iti / pramAtvahetorityarthaH / pramAtvasya ghaTAdau paramparA saMbandha eva, na tu smvaayH| tadvattvamevetarabhedAnumAne liGgamiti cenn| pramAtvasyopAdhitvena pramAyAmapi tatsamavAyAsiddherityAha-na ca pramAtveti / astu tarhi tatsvarUpasaMbandha eva liGgamityata Aha-svarUpeti / kiM ca yatra prametarabhedAbhAvastatra pramAtvAbhAva ityeva lAghavAd vytirektthyaaptiaacyaa| tathA ca pramAtvasya ghaTAdivRttAviyaM vyAptina saMbhavedityAha-lAghaveneti / ghaTAdau pramAtvavattadatyantAbhAvo'pyastyeva / tathA ca noktavyAptyasaMbhava ityAzaGkayAi-yatreti / uktanyAyenAbhidheyatvAdikamapi na kevalAnvayItyAha-eteneti / abhidheyatvAdeH sakhaNDatvena pratipadArthabhinnatyAnna sarvatrAnugama ityAha-zabdeti / svamatenAha-prameyatvAderiti / yaduktam anubhUtitvaM jAtirupAdhirvA na saMbhavatIti / tatrAha-anubhUtitvaM ceti / yaccoktaM jAteddharmisama
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 saTIkAdvaitadIpikAyAma pekSyate na tu dharmisamAnasattAkaH / anubhUtizca vRtyupahitacaitanya miti na vRttibhAge vyabhicAraH // etena 'yadi svaprakAzatvasAdhakAnumAnamanubhUtiM viSayIkaroti, tarhi tasyAH vedyatvam / atha na viSayIkaroti tayasattvaM svaprakAzatvasya / na ca svaprakAzatvadharmo'pi svaprakAzaH / atha svaprakAzatvasyAnumitivedyatve'pi nAnubhUtestavedyatvam / dharmiNaM vinA'pi zabdAdegrahaNAditi cet', na / anumAnasya pakSaviziSTasAdhyaviSayatvAt, iti nirastam / anubhUteranumitirUpavRttivedyatve'pi caitanyavedyatvaphalavyApyatvayorabhAvAn / atha jJAnaM vedyaM vastutvAd, vyavahAraviSayatvAdA ghaTavat / viparyaye ca narazRGgAdivadavastutvaprasaGga iti cenna / prakAzamAnatvamAtreNaiva tannivRttaraprayojakatvAt / anubhUteH svaparavedyatvAyo. gsyokttvaacc| sattAkavyaktibhedaniyatatvAditi / tatra dharmigrahApe mayA dharmasyasvasya grahe lAghavam / anubhUtI cAnirvacanIyajAtisamasattAkabhedastviSTa evetyabhipretyAha-jAtau ceti / anubhUtitvasya jaDavRttAvapi sattvena vyabhicAramAzaGkathAha-anubhUtizceti / zrotropAdhau karNe zrautravyavahAravadanubhUtyupAdhivRttAvanubhUtivyavahAra iti bhAvaH / AtmanaH svaprakAzatvasAdhakapramANaviSayatve'viSayasve vA na svaprakAzatvamityAdiprAkRtacodyasya nAtrAvasara ityAha-eteneti / asya nirastamityuttareNa saMbandhaH / tahya sattvamiti / mAnAbhAve meyAsattvA. dityrthH| mAnAsiddhatve'pi svataHsiddhatvAt sattvamityAzaGkayAha-na ceti / dharmasya mithyAtvena jaDatvAditi bhAvaH / svaprakAzatvadharmasyAnumitivedyatve'pi na dharmiNaH svaprakAzatvakSatiriti zaGkate-atheti / dharmigrahaNaM vinA kathaM dharmamAtragrahaNamityAzaGkayAha-dharmiNamiti / dharmiNaH pratyakSAviSayatve'pyanumitiviSayatva
