Book Title: Uttaradhyayan Sutram Part 03
Author(s): Atmaramji Maharaj, Shiv Muni
Publisher: Jain Shastramala Karyalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002204/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI uttarAdhyayana sUtram (tRtIya bhAga - 26 se 36 adhyayana paryaMta ) vyAkhyAkAra jaina dharma divAkara jainAgama ratnAkara AcArya samrAT zrI AtmArAma jI mahArAja sampAdaka jaina dharma divAkara dhyAnayogI AcArya samrAT zrI zivamuni jI mahArAja Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Namo suassa zrI uttarAdhyayana sUtram .. saMskRta-chAyA - padArthAnvaya - mUlArthopetaM Atma-jJAna prakAzikA hindI-bhASA-TIkA sahitaM ca (tRtIya bhAga - 26 se 36 adhyayana paryaMta) vyAkhyAkAra jaina dharma divAkara jainAgama ratnAkara AcArya samrAT zrI AtmArAma jI mahArAja sampAdaka jaina dharma divAkara dhyAnayogI AcArya samrAT zrI zivamuni jI mahArAja . prakAzaka Atma-jJAna-zramaNa-ziva Agama prakAzana samiti (ludhiyAnA) bhagavAna mahAvIra meDiTezana eNDa risarca seMTara TrasTa (dillI) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama vyAkhyAkAra dizA nirdeza saMpAdaka sahayoga prakAzaka artha saujanya avataraNa mUlya prati prApti sthAna mudraNa vyavasthA zrI uttarAdhyayana sUtram (tRtIya bhAga) : AcArya samrAT zrI AtmArAma jI mahArAja : gurudeva bahuzruta zrI jJAnamuni jI mahArAja : : : zramaNa zreSTha karmaTha yogI, sAdhuratna zrI zirISa muni jI mahArAja Atma-jJAna- zramaNa-ziva Agama prakAzana samiti, ludhiyAnA bhagavAna mahAvIra risarca eNDa meDITezana seMTara TrasTa, dillI zrAvakaratna zrI suzIla kumAra jaina kI puNya smRti meM unake parivAra dvArA prakAzita : : : : : : AcArya samrAT DaoN. zrI zivamuni jI mahArAja : maI, 2003 tIna sau rupae mAtra 1100 1. bhagavAna mahAvIra meDiTezana eNDa risarca saiMTara TrasTa zrI Ara. ke. jaina, esa - I - 62-63, siMghalapura vileja, zAlImAra bAga, naI dillI dUrabhASa : (oN.) 27138164; 32030139 2. zrI sarasvatI vidyA kendra, jaina hilsa, mohAr3I roDa jalagA~va-260022-260033 3. pUjya zrI jJAna muni phrI DispeMsarI DabA roDa, najadIka vijendra nagara, jaina kaoNlonI, ludhiyAnA 4. zrI candrakAnta ema. mehatA, e-7, monTavarTa -2, sarve naM. 128 / 2e, pASANa susa roDa, pUnA - 411021 dUrabhASa : 020-25862045 komala prakAzana C/o vinoda zarmA, ma. naM. 2087/7 galI naM. 20, ziva mandira ke pAsa, (nikaTa balajIta nagara ) prema nagara, naI dillI-110008 dUrabhASa : 011-25873841, 9810765003 sarvAdhikAra surakSita Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SISTITIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII jaina dharma divAkara jainAgama ratnAkara jJAna mahodadhi AcArya samAT zrI AtmArAma jI mahArAja Page #5 -------------------------------------------------------------------------- Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya uttarAdhyayana sUtram bhAga tRtIya Apake hAthoM meM hai| Atma- jJAna- zramaNa- ziva Agama prakAzana samiti ke tatvAvadhAna meM prakAzita hone vAlA yaha paMcama Agama puSpa hai| samiti kA yaha pUrNa prayAsa rahA hai ki prakAzita hone vAle Agama sarvabhAMti se sundara hoN| apane isa prayAsa meM hama saphala rahe haiN| isake pIche samiti kI kAryaniSThA aura AcArya samrAT zrI AtmArAma jI ma. va AcArya samrAT zrI zivamuni jI mahArAja kA AzIrvAda tathA zramaNa zreSTha karmaTha yogI zrI zirISa muni jI mahArAja ke satata samyak dizA nirdezana kI pramukha bhUmikA rahI hai|. .. jaina dharma divAkara AcArya samrAT zrI AtmArAma jI mahArAja kI sAhitya-sAdhanA samagra jaina jagata meM vizruta hai| una jaise AgamoM ke pAragAmI manISI bahuta kama hue haiN| AgamoM ke bhASyoM ke kSetra meM ve apanI mizAla svayaM haiN| Agama jaise gUDha viSaya kA jaisA sarala sampAdana/TIkAkaraNa unhoneM kiyA vaha adbhuta aura Azcarya cakita kara dene vAlA hai| AcArya zrI kI sarala sAdhutA unake dvArA ullikhita eka-eka zabda meM sahaja hI dhvanita ho rahI hai| zramaNa saMgha ke caturtha paTTadhara mahAmahima AcArya samrAT zrI zivamuni jI mahArAja apane bAbA gurU kI puNyamayI paramparA dhArA ko Age bar3hA rahe haiN| bRhad saMghIya dAyitvoM ke nirvahana ke sAtha- sAtha Apa zrI Agama saMpAdana ke kArya ko nirantara samaya de rahe haiN| yaha ApakI adbhuta zrama sAdhanA kA eka pramANa hai| prastuta Agama kA prakAzana vyaya zrI suzIla kumAra jI kI puNya smRti meM unake parivAra dvArA saMvahana kiyA gayA hai| zrI suzIla kumAra jI jaina jagata ke eka pratiSThita aura sammAnanIya vyaktitva the| unake dharmamaya saMskAra unake parivAra meM bhI yathArUpa vidyamAna haiN| Agama prakAzana samiti isa parivAra kA hRdaya se dhanyavAda jJApana karatI hai| vinIta Atma-jJAna-zramaNa-ziva Agama prakAzana samiti (ludhiyAnA) bhagavAna mahAvIra risarca eNDa meDiTezana seMTara TrasTa (naI dillI) (iii) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya zrI uttarAdhyayana sUtra jainAgama sAhitya kA eka bahumUlya maNi-ratnoM se pUrNa mUla Agama hai| isa Agama meM kathAoM, upadezoM, nirdezoM Adi ke mAdhyama se dharma aura darzana kA alpa kalevara meM sUkSma aura hRdaya-sparzI nirupaNa huA hai| uttarAdhyayana sUtra kA sthAna mUla AgamoM meM hai| isa Agama meM bhagavAna mahAvIra kI vANI kA mUla hArda saMgrahIta hai| zrI uttarAdhyayana sUtra meM bIja rUpa meM ve sabhI ratna saMkalita haiM jo samagra Agama vAGgamaya meM maujUda haiN| sAra rUpa meM kaha sakate haiM ki vaidika paramparA meM jo sthAna zrImad bhAgavata gItA kA hai, IsAiyoM meM jo sthAna bAibila kA hai aura islAma meM jo sthAna kurAna kA hai, vahI sthAna jina paramparA meM zrI uttarAdhyayana sUtra kA hai| yaha Agama eka aisA puSpAhAra hai jisameM samasta zubha varNoM ke sugandhita puSpa kuzala mAlAkAra kI bhAMti saMjoe aura piroe gae haiN| zrI uttarAdhyayana sUtra meM dharma ke AdhAra-svarUpa AcAra-vicAra aura unake prakAroM para to vistRta aura spaSTa carcAeM huI hI haiM, sAtha hI AtmA, paramAtmA, jIvana, zarIra, AyuSya Adi para bhI prakhara prakAza DAlA gayA hai| vinaya ko dharma ke dharAtala ke rUpa meM svIkAra karake usI ke svarUpa cintana aura vizleSaNa se uttarAdhyayana meM praveza kiyA gayA hai| jaise-jaise hama uttarAdhyayana meM Age bar3hate jAte haiM hamAre samakSa cintana ke asaMkhya-asaMkhya dvAra udghATita hote jAte haiN| hameM jJAta hotA hai ki jisa jIvana ke paMkhoM para hama savAra haiM vaha kitanA asthira, asaMskArita aura anizcita hai| hameM jJAta hotA hai ki jIvana meM kyA durlabha hai aura usa durlabha ke samyak upayoga ke sUtra hamAre hAthoM meM Ate haiN| ve sUtra itane saTIka, sahaja aura sarasa haiM ki unheM pAkara hama gadgad bana jAte haiN| upadezoM meM itanI tIkSNatA aura hRdaya-sparzitA hai ki adhyetA kA jIvana Andolita bana jAtA hai| __ zrI uttarAdhyayana sUtra meM kaI kathAeM aura dRSTAMta bhI saMkalita haiN| ye kahAniyAM aura dRSTAMta adhyetAoM ke mAnasa ko Andolita karatI haiM aura ve apane jIvana aura usakI dizA para cintana karane ke lie antaHsphUrta preraNA se prerita banate haiN| zrI uttarAdhyayana sUtra tIrthaMkara mahAvIra kI antima vANI hai| isa dRSTi se bhI isa Agama kA viziSTa mahattva hai| isameM chattIsa adhyayana haiN| pratyeka adhyayana meM jIvana aura sAdhanA ke vibhinna pahaluoM para cintana kiyA gayA hai aura zreya patha kA nirdeza kiyA gayA hai| prastuta Agama ke vyAkhyAkAra prastuta Agama zrI uttarAdhyayana sUtram (tRtIya bhAga) ke vyAkhyAkAra haiM svanAmadhanya, jainAgama ratnAkara, jaina dharma divAkara AcArya samrAT zrI AtmArAma jI mhaaraaj| pUjya AcArya zrI kA vyaktitva aura kRtitva nizcita rUpa se kisI paricaya kI apekSA nahIM rkhtaa| unake bAre meM kucha bhI likhanA sUraja ko dIpaka dikhAne ke sadRza hai| jaina-jainetara jagata ke sAtha-sAtha kaI pAzcAtya vidvAn bhI AcArya (iv) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahuzruta, paMjAba kesarI, gurudeva zrI jJAna muni jI mahArAja Page #9 -------------------------------------------------------------------------- Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ke vyaktitva aura kRtitva ko dekhakara abhibhUta bana ge| saritA meM jaise jala bahatA hai vaise hI pUjyazrI kI prajJA meM Agama pravAhita hote the| unakA jIvana aura darzana AgamoM ke arka se ota-prota aura suvAsita thaa| unake uThane, baiThane, calane Adi kriyAoM se 'jaya care jayaM ciTThe' Adi sUtra vyAkhyAyita aura prANavanta banate the| apramAda ke saMvAda unake sAMsoM meM suvAsita banakara jagata ke samakSa mahAvIra ke sacce 'bhikSu' kA pratimAna prastuta karate the| AgamoM ke zabda-zabda kA marma unakI prajJA ke sAtha-sAtha unake AcAra meM bhI AkAra pAtA thaa| ni:zabda hai unakA vyktitv| AkAza ko hatheliyoM meM bAMdhane kA bAla prayatna hai unake bAre meM kucha khnaa| ___AcAryazrI kA kRtitva bhI jahAM parimANa meM atyanta vizAla hai vahIM gaharAI meM bhI aparimita aura agAdha hai| jisa bhI Agama para AcAryazrI kI lekhanI calI, usI ke atala ko usane chU liyaa| sukhada Azcarya hai ki dharma aura darzana ke gUr3hatama rahasyoM ko unhoMne itanI saralatA se prastuta kara diyA ki use sAdhAraNa se sAdhAraNa buddhi kA adhyetA bhI saralatA se hRdayaMgama kara sakatA hai| jana-sAmAnya para AcArya zrI kA yaha upakAra sadAkAla smaraNIya aura samAdaraNIya rhegaa| prastuta Agama AcArya zrI kI lekhanI se vyAkhyAyita hai| pAThaka svayaM isa Agama kA adhyayana kara AcArya zrI ke vizAla dRSTikoNa ko hRdayaMgama kara skeNge| AcArya zrI jI dvArA vyAkhyAyita zrI uttarAdhyayana sUtra eka vizAla grantha hai| isakI vizAlatA ko dekhate hue ise tIna bhAgoM meM prakAzita karane kA vicAra rakhA gayA hai| pUrva prakAzanoM meM bhI ise tIna hI bhAgoM meM prakAzita kiyA gayA hai| prastuta tRtIya bhAga meM chabbIsa se chattIsa adhyayana taka kI viSaya vastu dI gaI hai| astu, prastuta pustaka meM pAThaka ukta adhyayanoM kA svAdhyAya kara skeNge| jinazAsana kI mahatI kRpA se mujhe yaha puNyamayI avasara upalabdha huA hai ki pUjyazrI ke AgamoM ko janasulabha banAne meM apanA yogadAna samarpita kara skuu| pUjyazrI ke adRSTa AzIrvAda kA hI yaha suphala hai ki jaina jagata ke agragaNya zrAvakoM meM yaha saMkalpa jagA hai ki mahAprabhu mahAvIra kI vANI ke saralatama saMskaraNa prakAza meM AeM jisase vibhramita jagata ko eka navIna dizA mila ske| isa kArya meM maiM nimitta bhara huuN| parantu apane nimitta bhara hone ko maiM apanA mahAna puNya mAnatA huuN| Atma-jJAna-zramaNa-ziva Agama prakAzana samiti sAdhaMvAda kI sapAtra hai jo pare samarpaNa aura saMkalpa se AcArya bhagavana ke sAhitya ke prakAzana kI dizA meM tvarita gati se gatimAna hai| mere suziSya zramaNa zreSTha karmaTha yogI muniratna zrI zirISa muni jI mahArAja evaM dhyAna sAdhanA ko samarpita sAdhaka zrI zaileza jI kA zrama bhI isa saMpAdana-prakAzana abhiyAna se pUrNa samarpaNa bhAva se jur3A huA hai| ve sahaja hI mere AzISa ke supAtra haiN| unake atirikta jaina darzana ke adhikArI vidvAna zrI ja. pa. tripAThI ne mUla pATha paThana va zrI vinoda zarmA ne prUpha paThana tathA prakAzana dAyitva kA saphala saMvahana kara zruta sevA kA zubha anuSThAna kiyA hai| tadartha unheM mere sAdhuvAda ! --AcArya ziva muni Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirbhIka AtmArthI evaM paMcAcAra kI pratimUrti : AcArya samrAT zrI zivamuni jI ma. vyakti yaha samajhatA hai ki merI jAti kA bala, dhana bala, mitra bala yahI merA bala hai| vaha yaha bhUla jAtA hai ki yaha vAstavika bala nahIM hai, vAstava meM to Atmabala hI merA bala hai| lekina bhrAMti ke kAraNa vaha una sAre baloM ko bar3hAne ke lie aneka pApa karmoM kA upArjana karatA hai, anaMta-azubha karma-vargaNAoM ko ekatrita karatA hai, jisase ki usakA vAstavika Atmabala kSINa hotA hai| jAti, mitra, zarIra, dhana ina sabhI baloM ko bar3hA karake bhI vaha ciMtita aura bhayabhIta rahatA hai ki kahIM merA yaha bar3hAyA huA bala kSINa na ho jAe, usakA yaha Dara isa bAta kA sUcaka hai ki jisa bala ko usane bar3hAyA hai vaha usakA vAstavika bala nahIM hai| sarvazreSTha bala-vAstavika bala to apane sAtha abhaya lekara AtA hai| Atmabala jitanA bar3hatA hai utanA hI abhaya kA vikAsa hotA hai| anya sAre bala bhaya bar3hAte haiN| vyakti jitanA bhayabhIta hotA hai utanA hI vaha surakSA cAhatA hai| bAhara kA bala jitanA hI bar3hatA hai utanA hI bhaya bhI bar3hatA hai aura bhaya ke pIche surakSA kI AvazyakatA bhI use mahasUsa hotI hai| isa prakAra jitanA vaha bAhya rUpa se. balavAna banatA hai utanA hI bhayabhIta aura utanI hI surakSA kI AvazyakatA anubhava karatA hai| bhagavAna abhaya meM jIvana ko jIe, unhoMne Atmabala kI sAdhanA kI / vaha cAhate to kisI kA sahArA le sakate the lakina unhoMne kisI kA sahArA, kisI kI surakSA kyoM nahIM lI, kyoMki ve jAnate the ki bAhya-bala bar3hAne se Atmabala ke jJAna kA jAgaraNa nahIM hotaa| isalie ve sAre sahAre chor3akara Atmabala - Azrita aura Atmanirbhara bana ge| jaise kahA jAtA hai ki zramaNa svAvalambI hotA hai, arthAt vaha kisI dUsare ke bala para vyakti, vastu yA paristhiti ke bala para nahIM khar3A apitu svayaM apane bala para khar3A huA hai| jo dUsare ke bala para khar3A huA hai vaha sadaiva dUsaroM ko khuza rakhane ke lie prayatnarata rahatA hai| jisa hetu pApakarma, yA mAyA kA sevana bhI vaha kara letA hai| Atmabala bar3hAne ke lie satya, ahiMsA aura sAdhanA kA mArga hai| bhagavAna kA mArga vIroM kA mArga hai / vIra vaha hai jo apane Atmabala para Azrita rahatA hai| yaha bhrAnti adhikAMza logoM kI hai ki bAhyabala bar3hane se hI merA bala bddh'egaa| isalie aneka bAra sAdhujana bhI aisA kahate haiM ki merA zrAvaka bala bar3hegA to merA bala bar3hegA, mere prati mAna, sammAna evaM bhakti rakhane vAloM kI vRddhi hogI to merA bala bddh'egaa| phira isa hetu se aneka prapaMca bhI bddh'eNge| yahI ajJAna hai| vAstavikatA yaha hai ki bAhya bala bar3hAne se, usa para Azrita rahane se Atmabala nahIM bar3hatA apitu kSINa hotA hai| lekina Atmabala kA vikAsa karane se sAre bala apane Apa bar3hate haiN| sAdhu kauna ? - sAdhu vahI hai jo bAhyabala kA Azraya chor3akara Atmabala para hI Azrita rahatA hai| ataH Atmabala kA vikAsa kro| usake lie bhagavAna ke mArga para clo| citta meM jitanI sthiratA aura samAdhi hogI utanA hI Atmavala kA vikAsa hogA aura usI se samAja - zrAvaka ityAdi bala Apake (vi) Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharma divAkara dhyAna yogI AcArya samAT DA0 zrI zivamuni jI mahArAja Page #13 -------------------------------------------------------------------------- Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtha cleNge| binA Atmabala ke dUsarA koI bala sAtha nahIM degaa| asaMyama kise kahate haiM ?-indriyoM ke viSayoM ke prati jitanI Asakti hogI utanI hI una viSayoM kI pUrti karane vAle sAdhanoM ke prati (dhana, strI, pada, pratiSThA Adi) Asakti hogii| sAdhanoM ke prati rahI huI isa Asakti ke kAraNa vaha nirantara usI aura puruSArtha karatA hai, unako pAne ke lie puruSArtha karatA hai, isa puruSArtha kA nAma hI asaMyama hai| __saMyama kyA hai ?-indriya nigraha ke lie jo puruSArtha kiyA jAtA hai vaha saMyama hai aura viSayoM ko juTAne ke lie jo puruSArtha kiyA jAtA hai vaha asayaMma hai| ___ sAdhu pada meM garimAyukta AcArya pada-sAdhujana svayaM kI sAdhanA karate haiM aura AvazyakatA par3ane para sahayoga bhI karate haiN| lekina AcArya svayaM kI sAdhanA karane ke sAtha-sAtha (apane lie upayukta sAdhanA DhUMr3hane ke sAtha-sAtha) yaha bhI jAnate haiM aura socate haiM ki saMgha ke anya sadasyoM ko kauna-sI aura kaisI sAdhanA upayukta hogii| unake lie sAdhanA kA kauna-sA aura kaisA mArga upayukta hai, jaise mAM svayaM hI khAnA nahIM khAtI apitu kisI ko kyA acchA lagatA hai, kisake lie kyA yogya hai yaha jAna-dekhakara vaha sabake lie khAnA banAtI bhI hai| isI prakAra AcAryadeva jAnate haiM ki zubha Alambana meM ekAgratA ke lie kisake lie kyA yogya hai aura usase vaisI hI sAdhanA karavAte haiN| isa prakAra AcArya pada kI eka vizeSa garimA hai| paMcAcAra kI pratimUrti-hamAre ArAdhya svarUpa pUjya gurudeva zrI zivamuni jI ma. dIkSA lene ke prathama kSaNa se hI tapa-japa evaM dhyAna yoga kI sAdhanA meM anurakta rahe haiN| ApakI zreSThatA, jyeSThatA aura supAtratA ko dekhakara hI hamAre pUrvAcAryoM ne Apako zramaNa saMgha ke pATa para AsIna kara jina-zAsana kI mahatI prabhAvanA karane kA saMkalpa kiyaa| jinazAsana kI mahatI kRpA Apa para huii| yaha saMkramaNa kAla hai, jaba jinazAsana meM sakArAtmaka parivartana ho rahe haiN| bhagavAna mahAvIra ke 2600veM janma kalyANaka mahotsava para hama sabhI ko ekatA, saMgaThana evaM AtmIyatA-pUrNa vAtAvaraNa meM AtmArtha kI ora agrasara honA hai| AcArya saMgha kA pitA hotA hai| AcArya jo svayaM karatA hai vahI caturvidha saMgha karatA hai| vaha svara karatA hai| vaha svayaM paMcAcAra kA pAlaka hotA hai tathA saMghako usa patha para le jAne meM kuzala bhI hotA hai| AcArya pUre saMgha ko eka dRSTi dete haiM jo pratyeka sAdhaka ke lie nirmANa evaM Atmazuddhi kA patha khola detI hai| hamAre AcArya deva paMcAcAra kI pratimUrti haiN| paMcAcAra kA saMkSipta vivaraNa nimnokta hai - jJAnAcAra-Aja saMsAra meM jitanA bhI duHkha hai usakA mUla kAraNa ajJAna hai| ajJAna ke parihAra hetu jinavANI kA anubhavagamya jJAna ati Avazyaka hai| Aja jJAna kA sAmAnya artha kucha par3ha lenA, suna lenA evaM usa para carcA kara lenA yA kisI aura ko upadeza denA mAtra samajha liyA gayA hai| lekina jinazAsana meM jJAna ke sAtha samyak zabda jur3A hai| samyak jJAna arthAt jinavANI ke sAra ko apane anubhava se jAnakara, jana-jana ko anubhava hetu prerita krnaa| dravya zruta ke sAtha bhAvazruta ko AtmasAt (vii) Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krnaa| hamAre ArAdhyadeva ne varSoM taka bahuzruta gurudeva zrI jJAnamuni jI ma. sA., upAdhyAya pravartaka zrI phUlacaMda jI ma. sA. 'zramaNa' evaM aneka uccakoTi ke saMtoM se dravya zruta kA jJAna grahaNa kara adhyAtma sAdhanA ke dvArA bhAva zruta meM pariNata kiyA evaM usakA sAra rUpa jJAna caturvidha saMgha ko pratipAdita kara rahe haiM evaM aneka AgamoM ke rahasya jo binA gurukRpA se prApta nahIM ho sakate the, ve Apako jinazAsanadevoM evaM prathama AcArya bhagavaMta zrI AtmArAma jI ma. kI kRpA se prApta hue haiN| vahI aba Apa caturvidha saMgha ko pradAna kara rahe haiN| Apane bhASAjJAna kI dRSTi se gRhastha meM hI Dabala ema.e. kiyA evaM sabhI dharmoM meM mokSa ke mArga kI khoja hetu zodha grantha likhA aura jaina dharma se vizeSa tulanA kara jaina dharma ke rAjamArga kA paricaya diyaa| Aja Apake zodha grantha, sAhitya evaM pravacanoM dvArA jJAnAcAra kA prasAra ho rahA hai| Apa niyamita sAmUhika svAdhyAya karate haiM evaM sabhI ko preraNA dete haiN| ataH pratyeka sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA jJAnAcArI banakara hI AcAryazrI kI sevA kara sakate haiN| darzanAcAra-darzana arthAt zraddhA, niSThA evaM dRSTi / AcArya svayaM satya ke prati niSThAvAna hote hue pUre samAja ko satya kI dRSTi dete haiN| jaina darzana meM samyak dRSTi ke pAMca lakSaNa batAe haiM- 1. sama arthAt jo samabhAva meM rahatA hai| 2. saMvega - arthAt jisake bhItara mokSa kI ruci hai usI ora jo puruSArtha karatA hai, jo udvega meM nahIM jaataa| 3. nirveda - jo samAja - saMgha meM rahate hue bhI virakta hai, kisI meM Asakta nahIM hai| 4. AsthA - jisakI deva, guru, dharma ke prati dRr3ha zraddhA hai, jo sva meM khoja karatA hai, para meM sukha kI khoja nahIM karatA hai tathA jisakI AtmadRSTi hai, paryAyadRSTi nahIM hai| paryAya-dRSTi rAga evaM dveSa utpanna karatI hai| Atma- dRSTi sadaiva zuddhAtmA ke prati jAgarUka karatI hai| aise darzanAcAra se saMpanna haiM hamAre AcArya prvr| caturvidha saMgha usa dRSTi ko prApta karane ke lie aise AtmArthI sadguru kI zaraNa meM pahuMce aura jIvana kA divya Ananda anubhava kre| cAritrAcAra - AcArya bhagavan zrI AtmArAma jI ma. cAritra kI paribhASA karate hue kahate haiM ki cayana kie hue karmoM ko jo rikta kara de use cAritra kahate haiN| jo sadaiva samatA evaM samAdhi kI ora hameM agrasara kare vaha cAritra hai / cAritra se jIvana rUpAntaraNa hotA hai| jIvana kI jitanI bhI samasyAeM haiM sabhI cAritra se samApta ho jAtI haiN| isIlie kahA hai 'ekAntaM suhI muNI viyarAgI' / vItarAgI muni ekAnta rUpa se sukhI haiN| krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa rUpI zatruoM ko dUra karane ke lie Apa varSoM se sAdhanArata haiN| Apa anubhava gamya, sAdhanA janya jJAna dene hetu dhyAna ziviroM dvArA dravya evaM bhAva cAritra kI ora samagra samAja ko eka nayI dizA de rahe haiN| Apa satya ke utkRSTa sAdhaka haiM evaM prANI mAtra ke prati maMgala bhAvanA rakhate haiM evaM prakRti se bhadra evaM Rju haiN| isalie pratyeka varga Apake prati samarpita hai| tapAcAra - gautama svAmI gupta tapasyA karate the evaM gupta brahmacArI the| isI prakAra hamAre AcArya pravara bhI gupta tapasvI haiN| ve kabhI apane mukha se apane tapa evaM sAdhanA kI carcA nahIM karate haiN| varSoM se ekAntara tapa upavAsa ke sAtha evaM AbhyaMtara tapa ke rUpa meM satat svAdhyAya evaM dhyAna tapa kara rahe (viii) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| isI ora. pUre caturvidha saMgha ko preraNA de rahe haiN| saMgha meM guNAtmaka parivartana ho, avaguNa kI carcA nahIM ho, isI saMkalpa ko lekara cala rahe haiN| aise utkRSTa tapasvI AcArya deva ko pAkara jinazAsana gaurava kA anubhava kara rahA hai| vIryAcAra-satata apramatta hokara puruSArtha karanA vIryAcAra hai| Atmazuddhi evaM saMyama meM svayaM puruSArtha karanA evaM karavAnA vIryAcAra hai| aise paMcAcAra kI pratimUrti haiM hamAre zramaNa saMgha ke caturtha paTTadhara AcArya samrAT zrI zivamuni jI m.| inake nirdezana meM sampUrNa jaina samAja ko eka dRSTi kI prApti hogii| ataH hRdaya kI vizAlatA ke sAtha, samAna vicAroM ke sAtha, eka dharAtala para, eka hI saMkalpa ke sAtha hama Age bar3heM aura zAsana prabhAvanA kreN| ___nirbhIka AcArya-hamAre AcArya bhagavan Atmabala ke AdhAra para sAdhanA ke kSetra meM Age bar3ha rahe haiN| saMgha kA saMcAlana karate hue aneka avasara aise Aye jahAM para Apako kaThina parIkSaNa ke daura se gujaranA pdd'aa| kintu Apa nirbhIka hokara dhairya se Age bar3hate ge| ApazrI jI zramaNa saMgha ke dvArA pUre deza ko eka dRSTi denA cAhate haiN| Apake pAsa aneka kAryakrama haiN| Apa caturvidha saMgha meM pratyeka varga ke vikAsa hetu yojanAbaddha rUpa se kArya kara rahe haiN| pUjya AcArya bhagavan ne pratyeka varga ke vikAsa hetu nimna yojanAeM samAja ke samakSa rakhI haiM1. bAla saMskAra evaM dhArmika prazikSaNa ke lie gurukula paddhati ke vikAsa hetu prernnaa| .: 2. sAdhu-sAdhvI, zrAvaka evaM zrAvikAoM ke jIvana ke pratyeka kSaNa meM Ananda pUrNa vAtAvaraNa ho, isa hetu sevA kA vizeSa prazikSaNa evaM sevA kendroM kI prernnaa| ___3. deza-videza meM jaina-dharma ke pracAra-prasAra hetu svAdhyAya evaM dhyAna sAdhanA ke prazikSaka varga ko vizeSa prshikssnn| 4. vyasana-mukta jIvana jIne evaM jIvana ke pratyeka kSetra meM AnaMda evaM sukhI hokara jIne hetu zuddha dharma-dhyAna evaM svAdhyAya ziviroM kA aayojn| - ina sabhI kAryoM ko racanAtmaka rUpa dene hetu ApazrI jI ke AzIrvAda se nAsika meM 'zrI sarasvatI vidyA kendra' evaM dillI meM 'bhagavAna mahAvIra meDITezana eMDa risarca seMTara TrasTa' kI sthApanA kI gaI hai| isa kendrIya saMsthA ke dizA nirdezana meM deza bhara meM tridivasIya dhyAna yoga sAdhanA zivira lagAe jAte haiN| ukta ziviroM ke mAdhyama se hajAroM-hajAra vyaktiyoM ne svastha jIvana jIne kI kalA sIkhI hai| aneka logoM ko asAdhya rogoM se mukti milI hai| maitrI, prema, kSamA aura sacce sukha ko jIvana meM vikasita karane ke ye zivira amogha upAya siddha ho rahe haiN| ikkIsavIM sadI ke prAraMbha meM aise mahAna vidvAna aura dhyAna-yogI AcAryazrI ko prApta kara jaina saMgha gauravAnvita huA hai| -zirISa muni (ix) Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | zruta sevA prastuta Agama "zrI uttarAdhyayana sUtram' ke tRtIya bhAga kA prakAzana sarvajana hitaiSI, suzrAvaka ratna sva. zrI suzIla kumAra jaina suputra sva. zrI rikhIrAma jI jaina (mAlika saMgama vivarsa) kI puNyasmRti meM unakI dharmaparAyaNa dharmapatnI zrImatI suzIlA devI jaina va unake suputra zrI saMjaya jI jaina ke amUlya sahayoga se sampanna huA hai| ___ mAnyavara zrImAn suzIla kumAra jI jaina ati supratiSThita va sammAnanIya vyaktitva ke dhanI va pratibhAzAlI bhadra puruSa the| deva, guru aura dharma ke prati ve sadaiva samarpita rahate the| dIna-dukhiyoM kI sevA karanA ve sadaiva apanA parama kartavya mAnate the| apane karttavya ke prati niSThA bhAvanA se samarpita hote hue ve sadaiva garIboM-asahAyoM kI tana-mana-dhana se sevA karate hue AtmavibhUti sA Ananda prApta karate the| ___ sahAyatA cAhe zikSA ke kSetra meM ho, cAhe dhArmika zikSA ho, cAhe svAdhyAya ho, pratyeka kSetra meM unakA amUlya sahayoga sadaiva samarpita rahatA thaa| unakI eka bahuta bar3I AkAMkSA thI ki rogiyoM kI sevA ke lie eka sarvasuvidhApUrNa upacAra kendra avazya honA cAhie jahAM para asamartha, besahArA aura dIna-du:khI loga kama vyaya meM athavA ni:zulka apanA upacAra karavA skeN| unakI isI abhilASA ke phalasvarUpa unheM eka susaMyoga milaa| paMjAba pravartaka upAdhyAya zramaNa zrI phUlacanda jI mahArAja kI sapreraNA se rogiyoM ke utthAna, kalyANa va uddhAra hetu "AcArya zrI AtmArAma jaina svAsthya sevA samiti (raji.) ludhiyAnA" kA gaThana kiyA gayA aura zrI suzIla kumAra jI ko ukta samiti kA pradhAna niyukta kiyA gyaa| zrI suzIla kumAra jI apane aMta:karaNa kI abhilASA ko sAkAra banAne hetu vizAla aspatAla nirmANa yojanA meM juTa ge| unhoMne apane kaThina parizrama, niSThA va samarpaNa bhAvanA ke phalasvarUpa "upAdhyAya zramaNa zrI phUlacanda jaina cairiTebala aspatAla' kA nirmANa kArya sundara nagara ludhiyAnA meM zurU kiyaa| unakI hArdika icchA thI ki yaha aspatAla zIghrAtizIghra apane uddezya kI pUrti hetu kArya karanA zurU kara de, jisake lie ve pUre samarpaNa bhAva se prayAsarata bhI the| parantu vidhi kI viDambanA kahie athavA AyuSya karma kA vidhAna kahie, ve isa kArya ko zurU to kara gae para ise pUrNa hotA huA nahIM dekha paae| unake sapanoM kA maMdira vizAla haspatAla Aja rogiyoM kI sevA meM samarpita hai, parantu zrI suzIla kumAra jI hamAre madhya meM nahIM haiN| hama socate haiM ki arihaMtoM aura gurudevoM ke sAtha-sAtha unakI kRpA dRSTi bhI isa aspatAla para banI huI hai| aise mahApuruSa saMsAra meM kama hI milate haiN| ve bhale hI zArIrika rUpa se hamAre madhya meM nahIM haiM, parantu unake cale jAne se utpanna huI eka bahuta bar3I kamI ko unake parivAra jana vizeSakara unakI dharmapatnI zrImatI suzIlA devI jaina va suputra zrI saMjaya jaina yathAsaMbhava pUrNa karane ke lie sadaiva prayAsarata rahate haiN| una dvArA sthApita AdarzoM kA yathAsaMbhava pAlana hotA rahe va parivArajana unakA anusaraNa karate hue unake cale jAne ke kAraNa utpanna hue zUnya kI pUrti yathAsaMbhava hotI rahe, aisI hamArI maMgalakAmanA hai| Atma-jJAna-zramaNa-ziva Agama prakAzana samiti prastuta "zrI uttarAdhyayana sUtram" tRtIya bhAga ke prakAzana hetu samprApta saujanya ke lie hArdika-hArdika dhanyavAda karatI hai| Atma-jJAna-zramaNa ziva Agama prakAzana samiti, ludhiyAnA bhagavAna mahAvIra meDiTezana eNDa risarca seMTara TrasTa, dillI (x) Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (zruta sevA) svargIya zrI suzIla kumAra jaina Page #19 -------------------------------------------------------------------------- Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama svAdhyAya vidhi jaina AgamoM ke svAdhyAya kI paramparA prAcInakAla se calI A rahI hai| vartamAna-kAla meM Agama lipibaddha ho cuke haiN| ina AgamoM ko par3hane ke lie kauna sAdhaka yogya hai aura usakI pAtratA kaise taiyAra kI jA sakatI hai isakA saMkSipta varNana isa prakAra hai - ___Agama jJAna ko sUtrabaddha karane kA sabase pramukha lAbha yaha huA ki usameM eka krama evaM surakSitatA A gaI lekina usameM eka kamI yaha raha gaI ki zabdoM ke pIche jo bhAva thA use zabdoM meM pUrNatayA abhivyakta karanA saMbhava nahIM thaa| jaba taka Agama-jJAna guru-ziSya paramparA dvArA A rahA thA taba taka vaha jJAna pUrNa rUpa se jIvanta thaa| yaha aisA thA jaise bhUmi meM bIja ko bonaa| guru pAtratA dekhakara jJAna ke bIja bo dete the, aura vahI jJAna phira ziSya ke jIvana meM vairAgya, citta-sthairya, Atma-pariNAmoM meM saralatA aura zAMti banakara ubharatA thaa| Agama-jJAna ko lipibaddha karane ke pazcAt vaha pratyakSa na rahakara kiMcit parokSa ho gyaa| usa lipibaddha sUtra ko punaH prANavAna banAne ke lie kisI Atma-jJAnI sadguru kI AvazyakatA hotI hai| __ Atma-jJAnI sadguru ke mukha se punaH ve sUtra jIvanta ho uThate haiN| aise Atma-jJAnI sadguru jaba kabhI ziSyoM meM pAtratA kI kamI dekhate haiM to kucha upAyoM ke mAdhyama se usa pAtratA ko vikasita karate haiN| yahI upAya pUrva meM bhI sahayoga ke rUpa meM gurujanoM dvArA prayukta hote the, hama unhIM upAyoM kA vivaraNa nIce prastuta kara rahe haiM - ___ tIrthaMkaroM dvArA pratipAdita zAsana kI prabhAvanA meM anekAneka divya zaktiyoM kA sahayoga bhI ullekhanIya rahA hai| jaise prabhu pArzvanAtha kI zAsana rakSikA devI mAtA padmAvatI kA sahayoga zAsana prabhAvanA meM pratyakSa hotA hai| usI prakAra AdinAtha bhagavAna kI zAsana rakSikA devI mAtA cakrezvarI devI kA sahayoga bhI ullekhanIya hai| ___ ina sabhI zAsana-devoM ne hamAre aneka mahAn AcAryoM ko samaya-samaya para sahayoga diyA hai| yadi Agama adhyayana kisI sadguru kI nezrAya meM kiyA jAe evaM unakI AjJAnusAra zAsana rakSaka deva kA dhyAna kiyA jAe taba vaha hameM Agama par3hane meM atyanta sahayogI ho sakatA hai| dhyAna evaM upAsanA kI vidhi gurugama se jAnane yogya hai| saMkSepa meM hama yahAM para itanA hI kaha sakate haiM ki tIrthaMkaroM kI bhakti se hI ve prasanna hote haiN| Agama par3hane meM citta sthairya kA apanA mahatva hai aura citta sthairya ke lie yoga, Asana, prANAyAma (xi) Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaM dhyAna kA savidhi evaM vyavasthita abhyAsa Avazyaka hai| yaha abhyAsa bhI guru AjJA meM kisI yogya mArgadarzaka ke antargata hI karanA cAhie / Asana prANAyAma aura dhyAna kA pramukha sahayogI tattva hai / zarIra kI zuddhi kI SakriyAeM haiN| ina kriyAoM kA vidhipUrvaka abhyAsa karane se sAdhanA ke bAdhaka tattva, zArIrika vyAdhiyAM, durbalatA, zArIrika asthiratA, zarIra meM vyApta uttejanA ityAdi lakSaNa samApta hokara Asana sthairya, zArIrika aura mAnasika samAdhi evaM antara meM zAnti aura sAtvikatA kA AvirbhAva hotA hai tathA isa pAtratA ke AdhAra para prANAyAma aura dhyAna kI sAdhanA ko gati milatI hai| apane sadguru devoM kI bhakti, unakA dhyAna evaM pratyakSa sevA yaha jJAna upArjana kA pratyakSa evaM mahatvapUrNa upAya hai| ziSya kI bhakti hI usakA sabase bar3A kavaca hai| aneka sAdhaka svAdhyAya kA artha kevala vidvatA kara lete haiN| lekina svAdhyAya kA antarhRdaya hai, Atma-samAdhi aura isa Atma-samAdhi ke lie sAtvika bhojana kA honA bhI eka pramukha kAraNa hai| pratidina maMgalamaitrI kA abhyAsa aura Agama paThana kevala isa dRSTi se kiyA jAe ki isase mujhe kucha mile, merA vikAsa ho, maiM Age baDhUM, taba to vaha sva- kendrita sAdhanA ho jAegI, jisakA pariNAma ahaMkAra evaM azAMti hogA / jJAna-sAdhanA kA pramukha AdhAra ho ki mere dvArA isa vizva meM zAMti kaise phaile, maiM sabhI ke Ananda evaM maMgala kA kAraNa kaise banUM, maiM aisA kyA karUM ki jisase sabakA bhalA ho, sabakI mukti kaise ho| yaha maMgala bhAvanA jaba hamAre Agama jJAna aura adhyayana kA AdhAra banegI taba jJAna aham ko nahIM prema ko bar3hAegA / taba jJAna kA pariNAma vizva prema aura vairAgya hogaa| ahaMkAra aura azAMti nhiiN| (xii ) - zirISa muni Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrva saMskaraNa se zubha smRti isa vistRta Agama ke prakAzana ke samaya sahasA mujhe cAra svargIya mahAn AtmAoM kI zubha smRti ho rahI hai| ina punIta AtmAoM ke pavitra nAma kramaza: isa prakAra haiM- parama pUjya AcArya zrI motIrAma jI mahArAja, pUjyavarya AcArya zrI sohanalAla jI mahArAja, pUjanIya sthavirapadavibhUSita gaNAvacchedaka zrI gaNapatirAya jI mahArAja evaM mere antevAsI sva. paNDitavarya muni zrI jJAnacandra jI ma. / AcArya zrI motIrAma jI mahArAja meM hRdaya kI saralatA evaM zuddhatA, vANI kI mitatA aura madhuratA, adhyayana aura adhyApana Adi meM satata saMlagnatA, zAnti, sahiSNutA aura sadguNoM kI vizeSatA thii| yaha mahAtmA parama gambhIra the| inameM AcArya ke saba vizeSa guNa vidyamAna the| inhoMne AcArya ke karttavyoM ko acchI taraha se nibhaayaa| inake samakAlIna zrIsaMgha meM pUrNa zAnti aura uttama vyavasthA rhii| jainAgamoM kI Arambhika zikSA maiMne inhIM se prApta kI thI, ataH isa prasiddha sUtra ke prakAzana ke avasara para ina AcArya-caraNoM kA puNya smaraNa karanA nitAnta Avazyaka hai| AcArya zrI sohanalAla jI mahArAja inake uttarAdhikArI the / yaha mahAtmA parama tapasvI aura tejasvI the| inameM hRdaya kI dRr3hatA aura Atma- bala kI vizeSatA thI / inhoMne Atmabala ke dvArA paMjAba deza meM jaina dharma kA khUba pracAra kiyA thaa| inakA AcAra, tapa aura tyAga prazaMsanIya hai| zrI svAmI gaNapatirAya jI mahArAja kI sevA kA mujhe prabhUta suavasara prApta huaa| mere adhyayana aura lekhanAdi kArya meM inakI sahAyatA saba se adhika rhii| mere Upara inakI sadaiva kRpA dRSTi rhii| yaha mahAtmA saumya mUrtti the| inakA hRdaya gambhIra aura unnata vicAroM se paripUrNa thA / inhoMne anta taka manasA, vAcA, karmaNA, saMyama kA nirdoSa evaM niraticAra pAlana kiyaa| inakI antima ghar3iyoM kI zAnti, samAdhi aura tejasvitA kA dRzya avarNanIya hai| mAraNAntika vedanA kI AkulatA ke sthAna para inake Anana para adbhuta muskarAhaTa aura abhUtapUrva tejasvitA dikhAI detI thii| isa zubha avasara para aisI puNyAtmA kI zubha smRti kA honA svAbhAvika hI hai| sva. paM. muni zrI jJAnacandra jI adbhuta pratibhAvAna the| inakI smaraNa zakti Azcaryajanaka thii| kevala pAMca varSoM meM hI inhoMne vyAkaraNa, sAhitya aura AgamoM kA paryApta jJAna prApta kara liyA thaa| inakA pANDitya pragAr3ha thaa| yaha mere parama sahAyaka aura priya ziSya the| inhoMne svayaM bhI katipaya pustakoM kI racanA kI aura mujhe bhI lekhana kArya ke lie preraNA dete rahate the| isa zAstra kI vidvanmAnya aura . lokopayogI TIkA likhane kI inhoMne hI mujhe vizeSa rUpa se preraNA dI thii| ataH isa sUtra ke prakAzana ke samaya inakI madhura smRti kA honA bhI anivArya hai| (xiii ) - AcArya AtmArAma Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrva saMskaraNa se gurvAvalI nAyasuo vaddhamANo nAyasuo mahAmuNI / loge titthayaro AsI apacchimo sivaMkaro / / 1 / / satitthe Thavio teNa paDhamo aNusAsago / suhammo gaNaharo nAma teaMsI samaNaccio / / 2 / / tatto pavaTTio gaccho sohammo nAma vissuo / ' paraMparAe tatthAsI sUrI cAmarasiMghao / / 3 / / tassa saMtassa daMtassa motIrAmAbhiho muNI / hottha sIso mahApanno gaNipayavibhUsio / / 4 / / tassa paTTe mahAthero gaNAvacche ago guNI / gaNapatisaMnio sAhU sAmaNNa-guNasohio // 5 / / tassa sIso gurubhatto so jayarAmadAsao / / gaNAvaccheago atthi samo muttovva sAsaNe / / 6 / / tassa sIso saccasaMdho pavaTTagapayaMkio / sAliggAmo mahAbhikkhU pAvayaNI dhuraMdharo / / 7 / / tassaMtevAsiNA esA appArAmeNa bhikkhuNA / uvajjhAya payaMkaNaM bhAsATIkA samatthiA / / 8 / / uttarAjjhayaNassa TIkeyaM lokabhAsAsubaddhiA / paDhatANaM guNatANaM vAyaMtANaM pamoiNI / / 1 / / (xiv) Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-jJAna-zramaNa-ziva Agama prakAzana samiti ke artha sahayogI (1) zrI mahendra kumAra jI jaina, minI kiMga ludhiyAnA (2) zrI. zobhana lAla jI jaina, ludhiyAnA (3) Ara. ena. osavAla parivAra, ludhiyAnA (4). suzrAvikA suzIlA bahana lohaTiyA, ludhiyAnA (5) suzrAvikA lIlA bahana, mogA (6) vardhamAna zikSaNa saMsthAna, pharIdakoTa (7) esa. esa. jaina sabhA, jagarAoM (8) esa. esa. jaina sabhA, gIdar3avAhA (9) esa. esa. jaina sabhA, kesarI-siMha-pura . (10) umeza bahana, ludhiyAnA (11) strI sabhA rUpA mistrI galI, ludhiyAnA (xv) Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane saMgha, saMsthA evaM ghara meM apanA pustakAlaya "bhagavAna mahAvIra meDITezana eNDa risarca senTara TrasTa" ke antargata "Atma-jJAna-zramaNa-ziva Agama prakAzana samiti" dvArA AcArya samrAT pUjya zrI zivamuni jI ma. sA. ke nirdezana meM zramaNa saMghIya prathama paTTadhara AcArya samrAT pUjya zrI AtmArAma jI ma. sA. dvArA vyAkhyAyita jaina AgamoM kI TIkAoM kA punarmudraNa eMva saMpAdana kArya drutagati se cala rahA hai| prathama Agama upAsakadazAMga sUtra prathama puSpa ke rUpa meM prakAzita ho cukA hai| "dazavaikAlika sUtra" "uttarAdhyayana sUtra bhAga 1-3", "AcArAMga sUtra bhAga 1-2" aura "anuttaropapAtika sUtra" presa meM hai| Ane vAle eka do mAha meM ye sabhI Agama upalabdha raheMge evaM anya sabhI Agama bhI chapa rahe haiN| prakAzana yojanA ke antargata jo bhI zrAvaka saMgha athavA saMsthA yA koI bhI svAdhyAyI bandhu AcArya samrAT pUjya zrI AtmArAma jI ma.sA. ke AgamoM ke prakAzana meM sahayoga evaM svAdhyAya hetu prApta karanA cAhate haiM to unake lie eka yojanA banAI gaI hai| 11,000/- (gyAraha hajAra rupae mAtra) bhejakara jo bhI isa prakAzana kArya meM sahayoga deMge unako prakAzita samasta Agama evaM AcArya samrAT zrI zivamuni ma. sA. dvArA likhita samasta sAhitya tathA "Atma dIpa" mAsika patrikA dIrghakAla taka preSita kI jaaegii| icchuka vyakti nimna patoM para samparka kareM :(1) bhagavAna mahAvIra meDITezana eNDa risarca senTara TrasTa dvArA zrI Ara. ke. jaina. sI-55, zakti nagara eksaTeMzana naI dillI-110 052 phona 011-27138164, 27473279 (2) zrI pramoda jaina dvArA zrI zrIpAla jaina purAnA lohA bAjAra po. : mAlera koTalA, jilA : saMgarUra, (paMjAba) phona : 0167-5258944 (3) zrI anila jaina bI-24-4716, sundara nagara niyara jaina sthAnaka ludhiyAnA-141008 (paMjAba) phona : 0161-2601725 (xvi) Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI uttarAdhyayana sUtram (tRtIya bhAga) saMketikA adhyayana kA nAma 1. aha sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM 2. aha khaluMkijjaM sattavIsaimaM ajjhayaNaM 3. aha mokkhamaggagaI aTThAvIsaimaM ajjhayaNaM aha sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM 5. aha tavamaggaM tIsaimaM ajjhayaNaM 6. aha caraNavihINAma egatIsaimaM ajjhayaNaM 7. aha pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM 8. aha kammappayaDI tettIsaimaM ajjhayaNaM 9. aha lesajjhayaNaMNAma cottIsaimaM ajjhayaNaM 10.... aha aNagArajjhayaNaM NAma paMcatIsaimaM ajjhayaNaM 11. aha jIvAjIvavibhattINAma chattIsaimaM ajjhayaNaM pRSTha saMkhyA SaDviMzamadhyayanam saptaviMzamadhyayanam aSTAviMzamadhyayanam ekonatriMzattamamadhyayanam triMzattamamadhyayanam ekatriMzattamamadhyayanam dvAtriMzattamamadhyayanam trayastriMzattamamadhyayanam catustriMzattamamadhyayanam paJcatriMzattamamadhyayanam SaTtriMzattamamadhyayanam 197 216 308 343 357 (xvii) Page #27 -------------------------------------------------------------------------- Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aha sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM atha sAmAcArI SaDviMzamadhyayanam gata paccIsaveM adhyayana meM brahmaguNoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| ye guNa samyak rUpa se saMyamazIla sAdhu meM hI saMgaThita ho sakate haiM aura saMyamazIla sAdhu vahI kahalA sakatA hai, jo ki samyaktayA apanI sAmAcArI kA pAlana kre| ata: isa chabbIsaveM adhyayana meM sAdhu kI sAmAcArI kA varNana kiyA jAtA hai aura sAmAcArI kA varNana hone se hI isa adhyayana kA nAma sAmAcArI adhyayana rakhA gayA hai| isakI Adya gAthA isa prakAra hai - . sAmAyAriM pavakkhAmi, svvdkkhvimokkhnniN| jaM carittANa niggaMthA, tiNNA saMsAra-sAgaraM // 1 // sAmAcArI pravakSyAmi, srvduHkhvimokssnniim| ..yAM caritvA nirgranthAH, tIrNAH saMsAra-sAgaram // 1 // padArthAnvayaH-sAmAyAriM-sAmAcArI ko, pavakkhAmi-kahUMgA, savvadukkha-sarvaduHkhoM ko, vimokkhaNiM-dUra karane vAlI, jaM-jisako, carittANa-AcaraNa karake, niggaMthA-nirgrantha, saMsAra-sAgaraM-saMsAra-sAgara ko, tiNNA -tara ge| mUlArtha-maiM sarva duHkhoM se mukta karane vAlI sAmAcArI ko kahUMgA, jisakA AcaraNa karane se nirgrantha saMsAra-sAgara se tara ge| TIkA-prastuta gAthA meM sAmAcArI ke varNana kI pratijJA aura usakI phalazruti kA ullekha kiyA gayA hai| zrI sudharmAsvAmI apane priya ziSya jambU svAmI se kahate haiM ki maiM sAmAcArI kA varNana karatA hUM jo sarvaprakAra ke zArIrika aura mAnasika du:khoM kA vinAza karane vAlI hai tathA jisake anuSThAna se uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [19] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahuta se nirgrantha, isa saMsAra-sAgara se pAra ho gae haiN| upalakSaNa se vartamAna aura bhaviSyat kA bhI grahaNa kara lenA cAhie, arthAt vartamAna kAla meM bahuta se pAra ho rahe haiM tathA AgAmI kAla meM pAra hoMge, ataeva yaha sAmAcArI pratyeka mumukSu AtmA ke lie AcaraNa karane yogya hai| ___ sAdhuoM kI avazya karaNIya kriyAoM ko sAmAcArI kahate haiN| 'pravakSyAmi' yaha bhaviSyat kAla kI kriyA apanI asamarthatA prakaTa karane ke lie prayukta kI gaI hai| tAtparya yaha hai ki zAstrakAra kahate haiM ki maiM isake kathana karane kI ceSTA karUMgA, parantu mujha meM itanI zakti nahIM hai ki maiM isako sampUrNa rUpa se varNana kara skuu| aba sAmAcArI kI saMkhyA aura bhedoM kA varNana karate haiM - . paDhamA AvassiyA nAma, biiyA ya nisiihiyaa| ApucchaNA ya taiyA, cautthI paDipucchaNA // 2 // paMcamI chandaNA nAma, icchAkAro ya chaTThao / . sattamo micchAkAro u, tahakkAro ya aTThamo // 3 // abbhuTThANaM ca navamaM, dasamI upasaMpadA / esA dasaMgA sAhUNaM, sAmAyArI paveiyA // 4 // prathamA''vazyakI nAmnI, dvitIyA ca naissedhikii| ApracchanA ca tRtIyA, caturthI pratipracchanA // 2 // paMcamI chandanA nAmnI, icchAkArazca sssstthii| saptamI mithyAkArastu, tathAkArazcASTamI // 3 // abhyutthAnaM ca navamI, dazamI upsNpd| . eSA dazAMgA sAdhUnAM, sAmAcArI praveditA // 4 // padArthAnvayaH-paDhamA-prathamA, AvassiyA-AvazyakI, nAma-nAma vAlI hai, biiyA-dvitIyA, nisIhiyA-naiSedhikI hai, ya-tathA, taiyA-tIsarI, ApucchaNA-ApracchanA aura, cautthI-caturthI, paDipucchaNA-pratipracchanA hai| paMcamI-pAMcavIM, chandaNA-chandanA, nAma-nAma vAlI hai, ya-aura, icchAkAro-icchAkAra, chaTThao-chaThI hai, ya-tathA, sattamI-sAtavIM, micchAkAro-mithyAkAra hai, u-aura, tahakkAro-tathAkAra, aTThamo-AThavIM sAmAcArI hai| abbhuTThANaM-abhyutthAna karanA, navama-navamI, ca-aura, upasaMpadA-upasampadA, dasamI-dasavIM sAmAcArI hai, esA-yaha, dasaMgA-daza avayavarUpa, sAhUNaM-sAdhuoM kI, sAmAyArI-sAmAcArI, paveiyA-pratipAdana kI hai| mUlArtha-prathamA AvazyakI, dvitIyA naiSedhikI, tRtIyA ApracchanA aura cauthI pratipracchanA uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [20] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma vAlI sAmAcArI hai| chandanA nAma kI pAMcavIM, chaThI icchAkAra, sAtavIM mithyAkAra aura AThavIM tathAkAra nAma vAlI hai| abhyutthAna nAmA navamI aura dasavIM upasampadA hai| so yaha sAdhuoM kI daza avayavarUpa sAmAcArI tIrthaMkaroM ne varNana kI hai| TIkA-prastuta gAthAoM meM sAmAcArI ke dazavidha nAmoM kA nirdeza mAtra kiyA gayA hai| inameM pahalI sAmAcArI kA nAma AvazyakI hai| jaba se dIkSA grahaNa kI ho, taba se lekara Ayu-paryanta gurujanoM kI AjJA meM rahanA, AzAtanA ke bhaya se koI bhI kAma gurujanoM kI AjJA ke binA na karanA, tathA jaba kisI kArya ke lie upAzraya se bAhara anyatra kahIM jAnA par3e taba guruoM kI AjJA lekara aura upAzraya se nikalate samaya 'AvassahI-AvazyakI'-aise kahakara nikalanA isako AvazyakI sAmAcArI kahate haiN| ___dUsarI kA nAma naiSedhikI hai| jaba kahIM upAzraya meM praveza kare to 'nisIhi-naSedhikI' kahakara praveza kare, yaha dUsarI naiSedhikI sAmAcArI hai| tIsarI sAmAcArI kA nAma ApracchanA hai| AhAra-vihAra Adi kriyAoM meM gurujanoM ko pUchakara pravRtti karane kA nAma ApracchanA hai| cauthI sAmAcArI kA nAma pratipracchanA hai| eka bAra kisI kArya ke lie guruoM ko pUcha liyA, parantu yadi koI usameM aura kriyA karane kI AvazyakatA par3e, athavA koI anya sAdhu kisI kArya ke lie kahe to phira gurujanoM ko pUchane kA nAma pratipracchanA hai| pAMcavIM kA nAma chandanA hai| usakA artha yaha hai ki lAe hue AhAra meM se samavibhAga karake gurujanoM ne jo AhAra diyA hai usameM se anya sAdhuoM ko nimantraNa karanA chandanA kahalAtI hai| ___usa AhAra ke lie sAdhuoM ke prati isa prakAra kahanA ki "Apa kRpA karake merI prArthanA ko svIkAra kareM" yaha icchAkAra nAma kI chaThI sAmAcArI hai| sAtavIM mithyAkAra nAmA sAmAcArI kA artha yaha hai ki sAdhu kisI sthAna para skhalita ho gayA hoM, athavA kisI sthAna para doSa laga gayA ho, taba sAdhu apanI AtmA kI nindA kare aura apanI bhUla svIkAra kre| tAtparya yaha hai ki pramAdavaza kisI prakAra skhalanA yA doSa laga jAne se apanI AtmA kI nindA karanA aura ukta bhUla ke lie pazcAttApa karanA mithyAkAra sAmAcArI hai| 'yathA-micchA mi dukkaDaM' isa prakAra khnaa| ___ AThavIM sAmAcArI kA nAma tathAkAra hai| kisI prakAra kA doSa laga jAne para guruoM ke pAsa AlocanArtha jAnA aura ve jo Adeza deM usako prasannatA pUrvaka svIkAra karanA tathAkAra sAmAcArI hai| - navamI sAmAcArI kA nAma abhyutthAna hai| karaNIya kAryoM ke lie sadaiva udyata rahanA, arthAt ' uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [21] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurujanoM kI pUjA meM aura bAla-vRddha tathA glAnAdi kI sevA meM tatpara rahanA abhyutthAna kahalAtA hai| upasampat nAma kI dasavIM sAmAcArI kA abhiprAya yaha hai ki jJAnAdi ke sampAdanArtha anya gacchAdi meM saMkramaNa karanA, arthAt apane gurujanoM kI AjJA lekara vidyA grahaNArtha anya gaccha ke AcArya ke samIpa jAnA aura vinaya evaM zuzrUSA pUrvaka zruta-vidyA kA sampAdana karanA upasampat sAmAcArI hai| isa kathana se jJAna-viSayaka utsukatA aura gacchAntara ke sAtha prItibhAva kA rakhanA batAyA gayA hai, kAraNa ki pratyeka gaccha ke sAtha prItibhAva hogA taba hI jJAnAdi ke grahaNArtha vahAM jAne kI utkaNThA utpanna hogii| isa prakAra sAdhuoM kI sAmAcArI ke ye dasa nAma tIrthaMkara bhagavAna ne pratipAdana kie haiN| aba pratyeka sAmAcArI ke artha aura viSaya kA pradarzana karAte haiM, yathA gamaNe AvassiyaM kujjA, ThANe kujjA nisIhiyaM / ApucchaNaM sayaMkaraNe, parakaraNe paDipucchaNaM // 5 // chandaNA davvajAeNaM, icchAkAro ya sAraNe / micchAkAro ya nindAe, tahakkAro paDissue // 6 // abbhuTThANaM gurupUyA, acchaNe uvasaMpadA / evaM dupaMcasaMjuttA, sAmAyArI paveiyA // 7 // gamana AvazyakIM kuryAt, sthAne kuryAnnaiSedhikIm / ApracchanA svayaMkaraNe, parakaraNe pratipracchanA // 5 // chandanA dravyajAtena, sAraNe / icchAkArazca mithyAkArazca nindAyAM, tathAkAraH pratizrute // 6 // abhyutthAnaM gurupUjAyAM, avasthAne upasaMpad / , evaM dvipaMcasaMyuktA, sAmAcArI praveditA // 7 // - padArthAnvayaH - gamaNe - gamana karane ke samaya, AvassiyaM - AvazyakI, kujjA-kare, ThANe-sthiti karane ke samaya, nisIhiyaM - naiSedhikI, sayaMkaraNe - svayaM - apane kArya karane meM, ApucchaNaM-ApracchanA kare, parakaraNe - para ke kArya karane ke samaya, paDipucchaNaM - pratipracchanA kare / chandaNA - nimantraNA karanA, davvajAeNaM-dravya jAti se, ya-aura, icchAkAro - icchAkAra, sAraNe-apane aura para ke kArya ke viSaya meM, ya-tathA, nindAe - apane AtmA kI nindA ke viSaya meM, micchAkAro - mithyAkAra karanA, paDissue-guruoM ke vacana ko svIkArane meM tahakkAro - tathAkAra krnaa| gurupUyA - guruoM kI pUjA meM, abbhuTThANaM - abhyutthAna- udyama karanA, acchaNe- jJAnAdi kI prApti uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [22] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke lie, uvasaMpadA - gurujanoM ke pAsa rahanA, evaM isa prakAra, dupaMca - dvipaMca, saMjuttA-saMyukta, sAmAyArI - sAmAcArI, paveiyA - pratipAdana kI hai| mUlArtha - calane ke samaya AvazyakI aura sthiti karate samaya naiSedhikI kahanA, tathA apane kArya ke samaya pUchane ko ApracchanA aura para ke kAryArtha pUchane ko pratipracchanA kahate haiN| dravya kI - jAti kI nimantraNA kA nAma chandanA, apane aura para ke kArya ke lie icchA prakaTa karanA icchAkAra hai, Atma-nindA karanA mithyAkAra aura gurujanoM ke vacanoM ko prasannatA pUrvaka svIkAra karanA tathAkAra sAmAcArI hai| gurujanoM kI pUjA meM udyata rahanA abhyutthAna aura jJAnAdi kI zikSA ke lie unake pAsa rahanA upasampadA hai| isa taraha yaha daza prakAra kI sAmAcArI kathana kI gaI hai| TIkA- jaba kisI kAraNavazAt sAdhu apane sthAna se bAhara gamana kare taba gamana karate samaya 'AvassahI' khe| ukta vAkya kA tAtparya yaha hai ki svAdhyAya Adi pavitra kriyAoM ko chor3akara maiM kisI Avazyaka kArya ke lie hI upAzraya se bAhara jA rahA huuN| jaba kisI anya sthAna para sthiti karanI ho taba 'nisihI' khe| isakA artha yaha hai ki maiM, gamanAgamanAdi kriyAoM se jo pApAnuSThAna ho jAtA hai usase nivRtti pAkara, aba eka sthAna para sthiti karatA hUM-pApoM se apane AtmA ko bacAtA huuN| jaba svayaM koI kArya karanA ho, taba gurujanoM se AjJA kI prArthanA karanI caahie| jaise ki - he bhagavan ! kyA maiM amuka kArya karUM athavA na karUM, isa para gurujanoM kI AjJA se unakI icchAnusAra kArya karanA, ApracchanA hai| jaba kisI para kArya meM pravRtti karanI ho, taba bhI gurujanoM kI AjJA lenI cAhiye, jaise ki - he bhagavan ! kyA maiM amuka muni kA amuka kArya karUM ? isa prakAra pratyeka kArya gurujanoM kI AjJA se hI karanA caahie| yaha pratipracchanA hai| tAtparya yaha hai ki zvAsocchvAsa ko chor3akara apane kArya ke lie vA para ke kArya ke lie gurujanoM se bAra-bAra AjJA lenI cAhie, isI ko ApracchanA aura pratipracchanA kahate haiN| azana, pAna, khAdima aura svAdima Adi padArtha jo bhikSA dvArA mAMga kara lAe hue haiM, unake lie anta:karaNa se anya bhikSuoM ko nimaMtrita karanA jaise ki - " he bhikSuo ! Apa mujha para anugraha kareM, mujhase amuka padArtha grahaNa kareM, ityAdi sAmAcArI kahalAtI hai| jisa samaya apanA yA para kA koI kArya karanA ho, usa samaya guruoM ke samakSa apanI icchA prakaTa karanA tathA unakI AjJA milane para hI kArya karanA, icchAkAra sAmAcArI hai| jaise ki pAtralepana aura sUtradAnAdi kriyAeM haiN| yadi koI sAdhuvRtti se pratikUla kArya ho jAe to usake lie AtmanindA karanA, arthAt mujhe dhikkAra hai ki jo maiMne amuka kArya apanI sAdhuvRtti ke viruddha kiyA hai - isa prakAra Atma-vigarhA karanA mithyAkAra sAmAcArI hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [23] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jaba guru vAcanAdi dete hoM, taba unake vacanoM ko satkAra pUrvaka grahaNa karanA; jaise ki vAcanAdi lete samaya 'tathAstu' ityAdi kahanA, isakA nAma tathAkAra samAcArI hai| navamI sAmAcArI abhyutthAna hai| guru, AcArya, vRddha aura glAnAdi kI pratipatti-sevA ke lie sadA udyata rahanA, arthAt sevA-zuzrUSA ke atirikta anna aura auSadhi Adi ke dvArA unakI paricaryA meM pravRtta rahanA abhyutthAna kahalAtA hai| yadyapi chandanA meM hI abhyutthAna kA antarbhAva ho sakatA hai, tathApi donoM meM kucha antara hai| yathA-chandanA sAmAcArI meM to bhikSAvRtti se lAe hue dravya kI nimaMtraNA mAtra hotI hai aura abhyutthAna sAmAcArI meM gurujanoM kI sevA meM udyata rahane kA Adeza hai| dazavIM sAmAcArI upasampat nAma kI hai| usakA artha yaha hai ki jJAna, darzana aura cAritra vidhAyaka sadgranthoM ke adhyayanArtha kisI anya AcAryAdi ke pAsa sthiti karanA aura unase yaha kaha denA ki maiM amuka kAlaparyanta ApakI sevA meM sthiti kruuNgaa| isa kathana se gacchoM kA pArasparika prema aura sahAnubhUti bhI pradarzita hotI hai, jo ki sarva prakAra se upAdeya aura spRhaNIya hai| isake atirikta-'gurupUyA-gurupUjAyAm' dupaMcasaMjuttA-dvipaMca saMyuktA' ye donoM prayoga ArSa samajhane cAhieM, aura 'paveiyA' bhI ArSa prayoga hI hai| aba ogha-sAmAcArI ke viSaya meM kahate haiM, yathA puvillammi caubbhAe, Aiccammi samuTThie / bhaNDayaM paDilehittA, vandittA ya tao guruM // 8 // pUrvasmin caturbhAge, Aditye samutthite / ' bhANDakaM pratilekhya, vanditvA ca tato gurum // 8 // padArthAnvayaH-puvvillammi-pahale, caubbhAe-caturthabhAga meM, Aiccammi-Aditya ke, samuTThie-udaya hone para, bhaNDayaM-bhaMDopakaraNa ko, paDilehittA-pratilekhana karake, ya-aura, guru-guru ko, vandittA-vandanA karake, to-prtilekhnaa'nntr| mUlArtha-dina ke prathama caturthabhAga meM sUrya ke udita hone para bhANDopakaraNa kI pratilekhanA karake-tadanantara guru ko vandanA karake-hAtha jor3akara pUche-(yaha agalI gAthA ke sAtha anvaya karake artha krnaa)| TIkA-pUrva kI gAthAoM meM dazavidha sAmAcArI kA varNana kiyA gayA hai, aba prastuta gAthA meM ogha sAmAcArI kA nirUpaNa karate haiN| dina ke cAra bhAga, cAra pahara kahalAte haiN| eka bhAga yA pahara ATha ghar3I kA hotA hai, isa prakAra vibhAgoM kI kalpanA karane para prathama pahara kA caturtha bhAga do ghar3I mAtra hotA hai| tathA gAthA ke pUrvArddha kA yaha artha huA ki prathama ke caturtha bhAga meM sUrya ke udita hone para arthAt do ghar3I pramANa sUrya ke udaya hone para bhaMDopakaraNa Adi kI pratilekhanA kre| isI samaya ko jaina uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [24] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM , Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paribhASA meM 'pAdona pauruSI' kahate haiN| yahAM para bhAMDopakaraNa se prAcIna gurjara bhASA meM mukha-vastrikA se lekara pAtra Adi saba upakaraNoM kA grahaNa kiyA jAtA hai| pratilekhanA yaha pAribhASika zabda hai| isakA artha hai-cakSuoM dvArA dekhakara phira rajoharaNa Adi se pramArjana karanA, phira guruoM ko vandanA karake-hAtha jor3akara isa prakAra kahe, yaha AgAmI gAthA se sambandha rakhatA hai| yadyapi sUtra meM to prathama caturthabhAga hI likhA hai, parantu yaha sAmAnya vAkya hai, jisase ki 'pAdona pauruSI' ko pauruSI kahA gayA hai| jaise ki loka-vyavahAra meM kucha nyUnatA hone para bhI vastu ko vastu hI kahA jAtA hai aura yathA apUrNa paTa ko bhI paTa hI kahate haiM, isI prakAra kucha nyUna caturthabhAga hI kahA gayA hai| sArAMza yaha hai ki kucha nyUna caturthabhAga arthAt pAdona pauruSI meM bhAMDopakaraNAdi kI pratilekhanA kre| . . guru ko vandanA karake hAtha jor3akara unake prati isa prakAra kahe pucchijja paMjaliuDo, kiM kAyavvaM mae iha / icchaM nioiuM bhante ! veyAvacce va sajjhAe // 9 // pRcchetprAJjalipuTaH, kiM karttavyaM mayeha? icchAmi niyojayituM bhadanta !, vaiyAvRtye vA svAdhyAye // 9 // padArthAnvayaH-paMjaliuDo-hAna jor3akara, pucchijja-pUche, mae-maiM, iha-isa samaya, kiM kAyavvaM-kyA karUM, bhante-he bhadanta ! icchaM-maiM cAhatA hUM, nioiuM-niyukta karane ko, vaiyAvacce-vaiyAvRtya meM, va-athavA, sajjhAe-svAdhyAya meM-apanI AtmA ko| . mUlArtha-hAtha jor3akara gurujanoM se pUche ki 'he bhagavan ! isa samaya maiM kyA karUM? he bhadanta! maiM cAhatA hUM ki apane AtmA ko ApakI vaiyAvRtya meM athavA svAdhyAya meM niyukta kruuN|' TIkA-jaba pratilekhanA kara cuke, taba vandanA karane ke anantara hAtha jor3akara guruoM se pUche ki "bhagavan ! aba isa samaya mujhe Apa kisa kAma meM niyukta karanA cAhate haiM-vaiyAvRtya meM athavA svAdhyAya meM ? tAtparya yaha hai ki Apa mujhe jisa kAma meM niyukta karanA cAheMge, maiM usI meM niyukta ho jaauuNgaa| isa prakAra AjJA mAMgane para guru jisa kArya ke lie Adeza kareM, usI meM pravRtta ho jaae|' 1. tathA ca bRhadvRttikAraH-'yadvA pUrvasminnabhazcaturthabhAge Aditye samutthite bahutaraprakAzI bhavanAt tasya, bhAMDameva bhAMDakaM tatastadiva dharma-draviNopArjanA-hetutvena mukhavastrikA varSAkalpAdIha bhANDakamucyate, tat pratilikhya vaMditvA ca tato guruM pRcchet, zeSaM praagvt| upalakSaNaM caitat-yataH sakalamapi kRtyaM vidhAya punarabhivandanApUrvakaM praSTavyA eva guravaH ityaadi|' - uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [25] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agilaayo| aba ziSya ke karttavya ke viSaya meM kahate haiMveyAvacce niutteNaM, kAyavvaM sajjhAe vA niutteNaM, savvadukkhavimokkhaNe // 10 // vaiyAvRtye niyuktena, kartavyamaglAnyA / svAdhyAye vA niyuktena sarvaduHkhavimokSaNe // 10 // padArthAnvayaH - veyAvacce - vaiyAvRtya meM, niutteNaM - niyukta karane para, agilAyao - glAnibhAva ko chor3akara, kAyavvaM karanA cAhie, vA- athavA, sajjhAe - svAdhyAya meM, niutteNaM-niyukta karane se, savva- sarva, dukkha - du:khoM se, vimokkhaNe-vimukta karane vAle / mUlArtha - vaiyAvRtya meM niyukta kara dene para ziSya glAni se rahita hokara vaiyAvRtya meM pravRtta hove, athavA svAdhyAya meM niyukta kie jAne para sarva duHkhoM se chur3Ane vAle svAdhyAya meM glAnibhAva se rahita hokara pravRtti kare / TIkA - prastuta gAthA meM guru kI AjJA ke anusAra vaiyAvRtya meM athavA svAdhyAya meM bhAva - pUrvaka pravRtta hone kA Adeza diyA gayA hai| jaise ki - AjJA mAMgane para guru ne yadi vaiyAvRtya meM niyukta hone kI AjJA dI ho to binA kisI prakAra kI glAni ke, arthAt apane zArIrika bala kA kucha bhI vicAra na karate hue vizuddha bhAva se vaiyAvRtya arthAt sevA meM laga jAnA caahie| yadi guruoM ne svAdhyAya kI AjJA pradAna kI ho to prema - pUrvaka svAdhyAya meM pravRtta ho jAnA cAhie / svAdhyAya - tapa sarva tapoM meM pradhAna aura sarva prakAra ke duHkhoM se chur3Ane vAlA hai| sArAMza yaha hai ki svAdhyAya ke anuSThAna se jJAnAvaraNIya karma prakRtiyoM kA kSaya hotA hai| jaba ajJAna naSTa ho jAtA hai taba mohanIya Adi karma bhI nahIM raha sakate aura mohanIya karma ke naSTa ho jAne se avaziSTa sabhI karma naSTa ho jAte haiN| isalie svAdhyAya ke AcaraNa se duHkhoM kA samUlaghAta ho jAtA hai| ataeva svAdhyAya aura vaiyAvRtya meM gurujanoM kI AjJA ke anusAra zIghra hI pravRtta ho jAnA cAhiye / aba autsargika bhAva se sAdhu kI dinacaryA ke viSaya meM kahate haiM, yathAdivasassa cauro bhAge, bhikkhU kujjA viyakkhaNo / tao uttaraguNe kujjA, diNabhAgesu causu vi // 11 // divasasya caturo bhAgAn kuryAd bhikSurvicakSaNaH / tata uttaraguNAnkuryAt, dinabhAgeSu caturSvapi // 11 // padArthAnvayaH - divasassa - dina ke, cauro - cAra, bhAge-bhAgoM ko, viyakkhaNo- vicakSaNa, bhikkhU - bhikSu, kujjA- apanI buddhi se kalpanA kare, tao - tadanantara, uttaraguNe - uttaraguNoM ko kare, causu vicAroM hI, diNabhAgesu - dina bhAgoM meN| mUlArtha- vicakSaNa buddhimAn bhikSu dina ke cAra bhAgoM kI kalpanA karake una cAroM meM hI uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [26] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttaraguNoM kI ArAdhanA kre| - TIkA-aba ogha sAmAcArI ke prastAva meM dinacaryA kA varNana karate hue zAstrakAra kahate haiM ki-vidvAn sAdhu apanI buddhi se dina ke cAra vibhAga kara leve, una cAroM hI vibhAgoM meM svAdhyAya Adi uttama guNoM kA ArAdhana kare, arthAt jisa-jisa vibhAga meM jina-jina guNoM kA anuSThAna vihita ho una sabhI kA AcaraNa kre| yahAM para itanA smaraNa rahe ki dina ke vibhAga kI kalpanA kA tAtparya yaha hai ki dakSiNAyana aura uttarAyaNa meM dina kI nyUnAdhikatA hotI rahatI hai, ataH usake anusAra hI vibhAga meM nyUnAdhikatA kara lenI caahie| jaise ki-battIsa ghar3I ke dina-mAna meM ATha ghar3I kA caturtha bhAga hogA aura aTThAIsa ghar3I ke dina-mAna meM sAta ghar3I kA caturthAMza hogaa| aba nimnalikhita gAthAoM meM vibhAgAnusAra guNoM ke dhAraNa karane ke viSaya kA ullekha karate haiM ki paDhamaM porisi sajjhAyaM, bIyaM jhANaM jhiyaayii| taiyAe bhikkhAyariyaM, puNo cautthIi sajjhAyaM // 12 // prathamAyAM pauruSyAM svAdhyAyaM, dvitIyAyAM dhyAnaM dhyAyet / tRtIyAyAM bhikSAcaryA, punazcaturthyAM svAdhyAyam // 12 // padArthAnvayaH-paDhama-prathama, porisi-pauruSI meM, sajjhAyaM-svAdhyAya kare, bIyaM-dUsarI pauruSI meM, jhANaM-dhyAna kare, jhiyAyaI-dhyAve-kare, taiyAe-tIsarI meM, bhikkhAyariyaM-bhikSAcarI kare, puNo-phira, cautthIi-cauthI pauruSI meM, sajjhAyaM-svAdhyAya kre|| mUlArtha-prathama prahara (pauruSI) meM svAdhyAya kare, dUsare meM dhyAna, tIsare meM bhikSAcarI aura cauthe prahara meM phira svAdhyAya kre| TIkA-prastuta gAthA meM sAdhu kI dinacaryA kA varNana kiyA gayA hai, jaise ki prathama pauruSI-prathama prahara meM pAMcoM prakAra kA svAdhyAya kare, dUsarI pauruSI meM svAdhyAya kiye hue padArtha kA cintana athavA Atma-dhyAna kare, tIsarI pauruSI meM bhikSA ko jAe aura cauthI meM phira svAdhyAya kre| samaya kA yaha vibhAga sAmAnya athavA sthUla dRSTi se kiyA gayA hai aura vizeSa rUpa se to pratilekhanA Adi kA samaya bhI isI prathama pauruSI meM hI grahaNa kiyA jAtA hai| isI prakAra tIsarI pauruSI meM uccAra-bhUmi meM jAnA Adi kriyAyeM bhI gRhIta haiM tathA apavAda-mArga meM bhI vaha samaya vyavasthita nahIM rahegA-jaise ki rogI va vRddha sAdhu kI sevA-suzrUSA meM pravRtta hone se samaya kI vyavasthA nahIM raha sktii| tathA caturtha pauruSI meM bhI svAdhyAya ke atirikta sthaMDila, pratilekhanA aura vRddha-glAnAdi ke lie AhArAdi lAnA Adi kAryoM kA samAveza kara lenA caahiye| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [27] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba pauruSI ke viSaya meM kahate haiM ki AsADhe mAse dupayA, pose mAse cauppayA / cittAsoesu mAsesu, tippayA havai porisI // 13 // ASADhe mAse dvipadA, pauSe mAse catuSpadA / .. caitrAzvinayormAsayoH, tripadA bhavati pauruSI // 13 // padArthAnvayaH-AsADhe mAse-ASAr3ha mAsa meM, dupayA-do pAda se, pose mAse-pauSa mAsa meM, cauppayA-cAra pAda se, cittAsoesu-caitra aura Azvina, mAsesu-mAsa meM, tippayA-tIna pAda se, pArisI-pauruSI, havai-hotI hai|| mUlArtha-ASAr3ha mAsa meM do pAda se, pauSa mAsa meM cAra pAda se aura caitra tathA Azvina mAsoM meM tIna pAda se pauruSI hotI hai| ___TIkA-prastuta gAthA meM isa rahasya kA udghATana kiyA gayA hai ki jisa pauruSI meM svAdhyAya Adi kriyAoM kA vidhAna kiyA gayA hai, usa prathama pauruSI ke jAnane kI vidhi kyA aura kisa prakAra se hai| so aba usakI vidhi batalAte haiN| yathA-apanA dakSiNa karNa sUrya ke sammukha karake aura jAnu ke madhya meM tarjanI aMgulI rakha kara usa aMgulI kI chAyA ko dekheM; yadi vaha chAyA do pAda pramANa A jAe taba ASAr3hI pUrNimA meM eka pahara pramANa dina A jAtA hai, arthAt ASAr3ha pUrNimA meM jaba caubIsa aMgula pramANa chAyA tRNa athavA jAnu para aMgulI rakhane se A jAe, taba dina kA caturtha bhAga-eka pahara pramANa dina A jAtA hai| isI krama se pauSa mAsa meM jaba cAra pAda pramANa arthAt ar3atAlIsa aMgula pramANa chAyA A jAe, taba eka pahara hotA hai tathA caitra aura Azvina mAsa meM tIna pAda pramANa-chattIsa aMgula pramANa chAyA Ane se eka pahara hotA hai| prAcIna samaya meM rAjya-karmacArI loga to nAlikA-jalamaya-ghaTikA yaMtra ke dvArA samaya kA nirNaya kiyA karate the aura muni loga apanI niravadyavRtti ke anusAra ukta prakAra se pauruSI Adi ke samaya kA nirNaya kiyA karate the| aba zeSa mAsoM meM pauruSI ke jAnane kA ullekha karate haiM, yathA- ' aMgulaM sattaratteNa, pakkheNaM ca duraMgulaM / vaDhDhae hAyae vAvi, mAseNaM cauraMgulaM // 14 // agulaM saptarAtreNa, pakSeNa ca dvyNgulm| vardhate hIyate vApi, mAsena caturaMgulam // 14 // padArthAnvayaH-aMgulaM-eka aMgula, sattaratteNaM-sAta ahorAtra se, ca-aura, pakkheNaM-pakSa se, duraMgulaM-do aMgula, vA-athavA, vaDhDhae-vRddhi hotI hai-dakSiNAyana meM, hAyae-hIna hotA hai-uttarAyaNa meM, avi-saMbhAvanA meM, mAseNa-mAsa se, cauraMgulaM-cAra aMgula prmaann| mUlArtha-sAta ahorAtra meM eka aMgula, pakSa meM do aMgula aura mAsa meM cAra aMgula pramANa uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [28] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dina dakSiNAyana meM vRddhi aura uttarAyaNa meM hAni ko prApta hotA hai, arthAt dakSiNAyana meM bar3hatA hai aura uttarAyaNa meM ghaTatA hai| __TIkA-isa gAthA meM zeSa mAsoM kI pauruSI jAnane kI vidhi kA varNana kiyA gayA hai| yathA-jaba sUrya dakSiNAyana meM hotA hai, taba cha: mAsa taka dina kI vRddhi hotI hai, arthAt karka, siMha, kanyA, tulA, vRzcika aura dhana ina chaH rAziyoM meM jaba sUrya hotA hai taba dina bar3hatA hai aura makara, kumbha, mIna, meSa, vRSa aura mithuna rAziyoM meM ghaTatA hai, parantu itanA vicAra isameM avazya hai ki mithuna-ASAr3ha ke teraha aMza se dakSiNAyana aura dhana ke arthAt pauSa mAsa ke teraha aMzoM se uttarAyaNa kA Arambha hotA hai| aba hAni aura vRddhi kA pramANa batalAte haiM-sAta ahorAtra meM eka aMgula kI vRddhi hotI hai| eka pakSa meM do aMgula aura eka mAsa meM cAra aMgula pramANa dina bar3hatA hai| isI prakAra hAni ke viSaya meM bhI samajha lenA cAhie, arthAt eka, do aura cAra aMgula kI kamI hotI hai| isa kathana kA saMkalita bhAvArtha yaha huA ki ASAr3hI pUrNamAsI ko caubIsa aMgula pramANa chAyA ke A jAne para eka prahara hotA hai aura zrAvaNa kRSNA saptamI ko paccIsa aMgula kI chAyA Ane para eka prahara hotA hai tathA zrAvaNa kRSNA caudasa ko chabbIsa aMgula pramANa para, zrAvaNa zuklA saptamI ko sattAIsa aMgula aura zrAvaNa zuklA caudasa ko aTThAIsa aMgula pramANa chAyA ke Ane para eka prahara dina A jAtA hai| isI krama se bhAdrapada meM battIsa, Azvina meM chattIsa, kArtika meM cAlIsa, mArgazIrSa meM cavAlIsa aura pauSa meM ar3atAlIsa aMgula pramANa chAyA A jAne para eka prahara yA pauruSI hotI hai| . aise hI vRddhi kI jagaha cAra-cAra aMgula pramANa chAyA ko kama karate jAnA cAhie, taba ASAr3ha 'mAsa meM caubIsa aMgula pramANa chAyA ke A jAne se pauruSI ho jAtI hai| gAthA meM jo sAta ahorAtra likhe haiM, ve taba hote haiM jaba ki caudaha dina kA pakSa hotA hai| jaba pandraha dina kA pakSa hotA hai taba to sAr3he sAta ahorAtra kA hI pramANa jAnanA caahie| aba yahAM para prazna upasthita hotA hai ki caudaha dina kA pakSa kisa-kisa mAsa meM hotA hai, isI kA uttara dete hue zAstrakAra kahate haiM ki AsADhabahule pakkhe, bhaddavae kattie ya pose ya / phagguNavaisAhesu ya, boddhavvA omarattAo // 15 // ASADhe pakSabahule, bhAdrapade kArtike ca pauSe ca / phAlgune vaizAkhe ca, boddhavyA avamarAtrayaH // 15 // . padArthAnvayaH-AsADha-ASAr3ha, bahule-kRSNa, pakkhe-pakSa meM, bhaddavae-bhAdrapada meM, kattie-kArtika meM, ya-aura, pose-pauSa meM, ya-tathA, phagguNa-phAlguna, ya-aura, vaisAhesu-vaizAkha mAsa meM, oma-nyUna, rattAo-ahorAtra, boddhavvA-jAnanA caahie| mUlArtha-ASAr3ha, bhAdrapada, kArtika, pauSa, phAlguna aura vaizAkha mAsa ke kRSNapakSa meM eka uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [29] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahorAtra kI nyUnatA jAnanI cAhie, arthAt caudaha dina kA pakSa jAnanA caahie| .. TIkA-prastuta gAthA meM caudaha dina kA pakSa batAte hue yaha kahA gayA hai ki ASAr3ha Adi mAsoM ke kRSNa pakSa meM eka ahorAtra kA kSaya kara denA caahie| isa prakAra eka ahorAtra ke kama hone se caudaha dina kA pakSa svataH hI siddha ho jAtA hai| yaha jo kSaya-vidhi kA pratipAdana kiyA gayA hai, vaha vyavahAra ko lekara kiyA gayA hai aura nizcaya se to gaNanA kA prakAra bRhadvRttikAra ne niyukti gAthA kI vyAkhyA meM jo diyA hai, vahI upayukta hai| isa prakAra prathama pauruSI meM pratilekhanA Adi kriyAoM kA vidhAna aura pauruSI ke pramANa kI vidhi Adi ke sambandha meM varNana kiyA gayA hai| aba usake parijJAna ke viSaya meM kahate haiM, yathA jeTThAmUle AsADhasAvaNe, chahiM aMgulehiM paDilehA / aTThahiM bIyatiyammi, taie dasa aTThahiM cautthe // 16 // ... jyeSThAmUle ASADhe zrAvaNe, SaDbhiraMgulaiH pratilekhA / aSTAbhirdvitIyatrike, tRtIye dazabhiraSTabhizcaturthe // 16 // padArthAnvayaH-jeTThAmUle-jyeSTha-mUla, AsADha-ASAr3ha, sAvaNe-zrAvaNa meM, chahiM-cha:, aMgulehi-aMguloM se, paDilehA-pratilekhanA kA samaya hotA hai, bIya-dvitIya, tiyammi-trika meM, aTThahiM-ATha aMguloM se, taie-tRtIya trika meM, dasa-daza aMguloM se, cautthe-caturtha trikaM meM, aTThahiM-ATha aMguloM se-pAdona pauruSI kA kAlamAna hotA haiN| mUlArtha-prathama trika meM chaH aMgula kA prakSepa karane se, dvitIya trika meM ATha aMgula kA prakSepa karane se, tIsare trika meM dasa aura cauthe trika meM ATha aMgula kA prakSepa karane se pAdona-pauruSI hotI hai| TIkA-prastuta gAthA meM pAdona pauruSI ke jJAna kA prakAra batAyA gayA hai| sarva sAdhAraNa ke jJAnArtha 1. ayaNAIya diNagaNe aTThaguNeNegaTThi bhAie lrch| uttara-dAhiNamAI uttarapayasojjha pkkhevo'|| atra cAyanaH uttarAyaNaM dakSiNAyane ca tasyAtItadinAni atikrAntadivasAsteSAM gaNaH-samUho'yanAtItadinagaNaH, sa cotkRSTatastryazItizataM, taccASTaguNitaM jAtAni caturdazazatAni caturSaSTyadhikAni, tatra caikaSaSTyAbhAge hate labdhAni cturviNshtirNgulaani| tatrApi dvAdazabhiraMgulaiH padamiti jAte dve pade etyoshc| 'uttara dAhiNamAI' tti-uttarAyaNAdau dakSiNAyanAdau ca 'uttarapada' tti-uttrpdyoH| 'sojjha' tti-zuddhi prakSepazca, tatra hi uttarAyaNa-prathama-dine catvAri padAnyAsan, tatastanmadhyAt padadvayotsAraNe jAte karkaTa-saMkrAnti-dine dve pade, dakSiNAyanAdyadine tu dve pade abhUtAM, tanmadhye ca dvayoH kSiptayorjAtAni makarasaMkrAntau catvAri pdaani| idaM cotkRSTa-jaghanya-dinayoH pauruSI mAnaM madhyamadineSvapyabhihitaM nItitaH sudhiyA bhaavniiymiti| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [30] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakAra ne bAraha mahInoM ke cAra vibhAga kara die haiM, joki prathama trika, dvitIya trika, tRtIya trika aura caturtha trika ke nAma se prasiddha haiN| pratyeka trika meM tIna-tIna mAsoM kA samAveza kiyA gayA hai| prathama trika meM jyeSTha, ASAr3ha aura zrAvaNa ye tIna mAsa parigaNita kie gae haiM, dvitIya trika meM bhAdrapada, Azvina aura kArtika ye tIna mAsa haiM, tIsare trika meM mArgazIrSa, pauSa aura mAgha tathA cauthe trika meM phAlguna, caitra aura vaizAkha ina mAsoM kA grahaNa abhISTa hai| prathama pauruSI ke pramANa meM yAvanmAtra aMguliyoM ke pramANa kA kathana kiyA gayA hai, usa pramANa se yadi chaH aMgula chAyA adhika bar3he taba pAdona pauruSI kA samaya ho jAtA hai| isI prakAra dUsare trika meM jo pauruSI ke pramANa kI chAyA hai usase yadi ATha aMgula chAyA bar3ha jAe, taba pAdona pauruSI kA samaya ho jAtA hai tathA tIsare trika meM pauruSI ke pramANa kI chAyA se yadi dasa aMgula pramANa chAyA adhika bar3he taba pAdona pauruSI kA samaya hotA hai aura cauthe trika meM ATha aMgula chAyA adhika bar3he, taba pAdona pauruSI hotI hai| yahI samaya pAtrAdi ke pratilekhana kA batAyA gayA hai| jyeSThA aura mUla ina do nakSatroM kA nAma nirdeza isalie kiyA gayA hai ki ukta mAsa meM inakA paraspara bar3A ghaniSTha sambandha rahatA hai| isa prakAra yaha pAdona pauruSI ke kAla-jJAna kA zAstrakAra ne varNana kiyA hai| bRhadvRttikAra ne sugamatA ke lie isakA yaMtra bhI de diyA hai, jo ki isa prakAra hai phAlgune pade jyeSThe pade- bhAdrapade 2-4-6 __.2-8 aMgu.-2-10 : aMgu. 8-3-4 ASAr3he pade-2 Azvina pade-3 aMgu. 6-2-6 . aMgu. 8-3-8 zrAvaNa pade-2-4 | kArtika pade-3-4 | aMgu. 6-2-10 | aMgu. 8-4 / mArgazIrSe pade 3-8 aMgu. 10-4-6 pauSe pade-4 aMgu. 10-4-10 mAghe pade-3-8 aMgu. 10-4-6 3-4 aMgu. 8-4 caitre pade-3 aMgu. 8-3-8 | vaizAkhe pade-2-8 | aMgu. 8-3-4 yaha saba pAdona pauruSI ke jAnane va dekhane kI vidhi kA varNana kiyA gayA hai, pratilekhanA-sambandhI viSaya kA varNana kucha to pIche A cukA hai aura kucha Age varNana kiyA jaaegaa| isa prakAra dinakRtya ke varNana karane ke anantara aba rAtrikRtya kA varNana karate haiM - rattiM pi cauro bhAge, bhikkhU kujjA viyakkhaNo / tao uttaraguNe kujjA, rAibhAesu causu vi // 17 // rAtrAvapi caturo bhAgAn, bhikSaH kuryAd vicakSaNaH / tata uttaraguNAnkuryAt, rAtribhAgeSu caturdhvapi // 17 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [31] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH - rattiM pi-rAtri ke bhI, cauro bhAge - cAra bhAga, viyakkhaNo- vicakSaNa, bhikkhU - bhikSu, kujjA - kare, tao - tadanantara, causu vicAroM hI, rAibhAesu - rAtri bhAgoM meM, uttaraguNe - uttara guNoM kA ArAdhana, kujjA - kare / mUlArtha - buddhimAn bhikSu rAtri ke cAra bhAgoM kI kalpanA karake una cAroM hI bhAgoM meM yathAkrama uttaraguNoM kI ArAdhanA kare / TIkA - prastuta gAthA meM sAdhu ke rAtrikRtyoM kA nirdeza kiyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki jisa prakAra se sAdhu ko dina meM apane dhArmika kRtyoM kA anuSThAna karanA par3atA hai, usI prakAra rAtri meM bhI usako katipaya uttara guNoM ke ArAdhana kI AvazyakatA rahatI hai| isalie dinacaryA kI bhAMti rAtri ke bhI cAra vibhAga karake unameM yathAkrama Avazyaka kRtyoM kA anuSThAna karanA sAdhu kA parama karttavya hai / sArAMza yaha hai ki jina uttara guNoM ke ArAdhanArtha dina ko vibhakta kiyA gayA hai unhIM uttara guNoM kI ArAdhanA ke lie rAtri ke cAra bhAgoM kI bhI kalpanA kara lenI cAhie / aba rAtri ke cAroM bhAgoM meM anukrama se jo karttavya haiM, unakA nirUpaNa karate hue kahate haiM ki paDhamaM porisi sajjhAyaM, bIyaM jhANaM jhiyAyaI / taiyAe niddamokkhaM tu, cautthI bhujjo vi sajjhAyaM // 18 // prathamapauruSyAM svAdhyAyaM, dvitIyAyAM dhyAnaM dhyAyet / tRtIyAyAM nidrAmokSaM tu, caturthyAM bhUyo'pi svAdhyAyam // 18 // padArthAnvayaH - paDhamaM - prathama, porisi-prahara meM, sajjhAyaM- svAdhyAya kare, bIyaM- dUsarI pauruSI meM, jhANaM - dhyAna kA AcaraNa kare, tu-aura, taiyAe - tIsarI pauruSI meM, tu - aura, nimokkhaM - nidrA se mukta hove, bhujjo vi- phira bhI, cautthI - cauthI meM, sajjhAyaM - svAdhyAya kre| mUlArtha - rAtri kI prathama pauruSI meM svAdhyAya kare, dUsarI pauruSI meM dhyAna, tIsarI meM nidrA ko mukta kare aura cauthI meM phira svAdhyAya kare / TIkA - jisa prakAra pUrva gAthAoM meM kAla-vibhAga se dinacaryA kA varNana kiyA gayA hai, usI prakAra prastuta gAthA meM samaya - vibhAga se rAtricaryA kA varNana kiyA gayA hai| jaise ki - rAtri kI prathama pauruSI meM svAdhyAya kA AcaraNa karanA cAhie aura dUsarI pauruSI meM svAdhyAya meM Aye hue kSitivalaya dvIpa, sAgara, bhavanAdi ke svarUpa kA vicAra karanA cAhie, tIsarI pauruSI meM SaT praharoM se jo nidrA kA nirodha kiyA huA thA usako mukta karanA cAhie, arthAt vidhipUrvaka - anazanAdi kRtya karake AgAroM ke sAtha-zayana karanA cAhie aura cauthI pauruSI meM uThakara phira svAdhyAya meM pravRtta ho jAnA caahie| yaha saba kathana utsarga-vidhi meM hai| apavAda-mArga meM to jaise gurujanoM kI AjJA ho, usI prakAra se AcaraNa karanA sAdhu kA karttavya hai / uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [32] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kisI-kisI AcArya kA yaha bhI mata hai ki tIsarI pauruSI meM nidrA Ane para bhI use mukta kare, arthAt jAgaraNaM kre| parantu yaha artha cintya hai, kyoMki sUtrakartA ne tIsarI pauruSI meM aura kisI bhI kArya ke anuSThAna kI sUcanA nahIM dI, ataH isameM nidrA lenA hI siddha hotA hai| darzanAvaraNIya karma kA vidhi - pUrvaka kSayopazama karanA yahI saiddhAntika mata hai / parantu yaha siddhAnta sarvotkRSTa vRtti vAloM ke lie hI pratipAdana kiyA gayA hai| sAmAnyatayA prathama aura caturtha prahara meM jAgane kI AjJA to sUtroM meM dekhI jAtI hai aura isa prakAra karane se rogAdi kI prApti nahIM hotI / ThANAMgasUtra meM likhA hai 'ainiddAe' ati nidrA se roga utpanna ho jAte haiM ataH samasta sAdhu varga ke lie ucita hai ki vaha prathama aura caturtha prahara meM nidrA ko avazya tyAge / zAstrakAra kI bhI yahI AjJA hai, tathA 'nidrAmokSa' zabda kA artha bhI yahI hai ki rokI huI nidrA ko mukta karanA, arthAt zayana karanA, jisase ki nidrA - mukta ho jAne para darzanAvaraNIya karma kSayozama bhAva ko prApta ho jAe / aba rAtri ke cAra bhAgoM ke viSaya meM kahate haiM - jaM ne jayA rattiM, nakkhattaM tammi nahacaubbhAe / saMpatte viramejjA, sajjhAya paosakAlammi // 19 // yannayati yadA rAtriM, nakSatraM tasminneva nabhazcaturbhAge / saMprApte viramet, svAdhyAyAt pradoSakAle // 19 // padArthAnvayaH - jaM- jo, nakkhattaM nakSatra, jayA - jisa samaya, rattiM - rAtri ko, nei - pUrI karatA hai, tammi - usa samaya usa nakSatra ko, nahacaubbhAe - AkAza ke caturthabhAga ko, sajjhAyaM - svAdhyAya se, viramejjA - nivRtta ho jAe, paosakAlammi - pradoSa kAla meN| mUlArtha - jo nakSatra jisa samaya rAtri kI pUrti karatA ho, vaha nakSatra jaba AkAza ke caturthabhAga meM A jAe, taba pradoSakAla hotA hai, usa kAla meM svAdhyAya se nivRtta ho jAe / TIkA - prastuta gAthA meM rAtri ke cAra bhAgoM kI kalpanA kA prakAra batAyA gayA hai| jaise ki - sUrya ke asta ho jAne para jisa nakSatra ne rAtri ko pUrA karanA hotA hai, vaha nakSatra usa samaya udaya ho jAtA hai| taba AkAza meM usa nakSatra ke kAlamAna ke anusAra cAra vibhAga kara lene cAhieM, phira unhIM vibhAgoM ke anusAra pUrva kathita rAtricaryA kA anusaraNa karanA caahie| jaba vaha nakSatra caturtha bhAga meM A jAe, taba svAdhyAya ko chor3akara anya Avazyaka kriyAoM meM pravRtta ho jAnA caahie| kAraNa yaha hai ki vaha kAla pradoSakAla hai, rAtri ke mukhakAla ko pradoSakAla kahate haiN| vaha prAta: aura sAyaMkAla kI sandhi meM hotA hai| jisa pauruSI meM jina kriyAoM kA vidhAna hai aura jisa bhAga meM nakSatra Ae usI ke anusAra Avazyaka kriyAoM kA anuSThAna karanA caahie| yadi rAtri meM udaya huA nakSatra caturthabhAga meM A jAe, taba svAdhyAya ko banda kara denA cAhie, kyoMki isa pradoSakAla meM pratikramaNAdi anya Avazyaka * kriyAoM kA anuSThAna bhI parama Avazyaka hai| isalie AgAmI gAthA meM verattiya - vairAtrika zabda kA ullekha kiyA gayA hai, jisakA artha hai akaal| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [33] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba phira isI viSaya meM kahate haiM tammeva ya nakkhatte, gayaNacaubbhAgasAvasesammi / verattiyaMpi kAlaM, paDilehittA muNI kujjA // 20 // tasminneva ca nakSatre, gaganacaturbhAgasAvazeSe / vairAtrikamapi kAlaM, pratilekhya muniH kuryAt // 20 // padArthAnvayaH-tammeva-usI, nakkhatte-nakSatra kI gati, gayaNa-gagana meM, caubbhAga-caturtha bhAga ke, sAvasesammi-avazeSa hone para, verattiyaM-vairAtrika, kAlaM-samaya, pi-api-anya pauruSI Adi kAla, paDilehittA-dekhakara, muNI-muni, kujjA-kAlagrahaNa kre| mUlArtha-usI nakSatra kI gati jaba gagana ke caturthabhAga meM A jAe, taba vairAtrika kAla ko dekhakara muni samaya kA grahaNa kre| TIkA-isa gAthA meM pUrvokta kathana kI puSTi kI gaI hai, yathA-jisa nakSatra ne rAtri ko pUrNa karanA ho, jaba vaha nakSatra AkAza ke caturtha bhAga meM A jAe, taba muni vairAtrika kAla ko grahaNa karake apanI Avazyaka kriyA meM pravRtta ho jAe, athavA AkAza meM caturtha bhAga ke avazeSa raha jAne para usI nakSatra ke anusAra samaya ko ThIka dekhakara muni nija kriyAoM meM pravRtti kara leve| ___ vairAtrika kAla kA tAtparya yaha hai ki AkAza meM caturtha bhAga, arthAt gantavya se jo avazeSa caturtha bhAga hai usI vairAtrika kAla meM apanI karaNIya Avazyaka kriyAeM karanI caahieN| 'api' zabda se anya pauruSiyoM kA grahaNa bhI kara lenA abhISTa hai| ___Upara kahI huI gAthA kA sArAMza itanA hI hai ki-nakSatra kI gati ke dvArA ,AkAza ke cAra bhAgoM kI kalpanA kara lene para usake anusAra apanI rAtricaryA meM pravRtti karanI cAhie aura caturtha bhAga zeSa rahane para AvazyakAdi kriyAoM meM muni ko pravRtta honA caahie| ___ yahAM para 'gayaNa'-'gagana' zabda meM saptamI vibhakti ke lupta hone kA nirdeza hai| dhAtuoM ke aneka artha hote haiM, isa niyama ke anusAra 'kRJ' dhAtu kA yahAM para 'grahaNa karanA' artha liyA gayA hai| isa prakAra sAmAnya rUpa se rAtri aura dina ke kRtyoM kA nirdeza kara dene ke anantara aba vizeSa rUpa se dinakRtya ke viSaya meM kahate haiM puvvillammi caubbhAe, paDilehittANa bhaNDayaM / guruM vandittu sajjhAyaM, kujjA dukkhavimokkhaNaM // 21 // pUrvasmin caturbhAge pratilekhya bhANDakam / guruM vanditvA svAdhyAyaM, kuryAd duHkhavimokSaNam // 21 // padArthAnvayaH-puvvillammi-pUrva ke, caubbhAe-caturtha bhAga meM, bhaNDayaM-bhANDopakaraNa ko, paDilehittANa-pratilekhana karake, guru-guru ko, vandittu-vandanA karake, dukkhavimokkhaNaM-du:khoM se uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [34] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM . Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukta karane vAle, sajjhAyaM-svAdhyAya ko, kujjaa-kre| mUlArtha-dina ke prathama prahara ke prathama caturtha bhAga meM, bhAMDopakaraNa kI pratilekhanA karake phira gurujanoM ko vandanA karake duHkhoM se mukta karAne vAle svAdhyAya ko kre|| TIkA-prastuta gAthA meM vizeSa rUpa se sAdhu kI dinacaryA kA varNana kiyA gayA hai| jaba sAdhu ke dvArA apanI buddhi se dina ke cAra bhAga kalpanA kara lie gae, taba unameM se prathama vibhAga ke prathama caturtha bhAga meM, arthAt sUryodaya se do ghaTikA pramANa samaya paryanta bhAMDopakaraNa-upadhi-arthAt apane dharmopakaraNoM kI pratilekhanA kare, phira guruoM ko vandanA karake svAdhyAya meM pravRtta ho jAe, kyoMki svAdhyAya zArIrika aura mAnasika sarva prakAra ke da:khoM kA vinAza karane vAlA hai| yahAM para itanA smaraNa rahe ki jisa prakAra prAtaH aura sAMya kAla meM sevana kI huI auSadhi roga kI nivRtti aura nIrogatA kI vRddhi karane vAlI hotI hai, usI prakAra prathama aura cauthe prahara meM kiyA huA svAdhyAya bhI karmoM ke kSaya karane meM vizeSa samartha hotA hai, kyoMki yaha donoM samaya zAnta rasa ke utpAdaka haiN| aba phira isI viSaya meM kahate haiM porisIe caubbhAe, vandittANa tao guruM / apaDikkamittA kAlassa, bhAyaNaM paDilehae // 22 // __pauruSyAzcaturbhAge, vanditvA tato gurum / apratikramya kAlaM, bhAjanaM pratilekhayet // 22 // . padArthAnvayaH-porisIe-pauruSI ke, caubbhAe-caturtha bhAga meM, tao-tadanantara, guru-guru ko, vandittANa-vandanA karake, kAlassa-kAla ko, apaDikkamittA-apratikrama karake, bhAyaNaM-bhAjanoM kI, paDilehie-pratilekhanA kre| mUlArtha-pauruSI ke caturtha bhAga meM guru ko vandanA karake kAla kA apratikrama kara arthAt ThIka samaya para bhAjanoM kI pratilekhanA kre| TIkA-prastuta gAthA meM pratilekhanA kA samaya batAte hue kahate haiM ki jaba prathama pauruSI kA caturtha bhAga zeSa raha jAe, arthAt pAdona pauruSI vyatIta ho jAne para dvitIya pauruSI ke lagane meM do ghaTikA pramANa samaya zeSa ho, taba guru ko vandanA karake unakI AjJA lekara pAtrAdi kI pratilekhanA kre| sUtra meM jo "apaDikkamittu kAlassa-apratikramya kAlasya" likhA hai usakA abhiprAya yaha hai ki abhI taka svAdhyAya ke karane kA samaya thA, parantu usako chor3akara, arthAt svAdhyAya ke lie jo jJAna ke caturdaza aticAroM kA dhyAna kiyA jAtA hai, usako na karake, kyoMki caturtha prahara meM phira svAdhyAya karanA hai, ata: pAtroM kI pratilekhanA meM laga jaae| prathama prahara meM do ghar3I taka aura svAdhyAya karanA zeSa thA, usako chor3akara, arthAt usakI samApti ke sUcaka kAyotsargAdi na karake jo pAtrAdi - uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [35] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI pratilekhanA meM pravRtta hone kA samaya hai usako apratikrama-kAla kahate haiN| isalie do ghaTikA pramANa svAdhyAya kAla meM pAtroM kI pratilekhanA meM laga jaae| aba pratilekhanA meM prakAra kA varNana karate haiM, yathA mahapotti paDilehittA, paDilehijja gocchagaM / gocchagalaiyaMgulio, vatthAI paDilehae // 23 // mukhapatrikA pratilekhya, pratilekhayed gocchakam / agulilAtagocchakaH, vastrANi pratilekhayet // 23 // padArthAnvayaH-muhapottiM-mukhavastrikA kI, paDilehittA-pratilekhanA karake, gocchagaM-gocchaka kI, paDilehijja-pratilekhanA kare, gocchagalaiyaMgulio-gocchaka ko aMguliyoM se grahaNa karake phira, vatthAI-vastroM kI, paDilehae-pratilekhanA kre| mUlArtha-mukha-vastrikA kI pratilekhanA karake phira- gocchaka kI pratilekhanA kare, phira aMguliyoM se gocchaka ko grahaNa karake vastroM kI pratilekhanA kre| TIkA-isa gAthA meM anukrama se pratilekhanA aura pramArjanA kI vidhi kA digdarzana karAyA gayA hai| jaise ki-pAdona pauruSI meM jaba pratilekhanA karane lage to prathama to pAtroM kI pratilekhanA kare, phira mukha-vastrikA (muMhapattI) kI pratilekhanA karake gocchaka kI pratilekhanA kare, aura phira gocchaka ko aMguliyoM se grahaNa karake vastroM kI pratilekhanA kre| yahAM para 'gucchaga-gocchaka' kA artha 'rajoharaNa' samajhanA caahie| yadyapi vRttikAra ne gocchaka kA artha pAtroM ke Upara kA 'upakaraNa' aisA kiyA hai, parantu vicAra karane para yaha artha prakaraNa-saMgata pratIta nahIM hotaa| yadi pAtroM ke Upara ke vastra kA hI yahAM para gocchaka zabda se grahaNa kareM, to phira ukta gAthA ke tIsare pAda kI vRtti meM jo yaha likhA hai-"prAkRtatvAdaMgulibhivto gRhIto gocchako yena soyamaMgulilAtagocchakaH' arthAt 'aMguliyoM se grahaNa kiyA hai gocchaka jisane, to phira usakI upapatti nahIM ho skegii| isalie gocchaka zabda kA pAribhASika artha yahAM para 'rajoharaNa' hI zAstrakAra ko abhipreta hai| tAtparya yaha hai ki "pAtroM para dene vAle vastra ko aMguliyoM meM grahaNa karake vastroM kI pratilekhanA kare" isakA kucha bhI abhiprAya spaSTa nahIM hotaa| isake atirikta yadi gocchaka zabda se 'rajoharaNa' kA grahaNa yahAM para na kiyA jAe, to phira ukta sUtra meM rajoharaNa kI pratilekhanA kA vidhAna karane vAlI aura kauna sI gAthA hai? ataH 'aMguliyoM se grahaNa kiyA hai gocchaka jisane' isa artha kI sArthakatA rajoharaNa ke sAtha hI sambandha rakhatI hai, kyoMki rajoharaNa meM jo phaliyAM hotI haiM, unakI pratilekhanA aMguliyoM se hI kI jA sakatI hai| isalie gocchaka zabda kA guru-paramparA se prApta jo 'rajoharaNa' artha hai, vahI yukti-saMgata pratIta hotA hai| 1. muhapottiM-mukhapattikAm-ityapi paatthH| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [36] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIsavIM gAthA ke caturthapAda meM pAtroM kI pratilekhanA kA varNana kiyA gayA hai, to kyA jaba ki pAtroM kI pratilekhanA kI jAegI, to usake sAtha meM jisa vastra meM ve pAtra baMdhe hue haiM usakI pratilekhanA nahIM kI jAegI, usakI bhI sAtha hI meM pratilekhanA hogI hii| saMgraha-naya ke mata se yahAM para pAtra zabda se pAtroM ke upakaraNa kA bhI sAtha meM hI grahaNa kiyA gayA hai| ___isa sAre kathana kA sArAMza yaha hai ki prathama to sAdhu apane cinha vAle upakaraNoM-mukha-vastrikA aura rajoharaNAdi-kI pratilekhanA kare aura phira vastroM kI pratilekhanA kre| jaise ki prathama mukha para se vastrikA ko utAra kara usakI pratilekhanA karanI aura phira aMguliyoM se rajoharaNa aura usake bAda vastroM kI pratilekhanA krnii| yahI hamAre gaccha kI sAmAcArI hai jo ki Aja taka barAbara pravartamAna hai| Age to jo kevalI bhagavAna ko abhimata ho vahI ThIka hai; kyoMki tatva kevalI-gamya hai| ___aba vastra-pratilekhanA kI vidhi meM kucha aura jAnane yogya viSaya kA pratipAdana karate haiM, yathA uDDhaM thiraM aturiyaM, puvvaM tA vatthameva pddilehe| to biIyaM papphoDe, taiyaM ca puNo pamajjijjA // 24 // urdhvaM sthiramatvaritaM, pUrvaM tAvad vastrameva prtilekhyet| tato dvitIyaM prasphoTayet, tRtIyaM ca punaH pramRjyAt // 24 // padArthAnvayaH-uDDhe-UMcA, thiraM-sthira, aturiyaM-zIghratA se rahita, puvvaM-pUrva, tA-pahale, vatthameva-vastra kI hI, paDilehe-pratilekhanA kare, to-tadanantara, biiyaM-dvitIya, papphoDe-prasphoTanA kare, ca-phira, taiyaM-tRtIya, puNo-phira, pamajijA-pramArjanA kre| mUlArtha-sabase pahale Urdhva, sthira aura zIghratA se rahita vastra kI pratilekhanA kare, dvitIya-vastra kI prasphoTanA kare, tRtIya-vastra kI pramArjanA kre| _____TIkA-isa gAthA meM vastra-pratilekhanA kI vidhi kA nirUpaNa kiyA gayA hai| jaise ki-jaba vastra kI pratilekhanA karanI ho, taba vastra ko kAya se UMcA rakhanA aura usakA tiryag vistAra karanA, arthAt utkuTuka Asana para baiThakara (pairoM ke bala baiThakara) vastra ko UMcA rakkhe aura usakA tirachA vistAra kre| phira usako dRDhatA se pakar3e aura zIghratA na kare tathA dRSTi ko pratilekhanA meM rakhe; yaha pratilekhanA kI prathama vidhi hai| - isa prakAra pratilekhanA karate samaya yadi vastra Adi meM koI jIva dRSTigocara ho to yatna pUrvaka vastra kI prasphoTanA kare, arthAt ekAnta meM vastra ko jhAr3a de; yaha dvitIya vidhi hai| .: tIsarI vidhi yaha hai ki-prasphoTanA karane para bhI yadi jIva vastra se alaga na ho, taba usa jIva ko hAtha meM lekara kisI ekAnta sthAna meM rakha de| yaha vastra-pratilekhanA kA prakAra hai jo ki yatna-pUrvaka karanA cAhie tAki kisI kSudra jIva kA ghAta na ho| . aba phira isI viSaya meM kahate haiM - -- uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [37] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNaccAviyaM avaliyaM, aNANubaMdhimamosaliM ceva / chappurimA nava khoDA, pANIpANivisohaNaM // 25 // anartitamavalitaM, ananubaMdhyamauzalI caiva / SaTpUrvA navakhoTakAH, pANiprANivizodhanaM // 25 // . padArthAnvayaH-aNaccAviyaM-vastra va zarIra ko nacAve nahIM, avaliyaM-vastra kI moTana na kare, aNANubaMdhi-nirantara, ca-phira, amosaliM-mosali na hove, chappurimA-SaTpUrvA-vastra kI vibhAga rUpa vA prasphoTana rUpa, nava-nau, khoDA-khoTakAprasphoTana rUpa, pANI-hAtha meM, pANi-prANiyoM kA, visohaNaM-vizodhana krnaa| mUlArtha-vastra ko nacAve nahIM, bhitti Adi se lagAve nahIM, kintu nirantara upayoga pUrvaka pratilekhanA kare tathA SaTpUrva navakhoTaka hAthoM meM lekara prANiyoM kA vizodhana kre| TIkA-prastuta gAthA meM bhI pratilekhanA vidhi kA hI vizeSa prakAra se varNana kiyA gayA hai| jisa prakAra se zarIra aura vastra nRtya na kareM usa prakAra pratilekhanA kare; arthAt pratilekhanA karate samaya zarIra aura vastra ko phaTakAve nhiiN| phira vastra aura zarIra kA moTana na ho isa prakAra pratilekhanA kare tathA kAra vastra kA koI bhI vibhAga alakSyamAna na ho usa prakAra pratilekhanA kare. arthAta upayoga pUrvaka pratilekhanA kre| isI kA nAma ananubaMdhi hai| bhitti Adi se vastra kA sparza na hove, yadi nIce-UMce aura tiryag meM vastra kA sparza ho rahA ho, to vaha zuddha pratilekhanA nahIM hogii| phira vastra kI pratilekhanA karate samaya vastra ke tIna bhAga kara lene cAhieM; tIna bhAga karake eka tarapha se dekha lie gae, phira dUsarI ora ke dekha lie jAeM, una chaH bhAgoM kI pUrvA saMjJA hai, ye bhI prasphoTana-rUpa kriyAvizeSa hai| phira una tIna bhAgoM meM se pratyeka bhAga kI tIna-tIna bAra prasphoTanA kI jAtI hai| isa prakAra navakhoTaka ho jAte haiN| isI prakAra dUsarI ora bhI navakhoTaka kie jAeM, to unakI prakhoTaka saMjJA ho jAtI hai| phira usameM upayoga rakhanA cAhie, jisase ki usameM yadi koI jIva ho to usako yatna pUrvaka pRthak kara diyA jAe, tAki kisI kSudra jIva kA vadha na hone paae| jisa prakAra pratilekhanA ke viSaya meM kahA gayA hai upalakSaNa se usI prakAra pramArjana ke viSaya meM bhI jAna lenA caahie| SaTpUrvA- // nvkhottk-|| / / / jisa donoM ora karane se donoM ora karane se SaT hote haiN| nau-prakhoTaka hote haiN| aba pratilekhanA ke doSa dUra karane ke viSaya meM kahate haiM ArabhaDA sammaddA, vajjeyavvA ya mosalI taiyA / papphoDaNA cautthI, vikkhittA veiyA chaTThI // 26 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [38] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArabhaTA saMmardA, varjayitavyA ca mauzalI tRtIyA / . .. prasphoTanA caturthI, vikSiptA vedikA SaSThI // 26 // padArthAnvayaH-ArabhaDA-viparIta pratilekhanA karanA, sammadA-vastroM ko saMmardana karanA, ya-phira, vajeyavvA-varjanA cAhie, ya-tathA, mosalI-nIce Upara sparza karanA, taiyA-tIsarI, papphoDaNA-prasphoTanA, cautthI-cauthI hai, vikkhittA-vikSiptA rUpa, pAMcavIM hai, veiyA-vedikA, chaTThI-chaThI hai| mUlArtha-ArabhaTA, saMmardA, mosalI, prasphoTanA, vikSiptA aura vedikA yaha chaH prakAra kI pratilekhanA varjanI caahie| TIkA-isa gAthA meM pratilekhanA ke chaH doSa kathana kie gae haiN| yathA pahalI ArabhaTA-sUtra se viparIta pratilekhanA karanA, tathA zIghra-zIghra karanA aura vastroM ko idhara-udhara se dekha kara rakha denaa| . dUsarI saMmardA-vastraM ko eka kone se pakar3akara usake dUsare kone se masalanA aura upadhi para baiThanA, isako saMmardA kahate haiN| tIsarI mosalI-tiryag, Urdhva aura nIce vastra kA sparza hote rahanA, arthAt bhitti Adi se vastra kA TakarAMnA yaha mosalI kahalAtI hai| cauthI prasphoTanA hai-joki binA yatna ke vastra ko jhAr3anA hai| pAMcavIM vikSiptA hai-jo ki pratilekhanA kie hue aura binA pratilekhanA ke vastroM ko ikaTThA karake rakha denA athavA vastroM ko idhara-udhara phailA kara rakha denA hai| chaThI vedikA-rUpa pratilekhanA hai, vaha bhI pramAda-rUpa hone se tyAjya hai| vedikA ke pAMca bheda haiM, yathA, prathama-UrdhvavedikA, dvitIya-adhovedikA, tRtIya-tiryagvedikA, caturtha-ubhayavedikA aura paMcama-eka vedikaa| __ pahalI UrdhvavedikA-pratilekhanA karate samaya paMjoM ke bala baiThakara jaba jAnu UMce kie jAeM aura yadi donoM hAtha donoM jAnuoM para rakhakara pratilekhanA kI jAe to usako UrdhvavedikA kahate haiN| dUsarI adhovedikA-usakA nAma hai jo donoM jAnuoM ke nIce hAtha rakhakara pratilekhanA kI jaae| tIsarI tiryagvedikA-use kahate haiM jo ki sadaMzakoM ke madhya meM donoM hAtha rakhakara pratilekhanA kI jaae| cauthI ubhayavedikA-usakA nAma hai, jo ki donoM bhujAoM ko jAnuoM se bAhara rakha kara pratilekhanA kI jaae| ___pAMcavIM eka vedikA-pratilekhanA use kahate haiM, jo ki donoM jAnu donoM hAthoM ke madhya meM uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [39] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rakhakara kI jAe, tathA eka jAnu ko bAhyAntara karake jo pratilekhanA kI jAe, vaha bhI eka vedikA kahalAtI hai| yaha ukta prakAra kI pAMcoM hI pratilekhanAeM pramAda - rUpa hone se aura zAstra - viparIta hone se tyAjya haiM, arthAt isa prakAra kI pratilekhanA na karanI caahie| eka hAtha to donoM jAnuoM ke madhya meM ho aura eka hAtha donoM jAnuoM ke bAhara ho / isa prakAra se yatna pUrvaka pramAda - rahita hokara kI gaI pratilekhanA zuddha-nirdoSa pratilekhanA kahI jA sakatI hai| isalie ukta chaH prakAra kI pratilekhanA - sambandhI doSoM ko tyAga kara hI pratilekhanA karanI caahie| aba pratilekhanA ke anya doSoM kA digdarzana karAte haiM pasiDhilapalambalolA, egAmosA aNegarUvadhuNA / kuNai pamANe pamAyaM, saMkiyagaNaNovagaM kujjA // 27 // prazithilaM pralaMbo lolaH, ekAmarSA'nekarUpadhUnA / kurute pramANe pramAda, zaMkite gaNanopagaM kuryAt // 27 // padArthAnvayaH - pasiDhila - zithila vastra pakar3anA, palamba - viSama vastra grahaNa karanA, lolA - vastra ko bhUmi para ghasITanA, masalanA, egAmosA - vastra ko madhya se pakar3akara usake konoM kA paraspara saMgharSaNa karanA, aNegarUvadhuNA - aneka rUpa se vastra ko dhunanA, pamANe- prasphoTanAdi kI saMkhyA meM, pamAyaM-pramAda, kuNai-karatA hai, saMkiyaM-zaMkita hokara, gaNaNovagaM - gaNanA ke upayoga ko, kujjA - karatA hai| mUlArtha - dRr3hatA se rahita vastra pakar3anA, viSama vastra pakar3anA, vastra ko bhUmi para ghasITanA, masalanA, vastra ko madhya se pakar3akara jhAr3anA, pramANarahita vastra ko dhunanA, pramANa meM pramAda karanA aura zaMkA ho jAne para gaNanA ko prApta honA, ye saba pratilekhanA ke doSa kathana kie gae haiN| TIkA - prastuta gAthA meM bhI pratilekhanA ke doSoM kA varNana kiyA gayA hai, jaise ki - pratilekhanA karate samaya vastra ko dRr3hatA se na pakar3anA tathA vastra ko viSama pakar3a kara pratilekhanA karanA, vastra ke eka kone ko pakar3a kara sarva vastra ko dekha lenA / bhUmi para tathA hAthoM meM rakha kara vastra ko masalanA va ghasITanA aura vastra ko madhya se pakar3a kara jhAr3a denA; tathA eka kAla meM vastroM ke konoM kA paraspara saMgharSaNa krnaa| sUtra meM tIna sphoTanA kI AjJA dI gaI hai; so usa krama ko chor3akara aneka prakAra se vastra ko dhunanA, hilAnA yA phaTakanA, phira pratilekhanA karate samaya sUtra meM jo pratilekhanA kA pramANa varNana kiyA hai usameM pramAda karanA, pratilekhanA karate samaya sUtra meM jo pratilekhanA kA pramANa hai usake pramANa meM zaMkA utpanna ho jAe, taba saMkhyA kI aMguliyoM para gaNanA karane laga jAnA, ye pratilekhanA- sambandhI doSa zAstra meM batAe gae haiN| saMkalanA karane para ina saba doSoM kI saMkhyA paccIsa hotI hai| ina doSoM se yukta pratilekhanA sadoSa pratilekhanA hai, aura inako tyAgakara jo pratilekhanA kI jAtI hai vaha nirdoSa pratilekhanA hai / uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [40] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba bhaMgoM ke anusAra pratilekhanA kI sadoSatA aura nirdoSatA kA varNana karate haiM aNUNAirittapaDilehA, avivaccAsA taheva ya / paDhamaM payaM pasatthaM, sesANi u appasatthAI // 28 // anUnA'tiriktA pratilekhanA, avivyatyAsA tathaiva ca / prathamaM padaM prazastaM, zeSANi tvaprazastAni // 28 // .. padArthAnvayaH-aNUNAiritta-nyUnAdhikatA se rahita, paDilehA-pratilekhanA, ya-aura, taheva-usI prakAra, avivaccAsA-viparyAsa arthAt viparIta bhI nahIM, paDhama-prathama, payaM-pada, pasatthaM-prazasta hai, u-aura, sesANi-zeSa pada, appasatthAiM-aprazasta haiN| mUlArtha-nyUnAdhikatA se rahita aura viparyAsa arthAt vaiparItya se rahita isa prakAra pratilekhanA ke tIna padoM ke sAtha ATha bhaMga hote haiM, inameM prathama pada to prazasta hai aura zeSa pada aprazasta haiN| TIkA-prastuta gAthA meM bhaMgoM ke dvArA pratilekhanA kI prazastatA aura aprazastatA kA varNana kiyA gayA hai| jaise ki-sUtra ke anusAra nyUna na ho, atirikta aura viparIta bhI na ho, ina tInoM padoM-bhaMgoM ke saMyoga se pratilekhanA ke ATha bhaMga ho jAte haiM; so ina ATha bhaMgoM meM se kevala prathama bhaMga zuddha hai aura zeSa sabhI bhaMga azuddha haiM, ataH prathama bhaMga ke anusAra hI pratilekhanA karanI caahie| ... tAtparya yaha hai ki SaTpUrvA, navakhoTaka aura navaprakhoTaka aura eka dRSTi, yaha paccIsa prakAra kI pratilekhanA pahale bhaMga ke anusAra kI jAe to prazasta hai aura anya bhaMgoM ke anusAra kI jAe to vaha aprazasta hai| isalie vicArazIla sAdhu ko pramAda rahita hokara pahale bhaMga ke anusAra prazasta pratilekhanA kA hI AcaraNa karanA caahie| bhaMgoM kI prazastatA aura aprazastatA nimnalikhita koSThaka se samajha lenI caahie| yathA1. nyUna nahIM atirikta nahIM viparyAsa nahIM zuddha hai-prazasta hai 2. | nyUna nahIM atirikta nahIM / viparyAsa hai azuddha hai-aprazasta atirikta hai viparyAsa nahIM hai azuddha hai-aprazasta 4. | nyUna hai atirikta nahIM hai viparyAsa nahIM hai azuddha hai-aprazasta 5. | nyUna nahIM atirikta hai viparyAsa hai azuddha hai-aprazasta atirikta nahIM hai| viparyAsa hai azuddha hai-aprazasta atirikta hai viparyAsa nahIM azuddha hai-aprazasta atirikta hai viparyAsa hai azuddha hai-aprazasta 3. | nyUna hai opotoo uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [41] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra pratilekhanA karate sayama tyAga karane yogya jo anya bAteM haiM, aba unake viSaya meM kahate haiM paDilehaNaM kuNanto, miho kahaM kuNai jaNavayakahaM vaa| dei va paccakhANaM, vAei sayaM paDicchai vA // 29 // pratilekhanAM kurvan, mithaH kathAM karoti janapadakathAM vA / dadAti vA pratyAkhyAnaM. vAcayati svayaM pratIcchati vA // 29 // padArthAnvayaH-paDilehaNaM-pratilekhanA, kuNanto-karatA huA, miho-paraspara, kaha-kathA, kuNai-karatA hai, vA-athavA, jaNavayaM-janapada kI, kaha-kathA karatA hai, va-athavA, paccakkhANaM-pratyAkhyAna, dei-detA hai, vA-athavA, vAei-par3hAtA hai athavA, sayaM-svayaM, paDicchaipar3hatA hai| mUlArtha-pratilekhanA karatA huA sAdhu yadi paraspara kathA karatA hai, athavA janapada-saMbaMdhI kathA karatA hai, athavA kisI ko pratyAkhyAna karAtA hai, athavA kisI ko par3hAtA yA kisI se svayaM par3hatA hai| (ye kriyAeM tyAjya haiM) TIkA-prastuta gAthA meM pratilekhanA karate samaya jina bAtoM ko tyAjya mAnA gayA hai, una sabakA digdarzana karAyA gayA hai| jaise ki-pratilekhanA karate samaya paraspara sambhASaNa karanA, deza saMbaMdhI aura upalakSaNa se strI Adi kI kathA karanA, kisI ko pratyAkhyAna karAnA, athavA kisI ko par3hAnA yA kisI se svayaM par3hanA ityAdi kArya varNya haiN| ___isakA abhiprAya yaha hai ki pratilekhanA karate samaya sAdhu na to kisI se adhika saMbhASaNa kare aura na hI deza-saMbaMdhI kathA kahe aura kisI ko pratyAkhyAna bhI na karAe tathA na svayaM par3he aura na anya ko par3hAe hI, kyoMki ukta kriyAoM meM pravRtta hone se upayoga ke bhaMga hone kI pUrI saMbhAvanA rahatI hai| ___aba zAstrakAra svayaM ukta kriyAoM ke anuSThAna se pratilekhanA meM lagane vAle doSoM kA varNana karate haiM puDhavI-AukkAe, teU-vAU-vaNassai-tasANaM / paDilehaNApamatto, chaNhaM pi virAhao hoi // 30 // pRthvyapkAya, tejovaayuvnsptitrsaanaam| pratilekhanApramattaH, SaNNAmapi virAdhako bhavati // 30 // padArthAnvayaH-puDhavI-pRthvIkAya, AukkAe-apkAya, teU-tejaskAya, vAU-vAyukAya, vaNassai-vanaspatikAya, tasANaM-trasakAya, paDilehaNA-pratilekhanA meM, pamatto-pramAda karane vAlA, chahaMpi-chaoM kAyoM kA, virAhao-virAdhaka, hoi-hotA hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [42] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlArtha-pratilekhanA meM pramAda karane vAlA sAdhaka pramatta bhAva se pratilekhanA karatA huA, pRthvIkAya, jalakAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya aura trasakAya-ina chaoM kA hI virAdhaka hotA hai| TIkA-pratilekhanA karate samaya sAdhu yadi Upara batAe gae paraspara kathA Adi kAryoM meM pravRtta ho jAtA hai to pramAda-vaza hokara upayoga-zUnya hone se vaha SaDjIva nikAya kA virAdhaka ho jAtA hai| ___jaise ki koI sAdhu kisI kumhAra kI zAlA meM utarA aura pramAda-vaza upayoga zUnya hone se usake pAMva kI Thokara se eka jala kA bharA huA ghar3A gira gayA, taba vaha sacitta pRthvI para se hotA huA vanaspati aura kunthu Adi sUkSma jIvoM ko bahAtA huA pAsa meM jalate hue eka agni kuNDa meM jAkara giraa| isa prakAra anukrama se pAMcoM kAyoM kI hiMsA karatA huA girate samaya vAyukAya kA bhI hiMsaka huA; isa rIti se chaoM kAyoM kI hiMsA ho jAtI hai, isalie pramAda se pratilekhanA karane se sAdhu SaTkAya kA virAdhaka bana jAtA hai| aba ArAdhaka hone kA prakAra batAte haiM, yathA puDhavI-AukkAe, teU-vAU-vaNassai-tasANaM / - paDilehaNAAutto, chaNhaM saMrakkhao hoi // 31 // pRthvyap tejo, vAyu-vanaspati-trasANAm / pratilekhanA''yuktaH, SaNNAM saMrakSako bhavati // 31 // padArthAnvayaH-puDhavI-pRthivIkAya, AukkAe-apkAya, teu-tejaskAya, vAU-vAyukAya, vaNassai-vanaspatikAya, tasANaM-trasakAya-trasa jIvoM kI, paDilehaNA-pratilekhanA meM, Autto-Ayukta arthAt apramatta, chaha-chaoM kAyoM kA, saMrakkhao-saMrakSaka, (ArAhao-ArAdhaka,) hoi-hotA hai| mUlArtha-AyuktatA arthAt apramatta bhAva se pratilekhanA karane vAlA sAdhu pRthvIkAya, jalakAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya aura trasakAya, ina chaoM kA ArAdhaka arthAt saMrakSaka hotA hai| .. TIkA-apramatta bhAva se upayoga pUrvaka pratilekhanA karane vAlA sAdhu pRthvI, jala, teja, vAyu, vanaspati aura trasa ina cha: prakAra ke jIvoM kA ArAdhaka arthAt saMrakSaka hotA hai; kyoMki pratilekhanA ke samaya jaba usane paraspara saMbhASaNa aura paThana-pAThanAdi kriyAoM ko chor3a diyA ho, to usakA upayoga pratilekhanA meM ThIka-ThIka laga jAtA hai; upayoga ke ThIka lagane para pramAda nahIM raha sakatA aura pramAda ke na rahane se jIvAdi kI virAdhanA nahIM hotI, basa virAdhanA kA na honA hI ArAdhakatA hai| isI hetu se apramatta hokara pratilekhanA karane vAle ko ArAdhaka va saMrakSaka kahA gayA hai| - isa prakAra prathama pauruSI ke viSaya kA varNana kiyA gyaa| aba dvitIya pauruSI meM dhyAna kA viSaya hai; so vaha bhI apramatta bhAva se upayoga pUrvaka hI karanA caahie| jisa sUtra kA svAdhyAya kiyA thA usake artha kA cintana karanA aura AtmadhyAna arthAt dharmadhyAna meM pravRtta rahakara kevala dhyAna meM hI samaya uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [43] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko vyatIta karanA caahie| tRtIya pauruSI-saMbaMdhI Avazyaka kriyAoM ke anuSThAna meM pravRtta hone vAle sAdhu ke lie jo kartavya nirdiSTa haiM, aba zAstrakAra usake viSaya meM kahate haiM - taiyAe . porisIe, bhattapANaM gavesae / chaNhamannayarAgammi, kAraNammi samuTThie // 32 // tRtIyAyAM pauruSyAM, bhaktapAnaM gaveSayet / SaNNAmanyatarasmin, kAraNe samutthite // 32 // padArthAnvayaH-taiyAe-tIsarI, porisIe-pauruSI meM, bhatta-bhakta, pANaM-pAnIya kI, gavesae-gaveSaNA kare, chaha-chaoM ke madhya meM, annayarAgammi-kisI eka, kAraNammi-kAraNa ke, samuTThie-upasthita ho jAne pr| mUlArtha-tRtIya pauruSI ke A jAne para bhakta aura pAnI kI arthAt bhojana-pAnI kI gaveSaNA kare, SaTkAraNoM meM se kisI eka kAraNa ke utpanna ho jAne pr| ___TIkA-jaba sAdhaka dvitIya pauruSI meM karane yogya dhyAnAdi kriyAoM ko saMpUrNa kara cuke taba tRtIya pauruSI ke karttavya meM pravRtta ho jaae| dhyAna-kriyA ke antargata kAyotsarga kA bhI grahaNa kiyA jA sakatA hai, jaba tRtIya pauruSI kA samaya A jAe, taba SaTkAraNoM meM se kisI eka kAraNa ke upasthita ho jAne. para sAdhu AhAra-pAnI kI gaveSaNA kre| tAtparya yaha hai ki binA kAraNa ke AhAra-pAnI kI gaveSaNA meM pravRtta na hove, arthAt binA kAraNa ke AhArAdi nahIM karanA cAhie, parantu yaha kathana utsargamArga kA avalaMbana karake kiyA gayA hai, jo ki prAyaH jinakalpI ke lie hI vihita hai aura apavAda mArga meM sthavirakalpI to samaya para AhArAdi kriyA meM pravRtta hote hI haiN| aba SaTkAraNoM ke viSaya meM kahate haiM - veyaNa veyAvacce, iriyaTThAe va saMjamaTThAe / taha pANavattiyAe, chaTheM puNa dhammacintAe // 33 // vedanAyai vaiyAvRtyAya, iryArthAya ca saMyamArthAya / tathA prANapratyayAya, SaSThaM punardharmacintAyai // 33 // padArthAnvayaH-veyaNa-kSudhA-vedanA kA upazama karane ke lie, veyAvacce-guru kI sevA karane ke liye, ya-aura, iriyaTThAe-IryAsamiti ke liye, saMjamaTThAe-saMyama ke liye, taha-tathA, pANavattiyAe-prANa-rakSA ke lie, chaTheM-chaThe, dhammacintAe-dharmacintana ke lie| 1. SaTkAraNoM kA ullekha agalI gAthA meM kiyA gayA hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [44] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlArtha-kSudhA-vedanA kI zAMti ke lie, guru-janoM kI sevA ke lie, IryAsamiti ke lie aura saMyama tathA prANoM kI rakSA ke lie evaM chaThe-dharma-cintana ke lie (sAdhu ko AhAra-pAnI kI gaveSaNA karanI caahie| TIkA-prastuta gAthA meM AhAra-pAnI ke lie gaveSaNA karane ke kAraNoM kA ullekha kiyA gayA hai| prastuta gAthA kA abhiprAya yaha hai ki vedanAdi cha: kAraNoM meM se kisI eka kAraNa ko lekara hI sAdhu ko AhArAdi kI gaveSaNA meM pravRtta honA caahie| jaise ki - bhUkha aura pyAsa kI vedanA ko zAnta karane ke lie hI sAdhu ko AhAra-pAnI grahaNa karanA cAhie, na ki jihvA ke svAda ke lie, pahale-kSudhA-vedanA ke bar3hane se dharma-dhyAna meM bAdhA upasthita ho jAtI hai, ataH usakI zAnti ke lie AhArAdi karanA caahie| dUsare-gurU Adi kI sevA-bhakti karane ke uddezya se AhAra karanA cAhie, yadi AhAra na kiyA jAe, to gurujanoM kI sevA-bhakti kA honA kaThina ho jAtA hai| ____tIsare-binA bhojana kie AMkhoM kI jyoti bhI maMda par3a jAtI hai, aura usake manda par3ane se IryAsamiti ke vyavahAra meM bAdhA Ane kI saMbhAvanA rahatI hai, isalie IryAsamiti kI rakSA ke lie AhAra grahaNa karanA caahie| cauthe-saMyama pAlana ke lie bhI AhAra kara lenA caahie| kAraNa yaha hai ki yadi sAdhaka AhAra nahIM karatA, taba usakI cittavRttiyAM sacitta padArthoM ke khAne meM jAtI haiM jisase saMyama kA vighAta ho jAtA hai, ataH saMyama ke nirvAhArtha bhI AhAra kA karanA Avazyaka hai| . . pAMcaveM-prANoM kI rakSA ke lie bhI AhAra na kiyA jAe to avidhi se mRtyu kI prApta hone kI saMbhAvanA rahatI hai aura isa prakAra kA AtmaghAta hiMsAspada hone se durgati kA poSaka hai, ataH prANa-rakSA ke lie AhAra kara lenA caahie| - chaThe-dharma-cintA ke lie bhI AhAra kA lenA Avazyaka hai, kAraNa yaha hai ki kSudhA aura pipAsA kI prabalatA se dharma-dhyAna ke badale Arta-dhyAna ke utpanna hone kI saMbhAvanA adhika rahatI hai, ata: siddha huA ki zrutadharma aura vyavahAra-dharma kA pAlana karane ke lie tathA pAMca prakAra ke svAdhyAya ke lie AhAra karane kA niSedha nahIM hai, kyoMki Akula citta se dharma kA ciMtana nahIM ho sktaa| ukta kAraNoM ke upasthita hone para AhArAdi kI gaveSaNA AvazyakatA hai athavA nahIM, aba isa viSaya meM kahate haiM - niggantho dhiimanto, nigganthI vi na karejja chahiM cev| ThANehiM u imehiM, aNaikkamaNAi se hoi // 34 // nirgrantho dhRtimAn, nirgranthyapi na kuryAd ssddbhishcaiv| sthAnaistvebhiH, anatikramaNAya tasya bhavati (tAni) // 34 // padArthAnvayaH-niggantho-nirgrantha-sAdhu, dhiimanto-dhRtimAn, nigganthI-sAdhvI, vi-bhI, na ___ uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 45] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karejja-na kare, chaha-cha:, ThANehiM-sthAnoM se, se-AhAra kI gaveSaNA, u-phira, imehi-ina vakSyamANa kAraNoM se, aNaikkamaNAi-anatikramaNa saMyama se, se-usakA, hoi-hotA hai, ya-samuccaya artha meM, ceva-pAdapUrti meM hai| mUlArtha-dhRtimAn sAdhu aura sAdhvI ina vakSyamANa chaH kAraNoM se (ukta kAraNoM ke upasthita hote hue bhI) AhAra-pAnI kI gaveSaNA na kare, tabhI usake saMyama kA atikramaNa nahIM hotaa| ___TIkA-isa gAthA meM yaha batAyA gayA hai ki pUrvokta kAraNoM ke upasthita hone para yadi vakSyamANa cha: kAraNa upasthita hoM, to dhairyazIla sAdhu aura sAdhvI AhAra-pAnI ko grahaNa na kre| ___ isa kathana kA abhiprAya yaha hai ki prathama AhAra grahaNa karane ke jo cha: kAraNa batAe gae haiM, unameM se eka kAraNa saMyama-rakSA bhI hai, kintu yadi vakSyamANa kAraNoM ke upasthita ho jAne para sAdhu va sAdhvI AhArAdi kI gaveSaNA na kareM, to unake saMyama kA atikramaNa-ullaMghana nahIM ho sakatA, isalie AhAra vidhi bhI ekAnta nahIM hai| jina kAraNoM ke upasthita hone para sAdhu ke lie AhArAdi gaveSaNA kA vidhAna nahIM, aba una kAraNoM ke viSaya meM kahate haiM - AyaMke uvasagge, titikkhayA bmbhcerguttiisu| pANidayA tavaheuM, sarIravoccheyaNaTThAe // 35 // AtaMka upasarge, titikSayA brhmcryguptiss| prANidayAhetoH tapohetoH, zarIravyavacchedArthAya // 35 // padArthAnvayaH-AyaMke-AtaMka evaM roga Adi ke utpanna hone para, uvasagge-upasarga ke A jAne para, titikkhayA-titikSA ke lie, bambhaceraguttIsu-brahmacarya kI gupti arthAt rakSA ke lie, pANidayA-prANiyoM kI dayA ke lie, tavaheuM-tapa ke nimitta, sarIra-zarIra ke, voccheynntttthaaevyvcchednaarth| mUlArtha-roga ke hone para, upasarga ke Ane para, brahmacarya kI rakSA ke lie, titikSA ke sahane para, prANiyoM kI dayA ke lie, tapa ke lie aura zarIra vyavacchedanArtha-anazana vrata ke lie (sAdhu ko AhArAdi kI gaveSaNA nahIM karanI caahie|) TIkA-prastuta gAthA meM batAe gae AhAra-tyAga ke kAraNoM kA abhiprAya isa prakAra hai, yathA jaba kabhI jvarAdi rogoM kA AkramaNa ho jAe, taba kucha samaya ke lie AhAra kA tyAga kara denA cAhie, kyoMki adhikatara roga ajIrNatA ko lekara hI utpanna hote haiM, ataH aise rogoM meM AhAra kA tyAganA hI zreyaskara hai| dUsare-upasargoM ke utpanna hone para bhI AhAra kA tyAga karanA hitakara hai| jaise ki-dIkSA-grahaNa karate samaya svajanAdi varga adhika vilApa karatA ho, taba bhI AhAra nahIM karanA caahie| devatA-saMbaMdhI uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [46] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasarga meM bhI AhAra kA tyAga denA acchA hai, jaise-arjuna mAlI ke zarIra meM mudgarapANi yakSa ne praveza kiyA huA thA, taba usake milane para sudarzana seTha ne AhAra kA tyAga kara diyaa| tAtparya yaha hai ki roga aura upasarga meM AhAra ke tyAga se ina donoM kI zIghra nivRtti ho jAtI hai| tIsare-brahmacarya-gupti ke lie bhI AhAra kA tyAga lAbhaprada hai| yadi AhAra karane se brahmacarya kI pUrNatayA rakSA nahIM ho sakatI, to usako tyAga denA caahie| khAne se yadi vikAroM kI utpatti vizeSa hotI ho to usako tyAga kara brahmacarya kI rakSA karanI hI caahie| caturtha-prANiyoM kI dayA ke lie AhAra kA tyAga kara denA cAhie, jaise-varSAkAla meM adhika varSA ke hone se bhUmi para apkAya jIva adhika samaya taka sacitta bhAva se rahate haiM tathA kunthu Adi sUkSma jIvoM kI adhikatA ho jAtI hai, taba una jIvoM kI rakSA ke lie AhAra kI gaveSaNA meM pravRtta na honA hI zreSTha hai| pAMcaveM-tapa ke vAste bhI AhAra kA tyAga karanA Avazyaka hai, jaise ki upavAsa Adi jaba karane haiM, taba AhAra kA tyAga kara diyA jAtA hai| chaThe-jaba ki yaha dRr3ha nizcaya ho jAe ki aba zarIra nahIM rahegA aura chUTane kA samaya bahuta nikaTa A gayA hai, taba avaziSTa Ayu bhara ke lie anazanavrata dhAraNa kara lenA cAhie, arthAt AhArAdi kA sarvathA tyAga kara denA caahie| sArAMza yaha hai ki pUrva kahe gae SaTkAraNoM ke vidyamAna hone para bhI yadi ina ukta cha: kAraNoM meM se koI kAraNa upasthita ho jAe, taba vicArazIla sAdhu aura sAdhvI ko AhAra kI gaveSaNA nahIM karanI cAhie, isake atirikta yadi koI anya sAdhu va sAdhvI gaveSaNA karake AhAra lAyA ho, to use bhI grahaNa nahIM karanA cAhie, yahI isa gAthA kA phalitArtha hai| . ___ aba isI viSaya meM punaH kahate haiM ki-AhAra kI gaveSaNA karatA huA sAdhu kisa vidhi se aura kitane pramANa kSetra meM bhikSA ke lie bhramaNa kare, yathA - ... avasesaM bhaNDagaM gijjha, cakkhusA paDilehae / paramaddhajoyaNAo, vihAraM viharae muNI // 36 // avazeSa bhANDakaM gRhItvA, cakSuSA pratilekhayet / paramamardhayojanAt, vihAraM viharenmuniH // 36 // padArthAnvayaH-avasesaM-avazeSa, bhaNDagaM-bhAMDopakaraNa ko, gijjha-grahaNa karake, cakkhusA-cakSuoM se, paDilehae-pratilekhanA kare, paramaddha-paramAddha, joyaNAo-yojana pramANa, vihAra-vihAra karake, viharae-vicare, munnii-muni|| ___ mUlArtha-muni aba zeSa bhAMDopakaraNoM ko grahaNa karake usakI cakSuoM se pratilekhanA kare aura paramArddha yojana pramANa vicaraNa kre| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [47] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-prastuta gAthA meM isa bAta ko prakAzita kiyA gayA hai ki-jaba muni vihAra kare, taba apanA sarva bhAMDopakaraNa sAtha lekara jAe aura jo AhAra kahIM se liyA hai, usako vaha Adhe yojana taka sAtha le jA sakatA hai, Age nhiiN| ___koI bhI muni jaba AhAra ke lie jAe, taba use AhAra lene se pUrva apane pAtroM kI bhalI prakAra se pratilekhanA kara lenI caahie| yahAM para itanA smaraNa rahe ki jaba jinakalpI muni AhAra-pAnI ko jAtA hai, taba to vaha apane sarva bhAMDopakaraNa sAtha hI lekara jAtA hai aura yadi sthavirakalpI AhAra ke lie jAe, taba vaha apanI upAdhi ko anya muni ko jatalA kara jAtA hai, tAki varSAdi ho jAne para vaha unakI rakSA kara ske| yadi vihAra karanA ho taba jinakalpI vA sthavirakalpI apanI-apanI upAdhi ko sAtha lekara hI vihAra kareM, parantu sAdhu ne jisa kSetra se AhAra-pAnI liyA hai, usako vaha usa kSetra se arddha yojana arthAt do kosa pramANa taka hI le jA sakatA hai, Age nhiiN| yadi Age le jAegA, to usako "kSetra-vikrAnta" doSa lgegaa| __ isa rIti se vihAra karake upAzraya meM Akara gurU Adi ke sammukha AlocanAdi karake aura unake samakSa bhojanAdi karane ke anantara use phira jo kucha karanA cAhie, aba usake viSaya meM kahate haiM - cautthIe porisIe, nikkhivittANa bhAyaNaM / sajjhAyaM ca tao kujjA, savvabhAvavibhAvaNaM // 37 // caturthyAM pauruSyAM, nikSipya bhaajnm| svAdhyAyaM ca tataH kuryAt, sarvabhAvavibhAvanam // 37 // padArthAnvayaH-cautthIe-caturthI, porisIe-pauruSI meM, nikkhivittANa-nikSepaNa karake, bhAyaNaM-bhAjanoM ko, tao-tadanantara, sajjhAyaM-svAdhyAya, kujjA-kare, ca-punaH jo, savvabhAva-sarva bhAvoM kA, vibhAvaNaM-prakAzaka hai| mUlArtha-cauthI pauruSI ke A jAne para pAtroM ko rakhakara sarva bhAvoM kA prakAza karane vAle svAdhyAya ko kre| ___TIkA-jaba tRtIya pauruSI kA samaya samApta ho jAe aura caturtha pauruSI kA samaya Arambha ho, taba muni ko cAhie ki vaha apane pAtrAdi upakaraNoM kI pratilekhanA karake unheM alaga rakha deve, aura sarva bhAvoM ko prakAzita karane vAle svAdhyAya meM pravRtta ho jaae| kAraNa yaha hai ki svAdhyAya ke anuSThAna se jIvAjIvAdi padArthoM kA bhalI-bhAMti jJAna ho jAtA hai, isIlie svAdhyAya sarva prakAra ke duHkhoM se vimukta karane vAlA hai| __ tAtparya yaha hai ki svAdhyAya ke AcaraNa se yathArtha jJAna ke sAtha-sAtha samyag-darzana aura samyak-cAritra kI bhI prApti ho jAtI hai, tathA jJAnAvaraNIya karmoM kA kSaya vA kSayopazama bhI ho jAtA . uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [48] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM . Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai aura AtmA kI dharma meM sthiratA hone se anya jIvoM ko bhI dharma meM sthira karane kI zakti utpanna ho jAtI hai| jaba svAdhyAya kara cuke to phira muni kyA kare, aba isa viSaya meM kahate haiM yathA - porisIe caubbhAe, vandittANa tao guruM / paDikkamittA kAlassa, sejjaM tu paDilehae // 38 // pauruSyAzcaturbhAge, vanditvA tato gurum / pratikramya kAlasya, zayyAM tu pratilekhayet // 38 // __ padArthAnvayaH-porasIe-pauruSI ke, caubbhAe-caturtha bhAga meM, tao-svAdhyAya ke anantara, guru-guru ko, vandittANa-vandanA karake, kAlassa-samaya ko, paDikkamittA-pratikrama karake, tu-phira, senjaM-zayyA kI, paDilehae-pratilekhanA kre| mUlArtha-caturtha prahara kI pauruSI ke caturtha bhAga meM svAdhyAya ke anantara guru kI vandanA karake aura kAla ko pratikrama karake phira zayyA kI pratilekhanA kre| TIkA-jaba caturtha pauruSI kA caturtha bhAga zeSa raha jAe, taba svAdhyAya ke kAla se pratikramaNa karake arthAt svAdhyAya ko banda karake guru kI vandanA karake zayyA evaM vasatI kI pratilekhanA kare, arthAt jisa sthAna meM sAdhu ThaharA huA hai usa sthAna kI pratilekhanA kre| yadyapi svAdhyAya ke lie do ghar3I pramANa aura samaya bhI thA, parantu usa kAla se nivRtta hokara arthAt svAdhyAya ko chor3akara vasatI kI pratilekhanA karane kA vidhAna isalie kiyA gayA hai ki IryAsamiti kI aura ATha pravacana-mAtAoM kI ArAdhanA bhalI-bhAMti ho ske| aba phira isI viSaya meM kahate haiM - . pAsavaNuccArabhUmiM ca, paDilehijja jayaM jaI / kAussaggaM tao kujjA, savvadukkhavimokkhaNaM // 39 // prastravaNoccArabhUmiM ca, pratilekhayed yataM yatiH / kAyotsargaM tataH kuryAt, sarvaduHkhavimokSaNam // 39 // .. padArthAnvayaH-pAsavaNuccArabhUmiM ca-prasravaNabhUmi aura uccArabhUmi kI, paDilehijjA-pratilekhanA kare, jayaM-yatnazIla, jaI-yati, tao-tadanantara, kAussaggaM-kAyotsarga, kujjA-kare jo, savva-sarva, dukkha-duHkhoM se, vimokkhaNaM-mukta karane vAlA hai| 5. mUlArtha-yatnazIla muni prasravaNa aura uccArabhUmi kI pratilekhanA kare, tadanantara sarva duHkhoM se chur3Ane vAlA kAyotsarga kre| ___TIkA-jaba yatnazIla muni basatI kI pratilekhanA kara cuke, taba prasravaNabhUmi (mUtra-tyAga karane kA sthAna) aura uccArabhUmi (purISa tyAga karane kA sthAna) kI pratilekhanA kre| ukta donoM prakAra ke uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [49] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnoM kI dekha-bhAla karane kI isIlie AvazyakatA hai ki yadi kAraNa vazAt ukta donoM kriyAoM kI, arthAt mala-mUtra ke tyAga kI AvazyakatA par3e to vaha sukha pUrvaka kara sake, tAki kisI jIva-jantu kI virAdhanA na ho jaae| isa prakAra muni kI dina-caryA kI vidhi kA varNana kiyA gayA hai| aba rAtri-caryA kA varNana karate haiM-jaise ki Avazyaka sUtra ke anusAra prathama Avazyaka kI AjJA lekara aura usake mUla sUtra ko par3hakara phira kAyotsarga kre| kAyotsarga ke karane se sarva prakAra ke zArIrika aura mAnasika du:khoM kA kSaya ho jAtA hai| aba kAyotsarga meM vicAraNIya evaM cintanIya viSayoM kA varNana karate haiM - devasiyaM ca aIyAraM, cintijA aNupuvvaso / nANaMmi daMsaNe ceva, carittammi taheva ya // 40 // daivasikaM cAticAraM, cintyednupuurvshH| . jJAne ca darzane caiva, cAritre tathaiva ca // 40 // .. padArthAnvayaH-devasiyaM-dina-saMbaMdhI, aIyAraM-aticAroM kI, aNupuvvaso-anukrama se, cintijjA-cintanA kare, ca-punaH, nANaMmi-jJAna meM, ca-aura, daMsaNe-darzana meM, taheva-usI prakAra, carittammi-cAritra meM lage hue aticAroM kI vicAraNA kare, ya-aura, eva ya-pUrvavat artha jaannaa| mUlArtha-aba muni ko cAhie ki vaha dina meM lage hue jJAna, darzana aura cAritraviSayaka aticAroM kI anukrama se cintanA kre| TIkA-jaba sUrya asta ho jAe aura rAtri kA Arambha ho jAe, taba muni kAyotsarga karake dina meM jo aticAra lage hoM, una saba kA dhyAna meM cintana kare, arthAt jJAna-darzana aura cAritra meM lage hue aticAroM kA vicAra kre| sUtroM meM jJAna ke caudaha aura darzana ke pAMca aticAra mAne gae haiM, tathA cAritra meM ATha pravacana mAtA ke, SaTkAya, pAMca mahAvrata, taiMtIsa AzAtanAoM aura aThAraha pApoM se nivRtti Adi sabhI aticAroM kA samAveza ho jAtA hai, so dhyAna meM upayoga pUrvaka ina aticAroM kA cintana kre| itanA hI nahIM, kintu mukha-vastrikA kI pratilekhanA se lekara yAvanmAtra kriyAeM kI gaI haiM, una sabakA vicAra kre| phira isa bAta kA bhI vicAra kare ki mujhase Aja kauna-sI kriyA sUtrAnusAra huI hai aura kauna-sI sUtra ke viparIta huI hai, kyoMki jo kriyA sUtra ke viparIta huI ho usake lie pazcAttApa karanA atyanta Avazyaka hai, isalie sAdhu kAyotsarga meM dina-saMbaMdhI aticAroM kA cintana avazya kre| aba kAyotsarga ke pazcAt karane yogya kriyA kA varNana karate haiM - pAriyakAussaggo, vaMdittANa tao guruM / devasiyaM tu aIyAraM, Aloejja jahakkammaM // 41 // 1. 'desiyaM' iti vRttikArasammataH paatthH| tatra vakAralopaH prAkRtvAd jnyeyH| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [50] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . pAritakAyotsargaH, vanditvA tato gurum / . .daivasikaM tvaticAraM, AlocayedyathAkramam // 41 // padArthAnvayaH-pAriya-samApta kiyA hai, kAussaggo-kAyotsarga jisane (aisA muni), tao-tadanantara, guru-guru kI, vandittANa-vandanA karake, tu-phira, devasiyaM-dina-saMbaMdhI, aIyAraM-aticAroM kI, jahakkama-yathAkrama, Aloejja-AlocanA kre| malArtha-kAyotsarga ko samApta karane ke anantara muni guru kI vandanA karake, dina-saMbaMdhI aticAroM kI anukrama se AlocanA kre|| ___TIkA-jaba muni jJAna, darzana aura cAritra meM lage hue aticAroM kA vicAra kara cuke, taba dhyAna ko tyAga kara guru se caturviMzatistava rUpa dvitIya Avazyaka ke karane kI AjJA leve| usake anantara vandanA rUpa tRtIya Avazyaka kI AjJA lekara guru kI dvAdazAvarta vandanA kre| phira gurudeva se AjJA lekara caturtha Avazyaka meM laga jAe, arthAt dina meM lage hue jJAnAdi viSayaka aticAroM kI anukrama se guru ke samakSa AlocanA kre| kAraNa yaha hai ki isa prakAra karane se bhaviSya ke lie vizuddhi ke pariNAma utpanna ho jAte haiN| aba pUrvokta viSaya meM phira kahate haiM - paDikkamittu nissallo, vaMdittANa tao guruM / kAussaggaM tao kujjA, savvadukkhavimokkhaNaM // 42 // pratikramya niHzalyaH, vanditvA tato gurum / . kAyotsargaM tataH kuryAt, sarvaduHkhavimokSaNam // 42 // padArthAnvayaH-paDikkamittu-pratikramaNa se-pratikramaNa karake, nissallo-ni:zalya ho kara, tao-tadanantara, guru-guru kI, vaMdittANa-vandanA karake, tao-tatpazcAt, savvadukkha-vimokkhaNaM-sarva / du:khoM se chur3Ane vAlA, kAussaggaM-kAyotsarga, kujjaa-kre| mUlArtha-aticAroM se nivRtta hokara phira mAyAdi zalyoM se rahita hokara, guru kI vandanA karake tadanantara sarva prakAra ke duHkhoM se vimukta karane vAle kAyotsarga ko kre| TIkA-isa gAthA meM bhI pUrva gAthA meM varNita viSaya kA hI spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| jaise ki muni caturtha Avazyaka karate hue aticAra rUpa pApoM se nivRtta hove, arthAt mana, vacana aura kAyA se isI Avazyaka meM aticAroM ke lie 'micchA mi dukkaDaM-mithyA duSkRtaM' dekara phira zramaNa-sUtra kre| phira sarva prakAra ke zalyoM se rahita hokara aura guru kI vandanA karake pAMcaveM Avazyaka ke anuSThAna kI AjJA leve| tadanantara sarva du:khoM ke nAza karane vAlA pAMcavAM kAyotsarga nAmaka Avazyaka kre| yaha . . pratikrama 1. ina AvazyakoM ke saMbaMdha meM vizeSa jAnakArI ke lie dekhie 'aavshyksuutr'| 2. mana se-bhAva zuddhi se-sUtra pATha se, kAyA se-mastaka Adi namAne se| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [51] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avazyaka jJAna, darzana aura cAritra kI vizuddhi ke lie kathana kiyA gayA hai, isIlie yaha sarva prakAra ke du:khoM se chur3Ane vAlA mAnA gayA hai| ___ aba phira pUrvokta viSaya meM hI kahate haiM - pAriyakAussaggo', vandittANa tao guruM / thaimaMgalaM ca kAUNaM, kAlaM saMpaDilehae // 43 // pAritakAyotsargaH, vanditvA tato gurum / stutimaMgalaM ca kRtvA, kAlaM saMpratilekhayet // 43 // padArthAnvayaH-pAriya-pAra kara, kAussaggo-kAyotsarga ko, guru-guru kI, vandittANa-vandanA karake, ca-phira, thuimaMgalaM-stuti maMgala ko, kAUNaM-karake, kAlaM-kAla kI, saMpaDilehaepratilekhanA kre| mUlArtha-kAyotsarga ko pAra kara tadanusAra guru kI vandanA karake phira stuti-maMgala ko par3hakara kAla kI pratilekhanA kre| TIkA-jaba pAMcavAM Avazyaka pUrNa ho jAe, taba dhyAna ko pUrNa karake guru kI vidhi-pUrvaka vandanA kare, tadanantara stuti-maMgala kA pATha kare, phira kAla kI pratilekhanA kre| jaise ki-rAtri meM tAroM kA patana, vidyuta kA prakAza, bAdaloM kA garjana aura digdAha Adi to nahIM huA, jisase ki phira svAdhyAya kA Arambha kiyA jaae| parantu vartamAna samaya meM to pAMcaveM Avazyaka ke pazcAt guru kI vidhi-pUrvaka vandanA karane ke anantara chaThe pratyAkhyAna rUpa AvazyakaM ke karane kI hI prathA calI A rahI hai aura vartamAna samaya kA jaina-varga isI AmnAya ko apanA rahA hai| parantu sUtra meM jaba rAtri kA Avazyaka karane kA vidhAna kiyA jAegA, taba usa samaya chaThe Avazyaka ke karane kA vidhAna kiyA gayA hai| yahAM para to sAmAcArI kA saMkSipta viSaya hone se usakA digdarzana mAtra karAyA jA rahA hai| ataH chaThA Avazyaka karake stuti-maMgala arthAt 'namotthuNaM' kA pATha par3he (anya saba vidhi Avazyaka sUtra se jAna lenI cAhie) phira svAdhyAya karane ke lie kAla kI pratilekhanA kare, jisase ki zAstranirdiSTa samaya meM svAdhyAya Adi kriyAeM kI jA skeN| aba pratikramaNa ke pazcAt anya rAtri-kRtyoM ke viSaya meM phira kahate haiM - paDhamaM porisi sajjhAyaM, biiyaM jhANaM jhiyAyaI / taiyAe niddamokkhaM tu, sajjhAyaM tu cautthie // 44 // prathamapauruSyAM svAdhyAyaM, dvitIyAyAM dhyAnaM dhyAyet / tRtIyAyAM nidrAmokSaM tu, svAdhyAyaM tu caturthyAm // 44 // 1. isa viSaya kA pUrNa vivaraNa 'Avazyaka sUtra' meM dekhanA caahie| 2. bRhadvRttikAra ne isa gAthA ke prathama pAda ke sthAna meM siddhANaM saMthavaM kiccA, aisA pAThAntara bhI mAnA hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [52] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH-paDhama-prathama, porisi-pauruSI arthAt prahara meM, sajjhAyaM-muni svAdhyAya kare, biiyaM-dUsarI pauruSI meM, jhANaM-dhyAna, jhiyAyaI-ko ArAdhanA kare, taiyAe-tIsarI pauruSI meM, tu-aura, niddamokkhaM-nidrA ko mukta kare, arthAt zayana kare, sajjhAyaM-svAdhyAya, tu-aura, cautthie-cauthI pauruSI meM kre| ___ mUlArtha-prathama pauruSI arthAt prahara meM muni svAdhyAya kare, dUsarI pauruSI meM dhyAna kI ArAdhanA kare aura tIsarI meM nidrA ko mukta kare aura cauthI pauruSI meM svAdhyAya kre| TIkA-pratikramaNa ke pazcAt kAla kI pratilekhanA karake phira eka prahara paryanta svAdhyAya kare, jaba svAdhyAya kA samaya pUrNa ho jAe, taba dvitIya pauruSI meM dhyAna kre| 'dhyAna' zabda se yahAM para sUtrArtha kA cintana karanA. athavA dharma aura zukla. dhyAna Adi karanA abhipreta hai, jise loga yogAbhyAsa kahate haiN| tAtparya yaha hai ki dvitIya pauruSI ke samaya ko sUtrArtha-cintana meM yA kAyotsarga karake Atma-cintana meM vyatIta kre| jaba tIsarI pauruSI kA samaya Ae, taba nidrA leve-zayana kare, evaM tRtIya pauruSI ke vyatIta hone para caturtha pauruSI meM uThakara phira svAdhyAya meM laga jaae| isa prakAra prastuta gAthA meM rAtri-caryA kA varNana kiyA gayA hai| aba caturtha pauruSI ke viSaya meM kucha vizeSa kahate haiM, yathA - . porisIe cautthIe, kAlaM tu paDilehiyA / sajjhAyaM tu tao kujjA, abohanto asaMjae // 45 // pauruSyAM caturthyAM, kAlaM tu / pratilekhya / svAdhyAyaM tu tataH kuryAt, abodhayannasaMyatAn // 45 // padArthAnvayaH-porisIe-pauruSI, cautthIe-caturthI meM, kAlaM-kAla kI, paDilehiyA-pratilekhanA karake, tao-tadanantara, sajjhAyaM-svAdhyAya, kujjA-kare, tu-kintu, asaMjae-asaMyatoM ko, abohanto-na jagAtA huaa| . mUlArtha-caturtha pauruSI meM kAla kI pratilekhanA karake svAdhyAya kare, parantu asaMyata AtmAoM ko na jagAtA huA hI svAdhyAya kre| ____TIkA-prastuta gAthA meM batAyA gayA hai ki tRtIya pauruSI ke samApta hone para aura caturtha ke Arambha meM apane Asana se uThakara sAdhu sabase pahale kAla kI pratilekhanA kare aura tatpazcAt svAdhyAya karane laga jAe, parantu uThate hue yA svAdhyAya karate hue anya asaMyatoM arthAt gRhasthoM ko na jagAe, arthAt usake uThane yA svAdhyAya karane se kisI dUsare gRhastha kI nidrA bhaMga na ho, isa prakAra use uThanA aura svAdhyAya karanA caahie| jaise ki-itane ucca svara se svAdhyAya na kare, jisase ki samIpa meM soye hue gRhastha jAga utthe| kAraNa yaha hai ki bahuta se aise pAmara prANI hote haiM jo ki jAgane para aneka prakAra uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [53] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke anarthakArI karmoM meM pravRtta ho jAte haiM, vadhika loga jIvoM ke vadha meM udyata ho jAte haiM aura viSayI loga viSayoM meM nimagna ho jAte haiN| ata: saMyamazIla sAdhu ko ina saba bAtoM kA vicAra karake apane dharma-kRtya kI ArAdhanA karanI caahie| yahAM para samasta prakAra kI dhyAna-kriyAoM kA svAdhyAya meM hI samAveza samajha lenA caahie| aba svAdhyAya ke anantara karaNIya kRtya kA varNana karate haiM - " porisIe . caubbhAe, vandiUNa tao guruM / paDikkamittu kAlassa, kAlaM tu paDilehae // 46 // pauruSyAzcaturbhAge, vanditvA tato gurum / ... pratikramya kAlasya, kAlaM tu pratilekhayet // 46 // padArthAnvayaH-porisIe-pauruSI ke, caubbhAe-caturthabhAga meM, guru-guru kI, vandiUNa-vandanA karake, tao-tadanantara, paDikkamittu-pratikramaNa karake, kAlassa-kAla, tu-phira, kAlaM-prabhAta kAla kI, paDilehae-pratilekhanA kre| mUlArtha-pauruSI ke caturtha bhAga meM guru kI vandanA karake tadanantara kAla ko pratikrama karake prAtaHkAla kI pratilekhanA kre| TIkA-jisa pauruSI meM svAdhyAya kA Arambha kiyA thA, usakA jaba caturtha bhAga arthAt do ghar3I pramANa samaya zeSa raha jAe, taba guru kI vandanA karake kAla kA pratikrama kare, arthAt svAdhyAyaH kAla ko chor3a kara Avazyaka karane ke samaya kI arthAt prAtaHkAla kI pratilekhanA kre| __yahAM para 'kAlassa' kA artha vairAtrika kAla hai ('pratikramya kAlasya-vairAtrikasya' TIkA) aura dvitIya kAla zabda se prabhAta-kAla kA grahaNa abhimata hai (kAlaM-prAbhAtikam ) tAtparya yaha hai ki jaba caturtha prahara kA caturtha bhAga zeSa raha jAe, taba sAdhu pratikramaNa ke samaya ko jAnatA huA svAdhyAya ko chor3akara Avazyaka ke samaya ko grahaNa kre| kAraNa yaha hai ki Avazyaka kI sampUrNa kriyA anumAnataH do ghar3I pramANa kAla meM samApta ho jAtI hai aura usa kriyA meM rAtri-saMbaMdhI aticAroM kA cintana kiyA jAtA hai| 'Na' zabda yahAM para vAkyAlaMkAra meM hai aura 'tu' eva artha kA bodhaka hai| aba prastuta Avazyaka kI vidhi kA nirUpaNa karate haiM, yathA - Agae kAyavossagge, savvadukkhavimokkhaNe / kAussaggaM tao kujjA, savvadukkhavimokkhaNaM // 47 // Agate kAyavyutsarge, sarvaduHkhavimokSaNe / kAyotsargaM tataH kuryAt, sarvaduHkhavimokSaNam // 47 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [54] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH-savvadukkhavimokkhaNe - sarva duHkhoM se chur3Ane vAle, kAyavossage-kAyavyutsarga ke samaya ke, Agae - Ane para, kAussaggaM kAyotsarga, kujjA-kare, tao - tadanantara, vimokkhaNaM - sarva du:khoM se mukta karane vAlA / savvadukkha mUlArtha - sarva prakAra ke duHkhoM se chur3Ane vAle kAyotsarga ke karane kA samaya Ane para sarva duHkhoM se mukta karane vAlA kAyotsarga kre| TIkA- yahAM para bhI pUrvokta vidhi kA hI saMkSepa se varNana kiyA gayA hai, yathA - sAmAyika Avazyaka karake phira caturviMzati stava kare, tadanantara vandanA karake phira caturtha Avazyaka ke karane kI guru se AjJA lekara kAyotsarga kare / yahAM para kAyotsarga ke sAtha jo 'sarvaduHkhavimokSaNaM' kA bAra-bAra saMbaMdha kiyA gayA hai, usakA abhiprAya kAyotsarga ke mahatva kA varNana karanA hai; arthAt isake dvArA hI karmoM kI atyanta nirjarA ho sakatI hai tathA jJAna, darzana aura cAritra kI vizuddhi kA pradhAna kAraNa bhI yahI hai| isake atirikta AtmA ko samAdhi kA prApta honA aura usake dvArA paramotkRSTa Anandamaya rasa kA pAna karanA bhI isI ke dvArA upalabdha ho sakatA hai, ata: pratyeka vicArazIla vyakti ko kAyotsarga meM pravRtta honA caahie| aba kAyotsarga meM cintanIya aticAroM ke viSaya meM kahate haiM - rAiyaMca aIyAraM, cintijja aNupuvvaso / nANaMmi daMsaNaMmi ya, carittaMmi tavaMmi ya // 48 // rAtrika: cAticAra, cintayedanupUrvazaH / jJAne darzane ca, cAritre tapasi ca // 48 // padArthAnvayaH - rAiyaM- rAtri-saMbaMdhI, aIyAraM - aticAroM kI, aNupuvvaso - anukrama se, cintijja - cintavanA kare, ya-aura, nANaMmi-jJAna meM, daMsaNaMmi-darzana meM, caritaMmi - cAritra meM, - aura, tavaMmi- -tapa meM tathA vIrya meM lage hue aticAroM kI, ca- pAdapUrti meM hai| ya mUlArtha - rAtri meM jJAna, darzana, cAritra, tapa aura vIrya meM lage hue aticAroM kI anukrama se cintavanA kare | TIkA- jaba sAdhu prathama Avazyaka karane lage taba samagra sUtra pATha ko par3hakara phira dhyAna karatA huA isa bAta kA vicAra kare ki mujhe Aja rAtri meM jJAna-saMbaMdhI, darzana-saMbaMdhI tathA tapa aura vIrya-saMbaMdhI koI aticAra arthAt doSa to nahIM lagA ? tAki Age ke lie maiM sAvadhAna rahane kA prayatna kruuN| isa prakAra se kAyotsarga meM jo aticAroM kA cintavana karane kA vidhAna hai, usase yaha bhI svayameva siddha ho jAtA hai ki zeSa kAyotsargoM meM 'caturviMzati - stava' kA cintavana karanA cAhie- 'zeSakAyotsargeSu caturviMzatistavaH pratItazcintyatayA sAdhAraNazceti noktaH' arthAt zeSa kAyotsargoM meM caturviMzatistava kI cintavanA kI jAtI hai, kintu prasiddha hone se usakA varNana nahIM kiyA gayA hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 55 ] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra prathama Avazyaka kA varNana karake aba anya AvazyakoM ke viSaya meM kahate haiM - pAriyakAussaggo, vaMdittANa tao guruM / rAiyaM tu aIyAraM, Aloejja jahakkama // 49 // pAritakAyotsargaH, vanditvA tato gurum / rAtrikaM tvaticAraM, AlocayedyathAkramam // 49 // padArthAnvayaH-pAriya-pAra kara, kAusaggo-kAyotsarga, tao-tadanantara, vandittANa-vandanA karake, guru-guru ko, rAiyaM-rAtri-saMbaMdhI, aIyAraM-aticAroM kI, Aloejja-AlocanA kare, jahakkamaanukrama se| mUlArtha-kAyotsarga ko pUrNa karake tadanantara (sAdhu ) guru kI vaMdanA karake anukrama se rAtri-saMbaMdhI aticAroM kI AlocanA kre| TIkA-sAdhu kAyotsarga se nivRtta hokara aura guru kI vidhi-pUrvaka dvAdazAvarta vandanA karake unase dvitIya Avazyaka kI AjJA leve| jaba dvitIya Avazyaka kara cuke, taba phira vandanA karake tRtIya Avazyaka kI AjJA grahaNa kare, phira usa Avazyaka meM do bAra 'icchAmi khamAsamaNo' pddh'e| isa prakAra jaba tIsarA Avazyaka pUrA ho jAe, taba caturtha Avazyaka ke karane kI AjJA leve aura usako karane laga jaae| ___tAtparya yaha hai ki rAtri-saMbaMdhI jina aticAroM kA dhyAna meM cintana kiyA thA unako anukrama se ucca svara meM uccAraNa karatA huA pratyeka ke anta meM 'micchA mi dukkaDaM' deve| yahAM para aticAroM kI AlocanA karane kA tAtparya yaha hai ki jina aticAroM kA dhyAna meM cintana kiyA thA, unake lie muni ko pazcAttApa karanA cAhie, arthAt apanI bhUla svIkAra karate hue bhaviSya meM unake samparka se sAvadhAna rahane kA prayatna karanA caahie| isa kathana se yaha bhI pramANita ho jAtA hai ki Atmazuddhi kA yahI eka prazasta mArga hai, jisa para calatA huA mumukSu puruSa parama kalyANa rUpa mokSa kA adhikArI ho sakatA hai| aba phira pUrvokta viSaya meM hI punaH kahate haiM - .. paDikkamittu nissallo, vandittANa tao guruM / kAussaggaM tao kujjA, savvadukkhavimokkhaNaM // 50 // .. pratikramya niHzalyaH, vanditvA tato gurum / kAyotsargaM tataH kuryAt, sarvaduHkhavimokSaNam // 50 // padArthAnvayaH-paDikkamittu-pratikramaNa karake, nissallo-ni:zalya ho kara, tao-tadanantara, guru-guru ko, vandittANa-vandanA karake, tao-tatpazcAt, kAussagaM-kAyotsarga, kujjA-kare, uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [56] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savvadukkhavimokkhaNaM-sarva du:khoM se mukta karane vaalaa| ___ mUlArtha-pApa se nivRtta aura niHzalya hokara tadanusAra guru kI vandanA karake tatpazcAt sarvaduHkhoM se mukta karane vAle kAyotsarga ko kre| TIkA jaba muni lage hue aticAroM kI AlocanA kara cuke, taba phira guru ko vandanA karake pratikramaNa kare, arthAt zramaNa-sUtra kA pATha karatA huA pApa-karmoM se pIche htte| isakA tAtparya yaha hai ki-pada aura sampadA sahita pATha kare aura sarva prakAra ke zalyoM se rahita hotA huA caturtha Avazyaka kI pUrti kre| jaba caturtha Avazyaka vidhi sahita pUrA ho jAe, taba guru kI phira vidhi-pUrvaka vandanA karake pAMcaveM Avazyaka kI AjJA lekara usakA Arambha kre| isa prakAra jaba pAMcaveM Avazyaka kA pATha par3ha cuke, taba sarva prakAra ke zArIrika aura mAnasika du:khoM kI nivRtti aura nijAnanda kI prApti karAne vAle kAyotsarga ko kre| kAyotsarga kA artha hai-kAyA arthAt zarIra kA utsarga arthAt tyAga krnaa| jaise koI pASANa kI pratimA hotI hai, tadvat kAya ko pUrNatayA sthira rakhakara deha kI mamatA evaM dehAkarSaNa ko chor3a kara dhyAna meM ArUr3ha honA kAyotsarga hai| kAyotsarga meM sthita huA muni kisa bAta kA cintana kare aba usake saMbaMdha meM kahate haiM kiM tavaM paDivajjAmi? evaM tattha vicintae / kAussaMggaM tu pArittA, karijjA jiNasaMthavaM // 51 // kiM tapaH pratipadye? evaM tatra vicintayet / kAyotsargaM tu pArayitvA, kuryAt jinasaMstavam // 51 // - padArthAnvayaH-ki-kyA, tavaM-tapa, paDivajjAmi-grahaNa karUM, evaM-isa prakAra, tattha-usa dhyAna meM, vicintae-cintana kare, kAussaggaM-kAyotsarga ko, pArijjA-pAra kara, jiNasaMthavaM-jina-saMstava, krijjaa-kre| ___mUlArtha-maiM kyA tapa karUM, isa prakAra kA cintana dhyAna meM kare, phira kAyotsarga ko pAra kara jina-saMstavana kA pATha kre| TIkA-jaba mumukSu sAdhaka kAyotsarga nAmaka pAMcaveM Avazyaka kA arambha kare, taba usameM isa prakAra cintana kare ki-Aja maiM kauna se tapa ko grahaNa kruuN| kAraNa yaha hai ki bhagavAn mahAvIra ne SaT mAsa-paryanta tapa kiyA thA, ataH maiM bhI dekheM ki mujha meM kitanI tapa karane kI zakti vidyamAna hai| tapa kI apAra mahimA hai| Atma-zuddhi kA yahI eka sarvopari viziSTa mArga hai aura isI ke dvArA saMsArI jIva vizuddha hokara parama kalyANa rUpa mokSa ko prApta hote haiN| - tapa bAhya aura Abhyantara bheda se bAraha prakAra kA hai| yaha tapa SaT mAsa se lekara pAMca mAsa, cAra mAsa, tIna mAsa, do aura eka mAsa tathA pakSa aura ardhapakSa yAvat yathAzakti eka-do dina taka bhI kiyA jA sakatA hai| . uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [57] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phira kAyotsarga ko pAra kara jina-saMstava "logassaujjoyagare" kA pATha kare, apitu kaI eka pratiyoM meM gAthA ke caturtha caraNa meM 'vandaIya tao guruM' aisA pATha bhI dekhane meM AtA hai| usakA artha yaha hai ki-kAyotsarga ko pAra kara phira guru kI vandanA kare, parantu isa pATha kI apekSA Upara diyA gayA pATha hI samIcIna pratIta hotA hai| isa prakAra pAMcaveM Avazyaka kI vidhi samApta huii| aba chaThe Avazyaka ke viSaya meM kahate haiM - pAriyakAussaggo, vandittANa tao guruM / tavaM saMpaDivajjettA, kujjA siddhANa saMthavaM // 52 // pAritakAyotsargaH, vanditvA tato gurum / tapaH sampratipadya, kuryAt siddhAnAM saMstavam // 52 // padArthAnvayaH-pAriya-pAra kara, kAussaggo-kAyotsarga, tao-tadanusAra, guru-guru kI, vandittANa-vandanA karake, tavaM-tapa ko, saMpaDivajjettA-aMgIkAra karake, siddhANa-siddhoM kA, saMthavaM-saMstava, kujjaa-kre| mUlArtha-kAyotsarga ko pAra kara tadanantara guru kI vandanA karake phira tapa ko aMgIkAra kara siddhoM kA saMstava kre| __TIkA-prastuta gAthA meM chaThe Avazyaka kI vidhi kA varNana kiyA gayA hai| jaba pAMcaveM Avazyaka meM yathAzakti tapa ko aMgIkAra karane kA nizcaya kara liyA, taba kAyotsarga ko pAra kara guru kI vidhipUrvaka vandanA karake aura pUrva nizcaya ke anusAra tapa ko aMgIkAra karake siddhoM kI stuti kA pATha pddh'e| tAtparya yaha hai ki guru se pratyAkhyAna lekara phira siddhastava-namotthuNaM',ityAdi kA pATha kre| api ca-prathama pATha arihaMta prabhu kA aura dUsarA siddha bhagavAna kA hai| kadAcit kAraNavazAt tIsarA dharmAcAryoM kA bhI AtA hai| parantu isa sthAna para to pratyAkhyAna ke pazcAt kevala siddhastava ke par3hane kI hI AjJA dI gaI hai| aba ukta viSaya kA upasaMhAra aura adhyayana kI samApti karate hue zAstrakAra kahate haiM - esA sAmAyArI, samAseNa viyAhiyA / jaM carittA bahU jIvA, tiNNA saMsArasAgaraM // 53 // tti bemi| iti sAmAyArI chabbIsaimaM ajjhayaNaM samattaM // 26 // eSA sAmAcArI, samAsena vyAkhyAtA / 1. isake atirikta ukta viSaya kA vizeSa varNana dekhane kI jijJAsA rakhane vAle AvazyakasUtra dekheN| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [58] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAM caritvA bahavo jIvAH, tIrNAH saMsArasAgaram // 53 // iti bravImi / iti sAmAcArI - SaDviMzamadhyayanaM samAptam // 26 // padArthAnvayaH - esA - yaha, sAmAyArI - sAmAcArI, samAseNa-saMkSepa se, viyAhiyA - varNana kI gaI hai, jaM-jisako, carittA - AcaraNa karake, bahU- bahuta, jIvA - jIva, saMsAra saMsArarUpa, sAgaraM - samudra ko, tiNNA - tara gae, tti bemi- isa prakAra maiM kahatA huuN| mUlArtha - yaha sAmAcArI saMkSepa se varNana kI gaI hai jisakA AcaraNa karake bahuta se jIva saMsAra - sAgara se tara gae haiN| TIkA - zAstrakAra kahate haiM ki isa dasa prakAra kI ogharUpa sAmAcArI kA maiMne saMkSepa se varNana kiyA hai, isa para AcaraNa karake bahuta se jIva isa saMsAra se tara gae- pAra ho ge| upalakSaNa se, vartamAna kAla meM tara rahe haiM aura AgAmI kAla meM treNge| yahAM para itanA smaraNa rahe ki padavibhAgAtmaka sAmAcArI kA cheda sUtroM meM bahuta vistAra se varNana kiyA gayA hai, isa sthAna para to dharmakathAnuyoga hone se sAmAcArI kA saMkSepa se hI nirUpaNa huA hai| adhika kI jijJAsA rakhane vAle cheda - sUtroM ko dekheM / itanA aura dhyAna meM rahe ki prastuta adhyayana meM jitanA bhI varNana kiyA gayA hai, vaha prAyaH autsargika mArga kA avalambana karake kiyA gayA hai apavAda mArga meM to isameM kucha vyutkrama nyUnAdhikatA bhI ho jAtI hai| jaise prathama pauruSI meM svAdhyAya, dUsarI meM dhyAna, tIsarI meM AhAra kI gaveSaNA aura cauthI meM phira svAdhyAya karanA, yaha krama hai / parantu jaba vihAra kiyA jAegA, taba isa prakAra kI krama-vyavasthA kA rahanA kaThina ho jAtA hai; ataH aise samaya meM apavAda - mArga kA anusaraNa karake samayAnusAra sAmAcArI ke padoM kI vyavasthA karanI par3atI hai / isalie gItArtha muni sAmAcArI ke pratyeka pada kA samaya ko dekhakara ArAdhana kare aura anya AtmAoM ko usake ArAdhana kI AjJA pradAna kare / isake atirikta 'tti bemi' kA bhAvArtha pahale kI taraha hI samajha lenA / yaha sAmAcArI nAma kA chabbIsavAM adhyayana samApta huaa| SaDviMzamadhyayanaM sampUrNam uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [59] sAmAyArI chavvIsaimaM ajjhayaNaM Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aha khaluMkijjaM sattavIsaimaM ajjhayaNaM atha khaluGkIyaM saptaviMzamadhyayanam gata chabbIsaveM adhyayana meM sAmAcArI kA varNana kiyA gayA hai, parantu usakA samyak pAlana zaThatA ke tyAga para nirbhara hai aura azaThatA kA yathArtha jJAna tabhI ho sakatA hai, jaba ki usakI pratipakSabhUta zaThatA kA bodha ho jaae| ataH isa sattAIsaveM adhyayana meM eka dRSTAnta ke dvArA zaThatA ke svarUpa kA varNana karate haiM, yathA - there gaNahare gagge, maNI Asi visArae / AiNNe gaNibhAvammi, samAhiM paDisaMdhae // 1 // sthaviro gaNadharo gArgyaH, munirAsId vizAradaH / AkIrNo gaNibhAve, samAdhi pratisandhatte // 1 // padArthAnvayaH-there-sthavira, gaNahare-gaNadhara, gagge-garga-gotrIya, muNI-muni, visArae-vizArada, Asi-huA, AiNNe-guNoM se vyApta, gaNibhAvammi-gaNibhAva meM sthita, samAhi-samAdhi ko, paDisaMdhae-prApta karane vaalaa| mUlArtha-garga gotra vAlA gargAcArya nAma kA sthavira gaNadhara, sarva zAstroM meM kuzala, guNoM se sampanna, gaNibhAva meM sthita aura truTita samAdhi ko jor3ane vAlA eka muni huA thaa| TIkA-prastuta gAthA meM viSaya kI prastAvanA ke lie gargAcArya nAma ke eka maharSi kA varNana kiyA gayA hai| usa RSi kA garga gotra thA, isIlie ve gArya ke nAma se prasiddha hue, ve sarva-zAstra-niSNAta, gaccha ke saMgraha karane meM kuzala, samayajJa aura sarva-guNa-sampanna the| tAtparya yaha hai ki AcArya kI jo ATha sampadAeM kahI gaI haiM, unase ve yukta aura samAdhi-anusaMdhAna-arthAt truTita samAdhi ko phira se jor3ane vAle the| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [60] khaluMkijja sattavIsaimaM ajjhayaNaM Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi ke do bheda haiM- eka dravya -samAdhi, dUsarI bhAva -samAdhi / dravyoM- padArthoM kA avirodhI bhAva se paraspara milanA dravya-samAdhi hai / padArthoM ke pArasparika milana se ve AnandadAyaka ho jAte haiM, jaise pramANapUrvaka dugdha meM DAle hue zarkarA Adi padArtha Ananda-prada ho jAte haiN| isI prakAra AtmA ke sAtha jJAnAdi kA pUrNatayA eka rUpa se rahanA bhAva-samAdhi hai| yahAM para bhAva-samAdhi kA hI grahaNa abhISTa hai| sArAMza yaha hai ki ukta muni ke ziSyoM kI AtmA jaba bhAva- samAdhi se parAGmukha hotI thI, taba ve usI samaya unakI AtmA ko samAdhi meM jor3ane kA prayatna karate the / yadi karmodaya se kisI kI AtmA bhAva samAdhi se parAGmukha ho jAe, taba AcArya kA karttavya hai ki vaha usakI AtmA ko phira se bhAva - samAdhi meM jor3ane kA prayatna kare / ve RSi ziSyoM ko samAhita rahane ke lie kisa prakAra kA upadeza karate the, aba isa viSaya kA varNana karate haiM - vahaNe vahamANassa, kantAraM aivattaI / joe vahamANassa, saMsAro aivattaI // 2 // vAhyamAnasya, kAntAramativartate / . vAhane yoge vAhyamAnasya, saMsAro'tivartate // 2 // padArthAnvayaH - vahaNe- zakaTAdi vAhanoM meM, vahamANassa - jotA huA vRSabha, kantAraM - mahAvana ko, aivattaI-sukhapUrvaka atikramaNa kara jAtA hai, joe - yoga arthAt saMyama meM, vahamANassa - samyak prakAra pravartita huA sAdhaka bhI, saMsAro-saMsAra se, aivattaI - sukhapUrvaka pAra ho jAtA hai| mUlArtha - zakaTAdi vAhana meM jotA huA vRSabha jaise sukhapUrvaka aTavI arthAt jaMgala ko pAra kara jAtA hai, usI prakAra saMyama meM bhalI-bhAMti pravRtta huA sAdhu bhI isa saMsAra ko pAra kara jAtA hai| TIkA-jisa prakAra zakaTAdi meM jotA huA vinIta vRSabha svayaM, zakaTa aura vAhaka ina donoM ko lekara sukhapUrvaka jaMgala se pAra ho jAtA hai, usI prakAra saMyama mArga meM pravRtta huA ziSya apane sAtha pravarttaka ko bhI lekara isa saMsAra rUpa bhayAnaka aTavI se pAra ho jAtA hai| tAtparya yaha hai ki azaThatA se AcaraNa kie gae kriyAnuSThAna kA phala nirvANa hI hotA hai jisameM ki phira saMsAra meM AvAgamana kA bhaya nahIM raha jaataa| - aba sUtrakAra zaThatA ke doSoM kA digdarzana karAte hue ukta dRSTAnta ko dUsare rUpa meM pradarzita karate haiM khaluMke jo u joei, vihammANo kilissai / asamAhiM ca veei, tottao se ya bhajjaI // 3 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [61] khaluMkijjaM sattavIsaimaM ajjhayaNaM Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaluMkAn yastu yojayati, vidhyamAnaH klizyati / asamAdhiM ca vedayati, totrakastasya ca bhajyate // 3 // padArthAnvayaH-jo-jo koI, khaluMke-duSTa vRSabhoM ko, joei-zakaTAdi meM jor3atA hai, u-nizcaya hI vaha, vihammANo-tAr3atA huA, kilissai-kleza ko pAtA hai, ca-aura, asamAhi-asamAdhi ko, veei-bhogatA hai, se-usakA, tottao-totraka, ya-bhI, bhajjaI-TUTa jAtA hai| __mUlArtha-yadi koI vyakti zakaTAdi meM duSTa bailoM ko jotatA hai to vaha unako tAr3atA huA kleza ko prApta hotA hai, asamAdhi kA anubhava karatA hai| (yahAM taka ki bailoM ko mArate-mArate) usakA totraka arthAt cAbuka bhI TUTa jAtA hai| . TIkA-isa gAthA meM avinIta arthAt duSTa bailoM ko zakaTAdi meM jor3ane se vAhaka ko jisa kaSTa-paramparA kA anubhava karanA par3atA hai, usakA digdarzana karAyA gayA hai| duSTa bailoM ko jor3ane se eka to unako tAr3anA karate hue vAhaka ko kleza hotA hai, dUsare usake citta meM asamAdhi-vyAkulatA utpanna hotI hai, tIsare tAr3anA karate-karate yahAM taka pariNAma hotA hai ki vaha jisa cAbuka Adi se unakI tAr3anA karatA hai, vaha bhI TUTa jAtI hai, kAraNa ki baila zaTha haiM, ve vAhaka kI icchAnusAra nahIM calate, ata: usako una para krodha AtA hai aura krodha ke vazIbhUta huA vaha unako nirdayatA ke sAtha mAratA hai, jisase ki usako kleza utpanna hotA hai, ityaadi| aba usake krodha kA aura vRSabhoM kI duSTatA kA vyAvahArika phala batAte haiM - egaM Dasai pucchammi, egaM vindhai'bhikkhaNaM / ego bhaMjai samilaM, ego uppaha-paTThio // 4 // eka dazati pucche, ekaM viMdhyatyabhIkSNam / . . eko bhanakti samilAm, eka utpatha-prasthitaH // 4 // padArthAnvayaH-egaM-eka ko, pucchammi-pUMcha meM, Dasai-daMza detA hai, egaM-eka ko, abhikkhaNaM-bAra-bAra, vindhai-totrAdi se vedhatA hai, ege-eka, samilaM-samilA arthAt jue ko, bhaMjai-tor3a detA hai, ego-eka, uppaha-utpatha meM, paTThio-prasthita ho jAtA hai| mUlArtha-taba cAlaka eka kI pUMcha ko daMza detA hai, arthAt maror3atA hai aura dUsare ko bAra-bAra totrAdi se vedhatA hai| taba eka duSTa vRSabha samilA arthAt jue ko tor3a detA hai aura dUsarA utpatha meM bhAga jAtA hai| TIkA-jaba ve duSTa baila vAhaka kI icchA ke anusAra gamana nahIM karate, taba vaha gAr3IvAna krodha meM Akara unakI pUMcha ko kATatA hai-maror3atA hai aura bAra-bAra unako cAbuka kI noka cubhotA hai| taba krodha meM Ae hue ve duSTa baila bhI jue ko tor3akara idhara-udhara bhAga jAte haiN| isakA pariNAma yaha hotA hai ki vAhaka aura baila donoM hI parama duHkhI hote haiN| upalakSaNatayA azlIla vacanoM kA bhI grahaNa kara lenA, arthAt tAr3anA ke atirikta vAhaka ko aneka prakAra ke azlIla zabda bhI kahane par3ate haiN| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [62] khaluMkigjaM sattavIsaimaM ajjhayaNaM . Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba phira kahate haiM - . ego paDai pAseNaM, nivesai nivajjaI / . ukkuddaI upphiDaI, saDhe bAlagaviM vae // 5 // ekaH patati pAaNa, nivizati nipadyate / __utkUdate utplavate, zaThaH bAlagavIM vrajet // 5 // padArthAnvayaH-ego-eka vRSabha, pAseNaM-eka ora, paDai-gira par3atA hai, nivesai-baiTha jAtA hai, nivajaI-so jAtA hai, ukkuddaI-kUdatA hai, upphiDaI-uchalatA hai, saDhe-zaTha, bAlagaviM-car3hatI umara kI gau ke pIche, vae-bhAgatA hai| mUlArtha-eka vRSabha, eka tarapha bhUmi para gira par3atA hai, eka baiTha jAtA hai, koI vRSabha so jAtA hai koI (maNDUka kI taraha) uchalatA-kUdatA hai tathA koI eka zaTha baila kisI car3hatI umara kI gau ke pIche bhAgane laga jAtA hai| TIkA-jaba vAhaka una duSTa bailoM ko mAratA hai, taba unameM se koI baila to eka tarapha bhUmi para gira par3atA hai-eka tarapha leTa jAtA hai, koI baila baiTha jAtA hai, koI so jAtA hai, koI kUdane laga jAtA hai aura koI uchalatA hai| isake atirikta koI-koI zaTha baila car3hatI umara kI gau ke pIche bhAgane lagatA hai| ____ tAtparya yaha hai ki duSTa baila isa prakAra kI aneka kuceSTAoM ko karate hue svayaM duHkhI hote haiM aura vAhaka ko bhI atyanta du:khI karate haiN| yahAM prAkRta ke kAraNa yadi 'bAlagavI' pada kA 'bAlagavaH-duSTa balIvardaH' yaha artha kiyA jAe, taba isakI saMgati ke lie yaha artha karanA hogA ki-ve duSTa baila aneka prakAra kI kuceSTAeM karate haiN| vrajet-gacchet' aneka sthAnoM meM bhaagnaa| yadyapi mUlapATha meM vRSabha kA ullekha nahIM, tathApi rUr3hivazAt vRttikAroM ne vRSabha hI grahaNa kiyA hai| aba phira kahate haiM - mAI muddheNa paDaI, kuddhe gacchai paDippahaM / mayalakkhaNeNa ciTThaI, vegeNa ya pahAvaI // 6 // mAyI mUrnA patati, kruddho gacchati pratipatham / mRtalakSaNena tiSThati, vegena ca pradhAvati // 6 // padArthAnvayaH-mAI-mAyAvAn kapaTI, muddhaNa-mastaka ke bala, paDai-gira par3atA hai, kuddhe-krodha yukta hotA huA, paDippaha-pIche ko, gacchai-bhAga jAtA hai, mayalakkhaNeNa-mRtalakSaNa se, ciTThai-Thahara jAtA hai, ya-aura, vegeNa-vega se, pahAvaI-daur3atA hai| .. mUlArtha-mAyAvI vRSabha, mastaka ke bala gira par3atA hai, krodha-yukta hokara ulaTe mArga para cala par3atA hai, mRtalakSaNa se Thahara jAtA hai aura koI eka vega se bhAga khar3A hotA hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [63] khaluMkijaM sattavIsaimaM ajjhayaNaM Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA - isa gAthA meM bhI pUrvokta viSaya kA hI varNana hai, jaise ki koI vRSabha apane Apako niHsahAya mAnatA huA pRthvI para sira paTaka kara leTa jAtA hai, koI krodha ke vazIbhUta hokara pIche ko bhAgane lagatA hai tathA koI chala - pUrvaka apane zarIra ko mRtaka ke lakSaNoM se lakSita karatA hai aura avasara pAkara-: - arthAt svAmI ke kahIM anyatra jAne para bhAga jAtA hai, jisase ki koI roka na ske| kisI-kisI prati meM 'palayaMteNa ciTThaI' aisA pATha bhI hai, usa pATha kA artha hogA- 'pravalanaH prakarSeNa kampamAnastiSThati' arthAt kAMpane laga jAtA hai / aba phira kahate haiM chinnAle chidaI selli, duddanto bhaMjae jugaM / seviya sussuyAittA, ujjahittA palAya // 7 // chinnAlaH chinatti silli, durdAnto bhanakti yugam / so'pi ca sUtkRtya, uddhAya palAyate // 7 // padArthAnvayaH-chinnAle-duSTa jAti vAlA vRSabha, selli - razmi ko, chindai- chedana kara detA hai, duddanto- durdAnta, jugaM- jue ko, bhaMjae - tor3a detA hai, sevi ya- vaha bhI, sussuyAittA-sUtkAra karake-sUM-sUM karake, ujjahittA - svAmI ke zakaTa ko le karake, palAyae - bhAga jAtA hai| mUlArtha-chinAla arthAt duSTa baila razmi arthAt vAga kA chedana karatA hai, durdAnta baila juga arthAt jue ko bhI tor3a detA hai aura phira sUtkAra karake - sUM sUM karake svAmI aura zakaTa phaiMka kara utpatha meM bhAga jAtA hai| TIkA-isa gAthA meM bhI pUrvokta viSaya kA hI varNana hai| yathA duSTa vRSabha, nAsikA-rajju (natha) vA saMyamana-rajju ko tor3a detA hai, koI durdAnta baila rajju ko tor3akara jue ko bhI tor3a detA hai tathA koI eka jue Adi ko tor3a kara bhI sUM sUM karatA huA zakaTAdi ko lekara bhAga jAtA hai| aba ukta dRSTAnta ko dASTanti meM ghaTA kara dikhAte haiM, yathA khaluMkA jArisA jojjA, dussIsA vi hu tArisA / joiyA dhammajANammi, bhajjantI dhiidubbalA // 8 // - khaluMkA yAdRzA yojyAH, duHziSyA api khalu tAdRzAH / yojitA dharmayAne, bhajyante dhRtidurbalAH // 8 // padArthAnvayaH-khaluMkA- duSTa vRSabhAdi, jArisA - jaise, jojjA - jote hue, dussIsA - duSTa ziSya, vi-bhI, tArisA -unake samAna, dhammajANammi- dharma - yAna meM, joiyA - jote hue, dhii-dubbalA - dhRti se durbala, bhajjantI - samyak prakAra se pravRtti nahIM kara pAte, hu- avadhAraNa artha meM hai| mUlArtha - duSTa pazu ke samAna dharma- yAna meM jote hue kuziSya bhI durbala dhRti vAle hone se uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 64 ] khaluMkijjaM sattavIsaimaM ajjhayaNaM Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (dharma-kAryoM meM) bhalI-bhAMti pravRtti nahIM krte| TIkA-isa gAthA meM ukta dRSTAnta kI prakRta artha meM yojanA kI gaI hai| jaise duSTa pazu zakaTAdi meM jotane para kAryasAdhaka nahIM ho sakate, arthAt abhilaSita sthAna ko prApta nahIM karA sakate, ThIka usI prakAra mukti-nagara kI prApti ke lie dharmayAna meM niyojita kiye gaye kuziSya bhI saMyama kA bhalI bhAMti udvahana nahIM kara paate| kAraNa yaha hai ki ve dhairyazIla nahIM hote, ataeva ve dharma-kriyAoM ke anuSThAna meM dRr3ha nahIM raha skte| jisa prakAra duSTa pazu apane abhISTa sthAna ko to pahuMca hI nahIM sakatA, pratyuta apane svAmI ko bhI kheda meM DAla detA hai, usI prakAra duSTa ziSya bhI mokSa kI prApti to nahIM kara sakatA, kintu sAtha meM guru Adi ko khedita karane meM bhI kAraNa banatA hai| 'bhajyante' isa kriyA kA yahI artha hai ki aise ziSya saMyamAnuSThAna meM samyak pravRtti nahIM kara sakate, kyoMki ve dhRtizIla nahIM hote, arthAt capala svabhAva vAle hote haiM, ataH dharma-patha meM unakA dRr3ha rahanA kaThina hotA hai| aba unake dhRti-daurbalya kA nirUpaNa karate haiM - iDDhIgAravie ege, ege'ttha rasagArave / sAyAgAravie ege, ege sucirakohaNe // 9 // RddhiMgauravika ekaH, eko'tra rasagauravaH / sAtAgauravika ekaH, ekaH sucirakrodhanaH // 9 // padArthAnvayaH-ege-koI eka, iDDhI-Rddhi se, gAravie-abhimAna meM rahatA hai, ege-koI eka, attha-adhikAra-mada meM, rasagArave-rasoM meM mUrchita hotA hai, ege-koI eka, sAyAgAravie-sAtA meM mUrchita rahatA hai, ege-koI eka, sucirakohaNe-cirakAla taka krodha rakhane vAlA hotA hai| mUlArtha-koI ziSya to Rddhi-gaurava meM, koI rasa-gaurava meM aura koI sAtA-gaurava meM nimagna rahatA hai, tathA koI ziSya bahuta samaya taka krodha ko apane mana meM rakhane vAlA hotA hai| TIkA-jisa prakAra duSTa vRSabhoM kI dhRSTatA kA varNana kiyA gayA hai, usI prakAra yahAM zAstrakAra kuziSyoM kI dhRSTatA kA varNana karate haiN| jaise-koI ziSya to apanI Rddhi kA hI garva karatA rahatA hai, arthAt usako isa bAta kA abhimAna ho jAtA hai ki mere vaza meM aneka samRddhizAlI gRhastha haiM, unase mere sabhI prakAra ke manoratha siddha ho sakate haiM, phira guru kI AjJA meM rahane se koI prayojana nahIM, ityaadi| kucha ziSya rasoM ke AsvAdana meM hI lage rahate haiM, arthAt ve khAne-pIne meM hI masta rahate haiM, isI kAraNa se ve kisI bAla, vRddha yA glAna sAdhu kI sevA meM pravRtta nahIM hote tathA kucha ziSya adhika sukhazIla hone se aprati-vihArI nahIM ho pAte, unake vicAra meM vihAra karane meM aneka prakAra kI ApattiyoM kA sAmanA karanA par3atA hai evaM kucha ziSya itane krodhI hote haiM ki unakA krodha cirakAla taka banA rahatA - uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [65] khaluMkijaM sattavIsaimaM ajjhayaNaM Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai aura usa krodha ke vaza hue ve saMyama ke anuSThAna se bhI parAGmukha ho jAte haiN| gaurava kA artha hai apanI AtmA meM gurutva kA anubhava karanA, abhimAna krnaa| aba phira isI viSaya meM kahate haiM - bhikkhAlasie ege, ege omANabhIrue / thaddhe ege'NusAsammi, heUhiM kAraNehi ya // 10 // bhikSAlasika ekaH, eko'vamAnabhIrukaH / stabdha eko'nuzAsmi, hetubhiH kAraNaizca // 10 // padArthAnvayaH-ege-koI, bhikkhAlasie-bhikSAcArI meM Alasya karane vAlA, ege-koI eka, omANabhIrue-apamAna se Darane vAlA, thaddhe-stabdha arthAt ahaMkArI, ya-aura, ege-kucha eka-maiM kaise, aNusAsammi-anuzAsana karUM, heUhiM-hetuoM, ya-aura, kAraNehi-kAraNoM se| mUlArtha-koI ziSya bhikSA meM Alasya karane vAlA hotA hai, koI kuziSya apamAna se DaratA hai aura koI ahaMkArI hotA hai| (AcArya kahate haiM ki aise ziSyoM ko ) maiM kina hetuoM aura kAraNoM se zikSita karUM? . ___TIkA-prastuta gAthA meM kuziSyoM ke AcaraNa aura unake zAsana karane meM AcAryoM ko kaThinatA ke anubhava kA digdarzana karAyA gayA hai| kucha ziSya to bhikSA lAne meM hI Alasya karate haiM, arthAt bhikSA ke nimitta gRhasthoM ke gharoM meM jAne kI unakI icchA hI nahIM hotI tathA kucha apamAna evaM lajjA se bhaya khA jAte haiM, arthAt lajjA ke mAre ve kisI gRhastha ke ghara meM nahIM jAte, tathA kucha ahaMkArI ho jAte haiM, abhimAna ke vazIbhUta hue apanA durAgraha hI nahIM chodd'te| aisI dazA meM AcArya kahate haiM ki-aise kuziSyoM ko hama kisa prakAra se zikSita kareM ? unake lie kauna se hetu upasthita kareM athavA aise kina kAraNoM ko DhUMDhe, jinase ki unako apane saMyama-mArga kI rakSA evaM pAlana kA dhyAna aae| sArAMza yaha hai ki aise dhRSTa ziSyoM ko zikSA dene para bhI saphala na hone se AcAryoM ko prasannatA nahIM hotii| yahAM para 'kathaM' pada kA adhyAhAra kara lenA cAhie aura ArSavANI hone se puruSa vyatyaya jaannaa| AcAryoM dvArA zikSA die jAne para usakA kyA phala hotA hai, aba isa viSaya meM kahate haiM - so vi antarabhAsillo, dosameva pakavvaI / AyariyANaM tu vayaNaM, paDikUlei'bhikkhaNaM // 11 // so'pyantarabhASAvAn doSameva prakaroti / AcAryANAM tu vacanaM, pratikUlayatyabhIkSNam // 11 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [66] khaluMkinjaM sattavIsaimaM ajjhayaNaM Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH-so vi-vaha kuziSya, antarabhAsillo-madhya meM bolane vAlA, dosameva-aparAdha hI, pakuvvaI-karatA hai, AyariyANaM-AcAryoM ke, taM-usa, vayaNaM-vacana ke, paDikUlei-pratikUla karatA hai, abhikkhaNaM-punaH punH| mUlArtha-vaha kuziSya zikSA dene para bIca meM hI bola par3atA hai, AcAryoM ke vacanoM meM doSa nikAlatA hai aura bArambAra unake vacanoM ke pratikUla calatA hai| TIkA-isa gAthA meM avinIta ziSyoM ko dI gaI zikSA kA jo viparIta phala hotA hai usakA digdarzana karAte hue zAstrakAra kahate haiM ki-aise ziSya ko jaba guru zikSA dene lagate haiM, taba vaha kuziSya bIca meM hI anApa-zanApa bola uThatA hai, ataH apanA doSa dUra karane kI apekSA eka nayA aparAdha kara detA hai, tathA vaha gurujanoM ke vacanoM meM doSa nikAlatA hai aura AcArya, upAdhyAya Adi gurujanoM kI zikSA ke viparIta AcaraNa karatA hai| sArAMza yaha hai ki jo avinIta ziSya hote haiM, una para gurujanoM kI hita-zikSA kA prabhAva viparIta hI par3atA hai, isIlie ukta gAthA meM 'abhIkSNaM' pada diyA hai, jo ki bAra-bAra hone vAlI avinItatA kA poSaNa kara rahA hai| aba unakI pratikUla vRtti kA digdarzana karAte haiM - na sA * mamaM viyANAi, na vi sA majjha dAhiI / niggayA hohiI .manne, sAhU annottha vaccau // 12 // na sA mAM vijAnAti, nApi sA mahyaM dAsyati / nirgatA bhaviSyati manye, sAdhuranyastatra vrajatu // 12 // padArthAnvayaH-sA-vaha-zrAvikA, mamaM-mujhako, na viyANAi-nahIM jAnatI, na vi-na hI, sA-vaha, majjha-mujhe, dAhiI-degI, niggayA-ghara se bAhara gaI, hohiI-hogI, manne-maiM yaha mAnatA hUM, attha-isa kArya ke lie, anno-aura koI, sAhU-sAdhu, vaccau-calA jaae| - mUlArtha-vaha zrAvikA mujha ko jAnatI nahIM aura na hI mujhe vaha annAdi degI tathA maiM mAnatA hU~ ki vaha ghara se bAhara gaI huI hogI, ataH isa kArya ke lie koI anya sAdhu calA jaae| ____TIkA-prastuta gAthA meM avinIta ziSya kI pratikUla caryA kA bar3A hI sundara citra khIMcA gayA hai, jaise ki-kisI ziSya ko AcArya mahArAja ne kahA ki "vatsa ! jAo, amuka ghara se amuka auSadhi athavA glAna sAdhu ke lie AhAra le aao|" taba vaha uttara detA hai ki "bhagavan ! vaha zrAvikA mujhako jAnatI nahIM hai, isalie vaha mujhe AhArAdi koI vastu nahIM degii|" . isa para AcArya mahArAja kahate haiM ki "vatsa ! jAo vaha tujhe na pahacAnatI huI bhI sAdhu samajha kara de degii|" isa para vaha kahatA hai ki merA vicAra to aisA hai ki vaha isa samaya ghara para hI nahIM uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [67] khaluMkijjaM sattavIsaimaM ajjhayaNaM Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hogI, apitu kahIM bAhara gaI huI hogii|" taba AcArya mahArAja ne kahA ki "vatsa ! tuma bAteM mata banAo, apitu vahAM jAkara amuka vastu le aao|" isa para vaha ziSya kahatA hai ki yadi ApakA aisA hI Agraha hai to kRpA karake isa kArya ke lie kisI aura sAdhu ko bheja dIjie, kyoMki mujhase atirikta anya sAdhu bhI isa kArya ko kara sakate haiM, phira mujhe hI isa kArya ke lie bAra-bAra kyoM kahA jAtA hai ! ityAdi - aba isI viSaya meM phira kahate haiM - pesiyA paliuMcanti, te pariyanti samantao / rAyaveTiMThaM va mannantA, karenti bhiuDiM muhe // 13 // preSitAH parikuJcanti, te pariyanti samantAt / rAjaveSTimiva manyamAnAH, kurvanti bhRkuTiM mukhe // 13 // padArthAnvayaH-pesiyA-bheje jAne para, paliuMcanti-kArya kA apalApa arthAt gopana karate haiM, te-ve, pariyanti-paribhramaNa karate haiM, samantao-sarva dizAoM meM, rAyaveThiM va-rAja-AjJAvat kArya ko, mannantA-mAnate hue, bhiuDiM-bhRkuTI, muhe-mukha para, karenti-karate haiM, bhRkuTI-car3hAte haiN| . mUlArtha-kisI kArya ke lie bheje jAne para ve ziSya usa kArya kA apalApa karate haiM aura sarva dizAoM meM ghUmate rahate haiM tathA kArya ko rAja-AjJA kI taraha mAnate hue bhRkuTI car3hAte haiN| TIkA-prastuta gAthA meM bhI pUrvokta viSaya kA hI varNana kiyA gayA hai| jaise ki-"guru ne kisI kArya ke lie bhejA, parantu vaha kArya to kiyA nahIM mAtra idhara-udhara ghUmakara cale Ae aura jaba guru ne pUchA ki-"jisa kArya ke lie tumako bhejA thA vaha tuma kara Ae ho?" taba uttara dete haiM-"Apane kaba hamako amuka kArya ke lie jAne ko kahA thA ?" athavA-yUM hI kaha detA hai "hamane vahAM para unako dekhA hI nhiiN| ityAdi prakAra se kuziSya guru ke batAe hue kArya kA apalApa karate haiN| yadi 'pesiyA' ke sthAna para 'posiyA' pATha ho to usakA artha yaha hogA ki-guru ne AhArAdi ke dvArA unakA jo poSaNa kiyA thA, usakA upakAra na mAnate hue yaha kahate haiM ki guru ne hamAre Upara kyA upakAra kiyA hai ? parantu yaha pATha samIcIna nahIM, kyoMki AgAmI gAthA meM 'posiyA' zabda kA ullekha AyA hai jo ki prakaraNa-saMgata hai| ___ aise kuziSya kAma karane ke bhaya se guruoM ke pAsa to baiThate nahIM, parantu idhara-udhara cAroM dizAoM meM ghUmate rahate haiM tathA jaise koI jabaradastI kI huI rAja-AjJA ko mAnatA huA bhRkuTI ko car3hAtA hai, arthAt prasannatA-pUrvaka use svIkAra nahIM karatA, ThIka usI prakAra guru kI AjJA ko sunakara ve bhRkuTI car3hAte haiM, arthAt guru kI AjJA ko prasannatA se svIkAra nahIM krte| 1. 'rAjaveSTimiva'-nRpatihaThapravartitakRtyamiva manyamAnAH-manasi avadhArayanta" iti ttiikaakaarH| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [68] khaluMkinjaM sattavIsaimaM ajjhayaNaM Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba phira isI viSaya meM kahate haiM, yathA - vAiyA saMgahiyA ceva, bhattapANeNa posiyA / jAyapakkhA jahA haMsA, pakkamanti diso disiM // 14 // vAcitAH saMgRhItAzcaiva, bhaktapAnena poSitAH / jAtapakSA yathA haMsAH, prakrAmyanti dizo dizam // 14 // padArthAnvayaH-vAiyA-par3hAe, ca-aura, saMgahiyA-apane pAsa rakhA, eva-avadhAraNa artha meM hai, bhattapANeNa-bhakta pAna se, posiyA-puSTa kie, jahA-jaise, haMsA-haMsa, jAyapakkhA-paMkhoM ke utpanna hone para, diso disiM-dasoM dizAoM meM, pakkamanti-ghUmate haiN| mUlArtha-AcArya mana meM vicAra karate haiM ki "maiMne inheM par3hAyA aura apane pAsa rakhA tathA bhakta-pAnAdi se poSita kiyA, parantu jaise paroM ke A jAne para haMsa pakSI AkAza meM svacchandatA se gamana kara jAte haiM, tadvat ye ziSya bhI aba svecchAcArI ho gae haiN| TIkA-zikSA die jAne para bhI viparIta AcaraNa karane vAle avinIta ziSyoM ke viSaya meM AcArya mahArAja ke Antarika udgAroM kA isa gAthA meM ullekha kiyA gayA hai| AcArya socate haiM ki "maiMne ina ziSyoM ko par3hAyA. arthAta artha-sahita zAstroM kA svAdhyAya karAyA. inako samyaka praka / saMgrahIta kiyA, arthAt dIkSita kiyA yA apane pAsa rakhA, phira bhakta-pAna ke dvArA inakA bhalI-bhAMti poSaNa kiyA, parantu mAtA-pitA ke dvArA lAlita aura pAlita kie gae haMsa pakSI jaise paroM ke A jAne para mAtA-pitA ke lAlana aura pAlana kI kucha bhI paravAha na karate hue apanI icchA ke anusAra kahIM bhI ur3a jAte haiM tadvat ye avinIta ziSya bhI aba svecchAcArI bana gae haiN|" yadyapi prathama gAthA meM bhI 'paryaTana' zabda AyA hai, parantu vaha nagara kI apekSA se kathana kiyA gayA hai aura yahAM para deza kI apekSA se bhramaNa kA vidhAna hai, isalie punarukti doSa kI saMbhAvanA nahIM hai| itanA. aura bhI smaraNa rahe ki AcArya mahArAja ke ye udgAra unake pazcAttApa ke sUcaka nahIM, kintu ye ziSya mokSasAdhana ke yogya nahIM bane, isa viSaya kA vicAra karate haiN| jisa prakAra duSTa vRSabhAdi kI vakra ceSTAoM kA Upara varNana kiyA gayA hai, ThIka usI prakAra avinIta ziSyoM kI kriyAoM kA yahAM para digdarzana karAyA gayA hai| jisa prakAra duSTa pazuoM kI kuceSTAoM se unakA vAhaka vyAkula ho jAtA hai, usI prakAra avinIta ziSyoM ke viparIta vyavahAra se AcArya bhI asamAdhiyukta ho jAte haiN| taba asamAdhiyukta hone se ve jo kucha vicAra karate haiM aba usa kA digdarzana karAyA jAtA hai - aha sArahI viciMtei, khaluMkehiM samAgao / .. kiM majjha duTThasIsehiM ? appA me avasIyaI // 15 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [69] khaluMkinjaM sattavIsaimaM aljhayaNaM Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha sArathirvicintayati, khaluMkaiH samAgataH / ki mama duSTaziSyaiH ? AtmA me'vasIdati // 15 // padArthAnvayaH-aha-atha, sArahI-sArathi, vicintei-cintana karatA hai, khaluMkehiM-duSToM ke dvArA, samAgao-zrama ko prApta hue, majjha-mujhe, kiM-kyA prayojana hai, duTThasIsehi-duSTa ziSyoM se, me-merI, appA-AtmA, avasIyaI-avasAda arthAt glAni ko prApta hotI hai| mUlArtha-jaise una duSTa pazuoM dvArA zrama ko prApta huA sArathi vicAra karatA hai, vaise hI duSTa ziSya milane para AcArya vicAra karate haiM ki ina duSTa ziSyoM se mujhe kyA prayojana hai ? kyoMki inake saMsarga se merI AtmA glAni ko prApta ho rahI hai| TIkA-duSTa pazuoM se vAstA par3ane para kheda ko prApta hue vAhaka kI bhAMti avinIta ziSyoM se khedita hote hue gargAcArya mana meM vicArane lage ki jaba aneka prakAra se zikSA dene para bhI ye duSTa ziSya sanmArga para nahIM Ate to inase mujhe kyA lAbha ? pratyuta inake sahavAsa se merI AtmA meM glAni utpanna ho rahI hai, ataH inake saMga kA tyAga karake apanI AtmA kA kalyANa karanA hI. zreyaskara hai| . yahAM para jo sArathI pada diyA gayA hai, usakA prayojana kevala itanA hI hai ki jaise duSTa vRSabhAdi pazuoM ke calAne se sArathI ko adhika zrama uThAnA par3atA hai, usI prakAra dharma-sArathI dharmAcArya ko bhI avinIta ziSyoM ko suzikSita banAne arthAt dharma-yAna meM jor3ane ke lie adhika zrAnta honA par3atA hai| isa kathana se yaha bhI pramANita hotA hai ki jisakA saMga karane se jJAnAdi sadguNoM kA lAbha ho usI kA saMga karanA cAhie aura jisake sahavAsa se kucha lAbha na ho pratyuta hAni ho, usakA saMga tyAga denA . hI zreSTha hai| ____ ataH isa prakAra kI avinIta ziSya-maNDalI ko tyAga kara tapa meM pravRtta honA hI zreyaskara hai, aba isI viSaya meM punaH kahate haiM - jArisA mama sIsA u, tArisA galigaddahA / galigaddahe jahittANaM, daDhaM pagiNhaI tavaM // 16 // yAdRzA mama ziSyAstu, tAdRzA galigardabhAH / galigardabhAMstyaktvA, dRDhaM pragRhNAmi tapaH // 16 // __ padArthAnvayaH-jArisA-jaise, mama-mere, sIsA-ziSya haiM, tArisA-vaise hI, galigaddahA-gali gardabha haiM, galigaddahe-gali gardabhoM ko, jahittANaM-chor3akara, daDhaM-dRr3hatA ke sAtha, tavaM-tapa ko, pagiNhaI-grahaNa karUM, u-pAda pUrti meN| mUlArtha-jaise galigardabha hote haiM, ThIka usI prakAra ke ye mere ziSya haiM, so inako chor3a kara maiM dRr3hatA ke sAtha tapa ko grahaNa karatA huuN| ____TIkA-prastuta gAthA meM avinIta ziSyoM ke lie duSTa gardabha kI upamA isalie dI gaI hai ki ve bAra-bAra tAr3anA karane para bhI ulaTe hI calate haiM aura vRSabhAdi pazuoM kI apekSA gardabha ko nIca bhI isIlie mAnA gayA hai ki vaha atyanta DhITha hotA hai| isI prakAra jo ziSya avinIta haiM, gurujanoM kI uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [70] khalukijjaM sattavIsaimaM ajjhayaNaM. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AjJA ke anusAra nahIM calate, pratyuta viparIta AcaraNa karate haiM, ve kuziSya gardabha ke samAna kahe jAte haiN| ata: gardabha ke samAna AcaraNa karane vAle ina avinIta ziSyoM se taMga Akara gargAcArya kahate haiM ki ina ziSyoM ko samajhAne kI apekSA to inako tyAga kara dRr3hatA-pUrvaka tapazcaryA meM pravRtta honA hI adhika zreSTha hai, kyoMki yaha mArga Atma-kalyANa ke adhika samIpa hai| ____ astu, una kuziSyoM kA tyAga karake gargaRSi kisa prakAra pRthvI para vicarane lage, aba usakA varNana karate haiM - miumaddavasaMpanno, gambhIro susamAhio / viharai mahiM mahappA, sIlabhUeNa appaNA // 17 // tti bemi| khaluMkijjaM sattavIsaimaM ajjhayaNaM samattaM // 27 // madarmArdavasampannaH, . gambhIraH susamAhitaH / viharati mahIM mahAtmA, zIlabhUtenAtmanA // 17 // iti brviimi| iti khalukIyaM saptaviMzamadhyayanaM samAptam // 27 // padArthAnvayaH-miu-mRdu-aura, maddava-mArdava se, saMpanno-yukta, gambhIro-gambhIra, susamAhio-susamAhita-samAdhiyukta, mahiM-pRthvI para, mahappA-mahAtmA, viharai-vicaratA hai, sIlabhUeNa-zIlabhUta, appaNA-AtmA se, tti bemi-isa prakAra maiM kahatA huuN| . mUlArtha-mRdu aura mArdava-bhAva se sampanna, gambhIra aura samAdhi vAlA hokara vaha mahAtmA, zIlabhUta AtmA se pRthvI para vicarane lgaa| yaha khaluMkIya sattAIsavAM adhyayana samApta huaa| TIkA-una kuziSyoM ko tyAga kara Atma-kalyANa kI bhAvanA se ve gargAcArya RSi kisa prakAra se pRthvI para vicarane lage isa viSaya kA prastuta gAthA meM pratipAdana kiyA gayA hai| jisa prakAra gargAcArya bAhyavRtti se vinayavAn the, usI prakAra ve antarvRtti se bhI vinayayukta the tathA gambhIratA aura citta kI prasannatA se sadA yukta rahate the, arthAt samAhitacitta the| tAtparya yaha hai ki isa prakAra zIla aura saMyama se yukta apratibaddha vihArI hokara ve pRthvI para vicarane lge| ___yadyapi ukta guNa unameM pahale bhI vidyamAna the, tathApi saMsarga-doSa ke kAraNa unameM kaluSatA Ane kI saMbhAvanA ho sakatI hai| ukta kathana kA sArAMza yaha nikalatA hai ki jina kAraNoM se AtmA meM asamAdhi kI utpatti ho tathA unnati meM bAdhA upasthita ho, una kAraNoM ke samparka se apane ko alaga rakhanA mumukSu jIva kA parama kartavya hai| isa prakAra zrI sudharmAsvAmI ne apane ziSya jambUsvAmI ke prati khaa| saptaviMzamadhyayanaM sampUrNam uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [71] khaluMkijjaM sattavIsaimaM ajjhayaNaM Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aha mokkhamaggagaI aTThAvIsaimaM ajjhayaNaM atha mokSamArgagatiraSTAviMzamadhyayanam gata sattAIsaveM adhyayana meM saMyama-virodhI zaThabhAva ke tyAga aura RjubhAva ke aMgIkAra se sAdhuvRtti ke pAlana karane kA vidhAna kiyA gayA hai, arthAt yaha kahA gayA hai ki RjubhAva se pUrvokta dazavidha sAmAcArI ke pAlana karane se prApta hone vAlI Atma-zuddhi ke dvArA mokSapada kI prApti ho sakatI hai, ataH isa aTThAIsaveM adhyayana meM aba mokSamArga kA varNana karate haiN| yathA - mokkhamaggagaI taccaM, suNeha jiNabhAsiyaM / caukAraNasaMjuttaM, nANa-dasaNa-lakkhaNaM // 1 // mokSamArgagatiM tathyAM, zrRNuta jinabhASitAm / catuHkAraNasaMyuktAM, jJAnadarzanalakSaNAm // 1 // padArthAnvayaH-mokkhaM-mokSa, magga-mArga kI, gaI-gati ko, tacca-yathArtha, jiNabhAsiyaMjinabhASita-aura, caukAraNa-cAra kAraNoM se, saMjuttaM-saMyukta, nANa-jJAna, saNa-darzana-jisakA, lakkhaNaM-lakSaNa hai, sunneh-suno| mUlArtha-he gautam ! aba cAra kAraNoM se yukta, jJAna aura darzana jisake lakSaNa haiM, aisI jinabhASita mokSa kI yathArtha gati ko tuma mujhase suno| TIkA-AcArya-zAstrakAra kahate haiM ki aSTavidha karmoM kA nAza karane vAlI, athavA mokSamArga kI siddhi rUpa, jo yathArtha gati hai, vaha jinabhASita hai, ataeva prAmANika hai, tathA vaha cAra kAraNoM se yukta hai| jJAna evaM darzana jisake AtmabhUta lakSaNa haiM, aisI mokSa-gati ke svarUpa ko, tuma sAvadhAna hokara mujhase zravaNa karo ! uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [72] mokkhamaggagaI aTThAvIsaimaM ajjhayaNaM Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadyapi kAraNa kA kAraNa nahIM hotA, tathApi vyavahAra - naya se aisA kahA gayA hai|' kAraNa yaha hai ki jaba aSTavidha karmoM kA kSaya ho jAtA hai, taba mokSamArga kI jJAnAdi gati utpanna hotI hai aura usa gati ke dvArA hI mokSamArga kI prApti hotI hai, isalie 'mokSa mArga kI gati' yaha kathana kiyA gayA hai, jo ki yuktisaMgata hai| isase pramANita ho jAtA hai ki mokSa mArga kI gati cAra kAraNoM se yukta hai aura jJAna tathA darzana usakA svarUpa lakSaNa hai tathA jinabhASita hone se vaha prAmANika aura saprayojana hai| aba mArga ke viSaya meM kahate haiM - - nANaM ca daMsaNaM ceva, caritaM ca tavo tahA / esa maggutti pannatto, jiNehiM varadaMsihiM // 2 // jJAnaM ca darzanaM caiva, cAritraM ca tapastathA / eSa mArga iti prajJaptaH, jinairvaradarzibhiH // 2 // padArthAnvayaH-nANaM-jJAna, ca- aura, daMsaNaM-darzana, ca- samuccaya artha meM hai, eva - nizcayArtha meM hai, caritaM - cAritra, taha- usI prakAra, tavo-tapa, ca- punaH, esa - yaha, maggutti-mArga, isa prakAra, pannatto - pratipAdana kiyA haiM, varadaMsihiM- pradhAnadarzI, jiNehiM - jinendra devoM ne| mUlArtha - pradhAnadarzI jinendra devoM ne jJAna, darzana, cAritra aura tapa ina cAroM ko mokSa kA mArga pratipAdana kiyA hai| TIkA - jisake dvArA padArthoM ke yathArtha svarUpa kA bodha ho, use jJAna kahate haiN| tAtparya yaha hai ki jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazamabhAva se jo matyAdi jJAna utpanna hote haiM, vaha jJAna hai tathA darzanAvaraNIya karma ke kSayopazamabhAva se jo sAmAnya jJAna utpanna hotA vaha darzana hai| isI prakAra cAritramohanIya ke kSayopazama se jo sAmAyika Adi cAritra kI upalabdhi hotI hai vaha cAritra hai, evaM purAtana karmoM kA kSaya karane ke lie dvAdaza prakAra kI jo tapazcaryA varNana kI gaI hai vahI tapa hai| isa prakAra kaivalyadarzI-pradhAnadraSTA jinendra devoM ne ye pUrvokta cAra mokSa ke kAraNa batAe haiM, arthAt samyak jJAna, samyak darzana, samyak cAritra aura samyak tapa, ina cAroM ke dvArA mokSa kI upalabdhi ho sakatI hai| yadyapi mUla gAthA meM samyak pada kA ullekha nahIM hai tathApi 'varadarzi - pratipAdita' aisA kahane se, saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAyAtmaka mithyA jJAna kI nivRtti ho jAne para parizeSa meM samyak jJAnAdi hI lie jAte haiM tathA cAritra se pRthak jo tapa kA grahaNa kiyA hai usakA tAtparya karma-kSaya ke lie tapa ko pradhAnatA denA hai, arthAt tapa ke dvArA karmoM kA vizeSa kSaya hotA hai| evaM 'jina' isa zabda ke grahaNa se mokSamArga kI saprayojanatA siddha kI gaI hai| aba mokSa ke ukta cAroM kAraNoM ke anusaraNa kA phala varNana karate haiM, yathA nANaM ca daMsaNaM ceva, carittaM ca tavo thaa| eyaM maggamaNuppattA, jIvA gacchanti soggaiM // 3 // 1. 'vyavahArataH kAraNasyApi kAraNatvAbhidhAnAdadoSaH ' / uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 73] mokkhamaggagaI aTThAvIsaimaM ajjhayaNaM - Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnaM ca darzanaM caiva, cAritraM ca tapastathA / etaM mArgamanuprAptAH, jIvA gacchanti sugatim // 3 // padArthAnvayaH - nANaM -- jJAna, daMsaNaM-darzana, ca- aura, carittaM cAritra, tahA - usI prakAra, evaM - isa, maggaM-mArga ko aNuppattA- Azrita hue, jIvA - jIva, soggaiM - sugati ko, gacchanti-cale jAte haiM, evaM - nirdhAraNa meM, ca- samuccaya artha meM hai| mUlArtha - isa jJAna, darzana, cAritra aura tapa ke Azrita hue jIva sugati ko prApta ho jAte haiN| TIkA - zAstrakAra kahate haiM ki jina jIvoM ne jJAna, darzana, cAritra aura tapa kA samyaktayA ArAdhana kiyA hai, ve jIva mokSa ko prApta ho gae, tAtparya yaha hai ki jJAnAdi kI samyak ArAdhanA kA phala mokSa hai| aba krama prApta jJAna kA varNana karate haiM tavo-ta sthAnAMgasUtra' meM sugati kI vyAkhyA karate hue vaha cAra prakAra kI pratipAdita kI gaI hai| isameM prathama siddhoM kI sugati hai| tattha paMcavihaM nANaM, suyaM AbhinibohiyaM / ohinANaM tu taiyaM, maNanANaM ca kevalaM // 4 // - tapa, tatra paMcavidhaM jJAnaM zrutamAbhinibodhikam / avadhijJAnaM tu tRtIyaM, manojJAnaM ca kevalam // 4 // padArthAnvayaH- tattha-una meM, nANaM-jJAna, paMcavihaM pAMca prakAra kA hai, suyaM zrutajJAna, AbhinibohiyaM-AbhinibodhikajJAna, tu-aura, taiyaM - tIsarA, ohinANaM - avadhijJAna, maNanANaM- manaH paryavajJAna, ca- - aura, kevalaM kevala jJAna / mUlArtha - unameM jJAna pAMca prakAra kA hai, yathA zrutajJAna, AbhinibrodhikajJAna, arthAt mati - jJAna, avadhijJAna, manaHparyAya aura kevala - jJAna / TIkA - prastuta gAthA meM jJAna ke zruti, mati, avadhi, manaHparyAya aura kevala ye pAMca bheda batAe gae haiN| akSarazruta Adi bhedoM se zrutajJAna caudaha prakAra kA hai / sanmukha upasthita hue padArthoM ke svarUpa ko jAnane vAlA jJAna Abhinibodhika yA matijJAna kahalAtA hai| nIce-nIce vizeSa gati karane vAlA tathA rUpI dravyoM ko jAnane vAlA jJAna avadhijJAna hai evaM manodravya-vargaNA ke paryAyoM ko jAnane vAlA manaH paryavajJAna hai aura kevala padArthoM ke svarUpa ko jAnane vAlA tathA mana kI sahAyatA ke binA lokAloka ke samasta dravya aura paryAyoM kA avabhAsa karAne vAlA kevalajJAna hai| yadyapi nandI Adi sUtroM meM pahale matijJAna kA ullekha kiyA gayA hai, aura isa gAthA meM prathama 1. cattAri soggaIo paNNattAo, taM jahA - 'siddha-soggaI, deva - soggaI, maNuya - soggaI, sukulapaccAyAI [sthA. 43. 1 sU. 268 ] uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [74] mokkhamaggagaI aTThAvIsaimaM ajjhayaNaM Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutajJAna kA ullekha hai| maiM samajhatA hUM ki zruta kA prathama ullekha karane kA yahAM para prayojana kevala itanA hI hai ki 'ina pAMcoM jJAnoM meM zrutajJAna upakArI hone kI dRSTi se pradhAna hai' yaha tathya spaSTa ho jaae| jJAna zabda kI vyutpatti hai 'jJAyate'neneti jnyaanm'| yahAM para itanA dhyAna rahe ki jJAna ke ye pAMcoM bheda kSayopazama bhAva kI vilakSaNatA kI apekSA se mAne gae haiN| aba jJAna aura usake sambandhI jJeya padArthoM ke viSaya meM kucha aura vizeSa kahate haiM - eyaM paMcavihaM nANaM, davvANa ya guNANa ya / pajjavANaM ca savvesiM, nANaM nANIhi dasiyaM // 5 // * etatpaMcavidhaM jJAnaM, dravyANAM ca guNAnAM ca / paryAyANAM ca sarveSAM, jJAnaM jJAnibhirdarzitam // 5 // padArthAnvayaH-evaM-yaha anantarokta, paMcavihaM-paJcavidha, nANaM-jJAna, davvANa-dravyoM kA, ya-aura, guNANa-guNoM kA, ya-tathA, savvesiM-sarva, pajjavANaM-paryAyoM kA, nANaM-jJAna, nANIhi-jJAniyoM ne, daMsiyaM-upadezita kiyA hai, ya-samuccayArthaka hai| mUlArtha-jJAnI puruSoM ne dravya, guNa aura unake samasta paryAyoM ke jJAnArtha yaha pUrvokta pAMca prakAra kA jJAna batAyA hai| TIkA-prastuta gAthA meM dravya-guNa aura paryAyarUpa jJeya-tattva meM jJAna kI upayogitA kA digdarzana karAyA gayA hai| pUrvokta pAMca prakAra ke jJAna kA upayoga dravya, guNa aura paryAyoM ke jAnane ke lie hI ukta jJAnapaJcaka kI AvazyakatA jJAniyoM ne batAI hai| eka hI padArtha kI badalatI huI avasthAoM ko paryAya kahate haiM evaM dravya, guNa aura paryAya ye paraspara eka dUsare se bhinna bhI haiM aura abhinna bhI haiN| aba dravya, guNa aura paryAya kA lakSaNa batAte haiM, yathA - guNANamAsao davvaM, egadavvassiyA gunnaa| .. lakkhaNaM panjavANaM tu, ubhao assiyA bhave // 6 // guNAnAmAzrayo dravyaM, ekadravyAzritA guNAH / . lakSaNaM paryAyANAM tu, ubhayorAzritA bhavanti // 6 // padArthAnvayaH-guNANaM-guNoM kA, Asao-Azraya, davvaM-dravyaM hai, egadavvassiyA-eka dravya ke Azrita, guNA-guNa haiM, ubhao assiyA-donoM ke Azrita, bhave-honA yaha, pajjavANaM-paryAyoM kA, lakkhaNaM-lakSaNa hai| ___ mUlArtha-guNoM ke Azraya ko dravya kahate haiM tathA eka dravya ke Azrita jo varNa-rasa-gandhAdi tathA jJAnAdi dharma hoM ve guNa haiM aura dravya tathA guNa ina donoM ke Azrita hokara jo rahe, use paryAya kahate haiN| . uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [75] mokkhamaggagaI aTThAvIsaimaM ajjhayaNaM Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA- guNa aura paryAya ko jo dhAraNa kare vaha dravya hai - ' guNaparyAyavad drvym'|' yahA~ sahabhAvI dharmoM ko guNa aura kramabhAvI dharmoM ko paryAya kahA gayA hai| jaise AtmA eka dravya hai, usake jJAnAdi guNa haiM aura karma ke vaza se usakI manuSya - tiryaMcAdi jo bhinna-bhinna avasthAeM haiM ve usake paryAya kahe jAte haiN| yahA~ para itanA smaraNa rahe ki dravya aura paryAya eka dUsare se pRthak nahIM haiM tathA ye paraspara meM bheda athavA abheda donoM ko lie hue haiM, arthAt kathaMcit bhinna bhI haiM aura kathaMcit abhinna bhI haiM tathA jisa prakAra dravya ke paryAya hote haiM isI prakAra guNoM ke bhI paryAya haiN| tAtparya yaha hai ki jaise guNa dravya ke Azrita haiM vaise hI paryAya dravya aura guNa donoM ke Azrita haiN| yahAM para dravya AdhAra hai, guNa aura paryAya Adheya haiM, parantu ve dravya se sarvathA bhinna nahIM haiN| aba dravya ke bhedoM kA varNana karate haiM, yathA - kAlo dhammo adhammo AgAsaM, puggala - ja -jantavo 1 esa logo ti pannatto, jiNehiM varadaMsihiM // 7 // dharmo'dharma AkAzaM, kAla: pudgalajantavaH / eSa loka iti prajJaptaH, jinairvaradarzibhiH // 7 // padArthAnvayaH - dhammo - dharma, adhammo - adharma, AgAsaM- AkAza, kAlo-kAla, puggala - pudgala, jantavo - jIva, esa - yaha SaDdravyAtmaka logo tti - loka isa prakAra, pannatto - pratipAdana kiyA gayA hai, varadaMsihiM- zreSThadarzI, jiNehiM - jinendroM ne| mUlArtha - kevaladarzI jinendroM ne isa loka ko dharma, aMdharma, AkAza, kAla, pudgala aura jIva - isa prakAra se SaD dravya rUpa pratipAdita kiyA hai| TIkA - prastuta gAthA meM dravyoM ke varNana ke sAtha-sAtha loka kA bhI nirdeza kara diyA gayA hai| yathA-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, kAladravya, pudgalAstikAya aura jIvAstikAya ina SaDdravyoM kA samuccaya yaha loka hai, athavA yUM kaheM ki yaha loka dharmAdi SaDdravyAtmaka hai| tAtparya yaha hai ki jitane kSetra meM ye dravya hoM use loka kahate haiM, isake viparIta arthAt jahAM para ukta dravyoM kI sattA na ho vaha aloka hai| aloka meM eka mAtra AkAza dravya hI hotA hai, anya pAMca dravyoM kA vahAM para abhAva hotA hai tathA kAla ko chor3akara anya dharmAdi pAMca dravya astikAya ke nAma se prasiddha haiM aura 'kAla' kevala dravya ke nAma se vikhyAta hai, kyoMki dharmAdi pAMcoM dravya, sapradezI arthAt pradeza vAle haiM aura kAla - dravya apradezI hai| yahAM para itanA aura bhI smaraNa rahe ki 'astikAya' yaha jaina- darzana kA bahupradezavAcI pAribhASika zabda hai| isakA -"asti hai, kAya - bahupradeza jinake aise padArtha, " yaha vyutpattilabdha artha hai| isake atirikta pudgala ko chor3akara zeSa dravya arUpI haiM aura pudgala dravya rUpI hai| isa prakAra se kevaladarzI 1. tattvArthasUtra a. 5 sU. 38 uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 76 ] mokkhamaggagaI aTThAvIsaimaM ajjhayaNaM Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn jinendra ne inakA pratipAdana kiyA hai| aba inake saMkhyAsambandhI bhedoM kA varNana karate haiM - . dhammo adhammo AgAsaM, davvaM ikkikkamAhiyaM / aNaMtANi ya davvANi, kAlo puggala-jaMtavo // 8 // dharmo'dharma AkAzaM, dravyamekaikamAkhyAtam / anantAni ca dravyANi, kAlapudgalajantavaH // 8 // padArthAnvayaH-dhammo-dharma, adhammo-adharma, AgAsaM-AkAza, davvaM-dravya, ikkikkaM-eka-eka, AhiyaM-kahA gayA hai, ya-aura, aNaMtANi-ananta, davvANi-dravya, kAlo-kAla, puggala-pudgala, jantavo-jIva haiN| mUlArtha-dharma, adharma aura AkAza ye tInoM eka-eka dravya haiM, tathA kAla, pudgala aura jIva ye tInoM ananta dravya haiM, arthAt ye tInoM dravya saMkhyA meM ananta haiN| ___TIkA-prastuta gAthA meM dravya kI saMkhyA kA vicAra kiyA gayA hai| dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya ye tInoM eka-eka dravya haiM, arthAt inakI saMkhyA eka se adhika nahIM hai aura kAla, pudgala evaM jIva-AtmA, ye tInoM ananta haiN| inameM kAla-dravya to atIta aura anAgata kAla kI apekSA se ananta kahA hai aura pudgala tathA jIva dravya saMkhyA meM ananta haiN| yadyapi eka AtmA ko asaMkhyAta-pradezI mAnA gayA hai, tathApi saMkhyA meM jIva dravya ananta haiM aura ananta AtmAeM isa loka meM virAjamAna haiN| inameM zuddha AtmA to mokSasvarUpa meM nivAsa karate haiM aura azuddha AtmA sva-sva-karmAnusAra deva, manuSya, naraka aura tiryag-gati meM bhramaNa kara rahe haiN| __ yadyapi AkAza-dravya bhI ananta haiM, tathApi lokAkAza kI apekSA athavA niraMza hone kI apekSA se eka pratipAdana kiyA gayA hai| isI prakAra dharma aura adharma dravya ke viSaya meM bhI jAna lenA caahie| aba pratyeka dravya kA lakSaNa dvArA varNana karate haiM - gailakkhaNo u dhammo, ahammo ThANalakkhaNo / bhAyaNaM savvadavvANaM, nahaM ogAhalakkhaNaM // 9 // gatilakSaNastu dharmaH, adharmaH sthitilakSaNaH / bhAjanaM sarvadravyANAM, nabho'vagAhalakSaNam // 9 // padArthAnvayaH-gailakkhaNo-gatilakSaNa, dhammo-dharmAstikAya hai, u-aura, ThANalakkhaNosthAnalakSaNa, ahammo-adharmAstikAya hai, bhAyaNaM-bhAjana, savvadavvANaM-sarva dravyoM kA, nahaM-AkAza, ogAhalakkhaNaM-avagAha lakSaNa vAlA hai| ___ mUlArtha-gati arthAt calane meM sahAyatA denA dharmAstikAya kA lakSaNa hai, sthiti arthAt Thaharane meM sahAyaka honA adharmAstikAya kA lakSaNa hai| sarva dravyoM kA bhAjana AkAza-dravya hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [77] mokkhamaggagaI aTThAvIsaimaM ajjhayaNaM Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saba ko avakAza denA usakA lakSaNa hai| TIkA-jisake dvArA vastu kA svarUpa jAnA jAe usako lakSaNa kahate haiN| prastuta gAthA meM dharma, adharma aura AkAza ina tIna dravyoM ke lakSaNa batAe gae haiN| jIva aura pudgala kI gatirUpa kriyA meM sahAyatA pahuMcAne vAlA dravya dharmAstikAya hai, ata: usako gati-lakSaNa kahate haiN| jisa prakAra matsya ke gamanAgamana meM jala sahAyaka hotA hai, arthAt jala ke binA jaise vaha gamana nahIM kara sakatA, isI prakAra jIva aura pudgala dravya bhI dharmadravya ke binA gamana nahIM kara skte| tAtparya yaha hai ki jIva aura pudgala kI gati dharma-dravya para Azrita hai| ___ isI prakAra jIva aura pudgala kI sthiti meM sahAyatA dene vAlA adharma-dravya hai, isalie usako sthitilakSaNa kahA gayA hai| jaise dhUpa meM calane vAle pathika ko vizrAma ke lie vRkSa kI saghana chAyA sahAyaka hotI hai, arthAt usakI sthiti meM kAraNabhUta hotI hai, usI prakAra jIva aura pudgala kI sthiti meM sahAyaka hone vAlA adharma-dravya hai| samasta padArthoM kA AdhArabhUta AkAza dravya hai, ataeva 'sabako avakAza denA' usakA lakSaNa hai, arthAt jisameM sarva dravya rahate haiM vaha AkAza hai| tAtparya yaha hai ki AkAza sabakA AdhAra hai aura zeSa dravya usake Adheya haiN| aba phira isI viSaya kA spaSTIkaraNa karate haiM - vattaNAlakkhaNo kAlo, jIvo uvaogalakkhaNo / nANeNaM daMsaNeNaM ca, suheNa ya duheNa ya // 10 // vartanAlakSaNaH kAlaH, jIva upayogalakSaNaH / jJAnena darzanena ca, sukhena ca duHkhena ca // 10 // , padArthAnvayaH-vattaNAlakkhaNo-vartanA-lakSaNa, kAlo-kAla hai, jIvo-jIva, uvaogalakkhaNoupayogalakSaNa vAlA hai, nANeNaM-jJAna se, ca-aura, daMsaNeNaM-darzana se, suheNa-sukha se, ya-vA, duheNa-duHkha se-jIva jAnA jAtA hai, ya-samuccaya artha meM hai| mUlArtha-vartanA kAla kA lakSaNa hai, upayoga (jJAnAdi vyApAra ) jIva kA lakSaNa hai aura vaha jIva jJAna, darzana, sukha aura duHkha se jAnA jAtA hai| TIkA-padArtha kI kriyAoM ke parivartana se samaya kI jo gaNanA kI jAtI hai use vartanA kahate haiN| yaha 'vartanA' hI kAla kA lakSaNa hai| tAtparya yaha hai ki jisa-jisa Rtu meM jo-jo bhAva utpanna hone vAle hote haiM, aupacArikanaya ke mata se una-una bhAvoM kA kartA kAla-dravya hI mAnA jAtA hai, kyoMki sarva dravyoM meM kAla-dravya varta rahA hai aura isI kAraNa se dravyoM meM nUtana aura purAtana paryAya utpanna hote haiN| una sabakA kartA kAla hI hai, ataeva Rtu-vibhAga se jo zIta, AtapAdi paryAyoM arthAt dazAoM kI u utpatti hotI hai una sabakA kAraNa kAla-dravya hI hai tathA upayoga arthAta jJAnAdi-vyApAra jIva kA lakSaNa hai| yaha jIva jJAna (vizeSagrAhI), darzana (sAmAnyagrAhI), sukha (AnandarUpa) aura duHkha uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [78 ] mokkhamaggagaI aTThAvIsaimaM anjhayaNaM Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (AkulatArUpa) se jAnA jAtA hai| tAtparya yaha hai ki jJAna, darzana, sukha aura duHkha ye cAroM lakSaNa ajIva padArtha meM nahIM haiM aura isake viparIta sajIva padArthoM meM ye pAe jAte haiN| isase siddha hotA hai ki jJAnAdi lakSaNa jisameM hoM vahI jIva hai| aba ziSyoM kI vizeSa dRr3hatA ke lie jIva kA lakSaNAntara kahate haiM nANaM ca daMsaNaM ceva, vIriyaM uvaogo ya, eyaM caritaM ca tavo tahA / jIvassa lakkhaNaM // 11 // jJAnaM ca darzanaM caiva, cAritraM ca tapastathA / vIryamupayogazca, etajjIvasya lakSaNam // 11 // - padArthAnvayaH-nANaM-jJAna, ca- aura, daMsaNaM- darzana, ca- punaH, eva - avadhAraNArtha meM hai, caritaM - cAritra, tahA - tathA, tavo-tapa, vIriyaM vIrya, ya-aura, uvaogo- upayoga, eyaM - yaha, jIvassa - jIva kA, lakkhaNaM - lakSaNa hai| mUlArtha - - jJAna, darzana, cAritra, tapa, vIrya aura upayoga - ye saba jIva ke lakSaNa haiN| TIkA - prastuta gAthA meM jIva ke viziSTa lakSaNoM kA varNana kiyA gayA hai| jJAna, darzana, cAritra, tapa, vIrya aura upayoga ye saba jIva ke asAdhAraNa lakSaNa haiM, kyoMki jo dravya - AtmA hai vaha nizcaya hI jJAna aura darzanAtmA se saMyukta hai tathA vIryAtmA Adi bhI sAtha meM haiM, isI hetu se sUtrakAra ne vIrya tathA upayoga ko jIva kA lakSaNa kahA hai| yadyapi vIrya jar3a padArthoM meM bhI vidyamAna hai, parantu vaha vIrya zUnyatA guNa vAlA hai, ataeva sAtha meM upayoga pada kA ullekha kiyA gayA hai tAki jar3a padArtha kI vyAvRtti ho jaae| kAraNa yaha hai ki vIrya aura upayoga- ye donoM jIvatattva ko chor3a kara anyatra kahIM para nahIM rhte| isake atirikta upayoga meM jJAna aura darzana kA tathA vIrya meM tapa aura cAritra kA antarbhAva karake, vIrya aura upayoga yahI jIva kA yathArtha lakSaNa mAnA gayA hai| vIrya kI utpatti kA kAraNa vIryAntarAya - karma kA kSaya, athavA kSayopazama bhAva hai| aba pudgala dravya ke viSaya meM kahate haiM - saddandhayAra-ujjoo, pabhA chAyA''tavo i vA / vaNNarasagandhaphAsA, puggalANaM tu lakkhaNaM // 12 // zabdA'ndhakArodyotaH, prabhAcchAyA''tapa iti vA / - rasa- gandha-sparzAH, pudgalAnAM tu lakSaNam // 12 // varNaM-ra padArthAnvayaH - saha - zabda, andhayAra - andhakAra, ujjoo-udyota, pabhA - prabhA, chAyA - chAyA, Atavo-Atapa, vA-samuccayArthaka hai, vaNNa-varNa, rasa- rasa, gandha - gandha, phAsA - sparza, puggalANaM - pudgaloM uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 79] mokkhamaggagaI aTThAvIsaimaM ajjhayaNaM Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA, lakkhaNaM - lakSaNa hai, tu puna:, iti - Adyarthaka hai| mUlArtha - zabda, andhakAra, udyota arthAt prakAza, prabhA arthAt kAnti, chAyA, varNa, rasa, gandha aura sparza ye saba pudgala ke lakSaNa haiN| hai| TIkA - 'pudgala' - yaha jar3a padArthoM ke lie prayukta hone vAlA jainadarzana kA pAribhASika zabda zabda, andhakAra aura udyota Adi saba pudgala ke hI guNa haiM aura inhIM pudgala - dravya ke mUrta hone se zabdAdi bhI mUrta padArtha haiN| isI prakAra cakSurindriya kA viSaya hone se andhakAra, udyota aura prabhA Adi paudgalika dravya haiN| aneka vidvAn andhakAra ko abhAva rUpa mAnate haiM, parantu vicAra - dRSTi se dekhA jAe to unakA yaha kathana prAmANika aura yukti-saMgata nahIM hai, kyoMki andhakAra ko abhAvarUpa nahIM mAnA jA sakatA, vaha to bhAva-rUpa padArtha hai; isI Azaya se sUtrakAra ne andhakAra ko paudgalika dravya svIkAra kiyA hai| otapa, zabda ke viSaya meM bhI yahI vyavasthA hai, arthAt zabda bhI guNarUpa nahIM, kintu paudgalika rUpa svataMtra dravya hai| jo loga zabda ko AkAza kA guNa mAnate haiM, ve bhrAnta se pratIta hote haiM; kAraNa yaha hai ki AkAza amUrtapadArtha hai aura zabda mUrtapadArtha, mUrtapadArtha amUrta kA guNa ho nahIM sktaa| isIlie zabda ko AkAza kA guNa mAnanA yukti-saMgata nahIM hai, kintu zabda paudgalika arthAt pudgala kA paryAya. hai - yahI mAnanA yukti aura pramANa-saMgata hai| isa prakAra dravya ke lakSaNa aura guNoM kA nirUpaNa karane ke anantara aba paryAya ke viSaya meM kahate haiM egattaM ca puhattaM ca, saMkhA saMThANameva ya / saMjogA ya vibhAgA ya, pajjavANaM tu lakkhaNaM // 13 // ekatvaM ca pRthaktvaM ca, saMkhyA - saMsthAnameva ca / saMyogAzca vibhAgAzca, paryAyANAM tu lakSaNam // 13 // padArthAnvayaH - egattaM - ekatva, ca- aura, puhattaM - pRthaktva, ca- punaH saMkhA - saMkhyA, ya-aura, saMThANaM-saMsthAna, eva-nizcaya artha meM hai, saMjogA - saMyoga, ya-aura, vibhAgA- vibhAga, ya- samuccaya meM hai, pajjavANaM-paryAyoM kA, tu- pAdapUrti meM, lakkhaNaM - lakSaNa hai| mUlArtha - eka arthAt ikaTThA honA, pRthaktva arthAt alaga honA, saMkhyA, saMsthAna - AkAra, * 1. naiyAyikoM ne zabda ko AkAza kA guNa mAnA hai- 'zabdaguNakamAkAzam', parantu jainadarzana ko yaha svIkArya nahIM hai| usake mata meM to zabda paudgalika dravya hai / isa siddhAnta ko vartamAna samaya kA grAmophona aura reDiyo TrAMjisTara Adi kA AviSkAra pratyakSarUpa se pramANita kara rahA hai| 2. isa viSaya kI adhika spaSTatA ke lie syAdvAdamaMjarI, ratnAkarAvatArikA aura sanmatitarka Adi granthoM kA avalokana kreN| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 80 ] mokkhamaggagaI aTThAvIsaimaM ajjhaNaM Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyoga aura vibhAga-ye saba paryAyoM ke lakSaNa arthAt paryAya ke asAdhAraNa dharma haiN| TIkA-prastuta gAthA meM paryAyoM ke lakSaNa batAe gae haiN| dravya meM aneka prakAra ke jo parivartana hote haiM ve hI paryAya ke nAma se prasiddha haiN| jaise ki, 'sat' yaha dravya kA lakSaNa hai aura 'sat' utpAda, vyaya aura dhrauvya-yukta hI mAnA jAtA hai, ataH dravya meM jo utpAda-vyaya rUpa dharma utpanna hote haiM, unhIM ko paryAya kahate haiN| pudgala-dravya ke sat hone para bhI paramANuoM kA ekatra honA, athavA pRthak-pRthak honA evaM saMkhyA-baddha honA tathA AkAra-yukta honA vA saMyukta honA aura vibhakta honA-ye saba paryAya ke hI asAdhAraNa dharma haiM, ataeva inako paryAyoM kA lakSaNa batAyA gayA hai| ____ Upara kahA jA cukA hai ki sahabhAvI dharma ko guNa aura kramabhAvI dharmoM ko paryAya kahate haiN| jaise ki eka hI pudgala-dravya meM kramapUrvaka aneka prakAra ke ekatva-pRthaktvAdi bhAva utpanna aura vinaSTa hote rahate haiM; basa ye hI paryAya kahe jAte haiN| dravya nitya hai aura paryAya anitya hai| kAraNa yaha hai ki utpAda aura vyaya ke hone para dravya kI sattA kA abhAva nahIM hotaa| jaise ki svarNa-piMDa meM kaTakarUpa kA utpAda aura kuMDalarUpa kA vinAza hotA hai, parantu utpatti aura vinAza ke hone para bhI svarNa kA apanA mUla svarUpa naSTa nahIM hotA, apitu vaha apane mUlarUpa se sarvadA sthita rahatA hai| isI prakAra paramANuoM ke samUha kA ekatra hokara ghar3e kA AkAra bana jAnA ekatva hai aura paramANuoM ke samUha kA bikhara jAnA pRthaktva hai| isI prakAra saMyoga aura vibhAga ke viSaya meM bhI samajha lenA cAhie aura 'ca' zabda se navIna aura purAtana avasthA-rUpa paryAyoM kI kalpanA kara lenI caahie| isa prakAra jJAna kA varNana karane ke anantara aba darzana ke viSaya meM kahate haiM, yathA - jIvAjIvA ya bandho ya, puNNaM pAvA''savo tahA / saMvaro nijjarA mokkho, santae tahiyA nava // 14 // jIvA ajIvAzca bandhazca, puNyaM pApAzravau tathA / - saMvaro nirjarA mokSaH, santyete tathyA nava // 14 // padArthAnvayaH-jIvA-jIva, ya-aura, ajIvA-ajIva, ya-tathA, bandho-bandha, puNNaM-puNya, tahA-tathA, pAvA-pApa, Asavo-Asrava, saMvaro-saMvara, nijjarA-nirjarA, mokkho-mokSa, ee-ye, tahiyA-tathya-padArtha, nava-nau, snti-haiN| ___mUlArtha-jIva, ajIva, bandha, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA aura mokSa ye nau padArtha ____TIkA-jIva ekendriyAdi aura ajIva dharmAstikAya Adi, bandha-jIva aura karma kA atyanta zleSarUpa, puNya-zubha prakRtirUpa, pApa-azubhaprakRtirUpa, Asrava-karmoM ke Agamana mArga, saMvara-Asrava kA nirodha, nirjarA-AtmA se karmadalakoM kA alaga honA, mokSa-ghAti-AghAti samasta karmANuoM kA samUlaghAta-ye nau padArtha jinendra bhagavAn ne bhavya jIvoM ke kalyANArtha varNana kie haiN| vAstava meM to jIva aura ajIva ye do hI mukhya padArtha haiM, anya sabakA inhIM meM antarbhAva ho jAtA hai| tAtparya yaha hai ki - uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [81] mokkhamaggagaI aTThAvIsaimaM ajjhayaNaM Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inhIM do ke saMmizraNa se bandhAdi anya padArtha bana jAte haiM, ataH ye saba jJeya haiN| isIlie prastuta gAthA meM jJAna ke anantara inakA varNana kiyA gayA hai| __ukta tattvoM kA varNana-krama bhI abhiprAya se yukta hai| yathA-arthAt sacetana padArtha ke pIche, ajIva aura jar3a padArthoM kA varNana, aura jIva ke milane se bandha evaM puNya-pApa se Azrava, aura saMvara se mokSa kA honA ityaadi| yahAM para itanA aura smaraNa rakhanA cAhie ki jaghanyatA se to jIva aura ajIva ye do hI padArtha haiM, madhyamasaraNa se nau aura utkRSTarUpa se padArtha ananta haiN| aba ukta padArthoM ke jAnane kA phala batAne ke nimitta prathama samyaktva ke svarUpa kA varNana karate haiM - tahiyANaM tu bhAvANaM, sabbhAva uvaesaNaM / bhAveNaM saddahaMtassa, sammattaM taM viyAhiyaM // 15 // tathyAnAM tu bhAvAnAM, sadbhAva upadezanam / bhAvena zraddadhataH, samyaktvaM tad vyAkhyAtam // 15 // padArthAnvayaH-tahiyANaM-tathya, bhAvANaM-bhAvoM ke, sabbhAve-sadbhAva, tu-jo bhI, uvaesaNaM-upadeza hai, bhAveNaM-anta:karaNa se, saddahaMtassa-zraddhA karane vAle kA, sammattaM-samyaktva, taM-vaha, viyAhiyaM-kathana kiyA gayA hai| mUlArtha-jIvAjIvAdi padArthoM ke sadbhAva meM svabhAva se yA kisI ke upadeza se bhAvapUrvaka jo zraddhA kI jAtI hai use samyaktva kahate haiN| . . TIkA-prastuta gAthA meM samyaktva ke svarUpa kA varNana kiyA gayA hai| jIvAjIvAdi padArthoM ke viSaya meM gurujanoM kA jo sadupadeza hai, usako anta:karaNa se mAnate hue arthAt usa para apanI viziSTa zraddhA rakhate hue mohanIyakarma ke kSaya vA kSayopazamabhAva se anta:karaNa meM jo abhiruci paidA hotI hai, usI ko tIrthaMkaroM ne samyaktva kahA hai| yadi saMkSepa se kaheM to tattvArthaviSayaka-zraddhAna ko samyagadarzana yA samyaktva kahate haiM, aura vaha Atma-vikAsa kI prathama bhUmikA hai, arthAt caudaha guNa-sthAnoM meM se avirati arthAt samyagdRSTi nAma kA jo caturtha guNasthAna hai, usase Atma-vikAsa kA prArambha hotA hai aura vaha samyaktva-mUlaka hI hotA hai| aba samyaktva ke bhedoM kA varNana karate haiM - nisaggavaesaruI, ANAruI satta-bIyaruimeva / abhigama-vitthAraruI, kiriyA-saMkheva-dhammaruI // 16 // nisargopadeza ruciH, AjJA-ruciH sUtra-bIja-rucireva / abhigama-vistAra-ruciH, kriyA-saMkSepa-dharma-ruciH // 16 // padArthAnvayaH-nisagga-nisarga-ruci, uvaesaruI-upadeza-ruci, ANAruI-AjJA-ruci, sutta-sUtra uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [82] mokkhamaggagaI aTThAvIsaimaM ajjhayaNaM Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ruci, bIya-ruI-bIjaruci, eva-samuccaya artha meM hai, abhigama-abhigama-ruci, vitthAraruI-vistAra-ruci, kiriyA-kriyA-ruci, saMkheva-saMkSepa-ruci, dhmmruii-dhrm-ruci| mUlArtha-samyaktva dasa prakAra kA hai, yathA-1. nisargaruci, 2. upadezaruci, 3. AjJAruci, 4. sUtraruci, 5. bIjaruci, 6. abhigamaruci, 7. vistAra-ruci, 8. kriyA-ruci, 9. saMkSeparuci aura 10. dhrmruci| TIkA-prastuta gAthA meM samyaktva ke bhedoM kA nAma-pUrvaka nirdeza kiyA gayA hai; yathA nisargaruci-samyaktva aura upadezaruci-samyaktva ityaadi| dharma meM yathArtha abhiruci kA honA samyaktva hai| vaha ruci svabhAva se vA upadeza se utpanna hotI hai aura vaha nimitta-bheda ko lekara aneka prakAra kI ho jAtI hai| isI apekSA se prastuta gAthA meM usake ukta dasa prakAra ke bheda batAe gae haiM, parantu itanA dhyAna avazya rahe ki yaha ruci-bheda kevala vyavahAra naya ko lekara kiyA gayA hai aura nizcaya-naya ke anusAra to samyaktva-darzana yaha jIva kA nijI guNa hai| aba krama pUrvaka pratyeka kA varNana karate haiM - bhUyattheNAhigayA, jIvAjIvA ya puNNa-pAvaM ca / saha sammaiyAsava-saMvaro ya, roei u nissaggo // 17 // . bhUtArthenAdhigatAH, jIvA ajIvAzca puNyaM pApaM ca / saha saMmatyA''zravasaMvarau. ca, rocate (yasmai) tu nisargaH // 17 // padArthAnvayaH-bhUyattheNa-bhUtArtha se, ahigayA-adhigata kiyA hai, jIvA-jIva, ajIvA-ajIva, ya-aura, puNNa-puNya, ca-aura, pAvaM-pApa ko, sahasammaiyA-svamati se, Asava-Azrava, saMvaro-saMvara, roei-rucatA hai, nissaggo-vaha nisarga-ruci hai, u-nizcayArthaka hai| mUlArtha-jisane bhUtArtha arthAt jAtismaraNAdi jJAna ke kAraNa jIva, ajIva, puNya aura pApa ko jAna liyA hai aura svamati se hI Azrava aura saMvara ko jAnA hai aura unameM jo zraddhAna rakhatA hai vaha nisarga-ruci hai|| TIkA-dasa prakAra kI ruciyoM meM se krama-prApta prathama nisargaruci kA svarUpa batAte haiN| jisa AtmA ne jIva, ajIva, puNya, pApa, Azrava, saMvara, baMdha, nirjarA aura mokSa ina nava tattvoM ko yathArtha rUpa se jAtismaraNAdijJAna ke dvArA arthAt AcArya Adi ke upadeza ke binA hI jAnakara una para zraddhAna kiyA hai, vaha jIva nisarga-ruci kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki jo AtmA, binA kisI ke upadeza se arthAt jAtismaraNAdi-jJAna ke dvArA svamati se padArthoM ke svarUpa ko jAnakara unameM pUrNa vizvAsa rakhatA hai, vicAra-pUrvaka dharmatattva kI khoja meM nirantara lagA rahatA hai, vaha nisarga-ruci kahalAtA hai| .. sArAMza yaha hai ki usakI yaha ruci, svabhAva-siddha hone se nisargaruci kahI jAtI hai, jaise ki mRgAputra ko huI thii| mRgAputra ko dharma meM jo ruci utpanna huI thI vaha nisargaruci hai| isa ruci meM guru Adi ke upadeza kI AvazyakatA nahIM hotI, kintu kSayopazamajanya-svamati kI vicAraNA kI hI uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [83] mokkhamaggagaI aTThAvIsaimaM ajjhayaNaM Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvazyakatA rahatI hai| yahAM para 'bhUtArtha' zabda kA artha yathArtha-jJAna abhimata hai| aba phira isI viSaya ko spaSTa karate hue kahate haiM - jo jiNadiDhe bhAve, cauvvihe saddahAi sayameva / emeva nannahatti ya, sa nisaggarui tti nAyavvo // 18 // yo jinadRSTAn bhAvAn, caturvidhAn zraddadhAti svayameva / evameva nAnyatheti ca, sa nisargaruciriti jJAtavyaH // 18 // padArthAnvayaH-jo-jo, jiNadiDhe-jinadRSTa, bhAve-bhAvoM ko, sayameva-svayameva, cauvihe-cAra prakAra se, saddahAi-zraddhAna karatA hai, emeva-yaha isI prakAra hai, nannaha-anyathA nahIM, ya-samuccayArthaka hai, nisaggarui-nisarga-ruci, tti-aise, naayvvo-jaannaa| mUlArtha-jo jIva, jinendra dvArA anubhUta bhAvoM, arthAt padArthoM ko cAra prakAra se (dravya, kSetra, kAla aura bhAva se) svayameva hI jAtismaraNAdi-jJAna ke dvArA jAnakara, 'padArtha kA aisA hI svarUpa hai isase bhinna nahIM hai, aisA dRr3ha zraddhAna karatA hai, use nisarga-ruci arthAt nisarga-ruci-samyaktva vAlA jIva kahate haiN| . TIkA-isa gAthA meM bhI nisargaruci ke hI svarUpa kA varNana kiyA gayA hai| jaise ki-jina padArthoM ko tIrthaMkara deva ne dravya, kSetra, kAla aura bhAva se tathA nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ina cAra nikSepoM se padArthoM ke yathArtha svarUpa ko apane nirmala jJAna ke dvArA dekhA hai, jisane gurU Adi ke upadeza ke binA svayameva jAtismaraNAdi jJAna ke dvArA padArthoM ko jAnakara unameM dRr3ha zraddhAna kiyA hai, vaha nisarga-ruci hai| tAtparya yaha hai ki jinendradeva ne jo kucha kathana kiyA hai, vaha satya hI hai mithyA kabhI nahIM ho sakatA, isa prakAra kA jisakA dRr3ha vizvAsa hai, vaha puruSa nisargaruci samyaktva vAlA hai| Apta vAkyoM para pUrNa vizvAsa karanA aura usake anusAra heyopAdeya Adi meM nivRtti, pravRtti karanA nisargaruci hai| isakI utpatti viziSTatara-mohanIya karma ke kSayopazamabhAva se hotI hai, arthAt kSayopazamabhAva ke dvArA hI isakI abhivyakti hotI hai| isa prakAra nisargaruci ke anantara aba upadezaruci ke viSaya meM kahate haiM - ee ceva u bhAve, uvaiThe jo pareNa saddahaI / chaumattheNa jiNeNa va, uvaesarui tti nAyavvo // 19 // etAn caiva tu bhAvAn, upadiSTAn yaH pareNa zraddadhAti / chadmasthena jinena vA, (saH) upadezaruciriti jJAtavyaH // 19 // padArthAnvayaH-jo-jo, pareNa-para ke, va-athavA, chaumattheNa-chadmastha ke dvArA, jioNa-jina ke dvArA, uvaiThe-upadiSTa kie gae, ee-ina pUrvokta, bhAve-bhAvoM para, saddahaI-zraddhA karatA hai, uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [84] mokkhamaggaMgaI aTThAvIsaimaM ajjhayaNaM Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uvaesarui - upadezaruci, tti - isa prakAra, nAyavvo- jAnanA cAhie, u - pAdapUrti meM, ca-puna:, eva - avadhAraNArthaka hai| mUlArtha - jo sAdhaka kisI chadmastha ke dvArA athavA jina- deva ke dvArA ina pUrvokta bhAvoM ko sunakara una para zraddhA karatA hai use upadeza - ruci kahate haiN| TIkA-jo sAdhaka tIrthaMkaropadiSTa ina pUrvokta jIvAdi padArthoM ko unake yathArtha svarUpa ko chadmastha mahAsAdhaka ke dvArA, athavA kevalI bhagavAna ke dvArA zravaNa karake unameM zraddhAna karatA hai usako upedazaruci kahate haiN| tAtparya yaha hai ki zravaNa ke anantara jo ruci utpanna ho, vaha upadezaruci hai| yahAM para chadmastha kA artha alpajJa aura jina kA artha sarvajJa hai / sArAMza yaha hai ki ukta tatvoM kA upadeza cAhe sarvajJa ke dvArA prApta ho athavA asarvajJa se upalabdha huA ho, kintu dharma meM jo ruci utpanna huI hai vaha upadezamUlaka honI caahie| aba AjJAruci ke viSaya meM kahate haiM rAgo doso moho, annANaM jassa avagayaM hoi / ANAe royaMto, so khalu ANAruI nAma // 20 // 1 rAgo dveSo mohaH, ajJAnaM yasyApagataM bhavati / AjJayA rocamAnaH saH khalvAjJArucirnAma // 20 // padArthAnvayaH - rAgo - rAga, dosro- dveSa, moho - moha, annANaM- ajJAna, jassa - jisa kA, avagayaM-apagata-dUra, hoi - ho jAtA hai, ANAe - AjJA se, royaMto- ruci karatA hai, so - vaha, khalu - nizcaya se, ANAruI - AjJAruci, nAma-nAma vAlA hai| mUlArtha - jisa sAdhaka ke rAga, dveSa, moha aura ajJAna dUra ho gae haiM tathA jo AjJA se ruci karatA hai, usako AjJAruci kahate haiN| TIkA - prastuta gAthA meM AjJAruci kA svarUpa evaM lakSaNa batAyA gayA hai| jisa AtmA ke rAga-dveSAdi N kSaya ho gae hoM aura AcAryAdi kI AjJA se jo tattvArtha para zraddhAna karatA hai vahI AjJAruci kahalAtA hai| yahAM para rAga, dveSa, moha aura ajJAna kA sarvathA kSaya nahIM, kintu AMzika kSaya samajhanA caahie| inake AMzika kSaya hone para hI AjJA ke pAlana meM ruci utpanna hotI hai| jisa AtmA ke rAga-dveSAdi sarvathA kSaya ho jAte haiM, usameM to kaivalya kI utpatti ho jAne se vaha sarvajJa, sarvadarzI tathA jIvanmukta ho jAtA hai| usake lie Atma-vikAsa kI isa Arambhika dazA ke kAraNabhUta ruci - samyaktva kI AvazyakatA hI nahIM raha jaatii| aba sUtra - ruci kA lakSaNa batAte haiM - jo suttamahijjanto, sueNa ogAhaI u sammattaM / aMgeNa bAhireNa va, vo suttarui ti nAyavvo // 21 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [85] mokkhamaggagaI aTThAvIsaimaM ajjhayaNaM Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaH sUtramadhIyAnaH, zrutenAvagAhate tu samyaktvam / aGgena bAhyena vA, saH sUtraruciriti jJAtavyaH // 21 // padArthAnvayaH-jo-jo, suttaM-sUtra ko, ahijjanto-par3hatA huA, sueNa-zruta se, ogAhaI-avagAhana karatA hai, sammattaM-samyaktva ko, u-pAdapUrti meM, aMgeNa-aMga se, va-athavA, bahireNa-bAhya se, so-vaha, suttarui-sUtraruci, tti-isa prakAra, nAyavvo-jAnanA caahie| malArtha-jo jIva aMga-praviSTa athavA aMga-bAhya sUtroM ko par3hakara unake dvArA samyaktva ko prApta karatA hai use sUtra-ruci kahate haiN| TIkA-AcArAMgAdi sUtroM ko aMgapraviSTa kahate haiM aura inake atirikta zeSa saba sUtra aMgabAhya kahalAte haiM tathA ina aMgapraviSTa aura aMgabAhya sUtroM ke samyak adhyayana se jisa jIva ke vizuddha anta:karaNa meM samyaktva kI prApti hotI hai usako sUtraruci kahA jAtA hai| isakA abhiprAya yaha hai ki zruta ke samyak adhyayana se antaHkaraNa meM eka viziSTa prakAra kI abhiruci utpanna ho jAtI hai, usI kA dUsarA nAma samyaktva hai| isa prakAra ke samyaktva vAle sAdhaka ko sUtraruci-samyaktvI kahA jAtA hai| isake atirikta isa gAthA se yaha bhI siddha ho jAtA hai ki aMga aura aMgabAhya sabhI AgamagranthoM ke svAdhyAya kA sAdhu aura gRhastha sabhI ko samAna adhikAra hai| kAraNa yaha hai ki samyaktva kI prApti kA mukhya kAraNa zrutajJAna hai aura usakI yathArtha upalabdhi AgamoM ke jJAna se hotI hai, ataH jo vidvAn gRhasthoM ke lie AgamoM ke svAdhyAya karane kA niSedha karate haiM ve kRpA karake isa gAthA ke artha para zAMta mana se avazya vicAra kreN| aba sUtrakAra bIjaruci kA lakSaNa batAte haiM - egeNa aNegAiM, payAiM jo pasaraI u sammattaM / udae vva tellabiMdU, so bIyarui tti nAyavvo // 22 // ekenAnekAni, padAni yaH prasarati tu samyaktvam / udaka iva tailabinduH, sa bIjaruciriti jJAtavyaH // 22 // padArthAnvayaH-egeNa-eka se, aNegAI-aneka, payAI-padoM meM, jo-jo, pasaraI-phailatA hai, u-vitarka artha meM hai, sammattaM-samyaktva, udaevva-udaka meM jaise, tellabiMdU-tela kA bindu, so-vaha, bIyarui-bIjaruci, tti-isa prakAra, nAyavvo-jAnanA caahie| ___mUlArtha-jaise jala meM DAlA huA tela kA bindu phaila jAtA hai, usI prakAra eka pada se aneka padoM meM jo samyaktva phailatA hai use bIjaruci samyaktva jAnanA caahie| TIkA-aba bIjaruci kA lakSaNa batAte hue sUtrakAra kahate haiM ki jisa prakAra jala meM DAlA huA tela kA eka bindu sAre jala para phaila jAtA hai, tathA vapana kie gae eka bIja se saikar3oM vA hajAroM bIja uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [86] mokkhamaggagaI aTThAvIsaimaM ajjhayaNaM Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utpanna ho jAte haiM; usI prakAra jisa jIva ko eka pada se yA hetu se bahuta se padoM, bahuta se dRSTAntoM aura bahuta se hetuoM dvArA anta:karaNa meM tattva kA zraddhAna arthAt samyaktva kI viziSTarUpa se prApti hotI hai use bIjaruci kahate haiN| tAtparya yaha hai ki jala para phailane vAle tailabindu kI bhAMti eka - pada - jIvAdi eka padArtha ke dvArA aneka padoM meM samyaktva ko vistAra prApta ho jAtA hai, arthAt eka pada se aneka padoM kA jJAna ho jAtA hai, tathA jaise- eka bIja aneka bIjoM ko janma detA huA vistAra ko prApta karatA hai, usI prakAra jisa jIva ke anta:karaNa meM vapana kiyA gayA samyaktva kA bIja aneka prakAra se phailatA hai usa sAdhaka ko bIjaruci kahate haiM / athavA yUM kahie ki jaise jala ke eka deza meM DAlA huA tailabindu sarvatra phaila jAtA hai, usI prakAra AtmA ke eka deza-pradeza meM utpanna huI ruci kSayopazamabhAva se AtmA ke sAre pradezoM meM phaila jAtI hai, isI kA nAma bIjaruci hai| prastuta gAthA meM sup kA vyatyaya kiyA gayA hai| aba abhigamaruci kA varNana karate haiM, yathA so hoi abhigamaruI, suyanANaM jeNa atthao diTTha / ekkArasa aMgAI, paiNNagaM diTThivAo ya // 23 // sa bhavatyabhigamaruciH, zrutajJAnaM yenArthato dRSTam / ekAdazAGgAni, prakIrNakAni dRSTivAdazca // 23 // padArthAnvayaH - so- vaha, hoi - hotA hai, abhigamaruI - abhigamaruci, suyanANaM - zrutajJAna, jeNa - jisane, atthao - artha se, diTTha dekhA hai, ekkArasa - gyAraha, aMgAI- aMga, paiNNagaM- prakIrNa, diTThivAo - dRSTivAda, ya - aura upAMgasUtra / mUlArtha - jisane ekAdaza aMga, prakIrNa dRSTivAda aura upAMgAdisUtroM meM artha dvArA zrutajJAna ko dekhA hai use abhigama-ruci kahate haiN| TIkA - sUtrakAra kahate haiM ki abhigamaruci vaha jIva hotA hai jo ki AcArAMgAdi ekAdaza aMgasUtroM, uttarAdhyayanAdi prakIrNasUtroM tathA dRSTivAda aura upAMgasUtroM ke dvArA zrutajJAna ko bhalI-bhAMti samajha kara apane antaHkaraNa meM dhAraNa kara letA hai| sArAMza yaha hai ki aMgopAMgoM meM Ae hue zrutajJAna kI avagati se jisako samyaktva kI prApti huI ho vaha abhigamaruci kahalAtA hai| 'prakIrNa' zabda yahAM para jAti meM eka vacana hai aura aMga ke antargata hone para bhI dRSTivAda kA jo svataMtra ullekha kiyA gayA hai vaha usakI pradhAnatA - sUcanArtha hai| aba vistAra - ruci ke viSaya meM kahate haiM davvANaM savvabhAvA, savvapamANehiM jassa uvaddhA / savvAhiM nayavihIhiM, vitthArarui tti nAyavva // 24 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 87] mokkhamaggagaI aTThAvIsaimaM ajjhayaNaM Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyANAM sarve bhAvAH, sarvapramANairyasyopalabdhAH / sarvaiyavidhibhiH, vistAraruciriti jJAtavyaH // 24 // padArthAnvayaH-davvANa-dravyoM ke, savvabhAvA-sarva bhAva, savva-sarva, pamANehi-pramANoM se, jassa-jisako, uvaladdhA-upalabdha haiM, savvAhi-sarva, nayavihIhiM-nayavidhiyoM se, vitthAraruivistAra-ruci, tti-isa prakAra, nAyavvo-jAnanA caahie| mUlArtha-dravyoM ke saba bhAvoM ko jisane sarva pramANoM aura sarva nayoM se jAna liyA hai usako vistAra-ruci kahate haiN| TIkA-prastuta gAthA meM vistAra-ruci kI vyAkhyA isa prakAra se kI gaI hai| yathA-dharmAdi-dravyoM ke bhAvoM ko jo pratyakSAdipramANoM aura naigamAdi-nayoM ke dvArA bhalI prakAra se jAnatA hai, arthAt unake dvArA jisako samyaktva kI prApti huI hai use vistAra-ruci kahate haiN| padArtha ke svarUpa ko jAnane ke mukhya do sAdhana haiM, jo ki pramANa aura naya ke nAma se prasiddha haiN| 'pramANanayairadhigamaH" isalie isa loka meM jitane bhI padArtha haiM unake jJAnArtha pramANa aura naya kI vizeSa AvazyakatA hai| pramANa ke mukhya do parokSa aura pratyakSa bheda, aura vistAra se pratyakSa, anumAna, upamAna aura Agama-cAra bheda haiN| pramANa ke eka aMza ko naya kahate haiN| sAmAnya bhASA meM kaheM to vicAroM kA vargIkaraNa yA bhinna-bhinna apekSAeM naya kahI jAtI haiN| naya ke bhI dravyArthika aura paryAyArthika-ye do bheda haiM aura inhIM ke vistArarUpa 1 naigama, 2 saMgraha, 3 vyavahAra, 4 RjusUtra, 5 zabda, 6 samabhirUr3ha aura 7 evaMbhUta, ye sAta bheda kie gae haiN| aba kriyAruci kA lakSaNa batAte haiM - daMsaNanANacaritte, tavaviNae saccasamiiguttIsu / / jo kiriyAbhAvarUI, so khalu kiriyAruI nAma // 25 // darzanajJAnacAritre, tapovinaye satyasamitiguptiSuH / yaH kriyAbhAvaruciH, saH khalu kriyArucirnAma // 25 // padArthAnvayaH-dasaNa-darzana, nANa-jJAna, caritte-cAritra, tava-tapa, viNae-vinaya, sacca-satya, samii-samiti, guttIsu-guptiyoM meM, jo-jo, kiriyA-kriyA, bhAva-bhAva, ruI-ruci hai, so-vaha, khalu-nizcaya hI, kiriyA-kriyA, ruI-ruci, nAma-nAma se prasiddha hai| mUlArtha-darzana, jJAna, cAritra, tapa, vinaya, satya, samiti aura guptiyoM meM jo kriyA-bhAva-ruci hai, arthAt ukta kriyAoM kA samyak anuSThAna karate hue jisane samyaktva ko prApta kiyA hai vaha kriyAruci-samyaktva vAlA sAdhaka hai| 1. tattvA . sU. a. 1 sU. 6 / 2. inakA adhika varNana dekhanA ho to nyAyAvatArikA Adi granthoM meM dekheN| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [88] mokkhamaggagaI aTThAvIsaimaM ajjhayaNaM Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-satyadarzana aura jJAnapUrvaka cAritra kA anuSThAna tathA dvAdaza prakAra kA tapa evaM vinaya aura pAMca prakAra kI samiti, tIna gupti Adi zuddha kriyAnuSThAna meM jo abhiruci-pUrNa zraddhA hai vaha kriyAbhiruci-samyaktvaM hai| yadyapi cAritra meM sarva kriyAnuSThAna garbhita haiM, tathApi karma ke kSaya karane meM tapa Adi kI pradhAnatA dhvanita karanA sUtrakAra kA mukhya uddezya hai, isalie inako pRthak grahaNa kiyA gayA hai| jisa samaya cAritrAvaraNIya karma kA kSaya vA kSayopazama bhAva hotA hai, usa samaya isa jIva meM samiti aura gupti Adi ke anuSThAna kI ruci utpanna ho to vahI kriyAruci-samyaktva hai| aba saMkSepa-ruci ke viSaya meM kahate haiM - aNabhiggahiyakudiTThI, saMkhevarui tti hoi nAyavvo / avisArao pavayaNe, aNabhiggahio ya sesesu // 26 // anabhigRhItakudRSTiH, saMkSeparuciriti bhavati jJAtavyaH / avizAradaH pravacane, anabhigRhItazca zeSeSu // 26 // padArthAnvayaH-aNabhiggahiyakadiTThI-kudRSTi jisane nahIM grahaNa kI, saMkhevarui tti-saMkSeparuci isa prakAra, hoi-hotI hai, nAyavvo-jAnanA cAhie, avisArao-vizArada nahIM hai, pavayaNe-pravacana meM, ya-tathA, aNabhiggahio-anabhigRhIta hai, sesesu-zeSa-kapilAdi matoM meN| mUlArtha-jo jIva asat mata yA vAda meM phaMsA huA nahIM hai aura vItarAga ke pravacana meM vizArada bhI nahIM hai, kintu usakI zraddhA zuddha hai, use saMkSepa-ruci kahate haiN| .. TIkA-prastuta gAthA meM saMkSeparuci kA varNana karate hue zAstrakAra kahate haiM ki jisa jIva ne kudRSTi arthAt asanmArga kA grahaNa nahIM kiyA aura jina-pravacana meM bhI ati nipuNa nahIM hai, tathA anya matoM kA bhI jise vizeSa jJAna nahIM hai, kintu vItarAga ke mArga para aTala vizvAsa rakhatA hai, aisA jIva saMkSeparuci-samyaktva vAlA kahA jAtA hai| vartamAna kAla meM isa prakAra ke jIva adhika pratIta hote haiM, parantu inake lie dharmaprabhAvanA kI adhika AvazyakatA hai, anyathA inake dharmapatha se vicalita ho jAne kI bhI adhika saMbhAvanA ho sakatI hai| aba dharmaruci ke sambandha meM kahate haiM - jo atthikAyadhamma, suyadhamma khalu carittadhammaM ca / sadahai jiNAbhihiyaM, so dhammarui tti nAyavvo // 27 // yo'stikAyadharma, zrutadharmaM khalu cAritradharmaM ca / zraddhatte jinAbhihitaM, sa dharmaruciriti jJAtavyaH // 27 // padArthAnvayaH-jo-jo, atthikAyadhamma-astikAya-dharma, ca-aura, suyadhamma-zruta-dharma, * uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [89] mokkhamaggagaI aTThAvIsaimaM ajjhayaNaM Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khalu-nizcayArthaka hai, carittadhamma-cAritra dharma kA, jiNAbhihiyaM-jinakathita kA, saddahai-zraddhAna karatA hai, so-vaha, dhammarui-dharmaruci, tti-isa prakAra, nAyavvo-jAnanA caahie| mUlArtha-jo jIva jinendraprarUpita astikAyadharma-dravyAdirUpa zrutadharma-zAstrapravacanarUpa aura samitiguptyAdirUpa cAritradharma para yathAtathyarUpa zraddhAna karatA hai, vaha dharma-ruci-samyaktva vAlA hai| TIkA-prastuta gAthA meM dharmaruci kA lakSaNa batAte hue sUtrakAra kahate haiM ki jo tIrthaMkara bhagavAn ke dvArA upadiSTa dharmAstikAya Adi dravyoM kI yathArthatA para vizvAsa karatA hai aura aMga-praviSTa tathA aMga-bAhya sabhI prakAra ke zruta-pravacana meM pUrNa zraddhA rakhatA hai evaM jisakI cAritra-dharma para pUrI AsthA hai, aise jIva kA jo samyaktva hai usako dharmaruci-samyaktva kahate haiN| tAtparya yaha hai ki jina-prarUpita dravyoM kA yathArtha jJAna, zruta kA bodha aura cAritra ke anuSThAna kI abhilASA kA honA yaha dharmaruci ke viziSTa lakSaNa haiN| ___ yadyapi ruciyoM ke sAre bheda nisarga aura upadezaruci meM samAviSTa ho sakate haiM, parantu ziSyabuddhivaizadyArtha aura upAdhibheda se bheda-nirUpaNArtha inakA pRthak-pRthaka nirdeza kiyA gayA hai| jina guNoM se samyaktva meM zraddhA utpanna hotI hai aba unakA nirUpaNa karate haiM, yathA - paramatthasaMthavo vA, sudiTTha paramatthasevaNaM vAvi / vAvannakudaMsaNavajjaNA, ya sammattasaddahaNA // 28 // paramArthasaMstavo vA, sudRSTaparamArthasevanaM vApi / vyApannakudarzanavarjanaM ca, samyaktvazraddhAnam // 28 // padArthAnvayaH-paramattha-paramArtha kA, saMthavo-saMstava, vA-athavA, sudiTTha-bhalI prakAra se dekhA hai, paramattha-paramArtha jisane-usakI, sevaNaM-sevA karanI, vA-vaiyAvRtya karanA, avi-api samuccaya meM, ya-aura, vAvanna-sanmArga se patita, kudaMsaNa-tathA kudarzanI vyakti kA, vajjaNA-tyAga karanA, sammattasaddahaNA-samyaktva kI zraddhA hai| mUlArtha-paramArtha-tattva kA bAra-bAra guNa-gAna karanA, jina mahApuruSoM ne paramArtha ko bhalI-bhAMti dekhA hai unakI sevA-suzrUSA karanA, jo samyaktva arthAt sanmArga se patita ho gae haiM tathA jo kudarzanI arthAt asatya darzana meM vizvAsa rakhate haiM unakI saMgati na. karanA, yaha samyaktva kI zraddhA hai, arthAt ina ukta guNoM se samyaktva rUpa zraddhA prakaTa hotI hai| TIkA-prastuta gAthA meM samyaktva ke bodhaka guNoM kA varNana kiyA gayA hai| jisa puruSa meM samyaktva hotA hai athavA yUM kahie ki jo puruSa samyagadarzana se yukta hotA hai usameM nimnalikhita tIna guNa avazya vidyamAna hote haiM; 1. tattva kA saMstava arthAt guNakIrtana, 2. tattvavettA mahApuruSoM kI upAsanA, 3. sanmArga se bhraSTa aura kumArga meM pravRtti rakhane vAloM ke saMsarga kA prityaag| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [90] mokkhamaggagaI aTThAvIsaimaM aljhayaNaM Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isakA abhiprAya yaha hai ki paramArtha ke saMstava se hRdaya meM eka vizeSa prakAra kA ullAsa paidA hotA hai aura paramArthadarzI satya puruSoM kI sevA se AtmaguNoM ke vikAsa meM krAnti paidA hotI hai evaM patita puruSoM ke sahavAsa se dharma-mArga se vimukha hone kA bhaya rahatA hai; isalie jisa AtmA meM samyaktva kA bIja aMkurita hotA hai usameM ye tInoM bAteM svabhAvata: pratIta hotI haiM, arthAt jahAM para ina ukta guNoM kI sattA vyakta ho, vahAM para samyaktva avazya hotA hai / jaise- parvata - gata dhUma - rekhA se vahni kA anumAna kiyA jAtA hai, isI prakAra jisa vyakti meM ina tInoM guNoM kI abhivyakti ho, vahAM samyaktva kI vidyamAnatA kA anumAna kara lenA caahie| kAraNa yaha hai ki jisa vyakti meM ye ukta guNa vyakta nahIM hote, vahAM para samyaktva bhI nahIM hotA / isa prakAra samyaktva ke paricAyaka guNoM kA varNana karane ke anantara aba usake mahattva kA varNana karate haiM natthi carittaM sammattavihUNaM, daMsaNe u bhaiyavvaM / sammatta - carittAI, jugavaM puvvaM va sammattaM // 29 // nAsti cAritraM samyaktvavihInaM, darzane tu bhaktavyam / samyaktva - cAritre, yugapatpUrvaM ca samyaktvam // 29 // padArthAnvayaH - natthi - nahIM hai, caritaM cAritra, sammattavihUNaM- samyaktva se rahita, u-punaH, daMsaNe - darzana meM, bhaiyavvaM cAritra kI bhajanA hai, sammatta carittAiM - samyaktva aura cAritra, jugavaM - yugapat - eka samaya meM hoM to, puvvaM prathama - pahale sammattaM samyaktva hogA, va- paraspara apekSA meM hai| " - - mUlArtha - samyaktva ke binA cAritra nahIM ho sakatA aura darzana meM usakI - arthAt cAritra kI bhajanA hotI hai arthAt jahAM para samyaktva hotA hai vahAM para cAritra hotA bhI hai aura nahIM bhI, yadi donoM eka kAla meM hoM to unameM samyaktva kI utpatti prathama hogI / TIkA - prastuta gAthA meM samyaktva kI viziSTatA batAI gaI hai| samyaktva ke binA cAritra ho hI nahIM sakatA, arthAt pahale samyaktva hogA tadanantara cAritra kI prApti hogii| kAraNa yaha hai ki 'samyaktva ' yaha cAritra kI pUrvavartI sthiti vizeSa hai / yathArtha zraddhA ke binA AcaraNa kA honA asambhava hai| ata: darzanapUrvaka hI cAritra hotA hai / parantu darzana meM cAritra kI bhajanA hai, arthAt samyaktva ke hone para cAritra kA honA koI Avazyaka nahIM hai, vaha ho bhI sakatA hai aura nahIM bhI hotA hai| yadi darzana aura cAritra kI utpatti eka sAtha ho to usameM prathama darzana - samyaktva hI hotA hai| tAtparya yaha hai ki jahAM para samyak cAritra hogA vahAM para darzana - samyaktva to avazya hogA hI, parantu jahAM para darzana hai vahAM para cAritra kA honA anivArya nahIM, isalie samyaktva ko hI viziSTatA prApta hai| ataeva zAstrakAroM ne mokSanidhi ke bahumUlya ratnoM meM sabase prathama darzana kA hI ullekha uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [11] mokkhamaggagaI aTThAvIsaimaM ajjhayaNaM Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiyA hai| aba phira isI viSaya meM kahate haiM - nAdaMsaNissa nANaM, nANeNa viNA na huMti caraNaguNA / aguNissa natthi mokkho, natthi amokkhassa nivvANaM // 30 // nAdarzanino jJAnaM, jJAnena binA na bhavanti cAritraguNAH / aguNino nAsti mokSaH, nAstyamokSasya nirvANam // 30 // padArthAnvayaH-adaMsaNissa-darzanarahita ko, na-nahIM hotA, nANaM-jJAna, nANeNa viNA-jJAna ke binA, na hu~ti-nahIM hote, caraNaguNA-cAritra ke guNa, aguNissa-cAritra ke guNoM se rahita kA, nathi mokkho-mokSa nahIM hai, amokkhassa-amukta ko, natthi nivvANaM-nirvANa prApta nahIM hotaa| mUlArtha-darzana-samyaktva se rahita sAdhaka ko jJAna nahIM hotA, jJAna ke binA cAritra ke guNa prakaTa nahIM hote, cAritra ke guNoM ke binA karmoM se mukti nahIM milatI aura karmoM se mukta hue binA nirvANa arthAt siddhapada kI prApti nahIM ho sktii| ___TIkA-prastuta gAthA meM samyagdarzana kI viziSTatA kA varNana karate hue sUtrakAra ne mokSa ke sAdhanoM meM sabase agraNI sthAna samyaktva ko diyA hai| samyaktva ke binA samyagjJAna kA honA azakya hai aura jJAna ke binA samyak-cAritra kA honA arthAt cAritra-sambandhI sadguNoM-vrata aura piMDavizuddhi Adi kA prApta honA bhI durlabha hai| yadi cAritra-sambandhI sadguNoM kI prApti na huI to phira karmoM se mukta honA arthAt karmoM ke bandhanoM se chuTakArA pAnA bhI nitAnta kaThina hai| jaba karmoM se chuTakArA na milA to phira samasta karmoM kA kSayarUpa jo parama-nirvANapada hai usakI prApti kI AzA karanA bhI vyartha hI hogaa| isalie nirvANaprApti kI icchA rakhane vAle jIvoM ko saba se prathama samyaktva ko prApta karane kA prayatna karanA caahie| kAraNa yaha hai ki samyaktva ke prApta hone para samyagjJAna kI prApti hogI aura samyagjJAna se cAritra-sambandhI sadguNoM kI upalabdhi hogI, una sadguNoM ke dhAraNa karane se karmoM kA kSaya hogA aura karmoM ke kSaya se sarvotkRSTa nirvANapada kI prApti hogii| isa prakAra samyagdarzanaM ko prApta karatA huA jIva, anukrama se uttarottara bhUmikAoM ko prApta karake anta meM paramakalyANasvarUpa siddhagati ko prApta kara sakatA hai| ___ isase siddha huA ki nirvANarUpa bhavya prAsAda kI AdhArazilA samyaktva yA samyagdarzana hI hai| isa prakAra samyaktva kI viziSTatA kA varNana karane ke anantara aba usake ATha aMgoM kA varNana karate haiM - nissaMkiya-nikkaMkhiya-nivvitigicchA amUDhadiTThI ya / uvabUha-thirIkaraNe, vacchallapabhAvaNe aTTha // 31 // 1. 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' tattvA. a. 1 sU. 1 uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [92] mokkhamaggagaI aTThAvIsaimaM ajjhayaNaM Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niHzaGkitaM niHkAMkSitaM, nirvicikitsyamamUDhadRSTizca / upabRMhAsthirIkaraNe, vAtsalyaprabhAvane'STau // 31 // padArthAnvayaH-nissaMkiya-zaMkArahita, nikkaMkhiya-AkAMkSArahita, nivvitigicchA-phala meM sandeharahita, ya-aura, amUDhadiTThI-amUDhadRSTi, uvabUha-guNakIrtana, thirIkaraNaM-dharma meM sthira karanA, vacchalla-vAtsalya, pabhAvaNe-dharmaprabhAvanA, atttth-aatth| mUlArtha-niHzaMkita, niHkAMkSita, nirvicikitsya, amUDhadRSTi, upahA, sthirIkaraNa, vAtsalya aura prabhAvanA, ye ATha guNa darzana ke AcAra haiM arthAt samyaktva ke aMga haiN| TIkA-prastuta gAthA meM darzana ke ATha AcAroM arthAt aMgoM kA ullekha kiyA gayA hai, yathA - (1) niHzaMkita-jina-pravacana meM kisI prakAra kI zaMkA na krnaa| (2) niHkAMkSita-asatya matoM vA sAMsArika sukhoM kI icchA na krnaa| (3) nirvicikitsya-dharma ke phala meM sandeha rahita honaa| (4) amUDhadRSTi-bahuta se mata-matAntaroM ke vivAdAspada vicAroM ko dekhakara diGmUDha na bananA, kintu apanI dhArmika zraddhA ko dRr3ha banAe rkhnaa| / ___(5) upabRMhA-guNI puruSoM ko dekhakara unakI prazaMsA karanA aura apane ko vaisA guNI banAne kA prayatna krnaa| (6) sthirIkaraNa-dharma se vicalita hote hue jIvoM ko punaH dharma para dRr3ha krnaa| (7) vAtsalya-svadharma kA hita karanA aura svadharmiyoM ke prati prema-bhAva rakhanA, unakI bhojanAdi dvArA sevA-bhakti krnaa| (8) prabhAvanA-satyadharma kI prabhAvanA-unnati aura pracAra krnaa| uparyukta ATha guNa samyaktva ke aMga kahe jAte haiN| inameM prathama cAra guNa to antaraMga haiM aura Age ke cAra bahiraMga kahe jAte haiN| ina ATha guNoM ke dvArA darzana pradIpta hotA hai aura samyagjJAna kI prApti ho jAtI hai| aba cAritra ke viSaya meM kahate haiM - sAmAiyattha paDhama, chedovaTThAvaNaM bhave bIyaM / parihAravisuddhIyaM, suhumaM taha saMparAyaM ca // 32 // sAmAyikamatra prathama, chedopasthApanaM bhavedvitIyam / parihAravizuddhikaM, sUkSmaM tathA saMparAyaM ca // 32 // padArthAnvayaH-attha-yahAM para, sAmAiya-sAmAyika, paDhama-prathama cAritra hai, chedovaTThAvaNaM * uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 93] mokkhamaggagaI aTThAvIsaimaM ajjhayaNaM Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chedopasthApanIya, bIyaM-dvitIya cAritra, bhave-hai, parihAravisuddhIyaM-parihAravizuddhi-tIsarA, suhumaM saMparAyaM-sUkSma-saMparAya, yaha cauthA hai, ca-samuccayArtha meM hai| mUlArtha-prathama sAmAyika-cAritra, dvitIya chedopasthApanIya, tRtIya parihAra-vizuddhi aura caturtha sUkSma-saMparAya cAritra hai| ___TIkA-prastuta gAthA meM cAritra ke bhedoM kA varNana kiyA gayA hai| sAmAyika-samyak prakAra se gamana hI jisakA prayojana hai usako sAmAyika-cAritra kahate haiM, athavA jisakA rAga-dveSa sama hai aura usI meM jisakA gamana hai use sAmAyika-cAritra kahA gayA hai| yadi sarala zabdoM meM kaheM to ahiMsAdi pAMca mahAvratarUpa prathama bhUmikA ke cAritra kA nAma sAmAyika-cAritra hai, ataeva yaha cAritra sarvasAvadya-nivRttirUpa hotA hai| isa cAritra ke bhI do bheda haiM-1. itvarakAlika aura 2. yaavtkaalik| ina meM bhArata aura airAvata kSetra meM prathama aura carama tIrthaMkara ke samaya meM itvarakAlika-cAritra hotA hai, kyoMki sAmAyika-cAritra ke pazcAt chedopasthApanIya-cAritra pradAna kiyA jAtA hai aura madhya meM rahane vAle bAIsa tIrthaMkaroM ke samaya meM vA mahAvideha-kSetra meM yAvatkAlika-sAmAyika-cAritra rahatA hai| yaha Ayuparyanta hotA hai| 2. chedopasthApanIya-cAritra sAticAra vA niraticAra hone para pUrva-paryAya kA chedana karake pAMca mahAvratoM kA AropaNa karanA rUpa hai| athavA pUrva-gRhIta sAmAyika-cAritra ke kAla ko cheda kara pAMca mahAvratarUpa jo cAritra dhAraNa kiyA jAtA hai use chedopasthApanIya kahate haiN| 3. parihAra-vizuddhi-viziSTa tapa ke dvArA kI jAne vAlI AtmA kI vizuddhi ko parihAra-vizuddhi kahate haiN| tAtparya yaha hai ki ucca prakAra aura tapazcaryA-pUrvaka Der3ha varSa taka cAritra kA yathAvidhi pAlana karanA hI parihAra-vizuddhi-cAritra hai| isakI vidhi isa prakAra se varNita hai-parihAra-vizuddhi ke lie gaccha se nau sAdhu nikalate haiM, ve aThAraha mAsa taka isa prakAra se tapazcaryA karate haiM-una nava-sAdhuoM meM se cAra sAdhu to cha: mAsa taka tapa karate haiM aura cAra unakI vaiyAvRtya-sevA-zuzrUSA karate haiM, tathA unameM se eka navamA-vAcanAcArya hotA hai| jaba pahale cAra sAdhu chaH mAsa paryanta tapa kara cukate haiM to dUsare cAra jo unakI paricaryA meM lage hue the tapa karanA Arambha kara dete haiM aura pahale cAra sAdhu unakI vaiyAvRtya meM laga jAte haiN| jaba unake chaH mAsa pUre ho jAte haiM to unameM jo eka vAcanAcArya thA, vaha tapa karane lagatA hai aura una AThoM meM se eka vAcanAcArya bana jAtA hai, tathA zeSa sAdhu usakI sevA meM pravRtta rahate haiN| vaha bhI cha: mAsa taka tapa karatA hai| isa prakAra jaba aThAraha mAsa pUre ho jAte haiM, taba ve jina-kalpa ke athavA gaccha ke Azrita hokara vicarane lagate haiN| parantu vRttikAroM ne grISma kAla meM jaghanya-tapa-upavAsa, madhyama, SaSThabhakta [do dina kA upavAsa] utkRSTa, aSTama [tIna dina kA upavAsa] tapa aura pArane ke lie AcAmla tapa karanA likhA hai tathA zizira-kAla meM jaghanya SaSTha tapa, utkRSTa dazama paryanta kahA hai evaM varSA-Rtu meM jaghanya aSTama-tapa aura utkRSTa dvAdaza-tapa kA karanA likhA hai tathA pArane ke dina AcAmlAdi tapa kA ullekha kiyA hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [94] mokkhamaggagaI aTThAvIsaimaM ajjhayaNaM Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha cAritra tIrthaGkara, gaNadhara aura sthavira Adi ke samIpa grahaNa kiyA jAtA hai, isake dvArA bahuta se karmoM kA kSaya hokara AtmA ke jJAnAdi guNoM meM adhika vikAsa aura vizuddhi hotI hai, isalie isako parihAra-vizuddhi-cAritra kahA hai| 4. sUkSma-saMparAya-caturtha cAritra sUkSma-saMparAya hai| jahAM para sUkSma-kevala lobhasaMjJaka kaSAya vidyamAna ho, vaha sUkSma-saMparAya-cAritra hai| yaha cAritra upazama-zreNI va kSapaka zreNI meM ArUr3ha hue muniyoM ko hotA hai| kAraNa yaha hai ki jisake dvArA saMsAra meM paryaTana kiyA jAtA hai, usI kA nAma yahAM para lobha hai aura vaha sUkSmasaMjJaka lobha jisa ke udaya meM raha gayA hai use hI sUkSma-saMparAya-cAritra kahA gayA hai| ye sabhI cAritra pariNAmoM kI tAratamyatA ko lekara kahe gae haiN| inake dvArA Atma-pradezoM meM lagI huI karma-vargaNAoM kA kSaya ho jAtA hai| . aba yathAkhyAta-cAritra ke viSaya meM kahate haiM - akasAyamahakkhAyaM, chaumatthassa jiNassa vA / eyaM cayarittakara, cArittaM hoi AhiyaM // 33 // akaSAyaM yathAkhyAtaM, chadmasthasya jinasya vA / etaccayariktakaraM, cAritraM bhavatyAkhyAtam // 33 // padArthAnvayaH-akasAyaM-kaSAya-rahita, ahakkhAya-yathA-khyAta hai, chaumatthassa-chadmastha ko, vA-athavA, jiNassa-jina ko hotA hai, eyaM-yaha-pAMcoM cAritra, cayarittakaraM-karmoM kI rAzi ko rikta karane vAle haiM, ataH, cArittaM-cAritra, hoi-hotA hai, AhiyaM-tIrthaGkaroM ne kahA hai| mUlArtha-kaSAya se rahita jo yathAkhyAta cAritra hai vaha chadmastha ko aura jina (kevalI) ko hotA hai| karma-rAzi ko kSaya karane ke kAraNa ise tIrthaGkaroM ne cAritra kahA hai| - TIkA-yathAkhyAta-caritra vAlA jIva jaisI prarUpaNA karatA hai usI ke anusAra vaha kriyAnuSThAna bhI karatA hai| yaha cAritra gyArahaveM aura bArahaveM guNa-sthAnavartI chadmastha ko hotA hai aura kevalI bhagavAn ko hotA hai jo ki terahaveM aura caudahaveM guNa-sthAnavartI haiN| yahAM para yadi koI zaMkA kare ki yathAkhyAta-cAritra ko akaSAya-kaSAya-rahita kahA gayA hai aura gyArahaveM guNa-sthAna meM upazamakaSAya hai, arthAt kaSAyoM kA upazama hai sarvathA abhAva nahIM hai taba gyArahaveM guNa-sthAnavartI chadmastha meM yathAkhyAta-cAritra kaise ho sakatA hai ? ___ isa zaMkA kA samAdhAna yaha hai ki yadyapi gyArahaveM guNa-sthAna meM kaSAyoM kA abhAva nahIM, kintu upazama hai, tathApi kaSAyoM kA jo kArya hai usake na hone se upazAnta-mohanAmA gyArahaveM guNa-sthAna ko bhI vyavahAranaya ke anusAra akaSAya hI mAnA gayA hai, kyoMki vahAM para kaSAya-janya kArya kA abhAva hone se vaha bhI akaSAya hI hai| * uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [95] mokkhamaggagaI aTThAvIsaimaM ajjhayaNaM Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra zabda kI nirukti isa prakAra hai, caya arthAt samUha karma - rAzi ko jo rikta - khAlI kare vaha cAritra hai| tAtparya yaha hai ki AtmA ko jo karma-mala se sarvathA rahita kara dene kI zakti rakhatA ho use cAritra kahate haiN| isa prakAra cAritra ke ye pAMca bheda varNana kie gae haiN| aba tapa ke viSaya meM kahate haiN| bAhirabdhaMtaro tahA / tavo ya duviho vutto, bAhiro chavviho vatto, evamabbhaMta tavo // 34 // tapazca dvividhamuktaM, bAhyamAbhyantaraM tathA / bAhyaM SaDvidhamuktaM, evamAbhyantaraM tapaH // 34 // padArthAnvayaH - tavo- -tapa, duviho-do prakAra kA, vutto - kahA gayA hai, bAhira-bAhya, tahA-tathA, abbhaMtaro-AbhyaMtara, ya-punaH, bAhiro - bAhya, chavviho - SaDvidha-chaH prakAra kA, vutto- - kahA hai, evaM - isI prakAra, abbhaMtaro - AbhyaMtara, tavo-tapa bhI - SaT prakAra kA hai| mUlArtha - tapa do prakAra kA hai, bAhya aura Abhyantara, usameM bAhya ke chaH bheda haiM aura Abhyantara tapa bhI chaH prakAra kA hai| TIkA - mokSa kA caturtha sAdhana tapa hai| vaha do prakAra kA hai| eka bAhya tapa dUsarA AbhyaMtara tapa, ina donoM ke chaH-chaH bheda haiM, arthAt chaH prakAra kA bAhya aura chaH prakAra kA Abhyantara tapa hai| isakA pUrNa vivaraNa isI sUtra ke tIsaveM tapo'dhyayana meM kiyA gayA hai| isa prakAra tapa ke bAraha bheda hote haiN| tapa eka prakAra kI vicitra agni hai jo ki AtmA ke sAtha lage hue karma mala ko jalAkara AtmA ko sarva prakAra se vizuddha kara detI hai| isIlie zAstrakAroM ne isakA pRthak nirdeza kiyA hai, anyathA cAritra ke antargata isakA bhI samAveza kiyA jA sakatA thA / isa prakAra jJAna, darzana, cAritra aura tapa, ina cAroM kA varNana karane ke anantara aba jJAnAdi pratyeka kA prayojana batAte haiM, yathA nANeNa jANaI bhAve, daMsaNeNa ya saddahe / caritteNa nigiNhAi, taveNa parisujjhaI // 35 // - jJAnena jAnAti bhAvAn, darzanena ca zraddhatte / cAritreNa nigRhNAti tapasA parizudhyati // 35 // padArthAnvayaH - nANeNa- jJAna se, bhAve- bhAvoM ko, jANaI jAnatA hai, ya-phira, daMsaNeNa - darzana se, sahe - zraddhA karatA hai, caritteNa cAritra se, nigiNhAi - AsravoM kA nirodha karatA hai, taveNa-ta se, parisujjhaI - yaha jIva zuddha hotA hai| - tapa mUlArtha - yaha jIva jJAna ke dvArA padArthoM ko jAnatA hai, darzana se una para zraddhAna karatA hai, cAritra se karmAzravoM ko rokatA hai aura tapa se zuddhi ko prApta hotA hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 96] mokkhamaggagaI aTThAvIsaimaM ajjhayaNaM Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-prastuta gAthA meM jJAnAdi cAroM sAdhanoM ke pRthak-pRthak kArya batAe gae haiN| jJAna kA kArya vastu-tattva ke svarUpa ko jAnanA hai aura darzana kA kArya usa para pUrNa vizvAsa karAnA hai, tathA cAritra kA kArya nirAzrava arthAt AzravoM se rahita karanA Azrava-dvAroM-karmAgamana ke mArgoM ko roka denA hai aura tapa kA kAma Atma-saMpRkta karmoM ko jalAkara usako zuddha banA denA hai| sArAMza yaha hai ki jJAna dvArA jAna kara, darzana dvArA zraddhAna karake aura cAritra ke dvArA nirAzrava hokara tapa ke dvArA yaha AtmA zuddha hotI huI mokSa-maMdira kI pathika bana jAtI hai| ye cAroM hI bandha kI nivRtti ke upAya haiN| inake dvArA karma-bandhanoM ko kATa kara yaha AtmA sarva prakAra se svatantra ho jAtI hai| jaise koI RNI puruSa RNa se mukta hone ke lie prathama RNa kA jJAna karatA hai aura phira usakA nizcaya karatA hai tathA Age RNa na bar3he usake lie prayatna karatA hai aura jo RNa sira para vidyamAna hai usako. thor3A-thor3A karake detA jAtA hai aura anta meM RNa-mukta hokara parama sukhI bana jAtA hai, usI prakAra karma-bandha se mukta hone ke lie isa AtmA ko bhI ukta cAroM sAdhanoM kA avalaMbana lenA par3atA hai| aba prastuta adhyayana kA upasaMhAra karate hue kahate haiM ki - khavittA puvvakammAiM, saMjameNa taveNa ya / savvadukkhapahINaTThA, pakkamanti mahesiNo // 36 // tti bemi / iti mokkhamaggagaI samattA // 28 // kSapayitvA pUrvakarmANi, saMyamena tapasA ca / prahINasarvaduHkhArthAH, prakrAmanti maharSayaH // 36 // iti bravImi / iti mokSamArgagatiH samAptA // 28 // padArthAnvayaH-khavittA-kSaya karake, puvvakammAI-pUrva karmoM ko, saMjameNa-saMyama se, ya-aura, taveNa-tapa se, savvadukkhapahINaTThA-jisase saba duHkha naSTa ho jAte haiM aise siddha pada kI prApti ke lie, mahesiNo-maharSi loga, pakkamanti-parAkrama karate haiM, tti-parisamApti meM, bemi-maiM kahatA huuN| ___ mUlArtha-isa prakAra tapa aura saMyama ke dvArA pUrva karmoM kA kSaya karake sarva prakAra ke duHkhoM se rahita jo siddhapada hai usake lie maharSijana parAkrama karate haiN| . TIkA-prastuta adhyayana kI samApti karate hue zAstrakAra kahate haiM ki maharSi jana tapa aura saMyama ke dvArA pUrvakRta zubhAzubha karmoM ko khapA kara sabhI du:khoM se rahita mokSa-gati ke lie parAkrama karate haiN| tAtparya yaha hai ki unake tapa aura saMyama ke anuSThAna kA sArA prayojana mokSa-gati ko prApta karanA hotA hai| . uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 97] mokkhamaggagaI aTThAvIsaimaM ajjhayaNaM Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahAM para jJAna, darzana, cAritra aura tapa ko, saMyama aura tapa ina do meM antarbhAva karake varNana kiyA gayA hai| saMyama ke satraha bheda haiM aura tapa ke bAraha, inake dvArA arthAt inakA anuSThAna karane se sarva prakAra ke karmoM kA kSaya ho jAtA hai| isake atirikta 'tti bemi' kA artha pUrvavat jAna lenA caahie| .. aSTAviMzamadhyayanaM saMpUrNam uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 98] mokkhamaggagaI aTThAvIsaimaM anjhayaNaM Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (aha sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM) atha samyaktvaparAkramamekonatriMzattamamadhyayanam gata aTThAisaveM adhyayana meM jJAnAdi mokSa-mArgoM kA varNana kiyA gayA hai, parantu unake lie saMvega kI parama AvazyakatA hai tathA ina jJAnAdi guNoM ko grahaNa karane kA mukhya upAya apramAda hai evaM ukta sAdhanoM ke dvArA jo mokSa-gati ko prApta karanA hai vaha bhI vItarAgatApUrvaka hI ho sakatA hai| isalie prastuta 29veM adhyayana meM saMvega, apramAda aura vItarAgatA, ina tInoM adhikAroM kA varNana kiyA gayA hai| yaha inakA paraspara sambandha hai| isa adhyayana meM 73 praznottaroM kA saMdarbha hai jo ki mumukSuoM ke lie atyanta upayogI tathA upAdeya hai| prastuta adhyayana kA gadyarUpa Adima sUtra isa prakAra hai| yathA suyaM me AusaM ! teNaM bhagavayA evmkkhaayN| iha khalu sammattaparakkame nAma ajjhayaNe samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM kAsaveNaM paveie, jaM sammaM saddahittA pattiyAittA, royaittA, phAsittA, pAlaittA, tIrittA, kittaittA, sohaittA, ArAhittA ANAe aNupAlaittA bahave jIvA sijhaMti, bujjhaMti, muccaMti, parinivvAyaMti, savvadukkhANamaMtaM kreNti| zrutaM mayA''yuSman ! tena bhgvtaivmaakhyaatm| iha khalu samyaktvaparAkramaM nAmAdhyayanaM zramaNena bhagavatA mahAvIreNa kAzyapena prveditm| yatsamyak zraddhAya, pratItya, rocayitvA, spRSTvA, pAlayitvA, tIrayitvA, kIrtayitvA, zodhayitvA, ArAdhya, AjJayA'nupAlya bahavo jIvAH sidhyanti, budhyante, mucyante, parinirvAnti, sarvaduHkhAnAmantaM kurvnti| - padArthAnvayaH-suyaM-sunA hai, me-maiMne, AusaM-he AyuSman ! teNaM-usa, bhagavayA-bhagavAn ne, evaM-isa prakAra, akkhAyaM-kahA hai, iha-isa zAsana meM vA jagat meM, khalu-nizcaya hI, sammattaparakkame ' uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 99] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva-parAkrama, ajjhayaNe - nAma vAlA adhyayana, samaNeNaM- zramaNa, bhagavayA - bhagavAn, mahAvIreNaMmahAvIra, kAsaveNaM- kazyapagotrI ne paveie- pratipAdana kiyA hai, jaM-jisako, sammaM samyak prakAra se, saddahitA - zraddhAna karake, pattiyAittA - grahaNa karake, royaittA - ruci karake, phAsittA - sparza karake, pAlaittA - pAlana karake, tIrittA pAra karake, kittaittA - kIrtana karake, sohaittA - zuddha karake, ArAhittA - ArAdhana karake, ANAe - guru kI AjJA se, aNupAlaittA - nirantara pAlana karake, bahave bahuta se, jIvA - jIva, sijjhati - siddha hote haiM, bujjhati - buddha hote haiM, muccaMti - karmoM se mukta hote haiM, parinivvAyaMti-zItalIbhUta hote haiM, savvadukkhANaM- sarva prakAra ke duHkhoM kA aMta kareMti-anta karate haiN| , mUlArtha - he ziSya ! maiMne sunA hai ki zrI bhagavAna ne isa prakAra kahA hai - isa jagat meM vA jina - zAsana meM nizcaya hI samyaktva - parAkrama nAmaka adhyayana kazyapagotrI zramaNa bhagavAn mahAvIra ne pratipAdana kiyA hai, jisako samyak prakAra se zraddhAna karake, aMgIkAra karake, ruci karake, sparza karake, pAlana karake, pAra karake, kIrtana karake, zuddha karake, ArAdhana karake aura AjJA se nirantara sevana karake bahuta se jIva siddha hote haiM, buddha hote haiM, karmoM se mukta hote haiM, karmarUpa dAvAnala se rahita hokara zAnta ho jAte haiM aura saba prakAra ke zArIrika vA mAnasika duHkhoM kA anta kara dete haiN| TIkA-zrI sudharmAsvAmI zrI jambUsvAmI se kahate haiM ki 'he AyuSman ! maiMne sunA hai jagat-prasiddha kazyapagotrIya bhagavAn zrI mahAvIrasvAmI ne kahA hai ki isa jagat vA jina- zAsana meM samyaktva-parAkrama nAmaka adhyayana hai| samyaktvayukta jIva aura usake dvArA uttarottara guNoM kI prApti ke lie parAkrama karanA ityAdi saba isa adhyayana meM varNita hai, ataH guNa - guNI kA abheda hone se prastuta- adhyayana kA nAma bhI samyaktva-parAkrama rakhA gayA hai| isa adhyayana ko bhagavAn ne mere prati pratipAdita kiyA hai| isa prakAra vaktA ke dvArA isa adhyayana kA mAhAtmya varNana kiyA gayA hai| aba phalazruti se isakA mahatva varNana karate hue kahate haiM ki isa adhyayana kA samyak prakAra se zraddhAna karake, vizeSatA se isako aMgIkAra karake, vA nizcita karake isa adhyayana meM kathana kie gae kriyAnuSThAna meM ruci utpanna karake tathA usa kriyA ko sparza karake, niraticArarUpa se pAlana karake aura usa kriyAnuSThAna ko pAra pahuMcAkara tathA svAdhyAyAdi ke dvArA isakA kIrtana karake, uttarottara guNoM kI zuddhi karake, evaM utsarga aura apavAda-mArga se isakI ArAdhanA karake, guru kI AjJA se isakA nirantara anuzIlana karake, athavA mana, vacana aura kAyA se sparza karake, mana se sUtrArtha kA cintana karanA, vacana se isakI prarUpaNA karanA, kAyA se isakI bhaMga hone se rakSA karanA, isa prakAra tInoM yogoM se bhalI-bhAMti sparza karake tathA parAvartanAdi se rakSA karake, adhyayanAdi se isakI samApti karake aura gurujanoM kI vinaya - bhakti karake maiMne isako par3hA hai| isa prakAra isakA kIrtana karake, evaM guru kI AjJA se isakI zuddhi karake, tathA utsUtra - prarUpaNA ke parihAra se isakI ArAdhanA karake bahuta se jIva siddhi ko prApta kara lete haiM,.arthAt ghAtI karmoM ko kSaya karake kevala - jJAna ko prApta kara lete haiM, phira sarva karmoM se mukta hokara uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 100 ] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirvANasvarUpa paramazAMti ko prApta ho jAte haiM, sarva prakAra kI duHkha - paramparA kA anta karake mokSagati ko prApta kara lete haiN| bhagavAn mahAvIra svAmI ke dvArA isa adhyayana kI prarUpaNA kA varNana karane se isakI viziSTa prAmANikatA dhvanita kI gaI hai| aba ziSyoM para anugraha karane ke lie prastuta adhyayana meM Ane vAle viSayoM kI tAlikA dete haiN| yathA * tassa NaM ayamaTThe evamAhijjai, taM jahA :- 1 saMvege, 2 nivvee, 3 dhammasaddhA, 4 gurusAhammiyasussUsaNayA, 5 AloyaNayA, 6 niMdaNayA, 7 garihaNayA, 8 sAmAie, 9 cauvvIsatthave, 10 vaMdaNe, 11 paDikkamaNe, 12 kAussagge, 13 paccakkhANe, 14 thayathuimaMgale, 15 kAlapaDilehaNayA, 16 pAyacchittakaraNe, 17 khamAvayaNayA, 18 sajjhAeM, 19 vAyaNayA, 20 paDipucchaNayA, 21 pariyaTTaNayA, 22 aNuppehA, 23 dhammakahA, 24 suyassa ArAhaNayA, 25 egaggamaNasaMnivesaNayA, 26 saMjame, 27 tave, 28 vodANe, 29 suhasAe, 30 appaDibaddhayA, 31 vivittasayaNAsaNasevaNayA, 32 viNiyaTTaNayA, 33 saMbhogapaccakkhANe, 34 uvahipaccakkhANe, 35 AhArapaccakkhANe, 36 kasAyapaccakkhANe, 37 jogapaccakkhANe, 38 sarIrapaccakkhANe, 39 sahAyapaccakkhANe, 40 bhattapaccakkhANe, 41 sabbhAvapaccakkhANe, 42 paDirUvaNayA, 43 veyAvacce, 44 savvaguNasaMpaNNayA, 45 vIyarAgayA, 46 khantI, 47 muttI, 48 maddave, 49 ajjave, 50 bhAvasaccaM, 51 karaNasacce, 52 jogasacce, 53 maNaguttayA, 54 vayaguttayA, 55 kAyaguttayA, 56 maNasamAdhAraNayA, 57 vayasamAdhAraNayA, 58 kAyasamAdhAraNayA, 59 nANasaMpannayA, 60 daMsaNasaMpannayA, 61 carittasaMpannayA, 62 soiMdiyaniggahe, 63 cakkhuMdiyaniggahe, 64 ghANiMdiyaniggahe, 65 jibbhiMdiyaniggahe, 66 phAsiMdiyaniggahe, 67 kohavijae, 68 mANavijae, 69 mAyAvijae, 70 lohavijae, 71 pejja-dosa-micchAdaMsaNavijae, 72 selesI, 73 akammayA / tasya ayamarthaH evamAkhyAyate, tadyathAH - 1 saMvegaH, 2 nirvedaH, 3 dharmazraddhA, 4 gurusAdharmikazuzrUSaNam, 5 AlocanA, 6 nindA 7 garhAH, 8 sAmAyikam, 9 caturviMzatistavaH, 10 vandanam, 11 pratikramaNam, 12 kAyotsargaH 13 pratyAkhyAnam, 14 stavastutimaGgalam, 15 kAlapratilekhanA, 16 prAyazcittakaraNam, 17 kSamApanA 18 svAdhyAyaH, 19 vAcanA, 20 pratipracchanA, 21 parivartanA, 22 anuprekSA, 23 dharmakathA, 24 zrutasya ArAdhanA, 25 1 uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [101] sammattaparakkamaM egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAgramanaHsaMnivezanA, 26 saMyamaH 27 tapaH, 28 vyavadAnam, 29 sukhazAyaH, 30 apratibaddhatA, 31 viviktazayanAsanasevanA, 32 vinivartanA, 33 sambhoga-pratyAkhyAnam, 34 upadhipratyAkhyAnam, 35 AhArapratyAkhyAnam, 36 kaSAyapratyAkhyAnam, 37 yogapratyAkhyAnam, 38 zarIrapratyAkhyAnam, 39 sAhAyyapratyAkhyAnamH, 40 bhaktapratyAkhyAnam, 41 sadbhAvapratyAkhyAnam, 42 pratirUpatA, 43 vaiyAvRtyam:, 44 sarvaguNasampannatA, 45 vItarAgatA, 46 kSAntiH, 47 muktiH , 48 mArdavam, 49 Arjavam, 50 bhAvasatyam, 51 karaNasatyam, 52 yogasatyam, 53 manoguptitA, 54 vacoguptitA, 55 kAyaguptitA, 56 manaHsamAdhAraNA, 57 vAksamAdhAraNA, 58 kAyasamAdhAraNA, 59 jJAnasampannatA, 60 darzanasampannatA, 61 cAritrasampannatA, 62 zrotrendriyanigrahaH, 63 cakSurindriyanigrahaH, 64 ghrANendriyanigrahaH, 65 jihvendriyanigrahaH, 66 sparzendriyanigrahaH, 67 krodhavijayaH, 68 mAnavijayaH, 69 mAyAvijayaH, 70 lobhavijayaH, 71 rAgadveSamithyAdarzanavijayaH, 72 zaileSI, 73 akrmtaa| ___ mUlArtha-isa adhyayana kA yaha artha-abhidheya isa prakAra kahA hai| jaise ki-1 saMvega, 2 nirveda, 3 dharma-zraddhA, 4 guru aura sadharmiyoM kI sevA-zuzrUSA, 5 AlocanA, 6 nindA, 7 gardA, 8 sAmAyika, 9 caturviMzatistava, 10 vandanA, 11 pratikramaNa, 12 kAyotsarga, 13 pratyAkhyAna, 14 stavastutimaMgala, 15 kAlapratilekhanA, 16 prAyazcitakaraNa, 17 kSamApanA, 18 svAdhyAya, 19 vAcanA, 20 pratipRcchanA, 21 parAvarttanA, 22 anuprekSA, 23 dharma-kathA, 24 zruta kI ArAdhanA, 25 ekAgra mana kI sannivezanA, 26 saMyama, 27 tapa, 28 vyavadAna, 29 sukhazAya, 30 apratibaddhatA, 31 vivikta zayyAsana kA sevana, 32 vinivartanA, 33 saMbhoga-pratyAkhyAna, 34 upadhi-pratyAkhyAna, 35 AhAra-pratyAkhyAna, 36 kaSAya-pratyAkhyAna, 37 yoga-pratyAkhyAna, 38 zarIra-pratyAkhyAna, 39 sahAya-pratyAkhyAna, 40 bhakta-pratyAkhyAna, 41 sadbhAva-pratyAkhyAna, 42 pratirUpatA, 43 vaiyAvRtya, 44 sarvaguNa-sampUrNatA, 45 vItarAgatA, 46 kSAMti, 47 mukti, 48 mArdava, 49 Arjava, 50 bhAvasatya, 51 karaNasatya, 52. yogasatya, 53 manoguptatA, 54 vAgguptatA, 55 kAyaguptatA, 56 manaHsamAdhAraNa, 57 vAksamAdhAraNa, 58 kAyasamAdhAraNa, 59 jJAnasampannatA, 60 darzanasampannatA, 61 cAritrasampannatA, 62 zrotra-indriya kA nigraha, 63 cakSu indriya kA nigraha, 64 ghrANa indriya kA nigraha, 65 jihvA indriya kA nigraha, 66 sparza indriya kA nigraha, 67 krodha para vijaya, 68 mAna para vijaya, 69 mAyA para vijaya, 70 lobha para vijaya, 71 rAga, dveSa aura mithyA-darzana para vijaya, 72 zailezI, 73 akarmatA, ye isa adhyayana ke dvAra haiN| TIkA-sUtrakartA maharSi ne prastuta adhyayana meM Ane vAle viSayoM kI yaha anukramaNikA de dI hai, jisase ki viSaya-vivecana meM krama aura sugamatA rahe aura inameM se pratyeka viSaya kA varNana Age svayaM sUtrakAra hI kareMge, ataH inake yahAM para artha likhane kI AvazyakatA nahIM hai| aba kramaprApta saMvega ke viSaya meM kahate haiM - uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 102] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvegeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? saMvegeNaM aNuttaraM dhammasaddhaM jaNaya / aNuttarAe dhammasaddhAe saMvegaM havvamAgacchai / aNaMtANubaMdhikoha - mANa- mAyA lobhe khvei| navaM ca kammaM na baMdhai, tappaccaiyaM ca NaM micchattavisohiM kAUNa daMsaNArAhae bhavai / daMsaNavisohIe ya NaM visuddhAe atthegaie teNeva bhavaggahaNeNaM sijjha / visohIe ya NaM visuddhAe taccaM puNo bhavaggahaNaM nAikkamai // 1 // saMvegena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? saMvegenAnuttarAM dharmazraddhAM janayati / anuttarayA dharmazraddhayA saMvegaM shiighrmaagcchti| anantAnubandhikrodhamAnamAyAlobhAn kSapayati / navaM ca karma na badhnAti / tatpratyayikAM ca mithyAtvavizuddhiM kRtvA darzanArAdhako bhavati / darzanavizuddhayA ca vizuddho'styekakaH tenaiva bhavagrahaNena sidhyati / vizuddhayA ca vizuddhaH tRtIyaM punarbhavagrahaNaM nAtikrAmati // 1 // padArthAnvayaH - bhaMte - he bhagavan, saMvegeNaM- saMvega se, jIve jIva, kiM-jaNayai - kyA upArjana karatA hai? saMvegeNaM-saMvega se, aNuttaraM pradhAna, dhammasaddhaM - dharma - zraddhA ko, jaNaya - utpanna karatA hai, aNuttarAe dhammasaddhAe- anuttara dharma- zraddhA se, saMvegaM saMvega, havvaM zIghra, Agacchai-A jAtA hai-jisase, aNaMtANubaMdhi - anantAnubaMdhI, kohamANamAyAlobhe - krodha, mAna, mAyA aura lobha ko, khavei - kSaya karatA hai, ca- phira, navaM- navIna, kammaM-karma ko, na baMdhai- nahIM bAMdhatA, tappaccaiyaM -kSaya-pratyaya hai nimitta jisakA, vaha, tatpratyayikA hai, ca- aura karmoM ke bandhana kA abhAva hone se, NaM-vAkyAlaMkAra meM hai, micchattavisohiM - mithyAtva kI vizuddhi, kAUNa karake, daMsaNArAhae - darzana kA ArAdhaka, bhavai-hotA hai, daMsaNavisohIe - darzana kI vizuddhi se, visuddhA - vizuddha hone para, ya-phira, NaM-vAkyAlaMkAra meM, atthegaie - asti - hai koI eka bhavya jIva, teNeva - usI, bhavaggahaNeNaM - bhavagrahaNa se, sijjhai - siddha ho jAtA hai, ya-tathA, visohIe - darzana kI vizuddhi se, visuddhAe - vizuddha hone para, taccaM - tRtIya bhava, puNo- punaH, bhavaggahaNaM bhava grahaNa ko, nAikkamai - atikrama nahIM karatA / mUlArtha - prazna - he bhagavan ! saMvega se jIva kisa guNa kA upArjana karatA hai? uttara - he ziSya ! saMvega se yaha jIva anuttara dharmazraddhA ko utpanna karatA hai| anuttara dharmazraddhA se saMvega zIghra A jAtA hai, phira anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha ko kSaya kara detA hai tathA navIna karmoM ko nahIM bAMdhatA / isI kAraNa se mithyAtva kI vizuddhi karake vaha darzana kA ArAdhaka ho jAtA hai, tathA darzana kI vizuddhi se vizuddha hone para koI eka bhavya jIva usI janma meM mokSa ko prApta kara letA hai, anyathA tIsare bhava kA to atikramaNa kara hI nahIM sakatA, arthAt tIsare janma meM to avazyameva usakA mokSa ho jAtA hai| TIkA-prastuta adhyayana meM 73 praznottara bar3I sundaratA se varNana kie gae haiN| yadyapi inakA mukhya uddezya mokSa kI prApti hai, tathApi pratyeka prazna kA uttara prazna ke anurUpa diyA gayA hai| mokSa - mandira taka pahuMcane ke lie jo nisaraNI ( sIr3hI) hai usakA prathamapAda saMvega hai, arthAt mokSa-mArga kA Arambha saMvega se hotA hai, isalie prathama saMvega ke viSaya meM prazna kiyA gayA hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [103] sammattaparakkamaM egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziSya ne prazna kiyA ki bhagavan ! saMvega kA kyA phala hai ? arthAt mumukSu jIva ko usase kisa guNa kI-kisa yogyatA kI prApti hotI hai| isa prazna kA uttara dete hue zrI AcArya kahate haiM ki mokSa kI abhilASA rakhane vAle jIva ko pradhAna zrutadharmAdi ke karane kI zraddhA utpanna hotI hai| phira zraddhA se saMvega arthAt vairAgya kI zIghra utpatti ho jAtI hai| kAraNa yaha hai ki dharmazraddhA se viSayoM kA rAga chUTa jAtA hai aura usake prabhAva se anantAnubandhI kaSAyoM-krodha, mAna, mAyA, aura lobha kA kSaya hotA hai| inake kSaya hone se phira navIna azubha karmoM kA bandha nahIM hotaa| isase mithyAtva kI nivRtti hokara sAdhaka darzana kSAyika-samyaktva kA ArAdhaka bana jAtA hai, arthAt samyaktvagata doSoM ko dUra karake niraticAra-darzana kA ArAdhana karane lagatA hai, ataH darzana kI vizuddhi se atyanta zuddha hokara kaI eka jIva to isI janma meM mokSagati ko prApta kara lete haiN| jaise ki marudevI mAtA ko usI bhava meM mokSa kI prApti huii| yadi kucha karma zeSa raha jAeM to adhika se adhika vaha jIva tIsare janma meM to avazyameva mokSa ko prApta kara letA hai| kAraNa yaha hai ki tIsare janma taka zeSa rahe hue karma bhI vinaSTa ho jAte haiN| aba nirveda ke viSaya meM kahate haiM : nivveeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? nivveeNaM divva-mANusa-tericchiesu kAmabhogesu nivveyaM hvvmaagcchi| savvavisaesu virjji| savvavisaesu virajjamANe AraMbhapariccAyaM krei| AraMbhapariccAyaM karemANe saMsAramaggaM vocchidai, siddhimaggaM paDivanne ya havai // 2 // nirvedena bhadanta ! jIvaH kiM janayati? nirvedena divya-mAnuSya-tairazceSu kAmabhogeSu nirveda shiighrmaagcchti| tataH sarvaviSayebhyo virjyti| sarvaviSayebhyo virajyamAna Arambha-parityAgaM kurvANa: saMsAramArga vyucchinatti, siddhimArga pratipannazca bhavati // 2 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan, nivveeNaM-nirveda se, jIve-jIva, kiMjaNayai-kyA guNa utpanna karatA hai, nivveeNaM-nirveda se, divvamANusatericchiesu-deva, manuSya aura tiryak sambandhI, kAmabhogesu-kAma bhogoM se, havvaM-zIghra hI, nivveyaM-nirveda ko, Agacchai-prApta karatA hai, tathA, savva-sarva, visaesu-viSayoM meM, virajjai-vairAgya ko prApta karatA hai, savvavisaesu-sarva viSayoM meM, virajjamANe-vairAgya ko prApta hotA huA, Arambha-Arambha-hiMsAdi kA, pariccAyaM-parityAga, karei-karatA hai, AraMbhapariccAyaM karemANe-ArambhAdi kA sarva prakAra se tyAga karatA huA, saMsAramaggaM-saMsAra-mArga ko, vocchidai-chedana karatA hai, ya-phira, siddhimaggaM-siddhimArga ko, paDivanne-grahaNa karane vAlA, havai-hotA hai| mUlArtha-prazna-he bhagavan ! nirveda se yaha jIva, kyA guNa upArjana karatA hai? uttara-nirveda se yaha jIva deva, manuSya aura tiryak-sambandhI kAma-bhogoM meM zIghra hI nirvedatA ko prApta karatA hai, phira sarva viSayoM se virakta ho jAtA hai, sarva viSayoM se virakta hotA huA sarva prakAra se Arambha kA parityAga kara detA hai, Arambha kA tyAga karatA huA uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 104] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAra-mArga kA viccheda kara detA hai, phira siddhi-mArga kA grahaNa karane vAlA ho jAtA hai| TIkA-ziSya pUchatA hai ki bhagavan ! nirveda kA kyA phala hai? guru uttara dete haiM ki nirveda se deva-manuSyAdi se sambandha rakhane vAle sarva prakAra ke viSaya-bhogoM se uparAmatA ho jAtI hai, uparAmatA se ArambhAdi kA parityAga hotA hai, ArambhAdi ke parityAga se saMsAra-mArga arthAt pravRttimArga kA viccheda ho jAtA hai aura mokSamArga kI prApti hotI hai| tAtparya yaha hai ki nirveda se yaha jIvAtmA samasta prakAra ke kAma-bhogoM se virakta ho jAtA hai, viSayoM se virakta hone para sarva prakAra ke Arambha kA tyAga kara detA hai aura Arambha ke parityAga se bhava-paramparA kA viccheda karatA haA mokSamArga kA pathika bana jAtA hai| ____ kaI eka prAcIna pratiyoM meM 'ArambhapariggahaM pariccAyaM' aisA pATha bhI dekhane meM AtA hai| isameM Arambha ke sAtha parigraha kA bhI ullekha hai, taba isakA artha hotA hai Arambha aura parigraha kA tyaag| isa prakAra saMvega aura nirveda ke phala kA varNana karane ke anantara aba dharma-zraddhA ke viSaya meM kahate haiM - dhammasaddhAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai? dhammasaddhAe NaM sAyAsokkhesu rajjamANe virjji| agAradhammaM ca NaM cyi| aNagArie NaM jIve sArIramANasANaM dukkhANaM cheyaNa-bheyaNa-saMjogAINaM voccheyaM krei| avvAbAhaM ca suhaM nivvttei|| 3 // . dharmazraddhayA bhadanta ! jIvaH kiM janayati? dharmazraddhayA sAtAsaukhyeSu rajyamAno virjyte| AgAradharmaM ca tyjti| anagAro jIvaH zArIramAnasAnAM duHkhAnAM chedanabhedana-saMyogAdInAM vyucchedaM kroti| avyAbAdhaM ca sukhaM nivrtyti|| 3 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan, dhammasaddhAeNaM-dharmazraddhA se, jIva-jIva, kiM jaNayai-kisa guNa kA utpAdana karatA hai? dhammasaddhAeNaM-dharmazraddhA se, sAyAsokkhesu-sAtA-sukha meM, rajjamANe-rAga karatA huA, virajjai-vairAgya ko prApta hotA hai, ca-phira, AgAra dhamma-gRhadharma ko, cayai-chor3a detA hai, NaM-vAkyAlaMkAra meM, aNagArie NaM-anagAra-sAdhu hone para, jIve-jIva, sArIra-zArIrika aura, mANasANaM-mAnasika, dukkhANaM-du:khoM kA, chayaNa-chedana, bheyaNa-bhedana tathA, saMjogAINaM-aniSTasaMyogAdi mAnasika du:khoM kA, voccheyaM-viccheda, karei-karatA hai, phira, avvAbAhaM-samasta prakAra kI pIr3A se rahita, suha-sukha ko, nivvattei-utpanna karatA hai| mUlArtha-prazna-he bhagavan ! dharmazraddhA se jIva ko kisa phala kI prApti hotI hai? uttara-he ziSya ! dharmazraddhA se sAtAvedanIya karma-janya sukha meM anurAga karatA huA yaha jIva vairAgya ko prApta kara letA hai, phira gRhastha-dharma ko chor3akara anagAra-dharma ko grahaNa karatA huA zArIrika aura mAnasika duHkhoM kA chedana, bhedana tathA aniSTa-saMyoga-janya uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [105] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasika duHkhoM kA vyavaccheda kara detA hai, tadanantara samasta bAdhA - rahita sukha kA sampAdana karatA hai| TIkA - ziSya ne pUchA ki " bhagavan ! dharma - zraddhA se yaha jIva kisa phala ko prApta karatA hai, arthAt dharma meM zraddhA karane se isa jIva ko kisa guNa kI prApti hotI hai ? guru ne uttara diyA ki he ziSya ! jisa samaya isa jIva ko dharma karane meM zraddhA utpanna hotI hai, usa samaya sAtAvedanIya-karma - janya sukha ke upabhoga meM usakA jo anurAga thA usase vaha virakta ho jAtA hai, usase vaha gRhastha-dharma kA tyAga karake anagAra arthAt sAdhu-dharma ko dhAraNa kara letA hai tathA anagAra-dharma kI ArAdhanA se vaha chedana aura bhedana rUpa zArIrika aura iSTa-viyoga tathA aniSTa - saMyoga rUpa mAnasika duHkhoM kA vinAza kara detA hai| tAtparya yaha hai ki jina azubha karmoM se ukta prakAra ke duHkha utpanna hote haiM unakA vaha nAza kara detA hai| isa prakAra navIna karmoM ke bandha se nivRtta hokara aura pUrva karmoM kA kSaya karake vaha sarva prakAra kI bAdhAoM se rahita jo mokSa-sukha hai usako prApta kara letA hai| kAraNa yaha hai ki nija-guNa kA sukha eka anupama sukha hotA hai aura sAtAvedanIya karma ke kSayopazama se jo sukha utpanna hotA hai vaha anitya - sAdi, sAnta hotA hai, viparIta isake jo AdhyAtmika sukha hai vaha ajanya hone se nitya athavA ananta pada vAlA hai| yadyapi Upara saMvegAdi ke phala- pradarzana meM dharma - zraddhA kA bhI ullekha kiyA gayA hai, parantu yahAM para dharma-zraddhA kA jo svatantra nirdeza kiyA hai vaha usakI viziSTatA kA dyotaka hai, ataH punarukti doSa kI sambhAvanA nahIM hai / dharmazraddhA ke anantara guruzuzrUSA kI prApti hotI hai, ataH aba guruzuzrUSA ke viSaya meM kahate haiM - guru-sAhammiyasussUsaNAeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNaya ? guru- sAhammiyasussUsaNAe NaM viNayapaDivattiM jaNaya / viNayapaDivanne ya NaM jIve aNaccAsAyaNasIle neraiya-tirikkhajoNiya - maNussa - devaduggaIo nirubhai / vaNNasaMjalaNabhatti - ta- bahumANayAe maNussa - devasugaIo nibaMdha | siddhisoggaiM ca visohei / pasatthAiM ca NaM viNayamUlAI savvakajjAI sAhei / anne ya bahave jIve viNiittA bhavai // 4 // guru-sAdharmikazuzrUSaNena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? guru - sAdharmikazuzrUSayA vinayapratipattiM janayati / vinayapratipannazca jIvaH anatyAzAtanAzIlo nairayika- tiryagyonika- manuSyadevadurgatIrniruNaddhi / varNasaMjvalanabhaktibahumAnatayA manuSya - devasugatIrnibadhnAti / siddhiM sugatiM ca vizodhayati / prazastAni ca vinayamUlAni sarvakAryANi sAdhayati / anyeSAJca bahUnAM jIvAnAM vinetA bhavati // 4 // I uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [106 ] sammattaparakkamaM egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan, guru-sAhammiyasussUsaNAeNaM-guru aura sadharmiyoM kI sevA se, jIve-jIva, kiM-kyA, jaNayai-utpanna karatA hai, guru-sAhammiyasussUsaNAeNaM-guru aura sadharmiyoM kI sevA se, viNayapaDivattiM-vinayapratipatti ko, jaNayai-utpanna karatA hai, ya-phira, NaM-vAkyAlaGkAra meM, viNayapaMDivanne-vinayapratipanna, jIva-jIva, aNaccAsAyaNasIle-AzAtanA karane ke zIla se rahita, neraiya-narakayoni ko, tirikkhajoNiya-tiryagyoni ko, maNussa-manuSya aura, deva-deva kI, duggaIo-durgati ko, niraMbhai-rokatA hai, vaNNa-zlAghA, saMjalaNa-guNoM kA prakAza karanA, bhatti-bhakti, bahumANayAe-bahumAna se, maNussadevasugaIo-manuSyagati aura devagati ko, nibaMdhai-bAMdhatA hai, ca-aura, siddhisoggaiM-siddhirUpa sugati kI, visohei-vizuddhi karatA hai, ca-phira, NaM-vAkyAlaGkAra meM, pasatthAI-prazasta, viNayamUlAI-vinayamUla, savvakajjAiM-sarva kAryoM ko, sAhei-siddha kara letA hai, ya-phira, anne-anya, bahave-bahuta se, jIve-jIvoM ko, viNiittA-vinaya ko grahaNa karAne vAlA, bhavai-hotA hai| ___ mUlArtha-prazna-he bhagavan ! guru aura sadharmI-janoM kI sevA karane se jIva ko kisa phala kI prApti hotI hai? uttara-he ziSya ! guru aura sadharmiyoM kI sevA karane se vinaya kI prApti hotI hai| vinaya kI prApti se AzAtanAM kA tyAga karatA huA yaha jIva, naraka, tiryak, manuSya aura devagati sambandhI durgatiyoM ko roka detA hai tathA zlAghA, guNoM kA prakAza, bhakti aura bahumAna ko prApta karatA huA manuSya aura devasambandhI sugati ko bAMdhatA hai, siddhirUpa sugati ko vizuddha karatA haiM tathA vinaya-mUlaka sarva prakAra ke prazasta kAryoM ko sAdha letA hai aura sAtha meM bahuta se anya jIvoM ko bhI vinaya-dharma meM pravRtta karatA hai| TIkA-prastuta gAthA meM guru-bhakti aura sadharmI-janoM kI sevA kA phala pradarzita kiyA gayA hai| ziSya ne pUchA ki "bhagavan ! guru aura sadharmI bandhuoM kI sevAbhakti se isa jIva ko kyA phala prApta hotA hai?" ___ taba guru uttara dete haiM ki "he ziSya ! guru aura sadharmiyoM kI sevA se isa jIva ko vinayadharma kI prApti hotI hai aura vinayadharma ke prApta hone se samyaktva ke virodhI arthAt rokane vAle AzAtanAdi kAraNoM kA nAza karake yaha jIva, naraka, tiryak, manuSya aura devagati-sambandhI durgatiyoM ko roka detA hai tathA isa saMsAra meM bahumAna aura yaza Adi uttama guNoM se alaMkRta hotA huA deva aura manuSya gati ko prApta hotA hai| isa prakAra vinaya guNa se vaha samasta prakAra ke prazasta kAryoM ko AcaraNa meM lAkara mokSarUpa sadgati ke mArga jJAna, darzana aura cAritra ko vizuddha karatA hai| isake atirikta vaha anya jIvoM ko bhI isI mArga para calane ko prerita karatA hai| Upara AzAtanA ko samyaktva kA virodhI yA vinAzaka kahA gayA hai| yaha bhAva usakI vyutpatti se upalabdha ho jAtA hai| 'ApaM samyaktvalAbhaM zAtayati vinAzayati ityAzAtanA' 'Apa' zabda kA artha hai samyaktva-lAbha, usako vinAza karane vAle durguNa ko AzAtanA kahA gayA hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 107] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta mUlapATha meM jo vAkya AyA hai usakI saMskRta chAyA hai 'anatyAzAtanAzIlaH' arthAt AzAtanA karane kA jisakA zIla arthAt svabhAva na ho usako "anatyAzAtanAzIla" kahate haiN| tAtparya yaha hai ki jo jIva AzAtanA kA sarvathA tyAga karane vAlA ho vaha naraka, pazu, manuSya aura deva-sambandhI durgatiyoM ko prApta nahIM hotA / nArakI aura tiryak kI durgati to prasiddha hI hai, manuSya kI durgati adhamAdhama jAti meM utpanna honA aura deva-sambandhI durgati kilviSikatvAdi jAti hai tathA sugati ke viSaya meM manuSya kI sugati aizvaryayukta viziSTakula meM utpanna honA aura deva - sambandhI sugati ahamindrAdi padavI ko prApta karanA hai| aba AlocanA ke viSaya meM kahate haiN| - AloyaNAeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNaya ? AloyaNAeNaM mAyA- niyANamicchAdaMsaNasallANaM mokkhamaggavigghANaM anaMtasaMsArabaMdhaNANaM uddharaNaM karei / ujjubhAvaM ca jnnyi| ujjubhAvapaDivanne ya NaM jIve amAI itthIveyanapuMsagaveyaM ca na baMdha / puvvabaddhaM ca NaM nijjarei // 5 // AlocanayA bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? AlocanayA mAyAnidAnamithyA- darzanazalyAnAM mokSamArgavighnAnAmanantasaMsAravarddhanAnAmuddharaNaM karoti / RjubhAvaM pratipannazca jIvo'mAyI strIvedaM napuMsakavedaM ca na badhnAti / pUrvabaddhaM ca nirjarayati // 5 // padArthAnvayaH - bhaMte - he bhagavan, AloyaNAeNaM - AlocanA se, jIve jIva, kiM jaNayai - kisa phala kI prApti karatA hai, AloyaNAeNaM- AlocanA se, mAyA - chala-kapaTa, niyANa-nidAna, micchAdaMsaNa- mithyAdarzana, sallANaM- zalyoM kI, mokkhamagga- mokSamArga meM, vigghANaM vighna karane vAle tathA, aNaMtasaMsArabaMdhaNANaM - ananta saMsAra ko bar3hAne vAle- unakA, uddharaNaM- uddharaNa, kare - hai, ca- puna:, ujjubhAvaM - Rju bhAva ko, jaNayai - utpanna karatA hai, ujjubhAvapaDivanne - RjubhAva se yukta, jIve - jIva, amAI - mAyA se rahita, itthIveya napuMsagaveyaM ca strI-veda aura napuMsaka veda ko, na baMdhai-nahIM bAMdhatA hai, ca-vA, puvvabaddhaM - pUrva bAMdhe hue ko, nijjarei - nirjarA kara detA hai / - karatA mUlArtha - prazna - he bhadanta ! AlocanA se jIva kisa phala ko prApta karatA hai? uttara - AlocanA se yaha jIva mokSa mArga ke vighAtaka aura ananta saMsAra ko dene vAle mAyA, nidAna aura mithyAdarzana rUpa zalyoM ko dUra kara detA hai aura RjubhAva - saralatA ko utpanna karatA hai tathA RjubhAva ko prApta karake mAyA se rahita huA yaha jIva, strIveda yA napuMsakaveda ko nahIM bAMdhatA, atha ca pUrva meM baMdhe hue kI nirjarA kara detA hai / TIkA - prastuta gAthA meM AlocanA ke phala kA digdarzana karAyA gayA hai| AtmA meM lage hue doSoM ko gurujanoM ke samIpa niSkapaTa bhAva se prakAzita karake unakI AjJAnusAra prAyazcita karane ko AlocanA kahA jAtA hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 108 ] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziSya ne pUchA ki bhagavan ! AlocanA kA kyA phala hai? guru ne uttara diyA ki he vatsa ! AlocanA se mAyA, nidAna aura mithyAdarzana rUpa zalyoM kI nivRtti hotI hai| mAyA kA artha hai-kapaTa aura dmbh| kisI nimitta-vizeSa ko lekara tapa karanA arthAt "mere isa tapa ke prabhAva se aisA ho jAe" isa prakAra kI kAmanA karanA nidAna hai| mithyAtva arthAt asadRSTi ko mithyA-darzana kahate haiN| ina tInoM ko jaina-darzana meM zalya mAnA gayA hai| jisa prakAra zarIra meM rahA huA tomarAdi kA zalya zarIra ko atyanta pIr3A dene vAlA hotA hai, usI prakAra AtmA meM rahe hue ye mAyAdi zalya bhI sAdhaka ke lakSya arthAt mokSa-mArga meM vighna rUpa haiM aura ananta saMsAra ke bar3hAne vAle haiM, parantu AlocanA ke dvArA yaha jIva ina mAyAdi zalyoM ko dUra kara detA hai| tAtparya yaha hai ki jaise zarIragata zalya kI dekhabhAla karake usako zarIra se nikAla kara pheMka diyA jAtA hai, usI prakAra AlocanA se yaha jIva mAyAdi zalyoM se rahita ho jAtA hai| evaM niHzalya hone se vaha RjubhAva ko prApta karatA hai aura mAyArahita ho jAtA hai| taba mAyArahita hone se vaha strI athavA napuMsaka veda ko nahIM bAMdhatA aura yadi kadAcit unakA pUrvabhava meM baMdha bhI ho cukA ho to usakA vaha nAza kara detA hai| isa kathana meM itanA aura samajha lenA cAhie ki agara usa jIva ke isa janma meM sAre karma naSTa ho jAeM, taba to vaha mokSa ko prApta karatA hai aura yadi kucha bAkI raha gae hoM to vaha puruSa-veda ko hI bAMdhatA hai, arthAt mRtyu hone ke anantara vaha puruSa hI banatA hai, strI athavA napuMsaka nhiiN| isa sAre kathana kA sArAMza itanA hI hai ki Atma-zuddhi kA viziSTatama sAdhana AlocanA hai| aba nindA ke viSaya meM kahate haiM - niMdaNayAeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai? niMdaNayAeNaM pacchANutAvaM jnnyi| pacchANutAveNaM virajjamANe karaNaguNaseDhiM pddivjji| karaNaguNaseDhIpaDivanne ya NaM aNagAre mohaNijjaM kammaM ugghaaei|| 6 // nindanena bhadanta ! jIvaH kiM janayati? nindanayA pazcAttApaM jnyti| pazcAdanutApena virajyamAnaH karaNaguNazreNiM prtipdyte| karaNaguNazreNipratipannazcAnagAro mohanIyaM krmodghaatyti|| 6 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhadaMta, niMdaNayAeNaM-AtmanindA karane se, jIva-jIva, kiM jaNayai-kisa guNa ko prApta karatA hai, niMdaNayAeNaM-Atma-nindA se, pacchANutAvaM jaNayai-pazcAttApa ko utpanna karatA hai, pacchANutAveNaM-pazcAttApa se, virajjamANe-vairAgya yukta hotA huA, karaNaguNaseDhiMkaraNaguNa-zreNI ko, paDivajjai-prApta kara letA hai, ya-phira, karaNaguNaseDhiM-karaNaguNazreNI ko, paDivanne-prApta huA, aNagAre-anagAra, mohaNijja-mohanIya, kamma-karma ko, ugghAei-kSaya karatA hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [109] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlArtha - prazna - he bhagavan ! AtmanindA karane se jIva kisa guNa ko prApta karatA hai? uttara - Atma-nindA se pazcAttApa kI utpatti hotI hai, pazcAttApa se vairAgya - yukta hotA huA yaha jIva karaNaguNazreNI ko prApta karatA hai, phira karaNaguNa-zreNI ko prApta huA anagAra darzana - mohanIya karma kA nAza kara detA hai| TIkA- AlocanA ke anantara Atma-nindA - Atmagata doSoM ke vimarzana karane kA isalie vidhAna kiyA gayA hai ki AlocanA meM usakI adhika AvazyakatA hai| Atma-nindA ke binA AlocanA meM puSTi nahIM AtI, ataH prastuta mUlagAthA meM AtmanindA kA phala pradarzana karate haiN| ziSya pUchatA hai ki bhagavan ! AtmanindA se isa jIva ko kisa phala kI prApti hotI hai ? ziSya ke isa prazna kA uttara dete hue guru kahate haiM ki he bhadra ! AtmanindA arthAt Atmagata doSoM ke vimarza se pazcAttApa kI utpatti hotI hai - "hAya ! maiMne yaha ayogya kArya kyoM kiyA !" ityAdi prakAra kA jaba hRdaya meM pazcAttApa utpanna hotA hai taba usa pazcAttApa se jIva ko tIvra vairAgya utpanna ho jAtA hai aura usa vairAgya ke prabhAva se vaha karaNaguNazreNI - kSapaka zreNI ko prApta kara letA hai, aura kSapaka zreNI ko prApta karane vAlA sAdhu zIghra hI mohanIya karma kA kSaya kara detA hai, jisakA ati nikaTa phala mokSa hai| apUrvakaraNa se guNa kA hetu jo zreNI hai usI kA nAma karaNaguNazreNI hai| athavA karaNaguNa se - apUrvakaraNAdi ke mAhAtmya se prApta hone vAlI jo zreNI hai usI kA nAma karaNaguNa- zreNI hai, isI kA dUsarA nAma 'kSapaka-zreNI" hai| 44 tAtparya yaha hai ki tathAkaraNa arthAt piMDavizuddhi Adi se upalakSita jJAnAdi guNoM kI zreNI ko uttarottara paramparArUpa meM grahaNa karatA hai; arthAt piMDa - vizuddhi se jJAnAdi guNoM ko aMgIkAra karatA hai| isake atirikta saMpradAya ke anusAra, jina guNoM ko AtmA ne prathama kabhI prApta na kiyA ho una guNoM kI zreNI kA nAma apUrva- karaNaguNa- zreNI hai| apUrva- karaNaguNa-zreNI ko prApta karane vAlA bhikSu darzana - mohanIya Adi karmoM kI prakRtiyoM ko kSaya karake mokSa ko prApta kara letA hai| yaha AtmanindA kI phalazruti hai| aba gardA ke viSaya meM kahate haiM. - garahaNayAeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNaya ? garahaNayAeNaM apurakkAraM jnnyi| apuraskAragae NaM jIve appasatthehiMto jogehiMto niyattei, pasatthe ya paDivajjai / pasatthajogapaDivanne ya NaM aNagAre aNaMtaghAipajjave khavei // 7 // garhayA bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? garhayA'puraskAraM janayati / apuraskAragato jIvo'prazastebhyo yogebhyo nivartate, prazastayogAMzca pratipadyate / prazastayogapratipannazcAnagAro'nantaghAtinaH paryAyAn kSayati // 7 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 110] sammattaparakkamaM egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH - bhaMte - he bhagavan, garahaNayAeNaM - garhA se, jIve jIva, kiM jaNayai - kisa phala ko prApta karatA hai; garahaNayAeNaM garhA se, apurakkAraM apuraskAra ko, jaNayai - utpanna karatA hai, apurakkAragae NaM-apuraskAra ko prApta huA, jIve - jIva, appasatthehiMto - aprazasta, jogehiMto-yogoM se, niyatter3a - nivRtta ho jAtA hai, ya-phira, pasatthe - prazasta yogoM ko, paDivajjai - grahaNa karatA hai, pasatthajogapaDivanne - prazasta yogoM ko prApta huA, ya NaM- -- punaH, aNagAre - anagAra, aNataghAipajjaveanantaghAti-paryAyoM ko, khavei - kSaya kara detA hai| mUlArtha - ( prazna ) - he bhadanta ! Atma garhA karane se jIva kisa phala ko prApta karatA hai? uttara - Atma-gardA se yaha jIva apuraskAra arthAt Atma-namratA ko prApta karatA hai| Atma-namratA ko prApta huA jIva aprazasta yogoM se nivRtta ho jAtA hai aura prazasta yogoM ko prApta karatA hai tathA prazasta yogoM se yukta huA anagAra- sAdhu ananta ghAtI - paryAyoM ko kSaya kara detA hai| TIkA - nindA ke bAda 'aba garhA ke phala kA varNana karate haiN| ziSya ne pUchA ki bhagavan ! Atma-gardA se kisa phala kI prApti hotI hai ? taba guru ne uttara diyA ki " he ziSya ! Atma-garhA se Atma-vinamratA kI prApti hotI hai, arthAt sAdhaka Atma- gaurava kA parityAga karake Atma- laghutA ko prApta karatA hai| Atma-vinamratA se vaha azubha yogoM se nivRtta hokara zubha yogoM ko prApta karatA hai| isa prakAra zubha yogoM ko dhAraNa karane vAlA muni ananta jJAna aura ananta - darzana ke ghAtaka 'jo jJAnAvaraNIya Adi karma-paryAya haiM unako kSaya kara detA hai| jisake prabhAva se usako mokSa pada kI prApti ho jAtI hai| paryAya zabda se yahAM para karma-vargaNAoM kA grahaNa samajhanA cAhie tathA 'yoga' zabda se mana, vacana aura kAyA kA vyApAra abhimata hai| AlocanA, vAstava meM sAmAyika vAle jIvoM kI hI ThIka hotI hai| ataH aba sAmAyika ke viSaya meM kahate haiM sAmAieNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? / sAmAieNaM sAvajjajoga-viraiM jaNayai // 8 // sAmAyikena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / sAmAyikena sAvadyayogaviratiM janayati // 8 // padArthAnvayaH - bhaMte - he bhagavan, sAmAieNaM- sAmAyika se, jIve - jIva, kiM jaNayai- kyA phala prApta karatA hai? sAmAieNa - sAmAyika se, sAvajjajoga viraiM- sAvadyayogavirati ko, jaNayai - prApta karatA hai| mUlArtha - ( prazna ) - he bhagavan ! sAmAyika karane se jIva kisa guNa ko prApta karatA hai? uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 111] sammattaparakkamaM egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-sAmAyika se yaha jIva sAvadyayogoM se nivRtti ko prApta karatA hai| TIkA-AlocanA Adi ke anantara SaDAvazyaka kA phala batAte hue prathama sAmAyika kA phala batAte haiN| samabhAva meM sthira hone kA nAma sAmAyika hai| usake anuSThAna kA phala pUchane para guru uttara dete haiM ki sAmAyika ke anuSThAna se sAvadha yoga arthAt pApamaya mana, vacana aura kAyA ke vyApAroM se isa jIva kI nivRtti ho jAtI hai| kAraNa yaha hai ki sAmAyika meM sAvadha yogoM kA pratyAkhyAna kiyA jAtA hai aura zubha yogoM ke dvArA karmoM kI nirjarA meM pravRtti karane kA yatna kiyA jAtA hai| . sAmAyika karate hue sAmAyika ke nirUpakoM kI stuti nitAnta Avazyaka hai, ataH aba usake viSaya meM kahate haiM - cauvvIsatthaeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? // cauvvIsatthaeNaM daMsaNavisohiM jaNayai // 9 // caturviMzatistavena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? // caturviMzatistavena darzanavizuddhiM janayati // 9 // padArthAnvayaH-bhaMte-he pUjya, cauvvIsatthaeNaM-caturviMzati-stava se, jIve-jIva, kiMjaNayai-kyA phala utpanna karatA hai? cauvvIsatthaeNaM-caturviMzatistava se, daMsaNavisohi-darzana-vizuddhi ko, jaNayai-utpanna karatA hai| mUlArtha-(prazna )-he pUjya ! caturviMzati-stava se yaha jIva kisa phala kI prApti karatA hai? uttara-caturviMzatistava se yaha jIva darzana-samyaktva kI vizuddhi kara letA hai| TIkA-aba dvitIya Avazyaka ke viSaya meM pUchate haiN| ziSya kahatA hai ki bhagavan ! caturviMzatistava kA pATha karane se kisa phala kI prApti hotI hai? isakA guru uttara dete haiM ki caturviMzatistava ke pATha se yaha jIva, darzana kI vizuddhi karatA hai, arthAt darzana meM bAdhA utpanna karane vAle jo karma haiM, ve saba dUra ho jAte haiN| tAtparya yaha hai ki isa avasarpiNI meM jo caubIsa tIrthaMkara hue haiM unakI zraddhApUrvaka stuti karane se isa jIva kA samyaktva nirmala ho jAtA hai| . tIrthaMkaroM kI stuti bhI AsannopakArI gurujanoM kI vandanA karane para hI saphala ho sakatI hai, ataH aba guru-vandanA ke viSaya meM kahate haiM - vaMdaNaeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? // vaMdaNaeNaM nIyAgoyaM kamma khvei| uccAgoyaM kammaM nibNdhi| sohaggaM ca NaM apaDihayaM ANAphalaM nivvttei| dAhiNabhAvaM ca NaM jaNayai // 10 // vandanayA bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / vandanayA nIcairgotraM karma ksspyti| uccairgotraM karma bjaati| saubhAgyaM caaprtihtmaajnyaaphlmutpaadyti| dAkSiNyabhAvaM ca janayati // 10 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [112] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH-bhaMte-bhagavan, vaMdaNaeNaM-guru-vandanA se, jIve-jIva, kiM jaNayai-kisa phala ko utpanna karatA hai? vaMdaNaeNaM-vandanA se, nIyAgoyaM-nIca gotra, kamma-karma ko, khavei-kSaya karatA hai, uccAgoyaM-uccagautra ko, nibaMdhai-bAMdhatA hai, ca NaM-phira, sohaggaM-saubhAgya, apaDihayaM-apratihata, ANAphalaM-AjJAphala ko, nivvattei-utpanna karatA hai, ca NaM-tathA, dAhiNabhAvaM-dakSiNa bhAva ko, jaNayai-upArjana karatA hai| mUlArtha-(prazna)-he bhagavan ! vandanA se yaha jIva kisa phala ko prApta karatA hai? uttara-vandanA se yaha jIva nIca gotra-karma kA kSaya karatA hai aura ucca gotra ko bAMdhatA hai tathA apratihata saubhAgya aura AjJA-phala ko prApta karatA hai evaM dakSiNa-bhAva kA upArjana karatA hai| TIkA-prastuta sUtra meM guru vandanA kA phala batAte hue prazna ke uttara meM kahate haiM ki gurujanoM kI vandanA karane se yadi isa jIva ne nIca gotra bhI bAMdhA huA ho to usako dUra karake vaha ucca gotra ko bAMdha letA hai, arthAt jina karmoM ke prabhAva se vaha adhama kula meM utpanna hotA hai unakA vinAza karake uttama kula meM utpanna karAne vAle. karmoM kA upArjana kara letA hai| isake atirikta vaha saubhAgya aura saphala AjJA ke phala ko prApta karatA hai, arthAt janasamudAya kA vaha mAnya bana jAtA hai aura dAkSiNya bhAva ko prApta karatA hai| tAtparya yaha hai ki usakA saubhAgya spRhaNIya bana jAtA hai aura janasamudAya para usakA pUrNa prabhAva hotA hai, isIlie vaha vizva kA pyArA bana jAtA hai, usa para sabhI loga vizvAsa karate haiM, tathA sabhI avasthAoM meM loga usake anukUla rahate haiM aura vaha logoM ke anukUla rahatA hai| aba pratikramaNa kA ullekha karate haiM, yathA - paDikkamaNeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? paDikkamaNeNaM vayachiddANi pihei| pihiyavayachidde puNa jIve niruddhAsave asabalacaMritte aTThasu pavayaNa-mAyAsu uvautte apuhatte suppaNihie viharai // 11 // pratikramaNena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? pratikramaNena vratacchidrANi pidadhAti, pihitavratacchidraH punarjIvo niruddhAzravo'zabalacAritrazcASTasu pravacanamAtRSUpayukto'pRthaktvaH supraNihito viharati // 11 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan, paDikkamaNeNaM-pratikramaNa se, jIva-jIva, kiM jaNayai-kisa phala ko prApta karatA hai? paDikkamaNeNaM-pratikramaNa se, vayachiddANi-vratoM ke chidroM ko, pihei-DhAMpatA hai, pihiyavayachidde-pihita-vrata-chidra, puNa-phira, jIva-jIva, niruddhAsave-nirodha kiyA hai AsravoM ko jisane, asabala-akarbura, caritte-cAritravAn, aTThasu-ATha, pavayaNa-mAyAsu-pravacana-mAtAoM * uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [113] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM, uvautte-upayukta, apuhatte-pRthaktva se rahita, suppaNihie-bhalI prakAra se samAdhiyukta hokara saMyamamArga meM, viharai-vicaratA hai| mUlArtha-(prazna)-he bhagavan ! pratikramaNa se jIva ko kisa guNa kI prApti hotI hai? uttara-he ziSya ! pratikramaNa se jIva vratoM ke chidroM ko DhAMpatA hai, arthAt grahaNa kie hue vratoM ko doSoM se bacAtA hai, phira zuddha vratadhArI hokara AzravoM ko rokatA huA ATha pravacana-mAtAoM meM sAvadhAna ho jAtA hai aura vizuddha cAritra ko prApta karake unase alaga na hotA huA samAdhipUrvaka saMyama-mArga meM vicaratA hai| ____TIkA-prastuta sUtra meM pratikramaNa nAma ke caturtha Avazyaka ke phala kA varNana kiyA gayA hai| ziSya pUchatA hai ki bhagavan ! pratikramaNa kA kyA phala hai? uttara meM guru pratikramaNa kA phala batAte hue kahate haiM ki pratikramaNa se yaha jIva grahaNa kie hue ahiMsAdi vratoM meM aticArarUpa jo chidra haiM unako DhAMpane kA udyoga karatA hai, arthAt vratoM meM lagane vAle aticArAdi doSoM ko dUra karatA hai| isa prakAra vratoM ko aticAra Adi doSoM se rahita karake vaha apane cAritra ko zabala arthAt kaluSita nahIM hone detaa| zuddha-cAritrayukta hokara Asrava-dvAroM ko rokatA huA pApa ke mArgoM kA nirodha karatA huA, ATha pravacana-mAtAoM ke ArAdhana meM sAvadhAna ho jAtA hai aura unase pRthak na hokara saMyama-mArga meM samAhita citta hokara vicaratA hai| ATha pravacana-mAtAoM kA varNana pIche A cukA hai| pratikramaNa kA artha hai pIche haTanA, arthAt sAvadha-pravRtti meM jitane Age bar3he the utane hI pIche haTa jaanaa| yaha pratikramaNa 22 tIrthaMkaroM ke samaya meM to doSa ke lagane para hI kiyA jAtA thA, parantu prathama aura caramatIrthaMkara ke samaya meM to doSa lage athavA na lage, pratikramaNa karane kA to nitya vidhAna hai| isa prakAra caturtha Avazyaka kA phala batAyA gayA hai, aba pAMcaveM kAyotsarga nAma ke Avazyaka ke viSaya meM kahate haiM - kAussaggeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? ' kAussaggeNaM tIyapaDuppannaM pAyacchittaM visohei| visuddhapAyacchitte ya jIve nivvuyahiyae ohariyabharuvva bhAravahe pasatthajjhANovagae suhaM suheNaM viharai // 12 // kAyotsargeNa bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? kAyotsargeNAtItapratyutpannaM prAyazcittaM vishodhyti| vizuddhaprAyazcittazca jIvo nivRtahRdayo'pahRtabhAra iva bhAravahaH prazasta-dhyAnopagataH sukhaM sukhena viharati // 12 // padArthAnvayaH-bhaMte-he pUjya, kAussaggeNaM-kAyotsarga se, jIve-jIva, kiM jaNayai-kisa guNa 1. 'pratikramaNena aparAdhebhyaH pradIpanivartanAtmakena' iti vRttikaarH| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [114] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko prApta karatA. hai? kAussaggeNaM-kAyotsarga se, tIya-atItakAla, paDuppannaM-vartamAnakAla ke, pAyacchittaM-prAyazcita ko, visohei-vizodhana karatA hai, ya-phira, visuddha pAyacchitte-prAyazcitta se vizuddha huA, jIve-jIva, nivvuyahiyae-cintArahita hRdaya vAlA, ohariyabharuvva-bhAravahe-utAra diyA hai bhAra jisane aise bhAravAhaka kI taraha, pasatthajjhANovagae-prazasta dhyAnayukta, suhaM suheNaM-sukhapUrvaka, viharai-vicaratA hai| mUlArtha-(prazna)-he bhagavan ! kAyotsarga se jIva kisa guNa kI prApti karatA hai? uttara-kAyotsarga se sAdhaka atIta aura vartamAna kAla ke aticAroM kA zodhana karatA hai| phira prAyazcita se vizuddha hokara dUra ho gayA hai bhAra jisakA aise zAMta hRdaya-bhAravAhaka kI bhAMti cintA-rahita hokara prazasta dhyAna meM lagA huA sukha-pUrvaka vicaratA hai| ___TIkA-kAyotsarga kA phala varNana karate hue zAstrakAra kahate haiM ki kAyotsarga arthAt dhyAnAvasthA meM zarIra dvArA samasta ceSTAoM kA parityAga kara dene para cirakAla ke lage hue aura vartamAna kAla meM laga rahe aticAroM arthAt doSoM kI vizuddhi hotI hai, arthAt pramAda ke kAraNa AtmA ke sAtha lage hue atIta aura vartamAna kAlIna doSa dUra hote haiN| una doSoM ke dUra ho jAne para yaha jIva isa prakAra halakA aura zAnta ho jAtA hai jisa prakAra sira para se bhAra ke utara jAne se eka bhAra-vAhaka sukhI ho jAtA hai| tadanantara vaha dhyAna-pUrvaka hokara sukha-pUrvaka isa saMsAra meM vicaratA hai| isa prakAra kAyotsarga kA viziSTa phala varNana kiyA gyaa| aba chaThe pratyAkhyAna nAmaka Avazyaka kA phala batAte haiM - . .. paccakkhANeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? paccakkhANeNaM AsavadArAI nirNbhi| (paccakhANeNaM icchAnirohaM jnnyi| icchAniroha gae ya NaM jIve savvadavvesu viNIyataNhe sIibhUe viharai // 13 // ) pratyAkhyAnena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? pratyAkhyAnenAsrava-dvArANi nirunnddhi| pratyAkhyAnena icchAnirodhaM jnyti| icchAnirodhagatazca jIvaH sarvadravyeSu vinItatRSNaH zItIbhUto viharati // 13 // __padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan, paccakhANeNaM-pratyAkhyAna se, jIve-jIva, kiM jaNayai-kisa guNa kI prApti karatA hai, paccakkhANeNaM-pratyAkhyAna se, AsavadArAI-Asrava dvAroM ko, niraMbhai-roka detA hai, icchAniroha-icchA-nirodha ko, jaNayai-utpanna karatA hai, ya-punaH, icchAnirohaM gae-icchA-nirodha ko prApta huA, jIve-jIva, savvadavvesu-sarva dravyoM meM, viNIyataNhe-tRSNA se rahita aura, sIibhUe-zItalIbhUta hokara, viharai-vicaratA hai| ___ mUlArtha-(prazna )-he bhagavan ! pratyAkhyAna karane se isa jIva ko kyA phala milatA hai? 1. bRhadvRtti meM to itanA hI pATha hai-parantu braikeTa meM diyA gayA pATha anya hastalikhita pratiyoM meM upalabdha hotA hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [115] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-he ziSya ! pratyAkhyAna se jIva Asrava-dvAroM ko roka detA hai, tathA pratyAkhyAna se icchAoM kA nirodha karatA hai, phira icchA-nirodha ko prApta huA jIva sarva dravyoM meM tRSNA-rahita hokara parama zAMti meM vicaratA hai| TIkA-"pratyAkhyAna arthAt mUlaguNa vA uttaraguNarUpa pratyAkhyAna se isa jIva ko kisa guNa kI prApti hotI hai? ziSya ke isa prazna kA uttara dete hue guru kahate haiM ki pratyAkhyAna karane se Azrava-dvAroM kA arthAt karmANuoM ke Ane ke sabhI mArgoM kA nirodha hotA hai tathA pratyAkhyAna se icchAoM kA nirodha hotA hai| icchA-nirodha hone se yaha jIva sarva dravyoM-padArthoM meM tRSNArahita ho jAtA hai aura tRSNArahita hone se vaha paramazAMti ko prApta hotA huA vicaratA hai| tAtparya yaha hai ki jisa vastu kA pratyAkhyAna (tyAga-niyama yA pratijJA) kiyA jAtA hai, phira usa vastu ko prApta karane, athavA prApta huI vastu kA upabhoga karane kI icchA nahIM hotii| isa prakAra icchA-nirodha se isa jIva kI samasta padArthoM para se tRSNA uTha jAtI hai aura jaba tRSNA uTha gaI to bAhya aura Abhyantara ke santApoM se rahita hokara sAdhaka parama zAMti meM vicaraNa karatA hai| aba stuti-maMgala-pATha ke phala ke viSaya meM kahate haiM, yathA - thayathaimaMgaleNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? thaya-thuimaMgaleNaM-nANa-dasaNa-caritta-bohilAbhaM jnnyi| nANa-dasaNacaritta- bohilAbhasaMpanne ya NaM jIve aMtakiriyaM kappavimANovavattiyaM ArAhaNaM ArAhei // 14 // stavastutimaGgalena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / stava-stuti-maGgalena jJAna-darzana-cAritra-bodhilAbhaM jnyti| jJAna-darzanacAritrabodhi-lAbhasampannazca jIvo'ntakriyAM kalpavimAnotpattikAmArAdhanAmArAdhnoti // 14 // padArthAnvayaH-thaya-thui-stava-stuti, maMgaleNaM-maMgala se, bhaMte-he pUjya, jIva-jIva, kiM jaNayai-kisa guNa ko prApta karatA hai? thayathui-stava-stuti, maMgaleNaM-maMgala se, nANadaMsaNacarittabohilAbhaM-jJAna-darzana-cAritra-rUpa bodhilAbha kA, jaNayai-upArjana karatA hai, nANadaMsaNacarittabohilAbhasaMpanne-jJAna-darzana-cAritra-rUpa bodhilAbha se saMpanna, jIve-jIva, aMtakiriyaM-anta-kriyA vA, kappavimANovavattiyaM-kalpavimAnotpatti kI, ArAhaNaM-ArAdhanA kA, ArAhei-ArAdhana karatA hai| ___ mUlArtha-(prazna)-he bhagavan ! stava-stuti-maMgala pATha se jIva ko kisa phala kI prApti hotI hai? uttara-stava-stuti maMgala-pATha se jIva jJAna, darzana aura cAritra rUpa bodhilAbha ko prApta karatA hai, phira jJAna, darzana aura cAritra rUpa bodhilAbha ko prApta karane vAlA jIva, aMtakriyA vA kalpavimAnotpatti ko prApta karatA hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [116] sampattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-prastuta sUtra meM arihaMta aura siddha bhagavAn kI stuti karane kA phala pradarzana kiyA gayA hai| ziSya ke pUchane para ki bhagavan ! stava-stutimaMgala-pATha ke karane se isa jIva ko kyA phala milatA hai? guru uttara dete haiM ki he bhadra ! stavastutimaMgala-pATha kA phala jJAna, darzana aura cAritra rUpa bodhi-lAbha kI prApti hai aura bodhi-lAbha ko prApta karane vAlA jIva antakriyA arthAt mokSa kI ArAdhanA-prApti karatA hai athavA kalpa-devalokoM meM, yA navagraiveyaka aura pAMca anuttara-vimAnoM meM utpanna hotA hai| isakA tAtparya yaha hai ki bodhi-lAbha se saMsAra kA anta karane vAlI athavA karmoM kA kSaya karane vAlI arthAt jisa kriyA ke anuSThAna se anta meM antakriyA arthAt mokSa kI prApti hotI hai usa antakriyA ko prApta karatA hai| sArAMza yaha hai ki yadi isa jIva ke samasta ghAti-karmoM kA kSaya ho gayA ho taba to use mokSa kI prApti hotI hai aura yadi kucha karma bAkI raha gae hoM, taba vaha AtmA navagraiveyaka aura pAMca anuttara-vimAna tathA kalpa-vimAnoM meM-jo ki svarga meM saba se uttama sthAna hai vahAM utpanna hotI hai| vahAM se cyava kara uttama mAnava-bhava ko prApta karake anta meM mokSa ko prApta karatI hai| yahI stutimaMgala-pATha kI ArAdhanA kA phala hai| karmoM kI vilakSaNatA se antakriyA ke bhI cAra-bheda varNana kie gae haiN| 1. alpasaMyama, alpavedanA-jaise marudevI maataa| 2. alpasaMyama, bahuvedanA-jaise gjsukumaal| 3. bahukAlasaMyama, alpavedanA-jaise bharata ckrvtii| 4. bahukAlasaMyama, bahuvedanA-jaise sanatakumAra ckrvrtii| isa prakAra antakriyA ke cAra bheda kahe gae haiN| . thayathui-stava-stuti' meM prAkRta ke kAraNa pratyaya-vyatyaya arthAt 'kti' pratyayAnta kA paranipAta kiyA gayA hai| evaM stava zabda se yahAM para zakra-stava kA grahaNa hai aura stuti se ekAdi saptazlokAnta stuti kA arthAt caturviMzatastava kA grahaNa karanA cAhie aura maMgala zabda inakI viziSTatA kA dyotaka hai| stutipATha ke anantara aba kAlapratyupekSaNA arthAt pratilekhanA ke viSaya meM kahate haiM - kAlapaDilehaNayAeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? / kAlapaDilehaNayAeNaM nANAvaraNijjaM kammaM khavei // 15 // kAlapratilekhanayA bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? kAlapratilekhanayA jJAnAvaraNIyaM karma kSapayati // 15 // padArthAnvayaH-kAlapaDilehaNayAeNaM-kAlapratilekhanA se, bhaMte-he bhagavan ! jIve-jIva, kiM jaNayai-kyA phala prApta karatA hai, kAlapaDilehaNayAeNaM-kAla-prati-lekhanA se, nANAvaraNijjaM kamma-jJAnAvaraNIya karma ko, khavei-khapAtA hai| mUlArtha-(prazna)-he pUjya ! svAdhyAyAdi kAla kI pratilekhanA se jIva kisa phala kI prApti karatA hai? * uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [117] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-kAla-pratilekhanA se jIva jJAnAvaraNIya karma kA kSaya karatA hai| TIkA-yahAM para 'kAla' zabda se svAdhyAya-kAla kA grahaNa karanA caahie| Agama-vihita jo pradoSikAdi kAla haiM unameM yathAvidhi nirUpaNa-grahaNa karanA, tathA pratijAgaraNA arthAt samaya kA vibhAga karake usake anusAra kriyAeM karanA, yaha kAla-pratilekhanA hai| kAla-pratilekhanA ke phala ke viSaya meM ziSya ke prazna kA uttara dete hue guru kahate haiM ki kAla-pratilekhanA arthAt pratyupekSaNA ke dvArA yaha jIva jJAnAvaraNIya karma kA kSaya kara detA hai| kAraNa yaha hai ki samaya-vibhAga meM AtmA ko pramAda-rahita honA par3atA hai aura upayoga rakhanA par3atA hai| usakA phala jJAnAvaraNIya karma kA kSaya hotA hai| kadAcit akAla meM svAdhyAya kiyA gayA ho to usakA prAyazcita karanA cAhie, ataH aba prAyazcita ke viSaya meM kahate haiM - . pAyacchittakaraNeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? / pAyacchittegaM pAvakammavisohiM jnnyi| niraiyAre Avi bhavaiH sammaM ca NaM pAyacchittaM paDivajjamANe maggaM ca maggaphalaM ca visohei, AyAraphalaM ca ArAhei // 16 // prAyazcittakaraNena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? prAyazcittena pApakarmavizuddhiM jnyti| nirticaarshcaapibhvti| samyak ca prAyazcittaM pratipadyamAnaH (samyaktva-) mArgaJca (samyaktva-) mArgaphalaJca vizodhayati, AcAraJcAcAraphalaJcArAdhayati // 16 // padArthAnvayaH-pAyacchittakaraNeNaM-prAyazcita ke karane se, bhaMte-he bhagavan ! jIve-jIva, kiM jaNayai-kisa phala kI prApti karatA hai? pAyacchitteNaM-prAyazcitta se, pAvakammavisohiM-pApakarma kI vizuddhi kA, jaNayai-upArjana karatA hai, ca-phira, samma-bhalI prakAra, pAyacchittaM-prAyazcitta ko, paDivajjamANe-grahaNa karatA huA, niraiyAre Avi-niraticAra bhI, bhavai-ho jAtA hai, ca-tathA, maggaM-mArga kI, ca-aura, maggaphalaM-mArga ke phala kI, visohei-vizuddhi karatA hai, AyAraM-AcAra kI, ca-aura, AyAraphalaM-AcAra ke phala kI, ArAhei-ArAdhanA karatA hai| mUlArtha-(prazna)-he pUjya ! prAyazcita karane se jIva ko kisa phala kI prApti hotI hai? uttara-he ziSya ! prAyazcitta se yaha jIva pApa-karma kI vizuddhi kara letA hai, phira vaha niraticAra-vrata ke aticAroM arthAt doSoM se rahita ho jAtA hai tathA samyak prakAra se prAyazcitta ko grahaNa karatA huA jJAna-mArga aura usake phala kI vizuddhi karatA hai aura . AcAra tathA AcAra ke phala kI ArAdhanA kara letA hai| ___TIkA-jisake karane se pApoM kA viccheda ho jAe use prAyazcitta kahate haiM, isalie AlocanAdi prAyazcitta se pApoM kI vizuddhi hotI hai aura pApoM kI vizuddhi se isa jIva kA cAritra niraticAra arthAt uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [118] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aticAroM se rahita ho jAtA hai| itanA hI nahIM, kintu zuddha mana se prAyazcitta ko grahaNa karatA huA jIva kalyANa ke mArga aura usake phala ko bhI vizuddha kara letA hai, arthAt samyaktva aura usake phalarUpa jJAna ko nirmala kara letA hai tathA cAritra aura usake phala mokSa ko prApta kara letA hai| pahale aTThAisaveM adhyayana meM kaha Ae haiM ki sabase pahale darzana hotA hai, tathA cAritra-prApti nibandhana hone se darzana aura jJAna hI usakA phala hai, ataH jJAnAcArAdi kA phala mokSa kahA gayA hai| athavA "mArga" zabda se muktimArga kA grahaNa karanA cAhie aura kSAyopazamika darzanAdi usa mArga ke phala haiN| jaba ve prakarSa dazA ko prApta hue kSAyika bhAva ko prApta hote haiM, taba unakA phala mukti hai| isalie vizodhanA aura ArAdhanA ke dvArA sarvadA niraticAra saMyama kA hI pAlana karanA cAhie, jisakA ki phala mokSa-pada kI prApti hai| khamAvaNayAeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? khamAvaNayAeNaM palhAyaNabhAvaM jnnyi| palhAyaNabhAvamuvagae ya savvapANa-bhUya-jIva-sattesu mittiibhaavmuppaaei| mittIbhAvamuvagae yAvi jIve bhAva-visohiM kAUNa nibbhae bhavai // 17 // kSamApanayA bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? kSamApanayA prahlAdanabhAvaM jnyti| prahlAdanabhAvamupagatazca sarvaprANabhUtajIvasattveSu maitrIbhAvamupagatazcApi jIvaH bhAvavizuddhiM kRtvA nirbhayo bhavati // 17 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan ! khamAvaNayAeNaM-kSamApanA se, jIva-jIva, kiM jaNayai-kyA phala prApta karatA hai, khamAvaNayAeNaM-kSamApanA se, palhAyaNabhAvaM-prahlAdanabhAva arthAt citta kI prasannatA ko, jaNayai-prApta karatA hai, palhAyaNabhAvaM-citta-prasannatA ko, uvagae-prApta huA, savvapANabhUyajIvasattesu-sarvaprANa-bhUta-jIva-sattvoM meM, mittIbhAvaM-maitrIbhAva ko, uppAei-utpanna karatA hai, ya-phira, mittIbhAvaM-maitrIbhAva ko, uvagae-prApta huA, jIve-jIva, bhAvavisohiM-bhAvavizuddhi, kAUNa-karake, nibbhae-nirbhaya, bhavai-ho jAtA hai| mUlArtha-(praznaH)-he bhagavan ! kSamApanA se jIva ko kisa phala kI prApti hotI hai? . uttara-he ziSya ! kSamApanA se prahlAdanabhAva arthAt citta kI prasannatA kI prApti hotI hai, citta-prasannatA kI prApti se sarva-prANa-bhata-jIva aura sattva Adi meM maitrIbhAva kI utpatti hotI hai aura maitrIbhAva ko prApta karake yaha jIva bhAva-vizuddhi ke dvArA sarvathA nirbhaya ho jAtA hai| ____TIkA-prastuta gAthA meM kSamA ke phala kA varNana kiyA gayA hai| kisI ke dvArA aparAdha ho jAne para pratikAra kA sAmarthya rakhate hue bhI usakI upekSA kara denA, arthAt kisI prakAra kA daMDa dene ke lie udyata na honA kSamA kahalAtI hai| ziSya pUchatA hai ki-'bhagavan ! kSamA dhAraNa karane se yaha jIva kisa guNa ko prApta karatA hai?' * uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [119] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara meM guru kahate haiM ki kSamA ke AcaraNa se isa jIva kA citta, parama AhlAda ko prApta hotA hai aura AhlAdita citta hokara yaha jIva saMsAra ke sabhI jIvoM ke prati maitrIbhAva utpanna kara letA hai| yahAM para prANI-dvIndriyAdi jIva, bhUta-vanaspati, jIva-paJcendriya aura zeSa jIvoM kI sattva saMjJA hai| isa prakAra sAre vizva kA mitra hone se vaha apane bhAva ko vizuddha banAtA huA anta meM nirbhaya ho jAtA hai| tAtparya yaha hai ki kSamA se isa jIva ko AhlAda kI prApti hotI hai aura AhlAda se sarvajIvoM ke prati prema-bhAva utpanna hotA hai, prema se rAga-dveSa kA kSaya hokara bhAva kI vizuddhi hotI hai aura bhAva vizuddhi se isa jIva ko nirbhayatA kI prApti hotI hai| aba svAdhyAya ke viSaya meM kahate haiM - sajjhAeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? / sajjhAeNaM nANAvaraNijja kamma khavei // 18 // svAdhyAyena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / svAdhyAyena jJAnAvaraNIyaM karma kSapayati // 18 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan ! sajjhAeNaM-svAdhyAya se, jIve-jIva, kiM jaNayai-kisa phala ko prApta karatA hai, sajjhAeNaM-svAdhyAya se, nANAvaraNijjaM kamma-jJAnAvaraNIya karma ko, khaveikhapAtA hai| mUlArtha-(prazna)-bhagavan ! svAdhyAya se jIva kisa phala ko prApta karatA hai? uttara-svAdhyAya se jIva jJAnAvaraNIya karma kA kSaya karatA hai| ' TIkA-SaDAvazyaka ke anantara svAdhyAya karanA parama Avazyaka hone se prastuta gAthA meM usake phala kA varNana kiyA gayA hai| yadyapi jJAnAvaraNIya ke atirikta anya karmoM kA bhI kSaya hotA hai, tathApi svAdhyAya kA mukhya phala jJAnAvaraNIya karma kA kSaya hai| tAtparya yaha hai ki jina kriyAoM ke dvArA jJAnAcchAdaka karma-vargaNAeM Atma-pradezoM ke sAtha laga rahI haiM ve svAdhyAya ke anuSThAna se Atma-pradezoM se pRthak ho jAtI haiN| isake pariNAmasvarUpa meM AtmA kI jJAna-jyoti nirmala ho jAtI hai| zAstra meM svAdhyAya ke pAMca bheda varNana kie gae haiM, unameM prathama bheda vAcanA hai| isalie aba vAcanA ke viSaya meM kahate haiM - vAyaNAeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? vAyaNAeNaM nijjaraM jnnyi| suyassa ya aNusajjaNAe aNAsAyaNAe vtttte| suyassa aNusajjaNAe aNAsAyaNAe vaTTamANe titthadhamma avlNbi| titthadhamma avalaMbamANe mahAnijjare mahApajjavasANe bhavai // 19 // vAcanayA bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 120] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAcanayA nirjarAM janayati / zrutasya cAnuSajjanena anAzAtanAyAM vartate / zrutasyAnuSajjanenAzAtanAyAM vartamAnastIrthadharmamavalambate / tIrthadharmamavalambamAno mahAnirjaro mahAparyavasAno bhavati // 19 // padArthAnvayaH - bhaMte - he pUjya ! vAyaNAeNaM-vAcanA se, jIve - jIva, kiM jaNaya - kisa guNa kI prApti karatA hai, vAyaNAeNaM-vAcanA se, nijjaraM- nirjarA kA, jaNayai - upArjana karatA hai, ya-aura, suyassa - zruta ke, aNusajjaNAe - anuvartana se, aNAsAyaNAe - anAzAtanA meM, vaTTae - vartatA hai, suyassa - zruta ke, aNusajjaNAe - anuvartana aura, aNAsAyaNAe - anAzAtanA meM, vaTTamANe- vartatA huA, titthadhammaM - tIrthadharma kA avalaMbai - avalaMbana karatA hai, titthadhammaM - tIrthadharma kA, avalaMbamANe- avalambana karane se, mahAnijjare karmoM kI mahAnirjarA, mahApajjavasANe- mahAparyavasAna, bhavai - hotA hai| mUlArtha - prazna - he bhagavan ! vAcanA se jIva ko kyA phala hotA hai ? uttara - he ziSya ! vAcanA se karmoM kI nirjarA hotI hai tathA zruta kA anuvartana hone se usakI (zruta kI) AzAtanA nahIM hotI, phira zruta ke anuvartana aura anAzAtanA meM pravRtta huA jIva tIrthadharma kA avalambana karatA hai, tIrtha-dharma ke avalambana se mahAnirjarA aura mahAparyavasAna ( karmoM kA anta ) hotA hai| * TIkA - svAdhyAya ke prathama bhedarUpa vAcanA ke phala kA varNana karate hue AcArya kahate haiM ki vAcanA kA phala karmoM kI nirjarA karatA hai, arthAt AtmapradezoM meM lage hue karma - pudgala unase alaga ho jAte haiM aura zrutakA anuvartana sadaiva paThana-pAThana hone se zruta kI AzAtanA nahIM hotI / zruta-praNAlI kA vyavaccheda nahIM hotA / isa prakAra zruta praNAlI kA vyavaccheda aura AzAtanA kA abhAva hone se yaha jIva tIrtha-dharma kA avalambana karatA hai| tAtparya yaha hai ki - tIrtha nAma hai gaNadhara kA, usakA jo AcAra tathA zruta-pradAnarUpa dharma hai usake Azrita ho jAtA hai, athavA zrutarUpa tIrtha kA jo svAdhyAyarUpa dharma hai usake Azrita hotA huA yaha jIva mahAnirjarA aura mahAparyavasAna ko prApta kara letA hai, arthAt mokSa - pada ko prApta kara letA hai| katipaya pratiyoM meM 'aNusajjaNAe' yaha pada nahIM hai, parantu bRhadvRttikAra ne isakI mUla gAthA kA pATha mAnakara isako 'tatrAnuSajjanamanuvartanaM tatra vartate ko'rthaH ? avyavacchedaM karoti' yaha vyAkhyA kI hai| aba svAdhyAya ke dUsare bheda ke phala kA ullekha karate haiM. - paDipucchaNayAeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? paDipucchaNayAeNaM suttatthatadubhayAI visohe / kaMkhAmohaNijjaM kammaM vocchidai // 20 // pratipracchanayA bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? pratipracchanayA sUtrArthatadubhayAni vizodhayati / kAGkSAmohanIyaM karma vyucchinatti // 20 // 'uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [121] sammattaparakkamaM egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH-bhaMte-he bhadanta, paDipucchaNayAeNaM-pratipRcchA se, jIve-jIva, kiM jaNayai-kisa guNa kI prApti karatA hai, paDipucchaNayAeNaM-pratipRcchA se, suttatthatadubhayAI-sUtra aura artha. donoM kI, visohei-vizuddhi karatA hai tathA, kaMkhAmohaNijjaM-kAMkSAmohanIya, kamma-karma kA, vocchidai-viccheda karatA hai| mUlArtha-(prazna)-he bhagavan ! pratipRcchanA arthAt zAstra-carcA se jIva kisa guNa ko prApta karatA hai? uttara-pratipRcchA arthAt zAstracarcA karane se sUtra aura usakA artha, ina donoM kI vizuddhi karatA hai tathA kAMkSAmohanIya karma kA vizeSa rUpa se nAza karatA hai| TIkA-sUtrArtha meM sandeha utpanna hone para usakI nivRtti ke lie jo vinaya-pUrvaka zaMkAsamAdhAna ke rUpa meM carcA kI jAe, usako pratipRcchA kahate haiN| ziSya pUchatA hai ki bhagavan ! pratipRcchA se isa jIva ko kyA lAbha hotA hai? isakA uttara dete hue AcArya kahate haiM ki bhadra ! pratipRcchA se sUtra aura usakA artha donoM hI zuddha ho jAte haiM aura sAtha meM kAMkSAmohanIya karma kA bhI kSaya ho. jAtA hai| kAMkSAmohanIya meM anabhigrahika mithyAtva hotA hai, isalie yaha darzana-mohanIya kA hI bheda hai| aba parivartanA ke phala kA varNana karate haiM - pariyaTTaNayAeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? / pariyaTTaNayAeNaM vaMjaNAI jnnyi| vaMjaNaladdhiM ca uppAei // 21 // parivartanayA bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / / parivartanayA vyaJjanAni jnyti| vyaJjanalabdhiJcotpAdayati // 21 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan, pariyaTTaNayAeNaM-parivartanA se, jIva-jIva, kiM jaNayai-kisa guNa ko prApta karatA hai, pariyaTTaNayAeNaM-parivartanA se, vaMjaNAiM-vyaMjanoM ko, jaNayai-utpanna karatA hai, vaMjaNaladdhi-vyaMjana-labdhi ko, ca-tathA padAnusaraNIlabdhi ko, uppAei-utpanna karatA hai| mUlArtha-prazna-he bhagavan ! parivartanA se yaha jIva kisa guNa ko prApta karatA hai? uttara-he ziSya ! parivartanA se yaha jIva vyaMjana aura vyaMjana-labdhi ko prApta kara letA hai tathA padAnusaraNIlabdhi bhI usako prApta ho jAtI hai| ___TIkA-par3he hue sUtra-pATha ko punaH-punaH Avartana karanA parivartanA hai| guru kahate haiM ki he ziSya! parivartanA se yaha jIva jinake dvArA artha kI prApti hotI hai una vyaMjanoM-akSaroM ko utpanna kara letA hai, arthAt bAra-bAra AvRtti karane se yaha askhalita-sUtrArtha ho jAtA hai| yadi pATha karate-karate vismRti ho jAe to zIghra hI smaraNa ho AtA hai| itanA hI nahIM, kintu kSayopazama ke prabhAva se usako vyaMjanalabdhi aura cakAra se padalabdhi kI prApti ho jAtI hai| akSaralabdhi-akSaroM kA smaraNa hai aura padalabdhi-padoM kA smrnn| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [122] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba anuprekSA ke phala ke viSaya meM kahate haiM - aNuppehAeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? aNuppehAeNaM AuyavajjAo sattakammappagaDIo dhaNiyabaMdhaNabaddhAo siDhilabaMdhaNabaddhAo pkrei| dIhakAlaTThiiyAo hassakAlaTThiiyAo pkrei| tivvANubhAvAo maMdANubhAvAo pkrei| bahupaesaggAo appapaesaggAo pkre|| AuyaM ca NaM kammaM siyA baMdhai, siyA no bNdhi| asAyAveyaNijjaM ca NaM kammaM no bhujjo bhujjo uvcinnaai| aNAiyaM ca NaM aNavadaggaM dIhamaddhaM cAuraMtaM saMsArakAMtAraM khippAmeva vIivayai // 22 // anuprekSayA bhadanta ! jIvaH ki janayati ? anuprekSayA''yurvarjA saptakarmaprakRtIrgADhabandhanabaddhAH zithilabandhanabaddhAH prkroti| dIrghakAlasthitikA hrasvakAlasthitikAH prkroti| tIvrAnubhAvA mandAnubhAvAH prkroti| bahupradezAgrA alpapradezAgrAH prkroti| AyuH karma ca syAdbadhnAti syAnna bdhnaati| AzAtAvedanIyaJca karma * no bhUyobhUya upcinoti| anAdikaJcA'navadanaM dIrghAddhavaM caturantaM saMsArakAntAraM kSiprameva vyativrajati // 22 // ... ' padArthAnvayaH-bhaMte-he. bhagavan, aNuppehAeNaM-anuprekSA se, jIva-jIva, kiM jaNayai-kisa guNa kI prApti karatA hai, aNuppehAeNaM-anuprekSA se, AuyavajjAo-Ayukarma ko varja kara, sattakammappagaDIo-sAtoM karma-prakRtiyAM jo, dhaNiya-gAr3he, baMdhaNa-baMdhanoM se, baddhAo-bAMdhI huI thI, siDhila-zithila, baMdhaNabaddhAo-bandhanoM se baMdhI huI, pakarei-karatA hai, dIhakAla-dIrgha kAla, TThiiyAo-sthiti se, hassakAla-hrasva kAla kI, TThiiyAo-sthiti vAlI, pakarei-karatA hai, tivvANubhAvAo-tIvrAnubhAva se, maMdANubhAvAo-maMda bhAva vAlI, pakarei-karatA hai, bahupaesaggAobahupradeza vAlI karma sthiti ko, appapaesaggAo-alpa pradeza vAlI, pakarei-karatA hai, ca-phira, AuyaM-AyuSya, kamma-karma ko, siyA-kadAcita, baMdhai-bAMdhatA hai, siyA-kadAcit, no baMdhai-nahIM bhI bAMdhatA, ca-tathA, asAyAveyaNijja-asAtAvedanIya, kamma-karma ko, no-nahIM, bhujjo bhujjo-bArambAra, uvaciNAi-ekatrita karatA hai, ca-anya karmoM kI azubha prakRtiyoM ko bhI, aNAiyaM-anAdi, aNavadaggaM-ananta, dIhamaddhaM-dIrgha mArga vAlA, cAurataM-cAra gati rUpa, saMsArakAMtAraM-saMsAra rUpa kAntAra jaMgala ko, khippAmeva-zIghra hI, vIivayai-vyatikrama kara jAtA hai| mUlArtha-prazna-he bhadanta ! anuprekSA se jIva kisa guNa ko prApta karatA hai? uttara-he bhadra ! anuprekSA se (tattva-cintana se) jIva Ayukarma ko tyAgakara anya gAr3he bandhanoM se bAMdhI huI sAta karmoM kI prakRtiyoM ko zithila bandhanoM vAlI kara detA hai, aura yadi ve lambe kAla kI sthiti vAlI hoM to unheM alpakAla kI sthiti vAlI banA detA hai, tathA yadi ve tIvra anubhAga rasa vAlI hoM to unako manda rasavAlI banA DAlatA hai| evaM yadi bahupradezI hoM uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 123] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to alpapradezI kara detA hai| usake Ayukarma kA bandha kadAcit ho aura na bhI ho parantu asAtAvedanIyakarma ko vaha bAra-bAra nahIM bAMdhatA, aura vaha anAdi ananta tathA dIrghamArga vAle caturgatirUpa saMsArajaMgala ko zIghra hI pAra kara jAtA hai| ____TIkA-anuprekSA nAma sUtrArthacintana kA hai| dUsare zabdoM meM use tattva-cintana kahate haiN| ziSya isa tattvacintana ke phala ko guruoM se pUchatA hai| isake uttara meM guru kahate haiM ki anuprekSA karane se yaha jIva nikAcita karmoM ke pragAr3ha bandhanoM ko zithila karatA hai| unakI dIrghakAlIna sthiti ko kSaya karake svalpakAla kI banAtA hai tathA yadi unakA vipAka kaTu arthAt tIvra ho to usako manda kara letA hai| isI prakAra yadi vaha sthiti bahupradeza vAlI hai, usako svalpapradezI banA letA hai| isa sAre kathana kA abhiprAya yaha hai ki adhyavasAya-vizeSa se Atma-pradezoM ke sAtha karmANuoM kA kSIra-nIra kI taraha jo sambandha hotA hai usako bandha kahate haiN| usake cAra bheda haiM-1. prakRtibandha, 2. sthitibandha, 3. anubhAga-rasabandha aura 4. prdeshbndh| anuprekSA karane se yaha jIva bandha ke ina cAroM bhedoM meM nayUnatA kA sampAdana kara detA hai arthAt ina cAroM prakRtiyoM ke azubha bandha meM kamI kara detA hai, jaise ki Upara kahA gayA hai| isake atirikta vaha Ayukarma ko bAMdhatA bhI hai aura nahIM bhI bAMdhatA. hai| kAraNa yaha hai ki zAstrakAroM ne Ayukarma kA bandha Ayu ke tIsare bhAga meM pratipAdana kiyA hai, ataH yadi anuprekSA karate samaya tIsarA bhAga na ho to Ayu:karma nahIM bAMdhegA, athavA jisa AtmA ko usI janma meM mokSa pAnA hai vaha bhI AyuHkarma kA bandha nahIM krtaa| parantu AsAtAvedanIya Adi azubha karmaprakRtiyoM ko vaha punaH-punaH nahIM baaNdhtaa| yahAM para punaH punaH zabda isalie prayukta kiyA gayA hai ki yadi yaha jIva apramattaguNasthAna se pramattaguNasthAna meM A jAe to ukta kathana asaMbhava ho jaaegaa| kisI-kisI prati meM yaha pATha hai ki- "sAyAveyaNijjaM ca NaM kammaM bhujjo bhujjo uvaciNAi-sAtAvedanIyaJca karma bhUyo bhUya upacinoti"-arthAt sAtAvedanIya karma ko punaH-punaH bAMdhatA hai| ataH ca zabda se zubha prakRtiyoM ke samUha kA grahaNa karanA caahie| yaha saMsAra rUpa vana anAdi-ananta aura bahata lambA-cauDA hai| deva, manuSya, naraka aura tiryak rUpa cAroM gatiyAM isake avayava haiN| aise bhayAnaka saMsAravana ko yaha jIva anuprekSA ke dvArA pAra kara jAtA hai| anuprekSA se yahAM para sabhI prakAra kI anuprekSAoM kA grahaNa abhimata hai| yathA-anityAdi dvAdaza anuprekSA, dharmadhyAnasambandhI cAra aura zukladhyAna kI cAra anuprekSA ityaadi| aba dharmakathA ke viSaya meM kahate haiM, yathA - dhammakahAeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? dhammakahANaM nijjaraM jnnyi| dhammakahANaM pavayaNaM pabhAvei / pavayaNa-pabhAveNaM jIve Agamesassa bhaddattAe kammaM nibaMdhai // 23 // dharmakathayA bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / dharmakathayA nirjarAM jnyti| dharmakathayA pravacanaM prbhaavyti| . pravacanaprabhAveNa jIva AgamiSyadbhadratAyAH karma nibadhnAti // 23 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [124] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan, dhammakahAeNaM-dharmakathA se, jIve-jIva, kiM jaNayai-kisa phala ko prApta karatA hai, dhammakahAeNaM-dharmakathA se, nijjaraM-nirjarA kI, jaNayai-utpatti karatA hai, dhammakahAeNaM-dharmakathA se, pavayaNaM-pravacana kI, pabhAvei-prabhAvanA karatA hai, pavayaNa-pabhAveNaM-pravacana kI prabhAvanA se, jIve-jIva, Agamesassa-AgAmI kAla ke, bhaddattAe-bhadratA ke, kamma-karma ko, baMdhai-bAMdhatA hai| mUlArtha-prazna-he bhagavan ! dharmakathA kahane se isa jIva ko kisa guNa kI prApti hotI hai ? uttara-he ziSya ! dharmakathA kahane se karmoM kI nirjarA hotI hai tathA pravacana kI prabhAvanA hotI hai| pravacana kI prabhAvanA se yaha jIva bhaviSyatkAla meM kevala zubha karmoM kA hI bandha karatA hai| TIkA-ziSya ne guru se pUchA ki bhagavan ! dharma-kathA kahane se jIva ko kyA phala prApta hotA hai ? ___ guru kahate haiM ki dharmakathA se karmoM kI nirjarA aura pravacana kI prabhAvanA hotI hai| pravacana kI prabhAvanA karane vAle ATha mAne gae haiN|-1. dharmakathA kahane vAlA, 2. prAvacanI, 3. vAdI, 4. naimittika, 5. tapasvI, 6. vidvAn, 7. siddha aura 8. kavi, isalie dharmakathA kahane se pravacana kI prabhAvanA hotI hai aura pravacana-prabhAvaka jIva AgAmI kAla meM bhadrakarma kA hI bandha karatA hai| parantu yahAM para itanA smaraNa rahe ki dharmakathA ke kahane kA adhikAra usI jIva ko hai jo usameM yogyatA rakhatA hai| yadi yogyatA ke binA pravacana karegA to utsUtra-prarUpaNA se bhaviSyakAla meM azubha karmoM ke bandha kI bhI pUrI sambhAvanA rahatI hai| aba zruta kI ArAdhanA ke sambandha meM kathana karate haiM, yathA - sayassa ArAhaNayAeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? suyassa ArAhaNayAeNaM annANaM khavei, na ya saMkilissai // 24 // zrutasyA''rAdhanayA bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? zrutasyA'rAdhanayA'jJAnaM kSapayati, na ca saMklizyati // 24 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan, suyassa ArAhaNayAeNaM-zruta kI ArAdhanA se, jIve-jIva, kiM jaNayai-kisa guNa kI prApti karatA hai, suyassa ArAhaNayAeNaM-zruta kI ArAdhanA se, annANaM-ajJAna kA, khavei-kSaya karatA hai, ya-punaH, na-nahIM, saMkilissai-kleza ko prApta hotA hai| __mUlArtha-prazna-he bhagavan ! zruta kI ArAdhanA se jIva kisa guNa ko prApta karatA hai? uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 125 ] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-zruta kI ArAdhanA se sAdhaka ajJAna kA nAza karatA hai aura kleza ko prApta nahIM hotA hai| TIkA-zruta arthAt sUtra-siddhAnta kI ArAdhanA se athavA zruta kA bhalI-bhAMti manana karane se ajJAna kA nAza hotA hai, kyoMki zruta-janya viziSTa bodha ajJAna kA nAzaka hotA hai, tathA ajJAna ke nAza hone se rAga-dveSa-janya jo Antarika kleza hai, vaha bhI dUra ho jAtA hai| isalie zruta kI ArAdhanA se ajJAna aura tajjanya kleza bhI zAnta ho jAte haiM tathA zrutasevI muni ke sadbhAvapUrNa citta meM apUrva Ananda-saMvega aura viziSTa zraddhA kI utpatti hone lagatI hai| aba mana kI ekAgratA ke viSaya meM kahate haiM - egaggamaNa-saMnivesaNayAeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayaha ? egaggamaNa-saMnivesaNayAeNaM cittanirohaM karei // 25 // ___ ekAgramanaHsaMnivezanayA bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? ekAgramanaHsaMnivezanayA cittanirodhaM karoti // 25 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan, egaggamaNasaMnivesaNayAeNaM-ekAgramana-sannivezanA se, jIve-jIva, kiM jaNayai-kisa guNa kI prApti karatA hai, egaggamaNasaMnivesaNayAeNaM-mana kI ekAgratA se cittaniroha-citta kA nirodha, karei-karatA hai| mUlArtha-prazna-he bhagavan ! ekAgramanaHsaMniveza arthAt. mana ko ekAgra karane se isa jIva ko kisa guNa kI prApti hotI hai? uttara-mana kI ekAgratA se citta kA nirodha hotA hai| TIkA-prastuta gAthA meM mana kI ekAgratA se utpanna hone vAle phala kA varNana kiyA gayA hai| ziSya pUchatA hai ki bhagavan ! yadi kisI zubha Alambana ke dvArA mana ko ekAgra kiyA jAe to aisA karane vAle jIva ko kisa guNa kI prApti hotI hai? uttara meM guru kahate haiM ki-bhadra ! yadi ukta prakAra se mana ko ekAgra kiyA jAe to idhara-udhara daur3ane vAlI jo cittavRttiyAM haiM unakA nirodha ho jAtA hai, tAtparya yaha hai ki yaha ati caMcala mana usake vaza meM ho jAtA hai| yadyapi sUtra meM kevala 'ekAgra' pada hI diyA gayA hai, tathApi prastAva se zubha Alambana kA hI grahaNa kiyA jAtA hai| yadi zubha Alambana kA grahaNa na kiyA jAe to Arta aura raudra dhyAna meM bhI mana kI sthiti ekAgra ho sakatI hai isalie Arta-raudra dhyAna ko chor3akara kevala dharma-dhyAna aura zukla-dhyAna meM hI kisI zubha Alambana ke dvArA mana kI ekAgratA zAstrakAra ko sammata hai| usI se cittavRtti kA nirodha honA abhISTa hai| yadi dUsare zabdoM meM kaheM to prastuta gAthA meM dravyaprANAyAma aura bhAvaprANAyAma kA spaSTa varNana dikhAI detA hai kyoMki mana aura vAyu ke nirodha se mana kI ekAgratA ho jAtI hai| usakA phala citta kA sarvathA nirodha hai, isIlie pAtaJjala yogadarzana meM 'yogazcittavRttinirodhaH' [yo. 1-1-2] kahA gayA hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 126] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta ke nirodha se hI saMyama ke phala kI prApti hotI hai| ataH aba saMyama ke viSaya meM kahate haiM - . saMjameNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? saMjameNaM aNaNhayattaM jaNayai // 26 // saMyamena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? saMyamenAnahaMskatvaM janayati // 26 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavana, saMjameNaM-saMyama ke dvArA, jIve-jIva, kiM jaNayai-kisa guNa kA upArjana karatA hai, saMjameNaM-saMyama se, aNaNhayattaM-anAsravatva (karmoM ko na bAMdhanA) ko, jaNayai-prApta karatA hai| mUlArtha-prazna-he bhagavan ! saMyama se jIva ko kisa guNa kI prApti hotI hai ? uttara-he ziSya ! saMyama se yaha jIva Asrava se rahita ho jAtA hai| TIkA-prastuta gAthA meM saMyama ke ArAdhana kA phala varNana kiyA gayA hai| saMyama ke dhAraNa karane se karmoM kA bandhana nahIM hotaa| kAraNa yaha hai ki saMyama kI ArAdhanA se pAMcoM AsravoM kA nirodha ho jAtA hai| usake kAraNa anAsravI-Asravarahita hotA huA jIva puNya aura pAMpa donoM kA hI bandha nahIM krtaa| yadyapi zAstrakAroM ne saMyama ke 17 bheda kara die haiM, tathApi unameM se antima ke jo mana:saMyama, vAksaMyama aura kAyasaMyama, ye tIna bheda haiM, unakA yadi samyaktayA pAlana kiyA jAegA tabhI yaha jIva anAsravI ho sakatA hai| . isa prakAra saMyamayukta hone para bhI tapa ke binA pUrvakRta karmoM kA kSaya nahIM ho sakatA, ataH aba tapa ke viSaya meM kahate haiM - taveNaM bhaMte / jIve kiM jaNayaDa ? taveNaM vodANaM jaNayai // 27 // ... tapasA bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? . tapasA vyavadAnaM janayati // 27 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan, taveNaM-tapa se, jIva-jIva ko, kiM-kyA, jaNayai-phala prApta hotA hai, taveNaM-tapa se, vodANaM-vyavadAna pUrvabaddha karmoM kA kSaya, jaNayai-upArjana karatA hai| mUlArtha-prazna-he bhagavan ! tapa se jIva kisa phala ko prApta karatA hai? uttara-tapa se vyavadAna arthAt pUrvasaMcita karmoM kA kSaya karake Atmazuddhi kI prApti karatA hai| TIkA-tapa eka prakAra kI viziSTa agni hai jo karmarUpa mala ko jalAkara bhasmasAt kara dene kA apane meM pUrNa sAmarthya rakhatI hai| yadyapi yahAM para tapa ke bhedoM kA nirUpaNa nahIM kiyA gayA hai tathApi 'uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [127] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa zabda se bAhya aura Abhyantara donoM hI prakAra ke tapoM kA grahaNa kara lenA caahie| aba vyavadAna ke viSaya meM kahate haiM - vodANeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? vodANeNaM akiriyaM jnnyi| akiriyAe bhavittA tao pacchA sijjhai, bujjhai, muccai, parinivvAyai, savvadukkhANamaMtaM karei // 28 // ____ vyavadAnena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? vyavadAnenAkriyAM jnyti| akriyo bhUtvA tata:pazcAt sidhyati, budhyate, mucyate, parinirvAti, sarvaduHkhAnAmantaM karoti // 28 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan, vodANeNaM-vyavadAna se, jIva-jIva, kiM jaNayai-kisa guNa kA upArjana karatA hai, vodANeNaM-vyavadAna se, akiriyaM-kriyA-rahita, jaNayai-ho jAtA hai, akiriyAe bhavittA-kriyA rahita hokara, tao pacchA-tadanantara, sijjhai-siddha ho jAtA hai, bujjhai-buddha ho jAtA hai, muccai-mukta ho jAtA hai, parinivvAyai-parama zAnti ko prApta ho jAtA hai, savvadukkhANaM-sarva du:khoM kA, aMtaM karei-anta kara detA hai| mUlArtha-prazna-he bhagavan ! vyavadAna se jIva ko kisa guNa kI prApti hotI hai? uttara-vyavadAna se jIva akriyA arthAt kriyA rahita ho jAtA hai| kriyA rahita hone se yaha jIva siddha, buddha, mukta hokara parama zAMti ko prApta karatA huA sarva prakAra ke duHkhoM kA anta kara detA hai| ___TIkA-pUrvasUtra meM tapa kA phala vyavadAna arthAt pUrva-saMcita karmoM kA vinAza batAyA gayA hai aura isa sUtra meM aba vyavadAna ke phala kA nirUpaNa karate haiN| tapa ke dvArA jaba pUrvasaMcita karmoM kA kSaya ho gayA aura AtmA kI vizuddhi ho gaI, taba AtmA kI usa viziSTa zuddhi kA phala kyA hotA hai? ziSya ke isa prazna ke uttara meM guru kahate haiM ki he ziSya ! isa prakAra zuddha huI AtmA niSkriya arthAt kriyA se rahita ho jAtI hai| tAtparya yaha hai ki usako zukla-dhyAna ke caturtha bheda kI prApti ho jAtI hai tathA aisA jIva IryApathikI-kriyA se bhI rahita ho jAtA hai| jJAnadarzana ke upayoga se vastu-tatva ko yathArtha rUpa se jAnane vAlA ho jAtA hai aura saMsAra-cakra se mukta hokara paramanirvANa paramazAMti-ko prApta ho jAtA hai| isI ko sarvajJa, sarvadarzI, siddha, buddha aura mukta kahate haiN| kaI logoM kA kathana hai ki mukti meM prApta huI AtmA zUnya avasthA ko prApta ho jAtI hai| parantu unakA yaha kathana yukti aura pramANa donoM se hI rahita hai| isI vicAra se sUtrakartA ne 'buddha' pada kA prayoga kiyA hai| jisa samaya isa AtmA ke samasta karma kSaya ho jAte haiM, taba vaha sAdi-ananta jo mokSapada hai usako prApta karake sarva prakAra ke zArIrika aura mAnasika du:khoM kA anta kara detI hai arthAt phira vaha janma-maraNa-paramparA ke cakra meM nahIM AtI hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 128] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba sukhazAtA ke viSaya meM kahate haiM - suhasAeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? suhasAeNaM aNussuyattaM jnnyi| aNussuyAe NaM jIve aNukaMpae aNubbhaDe vigayasogeM carittamohaNijjaM kammaM khavei // 29 // sukhazAtena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / sukhazAtenAnutsukatvaM jnyti| anutsuko hi jIvo'nukampako'nubhaTo vigatazokazcAritramohanIyaM karma kSapayati // 28 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan ! suhasAeNaM-sukhatyAga se, jIve-jIva, kiM jaNayai-kisa guNa ko prApta karatA hai, suhasAeNaM-sukhatyAga se, aNussuyattaM-anutsukatA kA, jaNayai-upArjana karatA hai, aNussuyAe-anutsuka-nispRha, jIve-jIva, aNukaMpae-anukampA karane vAlA, aNubbhaDeanubhaTa-udbhaTatA se rahita, vigayasoge-vigatazoka-zokarahita hotA hai, carittamohaNijjaM-cAritramohanIya, kamma-karma kA, khavei-kSaya kara detA hai| mUlArtha-prazna-he bhagavan ! sukhecchA ke nirvANa se arthAt viSayajanya sukhoM kA tyAga karane se jIva kisa guNa ko prApta karatA hai? uttara-he ziSya ! sukhatyAga se jIva anutsukatA arthAt nispRhatA ko prApta karatA hai| nispRhI jIva anukampAyukta, abhimAna tathA bAhya zrRMgArAdi vibhUSA kA tyAgI aura bhaya-zokAdi se rahita hokara cAritramohanIya karma kA kSaya karane vAlA hotA hai| TIkA-prastutaH sUtra meM 'suhasAe' zabda kA prayoga kiyA gayA hai, usake saMskRtarUpa aise banate haiM-"sukhazAtatA aura sukhshaayitaa| sukhazAtatA kA artha hai-vaiSayika sukha nivAraNa aura sukhazAyitA kA artha hai-AdhyAtmika sukha meM 'tallInatA, donoM rUpa eka hI bhAvArtha ko prakaTa karate haiN| sthAnAMga-sUtra meM sukha-zayyA ke cAra bheda varNana kie gae haiM :-1. pravacana meM ni:zaMka honA, 2. para-lAbha kI spRhA na karanA, 3. kAmabhogAdi meM tRSNA-rahita honA aura 4. zarIra ke zrRMgAra kA parityAga karake tapazcaryA meM udyata rhnaa| pravacana meM pUrNa zraddhA rakhate hue viSaya-janya sukhoM kA parityAga karake nirAkulatA-yukta parama santoSI honA sukhazayyA hai| taba ziSya pUchatA hai ki bhagavan! sukhazayyA meM vizrAma karane vAle jIva ko kisa phala kI prApti hotI hai? yaha prazna 'suhasAe' kA 'sukhazAyitA' anuvAda karane para hotA hai aura yadi usakA pratirUpa 'sukhazAta' kareM to usakA-'sukhaM vaiSayikaM zAtayati-nAzayati' isa vyutpatti ke dvArA yaha artha hogA ki viSayajanya sukha ke tyAga karane se jIva ko kyA phala milatA hai? tathA Upara jo lakSaNa kiyA gayA hai vaha donoM rUpoM meM ghaTita ho jAtA hai| ziSya ke ina donoM prakAra ke praznoM kA eka hI uttara dete hue guru kahate haiM ki sukha-zayyA meM vizrAma karane se tathA viSayajanya sukhoM kA parityAga karane se viSayoM ke prati nispRhatA utpanna ho jAtI hai aura saMyama meM sthiratA kI prApti hotI hai phira nispRhI-spRhArahita huA-jIva kisI prANI ko yadi duHkha meM par3A dekhatA hai to usakA uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [129] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antaHkaraNa kAMpane laga jAtA hai aura vaha duHkhI ko dekhakara duHkhI bana jAtA hai| isake atirikta vaha abhimAna se bhI rahita ho jAtA hai tathA kisI iSTa padArtha ke viyoga aura aniSTa ke saMyoga se usako kisI prakAra kA zoka, santApa bhI nahIM hotaa| isa prakAra prakRSTatama zubha adhyavasAyayukta hone se vaha cAritramohanIya karma kA kSaya kara DAlatA hai| aba apratibaddhatA ke viSaya meM kahate haiM appaDibaddhayAeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? appaDibaddhayAeNaM nissaMgattaM jaNaya / nissaMgatteNaM jIve ege egaggacitte diyA ya rAo ya asajjamANe appaDibaddhe yAvi viharai // 30 // apratibaddhatA bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? | apratibaddhatayA niHsaGgatvaM janayati / niHsaGgatvena jIva eka ekAgracitto divA ca rAtrau cAsajannapratibaddhazcApi viharati // 30 // - padArthAnvayaH - bhaMte - he bhagavan, appaDibaddhayAeNaM- apratibaddha bhAva se, jIve - jIva, kiM jaya - kyA guNa utpanna karatA hai, appaDibaddhayAeNaM- apratibaddhatA se, nissaMgattaM - niHsaMgatA ko, jaya prApta karatA hai, nissaMgatteNaM - ni:saMgatA se, jIve - jIva, ege- ekAkI, egaggacitte - ekAgracitta hokara diyA - dina meM, ya- athavA, rAo - rAtri meM, ya- samuccaya artha meM, asajjamANe- anAsakta, appaDibaddhe - apratibaddha, ya- punaH avi- vizeSa bhAva se yukta, viharai - vicaratA hai| mUlArtha - prazna - he bhagavan ! apratibaddhatA se arthAt viSayAdi ke apratibandha se jIva kisa guNa ko prApta karatA hai? uttara - apratibaddhatA se jIva nissaMgatva arthAt asaMgatA ko prApta karatA hai / nissaMgatA se rAgAdirahita hokara jIva ko citta kI ekAgratA prApta hotI hai| usase vaha jIva ahorAtra kisI bhI vastu meM anurAga na rakhatA huA apratibaddhabhAva se vicaratA hai| TIkA - ziSya pUchatA hai ki bhagavan ! apratibaddhatA arthAt kisI bhI padArtha meM mamatva na rakhane se isa jIva ko kisa guNa kI prApti hotI hai? isake uttara meM guru kahate haiM ki mamatva ke tyAga se isa jIva asaMgatva kI prApti hotI hai, arthAt vaha saMga se rahita ho jAtA hai| saMgarahita hone usakA kisI bhI padArtha meM rAga nahIM raha jaataa| isalie vaha hara prakAra ke bAhya saMga kA parityAga karatA huA apratibaddharUpa se vicarane lagatA hai| tAtparya yaha hai ki jaba kisI padArtha para se isa jIva kA pratibandha arthAt mamatva uTha jAtA hai to usako padArtha kI prApti tathA aprApti meM kisI prakAra kA harSa yA zoka nahIM hotA aura saMgadoSa se utpanna hone vAlI nAnAvidha upAdhiyoM se bhI mukta rahatA hai| ataeva apratibaddha bhAva se vicaraNa karatA huA vaha mAsa - kalpAdi ke anuSThAna meM sadA udyata rahatA hai| parantu apratibaddhatA vivikta - zayanAsana se hI saMbhava ho sakatI hai| ataH aba vivikti zayanAsana ke viSaya meM kahate haiM uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [130] sammattaparakkamaM egUNatIsaimaM ajjhayaNaM - Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivittasayaNAsaNayAeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? vivittasayaNAsaNayAeNaM carittaguttiM jnnyi| carittagutte ya NaM jIve vivittAhAre daDhacaritte egaMtarae mokkhabhAvapaDivanne aTThavihakammagaMThiM nijjarei // 31 // viviktazayanAsanatayA bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / viviktazayanAsanatayA cAritraguptiM jnyti| guptacAritro hi jIvo viviktA hAro, dRDhacAritra ekAntarato mokSabhAvapratipanno'STavidhakarmagranthiM nirjarayati // 31 // ___padArthAnvayaH-vivittasayaNAsaNayAeNaM-vivikta zayanAsana ke sevana se, bhaMte-he bhagavan, jIve-jIva, kiM jaNayai-kisa guNa kI prApti karatA hai, vivitta-sayaNAsaNayAeNaM-vivikta-zayanAsana se, carittaguttiM-cAritragupti ko, jaNayai-utpanna karatA hai, ya-punaH, carittagutte-cAritra se gupta huA, NaM-vAkyAlaGkAra meM, jIve-jIva, vivittAhAre-vikRti-rahita AhAra karane vAlA, daDhacaritte-dRr3hacAritravAn, egaMtarae-ekAntasevI, mokkhabhAvapaDivanne-mokSa ko prApta karane vAlA, aTThavihaM-ATha prakAra kI, kammagaMThiM-karmagranthi ko, nijjarei-nirjarA karatA hai| ___mUlArtha-prazna-bhagavan ! vivikta zayanAsana ke sevana se jIva ko kisa guNa kI prApti hotI hai? uttara-he bhadra ! vivikta-zayanAsana se cAritragupti kI prApti hotI hai| cAritragupti ko prApta huA jIva viviktAhArasevI, dRr3hacAritravAn, ekAntapriya aura mokSa ko prApta karane vAlA hotA huA ATha prakAra kI karmagranthiyoM ko tor3a detA hai, arthAt AThoM karmoM ke bandhanoM ko tor3akara mokSa ko prApta kara letA hai| TIkA-strI, pazu aura napuMsaka Adi se rahita jo sthAna hai use vivikta sthAna kahate haiM, arthAt jahAM para strI, pazu aura napuMsaka Adi nivAsa na karate hoM aise sthAna meM nivAsa karane vAlA jIva kisa phala ko prApta karatA hai? yaha ziSya kA prazna hai| isake uttara meM AcArya kahate haiM ki aise sthAna ke sevana se cAritra kI rakSA hotI hai aura cAritra ke saMrakSita hone para vaha jIva vikRta AhAra kA tyAgI, zuddha cAritra kA dhAraka aura ekAntasevI hotA huA aSTavidha karmoM kA nAza karake mokSa-pada ko prApta kara letA hai| jo padArtha apane prathama rasa ko chor3akara anya rasa ko prApta ho cukA hai use vikRta yA vikRti kahate haiM tathA citta meM vikAra utpanna karane vAle jo padArtha haiM unako bhI vikRti kahate haiN| ataH zAstrakAroM ne dugdha, dadhi, navanIta aura ghRta Adi ko bhI vikRti meM parigaNita kiyA hai| jisa puruSa ne ina vikRtiyoM kA tyAga kara diyA hai use viviktAhArI kahate haiN| tathA cAritra-gupta zabda 'guptacAritra' ke artha meM hai| kevala prAkRta ke kAraNa gupta zabda kA-paranipAta huA hai| aba vinivartanA-nivRtti ke viSaya meM kahate haiM - viNiyaTTaNayAeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? viNiyaTTaNayAeNaM pAvakammANaM akaraNayAe abbhutthei| puvvabaddhANaM ca nijjaraNayAe pAvaM niyttei| tao pacchA cAurataM saMsArakaMtAraM vIivayai // 32 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [131] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinivartanayA bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? __vinivartanayA pApAnAM karmaNAmakaraNatayA'bhyuttiSThati / pUrvabaddhAnAJca nirjaraNayA pApaM nivrtyti| tataH pazcAccaturantaM saMsArakAntAraM vyativrajati // 32 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan, viNiyaTTaNayAeNaM-vinivartanA se, jIva-jIva, kiMjaNayai-kisa guNa ko prApta karatA hai, viNiyaTTaNayAeNaM-vinivartanA se, pAvakammANaM-pApa-karmoM ke, akaraNayAe-na karane ke lie, abbhuTTei-udyata hotA hai, ya-phira, puvvabaddhANaM-pUrva bAMdhe hue ko, nijjaraNayAe-nirjarA karane se, pAvaM-pApa-karma kI, niyattei-nivRtti karatA hai, tao pacchA-tatpazcAt cAurataM-caturgati rUpa, saMsArakatAraM-saMsAra kAntAra ko, vIivayai-atikrama kara jAtA hai, arthAt lAMgha jAtA hai| mUlArtha-prazna-he bhagavan ! vinivartanA arthAt viSaya-vAsanA ke tyAga se jIva kisa guNa ko prApta karatA hai? uttara-he ziSya ! viSaya-vAsanA ke tyAga se jIva pApakarmoM ko nahIM bAMdhatA aura pUrva meM baMdhe hue karmoM kI nirjarA kara detA hai| tadanantara caturgatirUpa isa saMsArakAntAra ko pAra kara jAtA hai| TIkA-prastuta gAthA meM viSaya-virakti ke phala kA varNana kiyA gayA hai, arthAt viSayoM se parAGmukha hone vAlA jIva kisa guNa ko prApta karatA hai? aisI ziSya kI zaMkA kA samAdhAna karate hue guru kahate haiM ki viSayoM se virakta hone vAlA jIva nae pApakarmoM kA. upArjana nahIM karatA aura pUrva meM saMcita kie hue karmoM kA nAza kara detA hai| isa prakAra pUrvasaMcita karmoM kA nAza aura navIna karmoM ke bandha kA abhAva ho jAne se vaha jIva isa saMsArarUpa mahAbhayAnaka jaMgala,se pAra ho jAtA hai, arthAt phira isako janma-maraNa kI paramparA meM nahIM AnA pdd'taa| . aba saMbhoga-pratyAkhyAna ke viSaya meM kahate haiM - saMbhogapaccakkhANeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayaha ? saMbhogapaccakkhANeNaM AlaMbaNAI khvei| nirAlaMbaNassa ya AyaTThiyA jogA bhvNti| saeNaM lAbheNaM saMtussai, paralAbhaM no.AsAdei, no takkei, no pIhei, no patthei, no abhilsi| paralAbhaM aNassAyamANe, atakkemANe, apIhemANe, apatthemANe, aNabhilasamANe duccaM suhasenjaM uvasaMpajjittA NaM viharai // 33 // saMbhogapratyAkhyAnena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? saMbhogapratyAkhyAnena jIva AlambanAni ksspyti| nirAlambasya cAyatArthA yogA bhvnti| svena lAbhena sntussyti| parasya lAbhaM nAsvAdayati, no tarkayati, no spRhayati, no prArthayati, no'bhilssti| parasya lAbhamanAsvAdayan, atarkayan, aspRhayan, aprArthayan, anabhilaSan dvitIyAM sukhazayyAmupasampadya viharati // 33 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 132] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan, saMbhogapaccakkhANeNaM-saMbhoga ke pratyAkhyAna se, jIve-jIva, kiM jaNayai-kisa guNa kI upArjanA karatA hai, saMbhogapaccakkhANeNaM-saMbhoga ke pratyAkhyAna se, AlaMbaNAI-parAlambana kA, khavei-kSaya kara detA hai, ya-phira, nirAlaMbaNassa-svAvalambI jIva ke, jogA-yoga mana, vacana aura kAya kA vyApAra, AyaTThiyA-mokSaikaprayojana vAle, bhavaMti-hote haiM, saeNaM-apane, lAbheNaM-lAbha meM, saMtussai-saMtuSTa rahatA hai, paralAbhaM-para ke lAbha kA, no AsAdei-AsvAdana nahIM karatA, no takkei-tarkaNA nahIM karatA, no pIhei-spRhA nahIM karatA, no patthei-prArthanA nahIM karatA, no abhilasai-abhilASA nahIM karatA, paralAbhaM-para ke lAbha kA, aNassAemANe-AsvAdana na karatA huA, atakkemANe-tarkaNA na karatA huA, apIhemANe-spRhA na karatA huA, apatthemANe-prArthanA na karatA huA, aNabhilasamANe-abhilASA na karatA huA, duccaM-dUsarI, suhasejja-sukhazayyA ko, uvasaMpajjittA NaM-aMgIkAra karake, viharai-vicaratA hai| mUlArtha-prazna-he bhagavan ! saMbhoga ke pratyAkhyAna se jIva kisa guNa ko prApta karatA hai? uttara-saMbhoga ke pratyAkhyAna se jIva kA parAvalambIpana chUTa jAtA hai aura vaha svAvalambI ho jAtA hai| svAvalambI hone se usakI sabhI pravRttiyAM kevala mokSArtha ho jAtI haiM, vaha apane lAbha meM santuSTa rahatA hai| para ke lAbha kA AsvAdana-upabhoga nahIM karatA, kalpanA nahIM karatA, icchA nahIM karatA, prArthanA nahIM karatA aura abhilASA nahIM karatA hai| isa prakAra para ke lAbha kA AsvAdana, kalpanA, spRhA, prArthanA aura abhilASA na karatA huA vaha jIva dUsarI sukhazayyA ko aMgIkAra karake vicaraNa karatA hai| TIkA-isa sUtra meM saMbhoga-pratyAkhyAMna ke phala kA varNana kiyA hai| saMbhoga ke pratyAkhyAna se isa jIva kA parAvalambIpana dUra hokara usako svAvalambana kI prApti hotI hai| svAvalambI hone para usakI mana, paura kAyA kI pravatti kA makhya prayojana saMyama kI ArAdhanA aura mokSa kI prApti hI hotA hai| phira vaha yathA-lAbha meM santuSTa rahatA hai| kisI ke lAbha kI vaha na to icchA karatA hai, na kalpanA, na prArthanA aura na hI abhilASA karatA hai| yadyapi ina zabdoM ke artha meM koI bheda nahIM hai tathApi vibhinna dezIya ziSyoM ke subodhArtha inakA prayoga kiyA gayA hai, arthAt aneka zabdoM kI yojanA kI gaI hai| sukha-zayyA vahI hai jo ki sthAnAMga-sUtra meM cAra prakAra kI varNana kI gaI hai| apane lAbha meM santuSTa rahanA aura para-lAbha kI mana meM kalpanA taka na karanA Adi jo kucha Upara batAyA gayA hai vahI dUsarI sukha-zayyA kahI jAtI hai| - isake atirikta saMbhoga kA artha hai-aneka sAdhuoM ke dvArA ekatrita kie gae bhojana ko maMDalIbaddha baiThakara khAnA, arthAt samudAya meM baiThakara AhAra karanA, usakA pratyAkhyAna-tyAga karanA saMbhogapratyAkhyAna hai| jaba jinakalpa kA grahaNa kiyA jAtA hai, taba saMbhoga kA pratyAkhyAna karake jinakalpI sAdhu udyatavihArI, svAvalambI hokara vicaratA hai aura vIryAcAra meM sadA udyata rahatA hai| parantu itanA smaraNa rahe ki isa prakAra kA tyAga gItArtha-avasthA meM hI karanA cAhie, anya krodhAdi avasthA uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [133] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM nahIM, ataH pradhAna cAritra kI zuddhi ke lie saMbhoga-pratyAkhyAna kI parama AvazyakatA hai| aba upadhi-pratyAkhyAna ke sambandha meM kahate haiM - uvahipaccakkhANeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? uvahipaccakkhANeNaM apalimaMthaM jnnyi| niruvahie NaM jIve nikkaMkhI uvahimaMtareNa ya na saMkilissai // 34 // upadhipratyAkhyAnena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? upadhipratyAkhyAnenAparimanthaM jnyti| nirupadhiko hi jIvo nirAkAMkSI upadhimantareNa ca na saMklizyate // 34 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan, uvahipaccakkhANeNaM-upadhi ke pratyAkhyAna se, jIva-jIva, kiM jaNayai-kisa guNa kI prApti karatA hai, uvahipaccakkhANeNaM-upadhi kA pratyAkhyAna karane se, apalimaMthaM-svAdhyAya meM nirvighnatA kI, jaNayai-prApti karatA hai, niruvahie-upadhirahita, jIve-jIva, nikkaMkhI-AkAMkSA se rahita huA, ya-phira, uvahimaMtareNa-upadhi ke binA, na saMkilissai-kleza ko prApta nahIM hotaa| ___ mUlArtha-prazna-he bhagavan ! upadhi ke pratyAkhyAna se jIva ko kisa guNa kI prApti hotI hai ? uttara-he ziSya ! upadhipratyAkhyAna se svAdhyAya meM nirvighnatA kI prApti hotI hai, phira upadhi se rahita huA jIva AkAMkSA rahita hone para kleza ko prApta nahIM hotaa| TIkA-yahAM para upadhi se rajoharaNa aura mukha-vastrikA ko chor3akara anya upadhi-upakaraNoM kA grahaNa abhimata hai| jisake dvArA saMyama kA nirvAha kiyA jAe usako upadhi kahate haiN| vastra-pAtrAdi kA upadhi zabda se grahaNa kiyA jAtA hai| jaba mana kA dhairya bar3ha jAe aura parISahoM ke sahana karane kI zakti utpanna ho jAe taba upadhi ke parityAga se yaha jIva zArIrika aura mAnasika vyathA se chUTa jAtA hai, arthAt usako upadhi ke na hone se kisI prakAra kA zArIrika athavA mAnasika kleza nahIM hotA hai tathA upadhi ke kAraNa se svAdhyAya meM par3ane vAlA vighna bhI dUra ho jAtA hai| ___ Upara batAyA jA cukA hai ki upadhi kA jo parityAga hai vaha rajoharaNa aura mukha-vastrikA ko chor3akara hai, arthAt ina donoM kA upadhi meM grahaNa nahIM kiyA jaataa| kAraNa yaha hai ki ye donoM sAdhu ke liMga cihna haiN| yadi inakA bhI parityAga kara diyA jAe, taba to gRhastha-liMga kA parityAga karake sAdhu-liMga kA grahaNa karanA hI nirarthaka ThaharatA hai| ataH siddha huA ki upadhi se rajoharaNa aura mukhavastrikA kA grahaNa nahIM kiyA jAtA kintu inako chor3akara vastrAdi anya upakaraNa hI grahaNa kie jAte haiN| ___ aba AhAra-pratyAkhyAna ke sambandha meM kahate haiM - uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 134] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AhArapaccakkhANeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? AhArapaccakkhANeNaM jIviyAsaMsappaogaM vocchiMdai / jIviyAsaMsappaogaM vocchidittA jIve AhAramaMtareNaM na saMkilisai // 35 // AhArapratyAkhyAnena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? AhArapratyAkhyAnena jIvitAzaMsAprayogaM vyucchinatti / jIvitAzaMsAprayogaM vyavacchidya jIva AhAramantareNa na saMklizyate // 35 // padArthAnvayaH - bhaMte - he bhagavan, AhArapaccakkhANeNaM - AhAra ke pratyAkhyAna se, jIve - jIva, kiM jaNayai-kisa phala ko prApta karatA hai, AhArapaccakkhANeNaM - AhAra ke pratyAkhyAna se, jIviyAsaMsappaogaM- jIvitAzaMsA-saMprayoga ko arthAt jIvana kI lAlasA ko, vocchiMdai- vyavaccheda kara detA hai, tor3a detA hai, jIviyAsaMppaogaM- jIvana kI lAlasA kA, vocchiMdittA - vyavaccheda kara dene se, jIve - jIva, AhAramaMtareNaM AhAra ke binA bhI, na saMkilissai - kleza ko prApta nahIM hotA / mUlArtha - prazna - he bhagavan ! AhAra ke pratyAkhyAna se jIva kisa guNa kI prApti karatA hai? uttara - he ziSya ! AhAra ke pratyAkhyAna se yaha jIva jIvana kI AzA kA vyavaccheda kara detA hai, arthAt jIvana - lAlasA se mukta ho jAtA hai aura jaba vaha jIvana kI AzA se mukta ho jAtA hai, taba usako AhAra ke binA bhI kisI prakAra kA kleza nahIM hotaa| TIkA - ziSya pUchatA hai ki bhagavan ! jo jIva AhAra ke sarvathA tyAga kI zakti rakhatA hai, arthAt AhAra kA pratyAkhyAna kara detA hai usako kisa guNa kI prApti hotI hai? isake uttara meM guruka haiM ki - AhAra kA pratyAkhyAna karane se jIvana kI jo abhilASA hai, usakA saMprayoga arthAt jIvana kI AzA ke nimitta jo vyApAra kiyA jAtA hai usakA vyavaccheda ho jAtA hai, kyoMki AhAra ke AdhIna hI manuSyoM kA jIvana hai, to jaba AhAra kA pratyAkhyAna kara diyA, taba jIvana kI lAlasA kA chUTa jAnA svAbhAvika hai aura jaba jIvana kI lAlasA chUTa gaI, taba AhAra ke binA ( tapazcaryA se) isa jIva ko kisI prakAra kA kleza utpanna nahIM hotA / aneSaNIya AhArAdi ke pratyAkhyAna ke kAraNa jaba koI parISaha upasthita ho jAtA hai, taba usakI AtmA dRr3hatA-pUrvaka jIvana kI AzA ko chor3akara usakA sAmanA karatI hai, arthAt vaha saba prakAra ke klezoM se rahita evaM vimukta ho jAtA hai / api ca, yaha kathana jJAna- -pUrvaka kriyAoM ke anuSThAna ke lie kahA gayA hai| aba kaSAyoM ke viSaya meM kahate haiM kasAyapaccakkhANeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? kasAyapaccakkhANeNaM vIyarAgabhAvaM jaNaya | vIyarAgabhAvapaDivanne ya NaM jIve samasuhadukkhe bhavai // 36 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [135] sammattaparakkamaM egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaSAyapratyAkhyAnena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? kaSAyapratyAkhyAnena vItarAgabhAvaM jnyti| vItarAgabhAvaM pratipannazcApi jIvaH samasukhaduHkho bhavati // 36 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan, kasAyapaccakkhANeNaM-kaSAya ke pratyAkhyAna se, jIve-jIva, kiM jaNayai-kisa guNa kI prApti karatA hai, kasAyapaccakkhANeNaM-kaSAya ke pratyAkhyAna se, vIyarAgabhAvaM-vItarAgatA kA, jaNayai-upArjana karatA hai, ya-phira, vIyarAgabhAvapaDivanne-vItarAgabhAva ko prApta huA, jIve-jIva, samasuhadukkhe-samAna-du:kha vAlA, bhavai-hotA hai, avi-punararthaka hai| mUlArtha-prazna-he bhagavan ! kaSAya ke pratyAkhyAna se jIva ko kisa guNa kI prApti hotI uttara-kaSAya ke pratyAkhyAna se vItarAgatA kI prApti hotI hai aura vItarAga bhAva ko prApta huA jIva sukha aura duHkha donoM meM samAna bhAva vAlA ho jAtA hai| TIkA-krodha, mAna, mAyA aura lobha, ina cAroM kI kaSAya saMjJA hai| 'kaSa' arthAt saMsAra kA, 'Aya' arthAt Agamana ho jisase, vaha kaSAya hai| ina kaSAyoM ke pratyAkhyAna-parityAga se isa jIvAtmA ko vItarAgatA kI prApti hotI hai, arthAt kaSAyamukta jIva rAgadveSa se rahita ho jAtA hai| rAgadveSa se mukta hone ke kAraNa usako sukha aura duHkha meM bheda-bhAva kI pratIti nahIM hotI, arthAt sukha kI prApti para usako harSa nahIM hotA aura duHkha meM vaha kisI prakAra ke udvega kA anubhava nahIM karatA, kintu sukha aura du:kha donoM kA vaha samAnabuddhi se Adara karatA hai| tAtparya yaha hai ki usakI AtmA meM samabhAva kI pariNati hone lagatI hai; isalie samabhAva se bhAvita ho jAnA hI kaSAya-tyAga kA phala hai| aba yoga-pratyAkhyAna ke viSaya meM kahate haiM - .... . jogapaccakkhANeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? jogapaccakkhANeNaM ajogattaM jnnyi| ajogI NaM jIve navaM kammaM na baMdhai, puvvabaddhaM nijjarei // 37 // yogapratyAkhyAnena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? yogapratyAkhyAnenAyogitvaM jnyti| ayogI hi jIvo navaM karma na bajAti, pUrvabaddhaM ca nirjarayati // 37 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan ! jogapaccakkhANeNaM-yoga ke pratyAkhyAna se, jIve-jIva, kiM jaNayai-kisa guNa ko prApta karatA hai, jogapaccakkhANeNaM-yoga ke pratyAkhyAna se, ajogattaM-ayogitva-ayogibhAva ko, jaNayai-prApta karatA hai, ajogI-ayogI, jIva-jIva, nava-navIna, kamma-karma ko, na baMdhai-nahIM bAMdhatA, puvvabaddhaM-pahale bAMdhe hue kA, nijarei-nAza kara detA hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [136] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM. Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlArtha-prazna-he bhagavan ! yoga ke pratyAkhyAna se jIva kisa guNa ko prApta karatA hai? uttara-he bhadra ! yoga kA pratyAkhyAna karane se jIva ayogI arthAt mana, vacana, kAyA kI pravRtti se rahita ho jAtA hai aura ayogI huA jIva navIna karmoM kA bandha nahIM karatA tathA pUrva meM saMcita kie hue karmoM kI nirjarA (nAza) kara detA hai| ____TIkA-mana, vacana aura zarIra ke vyApAra (pravRtti) kA nAma yoga hai| vaha prazasta aura aprazasta bheda se do prakAra kA hai| ukta yoga kA nirodha karane se isa jIva ko kisa phala kI prApti hotI hai?' yaha ziSya kA prazna hai| isake uttara meM guru kahate haiM ki yoga ke pratyAkhyAna se jIva mana, vacana aura zarIra kI zubhAzubha pravRtti se rahita ho jAtA hai| mana, vacana aura zarIra ke vyApAra se rahita hone vAlA jIva ayogI kahalAtA hai| isa prakAra yogoM ke nirodha se vaha jIva navIna karmoM kA bandha nahIM karatA, kyoMki karmabandha meM hetubhUta mana, vacana aura kAyA kA vyApAra hai, inakA nirodha kara lene se phira karma kA bandha nahIM ho sakatA aura pUrva meM bAMdhe hue nAma, gotra aura vedanIya Adi karmoM kA vaha kSaya kara DAlatA hai, yahI yoga-pratyAkhyAna kA phala hai| parantu yaha saba kathana caudahaveM guNasthAna kI apekSA se jAnanA caahie| dUsare guNasthAnoM meM to aneka prakAra ke dhyAnoM kA varNana kiyA gayA hai jo ki yoga ke binA nahIM ho skte| isalie ayogI AtmA hI cAra prakAra ke aghAtI karmoM kA kSaya karake mokSapada ko prApta kara sakatI hai| aba zarIra-pratyAkhyAna ke viSaya meM kahate haiM - sarIrapaccakkhANeNaM bhaMte / jIve kiM jaNayai ? sarIrapaccakkhANeNaM siddhAisayaguNattaNaM nivvattei, siddhAisayaguNasaMpanne ya NaM jIve logaggabhAvamuvagae paramasuhI bhavai // 38 // zarIrapratyAkhyAnena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? zarIrapratyAkhyAnena siddhAtizayaguNatvaM nivrtyti| siddhAtizayaguNasampannazca jIvo lokAgrabhAvamupagataH paramasukhI bhavati // 38 // padArthAnvayaH-bhate-he bhagavan, sarIrapaccakkhANeNaM-zarIra ke pratyAkhyAna se, jIve-jIva, kiM jaNayai-kisa guNa kI prApti karatA hai, sarIrapaccakkhANeNaM-zarIra ke pratyAkhyAna se, siddhAisayaguNattaNaM-siddha ke atizaya guNabhAva ko, nivvattei-prApta karatA hai, ya-phira, siddhAisayaguNasaMpanne-siddha ke atizaya guNa ko prApta huA, jIve-jIva, logaggabhAvaM-loka ke aprabhAva ko, uvagae-prApta hokara, paramasuhI-parama sukhI, bhavai-ho jAtA hai| mUlArtha-prazna-he bhagavan ! zarIra ke pratyAkhyAna se jIva kisa guNa kA upArjana karatA hai? uttara-zarIra ke pratyAkhyAna-tyAga karane se jIva siddhoM ke atizayarUpa guNa kI prApti kara letA hai tathA siddhoM ke atizaya guNabhAva ko prApta hokara vaha loka ke agrabhAga meM pahuMcakara paramasukha ko prApta karatA hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [137] sampattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-zarIra zabda yahAM para audArikAdi zarIroM kA bodhaka hai, arthAt audArikAdi zarIroM ke parityAga se isa jIva ko kisa phala kI prApti hotI hai? isa prazna ke uttara meM kahA gayA hai ki zarIra ke parityAga se siddhoM ke atizaya-paramotkRSTa guNabhAvoM ko prApta karake yaha jIvAtmA loka ke agrabhAga arthAt mokSa hote hI paramasukha ko prApta ho jAtA hai| tAtparya yaha hai ki aisA jIva sarva prakAra ke karmabandhanoM se mukta hokara siddha, buddha, ajara aura amara pada ko prApta karatA huA anantazaktisaMpanna hokara paramasukhI ho jAtA hai| aba sahAya-pratyAkhyAna ke sambandha meM kahate haiM - sahAyapaccakkhANeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? sahAyapaccakkhANeNaM egIbhAvaM jnnyi| egIbhAvabhUe vi ya NaM jIve egattaM bhAvemANe appasadde, appajhaMjhe, appakalahe, appakasAe, appatumaMtume, saMjamabahule, saMvarabahule, samAhie yAvi bhavai // 39 // sahAyapratyAkhyAnena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? sahAyapratyAkhyAnenaikIbhAvaM jnyti| ekIbhAvabhUto'pi ca jIva ekatvaM bhAvayannalpazabdA'lpAJjho'lpakalaho'lpakaSAyo'lpatvaMtvaH, saMyamabahulaH, saMvarabahulaH, samAdhibahulaH, samAhitazcApi bhavati // 39 // . padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan, sahAyapaccakkhANeNaM-sahAyaka ke pratyAkhyAna se, jIva-jIva, kiM jaNayai-kisa guNa ko prApta karatA hai, sahAyapaccakkhANeNaM-sahAyaka ke pratyAkhyAna se, egIbhAvaM-ekatvabhAva ko, jaNayai-prApta karatA hai, ya-phira, egIbhAvabhUe-ekatvabhAva ko prApta huA, jIve-jIva, egattaM-ekAgratA kI, bhAvemANe-bhAvanA karatA huA, appasadde-alpazabda vAlA, appajhaMjhe-vacana-kalaha se rahita, appakalahe-alpakleza vAlA, appakasAe-alpakaSAya vAlA, appatumaMtume-alpa tUM tUM vAlA-kiMtu, saMjamabahule-pradhAnasaMyamavAn, saMvarabahule-viziSTasaMvaravAn, ca-aura, samAhie-samAdhiyukta, yAvi-hI, bhavai-hotA hai| ____ mUlArtha-prazna-he bhagavan ! sahAyaka kA pratyAkhyAna karane se jIva kisa guNa ko prApta karatA hai? uttara-sahAyaka ke pratyAkhyAna se jIva ekatva bhAva ko prApta hotA hai aura ekatvabhAva ko prApta huA jIva ekAgratA kI bhAvanA karatA huA alpazabda, alpajhaMjha arthAt alpa-vAk-kalaha, alpa-kalaha, alpa-kaSAya aura jJAnAdi samAdhi se yukta hotA hai| TIkA-ziSya kahatA hai ki-"he bhagavan ! jisa sAdhu ne apanI dainikacaryA meM vA apanI niyata kriyAoM meM anya yatiyoM kI sahAyatA kA parityAga kara diyA hai, arthAt 'maiM apanI kisI bhI kriyA meM kisI anya yati kI sahAyatA grahaNa nahIM karUMgA'-aisI pratijJA karane vAlA sAdhu kisa guNa ko prApta karatA hai? guru kahate haiM ki he ziSya ! sahAyaka ke pratyAkhyAna se yaha jIva ekatvabhAva ko prApta kara uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 138] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ letA hai| ekatvabhAva ke prApta hone para vaha alpa bhASaNa karatA hai| usake krodha, mAna, mAyA aura lobha-rUpa kaSAya bhI kama ho jAte haiM tathA alpa aparAdha ke ho jAne para jo 'tUM-tUM' kahA jAtA hai-jaise ki 'tUM ne pahale bhI aisA kiyA aura aba bhI vaise hI karatA hai' ityAdi-isa vyavahAra kA bhI usameM abhAva hotA hai| saMyama, saMvara aura samAdhi meM vaha adhika dRr3ha ho jAtA hai| sArAMza yaha hai ki sahAyya kA parityAga karane se jIva paraspara ke vivAda se rahita ho jAtA hai| usameM kisI prakAra ke kalaha-kleza Adi doSoM ke utpanna hone kI saMbhAvanA nahIM raha jaatii| isIlie use 'tUM-tUM' 'maiM-maiM' kA bhI avasara prApta nahI hotA aura isake viparIta saMyama kI bahulatA aura saMvara kI pradhAnatA tathA jJAnAdi samAdhi kI utpatti hotI hai| isalie ekatvabhAva ko prApta huA jIva klezAdi se mukta hokara saMyama aura samAdhi-yukta hotA huA zAMti-pUrvaka isa saMsAra meM vicaratA hai| parantu yahAM para itanA smaraNa rahe ki yaha ukta kathana vairAgya ke Azrita hokara ekatvabhAva prApta karane se sambandha rakhatA hai aura yadi kisI roSa Adi ke kAraNa ekatvabhAva ko aMgIkAra kiyA jAe to usase guNa prApti ke badale aneka prakAra ke doSoM ke hI utpanna hone kI saMbhAvanA rahatI hai| ataH sAhAyya-pratyAkhyAna meM vairAgya ko hI mukhya kAraNa mAnA jAnA caahie| aba bhakta-pratyAkhyAna ke viSaya meM kahate haiM - . bhattapaccakkhANeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? bhattapaccakkhANeNaM aNegAiM bhavasayAI niraMbhai // 40 // bhaktapratyAkhyAnena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? bhaktapratyAkhyAnenAnekAni bhavazatAni niruNaddhi // 40 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan ! bhattapaccakkhANeNaM-bhaktapratyAkhyAna se, jIva-jIva, kiM jaNayai-kisa guNa kI prApti karatA hai, bhattapaccakkhANeNaM-bhaktapratyAkhyAna se, aNegAiM-aneka, bhavasayAiM-saikar3oM janmoM ko, niraMbhai-roka detA hai aura alpasaMsArI ho jAtA hai| mUlArtha-prazna-he bhagavan ! bhaktapratyAkhyAna arthAt AhAra ke parityAga se jIva kisa guNa ko prApta karatA hai? uttara-he bhadra ! bhakta ke pratyAkhyAna se yaha jIva saikar3oM bhavoM arthAt janmoM kA nirodha kara letA hai| TIkA-bhaktapratyAkhyAna arthAt anazanavrata se-anazanavratarUpa tapazcaryA ke dvArA yaha jIva apane aneka bhavoM ko kama kara detA hai| kAraNa yaha hai ki AhAra ke tyAga se bhAvoM meM vizeSa dRr3hatA A jAtI hai| usase yaha jIva apane aneka janmoM ko ghaTA detA hai, arthAt use jitane janma dhAraNa karane the, unameM bahuta kamI ho jAtI hai| yadi saMkSepa meM kaheM to alpasaMsArI honA bhakta-pratyAkhyAna kA phala hai| aba sadbhAva-pratyAkhyAna ke sambandha meM kahate haiM - - uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [139] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabbhAvapaccakkhANeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? sabbhAvapaccakkhANeNaM aNiyaTiM jnnyi| aNiyaTTi paDivanne ya aNagAre cattAri kammaMse khvei| taM jahA-veyaNijjaM, AuyaM, nAma, goyN| tao pacchA sijjhai, bujjhai, muccai, parinivvAyai, savvadukkhANamaMtaM karei // 41 // sadbhAvapratyAkhyAnena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? sadbhAvapratyAkhyAnenAnivRttiM jnyti| anivRttiM pratipannazcAnagArazcatvAri karmAMzAni ksspyti| tadyathA-vedanIyam, AyuH, nAma, gotrm| tatpazcAtsidhyati, budhyate, mucyate, parinirvAti, sarvaduHkhAnAmantaM karoti // 41 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan, sabbhAvapaccakkhANeNaM-sadbhAva ke pratyAkhyAna se, jIve-jIva, kiM jaNayai-kisa guNa kI upArjanA karatA hai, sabbhAvapaccakkhANeNaM-sadbhAva ke pratyAkhyAna se, aNiyaTiM-anivRtirUpa zukla-dhyAna ke caturtha bheda ko, jaNayai-prApta hotA hai, ya-phira, aNiyaTiM paDivanne-anivRttikaraNa ko prApta huA, aNagAre-anagAra, cattAri-cAra, kammase-karmAMzoM ko, khavei-kSaya karatA hai, taM jahA-jaise ki, veyaNijjaM-vedanIyakarma, AuyaM-Ayukarma, nAma-nAmakarma, goyaM-gotrakarma, tao pacchA-tadanantara, sijjhai-siddha ho jAtA hai, bujhai-buddha ho jAtA hai, muccai-mukta ho jAtA hai, parinivvAyai-sarva prakAra se zAnta ho jAtA hai, savvadukkhANaM-sarva prakAra ke du:khoM kA, aMtaM karei-anta kara detA hai| mUlArtha-prazna-he bhagavan ! sadbhAva kA pratyAkhyAna karane se jIva ko kisa guNa kI prApti ho sakatI hai? uttara-sadbhAva kA pratyAkhyAna karane se anivRtti zukla-dhyAna ke caturtha bheda kI prApti hotI hai| anivRtti ko prApta huA anagAra vedanIya, Ayu, nAma aura gotra, ina cAra aghAti karmoM kA kSaya kara detA hai| tadanantara siddha, buddha, aura mukta hokara sarva duHkhoM kA nAza karatA huA parama zAMti ko prApta ho jAtA hai| ___TIkA-pravRttimAtra ke parityAga kA nAma sadbhAva-pratyAkhyAna hai| jisa samaya kisI bhI prakAra kI kriyA zeSa nahIM raha jAtI aura sarva prakAra se saMvara-bhAva kI prApti ho jAtI hai, arthAt jisa samaya yaha jIvAtmA caudahaveM guNasthAna ko prApta kara letA hai, usa samaya AtmA ko kisa phala kI prApti hotI hai?' yaha ziSya kA prazna hai| isake uttara meM guru kahate haiM ki usa samaya yaha jIvAtmA anivRttikaraNa ko prApta hotA hai, arthAt anivRttirUpa zukla-dhyAna ke caturtha bheda ko prApta kara letA hai| jisa sthAna se isa jIvAtmA kA phira patana nahIM hotA, usa sthAna ko anivRtti kahate haiN| caudahaveM guNasthAna se isa AtmA kA phira patana nahIM hotA, isalie caudahaveM guNasthAna meM pahuMcakara anivRttikaraNa ko prApta huA jIvAtmA vedanIya, AyuSya, nAma aura gotra ina cAra aghAti karmoM kI graMthiyoM kA kSaya kara DAlatA hai| tadanantara vaha siddha, buddha, mukta uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [140] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura karmadAvAnala ko zAnta karatA huA sarva prakAra ke du:khoM kA sadA ke lie anta kara detA hai, arthAt parama-nirvANapada ko prApta kara letA hai| yahAM para 'karmAMza' zabda karma-granthi kA bodhaka hai| [kArmagranthikaparibhASayA aMzazabdasya satparyAyatvAt ] tathA pAThAntara meM 'anivRtti' ke sthAna para 'nivRtti' aisA pada bhI dekhane meM AtA hai aura usakA yaha artha kiyA jAtA hai ki-vedanIya karma kI jo do samayamAtra kI sthiti hai usake bandha kI nivRtti kA sampAdana karatA hai, parantu adhika pratiyoM meM to prAyaH 'anivRtti' pATha hI dekhane meM AtA hai aura saMgata bhI vahI pratIta hotA hai| parantu yaha pUrvokta sadbhAva-pratyAkhyAna prAyaH pratirUpatA meM hI sambhava ho sakatA hai, ataH aba pratirUpatA ke viSaya meM kahate haiM - paDirUvayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayaha ? paDirUvayAe NaM lAghaviyaM jaNayai lghubhuue| NaM jIve appamatte, pAgaDaliMge, pasatthaliMge, visaddhasammatte, sattasamiisamatte, savvapANa-bhUya-jIva-sattesu vIsasaNijjarUve, appapaDilehe, jiiMdie, viulatavasamiisamannAgae yAvi bhavai // 42 // pratirUpatayA bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? pratirUpatayA lAghavikatAM jnypti| laghubhUtazca jIvo'pramattaH prakaTaliGgaH, prazastaliGgo vizuddhasamyaktvaH, samAptasatyasamitiH sarvaprANa-bhUta-jIva-sattveSu vizvasanIyarUpo'lpapratilekho, jitendriyo, vipulatapa, samitisamanvAgatazcApi bhavati // 42 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan, paDirUvayAe NaM-pratirUpatA se, jIva-jIva, kiM jaNayai-kisa guNa ko prApta karatA hai, paDirUvayAe NaM-pratirUpatA se, lAghaviyaM-lAghavatA ko, jaNayai-prApta karatA hai, laghubhUe-laghubhAva ko prApta huA, jIve-jIva, appamatte-pramAda-rahita, pAgaDaliMge-prakaTaliMga, pasatthaliMge-prazastaliMga, visuddhasammatte-vizuddha samyaktva vAlA, sattasamiisamatte-satya samiti se yukta-pratipUrNa, savvapANa-bhUya-jIva-sattesu-samasta prANi, bhUta, jIva aura sattva meM, vIsasaNijjarUve-vizvasanIyarUpa, appapaDilehe-alpa pratilekhanA vAlA, jiiMdie-jitendriya, viulatavasamii-vipula tapa aura samiti se, samannAgae-samanvita, bhavai-hotA hai| mUlArtha-prazna-he bhagavan ! pratirUpatA se kisa guNa kI prApti hotI hai? uttara-pratirUpatA se laghubhAva arthAt laghutA kI prApti hotI hai| phira laghutA ko prApta huA jIva, apramatta hokara prakaTa aura prazasta cinhoM ko dhAraNa karatA huA vizuddha-samyaktvI aura satya-samiti vAlA hokara sarva prANI, bhUta, jIva aura sattvoM meM vizvasta, alpa pratilekhanA vAlA aura jitendriya tathA vipula tapa aura samiti se yukta hotA hai, arthAt mahAjitendriya aura vipula tapasvI hotA hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 141] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-sthavira-kalpI muni kI dravya aura bhAva-pUrNa Antarika tathA bAhya dazA ko pratirUpatA kahate haiN| dUsare zabdoM meM pratirUpa kA artha Adarza hai, arthAt dravya aura bhAva donoM prakAra se zuddha jo sthavira-kalpI kA veSa hai usako dhAraNa karane vAlA jIva kisa guNa ko prApta karatA hai? isa prazna ke uttara meM AcArya kahate haiM ki sthavira-kalpAdi ke samAna veSa dhAraNa karane se adhika upakaraNoM kA parityAga karatA huA jIva dravya aura bhAva se laghubhUta arthAt halakA ho jAtA hai| dravya se alpa upakaraNa vAlA, bhAva se alpakaSAyI aura apratibaddhatAyukta hotA hai| isa prakAra laghutAprApta jIva apramatta arthAt pramAda se rahita ho jAtA hai aura prakaTa tathA prazasta cinhoM ko dhAraNa karake arthAt jIvarakSA ke nimitta rajoharaNAdi ko dhAraNa karake nirmala samyaktva aura samitiyukta hokara samasta jIvoM kA vizvAsa-pAtra bana jAtA hai| jaba ki upakaraNa alpa ho gae tathA pratilekhanA bhI svalpa ho gaI, arthAt pratilekhanA meM jo adhika samaya lagatA thA usameM kamI ho gaI, pratilekhanA se bace hue samaya ko svAdhyAya meM lagAne se usake jJAna meM aura nirmalatA prApta ho jAtI hai, usake pariNAma-svarUpa vaha cAritra kI zuddhi karatA huA parama jitendriya aura vipula tapasvI bana jAtA hai| . .. sArAMza yaha hai ki antaHkaraNa kI vizuddhi ho jAne para bhI bAhya veSa kI atyanta AvazyakatA hai, kyoMki prakaTa aura prazasta sAdhuveSa isa jIva ko kaI prakAra ke akAryoM se bacAe rakhatA hai tathA sarva prANiyoM kA vizvAsapAtra ho jAne se aneka bhavya jIva usake upadeza se sanmArga meM pravRtta ho jAte haiN| isa jIva ke apramatta, jitendriya aura tapasvI hone meM bhI isako [bAhyaveSa ko] thor3e-bahuta aMza meM kAraNatA prApta hotI hai, isalie muniyoM ko apane muniveSa meM hI rahanA ucita hai| yahAM para 'samiti' kA punaH-punaH varNana usakI pradhAnatA dyotanArtha hai, isalie punarukti doSa kI udbhAvanA karanI yuktisaMgata nhiiN| "sattasamiisammatte-samAptasattvasamitiH'-yahAM para prAkRta ke kAraNa se hI kta-pratyayAnta kA para nipAta huA hai| aba vaiyAvRtya ke viSaya meM kahate haiM - veyAvacceNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? veyAvacceNaM titthayaranAmagottaM kammaM nibaMdhai // 43 // vaiyAvatyena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? vaiyAvRtyena tIrthakaranAmagotraM karma nibadhnAti // 43 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan, veyAvacceNaM-vaiyAvRtya se, jIve-jIva, kiM jaNayai-kyA upArjana karatA hai, veyAvacceNaM-vaiyAvRtya se, titthayaranAmagottaM-tIrthaGkara-nAmagotra, kamma-karma ko, nibaMdhai-bAMdhatA hai| mUlArtha-prazna-he bhagavan ! vaiyAvRtya se yaha jIva kyA upArjana karatA hai? uttara-vaiyAvRtya se yaha jIva tIrthaMkara-nAmagotra-karma ko bAMdhatA hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 142] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-sthavirAdi muniyoM kI yathocita sevA kA nAma vaiyAvRtya hai| isa vaiyAvRtya arthAt ni:svArtha sevA-bhakti se yaha jIva kisI samaya tIrthaMkara-nAmagotra-karma kA upArjana kara letA hai| siddhAnta meM vaiyAvRtya kA phala karmoM kI nirjarA bhI mAnA gayA hai| aba sarvaguNasampUrNatA ke viSaya meM kahate haiM - savvaguNasaMpannayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? savvaguNasaMpannayAe NaM apuNarAvittiM jnnyi| apuNarAvittiM pattae ya jIve sArIramANasANaM dukkhANaM no bhAgI bhavai // 44 // sarvaguNasampannatayA bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? sarvaguNasampannatayA'punarAvRttiM jnyti| apunarAvRttiM prAptazca jIvaH zarIramAnasAnAM dukhAnAM no bhAgI bhavati // 44 // padArthAnvayaH-bhaMte-he. bhagavan, savvaguNasaMpannayAe NaM-sarvaguNasaMpUrNatA se, jIva-jIva, kiM jaNayai-kyA upArjana karatA hai, savvaguNasaMpannayAe NaM-sarvaguNasaMpUrNatA se, apuNarAvittiM-apunarAvRtti ko, jaNayai-upArjana karatA hai, ya-phira, apuNarAvittiM pattae NaM-apunarAvRtti ko prApta huA, jIve-jIva, sArIramANasANaM-zArIrika aura mAnasika, dukkhANaM-dukkhoM kA, bhAgI-bhogane vAlA, no bhavai-nahIM hotaa| mUlArtha-prazna-bhagavan ! sarvaguNasampannatA se jIva kisa guNa ko prApta karatA hai? - uttara-he ziSya ! sarvaguNa-sampannatA se isa jIva ko apunarAvRtti-pada kI prApti hotI hai aura apunarAvRttipada ko prApta huA jIva zArIrika aura mAnasika sarva prakAra ke duHkhoM se mukta ho jAtA hai| TIkA-samyag-darzana, samyag-jJAna aura samyak-cAritra se sampanna honA sarvaguNa sampannatA hai| isa prakAra kI sarvaguNa-sampannatA arthAt sarva guNoM kI prApti kara lene se isa jIva ko kyA lAbha hotA hai? yaha ziSya kA prazna hai| isake uttara meM guru kahate haiM ki sarvaguNasampannatA se apunarAvRtti kA lAbha hotA hai| apunarAvRtti ko prApta huA jIva sarva prakAra ke du:khoM se rahita ho jAtA hai| tAtparya yaha hai ki mokSadazA ko prApta ho jAne para na to koI karma zeSa rahatA hai aura na kisI prakAra ke duHkha kA upabhoga karanA par3atA hai| aba vItarAgatA ke viSaya meM kahate haiM, yathA - vIyarAgayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? vIyarAgayAe NaM nehANubaMdhaNANi taNhANubaMdhaNANi ya vocchiNdi| maNunnAmaNunnesu sadda-pharisa-rUpa-rasa-gaMdhesu sacittAcitta-mIsaesu ceva virajjai // 45 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [143] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vItarAgatayA bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? vItarAgatayA snehAnubandhanAni tRSNAnubandhanAni ca vyucchintti| manojJAmanojJeSu zabdasparzarUparasagandheSu sacittAcittamizreSu caiva virajyate // 45 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan, vIyarAgayAe NaM-vItarAgatA se, jIva-jIva, kiM jaNayai-kyA upArjana karatA hai| vIyarAgayAe NaM-vItarAgatA se, nehANubaMdhaNANi-sneha bandhanoM kA, ya-aura, taNhANubaMdhaNANi-tRSNA ke anubandhanoM kA, vocchidai-vyavaccheda karatA hai tathA maNunnAmaNunnesu-manojJa aura amanojJa, saddapharisarUvarasagaMdhesu-zabda, sparza, rUpa, rasa aura gandha meM, sacittAcittamIsaesu-sacitta, acitta aura mizra dravyoM meM, ca-punaH, eva-avadhAraNa artha meM hai, virajjai-virakta ho jAtA hai| mUlArtha-prazna-bhagavan ! vItarAgatA se kisa guNa kI prApti hotI hai? uttara-vItarAgatA se snehAnubandha tathA tRSNAnubandha kA vyavaccheda ho jAtA hai| phira priya aura apriya zabda, sparza, rUpa, rasa aura gandha tathA sacitta, acitta aura mizra dravyoM meM usakA vairAgya utpanna ho jAtA hai| TIkA-vItarAgatA kI prApti se yaha jIva sneha ke bandhanoM ko tor3a detA hai, arthAt putrAdi-viSayaka usakA jo rAga hai vaha jAtA rahatA hai| isake atirikta dravyAdiviSayaka jo tRSNA hai usakA bhI kSaya ho jAtA hai| isIlie priya tathA apriya jo zabda, sparza, rUpa, rasa, gandha aura sacittAcitta tathA mizra dravya haiM unase vaha virakta ho jAtA hai| tAtparya yaha hai ki rAga-dveSa ke kSaya ho jAne se usakI kisI bhI padArtha meM Asakti nahIM raha jAtI aura na hI usake lie koI padArtha.priya athavA apriya hotA hai| yadyapi vItarAgatA kA kathana pahale bhI A cukA hai, tathApi rAga kI pradhAnatA darzAne ke lie yaha prazna kiyA gayA hai| kAraNa yaha hai ki saMsAra meM sarva prakAra ke anarthoM kA mUla yadi koI hai to vaha rAga hai| usakA dUra karanA hI vItarAgatA hai, jo ki paramapuruSArtharUpa mokSatattva kA sAdhaka hai| aba kSamA ke viSaya meM kahate haiM - khaMtIe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayaha ? khaMtIe NaM parIsahe jiNai // 46 // kSAntyA bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? kSAntyA parISahAn jayati // 46 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan, khaMtIe NaM-kSamA se, jIve-jIva, kiM jaNayai-kyA upArjana karatA hai, khaMtIe NaM-kSamA se, parIsahe-parISahoM ko, jiNai-jItatA hai| mUlArtha-prazna-he bhagavan ! kSamA se jIva kisa guNa kI upalabdhi karatA hai? uttara-kSamA se jIva parISahoM ko jItatA hai| TIkA-kSamA dhAraNa karane kA phala batAte hue AcArya kahate haiM ki he ziSya ! kSamA se yaha jIva uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 144] sampattaparakkama egUNatIsaimaM anjhayaNaM Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 parISahoM para vijaya prApta kara letA hai, tAtparya yaha hai ki samasta anarthoM ke mUla kAraNa krodha ko kSamA ke dvArA jIta lene para sarva prakAra ke parISahoM ko jItA jA sakatA hai aura kSamAvAn puruSa kA koI zatru bhI nahIM rhtaa| aba mukti ke viSaya meM kahate haiM - muttIe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? / muttIe NaM akiMcaNaM jnnyi| akiMcaNe ya jIve atthalolANaM purisANaM apatthaNijje bhavai // 47 // muktyA bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? muktyA''kiJcanyaM jnyti| akiJcanazca jIvo'rthalolAnAM puruSANAmaprArthanIyo bhavati // 47 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan, muttIe NaM-mukti se, jIve-jIva, kiM jaNayai-kisa guNa ko prApta karatA hai, muttIe NaM-mukti se, akiMcaNaM-akiMcanatA ko, jaNayai-prApta karatA hai, ya-phira, akiMcaNe-akiMcana, jIva-jIva, atthalolANaM-artha ke lobhI, purisANaM-puruSoM kA, apatthaNijje-aprArthanIya, bhavai-hotA hai| mUlArtha-prazna-bhagavan ! mukti arthAt nirlobhatA se jIva kisa guNa ko prApta karatA hai? uttara-mukti arthAt nirlobhatA se isa jIva ko akiMcanabhAva kI prApti hotI hai, phira akiMcanabhAva ko prApta huA jIva artha ke arthAt dhana ke lobhI puruSoM kA aprArthanIya hotA hai, arthAt cora, Thaga Adi lobhI puruSa usake pIche nahIM lgte| TIkA-prastuta prakaraNa meM mukti kA artha nirlobhatA aura akiMcanatA parigraha-zUnyatA hai| jo puruSa nirlobhI hotA hai, vaha akiMcana, arthAt parigraha-rahita hone se caurAdi ke dvArA kisI prakAra kA bhI kaSTa nahIM bhogtaa| tAtparya yaha hai ki dravyazUnya hone se usako kisI prakAra kI cintA nahIM rahatI, jaise ki dhana ke lobhI puruSoM ko rahatI hai| aba ArjavatA ke viSaya meM kahate haiM - ajjavayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? ajjavayAe NaM kAujjuyayaM, bhAvujjuyayaM, bhAsujjuyayaM, avisaMvAyaNaM jnnyi| avisaMvAyaNa-saMpannayAe NaM jIve dhammassa ArAhae bhavai // 48 // Arjavena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? Arjavena kAyarjukatA, bhAvarjukatA, bhASarjukatAM, avisaMvAdanaM jnyti| avisaMvAdanasampannatayA jIvo dharmasyArAdhako bhavati // 48 // padArthAnvayaH-bhate-he bhagavan, ajjavayAe NaM-ArjavatA se, jIva-jIva, kiM jaNayai-kisa 'uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [145] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNa ko prApta karatA hai, ajjavayAe NaM- ArjavatA se, kAujjuyayaM kAyA kI RjutA arthAt avakratA, bhAvujjuyayaM-bhAva kI RjutA, bhAsujjuyayaM - bhASA kI RjutA, avisaMvAyaNaMavisaMvAdanatA-chala kriyA se rahitapanA, jaNayai upArjana karatA hai, avisaMvAyaNasaMpannayAe-avisaMvAdanatA - saMpanna, jIve - jIva, dhammassa-dharma kA ArAhae - ArAdhaka, bhavaihotA hai| mUlArtha - prazna - he bhagavan ! RjutA - ArjavabhAva se jIva kisa guNa ko prApta karatA hai? uttara-RjubhAva se kAyA kI RjutA arthAt avakratA, bhAva kI RjutA arthAt avakratA aura bhASA kI RjutA - avakratA tathA avisaMvAdapana kI prApti hotI hai / phira avisaMvAdanatA - sampanna jIva dharma kA ArAdhaka bana jAtA hai| TIkA - prastuta gAthA meM AcArya kahate haiM ki ArjavatA arthAt saralatA yA niSkapaTatA kA sampAdana karane vAlA jIva kAyA se Rju, bhAva se Rju aura bhASA se Rju avakra evaM sarala ho jAtA 'haiM tathA avisaMvAdanatA arthAt nizchalatA ko prApta karatA hai| avisaMvAdanabhAva ko prApta huA jIva dharma kA ArAdhaka - dharma kI prApti karane vAlA hotA hai| kubjAdi veSa kA dhAraNa karanA, bhrUvikArAdi se logoM ko haMsAnA Adi kAyA kI vakratA hai| mana meM kucha aura vANI meM kucha, yaha bhAva sambandhI vakratA hai| upahAsa ke lie anya dezoM kI bhASA kA vyavahAra meM lAnA bhASA kI vakratA hai| isI prakAra anya logoM ke Thagane ke nimitta vilakSaNa ceSTAeM karanA visaMvAdanatA hai| jisa jJIva ne RjubhAva ko dhAraNa kiyA hai usameM ina uparyukta bAtoM kA abhAva hotA hai, arthAt vaha zarIra se Rju bhAva se Rju aura bhASA se bhI Rju-sarala hotA hai / usakI koI bhI ceSTA kapaTayukta nahIM hotii| aisA hI manuSya dharma kA ArAdhaka hotA hai tathA zuddha adhyavasAyI hone ke kAraNa usako janmAntaroM meM bhI dharma kI prApti hotI hai| aba mArdava ke viSaya meM pharamAte haiN| - maddavayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? maddavayAe NaM aNussiyattaM jaNaya / aNussiyatteNaM jIve miumaddavasaMpanne aTTha mayaTThANAiM niTThAvei // 49 / mArdavena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? mArdavenAnutsukatvaM jnyti| anutsukatvena jIvo mRdumArdavasampanno'STau madasthAnAni niSThApayati ( kSapayati // 49 // padArthAnvayaH - bhaMte - he bhagavan, maddavayAe NaM - mArdava arthAt mRdubhAva se, jIve - jIva, kiM jaNayai-kyA upArjana karatA hai, maddavayAe NaM - mArdava se, aNussiyattaM - anutsukatA kA, jaya-upArjana karatA hai, aNussiyatteNaM- anutsukatA se, jIve - jIva, miu-mRdu, maddava - mArdava se, saMpanne - saMyukta uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 146 ] sammattaparakkamaM egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hokara, aTTha-ATha, mayaTThANAI-madasthAnoM ko, niTThAvei-vinAza kara detA hai| mUlArtha-prazna-he bhagavan ! mArdava-mRdubhAva se jIva kisa guNa kA upArjana karatA hai? ____ uttara-mArdava se jIva anutsukatA kA upArjana karatA hai| anutsukatA se mRdumArdava-sampanna jIva mada ke ATha sthAnoM kA kSaya kara detA hai| TIkA-ziSya pUchatA hai ki jo jIva mRdu arthAt dravya aura bhAva se komala-svabhAva vAlA hai usako kyA lAbha hotA hai? isake uttara meM guru kahate haiM ki mRdutA se isa jIva ko anutsukatA-anuddhatA (abhimAna se, capalatA se rAhitya) kI prApti hotI hai| anuddhatA se mRdutA ko prApta karake vaha jIva jAti, kula, rUpa, tapa, jJAna, aizvarya aura lAbha, ina ATha prakAra ke mada-sthAnoM kA nAza kara detA hai| aba bhAva-satya ke viSaya meM kahate haiM - bhAvasacceNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? bhAvasacceNaM bhAvavisohiM jnnyi| bhAvavisohIe vaTTamANe jIve arahaMtapannattassa dhammassa ArAhaNayAe abbhuddhei| arahaMtapannattassa dhammassa ArAhaNayAe abbhuTTittA paralogadhammassa ArAhae bhavai // 50 // bhAvasatyena bhadanta. ! jIvaH kiM janayati ? bhAvasatyena bhAvavizuddhiM jnyti| bhAvavizuddhau vartamAno jIvo'rhatprajJaptasya dharmasyArAdhanAyai abhyuttisstthte| arhatprajJaptasya dharmasyArAdhanAya abhyuttthAya paralokadharmasyArAdhako bhavati // 50 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan, bhAvasacceNaM-bhAva-satya se, jIva-jIva, kiM jaNayai-kisa guNa kA upArjana karatA hai, bhAvasacceNaM-bhAva satya se, bhAvavisohiM-bhAva vizuddhi kA, jaNayai-upArjana karatA hai, bhAvavisohIe-bhAvavizuddhi meM, vaTTamANe-pravarttamAna, jIve-jIva, arahaMtapannattassa-arhanta ke pratipAdana kie hue, dhammassa-dharma kI, ArAhaNayAe-ArAdhanA ke lie, abbhuDhei-udyata hotA hai, arahaMtapannattassa dhammassa ArAhaNayAe-arhanta-praNIta dharma kI ArAdhanA meM, abbhuTThitA-utthita hokara, paralogadhammassa-paralokoM meM dharma kA, ArAhae-ArAdhaka, bhavai-hotA hai| . mUlArtha-prazna-he bhagavan ! bhAvasatya se kisa guNa kI prApti hotI hai? uttara-bhAvasatya se bhAva kI vizuddhi hotI hai, bhAvavizuddhi meM pravRtta huA jIva arihantadeva-praNIta dharma kI ArAdhanA ke lie udyata hotA hai| arihantadeva-prarUpita dharma kI ArAdhanA ke lie udyoga karane vAlA jIva paraloka meM dharma kA ArAdhaka banatA hai| tAtparya yaha hai ki vaha loka-paraloka donoM ko hI siddha kara sakatA hai| TIkA-bhAvasatya arthAt zuddhAnta:karaNa se bhAva kI zuddhi hotI hai, arthAt jIvAtmA ke adhyavasAya zuddha ho jAte haiN| bhAvoM kI zuddhi ho jAne para arihantadeva ke pratipAdana kie hue dharma kI * uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [147] sammattaparakkama egUNatIsaimaM anjhayaNaM Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhanA meM yaha jIva pravRtta ho jAtA hai aura ukta dharma kI ArAdhanA isa jIva ko paraloka meM bhI dharma kI prApti karA detI hai, arthAt janmAntara meM bhI vaha dharma kA ArAdhaka hotA hai| yahI bhAksatya ke anuSThAna kA phala hai| aba karaNa - satya ke viSaya meM kahate haiM karaNasacceNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? karaNasacceNaM karaNasattiM jaNaya / karaNasacce vaTTamANe jIve jahAvAI tahAkArI yAvi bhavai // 51 // - karaNasatyena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? karaNasatyena karaNazaktiM janayati / karaNasatye vartamAno jIvo yathAvAdI tathAkArI cApi bhavati // 51 // padArthAnvayaH - bhaMte - he bhagavan, karaNasacceNaM- karaNasatya se, jIve - jIva, kiM jaNayai- kyA upArjana karatA hai, karaNasacceNaM-karaNasatya se, karaNasattiM - karaNazakti kA, jaNayai- -upArjana karatA hai, karaNasacce-karaNasatya meM, vaTTamANe- pravartamAna, jIve - jIva, jahAvAI - jaise kahatA hai, tahAkArI - usI prakAra karane vAlA, yAvi - bhI, bhavai hotA hai| mUlArtha - prazna - he bhagavan ! karaNasatya se arthAt satyapravRtti se jIva kisa guNa ko prApta karatA hai? uttara- karaNa- satya se jIva satya-kriyA karane kI zakti prApta karatA hai tathA karaNasatya meM pravRtta huA jIva jaise kahatA hai vaise hI karatA bhI hai| TIkA - karaNasatya ke phalaviSayaka kie gae prazna ke uttara meM AcArya kahate haiM ki karaNasatya ke dvArA isa jIva meM kriyA-kalApa ke karane kI zakti utpanna hotI hai aura karaNa - satya meM pravRtti karane vAlA jIva jisa prakara sUtrokta upadeza karatA hai usI prakAra vaha kriyA karane vAlA bhI hotA hai| tAtparya yaha hai ki pratilekhanAdi kriyAoM kA jisa prakAra se Agama meM ullekha kiyA gayA hai unakA karaNa zakti ke prabhAva se samyaktayA anuSThAna karatA huA una kriyAoM kA apane upadeza ke anusAra hI yathAvidhi pAlana karatA hai, arthAt usakA upadeza aura AcaraNa donoM samAna hote haiN| vaha jaisA kahatA hai vaisA hI karatA hai| aba yogasatya ke viSaya meM kahate haiM - jogasacceNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? jogasacceNaM jogaM visoi // 52 // yogasatyena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? yogasatyena yogAn vizodhayati // 52 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [148] sammattaparakkamaM egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan, jogasacceNaM-yogasatya se, jIve-jIva, kiM jaNayai-kyA prApta karatA hai? jogasacceNaM-yogasatya se, jogaM visohei-yogoM kI zuddhi karatA hai| mUlArtha-prazna-he bhagavan ! yoga-satya se kisa guNa kI prApti hotI hai? uttara-he ziSya ! yogasatya arthAt satyayoga se yogoM kI vizuddhi hotI hai| TIkA-mana, vacana aura kAyA kI pravRtti kA nAma yoga hai| satyayoga prApta hone para mana, vacana aura zarIra ke vyApAra zuddha ho jAte haiN| aba manogupti ke viSaya meM kahate haiM - maNaguttayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? maNaguttayAe NaM jIve egaggaM jnnyi| egaggacitteNaM jIve maNagutte saMjamArAhae bhavai // 53 // manoguptyA bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? manoguptyA jIva aikAgrayaM jnyti| ekAgracittena jIvo manoguptaH saMyamArAdhako bhavati // 53 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan, maNaguttayAe NaM-manogupti se, jIva-jIva, kiM jaNayai-kisa guNa kA upArjana karatA hai? maNaguttayAe NaM-manogupti se, jIva-jIva, egaggaM-ekAgratA kI, jaNayai-prApti karatA hai, egaggacitteNaM-ekAgracitta se, jIve-jIva, maNagutte-gupta mana vAlA, saMjamArAhae-saMyama kA ArAdhaka, bhavai-hotA hai| mUlArtha-prazna-he bhagavan ! manogupti se jIva ko kyA phala prApta hotA hai? - uttara-he bhadra ! manogupti se citta kI ekAgratA hotI hai aura ekAgra mana vAlA jIva saMyama kA ArAdhaka hotA hai| TIkA-citta kI ekAgratA manogupti kA phala hai aura citta kI ekAgratA se saMyama kI ArAdhanA hotI hai, ataH paramparayA saMyama kA samyak prakAra se ArAdhaka honA manogupti kA phala hai| jisa samaya satya-manoyoga, asatya-manoyoga, mizra-manoyoga aura vyavahAra-manoyoga, ina cAroM yogoM kA nirodha kiyA jAtA hai, taba manogupti kahI jAtI hai, ataH ukta prakAra ke cAroM yogoM kA nirodha karanA hI manogupti hai| api ca-jo loga azubha manoyoga ke nirodha ko manogupti kahate haiM, unakA kathana yukti-yukta na hone se aprAmANika hai, kyoMki isa prakAra ke nirodha ko mana:pratisaMlInatA kahA gayA hai| guptiyoM kA sAMgopAMga varNana gata 24veM adhyayana meM ho cukA hai| aba vAggupti ke viSaya meM kahate haiM - vayaguttayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? vayaguttayAe NaM nivvikArattaM jnnyi| nivvikAre NaM jIve vaigutte ajjhappajogasAhaNajutte yAvi bhavai // 54 // - uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 149] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAgguptyA bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? vAgguptyA nirvikAratvaM janayati / nirvikAro hi jIvo vAggupto'dhyAtmayogasAdhanayuktazcApi bhavati // 54 // padArthAnvayaH - bhaMte - he bhagavan, vayaguttayAe NaM - vacana - -gupti se, jIve - jIva, kiM jaNaya - kyA prApta karatA hai? vayaguttayAe NaM-vacanagupti se nivvikArattaM nirvikAratA kI, jaNayai-prApti hotI hai, nivvikAre NaM-nirvikArI, jIve - jIva, vaigutte - vacanagupta aura ajjhappajogasAhaNajutte- - adhyAtma - yoga-sAdhanA meM yukta, yAvi- bhI, bhavai - hotA hai| 2 mUlArtha - prazna - he pUjya ! vacanagupti se jIva ko kisa guNa kI prApti hotI hai ? uttara - vacana - gupti se jIva ko nirvikAratva-nirvikArabhAva kI prApti hotI hai aura nirvikArI jIva vacana se gupta hone ke atirikta adhyAtmayoga ke sAdhana se bhI yukta hotA hai| TIkA- ziSya pUchatA hai ki pUjya ! vacana saMyama se jIva ko kyA phala prApta hotA hai ? guru uttara dete haiM ki vacana kA saMyama karane se yaha jIva nirvikArI arthAt vikArahita ho jAtA hai, arthAt vacana ke dvArA jo vikAra - kleza utpanna hote haiM ve saba dUra ho jAte haiN| nirvikArI hone se jIva adhyAtmayoga ke sAdhanoM se yukta ho jAtA hai, athavA yoM kahie ki adhyAtmayoga-sAdhanoM dvArA vacana-siddhi ko prApta kara letA hai| vacanayoga ke samyak nirodha kA nAma vacanagupti hai, phira vaha yoga cAhe prazasta ho cAhe aprazasta / aba kAyagupti ke sambandha meM kahate haiM kAyaguttA NaM bhaMte! jIve kiM jaNayai ? kAyaguttayAe saMvaraM jaNayai / saMvareNaM kAyagutte puNo pAvAsavanirohaM karei // 55 // kAyaguptyA bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? kAyaguptyA saMvaraM janayati / saMvareNa kAyaguptaH punaH pApAstravanirodhaM karoti // 55 // padArthAnvayaH - bhaMte - he bhagavan, kAyaguttayAe NaM- kAyagupti se, jIve jIva, kiM jaNayai - kisa guNa ko prApta karatA hai, kAyaguttayAe- kAyagupti se, saMvaraM saMvara kI, jaNayai - upalabdhi hotI hai, saMvareNaM-saMvara ke dvArA, kAyagutte - kAyagupti vAlA jIva, puNo-phira, pAvAsavanirohaM-pApAsrava kA nirodha, karei- karatA hai| mUlArtha - prazna - he bhagavan ! kAyagupti se jIva kisa guNa ko prApta karatA hai? uttara - kAyagupti se jIva saMvara ko prApta karatA hai aura saMvara ke dvArA kAyagupti vAlA jIva sarva prakAra ke pApAstravoM kA nirodha kara detA hai| TIkA-kAyika vyApAra ke nirodha kA nAma kAyagupti hai| isakA phala saMvaratva kI prApti hai arthAt uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [150] sammattaparakkamaM egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyagupti se yaha jIva saMvaratva ko prApta karatA hai aura usake dvArA pApAsravoM-pApa ke mArgoM kA nirodha karatA hai arthAt pApa ke pravAha ko roka detA hai| yadyapi yahAM para vRttikAroM ne 'saMvaraM jaNayai-saMvaraM janayati' kA 'azubhaMyoganirodharUpaM janayati' aisA artha kiyA hai, parantu yaha artha manoyoga-pratisaMlInatAdi meM saMghaTita. ho sakatA hai| guptiyoM meM nhiiN| yadi aisA kaheM ki sUtra meM pApAsrava kA nirodha likhA hai, usameM puNya zabda kA prayoga nahIM kiyA gayA, isase azubha yoga kA nirodha hI siddha hotA hai| yaha kathana bhI yuktisaMgata pratIta nahIM hotaa| kAraNa yaha hai ki nizcaya meM, puNya aura pApa donoM hI AsravarUpa haiN| ataH bandha kA kAraNa hone se donoM hI pAparUpa haiN| puNya aura pApa ke jo do bheda haiM ve kevala vyavahAra ko lekara haiN| jaise 'vItarAga' isa pada meM rAga ke sAtha dveSa kA bhI grahaNa kiyA jAtA hai tathA rAga ke dUra hone se dveSa bhI dUra ho jAtA hai| isI prakAra pApa ke sAtha puNya kA bhI grahaNa ho jAtA hai, arthAt pApAsrava ke nirodha meM puNyAsrava kA nirodha bhI ho jAtA hai, isalie gupti meM nirodha hI pradhAna hai| aba mana ke samAdhAraNa kA phala- varNana karate haiM, yathA - maNasamAhAraNayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? maNasamAhAraNayAe egaggaM jnnyi| egaggaM jaNaittA nANapajjave jnnyi| nANapajjave jaNaittA sammattaM visohei, micchattaM ca nijjarei // 56 // manaHsamAdhAraNayA bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? manaHsamAdhAraNayaikAgryaM jnyti| aikAgryaM janayitvA jJAnaparyavAn jnyti| jJAnaparyavAn janayitvA samyaktvaM vizodhayati, mithyAtvaJca nirjarayati // 56 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan, maNasamAhAraNayAe NaM-mana ke samAdhAraNa se, jIva-jIva, kiM jaNayai-kyA prApta karatA hai, maNasamAhAraNayAe-mana ke samAdhAraNa se, egaggaM-ekAgratA kI, jaNayai-prApti hotI hai, egaggaM jaNaittA-ekAgratA ko prApta karake, nANapajjave-jJAna-paryAyoM kA, jaNayai-upArjana karatA hai, nANapajjave jaNaittA-jJAnaparyavoM ko prApta karake, sammattaM-samyaktva kI, visohei-vizuddhi karatA hai, ca-aura, micchattaM-mithyAtva kI, nijjarei-nirjarA karatA hai| .. mUlArtha-prazna-he bhagavan ! mana ke samAdhAraNa (samAdhi meM sthApita karane ) se jIva kisa guNa ko prApta karatA hai ? uttara-he bhadra ! mana kI samAdhAraNA se ekAgratA kI prApti hotI hai, ekAgratA ko prApta karake yaha jIva jJAna ke paryAyoM ko prApta karatA hai| jJAna ke paryAyoM ko prApta karane ke anantara samyaktva kI zuddhi tathA mithyAtva ko kSaya karatA hai| TIkA-ziSya pUchatA hai ki he bhagavan ! mana kI samAdhAraNA arthAt jina-pravacana ke anusAra mana ko samAdhi meM sthApita karane se isa jIva ko kisa guNa kI prApti hotI hai ? taba guru uttara dete haiM ki he bhadra ! mana kI samAdhi se ekAgratA kI prApti hotI hai aura jaba ekAgratA kI prApti ho gaI, taba yaha uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [151] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva jJAna ke paryAyoM ko prApta karatA hai, arthAt mati, zruta Adi jJAnoM ko tathA jJAna kI anya zaktiyoM ko prApta kara letA hai| tAtparya yaha hai ki usakA jJAna ati nirmala ho jAtA hai| isa prakAra jJAna ke paryAyoM ko prApta karake yaha jIva samyaktva ko vizuddha kara letA hai, kyoMki jJAna ke nirmala hone se usake anta:karaNa meM zaMkA Adi doSoM kI utpatti nahIM hotI evaM samyaktva kI vizuddhi-nirmalatA hone para mithyAtva kA kSaya avazyambhAvI hai, isalie vaha jIva samyaktva kI vizuddhi ke sAtha hI mithyAtva kA vinAza bhI kara DAlatA hai| aba vacana kI samAdhAraNA ke viSaya meM kahate haiM - vayasamAhAraNayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? vayasamAhAraNayAe vayasAhAraNadaMsaNapajjave visohei| vayasAhAraNadasaNapajjave visohittA sulahabohiyattaM nivvattei, dullahabohiyattaM nijjarei // 57 // . vAksamAdhAraNayA bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? __ vAksamAdhAraNayA vAksAdhAraNa-darzanaparyavAn vishodhyti| vAksAdhAraNadarzanaparyavAn vizodhya sulabhabodhikatvaM nivartayati, durlabhabodhikatvaM nirjarayati // 57 // . padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan, vayasamAhAraNayAe-vacanasamAdhAraNa se, jIve-jIva, kiM jaNayai-kisa guNa ko prApta karatA hai ? vayasamAhAraNayAe-vAk-samAdhAraNa se, vayasAhAraNavacana-sAdhAraNa, daMsaNapajjave-darzana paryAyoM kI, visohei-vizuddhi karatA hai, vayasAhAraNadasaNapajjave-vacana-sAdhAraNa-darzanaparyAyoM ko, visohittA-vizuddha karake, sulahabohiyattaM-sulabhabodhi katva arthAt sulabha bodhipana ko, nivvattei-sampAdana karatA hai, dullahabohiyattaM-durlabha bodhipana kI, nijjarei-nirjarA karatA hai| mUlArtha-prazna-he bhagavan ! vacana-samAdhAraNa se jIva kisa guNa ko prApta karatA hai? uttara-he bhadra ! vAk-samAdhAraNa se vacana-sAdhAraNa-darzana-paryAyoM kI vizuddhi karake sulabha bodhibhAva kI prApti aura durlabha bodhibhAva kI nirjarA ho jAtI hai| ____TIkA-sadaivakAla svAdhyAya meM vacanayoga kA sthApana karanA vacana-samAdhAraNa hai| ziSya pUchatA hai ki he bhagavan ! vacanayoga kI nirantara svAdhyAya meM sthApanA karane se isa jIva ko kisa guNa kI prApti hotI hai? isakA uttara dete hue guru kahate haiM ki he ziSya ! vacanayoga ko svAdhyAya meM lagAne se athavA vacanayoga kA samyak vyApAra karane se darzana ke paryAyoM kI vizuddhi ho jAtI hai| tAtparya yaha hai ki svAdhyAya karane aura samyaktva ke bhedoM kA bAra-bAra nirvacana karane se isa jIva kA samyaktva nirmala ho jAtA hai| kAraNa yaha hai ki dravyAnuyoga ke satata abhyAsa se samyaktva ko malina karane vAle zaMkA Adi samasta doSa dUra ho jAte haiM aura usameM nirmalatA A jAtI hai| isa prakAra jaba isa jIva kA samyaktva nirmala ho gayA taba usako sulabha bodhipane kI prApti ho jAtI hai aura durlabha bodhipanA usakA vinaSTa ho jAtA hai| sulabha-bodhi-jIva ko bhavAntara meM satya dharma kI prApti avazya hotI hai| .. uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [152] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba kAya-samAdhAraNa ke viSaya meM kahate haiM - kAyasamAhAraNayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? kAyasamAhAraNayAe carittapajjave visohei| carittapajjave visohittA ahakkhAyacarittaM visohei| ahakkhAyacarittaM visohittA cattAri kammase khvei| tao pacchA sijjhai, bujjhai, muccai, parinivvAyai, savvadukkhANamaMtaM karei // 58 // kAyasamAdhAraNayA bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? kAyasamAdhAraNayA caaritrpryvaanvishodhyti| cAritraparyavAnvizodhya yathAkhyAtacAritraM vishodhyti| yathAkhyAtacAritraM vizodhya caturaH karmAMzAn ksspyti| tataHpazcAt sidhyati, budhyate, mucyate, parinirvAti, sarvaduHkhAnAmantaM karoti // 58 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan, kAyasamAhAraNayAe NaM-kAya-samAdhAraNa se, jIve-jIva, kiM jaNayai-kyA upArjana karatA hai? kAyasamAhAraNayAe NaM-kAya-samAdhAraNa se, carittapajjave-cAritra ke paryAyoM kI, visohei-vizuddhi karatA hai, carittapajjave-cAritraparyAyoM ko, visohittA-vizuddha karake, ahakkhAyacarittaM-yathAkhyAtacAritra kI, visohei-vizuddhi karatA hai, ahakkhAyacarittaMyathAkhyAtacAritra kI, visohittA-vizuddhi karake, cattAri-cAra, kammase-karmAMzoM kA, khavei-kSaya karatA hai, tao pacchA-tatpazcAt, sijjhai-siddha hotA hai, bujjhai-buddha hotA hai, muccai-mukta ho jAtA hai, parinivvAyai-parama zAMti ko prApta hotA hai, savvadukkhANaM-sarva du:khoM kA, aMtaM karei-anta kara detA hai| mUlArtha-prazna-he bhagavan ! kAyasamAdhAraNA se jIva kisa guNa ko prApta karatA hai? . uttara-kAya-samAdhAraNA se jIva cAritra ke paryAyoM kI vizuddhi karatA hai, cAritra-paryAyoM ko vizuddha karake yathAkhyAtacAritra kI vizuddhi karatA hai evaM yathAkhyAtacAritra ke vizodhana se cAroM aghAti karmoM kA kSaya karatA hai| tadanantara siddha, buddha, mukta aura parama zAMti ko prApta hotA huA sarva prakAra ke duHkhoM kA anta arthAt sarvathA nAza kara detA hai| TIkA-prastuta gAthA meM kAya-saMyama kA phala varNana kiyA gayA hai| saMyama-yoga meM zarIra ko sthApanA karanA kAya-samAdhAraNA hai| isake satata abhyAsa se jIva ko cAritra-paryAyoM ke vizodhana kA avasara prApta hotA hai, arthAt isase kSayopazamarUpa cAritra-bhedoM ko vizuddha kara letA hai| tAtparya yaha hai ki unmArgapravRtti ke nirodha hone se unakI zuddhi ho jAtI hai| cAritra-paryAyoM ke vizuddha hone se yathAkhyAtacAritra kI vizuddhi ho jAtI hai| tadanantara cAroM aghAtI-karmoM kA kSaya karake yaha jIvAtmA mokSa ko prApta ho jAtA hai, arthAt apanI samasta zaktiyoM kA vikAsa karatA huA sarva duHkhoM kA anta karake parama nirvANa ko prApta kara letA hai| - uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [153] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba jJAna-sampannatA ke viSaya meM kahate haiM - nANasaMpannayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? nANasaMpannayAe NaM jIve savvabhAvAhigamaM jnnyi| nANasaMpanne NaM jIve cAurate saMsArakaMtAre na vinnssi| jahA sUI sasuttA paDiyAvi na vinnssi| tahA jIve sasutte saMsAre na viNassai // nANaviNayatavacarittajoge saMpAuNai, sasamaya-parasamaya-visArae ya asaMghAyaNijje bhavai // 59 // jJAnasampannatayA bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? jJAnasampannatayA jIvaH sarvabhAvAbhigamaM jnyti| jJAnasampanno hi jIvazcaturante saMsArakAntAre na vinshyti| yathA sUcI sasUtrA patitA'pi na vinshyti| tathA jIvaH sasUtraH saMsAre na vinazyati // jJAnavinayatapazcAritrayogAn samprApnoti, svasamaya-parasamaya-vizAradazcAsaMghAtanIyo bhavati // 59 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan, nANasaMpannayAe NaM-jJAna-sampannatA se, jIve-jIva, kiM jaNayai-kyA prApta karatA hai? nANasaMpannayAe NaM-jJAna sampannatA se, savvabhAvAhigama-sarva bhAvoM ke adhigama arthAt bodha ko, jaNayai-prApta karatA hai, nANasaMpanne [--jJAnasaMpanna, jIve-jIva, cAurate-caturgatirUpa, saMsArakaMtAre-saMsAra-kAntAra meM, na viNassai-vinAza ko prApta nahIM hotaa| jahA-jaise, sUI-sUcI, saMsuttA-sUtrayukta, paDiyAvi-girI huI bhI, na viNassai-naSTa nahIM hotI, tahA-usI prakAra, jIve-lIva, sasutte-zrutayukta hokara, saMsAre-saMsAra meM, na viNassai-vinAza ko prApta nahIM hotA, apitu, nANaviNayatavacarittajoge-jJAna, vinaya, tapa aura cAritra ke yoga ko, saMpAuNai-samprApta karatA hai, sasamaya-svasamaya-svamata, ya-aura, parasamaya-parasamaya-paramata kA, visArae-vizArada hokara, asaMghAyaNijje-mAnanIya puruSa, bhavai-hotA hai| mUlArtha-prazna-he bhagavan ! jJAna-sampannatA se jIva ko kisa guNa kI prApti hotI hai? uttara-he bhadra ! jJAna-sampannatA se isa jIva ko sarva bhAvoM arthAt padArthoM kA bodha ho jAtA hai| jJAnasampanna jIva cAra gatirUpa saMsAra-kAntAra arthAt vana meM vinAza ko prApta nahIM hotaa| jaise Dore ke sAtha girI huI sUI khoI nahIM jAtI, usI prakAra zrutajJAna se yukta jIva bhI saMsAra meM vinAza ko prApta nahIM hotA, kintu jJAna, vinaya, tapa aura cAritrayoga ko prApta kara letA hai| phira sva aura para-mata kA jJAtA hokara vaha prAmANika puruSa ho jAtA hai| TIkA-ziSya ne pUchA ki bhagavan ! jJAna-sampanna AtmA ko kyA lAbha hotA hai? isake uttara meM uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 154] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guru kahate haiM ki vatsa ! jJAnasampanna AtmA sarva padArthoM ke rahasya ko jAna letI hai tathA caturgatirUpa saMsAra-aTavI meM itastata: bhaTakatI huI vinAza ko prApta nahIM hotI, arthAt saMsArarUpa mahA jaMgala meM khoI nahIM jaatii| isa para dRSTAnta dete hue zAstrakAra kahate haiM ki jaise Dore se yukta suI khoI nahIM jAtI, arthAt jisa-suI ke sAtha DorA lagA huA hai vaha yadi kacare meM gira bhI jAe to DhUMr3hane para jaldI hI mila jAtI hai, usI prakara zruta-jJAna se yukta jIva bhI isa saMsAra meM bhaTakane se baca jAtA hai, arthAt isa saMsAra-aTavI se pAra ho jAtA hai, kyoMki zruta-jJAna usako samaya-samaya para mArga darzAtA rahatA hai| isake atirikta vaha jJAna, vinaya, tapa aura cAritra yoga ko prApta karake svapara-mata kA vijJa hokara prAmANika puruSa bana jAtA hai| tAtparya yaha hai ki donoM matoM kA jAnakAra hone se vaha jijJAsu janoM ke saMzayoM ko dUra karane meM viziSTa prabhAva rakhane vAlA ho jAtA hai| ataeva saba loga usako sammAna kI dRSTi se dekhate haiN| aba darzana sampannatA ke viSaya meM kahate haiN| daMsaNa-saMpannayAe. NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? dasaNasaMpannayAe NaM bhavamicchattacheyaNaM krei| paraM na vijjhaayi| paraM avijjhAemANe aNuttareNaM nANadaMsaNeNaM appANaM saMjoemANe samma bhAvemANe viharai // 60 // darzanasampannatayA bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? darzanasampannatayA bhavamithyAtvacchedanaM kroti| paraM na vidhyaapyti| paramavidhyApayannanuttareNa jJAnadarzanenAtmAnaM saMyojayan samyag bhAvayan viharati // 60 // * padArthAnvayaH-dasaNa-saMpannayAe NaM-darzana-sampannatA se, bhaMte-he bhagavan, jIva-jIva, kiM jaNayai-kyA guNa prApta karatA hai, saNa-saMpannayAe-darzana-saMpannatA se, bhavamicchattacheyaNaM-bhava kA hetu jo mithyAtva hai usakA chedana, karei-karatA hai, paraM-uttara kAla meM, na vijjhAyai-jJAna ke prakAza kA abhAva nahIM hotA, paraM-uttara kAla meM, avijjhAemANe-prakAza ke vidyamAna hone se, aNuttareNaM-pradhAna, nANa-jJAna,. daMsaNeNaM-darzana se, appANaM-AtmA ko, saMjoemANe-jor3atA huA, samma-samyak, bhAvemANe-bhAvita karatA huA, viharai-vicaratA hai| mUlArtha-prazna-he bhagavan ! darzana-sampanna jIva kisa guNa ko prApta karatA hai? uttara-he bhadra ! darzana-sampanna jIva kSAyika-darzana ko prApta karatA hai jo ki saMsAra ke hetu mithyAtva kA sarvathA uccheda kara dene vAlA hai| phira uttara kAla meM usake darzana kA prakAza bujhatA nahIM, kintu usa darzana ke prakAza se yukta huA jIva apane anuttara jJAna-darzana se AtmA kA saMyojana karatA hai tathA samyak prakAra se use bhAvita karatA huA vicaraNa karatA hai| TIkA-prastuta gAthA meM darzana-sampatti kA phala batAyA gayA hai| ziSya pUchatA hai ki bhagavan ! kSAyopazamika darzana-samyaktva se isa jIva ko kyA lAbha hotA hai? uttara meM guru kahate haiM ki kSAyopazamika samyaktva se yukta jIva kSAyika samyaktva ko prApta karatA hai| isa samyaktva ko prApta kara * uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [155 ] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lene se vaha saMsAra ke hetubhUta arthAt janma-maraNa paramparA ke kAraNabhUta mithyAtva kA sarvathA nAza kara detA hai| usakA yaha jJAna - darzana sambandhI prakAza phira bujhatA nhiiN| vaha utkRSTa jJAna ko to usI bhava meM aura adhika se adhika tIsare bhava meM to kevala - jJAna ko bhI avazya prApta kara letA hai tathA anuttara -jJAna-darzana se apanI AtmA ko jor3atA huA, arthAt hara samaya para apara padArthoM meM upayoga kA saMghaTana karatA huA aura samyak prakAra se AtmA kA AtmA ke dvArA anuprekSaNa karatA huA bhavastha kevalI hokara vicaratA hai| aba cAritra - sampannatA ke viSaya meM kahate haiM carittasaMpannayAe NaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? carittasaMpannayAe NaM selesIbhAvaM jaNaya / selesiM paDivanne ya aNagAre cattAri kammaMse khave / tao pacchA sijjhai, bujjhai, muccai, parinivvAyai, savvadukkhANamaMtaM karei // 61 // cAritra sampannatayA bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? cAritrasampannatayA zailezIbhAvaM janayati / zailezIM pratipannazcA'nagArazcaturaH karmAzAn kSapayati / tataH pazcAtsidhyati, budhyate, mucyate, parinirvAti, sarvaduHkhAnAmantaM karoti // 61 // padArthAnvayaH - carittasaMpannayAe NaM- cAritra - sampannatA se, bhaMte - he pUjya, jIve - jIva, kiM jaNaya - kisa guNa ko prApta karatA hai, carittasaMpannayAe NaM - cAritra - sampannatA se, selesIbhAvaM - meru ke samAna sthiratA ko, jaNayai - prApta karatA hai, selesiM-zailezIbhAva ko, paDivanne - prApta huA, aNagAre - anagAra, cattAri - cAra, kammaMse - karmAMzoM kA, khaveiDa- kSaya kara detA hai, tao pacchA - tatpazcAt, sijjhai - siddha hotA hai, bujjhai - buddha hotA hai, muccai - bandhana se mukta ho jAtA hai, parinivvAyai - zItalIbhUta hotA hai, savvadukkhANaM- sarva duHkhoM kA aMtaM karei - anta kara detA hai| mUlArtha- prazna-he bhagavan ! cAritra - sampannatA se isa jIva ko kyA phala prApta hotA hai ? uttara - he ziSya ! cAritra - sampannatA se isa jIva ko zailezIbhAva kI prApti hotI hai / zailezI - bhAva- pratipanna jIva cAroM aghAtI karmAzoM ko kSaya kara detA hai, tadanantara vaha siddha, buddha, mukta hokara parama zAMti ko prApta karatA huA sarva prakAra ke duHkhoM kA anta kara detA hai| TIkA - zaila kA artha hai parvata, usakA Iza arthAt svAmI, zaileza kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki zaileza kA artha meru parvata hai, usake samAna yogoM ke nirodha karane meM jo AtmA sthiratA arthAt dhairya rakhane vAlI ho usako bhI zaileza kahate haiN| isa avasthA kI prApti hI zailezIbhAva hai, usako prApta hone vAlA jIva vedanIyAdi cAroM aghAti - karmaprakRtiyoM kA kSaya karake siddha, buddha, mukta aura parama nirvANapada ko prApta hotA huA sarva prakAra ke duHkhoM kI Atyantika nivRtti kara detA hai / sArAMza yaha hai qi pUrNarUpa se cAritra kI prApti karane vAlA jIva tInoM yogoM kA vidhi-pUrvaka nirodha karatA huA meru kI taraha uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [156 ] sammattaparakkamaM egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akampAvasthA ko prApta kara letA hai, arthAt phira vaha kisI se kampAyamAna nahIM ho sktaa| isa zailezIbhAva kA phala mokSapada kI prApti hai| aba indriyoM ke viSaya kA prastAva karate hue prathama zrotrendriya ke sambandha meM kahate haiM yathA - soiMdiyaniggaheNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? soiMdiyaniggaheNaM maNunnAmaNunnesu saddesu rAgadosaniggahaM jnnyi| tappaccaiyaM kammaM na bNdhi| puvvabaddhaM ca nijjarei // 62 // zrotrendriya-nigraheNa bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? zrotrendriya-nigraheNa manojJAmanojJeSu zabdeSu rAgadveSanigrahaM jnyti| tatpratyayaM (rAgadveSotpannaM) karma na bdhnaati| pUrvabaddhaM ca nirjarayati // 62 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan, soiMdiyaniggaheNaM-zrotra-indriya ke nigraha se, jIve-jIva, kiM jaNayai-kisa guNa kI prApti karatA hai, soiMdiyaniggaheNaM-zrotra-indriya ke nigraha se, maNunnAmaNunnesu-manojJAmanojJa, saddesu-zabdoM meM, rAgadosa-rAgadveSa ke, niggaha-nigraha ko, jaNayai-prApta karatA hai, ca-phira, tappaccaiyaM-tatpratyAyaka, kamma-karma ko, na baMdhai-nahIM bAMdhatA, ca-aura, puvvabaddhaM-pUrva meM bAMdhe hue kI, nijarei-nirjarA kara detA hai| ___mUlArtha-prazna-he bhagavan ! zrotra-indriya ke nigraha se isa jIva ko kisa guNa kI prApti hotI hai? uttara-zrotra-indriya ke nigraha se priya aura apriya zabdoM meM rAga-dveSa kA nigraha ho jAtA hai, phira tannimittaka karmoM kA bandha nahIM hotA aura pUrva meM bAMdhe hue karmoM kI nirjarA ho jAtI hai| . TIkA-zrotra-indriya kA nigraha kara lene se isa jIva kI zabdaviSayaka rAga-dveSa kI pariNati kA nirodha ho jAtA hai, tAtparya yaha hai ki usako zabda kI priyatA meM rAga aura apriyatA meM dveSa nahIM raha jAtA, isalie rAga-dveSa-janya jo karmabandha hai, usakA bhI abhAva ho jAtA hai| isa prakAra rAga-dveSa kA nigraha hone se pUrvasaMcita karmoM kA bhI vinAza ho jAtA hai| aba cakSurindriya-nigraha ke viSaya meM kahate haiM - cakkhiMdiyaniggaheNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? / cakkhiMdiyaniggaheNaM maNunnAmaNunnesu rUvesu rAgadosaniggahaM jnnyi| tappaccaiyaM kammaM na bNdhi| puvvabaddhaM ca nijjarei // 63 // cakSurindriyanigraheNa bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? cakSurindriyanigraheNa manojJAmanojJeSu rUpeSu rAgadveSanigrahaM jnyti| tatpratyayikaM karma na bdhnaati| 'uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 157] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvabaddhaM ca nirjarayati // 63 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavana, cakkhiMdiyaniggaheNaM-cakSu-indriya ke nigraha se, jIva-jIva, kiM jaNayai-kyA prApta karatA hai? cakkhiMdiyaniggaheNaM-cakSu-indriya ke nigraha se, maNunnAmaNunnesumanojJAmanojJa, rUvesu-rUpoM meM, rAgadosaniggaha-rAga-dveSa ke nigraha ko, jaNayai-prApta karatA hai, ca-phira, tappaccaiyaM-tannimittaka, kamma-karma ko, na baMdhai-nahIM bAMdhatA, puvvabaddhaM-pUrvasaMcita karmoM kI, nijjarei-nirjarA kara detA hai| mUlArtha-prazna-he bhagavan ! cakSu-indriya ke nigraha se jIva kisa guNa ko prApta karatA hai? uttara-cakSu-indriya ke nigraha se priya aura apriya rUpa meM rAga-dveSa kA nigraha ho jAtA hai| phira rAgadveSa-nimittaka karmoM kA bandha nahIM hotA aura pUrvabaddha karmoM kI nirjarA arthAt kSaya ho jAtA hai| TIkA-jaba priya aura apriya rUpa ke dekhane se anta:karaNa meM rAga-dveSa ke bhAva utpanna nahIM hote, taba rUpanimittaka karmoM kA bhI vaha jIva bandha nahIM karatA aura samapariNAmI hone se pUrvasaMcita karmoM kA bhI vinAza kara detA hai| aba ghrANendriya ke nigraha ke viSaya meM kahate haiM - ghANiMdiyaniggaheNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayaDa ? ghANiMdiyaniggaheNaM maNunnAmaNunnesu gaMdhesu rAgadosa-niggahaM jnnyi| tappaccaiyaM kammaM na bNdhi| puvvabaddhaM ca nijjarei // 64 // .. ____ghrANendriyanigraheNa bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? . ghrANendriyanigraheNa manojJAmanojJeSu gandheSu rAgadveSanigrahaM jnyti| tatpratyayikaM karma na bdhnaati| pUrvabaddhaM ca nirjarayati // 64 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan, ghANiMdiyaniggaheNaM-ghrANa-indriya ke nigraha se, jIve-jIva, kiM jaNayai-kyA upArjana karatA hai, ghANiMdiyaniggaheNaM-ghrANa-indriya ke nigraha se, maNunAmaNunnesumanojJAmanojJa, gaMdhesu-gaMdhoM meM, rAgadosa-niggaha-rAgadveSa ke nigraha ko, jaNayai-prApta karatA hai, tappaccaiyaM-tatpratyayika-tannimittaka, kamma-karma ko, na baMdhai-nahIM bAMdhatA, ca-aura, puvvabaddhaM-pUrva bAMdhe hue ko, nijjarei-kSaya kara detA hai| ___mUlArtha-prazna-he bhagavan ! ghrANa-indriya ke nigraha se kisa guNa kI prApti hotI hai? uttara-ghrANa-indriya ke nigraha se priya va apriya gandha meM jo rAga-dveSa ke bhAva utpanna hote .. haiM unakA nigraha ho jAtA hai aura usa rAga-dveSa ke nimitta se jo karma-bandha honA thA vaha nahIM hotA, tathA pUrvasaMcita karmoM kA kSaya ho jAtA hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [158] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-ghrANa-indriya ke nigraha se sugandha aura durgandha-viSayaka rAga-dveSa ke bhAva utpanna na hone se tannimittaka karma kA bandha bhI nahIM hotA aura pUrvabaddha kI nirjarA bhI ho jAtI hai| aba jihvendriya ke viSaya meM kahate haiM - jibbhiMdiyaniggaheNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? jibbhiMdiyaniggaheNaM maNunnAmaNunnesu rasesu rAgadosaniggahaM jnnyi| tappaccaiyaM kammaM na bNdhi| puvvabaddhaM ca nijjarei // 65 // jihvendriyanigraheNa bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? jihvendriyanigraheNa manojJAmanojJeSu rasesu rAgadveSanigrahaM jnyti| tatpratyayikaM karma na bdhnaati| pUrvabaddhaM ca nirjarayati // 65 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan ! jibhidiyaniggaheNaM-jihvA-indriya ke nigraha se, jIve-jIva, kiM jaNayai-kisa guNa kI prApti karatA hai? jibhidiyaniggaheNaM-jihvA-indriya ke nigraha se, maNunnAmaNunnesu-priya vA apriya, rasesu-rasoM meM, rAgadosaniggahaM jaNayai-rAga-dveSa kA nigraha karatA hai, tappaccaiyaM-tannimittaka, kamma-karma ko, na baMdhai-nahIM bAMdhatA, ca-aura, puvvabaddhaM-pUrvabaddha kI, nijjarei-nirjarA kara detA hai| mUlArtha-prazna-he bhagavan ! jihvA-indriya ke nigraha se jIva kisa guNa ko prApta karatA hai? . uttara-jihvA-indriya ke nigraha se jIva iSTa-aniSTa rasoM meM rAga-dveSa kA nigraha karatA hai aura tannimittaka karma ko nahIM bAMdhatA aura sAtha hI pUrvasaMcita karmoM kA bhI kSaya kara detA hai| TIkA-rasanA indriya ke nigraha se rasoM ke viSaya meM rAga-dveSa ke jo bhAva utpanna hote haiM unakA nigraha ho jAtA hai, ityAdi saba prathama kI bhAMti jAna lenA caahie| aba sparzanendriya ke viSaya meM kahate haiM - phAsiMdiyaniggaheNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? phAsiMdiya-niggaheNaM maNunnAmaNunnesu phAsesu rAgadosaniggahaM jnnyi| tappaccaiyaM kammaM na bNdhi| puvvabaddhaM ca nijjarei // 66 // sparzanendriya-nigraheNa bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? sparzanendriyanigraheNa manojJAmanojJeSu sparzeSu rAgadveSa-nigrahaM jnyti| tatpratyayikaM karma na bdhnaati| pUrvabaddhaM ca nirjarayati // 66 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan, phAsiMdiyaniggaheNaM-sparzana-indriya ke nigraha se, jIva-jIva, kiM jaNayai-kisa guNa kI upArjanA karatA hai? phAsiMdiyaniggaheNaM-sparza-indriya ke nigraha se, uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 159] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maNunnAmaNunnesu-priya vA apriya, phAsesu - sparzoM meM, rAgadosaniggahaM jaNayai - rAgadveSa ke nigraha kA upArjana karatA hai, tappaccaiyaM - tatpratyayika - tannimittaka, kammaM - karma ko, na baMdhai- nahIM bAMdhatA, ca - phira, puvvabaddhaM nijjare - pUrvabaddha kI nirjarA karatA hai, (ca) - prAgvat / mUlArtha - prazna - he bhagavan ! sparzana-indriya kA nigraha karane se jIva kisa guNa kI prApti karatA hai? uttara - he bhadra ! sparzana-indriya ke nigraha se manojJa aura amanojJa sparza meM rAga-dveSa ke bhAva utpanna nahIM hote, unake na hone se karma kA bandha bhI nahIM hotA aura pUrvasaMcita karmoM kI nirjarA bhI ho jAtI hai arthAt pUrvopArjita karma bhI kSaya ho jAte haiN| TIkA - sparzana - indriya ke nigraha arthAt saMyama se acche-bure sparza meM yaha jIva rAgadveSa se rahita ho jAtA hai, isIlie usako rAgadveSa - janya karmoM kA bandha nahIM hotA tathA pUrvopArjita karma bhI naSTa ho jAte haiN| indriya - nigraha ke anantara kaSAya-1 - vijaya ke prastAva meM prathama krodha - vijaya ke viSaya meM kahate haiN| yathA kohavijaeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? kohavijaeNaM khaMtiM jaNaya / kohaveyaNijjaM kammaM na baMdhai / puvvabaddhaM ca nijjarei // 67 // - krodhavijayena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? krodhavijayena kSAntiM janayati / nirjarayati // 67 // krodhavedanIyaM karma na badhnAti / pUrvabaddhaM ca padArthAnvayaH - bhaMte - bhagavan, kohavijaeNaM-krodha kI vijaya se, jIve - jIva, kiM jaNayai-kisa guNa ko prApta karatA hai, kohavijaeNaM - krodha para vijaya se, khaMtiM jaNayai - kSamA ko prApta karatA hai, kohaveyaNijjaM - krodhavedanIya, kamma-karma ko, na baMdhai- nahIM bAMdhatA, ca- punaH, puvvabaddhaM - pUrva bAMdhe hue ko, nijjare - kSaya kara detA hai| mUlArtha - prazna - he bhagavan ! krodha ke jItane se isa jIva ko kisa guNa kI prApti hotI hai? uttara - krodha para vijaya prApta karane se jIva ko kSamA-guNa kI prApti hotI hai| aisA kSamAyukta puruSa krodhavedanIya arthAt krodhajanya karmoM kA baMdha nahIM karatA aura pUrvabaddha karmoM kI nirjarA kara detA hai | TIkA-ziSya ne pUchA ki bhagavan ! krodha para vijaya prApta kara lene se kisa guNa kI prApti hotI hai? isake uttara meM guru ne kahA ki bhadra ! krodha para vijaya se kSamA-guNa kI prApti hotI hai aura kSamA se krodhajanya karma kA bandha nahIM hotA tathA pUrvasaMcita karmoM kA vinAza ho jAtA hai| krodha ke udaya uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [160] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se bhogane yogya karmANuoM kA AtmA ke sAtha jo sambandha hotA hai, use krodha vedanIya karma kahate haiN| aba mAna ke sambandha meM kahate haiM - mANavijaeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? mANavijaeNaM maddavaM jnnyi| mANaveyaNijjaM kammaM na bNdhi| puvvabaddhaM ca nijjarei // 68 // mAnavijayena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? / mAnavijayena mArdavaM jnyti| mAnavedanIyaM karma na bdhnaati| pUrvabaddhaM ca nirjarayati // 68 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan, mANavijaeNaM-mAna kI vijaya se, jIva-jIva, kiM jaNayai-kisa guNa ko prApta karatA hai, mANavijaeNaM-mAna para vijaya se, maddavaM-mRdutA guNa kI, jaNayai-prApti karatA hai, mANaveyaNijjaM kamma-mAnavedanIya karma kA, na baMdhai-bandha nahIM karatA, ca-aura, puvvabaddhaM-pUrvabaddha karmoM kI, nijjarei-nirjarA karatA hai| mUlArtha-prazna-he bhagavan ! mAnavijaya se jIva ko kisa guNa kI prApti hotI hai? uttara-he ziSya ! mAna-vijaya se isa jIva ko mArdava-mRdutA guNa kI prApti hotI hai, phira mArdava-guNa-saMyukta jIva mAnavadenIya arthAt mAnajanita karmoM kA baMdha nahIM karatA tathA pUrvabaddha kamoM kA kSaya kara detA hai| - TIkA-garva athavA ahaMkAra ko mAna kahate haiN| mAna ko jItane se jIva mRdusvabhAva arthAt komala-svabhAva vAlA ho jAtA hai| isa mRdutA guNa ko prApta karane vAlA jIva mAnajanya karmoM kA bandha nahIM karatA, arthAt mAna karane se jina karmoM kA bandha hotA hai vaha usakA dUra ho jAtA hai aura isake atirikta vaha pUrva meM bAMdhe hue karmoM kA bhI kSaya kara detA hai| aba mAyA ke viSaya meM kahate haiM - mAyAvijaeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? mAyAvijaeNaM ajjavaM jnnyi| mAyAveyaNijjaM kammaM na bNdhi| puvvabaddhaM ca nijjarei // 69 // mAyAvijayena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? mAyAvijayenArjavaM jnyti| mAyAvedanIyaM karma na bdhnaati| pUrvabaddhaM ca nirjarayati // 69 // padArthAnvayaH-bhaMte-bhagavan, mAyAvijaeNaM-mAyA para vijaya karane se, jIva-jIva, kiM jaNayai-kisa guNa ko prApta karatA hai, mAyAvijaeNaM-mAyA kI vijaya se, ajjavaM-Arjava arthAt saralatA ko, jaNayai-prApta karatA hai, mAyAveyaNijja-mAyAvedanIya, kamma-karma ko, na baMdhai-nahIM bAMdhatA, ca-aura, puvvabaddhaM-pUrvabaddha kA, nijjarei-kSaya kara detA hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 161] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlArtha - prazna- bhagavan ! mAyA para vijaya se jIva ko kisa guNa kI prApti hotI hai? uttara - mAyA para vijaya se jIva ko Arjava arthAt saralatA kI prApti hotI hai aura RjubhAva yukta huA jIva mAyAvedanIya karma arthAt mAyAjanita karmapudgaloM kA bandha nahIM karatA tathA pUrvasaMcita karmoM kA bhI kSaya kara detA hai| TIkA - mAyAcAra ke karane se avazya bhogane yogya karmANuoM kA AtmA ke sAtha sambandha honA mAyAvadenIya karma hai| jisa AtmA ne mAyAcAra kA parityAga karake saralatA ko dhAraNa kara liyA hai, vaha ukta karma kA bandha nahIM karatI, apitu pUrva meM bAMdhe hue karmoM kA bhI kSaya kara detI hai, ataH mumukSu-janoM ko mAyAcAra kA tyAga aura saralatA ke aMgIkAra meM avazya prayatna karanA caahie| isI prakAra krodhAdi anya kaSAyoM ke viSaya meM bhI samajha lenA caahie| aba lobha ke viSaya meM kahate haiM lobhavijaeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? lobhavijaeNaM saMtosaM jaNaya / lobhaveyaNijjaM kammaM na bNdhi| puvvabaddhaM ca nijjarei // 70 // - lobhavijayena bhadanta ! jIvaH kiM janayati ? lobhavijayena santoSaM janayati / lobhavedanIyaM karma na badhnAti / pUrvabaddhaM ca nirjarayati // 70 // padArthAnvayaH-lobhavijaeNaM - lobha para vijaya se, bhaMte - he bhagavan, jIve - jIva, kiM jaNaya - kisa guNa kI prApti karatA hai? lobhavijaeNaM-lobha kI vijaya se, saMtosaM - santoSa - guNa kI, jaNaya - prApti karatA hai, lobhaveyaNijjaM - lobhavedanIya, kammaM - karma ko, na baMdhai- nahIM bAMdhatA, puvvabaddhaM - pUrvabaddha karma kI, nijjarei - nirjarA karatA hai| mUlArtha - prazna - he pUjya ! lobha para vijaya se jIva ko kisa guNa kI prApti hotI hai ? uttara - he ziSya ! lobha kI vijaya se santoSa guNa kI prApti hotI hai / santoSAnvita jIva lobhavedanIya karma kA bandha nahIM karatA tathA pUrvabaddha karmoM kI bhI nirjarA kara detA hai| TIkA - ziSya ne pUchA ki bhagavan ! lobha ko jIta lene se yaha jIva kisa guNa ko prApta karatA hai ? guru ne uttara diyA ki bhadra ! lobha para vijaya prApta kara lene se isa jIva ko santoSAmRta kA lAbha hotA hai| phira aisA santoSI jIva lobhavadenIya arthAt lobhajanya-karma kA bandha nahIM karatA aura lobha saMcita kie hue pUrva karmoM kA bhI kSaya kara detA hai, ataH lobha ko jItakara santoSa - guNa ko prApta karanA bhavya puruSoM kA sabase uttama karttavya hai / yaha ukta gadyarUpa gAthA kA phalitArtha hai / ataH kaSAya- vijaya ke anantara rAga-dveSa aura mithyAdarzana para vijaya kI prApti hotI hai, ya - vijaya ke bAda aba rAga-dveSa aura mithyAdarzana ke sambandha meM kahate haiM kaSAya-1 uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [162] sammattaparakkamaM egUNatIsaimaM ajjhayaNaM - Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pijjadosamicchAdasaNavijaeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? pijjadosamicchAdasaNavijaeNaM nANa-dasaNa-carittArAhaNayAe abbhuddhei| aTThavihassa kammassa kammagaMThivimoyaNayAe tappaDhamayAe jahANupuvvIe aTThavIsaMivihaM mohaNijjaM kammaM ugghAei, paMcavihaM nANAvaraNijjaM, navavihaM daMsaNAvaraNijjaM, paMcavihaM aMtarAiyaM, ee tinni vi kammase jagavaM khvedd| tao pacchA aNuttaraM aNaMtaM, kasiNaM, paDipuNNaM, nirAvaraNaM, vitimiraM, visuddhaM, logAlogappabhAvaM, kevalavaranANadaMsaNaM smuppaaddei| jAva sajogI bhavai, tAva iriyAvahiyaM kammaM nibaMdhai, suhapharisaM dusmytthiiyN| taM jahA-paDhamasamae baddhaM, biiyasamae veiyaM, taiyasamae nijjiNNaM, taM baddhaM, puDheM, udIriyaM veiyaM nijjiNNaM seyAle ya akammaM cAvi bhavai // 71 // premadveSamithyAdarzanavijayena bhadaMta ! jIvaH kiM janayati ? premadveSamithyAdarzanavijayena jnyaan-drshn-caaritraaraadhnaayaambhyuttisstthte| aSTavidhasya karmaNaH karmagranthivimocanAya, tatprathamatayA yathAnupUrvyA aSTAviMzatividhaM mohanIyaM karmodghAtayati / paJcavidhaM jJAnAvaraNIyam, navavidhaM darzanAvaraNIyam, paJcavidhamantarAyikam, etAni trINyapi karmANi yugapat ksspyti| tataH pazcAdanuttaram, anantam, kRtsnam, pratipUrNam, nirAvaraNam, vitimiram, vizuddham, lokAlokaprabhAvam, kevalavarajJAna-darzanaM smutpaadyti| yAvatsayogI bhavati, tAvadaryApathikaM karma badhnAti, sukhasparza, dvismysthitikm| tadyathA-prathamasamaye baddhaM, dvitIyasamaye veditam, tRtIyasamaye nirjIrNaM, tadbaddhaM, spRSTamudIritaM, veditaM nirjIrNameSyatkAle cAkarmApi bhavati // 71 // padArthAnvayaH-bhaMte-he bhagavan, pijja-prema, dosa-dveSa, micchAdasaNa-mithyAdarzana kI, vijaeNaM-vijaya se, jIva-jIva, kiM jaNayai-kisa guNa ko prApta karatA hai? pijjadosamicchAdasaNavijaeNaM-prema, dveSa aura mithyAdarzana para vijaya se, nANa-jJAna, dasaNa-darzana, caritta-cAritra kI, ArAhaNayAe-ArAdhanA meM, abbhuDhei-udyoga karatA hai, aTThavihassa-ATha prakAra ke, kammassa-karmoM kI, kammagaMThi-karma-granthi ko, vimoyaNayAe-vimocana arthAt kholane-dUra karane ke lie, tappaDhamayAe-vaha prathamataH, jahANupuvvIe-yathAkrama, aTThAvIsaivihaM-aTThAIsa prakAra ke, mohaNijjaM-mohanIya, kamma-karma kA, ugghAei-kSaya karatA hai, tathA, paMcavihaM-pAMca prakAra ke, nANAvaraNijja-jJAnAvaraNIya karma, navaviha-nau prakAra ke, dasaNAvaraNijjaM-darzanAvaraNIya karma, paMcavihaM-pAMca prakAra ke, aMtarAiyaM-antarAya karma, ee-ina, tinni-tIna, kammaMse-karmAMzoM ko, jugavaM-yugapat-eka kAla meM, khavei-kSaya karatA hai, tao pacchA-kSaya karane ke pazcAt, aNuttaraM-pradhAna, aNaMtaM-ananta, kasiNaM-sampUrNa, paDipuNNaM-pratipUrNa, nirAvaraNaM-AvaraNarahita, vitimiraM-aMdhakArarahita, visuddha-vizuddha, logAlogappabhAvaM-loka aura aloka kA prakAzaka, kevala-sahAyarahita, vara-pradhAna, uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 163] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nANadaMsaNaM-jJAna aura darzana ko, samuppADei-sampAdana karatA hai, jAva-jaba taka, sajogI-sayogI-yogoM ke sAtha, bhavai-hotA hai, tAva-taba taka, iriyAvahiyaM-IryApathika, kamma-karma kriyA ko, nibaMdhai-bAMdhatA hai, suhapharisaM-sukharUpa sparza, dusamayaThiiyaM-do samaya kI sthiti vAlA, taM jahA-jaise ki, paDhamasamae baddhaM-prathama samaya meM bAMdhA, biiyasamae-dUsare samaya meM, veiyaM-vedana kiyA, taiyasamae-tIsare samaya meM, nijjiNNaM-nirjIrNa-kSaya ho jAtA hai, taM-vaha, baddhaM-bAMdhA huA, puDheM-sparzA huA, udIriyaM-udaya ko prApta huA, veiyaM-vedA huA, nijjiNNaM-nirjara kiyA huA, ya-phira, seyAle-bhaviSyat kAla meM, ca-caturtha samaya meM, akamma-karma se rahita, bhavai-hotA hai, avi-paraspara apekSA meM, saMbhAvanA meM AyA huA hai| mUlArtha-prazna-he bhagavan ! rAga-dveSa aura mithyA-darzana kI vijaya se isa jIva ko kisa guNa kI prApti hotI hai? uttara-he ziSya ! rAga-dveSa aura mithyA-darzana kI vijaya se yaha jIva jJAna-darzana aura cAritra kI ArAdhanA ke lie udyata ho jAtA hai| tadanantara vaha ATha prakAra ke karmoM kI granthi ko kholane ke lie udyoga karatA hai| yathA-prathama, vaha anukrama se 28 prakAra ke mohanIya karma kA kSaya karatA hai| phira pAMca prakAra ke jJAnAvaraNIya, nau prakAra ke darzanAvaraNIya aura pAMca prakAra ke antarAya, ina tInoM karmAMzoM-karmaprakRtiyoM kA eka hI samaya meM kSaya kara detA hai| tadanantara yaha jIvAtmA sarvapradhAna, ananta, sampUrNa, pratipUrNa, AvaraNarahita, aMdhakArazUnya, vizuddha aura lokAloka ke prakAzaka, aise sarvazreSTha kevalajJAna aura kevaladarzana ko prApta kara letI hai aura jaba taka vaha sayogI arthAt mana, vacana aura kAyA ke yoga-vyApAra vAlI hotI hai, taba taka IyApathika-karma arthAt kriyA kA bandha karatI hai, parantu usakA vipAka sukhakara aura sthiti kevala do samaya mAtra kI hotI hai| yathA-prathama samaya meM bandha, dvitIya samaya meM udaya aura vedana tathA tIsare samaya meM phala dekara vinaSTa ho jaanaa| isa prakAra prathama samaya meM baMdha aura sparza, dUsare meM udaya aura vedana, tathA tIsare meM nirjarA hokara cauthe samaya meM yaha jIvAtmA sarvathA karmoM se rahita ho jAtI hai| ___TIkA-ziSya apane gurujanoM se pUchatA hai ki bhagavan ! rAga-dveSa aura mithyAdarzana para vijaya prApta kara lene se isa jIvAtmA ko kisa guNa kI prApti hotI hai? ziSya ke isa prazna kA uttara dete hue guru kahate haiM ki bhadra ! rAga-dveSa aura mithyA-darzana para vijaya prApta karane vAlA jIva jJAna, darzana aura cAritra kI ArAdhanA meM tatpara hotA huA aSTavidha karmoM kI granthiyoM ko kholane ke lie anukrama se-mohanIya, jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antarAya, ina cAra karmoM kI prakRtiyoM kA kSaya karake sarvotkRSTa kevalajJAna aura kevaladarzana ko prApta kara letA hai aura jaba taka vaha kevalI jIva sayogI arthAt mana, vacana aura kAyA ke yoga vAlA-pravRtti vAlA hotA hai, taba taka vaha airyApathika kriyA kA bandha karatA hai| kyoMki usakA kAya-yoga sthira nahIM hotA, isalie nAma mAtra ke lie airyApathika kriyA kA bandha hotA hai| parantu isa bandha kI sthiti kevala do samaya mAtra kI hotI hai aura usakA Atma-pradezoM ke uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 164] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtha jo sparza hotA hai vaha bhI atyanta sukharUpa hotA hai / yathA - prathama samaya meM to usakA bandha arthAt AtmapradezoM ke sAtha sparza huA, dUsare samaya meM usake rasa kA anubhava kiyA aura tIsare samaya meM usakI nirjarA kara dii| isa prakAra prathama samaya meM bandha, dUsare samaya meM udaya aura tIsare samaya meM nirjarA hone se cauthe samaya meM vaha jIvAtmA sarva prakAra se karmarahita ho jAtI hai, yahI ukta gAthA kA tAtparya hai| (1) jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya, antarAya, vedanIya, Ayu, nAma aura gotra, ye ATha prakAra ke karma kahe haiN| (2) mohanIya karma ke 28 bheda haiM- (ka) mohanIya ke darzanamohanIya aura cAritramohanIya ye do bheda haiN| inameM darzanamohanIya ke samyaktvamohanIya, mithyAtvamohanIya aura mizramohanIya ye tIna bheda haiM aura cAritramohanIya ke kaSAyamohanIya aura nokaSAyamohanIya ye do bheda haiN| (kha) inameM kaSAyamohanIya ke 16' aura nokaSAyamohanIya ke 9, isa prakAra 25 bheda cAritramohanIya ke aura 3 darzanamohanIya ke milAne se kula 28 bheda mohanIya karma ke hote haiN| (3) matijJAnAvaraNIya, zrutajJAnAvaraNIya, avadhijJAnAvaraNIya, manaH paryavajJAnAvaraNIya aura kevalajJAnAvaraNIya, isa prakAra jJAnAvaraNIya karma ke pAMca bheda haiN| (4) darzanAvaraNIya ke 9 bheda isa prakAra haiM-cakSudarzanAvaraNIya, acakSudarzanAvaraNIya, avadhidarzanAvaraNIya, kevaladarzanAvaraNIya, nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalApracalA aura styAnarddhi / (5) tathA dAnAntarAya, lAbhAntarAma, bhogAntarAya, upabhogAntarAya aura vIryAntarAya, ye pAMca bheda antarAya-karma ke haiM tathA mohanIya karma kI 28 uttara prakRtiyoM kA kSaya isa prakAra karatA hai| yathA - prathama anantAnubaMdhI krodhAdi ko yugapat antarmuhUrta meM kSaya kara detA hai aura usakA anantavAM bhAga mithyAtva meM prakSepa karatA hai| phira usake sAtha hI prajvalita agni ke dvArA arddhadagdha IMdhana kI taraha bar3he hue tIvra zubha pariNAmoM se mithyAtva kA kSaya kara detA hai / tadanantara mithyAtvAMza ko samyag mithyAtva meM prakSepa karake use bhI kSaya kara detA hai| phira usake aMzasahita samyaktva mohanIya ko, tadanantara samyaktva mohanIya zeSaM - dalika ke sAtha apratyAkhyAna aura pratyAkhyAnAvaraNa ina ATha kaSAyoM ko eka sAtha kSaya karanA Arambha karatA hai| inakA kSaya karate samaya nimnalikhita uttara prakRtiyoM kA bhI kSaya karatA hai| yathA-gati, anupUrvI ye do-do jAtinAma yAvat caturiMdriya, AtApa, udyota, sthAvaranAma aura sUkSmanAma sAdhAraNa, aparyApta, nidrA-nidrA, pracalApracalA aura styAnarddhi / zeSa AThoM ko kiMcit sAvazeSa napuMsakaveda meM prakSepa karake usake sAtha hI kSaya kara detA hai| isI prakAra usake avaziSTAMza ke sAtha strIveda ko, usase avaziSTa ke sAtha hAsyAdi chahoM ko, usake aMza ke sAtha do khaMDa se yukta puruSaveda 1. krodha, mAna, mAyA, lobha ina cAra kaSAyoM meM pratyeka ke anantAnubaMdhI, apratyAkhyAnIya, pratyAkhyAnAvaraNIya aura saMjvalana, ye cAra - cAra bheda haiM: ataH ye saba milakara 16 hue| hAsya, rati, arati, bhaya, zoka, jugupsA, puruSaveda, strIveda aura napuMsaka veda ye 9 bheda nokaSAya ke haiN| 2. isa viSaya kA savistara varNana isI sUtra ke 33veM adhyayana meM milegaa| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [165 ] sammattaparakkamaM egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI yadi puruSa bhAva ko prApta huA strI vA napuMsaka, athavA sva-sva veda ke do-do khaMDa, tadanantara prakSepa kiyA huA veda tIsare khaMDa ke sAtha saMjvalana ko kSaya kara detA hai| isI bhAMti pUrva-pUrvAMzasahita uttara-uttara kA saMjvalanalobhaparyanta kSaya karatA hai| tIsare khaMDa ke saMkhyAta khaMDa karake pRthak-pRthak kAla-bheda se kSaya karatA hai, parantu saba kA kSayakAla antarmuhUrta hI jAnanA caahie| kAraNa yaha hai ki muhUrta ke bhI asaMkhyAta bheda haiN| isake atirikta carama khaMDa ke bhI phira asaMkhyeya khaMDa karatA hai| unako prati samaya eka-eka se kSaya kara detA hai phira carama khaMDa asaMkhyeya sUkSma khaNDa karake usI prakAra kSaya karatA hai| isa prakAra mohanIya karma ko kSaya karake antarmuhUrta meM yathAkhyAtacAritra kA anubhava karatA huA chadmastha vItarAgatA ko dvi-carama samaya meM prApta karatA hai| prathama samaya meM nidrA, pracalA, nAma devagatyAdi nAma karma kI prakRtiyoM kA kSaya karatA hai| isI prakAra paJcavidha jJAnAvaraNIya, navavidha darzanAvaraNIya aura pAMca prakAra ke antarAya karma kI uttara prakRtiyoM kA eka sAtha hI kSaya kara detA hai| anuttara, ananta, kRtsna, paripUrNa, nirAvaraNa aura vitimira Adi saba kevalajJAna aura kevaladarzana ke vizeSaNa haiN| sayogI-kevalI nAmaka terahaveM guNasthAnavI jIva cAroM ghAtikarmoM kA kSaya karake lokA-lokaprakAzI jJAna ko prApta kara letA hai| parantu jaba taka usakA zarIra rahatA hai taba taka vaha zarIra-sambandhI kriyAeM karatA hai, parantu ve kriyAeM Asakti-rahita hone se usake lie bandha kA kAraNa nahIM bana paatiiN| kintu Atma-pradezoM se una zArIrika karmoM kA bandha ghaTa ke sAtha AkAza ke sambandha kI bhAMti hotA hai aura unakA sparza bhI isI prakAra kA hotA hai, jaise pASANa kI dIvAra ke sAtha sikatA-bAla Adi kA sparza hotA hai| tAtparya yaha hai ki jaise patthara kI dIvAra se sparza karate hI reta bikhara jAtI hai, usI prakAra AtmapradezoM se sparza karate hI ve karma AtmA se pRthak ho jAte haiN| isa viSaya kA adhika vivecana prajJApanA-sUtra aura karma-prakRti Adi granthoM meM kiyA gayA hai| yahAM para vistAra bhaya se ullekha nahIM kiyaa| jijJAsu jana vahAM se dekha leN| __ aba karmarahita AtmA kI AgAmI dazA kA arthAt ayogI-kevalI avasthA kA varNana karate haiM - aha AuyaM pAlaittA aMtomuhuttaddhAvasesAe joganirohaM karemANe suhumakiriyaM appaDivAiM sukkajjhANaM jhAyamANe tappaDhamayAe maNajogaM niraMbhai, vaijogaM niraMbhai, kAyajogaM niraMbhai, ANapANanirohaM krei| Isi paMcarahassakkharuccAraNaddhAe ya NaM aNagAre samucchinnakiriyaM aniyaTTisukkajjhANaM jhiyAyamANe veyaNijja, AuyaM, nAma, gottaM ca ee cattAri kammase jugavaM khavei // 72 // atha yAvadAyuH pAlayitvA'ntarmuhUrtAddhAvazeSAyuSyakaH (san ) yoganirodhaM kariSyamANa: sUkSmakriyamapratipAti-zukla-dhyAnaM dhyAyan 'tatprathamatayA manoyogaM niruNaddhi, (manoyogaM nirudhya) vAgyogaM niruNaddhi, kAyayogaM niruNaddhi, AnApAnanirodhaM kroti| ISatpaMcahrasvAkSaroccAraNAddhAyAJcAnagAraH samucchinnakriyamanivRttizukladhyAnaM dhyAyan vedanIyamAyurnAma gotraJcaitAn uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 166] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajhaMyaNaM Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturaH karmAMzAn yugapatkSapayati // 72 // __padArthAnvayaH-aha-atha-kevala-jJAna ke anantara, AuyaM-Ayukarma ko, pAlaittA-bhogakara, aMtomuhuttaddhAvasesAe-antarmuhUrta kAlapramANa avazeSa Ayu meM, joganiroha-yoga kA nirodha, karemANe-karatA huA, suhumakiriyaM-sUkSma kriyA, appaDivAiM-apratipAti, sukkajjhANaM-zukladhyAna ko, jhAyamANe-dhyAtA huA, tappaDhamayAe-vaha prathama, maNajogaM-manoyoga kA, niruMbhai-nirodha karatA hai, vaijogaM-vacana yoga kA, niraMbhai-nirodha karatA hai, kAyajogaM-kAyayoga kA, niruMbhai-nirodha karatA hai, ANApANaniroha-AnApAna-zvAsocchvAsa kA nirodha, karei-karatA hai, Isi-ISat,-svalpa, paMca-pAMca, rahassakkharucAraNaddhAe-hrasvAkSara ke uccAraNa kAla meM, ya-phira, aNagAre-anagAra, samucchinnakiriyaM-samucchinnakriyA, aniyaTTi-anivRtti-nAmaka, sukkajjhANaM-zukladhyAna ko, jhiyAyamANe-dhyAtA huA, veyaNijjaM-vedanIya, AuyaM-Ayu, nAma-nAma, gottaM-gotra, ee-ina, cattAri-cAra, kammaMse-karmAMzoM ko, jugavaM-yugapat-eka hI kAla meM, khavei-kSaya kara detA hai| mUlArtha-prazna-he bhagavan ! kevalajJAna prApti ke anantara phira kyA hotA hai? uttara-he ziSya ! kevalajJAna ke anantara yaha AtmA apane avaziSTa Ayu-karma ko bhogakara jaba antarmuhUrta-do ghar3I-pramANa Ayu zeSa raha jAtI hai, taba yogoM arthAt mana, vacana aura kAyA ke vyApAroM-kA nirodha karatI huI sUkSmakriyA'pratipAtinAmaka zukladhyAna ke tRtIya pAda kA dhyAna karake prathama manoyoga kA nirodha karatI hai, phira vacana aura kAyA-yoga kA nirodha karatI hai| tadanantara zvAsocchvAsa kriyA kA nirodha karake, pAMca hrasva akSaroM ke uccAraNa jitane kAla meM, vaha samucchinnakriyA-anivRttinAmaka zukla dhyAna kA cintana karatI huI vedanIya, Ayu, nAma aura gotra, ina cAra aghAti-karmAMzoM kA eka hI kAla meM kSaya kara detI hai, arthAt sarvathA kriyArahita hokara parama nirvANa-pada ko prApta ho jAtI hai| TIkA-prastuta gAthA meM caudahaveM guNasthAnAvartI jIvAtmA kI avasthA kA varNana kiyA gayA hai| kevala-jJAna-prApta AtmA apane Ayu-karma ko bhogatI huI jaba Ayu meM do ghar3iyoM kA samaya zeSa raha jAtA hai, taba vaha yoganirodha arthAt mana, vacana aura kAyA kI pravRtti ko rokatI huI, sUkSmakriyA'pratipAtI zukladhyAna ke tIsare bheda kA cintana karate hue prathama mana ke aura tadanantara vacana ke aura phira kAyA ke yogoM kA nirodha karatI hai| tAtparya yaha hai ki paryApta saMjJI jIva kA jahAM taka jaghanya yoga hotA hai, usase bhI asaMkhyAta guNahIna manoyoga kA nirodha karatI hai aura phira bar3hate-bar3hate sarvathA manoyoga kA nirodha kara detI hai| tadanantara jo vacanayoga kA nirodha hai vaha bhI paryAptamAtra dvIndriya jIva kA jitanA jaghanya vacanayoga hotA hai, usase asaMkhyAta guNahIna vacanayoga kA nirodha karatI hai| phira nirodha karate-karate vacana kA sarvathA nirodha kara detI hai| isI prakAra kAyA ke viSaya meM bhI samajha lenA caahie| tadanantara vaha zvAsocchvAsa kriyA kA nirodhaka banatI hai| isa avasthA ko prApta hone ke bAda 'uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 167] sammattaparakkama egUNatIsaimaM aljhayaNaM Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svalpa kAla meM 'a i u R la' ina pAMca hrasva akSaroM ke uccAraNa meM jitanA samaya lagatA hai, utane samaya taka zailezI avasthA meM rahakara vaha AtmA, anagAra samucchinnakriyA'nivRttinAmaka zukla-dhyAna ke caturtha bheda ko dhyAtI huI cAroM aghAti karmoM kI prakRtiyoM ko eka hI samaya meM kSaya kara detI hai| yahAM para itanA aura smaraNa rahe ki zukla-dhyAna ke cAra bheda haiN| yathA-1. pRthaktvavitarkasavicAra 2. ekatvavitarkanirvicAra 3. sUkSmakriyApratipAti 4. smucchinnkriyaanivRtti| inameM prathama ke do bheda to sAlambana arthAt Alambana-sahita haiM, kAraNa yaha hai ki inake lie zrutajJAna kA Alambana rahatA hai aura anta ke donoM bheda nirAlambana arthAt Alambana se rahita haiM, arthAt ina donoM meM kisI prakAra ke bhI zrutajJAna kA Alambana nahIM hotaa| prathama ke do bheda pUrvadharoM meM hote haiM aura anta ke donoM kevaliyoM meM huA karate haiN| (1) vitarka-zrutajJAna-sahita arthAt zruta ke AdhAra se jo bheda-pradhAna cintana hotA hai use pRthaktva-vitarka-savicAra kahate haiN| (2) isI prakAra zrutajJAnAnusArI abheda-pradhAna cintana ko ekatva-vitarkanirvicAra kahate haiN| (3) jisa meM sUkSma zarIrayoga ke dvArA mana, vacana aura kAyA ke yogoM kA nirodha kiyA jAtA hai, aisA apratipAti arthAt patanazUnya [jisameM se phira patana hone kI sambhAvanA nahIM rahatI] jo dhyAna hotA hai usako sUkSmakriyA-apratipAtI kahA gayA hai, kAraNa yaha hai ki isameM kevala zarIra kI zvAsocchavAsa jaisI sUkSma kriyA hI zeSa raha jAtI hai| (4) jisameM sthUla athavA sUkSma kisI prakAra kI mAnasika, vAcika aura zArIrika kriyA zeSa nahIM raha jAtI, arthAt kisI prakara kI bhI kriyA ke na hone se jahAM Atma-pradezoM meM sarvathA akampanatA arthAt nizcalatA hotI hai, isa prakAra kI kabhI na jAne vAlI sthiti ko samucchinnakriyA'nivRtti kahate haiN| isa dhyAna ke prabhAva se yaha AtmA sarva karmoM kA Atyantika kSaya karatI huI parama nirvANapada ko prApta kara letI hai| aba vedanIyAdi karmoM ke kSaya hone ke anantara kI avasthA kA varNana karate haiM - tao orAliya-teyakammAiM savvAhiM vippajahaNAhiM vippajahittA, ujjuseDhipatte aphasamANagaI, uDDhaM, egasamaeNaM aviggaheNaM tattha gaMtA sAgArovautte sijjhai, bujjhai, jAva aMtaM karei // 73 // ___tata audArikatejaHkarmANi sarvAbhirviprahANibhistyaktvA RjuzreNiM prApto'sparzadgatirUrdhvamekasamayenAvigraheNa tatra gatvA sAkAropayuktaH sidhyati, budhyate, yAvadantaM karoti // 73 // padArthAnvayaH-tao-tadanantara, orAliya-audArika, teya-taijasa, kammAI-kArmaNa zarIra ko, savvAhi-sarva, vippajahaNAhi-tyAga se, vippajahittA-chor3akara, ujjuseDhipatte-Rju zreNI ko prApta huA, aphusamANagaI-asparzamAnagati, uDDhaM-UMcA, egasamaeNaM-eka samaya meM, aviggaheNaM-avigrahagati ___ uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [168] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se, tattha-vahAM para, gaMtA-jAkara, sAgArovautte-sAkAropayukta, sijjhai-siddha hotA hai, bujjhai-buddha hotA hai, jAva-yAvat, aMtaM karei-sarvaduHkhoM kA anta kara detA hai| ___ mUlArtha-prazna-vedanIya Adi karmoM ke kSaya kara dene se phira kyA hotA hai? uttara-tadanantara audArika, taijasa aura kArmaNa zarIra ko tyAgakara RjuzreNi ko prApta huA avyAhata gati tathA eka samaya kI UMcI avigraha gati se yaha jIva mokSa meM jAkara jJAnopayoga se siddha ho jAtA hai, buddha ho jAtA hai, mukta ho jAtA hai tathA sarva prakAra ke duHkhoM kA anta kara detA hai| TIkA-vedanIyAdi karmoM ke kSaya ho jAne ke anantara yaha AtmA audArika, taijasa, aura kArmaNa, ina tInoM zarIroM kA parityAga kara detI hai| phira samazreNI ko prApta hokara jina AkAza-pradezoM meM zarIra ko chor3A hai unase atirikta anya AkAza-dezoM ko sparza na karatI huI, eka samaya kI UMcI avigrahagati se mokSa-sthAna meM jAkara apane mUla zarIra kI avagAhanA ke do tihAI jitane AkAza-pradezoM meM sarva prakAra ke karmamala se sarvathA rahita hokara jJAnopayoga se virAjatI hai| ___ yadyapi ukta sUtra meM 73 praznoM kA ullekha kiyA gayA hai, parantu katipaya pratiyoM meM 72veM aura 73veM praznoM ko eka mAnakara kula 72 prazna mAne gae haiN| kucha bhI ho, isameM siddhAntagata koI bheda nahIM hai, yaha viSaya vizeSa upekSaNIya yA apekSaNIya pratIta nahIM hotaa| aba prastuta adhyayana kA upasaMhAra karate hue kahate haiM - esa khalu sammattaparakkamassa ajjhayaNassa aTThe samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM Aghavie, pannavie, parUvie, daMsie, nidaMsie, uvadaMsie // 74 // tti bemi| iti sammattaparakkame samatte // 29 // eSaH khalu samyaktvaparAkramasyAdhyayanasyArthaH zramaNena bhagavatA mahAvIreNAkhyAtaH prajJApitaH, * 'prarUpito, darzito, nidarzita, upadarzitaH // 74 // iti brviimi| iti samyaktvaparAkramaH samAptaH // 29 // padArthAnvayaH-esa-yaha, khalu-nizcaya meM, sammattaparakkamassa-samyaktvaparAkrama, ajjhayaNassa-adhyayana kA, aDhe-artha, samaNeNaM-zramaNa, bhagavayA-bhagavAn, mahAvIreNaM-mahAvIra ne, Aghavie-pratipAdana kiyA, pannavie-prajJApita kiyA, parUvie-prarUpaNa kiyA, daMsie-dikhalAyA, 1. aphusamANagaitti-aspRzadgatiriti-nAyamoM yathA nAyamAkAzapradezAnna spRzati api tu yAvatsu jIvo'vagAr3haH tAvatsu eva spRzati, na tu tato'tiriktamekamapi aakaashprdeshm| iti vRttikaarH| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [169] sammattaparakkama egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidaMsie - dRSTAntoM se varNana kiyA, uvadaMsie - upadeza kiyA, tti bemi - isa prakAra maiM kahatA hUM, iti sammatta parakkame samatte - yaha samyaktva - parAkrama - adhyayana samApta huaa| mUlArtha - isa samyaktva - parAkrama- adhyayana kA artha zramaNa bhagavAna mahAvIra ne pratipAdana kiyA, prajJApita kiyA, nirUpaNa kiyA, darzAyA, dRSTAntoM ke dvArA varNana kiyaa| isa prakAra maiM kahatA huuN| TIkA- prastuta adhyayana kI samApti karate hue AcArya kahate haiM ki isa prakAra samyaktva - parAkrama nAma ke adhyayana kA artha zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ne kahA hai, dikhAyA hai aura upadeza kiyA hai| tAtparya yaha hai ki sAmAnya aura vizeSa rUpa se pratipAdana kiyA, hetuphalAdi ke prakAzana se arthAt prakarSajJApana se prajJApita kiyA, svarUpa kathana se prarUpita kiyA, nAnAvidha bheda-darzana se varNana kiyA aura dRSTAnta, upanaya Adi ke dvArA upadiSTa kiyA ityAdi / zrI sudharmA svAmI apane ziSya jambU svAmI se kahate haiM ki he jambU ! jisa prakAra maiMne bhagavAn mahAvIra svAmI se zravaNa kiyA hai usI prakAra maiMne tuma se kahA hai / tAtparya yaha hai ki isa viSaya meM merI nija buddhi kI koI kalpanA nahIM hai| ekonatriMzattamAdhyayanaM saMpUrNam noTa - ina 73 praznoM kA nyUnAdhika rUpa se zrI vyAkhyAprajJapti ( bhagavatI ) sUtra meM bhI ullekha AtA hai jo ki isa prakAra hai- 'aha bhaMte! saMvege, Nivvee, gurusAhammiyasussUsaNayA, AloyaNayA, niMdaNayA, garahaNayA, khamAvaNayA, suyasahAyatA, viusamaNayA, bhAve appaDibaddhayA, viNivaTTaNayA, vivittasayaNAsaNasevaNayA, soidiyasaMvara jAva phAsiMdiyasaMvare, jogapaccakkhANe, sarIrapaccakkhANe, kasAyapaccakkhANe, saMbhogapaccakkhANe, uvahipaccakkhANe, bhattapaccakkhANe, khamA, virAgayA, bhAvasacce, jogasacce, karaNasacce, maNasamAharaNayA, vayasamAharaNayA, kAyasamAharaNayA, kohavivege jAva micchAdaMsaNasallavivege, nANasaMpannayA, daMsaNasaMpannayA, carittasaMpannayA, vedaNaahiyAsaNayA, mAraNaMtiya-ahiyAsaNayA ee NaM bhaMte! payA kiM pajjavasANaphalA paNNattA? samaNAuso ! goyamA ! saMvege, nivvege jAva mAraNaMtiya ahiyAsaNayA, ee NaM siddhipajjavasANaphalA paNNattA samaNAuso ! sevaM bhaMte ! 