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 273 kiM ca svAtmanyastitvAdiviSayaH saMzayo viparyAso vA neti sarvasaMpratipannam / sa ca niyamena tatkAraNAbhAvaprayojyaH / tatkAraNaM cAtra vizeSAdarzanameva nAstIti vAcyam / tadanyasya dharmIndriya sannikarSakoTismaraNAdeH sarvasya sattvAt / __nanu dharmijJAnavirahAta saMzayaviraha iti cenna / etatkAlA. vacchinne Atmani jJAyamAne'pyahaM prAtaHkAlono na veti saMzayA darzanAta / tatkAlasya ca ghaTajJAnadhArAdhAratnena tadAnImAtmajJAnAbhAvAt / ahamiti jJAnAnantaramahaM jJAnavAnna veti saMzayaprasagAcca / AtmasvarUpajJAnasyAsvaprakAzatve svapnadRSTagajAderaparo mAvazyakamityAha pUrvavAdI-na anumAnasyeti / anubhUteranumitiviSayatve'pi nokta. lakSaNadvayavirodha ityAha-anubhUteriti / svaprakAzAnumAnasya pratiprayogamAzaGkate--atheti / svasattAprakArakasaMzayAdyagocaratvenaivAvastutvanivRttervedyatvaM vinA na vastutvAdyanupapattiriti dUSayati-na prakAzeti ! pratikUlatarkaparAhataM cedamanumAnamityabhipretyAha-anubhUteriti / AtmanaH kadApyastitvAdiprakArakasaMzayAdyabhavAnupapattirUpArthApattirapi svaprakAzatve mAnamityabhipretyAha--kiM ceti / yAvatkAlaM saMzayAyabhAvastAvatkAla tatkAraNAbhAvo vaktavya ityAha-sa ceti / atra saMzayAdikAraNasya vizeSAdarzanasyaivAbhAvo vizeSadarzanaM vAcyam / anyasya kAraNasya kadAcidbhAvAt / tacca vizeSadarzanamAgantukaM sarvadA na saMbhavatIti svaprakAzatvasiddhirityabhipretyAhatatkAraNamiti / nanu vartamAnakAlonAtmanyahaMpratyayena nizcitatvAnna sNshyH| atItakAlInAtmani dharmijJAnAbhAvAdeva na saMzaya iti zaGkate--nanviti / vartamAnatayA nizcite'pi ghaTe prAtaHkAlInatvAdisaMzayavadAtmanyasvaprakAze kAlAntarIyatvasaMzayaH syAdevetyAha-na etatkAleti / prAtaHkAle'pyAtmano'haMpratyayena 35
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 saTIkAdvaitadIpikAyAm kSatvAbhAvApattezca / etena saMzayAbhAvo na svaprakAzatvaniyataH zarIrAdiSu tadabhAvAditi nirastam / zarIrasyApi svaprakAzAtmAbhedAdhyAsena svasattAyAM prkaashaavybhicaaraat| tasmAnna vedyatvAnumAnaM sAdhu / atassiddhaM svaprakAza Atmeti / etena "sAkSI cetA kevalo nirguNa" ityAdizrutisiddha sAkSitvaM vyAkhyAtam / akartRtle sati draSTutvaM hi sAkSitvam / loke tathaiva prasiddhaH / ahamarthaprakAzazcitsvarUpAtmA'pyakartetyuktamityaudAsInyabodhAbhyAmAtmA sAkSI bhavati / na ca draSTatvaM darzanakriyA. kartRtvamato vyAghAta iti vAcyam / darzanasya nityatvenAtmanastada nizcitatvAnna saMzaya ityata Aha-tatkAlasya ceti / sarvadA'haMpratyayadhArAyAM bAhyajJAnavilopaprasaGgAditi cshbdaarthH| jJAnasyAsvaprakAzatve tadutpattyanantaraM tatra kadAcitsaMzayaH syAt / dharmijJAnAdeH sattvAdityabhipretyAha-ai miti / arthApattyantaramAha -Atmeti / etacca svapnasAkSivAde nirUpitamiti bhAvaH / zarIrA. haGkAraduHkhAdInAM yathA jaDatve'pi saMzayAdyabhAvastathA''tmano'pi kiM na syAdityA. zaGkayAha-eteneti / na hi vayaM svaprakAzatvaM saMzayAdyabhAve prayojakaM brmH| kiMtu prkaashmaantvm| tacca parizeSAdAtmanaH ghaprakAzatvena