2 jAva viharati / [ zata0 17 u0 3 sU0 600 ] uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 170] sammattaparakkamaM egUNatIsaimaM ajjhayaNaM Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aha tavamaggaM tIsaimaM ajjhayaNaM . atha tapomArgaM triMzattamamadhyayanam unattIsaveM adhyayana meM apramAdatA kA vizeSa varNana kiyA gayA hai aura sAtha hI samyaktva meM parAkrama karane kA bhI upadeza diyA gayA hai, parantu samyaktvI aura apramAdI jIva ko saMcita kie hue pApa karmoM kA kSaya karane ke nimitta tapazcaryA kI adhika AvazyakatA hai, ataH isa tIsaveM adhyayana meM tapazcaryA kA varNana kiyA jAtA hai| yathA - * 1 jahA u pAvagaM kammaM, rAgadosasamajjiyaM / khavei tavasA bhikkhU, tamegaggamaNo suNa // 1 // yathA tu pApakaM karma, rAgaga-dveSasamarjitam / kSapayati tapasA bhikSuH, tadekAgramanAH zrRNu // 1 // padArthAnvayaH - jahA - jisa prakAra se, rAga-dosasamajjiyaM-rAga-dveSa se upArjana kie hue, pAvagaM kammaM-pApakarma, khavei-kSaya karatA hai, tapasA - tapa se, bhikkhU - bhikSu-sAdhu, taM - vaha, egaggamaNo-ekAgramana hokara, suNa-suno, u- avadhAraNa meM / mUlArtha - rAga-dveSa se arjita kie hue pApakarma ko bhikSu jisa prakAra tapa ke dvArA kSaya karatA haiM, usako tuma ekAgramana hokara zravaNa karo / TIkA - zrI sudharmA svAmI apane ziSya jambU svAmI se tapazcaryA kA prayojana batAte hue kahate haiM ki jitane bhI pApakarma haiM, una sabake upArjana karane kA hetu rAga-dveSa hai| rAga aura dveSa se hI pApakarmoM kA saMcaya kiyA jAtA hai, ataH una saMcita kie pApakarmoM kA kSaya karane ke lie maiM tuma ko tapazcaryA arthAt tapakarma ke anuSThAna kA upadeza karatA huuN| tuma usako ekAgracitta se arthAt dhyAna pUrvaka suno| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 171] tavamaggaM tIsaimaM ajjhayaNaM Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahAM para 'zrRNu' isa kriyApada ke dvArA ziSya ko zravaNonmukha hone ke lie AmaMtrita kiyA gayA hai| karmoM kA kSaya karane ke lie isa jIva ko prathama anAssravI - Asrava - rahita hone kI parama AvazyakatA hai, ataH nimnalikhita gAthA meM anAsravI kA svarUpa varNana karate haiM, yathA pANivaha - musAvAyA, adatta- mehuNa - pariggahA virao / rAIbhoyaNavirao, jIvo bhavai aNAsavo // 2 // prANivadha - mRSAvAda, adatta - maithuna - parigrahebhyo virataH / rAtribhojanavirataH, jIvo bhavati anAstravaH // 2 // padArthAnvayaH-pANivaha-prANivadha, musAvAyA - mRSAvAda, adatta- corI, mehuNa-maithuna, pariggahA - parigraha se, virao-virata - virakta, rAIbhoyaNavirao - rAtri - bhojana kA tyAgI, jIvo- jIva, aNAsavo - Asravarahita, bhavai - hotA hai| mUlArtha - prANivadha arthAt hiMsA, mRSAvAda arthAt jhUTha, corI, maithuna aura parigraha se tathA rAtri - bhojana se virata arthAt virakta huA jIva anAsravI arthAt Asravarahita hotA hai| TIkA - hiMsA, jhUTha, corI, maithuna aura parigraha, ye pAMca Asrava kahe jAte haiN| ina pAMcoM AsravoM tathA rAtri-bhojana kA tyAga karane vAlA jIva anAsravI arthAt Asravarahita mAnA jAtA hai| yadyapi rAtri - bhojana kA pahale vrata meM hI samAveza ho jAtA hai, arthAt ukta pAMca AsravoM ke tyAga meM rAtri - bhojana kA tyAga bhI A jAtA hai, tathApi usakI pradhAnatA batAne ke lie usakA pRthak grahaNa kiyA gayA hai| yahAM para itanA dhyAna rahe ki bhavya jIva kA pradhAna lakSya mokSa kI prApti hai, parantu mokSa kA prApta honA niraticAra saMyama kI samyak ArAdhanA para avalambita hai tathA saMyama kI samyak ArAdhanA ke lie isa jIva ko sarvathA anAsravI arthAt Asravarahita hone kI AvazyakatA hai| isI vicAra se bhagavAn ne prathama anAsravI hone kA upadeza diyA hai| aba anAsvI hone kA upAya batAte haiM, yathA - paMcasamio tigutto, akasAo jiiMdio / agAravo ya nissallo, jIvo hoi aNAsavo // 3 // paJcasamitastriguptaH, akaSAyo jitendriyaH / agauravazca niHzalyaH, jIvo bhavatyanAsravaH // 3 // padArthAnvayaH - paMcasamio-pAMca samitiyoM se yukta, tigutto- tInoM guptiyoM se gupta, akasAo - kaSAyarahita, jiiMdio-jitendriya, agAravo - garva se rahita, ya-aura, nissallo - zalya uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 172] tavamaggaM tIsaimaM ajjhayaNaM Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se rahita, jIvo-jIva, aNAsavo-Asrava-rahita, hoi-hotA hai| mUlArtha-pAMca samitiyoM tathA tIna guptiyoM se yukta, kaSAya-rahita, jitendriya aura tIna prakAra ke garta tathA tIna prakAra ke zalyoM se rahita jo jIva hai vaha anAstravI hotA hai| TIkA-IyA-samiti, bhASA-samiti, eSaNA-samiti, AdAna-nikSepa-samiti aura pariSThApanA-samiti, ina pAMca samitiyoM tathA manogupti, vacanagupti aura kAyagupti, ina tIna guptiyoM kA varNana pIche A cukA hai| krodha, mAna, mAyA aura lobha, ye cAra kaSAya kI saMjJA se prasiddha haiN| indriyoM ko jItane arthAt vaza meM rakhane vAlA jitendriya hai| Rddhigarva, sAtAgarva aura rasagarva, ye tIna prakAra ke garva mAne gae haiM tathA mAyA, nidAna aura mithyAdarzana ye tIna zalya haiN| Upara jo kucha batAyA gayA hai, vaha saba anAsrava arthAt Asravarahita hone kA sAdhana batAyA gayA hai| jaise-pAMcoM samitiyoM kA pAlana karanA, tInoM guptiyoM kA ArAdhana karanA, cAra prakAra ke kaSAyoM se rahita honA, indriyoM kA damana karanA, tIna prakAra ke abhimAna aura zalyoM se rahita honA, ye saba anAsravatA ke hetu haiM, ata: ina ukta sAdhanoM kA anuSThAna karane vAlA jIva anAsravI kahA jAtA hai| aba karmakSaya kI vidhi kA varNana karate haiM, yathA - eesiM ta vivaccAse, rAgadosasamajjiyaM / khavei cha jahA bhikkhU, taM me egamaNo suNa // 4 // eteSAM tu viparyAse, rAgadveSasamarjitam / kSapayati tu yathA bhikSuH, tanme ekamanAH zrRNu // 4 // padArthAnvayaH-eesiM-ina ukta guNoM ke, vivaccAse-viparyAsa se, rAgadosa-rAga aura dveSa se, samajjiyaM-upArjana kiyA huA karma, jahA-jisa prakAra, bhikkhU-bhikSu, khavei-khapAtA hai, taM-usako, me-mujhase, egamaNo-ekamana hokara, suNa-zravaNa kro| mUlArtha-ina ukta guNoM se viparIta doSoM ke dvArA rAga-dveSa se arjita kie hue karma ko jisa vidhi se bhikSu naSTa karatA hai usako tuma ekAgracitta hokara zravaNa kro| TIkA-prastuta gAthA meM karmoM ke kSaya karane ke prakAra ko batAne kI pratijJA kI gaI hai| AcArya kahate haiM ki jisa vidhi se bhikSu saMcita kie hue pApa-karmoM kA kSaya karatA hai, usa vidhi ko maiM tumhAre prati varNana karatA hUM tuma ekAgracita hokara suno| tAtparya yaha hai ki ahiMsAdi guNoM ke viparIta Asrava ke hetu jo doSa haiM, unake dvArA rAga-dveSa se pApa-karmoM kA saMcaya kiyA jAtA hai| una saMcita kie hue pApa-karmoM ko naSTa karane kA jo mArga hai, usako batAne kI prastuta gAthA meM pratijJA kI gaI hai| ... ukta pratijJA ke anusAra karma-kSaya kA prakAra batAte hue prathama eka dRSTAnta ke dvArA usakI bhUmikA prastuta karate haiM, yathA uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [173] tavamaggaM tIsaimaM ajjhayaNaM Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jahA mahAtalAyassa, sanniruddhe jalAgame / ussicaNAe tavaNAe, kameNaM sosaNA bhave // 5 // yathA mahAtaDAgasya, sanniruddha jalAgame / utsiJcanena tapanena, krameNa zoSaNA bhavet // 5 // padArthAnvayaH-jahA-jaise, mahAtalAyassa-mahAn tAlAba ke, jalAgame-jala ke Ane ke mArga kA, saMniruddhe-nirodha kie jAne para, ussicaNAe-ulIcane se, tavaNAe-sUrya ke tApa se, kameNaM-krama se, sosaNA-sukhAyA jAnA, bhave-hotA hai| mUlArtha-jisa prakAra kisI bar3e tAlAba kA pAnI, jala ke Ane ke mArgoM kA nirodha karane se, pAnI ko ulIcane se tathA sUrya ke tApa se kramazaH sukhAyA jAtA hai-(Age kI gAthA se sambandha karake artha karanA caahie| ___TIkA-prastuta gAthA meM karmoM kA kSaya karane ke mArga ko dRSTAnta dvArA prastAvita kiyA gayA hai| jaise kisI bar3e bhArI tAlAba kA pAnI sukhAne ke lie prathama usameM jala ke Ane ke mArgoM ko rokA jAtA hai, phira usameM rahe hue jala ko ulIcakara bAhara pheMkA jAtA hai aura zeSa jala ko sUrya ke tApa se sukhAyA jAtA hai-[isakA Age kI gAthA se sambandha hai]| evaM tu saMjayassAvi, pAvakammanirAsave / / bhavakoDIsaMciyaM kamma, tavasA nijarijjai // 6 // evaM tu saMyatasyApi, paapkrmniraastrve| bhavakoTisaJcitaM karma, tapasA nirjIryate // 6 // padArthAnvayaH-evaM-usI prakAra, saMjayassAvi-saMyata ke bhI, pAvakammanirAsave-pApa-karma ke nirAsrava-viSaya meM, bhavakoDI-karor3a bhavoM kA, saMciyaM-saMcita kiyA huA, kammaM-pApakarma, tavasA-tapa se, nijarijjai-nirjIrNa kiyA jAtA hai| mUlArtha-usI prakAra saMyamI puruSa ke navIna pApa karma bhI [ vrata Adi ke dvArA ] nirAstrava arthAt niruddha kara die jAte haiM aura karor3oM bhavoM arthAt janmoM ke saMcita kie hue pApa-karma tapa ke dvArA nirjIrNa kie jAte haiN| TIkA-usI prakAra saMyama zIla sAdhaka ke bhI nae pApa-karmoM ke Ane ke mArgoM kA vrata Adi ke dvArA nirodha kiyA jAtA hai| phira usameM aneka janmoM ke saMcita kie hue pApakarmoM ko tapa dvArA naSTa kiyA jAtA hai| yahAM para tAlAba ke samAna bhikSu aura tAlAba meM bhare hue jala ke samAna karor3oM janmoM ke saMcita kie hue pApa karma, tathA jala ke Ane ke mArga Asrava haiN| jisa prakAra tAlAba meM bhare hue jala ko yaMtrAdi ke dvArA ulIca kara bAhara nikAla diyA jAtA hai, athavA sUrya ke Atapa se sukhA diyA jAtA hai, usI prakAra AtmA meM saMcita hue aneka janmoM ke pApa-karmoM kA tapazcaryA ke dvArA kSaya kara maanraastrv| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [174 ] tavamaggaM tIsaimaM ajjhayaNaM / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diyA jAtA hai| yahAM para AyA huA 'koTi' zabda bahutva kA bodhaka aura aneka janmoM kA sUcaka hai| aba tapa aura usake bhedoM kA varNana karate haiM - so tavo duviho vutto, bAhirabbhataro tahA / bAhiro chavviho vutto, evamabbhataro tavo // 7 // tattapo dvividhamuktaM, bAhyamAbhyantaraM tathA / bAhyaM SaDvidhamuktaM, evamAbhyantaraM tapaH // 7 // padArthAnvayaH-so-vaha, tavo-tapa, duviho-do prakAra kA, vutto-kahA hai, bAhira-bAhya tapa, tahA-tathA, abbhaMtaro-Abhyantara tapa, bAhiro-bAhya tapa, chavviho-chaH prakAra kA, vutto-kahA hai, evaM-isI prakAra, abbhataro tavo-Abhyantara tapa bhI chaH prakAra kA hai| mUlArtha-vaha tapa bAhya aura Abhyantara bheda se do prakAra kA kahA hai| usameM bAhya tapa chaH prakAra kA hai aura usI prakAra Abhyantara tapa bhI chaH prakAra kA hai| TIkA-tapa ke bAhya aura Abhyantara do bheda haiN| unameM bAhya tathA Abhyantara tapa bhI cha:-chaH prakAra kA hai| bAhya tapa dravya kI apekSA rakhatA hai aura Abhyantara tapa meM bhAva kI pradhAnatA rahatI hai| bAhya tapa kI loka meM vizeSa prasiddhi hotI hai| anya matoM meM bhI isakA aneka prakAra se anuSThAna kiyA jAtA hai, ata: loka ke prAyaH sabhI matoM meM prasiddha hone se yaha tapa bAhya kahA jAtA hai| isake atirikta bAhya tapa kA mukhya prayojana isa jIva ko apramatta rakhanA hai, kyoMki apramAdI jIva hI saMyamazIla bana sakatA hai anyathA pramAdayukta hone se usakI pravRtti pApa kI ora jhukatI rahatI hai jo ki kisI bhI prakAra se iSTa nahIM hai| Abhyantara tapa kI prasiddhi prAyaH kuzala janoM meM hI hotI hai, kyoMki isa tapa meM anta:karaNa kA vyApAra hI mukhya hotA hai, isalie yaha tapa bhAva-pradhAna hai| ... aba prathama bAhya tapa ke viSaya meM kahate haiM - ' aNasaNamUNoyariyA, bhikkhAyariyA ya rasapariccAo / kAyakileso saMlINayA ya, bajjho tavo hoi // 8 // anazanamUnodarikA, bhikSAcaryA ca rasaparityAgaH kAyaklezaH saMlInatA ca, bAhyaM tapo bhavati // 8 // padArthAnvayaH-aNasaNaM-anazana, UNoyariyA-UnodarI-pramANa se nyUna AhAra karanA, bhikkhAyariyA-bhikSAcaryA, ya-aura, rasapariccAo-rasa kA parityAga, kAyakileso-kAya-kleza, saMlINayA-saMlInatA, bajjho-bAhya, tavo-tapa, hoi-hotA hai| mUlArtha-anazana, UnodarI, bhikSAcaryA, rasaparityAga, kAyakleza aura saMlInatA, ye bAhya tapa ke chaH bheda haiN| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [175] tavamaggaM tIsaimaM ajjhayaNaM Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-isa gAthA meM bAhya tapa ke bhedoM kA ullekha kiyA gayA hai tathA ina bhedoM meM se pratyeka kA varNana Age kI gAthAoM meM bhalI-bhAMti kiyA jAegA, prastuta gAthA meM to inakA kevala nAma mAtra diyA gayA hai jo ki varNana-zailI ke sarvathA anurUpa hI hai| aba krama-prApta prathama anazana-vrata kA varNana karate haiM ittariya maraNakAlA ya, aNasaNA duvihA bhve| ittariya sAvakaMkhA, niravakaMkhA u biijjiyA // 9 // itvarika maraNakAlaM ca, anazanaM dvividhaM bhvet| itvarikaM sAvakAGkSa, niravakAjhaM tu dvitIyam // 9 // padArthAnvayaH-ittariya-thor3e samaya taka, ya-aura, maraNakAlA-maraNa-kAla-paryanta, aNasaNA-anazana, duvihA-do prakAra kA, bhave-hotA hai, ittariyA-thor3e samaya kA, sAvakaMkhA-AkAMkSA-sahita hai, biijjiyA-dvitIya, niravakaMkhA-AkAMkSA se rahita hotA hai, u-bhinna krama meM hai| mUlArtha-anazana do prakAra kA hai-(1) itvarika arthAt thor3e samaya kA aura (2) mrnn-kaalprynt| inameM prathama AkAMkSA sahita arthAt avadhi-sahita aura dUsarA nirAkAMkSa arthAt avadhi se rahita hotA hai| TIkA-anazana tapa ke do bheda haiM-eka thor3e samaya kA, dUsarA maraNaparyanta kaa| inameM itvariMka arthAt thor3e samaya kA jo anazana hai vaha sAvadhika hai, arthAt 'amuka maryAdA yA niyata kAla taka hotA hai| niyata kAla ke pazcAt usameM bhojana karane kI AkAMkSA banI rahatI hai, isalie vaha sAvakAMkSa kahalAtA hai| mRtyuparyanta jo anazana arthAt nirAhAra upavAsa hai, vaha niravakAMkSa hai, kyoMki usameM jIvana-paryanta AhAra kI AkAMkSA nahIM hotii| itvarakAlika anazana tapa kI avadhi do ghar3I se lekara chaH mAsa taka mAnI gaI hai| dUsare kI koI avadhi nahIM hotI hai| isalie pahale meM bhojana kI AkAMkSA vidyamAna hai aura dUsare meM usakA abhAva hai| 'maraNakAlA aNasaNa' yahAM para strIliMga kA nirdeza prAkRta ke kAraNa se kiyA gayA hai| aba uddezyanirdezanyAya se arthAt uddezya ke anusAra hI nirdeza kiyA jAtA hai, isa nyAya kA AzrayaNa karake prathama itvarika-tapa ke bhedoM kA varNana karate haiN| yathA - jo so ittariyatavo, so samAseNa chavviho / seDhitavo payaratavo, ghaNo ya taha hoi vaggo ya // 10 // tatto ya vaggavaggo, paMcamo chaTThao paiNNatavo / maNaicchiyacittattho, nAyavvo hoi ittario // 11 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [176 ] tavamaggaM tIsaimaM ajjhayaNaM Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yattaditvarikaM tapaH, tatsamAsena SaDvidham / zreNitapaH prataratapaH, ghanazca tathA bhavati vargazca // 10 // tatazca vargavargaH, paJcamaM SaSThakaM prakIrNatapaH / " manaIpsitaM citrArthaM, jJAtavyaM bhavatItvarikam // 11 // padArthAnvayaH-jo-jo, so-vaha, ittariya-itvarika, tavo-tapa hai, so-vaha, samAseNa-saMkSepa se, chavviho-chaH prakAra kA hai, seDhitavo-zreNI-tapa, payaratavo-pratara-tapa, ya-tathA, ghaNo-ghana-tapa, taha-usI prakAra, vaggo-varga-tapa, hoi-hotA hai, ya-samuccayArthaka hai, tatto-tadanantara, vaggavaggo-vargavarga-tapa, ya-punaH, paMcamo-pAMcavAM hai, ya-aura, paiNNatavo-prakIrNa-tapa, chaTThao-chaThA hai, maNaicchiya-manovAJchita, cittatho-vicitra svarga-apavarga phala ko dene vAlA, nAyavvo-jAnanA cAhie, ittario-itvarika, hoi-hotA hai| .. mUlArtha-jo itvarika tapa hai vaha saMkSepa se chaH prakAra kA hai| yathA-1. zreNi-tapa, 2. pratara-tapa, 3. ghana-tapa, 4: varga-tapa, 5. varga varga-tapa aura 6. prkiirnn-tp| isa prakAra nAnA prakAra ke manovAMchita svargApavargAdi phaloM ko dene vAlA yaha itvarika sAvadhika tapa hai| TIkA-kAla maryAdA ko lie hue jo pahalA itvarikanAmaka tapa hai usake zreNi-tapa Adi Upara batAe gae chaH bheda haiN| , (1) zreNitapa-eka upavAsa se,lekara chaH mAsaparyanta jo tapa (upavAsa) kiyA jAtA hai use zreNi-tapa kahate haiN| ___ (2) pratara-tapa-zreNi se guNAkAra kie hue zreNi-tapa ko pratara tapa kahA jAtA hai| yathA-eka upavAsa aura do, tIna, cAra upvaas| isa prakAra isameM zreNiyoM kI sthApanA kI jAtI hai| isa zreNi ko cAra se guNA karane para SoDazapadAtmaka pratara hotA hai, vahI pratara-tapa hai| isakI sthApanA nimnalikhita yaMtra dvArA jAna lenI caahie| lm (3) ghana-tapa-isa SoDazapadAtmaka pratara ko zreNi se guNAkAra karane para ghana-tapa hotA hai jisake 64 koSThaka banate haiN| yaMtra kI sthApanA pahale jaisI jAnanI caahie| (4) varga-tapa-ghana-tapa ko ghana se guNA karane para arthAt 64 ko 64 se guNA dene para 4096 uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [177] tavamaggaM tIsaimaM ajjhayaNaM Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koSThaka bnte| yahI varga - tapa hai| (5) vargavarga - tapa-varga ko varga se guNAkAra karane para vargavarga-tapa hotA hai| tAtparya yaha hai ki 4096 ko itane hI aMkoM se guNane para 167772216 koSThaka hote haiN| isI kA nAma vargavarga-tapa hai| isa tapa kI zreNI bhI padacatuSTyarUpa pahale jaisI hI jAnanI cAhie / (6) prakIrNa-tapa-yaha tapa zreNibaddha nahIM hotA, kiMtu apanI zakti ke anusAra kiyA jAtA hai| isake aneka bheda haiN| yathA - namaskArAdisahita, pUrvapuruSa - Acarita, yavamadhya, vajramadhya aura candrapratimA Adi aneka prakAra ke tapoM kA isameM samAveza hai| yaha itvarika-tapa aneka prakAra ke svarga, apavarga aura tejo-lezyA Adi manovAMchita phaloM kA dene vAlA kahA gayA hai| yahAM para itanA smaraNa rahe ki tapa karma ke anuSThAna kA jo zAstra meM vidhAna hai, vaha apanI icchA aura zakti ke anusAra karane kA vidhAna hai, na ki kisI haTha yA roSa Adi se karane kA Adeza hai| kAraNa yaha hai ki apanI icchA arthAt Atma-zuddhi ko lakSya meM rakhakara apanI zakti ke anusAra jo tapa kiyA jAtA hai, vahI tapa uttama aura abhISTa phala ko dene vAlA hotA hai| isase viparIta jo tapa kiyA jAtA hai vaha niSphala hone ke atirikta aniSTa phalaprada bhI hotA hai| aba yAvatkAlika anazana ke viSaya meM kahate haiM - jA sA aNasaNA maraNe, duvihA sA viyAhiyA / saviyAramaviyArA, kAyaciTTha paI bhave // 12 // yattadanazanaM maraNe, dvividhaM ladvyAkhyAtam / savicAramavicAra, kAyaceSTAM prati bhavet // 12 // padArthAnvayaH - jA - jo, sA- vaha, maraNe-ma -maraNa-viSayaka, aNasaNA-anazana hai, sA- vaha, duvihA- do prakAra kA, viyAhiyA - pratipAdana kiyA gayA hai, saviyAraM- ceSTA-rUpa- vicAra - sahita, aviyArA - ceSTArUpa - vicAra - rahita, kAyaciTTha- - kAya kI ceSTA ke, paI - prati - Azraya se, bhavehotA hai| mUlArtha - maraNa-kAla- paryanta ke anazana - tapa ke bhI kAyaceSTA ko lekara savicAra aura avicAra ye do bheda varNana kie gae haiN| TIkA - dUsarA anazana - tapa yAvatkAlika arthAt Ayu paryanta kA hotA hai / usake bhI savicAra aura avicAra, ye do bheda haiN| 1. savicAra - zarIra kI ceSTA ke sAtha jo anazana kiyA jAtA hai, usako savicAra kahate haiN| 2. avicAra - jo zarIra kI ceSTA ke binA anazana kiyA jAtA hai, vaha avicAra kahalAtA hai| ye donoM bheda zarIra kI ceSTA ko dRSTi meM rakhakara hI kie gae haiN| kAraNa ki bhaktapratyAkhyAna aura iMginImaraNa, ina donoM prakAra ke anazana tapoM meM kAyA kI udvartana aura parivartanAdi ceSTAoM kA parityAga uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [178 ] tavamaggaM tIsaimaM ajjhayaNaM' Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM hotaa| bhaktapratyAkhyAna-tapa-kI prakriyA isa prakAra hai-jaba Ayu kA parijJAna ho jAe, taba guru ke samIpa jAkara apane kie hue niyamoM kI AlocanA karake aura sabase kSamApanAdi kriyA karake jIvana-paryanta tIna athavA cAra AhAroM ke parityAga kI pratijJA kre| tAtparya yaha hai ki isa vrata meM Ayu kI avadhi ko jAnakara gurujanoM ke samakSa vidhi-pUrvaka jIvana bhara ke lie tIna yA cAra AhAroM kA parityAga kiyA jAtA hai, parantu zarIra kI ceSTAoM kA parityAga nahIM kiyA jAtA, arthAt uThanA, baiThanA Adi kriyAoM ko vaha apanI icchA ke anusAra kara sakatA hai| iMginImaraNa-isa tapa kI anya saba vidhi to bhaktapratyAkhyAna-tapa kI bhAMti hI haiM, parantu itanA vizeSa hai ki isameM bhUmi kA parimANa karanA par3atA hai arthAt maiM itane sthAna meM hI jAUM-AUMgA, isase bAhara nahIM tathA zarIra kI ceSTAeM bhI usa parimita bhUmi meM hI kI jA sakatI haiM usase bAhara nhiiN| ye donoM tapa savicAra anazana haiM, kyoMki inameM kAyA kI ceSTA banI rahatI hai, arthAt zarIra ko hilAne-DulAne kA tyAga nahIM hai| pAdopagamana-isake atirikta pAdopagamana yaha avicAra-saMjJaka anazana-tapa hai| isameM zarIra kI koI bhI ceSTA nahIM kI jA sktii| jisa prakAra vRkSa se kaTakara bhUmi para girI huI vRkSa-zAkhA svayaM kisI prakAra kI bhI ceSTA nahIM karatI, usI prakAra pAdopagamana-anazana-tapa meM bhI zarIra kI koI ceSTA nahIM kI jAtI, ata: kAyaceSTA se rahita hone ke kAraNa isakI avicAra saMjJA hai| . isake atirikta isake sakAraNakaM aura akAraNaka ye do bheda aura bhI haiM, arthAt kAraNa hone para anazana karanA tathA binA kAraNa (Ayu kA anta nikaTa jAnakara) anazana krnaa| isa prakAra yAvatkAlika anazana ke aneka bheda-upabheda mAne gae haiN| aba prakArAntara se ukta tapa ke bhedoM kA varNana karate haiM - ahavA saparikammA, aparikammA ya AhiyA / nIhArimanIhArI, AhAraccheo dosu vi // 13 // athavA saparikarma, aparikarma cAkhyAtam / nirhAri anirhAri, AhAracchedo dvayorapi // 13 // padArthAnvayaH-ahavA-athavA, saparikammA-parikarmasahita, ya-aura, aparikammA-parikarmarahita, AhiyA-kathana kiyA hai, nIhArI-nagarAdi se bAhara, anIhArI-nagarAdi ke bhItara, AhAraccheo-AhAra kA vyavaccheda, dosu vi-donoM meM hI mAnA gayA hai| mUlArtha-athavA saparikarma aura aparikarma tathA nIhArI aura anihArI, isa prakAra yAvatkAlika anazana-tapa ke do bheda haiN| AhAra kA sarvathA tyAga ina donoM meM hI hotA hai| TIkA-prastuta gAthA meM yAvatkAlika anazana-tapa ke prakArAntara se bhI bheda batAe gae haiN| pahalA - uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [179] tavamaggaM tIsaimaM ajjhayaNaM Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saparikarma-dUsaroM se sevA karAnA, dUsarA aparikarma hai| inake nihArI aura anihArI ye anya bhI do bheda haiN| bhaktapratyAkhyAna aura iMginImaraNa ye donoM saparikarma haiM, kyoMki inameM sthAna-niSadyA aura tvakparivartana Adi kriyAeM kI jA sakatI haiN| bhaktapratyAkhyAna meM sAdhaka svayaM athavA aura kisI se zarIra sambandhI vaiyAvRtya arthAt sevA bhI karavA sakatA hai, parantu iMginImaraNa meM to kevala Apa hI uThane-baiThane kI kriyA kara sakatA hai, kisI dUsare se nahIM karA sktaa| ____ jo pAdopagamana-anazana-tapa hai, vaha aparikarma kahalAtA hai, kyoMki usameM sAdhaka kisI dUsare se athavA svayaM bhI kisI prakAra kI ceSTA athavA sevA nahIM karA sakatA, isalie yaha aparikarma tapa kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki jisa saMlekhanA meM parikarma arthAt sevA Adi hai, vaha saparikarma aura jisameM sevA Adi kA sarvathA parityAga ho vaha aparikarma hai| isI prakAra sakAraNa aura akAraNa ke viSaya meM bhI samajha lenA caahie| bhUkampa yA giripatanAdi se jo anazana hotA hai use sakAraNa kahate haiM aura Ayu ke parimita samaya para kiyA gayA anazana akAraNa kahalAtA hai| nihArI aura anihArI, ye do bheda bhI isI ke haiN| kisI parvata Adi kI guphA meM kiyA huA anazana-maraNa nIhArI kahalAtA hai aura grAma-nagarAdi meM kiyA huA anihArI hai, parantu AhAra kA pratyAkhyAna to sabhI prakAra ke anazanoM meM vihita hai| tAtparya yaha hai ki AhAra-tyAga kI dRSTi se to ye saba eka hI haiM aura kAyaceSTA Adi kI vibhinnatA se inakA pArasparika bheda hai| __ aba UnodarI-tapa ke viSaya meM kahate haiM - omoyaraNaM paMcahA, samAseNa vihAhiyaM / davvao khetta-kAleNaM, bhAveNa pajjavehi ya // 14 // avamaudaryaM paJcadhA, samAsena vyaakhyaatm| dravyeNa kSetra-kAlena, bhAvena paryavaizca // 14 // padArthAnvayaH-omoyaraNaM-Unodara-tapa, samAseNa-saMkSepa se, paMcahA-pAMca prakAra kA, viyAhiyaM-kathana kiyA hai, davvao-dravya se, khetta-kAleNaM-kSetra aura kAla se, bhAveNaM-bhAva se, ya-aura, pajjavehi-paryAyoM se| ___mUlArtha-dravya, kSetra, kAla, bhAva aura paryAyoM kI dRSTi se UnodarI-tapa ke saMkSepa se pAMca bheda kahe gae haiN| TIkA-avama kA artha hai nyUna, jisakA udara nyUna arthAt UnA ho, usako avamodara kahate haiM, usakA bhAva arthAt udara kI nyUnatA-UnatA-pramANa se kama bharanA-avamaudarya hai| tAtparya yaha hai ki pramANa se kama AhAra karanA, arthAt udara ko kucha khAlI rakhanA rUpa jo tapa hai vahI UnodarI-tapa hai| isake bhI dravya, kSetra, kAla, bhAva aura paryAyoM se pAMca bheda mAne gae haiN| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 180] tavamaggaM tIsaimaM ajjhayaNaM. Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha UnodarI tapa, karma nirjarA kA hetu hone ke atirikta laukika dRSTi se bhI bar3e mahatva kA hai| kama AhAra karane se. udara-sambandhI aneka prakAra ke rogoM kI zAMti hotI hai, citta bhI prasanna rahatA hai, Alasya kA bhI AkramaNa nahIM hotA, isalie mAnasika vRtti meM bhI vikAsa aura nirmalatA kA saMcAra hotA hai| aba prathama dravya-sambandhI bheda kA varNana karate haiM - jo jassa u AhAro, tatto omaM tu jo kare / jahanneNegasitthAI, evaM davveNa u bhave // 15 // yo yasya tvAhAraH, tato'vamaM tu yaH kuryAt / jaghanyenaikasikthakam, evaM dravyeNa tu bhavet // 15 // padArthAnvayaH-jo-jo-jitanA, jassa-jisakA, AhAro-AhAra hai, tatto-usase, omaM-nyUna, kare-kare, jahanneNa-jaghanya se-nyUna se nyUna, egasitthAI-eka sikthika-eka kavala, evaM-isa prakAra, davveNa-dravya se (UnodarI-tapa), bhave-hotA hai (u, tu) padapUrti meM AyA huA hai| ___ mUlArtha-jisakA jitanA AhAra hai, usameM kama se kama eka kavala nyUna karanA-kama khAnA, dravya-UnodarI-tapa kahalAtA hai| TIkA-zAstroM meM puruSa kA 32 kavala-pramANa aura strI kA 28 kavala-(grAsa) pramANa AhAra kahA gayA hai tathA 24 kavala-pramANa AhAra napuMsaka kA mAnA gayA hai| isa pramANa se kama khAnA Unodara-tapa hai| . - isake atirikta AgamoM meM likhA hai ki jo sAdhaka eka grAsa se lekara ATha grAsa-paryanta AhAra kare vaha alpAhArI kahA jAtA hai| nau se lekara bAraha grAsa taka AhAra karane vAlA apArddha kahalAtA hai| evaM jo 16 taka kare usako do bhAga Unodara-tapa karane vAlA kahate haiM tathA 24 kavala AhAra karanA pAdona-UnodarI-tapa hai aura 31 kavala taka AhAra karanA kiMcitmAtra UnodarI-tapa hai| tAtparya yaha hai ki jo 32 grAsa meM se eka grAsa kama letA hai usako pramANa se adhika AhAra vAlA nahIM kahA jAtA, kintu vaha nyUnatama Unodara-tapa kA AcaraNa karane vAlA mAnA jAtA hai| yadi saMkSepa se kaheM to pramANa se kama AhAra karanA UnodarI-tapa hai| aba kSetra-sambandhI UnodarI-tapa kA varNana karate haiM, yathA - gAme nagare taha rAyahANi-, nigame ya Agare pallI / . kheDe kabbaDa-doNamuha-, paTTaNa-maDaMba-saMbAhe // 16 // Asamapae vihAre, saMnivese samAya-ghose / thali-seNA-khaMdhAre, satthe saMvaTTa-koTTe ya // 17 // vADesu va ratthAsu va, gharesu vA evamittiyaM khettaM / uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [181] tavamaggaM tIsaimaM ajjhayaNaM Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kappai u evamAI, evaM khetteNa u bhave // 18 // grAme nagare tathA rAjadhAnyAM, nigame cAkare palyAm / kheTe karvaTe droNamukhe, pattana - maDaMba - sambAdhe // 16 // Azramapade vihAre, sanniveze samAjaghoSe ca / sthalI senA skandhAvAre, sArthe saMvarta-koTe ca // 17 // vATeSu vA rathyAsu vA, gRheSu vaivametAvat kSetram / kalpate tvevamAdi, evaM kSetreNa tu bhavet // 18 // padArthAnvayaH - gAme-: - grAma meM, nagare nagara meM, taha- tathA, rAyahANi - rAjadhAnI meM, nigameM-nigama meM, ya-aura, Agare - Akara meM, pallI - pallI meM, kheDe-kher3e meM, kavvaDe - karbaTa meM, doNamuhe droNamukha meM, paTTaNe-pattana meM, maDaMbe - maDaMba meM, saMbA - saMbAdha meM, Asamapae - Azramapada meM, vihAre - vihAra meM, saMnivese- sanniveza meM, samAya- samAja meM, ghose - ghoSa meM, ya-aura, thali-sthala, seNA-senA meM, khaMdhAre-skandhAvAra meM, satthe - sArtha meM, saMvaTTa - saMvarta meM, ya-tathA, koTTe - koTa meM, vADesu - gharoM ke samUha meM, ya-aura, ratthAsu-galiyoM meM, gharesu - gharoM meM, vA - athavA, evaM - isa prakAra, ittiyaM - etAvanmAtra, khettaM-kSetra arthAt bhikSAcArI ke vAste, kappai - kalpatA hai, AI- Adi zabda se gRhazAlA Adi, evaM - isa prakAra, khetteNa-kSetra se, bhave - Unodara tapa hotA hai, u-pUrNArthaka hai| mUlArtha - grAma, nagara, rAjadhAnI aura nigama meM Akara, pallI, kheTaka aura karbaTa droNamukha, pattana aura saMbAdha meM, Azramapada, vihAra, sanniveza, samAja, ghoSa, sthala, senA, skandhAvAra, sArtha, saMvarta aura koTa meM tathA gharoM ke samUha, rathyA aura gRhoM meM, etAvanmAtra kSetra meM bhikSAcaraNa kalpatA hai| Adi zabda se anya gRhazAlA Adi jAnanA caahie| isa prakAra se yaha kSetrasambandhI UnodarI-tapa kahA hai| TIkA-Upara jitane sthAnoM kA nAma batAyA hai unameM se, Aja 'maiM itane sthAnoM meM se bhikSA grahaNa karUMgA' isa prakAra kA abhigraha arthAt niyama- maryAdA karanA kSetra - UnodarI - tapa hai| jo guNoM ko grasatA hai aura aSTAdaza karoM se yukta hai vaha grAma hai| jo kara se rahita hai vaha - na - kara - nagara hai / rAjA ne jisako dhAraNa kiyA hai arthAt rAjA ke rahane kA jo sthAna hai vaha rAjadhAnI hai| jahAM para aneka vaNik loga basate hoM aura nAnA prakAra ke paNya jahAM se nikalate hoM vaha nigama sthAna hai| hiraNyAdi kI utpatti kA sthAna Akara kahalAtA hai| aTavI ke madhyagata pradeza ko athavA jahAM duSTa janoM kA pAlana ho use pallI kahate haiN| miTTI ke prAkAra se maMDita sthAna kheTaka hotA hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 182] tavamaggaM tIsaimaM ajjhayaNaM Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karbaTa choTe gAMva ko kahate haiN| jahAM para jala.va sthala donoM ke praveza kA sthAna ho vaha droNamukha hai| jahAM para sarva dizAoM se loga Ate haiM aura vyApAra karate haiM vaha pattana kahalAtA hai| isI prakAra jalapattana aura sthalapattana bhI jAna lene caahieN| tAtparya yaha hai ki jalamadhyavartI jalapattana aura sthalamadhyavartI sthalapattana hai| cAroM dizAoM meM jisake ar3hAI-ar3hAI kosa taka koI grAma na ho, use maDaMba arthAt maMDapa kahate haiN| jahAM para cAroM varNa vizeSatA se nivAsa karate hoM, vaha saMbAdha kahalAtA hai, athavA jo grAma aura parvata ke bIca meM basA ho use saMbAdha kahate haiN| jahAM para tapasvI loga rahate hoM, vaha Azrama, bhikSuoM ke rahane kA sthAna vihAra, (devasthAna bhI vihAra kahalAtA hai) tathA yAtrAdi ke samaya para jahAM loga ekatrita hoM, vaha sanniveza, evaM pathika logoM ke ekatrita hone kA sthAna samAja kahalAtA hai| gokulasthAna kA nAma ghoSa hai| UMcI bhUmi ke bhAga ko sthala kahate haiN| senaa-chaavnnii| skandhAvAra-caturaMgiNI senA ke Thaharane kA sthaan| sArtha-jahAM para pazuoM ke vyApArI loga Akara Thaharate hoM, arthAt jahAM para pazuoM kI maMDI ho| saMvarta-jahAM para bhayaM-saMtrasta loga Akara Azraya leM, aisA prdesh| koTa-nagara kI rakSA ke lie prAkAra vAlA prdesh| vRtti-arthAt vAr3a Adi se vyApta gRhoM ke samUha ko vAr3a kahate haiN| rathyA-arthAt galI-kUcA aadi| ghara-sAmAnya gRha Adi zabda se anya gRhazAlA Adi kA bhI grahaNa kara lenA caahie| ina pUrvokta sthAnoM meM sAdhu yadi gocarI ke lie jAe to abhigraha-pUrvaka hI jAe, arthAt-Aja 'maiM itane sthAnoM se bhikSA grahaNa karUMgA yA itane sthAnoM meM bhikSA ke lie jAUMgA', isa prakAra kA niyama kre| yadi una niyata kie hue kSetroM se bhikSA na mile to upavAsa kara leve, athavA kama mile to utane mAtra se nirvAha kara leve, kintu anya kSetroM meM na jAe yaha kSetrasaMbaMdhI UnodarI-tapa hai| isake atirikta dUra ke kSetroM meM bhikSA ke nimitta jAne se apratibaddhatA aura kSetrasparzanA bhI sahaja meM hI ho jAtI hai| api ca-abhigraha-pUrvaka gamana karane tathA sAmAnya gamana karane para logoM ke hRdaya meM kSetra-parijJAna aura sAdhuvRtti kI prathA aMkita hue binA nahIM rhtii| . aba anya prakAra se kSetrasambandhI UnodarI-tapa kA varNana karate haiM - peDA ya addhapeDA, gomutti payaMgavIhiyA ceva / saMbukkAvaTTA''yayagaMtuM, paccAgayA chaTThA // 19 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 183] tavamaggaM tIsaimaM ajjhayaNaM Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ peTA cArdhapeTA, gomUtrikA pataGgavIthikA caiva / zambUkAvartA AyataM gatvA, pazcAdAgatA SaSThI // 19 // padArthAnvayaH-peDA-peTikAvat gRhoM kI paMkti, ya-aura, addhapeDA-arddhapeTikAsadRza gRhapaMkti, gomutti-gomUtrikAsadRza, payaMgavIhiyA-pataMgavIthikA ke sadRza, ca-punaH, eva-avadhAraNA artha meM hai, saMbukkAvaTTA-zambUkAvarta-zaMkhAvarta-ke tulya, AyayagaMtuM-dIrgha-lambA jAkara pIche AnA, paccAgayA-pratyAgatanAmaka, chaTThA-chaThI vidhi hai| mUlArtha-1. peTikA arthAt sandUka ke AkAra meM, 2. arddhapeTikA ke AkAra meM, 3. gomUtrikA-Ter3he-mer3he AkAra meM, 4. pataMgavIthikA ke AkAra meM, 5. zaMkhAvarta AkAra meM aura 6. lambA gamana karake phira lauTate hue bhikSAcarI karanA, yaha chaH prakAra kA kSetra-sambandhI UnodarI-tapa hai| TIkA-prastuta gAthA meM kSetrasambandhI UnodarI-tapa kA prakArAntara se varNana kiyA gayA hai| jo mohallA catuSkoNa peTikA ke AkAra ke sadRza ho usameM abhigraha-pUrvaka gocarI karanA arthAt Aja peTikA ke samAna catuSkoNa gharoM kI paMkti meM hI gocarI ke lie jAUMgA, isa prakAra niyama-pUrvaka AhAra ko jAnA, yaha kSetrasambandhI UnodarI-tapa kA prathama bheda hai| isI prakAra arddhapeTikAkAra gRhoM meM bhikSA ke lie jAne kI pratijJA karanA, dUsarA bheda hai| gomUtrikA-vakra arthAt Ter3he-mer3he AkAra ke gharoM meM jAne kA niyama karanA tIsarA bheda hai| pataMga kA artha hai zalabha, jaise pataMga ur3atA hai tadvata AhAra lenA, arthAt prathama eka ghara se AhAra lekara, phira usake samIpavartI pAMca-chaH gharoM ko chor3akara sAtaveM ghara se AhAra jA lenA, use pataMgavIthikA kahate haiN| zaMkhAvarta ke samAna ghUma-ghUmakara AhAra lene kI pratijJA karanA, yaha pAMcavAM bheda hai| zaMkhAvarta ke bhI do prakAra haiM-eka Abhyantara arthAt galI ke andara aura dUsarA bAhya arthAt galI ke baahr|| inake atirikta chaThA bheda vaha hai jo ki prathama galI ke Arambha se anta taka sIdhe cale jAnA aura phira vahAM se lauTate hue gharoM se AhAra lenaa| yaha chaH prakAra kA kSetra-sambandhI UnodarI yA avamodaraNa tapa kahA hai| yadyapi yaha abhigraha-sambandhI kathana bhikSAcArI meM kiyA gayA hai tathApi nimittabheda se isakA ukta tapazcaryA meM bhI grahaNa abhISTa hai| yathA eka hI devadatta ke pitA-putrAdi ke sambandha ko lekara aneka prakAra se bulAyA jAtA hai, usI prakAra dRSTibheda se tapa kA bhI aneka prakAra se varNana kiyA gayA hai| aba kAla-sambandhI Unodara-tapa ke viSaya meM kahate haiM - divasassa porusINaM, cauNhaM pi u jattio bhave kAlo / . evaM caramANo khalu, kAlomANaM muNeyavvaM // 20 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 184] tavamaggaM tIsaimaM ajjhayaNaM Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divasasya pauruSINAM, catasRNAmapi tu yAvAn bhavet kAlaH / . evaM caran khalu, kAlAvamatvaM jJAtavyam // 20 // padArthAnvayaH-divasassa-dina kI, cauNhaM pi-cAra hI, porusINa-poruSiyoM kA, jattio-yAvanmAtra, kAlo-abhigraha kAla, bhave-hove, evaM-isa prakAra, caramANo-vicarate hue, khalu-nizcaya meM, kAlomANaM-kAlAvamaudarya, muNeyavvaM-jAnanA caahie| mUlArtha-dina ke cAra paharoM meM se yAvanmAtra abhigraha-kAla ho usameM AhAra ke lie jAnA kAlasambandhI-avamaudarya-UnodarI-tapa hai| TIkA-dina ke cAra prahara hote haiN| pratyeka kA nAma pauruSI hai| ina cAra praharoM meM isa bAta kA abhigraha (pratijJA) karanA ki Aja maiM amuka prahara meM bhikSA ke lie jAUMgA, usake atirikta anya praharoM meM bhikSA lene kA maiM tyAga karatA huuN| yadi niyata kie hue samaya para bhikSA mila jAe to vaha AhAra kara sakatA hai anyathA upavAsa karanA hogA, basa isI kA nAma kAla-sambandhI-UnodarI-tapa hai| kyoMki pratijJAta samaya se atirikta samaya meM jAne kA vaha tyAga kara cukA hai| 'caramANo' yahAM para 'sup' kA vyatyaya kiyA huA hai aura 'pauruSI' zabda prahara ke artha meM hai| aba prakArAntara se ukta viSaya kA varNana karate haiM - ahavA taiyAe porisIe, UNAe ghAsamesaMto / caubhAgUNAe vA; evaM kAleNa U bhave // 21 // athavA tRtIyAyAM pauruSyAm, UnAyAM grAsameSayan / caturbhAgonAyAM vA, evaM kAlena tu bhavet // 21 // padArthAnvayaH-ahavA-athavA, taiyAe-tIsarI, porisIe-pauruSI meM, UNAe-UnI meM, ghAsaM-grAsa kI, esaMto-anveSaNA karatA huA, caubhAgUNAe-caturthabhAga nyUna tRtIya pauruSI meM, vA-athavA pAMcaveM bhAga se nyUna, evaM-isa prakAra, kAleNa-kAla se, bhave-hotA hai-UnodarI tapa, uu-praagvt| ____ mUlArtha-athavA kucha nyUna tIsarI pauruSI meM yA caturtha meM aura paMcama bhAga nyUna pauruSI meM bhikSA lAne kI pratijJA karanA bhI kAla-sambandhI UnodarI-tapa hai| ___TIkA-tRtIya pauruSI meM AhAra lAne kI AjJA hai, parantu tRtIya pauruSI ke bhI do-do ghar3I-pramANa cAra bhAga hote haiN| una cAra bhAgoM meM bhI kisI eka bhAga meM hI bhikSArtha jAnA aura yadi utane samaya meM bhikSA upalabdha na ho to vaise hI santuSTa rahane kA jo abhigraha arthAt niyama hai, usako kAla-UnodarI-tapa kahA hai| tAtparya yaha hai ki eka pauruSI ke cAra bhAga kalpanA karake unameM se grahaNa kie gae bhAga meM hI bhikSA ke lie jAnA anya meM nhiiN| isIlie ukta gAthA meM 'porisIe UNAe' arthAt pauruSI ke nyUna bhAga meM-vA caturtha bhAga nyUna meM aisA ullekha kiyA hai, parantu yaha utsargasUtra hai| apavAdasUtra meM to kAle kAlaM samAyare' arthAt jisa kSetra meM jo samaya bhikSA kA hove, usa samaya ke anusAra apane-apane dhArmika kriyAnuSThAna meM tathA niyamAdi meM vyavasthA kara leve| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [185] tavamaggaM tIsaimaM ajjhayaNaM Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba bhAva-sambandhI UnodarI - - tapa kA varNana karate haiM " itthI vA puriso vA alaMkio vA'nalaMkio vAvi / annayaravayattho vA, annayareNaM va vattheNaM // 22 // anneNa viseseNaM, vaNNeNaM bhAvamaNumuyaMte / evaM caramANo khalu, bhAvomANaM muNeyavvaM // 23 // strI vA puruSo vA, alaMkRto vA'nalaMkRto vA'pi / anyataravayaHstho vA, anyatareNa va vastreNa // 22 // anyena vizeSeNa, varNena bhAvamanunmuJcan tu / evaM caran khalu, bhAvAvamatvaM jJAtavyam // 23 // vA- athavA, padArthAnvayaH - itthI - strI, vA- athavA, puriso- puruSa, vA- athavA, alaMkio - alaMkRta, ,analaMkio - analaMkRta, vA - athavA, avi-saMbhAvanA meM, annayara - anyatara, vayattho - avasthA vAlA, vA-athavA, annayareNaM - anyatara, vattheNaM - vastra se yukta, va- samuccaya meM hai, anneNa-anya, viseseNaM- vizeSa se, vaNNeNaM-varNa se, bhAva-bhAva ko aNumuyaMte- na chor3atA huA, u- avadhAraNArthaka hai, evaM - isa prakAra, caramANo - AcaraNa karatA huA, khalu - nizcaya meM hai, bhAvomANaM - bhAva - avamaudarya, muNeyavvaM - jAnanA caahie| mUlArtha - strI athavA puruSa, alaMkAra se yukta va alaMkAra - rahita tathA kisI vaya vAlA aura kisI amuka vastra se yukta ho, athavA kisI vizeSa varNa yA bhAva se yukta ho, isa prakAra AcaraNa karatA huA arthAt ukta prakAra ke dAtAoM se bhikSA grahaNa karane kI pratijJA karane vAlA sAdhu bhAva - UnodarI-tapa vAlA hotA hai| TIkA - prastuta gAthAoM meM bhAva - UnodarI - tapa kA varNana kiyA gayA hai| jaise- bhikSA- grahaNa ke lie sAdhu isa prakAra kA abhigraha kare ki yadi amuka strI athavA puruSa alaMkAra se yukta ho vA rahita, bAla ho yA yuvA yA vRddha, amuka prakAra ke vastroM se yukta ho yA amuka raMga ke vastroM se vibhUSita ho, haMsatA ho yA rotA ho, kopayukta ho tathA kRSNavarNa ho yA gauravarNa, ityAdi nirdiSTa cinhoM vAle dAtAoM ke hAtha se hI yadi bhikSA milegI tabhI maiM grahaNa karUMgA anyathA nahIM - isa prakAra ke abhigraha arthAt saMkalpa ko dhAraNa kara bhikSA ke lie jAnA bhAva - UnodarI - tapa kahalAtA hai / yahAM para itanA dhyAna rahe ki abhigraha karane kA tAtparya yaha hai ki jitane samaya ke lie abhigraha kiyA hai, utane samaya taka yadi vaha phalIbhUta nahIM hotA to abhigrahI kA utanA samaya viziSTa tapazcaryA meM vyatIta honA cAhie / prathama gAthA meM AyA huA 'vayattho - vayaHstha' bhI vicitra bhAva kA sUcaka hai arthAt bAla, yuvA aura vRddha sabhI prakAra ke jIvoM ko dAna dene kA adhikAra hai aura sabhI kI ruci dAna dene meM banI rahanI caahie| dUsarI gAthA meM jo 'vizeSa' zabda kA ullekha kiyA hai usakA abhiprAyaH yaha hai ki abhigraha uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [186 ] tavamaggaM tIsaimaM ajjhayaNaM Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke lie ruci hI vizeSa kAraNa hai, ataH jaisI icchA ho vaisA hI, abhigraha dhAraNa kiyA jA sakatA hai| aba paryAyasambandhI UnodarI-tapa kA varNana karate haiM - davve khette kAle, bhAvammi ya AhiyA u je bhAvA / eehiM omacarao, pajjavacarao bhave bhikkhU // 24 // dravye kSetre kAle, bhAve cAkhyAtAstu ye bhAvAH / etairavamacarakaH, paryavacarako bhaved bhikSuH // 14 // padArthAnvayaH-davve-dravya meM, khette-kSetra meM, kAle-kAla meM, ya-aura, bhAvammi-bhAva meM, je-jo, bhAvA-bhAva, AhiyA-kathana kie haiM, eehiM-ina bhAvoM se, omacarao-avamacaraka muni, pajjavacarao-paryavacaraka, bhikkhU-bhikSu, bhave-hotA hai| mUlArtha-dravya, kSetra, kAla aura bhAva meM jo bhAva varNana kie gae haiM, una bhAvoM se avama carane vAle bhikSu ko paryavacaraka bhikSu kahA jAtA hai| ___TIkA-prastuta gAthA meM paryava-avamaudarya kA varNana kiyA gayA hai| yathA-azanAdi dravya meM, grAmAdi kSetroM meM, pauruSyAdi kAla meM aura strI-puruSAdi bhAva meM jo eka siktha arthAt eka grAsa nyUnAdi bhAva varNana kie gae haiM una sarva bhAvoM se yukta hokara jo vicaratA hai use paryavacaraka bhikSu arthAt paryAya-UnodarI-tapa karane vAlA kahate haiN| sArAMza yaha hai ki jo bhikSu dravya, kSetra, kAla aura bhAva se ukta cAroM abhigrahoM se yukta hokara vicaratA hai usako paryavacara-UnodarI-tapa vAlA kahate haiM aura isa prakAra ke tapa kA nAma UnodarI-paryava-tapa hai| - yadi koI yaha zaMkA kare ki kama se kama eka grAsa kI nyUnatA rakhane se dravya UnodarI tapa to ho sakatA hai parantu kSetra-grAmAdi, kAla-pauruSI Adi aura bhAva-strI Adi, inakA avamaudarya kisa prakAra ho sakatA hai| isakA samAdhAna yaha hai ki, viziSTa abhigraha Adi ke dhAraNa karane se inake dvArA bhI avamaudarya kiyA jA sakatA hai| jisakI pradhAnatA hogI, usakI apekSA se hI avamaudarya kA pratipAdana kiyA jAtA hai| isase siddha huA ki jahAM para dravya se avamaudarya nahIM, vahAM para kSetrAdi se kiyA jA sakatA hai| aba bhikSAcarI ke viSaya meM kahate haiM - - aTThavihagoyaraggaM tu, tahA satteva esaNA / abhiggahA ya je anne, bhikkhAyariyamAhiyA // 25 // aSTavidhagocarAgraM tu, tathA saptaivaiSaNAH / abhigrahAzca ye'nye, bhikSAcaryAyAmAkhyAtAH // 25 // padArthAnvayaH-aTThaviha-aSTavidha, goyaraggaM-gocarAgra-pradhAna gocarI, tu-uttara-bheda kI apekSA se samuccaya artha meM hai, tahA-usI prakAra, satteva-sAta hI, esaNA-eSaNAeM, ya-aura, je-jo, uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 187] tavamaggaM tIsaimaM ajjhayaNaM Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anne-anya, abhiggahA-abhigraha haiM-ye saba, bhikkhAyariyaM-bhikSAcaryA, AhiyA-kahI gaI hai| mUlArtha-ATha prakAra kI gocarI tathA sAta prakAra kI eSaNAeM aura jo anya abhigraha haiM, ye saba bhikSAcarI meM kahe gae haiM, arthAt ina sabako bhikSAcarI-tapa kahate haiN| TIkA-prastuta gAthA meM bhikSAcarI-tapa kA varNana kiyA gayA hai| bhikSAcarI kA dUsarA nAma "gocarI" bhI hai| gocarI arthAt gau kI taraha AcaraNa krnaa| tAtparya yaha hai ki jaise gau tRNa Adi kA bhakSaNa karatI huI usako jar3a se nahIM ukhAr3atI, ThIka usI prakAra muni bhI gRhasthoM ke gharoM meM gayA huA isa prakAra AhAra kI gaveSaNA kare jisase ki unako phira se koI nayA Arambha na karanA pdd'e| isa gocarI yA bhikSAcarI ke ATha bheda haiN| unameM cha: to peTikA, arddhapeTikA Adi ke nAma se pUrva meM A cuke haiM tathA Rjugati aura vakragati ye do bheda aura haiN| AdhA-karmAdidoSa se rahita bhikSAcarI ke ATha bheda haiN| tathA 1. saMsRSTa, 2. asaMsRSTa, 3. uddhRta, 4. alpalepikA, 5. udgRhItA, 6. pragRhItA aura 7. ujjhitadharmA, ye sAta prakAra eSaNA ke haiN| isI prakAra dravya, kSetra, kAla aura bhAva se abhigraha ke bheda hote haiN| yathA dravya se-yadi kuntAdi ke agrabhAga meM sthita maMDaka vA khaMDaka Adi milegA to luuNgaa| kSetra se yadi AhAra dene vAle ko donoM jaghAoM ke madhya meM dehalI arthAt dahalIja ho to AhAra luuNgaa| kAla se-jaba sAre bhikSu bhikSA lA cukeMge, taba AhAra ko jaauuNgaa| bhAva se dAtA haMsatA ho yA rotA ho athavA kisI ke dvArA baMdhA huA ho, usake hAtha se AhAra milegA to lUMgA, ityAdi prakAra se bhikSAcarI ke bheda samajhane caahieN| aba rasa-parityAga ke viSaya meM kahate haiM - . khIra-dahi-sappimAI, paNIyaM pANa-bhoyaNaM / parivajjaNaM rasANaM tu, bhaNiyaM rasavivajjaNaM // 26 // kSIradadhisarpirAdi, praNItaM pAna-bhojanam / parivarjanaM rasAnAM tu, bhaNitaM rasavivarjanam // 26 // padArthAnvayaH-khIra-kSIra, dahi-dadhi, sappiM-sarpi-ghRta; AI-Adi pakvAnna vagairaha, paNIyaM-praNIta, pANabhoyaNaM-pAnI aura bhojana, rasANaM-rasoM kA, parivajjaNaM-parivarjana-tyAga, bhaNiyaM-kahA gayA hai, rasavivajjaNaM-rasavarjana-tapa, tu-pAdapUrti meM hai| mUlArtha-dUdha, dahI, ghRta aura pakvAnnAdi padArthoM tathA rasayukta anna-pAnAdi padArthoM kA jo parityAga hai usako rasavarjana-tapa kahate haiN| TIkA-isa tapa meM rasayukta padArthoM ke parityAga kA vidhAna hai, isalie isako rasaparityAga-tapa kahate haiN| dUdha, dadhi, ghRta tathA rasayukta anna-pAna bhojana arthAt balavarddhaka anya padArtha, athavA madhurAmlAdi rasoM meM maryAdA karanA rasatyAga-tapa hai| jaise-Aja maiM dugdha, dadhi, ghRta athavA anya koI pauSTika padArtha nahIM khAUMgA, isa prakAra kI pratijJA krnaa| praNIta zabda kA artha hai-balavarddhaka, bala ko bar3hAne vAlA padArtha (praNItam-atibRhakam) tAtparya yaha hai ki ukta rasayukta aura balavarddhaka padArthoM uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [188] tavamaggaM tIsaimaM ajjhayaNaM Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke parityAga se indriyoM kA nigraha aura kAma sambandhI uttejanA zAnta rahatI hai| usake zAnta hone se AtmA kI bahirmukhatA dUra hotI hai| aba kAyaklezanAmaka tapa ke viSaya meM kahate haiM - - ThANA vIrAsaNAIyA, jIvassa u suhAvahA / uggA jahA dharijjati, kAyakilesaM tamAhiyaM // 27 // sthAnAni vIrAsanAdIni, jIvasya tu sukhAvahAni / ugrANi yathA dhAryante, kAyaklezastamAkhyAtaH // 27 // padArthAnvayaH-ThANA-sthAna-kAyasthiti ke bheda, vIrAsaNAIyA-vIra-Asana Adi, jIvassa-jIva ko, suhAvahA-sukha ko dene vAle, u-avadhAraNArthaka hai, uggA-ugra-utkaTa, jahA-jaise, dharijaMti-dhAraNa kie jAte haiM, kAyakilesaM-kAyakleza, taM-vaha, AhiyaM-kahA gayA hai| mUlArtha-jIva ko sukha dene vAle, ugra arthAt utkaTa jo vIrAsanAdi tathA sthAna arthAt kAyasthiti ke bheda haiM, unako dhAraNa karanA kAya-kleza hai| ___TIkA-isa tapa meM kAyA ko apramatta rakhane ke lie vIrAdi AsanoM kA prayoga kiyA jAtA hai| jaba taka vIrAdi AsanoM ke dvArA samAdhi lagAkara kAyA ko klezita na kiyA jAe arthAt kasA na jAe, taba taka kAyA kA nigraha arthAt apramatta honA kaThina hotA hai| isalie sAdhaka puruSa ko cAhie ki vaha ukta AsanAdi ke dvArA apane zarIra ko saMyata karane kA abhyAsa kre| vIrAsana-koI puruSa apane donoM paira bhUmi para rakhakara kisI caukI Adi para baiThe aura phira usake nIce se vaha pITha uThA liyA jAe, usake uThA lene para bhI vaha usI prakAra dhyAnArUr3ha hokara baiThA rahe to usako vIrAsana kahate haiN| Adi zabda se goduha-Asana, padmAsana aura utkaTa Adi AsanoM ko jAnanA caahie| upalakSaNa se kezaluJcana Adi kriyAeM bhI isI tapa ke antargata samajhI jAtI haiN| zubha karmoM ke bandha kA hetu hone aura karmoM kI nirjarA kA kAraNa hone se inako sukhaprada kahA hai, evaM yaha tapa AtmA ke lie jitanA sukhaprada hai utanA hI isakA anuSThAna kaThina hai| ataeva inakA upayoga dRr3ha-nizcayI AtmArthI muni hI kara sakate haiN| anya darzanoM meM isa tapa kA haThayoga meM samAveza kiyA gayA hai| 'ThANA', 'uggA' ina donoM meM 'sup' kA vyatyaya kiyA gayA hai| . aba pratisaMlInatA ke viSaya meM kahate haiM - . egaMtamaNAvAe, itthI-pasuvivajjie / sayaNAsaNasevaNayA, vivittasayaNAsaNaM // 28 // ekAnte'nApAte, strI-pazuvivarjite / zayanAsanasevanayA, viviktazayanAsanam // 28 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [189] tavamaggaM tIsaimaM ajjhayaNaM Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH-egaMtaM-ekAnta meM, aNAvAe-anApAta meM, itthI-strI, pasu-pazu, vivajjie-vivarjita sthAna meM, sayaNAsaNa-zayanAzana kA, sevaNayA-sevana karanA, vivittasayaNAsaNaM-vivikta-zayanAsanatapa hai| mUlArtha-ekAnta aura jahAM para koI na AtA-jAtA ho aise strI, pazu aura (upalakSaNa se) napuMsakarahita sthAna meM zayana aura Asana karane ko viviktazayanAsana arthAt pratisaMlInatA-tapa kahate haiN| TIkA-prastuta gAthA meM pratisaMlInatA-tapa kA svarUpa batAyA gayA hai| isI kA dUsarA nAma viviktazayyA vA viviktazayanAsana bhI hai| saMyamazIla muni ke lie ucita hai ki vaha isa prakAra ke sthAna arthAt vasatI evaM upAzraya Adi meM nivAsa karane kA vicAra rakhe ki jo ekAnta arthAt janatA se AkIrNa na ho tathA jisa sthAna para strI Adi kI dRSTi na paDe aura vaha sthAna strI, paza aura napaMsaka Adi se rahita ho| isa prakAra ke sthAna meM rahanA aura sonA pratisaMlInatA hai| ukta prakAra ke sthAna meM rahane se samAdhi aura dhyAna meM vizeSa kaThinAI nahIM A paatii| zAstroM meM isa tapa ke antargata indriya-kaSAya aura yogoM ke azubha vyApAra kA nirodha bhI pratipAdana kiyA gayA hai| yadi dUsare zabdoM meM vyaktarUpa se kaheM to pAMcoM indriyoM, cAroM kaSAyoM aura tInoM yogoM kA pramANa se adhika dhAraNa na karanA pratisaMlInatA-tapa hai| yahAM jisa bAhya tapa kA saMkSepa se nirUpaNa kiyA gayA hai usakA vizeSa vistAra aupapAtika-sUtra se jAnanA caahie| ___aba ukta prakaraNa kA upasaMhAra aura uttara prakaraNa kA upakrama karate hue zAstrakAra kahate haiM - eso bAhiragaM tavo, samAseNa viyAhio / abbhitaraM tavaM etto, vucchAmi aNupuvvaso // 29 // etad bAhyaM tapaH, samAsena vyAkhyAtam / AbhyantaraM tapa itaH, vakSye'nupUrvazaH // 29 // padArthAnvayaH-eso-yaha, bAhiragaM-bAhya, tavo-tapa, samAseNa-saMkSepa se, viyAhio-varNana kiyA hai, abhitaraM-Abhyantara, tavaM-tapa, etto-isake Age, vucchAmi-kahUMgA, aNupuvvasoanukrama se| ___mUlArtha-yaha bAhya tapa saMkSepa se varNana kiyA gyaa| aba isake Age anukrama se maiM Abhyantara tapa ko khuuNgaa| TIkA-prastuta gAthA meM bAhya tapa kA upasaMhAra aura Abhyantara tapa kA upakrama arthAt varNana karane kI sUcanA dI gaI hai| sudharmA svAmI apane ziSya jambU svAmI se kahate haiM ki he jambU ! yaha bAhya tapa kA saMkSepa se maiMne varNana kara diyA hai, aba maiM anukrama se Abhyantara-tapa ke viSaya meM kahatA huuN| jisa uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [190] tavamaggaM tIsaimaM ajjhayaNaM . Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya kA varNana karanA abhipreta ho usake nAma kA prathama nirdeza kara dene se zrotAoM ko usake samajhane meM vizeSa sugamatA rahatI hai| isa Azaya se hI zAstrakAra ne yahAM para vinaya kA nirdeza kiyA hai| isake atirikta bAhya tapa ke anuSThAna se nissaMgatA, zarIra kI lAghavatA, indriyoM para vijaya, saMyama kI rakSA, zubhadhyAna kI prApti aura yogoM kI nirmalatA hone se puNyabandha ke atirikta karmoM kI nirjarA bhI hotI hai aura aMtaraMga guNoM kA bhI vikAsa hotA hai| 'vucchAmi' yaha 'vakSyAmi' ke sthAna para prAkRta Adeza hai| aba aMtaraMga tapa ke bhedoM kA varNana karate haiM, yathA - pAyacchittaM viNao, veyAvaccaM taheva sajjhAo / jhANaM ca viussaggo, eso abhitaro tavo // 30 // - prAyazcittaM vinayaH, vaiyAvRttyaM tathaiva svAdhyAyaH / dhyAnaM ca vyutsargaH, etadAbhyantaraM tapaH // 30 // padArthAnvayaH-pAyacchittaM-prAyazcitta, viNao-vinaya, vaiyAvaccaM-vaiyAvRttya, taheva-usI prakAra, sajjhAo-svAdhyAya, jhANaM-dhyAna, ca-aura, viussaggo-vyutsarga, eso-yaha, abhitaro-Abhyantara, tavo-tapa hai| ___mUlArtha-1. prAyazcitta, 2. vinaya, 3. vaiyAvRttya, 4. svAdhyAya, 5. dhyAna aura, 6. kAyotsarga, ye Abhyantara tapa ke chaH bheda haiN| TIkA-bAhya tapa kI bhAMti antaraMga tapa bhI cha: prakAra kA hai| 1. doSoM ke laga jAne para prAyazcitta kA. grahaNa karanA, 2. bar3oM kI vinaya karanA, 3. sthavira Adi kI vaiyAvRttya arthAt sevA karanA, 4. karmoM kI nirjarA ke lie svAdhyAya karanA, 5. Atmazuddhi ke lie dhyAna karanA aura 6. kAya kA vyutsarga kara denA, ye chaH bheda Abhyantara tapa ke haiN| __ yadyapi antaraMga tapa kA bAhya prabhAva bahuta nyUna hotA hai, parantu antaraMga tapa karma-zatruoM ke vidAraNa meM vajra ke samAna prabhAvazAlI hai| mokSaprApti ke sAdhanoM meM isakA asAdhAraNa sthAna hai| inameM bhI dhyAna, svAdhyAya aura kAyotsarga to mumukSu ke lie vizeSarUpa se upAdeya haiM, kyoMki inake dvArA karmoM kA kSaya bahuta hI zIghra hotA hai| aba prathama kramaprApta prAyazcitta kA varNana karate haiM - AloyaNArihAIyaM, pAyacchittaM tu dasavihaM / jaM bhikkhU vahaI sammaM pAyacchittaM tamAhiyaM // 31 // AlocanArhAdikaM, prAyazcittaM tu dazavidham / yad bhikSurvahati samyak, prAyazcittaM tadAkhyAtam // 31 // padArthAnvayaH-AloyaNArihAIyaM-AlocanA ke yogya, pAyacchittaM-prAyazcitta, dasaviha-dasa prakAra se varNana kiyA hai, jaM-jisako, bhikkhU-bhikSu, samma-bhalI prakAra, vahaI-AcaraNa karatA hai, uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [191] tavamaggaM tIsaimaM ajjhayaNaM Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taM-usako, pAyacchittaM-prAyazcitta-tapa, AhiyaM-kahA jAtA hai| ___mUlArtha-AlocanA ke yogya dasa prakAra se prAyazcitta kA varNana kiyA gayA hai, jisakA bhikSu samyak prakAra se sevana karatA hai, vahI prAyazcitta-tapa kahalAtA hai| TIkA-isa sUtra meM prAyazcitta tapa kA varNana kiyA gayA hai| pApa ke lie pazcAttApa karanA prAyazcitta kahalAtA hai| lage hue doSa ko guru Adi ke samakSa prakaTa karane aura AlocanA ke dvArA use zuddha karane ko AlocanAha kahate haiN| Adi zabda se pratikramaNAdi kA grahaNa karanA caahie| ___ ukta sAre kathana kA abhiprAya yaha hai ki Atmazuddhi ke lie zAstrakAroM ne prAyazcitta kA vidhAna kiyA hai, usake saMkSepa se dasa bheda haiN| yathA-1. AlocanArha, 2. pratikramaNa, 3. tadubhaya, 4. viveka, 5. vyutsarga, 6. tapakarma, 7. cheda, 8 mUla, 9. anavasthApana aura 10. paaraanycik| inakA vistRta varNana aupapAtika sUtra meM kiyA gayA hai, jijJAsu jana vahIM se dekheN| jisa prakAra sannipAta Adi rogoM kI nivRtti ke lie rasAyana auSadhiyoM kI upAdeyatA hai usI prakAra Atma-vizuddhi ke lie prAyazcitta-tapa kI vizeSa AvazyakatA hai-(cikitsAgama iva doSavizuddhiheturdaNDaH) tathA prAyazcitta ke jitane bheda Upara batalAe gae haiM, unameM arha zabda kA sambandha sarvatra kara lenA caahie| yathA-AlocanAha, pratikramaNArha ityaadi| aba vinaya-tapa ke viSaya meM kahate haiM - abbhuTThANaM aMjalikaraNaM, tahevAsaNadAyaNaM / gurubhattibhAvasussUsA, viNao esa viyAhio // 32 // abhyutthAnamaJjalikaraNaM, tathaivAsanadAnam / gurubhaktibhAvazuzrUSA, vinaya eSa vyAkhyAtaH // 32 // padArthAnvayaH-abbhuTThANaM-abhyutthAna denA, aMjalikaraNaM-hAtha jor3anA, tahA-tathA, eva-pUrNa artha meM hai, AsaNa-Asana, dAyaNaM-denA, gurubhatti-guru kI bhakti karanA, bhAvasussUsA-bhAva-zuzrUSA karanA, viNao-vinaya, esa-yaha, viyAhio-pratipAdana kiyA gayA hai| __mUlArtha-guru Adi ko abhyutthAna denA, hAtha jor3anA, Asana denA, guru kI bhakti karanA aura antaHkaraNa se unakI sevA karanA, yaha vinaya-tapa kahA gayA hai| TIkA-prastuta gAthA meM vinaya-tapa ke bhedoM kA ullekha kiyA hai| yathA-1. guru, sthavira aura ratnAdhika ko Ate dekhakara satkAra ke lie unake sAmane jAnA tathA uThakara khar3e honA, 2. unake Age hAtha jor3anA, 3. unako Asana denA, 4. guru kI ananya bhakti karanA aura 5. unakI AjJA ko zraddhApUrvaka pAlana karanA athavA bhAvapUrvaka unakI sevA-zuzrUSA karanA, ye pAMca bheda vinaya-tapa ke haiN| ___ tAtparya yaha hai ki yaha pAMca prakAra kA vinaya-tapa kahA hai| isake atirikta vinaya-dharma kA ArAdhana karane vAle sAdhu ko ucita hai ki yadi koI choTA sAdhu bhI usake pAsa Ae to usake sAtha uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [192] tavamaggaM tIsaimaM ajjhayaNaM Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI vaha prema-pUrvaka sabhyatA se mRdu bhASaNa Adi kA vyavahAra karatA huA usakA samucita Adara kare, kyoMki vinaya ke AcaraNa se AtmA kI zuddhi, ahaMkAra kA nAza aura guNoM kI prApti hotI hai| aba vaiyAvRttya ke viSaya meM kahate haiM - AyariyamAIe, veyAvaccammi dasavihe / AsevaNaM jahAthAmaM, veyAvaccaM tamAhiyaM // 33 // AcAryAdike, vaiyAvRttye dazavidhe / AsevanaM yathAsthAma, vaiyAvRttyaM tadAkhyAtam // 33 // ___padArthAnvayaH-AyariyamAIe-AcAryAdi viSayaka, dasavihe-daza prakAra ke, veyAvaccammi-vaiyAvRttya meM, AsevaNaM-sevA karanA, jahAthAma-yathAzakti, veyAvaccaM-vaiyAvRttya tapa, taM-vaha, AhiyaM-kahA gayA hai| ___mUlArtha-vaiyAvRttya ke yogya AcAryAdi daza sthAnoM kI yathAzakti sevA-bhakti karanA vaiyAvRttya-tapa kahalAtA hai| TIkA-AcAryAdi kI ucita AhArAdi ke dvArA jo sevA-bhakti kI jAtI hai usako vaiyAvRttya tapa kahate haiN| 1. AcArya, 2. upAdhyAya, 3. sthavira, 4. tapasvI, 5. glAna, 6. ziSya, 7. sAdharmika, 8. kula, 9. gaNa aura 10. saMgha, ye AcAryAdi daza sthAna kahe jAte haiN| inakI yathA-zakti sevA-zuzrUSA karanA arthAt anna-pAnAdi se, jJAnadAnAdi se tathA anya nAnA rUpoM se ucita satkAra karanA vaiyAvRttya-tapa hai| - eka guru ke ziSyasamudAya kA nAma kula hai aura bahuta se kuloM ke samUha ko gaNa kahate haiN| sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA, inake samudAya kA nAma saMgha hai| aba svAdhyAya-tapa ke viSaya meM kahate haiM - vAyaNA pucchaNA ceva, taheva pariyaTTaNA / aNuppehA dhammakahA, sajjhAo paJcahA bhave // 34 // vAcanA pracchanA caiva, tathaiva parivartanA / anuprekSA dharmakathA, svAdhyAyaH paJcadhA bhavet // 34 // padArthAnvayaH-vAyaNA-vAcanA, pucchaNA-prazna karanA, ca-punaH, eva-prAgvat, taheva-usI prakAra, pariyaTTaNA-parivartana karanA, aNuppehA-anuprekSA-aura, dhammakahA-dharmakathA, sajjhAo-svAdhyAya, paMcahA-pAMca prakAra se, bhave-hotA hai| mUlArtha-1. zAstra kI vAcanA arthAt par3hanA, 2. praznottara karanA, 3. par3he hue kI AvRtti karanA, 4. artha kI anuprekSA karanA-artha para gambhIratA se vicAra karanA, aura 5. dharmopadeza denA, yaha pAMca prakAra kA svAdhyAya-tapa hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [193] tavamaggaM tIsaimaM ajjhayaNaM Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-svAdhyAya-tapa ke pAMca bheda haiM jinakA Upara nidarzana kiyA gayA hai| zAstra ke par3hane ko vAcanA kahate haiN| usameM kisI prakAra kI zaMkA utpanna hone para usake viSaya meM praznottara karanA, pracchanA hai| par3hA huA bhUla na jAe tadartha usakI bAra-bAra AvRtti karanA parivartanA hai| par3he hue pATha ke arthoM kA gambhIratA-pUrvaka manana aura cintana karanA anuprekSA hai| svakRta karmoM kI nirjarA ke nimitta tathA saMsAra meM rahane vAle bhavya jIvoM ko dharma kA lAbha ho isa Azaya se dharma kA upadeza denA dharmakathA hai| isa tapa kA vizeSa varNana gata 29veM adhyayana meM kiyA jA cukA hai| aba dhyAna ke viSaya meM kahate haiM - aTTa-ruddANi vajjittA, jhAejjA susamAhie / dhamma-sukkAI jhANAI, jhANaM taM tu buhA vae // 35 // Arta-raudrANi varjayitvA, dhyAyet susamAhitaH / dharma-zukle dhyAne, dhyAnaM tattu budhA vadeyuH // 35 // padArthAnvayaH-aTTa-Arta, rudANi-raudra ko, vajjittA-varjakara, jhAejjA-dhyAna kare, susamAhie-samAdhi se yukta, dhammasukkAiM-dharma aura zukla, jhANAiM-dhyAnoM kA, taM-usako, tu-pAdapUrti meM, jhANaM-dhyAna-tapa, buhA-budha loga, vae-kahate haiN| mUlArtha-samAdhiyukta muni Arta aura raudra dhyAna ko chor3akara dharma aura zukla dhyAna kA cintana kre| isI ko vidvAn loga dhyAna-tapa kahate haiN| TIkA-isa gAthA meM dhyAna-tapa kA varNana karate hue Arta tathA raudra dhyAna ke tyAga evaM dharma aura zukla dhyAna ke cintana ko dhyAna tapa kA svarUpa batAyA hai| Rta zabda du:kha kA paryAyavAcaka hai, ata: jo Rta arthAt duHkha meM hone vAlA ho, use ArtadhyAna kahate haiN| rudra arthAt jIva ko rulAne vAlA jo dhyAna hai usako raudra kahate haiN| ye donoM hI dhyAna tyAjya haiN| dharmadhyAna usako kahate haiM ki jisameM kSamA Adi dazavidha yati-dharmoM kA samyaktayA ArAdhana ho evaM Atmagata sarva prakAra ke mithyAtvAdi mala ko dUra karane athavA duHkha ke kAraNabhUta ATha prakAra ke karmAvaraNoM kA kSaya karane meM samartha dhyAna ko zukladhyAna kahA jAtA hai| zuk arthAt duHkha, usako klAmanA dene vAlA dhyAna hI zukladhyAna hai| yaha usakI sAmAnya vyutpatti hai| ye donoM arthAt dharma aura zukladhyAna sadA upAdeya haiN| sArAMza yaha hai ki samAdhizIla muni ko Arta aura raudra dhyAna ko tyAga kara dharma aura zukla dhyAna kA avalambana karanA dhyAna-tapa kahalAtA hai| isa viSaya kI pUrNa vyAkhyA aupapAtika aura sthAnAMga sUtra se jAna lenI caahie| yahAM para dvivacana ke sthAna para bahuvacana kA prayukta honA prAkRta ke niyama ke anusAra hai, kyoMki usameM dvivacana kA abhAva hai| aba kAyotsarga ke viSaya meM kahate haiM - sayaNAsaNaThANe vA, je u bhikkhU na vAvare / kAyassa viussaggo, chaTTho so parikittio // 36 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [194] tavamaggaM tIsaimaM ajjhayaNaM . Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zayanAsanasthAne vA, yastu bhikSurna vyApriyate / kAyassa vyutsargaH, SaSThaH sa parikIrtitaH // 36 // padArthAnvayaH - sayaNAsaNaThANe vA-zayana, Asana aura sthAna meM, je- jo, bhikkhU bhikSu, na vAvare-sthita huA calanAtmaka kriyA na kare, kAyassa- kAyA kI ceSTA kA jo viussaggo-tyAga hai, so- vahI, chaTTho-chaThA - vyutsarganAmaka tapa, parikittio - parikIrtita arthAt kathana kiyA hai| mUlArtha - sote, baiThate athavA khar3e hote samaya jo bhikSu kAyA ke anya saba vyApAroM ko tyAga detA hai arthAt zarIra ko hilAtA DulAtA nahIM use kAyotsarganAmaka tapa kahA gayA hai| TIkA-chaThA kAyotsarganAmaka tapa hai| kAyA kA vyutsarga tyAga arthAt kAyA kI samasta pravRttiyoM kA nirodha jisameM kiyA jAe, tathA usake zarIra kI sarva prakAra kI ceSTAeM ruka jAeM, taba usake dhyAna ko kAyavyutsarga- tapa kahA jAtA hai| anya sUtroM ke anusAra vyutsarga bhI dravya aura bhAva se do prakAra kA hai / dravyavyutsarga-gaNa, deha, upadhi aura bhakta - pAna Adi kA tyAga karanA / bhAvavyutsarga- jisameM krodhAdi kaSAyoM kA parityAga ho / parantu yahAM para to kevala zarIravyutsarga kA hI mukhyatayA pratipAdana karanA iSTa hai| anya bheda to isI meM garbhita ho jAte haiN| isa tapa ke anuSThAna se deha mamatva kA tyAga hotA hai aura Atma-zaktiyoM ke vikAsa meM adhika sahAyatA milatI hai| aba prastuta adhyayana kA upasaMhAra karate hue isakI phalazruti ke viSaya meM kahate haiM evaM tavaM tu duvihaM, je sammaM Ayare muNI / so khippaM savvasaMsArA, vippamuccai paMDie // 37 // tti bemi / iti tavamaggaM samattaM // 30 // evaM tapastu dvividhaM, yatsamyagAcarenmuniH / saMkSipraM sarvasaMsArAd, vipramucyate paNDitaH // 37 // iti bravImi / - iti tapomArgaM samAptam // 30 // padArthAnvayaH-evaM -isa taraha se, tavaM - tapa, duvihaM - do prakAra kA, je - jo, sammaM - samyak prakAra se, Ayare - AcaraNa kare, muNI- sAdhu, so- vaha, paMDie - paMDita, khippaM- zIghra, savvasaMsArA- sarva saMsAra se, vippamuccai - chUTa jAtA hai, tti bemi- isa prakAra maiM kahatA huuN| yaha tapomArga-adhyayana samApta huaa| mUlArtha - ina donoM prakAra ke tapoM ko bhalI-bhAMti samajhakara jo muni AcaraNa karatA hai, vaha paMDita puruSa saMsAra ke samasta bandhanoM se zIghra chUTa jAtA hai| TIkA-bAhya aura Abhyantara tapa kA phala batAte hue zAstrakAra kahate haiM ki isa dvividha tapa kA uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [195] tavamaggaM tIsaimaM ajjhayaNaM Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo bhikSu samyaktayA anuSThAna karatA hai, vaha caturgatirUpa isa saMsAracakra se bahuta hI zIghra chUTa jAtA hai| jo svabuddhi se sat aura asat kA vicAra karane vAlA ho, use paMDita kahate haiN| isa prakAra kA vijJa puruSa saMsAra ke yathArtha svarUpa ko aura usameM upalabdha hone vAle vinazvara sukhoM ko jAnakara pUrvokta tapazcaryA meM pravRtta hotA huA karmoM kI zIghra kI nirjarA kara detA hai jisase saMsAra ke baMdhanoM ko tor3akara kaivalya ko prApta karanA usake lie sukara ho jAtA hai / isake atirikta 'ttiM bemi' kA artha pahale kI bhAMti hI jAna lenA, arthAt zrI sudharmA svAmI apane ziSya jambU svAmI se kahate haiM ki he jambU ! jisa prakAra maiMne zramaNa bhagavAna zrI vardhamAna svAmI se zravaNa kiyA hai, usI prakAra maiMne tumhAre prati kaha diyA hai| isameM merI svataMtra kalpanA kucha bhI nahIM hai| isa prakAra yaha tapomArganAmaka tIsavAM adhyayana samApta huaa| triMzattamamadhyayanaM sampUrNam uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 196 ] tavamaggaM tIsaimaM ajjhayaNaM Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / aha caraNavihI NAma egatIsaimaM ajjhayaNaM atha caraNavidhinAmaikatriMzattamamadhyayanam gata tIsaveM adhyayana meM tapomArga kA varNana kiyA gayA hai parantu tapazcaryA ke lie vahI AtmA upayukta ho sakatA hai jo ki cAritrasampanna ho, ata: isa ikattIsaveM adhyayana meM cAritra kA varNana kiyA jAtA hai| yathA - caraNavihiM pavakkhAmi, jIvassa u suhAvahaM / jaM carittA bahU jIvA, tiNNA saMsArasAgaraM // 1 // caraNavidhiM pravakSyAmi, jIvasya tu sukhAvaham // yaM caritvA bahavo jIvAH, tIrNAH saMsArasAgaram // 1 // padArthAnvayaH-caraNavihi-cAritravidhi kA, pavakkhAmi-kathana karatA hUM, jIvassa-jIva ko, suhAvaha-sukha dene vAlI, jaM-jisako, carittA-AcaraNa karake, bahU jIvA-bahuta se jIva, tiNNA-tara gae, saMsArasAgaraM-saMsArasAgara ko, u-avadhAraNArthaka hai| mUlArtha-aba maiM cAritravidhi ko kahatA hUM jo ki jIva ko sukha dene vAlI hai aura jisakA ArAdhana karake bahuta se jIva saMsArasAgara se pAra ho ge| TIkA-prastuta gAthA meM pratipAdya viSaya aura usakA phala ina donoM bAtoM kA nirdeza kara diyA gayA hai| pratipAdya viSaya to cAritravidhi hai aura usakA phala saMsArasamudra ko pAra karanA arthAt mokSa kI prApti hai| yathA-AcArya kahate haiM ki he ziSya! aba maiM jIva ko zubha phala dene vAlI caraNavidhi kA varNana karatA hUM, isase viSaya kA nirdeza kiyA aura jisa cAritravidhi ke anuSThAna se aneka bhavya jIva dustara saMsArasAgara ko tara gae, yaha phalazruti batAI gaI hai| ina donoM ke prathama nirdeza se, zrotAoM ko usake uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 197] caraNavihI NAma egatIsaimaM ajjhayaNaM Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattva ko samajhane meM sugamatA kA honA to sunizcita hI hai| aba ukta pratijJA ke anusAra prastAvita viSaya kA varNana karate haiM, yathA - egao viraiM kujjA, egao ya pavattaNaM / asaMjame niyattiM ca, saMjame ya pavattaNaM // 2 // ekato viratiM kuryAt, ekatazca pravartanam / asaMyamAnnivRttiM ca, saMyame ca pravartanam // 2 // padArthAnvayaH-egao-eka sthAna se, viraI-virati, kujjA-kare, ya-aura, egao-eka sthAna meM, pavattaNaM-pravRtti kare, asaMjame-asaMyama se, niyattiM-nivRtti kare, ca-aura, saMjame-saMyama meM, pavattaNaM-pravRtti kre| mUlArtha-eka sthAna se nivRtti aura eka sthAna meM pravRtti kre| jaise-asaMyama se nivRtti aura saMyama meM pravRtti kre| ___TIkA-prastuta gAthA meM caraNavidhi kA svarUpa batAyA gayA hai| yathA-eka ora se nivRtta honA aura dUsarI ora pravRtta honA, caraNavidhi hai| isI bAta ko gAthA ke uttarArddha meM vyakta kara diyA gayA hai arthAt asaMyama se nivRtti-hiMsAdi AsravadvAroM kA nirodha aura saMyama meM pravRtti-ahiMsAdi pAMca mahAvratoM kA anuSThAna karanA caahie| yaha caraNavidhi kA sAmAnya lakSaNa hai| prastuta gAthA ke dvitIya pAda meM 'egao' yaha 'tas-pratyayAnta' kA rUpa saptamI vibhakti ke artha meM vihita huA hai aura tRtIya pAda meM 'asaMjame' yaha paMcamI ke artha meM,saptamI kA rUpa hai| aba phira isI viSaya meM kahate haiM - rAge dose ya do pAve, pAvakammapavattaNe / je bhikkhU ruMbhaI niccaM, se na acchai maMDale // 3 // ... rAgadveSau ca dvau pApau, pApakarmapravartakau / yo bhikSuH niruNaddhi nityaM, sa naM tiSThati maNDale // 3 // padArthAnvayaH-rAge-rAga, ya-aura, dose-dveSa, do pAve-do pApa haiM, pAvakammapavattaNe-pApa karma ke pravartaka haiM, je-jo, bhikkhU-bhikSu, niccaM-nitya-sadaiva, ruMbhaI-inakA virodha karatA hai, se-vaha, maMDale-saMsAra meM, na acchai-nahIM tthhrtaa| mUlArtha-pApa karma ke pravartaka rAga aura dveSa haiM, jo bhikSu inakA satata nirodha karatA hai vaha saMsAra meM nahIM ThaharatA, arthAt usakA saMsArabhramaNa chUTa jAtA hai| TIkA-rAga-dveSa ke vazIbhUta huA jIva pApa-karmoM meM pravRtti karatA hai aura pApa karmoM meM pravRtta uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 198] caraNavihI NAma egatIsaimaM ajjhayaNaM Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huA jIva hI saMsAra meM paribhramaNa karane vAlA hotA hai| isalie jo bhikSu rAga aura dveSa kA tyAga kara detA hai, vaha isa maMDala arthAt saMsAra meM paribhramaNa nahIM krtaa| tAtparya yaha hai ki usakA janma-maraNa chUTa jAtA hai| ___'maMDala' zabda kI vyAkhyA vRddhaparamparA se 'saMsAra' hI calI AtI hai| maMDala-grahaNAt caturantaH saMsAraH parigRhyate' arthAt maMDala se caturgatirUpa saMsAra kA grahaNa kiyA jAtA hai| kisI-kisI prati meM 'se na gacchai maMDale-sa na gacchati maNDale' aisA pATha bhI dekhane meM AtA hai| aba phira kahate haiM - daMDANaM gAravANaM ca, sallANaM ca tiyaM tiyaM / je bhikkhU cayai niccaM, se na acchai maMDale // 4 // daNDAnAM gauravANAM ca, zalyAnAM ca trikaM trikam / yo bhikSustyajati nityaM, sa na tiSThati maNDale // 4 // padArthAnvayaH-daMDANaM-daMDoM ke, ca-aura, gAravANaM-gauravoM ke, tathA, sallANaM-zalyoM ke, tiyaM tiyaM-jo tIna-tIna haiM unako, je-jo, bhikkhU-sAdhu, cayai-chor3atA hai, niccaM-sadaiva, se-vaha, maMDale-saMsAra meM, na acchai-nahIM tthhrtaa| mUlArtha-tIna daMDoM, tIna garke aura tIna zalyoM kA jo bhikSu sadaiva ke lie tyAga kara detA hai vaha saMsAra meM nahIM tthhrtaa| TIkA-jisake dvArA cAritra asAra kiyA jAe aura AtmA daNDanIya ho jAe, usako daMDa kahate haiN| tAtparya yaha hai ki mana, vANI aura zarIra ke azubha vyApAra kA nAma daMDa hai| (ka) tIna daNDa-manadaMDa, vacanadaMDa aura kAya dNdd| (kha) tIna garva-Rddhigarva, rasagarva aura saataagrv| (ga) tIna zalya-mAyAzalya, nidAnazalya aura mithyaadrshnshly| isa prakAra daMDa, garva aura zalyoM kA sarvadA parityAga karane vAlA sAdhu isa saMsAra meM paribhramaNa nahIM karatA, arthAt janma-maraNa se rahita ho jAtA hai| .. ukta viSaya meM hI aba phira kahate haiM - divve ya je uvasagge, tahA tericcha-mANuse / je bhikkhU sahai niccaM, se na acchai maMDale // 5 // divyAMzca yAnupasargAn, tathA tairazca-mAnuSAn / yo bhikSuH sahate nityaM, sa na tiSThati maNDale // 5 // padArthAnvayaH-divve-devatA sambandhI, je-jo, uvasagge.-upasarga haiM, tahA-tathA, tericcha-mANuse-tiryak aura manuSyoM ke, je-jo, bhikkhU-bhikSu, sahai-sahana karatA hai, niccaM-nitya-prati, se-vaha, na acchai-nahIM ThaharatA, maMDale-saMsAra meN| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [199] caraNavihI NAma egatIsaimaM ajjhayaNaM Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlArtha-jo bhikSu devatA sambandhI tathA pazu aura manuSya sambandhI upasargoM ko nitya sahana karatA hai vaha saMsAra meM paribhramaNa nahIM krtaa| TIkA-deva-sambandhI upasarga, yathA-hAsya, pradveSa, vimarza, pRthakvimAtrA aadi| pazu-sambandhI upasarga, yathA-bhaya, pradveSa, AhArahetu aura Apatya, sNrkssnnruup| manuSya sambandhI jaise-hAsya, pradveSa, vimarza aura kushiil-prtisevnruup| upalakSaNa se Atma-sambandhI upasarga bhI jAna lene caahieN| jaise ki-ghaTTana, prapatana, stambhana aura zleSaNa ityaadi| sArAMza yaha hai ki jo sAdhu devatA, manuSya, pazu aura AtmA-sambandhI Akasmika upasargoM ko samatA-pUrvaka sahana karatA hai, arthAt unake prApta hone para bhI dhairya-pUrvaka sthira rahatA hai, kisI prakAra kI vyAkulatA ko prApta nahIM hotA, kintu zAnti aura gambhIratA se unakA svAgata karatA hai, vaha isa saMsAra ke janmamaraNarUpa cakra se chUTa jAtA hai| tathA - vigahA-kasAya-sannANaM, jhANANaM ca duyaM tahA / .. je bhikkhU vajjai niccaM, se na acchai maMDale // 6 // vikathA kaSAya-saMjJAnAM, dhyAnAnAM ca dvikaM tathA / . yo bhikSurvarjayati nityaM, sa na tiSThati maNDale // 6 // padArthAnvayaH-vigahA-vikathA, kasAya-kaSAya aura, sannANaM-saMjJAoM ko, tahA-tathA, jhANANaM-dhyAnoM kA, duyaM-dvika, je-jo, bhikkhU-bhikSu, vajjai-varjatA hai, niccaM-sadaiva, se-vaha, maMDale-saMsAra meM, na acchai-nahIM tthhrtaa| mUlArtha-cAra vikathA, cAra kaSAya, cAra saMjJA tathA do dhyAna, inako jo bhikSu sadA ke lie tyAga detA hai, vaha isa saMsAra meM paribhramaNa nahIM krtaa| TIkA-prastuta gAthA meM cAritra vidhi kA aMkoM para nirUpaNa kiyA gayA hai| viruddha yA viparIta kathA ko vikathA kahate haiN| strIkathA, bhaktakathA, janapada-deza-kathA aura rAjakathA, ina cAroM kI vikathA saMjJA hai| krodha, mAna, mAyA aura lobha, ina cAroM kI kaSAya saMjJA hai| AhArasaMjJA, bhayasaMjJA, maithunasaMjJA aura parigrahasaMjJA, ye cAroM saMjJA kahalAtI haiN| saMjJA kA artha AzAvizeSa evaM tyAgane yogya Arta aura raudra ye do dhyAna haiN| sArAMza yaha hai ki jo bhikSu vikathA, kaSAya, saMjJA aura Arta tathA raudra dhyAna kA sadaiva kAla ke lie parityAga kara detA hai usakA saMsAra bhramaNa chUTa jAtA hai| kAraNa yaha hai ki ye vikathAdi cAroM saMsAravRddhi ke hetu haiN| inakA parityAga kara dene para hI saMsAra kA paribhramaNa miTa sakatA hai| aba punaH kahate haiM - vaesu iMdiyatthesu, samiIsu kiriyAsu ya / . je bhikkhU jayaI niccaM, se na acchai maMDale // 7 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 200] caraNavihI NAma egatIsaimaM ajjhayaNaM Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vrateSvindriyArtheSu, samitiSu kriyAsu ca / ... yo bhikSuryatate nityaM, sa na tiSThati maNDale // 7 // padArthAnvayaH-vaesu-vratoM meM, iMdiyatthesu-indriyoM ke arthoM meM, samiIsu-samitiyoM meM, ya-aura, kiriyAsu-kriyAoM meM, je-jo, bhikkhU-bhikSu, niccaM-sadaiva, jayaI-yatna karatA hai, se-vaha, maMDale-saMsAra meM, na acchai-nahIM ThaharatA hai| mUlArtha-pAMca vratoM meM aura pAMca samitiyoM ke pAlana meM, tathA pAMca indriyoM ke viSaya aura pAMca azubha-kriyAoM ke parityAga meM, jo bhikSu nirantara parizrama karatA hai, vaha isa saMsAra meM paribhramaNa nahIM karatA, arthAt mukta ho jAtA hai| TIkA-ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha, ye pAMca vrata haiN| zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza, ye pAMca indriyArtha arthAt viSaya haiN| IryA, bhASA, eSaNA, AdAna-nikSepa aura pariSThApanA, ye pAMca samitiyAM haiN| isI prakAra-kAyikI, adhikaraNakI, prAdveSikI, paritApanikI aura prANAtipAtakI ye pAMcoM azubha-kriyAeM haiN| jo sAdhu ukta pAMca vratoM aura pAMca samitiyoM ke satata sevana meM tathA zabdAdi pAMca viSayoM aura kAyikI Adi pAMca azubha-kriyAoM ke parityAga ke lie yatanApUrvaka sAvadhAna rahatA hai, . arthAt inake sevana aura tyAga ke lie sadA prastuta rahatA hai-sAvadhAna rahatA hai, usakA yaha saMsAra paribhramaNa miTa jAtA hai| yahAM para gAthA meM 'jayaI' kriyA se niSpanna yatna zabda kA arthataH ullekha kiyA hai usase yatanA rakhanA, viveka rakhanA, parizrama karanA aura upayoga rakhanA Adi aneka artha grahaNa kie jAte haiN| jo artha jahAM para upayukta ho, vaisA hI artha vahAM para kara lenA cAhie tathA jisake sAtha jaisA sambandha ucita aura abhISTa ho vaisA bhI kara lenA caahie| aba phira isI viSaya meM kahate haiM - lesAsu chasu kAesu, chakke AhArakAraNe / - je bhikkhU jayaI niccaM, se na acchai maMDale // 8 // lezyAsu SaTsu kAyeSu, SaTke AhArakAraNe / yo bhikSuryatate nityaM, sa na tiSThati maNDale // 8 // padArthAnvayaH-lesAsu-lezyAoM meM, chasu kAesu-cha: kAyoM meM, chakke-cha: prakAra ke, AhArakAraNe-AhAra ke kAraNoM meM, je-jo, bhikkhU-bhikSu, niccaM-sadaiva, jayaI-yatna karatA hai, se-vaha, maMDale-saMsAra meM, na acchai-nahIM tthhrtaa| ___mUlArtha-chaH lezyA, chaH kAya aura SaT prakAra ke AhAra-kAraNoM meM jo sAdhu sadaiva yala-upayoga rakhatA hai, vaha isa saMsAra meM nahIM tthhrtaa| TIkA-jIva ke adhyavasAyarUpa pariNAmavizeSa ko lezyA kahate haiN| ve lezyAeM kRSNa, nIla Adi 'uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 201] caraNavihI NAma egatIsaimaM anjhayaNaM Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bheda se chaH prakAra kI kahI gaI haiN| yathA-1. kRSNalezyA, 2. nIlalezyA, 3. kApotalezyA, 4. tejolezyA, 5. padmalezyA aura 6. shuklleshyaa| inameM prathama kI tIna lezyAeM tyAjya haiM aura uttara kI tIna dhAraNa karane ke yogya haiN| pRthivI Adi chaH prakAra ke kAya kI rakSA meM prayatnazIla rahanA caahie| 1. pRthvIkAya, 2. jalakAya, 3. teja-kAya, 4. vAyukAya, 5. vanaspatikAya aura 6. trasakAya, se SaT-kAya ke nAma se prasiddha haiN| prastuta sUtra ke 26veM adhyayana meM jo AhAra ke 6 kAraNa batAe gae haiM arthAt amuka 6 kAraNoM se AhAra lenA aura amuka 6 kAraNoM ke upasthita hone para AhAra na lenA ityAdi jo AhAra ke 6 kAraNa haiM, unameM yatna arthAt viveka rakhanA Avazyaka hai| tAtparya yaha hai ki kRSNAdi lezyAoM, pRthvI Adi kAyoM aura AhAra ke kAraNoM meM heyopAdeya kA vicAra karake jo sAdhu saMyama kA ArAdhana karatA hai, vaha saMsAra ke AvAgamana se chUTa jAtA hai| jisa samaya isa jIva meM uttara kI tInoM lezyAeM vartegI, usa samaya SaTkAya kA saMrakSaNa bhI bhalI-bhAMti ho sakegA aura zubhalezyA tathA kAyarakSA se isa jIva ko AhAra ke grahaNa aura tyAga kA bodha bhI yathArtharUpa se ho jAegA, isalie ukta viSaya meM bhikSu ko yatna-pUrvaka hI vyavahAra karanA caahie| aba phira kahate haiM - piMDoggahapaDimAsu, bhayaTThANesu sattasuH / je bhikkhU jayaI niccaM, se na acchai maMDale // 9 // piNDAvagrahapratimAsu, bhayasthAneSu saptasu / yo bhikSuryatate nityaM, sa na tiSThati maNDale // 9 // padArthAnvayaH-piMDoggaha-AhAra ke avagraha-grahaNa karane ke, paDimAsu-pratimAoM meM, sattasu-sAta, bhayaTThANesu-bhayasthAnoM meM, je-jo, bhikkhU-bhikSu niccaM-sadaiva, jayaI-yatna rakhatA hai, se-vaha, maMDale-saMsAra meM, na acchai-nahIM tthhrtaa| mUlArtha-sAta piMDAvagraha-pratimAoM ke pAlana meM aura sAta bhayasthAnoM ko dUra karane meM jo bhikSu sadaiva yatna rakhatA hai, vaha saMsAra meM paribhramaNa nahIM krtaa| TIkA-isa gAthA meM sAta aMkoM se cAritravidhi kA varNana kiyA gayA hai| piMDa kA artha hai aahaar| usake grahaNa karane kI sAta pratimAeM arthAt pratijJAeM haiN| yathA-1. saMsRSTa, 2. asaMsRSTa, 3. uddhRta, 4. alpaleya, 5. vikArarahita, 6. upagRhIta-pragRhIta aura 7. ujjhit| tAtparya yaha hai ki ina pratijJAoM ke anusAra jo AhAra kI gaveSaNA karatA hai tathA bhaya ke sAta sthAnoM ko dUra karane meM jo sAvadhAna rahatA hai, vaha sAdhu janma-maraNa ke cakra se chUTa jAtA hai| ___ sAta bhaya nimnalikhita haiM-1. ihalokabhaya, 2. paralokabhaya, 3. dhananAzabhaya, 4. akasmAtbhaya, 5. AjIvikAbhaya, 6. apayazabhaya aura 7. mRtyubhaya, ye sAta bhayasthAna kahe jAte haiN| tathA, svajAti kA bhaya uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 202] caraNavihI NAma egatIsaimaM ajjhayaNaM Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt manuSya se manuSya ko bhaya, pazu se pazu ko bhaya ityAdi ihaloka bhaya hai| paralokabhaya-bhinna jAti se bhinna jAti ko bhaya, jaise ki manuSya ko pazu kA aura pazu ko manuSya se bhaya honaa| isakA tAtparya yaha hai ki saMyamazIla bhikSu ko sarvathA nirbhaya honA cAhie arthAt vaha na to kisI se bhaya khAe aura na kisI ko bhaya de ityaadi| ___ aba phira kahate haiM - maesu baMbhaguttIsu, bhikkhudhammami dasavihe / je bhikkhU jayaI niccaM, se na acchai maMDale // 10 // madeSu brahmacaryaguptiSu, bhikSudharme dazavidhe / * yo bhikSuryatate nityaM, sa na tiSThati maNDale // 10 // padArthAnvayaH-maesu-madasthAnoM meM, baMbhaguttIsu-brahmacarya kI guptiyoM meM, dasavihe-daza prakAra ke, bhikkhudhammaMmi-yatidharma meM, je bhikkhU-jo bhikSu, niccaM-sadaiva, jayaI-yatna karatA hai, se na acchai maMDale-vaha saMsAra meM nahIM tthhrtaa| . __ mUlArtha-ATha mada ke sthAnoM ke tyAga meM, nau brahmacarya kI guptiyoM ke pAlana meM tathA dasa prakAra ke yatidharma ke ArAdhana meM, jo bhikSu sadaiva yatnazIla rahatA hai vaha isa saMsAra meM paribhramaNa nahIM krtaa|, .. TIkA-prastuta gAthA meM 8, 9 aura 10 aMkoM se cAritravidhi kI racanA kI gaI hai| (ka) ATha madasthAna-1. jAtimada, 2. kulamada, 3. rUpamada, 4. balamada, 5. lAbhamada, 6. zrutamada, 7. aizvaryamada aura 8. tapomada, ye ATha mada ke sthAna kahe jAte haiN| (kha) nava brahmacaryagupti-brahmacarya kI rakSA karane vAle niyamavizeSa ko gupti kahA jAtA hai| usake nau bheda haiM-1. strI, pazu aura napuMsaka rahita sthAna meM nivAsa karanA, 2. striyoM kI kathA na karanA, 3. strI ke sAtha na baiThanA, athavA jisa sthAna para strI baiThI huI thI kucha samaya taka usa sthAna meM na baiThanA, 4..strI kI indriyoM ko na dekhanA, 5. bhitti Adi ke antara se strI ke zabdoM ko sunane kA prayatna na karanA, 6. pUrvAnubhUta viSayoM ko smRti meM na lAnA, 7. snigdha AhAra na karanA, 8. pramANa se adhika na khAnA aura 9. zarIra ko vibhUSita na karanA, ye nau brahmacarya kI guptiyAM arthAt brahmacaryarUpa khetI ko surakSita rakhane ke lie bAr3a ke samAna haiN| (ga) daza prakAra kA yatidharma-1. kSamA, 2. mukti, 3. Arjava, 4. mArdava, 5. lAghava, 6. satya, 7. saMyama, 8. tapakarma, 9. tyAga-dAna aura 10. brahmacarya, ye dasa bheda bhikSudharma ke haiN| sArAMza yaha hai ki ATha prakAra ke madasthAnoM ke tyAga, brahmacaryasambandhI nava guptiyoM ke pAlana tathA dasa prakAra ke yatidharma ke anuSThAna meM jo bhikSu sadA tatpara rahatA hai, vaha isa saMsAra se mukta ho jAtA hai, arthAt karmabandhanoM ko tor3akara mokSa ko prApta ho jAtA hai| aba phira kahate haiM - - uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [203] caraNavihI NAma egatIsaimaM ajjhayaNaM Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uvAsagANaM paDimAsu, bhikkhUNaM paDimAsu ya / je bhikkhU jayaI niccaM, se na acchai maMDale // 11 // upAsakAnAM pratimAsu, bhikSUNAM pratimAsu ca / yo bhikSuryatate nityaM, sa na tiSThati maNDale // 11 // padArthAnvayaH-uvAsagANaM-upAsakoM kI, paDimAsu-pratimAoM meM, ya-phira, bhikkhUNaM-bhikSuoM kI, paDimAsu-pratimAoM meM, je bhikkhU-jo bhikSu, jayaI-yatna karatA hai, se na acchai maMDale-vaha saMsAra meM nahIM tthhrtaa| ___ mUlArtha-zrAvakoM kI gyAraha aura bhikSuoM kI bAraha pratimAoM ke viSaya meM jo bhikSa sadaiva upayoga rakhatA hai, vaha isa saMsAra meM paribhramaNa nahIM krtaa| TIkA-prastuta gAthA meM cAritra ke vizodhaka zrAvaka kI 11 pratimAoM tathA bhikSu kI 12 pratimAoM kA ullekha kiyA gayA hai| pratimA kA artha hai prtijnyaavishess| muniyoM kI sevA karane vAloM ko upAsaka kahate haiN| upAsaka kI 11 pratimAeM isa prakAra haiM-1. samyaktva kA pAlana karanA, 2. vratoM kA dhAraNa karanA, 3. kAla meM pratikramaNAdi kriyAeM karanA, 4. vizeSa tithiyoM meM pauSadha karanA, 5. rAtri meM kAyotsarga karanA tathA snAna Adi kA parityAga karanA aura dhotI Adi kI lAMga na bAMdhanA, 6. brahmacarya kA dhAraNa karanA, 7. sacittAhAra kA tyAga karanA, 8. svayaM Arambha na karanA, 9. dUsaroM se Arambha na karAnA, 10. uddiSTa AhAra kA tyAga karanA aura 11. zramaNavata AcaraNa krnaa| ina saba pratimAoM-pratijJAoM kA savistAra varNana dazAzrutaskandha meM kiyA gayA hai| bhikSu kI 12 pratimAeM isa prakAra se haiM-eka mAsa se lekara sAta mAsa taka sAta pratimAeM hotI haiN| eka mAsa kI eka pratimA, aise sAta mAsa paryanta sAta pratimAeM huIM tathA AThavIM, navamIM aura dasavIM ye tIna pratimAeM sAta-sAta ahorAtra kI haiN| gyArahavIM pratimA eka ahorAtra kI aura bArahavIM kevala eka rAtri kI hotI hai| tathA - mAsAdayaH saptAntAH, prathamA dvitIyA tRtIyA saptarAtridinA / ahorAtrikI ekarAtrikI, evaM bhikSupratimAnAM dvAdazakam // inakI vistRta vyAkhyA dazAzrutaskaMdhasUtra kI sAtavIM dazA meM kI gaI hai| adhika jAnane kI icchA rakhane vAle vahAM para dekheN| aba phira kahate haiM - kiriyAsu bhUyagAmesu, paramAhammiesu ya / je bhikkhU jayaI niccaM, se na acchai maMDale // 12 // - - 1. darzanaM vratAni sAmAyika pauSadha pratimA abrahmacaryasacittamArambhaH preSyaH uddiSTavarjakaH shrmnnbhtshceti| 2. dekho ukta sUtra kI chaThI aura sAtavIM dshaa| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [204] caraNavihI NAma egatIsaimaM ajjhayaNaM Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . kriyAsu bhUtagrAmeSu, paramAdhArmikeSu ca / - . yo bhikSuryatate nityaM, sa na tiSThati maNDale // 12 // padArthAnvayaH-kiriyAsa-kriyAoM meM, bhUyagAmesa-bhUtagrAmoM meM, ya-aura, paramAhammiesu-paramAdhArmikoM meM, je-jo, bhikkhU-sAdhu, niccaM-sadaiva, jayaI-yatna karatA hai, se na acchN| maMDale-vaha saMsAra meM nahIM tthhrtaa| .. mUlArtha-teraha prakAra kI kriyAsthAnoM meM, caudaha prakAra ke bhUtasamudAyoM meM aura pandraha prakAra ke paramAdhArmika devoM meM jo bhikSu sadaiva yatna arthAt viveka rakhatA hai, vaha isa saMsAra meM paribhramaNa nahIM krtaa| ___TIkA-1. arthadaNDa, 2. anarthadaNDa, 3. hiMsAdaNDa, 4. akasmAt-daNDa, 5. dRSTiviparyAsa, 6. mRSAvAda, 7. adattAdAna, 8. adhyAtmavartikI, 9. mAna, 10. mitradveSapratyayikI, 11. mAyA, 12. lobha aura 13. IryApathikI, ye 13 kriyAsthAna kahalAte haiN| inake dvArA karmoM kA bandha hotA hai, parantu prathama aura bArahaveM kriyAsthAna se saMsAra kI vRddhi hotI hai tathA terahaveM kriyAsthAna ke sevana se kevala-jJAna kI utpatti hotI hai| jo prathama the, aba haiM aura Age ko hoMge, unako bhUta kahate haiN| unakA samudAya bhUtagrAma kahalAtA hai| usake 14 bheda haiN| yathA-1. sUkSma-ekendriya-aparyApta, 2. sUkSma-ekendriya-paryApta, 3. bAdara-ekendriya-aparyApta, 4. bAdara-ekendriya-paryApta, 5. dvIndriya-aparyApta, 6. dvIndriya-paryApta, 7. trIndriya-aparyApta, 8. trIndriya-paryApta, 9. caturindriya-aparyApta, 10. caturindriya-paryApta, 11. asaMjJI-paJcendriya-aparyApta, 12. asaMjJI-paJcendriya-paryApta, 13. saMjJI-paJcendriya-aparyApta aura 14. sNjnyii-pnycendriy-pryaapt| ina saba prakAra ke prANiyoM kI rakSA karane meM yatna karanA caahie| isI prakAra naraka ke adhivAsI paramAdhArmika deva haiN| unake 15 bheda isa prakAra haiM-1. Amra, 2. Amrarasa, 3. zAma, 4. sabala, 5. raudra, 6. vairaudra, 7. kAla, 8. mahAkAla, 9. asipatra, 10. dhanuSa, 11. kumbha, 12. bAluka, 13. vaitaraNI, 14. kharasvara aura 15. mahAghoSa-ye 15 prakAra ke asurakumAra deva vizeSa haiM jo ki nArakI jIvoM ko nAnA prakAra ke kaSToM se pIr3ita karate haiN| inake viSaya meM jo bhikSu sadA saceta rahatA hai tathA pUrvokta kriyAoM aura bhUtasamudAya ke sambandha meM jo pUrNa viveka rakhatA hai, usakA saMsArabhramaNa dUra ho jAtA hai| yahI isa gAthA kA tAtparya hai| aba phira isI viSaya meM kahate haiM - .... gAhAsolasaehi, tahA asaMjamammi ya / . je bhikkhU jayaI niccaM, se na acchai maMDale // 13 // gAthASoDazakeSu, tathA'saMyame ca / yo bhikSuryatate nityaM, sa na tiSThati maNDale // 13 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 205] caraNavihI NAma egatIsaimaM ajjhayaNaM Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH - gAhA - gAthAnAmaka, solasaehiM - solahaveM adhyayana meM, tahA usI prakAra, asaMjamammi - asaMyama meM, je bhikkhU -jo bhikSu, niccaM sadaiva, jayaI- -yatna rakhatA hai, se na acchai - vaha nahIM ThaharatA, maMDale- saMsAra meN| mUlArtha - gAthAnAmaka solahaveM adhyayana meM tathA asaMyama meM jo bhikSu yatna rakhatA hai, vaha isa saMsAra meM nahIM ThaharatA arthAt usakA saMsArabhramaNa miTa jAtA hai| TIkA - jo gAI jAe tathA jisameM sva aura para samaya ke svarUpa ko zabdoM ke dvArA gAyA jAe, usako gAthA kahate haiN| sUyagar3AMga - sUtra ke prathama zruta skandha ke solahaveM adhyayana ko bhI gAthA - adhyayana kahate haiM tathA bhImasenanyAya se gAthA - adhyayana ko gAthA bhI kahA jAtA hai| upacAra se 16 adhyayanoM kI hI gAthA saMjJA prasiddha ho gaI hai| unake nAma isa prakAra haiM - 1. svasamaya - parasamaya, 2. vaidArika, 3. upasarga-parijJA, 4. strI-parijJA, 5. naraka - vibhakti, 6. vIrastuti, 7. kuzIla - paribhASA, 8. vIryAdhyayana, 9. dharmadhyAna, 10. samAdhi, 11. mokSamArga, 12. samavasaraNa, 13. yAthAtathya, 14. grantha, 15. yamadIyaM aura 16. gAthA / saMyama ke 17 bheda haiM, usake viparIta asaMyama bhI 17 prakAra kA hai| saMyama ke 17 bheda isa prakAra haiM - 1. pRthvIkAya saMyama, 2. apkAya- saMyama, 3. vAyukAya - saMyama, 4. tejaskAya - saMyama, 5. vanaspatikAya-saMyama, 6. dvIndriya- saMyama, 7. trIndriya- saMyama, 8. caturindriya- saMyama, 9. paMcendriya- saMyama, 10. ajIvakAya - saMyama, 11. prekSA - saMyama, 12. utprekSA - saMyama, 13. apahRta - saMyama, 14. pramArjanA-saMyama, 15. mana-saMyama, 16. vacana-saMyama aura 17. kAya - saMyama / inake viruddha pRthvIkAya asaMyama, apkAya- asaMyama ityAdi prakAra se asaMyama ke 17 bheda haiN| tAtparya yaha hai ki sUyagaDAMga sUtra ke 16 adhyayanoM ke nirantara abhyAsa karane meM aura 17 prakAra ke asaMyamoM arthAt asaMyamasthAnoM se nivRtta hone meM jo sAdhu sadA upayoga rakhatA hai usakA isa saMsAra meM AvAgamana miTa jAtA hai| aba phira isI viSaya meM kahate haiM - baMbhammi nAyajjhayaNesu, ThANesu asamAhie / je bhikkhU jayaI niccaM, se na acchai maMDale // 14 // brahmaNi jJAtAdhyayaneSu, sthAneSu asamAdheH / yo bhikSuryatate nityaM sa na tiSThati maNDale // 14 // padArthAnvayaH - baMbhammi- brahmacarya ke 18 bhedoM meM, nAyajjhayaNesu - jJAtAsUtra ke 19 adhyayanoM meM, asamAhie-asamAdhi ke, ThANesu - 20 sthAnoM meM, je bhikkhU - jo bhikSu, niccaM - sadaiva, jayaI-yatanA rakhatA hai, se - vaha, na acchai- nahIM ThaharatA, maMDale- saMsAra meN| mUlArtha - jo bhikSu aThAraha brahmacarya ke bhedoM meM, unnIsa jJAtA - adhyayanoM meM aura bI uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [206 ] caraNavihI NAma egatIsaimaM ajjhayaNaM Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asamAdhi sthAnoM meM sadaiva yatna rakhatA hai, vaha isa saMsAra meM paribhramaNa nahIM krtaa| TIkA - abrahma arthAt maithuna se nivRtta honA brahmacarya hai| usake aThAraha bheda isa prakAra haiN| yathA-nau prakAra kA audArikazarIrasambandhI maithunatyAga aura nau prakAra kA deva - zarIra sambandhI - maithuna kA tyAga, isa prakAra milakara donoM ke 18 bheda hote haiN| audArikasambandhI nau bheda isa rIti se hote haiM-tIna mana ke, tIna vacana ke aura tIna kAyA ke, ye nau bheda hue / mana se yathA - 1. maithuna kA sevana karUMgA nahIM, 2. kisI se karAUMgA nahIM aura 3. sevana karane vAloM kI anumodanA nahIM kruuNgaa| isI prakAra vacana aura kAyA ke viSaya meM jAna lenA caahie| isI taraha nau bheda devasambandhivaikriyamaithuna ke haiN| jJAtA-sUtra ke 19 adhyayanoM ke nAma nimnalikhita haiM- 1. meghakumAra, 2. saMghATaka, 3. mayUrIaNDaka, 4. kUrma, 5. zailarSi, 6. tumbaka, 7. rohiNI, 8. mallI, 9. mAkandIputra, 10. candramA, 11. dAvadraka, 12. udakazuddhi, 13. maMDuka, 14. tetalI - amAtya, 15. nandIphala, 16. amarakaMkA, 17. AkIrNa, 18. susamAdArikA aura 19. puNDarIka - kuNDarIka / AtmA ko asamAhita karane vAle 20 asamAdhi - sthAna isa bhAMti haiM - 1. zIghra calanA, 2 . binA pramArjana ke lie calanA, 3. duSpramArjana karake calanA, 4. pramANa se adhika zayanAsana rakhanA, 5. ratnAdhika ke sanmukha bolanA, 6. sthaviroM ke ghAta ke bhAva utpanna karanA, 7. jIvoM ke ghAta karane ke bhAva utpanna karanA, 8. pratikSaNa krodha karanA, 9. dIrghakAlika krodha karanA, 10. pizunatA karanA, 11. punaH punaH nizcayAtmaka vANI bolanI, 12. nUtana kleza utpanna karanA, 13. zAnta hue kleza ko phira se jagA denA, 14. sacitta raja se hAtha-paira bhare hone para bhI zayyAdi para yatna se na baiThanA, 15. akAla meM svAdhyAya karanA, 16. zabda karanA, 17. kleza karanA, 18. jhaMjhA zabda karanA, 19. sUryAsta taka bhojana karate rahanA aura 20. eSaNAsamiti se asamita rahanA / sArAMza yaha hai ki 18 prakAra ke brahmacarya ko dhAraNa karanA tathA jJAtAsUtra ke 19 adhyayanoM kA pATha karanA aura bIsa prakAra ke asamAdhi sthAnoM ke TAlane meM jo bhikSu yatna karatA hai vaha saMsAracakra se pAra ho jAtA hai| aba phira kahate haiM - egavIsA sabale, bAvIsAe parIsahe / je bhikkhU jayaI niccaM, se na acchai maMDale // 15 // ekaviMzatisabaleSu, dvAviMzatiparISaSu / yo bhikSuryatate nityaM sa na tiSThati maNDale // 15 // padArthAnvayaH - egavIsAe - ikkIsa, sabale - zabaloM - doSoM meM, bAvIsAe - bAIsa, parIsahe - parISahoM uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [207] caraNavihI NAma egatIsaimaM ajjhayaNaM Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM, je-jo, bhikkhU-bhikSu, niccaM-nirantara, jayaI-yatna karatA hai, se na acchai maMDale-vaha saMsAra meM nahIM tthhrtaa| mUlArtha-ikkIsa prakAra ke zabaloM arthAt doSoM meM aura bAIsa prakAra ke parISahoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, arthAt doSoM ke tyAgane aura parISahoM ke sahana karane meM sadaiva udyata rahatA hai, vaha isa saMsAra meM bhramaNa nahIM krtaa| TIkA-zAstrakAra ne 21 zabala-doSa pratipAdAna kie haiN| aticAroM ke dvArA cAritra ko karbura karane vAle doSoM ko 'zabala' kahate haiN| ve saba kriyAvizeSa hI haiN| tathA prAkRta meM tAlavya ke sthAna para daMtI sakAra ho jAtA hai aura yahAM para daMtI sakAra mAnakara 'sabala' kA balavAn artha bhI ho jAtA hai arthAt 21 prakAra ke balavAn doSoM ke sAtha jo kriyAsthAna varNana kie gae haiM, unako sadA ke lie tyAga denA caahie| ve 21 doSa nimnalikhita haiN| yathA-1. hastakarma karanA, 2. maithuna kA sevana karanA, 3. rAtri meM bhojana karanA, 4. AdhAkarmI AhAra karanA, 5. rAjapiMDa lenA, 6. mola liyA huA AhAra ranA. 7. udhAra liyA haA AhAra lenA. 8. upAzraya meM lAyA haA AhAra lenA. 9. nirbala se chInA huA AhAra lenA, 10. pratyAkhyAna karake punaH punaH tor3a denA, 11. chaH mAsa ke andara gaNa se gaNa saMkramaNa karanA, 12. mAsa ke abhyantara tIna pAnI ke lepa aura tIna mAyA ke sthAna kA sevana karanA, 13. jAnabUjha kara hiMsA karanA, 14. jAnabUjha kara asatya bolanA, 15. jAnakara adattAdAna kA sevana karanA, 16. jAnakara sacitta mRttikAdi para baiThanA, 17. jAnakara sacitta raja vA zilA para tathA ghuNa vAle kASTha para baiThanA, 18. jAnabUjhakara bIja, kIr3I Adi ke aNDoM aura jAlA lage hue sthAna para baiThanA, 19. jAnabUjha kara kaMda, mUla, phala, puSpa, bIja aura harI Adi kA bhojana karanA, 20. eka varSa ke bhItara dasa pAnI ke lepa aura dasa mAyA ke sthAnoM kA sevana karanA aura 21. zIta jala se hAtha gIle karanA athavA sacitta jala se gIle bhAjana tathA darbI Adi se bhojana lenaa| bhikSu ko ina 21 prakAra ke zabala doSoM kA tyAga kara denA caahie| kAraNa yaha hai ki inase cAritra meM malinatA A jAtI hai| jinakA varNana prastuta sUtra ke dUsare adhyayana meM A cukA hai| aise hI 22 prakAra ke parISahoM ko bhI zAMti-pUrvaka sahana karanA caahie| sArAMza yaha hai ki jo sAdhu ukta 21 prakAra ke zabala doSoM ko dUra karane aura 22 prakAra ke parISahoM ko sahana karane ke lie sadaiva tatpara rahatA hai, vaha isa saMsAra meM paribhramaNa nahIM karatA, arthAt saMsAra ke bandhanoM se mukta ho jAtA hai| aba phira isI viSaya meM kahate haiM - tevIsaisUyagaDesu, rUvAhiesu suresu ya / je bhikkhU jayaI niccaM, se na acchai maMDale // 16 // trayoviMzatisUtrakRteSu, rUpAdhikeSu sureSu ca / yo bhikSuryatate nityaM, sa na tiSThati maNDale // 16 // . uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 208] caraNavihI NAma egatIsaimaM anjhayaNaM Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH-tevIsaisUyagaDesu-23 sUtrakRta sUtra ke adhyayanoM meM, rUvAhiesu-rUpAdhika, suresu-suroM meM, ya-aura, je-jo, bhikkhU-sAdhu, niccaM-sadaiva, jayaI-yatna karatA hai, se na acchai maMDale-vaha isa saMsAra meM nahIM tthhrtaa| mUlArtha-sUtrakRtAMgasUtra ke 23 adhyayanoM ke svAdhyAya meM aura 24 prakAra ke devoM ke viSaya meM jo bhikSu sadA yatna rakhatA hai, vaha isa saMsAra meM paribhramaNa nahIM krtaa| TIkA-sUtrakRtAMga ke 16 adhyayanoM kA nAma to pIche kathana kara diyA gayA hai aura dvitIya zrutaskandha meM Ae hue avaziSTa sAta adhyayanoM kA nAmanirdeza isa prakAra hai-yathA-1. puMDarIka, 2. kriyAsthAna, 3. AhAraparijJA, 4. pratyAkhyAna, 5. anagAra, 6. ArdrakumAra aura 7. nAlaMdIya, ye kula milAkara 23 hote haiN| 24 prakAra ke deva isa prakAra haiM-dasa jAti ke bhavanapati, ATha jAti ke vyantara, pAMca jAti ke jyotiSI aura eka jAti ke vaimAnika athavA 24 rUpAdhikadeva arthAt RSabhAdi 24 devAdhidevatIrthaMkara haiN| tAtparya yaha hai ki jo bhikSu sUtrakRtAMga ke 23 adhyayanoM kA svAdhyAya karatA hai aura 24 rUpAdhika devoM arthAt tIrthaMkaroM kI samyaktayA ArAdhanA karatA hai vaha isa saMsAra meM paribhramaNa nahIM krtaa| aba punaH isI viSaya meM kahate haiM - paNavIsabhAvaNAsa, uddesesu dasAiNaM / je bhikkhU jayaI niccaM, se na acchai maMDale // 17 // paJcaviMzatibhAvanAsu, uddezeSu dazAdInAm / yo bhikSuryatate nityaM, sa na tiSThati maNDale // 17 // padArthAnvayaH-paNavIsa-paccIsa, bhAvaNAsu-bhAvanAoM meM, dasAiNaM-dazAdi ke, uddesesu-uddezoM meM, je-jo, bhikkhU-sAdhu, niccaM-sadaiva, jayaI-yatna karatA hai, se-vaha, na acchai-nahIM ThaharatA, maMDale-saMsAra meN| .. mUlArtha-jo bhikSu paccIsa prakAra kI bhAvanAoM meM tathA dazAzruta, vyavahAra aura bRhatkalpa ke 26 uddezoM meM yatna rakhatA hai vaha isa saMsAra meM paribhramaNa nahIM krtaa| TIkA-zAstrakAroM ne pAMca mahAvratoM kI 25 bhAvanAeM kahI haiN| ye saMsArarUpa samudra se pAra hone ke lie ber3iyoM (kizatiyoM) ke samAna haiN| eka-eka mahAvrata kI pAMca-pAMca bhAvanAeM haiM, jo isa prakAra haiM - prathama mahAvrata-1. IryAsamiti-bhAvanA, 2. manaHsamiti-bhAvanA, 3. vacanasamiti-bhAvanA, 4. kAyasamiti-bhAvanA aura 5. essnnaasmiti-bhaavnaa| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 209] caraNavihI NAma egatIsaimaM ajjhayaNaM Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya mahAvrata-1. binA vicAre nahIM bolanA, 2. krodha se nahIM bolanA, 3. lobha se nahIM bolanA, 4. mAna se nahIM bolanA aura 5. hAsya se nahIM bolnaa| tRtIya mahAvrata-1. nirdoSa vasatI kA sevana karanA, 2. tRNAdi ke grahaNa karane kI AjJA lenA, 3. strI ke aMgopAMgoM ko na dekhanA, 4. sama-vibhAga karanA aura 5. tapasvI Adi kI sevA krnaa| caturtha mahAvrata-1. strI, pazu aura napuMsaka Adi se rahita sthAna kA sevana karanA, 2. strI kathA na karanA, 3. strI ke aMgopAMgoM ko na dekhanA, 4. viSayoM kA smaraNa na karanA aura 5. praNIta AhAra kA sevana na krnaa| ___paMcama mahAvrata-1. zabda, 2. sparza, 3. rUpa, 4. rasa aura 5. gandha, ina pAMcoM meM Asakta na honaa| isa prakAra se pAMca mahAvratoM kI ye 25 bhAvanAeM haiN| dazAzrutaskandhasUtra ke 10 aura vyavahArasUtra ke bhI 10 uddezaka haiM, kintu bRhatkalpasUtra ke 6 uddezaka haiN| isa prakAra kula milAkara saba 26 ho jAte haiN| tAtparya yaha hai ki jo sAdhu ukta 25 bhAvanAoM kI bhAvanA meM aura ukta sUtroM ke 26 uddezoM ke svAdhyAya karane meM nirantara yatna rakhatA hai vaha isa saMsAracakra se chUTa jAtA hai| ukta uddezoM meM utsarga, apavAda aura vidhivAda kA bahuta hI vistRta varNana kiyA gayA hai| aba phira isI viSaya meM kahate haiM - aNagAraguNehiM ca, pagappaMmi .. taheva ya / je bhikkhU jayaI niccaM, se na acchai maMDale // 18 // anagAraguNeSu ca, prakalpe tathaiva ca / yo bhikSuryatate nityaM, sa na tiSThati maNDale // 18 // padArthAnvayaH-aNagAraguNehi-anagAra ke guNoM meM, ca-aura, taheva-usI prakAra, pagappaMmi-AcAra-prakalpa meM, je-jo, bhikkhU-sAdhu, nicca-sadaiva, jabaI-yatna karatA hai, se na acchai maMDale-vaha saMsAra meM nahIM tthhrtaa| mUlArtha-sAdhu ke guNoM meM aura AcAra ke prakalpoM meM jo sAdhu nirantara upayoga rakhatA hai vaha isa saMsAra meM paribhramaNa nahIM krtaa| TIkA-anagAra-sAdhu ke 27 guNa kahe jAte haiM aura AcAra-prakalpa ke 28 bheda haiN| jo sAdhu inake viSaya meM sadA sAvadhAna rahatA hai usakA saMsArabhramaNa chUTa jAtA hai arthAt vaha mukti ko prApta kara letA hai| sAdhu ke 27 guNa nimnalikhita haiM-1-5. pAMca mahAvratoM kA pAlana karanA, 6-10. pAMca indriyoM kA nigraha karanA, 11-14. cAra kaSAyoM ko jItanA, 15. bhAvasatya, 16. karaNasatya, 17. yogasatya, 18. kSamA, 19. vairAgyabhAva, 20. mana:samAdhi, 21. vacanasamAdhi, 22. kAyasamAdhi, 23. jJAna, 24. darzana, 25. cAritra, 26. vedanA-sahiSNutA aura 27. mAraNAMtika kaSTa sahana krnaa| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 210] caraNavihI NAma egatIsaimaM ajjhayaNaM Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakalpa kA artha hai ki prAyazcita prakalpa arthAt prakRSTa kalpa-yativyavahAra kA jisameM pratipAdana kiyA ho, vaha zAstra AcAra-prakalpa ke nAma se prasiddha hai| tAtparya yaha hai ki 28 adhyayanarUpa AcArAMgasUtra ko prAkRta meM AcAra-prakalpa kahA hai| usake 28 adhyayanoM kA nAmanirdeza isa prakAra haiN| yathA-1. zastraparijJA, 2. lokavijaya, 3. zItoSNIya, 4. samyaktva, 5. AvaMti, 6. dhruva, 7. vimoha, 8. upadhAnazruta, 9. mahAparijJA, 10. piMDaiSaNA, 11. zayyA, 12. IryA, 13. bhASA, 14. vastreSaNA, 15. pAtreSaNA, 16. avagrahapratimA, 16+7=23. saptazatikA, 24. bhAvanA, 25. vimukti, 26. upaghAta, 27. anupaghAta, 28. AropaNA, yaha 28 prakAra kA AcAra-prakalpa kahA gayA hai| isake atirikta samavAyAMgasUtra meM 28 prakAra kA AcAra-prakalpa isa prakAra se varNana kiyA hai| yathA-1. eka mAsa kA prAyazcita, 2. eka mAsa pAMca dina kA prAyazcita, 3. eka mAsa dasa dina kA praayshcit| isI prakAra pAMca-pAMca dina bar3hAte hue pAMca mAsa taka kahanA caahie| isa prakAra 25 hue| 27 upaghAtaka-anupaghAtaka, 27. AropaNa aura 28. kRtsna-sampUrNa, akRtsn-asmpuurnn| isa viSaya kA sampUrNa varNana nizIthasUtra ke bIsaveM uddezaka se jAnanA caahie| aba phira kahate haiM - pAvasuyapasaMgesu, mohaThANesu ceva ya / je bhikkhU jayaI niccaM, se na acchai maMDale // 19 // : pApazrutaprasaMgeSu, mohasthAneSu caiva ca / yo bhikSuryatate nityaM, sa na tiSThati maNDale // 19 // padArthAnvayaH-pAvasuyapasaMgesu-pApazruta ke prasaMga meM, ya-aura, mohaThANesu-moha ke sthAnoM meM, evaM-nizcaya hI, ca-punaH, je bhikkhU jayaI niccaM-jo bhikSu sadaiva yatna rakhatA hai, se na acchai maMDale-vaha nahIM ThaharatA saMsAra meN| mUlArtha-jo bhikSu pApazruta ke prasaMgoM meM aura moha ke sthAnoM meM sadA upayoga rakhatA hai arthAt inako dUra karane kA sadaiva yatna karatA hai, vaha isa saMsAra meM paribhramaNa nahIM krtaa| TIkA-zAstrakAroM ne 29 prakAra kA pApa-zruta batAyA hai| jisake abhyAsa se jIva kI pApa-karma meM ruci utpanna ho jAe, use pApa-zruta kahate haiN| yathA-1. bhUkampazAstra, 2. utpAtazAstra, 3. svapnazAstra, 4. antarikSazAstra, 5. aMgasphuraNazAstra, 6. svarazAstra, 7. vyaMjana, tila, masA Adi cinha-zAstra, 8. lakSaNazAstra, ye saba ATha hI sUtrarUpa, ATha hI vRttirUpa aura ATha hI vArtikarUpa, isa prakAra 24 hote haiN| 25. vikathAnuyoga, 26. vidyAnuyoga, 27. maMtrAnuyoga, 28. yogAnuyoga aura 29. any-tiirthprvRtti-anuyog| moha-karma ke tIsa sthAna isa prakAra se haiN| yathA-1. trasa jIva ko pAnI meM Dubokara mAranA, 2. hasta Adi se mukha bAMdhakara mAranA, 3. sira para carma Adi bAMdhakara mAranA, 4. zastrAdi se mastaka kA uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 211] caraNavihI NAma egatIsaimaM ajjhayaNaM Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chedana karanA, 5. jo puruSa dvIpa ke samAna saba kA rakSaka hai usako mAranA, 6. sAdhAraNa anna-pAnI se rogI kI sevA na karanA, 7. kisI ko dharma se bhraSTa karanA, 8. nyAyayukta mArga kA nAza karanA, 9. jinendra, AcArya aura upAdhyAya Adi kI avamAnanA karanA, 10. ananta jJAniyoM kI upAsanA kA tyAga karanA, 11. punaH punaH kleza utpanna karanA, 12. tIrtha kA bheda karanA, 13. adharma meM punaH punaH pravRtti karanA, 14. viSaya-vikAroM kA tyAga karake phira unakI icchA karanA arthAt ihaloka tathA paraloka ke kAmabhogoM kI icchA karanA, 15. apane Apako bahuzruta mAnanA, 16. tapasvI na hone para apane Apako tapasvI siddha karanA, 17. agni ke dhUma se jIvoM ko mAranA, 18. svayaM pApa karake usako dUsare ke sira lagAnA, 19. chala Adi kriyAeM vizeSa rUpa se karanA, 20. sarva prakAra se asatya bolanA, 21. sadA kleza karate rahanA, 22. mArga meM logoM ko lUTanA, 23. vizvAsa dekara dUsare kI strI se kukarma karanA, 24. AbAla brahmacArI na hone para AbAla brahmacArI kahalAnA, 25. abrahmacArI hone para brahmacArI kahalAnA, 26. apane ko anAtha se sanAtha banAne vAle svAmI ke hI dhana kA nAza karanA, 27. svAmI ke prabhAva meM antarAya DAlanA, 28. senApati, zAsaka, rASTrapati aura grAmanAyaka Adi kA vinAza karanA, 29. devatA ke pAsa na Ane para bhI aisA kahanA ki mere pAsa devatA AtA hai, 30. devatA kA avarNavAda bolanA ityAdi mohanIya ke sthAna haiN| inake dvArA yaha jIva aneka prakAra ke vikaTa karmoM kA bandha karatA hai| sArAMza yaha hai ki jo bhikSu ukta 29 prakAra ke pApazruta-prasaMga meM aura tIsa prakAra ke mohasthAna meM pUrNatayA viveka se kAma letA hai, arthAt inake parihAra meM sadA udyata rahatA hai usakA isa saMsAra meM paribhramaNa nahIM hotaa| pApazruta ke dvArA pApakarma ke upArjana karane kI adhika sambhAvanA rahatI hai aura mohanIya karma ke prabhAva se nirdayatA aura kRtaghnatA Adi aneka durguNa utpanna hote haiN| isalie inake tyAga meM udyata rahanA caahie| aba phira isI viSaya meM kahate haiM - siddhAiguNajogesu, tettIsAsAyaNAsu ya / je bhikkhU jayaI niccaM, se na acchai maMDale // 20 // siddhAdiguNayogeSu, trayastriMzadAzAtanAsu ca / yo bhikSuryatate nityaM, sa na tiSThati maNDale // 20 // padArthAnvayaH-siddhAi-siddha ke Adi samaya meM jo, guNa-guNa haiM tathA siddhoM ke atizaya-rUpa guNa, vA, jogesu-yogasaMgrahoM meM, ya-aura, tettIsa-tetIsa, AsAyaNAsu-AzAtanAoM meM, je bhikkhU-jo sAdhu, niccaM-sadaiva, jayaI-yatna karatA hai, se-vaha, na acchai maMDale-nahIM ThaharatA saMsAra meN| mUlArtha-siddhoM ke atizayarUpa guNoM meM, yogasaMgrahoM meM tathA 33 prakAra kI AzAtanAoM meM, jo bhikSu sadaiva yatna rakhatA hai vaha isa saMsAra meM paribhramaNa nahIM krtaa| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 212] caraNavihI NAma egatIsaimaM ajjhayaNaM Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-prastuta gAthA meM siddhoM ke atizaya guNoM, yogasaMgrahoM aura AzAtanAoM ke viSaya kA digdarzana karAyA gayA hai| jisa samaya isa AtmA ko siddhapada kI prApti hotI hai, usa samaya prathama samaya meM hI unake 31 guNa prakaTa hote haiM jo ki siddhoM ke atizaya guNa kahe jAte haiN| ve 31 guNa isa prakAra haiN| yathA-1. jJAnAvaraNIya karma ke kSaya kI pAMca prakRtiyAM, 2. darzanAvaraNIya karma ke kSaya kI nau prakRtiyAM, 3. vedanIya karma ke kSaya kI do prakRtiyAM, 4. do prakRtiyAM mohanIya karma ke kSaya kI, 5. AyuSya karma ke kSaya kI cAra prakRtiyAM, 6. do prakRtiyAM nAmakarma ke kSaya kI, 7. do prakRtiyAM gotrakarma ke kSaya kI aura 8. pAMca prakRtiyAM antarAyakarma kii| isa prakAra AThoM karmoM kI prakRtiyoM kA kSaya karane se prakaTa hone vAle vyavahArapakSa meM 31 guNa siddhoM ke kahe jAte haiN| inake manana karane meM udyoga karanA cAhie aura usI prakAra se ukta karma-prakRtiyoM kA kSaya karake siddhoM ke guNoM ko prApta karane ke lie prayatna karanA cAhie tathA zubha mana, vacana aura kAya ke vyApArarUpa jo yoga haiM, unake saMgraha karane meM yatna rakhanA caahie| . yogasaMgraha ke nimnalikhita rIti se 32 bheda haiN| yathA-1. AlocanA karanA, 2. AlocanA kA prakAza na karanA, 3. Apatti ke samaya dharma meM dRr3hatA rakhanA, 4. AzArahita tapa karanA, 5. zikSA grahaNa karanA, 6. zarIra ke zrRMgAra kA parityAga karanA, 7. ajJAta kula kI gocarI karanA, 8. lobha na karanA, 9. titikSA dhAraNa karanA, 10. Arjava bhAva rakhanA, 11. zuci rahanA-vratoM meM doSa na lagAnA, 12. samyagdRSTi bananA, 13. samAdhiyukta honA, 14. AcAra kA saMgraha karanA, 15. vinayayukta honA, 16. dhRtiyukta honA, 17. saMvega dhAraNa karanA, 18. praNidhivAn honA, 19. sundara anuSThAna kA pAlana karanA. 