zarIrAdestattAdAtmyAdhyAsenetyabhipretyAha-zarIrasyeti / anekapramANavirodhAdaprayojakatvAcca pratipakSAnumAnaM durbalamityAha-tasmAditi / phalitamAha-ata iti / iyatA prabandhenopapAditamAtmatattvameva tvaMpadArthazodhakavAkyaprameya mityabhipretyAha-eteneti / ___ AtmanaH sAkSitvaM darzayituM tatsvarUpamAha-akartRtve iti / loka iti / vivAdAdikaM yastu na karoti atha ca jAnAti tasminneva sAkSitvaprasiddharityarthaH / AtmanaH kartRtvAnna sAkSitvamityAzaGkayAha-ahamartheti / audAsInyabodhAbhyAmitiitthaMbhAve tRtIyA / nanvakartRtva draSTutvayoH parasparavyAghAtAdasaMbhava iti cenna / na hi STatvaM darzanakartRtvaM kiM tu parAbhimatezvaravaddarzanaM prati saMbandhitvamityabhipretyAha
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH 275 kartRtvAt / svarUpacaitanyasyaiva tattadviSayAvacchinnaM tattavRttyavacchinnaM vA pratisaMbandhitvamiti draSTutvam / ata eva draSTutvaghaTitaM sAkSitvaM na svarUpam / api tUdAsonabodhAtmakameva sAkSitvaM svarUpam / tasya niSpratiyogikasvarUpatvAt / ayamevAtmA"eSa te AtmA sarvAntaraH" iti zrutyA'pyucyate / ahamanubhave prakAzamAnasyaiva caitanyAtmano'ntaHkaraNAderadhiSThAnatayA sarvAntaratvAt / caitanyAtiriktasya sarvasya kalpitatayA bAhyatvAt / tathA ca zrutiH "ato'nyadAtami"ti "parAci khAni vyatRNatsvayaMbhUH tasmAtparAG pazyati nAntarAtman kazciddhoraH pratyagAtmAnam" ityAdizrutyApyayameva pratya gAtmetyucyate / asyaiva sadAnandakUTasthacidAtmano'nRtaduHkhajaDa. parigAmyahaGkArAdiprAtikUlyena prakAzanAt / tasmAdahamanubhavagocaraduHkhAdyAzrayAtiriktaH satyajJAnAnandAtmako'kartRprakAza na cetei| Atmano darzanasaMvandhitvaM vA kathaM bhedAbhAvAdityAzaGkaya kalpitabhedenetyAha-svarUpeti / idaM ca sAkSitvamavidyAdazAyAmeva dRzyApekSatvAt / sadAtanaM tu nirvikAra. bodhAtmakamevetyAha-ataeveti / sarvAntaratvatirapyatrai vopapadyate, na parAbhimatAtmanItyabhipretyAha-aya. meveti / AtmAnyasya kalpitatve tadvAkyazeSaM pramANayati-tathA ceti / AtamanRtamityarthaH / svayaMbhUH brhmaa| khAni indriyANi / parAzci bAhyaviSayapravaNAni kRtvA vyatRNat-hiMsitavAn / tasmAthetoH sarvo lokaH parAva vahireva pazyati na svantarAtmAnam / taIi mokSazAstramanarthaka syAdityAzakyAha--kazcidvIra iti / ata eva parAgaviSayebhyaH pratyAhRtendriyo mumukSuH zrutyAcAryazvaraprasAdAtpratyagAtmAnaM pazyatIti zrutyarthaH / pratijaDaM prAtilomyena aJcati prakAzata iti pratyakjhabdArthaH /
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 saTIkAdvaitadIpikAyAm rUpeNa sAkSI sarvAntaraH pratyagAtmA jovasya vAstavaM rUpaM tvaM. padalakSyamiti siddhm| iti zrImatparamahaMsaparivrAjakAcAryazrIjagannAthAzramabhaga. vacchiSyazrInRsiMhazramakRtAdvaitadIpikAyAM sAkSiviveko nAma * prathamaH pricchedH| sa cAtmA cirUpitasvarUpaevetyAha * atyaiveti / tvaMpadArthaparizodhanamupasaMharati.smAditi / itizra matparamahaM maparivrAjakAcAryabhagavannRhiAzramapUjyapAdaziSyanArAyaNAzramaviracite'dvaitadIpikAvivaraNe . prathama pricchedH| zrIrAmacandrAya parabrahmaNe'paNamastu /
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75-00 sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayasyAbhinavaprakAzanAna kramasaMkhyA granthanAma mUlyam 1. zuklayajurvedakANvasaMhitA-[ uttaraviMzatiH ] saMhiteyaM sAyaNabhASyasahitA prkaashitaa| sampAdaka:-zrIcintAmaNimizrazarmA 22000 2. vAkyapadIyam [ tRtIyakANDasya dvitIyo bhAgaH] grantharatnamidaM helArAja praNItayA prakAzavyAkhyayA tathA ca pa0 raghunAthazarmaviraci tayA 'ambAkI' TIkayA ca vibhUSya prakAzitam- 107-00 3. mahAbhASyanigUDhAkRtayaH - anusandhAnaprabandho'yaM nUnam AnusandhAnikaphalazrutibhiH samedhito vartate / lekhakaH sampAdakazca-DaoN. devasvarUpamizraH-26-80 5. vyAkaraNadarzanapratimA AcAryarAmAzApANDeyaviracite'smin granthe vyAkaraNazAstra sya dArzanikapadArthAnAM maulika vivecanaM kRtamasti-- 36-60 5. baudhAyanazulbasUtram grantho'yaM zrIvyaMkaTezvaradIkSitaviracitayA bodhAyanazulba mImAMsAkhyayA tathA ca zrIdvArakAnAthayajvapraNItabaudhAyanazulbasUtravyAkhyAnAkhyayA TIkayA'tha ca prabhUtaiH saMvAdAtmakaiH rekhAcitraizca sanAthIkRta:6. tantraratnam [paJcamabhAgaH ] pArthasArathimizraviracitaH TupTIkAsanAthito mImAMsAgrantho'yaM sAmprataM sampAdakapaNDitapaTTAbhirAma zAstriviracitatAttvikayA bhUgikayA sanAthito virAjate-46-60 7. tantrasaGagraha: [tRtIyo bhAgaH] tantrazAstrasya vividhatantrasaGgrahAtmako'yaM grantho bahuvidhairanusandhAnAtmakaiH bhUmikA-TippaNa-pariziSTazca samullasati 12-20 8. yoginIhRdayam [tRtIyasaMskaraNam ] tantrazAstrIyo'yaM granthaH ambikAnanda yogikRtadIpikAkhyayA, bhAskararAyakRtasetubandhavyAkhyAnAkhyayA ca TIkayA samalaGakRtya prakAzitaH 33-40 9. rudrayAmalam tantrazAstrasya prANabhUtamidaM grantharatnaM vividhaiH kila gaveSaNA pUrNaiH bhUmikA-TippaNa-pariziSTAdibhiH vibhUSya prakAzitam - 65.00 10. yantrarAjavicAraviMzAdhyAyI-AcAryanayanasukhopAdhyAyaviracite'smin granthe jyotiSa zAstrIyopayoginAM vedhAdiyantrANAM khala saiddhAntikaM prAyogikaJca vivecanaM kRtaM vartate 11.00 1. purANetihAsayoH sAkhyayogadarzanavimarza:--anusandhAnaprabandhe'smin lekhakena sampAdakena ca DaoN0 zrIkRSNamaNi tripAThinA mahatA prayAsena gaNikA mahAbhAratIyAzca sAGkhya-yogapadArthA vivecitAH-32-80 12. bhAratIya tadIpikAkhyathA, 1.1o -nizA lekhakena DaoN0 hariharanAthapAca TIkayA samalaGakRtya prakAzitaH m aitihAsika lAstrasya prANabhUtamidaM grantharatnaM vividhaiH kira 105-60 13. pAlitripiTakasahAnukkama bhUmikA-TippaNa-pariziSTAdibhiH vibhUSya sAndarbhikaH samAvezosAryanayanasukhopAdhyAyaviracite'smin granthe / 100-60 nIyopayoginAM vedhAdiyantrANAM khala prAptisthAnamU-vikrayavibhAgagakaJca vivecanaM kRtaM vartate -221002 -smin