20. Asrava kA nirodha karanA, 21. AtmA ke doSoM kA parihAra karanA, 22. sarva prakAra ke kAma-bhogoM se virakta honA, 23. pratyAkhyAna karanA, 24. kAyotsarga karanA, 25. pramAda na karanA, 26. niyata samaya para kriyAnuSThAna karanA, 27. dhyAna karanA, 28. saMvara meM yogoM ko lagAnA, 29. mAraNAntika kaSTa sahana karanA, 30. svajanAdi ke saMga kA parityAga karanA, 31. doSa lagane para prAyazcita kA grahaNa karanA aura 32. anta samaya meM ArAdhaka hone kA saMkalpa dhAraNa krnaa| tAtparya yaha hai ki ina pUrvokta yogasaMgrahoM ke saMcita karane meM prayatnazIla honA caahie| tathA pratikramaNasUtra aura samavAyAMgasUtra meM 33 prakAra kI AzAtanAoM kA varNana kiyA gayA hai, unake parityAga ke lie udyata rahane kA prayatna karanA caahie| kAraNa yaha hai ki AzAtanA karane se AtmaguNoM kA vinAza hotA hai| ve 33 prakAra kI AzAtanAeM isa prakAra haiM - 1. guru ke Age calanA, 2. guru ke barAbara calanA, 3. guru ke pIche avinaya se calanA, 4. isI prakAra tIna AzAtanAeM khar3e hone aura tIna baiThane meM haiN| ye kula 9 AzAtanAeM huiiN| 10. yadi eka pAtra meM jala lekara guru aura ziSya kahIM bAhara gae hue hoM to guru se prathama usa jala meM se jala lekara Acamana karanA, 11. bAhara se Akara guru se pahale dhyAna karanA, 12. guru ke sAtha koI bAta karane ko Ae to guru se pahale usase svayaM bAta karane laga jAnA, 13. rAtri meM guru ke bulAne para na bolanA, 14. anna-pAnI lAkara pahale choToM ke Age AlocanA karanA, 15. anna-pAnI lAkara pahale choToM ko , 'uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 213] caraNavihI NAma egatIsaimaM ajjhayaNaM Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dikhAnA, 16. anna-pAnI kI nimaMtraNA pahale choToM ko karanA, 17. guru se binA pUche kisI ko sarasa bhojana denA, 18. guru ke sAtha bhojana karate samaya svayaM zIghra - zIghra, acchA-acchA bhojana kara lenA, 19. guru ke bulAne para na bolanA, 20. guru ke bulAne para Asana para baiThe hue uttara denA, 21. Asana para baiThe hue hI yaha kahanA ki kyA kahate ho, 22. guru ko tUM kahanA, 23. yadi guru kahe ki tuma yaha kAma karo, isase karmoM kI nirjarA hotI hai, isake uttara meM yaha kahanA ki tuma hI kara lo, 24. guru kI kathA ko prasannatA - - pUrvaka na sunanA, 25. guru kI kathA meM bheda utpanna karanA, 26. kathA meM cheda utpanna karanA, 27. usI sabhA meM guru kI buddhi ko nyUna dikhAne ke lie usI prakaraNa kI vistRta vyAkhyA karanA, 28. guru ke zayyA - saMstAraka Adi ko paira kA sparza ho jAne para binA kSamAyAcanA ke cale jAnA, 29. guru ke Asana para unakI AjJA ke binA baiThanA, 30. guru ke Asana para binA AjJA ke zayana karanA, 31. guru se UMce Asana para baiThanA, 32. bar3oM kI zayyA para khar3e rahanA aura baiThanA, 33. guru ke sama Asana krnaa| ye 33 AzAtanAeM haiM jinakA TAlanA sAdhu ke lie atyanta Avazyaka hai| sArAMza yaha hai ki 31 prakAra ke siddhoM ke guNoM meM, ukta 32 prakAra ke yogasaMgrahoM meM tathA ukta 33 prakAra kI AzAtanAoM meM, jo bhikSu nirantara upayoga rakhatA hai arthAt guNoM ke sampAdana meM, yogasaMgrahoM ke saMcaya meM aura AzAtanAoM ke TAlane meM yatna karatA hai, vaha isa saMsAracakra se chUTa jAtA hai| aba adhyayana kI samApti karate hue kahate haiM 1 iya eesu ThANesu, je bhikkhU jayaI sayA / khippaM se savvasaMsArA, vippamuccai paNDie // 21 // tti bemi / iti caraNavihI samattA // 31 // ityeteSu sthAneSu, yo bhikSuryatate sadA / kSipraM sa sarvasaMsArAd, vipramucyate paMNDitaH // 21 // iti bravImi / iti caraNavidhiH samAptaH // 31 // padArthAnvayaH - iya- isa prakAra, eesu-ina, ThANesu - sthAnoM meM, je jo, bhikkhU - bhikSu, sayA-sadaiva, jayaI-yatna karatA hai, khippaM- zIghra hI, se - vaha, savvasaMsArA - sarva saMsAra se, vippamuccai - chUTa jAtA hai, paMDie-paMDita-vicArazIla, tti bemi- isa prakAra maiM kahatA huuN| iti caraNavihI samattA - yaha caraNavidhi samApta huii| mUlArtha - ukta prakAra se ina pUrvokta sthAnoM meM jo bhikSu nirantara upayoga rakhatA hai vaha paMDita isa saMsAra meM paribhramaNa nahIM karatA / uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [214] caraNavihI NAma egatIsaimaM ajjhayaNaM Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA - prastuta adhyayana kI pUrvokta bIsa gAthAoM meM cAritrazuddhi ke prakAroM kA varNana kiyA gayA hai| jo bhikSu ukta cAritravidhi kA anusaraNa karatA hai, vaha paMDita arthAt sat-asat vastu kA vicAra karane vAlA isa saMsAra se zIghra hI chUTa jAtA hai, arthAt mokSa ko prApta kara letA hai| ataH mokSAbhilASI bhavya jIvoM ko ucita hai ki ve ukta cAritravidhi ke anuSThAna dvArA isa AtmA ko karmabandhana se mukta karAne kA avazya prayatna kreN| isake atirikta 'tti bemi' kA artha pUrvavat hI jAna lenA caahie| yaha caraNavidhinAmaka 31vAM adhyayana samApta huaa| ekatriMzattamamadhyayanaM saMpUrNam noTa- prathama aMka se lekara 33 aMka paryanta jina vidhAnoM kA ullekha kiyA hai, unakA pUrNa vivaraNa samavAyAMgasUtra se jAna lenaa| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [215] caraNavihI NAma egatIsaimaM ajjhayaNaM Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aha pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM / atha pramAdasthAnaM dvAtriMzattamamadhyayanam pUrva adhyayana meM aneka prakAra se caraNa-vidhi kA nirUpaNa kiyA gayA hai, parantu cAritravidhi kA yathAvat pAlana karane ke lie pramAda ke tyAga kI AvazyakatA hai, ataH isa battIsaveM adhyayana meM pramAda ke tyAga kA upadeza diyA gayA hai| pramAda dravya aura bhAva se do prakAra kA hai| madirA Adi padArthoM kA sevana dravya-pramAda hai aura nidrA, vikathA aura kaSAya-viSayAdi bhAvapramAda haiN| prastuta adhyayana meM dravya pramAda kA tyAga karane ke anantara bhAva se pramAda ke tyAga kA varNana kiyA gayA hai| jaise zrI RSabhadeva aura varddhamAna svAmI ne pramAda kA tyAga kiyA usI prakAra sarva prANiyoM ko pramAda kA tyAga karanA caahie| yadyapi apramatta-guNasthAna kI sthiti kevala antarmuhUrttamAtra hai, tathApi antaHkaraNa ke saMkalpoM se apramattabhAva kI aneka bAra prApti ho sakatI hai| pramAda ke kAraNa yaha prANI ananta saMsAra-cakra meM nirantara paribhramaNa karatA rahatA hai, isalie pramAda sarvathA tyAjya hai| aba zAstrakAra nimnalikhita gAthAoM ke dvArA isI viSaya ko spaSTa karate hue kahate haiM ki - accaMtakAlassa samUlagassa, savvassa dukkhassa u jo pamokkho / taM bhAsao me paDipuNNacittA, suNeha egaMtahiyaM hiyatthaM // 1 // atyantakAlasya samUlakasya, sarvasya duHkhasya tu yaH pramokSaH / taM bhASamANasya mama pratipUrNacittAH, zrRNutaikAntahitaM hitArtham // 1 // padArthAnvayaH-accaMta-atyaMta, kAlassa-kAla, samUlagassa-mithyAtvAdi se saMyukta, savvassa-sarva, dukkhassa-duHkha ke, jo-jo, pamokkho -pramokSa kA hetu, taM-usako, bhAsao-bhASaNa karate hue, me-mujha se, egaMta-ekAnta, hiyaM-hitakara, hiyatthaM mokSa ke artha ko, suNeha-suno, paDipuNNacittA-pratipUrNa citta hokara, u-nizcaya artha meM hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 216] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlArtha - he bhavya jIvo ! atyanta arthAt anAdi kAla se mUlasahita rahe hue sarva duHkhoM se mokSa dene vAlA, ekAnta hita aura kalyANakArI jo upAya hai use maiM tumheM kahatA hUM, tuma ekAgracitta hokara use suno| TIkA - prastuta gAthA meM pratipAdya viSaya kA nirdeza kiyA gayA hai| atyanta kA artha hai anAdi / bhagavAn kahate haiM ki yaha jIva anAdi kAla se mithyAtva, avirati aura viSaya - kaSAyoM ke sAtha varta rahA hai| ye mithyAtvAdi hI sarva prakAra ke duHkhoM ke kAraNa aura saMsAra paribhramaNa ke hetu haiN| ataH sarva prakAra ke duHkhoM se mukta hone aura saMsAra cakra se chUTane kA jo ekAnta hitakArI tathA parama kalyANakArI upAya arthAt sAdhana hai usako maiM Apa logoM ke prati kahatA hUM, Apa use ekAgracitta se zravaNa kreN| yahAM para ekAntahita vizeSaNa se sAdhana kI viziSTa upAdeyatA kA sUcana kiyA gayA hai| jisa prakAra khAna se nikalA huA mala sahita svarNa agni Adi ke saMyoga se zuddhi ko prApta hotA huA apane asalI svarUpa ko prApta ho jAtA hai, usI prakAra mithyAtva - kaSAyAdi se yukta huA jIva viziSTa sAdhanoM ke dvArA kaSAyarahita hotA huA apane vAstavika svarUpa ko prApta karake isa janma-maraNa rUpa saMsAracakra se chUTa jAtA hai / aba una sAdhanoM kA varNana karate haiM jinake dvArA yaha jIva karma - bandhanoM ko tor3akara duHkhoM se sarvathA rahita ho jAtA hai, tathAhi - nANassa savvassa pagAsaNAe, annANa- mohassa vivajjaNAe / rAgassa dosassa ya saMkhaeNaM, egaMtasokkhaM samuvei mokkhaM // 2 // jJAnasya sarvasya prakAzanayA, ajJAnamohasya vivarjanayA / rAgasya dveSasya ca saMkSayeNa, ekAntasaukhyaM samupaiti mokSam // 2 // padArthAnvayaH - savvassa- sarva, nANassa - jJAna ke, pagAsaNAe - prakAzita hone se, annANamohassa - ajJAna aura moha ko, vivajjaNAe - varjane se, arthAt tyAga karane se, rAgassa - rAga, aura dosassa - dveSa kA, saMkhaeNaM-kSaya karane se, egaMtasokkhaM - ekAnta sukharUpa, mokkhaM - mokSa ko, (yaha jIva) samuvei- - prApta karatA hai| mUlArtha - sampUrNa jJAna ke prakAza se, ajJAna aura moha ke sampUrNa tyAga se tathA rAga aura dveSa ke sampUrNa kSaya se, ekAnta sukharUpa mokSa ko yaha jIva prApta kara letA hai| TIkA- zAstroM meM jJAna, darzana aura cAritra, ina tInoM ko mokSa prApti kA sAdhana batAyA gayA hai, ataH prastuta gAthA meM bhI inhIM tInoM kA ullekha kiyA hai| 'sampUrNa jJAna kA prakAza hone se' isa vAkya ke dvArA jJAna kA ullekha kiyA tathA 'ajJAna aura moha ke sampUrNa tyAga se' isa vAkya ke dvArA darzana kA varNana kiyA aura 'rAga-dveSa ke samyak kSaya se' isa vAkya ke dvArA cAritra kA bodha karAyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki jJAna ke samyak prakAza se, mati - ajJAna aura darzana - mohanIya arthAt mithyAzruta ke zravaNa aura kudRSTisaMga ke tyAga se tathA rAga-dveSa ke samyak kSaya hone se, ekAnta sukharUpa jo mokSapada uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [217] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai usako yaha jIva prApta kara letA hai| jJAna se ajJAna kA vinAza hotA hai aura darzana se moha dUra hotA hai| evaM rAga-dveSa ke tyAga se arthAt sarvathA kSaya kara dene se AtmA meM lagA huA karmamala dhula jAtA hai| isa prakAra parama vizuddhi ko prApta huA yaha jIva ekAnta sukha jisameM vidyamAna hai aise mokSa pada ko prApta kara letA hai| yahAM 'ekAnta sukharUpa' yaha mokSa kA vizeSaNa isalie diyA gayA hai ki bahuta se dArzanika loga mokSa meM sukha aura duHkha donoM kA hI abhAva mAnate haiM tathA mokSa ko duHkha kA abhAvarUpa svIkAra karate haiM, parantu unakA yaha kathana yukti aura pramANa se zUnya hone se agrAhya hai| isI ke lie ukta vizeSaNa diyA gayA arthAt mokSa du:kha kA abhAva rUpa nahIM kintu sukharUpa hai| mokSamArga arthAt mokSa kI prApti ke jo upAya haiM, aba zAstrakAra unake viSaya meM kahate haiM, yathA tassesa maggo guru-viddhasevA, vivajjaNA bAlajaNassa dUrA / sajjhAyaegaMtanisevaNA ya, suttatthasaMciMtaNayA dhiI ya // 3 // tasyaiSa mArgoM guruvRddhasevA, vivarjanA bAlajanasya dUrAt / svAdhyAyaikAntaniSevaNA ca, sUtrArthasaJcintanayA dhRtizca // 3 // . padArthAnvayaH-tassa-usa mokSa kA, esa-yaha, maggo-mArga hai, guruviddhasevA-guru aura vRddhoM kI sevA, bAlajaNassa-bAla jana kA, dUrA-dUra se, vivajjaNA-parityAga, ya-phira, sajjhAya-svAdhyAya kA, egaMtanisevaNA-ekAnta sevana, ya-aura, suttatthasaMciMtaNayA-sUtrArtha kA samyak cintana karanA, ya-tathA, dhiii-dhairy-puurvk| mUlArtha-guru aura vRddha janoM kI sevA karanA, bAla jIvoM ke saMga ko dUra se chor3anA aura dhairya-pUrvaka ekAnta meM svAdhyAya tathA sUtrArtha kA bhalI prakAra cintana karanA, yaha mokSa kA mArga arthAt upAya hai| TIkA-jisase zAstra par3hA jAtA hai athavA jisane cAritra kA upadeza kiyA hai, usako guru kahA jAtA hai tathA jo zruta athavA cAritra paryAya meM bar3A ho, use vRddha kahate haiN| jJAna-prApti ke lie guru aura vRddhoM kI sevA karanI caahie| isI ko dUsare zabdoM meM gurukulavAsa kahA gayA hai| kAraNa yaha hai ki gurukula me vAsa karane se jJAnAdi sadguNoM kI prApti zIghra hotI hai| ajJAnI aura pArzvasthAdi ko bAla-jana kahate haiN| inake saMsarga se sadA dUra rahanA caahie| kAraNa yaha hai ki inakA saMsarga aneka prakAra ke doSoM ko utpanna karane vAlA hai| isI Azaya se ukta gAthA meM 'dUrA-dUrAt' zabda kA ullekha kiyA gayA hai arthAt inakA saMga kabhI nahIM karanA caahie| kevala sUtrapATha se hI abhISTa kI siddhi nahIM ho sakatI, isalie ekAnta meM baiThakara sUtra aura usake artha kA bhalI-bhAMti cintana karanA caahie| evaM anuprekSA karate samaya arthAt sUtrArtha cintana ke samaya mana meM kisI prakAra kA udvega na honA caahie| isI ke vAste gAthA meM 'dhiI-dhRti' zabda kA ullekha kiyA gayA hai| ___ ukta gAthA meM jJAnaprApti ke sAdhanoM kA ullekha hai| aba isa nimnalikhita gAthA meM uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [218] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnaprApti kI icchA rakhane vAle ke anya kRtyoM kA varNana karate haiM, yathA - AhAraMmicche miyamesaNijjaM, sahAyamicche niuNatthabuddhiM / nikeyamicchejja vivegajoggaM, samAhikAme samaNe tavassI // 4 // * AhAramicchanmitameSaNIyaM, sAhAyyamicchennipuNArthabuddhim / niketamicchet vivekayogya, samAdhikAmaH zramaNastapasvI // 4 // padArthAnvayaH-miyaM-pramANapUrvaka aura, esaNijjaM-eSaNIya, AhAra-AhAra kI, icche-icchA kare tathA, niuNatthabuddhiM-nipuNArthabuddhi, sahAyaM-sahAyaka kI, icche-icchA kare, vivegajoggaM-strI, pazu aura napuMsaka Adi se rahita, nikeyaM-sthAna kI, icchejja-icchA kare, samAhikAme-samAdhi kI icchA vAlA, tavassI-tapasvI, smnne-shrmnn-saadhu| mUlArtha-samAdhi kI icchA rakhane vAlA tapasvI sAdhu mita-pramANa-yukta aura eSaNIya AhAra kI icchA kare tathA nipuNArtha buddhi vAle sAthI kI icchA kare aura strI, pazu tathA napuMsaka Adi se rahita ekAnta sthAna kI icchA kre| TIkA-jo bhikSu parimita aura nirdoSa AhAra kI icchA karatA hai vahI guru aura vRddha puruSoM kI sevA tathA jJAnAdi kI ArAdhanA meM samartha ho sakatA hai, kAraNa yaha hai ki jisakA bhojanavidhi meM viveka nahIM, vaha sevA aura jJAnAdi kI prApti meM saphala-manoratha nahIM ho sktaa| sahacara arthAt sAthI bhI usako banAnA cAhie jo ki tattva ke grahaNa aura vivecana meM nipuNa ho| kAraNa yaha hai ki yadi svecchAcArI aura mUrkha ko mitra banA liyA gayA to, na to vaha vRddhoM kI sevA karane degA aura na jJAnAdi kI prApti hI hone degaa| vasatI arthAt upAzraya isa prakAra kA svIkAra kare ki jisa meM strI, pazu aura napuMsaka tathA mana meM vikRti utpanna karane vAle anya kisI padArtha kA saMsarga na ho| yadi nivAsasthAna meM ukta prakAra ke padArthoM kA saMyoga hogA to sAdhu guru aura vRddha puruSoM kI sevA se vaMcita raha jAtA hai| kAraNa yaha hai ki una padArthoM meM Asakta ho jAne para anyatra dRSTi nahIM jAtI, isalie samAdhi kI icchA rakhane vAle tapasvI sAdhu ko ina pUrvokta bAtoM kA avazya dhyAna rakhanA cAhie, tabhI samAdhi kI samyak prApti ho sakatI hai tathA dravyasamAdhi to kSIra, zarkarA Adi padArthoM ke paraspara avirodha bhAva se milane para hotI hai aura bhAva-samAdhi jJAnAdi kI prApti se ho sakatI hai| prastuta prakaraNa meM bhAvasamAdhi kA hI kathana kiyA gayA hai| __yadi daivavazAt pUrvokta sahAyaka Adi sAdhana na mileM to usa samaya sAdhu kA jo kartavya hai, aba usakA varNana karate haiM na vA labhejjA niuNaM sahAyaM, guNAhiyaM vA guNao samaM vA / ego vi pAvAiM vivajjayaMto, viharejja kAmesu asajjamANo // 5 // na vA labheta nipuNaM sahAyaM, guNAdhikaM vA guNataH samaM vA / eko'pi pApAni vivarjayan, viharet kAmeSvasajan // 5 // . uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [219] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH-vA-yadi, niuNaM-nipuNa, sahAyaM-sahacara, na labhejjA-prApta na hove, guNAhiyaM-guNoM se adhika, vA-athavA, guNao-guNoM se, sama-samAna, vA-vikalpa artha meM hai, ego vi-akelA hI, pAvAiM-pApAnuSThAna kA, vivajjayaMto-tyAga karatA huA, kAmesu-kAma-bhogoM meM, asajjamANo-Asakta na hotA huA, viharejja-vicaraNa kre| mUlArtha-yadi guNoM se adhika athavA samAna nipuNa sahAyaka na mile to akelA hI pApAnuSThAna kA parityAga karatA huA aura kAma-bhogAdi meM Asakta na hotA huA vicaraNa kre| . TIkA-yadi nipuNabuddhi mitra na mile to kAma-bhogoM meM Asakti na rakhatA huA aura pApAnuSThAna kA tyAga karake akelA hI vicaraNa kre| kAraNa yaha hai ki yadi sAdhaka mUrkha athavA agItArtha ko mitra banA legA to apane jJAnAdi guNoM kA nAza kara legA tathA unake vaza meM par3A duHkhI hokara jJAnAdi ke mArga se parAGmukha ho jaaegaa| isa sUtra se yaha zikSA milatI hai ki jo apane se guNoM meM adhika athavA samAna ho use hI mitra banAnA cAhie, parantu yaha kathana gItArthaviSayaka hai| vartamAna samaya meM ekAkI vihAra karane kA Agama meM niSedha hai, isalie yaha apavAdasUtra samajhanA caahie| jaise madhya kA grahaNa karane se Adi aura anta donoM kA grahaNa ho jAtA hai, usI prakAra AhAra aura vasatI ke viSaya meM bhI kathaMcit kAraNa kI apekSA se apavAda jAna lenA caahie| sArAMza yaha hai ki guNI puruSoM kA saMga karatA huA sAdhaka mUrkhajanoM kA saMga chor3atA huA saMyamamArga meM gamana kre| aba duHkha ke paraspara kAraNoM kA ullekha karate hue sUtrakAra kahate haiM ki - jahA ya aMDappabhavA balAgA, aMDaM balAgappabhavaM jahA ya / emeva mohAyayaNaM khu taNhA, mohaM ca taNhAyayaNaM vayaMti // 6 // yathA cANDaprabhavA balAkA, aNDaM balAkAprabhavaM yathA ca / evameva mohAyatanAM khalu tRSNAM, mohaM ca tRSNAyatanaM vadanti // 6 // padArthAnvayaH-jahA-jaise, balAgA-balAkA, aMDappabhavA-aMDe se utpanna hotI hai, ya-aura, jahA-jaise, aMDaM-aMDA, balAgappabhavaM-balAkA se utpanna hotA hai, emeva-isI prakAra, khu-nizcaya hI, taNhA-tRSNA, mohAyayaNaM-moha kI utpatti kA sthAna hai, ca-aura, moha-moha ko, taNhAyayaNaM-tRSNA kI utpatti kA sthAna, vayaMti-kahate haiN| mUlArtha-jaise balAkA kI utpatti aMDe se aura aMDe kI utpatti balAkA se hotI hai, usI prakAra moha kI utpatti tRSNA se aura tRSNA kI utpatti kA sthAna moha hotA hai| TIkA-jisa prakAra aMDe se balAkA arthAt bagulA pakSI utpanna hotA hai aura balAkA se aMDe kI utpatti hotI hai, ThIka usI prakAra moha tRSNA ko utpanna karatA hai aura tRSNA se moha kI utpatti hotI hai| jisake prabhAva se AtmA mUr3hatA ko prApta ho jAe, usakA nAma moha hai| mithyAtva se yukta duSTa jJAna uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [220] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA nAma hI moha hai| usI ke dvArA phira tRSNA kI utpatti ho jAtI hai| jaba moha na rahA, taba tRSNA kA kSaya bhI sAtha hI ho jAtA hai| isI prakAra tRSNA ke dvArA moha kI utpatti ho jAtI hai| ataeva inakA paraspara meM hetuhetumadbhAva sambandha siddha ho gyaa| isalie eka-eka kA kSaya hone se dUsare kA kSaya sAtha hI mAnA jAtA hai| jaise-devadatta par3hegA to paNDita bana jAegA aura jaba paThana kriyA kA abhAva huA to paMDitapada kA abhAva bhI sAtha hI mAnanA pdd'egaa| tadvat moha aura tRSNA kA paraspara sambandha kathana kiyA gayA hai| yahAM para tRSNA zabda se rAga aura dveSa donoM kA grahaNa abhISTa hai| aba inakI duHkhahetutA kA varNana karate haiM, yathArAgo ya doso vi ya kammabIyaM, kammaM ca mohappabhavaM vayaMti / kammaM ca jAI-maraNassa mUlaM, dukkhaM ca jAI-maraNaM vayaMti // 7 // rAgazca dveSo'pi ca karmabIjaM, karma ca mohaprabhavaM vadanti / karma ca jAtimaraNasya mUlam, duHkhaM ca jAtimaraNaM vadanti // 7 // padArthAnvayaH-rAgo-rAga, ya-aura, doso-dveSa, vi-api-samuccayArthaka hai, ya-punaH, kamma-karma, bIyaM-bIja hai, ca-phira, kamma-karma, mohappabhavaM-moha se utpanna huA, vayaMti-kahate haiM, ca-phira, kamma-karma, jAI-jAti-janma, maraNassa-mRtyu kA, mUlaM-mUla hai, ca-punaH, jAI-janma, maraNaM-mRtyu, dukkhaM-duHkha kA hetu, vayaMti-kahate haiN| mUlArtha-rAga aura dveSa donoM karma ke bIja haiM, karma moha se utpanna hotA hai, karma janma aura maraNa kA mUla hai tathA janma aura mRtyu duHkha ke hetu kahe gae haiN| ___TIkA-mAyA aura lobha rUpa rAga, krodha aura mAna rUpa dveSa, ye donoM karma ke bIja haiM arthAt karmopArjana meM ye donoM hI kAraNabhUta mAne jAte haiN| api ca-moha se karma kI utpatti hotI hai aura karma ko janma tathA mRtyu kA kAraNa kahA hai| tAtparya yaha hai ki janma aura mRtyu kA mUla karma hai| janma aura maraNa ye du:kha ke kAraNa prasiddha hI haiN| tathA ca-janma-maraNa kA abhAva hone se duHkha kA abhAva ho jAtA hai aura janma-maraNa kA abhAva karma ke nAza para nirbhara hai| karma kA nAza moha ke anta se hotA hai tathA moha kA anta rAga-dveSa ke anta kI apekSA rakhatA hai| isalie prathama rAga aura dveSa kA anta karanA cAhie jisase ki moha aura tajjanya karma tathA karmajanya janma-maraNa kA anta ho ske| kisI-kisI sthAna para duHkha zabda karma aura saMsAra kA vAcI bhI grahaNa kiyA gayA hai, parantu yahAM para to du:kha zabda kevala asAtAvedanIya karma se utpanna hone vAlI asukharUpa avasthA kA hI bodhaka hai jisakA pratikUlatA se vedana kiyA jAtA hai| aba duHkha ke kAraNabhUta mohAdi ke tyAga ke viSaya meM varNana karate hue zAstrakAra kahate haiM ki dukkhaM hayaM jassa na hoi moho, moho hao jassa na hoi taNhA / taNhA hayA jassa na hoi loho, loho hao jassa na kiMcaNAI // 8 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 221] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duHkhaM hataM yasya na bhavati mohaH, moho hato yasya na bhavati tRSNA / tRSNA hatA yasya na bhavati lobhaH, lobho hato yasya na kiMcana // 8 // padArthAnvayaH-dukkhaM-duHkha kA, hayaM-nAza kara diyA, jassa-jisako, moho-moha, na hoi-nahIM hotA, moho-moha kA-usane; hao-nAza kara diyA, jassa-jisako, taNhA-tRSNA, na hoi-nahIM hai, taNhA-tRSNA kA usane, hayA-nAza kara diyA, jassa-jisako, na hoi-nahIM hai, loho-lobha, usane, loho hao-lobha kA nAza kara diyA, jassa-jisakI, na kiMcaNAiM-akiMcanavRtti hai| mUlArtha-jisako moha nahIM, usane duHkha kA nAza kara diyA, jisako tRSNA nahIM, usane moha kA anta kara diyA, jisane lobha kA parityAga kara diyA, usane tRSNA kA kSaya kara DAlA aura jo akiMcana hai, usane lobha kA vinAza kara diyaa| TIkA-prastuta gAthA meM duHkhoM se chUTane ke mArga kA digdarzana karAyA gayA hai| yathA-jisa vyakti ne moha kA parityAga kara diyA, usane du:khoM kA bhI anta kara diyaa| kAraNa yaha hai ki moha se hI duHkhoM kI utpatti hotI hai jaise ki pUrva kI gAthA meM batAyA gayA hai| jaba moha kA nAza huA, taba tRSNA bhI gaI, kyoMki tRSNA kI utpatti kA kAraNa moha hai aura jaba tRSNA kA kSaya huA to lobha bhI sAtha hI jAtA rahA, kyoMki tRSNA hI lobha kI jananI hai| evaM jaba lobha na rahA taba akiMcanatA A gii| sArAMza yaha hai ki eka ajJAnatA ke naSTa hone se sAre du:kha naSTa ho jAte haiN| aMta meM jo lobha zabda kA grahaNa kiyA hai, usakA tAtparya rAga kI pradhAnatA dikhAnA mAtra hai| kAraNa yaha hai ki mAyA aura lobha ye donoM hI rAga ke antargata haiN| aba mohAdi ke unmUlana kA upAya batAne kI pratijJA karate hue zAstrakAra kahate haiM ki- . . rAgaM ca dosaM ca taheva mohaM, uddhattukAmeNa samUlajAlaM / je-je uvAyA paDivajjiyavvA, te kittaissAmi ahANupuvviM // 9 // rAgaM ca dveSaM ca tathaiva moham, uddhartukAmena samUlajAlam / ye-ye upAyAH pratipattavyAH, tAn kIrtayiSyAmi yathAnupUrvyA // 9 // padArthAnvayaH-rAga-rAga, ca-aura, dosaM-dveSa, ca-tathA, taheva-usI prakAra, moha-moha ko, samUlajAlaM-mUlasahita, uddhattukAmeNa-ukhAr3ane kI icchA vAle ko, je-je-jo-jo, uvAyA-upAya, paDivajjiyavvA-grahaNa karane cAhieM, te-una upAyoM ko, ahANupuTviM-kramapUrvaka maiM, kittaissAmi-kathana karUMgA-karatA huuN| mUlArtha-rAga-dveSa aura moha ke jAla ko mUlasahita ukhAr3akara pheMkane kI icchA vAle sAdhu ko jina-jina upAyoM kA avalambana karanA cAhie, unako maiM kramapUrvaka yahAM para kahUMgA-yA kahatA huuN| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 222] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-guru, ziSya ke prati kahate haiM ki he ziSya ! rAga-dveSa aura moha ko dUra karane kI kAmanA vAle jIva ke lie jo-jo upAya haiM, unako maiM anukrama se tumhAre prati kahatA huuN| tAtparya yaha hai ki jaise koI vaidya kisI auSadhi ko mUla se ukhAr3a DAlatA hai, ThIka usI prakAra tIvra kaSAyodaya ke sAtha jo moha kI prakRtiyoM kA samUha hai, usakA samUla-ghAta karane ke lie jo-jo upAya zAstrakAroM ne batAe haiM, unako maiM tumhAre prati kramapUrvaka kahatA huuN| aba upAyoM kA ullekha karate hue zAstrakAra kahate haiMrasA pagAmaM na niseviyavvA, pAyaM rasA dittikarA narANaM / dittaM ca kAmA samabhiddavaMti, dumaM jahA sAuphalaM va pakkhI // 10 // rasAH prakAmaM na niSevitavyAH, prAyaH rasA dIptikarA narANAm / dIptaM ca kAmAH samabhidravanti, drumaM yathA svAduphalamiva pakSiNaH // 10 // padArthAnvayaH-pagAma-ati, rasA-rasoM kA, na niseviyavvA-sevana nahIM karanA cAhie, pAyaM-prAyaH, rasA-rasa, dittikarA-dIpta karane vAle haiM, narANaM-naroM ko, ca-phira, dittaM-dIpta ko, kAmA-kAmAdi, samabhiddavaMti-parAbhava karate haiM, duHkha dete haiM, jahA-jaise, sAuphalaM-svAdu phala vAle, duma-druma-vRkSa ko, pakkhI -pakSI parAbhava karate haiM, v-tdvt| ___mUlArtha-rasoM kA atyanta sevana nahIM karanA caahie| kAraNa yaha hai ki rasa prAyaH manuSyoM ko dIpta karate haiM aura dIpta jIvoM ko kAmAdi viSaya duHkha dete haiN| jaise svAdiSTa phala vAle vRkSa ko pakSIgaNa duHkhI karate haiM-kaSTa dete haiM tdvt| TIkA-prastuta gAthA meM moha ko dUra karane ke upAyoM kA varNana kiyA hai| unameM prathama rasasevana ke viSaya meM kahate haiM arthAt kSIra prabhRti rasoM kA atyanta sevana nahIM karanA caahie| kAraNa yaha hai ki rasayukta padArthoM kA atyanta sevana karane se indriyAM pradIpta hotI haiN| tAtparya yaha hai ki rasoM ke sevana se dhAtu Adi kI puSTi hone para kAmAgni pracaMDa ho uThatI hai| pracaNDa huI kAmAgni jIvoM kA viSayoM ke dvArA parAbhava karAtI hai-isalie kAmavarddhaka rasAdi padArthoM kA tyAga karanA hI kalyANaprada hai| isa viSaya ko samajhAne ke lie vRkSa aura pakSI kA dRSTAnta diyA gayA hai| jaise svAdu phala vAle vRkSa para pakSI Akara baiThate haiM aura aneka prakAra se usako kaSTa pahuMcAte haiM, usI prakAra rasasevI puruSa ko kAmAdi viSaya bhI atyanta du:khI karate haiM, yahAM para druma ke samAna to manuSya hai aura pakSIgaNa ke samAna kAmAdi viSaya haiM tathA svAdu phala ke samAna dIpta bhAva haiN| gAthA meM 'prAyaH' zabda isalie diyA gayA hai ki kisI-kisI mahAna sattva vAle jIva ko ye rasAdi padArtha dIpta nahIM bhI kara skte| isake atirikta itanA aura bhI smaraNa rahe ki yaha utsarga sUtra hai| apavAda meM to kisI vAtAdidoSavizeSa ke zamanArtha rasAdi padArthoM kA sevana bhI karanA anAvazyaka nahIM hai, taba siddhAnta yaha nikalA ki alpa sattva vAle jIvoM ko binA kAraNa kSIrAdi vikRtiyoM kA sevana nahIM karanA cAhie ityaadi| aba sAmAnyarUpa se prakAma bhojana ke doSa batAte haiM, tathA- . uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 223] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jahA davaggI pauriMdhaNe vaNe, samAruo novasamaM uvei / eviMdiyaggI vi pagAmabhoiNo, na baMbhayArissa hiyAya kassaI // 11 // yathA davAgni pracurendhane vane, samAruto nopazamamupaiti / evamindriyAgnirapi prakAmabhojinaH, na brahmacAriNo hitAya kasyacit // 11 // padArthAnvayaH-jahA-jaise, davaggI-dAvAgni, pauriMdhaNe-pracura IMdhana se yukta, vaNe-vana meM, samAruo-vAyu ke sAtha, novasamaM-upazama ko nahIM, uvei-prApta hotI hai, eviMdiyaggI-usI prakAra indriyarUpa agni, pagAmabhoiNo-ati bhojana karane vAle ko, kassaI-kisI bhI, baMbhayArissa-brahmacArI ko, na hiyAya-hita ke lie nahIM hotii| ... mUlArtha-jaise pracura-IMdhanayukta vana meM vAyusahita utpanna huI dAvAgni upazama ko prApta nahIM hotI arthAt bujhatI nahIM, usI prakAra prakAmabhojI arthAt vividha prakAra ke rasayukta padArthoM ko bhogane vAle kisI bhI brahmacArI kI indriyarUpa agni zAnta nahIM hotii| TIkA-pramANa se adhika rasa vAle AhAra ke karane se sAdhu kA kyA ahita hotA hai, prastuta gAthA meM dRSTAnta ke dvArA isI bhAva ko vyakta kiyA gayA hai| jaise IMdhana-sUkhe hue vRkSoM se bhare hue vana meM vAyu ke dvArA prerita kI gaI dAvAgni zAnta nahIM hotI, usI prakAra sarasa padArthoM kA ati bhojana karane vAle brahmacArI kI indriyarUpa agni bhI zAnti ko prApta nahIM hotii| tAtparya yaha hai ki jaise vAyu ke sAtha milane se vana meM lagI huI agni zIghra zAnta nahIM hotI, usI taraha indriyoM ke dvArA viSaya-vAsanA kI pUrti ke lie jo rAga utpanna hotA hai, vaha pramANa se adhika sarasa AhAra karane vAle brahmacArI ke lie hitakara nahIM hotaa| jisa prakAra dAvAnala vana kA dAha kara detA hai, usI prakAra yaha indriyajanya rAga, dharmarUpa ArAma ko bhasmasAt kara detA hai| evaM jaise pracura IMdhana aura vAyu kI sahAyatA se vaha dAvAnala pracaMDa ho jAtA hai, usI prakAra snigdha aura ati AhAra bhI brahmacArI kI indriyAgni ko pracaNDa kara detA hai| isase siddha huA ki brahmacArI ko apane brahmacarya kI rakSA ke lie praNIta aura ati mAtrA meM AhAra karanA ucita nhiiN| aba rAga ke tyAga karane vAle vyakti ke anya kartavya kA varNana karate hue zAstrakAra kahate haiM ki vivittasejjAsaNajaMtiyANaM, omAsaNANaM damiiMdiyANaM / / na rAgasattU dharisei cittaM, parAio vAhirivosahehiM // 12 // viviktazayyAsanayantritAnAm, avamAzanAnAM damitendriyANAm / - na rAgazatrurdharSayati cittaM, parAjito vyAdhirivauSadhaiH // 12 // padArthAnvayaH-vivitta-strI, pazu Adi se rahita, sejjAsaNa-zayyA aura Asana se, jaMtiyANaM-niyaMtrita, omAsaNANaM-alpAhArI-avamaudarya-tapa karane vAloM aura, damiiMdiyANaM-indriyoM uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 224] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA damana karane vAloM ke, rAgasattU-rAgarUpa zatru, cittaM-citta ko, na dharisei-dharSita nahIM karatA, osahehiM-auSadhiyoM se, vAhi-vyAdhi, iva-jaise, parAio-parAjita huii| ___mUlArtha-jaise uttama auSadhiyoM se parAjita huI vyAdhi punaH AkramaNa nahIM karatI, usI prakAra ekAnta aura zuddha vasatI meM rahane vAle, alpAhArI aura indriyoM kA damana karane vAle puruSoM ke citta ko yaha rAgarUpa zatru dharSita nahIM kara sktaa| TIkA-rAgarUpa zatru kA kina puruSoM para AkramaNa nahIM hotA, prastuta gAthA meM dRSTAnta ke dvArA isI bhAva ko vyakta kiyA hai| jina mahApuruSoM ne strI, pazu aura napuMsaka Adi se rahita nirdoSa sthAna kA sevana kiyA hai, jo sadA alpa AhAra karane vAle haiM aura jinhoMne apanI indriyoM para kAbU pA liyA hai, aise mahAtmA janoM para isa rAgarUpa zatru kA AkramaNa nahIM hotA arthAt aise puruSoM kA yaha parAbhava nahIM kara sktaa| isa viSaya ko dRSTAnta ke dvArA aura bhI spaSTa kara diyA gayA hai| arthAt jaise uttama auSadhiyoM ke upayoga se parAjita huA roga phira se AkramaNa nahIM karatA, isI prakAra ukta rIti se saMyamarUpa auSadhi ke sevana se rAgarUpa zatru bhI parAjita hotA huA phira se AkramaNa karane kI zakti nahIM rkhtaa| sArAMza yaha hai ki ekAnta zayana, ekAnta Asana, svalpAhAra aura indriyoM ke damana se parAjita hue ye rAgAdi doSa isa AtmA ko kucha bhI hAni nahIM pahuMcA skte| yahAM para gAthA meM artharUpa se diyA gayA 'niyaMtrita' zabda sAdhu ko niyamabaddha rahane kI sUcanA karatA hai| ___ jo sAdhu ina pUrvokta niyamoM kA yathAvidhi pAlana nahIM karate, unako kyA doSa hotA hai, aba isa viSaya meM kahate haiM- . . jahA birAlAvasahassa mUle, na mUsagANaM vasahI pasatthA / emeva itthInilayassa majjhe, na baMbhayArissa khamo nivAso // 13 // yathA biDAlAvasathasya mUle, na mUSakANAM vasatiH prazastA / evameva strInilayasya madhye, na brahmacAriNaH kSamo nivAsaH // 13 // padArthAnvayaH-jahA-jaise, birAlAvasahassa-biDAla-bastI ke, mUle-samIpa meM, mUsagANaM-mUSakoM kI, basahI-vasatI, na pasatthA-prazasta nahIM hai, emeva-isI prakAra, itthInilayassa-strI ke nivAsa ke, majjhe-madhya meM, baMbhayArissa-brahmacArI kA, nivAso-nivAsa, na khamo-yukta nhiiN| mUlArtha-jaise billiyoM ke sthAna ke pAsa mUSakoM (cUhoM) kA rahanA prazasta-yogya nahIM, usI prakAra striyoM ke sthAna ke samIpa brahmacArI ko nivAsa karanA ucita nahIM hai| ___TIkA-jaise biDAla-billA-mArjAra ke samIpa rahane se mUSakoM ko hAni pahuMcane kI saMbhAvanA hotI hai, usI prakAra striyoM kI vasatI meM rahane se brahmacArI ko bhI hAni pahuMcane kI saMbhAvanA rahatI hai, isalie usakA vahAM para rahanA ThIka nhiiN| striyoM ke sAtha paraspara ke saMbhASaNa aura milApa meM usake brahmacarya meM doSa lagane kI hara samaya zaMkA banI rahatI hai tathA alpasattva vAle jIva ke patita hone kI adhika saMbhAvanA rahatI hai, ataH brahmacarya kI rakSA meM sAvadhAna rahane vAlA sAdhu inake saMsarga meM Ane uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 225] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA kabhI sAhasa na kre| yahAM para 'Avasaha'-Avasatha-zabda Azraya vA vasatI kA vAcaka hai| jisa prakAra billI ke samIpa cUhoM kA rahanA hitakara nahIM, usI prakAra strI Adi ke samIpa basanA brahmacArI ke lie bhI aneka prakAra ke doSoM ko utpanna karane vAlA hai, yaha bhAva prazasta zabda se vyakta hotA hai| vivikta sthAna meM rahate hue sAdhu kI dRSTi yadi strI para par3a jAe, to usa samaya bhI usako mana se dekhane kI icchA na karanI caahie| aba isI viSaya kA varNana karate hue zAstrakAra kahate haiMna rUva-lAvaNNavilAsahAsaM, na jaMpiyaM iMgiyapehiyaM vA / itthINa cittaMsi nivesaittA, daLaM vavasse samaNe tavassI // 14 // na rUpalAvaNyavilAsahAsyaM, na jalpitamiMgitaM prekSitaM vA / strINAM citte nivezya, draSTuM vyavasyecchmaNastapasvI // 14 // __ padArthAnvayaH-na-na to, rUvalAvaNNavilAsahAsaM-rUpa, lAvaNya, vilAsa aura hAsya ko, na-nAhi, jaMpiyaM-priya bolanA Adi, iMgiyaM-iMgita, vA-athavA, pehiyaM-kaTAkSapUrvaka dekhane ko, itthINa-striyoM ke, cittaMsi-citta meM, nivesaittA-sthApanA karake, daTuM-dekhane ko, vavasse-adhyavasAya kare, tavassI-tapasvI, smnne-shrmnn| mUlArtha-tapasvI sAdhu striyoM ke rUpa, lAvaNya, vilAsa, hAsya, priya bhASaNa, iMgita aura kaTAkSa-pUrvaka avalokana ityAdi bAtoM ko citta meM sthApita karake, aho ! yaha kaisI sundarI hai ! isa prakAra ke adhyavasAya arthAt vicAra ko dhAraNa na kre| TIkA-prastuta gAthA meM strI ke saMga mAtra kA tyAga karane ke atirikta unake hAva-bhAva Adi ko dekhane kA bhI yati ko niSedha kiyA gayA hai| yathA-striyoM ke sundara aMgoM, netroM aura mana ko prasanna karane vAle viziSTa prakAra ke vastroM aura AbhUSaNoM tathA sundara komala, manohara bhASaNoM aura vividha prakAra kI zArIrika ceSTAoM aura kaTAkSapUrvaka-avalokana karane Adi ke hAva-bhAvayukta dRzyoM ko dekhakara aura unako apane citta meM sthApita karake yaha kahanA ki "aho ! yaha strI kaisI sundara hai, isake zarIra kI racanA kitanI manohara hai tathA isakA vilAsa bhI kitanA priya hai !" isa prakAra ke vicAroM ko tapasvI sAdhu kabhI mana meM na laae| kAraNa yaha hai ki isa prakAra ke vicAroM se mana meM kAmavikAroM kI vizeSa utpatti hotI hai, aura unakA nivAraNa karanA atIva kaThina ho jAtA hai| isalie sAdhu prathama to strI ko dekhe hI nahIM aura yadi daivayoga se usa para dRSTi par3a bhI jAe to usake rUpa-lAvaNyAdi ko mana se dekhane kI ceSTA na kare, arthAt usameM kisI prakAra se Asakta hone kI ceSTA na kre| yadyapi netroM kA dekhanA eka prakAra kA svabhAva hai, tathApi sAdhAraNarUpa se kisI padArtha kA dRSTigocara honA aura Asakti-pUrvaka dekhane kA prayatna karanA, isameM rAta-dina kA antara hai| prathama prakAra uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 226 ] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke dekhane meM to kisI prakAra ke karmabandha kI saMbhAvanA nahIM hotI aura dvitIya prakAra ke arthAt rAga- pUrvaka dekhane se karmoM kA bandha avazya hotA hai, ataH zAstrakAroM ne brahmacArI ke lie strI - rUpa ko dekhane kA jo niSedha kiyA hai vaha rAga- pUrvaka dekhane kA niSedha hai| aba phira isI viSaya meM kahate haiM, yathA adaMsaNaM ceva apatthaNaM ca, aciMtaNaM ceva akittaNaM ca / itthIjaNassAriyajhANajuggaM, hiyaM sayA baMbhavae rayANaM // 15 // adarzanaM caivAprArthanaM ca, acintanaM caivAkIrtanaM ca / strIjanasyAryadhyAnayogyaM hitaM sadA brahmavrate ratAnAm // 15 // . padArthAnvayaH - adaMsaNaM-na dekhanA, apatthaNaM-prArthanA na karanA, ca- tathA, aciMtaNaM-cintana na karanA, ca-phira, akittaNaM kIrtana na karanA, itthIjaNassa - strI jana kA, AriyajhANa- Arya-dhyAna meM, juggaM-yoga- jor3anA, hiyaM-hitarUpa, sayA - sadA hai, baMbhavae- brahmacarya vrata meM, rayANaM- ratoM ko, ca - samuccaya meM, eva - avadhAraNa meM / mUlArtha - brahmacarya vrata meM sadA anurakta rahane vAloM kA Arya-dhyAnayogya parama hita isI meM hai ki ve strI-janoM kA avalokana, unase kisI prakAra kI prArthanA, unakA cintana aura kIrtana na kreN| TIkA - prastuta gAthA meM striyoM ke rAga- pUrvaka avalokana, unameM viSaya Adi kI prArthanA, unake rUpa-lAvaNya kA cintana aura unake saundarya Adi ke varNana kA niSedha kiyA gayA hai| striyoM ke darzana, milana, cintana aura kIrtana se hRdaya meM kAmavikAra kA utpanna honA eka svAbhAvika-sI bAta hai tathA kAmavikAra se brahmacarya kA vyAghAta honA bhI asvAbhAvika nahIM, isalie brahmacarya vrata kA pAlana karane vAle sAdhaka ko ina saba vighnoM ko jItakara Arya-dhyAna, arthAt dharma- dhyAna meM apane mana ko lagAnA hI sarva prakAra se hitakara hai, yahI isa gAthA kA tAtparya hai / kisI-kisI prati meM 'baMbhacere- brahmacarye' aisA pATha bhI dekhane meM AtA hai parantu vaha pATha hone para bhI artha meM antara nahIM ho paataa| aba saMyama meM sadA dRr3ha rahane vAle samartha sAdhu ko bhI vivikta sthAna meM hI rahane kI zAstrakAra AjJA dete hue kahate haiM, yathA kAmaM tu devIhiM vibhUsiyAhiM, na cAiyA khobhaiuM tiguttA / tahA vi egaMtahiyaM ti naccA, vivittavAso muNiNaM pasattho // 16 // kAmaM tu devIbhirvibhUSitAbhiH, na zaMkitaH kSobhayituM triguptAH / tathApyekAntahitamiti jJAtvA, viviktavAso munInAM prazastaH // 16 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [227] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH-kAmaM-ati vA anumata, devIhiM- deviyAM, vibhUsiyAhiM- veSa-bhUSA se yukta, na cAiyA- samartha nahIM ho sakIM, khobhai - kSubdha karane ko saMyama se girAne ko, tiguttA- mana, vacana aura zarIra se gupta haiM, tahA vi- to bhI, egaMtahiyaM - ekAnta hita, ti- isa prakAra, naccA - jAnakara, vivittavAso-ekAnta-vAsa hI, muNiNaM-muniyoM ke lie, pasattho - prazasta hai| mUlArtha - mana, vacana aura kAyA se gupta rahane vAle jisa parama saMyamI sAdhu ko veSa-bhUSA se yukta devAMganAeM bhI kSubdha nahIM kara sakatIM, arthAt saMyama se girA nahIM sakatIM, aise sAdhu ke lie bhI ekAntavAsa hI parama hitakArI hai, aisA jAnakara sAdhu ko ekAnta sthAna arthAt strI Adi se rahita sthAna meM hI nivAsa karanA zreSTha hai| TIkA - prastuta gAthA meM parama saMyamI arthAt sumeru kI bhAMti saMyama meM sthira rahane vAle muniyoM ko bhI ekAntavAsa hI karane kA jo upadeza diyA gayA hai, usakA tAtparya sAdhAraNa saMyama rakhane vAle muniyoM ko saMyama meM sthira karane aura loka - maryAdA ko surakSita rakhane meM hai, kyoMki kSudra jIvoM kA mana nikRSTa kAryoM meM zIghra hI pravRtta ho jAtA hai, aura unakI mAnasika pravRttiyoM meM antara Ate bhI kucha dera nahIM lagatI, ataH parama saMyamI ko bhI zAstravihita ekAntavAsa rUpa maryAdA kA pAlana karanA Avazyaka hai, yaha bhI isase dhvanita kiyA gayA hai| api zabda se mAnuSI striyoM se rahita sthAna kA bhI grahaNa kara lenA caahie| isa sAre kathana kA tAtparya yaha hai ki jisa muni ko mAnaviyoM kA to kahanA hI kyA hai, devAMganAeM bhI mohita nahIM kara sakatIM, arthAt saMyama se calAyamAna nahIM kara sakatIM - aise parama yogI muni ko bhI strI, pazu Adi se rahita ekAnta sthAna meM hI nivAsa karane kI tIrthaMkara aura gaNadhara devoM ne AjJA dI hai| jaba aise muni kA hita bhI ekAnta nivAsa meM hI hai to sAmAnya sAdhuoM ko to vivikta sthAna ke sevana kA dhyAna avazya hI rakhanA cAhie, arthAt unako to kabhI bhI isa AjJA kI avahelanA nahIM karanI caahie| vAstava meM muniyoM kA nivAsa prAyaH nirjana pradezoM meM hI honA cAhie, isI meM unakA kalyANa hai| aba strI-tyAga kI duSkaratA ke viSaya meM kahate haiM mokkhAbhikaMkhissa u mANavassa, saMsArabhIrussa Thiyassa dhamme / neyArisaM duttaramatthi loe, jahitthio bAlamaNoharAo // 17 // mokSAbhikAMkSiNastu mAnavasya, saMsArabhIroH sthitasya dharme / ++ naitAdRzaM dustaramasti loke, yathA striyo bAlamanoharAH // 17 // padArthAnvayaH - mokkhAbhikaMkhissa - mokSa ke abhilASI, mANavassa- manuSya ko, saMsArabhIrussa-saMsAra se Darane vAle ko, dhamme-dharma meM, Thiyassa-sthita ko, eyArisaM - isake samAna, duttaraM - dustara kArya, loe - loka meM, na- nahIM, atthi - hai, jaha-jaise, itthio - striyAM haiM, bAlamaNoharAo- bAla jIvoM ke mana ko harane vAlI, u-vitarka meM / uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 228] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlArtha-mokSa kI abhilASA rakhane vAle saMsAra-bhIru aura dharma meM sthita rahane vAle puruSoM ke lie bhI isa loka meM itanA kaThina aura koI kAma nahIM jitanA ki bAlajIvoM ke mana ko harane vAlI striyoM kA tyAga karanA kaThina hai| TIkA-isa gAthA meM alpa sattva vAle sAdhakoM ke lie striyoM kA tyAga karanA atyanta kaThina hai, isa viSaya kI carcA kI gaI hai| jo AtmAeM mukti kI icchA rakhane vAlI haiM, cAra gatirUpa saMsAra-bhramaNa se chUTane kI abhilASA rakhane vAlI haiM aura zrutAdi dharmoM meM sadA sthiti karane vAlI haiM, unake lie bhI strI-tyAga ke samAna jagata meM koI dustara kArya nahIM hai| tAtparya yaha hai ki jaise anya padArtha sukha pUrvaka tyAge jA sakate haiM vaise bAla-jIvoM ke mana ko harane vAlI striyoM kA tyAga karanA sukara nahIM, kintu atyanta kaThina hai| bAla-jIvoM arthAt nirvivekI janoM ke mana ko hara lene kI zakti rakhane ke kAraNa striyoM ko bAlamanoharA kahA gayA hai| strI-saMga ke tyAga se kisa guNa kI prApti hotI hai, aba isa viSaya meM kahate haiM ee ya saMge samaikkamittA, suhattarA ceva bhavaMti sesaa| jahA mahAsAgaramuttarittA, naI bhave avi gaMgAsamANA // 18 // etAMzca saGgAn samatikramya, sukhottarAzcaiva bhavanti zeSAH / yathA mahAsAgaramuttIrya, nadI bhavedapi gaMgAsamAnA // 18 // padArthAnvayaH-ee-yaha pUrvokta, ya-strI Adi ke, saMge-saMga ko, samaikkamittA-samatikrama karake, sesA-zeSa padArtha, suhuttarA-sukhottara, bhavaMti-ho jAte haiM, ca-eva-prAgvat, jahA-jaise, mahAsAgaraM-mahAsAgara ko, uttarittA-tairakara, naI-nadI sukhottara, bhave-ho jAtI hai, avi-saMbhAvanA meM hai, gaMgAsamANA-gaMgA ke smaan| ___ mUlArtha-isa pUrvokta strI-prasaMga kA ullaMghana karake zeSa padArtha aise sukhottara ho jAte haiM, jaise mahAsAgara ko taira kara gaMgA samAna nadiyAM sukhottara arthAt sukha se pAra karane yogya ho jAtI haiN| .. TIkA-isa gAthA meM isa bAta kA varNana kiyA gayA hai ki jaise svayaMbhU-ramaNa samudra kA tairanA atyanta kaThina hai, usI prakAra striyoM ke saMga kA parityAga karanA bhI nitAnta kaThina hai| ataH jina mahAtmAoM ne striyoM ke saMga ko chor3a diyA hai unake lie anya dravyAdika padArthoM ko chor3anA koI dustara kArya nahIM raha jaataa| kAraNa yaha hai ki striyAM atyanta rAga kA kAraNabhUta mAnI gaI haiM, jaba inhIM kA parityAga kara diyA taba anya padArthoM kA parityAga to sukara hI ho jAtA hai| jisa AtmA ne apanI 1. isI bhAva se milatI-julatI eka gAthA sUtrakRtAMgasUtra meM bhI AtI hai| yathA jahA naI veyaraNI, duttarA iha sNmyaa| evaM logasi nArIo duttarA amaImayA // [adhyA0 3 udde0 3 gA. 16] uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 229] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhujAoM se svayaMbhU-ramaNa samudra ko pAra kara liyA usake lie gaMgA-samAna kSudra nadiyoM kA pAra karanA koI kaThina kAma nahIM hotaa| tAtparya yaha hai ki strI-saMga kA anta:karaNa se parityAga karanA mAno bhujAoM dvArA samudra kA pAra karanA hai, arthAt atyanta kaThina kArya hai| sArAMza yaha hai ki viSaya-rAga ke parityAga se anya snehAdi rAgoM kA sukha-pUrvaka tyAga kiyA jA sakatA hai, isalie saMyamazIla sAdhu ko sabase prathama viSayarAga kA hI tyAga karanA caahie| isI hetu se pichalI tIna gAthAoM meM kAma-rAga kA prabalatA se niSedha kiyA gayA hai| aba kAma-rAga ko duHkha kA eka mAtra kAraNa batAte hue sUtrakAra kahate haiM kikAmANugiddhippabhavaM khu dukkhaM, savvassa logassa sadevagassa / jaM kAiyaM mANasiyaM ca kiMci, tassaMtagaM gacchai vIyarAgo // 19 // kAmAnugRddhi-prabhavaM khalu duHkhaM, sarvasya lokasya sadevakasya / .. yatkAyikaM mAnasikaM ca kiMcit, tasyAntakaM gacchati vItarAgaH // 19 // * padArthAnvayaH-kAmANugiddhippabhavaM-kAma kI satata abhilASA se utpanna hotA hai, khu-nizcayArthaka hai, dukkhaM-duHkha, savvassa-sarva, logassa-loka ko, sadevagassa-devoM ke sAtha, jaM-jo, kAiyaM-kAyA ke roga, ca-aura, mANasiyaM-mAnasika pIr3A, kiMci-kiMcit mAtra bhI hai, tassaMtagaM-usake anta ko, gacchai-prApta karatA hai, vIyarAgo-vItarAga puruss| . . mUlArtha-kAma kI nirantara abhilASA se duHkha kI utpatti hotI hai tathA devoM sahita sarva loka meM jitane bhI zArIrika aura mAnasika duHkha haiM, vItarAga puruSa unakA bhI anta kara detA hai| TIkA-loka meM yAvanmAtra kAyika aura mAnasika duHkha haiM ve saba kAma-bhogoM meM mUrchita hone vAle vyaktiyoM ko hI prApta hote haiN| kAraNa yaha hai ki sarva prakAra ke duHkhoM kA mUla kAraNa kAmabhoga hI haiN| isa kAma-bhogAdi se deva, manuSya aura tiryak Adi jitane bhI jagat ke jIva haiM ve saba duHkhI ho rahe haiM, ata: jisa AtmA ne ina kAma-bhogAdi ko sarvathA chor3a diyA hai aisA vItarAga puruSa hI saMsAra ke samasta duHkhoM kA anta kara sakatA hai, arthAt usako kisI prakAra kA bhI zArIrika vA mAnasika du:kha nahIM hotaa| ___ jaba ki kAma-bhogAdi kA sukha se upabhoga kiyA jAtA hai aura ve bhoga ke samaya sukharUpa pratIta hote haiM, to phira ye duHkha kA kAraNa athavA duHkharUpa kyoM kahe gae haiM? isa prakAra kI zaMkA kA samAdhAna karate hue zAstrakAra kahate haiM ki jahA ya kiMpAgaphalA maNoramA, raseNa vaNNeNa ya bhujjamANA / te khuDDae jIviya paccamANA, eovamA kAmaguNA vivAge // 20 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 230] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathA ca kimpAkaphalAni manoramANi, rasena varNena ca bhujyamAnAni / tAni kSodayanti jIvitaM pacyamAnAni, etadupamAH kAmaguNA vipAke // 20 // padArthAnvayaH - jahA - jaise, kiMpAgaphalA-kiMpAkaphala, maNoramA- mana ko Ananda dene vAle, raseNa-rasaM se, vaNNeNa-varNa se, ya-aura gandhAdi se, bhujjamANA - khAe hue - parantu, te - ve, khuDDae - vinAza kara dete haiM, jIviya-jIvana kA, paccamANA - pariNata hote hue, eovamA-yahI upamA, vivAge-vipAka meM arthAt pariNAma meM, kAmaguNA - kAmaguNoM kI hai| mUlArtha - jaise kiMpAka - vRkSa ke rasa aura varNAdi se yukta sundara phala khAne ke anantara jIvana kA vinAza kara dete haiM, isI prakAra vipAka meM kAma-bhogAdi ko bhI jAnanA caahie| TIkA-jaise kiMpAka-vRkSa ke phala dekhane meM sundara aura rasa meM madhura tathA khAne meM svAdu aura sugandhiyukta hote haiM, parantu bhakSaNa karane ke anantara ve prANoM kA haraNa kara lete haiM, isI prakAra kAmabhogAdi viSaya bhogakAla meM to sukhaprada hote haiM, parantu pariNAma meM ve duHkhaprada huA karate haiM, arthAt narakAdi gatiyoM meM le jAkara mahAn kaSTa ke dene vAle hote haiN| tAtparya yaha hai ki jaise kiMpAkaphala dekhane meM sundara aura khAne meM madhura hotA huA bhI prANoM kA saMhAraka hotA hai, usI bhAMti kAma bhogAdi viSaya bhI Arambha meM sukha dene vAle pratIta hote haiM, kintu pariNAma meM ye atyanta kaSTa dene vAle haiM, ataH sukha ke sAdhana athavA sukharUpa nahIM ho skte| isa prakAra rAga ke viSaya meM heyopAdeya kA vicAra karane ke anantara aba rAga aura dveSa donoM ke viSaya meM kahate haiM, yathA je iMdiyANaM visayA maNunnA, na tesu bhAvaM nisire kayAi / na yAmaNunnesu maNaM pi kujjA, samAhikAme samaNe tavassI // 21 // ye indriyANAM viSayA manojJA:, na teSu bhAvaM nisRjet kadApi / na cAmanojJeSu mano'pi kuryAt, samAdhikAmaH zramaNastapasvI // 21 // padArthAnvayaH-je-jo, iMdiyANaM - indriyoM ke, visayA - viSaya, maNunnA-manojJa haiM, tesu-unameM, bhAvaM-rAgabhAva, kayAi-kadAcit, na nisire- na kare, ya-aura, amaNunnesu-amanojJa viSayoM meM, maNaM pi-mana se bhI dveSa, na kujjA-na kare, samAhikAme - samAdhi kI icchA rakhane vAlA, samaNe - zramaNa, tavassI - tapasvI / mUlArtha - samAdhi kI icchA rakhane vAlA tapasvI zramaNa indriyoM ke jo manojJa viSaya haiM unameM rAgabhAva kadApi na kare aura jo amanojJa viSaya haiM unameM mana se bhI dveSa na kare / TIkA - prastuta gAthA meM pAMcoM indriyoM ke zabdAdi manohara viSayoM meM rAga aura amanohara viSayoM meM dveSa, ina donoM kA hI tyAga karanA batAyA gayA hai| kAraNa yaha hai ki inake tyAga ke binA tapasvI sAdhu uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [231] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko samAdhi kI prApti nahIM ho sktii| isa prakAra jaba indriya-janya viSayoM meM rAga kA tyAga kara diyA to phira unameM pravRtti nahIM hotI tathA apriya viSaya meM dveSa ke tyAga se kaSAyoM kI nivRtti ho jAtI hai evaM jaba rAga aura dveSa kI nivRtti ho gaI taba citta kI ekAgratArUpa samAdhi kI prApti ho jAtI hai| tAtparya yaha hai ki mana kI AkulatA ke kAraNa rAga aura dveSa utpanna hote haiM, unake nivRtta hone se mana meM nirAkulatA aura svasthatA A jAtI hai| vahI samAdhi hai, isIlie samAdhi kI icchA rakhane vAlA tapasvIzramaNa apane mana meM priya aura apriya viSayoM meM rAga-dveSa ke bhAvoM ko kadAcit bhI na Ane de| aba isI viSaya ko spaSTa karate hue zAstrakAra kahate haiM ki cakkhussa rUvaM gahaNaM vayaMti, taM rAgaheuM tu. maNunnamAhu / taM dosaheuM amaNunnamAhu, samo ya jo tesu sa vIyarAgo // 22 // cakSuSo rUpaM grahaNaM vadanti, tad rAgahetuM tu manojJamAhuH / tad (rUpaM) dveSahetumamanojJamAhuH, samazca yasteSu sa vItarAgaH // 22 // padArthAnvayaH-cakkhussa-cakSu ko, rUvaM-rUpa kA, gahaNaM-grahaNa karane vAlA, vayaMti-kahate haiM, taM-vaha, rAgaheuM-rAga kA hetu, tu-to, maNunnaM-manojJa, Ahu-kahA hai, taM-vaha, amaNunnaM-amanojJa rUpa, dosaheuM-dveSa kA hetu, Ahu-kahA hai, ya-tathA, jo-jo, tesu-ina donoM meM, samo-samabhAva rakhatA hai, sa-vaha, vIyarAgo-vItarAga hai| . mUlArtha-cakSu rUpa kA grahaNa karatA hai, rUpa yadi sundara hai to vaha rAga kA hetu ho jAtA hai aura asundara hone para dveSa kA kAraNa bana jAtA hai| jo ina donoM prakAra ke rUpoM meM samabhAva rakhatA hai vahI vItarAga hai| TIkA-isa gAthA meM cakSu ke dvArA grahaNa kie gae rUpa kI sundaratA aura asundaratA ko rAga-dveSa kA kAraNa batAte hue usameM sama-bhAva rakhane kA upadeza diyA gayA hai| sUtrakAra kA tAtparya yaha hai ki cakSu dvArA jo rUpa grahaNa kiyA jAtA hai usakI manoharatA rAga ke utpAdana kA kAraNa hai| rUpa kI vikRti se dveSa kI utpatti hotI hai, parantu jo mahAtmA ina donoM prakAra ke arthAt sundara aura asundara donoM prakAra ke rUpoM ko AMkhoM se dekhatA huA bhI apane anta:karaNa meM kisI prakAra ke rAga athavA dveSa ke bhAva ko nahIM Ane detA, apitu donoM meM sama bhAva rakhatA hai vahI vItarAga hai| kAraNa yaha hai ki jaba usane donoM meM samAna bhAva dhAraNa kara liyA taba usakI AtmA meM kisI prakAra ke harSa athavA zoka kA AvirbhAva nahIM hotA, arthAt vaha inase vimukta ho jAtA hai| jisa AtmA meM rAga aura dveSa kI pariNati vidyamAna hai usako priya padArtha se rAga aura apriya ke saMyoga se dveSa kA honA svAbhAvika hai, isalie cakSugRhIta rUpa kI priyatA aura apriyatA meM sama bhAva rakhane vAlA hI nirAkula athavA sukhI rahatA hai jisako ki dUsare zabdoM meM vItarAga kahate haiN| aba ukta viSaya ko phira se aura spaSTa karate hue zAstrakAra kahate haiM ki rUvassa cakkhaM gahaNaM vayaMti, cakkhussa rUvaM gahaNaM vayaMti / rAgassa heuM samaNunnamAhu, dosassa heu amaNunnamAhu // 23 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 232] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpasya cakSuAhakaM vadanti, cakSuSo rUpaM grAhyaM vadanti / * rAgasya hetuM samanojJamAhuH, dveSasya hetumamanojJamAhuH // 23 // padArthAnvayaH-rUvassa-rUpa kA, cak-cakSu ko, gahaNaM-grahaNa karane vAlA, vayaMti-kahate haiM, cakkhussa-cakSu ke lie, rUvaM-rUpa ko, gahaNaM-grAhya, vayaMti-kahA jAtA hai, rAgassa heuM-rAga kA hetu, samaNunnaM-manojJa, Ahu-kahA hai, dosassa heuM-dveSa kA hetu, amaNunnaM-amanojJa ko, AhukahA hai| mUlArtha-rUpa ko cakSu grahaNa karatA hai aura cakSu ke lie rUpa grahaNa karane yogya hotA hai, arthAt cakSu rUpa kA grahaNa karane vAlA aura rUpa cakSu kA grAhya hai| priya rUpa rAga kA hetu hotA hai aura apriya rUpa dveSa kA kAraNa haA karatA hai| __TIkA-prastuta gAthA meM rUpa aura cakSu kA grAhya-grAhakabhAva sambandha batAyA gayA hai| kAraNa yaha hai ki na to grAhya ke binA grAhakabhAva ho sakatA hai aura na hI grAhaka ke binA grAhyabhAva raha sakatA hai. isalie ina donoM kA Apasa meM upakArya-upakAraka-bhAva sambandha hai| isase siddha huA ki jaise cakSu-grAhya rUpa rAga-dveSa kA kAraNa hai, usI prakAra rUpagrAhaka cakSu bhI rAga-dveSa kI utpatti kA kAraNa hai, ataH jaba cakSu priya rUpa ke sAtha sambandha karatA hai taba rAga ko utpanna karane vAlA hotA hai aura jaba usakA sambandha apriya rUpa se hotA hai taba vaha dveSa kA utpAdaka bana jAtA hai| isa prakAra rUpa aura cakSu donoM hI rAga-dveSa ke utpAdaka batalAe gae haiN| isa rIti se prastuta gAthA meM rAga aura dveSa kA parityAga karake samabhAva meM sthira rahakara samAdhi aura vItarAgatA kI prApti ke lie cakSu-indriya aura rUpa donoM para niyantraNa rakhane kA upadeza diyA gayA hai| aba zAstrakAra rAga-dveSa kA tyAga karane arthAt unameM atyanta Asakta hone se isa jIva kI jo dazA hotI hai usakA varNana karate hue kahate haiM rUvesu jo giddhimuvei tivvaM, akAliyaM pAvai se viNAsaM / rAgAure se jaha vA payaMge, Aloyalole samuvei maccaM // 24 // rUpeSu yo gRddhimupaiti tIvrAm, akAlikaM prApnoti sa vinAzam / rAgAturaH sa yathA vA pataGgaH, AlokalolaH samupaiti mRtyum // 24 // padArthAnvayaH-rUvesu-rUpoM meM, jo-jo, giddhiM-rAga, tivvaM-tIvra, uvei-prApta karatA hai, akAliyaM-akAla meM, se-vaha, viNAsaM-vinAza ko, pAvai-pAtA hai, rAgAure-rAga se Atura huA, se-vaha, jaha-yathA-jaise, payaMge-pataMga-zalabha, Aloyalole-prakAza meM Asakta, maccuM-mRtyu ko, samuvei-prApta karatA hai, vA-evArthaka hai| mUlArtha-Aloka-lampaTa prakAza meM Asakta pataMga rUpa ke rAga meM Atura hokara jaise mRtyu ko prApta ho jAtA hai, vaise hI rUpa meM atyanta Asakti rakhane vAlA jIva akAla meM hI vinAza ko prApta ho jAtA hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 233] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA - prastuta gAthA meM rUpAdi viSayaka atyanta Asakti hone se jo pariNAma nikalatA hai usakA digdarzana karAyA gayA hai| zAstrakAra kahate haiM ki jo vyakti rUpAdi ke viSaya meM atyanta gRddhi rakhatA hai, vaha akAla meM hI vinAza ko prApta ho jAtA hai, arthAt rAga kI tIvratA ke kAraNa usakA bahuta zIghra vinAza ho jAtA hai| yadyapi Ayu-karma apane niyata samaya para hI pUrNa hotA hai, tathApi sopakrama aura vyavahAranaya kI dRSTi se yaha kathana kiyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki upakrama kI apekSA se aura vyavahAra kI dRSTi se akAla-mRtyu kA honA saMbhava mAnA gayA hai| ukta viSaya para dRSTAnta dete hue kahate haiM ki jaise rUpaviSayaka utkaTa rAMga rakhane vAlA pataMgA agni- zikhA meM jala maratA hai arthAt rUpa meM atyanta mUrchita hone ke kAraNa dIpta zikhA ko pakar3ane jAtA huA svayaM usameM bhasma ho jAtA hai, isI prakAra rUpAdi meM mUrchita hone vAlA jIva bhI akAla meM hI mRtyu kA grAsa bana jAtA hai| jo vyakti rUpAdi viSayoM meM sAmAnya arthAt maMda rAga bhI rakhane vAle haiM ve nAnA prakAra ke klezoM aura kaSToM kA sAmanA karate haiN| isalie rUpAdiviSayaka rAga kA sarvathA tyAga kara denA hI mumukSu janoM ke lie atyanta lAbha kA hai| aba dveSa ke viSaya meM kahate haiM je yAvi dosaM samuvei niccaM, taMsi kkhaNe se u uvei dukkha / duddatadoseNa saeNa jaMtU, na kiMci rUvaM avarajhaI se // 25 // yazcApi dveSaM samupaiti nityam, tasminkSaNe sa tu samupaiti duHkham / durdAntadoSeNa svakena jantuH, na kiMcidrUpamaparAdhyati tasya / / 25 / / padArthAnvayaH - je-jo, ya-punaH, avi-saMbhAvanA meM, dosaM - dveSa ko samuvei - utpanna karatA hai, niccaM sadaiva, taMsi kkhaNe - usI kSaNa meM, dukkha-du:kha ko, se- vaha, uvei - prApta karatA hai, u meM hai, duddaMtadoseNa - durdAnta doSa se, saeNa - svakRta se, jaMtU - jIva, se usako, kiMci - kiMcinmAtra bhI, rUvaM-kurUpa-kutsitarUpa, na avarajjhaI - aparAdha nahIM karatA - duHkha nahIM detaa| mUlArtha - jo jIva amanojJa rUpa ke viSaya meM sadaiva dveSa karatA hai vaha usI kSaNa duHkha ko prApta ho jAtA hai aura vaha jIva apane hI doSa se duHkhI hotA hai| usameM rUpa kA koI bhI doSa nahIM hai| TIkA- yadi koI jIva apane tIvra bhAvoM se amanojJa rUpa ko dekha kara dveSa ko prApta hotA hai to vaha usI samaya duHkha ko bhI utpanna kara letA hai / tAtparya yaha hai ki " hA ! maiMne isa aniSTa rUpa ko kyoM dekhA!'' isa prakAra ke bhAvoM se usakA mana vyAkula ho uThatA hai aura mana ke vyAkula hone se vANI aura zarIra bhI duHkha se pIr3ita hone lagate haiM / sArAMza yaha hai ki jo jIva apanI cakSuindriya kA damana nahIM karatA vaha apane doSa se yukta huA avazya duHkha pAtA hai / parantu itanA smaraNa rahe ki amano rUpa ne usa-AtmA ko-duHkhI nahIM kiyA, kintu vaha apane hI rAga-dveSayukta bhAvoM se duHkhita hotI hai / kAraNa yaha hai ki rUpa kA AMkhoM meM praviSTa hone kA aura cakSu kA use grahaNa karane kA svabhAva hI uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [234] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, isalie donoM hI duHkha ke mUlotpAdaka nahIM haiN| duHkha kA utpAdaka to AtmA meM utpanna hone vAle rAga-dveSa ke bhAvavizeSa hI haiN| isI abhiprAya se yaha kahA gayA hai ki 'rUpa kA isameM koI aparAdha nahIM hai|' kisI-kisI prati meM 'niccaM' ke sthAna para 'tivvaM'-tIvra-aisA pATha upalabdha hotA hai| ___aba phira isI viSaya meM arthAt rAga-dveSamUlaka anartha aura usake tyAga ke viSaya meM kahate haiM, yathA egaMtaratte ruiraMsi rUve, atAlise se kuNaI paosaM / dukkhassa saMpIlamuvei bAle, na lippaI teNa muNI virAgo // 26 // ekAntarakto rucire rUpe, atAdRze sa karoti pradveSam / duHkhasya sampIDAmupaiti bAlaH, na lipyate tena munirvirAgI // 26 // padArthAnvayaH-egaMtaratte-ekAnta rakta, ruiraMsi-rucira arthAt sundara, rUve-rUpa meM, atAlise-asundara rUpa meM, se-vaha, paosaM-pradveSa, kuNaI-karatA hai, dukkhassa-duHkha ke, saMpIlaM-samUha ko, bAle-bAla jIva, uveI-prApta karatA hai, aparaMca, virAgo-virAgI, muNI-muni, teNa-usase-rAga ke dvArA utpanna hue du:kha se, na lippai-lipta nahIM hotaa| mUlArtha-jo ekAnta manohara rUpa ke viSaya meM anurakta hotA hai tathA asundara rUpa meM pradveSa karatA hai, vaha bAla ajJAnI jIva duHkha-samUha ko prApta karatA hai, parantu vItarAga muni usa duHkha se lipta nahIM hotA, arthAt vItarAga muni ko vaha duHkha prApta nahIM hotaa| TIkA-rAga-dveSa ko duHkha kA kAraNa batAte hue zAstrakAra kahate haiM ki ekAnta sundara rUpa meM anurakta hone vAlA aura kutsita rUpa se dveSa karane vAlA puruSa du:kha ke samudAya ko ekatrita kara letA hai, parantu jo vItarAga muni hai usako kisI prakAra ke duHkha kA samparka nahIM hotaa| tAtparya yaha hai ki rAga-dveSa ke kAraNa se hI du:kha kI utpatti hotI hai aura rAga-dveSa ke anta:karaNa se miTa jAne para tajjanya duHkha kI utpatti nahIM hotI, isalie jisa AtmA meM rAga-dveSa ke bhAva utpanna nahIM hote usako duHkha kA samparka nahIM hotA, arthAt vaha AtmA iSTa-viyoga aura aniSTa saMyoga ke hone para bhI duHkhI nahIM hotI kintu padmapatra kI taraha sadA alipta rahatI hai| rAga hI eka mAtra du:khoM kA mUla srota hai, usI se hiMsAdi aneka prakAra ke AsravoM kI utpatti hotI hai| aba zAstrakAra isI viSaya kA spaSTarUpa se varNana karate haiM, yathArUvANugAsANugae ya jIve, carAcare hiMsai NegarUve / cittehi te paritAvei bAle, pIlei attaTThagurU kiliDhe // 27 // rUpAnugAzAnugatazca jIvAn, carAcarAn hinastyanekarUpAn / citraistAnparitApayati bAlaH, pIDayatyAtmArthaguruH kliSTaH // 27 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 235] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH-rUvANugAsA-rUpa kI AzA ke, aNugae-anugata huA, jIve-jIva, carAcare-cara aura acara prANiyoM kI, hiMsai-hiMsA karatA hai, aNegarUve-aneka prakAra ke, te-una jIvoM ko, cittehi-nAnA prakAra ke, bAle-ajJAnI jIva, paritAvei-paritApa detA hai, pIlei-pIr3A detA hai, attaTTha-AtmA kA artha, gurU-guru hai jisakA, kiliTThe-rAga se pIr3ita huaa| * mUlArtha-rUpa kI AzA ke vaza huA ajJAnI jIva jaMgama aura sthAvara prANiyoM kI nAnA prakAra se hiMsA karatA hai, unako paritApa detA hai tathA apanA hI prayojana siddha karane vAlA rAgI jIva nAnA prakAra se una jIvoM ko pIr3A pahuMcAtA hai| TIkA-rAga kI anarthamUlakatA kA varNana karate hue zAstrakAra kahate haiM ki rUpa kI AzA ke anugata huA jIva jaMgama aura sthAvara prANiyoM kI aneka prakAra se hiMsA karane laga jAtA hai| tAtparya yaha hai ki jaba usakI AtmA manojJa rUpa kI AzA meM laga jAtI hai taba usakI prApti ke lie vaha carAcara prANiyoM kI hiMsA karane meM koI viveka nahIM karatA tathA aneka prakAra se unako paritApa detA hai, kaSTa pahuMcAtA hai aura aneka prakAra kI bAdhAoM kA sthAna banAtA hai, kyoMki vaha svArthI hai, usako kevala apanA hI prayojana siddha karanA iSTa hai, isalie vaha ajJAnI jIva hai| kAraNa yaha hai ki usakI AtmA utkaTa rAga se atyanta vyAkula ho rahI hotI hai| yadyapi paritApa aura pIr3A ye donoM zabda eka hI artha ke bodhaka haiM, tathApi paritApa se sarva deza aura pIr3A se eka deza kA grahaNa karanA yahAM para abhipreta hai| sArAMza yaha hai ki sarva deza meM kaSTa pahuMcAnA paritApa aura eka deza meM kaSTa denA pIr3A hai| gAthA meM diyA gayA 'anekarUpa' pada jAtibheda se jIvoM kI vibhinnatA kA paricAyaka hai, arthAt jAtibheda se bhinna-bhinna jIva aneka prakAra ke kahe gae haiN| aba phira isI viSaya meM kahate haiMrUvANuvAeNa pariggaheNa, uppAyaNe rakkhaNasaMnioge / vae vioge ya kahaM suhaM se, saMbhogakAle ya atittalAbhe // 28 // rUpAnupAtena parigraheNa, utpAdane rakSaNasanniyoge / vyaye viyoge ca kathaM sukhaM tasya, sambhogakAle cAtRptalAbhaH // 28 // padArthAnvayaH-rUvANuvAeNa-rUpaviSayaka rAga hone se, pariggaheNa-mUrchAbhAva se, uppAyaNe-utpAdana meM, rakkhaNe-rakSaNa meM, saMnioge-saMniyoga meM, vae-usake vinAza hone para, ya-aura, vioge-viyoga ke samaya, se-usI rAgI puruSa ko, kaha-kahAM, suha-sukha hai, saMbhogakAle-saMbhogakAla meM, ya-phira, atittalAbhe-atRpta-lAbha hI rahatA hai| mUlArtha-rUpaviSayaka mUrchAbhAva hone se, phira usake utpAdana aura rakSaNa ke saMniyoga meM tathA vinAza aura viyoga meM usa rAgI jIva ko kahAM sukha hai? tathA saMbhogakAla meM vaha atRptalAbha hI rahatA hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [236] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-jo jIva manojJa rUpa meM atyanta Asakta hai usako kisI prakAra se bhI sukha kI prApti nahIM ho sktii| prathama to usake utpAdana aura yatna se rakSaNa karane meM kaSTa hotA hai tathA vinAza athavA viyoga hone meM bhI aMtyanta kleza kA anubhava karanA par3atA hai| itanA hI nahIM, kintu AgAmI kAla meM vaha saMbhoga ke samaya atRpta hI rahatA hai| athavA yoM kaheM ki jisako rUpa dekhane kA vyasana par3a jAtA hai, vaha kabhI bhI tRpti kA lAbha nahIM kara sakatA arthAt tRpta nahIM ho sktaa| isa kathana kA tAtparya itanA hI mAtra hai ki strI-puruSa aura hAthI-ghor3e Adi jitane bhI rUpavAna padArtha haiM unameM Asakta hone vAlA puruSa uttarottara duHkha kA hI upArjana karatA hai tathA rUpAsakta puruSa ko bAra-bAra dekhane para bhI tRpti nahIM ho sktii| isase siddha hotA hai ki rUpaviSayaka mUrchA rakhane vAle puruSa kisI dazA meM bhI sukha kA anubhava nahIM kara skte| aba phira isI viSaya meM kahate haiM rUve atitte ya pariggahami, sattovasatto na uvei tuThiM / atuTThidoseNa duhI parassa, lobhAvile AyayaI adattaM // 29 // rUpe'taptazca parigrahe, sakta upasakto nopaiti tuSTim / atuSTidoSeNa duHkhI parasya, lobhAvila Adatte'dattam // 29 // padArthAnvayaH-rUve-rUpa meM, atitte-atRpta, ya-aura, pariggahami-parigraha meM, sattovasatto-sakta aura upasakta, na uvei-nahIM prApta hotA, tur3hi-tuSTi ko-santoSa ko, atuTThidoseNa-atuSTidoSa se, duhI-du:khI huA, parassa-dUsare kI rUpa vAlI vastu ke viSaya meM, lobhAvile-lobha se vyApta huA, adattaM-adatta ko, AyayaI-grahaNa karatA hai| mUlArtha-rUpa ke viSaya meM atRpta aura parigraha-mUrchA meM atyanta Asakta rahane vAlA puruSa kabhI santoSa ko prApta nahIM hotaa| phira asantoSa ke doSa se duHkhI hotA huA vaha parapadArtha kA lobhI banakara adatta kA bhI grahaNa karane lagatA hai| TIkA-prastuta gAthA meM rAga se utpanna hone vAle anya doSoM kA varNana kiyA gayA hai| rUpa ke viSaya meM atRpta tathA usa manohara rUpa ke viSa meM sAmAnya aura vizeSa rUpa se mUrchita hone vAle puruSa ko santoSa kI prApti nahIM ho sktii| usa asantoSa se du:kha ko prApta huA vaha anya jIvoM ke pAsa upalabdha hone vAle rUpavAn manojJa padArthoM ko lene kI icchA karatA hai aura lobha ke vazIbhUta hone se dUsaroM ke na dene para bhI parapadArthoM ko-prApta karane kA yatna karatA hai| tAtparya yaha hai ki rUpAdi-padArtha-viSayaka atyanta rAga hone se isa jIva meM lobha kI mAtrA adhika bar3ha jAtI hai| usa bar3he hue lobha se AkarSita hokara vaha anya kI vastu ko curA lene meM pravRtta ho jAtA hai arthAt parasambandhI rUpavAn padArthoM kI corI karatA hai| yadyapi parigraha zabda prAyaH dhana kA vAcI hI prasiddha hai, tathApi isa sthAna para usakA mUrchA artha hI abhipreta hai| sArAMza yaha hai ki rUpaviSayaka Asakti rakhane vAlA puruSa jahAM hiMsA meM pravRtta hotA hai, vahAM corI meM bhI usakI pravRtti anivArya-sI ho jAtI hai| yaha rAga se utpanna hone vAlA dUsarA uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 237] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ doSa hai| tRSNAbhibhUtasyAdattahAriNaH, aba rAga se utpanna hone vAle anya doSa kA varNana karate haiMtahAbhibhUyassa adattahAriNo rUve atittassa pariggahe ya / mAyAmukhaM vaDDhai lobhadosA, tatthAvi dukkhA na vimuccaI se // 30 // rUpe tRptasya parigrahe ca / mAyA - mRSA varddhate lobhadoSAt, tatrApi dukhAnna vimucyate saH // 30 // padArthAnvayaH-taNhAbhibhUyassa - tRSNA se parAjita huA, adattahAriNo-corI ko karane vAlA, rUve-rUpa ke viSaya meM, atittassa - atRpta, ya-tathA, paraggahe - parigraha meM atRpta, lobha-dosA-lobharUpa doSa se, mAyAmusaM-mAyA aura mRSAvAda kI, vaDDhai - vRddhi karatA hai, tatthAvi - phira bhI, se - vaha, dukkhA - duHkha se, na vimuccaI - nahIM chUTatA / mUlArtha - tRSNA ke vazIbhUta huA, corI karane vAlA tathA rUpa parigraha meM atRpta puruSa mAyA aura mRSAvAda kI vRddhi karatA hai, parantu phira bhI vaha duHkha se chuTakArA nahIM pAtA / TIkA - prastuta gAthA meM rAga ke kAraNa se bar3hI huI rUpAsakti ke doSoM kA digdarzana karAyA gayA hai| jo puruSa tRSNA ke vazIbhUta ho rahA hai aura adattahArI arthAt cauryakarma meM pravRtta hai tathA rUpa meM atyanta mUrchita ho rahA hai, vaha lobha ke doSa se asatyabhASaNa aura chala-kapaTa kI vRddhi karatA hai arthAt lobha ke vazIbhUta hokara jo usane paravastu kA apaharaNa kiyA hai usako chipAne ke lie chala karatA hai tathA jhUTha bolatA hai| kAraNa yaha hai ki lobhI puruSa apane kie hue duSTa karma ko chipAne ke lie aneka prakAra se chala-kapaTa aura mithyAbhASaNa Adi kA vyavahAra karate hue prAyaH dekhe jAte haiM, parantu aisA karane para bhI ve duHkha se mukta nahIM ho skte| tAtparya yaha hai ki duSTa karma, duSTa karma ke dvArA zAnta nahIM ho sktaa| jaise purISa - viSThA ko purISa se AcchAdita kara dene para bhI usakI durgandha nahIM miTatI, usI prakAra aniSTAcaraNa kI zuddhi bhI dUsare aniSTAcaraNa se nahIM ho sktii| isalie pa-lolupa puruSa apane steyakarma ko asatyabhASaNAdi ke dvArA chipAne kA prayatna karatA huA bhI use pUrNatayA chipA nahIM sakatA, kintu anta meM duHkhoM kA hI bhAjana banatA hai| rUpa aba pUrvokta viSaya ko aura spaSTa karate hue kahate haiM mosassa pacchA ya puratthao ya, paogakAle yaduhI duraMte / evaM adattANi samAyayaMto, rUve atitto duhio aNisso // 31 // mRSAvAkyasya pazcAcca purastAcca, prayogakAle ca duHkhI durantaH / evamadattAni samAdadAnaH, rUpe'tRpto duHkhito'nizraH // 31 // padArthAnvayaH-mosassa-mRSA- jhUTha bolane ke, pacchA - pazcAt, ya - tathA, puratthao - pahale, ya-vA, paogakAle-bolane ke samaya, duhI - du:khI hotA huA, duraMte - duranta jIva, ya - puna:, evaM - isI prakAra, uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [238 ] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adattANi-adattAdAna, samAyayaMto-grahaNa karatA huA, rUve-rUpa ke viSaya meM, atitto-atRpta, duhio-duHkhita hotA hai, annisso-anaashrit| mUlArtha-jIva jhUTha bolane ke pIche athavA pahale tathA bolate samaya duHkhI hotA hai tathA adatta kA grahaNa karatA huA aura rUpaviSayaka atRpti ko prApta hotA huA duHkhI tathA anIzvara hotA hai| TIkA-asatya bhASaNa karane vAlA jIva kisI samaya bhI samAdhi-nirAkulatA ko prApta nahIM hotA, yaha isa gAthA kA bhAva hai| jaise ki asatya bolane ke pIche use pazcAttApa karanA par3atA hai aura asatya bolane se pahale bhI usako bhaya-kaMpAdi avazya utpanna hote haiM tathA asatya bhASaNa ke samaya para bhI vaha nizcinta nahIM hotaa| kAraNa yaha hai ki usako yaha bhaya lagA rahatA hai ki kahIM usakA yaha asatya-bhASaNa vyakta na ho jAe; isalie mRSAvAdI jIva kabhI sukha ko prApta nahIM hotaa| jinase janma aura maraNa kA anta nahIM AtA isa prakAra ke karmoM kA AcaraNa karane vAlA jIva 'duranta' saMjJA vAlA hotA hai| isI prakAra adatta kA grahaNa karane vAlA rUpalolupa jIva bhI kabhI sukhI nahIM ho sktaa| upalakSaNa se maithuna Adi ke sambandha meM bhI isI prakAra se du:kha kA vicAra kara lenaa| evaM asatyabhASI aura cauryakarma meM pravRtti rakhane vAlA rUpalolupa jIva anIzvara arthAt sAhAyya-rahita ho jAtA hai-usakA koI sahAyaka nahIM bntaa| aba prastuta viSaya kA nigamana karate hue zAstrakAra kahate haiM ki rUvANurattassa narassa evaM, katto suhaM hojja kayAi kiMci ? * tatthovabhoge vi kilesadukkhaM, nivvattaI jassa kaeNa dukkhaM // 32 // rUpANuraktasya narasyaivaM, kutaH sukhaM bhavetkadApi kiJcit ? - tatropabhoge'pi klezaduHkhaM, nivartayati yasya kRte duHkham // 32 // padArthAnvayaH-evaM-isa prakAra, rUvANurattassa-rUpa meM anurakta, narassa-nara ko, katto-kahAM se, suhaM-sukha, hojja-hove, kayAi-kadAcit, kiMci-kiMcinmAtra, tattha-vahAM para, uvabhoge vi-bhogane ke samaya para bhI, kilesa-kleza aura, dukkhaM-duHkha ko, nivvattaI-utpanna karatA hai, jassa-jisake, kae-lie, dukkhaM-du:kha ko, Na-vAkyAlaMkAra meM hai| ___ mUlArtha-rUpa ke viSaya meM anurakta puruSa ko sukha kahAM se ho ? usako to kadAcit aura kiMcinmAtra bhI sukha nahIM ho sktaa| usa rUpa ke viSaya meM anurakta hone vAle jIva ko upabhoga ke samaya para bhI kleza aura duHkha kA hI sampAdana karanA par3atA hai tathA upabhoga ke sampanna hone para bhI tRpti ke na hone se duHkha hI upalabdha hotA hai| ____TIkA-rUpAdi ke lolupa jIva ko kabhI aura kiMcinmAtra bhI sukha kI upalabdhi nahIM hotii| tRpti na hone se sukha ke badale duHkha hI prApta hotA hai| tathA jaba rUpa ke upabhoga kA samaya AtA hai taba bhI paryApta sAmagrI ke na milane se kleza aura duHkha hI utpanna hote haiN| isase yaha siddha huA ki uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [239] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpAsakta jIva kisI prakAra se bhI sukha kA sampAdana nahIM kara sktaa| isalie sukha kI icchA rakhane vAlI mumukSu AtmA ko isa azubha Asakti kA parityAga hI kara denA cAhie / rAgaviSayaka varNana karane ke anantara aba dveSa ke viSaya meM kahate haiM, yathAemeva rUvammi gao paosaM, uvei dukkhohaparaMparAo / paTThacitto ya ciNAi kammaM, jaM se puNo hoi duhaM vivAge // 33 // evameva rUpe gataH pradveSam, upaiti duHkhaughaparamparAH / praduSTacittazca cinoti karma, yattasya punarbhavati duHkhaM vipAke // 33 // padArthAnvayaH - emeva- isI prakAra, rUvammi-rUpa meM, paosaM- pradveSa ko gao - prApta huA, uvei-pAtA hai, dukkhohaparaMparAo-duHkhasamUha kI paramparA ko, ya-phira, paduTThacitto- praduSTacitta huA, kampaM-karma ko, ciNAi - upArjana karatA hai, puNo-phira vaha karma, jaM-jo, se usako, vivAge - vipAkakAla meM, duhaM - duHkharUpa, hoi - ho jAtA hai| mUlArtha - isI prakAra rUpa ke viSaya meM pradveSa ko prApta huA jIva duHkha ke samUha kI paramparA ko prApta ho jAtA hai tathA duSTa citta se karma kA upArjana karatA hai / phira vahI karma usake lie vipAkakAla meM duHkharUpa ho jAtA hai| TIkA-jisa prakAra rUpa ke viSaya meM atyanta mUrchita huA puruSa duHkha kA bhAgI banatA hai, ThIka usI prakAra jo jIva kutsita rUpa ke dekhane se pradveSa ko prApta hotA hai, vaha bhI duHkha - paramparA ko prApta hotA hai| vaha duSTa citta se jina karmoM ko ekatrita karatA hai, vipAkakAla meM ve hI karma usake lie duHkharUpa ho jAte haiN| tAtparya yaha hai ki rUpaviSayaka pradveSa hone se azubha karma kI prakRtiyoM kA bandha hotA hai aura jaba ve udaya meM AtI haiM taba unakA phala azubha arthAt duHkharUpa hotA hai| inhIM ke kAraNa yaha jIva isa loka tathA paraloka meM anekavidha duHkhoM kA anubhava karatA hai| isalie mumukSu puruSa ko rAga kI bhAMti dveSa kA bhI parityAga kara denA cAhie / rAga-dveSa ke parityAga se jisa guNa kI prApti hotI hai, aba zAstrakAra usakA varNana karate haiM, yathA rUve viratto maNuo visogo, eeNa dukkhohaparaMpareNa / na lippaI bhavanjhe vi saMto, jaleNa vA pokkhariNIpalAsaM // 34 // rUpe virakto manujo vizokaH, etayA dukhaughaparamparayA / na lipyate bhavamadhye'pi san, jaleneva puSkariNIpalAzam // 34 // padArthAnvayaH-rUve-rUpa meM, viratto - virakta, maNuo-manuSya, visogo - zokarahita hotA hai, eeNa- isa, dukkhohaparaMpareNa - duHkhasamUha kI paramparA se, bhavamajjhe vi-saMsAra ke madhya meM bhI, saMto-rahatA huA, na lippaI-lipta nahIM hotA, jaleNa vA - jala meM jaise, pokkhariNIpalAsaM padminI uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 240 ] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA ptr| mUlArtha-rUpa ke viSaya meM virakta manuSya zoka se rahita hotA huA duHkhasamUha kI paramparA se, saMsAra meM rahatA huA bhI duHkhoM se lipta nahIM hotaa| jaise jala meM rahatA huA bhI kamalinI kA patra jala se lipyamAna nahIM hotaa| ___TIkA-rUpAdi ke viSaya meM anurAga kA parityAga kara dene vAlA zoka kA anubhava nahIM karatA tathA du:kha paramparA ke samparka se bhI rahita hotA hai arthAt usako duHkha-samUha nahIM staataa| evaM virakta puruSa kI isa saMsAra meM vahI sthiti hotI hai jo ki jala meM rahane vAle kamalinIdala kI hai arthAt jaise jala meM rahatA huA bhI kamalinIdala jala ke samparka se alaga rahatA hai, usI prakAra saMsAra meM rahatA huA bhI virakta puruSa saMsAra ke duHkhoM se lipta nahIM hotaa| kAraNa yaha hai ki du:kha ke hetu rAga aura dveSa haiM, unake parityAga se tanmUlaka duHkha kA bhI abhAva ho jAtA hai| isalie rUpaviSayaka virakta manuSya vigatazoka hotA huA sAMsArika duHkhoM se bhI sarvathA alipta rahatA hai| yahAM para vA zabda 'iva' ke artha meM AyA huA hai| __isa prakAra cakSu ke viSaya meM varNana karane ke anantara aba sUtrakAra zrotrendriya ke viSaya meM kahate haiM, yathA- .. soyassa sadaM gahaNaM vayaMti, taM rAgaheuM tu maNunnamAhu / taM dosaheuM amaNunnamAhuH, samo ya jo tesu sa vIyarAgo // 35 // zrotrasya zabdaM grahaNaM vadanti, taM rAgahetuM tu manojJamAhuH / taM dveSahetumamanojJamAhuH, samazca yasteSu sa vItarAgaH // 35 // padArthAnvayaH-soyassa-zrotra kA, sadaM-zabda ko, gahaNaM-grAhya, vayaMti-kahate haiM, taM-vaha, maNunnaM-manojJa, rAgaheuM-rAga kA hetu, Ahu-kahA hai, taM-vaha, amaNunnaM-amanojJa, dosaheuM-dveSa kA hetu, Ahu-kahA hai, ya-aura, jo-jo, tesu-unameM, samo-samabhAva rakhatA hai, sa-vaha, vIyarAgo-vItarAga hai, tu-praagvt| mUlArtha-zrotra kA grAhya viSaya zabda hai| manojJa zabda to rAga kA hetu hai aura amanojJa dveSa kA kAraNa hai, parantu jo ina donoM taraha ke zabdoM meM sama bhAva rakhatA hai vaha vItarAga hai| TIkA-cakSu-viSayaka varNana karane ke anantara aba zrotra ke viSaya meM kahate haiN| zrotra-indriya zabda kA grAhaka aura zabda zrotra kA grAhya viSaya hai| tAtparya yaha hai ki jisa samaya zabda ke paramANu zrotra meM praviSTa hote haiM taba zrotra unako grahaNa karatA hai, isalie zabda ko zrotra kA viSaya kahA gayA hai| inameM jo priya zabda hai, vaha to rAga kA hetu hai aura jo kaTu arthAt apriya zabda hai usako dveSa kA kAraNa batAyA gayA hai, parantu jo puruSa ina donoM prakAra ke zabdoM ko sunakara bhI samabhAva meM rahatA hai arthAt priya zabda ko sunakara usameM anurakta nahIM hotA aura kaTu zabda ke prati dveSa prakaTa nahIM karatA vaha uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [241] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samabhAvabhAvita hone se vItarAga kahA jAtA hai| ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki zabda kA grAhaka kSetra hI hai, yahI usakA lakSaNa hai tathA zabda yaha zrotra kA viSaya hone se usake dvArA grahaNa kiyA jAtA hai, parantu zabda kA grahaNa hone ke anantara usakA acchA yA burA prabhAva AtmA para par3atA hai, jahAM para ki rAga-dveSa kI pariNati hotI hai| isa vicAra ko lekara hI priya aura apriya zabda ko kramazaH rAga aura dveSa kA hetu batAyA gayA hai, parantu jisa AtmA meM bhAvoM kI sama pariNati hotI hai, usa para zabda kI priyatA aura apriyatA kA koI prabhAva nahIM par3atA arthAt vaha priya zabda ko sunakara usameM anurakta nahIM hotA aura apriya zabda se usameM dveSa kI utpatti nahIM hotii| isa hetu se usako vItarAga kahA gayA hai ityaadi| aba isI viSaya ko pallavita karate hue phira kahate haiM sadadassa soyaM gahaNaM vayaMti, soyassa sadadaM gahaNaM vayaMti / rAgassa heuM samaNunnamAhu, dosassa heuM amaNunnamAhu // 36 // .. zabdasya zrotraM grAhakaM vadanti, zrotrasya zabdaM grAhyaM vadanti / rAgasya hetuM samanojJamAhuH, dveSasya hetumamanojJamAhuH // 36 // padArthAnvayaH-sahassa-zabda kA, soyaM-zrotra ko, gahaNaM-grAhaka, vayaMti-kahate haiM-aura, soyassa-zrotra kA, saha-zabda ko, gahaNaM-grAhya, vayaMti-kahate haiM, rAgassa-rAga kA, heuM-hetu, samaNunnaM-manojJa ko, Ahu-kahA hai, dosassa-dveSa kA, heu-hetu, amaNunnaM-amanojJa ko, Ahu-kahA gayA hai| mUlArtha-zrotra-indriya ko zabda kA grAhaka aura zabda ko zrotra kA grAhya kahate haiN| jo manojJa zabda hai vaha rAga kA hetu hai aura amanojJa zabda ko dveSa kA kAraNa batAyA gayA hai| TIkA-tIrthaMkara ne zabda aura zrotra-indriya kA paraspara grAhya-grAhaka sambandha pratipAdana kiyA hai, arthAt zrotra-indriya zabda kA grahaNa karatI hai aura zabda usake dvArA grahaNa kiyA jAtA hai, parantu inameM jo priya zabda hai, vaha rAga kA utpAdaka hai jo kaTu zabda hai usase dveSa kI utpatti hotI hai| isa viSaya kI upayogI adhika vyAkhyA pUrva gAthAoM meM-cakSu-indriya ke prakaraNa meM kara dI gaI hai, isalie yahAM para nahIM kI gii| ___ priya zabda meM Asakta hone se jo hAni hotI hai, aba usakA varNana karate hue kahate haiM - saddesu jo giddhimuvei tivvaM, akAliyaM pAvai se viNAsaM / rAgAure hariNamige va muddhe, sadde atitte samuvei maccu // 37 // zabdeSu yo gRddhimupaiti tIvrAm, akAlikaM prApnoti sa vinAzam / . rAgAturo hariNamRga iva mugdhaH, zabde'tRptaH samupaiti mRtyum // 37 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 242] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH-saddesu-zabdoM meM, jo-jo, tivvaM-tIvra, giddhiM-gRddhi-mUrchA-ko, uvei-prApta hotA hai, se-vaha, akAliyaM-akAla meM hI, viNAsaM-vinAza ko, pAvai-prApta hotA hai, rAgAure-rAga meM Asakta huA, hariNamige-hariNa-mRga, va-kI taraha, muddhe-mugdha, sadde-zabda se, atitte-atRpta huA, macchaM-mRtyu ko, samuvei-prApta hotA hai| mUlArtha-zabdoM ke viSaya meM atyanta mUrchita hone vAlA jIva akAla meM hI vinAza arthAt mRtyu ko prApta ho jAtA hai, jaise rAga meM Asakta huA hariNa-mRga mugdha hokara zabda ke zravaNa meM santoSa ko na prApta hotA huA mRtyu ko prApta ho jAtA hai| TIkA-prastuta gAthA meM zabdaviSayaka bar3he hue rAga se utpanna hone vAlI hAni kA digdarzana karAyA gayA hai| jaise rAga meM masta huA hariNa-mRga (kastUrI mRga) apane prANoM ko de detA hai, arthAt nAda-mAdhurya ke lobha meM vaha apane prANoM ko kho baiThatA hai', ThIka usI prakAra se zabdoM ke zravaNa meM atyanta mUcchita Asakta hone vAlA jIva akAla meM hI mRtyu ko prApta ho jAtA hai| yadyapi mRga zabda hariNa ke artha meM bhI prasiddha hai, tathApi hariNa zabda kA pRthak prayoga hone se vaha yahAM para kastUrI mRga kA vAcaka bana jAtA hai| aba dveSa ke viSaya meM kahate haiM. je yAvi dosaM samuvei tivvaM, taMsi kkhaNe se u uvei dukkhaM / duiMtadoseNa saeNa jaMtU, na kiMci saha avarajjhaI se // 38 // yazcApi dveSaM samupaiti tIvaM, tasmin kSaNe sa tUpaiti duHkham / durdAntadoSeNa svakena jantuH, na kiJcicchabdo'parAdhyati tasya // 38 // padArthAnvayaH-je-jo koI-amanojJa zabda meM, tivvaM-tIvra, dosaM-dveSa, samuvei-karatA hai, se-vaha, taMsi kkhaNe-usI kSaNa meM, dukkhaM-du:kha ko, uvei-prApta ho jAtA hai, saeNa-svakRta, duiMteNa-durdAnta, doseNa-doSa se, jaMtU-jIva, paraMca, se-usakA, saha-zabda, kiMci-kiMcinmAtra bhI, na avarajjhaI-aparAdha nahIM krtaa| mUlArtha-jo koI jIva apriya zabda meM tIvra dveSa karatA hai, vaha svakRta durdAnta doSa se usI kSaNa meM duHkha ko prApta ho jAtA hai, parantu vaha apriya zabda usa jIva kA kucha bhI aparAdha nahIM karatA, arthAt vaha zabda usako duHkha dene vAlA nahIM hotaa| ____TIkA-prastuta gAthA meM zabda-viSayaka dveSa karane kA phala batAte hue zAstrakAra kahate haiM ki zabdaviSayaka dveSa karane se arthAt apriya zabda ko sunakara mana meM dveSa utpanna karane se yaha jIva usI kSaNa meM duHkha kA anubhava karane laga jAtA hai, parantu isa du:kha kA kAraNa usakA apanA doSa hai na ki 1. kisI bhASA ke kavi ne isa viSaya meM kyA hI acchA kahA hai - nAda ke lobha dahe mRga prANana, bIna sune ahi Apa bNdhaave| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 243] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apriya zabda kA isameM koI aparAdha hai| kAraNa yaha hai ki du:kha kA hetu anta:karaNa meM utpanna hone vAlA dveSamUlaka nikRSTa adhyavasAya hai| usI ke kAraNa yaha jIva du:kha kA saMvedana karatA hai| isalie zrotra-indriya kA damana karanA hI mumukSu puruSa kA sabase pahalA kartavya hai| aba rAga aura dveSa ko anartha kA kAraNa batAte hue phira kahate haiM - egataratte ruiraMsi sadde , atAlise se kuNaI paosaM / . dukkhassa saMpIlamuvei bAle, na lippaI teNa muNI virAgo // 39 // ekAntarakto rucire zabde, atAdRze saH kurute pradveSam / duHkhasya sampIDAmupaiti bAlaH, na lipyate tena munirvirAgaH // 39 // padArthAnvayaH-egaMtaratte-ekAnta rakta, ruiraMsi-manohara, sadde-zabda meM, atAlise-amanohara zabda meM, paosaM-pradveSa, kuNaI-karatA hai, bAle-ajJAnI, dukkhassa-duHkha kI, saMpIlaM-pIDA ko, uvei-prApta hotA hai, teNa-usa pIr3A se, virAgo-vairAgyayukta, muNI-muni, na-nahIM; lippaI-lipta hotaa| mUlArtha-jo jIva ekAnta manohara zabda meM to anurakta hotA hai aura amanohara zabda meM dveSa karatA hai vaha ajJAnI jIva duHkha kI pIr3A ko prApta hotA hai, parantu jo virakta muni hai vaha usase lipta nahIM hotaa| TIkA-prastuta gAthA meM rAga-dveSa kI pariNati aura usake tyAga kA phala batAte hue zAstrakAra kahate haiM ki jo jIva priya zabda meM rAga aura apriya meM dveSa karatA hai, vaha duHkha-sambandhI vedanA kA avazya anubhava karatA hai, ataeva vaha bAla arthAt ajJAnI jIva hai, parantu jo muni virakta hai arthAt jisakI AtmA meM priya aura apriya zabda ko sunakara rAga-dveSa ke bhAva utpanna nahIM hote usako du:kha kA samparka nahIM hotA, arthAt vaha sukhI hai| isase spaSTa siddha hai ki du:kha rUpa vyAdhi kA mUla kAraNa rAga-dveSa kI pariNativizeSa hI hai, ataH sukha kI icchA rakhana vAle ko isake parityAga meM hI udyama karanA caahie| aba rAga ko hiMsAdi AsravoM kA kAraNa batAte hue zAstrakAra kahate haiM, kisaddANugAsANugae ya jIve, carAcare hiMsai NegarUve / cittehi te paritAvei bAle, pIlei attaTThagurU kiliTThe // 40 // zabdAnugAzAnugatazcajIvaH, carAcarAn hinastyanekArUpAn / citraistAn paritApayati bAlaH, pIDayatyAtmArthaguruH kliSTaH // 40 // padArthAnvayaH-saddANugAsA-zabda kI AzA se, aNugae-anugata, jIve-jIva, ya-phira, carAcare-cara aura acara, aNegarUve-aneka prakAra ke jIvoM kI, hiMsai-hiMsA karatA hai, bAle-ajJAnI, uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 244] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cittehi-nAnA prakAra se, te-unako, paritAvei-paritApa detA hai, kili8-rAgAdi se pIr3ita huA, ataTThagurU-apane svArtha ke lie, pIlei-pIr3A upajAtA hai| mUlArtha-bar3he hue rAgAdi ke kAraNa zabda kI AzA ke vazIbhUta huA yaha ajJAnI jIva apane svArtha ke lie aneka jAti ke jaMgama aura sthAvara jIvoM kI aneka prakAra se hiMsA karatA hai, unako paritApa detA hai aura aneka prakAra kI pIr3A upajAtA hai| ___TIkA-prastuta gAthA meM isa bhAva ko vyakta kiyA gayA hai ki priya zabda meM atyanta rAga rakhane vAlA puruSa kisI prakAra se bhI prANiyoM kI hiMsA karane yA unheM kisI prakAra kA kaSTa pahuMcAne meM pravRtta hotA huA apanI svArthaparAyaNa-pravRtti ko rokane meM samartha nahIM ho sakatA, arthAt apanI isa jaghanya pravRtti meM use ucitAnucita kA bhAna nahIM rhtaa| aba phira isI viSaya meM kahate haiM, yathAsaddANuvAeNa. pariggaheNa, uppAyaNe rkkhnnsNnioge| vae vioge ya kahaM suhaM se, saMbhogakAle ya atittalAbhe // 41 // zabdAnupAtena parigraheNa, utpAdane rakSaNasanniyoge / vyaye viyoge ca kathaM sukhaM tasya, sambhogakAle cAtRptilAbhaH // 41 // padArthAnvayaH-saddANuvAeNa-zabda ke anurAga se, pariggaheNa-parigraha se, uppAyaNe-utpAda meM, rakkhaNe-rakSaNa meM, saMnioge-prabandha meM, vae-vinAza meM, vioge-viyoga meM, se-usako, kaha-kaise-kahAM se, suhaM-sukha ho sakatA hai, ya-aura, saMbhogakAle-saMbhogakAla meM, atittalAbhe-tRpti na hone pr| mUlArtha-zabda meM bar3he hue anurAga aura mamatva se zabdAdi dravyoM ke upArjana karane meM, unake rakSaNa aura yathAvidhi vyavasthA karane meM tathA unake vinAza athavA viyoga ho jAne para aura saMbhogakAla meM bhI tRpti kA lAbha na hone para isa jIva ko kahAM sukha prApta ho sakatA hai? TIkA-isa gAthA kI vyAkhyA pUrva dI gaI 28vIM gAthA ke samAna hI jAna lenA caahie| tAtparya mAtra itanA hI hai ki manohara zabda meM atyanta lubdha hone vAlA jIva kisI samaya sukha kA anubhava nahIM kara sakatA, kintu uttarottara duHkha kA hI use saMvedana hotA rahatA hai| aba phira isI ke viSaya meM kahate haiN| yathA sadde atitte ya pariggahammi, sattovasatto na uvei tuhi~ / . atuTThidoseNa duhI parassa, lobhAvile AyayaI adattaM // 42 // zabde'tRptazca parigrahe, sakta upasakto nopaiti tuSTim / atuSTidoSeNa duHkhI parasya, lobhAvila Adatte'dattam // 42 // padArthAnvayaH-sadde-zabda ke viSaya meM, atitte-atRpta, ya-aura, pariggahammi-parigraha meM, uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 245 ] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattovasatto- -sakta aura upasakta, tuTThiM-tuSTi santoSa ko, na uvei-nahIM prApta hotA, atuTThidoseNa - atuSTi ke doSa se, duhI - duHkhI, parassa - para ke, lobhAvile - lobha se vyAkula huA jIva, adattaM corI ke karma ko, AyayaI- aMgIkAra karatA hai / mUlArtha - zabda meM atRpta aura parigraha meM sAmAnya tathA vizeSa rUpa se Asakti rakhane vAlA jIva lobha ke vazIbhUta hokara kabhI santoSa prApta nahIM kara pAtA, kintu asantoSa rUpa doSa se duHkhI hokara para ke zabdoM kI icchA karatA huA cauryakarma meM pravRtta ho jAtA hai| TIkA - prastuta gAthA meM yahI batAyA gayA hai ki jo puruSa priya zabda ke adhika rasika haiM aura parigraha meM Asakta rahate haiM, ve lobha ke vazIbhUta hokara parAI vastuoM ko curAne meM pravRtta ho jAte haiM, kyoMki unako apanI upalabdha sAmagrI se santoSa nahIM hotA / aba phira kahate haiM tahA'bhibhUyassa adattahAriNo, sadde atittassa pariggahe ya / mAyAmukhaM vaDDhai lobhadosA, tatthAvi dukkhA na vimuccaI se // 43 // zabde tRptasya parigrahe ca / mAyA mRSA vardhate lobhadoSAt, tatrApi duHkhAnna vimucyate saH // 43 // tRSNAbhibhUtasyAdattahAriNaH, padArthAnvayaH - tahA'bhibhUyassa - tRSNA se parAjita, adattahAriNo-adatta kA grahaNa karane vAlA (cora), sadde - zabda ke viSaya meM, atittassa-atRpta, ya-aura, pariggahe - parigraha meM Asakta, lobhadosA-lobharUpa doSa se, mAyA - chala, musaM - mRSAvAda ko, vaDDhai - bar3hAtA hai, tatthAvi - phira bhI, se- vaha, dukkhA - duHkha se, na vimuccaI - nahIM chUTa paataa| mUlArtha - tRSNA ke vazIbhUta, caurya-karma meM pravRtta aura zabda tathA parigraha ke viSaya meM atRpta puruSa lobha ke doSa se mAyA aura mRSAvAda kI vRddhi karatA hai, parantu phira bhI vaha duHkhoM 'mukta nahIM ho sktaa| TIkA - isa gAthA kI vyAkhyA bhI pUrva meM kI gaI 30vIM gAthA kI vyAkhyA ke samAna hI jAna lenI caahie| kevala rUpa aura zabda, ina do padoM meM antara hai| aba pUrvokta viSaya ko phira spaSTa karate hue kahate haiMmosassa pacchA ya puratthao ya, paogakAle yaduhI duraMte / evaM adattANi samAyayaMto, sadde atitto duhio aNisso // 44 // mRSA (vAdasya) pazcAcca purastAcca, prayogakAle ca duHkhI durantaH / evamadattAni samAdadAnaH, zabde'tRpto duHkhito'nizraH // 44 // padArthAnvayaH-mosassa-mRSAvAda ke, pacchA-pIche, ya-aura, puratthao - pahale, ya-tathA, paogakAle - prayogakAla meM, duhI-duHkhI hotA hai, duraMte duraMta - duSTa karma karane vAlA, evaM isI prakAra, uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 246 ] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adattANi-adatta ko, samAyayaMto-grahaNa karane vAlA, sadde-zabda ke viSaya meM, atitto-atRpta, duhio-duHkhita hotA. hai tathA, aNisso-asahAya hotA hai| mUlArtha-mRSAvAda ke pahale aura pIche athavA mRSAbhASaNa karate samaya yaha duranta arthAt duSTa karma karane vAlI AtmA avazya duHkhI hotI hai| usI prakAra corI meM pravRtta aura zabda meM atRpta huI AtmA bhI duHkha ko prApta hotI hai tathA usakA koI sahAyaka nahIM hotaa| TIkA-isa gAthA kI vyAkhyA bhI gata 31vIM gAthA ke samAna hI samajhanI caahie| aba prastuta viSaya kA nigamana karate hue kahate haiM kisaddANurattassa narassa evaM, katto suhaM hojja kayAi kiMci / tatthovabhoge vi kilesadukkhaM, nivvattaI jassa kaeNa dukkhaM // 45 // zabdAnuraktasya narasyaivaM, kutaH sukhaM bhavet kadApi kiJcit ? ... tatropabhoge'pi klezaduHkhaM, nivartayati yasya kRte duHkham // 45 // padArthAnvayaH-saddANurattassa-zabdAnurakta, narassa-puruSa ko, evaM-isa prakAra, katto-kahAM se, suha-sukha, hojja-hove, kayAi-kadAcit, kiMci-yatkicit bhI, tattha-usa zabda ke, uvabhoge vi-upabhoga meM bhI, jassa kae-jisake lie, kilesadukkhaM-klezoM aura du:khoM ko, nivvattaI-saMcita karatA hai| ___ mUlArtha-zabda ke anurAgI puruSa ko ukta prakAra se kaise sukha ho sakatA hai, apitu use kisI kAla meM bhI thor3A-sA bhI sukha prApta nahIM hotA tathA zabda ke upabhogakAla meM bhI vaha klezoM aura duHkhoM ko hI saMcita karatA hai| TIkA-zabda ke viSaya meM viziSTa anurAga rakhane vAlA puruSa kisI prakAra se bhI sukhI nahIM ho sakatA, kintu asantoSa kI vRddhi ke kAraNa use nirantara duHkha kA hI anubhava karanA par3atA hai, yahI isa gAthA kA tAtparya hai| aba zAstrakAra dveSa ke viSaya meM varNana karate haiM, yathA. emeva sadammi gao paosaM, uvei dukkhohaparaMparAo / paduTThacitto ya ciNAi kamma, jaM se puNo hoi duhaM vivAge // 46 // evameva zabde gataH pradveSam, upaiti duHkhaughaparamparAH / praduSTacittazca cinoti karma, yattasya, punarbhavati duHkhaM vipAke // 46 // padArthAnvayaH-emeva-isI prakAra, saddammi-zabda ke viSaya meM, paosaM-pradveSa ko, gao-prApta huA, dukkhoha-du:khasamUha kI, paraMparAo-paramparA ko, uvei-prApta karatA hai, paduTThacitto-duSTa hai citta jisakA, kamma-karma kA, ciNAi-upArjana karatA hai, jaM-jo, se-usa karma karane vAle ko, puNo-phira, vivAge-vipAkakAla meM, duhaM-du:kha, hoi-hotA hai, u-praagvt| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [247] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlArtha-isI prakAra zabda ke viSaya meM pradveSa ko prApta huA jIva duHkha-samUha kI paramparA ko prApta karatA hai tathA dUSita citta se vaha aise karmoM kA upArjana karatA hai jo ki vipAka-kAla meM use duHkha ke dene vAle hote haiN| TIkA-jisa prakAra rAMga dukha kA hetu hai, usI prakAra dveSa ko bhI duHkha kA kAraNa mAnA gayA hai aura usakI yaha kAraNatA anubhavasiddha bhI hai| tAtparya yaha hai ki rAga kI bhAMti zabdAdi-viSayaka dveSa karane vAlA jIva bhI nAnA prakAra ke du:khoM kA bhAjana banatA hai| kAraNa yaha hai ki dveSa ke prabhAva se kaluSita hue citta se vaha jina karmANuoM ko ekatrita karatA hai ve hI karmANu vipAka ke samaya usake lie du:kha kA sAdhana bana jAte haiM, isalie rAga aura dveSa ina donoM ko dUra karake inake sthAna meM alaukika sukha kI prApti ke sAdhanoM ko sampAdana karane kA prayatna karanA caahie| aba rAga-dveSa ke tyAga se prApta hone vAle guNa ke viSaya meM kahate haiMsadde viratto maNuo visogo, eeNa dukkhohaparaMpareNa / na lippaI bhavamajhe vi saMto, jaleNa vA pokkhariNIpalAsaM // 47 // zabde virakto manujo vizokaH, etayA. duHkhaughaparamparayA / na lipyate bhavamadhye'pi san, jaleneva puSkariNIpalAzam // 47 // padArthAnvayaH-sadde-zabda meM, maNuo-manuSya, viratto-virakta hai, visogo-zoka se rahita hai, eeNa-isa, dukkhoha-duHkhasamUha kI, paraMpareNa-paramparA se, bhavamajhe vi saMto-saMsAra meM nivAsa karatA huA bhI, na lippaI-lipta nahIM hotA, vA-jaise, jaleNa-jala se, pokkhariNIpalAsaM-kamalinI kA patra lipta nahIM hotaa| mUlArtha-jisa prakAra kamala-patra jala meM rahatA huA bhI jala se lipta nahIM hotA, usI prakAra jo manuSya zabda ke viSaya meM virakta arthAt rAga-dveSa se rahita hai, vaha vigatazoka hokara saMsAra meM rahatA huA bhI isa duHkha-samUha kI paramparA se lipta nahIM hotaa| TIkA-jaise pUrva gAthA kI vyAkhyA pahale kI jA cukI hai, usI prakAra isa gAthA kI vyAkhyA bhI samajha lenI caahie| ukta 13 gAthAoM ke dvArA zrotra-viSayaka varNana kiyA gayA hai| aba zAstrakAra ghrANa-indriya ke viSaya meM kahate haiM, yathA ghANassa gaMdhaM gahaNaM vayaMti, taM rAgaheuM tu maNunnamAhu / ta dosaheuM amaNunnamAhu, samo ya jo tesu sa vIyarAgo // 48 // ghrANasya gandhaM grahaNaM vadanti, taM rAgahetuM tu manojJamAhuH / / taM dveSahetumamanojJamAhuH, samazca yasteSu sa vItarAgaH // 48 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 248 ] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH - ghANassa - ghrANa ko, gaMdha - gandha kA, gahaNaM-grAhaka, vayaMti - kahate haiM tIrthaMkarAdi, taM-vaha, rAgaheuM-rAga kA hetu, tu-to, maNunnaM- manojJa, Ahu-kahA hai, taM - vaha, amaNunnaM- amanojJa, dosaheuM - dveSa kA hetu, Ahu-kahA hai, jo-jo, tesu - unameM samo - samabhAva rakhatA hai, sa- vaha, vIyarAgo - vItarAga hai| mUlArtha - prANa-indriya arthAt nAsikA ko gandha kA grAhaka kahate haiM, unameM se manojJa gandha to rAga kA hetu hai aura amanojJa dveSa kA kAraNa hai, parantu inameM jo samabhAva rakhatA hai, vahI vItarAga hai| TIkA - ghrANa-indriya gandha kA grahaNa karatI hai, arthAt jaba gandha ke paramANu ghrANa- indriya meM praviSTa hote haiM, taba vaha unakA anubhava karatI hai| unameM se sundara gandha vAle paramANu to rAga ke utpAdaka hote haiM aura durgandha ke paramANu dveSa ko utpanna karate haiN| jo puruSa ina sugandha aura durgandha ke paramANuoM ke samparka se bhI rAga-dveSa nahIM karatA, arthAt inameM samabhAva rakhatA hai vahI vItarAga hai| aba phira kahate haiM gaMdhassa ghANaM gahaNaM vayaMti, ghANassa gaMdhaM gahaNaM vayaMti / rAgassa heuM samaNunnamAhu, dosassa heuM amaNunnAhu // 49 // gandhasya nANaM grAhakaM vadanti, ghrANasya gandhaM grAhyaM vadanti / rAgasya hetuM samanojJamAhuH, dveSasya hetumamanojJamAhuH // 49 // padArthAnvayaH - gaMdhassa gandha kA, ghrANaM ghrANa- indriya ko, gahaNaM-grAhaka, vayaMti - kahate haiM, ghANassa - prANa- indriya kA, gaMdha-gandha ko, gahaNa - grAhya, vayaMti - kahate haiM, rAgassa heuM ra - rAga kA hetu, samaNunnaM- manojJa gandha ko, Ahu-kahA hai, dosassa heuM dveSa kA hetu, amaNunnaM- amanojJa gandha ko, Ahu-kahA hai| mUlArtha - gandha ko nAsikA grahaNa karatI hai aura nAsikA kA grAhyaviSaya gandha ko kahA gayA hai, inameM sugandha rAga kA hetu hai aura durgandha dveSa kA kAraNa hai| TIkA - isa gAthA kI vyAkhyA pUrva meM ho cukI hai (cakSu aura zrotra ke prakaraNa meM ) / ghrANa-indriya gandha kI grAhaka haiM aura gandha ko usake dvArA gRhIta hone se grAhya kahA jAtA hai| tAtparya yaha hai ki ina donoM kA Apasa meM grAhyagrAhakabhAva sambandha mAnA gayA hai| AtmA kI rAga-dveSa - pariNati se sundara gandha to rAga kA kAraNa bana jAtA hai aura kutsita gandha dveSa kA / ye saba AtmA ke andara rahe hue adhyavasAyoM para nirbhara hai, kAraNa yaha hai ki rAga-dveSa ke vazIbhUta huI yaha AtmA anukUla padArthoM meM ruci utpanna karatI hai aura pratikUla padArthoM se ghRNA karatI hai| aba gandhaviSayakaM bar3he hue rAga ke kaTu pariNAma kA digdarzana karAte hue sUtrakAra phira kahate haiM. uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 249] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaMdhesu jo giddhimuvei tivvaM, akAliyaM pAvai se viNAsaM / rAgAure osahigaMdhagiddhe, sappe bilAo viva nikkhamaMte // 50 // gandheSu yo gRddhimupaiti tIvrAm, akAlikaM prApnoti sa vinAzam / rAgAtura auSadhigandhagRddhaH, sarpo bilAdiva niSkrAman // 50 // padArthAnvayaH-jo-jo jIva, gaMdhesu-gandha ke viSaya meM, tivvaM-ati tIvra, giddhiM-mUrchA ko, uvei-prApta hotA hai, se-vaha, akAliyaM-akAla meM, viNAsaM-vinAza ko, pAvai-prApta ho jAtA hai, rAgAure-rAga se Atura huA, osahi-auSadhi kI, gaMdha-gaMdha meM, giddhe-mUchita, viva-jaise, sappe-sarpa, bilAo-bila se, nikkhamaMte-nikalatA huA vinAza ko pAtA hai| mUlArtha-jo puruSa gandha meM atyanta mUcchita ho jAtA hai, vaha akAla meM hI aise vinAza ko prApta ho jAtA hai, jaise rAga se Atura huA sarpa auSadhi ke gandha meM mUchita hokara bila se bAhara nikalatA huA vinAza ko prApta hotA hai| TIkA-gandha ke viSaya meM bar3he hue rAga kA pariNAma kyA hotA hai, isa bAta ko sarpa ke dRSTAnta se batAte hue zAstrakAra kahate haiM ki jo jIva gandha meM atyanta Asakti rakhatA hai vaha zIghra hI vinAza ko prApta ho jAtA hai, jaise ki nAgadamanI Adi auSadhiyoM ke gandha meM atyanta mUchita hone vAlA sarpa usakI gandha para mugdha hokara bila se bAhara nikalane para mRtyu ko prApta karatA hai| isase siddha huA ki bar3hA huA rAga hI isa jIva ke vinAza kA eka mAtra kAraNa hai| aba rAga kI bhAMti dveSa kA bhI phala batAte haiM, yathA je yAvi dosaM samuvei tivvaM, taMsi kkhaNe se u uvei dukkhaM / dudaMtadoseNa saeNa jaMtU, na kiMci gaMdhaM avarajjhaI se // 51 // yazcApi dveSaM samupaiti tIvra, tasmin kSaNe sa tUpaiti duHkham / durdAntadoSeNa svakena jantuH, na kiJcidgandho'parAdhyati tasya // 51 // padArthAnvayaH-je yAvi-jo koI-apriya gandha meM, tivvaM-tIvra bhAvoM se, dosaM-dveSa ko, samuvei-prApta hotA hai, se-vaha, taMsi kkhaNe-usI kSaNa meM, dukkhaM-du:kha ko, uvei-prApta ho jAtA hai, u-vitarka artha meM hai, saeNa-svakRta, duiMtadoseNa-durdAnta doSa se, jaMtU-jIva, se-usakA, kiMci-yatkicit bhI, gaMdhaM-gandha, na avarajjhaI-aparAdha nahIM krtaa| mUlArtha-koI jIva jaba bhI apriya gandha ke viSaya meM tIvra dveSa karatA hai, vaha usI kSaNa meM duHkha ko prApta ho jAtA hai, parantu yaha jIva svakRta durdAnta doSoM se hI duHkhoM ko prApta hotA hai, isameM gandha kA koI bhI aparAdha nahIM, arthAt isa jIva ko apriya gandha duHkha dene vAlA nahIM hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 250] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-prastuta gAthA meM dveSa ke phala kA varNana karane ke sAtha-sAtha priya aura apriya gandha meM mAnI huI du:khajanakatA kA bhI niSedha kiyA gayA hai| isakA abhiprAya yaha hai ki Upara kI gAthAoM meM sugandha aura durgandha ko jo rAga aura dveSa kA kAraNa batAyA gayA hai vaha paramparA hai, sAkSAt nhiiN| kAraNa yaha hai ki rAga-dveSa kI pariNati to mukhyatA AtmA meM hotI hai aura sugandha athavA durgandha to usameM nimitta mAtra haiM, ataeva AtmA meM sukha athavA du:kha kA bhAna hotA hai usakA kAraNa bhI rAga-dveSa kA pariNAma vizeSa hI hai| yaha AtmA apane tIvra bhAvoM se jisa prakAra ke karmoM kA bandha karatI hai usI ke anurUpa isako vipAkadazA meM nyUnAdhika phala kI prApti hotI hai| isalie sugandha yA durgandha ko du:kha kA hetu na mAnakara rAga-dveSa ko hI usakA hetu mAnanA cAhie, yahI isa gAthA kA tAtparya hai| aba rAga aura dveSa se utpanna hone vAle anya doSoM kA varNana karate haiM, yathAegaMtaratte ruiraMsi gaMdhe,. atAlise se kuNaI paosaM / dukkhassa saMpIlamuvei bAle, na lippaI teNa muNI virAgo // 52 // ekAntarakto rucire gandhe, atAdaze sa karoti pradveSam / duHkhasya sampIDAmupaiti bAlaH, na lipyate tena munirvirAgI // 52 // padArthAnvayaH-ruiraMsi-rucira, arthAt priya, gaMdhe-gandha meM, egaMtaratte-ekAnta anurakta, atAlise-arucira gandha meM, se-vaha, paosaM-pradveSa, kuNaI-karatA hai, bAle-ajJAnI jIva, dukkhassa saMpIlaM-du:khasambandhI pIr3A ko, uvei-pAtA hai, teNa-usase, virAgo-virakta AtmA, muNI-muni, na lippaI-lipyamAna nahIM hotaa| . mUlArtha-jo jIva rucira gandha meM atyanta Asakta hai aura durgandha meM dveSa karatA hai, vaha ajJAnI jIva duHkhasambandhI pIr3A ko prApta hotA hai, parantu jo virakta muni hai vaha isa pIr3A se lipta nahIM hotA, arthAt usako yaha duHkha-bAdhA nahIM staatii| TIkA-prastuta gAthA meM rAga-dveSayukta aura rAga-rahita AtmA meM jo antara haiM usakA digdarzana karAyA gayA hai| jo AtmA rAga-dveSa se yukta hai vaha du:khoM kA bhAjana banatI hai aura dveSa se rahita, arthAt virakta AtmA ko duHkha kA samparka nahIM hotA, yahI isa gAthA kA tAtparya hai| aba rAga ko hiMsAdi AsravoM kA kAraNa batAte hue zAstrakAra kahate haiM kigaMdhANugAsANugae ya jIve, carAcare hiMsai NegarUve / cittehi te paritAvei bAle, pIlei attaTThagurU kiliDheM // 53 // gandhAnugAzAnugatazca jIvaH, carAcarAn hinastyanekarUpAn / citraistAnparitApayati bAlaH, pIDayatyAtmArthaguruH kliSTaH // 53 // padArthAnvayaH-gaMdhANugAsANugae-sugandha kI AzA ke pIche bhAgatA huA, jIve-jIva, carAcare-cara aura acara, aNegarUve-aneka prakAra ke jIvoM kI, hiMsai-hiMsA karatA hai, cittehi-nAnA prakAra ke . uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [251] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zastroM se, te-una jIvoM ko, paritAve - paritApa detA hai, bAle - ajJAnI jIva, attaTThagurU kiliTTe-apane svArtha meM atyanta Asakta aura rAga se prerita huA, pIlei - prANiyoM ko pIr3A detA hai / mUlArtha - gandha kI AzA se baMdhA huA bAla arthAt vivekahIna jIva aneka prakAra ke carAcara jIvoM ko mAratA hai aura nAnA prakAra ke zastroM se unako paritApa detA hai tathA rAga se prerita huA apane svArtha ke lie unako pIr3A pahuMcAtA hai| TIkA - isa gAthA kI vyAkhyA dvArA jo kucha vaktavya thA, vaha pUrva gAthAoM kI vyAkhyA meM kaha diyA gayA hai, isalie yahAM para kucha adhika likhanA anAvazyaka hai| aba isI viSaya meM phira kahate haiM upAya gaMdhANuvAeNa pariggaheNa, rakkhaNasaMnioge / vae vioge ya kahaM suhaM se, saMbhogakAle ya atittalAbhe // 54 // gandhAnupAtena parigraheNa utpAdane rakSaNasanniyoge / saMbhogakAle cAtRptilAbhaH // 54 // vyaye viyoge ca kathaM sukhaM tasya, padArthAnvayaH - gaMdhANuvAeNa - ga - gandha ke anurAga se, pariggaheNa - parigraha se, uppAyaNe - utpAdana meM, rakkhaNasaMnioge- rakSaNa aura saMniyoga meM, vae-vinAza meM, vioge - viyoga meM, seusako, kahaM - kaise, suhaM - sukha ho sakatA hai, saMbhogakAle - saMbhogakAla meM, ya-aura, atittalAbheatRptilAbha meN| mUlArtha - gandhaviSayaka anurAga aura parigraha se gandha ke utpAdana meM, rakSA karane meM aura samyak vyavahAra karane meM, viyoga meM tathA saMbhogakAla meM, santoSa kA lAbha na hone se usa rAgI jIva ko kaise sukha ho sakatA hai ? TIkA - isa gAthA kI vyAkhyA bhI pUrva gAthAoM ke samAna samajha lenI caahie| phira kahate haiM gaMdhe atitte va pariggahammi, sattovasatto na uvei tuTThi / atuTThidoseNa duhI parassa, lobhAvile AyayaI adattaM // 55 // gandhe tRptazca parigrahe sakta upAsakto nopaiti tuSTim / atuSTidoSeNa duHkhI parasya, lobhAvila Adatte dattam // 55 // " padArthAnvayaH - gaMdhe - gandha ke viSaya meM, atitte - atRpta, ya- - aura, pariggahammi- parigraha meM, sattovasatto-sAmAnya aura vizeSa rUpa se Asakta, tuTThi-santoSa ko, na uvei - prApta nahIM hotA, atuTThidoseNa - atuSTidoSa se, duhI-duHkhI huA, parassa para ke padArtha ko, lobhAvile - lobha ke uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [252] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vazIbhUta huA, adattaM - nahIM die hue ko, AyayaI-grahaNa karatA hai| mUlArtha - gaMdha meM atRpta aura parigraha meM sAmAnya- vizeSarUpa se Asakta rahane vAlA jIva santoSa ko prApta nahIM hotA aura bar3he hue asaMtoSa se duHkhI hotA huA lobha ke vazIbhUta hokara para ke padArthoM ko curAne laga jAtA hai| TIkA- gandhAnurAgI jIva santoSa ko prApta nahIM hotaa| isI se vaha dUsaroM ke sugandhamaya padArthoM ko grahaNa karane kI lAlasA se AkRSTa huA caurya-karma meM pravRtta ho jAtA hai| aba phira kahate haiM tRSNAbhibhUtasyAdattahAriNaH, tahAbhibhUyassa adattahAriNo, gaMdhe atittassa pariggaheM ya / mAyAmusaM vaDDhai lobhadosA, tatthAvi dukkhA na vimuccaI se // 56 // gandhe'tRptasya parigrahe ca / mAyA-mRSA vardhate lobhadoSAt, tatrApi duHkhAnna vimucyate saH // 56 // padArthAnvayaH-taNhAbhibhUyassa - tRSNA ke vazIbhUta, adattahAriNo- adatta kA lene vAlA,' gaMdhe- - gandha meM, atittassa-atRpta, ya - aura, pariggahe - parigraha meM Asakta, lobhadosA - lobha ke doSa se, mAyAmusaM - mAyA aura mRSAvAda ko, vaDDhai-bar3hAtA hai, tatthAvi - phira bhI, se - vaha, dukkhA - duHkha se, na vimuccaI - mukta nahIM hotA- nahIM chUTatA hai| - mUlArtha - tRSNA ke vazIbhUta huA; corI karane vAlA, gandha meM atRpta aura parigraha meM mUcchita jIva lobha ke doSa se mAyA aura mRSAvAda kI vRddhi karatA hai, parantu phira bhI vaha du:khoM se mukta nahIM ho sktaa| TIkA- isa para jo kucha vaktavya thA vaha pahalI gAthA meM kaha diyA gayA hai| aba phira kahate haiM mosassa pacchA ya puratthao ya, paogakAle yaduhI duraMte / evaM adattANi samAyayaMto, gaMdhe atitto duhio aNisso // 57 // mRSA - (vAdasya ) pazcAcca purastAcca, prayogakAle ca duHkhI durantaH / evamadattAni samAdadAnaH, gandhe'tRpto duHkhito'nizraH // 57 // padArthAnvayaH - mosassa - mRSAvAda ke, pacchA-pazcAt, ya - - aura, puratthao-pahale, ya-tathA, paogakAle-prayogakAla meM, duraMte- duSTa antaHkaraNa vAlA, duhI-duHkhI hotA hai, evaM isI prakAra, adattANi - adatta kA, samAyayaMto grahaNa karatA huA, gaMdhe- gandha ke viSaya meM, atitto - atRpta, duhio - dukhita hotA hai, aNisso - asahAya / mUlArtha - mRSA-bhASaNa ke pazcAt yA pahale tathA bolane ke samaya duranta- duSTa- antaHkaraNa vAlA, athavA nAsikA ko vaza meM na karane vAlA jIva avazya duHkhI hotA hai tathA cauryakarma uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [253] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM pravRtta aura gandha meM atRpta rahane vAlA jIva bhI sahAyazUnya hokara duHkhI hotA hai| TIkA-prastuta gAthA meM mithyA bhASaNa aura adattApaharaNa kA duHkharUpa jo kaTu pariNAma hai, usakA digdarzana karAyA gayA hai / isa gAthA ke vizeSa abhiprAya ko pUrva gAthA meM kaha diyA gayA hai, isalie yahAM para nahIM likhA gyaa| aba ukta viSaya kA nigamana karate hue phira kahate haiMgaMdhANurattassa naraMssa evaM, katto suhaM hojja kayAi kiMci tatthovabhoge vi kilesadukkhaM, nivvattaI jassa kaNa dukkhaM // 58 // gandhAnuraktasya narasyaivaM, kutaH sukhaM bhavetkadApi kiJcit / tatropabhoge'pi klezaduHkhaM, nirvartayati yasya kRte duHkham // 58 // padArthAnvayaH -evaM- - isa prakAra, gaMdhANurattassa - gandha ke viSaya meM anurakta, narassa-puruSa ko, katto - kahAM se, suhaM - sukha, hojja-hove, kayAi - kadAcit kiMci - yatkiMcit bhI, tatthovabhoge vi-vahAM para upabhoga meM bhI, kilesa - kleza - aura, dukkhaM duHkha ko, nivvattaI- - utpanna karatA hai, jassa - jisake, karaNa - lie, dukkhaM-duHkha ko| mUlArtha - gandhaviSayaka anurAga rakhane vAle puruSa ko kadAcit lezamAtra bhI sukha kI prApti nahIM ho sakatI, tathA jisake lie vaha kaSTa uThAtA hai usake upabhogakAla meM bhI vaha kleza aura duHkha kA hI upArjana karatA hai| TIkA - isa gAthA kI vyAkhyA bhI pUrva gAthAoM ke samAna samajha lenI caahie| aba dveSa ke viSaya meM kahate haiM, yathA emeva gaMdhammi gao paosaM, uvei dukkhohaparaMparAo / paTThacitto yaciNAi kammaM, jaM se puNo hoi duhaM vivAge // 59 // evameva gandhe gataH pradveSam, upaiti duHkhaughaparamparAH / aduSTacittazca cinoti karma, yattasya punarbhavati duHkhaM vipAke // 59 // padArthAnvayaH - emeva - isI prakAra, gaMdhammi- gandha ke viSaya meM, paosaM- pradveSa ko gao - prApta huA, dukkhoha-du:khasamUha kI, paraMparAo - paramparA ko, uve - - pAtA hai, ya-phira, paduTThacitto- duSTa citta jisakA - dUSita citta vAlA, kammaM karma kA, ciNAi - upArjana karatA hai, jaM- jo karma, se- vahI karma usake lie, vivAge - vipAka - samaya meM, duhaM - duHkharUpa hotA hai| mUlArtha-isI prakAra gandha-viSayaka viziSTa dveSa ko prApta hone vAlA puruSa bhI duHkha - samudAya kI paramparA ko prApta hotA hai, phira vaha dUSite mana se jisa karma kA upArjana karatA hai vahI karma usake lie phala dene ke samaya duHkha-rUpa ho jAtA hai / uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [254] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA - isa gAthA kI vyAkhyA bhI pUrva kI bhAMti hI jAna lenI caahie| aba rAga-dveSa ke tyAga se prApta hone vAle guNa ke viSaya meM kahate haiM gaMdhe. viratto maNuo visogo, eeNa dukkhohaparaMpareNa | na lippaI bhavamajjhe vi saMto, jaleNa vA pokkhariNIpalAsaM // 60 // gandhe virakto manujo vizokaH, etayA duHkhaughaparamparayA / na lipyate bhavamadhye'pi san, jaleneva puSkariNIpalAzam // 60 // padArthAnvayaH - gaMdhe - gandha rUpa viSaya se, viratto - virakta, maNuo- manuja, visogo - zoka - rahita huA, eeNa- isa, dukkhohaparaMpareNa - duHkha- samUha kI paramparA se na lippaI - lipta nahIM hotA, bhavamajjhe vi saMto-saMsAra meM rahatA huA bhI, vA- - jaise, jaleNa - jala se, pokkhariNIpalAsaM - kamala - patra lipta nahIM hotA / mUlArtha - jaise jala meM rahatA huA bhI kamala - patra jala se lipta nahIM hotA, usI prakAra gandharUpa viSaya se virakta evaM zokarahita manuSya saMsAra meM rahatA huA bhI ukta prakAra kI duHkhaparamparA se lipta nahIM hotA, arthAt rAga-dveSa se rahita hone para usako kisI prakAra kI bhI sAMsArika duHkha - bAdhA nahIM pahu~catI / TIkA-virakta arthAt rAga-dveSa se rahita AtmA hI zoka se rahita ho sakatI hai tathA gandhAdi viSayoM meM anAsakta hone ke kAraNa vaha saMsAra meM rahatI huI bhI padmapatra kI taraha usase alipta rahatI. hai| tAtparya yaha hai ki usakA karmAnuSThAna kisI prakAra se bhI bandha kA hetu nahIM hotaa| isa prakAra ina pUrvokta 13 gAthAoM ke dvArA ghrANa-viSayaka varNana kiyA gayA hai|' aba zAstrakAra rasanA ke viSaya meM kahate haiM, yathA jibbhAe rasa gahaNaM vayaMti, taM rAgaheDaM tu maNunnamAhu / taM dosaheuM amaNunnamAhu, samo ya jo tesu sa vIyarA // 61 // jihvAyA rasaM grahaNaM vadanti, taM rAgahetuM tu manojJamAhuH / taM dveSahetumamanojJamAhuH, samazca yasteSu sa vItarAgaH // 61 // padArthAnvayaH - jibbhAe - jihvA kA, rasaM - rasa ko, gahaNaM-grAhya, vayaMti - kahate haiM - tIrthaGkarAdi, taM - usa, maNunnaM- manojJa ko, rAgaheuM rAga kA hetu, Ahu-kahA hai, amaNunnaM- amanojJa, taM- usa rasa ko, dosauM - dveSa kA hetu, Ahu-kahA hai, jo-jo, tesu-una donoM prakAra ke rasoM meM, samo - samabhAva rakhatA hai, se - vaha, vIyarAgo - vItarAga hotA hai| mUlArtha - tIrthaMkarAdi ne rasa ko jihvA kA grAhya kahA hai, vaha rasa yadi manojJa arthAt mana ke lie AkarSaka ho to vaha rAga kA hetu bana jAtA hai aura amanojJa ko dveSa kA kAraNa uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [255 ] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ batAyA gayA hai, parantu ina donoM prakAra ke rasoM meM jo samAna bhAva rakhatA hai, vahI vItarAga arthAt rAga-dveSa se rahita hai| TIkA - prastuta gAthA kA bhAvArtha pUrvavat samajha lenA cAhie / aba ina donoM kA arthAt indriya aura viSaya kA pArasparika sambandha batAte hue phira kahate haiM rasassa jibdhaM gahaNaM vayaMti, jibbhAe rasaM gahaNaM vayaMti / rAgassa he amaNunnamAhu, dosassa heuM amaNunnamAhu // 62 // rasasya jihvAM grAhikAM vadanti, jihvAyA rasaM grAhyaM vadanti / rAgasya hetuM samanojJamAhuH, dveSasya hetumamanojJamAhuH // 62 // " padArthAnvayaH - jibbhaM - jihvA ko, rasassa - rasa kA, gahaNaM-grAhaka, vayaMti kahate haiM aura, rasaM - rasa ko, jibbhAe-jihvA kA, gahaNaM - grAhya, vayaMti - kahate haiM, samaNunnaM- manojJa rasa ko, rAgassa - rAga kA, heuM hetu, Ahu-kahA hai, amaNunnaM - amanojJa rasa ko, dosassa - dveSa kA, heuM hetu, Ahu - kahA hai| mUlArtha - rasa ko jihvA grahaNa karatI hai aura rasa jihvA kA grAhya hai, vaha rasa yadi manojJa ho to rAga kA hetu hotA hai aura amanojJa hone para dveSa kA kAraNa bana jAtA hai, aisA tIrthaMkarAdi mahApuruSa kahate haiM / TIkA - prastuta gAthA meM bhI rasa aura rasanA - indriya ke grAhya grAhakabhAva kA digdarzana karAte hue rasa kI manojJatA evaM amanojJatA ko rAga-dveSa kA hetu batAyA gayA hai| zeSa bhAva pUrvavat samajha lenA caahie| aba rasa-viSayaka bar3he hue rAga kA doSa batAte hue zAstrakAra kahate haiM kirasesu jo giddhimuvei tivvaM, akAliyaM pAvai se viNAsaM / rAgAure baDisavibhinnakAe, macche jahA Amibhogagiddhe // 63 // raseSu yo gRddhimRpaiti tIvrAm, akAlikaM prApnoti sa vinAzam / rAgAro baDizavibhinnakAyaH, matsyo yathA''miSabhogagRddhaH // 63 // padArthAnvayaH-jo-jo, rasesu - rasoM meM, tivvaM - ati utkaTa, giddhiM - mUrchA ko, uvei - prApta hotA hai, se - vaha, akAliyaM - akAla meM hI, viNAsaM vinAza ko, pAvai - pAtA hai, rAgAure - rAgAtura, baDisavibhinnakAe-bar3iza arthAt lohamaya kaMTaka se vedhA gayA hai zarIra jisakA aisA, macche-matsya, jahA -- jaise, Amisabhogagiddhe mAMsa ke bhoga meM mUcchita hotA hai| mUlArtha - jo manuSya rasa kA atyanta rAgI hai, arthAt rasa meM atyanta Asakta rahatA hai vaha akAla meM hI aise vinAza ko prApta ho jAtA hai, jaise rAga se Atura huA matsya mAMsa ke lobha uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [256 ] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se grasta hone para lohamaya kaMTaka se vibhinnakAya hokara vinAza ko prApta hotA hai| TIkA- jo puruSa rasoM meM atyanta mUrcchita arthAt Asakta hai vaha mAMsa ke Tukar3e meM Asakta hone vAle maccha kI bhAMti zIghra hI vinAza ko prApta ho jAtA hai| matsya ke vinAza kA kAraNa usakI bar3hI huI rasAsakti hI to hai| jaise matsya pakar3ane vAle lohe ke kAMTe meM mAMsa kA Tukar3A lagAkara usako jala meM phaiMka dete haiM, usa mAMsa ke Tukar3e ko khAne ke lie matsya Ate haiM, jaba vaha unake mukha meM jAtA hai taba mAMsa ke andara jo lohe kA kAMTA hai vaha unake gale meM phaMsa jAtA hai, usase ve bAhara khiMce cale Ate haiM aura bAhara Ate hI mRtyu ko prApta karate haiN| tAtparya yaha hai ki yadi matsyoM ke andara mAMsa kI lolupatA na hotI to ve vinAza ko prApta na hote| isI prakAra jo jIva rasoM meM atyanta mUcchita ho jAtA hai vaha aneka prakAra ke kaSToM kA anubhava karatA huA akAla meM hI vinaSTa ho jAtA hai| isa prakAra rAga - janya anartha kA varNana karake aba dveSa ke viSaya meM kahate haiM, yathAje yAvi dosa samuvei tivvaM, taMsi kkhaNe se u uvei dukkhaM / dutadoseNa saeNa jaMtU, na kiMci rasaM avarajjhaI se // 64 // yazcApi dveSaM samupaiti tIvraM tasminkSaNe sa tUpaiti duHkham / durdAntadoSeNa svakena jantuH, na kiJcidraso'parAdhyati tasya // 64 // padArthAnvayaH - je yAvi- jo koI, tivvaM - tIvra, dosaM-dveSa ko samuvei - prApta karatA hai, se - vaha, taMsi kkhaNe - usI kSaNa meM, u-vitarka artha meM hai, dukkhaM duHkha ko, uvei-pAtA hai, saeNa-apane, durddatadoseNa- durdAnta doSa se, jaMtU - jIva - duHkha ko prApta hotA hai, se usakA, rasaM - rasa, kiMci - kiMcinmAtra bhI, na avarajjhaI - aparAdha nahIM karatA / mUlArtha - jo jIva rasaviSayaka atyanta dveSa ko prApta hotA hai vaha svakRta durdAnta aparAdha se usI kSaNa meM duHkha ko prApta ho jAtA hai, isameM rasa kA koI aparAdha nahIM hai| TIkA- ukta gAthA kA tAtparya yaha hai ki jIva ke duHkhI hone kA kAraNa usake andara rahA huA utkaTa dveSa hI hai, usI ke kAraNa vaha duHkha ko prApta hotA hai / apriya rasa kA isameM koI doSa nahIM, arthAt vaha duHkha kA hetu nahIM hai| rasoM meM Asakti aura anAsakti rakhane vAle jIva ko jisa doSa aura guNa kI prApti hotI hai, aba zAstrakAra usake viSaya meM kahate haiM, yathA egaMtaratte ruire ruire rasammi, atAlise se kuNaI osaM / dukkhassa saMpIlamuvei bAle, na lippaI teNa muNI virAgo // 65 // ekAntarakto rucire rase, atAdRze saH kurute pradveSam / duHkhasya sampIDAmupaiti bAlaH, na lipyate tena munirvirAgI // 65 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [257] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAntayaH-egaMtaratte-ekAnta rakta, ruire-rucira, rasammi-rasa meM, se-vaha, atAlise-amanohara rasa meM, paosaM-pradveSa ko, kuNaI-karatA hai, dukkhassa-duHkha-sambandhI, saMpIlaM-pIr3A ko, uvei-prApta hotA hai, bAle-ajJAnI, teNa-usa pIr3A se, virAgo-virakta, muNI-muni, na lippaI-lipta nahIM hotaa| ___mUlArtha-jo jIva manohara rasoM meM atyanta Asakta hotA hai aura amanohara rasoM meM atyanta dveSa rakhatA hai, vaha ajJAnI jIva duHkhoM evaM bAdhAoM se atyanta pIr3ita hotA hai, kintu rasoM se virakta muni duHkhoM bAdhAoM se lipta nahIM hotA, arthAt usako duHkhoM kA samparka prApta nahIM ho paataa| TIkA-isa gAthA ke bhAva ko bhI pUrva gAthAoM ke bhAva ke samAna hI samajha lenA caahie| aba rAga se utpanna hone vAle anya anarthoM kA varNana karate haiM, yathA- .. rasANugAsANugae ya jIve, carAcare hiMsai NegarUveM / cittehi te paritAvei bAle, pIlei attaTThagurU kiliTThe // 66 // - rasAnugAzAnugatazca jIvaH, carAcarAnhinastyanekarUpAn / . citraistAn paritApayati bAlaH, pIDayatyAtmArthaguruH kliSTaH // 66 // . padArthAnvaya-rasANugAsANugae-rasa kI AzA ke pIche bhAgatA huA, jIva-jIva, aNegarUve-aneka jAti ke, carAcare-jaMgama aura sthAvara prANiyoM kI, hiMsai-hiMsA karatA hai tathA, cittehi-nAnAvidha zastroM se, te-una jIvoM ko, paritAvei-paritApa pahuMcAtA hai, pIlei-pIr3A detA hai, bAle-ajJAnI jIva, attaTThagurU-svArtha-parAyaNa, kiliTTe-kleza pAtA huaa| mUlArtha-rAga ke vazIbhUta huA svArtha-parAyaNa ajJAnI jIva rasa kI AzA ke pIche bhAgatA huA aura kleza pAtA huA aneka prakAra ke jaMgama aura sthAvara jIvoM kI hiMsA karane meM pravRtta ho jAtA hai tathA nAnA prakAra ke zastroM se unako paritApa detA hai aura pIr3A pahuMcAtA hai| TIkA-isa gAthA meM rasoM meM atyanta mUrchita huA ajJAnI jIva apanA kitanA ahita karatA hai, isa bAta kA digdarzana bhalI-bhAMti karA diyA gayA hai, vastuta: hiMsA kA kAraNa rasa-lolupatA hI hai| rasa-lolupa loga hI aneka jIvoM ko mArakara unake mAMsa ko khAte haiN| peTa bharane ke lie phala-anna Adi khAnA to jIvana ke lie anivArya hai, parantu mAMsAzana kevala jIbha kI AsvAda-Asakti hI mAnI jAtI hai| anya vyAkhyA pUrva kI bhAMti jAna lenI caahie| aba phira kahate haiM - rasANuvAeNa pariggaheNa, uppAyaNe rakkhaNasaMnioge / / vae vioge ya kahaM suhaM se, saMbhogakAle ya atittalAbhe // 67 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 258] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasAnupAtena parigraheNa, utpAdane rakSaNasanniyoge / vyaye viyoge ca kathaM sukhaM tasya, saMbhogakAle cAtRptilAbhaH // 67 // padArthAnvayaH-rasANuvAeNa-rasa ke anurAga se, pariggaheNa-rasa meM mUrchita hone se, uppAyaNe-rasa ke utpAdana meM, rakkhaNasaMnioge-rakSaNa aura sanniyoga meM, vae-vinAza meM, vioge-viyoga meM, se-usa rAgI jIva ko, kaha-kaise, suha-sukha ho sakatA hai, ya-phira, saMbhogakAle-saMbhogakAla meM, atittalAbhe-atRpti kA lAbha hone para vaha du:kha hI pAtA hai| mUlArtha-rasaviSayaka atyanta rAga aura mUrchA se rasa ke utpAdana, rakSaNa aura sanniyoga meM lage hue rAgI puruSa ko sukha kahAM prApta ho sakatA hai, apitu unakA vinAza evaM viyoga hone para aura saMbhoga-kAla meM bhI tRpti kA lAbha na hone para usako duHkha hI hotA hai| TIkA-rasoM meM mUcchita hone vAlA puruSa kisI samaya meM bhI sukhI nahIM ho sakatA, rasAsakta sadaiva duHkha pAtA hai, yahI isa gAthA kA tAtparya hai| punaH ukta viSaya meM hI kahate haiMrase atitte ya pariggahammi, sattovasatto na uvei tuhi~cha / atuTThidoseNa duhI parassa lobhAvile AyayaI adattaM // 68 // rase'tRptazca parigrahe, sakta upasakto nopaiti tuSTim / atuSTidoSeNa duHkhI parasya, lobhAvile Adatte'dattam // 68 // padArthAnvayaH-rase atitte-rasa ke viSaya meM atRpta, ya-aura, pariggahammi-parigraha meM, sattovasatto-sAmAnya evaM vizeSarUpa se Asakta, tuTThi-tuSTi ko, na uvei-prApta nahIM hotA, atuThThidoseNa-atuSTi-doSa se, duhI-duHkhI huA, parassa-anya ke padArtha ko, lobhAvile-lobha ke vazIbhUta hokara, adattaM-adatta ko, AyayaI-grahaNa karane lagatA hai| . mUlArtha-rasa ke viSaya meM atRpta aura parigraha meM sAmAnya evaM vizeSarUpa se Asakta huA jIva tuSTi arthAt santoSa ko prApta nahIM hotA tathA atRpti doSa se duHkhI huA lobha ke vaza meM Akara dUsaroM ke padArthoM kI corI karane laga jAtA hai| TIkA-lobha ke vazIbhUta huA asantoSI jIva corI Adi pApa ke karane meM pravRtta ho jAtA hai, yahI bhAva isa gAthA meM pradarzita kiyA gayA hai| aba lobha-vRddhi kA phala varNana karate hue phira kahate haiM, yathAtaNhAbhibhUyassa adattahAriNo, rase atittassa ' pariggahe ya / mAyAmusaM vaDDhai lobhadosA, tatthAvi dukkhA na vimuccaI se // 69 // tRSNAbhibhUtasyAdattahAriNaH, rase'tRptasya parigrahe ca / mAyAmRSA vardhate lobhadoSAt, tatrApi duHkhAnna vimucyate saH // 69 // bhara uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 259] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH-taNhAbhibhUyassa - tRSNA ke vazIbhUta, adattahAriNo - adatta kA apaharaNa karane vAlA, rase - rasaviSayaka, ya-aura, pariggahe - parigrahaviSayaka, atittassa - atRpta kA, lobhadIsA - lobha ke doSa se, mAyAmusaM - mAyA aura mRSAvAda, vaDDhai - bar3ha jAtA hai, tatthAvi - to bhI arthAt chala-kapaTa aura asatya bhASaNa kie jAne para bhI, se- vaha, dukkhA - duHkha se, na vimuccaI - mukta nahIM hotA / mUlArtha - tRSNA ke vazIbhUta, corI meM pravRtta, rasa aura parigraha meM aMtRpta rahane vAlA puruSa lobha ke doSa se chala-kapaTa aura asatya bhASaNa kI vRddhi karatA hai, parantu duHkhoM se mukta nahIM ho sktaa| TIkA - tRSNAvRddhi kA phala mAyA aura mRSAvAda kI vRddhi honA hai| tAtparya yaha hai ki jo puruSa tRSNA ke vazIbhUta hokara rasoM ke parigraha meM pravRtti karatA hai vaha mAyA aura mRSAvAda ko hI bar3hAtA hai| aba phira kahate haiM mosassa pacchA ya puratthao ya, paogakAle yaduhI duraMte / evaM adattANi samAyayaMto, rase atitto duhio aNisso // 70 // mRSA - (vAdasya) pazcAcca purastAcca, prayogakAle ca duHkhI durantaH / evamadattAni samAdadAnaH, rase'tRpto duHkhito'nizraH // 70 // padArthAnvayaH - mosassa - mRSAvAda ke, pacchA-pIche, ya-aura, puratthao pahale, ya-tathA, paogakAle-prayogakAla meM bolane ke samaya meM, duraMte - duranta jIva, duhI-du:khI hotA hai, evaM isI prakAra, adattANi - adatta ko samAyayaMto - grahaNa karatA huA, rase rasa meM atitto- atRpta, duhio - duHkhita hotA hai aura, aNisso - sahAyatA se rahita hotA hai| mUlArtha - duranta arthAt duSTa pravRtti vAlA jIva mithyAbhASaNa ke pahale aura pIche tathA bolane ke samaya bhI duHkhI hotA hai| isI prakAra adatta kA grahaNa karane vAlA (cora) aura rasa ke viSaya meM atRpta rahane vAlA bhI duHkhita aura Azraya se rahita hotA hai / TIkA-asatyabhASI, corI karane vAlA aura rasoM kA lAlacI jIva kisI dazA meM bhI sukha prApta nahIM kara sakatA, yahI isa gAthA kA tAtparya hai / aba phira isI sambandha meM kahate haiM rasANurattassa narassa evaM katto suhaM hojja kAi kiMci tatthovabhoge vi kilesadukkhaM, nivvattaI jassa karaNa dukkhaM // 71 // rasAnuraktasya narasyaivaM, kutaH sukhaM syAt kadApi tatropabhoge'pi klezaduHkhaM, nirvartayati yasya kRte duHkham // 71 // padArthAnvayaH - rasANurattassa - rasoM meM anurakta, narassa- manuSya ko, evaM ukta prakAra se, katto-kahAM uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [260] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se, suhaM - sukha, hojja - ho sakatA hai, kayAi - kadAcit bhI, kiMci - kiMcinmAtra bhI, tatthovabhoge vi-rasoM ke upabhogakAla meM bhI, kilesadukkhaM - kleza aura duHkha ko hI, nivvattaI - sampAdana karatA hai| mUlArtha - rasoM meM Asakta hone vAle puruSa ko kabhI aura kiMcinmAtra bhI sukha prApta nahIM ho sakatA, apitu rasoM ke upabhoga ke samaya meM bhI usako kleza aura duHkha kA hI anubhava karanA par3atA hai| TIkA - bhAvArtha spaSTa hai, ataH vyAkhyA kI AvazyakatA nahIM hai| aba dveSa ke sambandha meM kahate haiM, yathAemeva rasammi gao paosaM, paTThacitto ya ciNAi kammaM, jaM se uvei dukkhohaparaMparAo / puNo hoi duhaM vivAge // 72 // evameva rase gataH pradveSam, upaiti duHkhaughaparamparAH / praduSTacittazca cinoti karma, yattasya punarbhavati duHkhaM vipAke // 72 // padArthAnvayaH - emeva- isI prakAra, rasammi- rasoM meM, paosaM-utkaTa dveSa ko gao- - prApta huA, dukkhohaparaMparAo - duHkhasamUha kI paramparA ko, uvei- i-prApta hotA hai, paduTThacitto- duSTacitta hokara arthAt vaha usa, kammaM - karma ko, ciNAi - ekatrita karatA hai, jaM-jisa karma se, se- usako, puNo-phira, vivAge - vipAkakAla meM, duhaM - duHkha, hoi - hotA hai / mUlArtha - isI prakAra rasa ke viSaya meM utkaTa dveSa ko prApta hone vAlA jIva bhI duHkha- samudAya kI paramparA kA anubhava karatA hai tathA dUSita citta se vaha jisa karma kA upArjana karatA hai vahI karma vipAkakAla meM usake lie duHkharUpa ho jAtA hai| TIkA - isa gAthA kI TIkA ke lie jo kucha vaktavya thA usakA ullekha pUrvokta gAthAoM meM ho cukA hai| . aba ukta viSaya meM rAga-dveSa ke tyAga kA phala batAte hue zAstrakAra kahate haiM rase viratto maNuo visogo, eeNa dukkhohaparaMpareNa / na lippaI bhavamajjhe vi saMto, jaleNa vA pokkhariNIpalAsaM // 73 // rase virakto manujo vizokaH, etayA duHkhaughaparamparayA / na lipyate bhavamadhye'pi san, jaleneva puSkariNIpalAzam // 73 // padArthAnvayaH - rase viratto - rasoM meM virakta, maNuo-manuSya, visogo-zoka se rahita, eeNa- isa, dukkhohaparaMpareNa-du:khasamUha kI paramparA se, bhavamajjhe- saMsAra meM, vi saMto - hotA huA bhI, na lippaI - lipta nahIM hotA, vA-jaise, jaleNa-jala se, pokkhariNIpalAsaM kamalinI kA patra lipta uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [261] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM hotaa| mUlArtha - jo manuSya rasoM meM virakta aura zoka se rahita hai vaha saMsAra meM rahatA huA bhI isa duHkha - paraMparA se alipta rahatA hai, arthAt sabhI prakAra ke duHkhoM kA usase isa prakAra samparka nahIM hotA, jaise jala se kamala-dala alipta rahatA hai| tAtparya yaha hai ki jaise jala meM rahane vAlA kamala-patra jala meM rahatA huA bhI usase lipta nahIM hotA, usI prakAra rasAdiviSayaka anAsakti rakhane vAlA puruSa bhI sAMsArika duHkhoM se vyApta nahIM hotA / TIkA- gAthA kA bhAvArtha spaSTa hai| aba sparza - indriya ke viSaya meM kahate haiM, yathA kAyassa phAsaM gahaNaM vayaMti, taM rAgaheDaM tu maNunnamAhu / taM dosaheuM amaNunnamAhu, samo ya jo tesu sa vIyarAgo // 74 // kAyasya sparzaM grahaNaM vadanti taM rAgahetuM tu manojJamAhuH / taM dveSahetumamanojJamAhuH, samazca yasteSu sa vItarAgaH // 74 // padArthAnvayaH - kAyassa - kAyA kA, phAsaM-sparza ko, gahaNaM-grAhya, vayaMti - kahate haiM, taM-usa, maNunnaM- manojJa sparza ko, rAgaheDaM-ra - rAga kA hetu, Ahu-kahA gayA hai, tu-vitarka meM hai, taM - usa, amanaM - amanojJa ko, dosaheuM dveSa kA hetu, Ahu - kahA gayA hai, jo-jo, tesu - unameM samo- sama bhAva rakhatA hai, sa- vaha, vIyarAgo- vItarAga hotA hai| mUlArtha - kAyA kA grAhya viSaya sparza mAnA gayA hai| usameM manojJa sparza ko rAga kA hetu aura amanojJa ko dveSa kA kAraNa batAyA gayA hai, parantu ina donoM prakAra ke sparzo meM jo sama bhAva rakhane vAlA hai vahI vItarAga hai| TIkA - priya sparza rAga kA kAraNa aura apriya dveSa kA hetu hai, aisA tIrthaMkarAdi mahApuruSoM kA kathana hai, parantu yaha kathana rAga-dveSayukta AtmA kI apekSA se hai| kAraNa yaha hai ki usI meM priyApriya ke sparza se rAga-dveSa ke utpanna hone kI saMbhAvanA rahatI hai| jo vItarAga AtmA hai usako to donoM meM hI samAnatA pratIta hotI hai| tAtparya yaha hai ki vaha priya aura apriya donoM meM hI sama bhAva rakhane vAlA hotA hai| aba inake pArasparika sambandha Adi kA varNana karate haiM, yathA phAsassa kAyaM gahaNaM vayaMti, kAyassa phAsaM gahaNaM vayati / rAgassa heDaM samaNunnamAhu, dosassa heuM amaNunnamAhu // 75 // sparzasya kAyaM grAhakaM vadanti, kAyasya sparzaM grAhyaM vadanti / rAgasya hetuM samanojJamAhuH, dveSasya hetumamanojJamAhuH // 75 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 262] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH-kAyaM-kAyA ko, phAsassa - sparza kA, gahaNaM- grAhaka, vayaMti - kahate haiM aura, phAsaM-sparza ko, kAyassa - kAyA kA, gahaNaM - grAhya, vayaMti - kahate haiM, samaNunnaM- manojJa sparza ko, rogassa heDa - rAga kA hetu, Ahu-kahA gayA hai, amaNunnaM- amanojJa sparza ko, dosassa heDaM-dveSa kA hetu, Ahu-kahA gayA hai| mUlArtha - kAyA arthAt tvak sparza kA grAhaka hai aura sparza kAyA kA grAhya hai| tAtparya yaha hai ki ina donoM kA Apasa meM grAhya-grAhakabhAva sambandha hai, inameM jo manojJa sparza hai vaha to rAga kA hetu hai aura jo amanojJa hai vaha dveSa kA kAraNa hotA hai| TIkA - sparza ke zItoSNAdirUpa se aneka bheda haiN| aba sparza - viSayaka bar3he hue rAga ke phala kA varNana karate haiM, yathAphAsesu jo giddhimuvei tivvaM, akAliyaM pAvai se viNAsaM rAgAure sIyajalAvasanne, gAhaggahIe mahise va raNe // 76 // sparzeSu yo gRddhimupaiti tIvrAm, akAlikaM prapnoti sa vinAzam / rAgAturaH zItajalAvasannaH, grAhagRhIto mahiSa ivAraNye // 76 // padArthAnvayaH - jo-jo phAsesu - sparzaviSayaka, tivvaM tIvra rUpa se, giddhiM - mUrcchAbhAva ko, uvei- - prApta hotA hai, se- vaha, akAliyaM-akAla meM hI, viNAsaM vinAza ko, pAvai - prApta ho jAtA hai, rAgAure - rAga se Atura huA, sIyajalAvasanne - zItala jala meM nimagna, va-jaise, araNNe-vana meM, gAhaggahI - grAha ke dvArA pakar3A huA, mahise - mahiSa - bhaiMsA - vinAza ko prApta ho jAtA hai| mUlArtha - jaise vana ke jalAzaya meM zItala jala ke sparza meM atyanta mUrchita huA mahiSa grAha arthAt magaramaccha ke dvArA pakar3A jAne para vinAza ko prApta ho jAtA hai, usI prakAra manojJa sparza ke viSaya meM atyanta Asakta hone vAlA puruSa bhI akAla meM hI mRtyu ko prApta ho jAtA hai| TIkA- yahAM para mahiSa ke sAtha jo araNyavartI jalAzaya kA grahaNa kiyA hai usakA tAtparya yaha hai ki yadi vaha nagara ke samIpavartI kisI jalAzaya meM hogA to koI na koI usako mRtyu ke mukha se chur3Ane kA prayatna bhI kara sakatA hai, parantu vana meM usako bandhana se mukta karAne vAlA koI nahIM hai, isalie usakA vinAza avazyambhAvI hai| aba amanojJa sparza ke viSaya meM bar3he hue dveSa ke phala kA varNana karate haiM, yathAje yAvi dosaM samuvei tivvaM, taMsi kkhaNe se u uvei dukkhaM / dudaMtadoseNa saeNa jantU, na kiMci phAsaM avarajjhaI se // 77 // yazcApi dveSaM samupaiti tIvraM, tasminkSaNe sa tUpaiti duHkham / durdAntadoSeNa svakena jantuH, na kiJcitsparzo'parAdhyati tasya // 77 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 263] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH-je yAvi-jo bhI sAdhaka apriya sparza meM, tivvaM-atyutkaTa, dosaM-dveSa, samuvei-karatA hai, se-vaha, taMsi kkhaNe-usI kSaNa meM, dukkha-duHkha ko, uvei-prApta ho jAtA hai, saeNa-svakRta, dudaMtadoseNa-durdamanIya doSa se, jaMtU-jIva-duHkha pAtA hai, se-usakA, phAsaM-sparza, kiMci-yatkicit bhI, na avarajjhaI-aparAdha nahIM krtaa| mUlArtha-jo sAdhaka apriya sparza ke viSaya meM tIvra bhAva se dveSa ko karatA hai vaha svakRta durdamanIya doSa se usI kSaNa meM duHkha ko prApta ho jAtA hai, parantu apriya sparza usakA kiMcinmAtra bhI aparAdha nahIM karatA, tAtparya yaha hai ki isa duHkhotpatti kA kAraNa usakA apanA andara bar3hA huA dveSa hai, isameM apriya sparza kA koI aparAdha nahIM hai| TIkA-prastuta gAthA kA tAtparya spaSTa hai, pUrva gAthAoM ke samAna hone se| ___aba rAga-dveSa aura usakI nivRtti ke phala kA varNana karate hue zAstrakAra isI viSaya meM phira kahate haiM, yathA - egataratte ruiraMsi phAse, atAlise se kuNaI paosaM / dukkhassa saMpIlamuvei bAle, na lippaI teNa muNI virAgo // 78 // ekAntarakto rucire sparza, atAdRze saH kurute pradveSam / duHkhasya sampIDAmupaiti bAlaH, na lipyate tena munirvirAgI // 78 // padArthAnvayaH-ruiraMsi-rucira, phAse-sparza meM jo, egaMtaratte-atyanta anurakta hai aura, atAlise-amanohara sparza meM, paosaM-atyanta dveSa, kuNaI-karatA hai, se-vaha, dukkhassa saMpIlaM-duHkha sambandhI pIr3A ko, uvei-prApta hotA hai, bAle-ajJAnI, teNa-usa pIr3A se, virAgo-virakta, muNI-muni, na lippaI-lipyamAna nahIM hotaa| mUlArtha-jo manuSya priya sparza meM atyanta Asakta hai aura apriya sparza meM atyanta dveSa rakhatA hai vaha ajJAnI jIva hI duHkhasambandhI pIr3A ko prApta hotA hai| jo virakta muni hai vaha isa duHkhasambandhI pIr3A se lipta nahIM hotaa| TIkA-bhAvArtha spaSTa hai| aba bar3he hue rAga se hone vAle hiMsAdi anarthoM kA varNana karate haiMphAsANugAsANugae ya jIve, carAcare hiMsai NegarUve / cittehi te paritAvei bAle, pIlei attaTThagurU kiliTThe // 79 // sparzAnugAzAnugatazca jIvaH, carAcarAnhinastyanekarUpAn / citraistAn paritApayati bAlaH, pIDayatyAtmArthaguruH kliSTaH // 79 // padArthAnvayaH-phAsANugAsANugae-sundara sparza kI AzA ke pIche bhAgatA huA, jIve-jIva, uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 264] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ya-phira, carAcare-jaMgama aura sthAvara, aNegarUve-aneka jAti ke jIvoM kI, hiMsai-hiMsA karatA hai, cittehi-nAnA prakAra ke zastroM se, bAle-ajJAnI jIva, te-una, jIvoM ko, paritAvei-paritApa detA hai, pIlei-pIr3A pahuMcAtA hai, attaTThagurU-apane svArtha ke lie, kiliTThe-rAga se AkarSita huaa| ___ mUlArtha-sundara sparza kI AzA ke pIche bhAgatA huA yaha ajJAnI jIva aneka prakAra ke jaMgama aura sthAvara jIvoM kI hiMsA karatA hai tathA rAga se AkarSita huA svArtha ke vazIbhUta hokara aneka prakAra ke zastrAdi-prayogoM se una jIvoM ko paritApa detA hai aura pIr3A pahuMcAtA hai| TIkA-isa gAthA kI vyAkhyA bhI pahale kI jA cukI hai| aba phira kahate haiMphAsANuvAeNa pariggaheNa,. uppAyaNe rakkhaNasaMnioge / vae vioge ya kahaM suhaM se, saMbhogakAle ya atittalAbhe // 80 // sparzAnupAtena * parigraheNa, utpAdane rakSaNasanniyoge / vyaye viyoge ca kathaM sukhaM tasya, sambhogakAle cAtRptilAbhe // 80 // padArthAnvayaH-phAsANuvAeNa-sparza ke anurAga se, pariggaheNa-parigraha se, uppAyaNe-utpAdana meM, rakkhaNasaMnioge-rakSaNa aura saMniyoga meM, vae-vinAza hone para, vioge-viyoga meM, se-usa rAgI puruSa ko, kaha-kaise, suhaM-sukha ho sakatA hai, saMbhogakAle-saMbhogakAla meM, atittalAbhe-tRpti kA lAbha na hone se| mUlArtha-sundara sparza ke anurAga se aura parigraha se sparza ke utpAdana meM, rakSaNa meM, sanniyoga meM, vyaya hone para, vinAza hone para aura saMbhogakAla meM tRpti na hone se usa rAgI jIva ko sukha kahAM ho sakatA hai, arthAt use sukha kI prApti kadApi nahIM ho sktii| TIkA-jo vyakti sparzAdi ke viSaya meM atyanta mUcchita hai usako kisI samaya bhI sukha kA prApta honA kaThina haiN| isa viSaya kA adhika vivecana pIche aneka bAra kiyA gayA hai, usI ke anusAra yahAM para bhI samajha lenA caahie|' aba phira isI viSaya meM kahate haiM, yathAphAse atitte ya pariggahammi, sattovasatto na uvei tuhi~ / atuThThidoseNa duhI parassa, lobhAvile AyayaI adattaM // 81 // sparze'tRptazca parigrahe, sakta upasakto nopaiti tuSTim / atuSTidoSeNa duHkhI parasya, lobhAvila Adatte'dattam // 81 // padArthAnvayaH-phAse-sparza viSayaka, atitte-atRpta, ya-tathA, pariggahammi-parigraha meM, , uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 265] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattovasatto-sAmAnya evaM vizeSarUpa se Asakta, tuTThi-santoSa ko, na uvei-prApta nahIM hotA, atuTThidoseNa-asantoSa ke doSa se, duhI-du:khI huA, parassa-para ke sparza ko, lobhAvile-lobhAkula hokara, adattaM-adatta ko, AyayaI-grahaNa karane lagatA hai| ___ mUlArtha-sparza ke viSaya meM atRpta aura parigraha meM saktopasakta arthAt viziSTa Asakti rakhane vAlA puruSa kabhI santoSa ko prApta nahIM hotA tathA asantoSa ke doSa se duHkhI hotA huA lobha ke vazIbhUta hokara dUsaroM ke adatta ko grahaNa karane lagatA hai, arthAt corI ke karma meM pravRtta ho jAtA hai| TIkA-sparzAdiviSayaka bar3he hue asantoSa se puruSa kahAM taka anartha karane meM pravRtta hotA hai isa bAta kA digdarzana prastuta gAthA meM karAyA gayA hai| punaH kahate haiMtaNhAbhibhUyassa adattahAriNo, phAse atittassa pariggahe. ya / mAyAmusaM vaDDhai lobhadosA, tatthAvi dukkhA na vimuccaI se // 82 // tRSNAbhibhUtasyA'dattahAriNaH, - sparze'tRptasya / parigrahe ca / mAyA-mRSA vardhate lobhadoSAt, tatrApi duHkhAnna vimucyate saH // 82 // padArthAnvayaH-taNhAbhibhUyassa-tRSNA ke vazIbhUta, adattahAriNo-adatta kA apaharaNa karane vAlA, phAse-sparza meM, atittassa-atRpta, ya-aura, pariggahe-parigraha meM lIna hokara, lobhadosA-lobha ke doSa se, mAyAmusaM-mAyA aura mRSAvAda kI, vaDDhai-vRddhi karatA hai, tatthAvi-mAyA aura mRSAvAda kI vRddhi se bhI, se-vaha, dukkhA-duHkha se, na vimuccaI-mukta nahIM hotaa| mUlArtha-tRSNA se vyApta, adatta kA apahAraka, sparza meM atRpta aura parigraha meM mUchita hone vAlA puruSa lobha ke doSa se mAyA aura mRSAvAda kI vRddhi karatA hai, parantu phira bhI vaha duHkhoM se mukta nahIM ho sakatA, arthAt chuTakArA nahIM pA skaa| TIkA-isa gAthA kI vyAkhyA bhI pUrvavat samajha lenI caahie| mosassa pacchA ya puratthao ya, paogakAle ya duhI duraMte / evaM adattANi samAyayaMto, phAse atitto duhio aNisso // 83 // mRSA (vAkyasya) pazcAcca purastAcca, prayogakAle ca duHkhI durantaH / evamadattAni samAdadAnaH, sparze'tRpto duHkhito'nizraH // 83 // padArthAnvayaH-mosassa-mRSAvAda ke, pacchA-pazcAt, ya-aura, puratyao-pahale, ya-tathA, paogakAle-prayogakAla meM, duraMte-duranta arthAt sparza-indriya ke parAdhIna jIva, duhI-duHkhI hotA hai, evaM-isI prakAra, adattANi-adatta kA, samAyayaMto-aMgIkAra karane vAlA, phAse-sparzaviSayaka, uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 266] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atitto - atRpta, duhio - duHkhita, aNisso - sahAyaka se rahita / mUlArtha - mithyAbhASaNa ke pIche aura pahale tathA bolate samaya sparzendriya ke vazIbhUta hone vAlA puruSa duHkhI hotA hai| isI prakAra adatta kA grahaNa karane vAlA jIva bhI sparza ke viSaya meM atRpta hotA huA duHkhI aura sahAya se rahita ho jAtA hai| TIkA-mithyAbhASaNa aura corI karane vAlA jIva na to kabhI sukha ko prApta hotA hai aura na hI usako kisI ke Azraya kI prApti hotI hai| viparIta isake vaha duHkhI aura asahAya hotA hai| aba prastuta viSaya kA nigamana karate hue phira kahate haiM " phAsANurattassa narassa evaM katto suhaM hojja kayAi kiMci ? tatthovabhoge vi kilesadukkhaM, nivvattaI jassa kae Na dukkhaM // 84 // sparzAnuraktasya narasyaivaM, kutaH sukhaM bhUyAtkadApi kiJcit ? tatropabhoge'pi klezaduHkhaM, nirvartayati yasya kRte duHkham // 84 // padArthAnvayaH-evaM-isa prakAra, phAsANurattassa - sparza meM anurakta, narassa - puruSa ko, kayAi - kisI kAla meM, kiMci-kiMcinmAtra bhI, katto - kahAM se, suhaM sukha, hojja - hove, tattha - vahAM sparza meM, uvabhoge vi-upabhoga ke hone para bhI, kilesadukkhaM - kleza aura duHkha ko hI, nivvattaI - utpanna karatA hai, jassa kae - jisake lie AtmA ko, dukkhaM duHkha hotA hai, Na- vAkyAlaMkAra meM hai| mUlArtha - sparza meM anurakta rahane vAle puruSa ko kisI kAla meM kiMcinmAtra bhI sukha kI prApti kahAM se ho sakatI hai? kyoMki vaha sparza ke upabhoga meM bhI kleza aura duHkha kA hI sampAdana karatA hai aura pariNAmasvarUpa usakI AtmA nirantara duHkha kA anubhava karatI hai| tAtparya yaha hai ki sparza ke viSaya meM mUcchita hone vAlA jIva kisI samaya bhI sukha prApta nahIM kara paataa| TIkA - bhAvArtha spaSTa hai| aba dveSa ke viSaya meM kahate haiM, yathA / emeva phAsamma gao paosaM, uvei dukkhohaparaMparAo / paTThacitto ya ciNAi kammaM, jaM se puNo hoi duhaM vivAge // 85 // evameva sparze gataH pradveSam, upaiti duHkhaughaparamparAH / praduSTacittazca cinoti karma, yattasya punarbhavati duHkhaM vipAke // 85 // padArthAnvayaH - emeva- isI prakAra, phAsammi - sparza meM, paosaM- utkaTa dveSa ko gao - prAptaM huA, dukkhohaparaMparAo-du:khasamUha kI paramparA ko, uvei - pAtA hai, paduTThacitto - dUSita - citta, kammaM-karma ko, ciNAi - ekatrita karatA hai, jaM- jo karma, se usake lie vaha, puNo-phira, uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [267] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAge-vipAkakAla meM, duhaM-du:kharUpa, hoi-ho jAtA hai| mUlArtha-isI prakAra sparza-viSayaka pradveSa ko prApta huA jIva bhI duHkha-samUha kI paramparA ko prApta hotA hai aura duSTa citta se vaha usa karma kA upArjana karatA hai jo vipAkakAla meM usake lie duHkha kA hetubhUta ho jAtA hai| ___TIkA-tAtparya yaha hai ki dUSita adhyavasAya se upArjana kiyA huA karma hI usake lie duHkharUpa ho jAtA hai| aba rAga-dveSa ke tyAga kA phala varNana karate hue phira kahate haiMphAse viratto maNuo visogo, eeNa dukkhohaparaMpareNa / na lippaI bhavamajhe vi saMto, jaleNa vA pokkhariNIpalAsaM // .86 // sparza virakto manujo vizokaH, etayA duHkhaughaparamparayA / na lipyate bhavamadhye'pi san, jaleneva puSkariNIpalAzam // 86 // .. padArthAnvayaH-phAse-sparza meM, viratto-virakta, maNuo-manuSya, visogo-zoka se rahita, eeNa-isa, dukkhohaparaMpareNa-duHkhasamUha kI paramparA se, bhavamajhe-saMsAra meM, vi saMto-rahatA huA bhI, na lippaI-lipta nahIM hotA, vA-jaise, jaleNa-jala se, pokkhariNIpalAsaM-kamalinI kA patra lipta nahIM hotaa| mUlArtha-sparza meM virakta aura zoka-rahita puruSa saMsAra meM rahatA huA bhI duHkha-paramparA se isa prakAra lipta nahIM hotA, jaise sarovara meM rahatA huA bhI kamala-patra jala se lipyamAna nahIM hotaa| ___TIkA-isa prakAra ukta 13 gAthAoM ke dvArA sparza-indriya sambandhI viSaya varNana kiyA gayA hai aura pratyeka indriya ke lie 13 gAthAeM kahI gaI haiN| isa prakAra kula 65 gAthAoM meM pAMcoM indriyoM kA varNana huA hai| aba isake Age mana ke viSaya meM varNana karate haiM, yathA maNassa bhAvaM gahaNaM vayaMti, taM rAgaheuM tu maNunnamAhu / taM dosaheuM amaNunnamAhu, samo ya jo tesu sa vIyarAgo // 87 // manaso bhAvaM grahaNaM vadanti, taM rAgahetuM tu manojJamAhuH / taM dveSahetumamanojJamAhuH, samazca yasteSu sa vItarAgaH // 87 // padArthAnvayaH-maNassa-mana kA, bhAvaM-bhAva ko, gahaNaM-grAhya, vayaMti-kahate haiM, arthAt tIrthaMkarAdi, taM-usa, maNunnaM-manojJa bhAva ko, rAgaheuM-rAga kA hetu, Ahu-kahA hai, taM-usa, amaNunnaMamanojJa bhAva ko, dosaheuM-dveSa kA hetu, Ahu-kahA hai, jo-jo, tesu-unameM, samo-sama hai, sa-vaha, vIyarAgo-vItarAga hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [268] pamAyaTThANaM battIsaimaM aljhayaNaM Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlArtha - jina bhAvoM ko mana grahaNa karatA hai, unameM se manojJa bhAva to rAga ke hetu haiM aura amanojJa bhAva dveSa ke hetu kahe gae haiM, parantu jo inameM sama bhAva rakhatA hai vaha vItarAga hai| TIkA - bhAva kA artha hai vicAra, vicAroM kA grAhaka citta hai, arthAt mana ke dvArA hI bhAvoM ko grahaNa kiyA jAtA hai| ve bhAva yadi manojJa hoM to rAga kA kAraNa bana jAte haiM aura yadi amanojJa hoM to dveSa ko utpanna karane vAle ho jAte haiN| jo puruSa inameM samAna bhAva rakhatA hai, arthAt inake nimitta se AtmA meM rAga-dveSa ko utpanna nahIM hone detA athavA jisameM rAga-dveSa kI utpatti nahIM hotI vaha vItarAga hai, aisA tIrthaMkarAdi mahApuruSoM kA kathana hai / aba mana aura bhAva ke pArasparika sambandha Adi kA varNana karate hue zAstrakAra phira kahate haiM - bhAvassa maNaM gahaNaM vayaMti, maNassa bhAvaM gahaNaM vayaMti / rAgassa heuM samaNunnamAhu, dosassa heuM amaNunnAhu // 88 // bhAvasya mano grAhakaM vadanti, manaso bhAvaM grAhyaM vadanti / rAgasya hetuM samanojJamAhuH, dveSasya hetumamanojJamAhuH // 88 // padArthAnvayaH:- bhAvassa- bhAva kA, maNaM-mana ko, gahaNaM - grAhaka, vayaMti - kahate haiM, maNaso - mana kA, bhAva-bhAva ko, gahaNaM-grAhya, vayaMti kahate haiM, rAgassa heDaM- - rAga kA hetu, samaNunnaM- manojJa bhAva, Ahu-kahA hai, dosassa heuM dveSa kA hetu, amaNunnaM- amanojJa bhAva, Ahu - kahA gayA hai| mUlArtha - -mana bhAva kA grAhaka hai aura bhAva mana kA grAhya hai, manojJa bhAva rAga kA hetu hai aura amanojJa bhAva ko dveSa kA hetu kahA gayA hai| TIkA-mana aura bhAva kA grAhya-grAhakabhAva sambandha hai / mana ke dvArA bhAva gRhIta hote haiM aura mana unako grahaNa karatA hai| isa prakAra inakI paraspara grAhya-grAhakatA hai| inameM zubha bhAva ko to rAga kI utpatti kA hetu mAnA gayA hai aura azubha bhAva se dveSa kI utpatti hotI hai| aba bhAvaviSayaka bar3he hue rAga ke viSaya meM kahate haiM, yathA bhAvesu jo giddhimuvei tivvaM, akAliyaM pAvai se viNAsaM / rAgAure kAmaguNesu giddhe, kareNumaggAvahie va nAge. // 89 // - prApta , bhAveSu yo gRddhimupaiti tIvrAm, akAlikaM prApnoti sa vinAzam / rAgAturaH kAmaguNeSu gRddhaH kareNumArgApahRta iva nAgaH // 89 // padArthAnvayaH- bhAvesu - bhAvaviSayaka, jo-jo tivvaM - utkaTa bhAva se, giddhiM - mUrcchA ko, uve - hotA hai, se - vaha, akAliyaM - akAla meM, viNAsaM - vinAza ko, pAvai - prApta hotA hai, rAgAure - rAgAtura, kAmaguNesu giddhe-kAmaguNoM meM mUcchita, kareNu - hastinI ke dvArA, maggAvahie-mArgApahRta, va-jaise, nAge - hastI vinAza ko prApta hotA hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [269] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlArtha-jo manuSya bhAva-viSayaka utkaTa rAga rakhatA hai vaha akAla meM hI vinAza ko prApta ho jAtA hai, jaise rAgAtura aura kAmAsakti meM mUJchita hastI hastinI ke dvArA mArgApahRta hokara vinAza ko prApta ho jAtA hai| TIkA-jaise koI madonmatta hastI dUra se hI jaba kisI hastinI ko dekhatA hai taba vaha svamArga ko chor3akara usake pIche laga par3atA hai| isa prakAra mAnasika bhAva ke vazIbhUta hue usa mArgabhraSTa hastI ko viSamasthala-gartAdi meM DAlakara manuSya pakar3a lete haiM athavA mAra dete haiN| isI prakAra bhAva ke viSaya meM mUcchita hue puruSa ko bhI akAla meM hI mRtyu Akara daboca letI hai| [kareNumaggAvahie va nAge-kareNvA-kariNyA mArgeNa-nijapathena-apahRtaH-AkRSTaH-kareNumArgApahRtaH nAga iv-hstiiv]| sArAMza yaha hai ki hastinI ko dekhakara usa para mohita huA madonmatta hastI jaba usake pIche laga jAtA hai taba garta Adi meM girAkara athavA cAroM ora se use ghera kara zikArI usako pakar3a lete haiN| ___ yahAM para yadi koI yaha zaMkA kare ki cakSu-indriya ke vazIbhUta hue hastI kI isa prakAra kI dazA dekhane meM AtI hai to phira bhAva ko lekara ukta dRSTAnta kA denA kaise saMbhava ho sakatA hai? isakA samAdhAna yaha hai ki yaha varNana mana kI pradhAnatA ko lekara samajhanA caahie| kAraNa yaha hai ki yadi mana kI utkaTa pravRtti na ho to cakSu ke dvArA dekhe jAne para bhI hastinI ke pIche lagA kara hastI ko mArga se bhraSTa nahIM kiyA jA sakatA aura na hI hastinI usako apanA anugAmI banA sakatI hai| isIlie jitanI bhI indriyAM haiM, ve saba mana ke saMyoga se hI apane-apane kAryoM meM yathAvat pravRtti kara sakatI haiN| yadi mana kA unase pUrNa sahayoga na ho to AMkheM dekhatI huI bhI nahIM dekhatIM aura kAna sunate hue bhI nahIM sunate ityaadi| ata: indriya aura viSaya ke saMyoga meM mana ko hI pradhAna mAnA gayA hai| isI vicAra se ukta bhAva ko lekara ukta dRSTAnta diyA gayA hai| aba dveSa kI utkaTatA ke viSaya meM kahate haiM, yathA je yAvi dosaM samavei tivvaM, taMsi kkhaNe se u uvei dukkhaM / duiMtadoseNa saeNa jaMtU, na kiMci bhAvaM avarajjhaI se // 90 // yazcApi dveSaM samupaiti tIvra, tasminkSaNe sa tUpaiti duHkham / durdAntadoSeNa svakena jantuH, na kiJcidbhAvo'parAdhyati tasya // 90 // padArthAnvayaH-je yAvi-jo koI bhI-apriya bhAva meM, tivvaM-tIvra, dosaM-dveSa ko, samuvei-utpanna karatA hai, se-vaha, taMsi kkhaNe-usI kSaNa meM, dukkhaM-duHkha ko, uvei-pAtA hai, saeNa-svakIya, dudaMta-durdAnta, doseNa-doSa se, jaMtU-jIva-du:kha pAtA hai, se-usakA, bhAvaM-bhAva, kiMci-kiMcinmAtra bhI, na avarajjhaI-aparAdha nahIM karatA, u-vAkyAlaMkAra meM hai| mUlArtha-jo koI jIva amanojJa bhAva meM utkaTa dveSa karatA hai vaha usI samaya duHkhI ho jAtA hai, parantu vaha svakRta durdamanIya doSa ke kAraNa hI duHkhI hotA hai, bhAva kA isameM koI uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 270 ] pamAyaTThANaM battIsaimaM anjhayaNaM Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aparAdha nahIM hotaa| TIkA-tAtparya yaha hai ki apriya bhAva kisI ko duHkhI nahIM karatA, kintu usake du:khI hone kA kAraNa usakA apanA dveSajanya adhyavasAya hI hai, arthAt mana kA vaza meM na honA hI priya bhAva meM rAga aura apriya meM dveSa ko utpanna karane vAlA hai| isI se rAga aura dveSa kI pariNati hotI hai, ataH bhAva kI priyatA aura apriyatA kA isameM koI aparAdha nahIM hai| aba rAga-dveSa aura usake tyAga kA phala varNana karate hue phira kahate haiMegaMtaratte ruiraMsi bhAve, atAlise se kaNaI paosaM / dukkhassa saMpIlamuvei bAle, na lippaI teNa muNI virAgo // 91 // ekAntarakto rucire bhAve, atAdRze saH kurute pradveSam / duHkhasya sampIDAmupaiti bAlaH, na lipyate tena munirvirAgI // 91 // padArthAnvayaH-egaMtaratte-ekAnta rakta, ruiraMsi-rucira, bhAve-bhAva meM, se-vaha, atAlise-amanohara bhAva meM, paosaM-pradveSa ko, kuNaI-karatA hai, bAle-ajJAnI jIva, dukkhassa-duHkha kI, saMpIlaM-pIr3A ko, uvei-prApta hotA hai, teNa-usa duHkhasambandhI pIr3A se, virAgo-virakta, muNI-muni, na lippaI-lipta nahIM hotaa| mUlArtha-jo puruSa manohara bhAva meM ekAnta rakta arthAt atyanta anurakta aura amanohara bhAva meM ekAnta dveSa karane lagatA hai vaha ajJAnI jIva duHkha-sambandhI pIr3A se pIr3ita hotA hai, parantu jo virakta hai vaha usa duHkha-janya pIr3A se lipta nahIM hotaa| TIkA-isa gAthA meM bhI rAga aura dveSa donoM ko hI pIr3A kA kAraNa batAyA gayA hai| aba ukta rAga ko hiMsA Adi AsravoM kA kAraNa batAte hue phira kahate haiM, yathAbhAvANugAsANugae ya jIve, carAcare hiMsaDa NegarUve / cittehi te paritAvei bAle, pIlei attaTThagurU kiliTThe // 92 // bhAvAnugAzAnugatazca jIvaH, carAcarAnhinastyanekarUpAn / citraistAnparitApayati bAlaH, pIDayatyAtmArthaguruH kliSTaH // 92 // padArthAnvayaH-bhAvANugAsANugae-bhAva kI AzA ke pIche bhAgatA huA, jIve-jIva, aNegarUve-aneka jAti ke, carAcare-jaMgama aura sthAvara jIvoM kI, hiMsai-hiMsA karatA hai, cittehi-nAnA prakAra ke zastroM se, te-una jIvoM ko, bAle-ajJAnI jIva, paritAvei-paritApa detA hai, kiliTThe-rAga se AkRSTa citta vAlA, attaTThagurU-apane prayojana ko siddha karane ke lie, pIlei-jIvoM ko pIr3A detA hai| mUlArtha-bhAva kI AzA ke vazIbhUta huA jIva aneka jAti ke jaMgama aura sthAvara jIvoM kI hiMsA karatA hai tathA nAnA prakAra ke zastra-prayogoM se una jIvoM ko paritApa detA hai aura uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 271] pamAyaTThANaM battIsaimaM aljhayaNaM Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAga se AkRSTa hokara apane svArtha ke lie unako pIr3A pahuMcAtA hai| TIkA-bhAvAzA ke vazIbhUta hone vAlA jIva aneka prakAra ke saMkalpoM dvArA hiMsA ke bhAvoM ko utpanna karatA hai| jaise-isa auSadhi se usako vaza meM kara lUM, isa auSadhi se svarNasiddhi prApta kara lUM aura isa upAya ke dvArA putra utpanna kara lUM ityAdi, tathA isa prakAra se una jIvoM ko mAra sakatA hUM aura isa prakAra se kaSTa pahuMcA sakatA hUM ityaadi| tAtparya yaha hai ki kisI jIva ke lie jaghanya saMkalpa karanA athavA usakI mRtyu athavA kaSTa ke lie vicAra karanA bhAva-hiMsA hai| yaha hiMsA aneka prakAra ke anarthoM kI jananI hai| isakA mUla srota rAga hai, jisake viSaya meM Upara kahA gayA hai| . aba phira isI viSaya meM kahate haiMbhAvANuvAeNa pariggaheNa, uppAyaNe rakkhaNasaMnioge / vae vioge ya kaha suhaM se, saMbhogakAle ya atittalAbhe // 93 // bhAvAnupAtena parigraheNa, utpAdane rakSaNasanniyoge / .. vyaye viyoge ca kathaM sukhaM tasya, sambhogakAle cA'tRptilAbhe // 93 // padArthAnvayaH-bhAvANuvAeNa-bhAvaviSayaka anurAga se, pariggaheNa-parigraha se, uppAyaNe-utpAdana meM, rakkhaNasaMnioge-rakSaNa aura saMniyoga meM, vae-vyaya hone para, vioge-viyoga hone para, se-usa jIva ko, kahaM suhaM-kaise sukha ho sakatA hai, ya-tathA, saMbhogakAle-saMbhogakAla meM, atittalAbhe-tRpti kA lAbha na hone pr| mUlArtha-bhAva ke anurAga se aura parigraha se bhAva ke utpAdana meM, rakSaNa aura sanniyoga meM, vinAza ho jAne para tathA viyoga ho jAne para, usa rAgI puruSa ko kahAM se sukha kI prApti ho sakatI hai? tathA saMbhogakAla meM bhI tRpti kA lAbha na hone para use sukha nahIM mila sktaa| TIkA-bhAvaviSayaka utkaTa rAga rakhane vAlA jIva kisI samaya bhI sukha kI upalabdhi nahIM kara sakatA, yahI isa gAthA kA tAtparya hai| viSayoM ke adhika cintana se, bhogya padArthoM kA adhika saMgraha karane kI lAlasA se tathA yaha viSayAdi padArtha kisa prakAra se mila sakeMge, isa prakAra ke cintana se, Arogya tathA vRddhi Adi bhAvoM kI rakSA karane se, dUsare ko sadbuddhi athavA kubuddhi ke dene se, evaM nidrA Adi ke dvArA smRti ke hIna ho jAne para, dUsare ko uttara dene meM sphUrti ke na hone para, arthAt isa prakAra kI ulajhanoM meM par3ane se bhAvAnurAgI jIva kabhI sukha ko prApta nahIM kara sktaa| aba phira kahate haiMbhAve atitte ya pariggahammi, sattovasatto na uvei tuDheiM / atuTThidoseNa duhI parassa, lobhAvile AyayaI adattaM // 94 // bhAve'tRptazca parigrahe, sakta upasakto nopaiti tuSTim / atuSTidoSeNa duHkhI parasya, lobhAvila Adatte'dattam // 94 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 272 ] pamAyaTThANaM battIsaimaM aljhayaNaM Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH -bhAve-bhAva meM, atitte - atRpta, ya-aura, pariggahammi - parigraha meM, sattovasatto - vizeSa rUpa se Asakta, tuTThi - saMtoSa ko, na uvei-1 - prApta nahIM hotA, atuTThidoseNa- atuSTirUpI doSa se, duhI - du:khI huA, parassa-para ke dravya ke lie, lobhAvile - lobha se Akula hokara, adattaM - adatta ko, AyayaII-grahaNa karane laga jAtA hai| mUlArtha - bhAva ke viSaya meM asantoSI aura parigraha meM adhika Asakti rakhane vAlA jIva santoSa ko prApta nahIM hotA, kintu asantoSa ke doSa se duHkhI hotA huA vaha lobha ke vazIbhUta hokara para ke dravya ko binA die grahaNa karane lagatA hai, arthAt cauryakarma meM pravRtta ho jAtA hai| TIkA - pUrva gAthAoM kI vyAkhyA ke samAna vyAkhyA hone se bhAvArtha spaSTa hai| aba phira kahate haiM taNhAbhibhUyassa adattahAriNo, bhAve atittassa pariggahe ya / mAyAmusaM vaDDhai lobhadosA, tatthAvi dukkhA na vimuccaI se // 95 // bhAve tRptasya parigrahe ca / mAyA - mRSA vardhate lobhadoSAt, tatrApi duHkhAnna vimucyate saH // 95 // tRSNAbhibhUtasyA'dattahAriNaH, padArthAnvayaH - tahAbhibhUyassa - tRSNA ke vazIbhUta, adattahAriNo- adatta kA apaharaNa karane vAlA, bhAve-bhAva ke viSaya meM, atittassa - atRpta, ya-aura, pariggahe - parigraha meM mUrcchita, lobhadosA - lobha ke doSa se, mAyAmusa - mAyA aura mRSAvAda kI, vaDDhai - vRddhi karatA hai, tatthAvi - phira bhI, se - vaha, dukkhA - duHkha se, na vimuccaI - chuTakArA nahIM pA sakatA / mUlArtha - tRSNA ke vazIbhUta huA, corI karane vAlA jIva, apanI mahimA karAne meM atRpta aura parigraha meM mUcchita puruSa lobha ke doSa se mAyA aura mRSAvAda kI vRddhi karatA hai, kintu phira bhI vaha duHkha se chuTakArA nahIM pA sakatA / TIkA - jo puruSa apanI mahimA Adi karAne meM santoSa ko prApta nahIM hotA, arthAt yazakIrti ke hote hue bhI aura adhika yaza-kIrti kA icchuka rahatA hai tathA anya AtmAoM se asUyA karatA huA mamatva meM hI mUrcchita ho rahA hai evaM lobha ke vazIbhUta hokara chala-kapaTa aura asatya bhASaNa meM pravRtti kara rahA hai aura "maiM hI paMDita aura sarva zAstroM kA jAnane vAlA hUM" isa prakAra ke abhimAna meM DUba rahA hai, aise puruSa ko duHkhoM se kabhI chuTakArA nahIM mila sakatA, yahI ukta gAthA kA rahasya hai| aba asatya bhASaNAdi ke pariNAma ke viSaya meM phira kahate haiN| yathAmosassa pacchA ya puratthao ya, paogakAle yaM duhI duraMte / evaM adattANi samAyayaMto, bhAve atitto duhio aNisso // 96 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 273 ] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mRSA - (vAkyasya) pazcAcca purastAcca, prayogakAle ca duHkhI durantaH / evamadattAni samAdadAnaH, bhAve'tRpto duHkhito'nizraH // 96 // padArthAnvayaH - mosassa - mRSAvAda ke, pacchA-pIche, ya-aura, puratthao - pahile, ya-tathA, paogakAle - prayogakAla meM, duhI-duHkhI, duraMte-duSTa anta:karaNa vAlA, evaM isI prakAra, adattANi - adatta vastuoM ko, samAyayaMto- grahaNa karatA huA, bhAve-bhAva meM, atitto- atRpta, duhio - duHkhita huA, aNisso - asahAya / mUlArtha - mithyA - bhASaNa ke prathama aura pIche tathA mithyA bhASaNa karate samaya duSTa antaHkaraNa vAlA jIva duHkhI hotA hai, isI prakAra adatta padArthoM kA grahaNa karatA huA bhAva meM atRpta rahakara aura bhI duHkhI tathA asahAya arthAt nirAzrita ho jAtA hai| TIkA - nirantara asatya bolane aura corI karane vAlA jIva kabhI sukha ko prApta nahIM kara sakatA, isalie saMsAra meM usakA koI sahAyaka bhI nahIM banatA, yahI ukta gAthA kA bhAvArtha hai / aba isI viSaya meM aura kahate haiM. - bhAvANurattassa narassa evaM katto suhaM hojja kayAi kiMci / tatthovabhoge vi kilesadukkhaM, nivvattaI jassa kaeNa dukkhaM // 97 // bhAvAnuraktasya narasyaivaM, kutaH sukhaM syAtkadApi ca / tatropabhoge'pi klezaduHkhaM, nirvartayati yasya kRtai duHkham // 97 // padArthAnvayaH- bhAvANurattassa - bhAvaviSayaka anurakta, narassanara ko evaM - ukta nyAya se, kayAi-kadApi, kiMci-kiMcinmAtra bhI, katto - kaise, suhaM-sukha, hauMjja - hove, tatthovabhoge vi-bhAva ke upabhoga meM bhI, kilesadukkha - kleza aura duHkha kA, nivvattaI - sampAdana karatA hai, jassa kae - jisake lie, dukkhaM - kaSTa bhogA hai| mUlArtha - bhAvaviSayaka anurakta puruSa ko ukta prakAra se kadApi sukha kI prApti nahIM ho sakatI / saMkalpa aura vikalpoM ke punaH punaH cintana karane se kleza aura duHkha hI utpanna hotA hai, kyoMki cirakAla-paryanta bhAvaviSayaka cintA karane se kaSTa utpanna ho jAyA karatA hai| TIkA - jo puruSa mana ke saMkalpoM meM nirantara lIna rahatA hai, vaha kisI samaya bhI sukhI nahIM ho sakatA tathA jina saMkalpoM ko ekatrita karane meM usane kaSTa uThAyA hai, unake upabhoga meM bhI vaha kleza aura duHkha kA hI anubhava karatA hai| isalie bhAvAnurakta puruSa ko sukha kI upalabdhi nahIM ho sktii| aba dveSa ke viSaya meM kahate haiM, yathA emeva bhAvammi gao paosaM, dukkhohaparaMparAo / paTThacitto ya ciNAi kammaM, jaM se puNo hoi duhaM vivAge // 98 // uve uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 274] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evameva bhAve gataH pradveSam, upaiti duHkhaughaparamparAH / praduSTacittazca cinoti karma, yattasya punarbhavati duHkhaM vipAke // 98 // padArthAnvayaH-emeva-isI prakAra, bhAvammi-bhAvaviSayaka, paosaM-utkaTa dveSa ko, gao-prApta huA, dukkhohaparaMparAo-du:khoM kI paramparA ko, uvei-prApta karatA hai, paduTThacitto-dveSapUrNa citta se usa, kamma-karma kA, ciNAi-upArjana karatA hai, jaM-jo karma, se-usako, vivAge-vipAka samaya meM, duhaM-duHkharUpa, hoi-hotA hai| mUlArtha-usI prakAra bhAvaviSayaka dveSa ko prApta huA jIva bhI duHkha kI paramparA ko prApta karatA hai aura dveSapUrNa citta se vaha jisa karma kA saMcaya karatA hai, vahI karma usako vipAka samaya meM duHkharUpa ho jAtA hai| TIkA-jisa prakAra rAga se duHkhoM kI prApti hotI hai usI prakAra dveSa bhI du:khoM kA mUla srota hai, ityaadi| aba rAga-dveSa ke tyAga kA phala batAte hue phira kahate haiMbhAve viratto maNuo visogo, eeNa dukkhohaparaMpareNa / na lippaI bhavamajhe vi saMto, jaleNa vA pokkhariNIpalAsaM // 99 // bhAve virakto manujo vizokaH, etayA duHkhaughaparamparayA / na lipyate bhavamadhye'pi san, jaleneva puSkariNIpalAzam // 99 // padArthAnvayaH-bhAve viratto-bhAva meM virakta, maNuo-manuja, visogo-zoka se rahita, eeNa-isa, dukkhohaparaMpareNa-duHkhoM kI paraMparA se, bhavamajhe-saMsAra meM, vi saMto-rahatA huA bhI, na-nahIM, lippaI-lipta hotA, vA-jaise, jaleNa-jala se, pokkhariNIpalAsaM-kamalinIpatra lipta nahIM hotaa| mUlArtha-jo puruSa bhAva meM virakta aura zoka se rahita hai vaha saMsAra meM rahatA huA bhI ukta prakAra ke duHkha se alipta rahatA hai, jaise ki jala meM utpanna huA kamaladala jala se lipyamAna nahIM hotaa| ___TIkA-jisa AtmA ne mAnasika vikalpoM kA parityAga kara diyA hai aura zoka se bhI rahita ho gaI hai, usa AtmA ko ina sAMsArika du:khoM kA samparka nahIM hotaa| vaha saMsAra meM rahatI huI bhI jala meM rahane vAle kamaladala kI bhAMti sAMsArika duHkhoM se alipta rahatI hai| tAtparya yaha hai ki vItarAga AtmA ko du:khoM kA lepa nahIM hotA, kyoMki vaha bandha ke hetubhUta karmoM kA arjana nahIM krtii| yadyapi mana meM saMkalpa-vikalpa to utpanna hote hI rahate haiM aura unake dvArA padArthoM kA vicAra bhI hotA rahatA hai, tathApi rAga-dveSa se rahita hone ke kAraNa pUrvokta vicAroM kA usa AtmA para kucha bhI prabhAva nahIM hotA arthAt ve karma bandha ke kAraNa nahIM bnte| isa prakAra ina ukta 13 gAthAoM ke dvArA chaThe adhikAra kI pUrNatA kI gaI hai| * uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 275] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba isa prastAvita viSaya kA upasaMhAra karate hue punaH rAga-dveSa aura usake tyAga kA phala varNana karate haiM, yathA eviMdiyatthA ya maNassa atthA, dukkhassa heuM maNuyassa rAgiNo / te ceva thovaM pi kayAi dukkhaM, na vIyarAgassa kareMti kiMci // 100 // evamindriyArthAzca manaso'rthAH, duHkhasya hetavo manujasya rAgiNaH / te caiva stokamapi kadApi duHkhaM, na vItarAgasya kurvanti kiJcit // 100 // . padArthAnvayaH-evaM-isI prakAra, iMdiyatthA-indriyoM kA artha, ya-aura, maNassa-mana kA, atthA-artha, dukkhassa-duHkha kA, heuM-hetu, rAgiNo-rAgI, maNuyassa-manuSya ko, te-ve, artha, thovaM pi-stokamAtra bhI, kayAi-kadApi, dukkha-duHkha, vIyarAgassa-vItarAga ko, kiMci-kiMcinmAtra bhI, na kareMti-pIr3ita nahIM krte| mUlArtha-isI prakAra mana aura indriyoM ke viSaya rAgI puruSa ke duHkha ke hetu hote haiM, aura ve hI viSaya vItarAga ko kadApi kiMcinmAtra bhI duHkha nahIM de skte| TIkA-indriyoM ke viSaya rUpAdi padArtha aura mana ke viSaya saMkalpa-vikalpAdi rAgI puruSa ke lie duHkha kA kAraNa banate haiM arthAt rAga-dveSa se yukta puruSa ko inake nimitta se avazya hI du:kha kA anubhava karanA par3atA hai, parantu jo puruSa vItarAga arthAt rAga-dveSa se rahita hai, usa para inakA kucha bhI prabhAva nahIM pdd'taa| tAtparya yaha hai ki jitane bhI padArtha haiM, ve saba rAga-dveSa ke kAraNa se hI sukha athavA du:kha rUpa hote haiM aura vAstava meM to inameM sukha athavA du:kha rUpa koI tattva nahIM hai| isalie vItarAga puruSa ke samakSa to inameM sukha athavA du:kha kA kAraNa banane kI koI bhI zakti nhiiN| yadi dUsare zabdoM meM kaheM to inakI sukha-du:kha ke rUpa meM koI svataMtra sattA nahIM hai| isase siddha hotA hai ki vaiSayika sukha athavA duHkha kI mUla kAraNatA kevala rAga aura dveSa meM hI vidyamAna hai| ata: mumukSu puruSa ko inhIM ke tyAga kA yatna karanA caahie| aba isI viSaya ko pallavita karate hue phira kahate haiM, yathAna kAmabhogA samayaM uti, na yAvi bhogA vigaI uti / je tappaosI ya pariggahI ya, so tesu mohA vigaI uvei // 101 // na kAma-bhogAH samatAmupayanti, na cApi bhogA vikRtimupayanti / yastatpradveSI ca parigrahI ca, sa teSu mohAd vikRtimupaiti // 101 // padArthAnvayaH-kAmabhogA-kAma-bhoga, samaya-samatA-rAga-dveSa ke upazama-ko, na uveMti-prApta nahIM hote-upazama ke kAraNa nahIM hote, na yAvi-na hI, bhogA-kAma-bhoga, vigaiM-vikRti ko, uti-prApta hote haiM-vikRta ke hetu haiM, je-jo, tesu-una kAma-bhogoM meM, tappaosI-pradveSa karane vAlA hai, ya-aura, pariggahI-parigraha se yukta hai, so-vaha jIva, mohA-moha se, vigaiM-vikRti ko, uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 276 ] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uvei-prApta karatA hai| mUlArtha-kAma-bhogAdi viSaya na to rAga-dveSa ko dUra kara sakate haiM aura na unakI utpatti ke kAraNa haiM, kintu jo puruSa unameM rAga athavA dveSa karatA hai, vahI rAga aura dveSa ke kAraNa vikRti ko prApta ho jAtA hai| ___TIkA-prastuta gAthA meM 'samo ya jo tesu sa vIyarAgo-samazca yasteSu sa vItarAgaH' isa pada kA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki kAma-bhogAdi viSaya na to rAga-dveSa ko upazAnta karate haiM aura na hI kisI prakAra kI vikRti ke kAraNa haiM arthAt krodhAdi kaSAyoM ko utpanna karate haiN| kahane kA abhiprAya yaha hai ki rAga-dveSa kI upazamatA aura AtmA kA nija svabhAva ko tyAgakara krodhAdirUpa kaSAyoM ke dvArA vikRtibhAva ko prApta honA, yaha saba kAma-bhogAdi ke adhIna nahIM hai kintu jo vyakti inameM rAga athavA dveSa karatA hai vahI vyakti rAga-dveSa ke kAraNa moha ke vazIbhUta hokara vikRtibhAva ko prApta hotA hai| jisa AtmA meM rAga-dveSa kI pariNati nahIM hotI usake lie ye kAma-bhogAdi viSaya sarvathA akiMcana haiN| isalie AtmA kA jo vikArayukta honA hai, usakA kAraNa kAma-bhogAdi viSaya nahIM kintu rAga-dveSa se utpanna hone vAlA moha hai| yadi saMkSepa se kaheM to rAga-dveSa ke kSaya se vItarAgatA kI upalabdhi hotI hai| - isa prakAra rAga-dveSa ke vazIbhUta huI AtmA meM jo vikAra utpanna hote haiM, aba unakA digdarzana karAte haiM, yathA kohaM ca mANaM ca taheva mAyaM, lohaM dugucchaM araiM raiM ca / hAsaM bhayaM sogapumitthiveyaM, napuMsaveyaM vivihe ya bhAve // 102 // krodhaM ca mAnaM ca tathaiva mAyAM, lobhaM jugupsAmaratiM ratiM ca / hAsyaM bhayaM zokaM puMstrIvedaM, napuMsakavedaM vividhAMzca bhAvAn // 102 // padArthAnvayaH-kohaM-krodha, ca-aura, mANaM-mAna, ca-punaH, taheva-usI prakAra, mAyaM-mAyA, loha-lobha, dugucchaM-jugupsA, araI-arati, ca-aura, raI-rati, hAsaM-hAsya, bhayaM-bhaya, sogaM-zoka, puM-puruSaveda, itthiveyaM-strIveda, napuMsaveyaM-napuMsakaveda, ya-aura, vivihe-nAnA prakAra ke, bhAve-harSa-viSAdAdi bhAva(AgAmI gAthA ke sAtha saMyukta artha) AvajjaI evamaNegarUve, evaMvihe kAmaguNesu satto / anne ya eyappabhave visese, kAruNNadINe hirime vaisse // 103 // Apadyate evamanekarUpAn, evaMvidhAn kAmaguNeSu . saktaH / ... anyAMzcaitatprabhavAn vizeSAn, kAruNyadIno hrImAn dveSyaH // 103 // padArthAnvayaH-AvajaI-pAtA hai, evaM-isa prakAra se, aNegarUve-aneka rUpoM ko, uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 277] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaM-vihe-pUrvokta krodhAdi bhAvoM ko, kAmaguNesu-kAmaguNoM meM, satto-Asakta, ya-aura, anne-anya, eyappabhave-isa krodhAdi se utpanna hone vAle, visese-vizeSa narakAdi ke du:kha, kAruNNa-karuNA ke yogya, dINe-atyanta dIna, hirime-lajjAyukta, vaisse-aprIti ko utpanna karane vaalaa| mUlArtha-kAmaguNoM meM Asakta jIva krodha, mAna, mAyA, lobha, jugupsA, arati, rati, hAsya, bhaya, zoka, puruSaveda, strIveda aura napuMsakaveda tathA nAnA prakAra ke harSa-viSAda Adi bhAvoM aura isa prakAra ke nAnAvidha rUpoM ko prApta hotA hai| isake atirikta krodhAdi se utpanna hone vAle anya narakAdi santApoM ko bhI prApta hotA hai tathA isI kAraNa se karuNAyogya, atyanta dIna lajjAlu aura aprIti kA bhAjana bana jAtA hai| (yugma) ____TIkA-prastuta gAthAdvaya meM rAga-dveSa kI bahulatA se utpanna hone vAle vikAroM kA digdarzana karAyA gayA hai| mAyA nAma chala kA hai, ghRNA ko jugupsA kahate haiM, citta kI vikalatA kA nAma arati hai, viSayAsakti rati kahalAtI hai| strI kI icchA karane vAlA puruSa veda, puruSa ke samAgama kI icchA jisase prApta ho vaha strIveda tathA jisase donoM ke samAgama kI icchA banI rahe usako napuMsakaveda kahate haiN| isake atirikta harSa, viSAda aura krodhAdi ke dvArA bAMdhI gaI narakAdi gatiyoM meM bhogI jAne vAlI vividha yAtanAeM, ye saba kAma-bhogAdi meM atyanta Asakta hone vAlI AtmA ke rAga-dveSa se utpanna hone vAle vikAra kahalAte haiN| ina vikAroM se yukta huI jIvAtmA aneka prakAra ke uccAvaca karmoM kA bandha karatI hai aura bhaviSya meM aneka prakAra ke rUpoM ko dhAraNa karatI hai| sArAMza yaha hai ki jo jIva kAma-bhogAdi meM Asakta hai usako ina pUrvokta krodhAdi bhAvoM kI prApti hotI hai tathA isake atirikta naraka Adi ke santApa bhI usako bhogane par3ate haiN| phira vaha kAmI puruSa nAnA prakAra ke jaghanya kAryoM meM pravRtta hone se atyanta dIna aura dayA kA pAtra banatA huA kabhI-kabhI vizeSa lajjita aura aprIti kA bhAjana bana jAtA hai| taba siddhAnta yaha huA ki kAma-guNoM se rAga aura dveSa kI utpatti hotI hai tathA rAga-dveSa se yaha jIvAtmA ukta prakAra kI vikRtiyoM ko prApta hotI hai| ataH ye tyAjya haiN| kAruNNadINe-kAruNyadInaH, inameM madhyamapadalopI samAsa hai| yathA-'kAruNyAspadIbhUto dIna: kAruNyadInaH' aura 'vaisse' yaha ArSa vANI hone se 'dveSya' kA pratirUpa kahA jAtA hai| aba duHkha ke kAraNabhUta rAga-dveSa ko dUra karane ke upAyoM ko prakArAntara se batAne ke pUrva isake viparyaya meM jo doSa hai usakA varNana karate haiM, yathA kappaM na icchijja sahAyalicchU, pacchANutAve Na tavappabhAvaM / evaM viyAre amiyappayAre, AvajjaI iMdiyacoravasse // 104 // kalpaM necchetsAhAyyalipsuH, pazcAdanutApo na tapaHprabhAvam / evaM vikArAnamitaprakArAn, Apadyate indriyacauravazyaH // 104 // padArthAnvayaH-kappa-yogya, sahAyalicchU-sahAyaka-ziSya-ko apanI sevA ke lie, na icchijja-icchA na kare, pacchANutAve Na-saMyama grahaNa karane ke pazcAt pazcAttApa na kare, tavappabhAvaM-tapa uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 278 ] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke prabhAva kI bhI icchA na kare, iMdiyacoravasse-indriyarUpa coroM ke vazIbhUta huA, evaM-isa prakAra ke, viyAre-vikAroM ko-jo, amiyappayAre-amita prakAra ke-pramANarahita haiM unako, AvajjaI-prApta hotA hai| mUlArtha-apane zarIra kI sevA ke lie yogya ziSya kI bhI icchA na kre| dIkSA lekara pazcAttApa na kare aura tapa ke prabhAva kI icchA na kre| kyoMki indriyarUpa coroM ke vazIbhUta huA yaha jIva isa prakAra ke asaMkhya doSoM ko prApta ho jAtA hai| TIkA-isa gAthA meM bhagavAn ne tIna bAtoM kI zikSA dI hai| jaise ki-1. 'mujhe eka aise ziSya kI AvazyakatA hai jo ki merI sevA-zuzrUSA acchI taraha se kara sake' isa prakAra kI icchA rakhane vAle sAdhu ke prati bhagavAn kahate haiM ki sAdhAraNa to kyA! kintu svAdhyAya Adi karane ke yogya aura vinayAdi sarva prakAra ke guNoM se sampanna, aise ziSya kI bhI sAdhu apanI sevA ke lie icchA na kre| tAtparya yaha hai ki zarIrAdi para mamatva lAkara, ayogya ziSya kI bAta dUra rahI, yogya ziSya kI bhI lAlasA mana meM na rkhe| ' 2. saMyama grahaNa karane ke anantara pazcAttApa na kre| jaise ki-'hA ! maiMne dIkSA kyoM lI, hA ! isa kAya-kleza ko maiMne kyoM aMgIkAra kiyA' ityaadi| 3. isa loka meM yaza-kIrti ke lie aura paraloka meM cakravartI samrAT aura indrAdi kI padavI prApta karane ke lie saMbhUta yati kI taraha tapa ke prabhAva kI bhI icchA na kare arthAt kisI nidAna ko lekara tapazcaryA na kre| aba isameM hetu batAte hue kahate haiM ki yadi isa prakAra ke AcaraNa na karegA to indriyarUpa coroM ke hAthoM meM par3akara isa prakAra ke anekAneka vikAroM ko prApta ho jAegA ityaadi| yadyapi yaha kathana jina-kalpI kI apekSA se hI kiyA gayA hai, tathApi sthavira-kalpI sAdhuoM ko bhI ayogya ziSyoM ke saMgraha se to sadA dUra hI rahanA cAhie aura yogya ziSyoM ko bhI anugraha-buddhi se tathA dharmonnati ke lie dIkSita karanA caahie| tAtparya yaha hai ki yadi upakAra-buddhi ko chor3akara kevala apane hI svArtha ke lie ina ukta kAryoM ko karegA to vaha indriyarUpa coroM ke vazIbhUta hokara aneka prakAra ke doSoM ko prApta ho jaaegaa| . aba phira isI viSaya meM kahate haiM, yathAtao se jAyaMti paoyaNAI, nimajjiGa mohamahaNNavammi / suhesiNo dukkhaviNoyaNaTThA, tappaccayaM ujjamae ya rAgI // 105 // tatastasya jAyante prayojanAni, nimajjayituM mohamahArNave / sukhaiSiNo duHkhavinodanArthaM, tatpratyayamudyacchati ca rAgI // 105 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 279] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH-tao-tadanantara, se-usako, jAyaMti-utpanna hote haiM, paoyaNAiM-hiMsAdi vA viSaya sevanAdi prayojana, moha-moharUpa, mahaNNavammi-mahArNava meM, nimajjiuM-DUbane ke lie, suhesiNo-sukha kI icchA karane vAle, dukkhaviNoyaNaTThA-duHkhoM ko dUra karane ke lie, tappaccayaM-tatpratyayika, rAgI-rAga karane vAlA, ujjamae-udyama karatA hai| mUlArtha-tadanantara usako viSayAdi-sevana ke prayojana utpanna hote haiN| phira vaha rAgI puruSa moharUpa sAgara meM DUba jAtA hai; tathA sukha kI icchA karane vAlA vaha duHkhoM ko dUra karane ke lie viSayAdi-saMyogoM meM hI udyoga karatA hai| TIkA-prastuta gAthA meM rAgI puruSa ke lakSaNa batAe gae haiN| jaba rAga-dveSayukta AtmA anekavidha vikAroM ko prApta hotI hai, taba usako viSaya-sevanAdi aneka prakAra ke prayojana upasthita hote haiM, jinake kAraNa yaha moharUpa sAgara meM DUbane ko taiyAra ho jAtI hai| isake atirikta sukha kI abhilASA aura du:kha ke vinodanArtha vaha viSayAdi ke lie hI udyoga karatI hai| tAtparya yaha hai ki usake anta:karaNa meM yahI vicAra dRr3ha ho jAtA hai ki maiM viSayasevanAdi-kriyAoM se hI du:kha se chUTa sakatI hUM aura sukha ko prApta ho sakatI huuN| parantu isa prakAra ke vicAroM se vaha du:khoM se mukta hone ke sthAna meM moharUpa sAgara meM hI DUbatI huI dikhAI detI hai| isalie mumukSu puruSoM ko cAhie ki ve viSaya-vAsanA ke vazIbhUta hokara moharUpa mahAsamudra meM DUbane vAle prANI kI taraha viSayasevanAdi meM hI sukha ko na mAne, kintu inako madhumizrita viSa ke tulya samajhakara inakA tyAga karane meM hI udyama kreN| aba virakta AtmA ke viSaya meM kahate haiM, yathA- . . virajjamANassa ya iMdiyatthA, saddAiyA tAvaiyappagArA / na tassa savve vi maNunnayaM vA, nivvattayaMtI amaNunnayaM vA // 106 // virajyamAnasya cendriyArthAH, zabdAdyAstAvatprakArAH / na tasya sarve'pi manojJatAM vA, nivartayanti amanojJatAM vA // 106 // padArthAnvayaH-virajjamANassa-virakta AtmA ko, ya-punaH, iMdiyatthA-indriyoM ke artha-viSaya, saddAiyA-zabdAdika, tAvaiyappagArA-saba prakAra ke, tassaM-usa jIva ko, savve vi-sarva hI, maNunnayaM-manojJatA, vA-athavA, amaNunayaM-amanojJatA ko, vA-paraspara samuccaya meM hai, na nivvattayaMtI-utpanna nahIM krte| ___ mUlArtha-indriyoM ke yAvanmAtra zabdAdi jo viSaya haiM, ve sarva hI virakta AtmA ke lie manojJatA kA sampAdana nahIM karate arthAt zabdAdi viSayoM kI priyatA yA apriyatA kA virakta-rAga-dveSa rahita-AtmA para kucha bhI prabhAva nahIM hotaa| TIkA-prastuta gAthA meM virakta AtmA ke samakSa zabdAdi viSayoM kI akiMcanatA kA varNana kiyA uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 280] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayA hai| tAtparya yaha hai ki indriyoM ke jitane bhI viSaya haiM, unakA prabhAva rAga-dveSa se yukta jo AtmA hai usI para par3atA hai arthAt rAga-dveSa viziSTa AtmA hI use AkarSita hotI hai, kintu jisa AtmA meM rAga-dveSa kA abhAva hai, usake samakSa ye saba akiMcitkara haiN|| aba prastuta viSaya kA upasaMhAra karate hue kahate haiM kievaM sa-saMkappavikappaNAsuM, saMjAyaI samayamuvaTThiyassa / atthe ya saMkappayao tao se, pahIyae kAmaguNesu taNhA // 107 // evaM svasaGkalpavikalpanAsu, saMjAyate samatopasthitasya / arthAzca saGkalpayatastatastasya, prahIyate kAmaguNeSu tRSNA // 107 // padArthAnvayaH-evaM-ukta prakAra se, sasaMkappavikappaNAsu-svasaMkalpa kI vikalpanA meM ye saba rAga-dveSa aura moha janya viSayajAla kevala doSarUpa hI haiM, isa prakAra kI bhAvanA meM, uvaTThiyassa-udyata hue ko, samaya-samatA-madhyastha bhAva, saMjAyaI-utpanna ho jAtA hai, ya-aura, atthe-indriyoM ke rUpAdi arthoM ko, saMkappayao-zubha dhyAna se vicAra karane vAlA, tao-tadanantara, se-usakI, kAmaguNesu-kAmaguNoM meM, taNhA-tRSNA, pahIyae-naSTa ho jAtI hai| mUlArtha-ukta prakAra se, 'rAga-dveSa aura moharUpa jo adhyavasAya haiM, ve saba anartha ke kAraNa haiM' isa prakAra kI bhAvanA meM udyata hue jIva ko samatA arthAt madhyasthabhAva kI prApti ho jAtI hai, tathA arthoM ke viSaya meM sadvicAra karane ke anantara usa AtmA kI kAmaguNoM meM bar3hI huI tRSNA sarva prakAra se naSTa ho jAtI hai| TIkA-prastuta gAthA meM kAmabhogAdi ke viSaya meM bar3hI huI tRSNA ke kSaya karane kA prakAra batAyA gayA hai| rAga-dveSa aura mohAdi ke viSaya meM doSoM kA udbhAvana karane se arthAt ina rAga-dveSAdijanya kAmabhogAdi viSayoM meM nAnA prakAra ke doSoM ko dekhane se vicArazIla AtmA meM samatAguNa kI prApti hotI hai arthAt vaha inase virakta hotI huI inameM kisI prakAra kI Asakti nahIM rkhtii| isake atirikta madhyasthabhAva ko prApta huI vaha AtmA zabdAdi viSayoM ke sambandha meM yaha bhI vicAra karatI hai ki jitane bhI zabdAdi viSaya haiM, ve saba niraparAdha haiM, vyaktirUpa se inakA koI doSa nahIM, doSa to AtmA meM utpanna hone vAle rAga aura dveSa kA hai, usI se karmoM kA bandha hotA hai, ye kAma-bhogAdi viSaya to kevala nimittamAtra haiN| isa prakAra kI sadvicAraNA se usa AtmA kI kAma-bhogAdi meM bar3hI huI tRSNA bhI kSINa ho jAtI hai arthAt kAma-bhogAdijanya anarthoM kA vicAra karatI huI vaha inake viSaya meM virakta ho jAtI hai| dUsare zabdoM meM kaheM to kAma-bhogAdiviSayaka tRSNA ke kSaya ho jAne se isa jIvAtmA ko bAdara-saMparAya nAmaka guNasthAna kI prApti ho jAtI hai| tAtparya yaha hai ki zubhadhyAnaviSayaka adhyavasAya utpanna hone ke anantara hI usa jIva ko madhyasthabhAva kI prApti ho jAtI hai, phira uttarottara guNasthAnoM kI prApti se lobha ke paryAya bhI kSINa hote cale jAte haiM tathA yadi ukta prakAra se eka kAla meM hI 'uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [281] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAgAdi ko dUra karane ke bhAva usameM utpanna ho gae athavA eka kAla meM hI siddhAntaviSayaka prIti ke bhAva jAgRta ho gae, taba usa AtmA ke rAga-dveSarUpa jo saMkalpa haiM una saba kA usI samaya kalpa arthAt uccheda ho jAtA hai| isa prakAra rAga-dveSa Adi ke kSaya se tRSNA ke kSaya ho jAne ke anantara isa AtmA ko kisa guNa kI upalibdha hotI hai, arthAt vaha kyA ho jAtI hai, AgAmI gAthA meM isI prazna kA samAdhAna kiyA gayA hai| aba vahI samAdhAna prastuta karate hue kahate haiM, yathA sa vIyarAgo kayasavvakicco, khavei nANAvaraNaM khaNeNaM / / taheva jaM dasaNamAvarei, jaM caMtarAyaM pakarei kammaM // 108 // .. sa vItarAgaH kRtasarvakRtyaH, kSapayati jJAnAvaraNaM kSaNena / tathaiva yat darzanamAvRNoti, yadantarAyaM prakaroti karma // 108 // padArthAnvayaH-sa-vaha, vIyarAgo-vItarAga, kayasavvakicco-jisane sabhI kartavyoM kA pAlana kara liyA hai, nANAvaraNaM-jJAnAvaraNIya karma, khaNeNa-kSaNa bhara meM, khavei-kSaya kara detA hai, taheva-usI prakAra, jaM-jo, daMsaNaM-darzana ko, Avarei-AvaraNa karatA hai, jaM-jo, ca-punaH, aMtarAyaM-antarAya-vighna ko, pakarei-karatA hai, kamma-karma arthAt antraay-krm| mUlArtha-jisane sabhI kartavyoM kA pAlana kara liyA hai, aisI vItarAga AtmA jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antarAya-ina tInoM karmoM kA eka hI samaya meM kSaya kara detI hai| ___TIkA-jisa AtmA ne tRSNA kA nAza kara diyA hai vaha vItarAga AtmA kSINakaSAya-guNa-sthAnavartI hokara karaNIya kAryoM ke yathAvat sampAdita ho jAne para kRtakRtya hotI huI jJAna ke AcchAdaka, darzana ke AcchAdaka aura dAnAdiviSayaka vighna upasthita karane vAle karmoM kA eka hI samaya meM samUla ghAta kara detI hai| tAtparya yaha hai ki mohanIya karma ke kSaya ho jAne ke anantara ukta jJAnAvaraNAdi tInoM ghAtI karmoM kA yaha AtmA eka hI samaya meM kSaya kara detI hai, kyoMki ye tInoM karma mohanIya karma ke Azrita haiM aura jaba mohanIya karma ko kSaya kara diyA gayA, taba ina jJAnAvaraNIyAdi karmoM kA kSaya karanA atIva sukara ho jAtA hai| isakI prakriyA isa prakAra hai, yathA-mohanIya karma ke kSaya ho jAne para AtmA antarmuhUrta vizrAma lekara usa antarmuhUrta ke carama do samaya meM nidrA, pracalA aura devagatyAdi nAma-karma kI prakRtiyoM kA kSaya karatI hai tathA carama samaya meM jJAnAvaraNIyAdi tInoM karmoM kA kSaya kara detI hai| 1. kalpa zabda kA chedana artha bhI dekhA jAtA hai 'sAmarthya varNanAyAJca chedane karaNe tthaa| aupame adhivAse ca kalpazabdaM vidurbudhAH / / taba 'svasaMkalpavikalpanA' kA rAga-dveSajanya svasaMkalpoM ke vinAza kI bhAvanA yaha artha ho jAtA hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [282] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArAMza yaha hai ki kSINa mohaguNa-sthAnavartI jIvAtmA jJAnAvaraNIyAdi tInoM karmoM kA eka hI samaya meM kSaya kara DAlatI hai| isa prakAra ukta karmoM ke kSaya karane ke anantara jisa guNa kI prApti hotI hai, aba sUtrakAra usakA digdarzana karAte haiM, yathA savvaM tao jANai pAsa ya, amohaNe hoi niraMtarAe / aNAsave jhANa- samAhijutte, Aukkhae mokkhamuvei suddhe // 109 // sarvaM tato jAnAti pazyati ca, amohano bhavati nirantarAyaH / anAstravo dhyAnasamAdhiyuktaH, AyuH kSaye mokSamupaiti zuddhaH // 109 // padArthAnvayaH - tao - tadanantara, (AtmA) savvaM sarva ko, jANai - jAnatI hai, ya-aura, pAsae - sarva ko dekhatI hai, amohaNe - moha-rahita, niraMtarAe - antarAyarahita, hoi - hotI hai, aNAsave - AsravoM se rahita, jhANasamAhijutte - zukladhyAna aura samAdhi se yukta hotI hai, Aukkhae - Ayukarma ke kSaya hone para, suddhe - zuddha hokara, mokkhaM- mokSapada ko, uvei-prApta ho jAtI hai| mUlArtha - tadanantara yaha AtmA saba kucha jAnatI hai, saba kucha dekhatI hai tathA moha aura antarAya se sarvathA rahita ho jAtI hai| phira AsravoM se rahita, dhyAna aura samAdhi se yukta hokara parama vizuddha dazA ko prApta hotI huI Ayu tathA nAma-karma ke samApta hone para mokSa-pada ko prApta ho jAtI hai| TIkA - mohanIya karma ke kSaya ho jAne para jisa samaya yaha AtmA jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antarAya, ina tInoM hI karmoM kA kSaya kara detI hai, usa samaya vaha sarvajJa ora sarvadarzI bana jAtI hai| isake atirikta mohanIya aura antarAya karma ke kSaya se utpanna hone vAle kSAyika samyaktva ke sAtha-sAtha usameM rahI huI anantAnanta zaktiyAM bhI AvirbhUta ho jAtI haiN| phira sarva prakAra ke AsravoM se rahita hokara zukladhyAnarUpa samAdhi se yukta hotI huI Ayukarma upalakSaNa se - vedanIya, nAma aura gotra karma ke kSaya ho jAne para parama vizuddha dazA ko prApta karatI huI vaha parama kalyANasvarUpa mokSapada ko prApta ho jAtI hai| yahAM para itanA smaraNa rahe ki kevalI meM jJAna darzana donoM kA upayoga eka hI samaya meM nahIM hotA, kintu bhinna-bhinna samayoM meM hotA hai, aisA AgamoM kA aura AgamAnusArI vRttikAra kA mata hai| yaha bAta gAthA meM Ae hue 'cakAra' se bhI dhvanita kI gaI hai| isake atirikta kevalI ke jJAna aura darzana ke paurvAparya ke viSaya meM pUrvAcAryoM ke bhinna-bhinna mata haiN| kucha AcArya to darzana ko pahale aura jJAna ko pIche mAnate haiM, tathA kucha AcAryoM ke mata meM jJAnopayoga ko prathama aura darzana ko usake anantara svIkAra kiyA gayA hai| isa viSaya kI adhika carcA kahIM anyatra kI jAegI / mokSa - prApti ke anantara usa AtmA kI jo avasthA hotI hai, aba sUtrakAra usake viSaya uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 283] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM kahate haiM, yathA so tassa savvassa duhassa mukko, jaM bAhaI sayayaM jaMtumeyaM / dIhAmayaM vippamukko pasattho, to hoi accaMtasuhI kayattho // 110 // . sa tasmAt sarvasmAd duHkhAd muktaH, yad bAdhate satataM jantumenam / dIrghAmayavipramuktaH prazastaH, tato bhavatyatyantasukhI kRtArthaH // 110 // padArthAnvayaH-so-vaha, tassa-usa, savvassa-sarva, duhassa-duHkhoM se, mukko-mukta huA, jaM-jo, bAhaI-pIr3A detA hai, sayayaM-niraMtara, evaM-isa, jaMtuM-jIva ko, dIhAmayaM vippamukko -dIrgha roga se vipramukta, pasattho-prazasta, to-tadanantara, accaMta-atyanta, suhI-sukhI, kayattho-kRtArtha, hoi-ho jAtA hai| mUlArtha-vaha mukta AtmA una sarva prakAra ke duHkhoM se sarvathA chUTa jAtI hai jo isa jIva ko nirantara duHkha dete haiM phira usa dIrgha roga se sarvathA chUTakara vaha prazaMsanIya aura kRtakRtya hotI huI sadA ke lie atyanta sukhI ho jAtI hai| TIkA-prastuta gAthA meM muktAtmA kI nirAkula arthAt atyanta sukhamayI avasthA kA digdarzana karAyA gayA hai| jisa samaya sarva prakAra ke karma-mala se sarvathA pRthak hokara yaha AtmA mokSapada ko prApta karatA hai, usa samaya vaha janma, jarA aura mRtyu Adi una sarva prakAra ke du:khoM se rahita ho jAtI hai| jo karmajanya duHkha ina saMsArI jIvoM ko nirantara pIr3A de rahe haiM unakA isa mokSagAmI jIvAtmA ko bilakula sparza nahIM hotaa| isIlie anAdi kAla se calA AyA yaha karmajanya. Adhi-vyAdhirUpa jo dIrgha roga hai, usase vaha sadA ke lie chuTakArA pA jAtI hai aura jisa sukha meM duHkha kA kabhI lezamAtra bhI nahIM, aise nirAbAdha sukha ko vaha prApta ho jAtI hai| isake atirikta prastuta gAthA meM mokSa ke sukha ko du:kha se sarvathA bhinna, niratizaya aura nitya bhI batAyA gayA hai jo ki sarvathA samucita aura yuktiyukta hI hai| 'tassa savvassa duhassa' ina tInoM padoM meM paJcamI ke artha meM SaSThI kA prayoga kiyA gayA hai| aba prastAvita viSaya kA nigamana karate hue kahate haiM kiaNAikAlappabhavassa eso, savvassa dukkhassa pamokkhamaggo / viyAhio jaM samuvicca sattA, kameNa accaMtasuhI bhavaMti // 111 // tti bemi iti pamAyaTThANaM samattaM // 32 // anAdikAlaprabhavasyaiSaH, sarva-duHkhasya pramokSamArgaH / . vyAkhyAtaH yaM samupetya sattvAH, krameNA'tyantasukhino bhavanti // 111 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 284] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iti bravImi ____ iti pramAdasthAnaM samAptam // 32 // padArthAnvayaH-aNAikAlappabhavassa-anAdikAla se utpanna hue, savvassa-sarva, dukkhassa-duHkha ke, pamokkha-chUTane kA, maggo-mArga, eso-yaha, viyAhio-kathana kiyA hai, jaM-jisako, samuvicca-aMgIkAra karake, sattA-jIva, kameNa-krama se, accaMta-atyaMta, suhI-sukhI, bhavaMti-hote haiM, tti bemi-isa prakAra maiM kahatA huuN| mUlArtha-anAdi kAla se utpanna hue sarva prakAra ke duHkhoM se chUTane kA yaha mArga kathana kiyA gayA hai, jisa mArga ko samyakpa se aMgIkAra karake jIva atyanta sukhI hote haiN| TIkA-prastuta adhyayana kI samApti karate hue zAstrakAra kahate haiM ki anAdikAlIna duHkha-paramparA se sarvathA chuTakArA pAne kA yahI mArga hai jisakA Upara ullekha kiyA gayA hai| jo jIva isa mArga kA samyaktayA anusaraNa karate haiM, ve sadA ke lie sarva prakAra ke duHkhoM se rahita, parama-AnandarUpa mokSapada ko prApta ho jAte haiM tathA pAMcoM indriyoM aura chaThe mana kA nigraha karanA pramAda rahita hokara pAMcoM mahAvratoM kA pAlana karanA tathA jJAna, darzana aura cAritra kI samyaktayA ArAdhanA karanA, yaha mokSamArga kA saMkSipta krama hai jisakA anusaraNa karanA pratyeka bhavya jIva ke lie parama Avazyaka hai| isake atirikta 'tti bemi' kI vyAkhyA pUrva kI bhAMti hI jAna lenI caahie| dvAtriMzattamamadhyayanaM sampUrNam * uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 285] pamAyaTThANaM battIsaimaM ajjhayaNaM Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aha kammappayaDI tettIsaimaM ajjhayaNaM atha karmaprakRti trayastriMzattamamadhyayanam pUrva ke battIsaveM adhyayana meM una pramAdasthAnoM kA varNana kiyA gayA hai jo ki karmabandha ke sthAna kahe jAte haiN| inhIM mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yogoM ke dvArA yaha jIva karmoM ko bAMdhatA aura unhIM se svayaM baMdha jAtA hai / parantu yaha jIva jina karmoM ko bAMdhatA va jinase bAMdhA jAtA hai unakA svarUpa kyA hai, tathA unake bhedopabheda kitane haiM, ityAdi bAtoM kA jAnanA atyanta Avazyaka hai| basa isI uddezya se isa taiMtIsaveM adhyayana kA Arambha kiyA jA rahA hai jisakI Adi gAthA isa prakAra hai| yathA aTTha kammAiM vocchAmi, ANupuvviM jahakkamaM / jehiM baddho ayaM jIvo, saMsAre pariyaTTaI // 1 // aSTa karmANi vakSyAmi, AnupUrvyA yathAkramam / yairbaddho'yaM jIvaH, saMsAre parivartate // 1 // padArthAnvayaH - aTTha-ATha, kammAI - karmoM ko, vocchAmi kahUMgA, ANupuvviM - AnupUrvI se, jahakkamaM-kramapUrvaka, jehiM - jina karmoM se, baddho - baMdhA huA, ayaM - yaha, jIvo - jIva, saMsAre saMsAra meM, pariyaTTaI - paribhramaNa karatA hai / mUlArtha - maiM ATha prakAra ke una karmoM ko AnupUrvI aura yathAkrama se kahUMgA, jina karmoM se baMdhA huA yaha jIva isa saMsAra meM paribhramaNa karatA / TIkA - zrI sudharmAsvAmI apane priya ziSya jambUsvAmI se kahate haiM ki he ziSya ! maiM tumhAre prati ATha prakAra ke karmoM kA pratipAdana kruuNgaa| isase pratipAdya viSaya aura usakI saMkhyA kA nirdeza kiyA uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 286 ] kammappayaDI tettIsaimaM ajjhayaNaM Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayA hai| mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yogoM ke dvArA ye karma bAMdhe jAte haiN| inake dvArA baMdhA huA jIva isa saMsAra meM nAnA prakAra ke svarUpoM ko dhAraNa karatA hai| isa kathana se pratipAdya viSaya ke phala kA nirdeza kiyA gayA hai| isake atirikta ukta gAthA meM AnupUrvI aura yathAkrama, ina do zabdoM kA ullekha huA hai| yadyapi ye donoM zabda prAyaH eka hI artha ke bodhaka pratIta hote haiM, tathApi yathAkrama zabda ke pRthak ullekha karane se yahAM para AnupUrvI kA usase bhinna artha hI sUtrakAra ko abhipreta hai, aisA pratIta hotA hai| yathA-AnupUrvI kA tIna prakAra se varNana kiyA gayA hai (1) AnupUrvI (2) pazcAnupUrvI aura (3) anaanupuurvii| yahAM para jo karmoM kA varNana kiyA jAegA vaha AnupUrvI se kiyA jAegA aura vaha yathAkrama hogaa| aba prastAvita karmoM ke nAma nirdeza karate haiM, yathA nANassAvaraNijjaM, daMsaNAvaraNaM tahA / veyaNijjaM tahA mohaM, AukammaM taheva ya // 2 // nAmakammaM ca goyaM ca, aMtarAyaM taheva ya / evameyAiM kammAiM, advaiva u samAsao // 3 // jJAnasyAvaraNIyaM, darzanAvaraNaM tathA / vedanIyaM tathA mohaM, AyuHkarma tathaiva ca // 2 // nAmakarma ca gotraM ca, antarAyaM tathaiva ca / evametAni karmANi, aSTaiva tu samAsataH // 3 // padArthAnvayaH-nANassAvaraNijjaM-jJAna kA AvaraNa karane vAlA jJAnAvaraNIya karma, dasaNAvaraNaM-darzanAvaraNIya, tahA-tathA, veyaNijjaM-vedanIya karma, tahA-tathA, mohaM-mohanIya karma, ya-aura, taheva-usI prakAra, Aukamma-Ayukarma, ca-aura, nAmakamma-nAmakarma, ca-tathA, goyaM-gotrakarma, ya-punaH, taheva-usI prakAra, aMtarAyaM-antarAyakarma, evaM-isa prakAra, eyAI-ye, advaiva-ATha hI, kammAiM-karma, samAsao-saMkSepa se kahe haiM, u-pAdapUrti meM hai| mUlArtha-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya, vedanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya ye ATha hI karma saMkSepa se kahe gae haiN| TIkA-prastuta gAthA meM karmoM kI ATha mUla prakRtiyoM kA nAmanirdezapUrvaka saMkSepa se ullekha kiyA gayA hai| 1. jJAnAvaraNIya-jisake dvArA padArthoM kA svarUpa jAnA jAe usakA nAma jJAna hai aura jo karma jJAna kA AcchAdana karane vAlA ho usako jJAnAvaraNIya kahate haiN| jaise sUrya ko bAdala AcchAdita kara letA hai, athavA jaise netroM kI darzana-zakti ko kapar3A AcchAdita kara letA hai, usI prakAra jina - uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [287] kammappayaDI tettIsaimaM ajjhayaNaM Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmANuoM ke dvArA isa jIvAtmA kA jJAna AvRta ho rahA hai, una karmANuoM yA karma-vargaNAoM kA nAma jJAnAvaraNIya karma hai| 2. darzanAvaraNIya-padArthoM ke sAmAnya bodha kA nAma darzana hai aura jisa karma ke dvArA isa jIvAtmA kA sAmAnya bodha AvRta ho jAe, use darzanAvaraNIya kahate haiN| isa karma ko zAstroM meM dvArapAla kI upamA dI gaI hai| jaise dvArapAla rAjA ke darzana karane meM rukAvaTa DAlatA hai, ThIka usI prakAra isa karma ke dvArA bhI AtmA ke cakSudarzanAdi meM rukAvaTa par3a jAtI hai| 3. vedanIya - jisa karma ke dvArA sukha-duHkha kA anubhava kiyA jAe usakA nAma vedanIya karma hai| isa karma ko madhulipta asidhArA kI upamA dI gaI hai / jaise madhulipta asidhArA ko cATane se sukha aura duHkha donoM hI hote haiM, usI prakAra isa karma ke prabhAva se yaha jIvAtmA sukha aura duHkha donoM kI anubhUti karatA hai| 4. mohanIya - jisa karma ke prabhAva se yaha jIvAtmA vAstavikatA ko jAnatI huI bhI mUr3hatA ko prApta ho, usako mohanIya karma ke nAma se abhihita kiyA jAtA hai| isa karma ko zAstrakAroM ne madirA ke tulya batAyA hai, arthAt jisa prakAra madirA ke naze meM cUra huA puruSa apane karttavyAkarttavya ke bhAna se cyuta ho jAtA hai, usI prakAra mohanIya karma ke prabhAva se isa jIvAtmA ko bhI apane heyopAdeya kA jJAna nahIM rahatA / 5. Ayu-jo apane samaya para hI pUrA ho, arthAt jisa karma prabhAva se yaha jIvAtmA apanI bhavasthiti arthAt Ayu ko pUrNa kare usako Ayu-karma kahate haiN| isa karma ko kArAgAra ke sadRza batAyA gayA hai| jaise kArAgAra meM par3A huA kaidI apane niyata samaya se pahale nikala nahIM sakatA, usI prakAra isa karma ke prabhAva se yaha jIvAtmA apanI niyata bhavasthiti ko pUrA kie binA saMsAra se chUTa nahIM sktii| 6. nAma - zarIra Adi kI racanA kA hetu jo karma hai usako nAma-karma kahate haiN| isa karma ko citrakAra arthAt citere kI upamA dI gaI hai| jaise citrakAra nAnA prakAra ke citroM kA nirmANa karatA hai, usI prakAra yaha jIvAtmA bhI nAma-karma ke prabhAva se aneka prakAra kI AkRtiyoM meM parivartita hotA hai / 7. gotra-jisake dvArA yaha jIvAtmA UMca-nIca kula meM utpanna ho arthAt UMca-nIca saMjJA se sambodhita kiyA jAe usakA nAma gotra - karma hai| yaha karma kumhAra ke sadRza mAnA gayA hai| jaise kulAla arthAt kumhAra choTe-bar3e bartanoM ko banAtA hai, usI prakAra gotra-karma ke prabhAva se jIvAtmA ko UMca-nIca pada kI prApti hotI hai| 8. antarAya - jo karma dAnAdi meM antarAya arthAt vighna upasthita kara de usakI antarAya saMjJA hai| tAtparya yaha hai ki dene vAle kI icchA to dene kI ho aura lene vAle kI icchA lene kI ho, parantu uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 288] kammappayaDI tettIsaimaM ajjhayaNaM Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aisI dazA meM bhI dAtA aura yAcaka kI icchA pUrI na ho sakane kA jo kAraNa hai usako jaina-paribhASA meM antarAya-karma kahA gayA hai| isa karma ko bhaMDArI ke tulya batAyA gayA hai| jaise rAjA ne daravAje para Ae hue kisI yAcaka ko kucha dravya dene kI icchA prakaTa kI aura apane bhaMDArI ke nAma patra likhakara usa yAcaka ko de diyA, parantu vaha bhaMDArI usako nahIM detA, yahI dazA isa karma kI hai arthAt isake udaya se dAnAdi sAmagrI ke upasthita hote hue bhI koI na koI aisA vighna upasthita ho jAtA hai ki dAna-kArya meM saphalatA nahIM mila paatii| isa prakAra se ina AThoM karmoM kA saMkSipta svarUpa jAnanA caahie| zaMkA-karma ke isa prastAva meM prathama jJAnAvaraNIya karma kA ullekha kyoM kiyA gayA? samAdhAna-jIvAtmA kA mUla svabhAva jJAna aura darzana rUpa hai, isalie AtmA ke mUla svabhAva kA pratibandhaka jo karma arthAt jJAnAvaraNIya karma hai, usI kA prathama ullekha karanA yuktiyukta evaM pramANasaMgata hai| viziSTa bodha kA kAraNa jJAna aura sAmAnya bodha kA hetu darzana donoM ke Avaraka jo karma haiM unhIM kA prathama nirdeza karanA samucita hai| isI prakAra vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya karma kA krama bhI samajha lenA caahie| zaMkA-vItarAgAvasthA meM to vedanIya karma apanA rasa die binA raha sakatA hai, parantu saMsArI AtmAoM ko usake dvArA sukha-duHkha kA anubhava avazya karanA par3atA hai, isakA kyA kAraNa hai? samAdhAna-saMsArI jIvoM meM mohanIya karma kI sattA vidyamAna rahatI hai, isalie unako vedanIya karmajanya sukha-duHkha kA anubhava karanA par3atA hai aura vItarAgAvasthA meM mohanIya karma kA kSaya ho jAtA hai| aba ukta jJAnAvaraNIya karma kI uttara prakRtiyoM kA varNana karate haiM, yathA nANAvaraNaM paMcavihaM, suyaM AbhiNibohiyaM / ohinANaM ca taiyaM, maNanANaM ca kevalaM // 4 // . jJAnAvaraNaM paJcavidhaM, zrutamAbhinibodhikam / avadhijJAnaM ca tRtIyaM, manojJAnaM ca kevalam // 4 // padArthAnvayaH-nANAvaraNaM-jJAnAvaraNa, paMcavihaM-pAMca prakAra kA hai, suyaM-zruta, AbhiNibohiyaMAbhinibodhika, taiyaM-tRtIya, ohinANaM-avadhijJAna, maNanANaM-mana:paryavajJAna, ca-aura, kevlN-kevljnyaan| mUlArtha-jJAnAvaraNIya karma pAMca prakAra kA hai| yathA-1. zrutajJAnAvaraNa, 2. AbhinibodhikajJAnAvaraNa, 3. avadhijJAnAvaraNa, 4. manaHparyavajJAnAvaraNa aura 5. kevljnyaanaavrnn| TIkA-isa gAthA meM jJAnAvaraNIya karma kI pAMca uttara-prakRtiyoM arthAt bhedoM kA varNana kiyA gayA hai| jJAna ke pAMca bheda haiM, ata: usake Avaraka karma bhI pAMca prakAra ke hI kahe gae haiN| jJAna ke zrutajJAna, AbhinibodhikajJAna, avadhijJAna, manaHparyavajJAna aura kevalajJAna, ye pAMca bheda haiN| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 289] kammappayaDI tettIsaimaM ajjhayaNaM Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. zrutajJAnAvaraNa-zAstroM ke vAMcane tathA sunane se jo artha-jJAna hotA hai usako zrutajJAna kahate haiM, usakA Avaraka-DhAMpane vAlA jo karma hai use zrutajJAnAvaraNa kahA gayA hai| athavA matijJAna ke anantara hone vAlA aura zabda tathA artha kI jisameM paryAlocanA ho, vaha zrutajJAna kahalAtA hai| usake AcchAdaka karma ko zrutajJAnAvaraNa kahate haiN| isake uttarabheda caudaha kahe gae haiN| 2. AbhinibodhikajJAnAvaraNa-Abhinibodhika jJAna kA dUsarA nAma matijJAna hai| indriya aura mana ke dvArA sanmukha Ae hue padArthoM kA jo jJAna hotA hai use Abhinibodhika jJAna yA matijJAna kahate haiN| isake aTThAIsa bheda haiN| unako AvRtta karane vAlA karma AbhinibodhikajJAnAvaraNa kahalAtA hai| 3. avadhijJAnAvaraNa-indriya aura mana kI sahAyatA ke binA avadhi arthAt maryAdA ko lie hue rUpI padArthoM kA jo jJAna hotA hai use avadhijJAna kahate haiN| usakA AvaraNa karane vAle karma kA nAma avadhijJAnAvaraNa hai| isake cha: uttara bheda haiN| 4. manaHparyavajJAnAvaraNa-indriya aura mana kI sahAyatA ke binA kucha maryAdAM ko lie hue saMjJI jIvoM ke manogata vicAroM ko jAna lenA mana:paryavajJAna hai| usa jJAna ke AvaraNa karane vAle karmoM ko mana:paryavajJAnAvaraNa kahate haiN| isake do bheda mAne gae haiN| 5. kevalajJAnAvaraNa-vizva ke bhUta, bhaviSyat aura vartamAnakAlIna samasta padArthoM ko eka kAla meM jAna lenA kevala jJAna hai| aise jJAna ke AvaraNa karane vAle karmoM ko kevalajJAnAvaraNa kahA hai| . - isa prakAra pahale jJAnAvaraNIya karma ke ye pAMca uttara bheda kahe haiN| aba dUsare darzanAvaraNIya karma ke uttara bhedoM kA varNana karate haiM, yathA- .. niddA taheva payalA, niddAniddA ya payalapayalA ya / tatto ya thINagiddhI u, paMcamA hoi nAyavvA // 5 // nidrA tathaiva pracalA, nidrAnidrA ca pracalApracalA ca / tatazca styAnagRddhistu, paJcamI bhavati jJAtavyA // 5 // padArthAnvayaH-niddA-nidrA, taheva-usI prakAra, payalA-pracalA, niddAniddA-nidrAnidrA, ya-aura, payalapayalA-pracalApracalA, tatto-tadanantara, ya-punaH, thINagiddhI-atyanta ghora nidrA, paMcamA-pAMcavIM, hoi-hotI hai, nAyavvA-isa prakAra jAnanA caahie| mUlArtha-nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalApracalA aura styAnagRddhi, yaha pAMca prakAra kI nidrA jAnanA caahie| 1. yadyapi vyAkhyAprajJapti, sthAnAMga aura anuyogadvAra tathA nandI evaM prajJApanA Adi AgamoM meM pahale matijJAna kA (jisakA dUsarA nAma Abhinibodhika jJAna hai) ullekha kiyA gayA hai, tathApi zrutajJAna kI pradhAnatA dikhAne ke lie hI yahAM para isakA prathama ullekha kiyA gayA hai isalie virodha kI koI AzaMkA nahIM karanI caahie| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [290] kammappayaDI tettIsaimaM ajjhayaNaM Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-darzanAvaraNIya karma ke uttara bhedoM kA varNana karate hue prathama pAMca prakAra kI nidrAoM kA varNana kiyA gayA hai, tAtparya yaha hai ki darzanAvaraNIya karma kI uttara-prakRtiyAM-nau haiN| unameM se nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalApracalA aura styAnagRddhi, ina pAMca uttara bhedoM kA prastuta gAthA meM varNana kiyA gayA hai| . 1. nidrA-jo jIva soyA huA thor3I-sI AvAja se jAga par3atA hai usakI nIMda ko nidrA kahate haiM, tathA jisa karma ke prabhAva se aisI nidrA hotI hai, usa karma ko bhI nidrA kahate haiN| 2. nidrAnidrA-jo jIva soyA huA, bar3e jora se cillAne athavA hAtha se hilAne para bhI bar3I kaThinatA se jAgatA hai usa jIva kI nIMda ko nidrAnidrA kahate haiM, tathA jisa karma ke udaya se aisI nIMda Ae usakA nAma bhI nidrAnidrA hai| 3. pracalA-jisako khar3e-khar3e yA baiThe-baiThe nIMda AtI hai usakI nIMda ko pracalA kahate haiM, aisI nidrA jisa karma ke prabhAva se AtI hai usa karma kA nAma pracalA hai| 4. pracalApracalA-calate-phirate jo nIMda AtI hai usako pracalApracalA kahate haiN| jisa karma ke udaya se aisI nIMda Ae usa karma ko pracalApracalA kahA hai| 5. styAnagRddhi-jo jIva dina meM athavA rAta meM vicAre hue kAma ko nidrA kI hAlata meM hI kara DAlatA hai, usakI nIMda kA nAma styAnagRddhi yA styAnarddhi hai| aisI nidrA kA AnA jisa karma ke prabhAva kA phala hai use bhI styAnagRddhi yA styAnarddhi kahate haiN| ___ isa nidrA meM jIva ko vAsudeva ke Adhe bala kI prApti hotI hai| yaha nidrA atIva nikRSTa mAnI gaI hai, kyoMki isa nidrA vAlA jIva marane para avazya hI naraka meM jAtA hai| isalie jisa AtmA meM rAga-dveSa ke udaya kI atyanta bahulatA hotI hai usI ko isa pAMcavIM nidrA kA Aveza hotA hai, tathA prathama nidrA ko azubha nahIM mAnA gayA, kyoMki vaha sAtA kI bhI sAdhaka hai| aba ukta karma ke dUsare bhedoM kA varNana karate haiM, yathA cakkhumacakkhUohissa, saNe kevale ya AvaraNe / evaM tu navavigappaM, nAyavvaM daMsaNAvaraNaM // 6 // cakSuracakSuravadheH, darzane kevale cAvaraNe / evaM tu navavikalpaM, jJAtavyaM darzanAvaraNam // 6 // padArthAnvayaH-cakkhu-cakSu, acakkhU-acakSu, ohissa-avadhi ke, daMsaNe-darzana meM, ya-aura, kevale-kevala jJAna meM, AvaraNe-AvaraNarUpa, evaM-isa prakAra, navavigappaM-nau vikalpa-arthAt bheda, daMsaNAvaraNaM-darzanAvaraNa ke, nAyavvaM-jAnane cAhieM, tu-pAdapUrti meN| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 291] kammappayaDI tettIsaimaM ajjhayaNaM Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlArtha - cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa aura kevaladarzanAvaraNa ye cAra tathA pUrvokta pAMca nidrA Adi isa prakAra nau bheda darzanAvaraNIya karma ke jAnane caahieN| TIkA - darzanAvaraNIya karma ke nau bheda haiN| unameM se pAMca kA ullekha to Upara A cukA aura zeSa cAra bhedoM kA varNana isa gAthA meM kiyA gayA hai| (1) cakSudarzanAvaraNa- AMkha ke dvArA padArthoM ke jo sAmAnya dharma kA grahaNa hotA hai use cakSudarzana kahate haiM, usa sAmAnya grahaNa ko rokane vAlA karma cakSudarzanAvaraNa kahalAtA hai| (2) acakSudarzanAvaraNa- AMkha ko chor3akara tvacA, kAna, jihvA, nAsikA aura mana se jo padArthoM ke sAmAnya dharma kA bodha hotA hai usakA nAma acakSudarzana hai, usake Avaraka karma ko acakSudarzanAvaraNa kahate haiN| (3) avadhidarzanAvaraNa- indriya aura mana kI sahAyatA ke binA hI isa AtmA ko rUpI padArthoM ke sAmAnya dharma kA jo bodha hotA hai usako avadhidarzana kahate haiM, usako AvRta karane vAle karma kA nAma avadhidarzanAvaraNa hai| (4) kevaladarzanAvaraNa-saMsAra ke sampUrNa padArthoM kA jo sAmAnyarUpa se pratibhAsa hotA hai use kevaladarzana kahate haiM, usakA Avaraka karma kevaladarzanAvaraNa kahalAtA hai| isa prakAra se ye nau bheda darzanAvaraNIya karma ke kahe jAte haiM arthAt pAMca nidrA Adi aura cAra darzanAvaraNa Adi aise nau bhedaM hote haiN| aba tIsare vedanIya karma ke viSaya meM kahate haiM, yathA veyaNIyaM pi ya duvihaM, sAyamasAyaM ca AhiyaM / sAyassa u bahU bhaiyA, emeva asAyassa vi // 7 // vedanIyamapi ca dvividhaM, sAtamasAMtaM cAkhyAtam / sAtasya tu bahavo bhedAH, evamevA'sAtasyApi // 7 // padArthAnvayaH - veyaNIyaM pi- vedanIya karma bhI, duvihaM - do prakAra kA, AhiyaM - kahA gayA hai, sAyaM - sAtA rUpa, ca- - aura, asAyaM - asAtA rUpa, sAyassa - sAtA ke, u-bhI, bahU - bahuta se, bheyA-bheda haiM, emeva- isI prakAra, asAyassa vi-asAtA ke bhI bahuta bheda haiN| mUlArtha - vedanIya karma bhI do prakAra kA hai - 1 sAtA - vedanIya aura 2. asAtA - vedanIya / sAtAvedanIya ke bhI aneka bheda haiM tathA asAtA - vedanIya bhI aneka prakAra kA kahA gayA hai| TIkA - jisa karma ke dvArA sukha-duHkha kA anubhava kiyA jAtA hai, arthAt jo karma AtmA ko sukha-duHkha pahuMcAne meM hetubhUta ho usako vedanIya kahate haiN| isI kA dUsarA nAma veda-karma bhI hai| vedanIya karma ke do bheda haiM - 1. sAtAvedanIya aura 2 asaataavedniiy| inameM sAtAvedanIya to madhulipta asidhArA uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 292] kammappayaDI tettIsaimaM ajjhayaNaM Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko cATane ke samAna hai aura khaDgadhArA se jIbha kaTane ke samAna asAtAvedanIya karma haiN| jisa karma ke prabhAva se isa jIvAtmA ko viSayasambandhI sukhoM kI anubhUti hotI hai use sAtAvedanIya karma kahate haiM tathA jisa karma ke udaya se isa AtmA ko iSTa ke viyoga aura aniSTa ke saMyoga se duHkha kA anubhava karanA par3atA ' hai vaha asAtAvedanIya karma hai| isake atirikta yahAM para itanA aura bhI smaraNa rahe ki isa jIvAtmA ko jo apane svarUpa ke sukha kI anubhUti hotI hai vaha kisI bhI karma kA phala nahIM hai, kintu yaha usakA nijI svarUpa hai jisakA pUrNa vikAsa karmoM ke Atyantika kSaya para avalambita hai| sAtAvedanIya aura asAtAvedanIya ke bhI aneka bheda haiM jinakA yahAM para vistAra ke bhaya se ullekha nahIM kiyA gyaa| hAM, itanA avazya smaraNa rakhanA cAhie ki jo AtmA pratyeka prANadhArI para dayA kA bhAva rakhatI hai, vaha sAtAvedanIya karma ko bAMdhatI hai aura isake viparIta jo nAnA prakAra se unako pIr3A dene kA yatna karatI hai, vaha asAtAvedanIya kA bandha karatI hai| aba cauthe mohanIya karma ke viSaya meM kahate haiM, yathAmohaNijjaM pi duvihaM, daMsaNe caraNe tahA / daMsaNe tivihaM vRttaM, caraNe duvihaM bhave // 8 // mohanIyamapi dvividhaM, darzane caraNe tathA / darzane trividhamuktaM, caraNe dvividhaM bhavet // 8 // padArthAnvayaH - mohaNijjaM pi- mohanIya bhI, duvihaM - do prakAra kA hai, daMsaNe - darzana meM, tahA - tathA, caraNe - cAritra meM, daMsaNe - darzana meM, tivihaM - tIna prakAra kA, vRttaM - kahA hai, caraNe - caraNaviSayaka, duvihaM - do prakAra kA, bhave - hotA hai| mUlArtha - mohanIya karma bhI do prakAra kA kahA gayA hai, jaise ki darzana meM aura cAritra meM arthAt darzanamohanIya aura caaritrmohniiy| inameM darzanamohanIya ke tIna bheda kahe gae haiM aura cAritramohanIya do prakAra kA hai| TIkA-jo karma AtmA ke sva- para viveka meM bAdhA pahuMcAtA hai, athavA jo karma AtmA ke samyaktva aura cAritra - guNa kA ghAta karatA hai use mohanIya karma kahate haiN| yaha karma bhI darzanamohanIya aura cAritramohanIya ke bheda se do prakAra kA hai| tAtparya yaha hai ki mohanIya karma ke darzanamohanIya aura cAritramohanIya ye do bheda haiN| darzanamohanIya-tattvArthazraddhAna arthAt tattvAbhiruci ko darzana kahate haiN| yaha AtmA kA nijI guNa hai| isake ghAta karane vAle karma kA nAma darzanamohanIya hai| cAritramohanIya - jisake dvArA AtmA apane vAstavika svarUpa ko prApta karatI hai usakA nAma cAritra hai| yaha bhI AtmA kA hI guNa hai| isake ghAtaka karma ko cAritramohanIya kahate haiN| isameM bhI darzanamohanIya ke tIna bheda haiM - 1. samyaktvamohanIya, 2. mizramohanIya aura (3) mithyaatvmohniiy| inameM samyaktvamohanIya ke dalika vizuddha, mizramohanIya ke arddhavizuddha aura mithyAtvamohanIya ke azuddha haiN| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 293] kammappayaDI tettIsaimaM ajjhayaNaM Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI prakAra cAritramohanIya ke do bheda haiM- (1) kaSAyamohanIya aura (2) nokssaaymohniiy| kaSa kA artha hai janmamaraNarUpa saMsAra, usakI Aya arthAt prApti jisase ho use kaSAyaM kahate haiN| krodha, mAna, mAyA aura lobha, inakI kaSAya saMjJA hai / kaSAyoM ke sAtha hI jinakA udaya ho, athavA kaSAyoM ko jo uttejita karane vAle hoM unako nokaSAya kahate haiN| tAtparya yaha hai ki hAsyAdi nava ko nokaSAya mAnA gayA hai / " aba isa prastuta viSaya kA varNana zAstrakAra svayaM karate haiN| isameM bhI prathama darzanamohanIya ke tIna bhedoM kA varNana karate hue kahate haiM sammattaM ceva micchattaM, sammAmicchattameva ya / yAo tinni payaDIo, mohaNijjassa daMsaNe // 9 // samyaktvaM caiva mithyAtvaM samyaG mithyAtvameva ca / etAstisraH prakRtayaH, mohanIyasya darzane // 9 // padArthAnvayaH - sammattaM - samyaktva, micchattaM - mithyAtva evaM usI prakAra, sammAmicchattaM samyaktva aura mithyAtva, ya-punaH, eyAo-ye, tinni- tInoM, payaDIo - prakRtiyAM, mohaNijjassa - mohanIya karma kI, daMsaNe - darzana meM, ceva - pAdapUrti meM hai / mUlArtha - samyaktvamohanIya, mithyAtvamohanIya aura samyaktvamithyAtva - mizramohanIya ye tInoM prakRtiyAM mohanIya karma kI darzanaviSayaka hotI haiM arthAt darzanamohanIya karma kI ye tIna prakRtiyAM arthAt uttara bheda haiN| TIkA - tattvArtha- zraddhAna ko darzana kahate haiM, usameM moha utpanna karane vAle karma ko darzana- mohanIya kahA gayA hai| usake samyaktvamohanIya, mithyAtvamohanIya aura samyaktvamithyAtvamohanIya - mizra - mohanIya-ye tIna bheda haiN| 1. samyaktvamohanIya - jisa karma ke prabhAva se isa AtmA ko jIvAjIvAdi padArthoM meM zraddhA utpanna ho arthAt tattvaviSayiNI ruci utpanna ho use samyaktva - mohanIya kahate haiN| 44 zaMkA- jabaki yaha karma moharUpa hai aura AtmA ke darzanaguNa kA vighAtaka mAnA gayA hai, taba AvaraNasvarUpa isa karma ko tattvaviSayaka zraddhA kA utpAdaka kisa prakAra se mAnA jA sakatA hai? tathA 'samyaktvamohanIya" isa vAkya kA sIdhA aura spaSTa artha to yahI pratIta hotA hai ki jo samyaktva meM 1. isa viSaya kA eka prAcIna zloka bhI dekhane meM AtA hai| yathA kaSAyasahavartitvAt, kaSAyapreraNAdapi / hAsyAdinavakasyoktA, nokaSAya- kaSAyatA // 1 // hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, puruSaveda, strIveda aura napuMsakaveda, ye hAsyAdinavaka haiN| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 294] kammappayaDI tettIsaimaM ajjhayaNaM Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moha arthAt mUr3hatA utpanna kare arthAt darzana- zraddhAna meM rukAvaTa paidA kare use samyaktvamohanIya kahate haiN| samAdhAna-jisa prakAra upanetra (cazmA) AMkhoM kA AcchAdaka hone para bhI dekhane meM pratibandhaka nahIM hotA, usI prakAra yaha samyaktvamohanIya karma AvaraNasvarUpa AtmA ke darzanaguNa kA AcchAdaka hone para bhI zuddha hone ke kAraNa AtmA ke darzanaguNa arthAt tattvArthAbhiruci-tattvArthazraddhA kA vighAta nahIM krtaa| aba rahI 'samyaktvamohanIya' isa vAkya ke zabdArtha kI baat| ataH isakA tAtparya yaha hai ki yahAM para samyaktva zabda se AtmA ke svabhAvarUpa aupazamika aura kSAyika samyaktva kA grahaNa abhipreta hai| tAtparya yaha hai ki samyaktvamohanIya ke udaya se isa AtmA ko kSAyika samyaktva kI prApti to nahIM hotI, parantu tattvAbhirucirUpa samyaktva meM yaha bAdhaka nahIM hotA, kintu zuddha hone se usameM sahAyaka hI hotA hai| isake atirikta isa karma ke prabhAva se samyaktva meM kucha malinatA avazya A jAtI hai, jisake kAraNa sUkSma tattvoM ke vicArane meM aneka prakAra kI zaMkAeM utpanna hone lagatI haiN| isa prakAra isa sAre kathana kA tAtparya yaha huA ki jisa karma ke prabhAva se isa AtmA ko samyaktva arthAt kSAyika-samyaktva kI prApti na ho sake aura jIvAditattvoM para zraddhA ho, parantu kucha saMzaya banA rahe, usakA nAma samyaktvamohanIya hai| samyaktva ke kSAyika, aupazamika, kSAyopazamika aura vedakasamyaktva Adi aneka bheda haiM jinakA vistAra-bhaya se yahAM para ullekha nahIM kiyA gyaa| 2. mithyAtvamohanIya-jisa karma ke prabhAva se isa AtmA meM padArthoM ke svarUpa ko viparIta bhAva se jAnane kI buddhi utpanna hotI hai, arthAt yaha jIva hita ko ahita aura ahita ko hita rUpa samajhane laMgatA hai usa karma kA nAma mithyAtvamohanIya hai| 3. samyak-mithyAtvamohanIya-isa karma ke udaya se AtmA ko tattva kI ruci aura atattva kI aruci bhI nahIM hotI, arthAt usakA jina-dharma para na to rAga hI hotA hai aura na dveSa hI hotA hai, kintu sabhI dharmoM ko vaha eka hI jaisA dekhatA hai| tAtparya yaha hai ki usakI samyaktva aura mithyAtva donoM meM samAna bhAvanA rahatI hai| isI kA dUsarA nAma mizramohanIya hai| aba cAritramohanIya karma ke viSaya meM kahate haiM, yathA carittamohaNaM kamma, duvihaM tu viyAhiyaM / kasAyamohaNijjaM ca, nokasAyaM taheva ya // 10 // . cAritramohanaM karma, dvividhaM tu vyAkhyAtam / kaSAyamohanIyaM ca, nokaSAyaM tathaiva ca // 10 // * padArthAnvayaH-carittamohaNaM-cAritramohanIya, kamma-karma, duviha-do prakAra kA, viyAhiyaM-kathana kiyA hai, kasAyamohaNijja-kaSAyamohanIya, taheva-usI prakAra, nokasAyaM-nokaSAya mohanIya, ca-samuccayArthaka hai, ya, tu-prAgvat / uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 295] kammappayaDI tettIsaimaM ajjhayaNaM Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlArtha-cAritramohanIya karma do prakAra kA kahA gayA hai| yathA-kaSAyamohanIya aura nokssaaymohniiy| TIkA-AtmA ke caritra-guNa ke vighAtaka karma ko cAritramohanIya kahate haiN| tAtparya yaha hai ki jisa karma ke udaya se yaha AtmA cAritra ke sundara phala ko jAnatI huI bhI cAritra kA grahaNa na kara sake, kintu cAritraviSayaka mUr3hatA ko prApta ho jAe usakA nAma cAritramohanIya hai| isa karma ke do bheda haiM, kaSAyamohanIya aura nokssaaymohniiy| jo kaSAyoM ke sAtha milakara kArya karatA hai, vaha kaSAyamohanIya kahA jAtA hai aura jo hAsyAdi nokaSAya ke sAtha kArya karatA hai, vaha nokaSAyamohanIya hai| kaSAya aura nokaSAya ye donoM hI cAritra meM vighna upasthita karate haiN| aba kaSAya aura nokaSAya ke viSaya meM kahate haiM, yathA solasavihabheeNaM. kamma ta kasAyajaM / sattavihaM navavihaM vA, kammaM ca nokasAyajaM // 11 // SoDazavidhaM bhedena, karma tu kaSAyajam / saptavidhaM navavidhaM vA, karma nokaSAyajam // 11 // padArthAnvayaH-solasaviha-solaha prakAra ke, bheeNaM-bheda se, kamma-karma, kasAyaja-kaSAya se utpanna hone vAlA hotA hai, tu-phira, kamma-karma, nokasAyajaM-nokaSAya ke kAraNa se utpanna hone vAlA, sattaviha-sAta prakAra kA, vA-athavA, navaviha-nava prakAra kA hotA hai| mUlArtha-kaSAyamohanIya karma solaha prakAra kA hai aura sAta athavA nava prakAra kA nokaSAyamohanIya kahA gayA hai| TIkA-kaSAyamohanIya ke solaha bheda haiN| yathA-krodha, mAna, mAyA aura lobha, ye cAra to mUla kaSAya haiN| phira inameM se-anantAnubaMdhI, apratyAkhyAna, pratyAkhyAna aura saMjvalana bheda se eka-eka ke cAra-cAra bheda hone se, saba milAkara solaha bheda ho jAte haiN| jaise ki (ka) 1. anantAnubaMdhI krodha, 2. anantAnubaMdhI mAna, 3. anantAnubaMdhI mAyA aura 4. anantAnubaMdhI lobh| (kha) 1. apratyAkhyAnAvaraNa krodha, 2. apratyAkhyAnAvaraNa mAna, 3. apratyAkhyAnAvaraNa mAyA aura 4. apratyAkhyAnAvaraNa lobh| (ga) 1. pratyAkhyAnAvaraNa krodha, 2. pratyAkhyAnAvaraNa mAna, 3. pratyAkhyAnAvaraNa mAyA aura 4. pratyAkhyAnAvaraNa lobh| (gha) 1. saMjvalana krodha, 2. saMjvalana mAna, 3. saMjvalana mAyA aura 4. saMjvalana lobh| isa prakAra kula milAkara solaha bheda ho jAte haiN| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [296] kammappayaDI tettIsaimaM ajjhayaNaM Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ka) anantAnubaMdhI-jisa kaSAya ke prabhAva se yaha jIvAtmA anantakAla taka isa saMsAra meM bhramaNa karatI hai usa kaSAya ko anantAnubaMdhI kahate haiN| (kha) apratyAkhyAnAvaraNa-jisa kaSAya ke udaya se dezaviratirUpa alpapratyAkhyAna kI prApti nahIM hotI vaha apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya hai| (ga) pratyAkhyAnAvaraNa-jisa kaSAya ke prabhAva se sarvaviratirUpa pratyAkhyAna arthAt munidharma ko yaha jIva prApta nahIM kara sakatA use pratyAkhyAnAvaraNa kahate haiN| (gha) saMjvalana-jo kaSAya, parIpaha tathA upasargoM ke A jAne para muniyoM ko bhI thor3A-sA jalAve arthAt una para jisakA thor3A-sA asara ho jAe use saMjvalanakaSAya kahate haiN| yahAM para itanA dhyAna rahe ki yaha saMjvalanarUpa kaSAya, sarvavirati rUpa sAdhu-dharma meM to kisI prakAra kI bAdhA nahIM pahuMcAtA, kintu saba se UMce, yathAkhyAtacAritra aura kevalajJAna meM bAdhaka avazya hotA hai| nokaSAya ke sAta athavA nau bheda haiN| yathA-hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA aura veda, ye sAta bheda haiN| aura yadi veda ke puruSaveda, strIveda aura napuMsakaveda isa prakAra tIna bheda pRthak-pRthak mAna lie jAeM to (6+3=9) kula nau bheda hote haiN| ina kaSAyoM ke udaya se isa jIvAtmA ko cAritra dharma meM glAni utpanna ho jAtI hai| isa prakAra yaha mohanIya karma kI uttara-prakRtiyoM kA saMkSepa se varNana kiyA gayA hai, aba sUtrakAra Ayu-karma ke viSaya meM kahate haiM neraiya-tirikkhAuM, maNassAuM taheva ya / devAuyaM cautthaM tu, AukammaM cauvvihaM // 12 // nairayika-tiryagAyuH, manuSyAyustathaiva ca / .. . devAyuzcaturthaM tu, AyuHkarma caturvidham // 12 // padArthAnvayaH-neraiya-nairayikAyu arthAt naraka kI Ayu, tirikkhAuM-tiryak kI Ayu, ya-aura, taheva-usI prakAra, maNussAuM-manuSya kI Ayu, tu-phira, cautthaM-caturtha, devAuyaM-devoM kI Ayu, Aukamma-Ayukarma, cauvvihaM-cAra prakAra kA hai| mUlArtha-Ayukarma cAra prakAra kA hai-narakAyu, tiryagAyu, manuSyAyu aura devaayu| TIkA-jisa karma ke astitva se yaha prANI jIvita rahatA hai aura kSaya ho jAne se mara jAtA hai usako Ayu kahate haiN| Ayukarma kI uttara prakRtiyAM cAra haiN| yathA (1) devAyu (2) manuSyAyu (3) tiryagAyu aura (4) nrkaayu| tAtparya yaha hai ki naraka, tiryag, deva aura manuSya, ina cAroM gatiyoM meM yaha jIva isa Ayukarma ke sahAre se hI sthiti karatA hai, pUrva janma meM vaha jitanI Ayu bAMdhakara AtA hai uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [297 ] kammappayaDI tettIsaimaM ajjhayaNaM Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usakI utanI sthiti vaha isa janma meM pUrI kara letA hai| parantu yaha saba Ayukarma ke prabhAva se hI hotA hai| aba nAma-karma ke viSaya meM kahate haiM nAmakammaM tu daviha, sahamasahaM ca AhiyaM / suhassa u bahU bheyA, emeva asuhassa vi // 13 // nAmakarma tu dvividhaM, zubhamazubhaM cAkhyAtam / zubhasya tu bahavo bhedAH, evamevAzubhasyApi // 13 // padArthAnvayaH-nAmakamma-nAmakarma, duvihaM-do prakAra kA, AhiyaM-kahA hai, suhaM-zubha, ca-aura, asuhaM-azubha, suhassa u-zubha nAmakarma ke bhI, bahU bheyA-bahuta bheda haiM, emeva-isI prakAra, asuhassa vi-azubha ke bhI bahuta bheda haiN| mUlArtha-nAmakarma kA do prakAra se varNana kiyA gayA hai-zubha nAma aura azubha naam| zubha nAmakarma ke bahuta bheda haiM tathA azubha nAmakarma ke bhI aneka bheda haiN| TIkA-jisa karma ke prabhAva se yaha jIvAtmA deva, manuSya, tiryaMca aura nArakI Adi nAmoM se sambodhita kiyA jAtA hai use nAmakarma kahate haiN| nAmakarma ke zubha nAmakarma aura azubha nAmakarma aise do bheda haiN| yadyapi zubha aura azubha ina donoM nAmakarmoM ke uttarottara ananta bheda ho jAte haiM, tathApi madhyama mArga kI vivakSA se zubha nAmakarma ke 37 aura azubha nAma ke 34 uttara bheda kathana kie gae haiN| yathA zubha nAmakarma ke uttara bheda-1. manuSyagati', 2. devagati, 3. paJcendriyajAti, 4. audArika, 5. vaikriya, 6. AhAraka, 7. taijasa, 8. kArmaNa, paMcazarIra 9. sama caturasra-saMsthAna, 10. vajraRSabha-nArAca-saMhanana, 11. audArika, 12. vaikriya, 13. AhAraka, 14. tInoM zarIroM ke prazasta aMgopAMga, 15. gandha, 16. rasa, 17. sparza, 18. manuSyAnupUrvI, 19. devAnupUrvI, 20. agurulaghu, 21. parAghAta, 22. ucchvAsa, 23. AtApa, 24. udyota, 25. prazasta vihAyogati, 26. trasa, 27. bAdara, 28. paryApta, 29. pratyeka, 30. sthira, 31. zubha, 32. subhaga, 33. susvara, 34. Adeya, 35. yaza:kIrti, 36. nirmANa aura 37. tIrthaMkaranAma, ye 37 bheda zubha nAmakarma ke haiN| azubha nAmakarma ke uttara bheda-1. narakagati, 2. tiryaMcagati, 3. ekendriyajAti, 4. dvIndriyajAti, 5. trIndriyajAti, 6. caturindriya-jAti, 7. RSabha-nArAca, 8. nArAca, 9. arddhanArAca, 10. kIlikA, 11. sevArta, 12. nyagrodhamaNDala, 13. sAti, 14. vAmana, 15. kubja, 16. huMDa, 17. aprazasta varNa, 18. aprazasta gandha, 19. aprazasta rasa, 20. aprazasta sparza, 21. narakAnupUrvI, 22. tiryagAnupUrvI, 23. upaghAta, 24. aprazasta vihAyogati, 25. sthAvara, 26. sUkSma, 27. sAdhAraNa, 28. aparyApta, 29. 1. yahAM para nAma zabda saba ke sAtha jor3a lenA-jaise-manuSyagati-nAma, ityaadi| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [298] kammappayaDI tettIsaimaM ajjhayaNaM Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asthira, 30. azubha, 31. durbhaga, 32. duHsvara, 33. anAdeya aura 34. ayaza:kIrti, ye 34 bheda azubha nAmakarma ke haiN| . yaha varNana madhyama-vivakSA ko lekara kiyA gayA hai tathA bandhana aura saMghAtoM kA zarIra se pRthak karake aura varNAdi ke avAntara bhedoM kA varNAdi se pRthak karake ullekha isalie nahIM kiyA gayA ki aisA karane se ukta saMkhyA meM nyUnAdhikatA ke A jAne kI sambhAvanA ho jAtI hai| aba gotrakarma ke viSaya meM kahate haiM, yathA goyaM kammaM duvihaM, uccaM nIyaM ca AhiyaM / uccaM aTThavihaM hoi, evaM nIyaM pi AhiyaM // 14 // gotraM karma dvividham, uccaM nIcaM cAkhyAtam / uccamaSTavidhaM bhavati, evaM nIcamapyAkhyAtam // 14 // padArthAnvayaH-goyaM kamma-gotrakarma, duvihaM-do prakAra kA, AhiyaM-kahA hai, ucca-ucca gotra, ca-aura, nIyaM-nIca gotra, ucca-ucca gotra, aTThavihaM-ATha prakAra kA, hoi-hotA hai, evaM-isI prakAra, nIyaM pi-nIca gotra bhI-ATha prakAra kA, AhiyaM-kahA hai| mUlArtha-ucca aura nIca bheda se gotrakarma do prakAra kA kahA gayA hai| ucca gotra ke ATha bheda haiN| isI prakAra nIca. gotra bhI ATha prakAra kA kahA gayA hai| TIkA-gotra kA artha hai kula tathA jisa karma ke prabhAva se yaha jIva ucca tathA nIca kuloM meM utpanna hotA hai use gotrakarma kahate haiN| gotrakarma ke do bheda haiM-ucca gotra aura nIca gotr| ina donoM meM bhI pratyeka ke ATha-ATha bheda mAne gae haiN| yathA-jAti, kula, bala, tapa, aizvarya, zruta, lAbha aura rUpa-ye Au bheda ucca gotra ke haiM aura ye hI ATha bheda nIca gotra ke haiN| unameM bheda sirpha uttama aura adhama kA hai arthAt ye ukta ATha vastueM jisa karma ke dvArA uttama prApta hoM use "ucca gotra' kahA jAtA hai, tathA ye hI ATha vastueM jisa karma ke dvArA adhama (nIca koTi kI) prApta hoM use 'nIca gotra" kahate haiN| dUsare zabdoM meM-jisa karma ke udaya se isa jIva ko uttama jAti, kula, bala, tapa, aizvarya, zruta, 1. gotra zabda kI vyutpatti prajJApanA-sUtra meM zrI malayagiri jI ne isa prakAra kI hai-"tathA gUyate zabdyate uccAvacaiH zabdairyat tad gotram, uccanIcakulotpattilakSaNaH, pryaayvishessH| tadvipAkavedyaM karmApi gotraM, kAryai kaarnnopcaaraat| yadvA karmaNopAdAnavivakSA, gUyate zabdyate uccAvacaiH zabdairAtmA yasmAt karmaNaH udayAt tad gotram' [pada 23 sU. 288] tathA abhayadevasUri jI ne sthAnAMgasUtra kI vRtti meM gotra zabda kI vyutpatti isa prakAra kI hai"pUjyo'yamityAdivyapadezarUpAM gAM vAcaM trAyata iti gotrm| svarUpaM cAsyedam"jaha kuMbhAro bhaMDAI kuNaI, pujjeyarAiM loyassa / iya goyaM kuNai jiyaM, loe pUjjeyarAvatthaM // " chA.-yathA kumbhakAro bhANDAni, karoti pUjyetarANi lokasya / evaM gotraM karoti jIvaM, loke pUjyetarAvastham / / uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [299] kammappayaDI tettIsaimaM ajjhayaNaM Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAbha aura rUpa kA lAbha ho vaha ucca gotra hai, aura jisa karma ke udaya se jIva nIca kula meM janma arthAt ukta jAti-kula Adi adhama prApta hoM, usako nIca gotra kahate haiN| aba antarAya karma ke viSaya meM kahate haiM, yathA dANe lAbhe ya bhoge ya, uvabhoge vIrie tahA / paMcavihamaMtarAyaM, samAseNa viyAhiyaM // 15 // dAne lAbhe ca bhoge ca, upabhoge vIrye tathA / paJcavidhamantarAyaM, samAsena vyAkhyAtam // 15 // padArthAnvayaH - dANe - dAna meM, lAbha-lAbha meM, ya- punaH, bhoge - bhoga meM, ya-tathA, uvabhoge - upabhoga meM, tahA - tathA, vIrie - vIrya meM, paMcavihaM pAMca prakAra kA, aMtarAyaM - antarAyakarma, samAseNa-saMkSepa se, viyAhiyaM - kathana kiyA gayA hai| mUlArtha - antarAyakarma saMkSepa se pAMca prakAra kA kathana kiyA gayA hai| yathA - dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya aura vIryAntarAya / TIkA- jo karma AtmA ke dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya rUpa zaktiyoM kA ghAta karane vAlA ho use antarAya kahate haiM / antarAyakarma ke pAMca bheda haiM, jinakA nIce vivaraNa diyA jA rahA hai ( 1 ) dAnAntarAya - dAna kI vastueM vidyamAna hoM, yogya pAtra bhI upasthita ho tathA dAna kA phala bhI jJAta ho, phira bhI jisa karma ke udaya se jIva ko dAna karane kA utsAha nahIM hotA use dAnAntarAya kahate haiN| ( 2 ) lAbhAntarAya-dAtA meM udAratA ho, dAna kI vastu bhI pAsa ho, tathA yAcanA meM kuzalatA bhI ho, phira bhI jisa karma ke prabhAva se lAbha na ho vaha lAbhAntarAya kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki yogya sAmagrI ke rahate hue bhI abhISTa vastu kA prApta na honA lAbhAntarAya - karma kA phala hai| ( 3 ) bhogAntarAya-bhoga ke sAdhana maujUda hoM tathA vairAgya bhI na ho, to bhI jisa karma ke prabhAva se yaha jIva bhogya padArthoM ko nahIM bhoga sakatA vaha bhogAntarAya - karma hai| (4) upabhogAntarAya - upabhoga kI sAmagrI pAsa meM ho aura tyAga se rahita ho, phira bhI jisa karma ke udaya se jIva upabhogya vastuoM kA upabhoga na kara sake usako upabhogAntarAya kahate haiN| jo padArtha eka hI bAra kAma meM A sakeM unako bhoga kahate haiM, jaise ki - phala, pusspaadi| aura jo bAra-bAra bhoge jA sakeM unakA nAma upabhoga hai, yathA- strI, makAna, vastra aura AbhUSaNAdi / (5) vIryAntarAya - vIrya kA artha hai sAmarthya - shkti| jisa karma ke prabhAva se balavAn, zaktizAlI aura yuvA hotA huA bhI jIva eka sAdhAraNa sA kAma bhI nahIM kara sakatA use vIryAntarAya kahate haiN| vIryAntarAya ke avAntara bheda tIna haiM - (1) bAlavIryAntarAya (2) paNDita-vIryAntarAya aura (3) bAlapaNDitavIryAntarAya / isa prakAra antarAya - karma kA yahAM para saMkSepa meM varNana kiyA gayA hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 300] kammappayaDI tettIsaimaM ajjhayaNaM Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba isa viSaya meM jAnane yogya anya Avazyaka bAtoM ke varNana kA prastAva karate haiM, yathA eyAo mUlapayaDIo, uttarAo ya AhiyA / paesaggaM khettakAle ya, bhAvaM ca uttaraM suNa // 16 // etA mUlaprakRtayaH, uttarAzcAkhyAtAH / pradezAgraM kSetrakAlau ca, bhAvaM cottaraM zrRNu // 16 // padArthAnvayaH-eyAo-ye, mUlapayaDIo-mUla prakRtiyAM, ya-aura, uttarAo-uttara prakRtiyAM, AhiyA-kahI gaI haiM, paesaggaM-pradezoM kA agra-pramANa, khetta-kSetra, ya-aura, kAle-kAla, ca-tathA, bhAvaM-bhAva, uttaraM-isase Age, suNa-zravaNa kr| mUlArtha-ye pUrvokta karmoM kI mUla prakRtiyAM aura uttara prakRtiyAM kahI gaI haiN| he ziSya ! aba tU pradezAgra, kSetrakAla aura bhAva se inake svarUpa ko zravaNa kr| TIkA-guru kahate haiM ki "he ziSya ! karmoM kI mUla prakRtiyAM-jJAnAvaraNIyAdi aura uttara prakRtiyAM-zrutAvaraNIyAdi-kA maiMne saMkSepa se kathana kara diyA hai| aba isake Age tuma pradezAgra-paramANuoM kA parimANa, kSetrakAla aura bhAva ke dvArA kie jAne vAle nirUpaNa ko suno| abhiprAya yaha hai ki isa gAthA meM eka samaya meM kitane karmANu ekatrita kie jAte haiM, tathA ve kina dizAoM meM ekatrita hote haiM, aura unakI utkRSTa sthiti kitanI evaM unake rasa kA anubhava kaise hotA hai, ityAdi praznoM ke nirUpaNa kI pratijJA karate hue ziSya ko unake zravaNa karane ke lie abhimukha kiyA gayA hai| aba ukta pratijJA ke anusAra prathama pradezAgra ke sambandha meM kahate haiM, yathA savvesiM ceva kammANaM, paesaggamaNaMtagaM / gaMThiyasattAIyaM, aMto siddhANa AhiyaM // 17 // -- sarveSAM caiva karmaNAM, pradezAgramanantakam / granthikasattvAtItaM, antaH siddhAnAmAkhyAtam // 17 // padArthAnvayaH-savvesiM-sabhI, kammANaM-karmoM ke, paesaggaM-pradezAgra, aNaMtagaM-ananta haiM, gaMThiya-granthika, sattAIyaM-sattvAtIta, siddhANa-siddhoM ke, aMto-antarvartI, AhiyaM-kathana kie gae haiM, ca-pAdapUrti meM hai| mUlArtha-sabhI karmoM ke paramANu granthikasattvAtIta abhavyAtmAoM se anantaguNA adhika aura siddhoM ke antarvartI kathana kie gae haiN| ___TIkA-prastuta gAthA meM krama-prApta pradezAgra kA varNana kiyA gayA hai| yathA-yaha jIvAtmA pratisamaya sAta va ATha karma-vargaNAoM kA saMcaya karatI hai aura karmoM ke ve saba paramANu kevala eka samaya meM ekatra uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [301] kammappayaDI tettIsaimaM ajjhayaNaM Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kie hue granthikasattvAtIta- abhavya jIvoM se anantaguNA adhika hote haiM, tathA siddhoM se ye karma-paramANu anantaguNA nyUna hote haiN| tAtparya yaha hai ki eka samaya meM saba karmoM ke paramANu abhavyoM se adhika aura siddhoM se nyUna hote haiM arthAt siddha unase anantaguNA adhika haiN| yadyapi karma - paramANu saMkhyA meM ananta haiM tathA abhavyoM se adhika aura siddhoM ke anantaveM bhAga meM paramANu- saMkhyA meM hote haiN| yaha saba kathana eka samaya kI apekSA se kiyA gayA hai| sUtrakartA ne abhavya AtmA ke lie jo granthika-sattva nAma diyA hai usakA kAraNa yaha hai ki una AtmAoM kI rAga-dveSa kI gAMTha svabhAva se hI aisI kaThina par3I huI hotI hai ki ve kisI samaya meM bhI usakA bhedana nahIM kara sakatIM / kAraNa yaha hai ki isa gAMTha kA bandha anAdi - ananta hotA hai tathA bhavya jIvoM kI jo karma-granthi hai vaha anAdi - sAnta mAnI gaI hai| isIlie bhavya jIva mokSa ke sAdhanoM meM pravRtta hone para usakI prApti ke yogya banate haiM aura granthi kA bhedana karake kaSAyoM se mukta hote hue anta meM sarva karmoM kA vinAza karake mokSa ko prApta kara lete haiN| pradezAgra yaha paramANu saMkhyA kA hI nAma- vizeSa hai| aba kSetra ke viSaya meM kahate haiM savvajIvANa kammaM tu saMgahe chaddisAgayaM / savvesu vi paesesu, savvaM savveNa baddhagaM // 18 // sarvajIvAnAM karma tu saMgrahe SaDdizAgatam / sarveSvapi pradezeSu, sarvaM sarveNa baddhakam // 18 // padArthAnvayaH-savva-saba, jIvANa - jIvoM ke, kammaM - karmANu, saMgahe - saMgrahaNa ke yogya, chaddisAgayaM-chahoM dizAoM meM sthita haiM, savvesu vi-sabhI, paesesu- pradezoM meM, savvaM - saba - jJAnAvaraNAdi karma, savveNa-saba Atma-pradezoM ke dvArA, baddhagaM-baddha haiM, tu - pAdapUraNArtha hai / mUlArtha - saMgraha karane ke yogya saba jIvoM ke karmANu saba Atma-pra baddha haiN| -pradezoM meM saba prakAra se TIkA - prastuta gAthA meM karmANuoM ke saMgraha kA prakAra batAyA gayA hai| saba jIvoM ke karmANu pUrva, pazcima, dakSiNa aura uttara, tathA nIce Upara sabhI dizAoM meM vyApta haiN| unakA saMgraha bhI sabhI dizAoM se kiyA jA sakatA hai| ve karmANu saba Atma- pradezoM meM baddha hote haiM, arthAt unakA Atma-pradezoM ke sAtha kSIra-nIra kI taraha sambandha ho jAtA hai| ukta kathana kA tAtparya yaha hai ki saba prakAra ke dravya-karmANuoM kA AtmA ke sAtha sambandha hone kA kAraNa rAga-dveSa kI pariNatirUpa bhAva- karma yA adhyavasAya - vizeSa hai| usI ke dvArA jitane AkAza kSetra para Atma- pradeza avagAhita hote haiM, usI kSetra kI apekSA se saba dizAoM meM karma-vargaNAoM kA saMcaya kiyA jA sakatA hai| jisa prakAra prajvalita huI agni apane samIpavartI padArthoM ko bhasmasAt kara detI hai, usI prakAra jitane AkAza - kSetra meM Atma-pradezoM kI avagAhanA hotI hai, arthAt jitane AkAza kSetra meM Atma- pradeza phaile hue hote haiM, utane uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 302 ] kammappayaDI tettIsaimaM ajjhayaNaM Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSetra para se krarmANuoM kA saMcaya kriyA jA sakatA hai tathA saba Atma-pradezoM aura saba karmANuoM kA isa prakAra pArasparika bandhana ho jAtA hai jaise lohe kI sAMkala kI kar3iyoM kA tathA matsya pakar3ane ke jAla kI granthiyoM kA Apasa meM bandha hotA hai| isa viSaya meM itanA aura dhyAna rakhanA cAhie ki kadAcit ekendriya jIva to tIna dizAoM se bhI karmoM kA saMgraha kara sakatA hai, parantu dvIndriyAdi jIva to nizcaya hI chahoM dizAoM meM se karmANuoM kA saMcaya karate haiN| "savvesu vi" - yahAM para tRtIyA ke sthAna meM saptamI kA prayoga supa - vyatyaya ko lekara kiyA gayA hai| aba kAla ke viSaya meM kahate haiM, yathA udahIsarisanAmANaM, tIsaI koDikoDIo / ukkosiyA ThiI hoi, aMtomuhuttaM jahanniyA // 19 // udadhisadRGnAmnAM, triMzatkoTikoTayaH / utkRSTA sthitirbhavati, antarmuhUrtaM jaghanyakA // 19 // padArthAnvayaH - udahIsarisa - samudra ke samAna, nAmANaM nAma vAle, tIsaI- tIsa, koDikoDIo-koTAkoTi ' sAgaropama, ukkosiyA - utkRSTa, ThiI-sthiti, hoi hotI hai, jahanniyA- jaghanya arthAt nyUna se nyUna, aMtImuhuttaM - antarmuhUrtta kI sthiti / mUlArtha - jJAnAvaraNIyAdi karmoM kI utkRSTa sthiti tIsa koTAkoTi sAgaropama aura kama se kama sthiti antarmuhUrta kI hotI hai / TIkA-jaise khAyA huA grAsa rasa, rudhira, mAMsa, majjA aura asthi Adi bhAvoM meM pariNata ho jAtA hai, usI prakAra AtmA ke dvArA grahaNa kie karma-vargaNA ke paramANu bhI jJAnAvaraNAdi ke rUpa meM pariNata ho jAte haiN| jaba unakA Atma-pradezoM ke sAtha kSIra- nIra kI bhAMti sambandha ho jAtA hai taba ve khAI huI auSadhi kI tarahaM niyata samaya para apanA phala dikhAte haiN| una karmoM kI sthiti adhika se adhika tIsa koTAkoTi sAgaropama kI aura nyUna se nyUna eka antarmuhUrtta kI mAnI gaI hai| tAtparya yaha hai ki ve adhika se adhika tIsa koTAkoTi sAgaropama jitane samaya taka phala dete haiM aura nyUna se nyUna antarmuhUrttamAtra meM phala dekara pRthak ho jAte haiN| madhyasthiti kA koI niyama nahIM, ve do ghar3I meM bhI phala de sakate haiM aura do varSa meM bhii| sAgaropama kA pramANa-eka yojana pramANa lambe-caur3e kUpa ko bArIka keMsoM se bharA jAe, arthAt eka-eka keza ke agra bhAga ke asaMkhyAta sUkSma khaMDa kara die jAeM, unase vaha kUpa ThUMsa-ThUMsa kara bhara diyA jAe aura sau-sau varSa ke bAda usameM se eka-eka khaMDa nikAlA jAe; isa prakAra jaba vaha sArA kUpa khAlI ho jAe taba eka palya hotA hai, jaba aise daza koTAkoTi palya bIta jAeM taba unakA eka uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 303] kammappayaDI tettIsaimaM ajjhayaNaM Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAgaropama hotA hai| isa viSaya kA arthAt sAgaropama kAla kA pUrNa svarUpa anuyoga-dvAra sUtra se jAna lenA caahie| kisa-kisa karma kI yaha ukta prakAra kI sthiti hai, aba isake sambandha meM kahate haiM, yathA AvaraNijjANa duNhaM pi, veyaNijje taheva ya / aMtarAe ya kammammi ThiI esA viyAhiyA // 20 // AvaraNayordvayorapi, vedanIye tathaiva ca / antarAye ca karmaNi, sthitireSA vyAkhyAtA // 20 // ' padArthAnvayaH-AvaraNijjANa - AvaraNa karane vAle, duNhaM pi- donoM hI karmoM kI, ya-aura, taheva-usI prakAra, veyaNijje - vedanIya karma kI, ya-aura, aMtarAe - antarAya, kammammi -karma kI, esA - yaha, ThiI- sthiti, viyAhiyA - varNana kI gaI hai| mUlArtha - uparyukta sthiti kevala jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya tathA vedanIya aura antarAya, ina cAra karmoM kI varNana kI gaI hai| TIkA-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya aura antarAya, ina cAra karmoM kI jaghanya sthiti to antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti tIsa koTAkoTi sAgaropama kI kahI gaI hai| yadyapi 'aparA dvAdvazamuhUrttA vedanIyasya' [a0 8 sU0 19] isa tattvArthasUtra ke viSaya meM bRhadvRttikAra likhate haiM ki- dvAdazamuhUrttAnAmevaitAmicchanti tadabhiprAyaM na vidmaH' arthAt kucha AcArya vedanIya karma kI dvAdaza muhUrttapramANa sthiti mAnate haiM, parantu unake abhiprAya ko hama nahIM samajha skte| tAtparya yaha hai ki unhoMne kisa Azaya se aura kisa pramANa ke AdhAra se aisA mAnA hai yaha hamArI samajha meM nahIM AtA, parantu hamAre vicAra se to tattvArthasUtra ke racayitA kA ukta kathana, sAtAvedanIya karma ko lekara kahA gayA pratIta hotA hai, arthAt vedanIya se unakA tAtparya sAtAvedanIya karma se hai| kAraNa yaha hai ki sAtAvedanIya karma kI dvAdazamuhUrttapramANa jaghanya sthiti kA ullekha prajJApanAsUtra meM milatA hai| yathA - 'sAtAvedaNijjassa.... jahanneNaM bArasamuhuttA' [ pada0 23, 302, sU0 294] aba mohanIya karma kI sthiti ke viSaya meM kahate haiM udahIsarisanAmANaM, sattariM koDikoDIo / mohaNijjassa ukkosA, aMtomuhuttaM jahanniyA // 21 // udadhisadRGnAmnAM saptatiH koTikoTayaH / mohanIyasyotkRSTA, antarmuhUrtaM jaghanyakA // 21 // padArthAnvayaH - udahIsarisa - udadhisadRza, nAmANaM - nAma vAle, sattariM-sattara, koDikoDIo uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 304] kammappayaDI tettIsaimaM ajjhayaNaM " Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koTAkoTi sAgaropama, mohaNijjassa-mohanIya karma kI, ukkosA-utkRSTa sthiti hai, jahanniyA-jaghanya sthiti, aMtomuhuttaM-antarmuhUrta kI hai| mUlArtha-mohanIya karma kI utkRSTa sthiti tIsa koTAkoTi sAgaropama kI hai aura jaghanya arthAt kama se kama sthiti antarmuhUrta-pramANa hotI hai| ___TIkA-mohanIya karma kI utkRSTa sthiti kA mAna sattara koTAkoTi sAgaropama kA hai, arthAt adhika se adhika vaha itane samaya taka apanA phala de sakatA hai aura nyUna se nyUna usakA phala antarmuhUrta hI ho sakatA hai| aba Ayukarma kI sthiti kA varNana karate haiM, yathA tettIsasAgarovamA, ukkoseNa viyAhiyA / ThiI u Aukammassa, aMtomuhuttaM jahanniyA // 22 // trayastriMzatsAgaropamA, utkarSeNa vyAkhyAtA / sthitistvAyuHkarmaNaH, antarmuhUrtaM jaghanyakA // 22 // padArthAnvayaH-tettIsasAgarovamA-teMtIsa sAgaropama pramANa, ukkoseNa-utkRSTatA se, ThiI-sthiti, viyAhiyA-kathana kI gaI hai, Aukammassa-Ayukarma kI, aMtomuhuttaM-antarmuhUrta-pramANa, jahanniyA-jaghanya sthiti hai, tu-praagvt| .. . mUlArtha-Ayu-karma kI jaghanya arthAt kama se kama sthiti antarmuhUrta pramANa aura utkRSTa teMtIsa sAgaropama kI varNana kI gaI hai| TIkA-Ayukarma kI bhavasthiti hotI hai, kAyasthiti nahIM hotI, isalie utkRSTa aura jaghanya sthiti kA sambandha bhava se hai, kAyA se nhiiN| aba nAma-karma aura gotra-karma kI sthiti kA varNana kahate haiM, yathA* udahIsarisanAmANaM, vIsaI koDikoDIo / nAmagottANaM ukkosA, aTThamuhuttaM jahanniyA // 23 // udadhisadaGanAmnAM viMzatiH koTikoTayaH / nAmagotrayorutkRSTA, aSTamuhUrtA jaghanyakA // 23 // padArthAnvayaH-udahI-samudra, sarisa-sadRza, nAmANaM-nAma vAle, vIsaI koDikoDIo-bIsa koTAkoTi sAgaropama kI, nAmagottANaM-nAma aura gotra karma kI, ukkosA-utkRSTa sthiti hai, jahanniyA-jaghanya sthiti, aTTha muhuttaM-ATha muhUrta kI hai| mUlArtha-nAma-karma aura gotra karma kI utkRSTa sthiti bIsa koTAkoTi sAgaropama kI hai aura jaghanya sthiti ATha muhUrta kI pratipAdana kI gaI hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [305] kammappayaDI tettIsaimaM ajjhayaNaM Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-nAma aura gotra karma kI jaghanya sthiti ATha muhUrta kI hai, parantu kaI eka pratiyoM meM 'aTThamuhuttaM' ' ke sthAna para 'aMtamuhuttaM' likhA huA hai jisakA artha hai antarmuhUrtta arthAt nAma aura gotra kI jaghanya sthiti antarmuhUrtamAtra hai / parantu anyatra zubha nAma karma aura ucca gotra karma kI jaghanya sthiti kA ullekha ATha muhUrtta hI mAnA gayA hai 1 isalie yahAM para bhI "aTTha muhUttaM" pATha hI samIcIna pratIta hotA hai| isake atirikta itanA aura smaraNa rahe ki yahAM para jo utkRSTa aura jaghanya sthiti kA varNana hai vaha kevala mUla prakRtiyoM kA hI samajhanA cAhie, uttara prakRtiyoM kA nahIM / uttara prakRtiyoM ke lie prajJApanAsUtra ke prakRtipada ko dekha lenA Avazyaka hai| aba bhAva ke viSaya meM kahate haiM siddhANaNaMtabhAgo ya, aNubhAgA bhavanti u / savvesu vi paesaggaM, savvajIvesu icchiyaM // 24 // siddhAnAmanantabhAgazca, anubhAgA bhavanti sarveSvapi pradezAgraM sarvajIvebhyo'tikrAntam // 24 // padArthAnvayaH-siddhANa-siddhoM ke, NaMtabhAgo - anantaveM bhAgamAtra, aNubhAgA - anubhAga, rasavizeSa, havaMti - hote haiM, savvesu vi - saba anubhAgoM meM, paesaggaM pradezoM ke agra - paramANu kA parimANa, savvajIvesu - saba jIvoM se icchiyaM-adhika haiM, tu - pAdapUrti meM hai| mUlArtha - siddhoM ke anantaveM bhAgamAtra karmoM kA anubhAga arthAt rasa hotA hai, phira saba anubhAgoM meM karma-paramANu saba jIvoM se adhika haiM / TIkA-pUrva gAthA meM kahA jA cukA hai ki eka samaya ke karmANu abhavya AtmAoM se anantaguNA adhika aura siddhoM ke anantaveM bhAgamAtra haiM, arthAt siddhoM se, eka samaya ke karma - paramANu anantaguNA nyUna haiM ataH prastuta gAthA meM usI bAta ko lekara kahate haiM ki jaba eka samaya ke karmANu siddhoM se anantaguNA nyUna haiM to una karmANuoM kA anubhAga bhI siddhoM se anantaguNA nyUna hai, parantu anubhAgaviSayaka ve karmANu abhavya AtmAoM se anantaguNA adhika haiN| kAraNa yaha hai ki ananta AtmAoM ke Atma- pradezoM para ananta karmANuoM kI vargaNAeM haiM, jaba ki eka ke sAtha ananta karma-vargaNaoM kA sambandha ho rahA hai taba ananta jIvoM se karmoM ke paramANu Apa hI anantaguNA adhika ho gae / yahAM yaha vizeSa jJAtavya hai ki pradezAgra paramANu kA hI nAma hai, buddhi dvArA vibhAga kie jAne para jaba vaha paramANu avibhAjya dazA meM A jAtA hai taba use hI pradezAgra kahA jAtA hai| vaha pradezAgra 1. "nAmagoyANaM jahaNNeNa aTThamuhuttA" [bhagavatI sU. za. 6 u. 3, sU. 236 ] " jasokitti nAmAeNaM pucchA ? goyamA ! jahaNeNa aTThamuhutA / uccAgoyassa pucchA ? goyamA ! jahaNNeNaM aTThamuhuttA" [ prajJApanA sU0 pa0 23, u. 2, sU0 294 meM ] / uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 306 ] kammappayaDI tettIsaimaM ajjhayaNaM Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka - eka samaya meM saba jIvoM dvArA grahaNa kie jAne para saba jIvoM se anantaguNA adhika hote haiN| isa prakAra prakRti ke dikhalAne para prakRti-bandha, pradezAgra ke kahane se pradeza bandha, kAla ke kahane sthiti-bandha aura anubhAga ke varNana se rasa-bandha, isa taraha prakRti, sthiti, pradeza aura rasa, ina cAroM kAhI saMkSepa se varNana kara diyA gayA hai| - aba prastuta adhyayana kA upadeza ke vyAja se upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate haiMtamhA eesiM kammANaM, aNubhAge viyANiyA / eesiM saMvare ceva, khavaNe ya jae buho // 25 // tti bemi / iti kammappayaDI samattA // 33 // tasmAdeteSAM karmaNAm, anubhAgAn vijJAya / eteSAM saMvare caiva, kSapaNe ca yatet budhaH // 25 // iti bravImi / iti karmaprakRtiH samAptA // 33 // padArthAnvayaH- tamhA - isalie, eesiM-ina, kammANaM- karmoM ke, aNubhAgA - anubhAga ko, viyANiyA- jAnakara, eesiM-inake, saMvare-saMvara meM nirodha meM, ca- aura, khavaNe-kSaya karane meM, ho - tattva ko jAnane vAlA, jae-yatna kare, ca- samuccaya meM hai, eva - nizcaya meM hai, tti bemi- isa prakAra maiM kahatA huuN| mUlArtha - isalie ina karmoM ke vipAka ko jAnakara buddhimAn jIva inake nirodha aura kSaya karane kA yatna kare / TIkA-tattva ke jAnane vAle vicArazIla muni ko cAhie ki vaha ina karmoM ke azubha aura kaTu pariNAma ko jAnakara jina mArgoM ke dvArA ye karmANu A rahe haiM, unakA to nirodha kare aura bAMdhe hue karmoM kI nirjarA karane kA yatna kre| isa prakAra karane se jIva ke lie karmarahita hokara mokSa kI prApti avazyambhAvI ho jAtI hai| isa prakAra zrI sudharmAsvAmI ne apane ziSya jambUsvAmI se ukta viSaya kA pratipAdana kiyA hai| yaha karma - prakRti nAma kA teMtIsavAM adhyayana samApta huaa| trayastriMzattamamadhyayanaM saMpUrNam uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 307] kammappayaDI tettIsaimaM ajjhayaNaM Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aha lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhayaNaM atha lezyAdhyayanaM nAma catustriMzattamamadhyayanam .. pUrvokta karma-prakRti nAmaka adhyayana meM karmoM kI mUla tathA uttara prakRtiyoM kA saMkSepa se varNana kiyA gayA hai, parantu karmoM kI sthiti Adi kA vizeSa AdhAra lezyAoM para nirbhara hai, isalie isa cauMtIsaveM adhyayana meM lezyAoM kA varNana kiyA jAtA hai| yathA- .. lesajjhayaNaM pavakkhAmi, ANupuvviM jahakkama / chaNhaM pi kammalesANaM, aNubhAve suNeha me // 1 // lezyAdhyayanaM pravakSyAmi, AnupUrvyA yathAkramam / SaNNAmapi karmalezyAnAm, anubhAvAn zRNuta mama // 1 // padArthAnvayaH-lesajjhayaNaM-lezyA-adhyayana ko, pavakkhAmi-maiM kahUMgA, ANupuvviM-AnupUrvI aura, jahakkama-yathAkrama se, chaNhaM pi-chaoM hI, kammalesANaM-karma-lezyAoM ke, aNubhAve-anubhAvoM ko, me-mujha se, suNeha-zravaNa kro| ____ mUlArtha-maiM AnupUrvI aura yathAkrama se lezyA-adhyayana ko khuuNgaa| tuma chahoM karmalezyAoM ke anubhAvoM arthAt rasoM ko mujhase zravaNa kro| ___TIkA-zrI sudharmAsvAmI apane ziSya jambUsvAmI se kahate haiM ki aba tuma mujhase chaH prakAra kI lezyAoM ke svarUpa ko suno! maiM anukrama se isa lezyA nAmaka adhyayana meM unakI vyAkhyA kruuNgaa| yaha kahakara zAstrakAra ne prastuta gAthA meM pratipAdya viSaya kI pratijJA aura pUrva viSaya ke sAtha uttara viSaya kA sambandha batA diyA hai| ___ anubhAva kA artha yahAM para rasavizeSa hai, arthAt kAraNavazAt Atma-pradezoM ke sAtha saMbaddha hone uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 308] lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhayaNaM Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAle karma-pudgaloM ke rasavizeSa ko anubhAva kahate haiM, lezyAoM kA karmoM ke sAtha bar3A hI ghaniSTha sambandha hai| karmoM kI sthiti kA kAraNa lezyAeM haiM [karmasthitihetavo lezyAH ] jaise do padArthoM ko milAne meM eka tIsare lesadAra dravya kI AvazyakatA hotI hai, usI prakAra AtmA ke sAtha jo karmoM kA bandha hotA haiM usameM zleSa arthAt sareza kI taraha lezyAeM kAma detI haiN| karmabandhana meM jo rasa hai usakA anubhava bhI lezyAoM ke dvArA hI kiyA jAtA hai| yogoM ke pariNAmavizeSa ko lezyA kahate haiM [yogapariNAmo lezyA] sayogI-kevalI nAmaka terahaveM guNa-sthAna taka ina lezyAoM kA sadbhAva rahatA hai aura jisa samaya yaha AtmA ayogI bana jAtI hai, arthAt caudahaveM guNasthAna ko prApta kara letI hai usI samaya vaha lezyAoM se rahita ho jAtI hai| isalie yogoM ke pariNAmavizeSa ko lezyA kahA gayA hai| pUrva pratijJA ke anusAra aba isa lezyA nAmaka adhyayana meM varNanIya viSayoM ke nirUpaNa kI sUcanA dete hue kahate haiM ki nAmAiM vaNNa-rasa-gaMdha-phAsa-pariNAma-lakkhaNaM / ThANaM ThiI gaI cAuM, lesANaM tu suNeha me // 2 // nAmAni varNa-rasa-gandha-sparza-pariNAma-lakSaNAni / sthAnaM sthitiM gatiM cAyuH, lezyAnAM tu zRNuta me // 2 // padArthAnvayaH-nAmAI-nAma, vaNNa-varNa, rasa-rasa, gaMdha-gandha, phAsa-sparza, pariNAma-pariNAma, lakkhaNaM-lakSaNa, ThANaM-sthAna, ThiiM-sthiti, gaiM-gati, ca-aura, AuM-Ayu, lesANaM-lezyAoM kI, me-mujhase, suNeha-zravaNa karo, tu-pAdapUrti ke lie hai| mUlArtha-he ziSyo ! aba tuma mujhase lezyAoM ke nAma, varNa, rasa, gandha, sparza, pariNAma, lakSaNa, sthAna, sthiti, gati aura Ayu ke svarUpa ko zravaNa kro| TIkA-isa gAthA meM lezyAoM ke varNana-prastAva meM ekAdaza dvAroM kA ullekha kiyA gayA hai| ina ekAdaza dvAroM se lezyAoM kA varNana kiyA jAegA, yathA-1. nAma-dvAra, 2. varNa-dvAra, 3. rasa-dvAra, 4. gandha-dvAra, 5. sparza-dvAra, 6. pariNAma-dvAra, 7. lakSaNa-dvAra, 8. sthAna-dvAra, 9. sthiti-dvAra, 10. gati-dvAra aura 11. aayu-dvaar| yahAM dvAra zabda kA artha hai bhed| guru kahate haiM ki ina 11 dvAroM arthAt bhedoM se maiM lezyAoM kA varNana karUMgA, unako tuma sAvadhAna hokara zravaNa kro| ___ yadi saMkSepa se kaheM to varNa, rasa aura gandhAdi ke dvArA lezyAoM ke svarUpa kA varNana karanA isa lezyAnAmaka adhyayana kA pratipAdya viSaya hai| ___aba uddezakrama ke anusAra prathama nAma-dvAra kA varNana karate haiM, arthAt sabase pahale lezyAoM ke nAma kA nirdeza karate haiM, yathA uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 309] lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhayaNaM Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiNhA nIlA ya kAU ya, teU pamhA taheva ya / sukkalesA ya chaTThA ya, nAmAI tu jahakkamaM // 3 // tejaH padmA tathaiva ca / kRSNA nIlA ca kApotI ca, zuklalezyA ca SaSThI ca, nAmAni tu yathAkramam // 3 // padArthAnvayaH - kiNhA - kRSNalezyA, ya-phira, nIlA nIlalezyA, ya-tathA, kAU - kApotalezyA, ya - aura, teU - tejolezyA, pamhA - padmalezyA, taheva - usI prakAra, chaTThA - chaThI, sukkalesA - zuklalezyA, jahakkamaM- anukrama se, nAmAiM nAma haiM, tu- pAdapUrti meM hai / mUlArtha - chahoM lezyAoM ke nAma anukrama se isa prakAra haiM - 1. kRSNalezyA, 2. nIlalezyA, 3. kApotalezyA, 4. tejolezyA, 5. padmalezyA aura 6. zuklalezyA / TIkA-viSayavarNana kI sugamatA ke lie sUtrakAra ne lezyAoM ke nAma kA nirdeza kara diyA hai| kAraNa yaha hai ki jisa padArtha kA nirUpaNa karanA ho usakA yadi prathama nAmanirdeza kara diyA jAe to vaha sugama ho jAtA hai| aba varNa dvAra kA nirUpaNa karate haiM, yathA jImUyaniddhasaMkAsA, gavala - riTThagasaMnibhA / khaMjajaNa - nayaNanibhA, kiNhalesA u vaNNao // 4 // jImUtasnigdhasaMkAzA, gavalAriSTakasaMnibhA / khaJjAJjananayananibhA, kRSNalezyA tu varNataH // 4 // padArthAnvayaH - jImUya - megha, niddha-snigdha, saMkAsA - samAna, gavalariTThagasaMnibhA - mahiSa zrRMga, kAka athavA phalavizeSa (rIThA) kI guThalI ke sadRza, khaMjaMjaNa- zakaTa ke aMjana, kAjala, nayana - netra kI kIkI ke, nibhA - samAna, kiNhalesA - kRSNalezyA, u-nizcayArthaka hai, vaNNao - varNa se mUlArtha - varNa kI dRSTi se kRSNalezyA jalayukta megha, mahiSa ke zrRMga, kAka, rIThe kI guThalI, zakaTa kI kITa, kAjala aura netratArikA inake samAna hotI hai| TIkA - prastuta gAthA meM kRSNalezyA ke varNa arthAt rUpa kA kathana kiyA gayA hai| kRSNalezyA kA rUpa kaisA hotA hai, isake lie sUtrakAra jalayukta megha, mahiSazrRMga, kAka aura rIThe kI guThalI, zakaTa kI kITa athavA kAjala aura netra kI kIkI kA ullekha kiyA hai| tAtparya yaha hai ki jisa prakAra jala se bhare hue megha kA raMga hotA hai usI varNa kI kRSNalezyA hotI hai| tathA mahiSa ke zrRMga ke samAna, athavA kAka ke samAna vA rIThe kI guThalI ke samAna, athavA ca zakaTa gAr3I ke kITa vA kAjala aura netra kI kIkI ke samAna kRSNalezyA kA varNa hotA hai| yahAM para gAthA meM Ae hue (nayaNa) zabda kA upacAra se netragata kAle bhAga kA grahaNa hI abhipreta hai aura riTThaga se rIThe kI guThalI kA raMga grAhya hai, kyoMki rIThA bhUrA hotA hai aura usakI guThalI hI kAlI huA karatI hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 310] lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhayaNaM Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba nIlalezyA ke rUpa kA varNana karate haiM, yathA nIlAsogasaMkAsA, cAsapicchasamappabhA / veruliyaniddhasaMkAsA, nIlalesA u vaNNao // 5 // nIlAzokasaMkAzA, cASapicchasamaprabhA / snigdhavaidUryasaMkAzA, nIlalezyA tu varNataH // 5 // padArthAnvayaH-nIlAsoga-nIla azoka-vRkSa ke, saMkAsA-samAna, cAsapicchasamappabhA-cASa pakSI ke paroM ke samAna prabhA vAlI, niddha-snigdha, veruliya-vaidUryamaNi ke, saMkAsA-sadRza, vaNNao-varNa se, nIlalesA-nIlalezyA, u-jAnanI caahie| mUlArtha-nIlalezyA kA varNa nIle azoka vRkSa ke samAna, cASa pakSI ke paroM ke sadRza aura snigdha vaidUryamaNi ke samAna hotA hai| TIkA-azoka ke sAtha nIla vizeSaNa dene kA tAtparya rakta azoka kI nivRtti karanA hai| cASa nAma kA koI pakSI vizeSa hai| vaidUryamaNi ko Ama bhASA meM "nIlama' kahate haiN| snigdha kA artha yahAM para pradIpta aura priya hai| aba kApotalezyA ke rUpa kA varNana karate haiM, yathA ayasIpupphasaMkAsA, koilacchadasaMnibhA / pArevayagIvanibhA, kAUlesA u vaNNao // 6 // atasIpuSpasaMkAzA, kokilacchadasaMnibhA / pArAvatagrIvAnibhA, kApotalezyA tu varNataH // 6 // padArthAnvayaH-ayasIpuSpha-alasI-puSpa ke, saMkAsA-samAna, koilacchadasaMnibhA-koyala ke paroM ke samAna, pArevaya-pArAvata arthAt kabUtara kI, gIva-grIvA ke, nibhA-sadRza, vaNNao-varNa vAlI, kAUlesA-kApotalezyA, u-hotI hai| mUlArtha-jisa raMga kA alasI kA puSpa hotA hai, koyala ke para hote haiM aura kabUtara kI gardana hotI hai, usI prakAra kA raMga kApotalezyA kA hotA hai| TIkA-yahAM para "koilacchada" kA artha "kokilA arthAt koyala pakSI kA paMkha'' yaha artha prasiddha hI hai| abhiprAya yaha hai ki kiMcit kRSNa aura kiMcit rakta varNa ko lie hue kApotalezyA hotI hai| aba tejolezyA ke rUpa kA varNana karate haiM, yathA hiMguladhAusaMkAsA, taruNAiccasaMnibhA / suyatuMDa-paIvanibhA, teUlesA u vaNNao // 7 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 311] lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhayaNaM Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMguladhAtusaMkAzA, taruNAdityasaMnibhA / zukatuNDapradIpanibhA, tejolezyA tu varNataH // 7 // padArthAnvayaH-hiMgula-hiMgula-ziMgarapha, dhAu-dhAtu ke, saMkAsA-sadRza, taruNAicca-taruNa sUrya ke, saMnibhA-samAna, suyatuMDa-zuka kI nAsikA aura, paIva-pradIpa-zikhA ke, nibhA-samAna, teUlesA-tejolezyA, vaNNao-varNa vAlI, u-jAnanI caahie| mUlArtha-hiMgula-dhAtu, taruNa sUrya, zukanAsikA aura dIpazikhA ke raMga ke samAna tejolezyA kA raMga hotA hai| ___TIkA-tejolezyA ke varNa meM dIpti aura raktatA kI pradhAnatA hotI hai, isalie usake rUpa-nirNaya meM jitane bhI udAharaNa die gae haiM, ve saba dIptimAna tathA raktimApUrNa haiN| yathA hiMgula dhAtu arthAt ziMgarapha meM aura zukanAsikA meM rakta varNa kA prAdhAnya hotA hai aura udaya hote hue sUrya tathA dIpazikhA meM bhI rakta dIpti kI pradhAnatA rahatI hai| aba padmalezyA ke rUpa kA nirUpaNa karate haiM, yathA hariyAlabheyasaMkAsA, haliddAbheyasamappabhA / . saNAsaNakusumanibhA, pamhalesA u vaNNao // 8 // haritAlabhedasaMkAzA, haridrAbhedasamaprabhA / zaNAsanakusumanibhA, padmalezyA tu varNataH // 8 // padArthAnvayaH-hariyAlabheya-haritAla-khaMDa ke, saMkAsA-sadRza, haliddAbheya-haridrA-khaMDa ke, samappabhA-samAna prabhA vAlI, saNa-saNa ke puSpa aura, asaNa-asanapuSpa, nibhA-tulya, pamhalesA-padmalezyA, vaNNao-varNa vAlI, tu-jAnanI caahie| mUlArtha-haritAla aura haladI ke Tukar3e ke samAna tathA saNa aura asana ke puSpa ke samAna pIlA padmalezyA kA raMga hotA hai| TIkA-haritAla aura haridrA kA pIta varNa prasiddha hI hai, tathA saNa' aura asana do vanaspatiyAM haiM inake puSpa bhI pIle raMga ke hI hote haiN| padmalezyA unake varNa ke samAna pIta varNa vAlI hotI hai| aba zuklalezyA ke rUpa ke viSaya meM kahate haiM, yathA 1. saNa-isa nAma kI vanaspati paMjAba meM to prasiddha hI hai, parantu hindustAna ke anya bhAgoM meM bhI paMjAba kI taraha hI isakI bar3I phasala hotI hai, isake rasse banate haiM, sUtalI Adi bhI isI kI taiyAra hotI hai, isake puSpa pIle raMga ke hote haiM, dekhane meM bar3e sundara lagate haiM tathA asana bhI pIle phUla kI vanaspati hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [312] lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhayaNaM Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhaMka-kuMdasaMkAsA, khIrapUrasamappabhA / rayayahArasaMkAsA, sukkalesA u vaNNao // 9 // zaGkhAGkakundasaGkAzA, kSIrapUrasamaprabhA / rajatahArasaGkAzA, zuklalezyA tu varNataH // 9 // padArthAnvayaH-saMkha-zaMkha, aMka-maNivizeSa, kuMda-kunda-puSpa ke, saMkAsA-sadRza, khIra-pUra-dugdha kI dhArA ke, samappabhA-samAna prabhA vAlI, rayayahAra-rajata-cAMdI ke hAra ke, saMkAsA-samAna, sukkalesA-zuklalezyA, vaNNao-varNa vAlI, tu-jAnanI caahie| mUlArtha-zuklalezyA kA varNa zaMkha, aMka ( maNivizeSa), mucakunda ke puSpa aura dugdha-dhAra tathA rajata ke hAra ke samAna ujjvala arthAt zveta hotA hai| TIkA-zuklalezyA kA varNa zaMkha ke samAna dhavala, aMka nAmaka ratna aura kunda-puSpa ke samAna ujjvala tathA kSIra-dhArA aura rajata-hAra ke samAna zveta hotA hai| kisI-kisI prati meM 'khIrapUra' ke sthAna para 'khIradhAra' kA pATha bhI dekhane meM AtA hai| tAtparya yaha hai ki zuklalezyA ke paramANu atyanta ujjvala aura niSkalaMka hote haiN| yahAM para itanA aura bhI smaraNa rakhanA cAhie ki lezyAoM ke rUpavarNana meM udAharaNarUpa se jo bhinna-bhinna jAti ke aneka padArthoM kA nirdeza kiyA gayA hai usakA tAtparya yaha hai ki jijJAsu ko isa viSaya kA sukhapUrvaka bodha ho jAe, kyoMki dezabheda se kisI-kisI vastu kA bodha nahIM bhI hotaa| etadartha hI dayAlu sUtrakAra ne bhinna-bhinna udAharaNa yahAM para die haiN| aba dUsare rasa-dvAra kA nirUpaNa karate haiM jaha kaDuyatuMbagaraso, niMbaraso kaDuyarohiNiraso vA / etto vi aNaMtaguNo, raso ya kiNhAe nAyavvo // 10 // yathA kaTukatumbakarasaH, nimbarasaH kaTukarohiNIraso vaa| ito'pyanantaguNaH, rasazca kRSNAyA jJAtavyaH // 10 // padArthAnvayaH-jaha-yathA, kaDuya-kaTuka, tuMbagaraso-tumbaka kA rasa, niMbaraso-nIma kA rasa, vA-athavA, kaDuyarohiNiraso-kaTurohiNI kA rasa hotA hai, etto vi-isase bhI, aNaMtaguNo-anantaguNA kaTu, raso-rasa, kiNhAe-kRSNalezyA kA, nAyavvo-jAnanA cAhie, y-praagvt| mUlArtha-jitanA kaTu rasa kar3ave tUMbe, nimba aura kaTurohiNI' kA hotA hai usase bhI anantaguNA adhika kaTu rasa kRSNalezyA kA hotA hai| TIkA-kar3ave tUMbe aura nIma kI kaTutA prasiddha hai, usI prakAra kaTurohiNI (giloya) bhI atyanta 1. yaha jvaranAzaka auSadhivizeSa hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [313] lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhayaNaM Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kar3avI hotI hai, parantu kRSNalezyA kA rasa inase bhI anantaguNA kar3avA hai| rasa kA artha yahAM para 'AsvAda vizeSa' hai| 'yathA' aura 'kaTu' ina donoM zabdoM kA pratyeka pada ke sAtha sambandha karanA caahie| aba nIlalezyA ke rasa kA varNana karate haiM jaha tigaDuyassa ya raso, tikkho jaha hatthIpippalIe vaa| etto vi aNaMtaguNo, raso u nIlAe nAyavvo // 11 // yathA trikaTukasya ca rasaH, tIkSNo yathA hastipippalyA vaa| ito'pyanantaguNaH, rasastu nIlAyA jJAtavyaH // 11 // . padArthAnvayaH-jaha-yathA, tigaDuyassa-trikaTu kA, raso-rasa, tikkho-tIkSNa hotA hai, vA-athavA, jaha-yathA, hatthIpippalIe-gajapIpalI kA rasa hotA hai, etto vi-isase bhI, aNaMtaguNo-anantaguNA adhika tIkSNa, raso-rasa, nIlAe-nIlalezyA kA, nAyavvo-jAnanA cAhie, ya-u-prAgvat / mUlArtha-nIlalezyA ke rasa ko magha, mirca aura sauMTha tathA gajapIpala ke rasa se bhI anantaguNA tIkSNa samajhanA caahie| TIkA-hastipIpala-gajapIpala, yaha bar3e AkAra kI maghA pIpala hI hotI hai| aba kApotalezyA ke rasa kA varNana karate haiM- . jaha taruNaaMbagaraso, tuvarakaviTThassa vAvi jArisao / etto vi aNataguNo, raso u kAUe nAyavvo // 12 // yathA taruNAmrakarasaH, tuvarakapitthasya vApi yAdRzaH / ito'pyanantaguNaH, rasastu kApotAyA jJAtavyAH // 12 // padArthAnvayaH-jaha-jaise, taruNaaMbagaraso-taruNa-aparipakva-Amraphala kA rasa hotA hai, vA-athavA, tuvarakaviTThassa-tuvara aura kapittha ke phala kA, jArisao-jaisA rasa hotA hai, etto vi-isase bhI, aNaMtaguNo-anantaguNA adhika, raso-rasa, u-nizcayArthaka hai, kAUe-kApotalezyA kA, nAyavvo-jAnanA cAhie, avi-api-pAdapUrti ke lie hai| ___mUlArtha-kApotalezyA ke rasa ko kacce Ama ke rasa aura kacce tuvara aura kacce kapitthaphala ke rasa kI apekSA anantaguNA adhika khaTTA samajhanA caahie| TIkA-yahAM para 'taruNa' zabda aparipakva artha meM grahaNa kiyA gayA hai, ataH taruNa Amraphala kA artha huA-kaccA aamrphl| isI prakAra taruNa zabda kA tuvara aura kapittha ke sAtha bhI sambandha kara lenA caahie| ____aba tejolezyA ke rasa kA nirUpaNa karate haiM, yathA uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 314] lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhayaNaM Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaha pariNayaMbagaraso, pakkakaviTThassa vAvi jArisao / etto vi anaMtaguNo, raso u teUe nAyavvo // 13 // yathA pariNatAmrakarasaH, pakvakapitthasya vApi yAdRzaH / ito'yanantaguNaH, rasastu tejolezyAyA jJAtavyaH // 13 // padArthAnvayaH - jaha-yathA, pariNayaMbagaraso - pake hue Ama ke phala kA rasa hotA hai, vA- athavA, avi-api - pAdapUrti meM, jArisao-jaisA, pakkakaviTThassa- pake hue kapitthaphala kA rasa hotA hai, to vi- isase bhI, anaMtaguNo- anantaguNA adhika, raso- rasa, teUe - tejolezyA kA, nAyavvo- - jAnanA cAhie, u - prAgvat / mUlArtha - pake hue Amraphala athavA pake hue kapitthaphala kA jaisA khaTTA-mIThA rasa hotA hai usase bhI anantaguNA adhika khaTTA-mIThA rasa tejolezyA kA samajhanA cAhie / TIkA- kacce Amraphala aura kapitthaphala kI apekSA pake hue Amra aura kapittha ke phala meM, arthAt unake rasa meM madhuratA 'adhika A jAtI hai aura khaTAsa kA nAmamAtra zeSa raha jAtA hai| tAtparya yaha hai ki unakA madhura rasa atyanta svAdiSTa ho jAtA hai, parantu tejolezyA ke rasa meM to inase anantaguNA adhika mAdhurya aura svAdutA A jAtI hai| aba padmalezyA ke rasa kA varNana karate haiM, yathA varavAruNIe va raso, vivihANa va AsavANa jArisao / mahumerayassa va raso, etto pamhAe paraeNaM // 14 // varavAruNyA iva rasaH, vividhAnAmivAsavAnAM yAdRzaH / madhumaireyakasyeva rasaH, itaH padmAyAH parakeNa ( bhavati ) // 14 // padArthAnvayaH - vara - pradhAna, vAruNIe -madirA kA va- jaisA, raso- rasa hotA hai, va - athavA, vivihANa - vividha prakAra ke, AsavANa-AsavoM kA, jArisao - jisa prakAra kA rasa hotA hai, - athavA, mahu-madhu aura, merayassa-maireyaka kA, raso- - rasa hotA hai, etto- isase, paraeNaM - anantaguNA adhika rasa, pamhAe-padmalezyA kA hotA hai| mUlArtha - pradhAna madirA, nAnA prakAra ke Asava, tathA madhu aura maireyaka nAma kI madirA kA jisa prakAra kA rasa hotA hai usase bhI anantaguNA adhika rasa padmalezyA kA hai| TIkA- Asava, yaha madya kA hI eka bheda hai, tathA madhu aura maireyaka bhI eka prakAra kI madirA hI hotI hai aura UMce prakAra kI madirA ko vAruNI kahate haiN| padmalezyA kA rasa vAruNI, madhu aura maireyaka, ina madyoM aura nAnA prakAra ke Asava tathA ariSToM kI apekSA anantaguNA adhika madhura aura svAdiSTa hotA hai| yahAM para rasa ke viSaya meM jo ukta prakAra ke madyoM aura AsavoM kA udAharaNa diyA gayA hai vaha unake mAdhurya rasa ko lekara diyA gayA hai na ki unake unmatta bhAva kI bhI yahAM para apekSA uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 315 ] lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhayaNaM Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI gaI hai| tathA ca kiMcit amla-kaSAya aura mAdhurya-pUrNa rasa padmalezyA kA jAnanA caahie| aba zuklalezyA ke rasa kA ullekha karate haiM khajUra-muddiyaraso, khIraraso khaMDa-sakkararaso vA / etto vi aNaMtaguNo, raso u sukkAe nAyavvo // 15 // khajUramRdvIkArasaH kSIrarasaH khaNDazarkarAraso vA / ito'pyanantaguNaH rasastu zuklalezyAyA jJAtavyaH // 15 // . padArthAnvayaH-khajjUra-khajUra aura, muddiya-mRdvIkA-dAkha kA, raso-rasa, vA-athavA, khIraraso-kSIra kA rasa, khaMDasakkararaso-khAMDa aura zarkarA kA rasa-jaisA hotA hai, etto vi-isase bhI, aNaMtaguNo-anantaguNA adhika, raso-rasa, sukkAe-zuklalezyA kA, nAyavvo-jAnanA cAhie, u-praagvt| ____ mUlArtha-jaisA madhura rasa khajUra, dAkha, dugdha, khAMDa aura zarkarA kA hotA hai, usase bhI anantaguNA adhika madhuratApUrNa rasa zuklalezyA kA jAnanA caahie| TIkA-isa gAthA meM antima zuklalezyA ke rasa kA varNana kiyA gayA hai| zuklalezyA ke rasa ke lie jitane bhI padArthoM kI upamA dI gaI hai ve saba ke saba mAdhurya rasa se paripUrNa haiM, parantu zuklalezyA kA madhura rasa ina khajUrAdi ke rasa kI apekSA anantaguNA madhura hai| yahAM para zarkarA kA artha mizrI hai-[zarkarA kaashaadiprbhvaa]| isa prakAra chaoM lezyAoM ke rasoM kA saMkSipta varNana kiyA gayA hai| aba isa tIsare gandha-dvAra meM ina lezyAoM kI gandha kA varNana kiyA jAtA hai, yathA jaha gomar3assa gaMdho, suNagamaDassa va jahA ahimaDassa / etto vi aNaMtaguNo, lesANaM appasatthANaM // 16 // yathA gomRtakasya gandhaH, zuno mRtakasya vA yathA'himRtakasya / ito'pyanantaguNo, lezyAnAmaprazastAnAm // 16 // padArthAnvayaH-jaha-yathA, gomaDassa-mRtaka gau kI, gaMdho-gandha hotI hai, va-athavA, suNagamaDassa-mRtaka zvAna kI gandha hotI hai, jahA-jaise, ahimaDassa-mare hue sarpa kI gandha hotI hai, etto vi-isase bhI, aNaMtaguNo-anantaguNA adhika burI gandha, appasatthANaM-aprazasta, lesANaM-lezyAoM kI hotI hai| mUlArtha-jaisI mRtaka gau kI, athavA mare hue kutte aura mare hue sarpa kI gandha hotI hai, usase bhI anantaguNA adhika durgandha aprazasta lezyAoM kI hotI hai| TIkA-kRSNa, nIla aura kApota, ye tIna lezyAeM aprazasta arthAt azubha mAnI gaI haiN| ina tInoM lezyAoM kI gandha marI huI gau, mare hue kutte aura mare hue sarpa kI durgandha kI apekSA anaMtaguNA adhika uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 316] lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhayaNaM Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aprazasta hai| tAtparya yaha hai ki jaise gau, zvAna aura sarpa ke mRtaka zarIra meM atyanta durgandha utpanna ho jAtI hai, usase bhI kahIM anaMtaguNA adhika durgandha ina lezyAoM meM hotI hai / isIlie inako aprazasta kahA gayA hai| kAraNa yaha hai ki ina tInoM ke paramANu atyanta durgandhamaya hote haiN| tathA jaise gau, aura sarpa, ina tInoM ke mRtaka kalevara meM utpanna hone vAlI durgandha meM nyUnAdhikatA hotI hai, usI prakAra ina tInoM aprazasta lezyAoM kI durgandha meM bhI nyUnAdhikatA to rahatI hI hai| zvAna aba Age kI tIna lezyAoM kI gandha kA varNana karate haiM, yathA jaha surahikusumagaMdho, gaMdhavAsANa pissamANANaM / etto vi anaMtaguNo, pasatthalesANa tiNhaM pi // 17 // yathA surabhikusumagandhaH, gandhavAsAnAM piSyamANAnAm / ito'pyanantaguNaH, prazastalezyAnAM tisRNAmapi // 97 // padArthAnvayaH-jaha-jaise, surahi- sugandhi vAle, kusuma - puSpoM kI, gaMdho- gandha hotI hai, tathA pissamANANaM- pise hue, gaMdhavAsANa - sugandhayukta padArthoM kI jaisI gandha hotI hai, etto vi usase bhI, anaMtaguNo- anantaguNA sugandha, tinhaM pi-tInoM hI, pasatthalesANaM - prazasta lezyAoM kI hotI hai| mUlArtha - kevar3A Adi sugandhita puSpoM athavA sugandhayukta ghise hue candanAdi padArthoM kI jaisI prazasta gaMdha hotI hai, usase bhI anantaguNA prazasta sugandha ina tInoM hI lezyAoM kI hotI hai| TIkA-tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA, ye tInoM hI prazasta lezyAeM haiM, tathA ketakI Adi vRkSoM ke jitane bhI mahAsugandhita puSpa haiM aura koSThapuTapAka Adi se athavA sugandhimaya candanAdi padArthoM ke ghisane se bhI jaisI uttama sugandha nikalatI hai, usakI apekSA anantaguNA adhika sugaMdha teja, padma aura zukla- ina tIna prazasta lezyAoM kI hotI hai| tAtparya yaha hai ki ina tInoM lezyAoM ke paramANu ukta sugandhimaya dravyoM kI gandha se anantaguNA prazasta gandha vAle haiN| sugandha ke viSaya meM yahAM para bhI nyUnAdhikatA kI kalpanA kara lenI caahie| aba sparza-dvAra kA varNana karate haiM tathA usameM bhI prathama kI tIna aprazasta lezyAoM ke sparza kA ullekha karate haiM, yathA jaha karagayassa phAso, gojibbhAe ya sAgapattANaM / etto vi anaMtaguNo, lesANaM appasatthANaM // 18 // yathA krakacasya sparzaH, gojihvAyAzca zAkapatrANAm / ito'pyanantaguNo, lezyAnAmaprazastAnAm // 18 // padArthAnvayaH:- jaha - jaise, karagayassa - karapatra arthAt ArI ke agra bhAga kA, phAso - sparza, uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 317] lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhaNaM Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vA-athavA, gojibbhAe-gojihvA kA sparza, ya-aura, sAgapattANaM-zAkapatroM kA sparza hotA hai, etto vi-usase bhI, aNaMtaguNo-anantaguNA adhika khuradurA sparza, appasatthANaM-aprazasta, lesANaM-lezyAoM kA hotA hai| mUlArtha-jaisA sparza karapatra, gojihvA aura zAkapatroM kA hotA hai, unase bhI anantaguNA adhika khuradurA sparza aprazasta lezyAoM kA hotA hai| TIkA-kRSNa, nIla aura kApota, ina tInoM lezyAoM kA sparza karapatra arthAt ArI ke agrabhAga kA sparza, gojihvA ke sparza aura zAkapatroM ke sparza se anantaguNA adhika karkaza hotA hai| tathAca aprazasta hone ke kAraNa jisa prakAra inakI gandha meM nyUnAdhikatA hotI hai, usI prakAra sparza meM bhI nyUnAdhikatA avazya hotI hai| zAka-patra se abhiprAya bicchU bUTI Adi kA ho sakatA hai; kyoMki unake sparzamAtra se zarIra meM khujalI aura jalana hone lagatI hai| ___ aba phira isI viSaya meM arthAt uttara kI tInoM prazasta lezyAoM ke sparza ke viSaya meM kahate haiM, yathA jaha bUrassa va phAso, navaNIyassa va sirIsakusumANaM / etto vi aNaMtaguNo, pasatthalesANa tiNhaM pi // 19 // yathA bUrasya vA sparzaH, navanItasya vA zirISakusumAnAm / . ito'pyanantaguNaH, prazastalezyAnAM tisRNAmapi // 19 // padArthAnvayaH-jaha-jaise, bUrassa-bUra nAma kI vanaspati kA, phAso-sparza, navaNIyassa-navanIta kA sparza, va-athavA, sirIsakusumANaM-zirISa ke puSpoM kA sparza hotA hai; etto vi-usase bhI, aNaMtaguNo-anantaguNA adhika komala sparza, tiNhaM pi-ina tInoM, pasattha-prazasta, lesANa-lezyAoM ,kA hotA hai, vi-praagvt| mUlArtha-eka vizeSa komala vanaspati bUra, navanIta arthAt makkhana aura zirISa ke puSpoM kA jitanA komala sparza hotA hai, unase bhI anantaguNA adhika komala sparza ina tInoM prazasta lezyAoM kA huA karatA hai| ____TIkA-teja, padma aura zukla ye tInoM prazasta lezyAeM haiN| inake sparza kI komalatA bUra, navanIta aura sirasa ke phUloM kI komalatA kI apekSA anantaguNA adhika hai, parantu jaise bUra, navanIta aura sirasa ke puSpoM kI komalatA aura mRdutA meM kucha nyUnAdhikatA dekhane meM AtI hai, usI prakAra tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA ke sparza kI komalatA aura mRdutA meM bhI kucha nyUnAdhikatA avazya hotI hai| aba lezyAoM ke pariNAma kA varNana karate haiM, yathA tiviho va navaviho vA, sattAvIsaivihekkasIo vaa| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 318] lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhayaNaM Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dusao teyAlo vA, lesANaM hoi pariNAmo // 20 // trividho vA navavidho vA, saptaviMzatividha ekAzItividho vA / tricatvAriMzadadhikadvizatavidho vA, lezyAnAM bhavati pariNAmaH // 20 // padArthAnvayaH-tiviho-trividha, va-athavA, navaviho-navavidha, vA-athavA, sattAvIsaivihasattAIsa prakAra, vA-athavA, ikkasIo-ikAsI prakAra, vA-tathA, dusao-do sau, teyAlo-teMtAlIsa prakAra kA, lesANaM-lezyAoM kA, pariNAmo-pariNAma, hoi-hotA hai| mUlArtha-ina chaoM lezyAoM ke anukrama se-tIna, nau, sattAIsa, ikkAsI aura do sau teMtAlIsa prakAra ke pariNAma hote haiN| TIkA-prastuta gAthA meM chaoM lezyAoM ke pariNAmoM kA varNana kiyA gayA hai| ina pariNAmoM kI saMkhyA anukrama se 3, 9, 27, 81 aura 243 hotI hai| yathA-jaghanya, madhyama aura utkRSTa, isa prakAra tIna pariNAma hue; ina tInoM ke phira eka-eka ke jaghanya, madhyama aura utkRSTa bheda karane se 9 ho jAte haiM; isI prakAra sattAIsa ko tInaguNA karane se 81, aura 81 ko tInaguNA karane se 243 bheda ho jAte haiN| tAtparya yaha hai ki pratyeka ko tInaguNA karane se ina pariNAma-bhedoM kI saMkhyA 243 ho jAtI hai, parantu itanA dhyAna rahe ki pariNAmoM ke ye bheda kevala saMkhyAgata niyama ko lekara kie gae haiN| pariNAmoM kI apekSA se to saMkhyA kA niyamana nahIM ho sakatA, kAraNa ki nyUnAdhikatA meM saMkhyA kA bodha nahIM rhtaa| tAtparya yaha hai ki vahAM saMkhyA hI nahIM rhtii| ___pariNAma-dvAra ke anantara aba lakSaNa dvAra kA varNana karate haiM, yathA paMcAsavappavatto, tIhiM agutto chasu avirao ya / .. tivvAraMbhapariNao, khuddo sAhasio naro // 21 // niddhaMdhasapariNAmo, nissaMso ajiiMdio / eyajogasamAutto, kiNhalesaM tu pariName // 22 // paJcAstravapravRttaH, tisRbhiraguptaH SaTsvaviratazca / tIvrArambhapariNataH, kSudraH sAhasiko naraH // 21 // nidhvaMsapariNAmaH, nRzaMso'jitendriyaH / etadyogasamAyuktaH, kRSNalezyAM tu pariNamet // 22 // 1.prajJApanAsUtra meM bhI lezyAoM ke pariNAmoM kA isI prakAra kA varNana milatA hai| yathA-"kaNhalesANaM bhaMte ! kativihapariNAmaM pariNamati. ? goyamA ! tivihaM vA, navavihaM vA, sattAvIsaivihaM vA, ekAsIivihaM vAvi, teyAladusayavihaM vA, bahuM vA bahuvihaM vA pariNAmaM pariNamati, evaM jAva sukklesaa"| [pada 17, udde. 4, sU. 229] uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 319] lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhayaNaM Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH-paMcAsavappavatto-pAMcoM AsravoM meM pravRtta-pramAdayukta, tIhiM-tInoM guptiyoM se, agutto-agupta, ya-aura, chasu-SaTkAya meM, avirao-avirata, tivvAraMbha-tIvra Arambha meM, pariNao-pariNata, khuddo-kSudrabuddhi, sAhasio-sAhasI-binA vicAre kAma karane vAlA, naro-nara, upalakSaNa se strI Adi bhI, niddhaMdhasapariNAmo-nirdayatA ke bhAvoM vAlA-nirdayI, nissaMso-nRzaMsa-hiMsAdi kRtyoM meM sandeharahita, ajiiMdio-ajitendriya-indriyoM ko na jItane vAlA, eya-ina, jogasamAutto-yogoM se yukta, kiNhalesaM-kRSNalezyA ko, pariName-pariNata hotA hai, tu-avadhAraNa artha meM hai| mUlArtha-pAMcoM AsravoM meM pravRtta, tInoM guptiyoM se agupta, SaTkAya kI hiMsA meM Asakta, utkaTa bhAvoM se hiMsA karane vAlA, kSudrabuddhi, binA vicAre kAma karane vAlA, nirdayI, nazaMsa arthAt pApa-kRtyoM meM zaMkArahita, ajitendriya-iMdiyoM ke vazIbhUta-ina ukta kriyAoM se yukta jo vyakti hai, vaha kRSNalezyA ke bhAvoM se pariNata hotA hai, arthAt vaha kRSNalezyA vAlA hotA hai| TIkA-prastuta gAthAdvaya meM kRSNalezyA ke lakSaNoM kA varNana kiyA gayA hai ki kisa jIva meM kauna-sI lezyA kArya kara rahI hai, isa bAta ke yathArtha nirNaya ke lie chaoM lezyAoM ke lakSaNoM ko samajhane kI atyanta AvazyakatA hai| kRSNalezyAyukta jIva ke kyA-kyA AcaraNa hote haiM aura kaise-kaise vicAra hote haiM, isa bAta kA vicAra isa gAthAdvaya meM bar3I spaSTatA se kiyA gayA hai| jaise ki-jo vyakti pAMcoM prakAra ke pApamArgoM-hiMsA, asatya, corI, maithuna aura parigraha meM Asakta hai, mana, vacanaM aura kAyA ko saMyama meM nahIM rakhatA, tathA jo pRthivIkAya Adi SaTUkAya kI virAdhanA karane vAlA hai aura hiMsAjanaka tIvra bhAvoM ko antaHkaraNa meM rakhane vAlA, kSudrabuddhi, krUra, ajitendriya tathA pAralaukika bhaya se zUnya aura nirantara bhogoM meM lagA huA hai, vaha kRSNalezyA kA dhAraNa karane vAlA hotA hai| aba nIlalezyA kA lakSaNa batAte haiM, yathA issA-amarisa-atavo, avijjamAyA ahIriyA / gehI paose ya saDhe, pamatte rasalolue-sAyagavesae ya // 23 // AraMbhAo avirao, khuddo sAhassio naro / eyajogasamAutto, nIlalesaM tu pariName // 24 // IyA'marSAtapa avidyA - amAyA'hIkatA / gRddhiH pradveSazca (yasya) zaThaH, pramatto rasalolupaH sAtAgaveSakazca // 23 // __ ArambhAdavirataH, kSudraH sAhasiko naraH / etadyogasamAyuktaH, nIlalezyAM tu pariNamet // 24 // padArthAnvayaH-issA-IrSyAyukta, amarisa-amarSa arthAt kadAgrahayukta, atavo-tapazcaryA se rahita, avijja-vidyA se rahita, mAyA-chala-chapaTa karane vAlA, ahIriyA-lajjA se rahita, gehI-gRddhiyukta uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 320] lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhayaNaM Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt lampaTa, ya-aura, paose- pradveSa karane vAlA, saDhe - zaTha-asatyabhASI, pamatte - pramAdI, rasalolue-rasoM kA lolupI, ya-aura, sAyagavesae - sukha kI gaveSaNA karane vAlA, AraMbhAo-Arambha se, avirao - anivRtta, khuddo - kSudra, sAhassio - sAhasI, naro vyakti, eya-ina, joga-yogoM se, samAutto- samAyukta, nIlalesaM - nIlalezyA ke, pariName - pariNAma vAlA hotA hai, tu-prAgvat / mUlArtha - nIlalezyA ke pariNAma vAlA vyakti IrSyAlu, kadAgrahI, asahiSNu, atapasvI, avidvAn arthAt ajJAnI, mAyAvI, nirlajja, viSayI arthAt lampaTa, dveSI, rasa-lolupI, zaTha - dhUrta, pramAdI, svArthI, ArambhI, kSudra aura sAhasI hotA hai| TIkA- yahAM para 'issA amarisa - IrSyA aura amarSa Adi padoM meM 'matup' pratyaya kA 'luk' kiyA huA hai, isalie IrSyA kA artha IrSyAyukta - IrSyAlu tathA amarSa kA artha amarSa vAlA arthAt asahiSNu hai| isI prakAra mAyA Adi anya zabdoM kA artha bhI samajha lenA caahie| tAtparya yaha hai ki jo puruSa ina ukta lakSaNoM se yukta hai usameM nIlalezyA kI pariNati hotI hai, athavA yaha kaheM ki nIlalezyA vAlA puruSa ukta lakSaNoM se lakSita hotA hai, arthAt usameM pUrvokta IrSyA - amarSAdi doSa vidyamAna hote haiN| isake atirikta gAthAdvaya meM Ae hue IrSyAdi zabdoM kA artha prAyaH spaSTa hI hai| aba kApotalezyA ke lakSaNoM kA varNana karate haiM, yathA vaMke vaMkusamAyAre, niyaDille aNujju / paliuMcaMga ovahie, micchadiTThI aNArie / / 25 / / upphAlagaTThavAI ya, teNe yAvi ya maccharI / eyajogasamAutto, kAUlesaM tu pariName // 26 // vakro vakrasamAcAraH, niSkRtimAnanRjukaH / parikuJcaka auSadhikaH, mithyAdRSTiranAryaH // 25 // utprAsakaduSTavAdI ca, stenazcApi ca matsarI / etadyogasamAyuktaH, kApotalezyAM tu pariNamet // 26 // padArthAnvayaH - baMke - vacana se vakra, vaMkasamAyAre-vakra hI kriyA karane vAlA, niyaDille - chala karane vAlA, aNujjue-saralatA se rahita, paliuMcaga- apane doSoM ko DhAMpane vAlA, ovahie - parigrahI, micchadiTThI - mithyAdRSTi, ya-aura, aNArie - anArya, upphAlaga - marmabhedaka, ya-aura, duTThavAI - duSTa vacana bolane vAlA, teNe-corI karane vAlA, maccharI - matsarI - parAI sampatti ko sahana na karane vAlA, eya-ina, jogasamAutto-yogoM se yukta jIva, kAUlesaM - kApotalezyA ke pariName - pariNAma vAlA hotA hai, avi ya - yaha pAdapUrti meM haiM / , mUlArtha - jo vyakti vakra bolatA hai, vakra AcaraNa karatA hai, chala karane vAlA hai, nijI doSoM ko DhAMpatA hai, saralatA se rahita hai, mithyAdRSTi tathA anArya hai, isI prakAra para ke marmoM uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 321] lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhayaNaM Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko bhedana karane vAlA, duSTa vacana bolane vAlA, corI aura asUyA karane vAlA hai, vaha vyakti kApotalezyA se yukta hotA hai| TIkA-ina donoM gAthAoM meM kApotalezyA ke lakSaNoM kA varNana kiyA gayA hai| jaise ki vakra - Ter3hA bolanA aura vakra - viparIta hI AcaraNa karanA, kapaTa kA vyavahAra karanA, saralatA se rahita honA, apane doSoM ko chipAne ke lie aneka prakAra ke upAyoM ko socanA, hara eka pravRtti meM chala kA vyavahAra karanA [vyAjataH pravRtteH], viparItadRSTi aura anAryatA ke bhAva rakhanA, isI prakAra marmasparzI bhASA kA prayoga karanA, arthAt aisI vANI bolanA ki jisake sunane se dUsaroM kA hRdaya vidIrNa ho jAe tathA rAga-dveSa ke varddhaka vacanoM kA prayoga karanA, corI karanA aura matsarI honA, ye saba lakSaNa kApotalezyA ke kahe gae haiN| tAtparya yaha hai ki jisa vyakti meM ye lakSaNa vidyamAna hoM, usameM kApotalezyA kI pariNati hotI hai| dUsare kI sampatti ko dekhakara jalane vAlA puruSa matsarI kahalAtA hai / [ parasaMpadasahanaM bittAtyAgazca vatsaro jJeyaH ] arthAt parAI vibhUti ko sahana na karanA tathA dhana kA tyAga arthAt dAna na karanA, matsara kahalAtA hai aura matsarayukta vyakti ko matsarI kahate haiM / sArAMza yaha hai ki ina lakSaNoM se yukta vyakti kApotalezyA ke pariNAmoM vAlA hotA hai| aba tejolezyA ke lakSaNa kA varNana karate haiM - nIyAvittI acavalaM, amAI akuUhale / viNIyaviNae daMte, jogavaM uvahAMNavaM // 27 // piyadhamme daDhadhamme 'vajjabhIrU hiesae / eyajogasamAutto, teUlesaM tu pariName // 28 // nIcairvRttiracapalaH, amAyyakutUhala: / vinItavinayo dAntaH, yogavAnupadhAnavAn // 27 // priyadharmA dRDhadharmA, avadya bhIrurhitaiSikaH / etadyogasamAyuktaH, tejolezyAM tu pariNamet // 28 // padArthAnvayaH - nIyAvittI- namratAyukta, acavale-ca -capalatA rahita, amAI - mAyA se rahita, akuUhale-kutUhala se rahita, viNIyaviNae - vinayayukta arthAt vinIta, daMte - dAnta - indriyoM kA damana karane vAlA, jogavaM - svAdhyAyAdi karane vAlA, uvahANavaM upadhAna tapa ko karane vAlA,' piyadhamme-dharmapremI, daDhadhamma-dharma meM dRr3ha rahane vAlA, avajjabhIrU - pApabhIru arthAt pApa se Darane vAlA, hiesae - hitaiSI - muktipatha kA gaveSaka, eya - ina, jogasamAutto - lakSaNoM se yukta jIva meM, telesaM - tejolezyA kA pariName pariNAma hotA hai, tu-prAgvat / mUlArtha -namratA kA bartAva karane vAlA, capalatA se rahita, amAyI mAyA arthAt chalakapaTa - uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 322] lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhayaNaM Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se rahita, akutUhalI-kutUhala se pRthak rahane vAlA, parama vinayavAn, indriyoM kA damana karane vAlA, svAdhyAya meM rata. aura upadhAna Adi tapa ko karane vAlA, dharma meM prema aura dRr3hatA rakhane vAlA, pApabhIru aura saba kA hita cAhane vAlA puruSa tejolezyA ke pariNAmoM se yukta hotA hai| TIkA-ukta gAthAdvaya meM tejolezyA ke lakSaNa varNana kie gae haiN| jo vyakti tejolezyA ke pariNAma vAlA hotA hai vaha mana, vacana aura zarIra se sadA namratA kA bartAva karatA hai, arthAt kisI prakAra kA ahaMkAra nahIM karatA tathA acapala arthAt caMcalatA se rahita hotA hai| chala-kapaTa kA tyAgI tathA kutUhala se rahita arthAt kisI se majAka (upahAsa) bhI nahIM karatA aura vinayAdi guNoM se yukta hotA hai| tAtparya yaha hai ki vaha vaddhoM aura garujanoM kI sevA meM pravRtta rahatA hai| indriyoM kA damana karane vAlA, vAcanA-pRcchanA Adi pAMca prakAra ke svAdhyAya meM lagA rahane vAlA aura zruta kI ArAdhanA ke lie yogoM kA udvahana karane vAlA, dharmapremI arthAt dharmAnuSThAna meM ruci rakhane vAlA, pratijJApAlaka, pApabhIru aura mokSamArga kI gaveSaNA karane vAlA hotA hai| kutUhala zabda meM indrajAla Adi kautukajanaka laukika vidyAoM kA bhI samAveza kara lenA caahie| tapazcaryApUrvaka kiyA gayA zruta kA adhyayana sarva prakAra kI manokAmanA ko pUrNa karane vAlA mAnA gayA hai| sArAMza yaha hai ki ye ukta lakSaNa tejolezyA ke bodhaka haiM, arthAt jisa vyakti meM ye ukta lakSaNa pAe jAeM, vahAM para tejolezyA kA sahaja hI meM anumAna kara lenA caahie| aba padmalezyA ke lakSaNa kahate haiM, yathA payaNukoha-mANe ya, mAyAlobhe ya payaNue / pasaMtacitte daMtappA, jogavaM uvahANavaM // 29 // tahA payaNuvAI ya, uvasaMte jiiMdie / eyajogasamAutto, pamhalesaM tu pariName // 30 // pratanukrodhamAnazca, mAyA lobhazca pratanukaH / prazAntacitto dAntAtmA, yogavAnupadhAnavAn // 29 // tathA pratanuvAdI ca, upazAnto jitendriyaH / etadyogasamAyuktaH, padmalezyAM tu pariNamet // 30 // padArthAnvayaH-payaNu-sUkSma-patalA, koha-mANe ya-krodha aura mAna haiM jisake, mAyA-mAyA, ya-aura, lobhe-lobha, payaNue-atyanta patale, pasaMtacitte-prasannacitta, daMtappA-AtmA ko jisane vaza kiyA hai, jogavaM-yogoM vAlA, uvahANavaM-upadhAna vAlA, tahA-tathA, payaNuvAI-alpa bhASaNa karane vAlA, ya-aura, uvasaMte-upazAnta tathA, jiiMdie-jitendriya, eya-ina, jogasamAutto-lakSaNoM se yukta, pamhalesaM-padmalezyA ko, pariName-pariNata hotA hai, tu-praagvt| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [323] lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhayaNaM Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlArtha-jisa jIva ke krodha, mAna, mAyA aura lobha bahuta alpa haiM, tathA jo prazAntacitta aura mana kA nigraha karane vAlA hai, yoga aura upadhAna vAlA, atyalpabhASI, upazAnta aura jitendriya hai, ina lakSaNoM se yukta vyakti padmalezyA vAlA hotA hai| TIkA-prastuta gAthA-yugma meM padmalezyA ke lakSaNoM kA ullekha kiyA gayA hai| jisa AtmA meM padmalezyA kI pariNati hone lagatI hai usameM krodha, mAna, mAyA aura lobharUpa kaSAyoM kI mAtrA bahuta hI kama ho jAtI hai| kaSAyarUpa agni ke zAnta hone se usakA citta bhI zAMti ko prApta ho jAtA haiM tathA prazAntacitta hone se vaha AtmA mana ke damana karane meM samartha ho jAtI hai| isI kAraNa vaha svAdhyAya aura zruta kI ArAdhanA meM pravRtti karatI hai| isake atirikta vaha jIva atyalpa bhASaNa karane vAlA, zAnta rasa meM nimagna aura indriyoM ko jItane vAlA hotA hai| aba zuklalezyA ke lakSaNoM kA varNana karate haiM, yathA aTTa-rudadANi vajjittA, dhamma-sukkANi saahe| .. pasaMtacitte daMtappA, samie gutte ya guttisu // 31 // sarAge vIyarAge vA, . uvasaMte jiiMdie / eyajogasamAutto, sukkalesaM tu pariName // 32 // Arauidre varjayitvA, dharmazukle sAdhayet / prazAntacitto dAntAtmA, samito guptazca guptibhiH // 31 // sarAgo vItarAgo vA, upazAnto jitendriyaH / etadyogasamAyuktaH, zuklalezyAM tu pariNamet // 32 // padArthAnvayaH-aTTaddANi-Arta aura raudra ko, vajjittA-tyAgakara, dhammasukkANi-dharma aura zukla dhyAna kI, sAhae-sAdhanA kare, pasaMtacitte-prazAntacitta, daMtappA-dAntAtmA, samie-samitiyoM se samita, guttisu-guptiyoM se, gutte-gupta, ya-prAgvat, sarAge-rAgasahita, vA-athavA, vIyarAge-vItarAga, uvasaMte-upazAnta, jiiMdie-jitendriya, eya-ina, jogasamAutto-lakSaNoM se yukta jIva, sukkalesaM-zuklalezyA ko, pariName-pariNata hotA hai, tu-avadhAraNa ke artha meM hai| mUlArtha-Arta aura raudra ina do dhyAnoM ko tyAgakara jo vyakti dharma aura zukla ina do dhyAnoM kA cintana karatA hai tathA prazAntacitta, damitendriya, pAMca samitiyoM se saMmita aura tIna guptiyoM se gupta hai, evaM alparAgavAn athavA vItarAgI, upazama-nimagna aura jitendriya hai vaha zuklalezyA se yukta hotA hai| ____TIkA-isa gAthAyugma meM zuklalezyA ke lakSaNoM kA digdarzana karAyA gayA hai| dhyAna ke cAra bheda haiM-Artta-dhyAna, raudra-dhyAna, dharma-dhyAna aura shukl-dhyaan| inameM pahale donoM dhyAna aprazasta hone se heya haiM aura anta ke donoM prazasta hone se mumukSu ke lie upAdeya haiN| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [324] lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhayaNaM Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo jIva zuklalezyAvAn hotA hai vaha prathama ke donoM aprazasta dhyAnoM ko chor3akara anta ke dharma aura zukla ina donoM kA nirantara abhyAsa ke dvArA sampAdana karane kA prayatna karatA hai tathA prazAntacitta aura indriyoM kA damana karane vAlA, IryA, bhASA Adi samitiyoM se saMyukta aura tIna prakAra kI guptiyoM se mana, vacana aura kAyA ke vyApAra kA nirodha karane vAlA hotA hai| jisa AtmA meM zuklalezyA ke pariNAma kA sadbhAva hotA hai, vaha AtmA sarAgI arthAt alpakaSAya vAlI athavA vItarAga arthAt kaSAyoM se sarvathA rahita hotI hai tathA upazama-rasa meM nimagna aura saba prakAra se indriyoM para vijaya prApta karane vAlI hotI hai| kisI-kisI prati meM 'sAhae arthAt sAdhayet' ke sthAna para 'jhAyaI arthAt dhyAyati' aisA pAThAntara bhI dekhane meM AtA hai| 'guttisu' yahAM tRtIyA ke artha meM saptamI kA prayoga kiyA gayA hai| isake atirikta dUsarI gAthA meM 'upazAnta' ke sthAna para 'zuddhayogo vA' aisA pAThAntara bhI dRSTigocara hotA hai| isa pada kA artha hai nirdoSa vyaapaar| . isa prakAra ina chahoM lezyAoM ke lakSaNoM kA nirvacana kiyA gayA hai| inameM prathama kI tIna lezyAeM aprazasta haiM aura uttara kI prazasta kahI gaI haiN| tathA-kauna jIva kisa lezyA se yukta hai, isa bAta kA nirNaya karane ke lie ye pUrvokta lakSaNa bahuta hI upayogI haiN| aba lezyAoM ke sthAna-dvAra kA varNana karate haiM. asaMkhijjANosappiNINa, ussappiNINa je samayA / saMkhAIyA logA, lesANa havaMti ThANAiM // 33 // asaMkhyeyAnAmavasarpiNInAm, utsarpiNInAM ye samayAH / saMkhyAtItA lokAH, lezyAnAM bhavanti sthAnAni // 33 // padArthAnvayaH-asaMkhijjANa-asaMkhyAta, osappiNINa-avasarpiNiyoM ke-tathA, ussappiNINa-utsarpiNiyoM ke, je-jitane bhI, samayA-samaya haiM tathA, saMkhAIyA-saMkhyAtIta, logA-loka ke yAvanmAtra pradeza haiM utane hI, lesANa-lezyAoM ke, ThANAiM-sthAna, havaMti-hote haiN| mUlArtha-asaMkhyAta avasarpiNI aura utsarpiNiyoM ke jitane samaya haiM tathA saMkhyAtIta loka meM jitane AkAza-pradeza haiM utane hI lezyAoM ke (zubha-azubha donoM prakAra kI lezyAoM ke) sthAna hote haiN| TIkA-prastuta gAthA meM kAla aura kSetra se lezyAoM ke sthAna kA varNana kiyA gayA hai| anta:karaNa meM utpanna hone vAle zubha evaM azubha adhyavasAyoM ko "sthAna" kahA jAtA hai| isa saMsAra meM anAdi kAla se do prakAra ke kAla-cakroM kA anukrama se bhramaNa hotA rahatA hai| usameM eka kA nAma avasarpiNIkAla hai aura dUsare ko utsarpiNIkAla kahate haiN| jisameM padArthoM ke Ayu, uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [325] lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhayaNaM Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAna, sthiti aura AkArAdi kA kramazaH hrAsa hotA jAe, usako avasarpiNIkAla kahate haiM tathA jisameM padArthoM kI Ayu, sthiti aura AkArAdi kI vRddhi hotI jAe usakA nAma utsarpiNIkAla hai| ina donoM meM pratyeka ke chaha-chaha Are arthAt vibhAga mAne gae haiM tathA ina donoM kA kAlamAna eka jaisA hai| tAtparya yaha hai ki daza koTAkoTI sAgaropama kA eka avasarpiNI kAla hotA hai| itane hI kAlamAna kA eka utsarpiNI kAla hotA hai| isa prakAra donoM kA kAlamAna milAkara bIsa koTAkoTI sAgaropama kA eka kAlacakra hotA hai| ___ avasarpiNIkAla meM jIvoM ke zarIra, Ayu, pramANa aura sukhAdi kA kramazaH hrAsa hotA calA jAtA hai tathA dUsare utsarpiNIkAla meM unakI krama se vRddhi hotI jAtI hai| ___ aba prastuta viSaya kI ora Ane para tattva yaha nikalA ki ukta prakAra ke asaMkhyAta utsarpiNI aura avasarpiNI kAlacakroM ke jitane samaya ho sakate haiM, utane sthAna lezyAoM ke haiN| yaha kAla-vibhAga se lezyAoM ke sthAna kA varNana huaa| __aba kSetravibhAga se unake sthAnoM kA varNana karate hue zAstrakAra kahate haiM ki saMkhyAtIta loka arthAt asaMkhyAta lokoM meM jitane bhI AkAza-pradeza haiM, utane hI sthAna lezyAoM ke haiN| isameM itanA dhyAna rahe ki sthAnoM kI yaha kalpanA zubhAzubha donoM prakAra kI lezyAoM ke sambandha ko lekara kI gaI hai| sthAnoM kI yaha kalpanA kAla se asaMkhyAtakAlacakroM ke samayoM ke tulya hai aura kSetra se asaMkhyAtalokAkAza ke pradezoM ke samAna hai| sthAnoM kA yathArtha jJAna kevalI ke sivAya aura kisI ko nahIM ho sktaa| ina sthAnoM ke anusAra hI karma-prakRtiyoM kA bandha, arthAt Atma-pradezoM ke sAtha dravya-karmANuoM kA mela hotA hai| aba lezyAoM kI sthiti ke viSaya meM kahate haiM, yathA muhuttaddhaM tu jahannA tettIsA sAgarA muhuttahiyA / ukkosA hoi ThiI, nAyavvA kiNhalesAe // 34 // muhUrtAddhaM tu jaghanyA, trayastriMzatsAgaropamA muhUrtAdhikA / utkRSTA bhavati sthitiH, jJAtavyA kRSNalezyAyAH // 34 // padArthAnvayaH-muhuttaddhaM-antarmuhUrta, tu-to, jahannA-jaghanya aura, tettIsA sAgarA-teMtIsa sAgaropama, muhuttahiyA-muhUrta adhika, ukkosA-utkRSTa, ThiI-sthiti, hoi-hotI hai, kiNhalesAe-kRSNalezyA kI, nAyavvA-aisA jAnanA caahie| mUlArtha-kRSNalezyA kI jaghanya sthiti antarmuhUrtapramANa aura utkRSTa sthiti eka antarmuhUrtasahita teMtIsa sAgaropama-pramANa hotI hai, aisA jAnanA caahie| TIkA-prastuta gAthA meM kRSNalezyA kI sthiti kA pratipAdana kiyA gayA hai| eka bhava kI apekSA uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 326] lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhayaNaM Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se kRSNalezyA kI sthiti kA jaghanya aura utkRSTa kitanA samaya hai, arthAt vaha kaba taka raha sakatI hai, ziSya ke isa prazna ke uttara meM AcArya kahate haiM ki kRSNalezyA kI jaghanya sthiti to antarmuhUrta pramANa hotI hai aura utkRSTatA se usakA sthitimAna eka antarmuhUrta adhika 33 sAgaropama kA hai, arthAt itane samaya taka usakA sadbhAva raha sakatA hai| arddhamuhUrta aura muhUrta se yahAM para antarmuhUrta kA hI grahaNa abhISTa hai, isalie ina donoM zabdoM kA artha antarmuhUtta hI samajhanA cAhie / isa kathana kA abhiprAya yaha hai ki kahIM-kahIM para samudAya meM pravRtta huA zabda usake eka deza kA grAhaka bhI hotA hai, arthAt grAma kA koI aMza jalane para jaise sAre grAma kA nAma liyA jAtA hai, isI prakAra antarmuhUrta ke artha meM muhUrta zabda kA prayoga kiyA gayA hai, tathA 'sAgara' zabda se sAgaropama kA grahaNa abhISTa hai, kyoMki-'pada ke eka deza se sampUrNa pada kA grahaNa kara liyA jAtA hai, jaise "bhIma se bhImasena kA grahaNa hotA hai" isI nyAya se yahAM para bhI sAgara se sAgaropama kA grahaNa kiyA gayA hai| isake atirikta 33 sAgaropama kI utkRSTa sthiti meM jo eka antarmuhUrta adhika rakhA gayA hai, usakA tAtparya yaha hai ki AgAmI janma meM jo lezyA prApta hone vAlI hotI hai, vaha mRtyu ke samaya se eka muhUrta prathama hI A jAtI hai| tAtparya yaha hai ki AgAmI janma meM jisa jIva ko kRSNalezyA kI prApti honI sambhava hotI hai, usa jIva ko mRtyu ke samaya se eka muhUrta prathama hI kRSNalezyA kI prApti ho jAtI hai, isIlie kRSNalezyA kI utkRSTa sthiti meM eka antarmuhUrta kA adhika samaya jor3A gayA hai| isI prakAra anya lezyAoM ke viSaya meM bhI samajha lenA caahie| . muhattaddhaM tu jahannA dasaudahI-paliyamasaMkhabhAgamabbhahiyA / ukkosA hoi ThiI, nAyavvA nIlalesAe // 35 // muhUrtAddhaM tu jaghanyA, dazodadhi-palyopamAsaMkhyabhAgAdhikA / ___ utkRSTA bhavati sthitiH, jJAtavyA nIlalezyAyAH // 35 // padArthAnvayaH-muhuttaddhaM-antarmuhUrta, tu-to, jahannA-jaghanya, dasaudahI-dasa sAgaropama, paliyaM-palyopama kA, asaMkhabhAgamabbhahiyA-asaMkhyAtavAM bhAga adhika, ukkosA-utkRSTa, ThiI-sthiti, hoi-hotI hai, nIlalesAe-nIlalezyA kI, nAyavvA-jAnanA caahie| mUlArtha-nIlalezyA kI jaghanya sthiti to antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgasahita daza sAgaropama kI jAnanI caahie| TIkA-prastuta gAthA meM nIlalezyA kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA varNana kiyA gayA hai| usakI jaghanya sthiti to antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti kA kAlamAna palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga ko sAtha lie hue dasa sAgaropama kA hai, parantu utkRSTa sthiti kA yaha kAlamAna dhUmra-prabhA ke uparitana prastaTa kI apekSA se varNana kiyA gayA hai| zaMkA-kRSNalezyA kI taraha yahAM para eka muhUrta kI adhikatA kA ullekha kyoM nahIM kiyA gayA? - uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 327] lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhayaNaM Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaba ki AgAmI janma meM nIlalezyA ko prApta karane vAle jIva meM mRtyu ke samaya se eka muhUrtta pahale hI nIlalezyA kA prApta honA avazyaMbhAvI hai| samAdhAna- palya ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hI antarmuhUrta kA samAveza ho jAtA hai, arthAt palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga antarmuhUrta ke artha meM ho paryavasita hai, kyoMki asaMkhyAta ke bhI asaMkhyAta bheda haiM aura unhIM meM antarmuhUrtta bhI gRhIta ho jAtA hai / sArAMza yaha hai ki yahAM para palya ke tAtparyarUpa se antarmuhUrtta hI artha hai, isalie virodha kI yahAM para koI saMbhAvanA nahIM hai| isI prakAra Age bhI samajha lenA caahie| aba kApotalezyA kI sthiti ke viSaya meM kahate haiM, yathA muhuttaddhaM tu jahannA, tiNNudahI - paliyamasaMkhabhAgamabbhahiyA / ukkosA hoi ThiI, nAyavvA kAulesAe // 36 // muhUrttArddhaM tu jaghanyA, tryudadhipalyopamAsaMkhya bhAga utkRSTA bhavati sthitiH, jJAtavyA kApotalezyAyAH // 36 // padArthAnvayaH - muhuttaddhaM - antarmuhUrta, tu-to, jahannA - jaghanya sthiti, ukkosA - utkRSTa, tiNNudahI - tIna sAgaropama, paliyaM - palyopama kA, asaMkhabhAgamabbhahiyA - asaMkhyAtavAM bhAga adhika, kAulesAe- kApotalezyA kI, ThiI-sthiti, hoi - hotI hai, nAyavvA - isa prakAra jAnanA caahie| mUlArtha - kApotalezyA kI jaghanya sthiti to eka antarmuhUrtta kI hai aura utkRSTa pralyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgasahita tIna sAgara kI jAnanI caahie| TIkA-prastuta gAthA kApotalezyA kI sthiti ke varNana ke lie prayukta huI hai, parantu kApotalezyA kI utkRSTa sthiti kA yaha varNana dravyakApotalezyA kA hI hai, tathA vaha naraka kI apekSA se kiyA gayA hai| yahAM para bhI palya ke asaMkhyAtaveM bhAga kA tAtparya antarmuhUrtta se hai| aba tejolezyA kI sthiti kA varNana karate haiM, yathA muhuttaddhaM tu jahannA, doNNudahI - paliyamasaMkhabhAgamabbhahiyA / ukkosA hoi ThiI, nAyavvA teulesAe / / 37 / / muhUrttArddha tu jaghanyA, dvayudadhi - palyopamAsaMkhyabhAgAdhikA / utkRSTA bhavati sthitiH, jJAtavyA tejolezyAyAH // 37 // padArthAnvayaH - muhuttaddhaM - arddhamuhUrta, tu-to, jahannA - jaghanya sthiti, ukkosA - utkRSTa, doNNudahI - do sAgaropama, paliyamasaMkhabhAgamabbhahiyA - palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika, ThiI-sthiti, hoi - hotI hai, teulesAe - tejolezyA kI, nAyavvA - jAnanI caahie| mUlArtha - tejolezyA kI jaghanya sthiti antarmuhUrttamAtra aura utkRSTa sthiti phlyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgasahita do sAgaropama kI jAnanI caahie| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 328] lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhaNaM Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-tejolezyA kI yaha sthiti aizAna devaloka kI apekSA se pratipAdita kI gaI hai, kyoMki ukta devaloka meM kevala tejolezyA hI hotI hai| aba padmalezyA kI sthiti ke viSaya meM kahate haiM, yathA muhuttaddhaM tu jahannA, dasa udahI hoMti muhuttamabbhahiyA / ukkosA hoi ThiI, nAyavvA pamhalesAe // 38 // muhUrtAI tu jaghanyA, dazodadhayo bhavanti muhUrttAdhikA / . utkRSTA bhavati sthitiH, jJAtavyA pAlezyAyAH // 38 // padArthAnvayaH-muhattaddhaM-antarmuhUrta, tu-to, jahannA-jaghanya, dasa udahI-dasa sAgaropama, muhuttaM-antarmuhUrta, abbhAhiyA-adhika, ukkosA-utkRSTa, ThiI-sthiti, hoi-hotI hai, pamhalesAe-padmalezyA kI, nAyavvA-jAnanI caahie| mUlArtha-padmalezyA kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti eka antarmuhUrta adhika dasa sAgaropama kI jAnanI caahie| TIkA-prastuta gAthA. meM padmalezyA kI jaghanya sthiti aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta adhika daza sAgara kI kahI gaI hai| . ___ aba zuklalezyA kI sthiti kA varNana karate haiM, yathA muhattaddhaM tu jahannA, tettIsaM sAgarA mahattahiyA / ukkosA hoi ThiI, nAyavvA sukkalesAe // 39 // muhUrtAI tu jaghanyA, trayastriMzatsAgaropama-muhUrtAdhikA / utkRSTA bhavati sthitiH, jJAtavyA zuklalezyAyAH // 39 // padArthAnvayaH-muhuttaddhaM-antarmuhUrta, tu-to, jahannA-jaghanya, ukkosA-utkRSTa, ThiI-sthiti, hoi-hotI hai, muMhuttahiyA-antarmuhUrta adhika, tettIsaM-teMtIsa, sAgarA-sAgaropama kI, sukkalesAe-zuklalezyA kI, nAyavvA-jAnanI caahie| mUlArtha-zuklalezyA kI jaghanya sthiti to antarmuhUrttamAtra hotI hai aura utkRSTa sthiti eka antamuhUrta adhika teMtIsa sAgaropama kI jAnanI caahie| TIkA-prastuta gAthA meM zuklalezyA kI sthiti kA varNana kiyA gayA hai| vaha jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa antarmuhUrta sahita teMtIsa sAgara kI kahI gaI hai, kyoMki 26veM devaloka meM zuklalezyA kI utkRSTa sthiti itanI hI pratipAdita hai aura antarmuhUrta kI adhikatA pUrva janma kI apekSA se mAnI gaI hai, yaha to Upara batalA hI diyA gayA hai, tathA muhUrta se antarmuhUrta ke grahaNa karane meM vRddhasampradAya aura AgamAntaroM meM kiyA gayA antarmuhUrta zabda kA ullekha hI pramANa hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 329] lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhayaNaM Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba prakRta viSaya kA upasaMhAra karate hue uttara grantha ke pratipAdya viSaya kA prastAva karate hue kahate haiM, yathA esA khalu lesANaM, oheNa ThiI u vaNiyA hoi / causu vi gaIsu etto, lesANa ThiiM tu vocchAmi // 40 // eSA khalu lezyAnAm, oghena sthitistu varNitA bhavati / catasRSvapi gatiSvito, lezyAnAM sthitiM tu vakSyAmi // 40 // padArthAnvayaH-esA-yaha, khalu-nizcaya meM, lesANaM-lezyAoM kI, ThiI-sthiti, oheNa-sAmAnyarUpa se, vaNNiyA-varNana kI gaI, hoi-hai, etto-isake Age, causu vi-cAroM hI, gaIsu-gatiyoM meM, lesANa-lezyAoM kI, ThiiM-sthiti ko, vocchAmi-kahUMgA, u-tu-pAdapUrti meM haiN| mUlArtha-yaha lezyAoM kI sthiti kA sAmAnyarUpa se varNana kiyA gayA hai, aba isake Age maiM cAra gatiyoM ke viSaya meM lezyAoM kI [jaghanya aura utkRSTa ] sthiti kA varNana kruuNgaa| TIkA-prastuta gAthA meM pratipAdita viSaya kA upasaMhAra aura pratipAdya viSaya ke upakrama kA nirdeza kiyA gayA hai| AcArya kahate haiM ki lezyAoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA sAmAnyarUpa se to varNana kara diyA gayA hai, parantu isase narakAdi cAroM gatiyoM meM lezyAoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA bodha nahIM ho sakatA, isalie aba maiM isake anantara cAroM gatiyoM meM lezyAoM kI jo sthiti haiM, usakA varNana karUMgA, tuma sAvadhAna hokara zravaNa kro| .. __ aba naraka-gativiSayaka lezyAoM kI sthiti-varNana ke prastAva meM prathama kApotalezyA kI sthiti kA ullekha karate haiM, yathA dasavAsasahassAI, kAUe ThiI jahanniyA hoi / tiNNudahIpaliovama, asaMkhabhAgaM ca ukkosA // 41 // dazavarSasahasrANi, kApotAyAH sthiMtirjaghanyakA bhavati / tryudadhipalyopamA, asaMkhyeyabhAgAdhikA cotkRSTA // 41 // padArthAnvayaH-dasavAsasahassAiM-dasa varSa sahasra arthAt dasa hajAra varSa, kAUe-kApotalezyA kI, jahanniyA-jaghanya, ThiI-sthiti, hoi-hotI hai, tiNNudahI-tIna sAgaropama, caaura, paliovama-palyopama kA, asaMkhabhAgaM-asaMkhyAtavAM bhAga adhika, ukkosA-utkRSTa sthiti hotI hai| mUlArtha-kApotalezyA kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI hotI hai aura utkRSTa sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgasahita tIna sAgaropama kI hai| TIkA-ratnaprabhA nAmaka prathama naraka meM kApotalezyA kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI mAnI uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [330] lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhayaNaM Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaI hai aura utkRSTa sthiti palya ke asaMkhyAtaveM bhAgasahita tIna sAgara kI hai| yaha sthiti, tIsare 'bAlukAprabhA' nAmaka narakasthAna ke uparitana prastaTa kI apekSA se kathana kI gaI hai, parantu prathama naraka ke prathama prastaTa meM to nyUna se nyUna sthiti dasa hajAra varSa kI hI hotI hai| prathama naraka meM kApotalezyA kA hI sadbhAva hotA hai, ataH jaghanya aura utkRSTa sthiti kApotalezyA kI hI pratipAdita kI gaI hai| aba nIlalezyA kI sthiti ke viSaya meM kahate haiM tiNNudahIpaliovama, asaMkhabhAgo jahanneNa nIlaThiI / dasaudahIpaliovama, asaMkhabhAgaM ca ukkosA // 42 // tryudadhipalyopamA, asaMkhyabhAgAdhikA jaghanyena nIlasthitiH / dazodadhipalyopamA, asaMkhyabhAgAdhikA cotkRSTA // 42 // padArthAnvayaH-tiNNudahI-tIna sAgaropama, paliovama-palyopama kA, asaMkhabhAgo-asaMkhyAtavAM bhAga adhika, jahanneNa-jaghanya, nIla-nIlalezyA kI, ThiI-sthiti hotI hai, dasa-daza, udahI-sAgaropama, paliovama-palyopama ke, asaMkhabhAgaM-asaMkhyAtaveM bhAga sahita, ukkosA-utkRSTa sthiti hotI hai| mUlArtha-nIlalezyA kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgasahita tIna sAgaropama kI aura utkRSTa sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgasahita daza sAMgaropama kI hotI hai| - TIkA-yahAM para nIlalezyA kI jaghanya sthiti kA jo varNana hai, vaha bAlukA-prabhA naraka kI apekSA se hai aura utkRSTa sthiti kA jo kathana hai, vaha dhUmra-prabhA naraka ke Upara ke prastaTa kI apekSA se kiyA gayA hai| aba kRSNalezyA kI sthiti ke viSaya meM kahate haiM dasaudahIpaliovama, asaMkhabhAgaM jahanniyA hoi / tettIsasAgarAiM, ukkosA hoi kiNhAe // 43 // dazodadhipalyopamA, asaMkhyabhAgAdhikA jaghanyakA bhavati / trayastriMzatsAgaropamA, utkRSTA bhavati kRSNAyAH // 43 // padArthAnvayaH-dasaudahI-daza sAgaropama, paliovama-palyopama ke, asaMkhabhAgaM-asaMkhyAtaveM bhAga adhika, jahanniyA-jaghanya sthiti, hoi-hotI hai, kiNhAe-kRSNalezyA kI, ukkosA-utkRSTa sthiti, tettIsasAgarAiM-teMtIsa sAgaropama, hoi-hotI hai| mUlArtha-kRSNalezyA kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika daza sAgaropama kI hai aura utkRSTa sthiti teMtIsa sAgaropama kI hotI hai| ___TIkA-kRSNalezyA kI isa jaghanya sthiti kA varNana dhUmraprabhA ke katipaya nArakiyoM kI apekSA se kiyA gayA aura utkRSTa sthiti kA ullekha sAtaveM naraka kI apekSA se samajhanA cAhie, kyoMki vahAM - uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [331] lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhayaNaM Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utkRSTa sthiti 33 sAgaropama kI hI mAnI gaI hai| yaha saba kathana dravya lezyAoM ke viSaya meM jAnanA caahie| bhAva se to nArakI aura devoM ko chahoM lezyAoM kA sparza ho jAtA hai| aba prastuta viSaya kA upasaMhAra aura anya viSaya kA upakrama karate hue phira kahate haiM esA neraiyANaM, lesANa ThiI u vaNiyA hoi / teNa paraM vocchAmi, tiriyamaNussANa devANaM // 44 // eSA nairayikANAM, lezyAnAM sthitistu varNitA bhavati / tataH paraM vakSyAmi, tiryaGmanuSyANAM devAnAm // 44 // padArthAnvayaH-esA-yaha, neraiyANaM-nArakiyoM kI, lesANa ThiI-lezyAoM kI sthiti, vaNiyA-varNana kI gaI, hoi-hai, teNa paraM-isake Age, tiriya-tiryak-pazu Adi, maNussANa-manuSya aura, devANaM-devoM kI sthiti ko, vocchAmi-maiM khuuNgaa|| mUlArtha-yaha lezyAoM kI sthiti naraka ke jIvoM kI kahI gaI hai, aba isake Age tiryaMca-pazu, manuSya aura devoM kI lezyAsthiti ko maiM khuuNgaa| TIkA-AcArya kahate haiM ki yaha to nArakiyoM kI lezyAsthiti kA varNana huA hai, aba isake anantara maiM pazu, manuSya aura devoM kI lezyA-sthiti kA varNana karatA hUM, use Apa sAvadhAna hokara zravaNa kreN| aba isI viSaya meM kahate haiM, yathA aMtomuhuttamaddhaM lesANa ThiI jahi-jahiM jA. u / tiriyANa narANaM vA, vajjittA kevalaM lesaM // 45 // antarmuhUrtAddhA, lezyAnAM sthitiryasmin yasmin yA tu / tirazcAM narANAM vA, varjayitvA kevalAM lezyAm // 45 // padArthAnvayaH-aMtomuhuttaM-antarmuhUrta, addhaM-kAlapramANa, lesANa-lezyAoM kI, ThiI-sthiti, jahiM jahiM-jahAM-jahAM, jA-jo (kRSNAdi lezyAeM haiM), tiriyANa-tiryaMcoM, vA-athavA, narANaM-naroM kI kahI haiM, kevalaM-zuddha, lesaM-lezyA ko, vajjittA-chor3akara, u-pAdapUrti meM hai| mUlArtha-tiryaMca aura manuSyoM meM zuklalezyA ko chor3akara avaziSTa saba lezyAoM kI jaghanya evaM utkRSTa sthiti kevala antarmuhUrta kI hai| TIkA-prastuta gAthA meM tiryaMca aura manuSya-gati meM prApta hone vAlI lezyAoM kI jaghanya tathA utkRSTa sthiti kA varNana kiyA gayA hai, tathA ca tiryaMca aura manuSya-gati meM arthAt ekendriya [pRthivI, jala, agni, vAyu aura vanaspati], dvIndriya, trIndriya, caturindriya, asaMjJI aura paJcendriya tiryaMca tathA saMmUchima aura garbhaja manuSyoM meM jitanI lezyAeM hotI haiM, unameM zukla lezyA ko chor3akara zeSa lezyAoM uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [332] lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhayaNaM Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI utkRSTa aura jaghanya sthiti kevala antarmuhUrttamAtra hotI hai| isake atirikta isa viSaya meM zAstrAnusAra itanA aura samajha lenA cAhie ki pRthivI, jala aura vanaspati kAya ke jIvoM meM prathama kI cAra lezyAeM hotI haiN| nArakI, agni aura vAyu kAya ke jIva tathA dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura asaMjJI-paMcendriya tathA saMmUchima manuSya-inameM prathama kI tIna lezyAeM hotI haiM, parantu saMjJI-paMcendriya-tiryaMca aura saMjJI-paMcendriya-manuSya-inameM chahoM lezyAoM kA sadbhAva hotA hai| aba zuklalezyA kI sthiti ke viSaya meM kahate haiM, yathA mahattaddhaM tu jahannA, ukkosA hoi puvvakoDI u / navahi varisehi UNA, nAyavvA sukkalesAe // 46 // antarmuhUrtaM tu jaghanyA, utkRSTA bhavati pUrvakoTI tu / navabhirva rUnA, jJAtavyA zuklalezyAyAH // 46 // padArthAnvayaH-muhuttaddhaM-antarmuhUrta, tu-to, jahannA-jaghanya sthiti, ukkosA-utkRSTa, hoi-hotI hai, puvvakoDI-eka karor3a pUrva kI, navahi-nava, varisehi-varSoM se, UNA-nyUna, sukkalesAe-zuklalezyA kI sthiti, nAyavvA-jAnanI caahie| ___mUlArtha-zuklalezyA kI jaghanya sthiti to antarmuhUrta kI hotI hai aura utkRSTa sthiti nava varSa kama eka karor3a pUrva kI jAnanI caahie| ____TIkA-kevalI bhagavAn meM sadA zukla lezyA kA hI sadbhAva hotA hai| zuklalezyA kI jaghanya sthiti to antarmuhUrta kI kahI hai aura utkRSTa sthiti kA kAlamAna nau varSa kama eka karor3a pUrva kA 'mAnA gayA hai| yahAM para nava varSa kama kahane kA tAtparya vRttikAra yaha batAte haiM ki ATha varSa kI Ayu meM yadyapi vrata-grahaNa ke pariNAma to ho sakate haiM, parantu itanI svalpa vaya meM eka varSa dIkSA-paryAya se pahale zuklalezyA kA sadbhAva sambhava nahIM ho sktaa| isalie jisakI karor3a pUrva kI Ayu hai aura vaha nava varSa kI Ayu meM dIkSita hokara kevala jJAna ko prApta kara letA hai taba usameM nava varSa nyUna eka karor3a pUrva taka utkRSTa mAna se zuklalezyA kA sadbhAva ho sakatA hai| basa, isI abhiprAya se zuklalezyA kI utkRSTa sthiti meM nava varSoM kI nyUnatA kI gaI hai| * aba prastuta viSaya kA upasaMhAra aura agale pratipAdya viSaya kA upakrama karate haiM esA tiriyanarANaM, lesANaM ThiI u vaNiyA hoi / teNa paraM vocchAmi, lesANa ThiI u devANaM // 47 // eSA tiryaGnarANAM, lezyAnAM sthitistu varNitA bhavati / tataH paraM vakSyAmi, lezyAnAM sthitistu devAnAm // 47 // 1. iha ca yadyapi kazcit pUrvako hyAyuraSTavArSika eva vratapariNAmamApnoti, tathApi naitAvid vayaHsthasya varSaparyAyAdarvAk zuklalezyAyAH saMbhavaH iti navabhirvapaiyUMnA puurvkottirucyte| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [333] lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhayaNaM Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH-esA-yaha, tiriya-tiryaMca-aura, narANaM-manuSyoM kI, lesANaM-lezyAoM kI, ThiI-sthiti, u-to, vaNNiyA-varNana kara dI gaI, hoi-hai, teNa paraM-isake anantara aba, devANaM-devoM kI, lesANa-lezyAoM kI, ThiI-sthiti ko, vocchAmi-kahUMgA, u-pAdapUrti meM hai| mUlArtha-tiryaMca aura manuSyoM kI jo lezyAeM haiM, unakI sthiti kA to yaha varNana maiMne kara diyA hai, aba isake pazcAt devoM kI lezyA-sthiti ko maiM khuuNgaa| ___TIkA-AcArya kahate haiM ki he ziSya ! manuSya aura tiryaJca gati meM prApta hone vAlI lezyAoM kI jaghanya arthAt kama se kama aura utkRSTa sthiti kA varNana to maiMne kara diyA hai, aba maiM devagati meM prApta hone vAlI lezyAoM kI sthiti kA varNana karUMgA, tuma sAvadhAna hokara suno| yahI isa gAthA kA bhAva hai| aba devagati meM prApta hone vAlI kRSNalezyA kI sthiti ke viSaya meM kahate haiM, yathA dasavAsasahassAiM, kiNhAe ThiI jahanniyA hoi / paliyamasaMkhijjaimo, ukkoso hoi kiNhAe // 48 // dazavarSasahastrANi, kRSNAyAH sthitirjaghanyakA bhavati / palyopamAsaMkhyeyatamabhAgA, utkRSTA bhavati kRSNAyAH // 48 // padArthAnvayaH-dasavAsasahassAiM-daza sahasra varSa kI, jahanniyA-jaghanya, ThiI-sthiti, kiNhAe-kRSNalezyA kI, hoi-hotI hai, paliyaM-palyopama ke, asaMkhijjaimo-asaMkhyeyatama bhAga pramANa, ukkoso-utkRSTa sthiti, kiNhAe-kRSNalezyA kI, hoi-hotI hai| ___ mUlArtha-kRSNalezyA kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI hotI hai aura utkRSTa sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| TIkA-bhavanapati aura vyantara-devoM meM kRSNalezyA kI jaghanya sthiti daza hajAra varSa aura utkRSTa sthiti palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAgamAtra hai| yaha smaraNIya hai ki kRSNalezyA kA sadbhAva inhIM devoM meM mAnA gayA hai aura sthiti bhI ina devoM kI madhyama Ayu kI apekSA se kahI gaI hai| aba nIlalezyA kI sthiti ke viSaya meM kahate haiM, yathA- . jA kiNhAe ThiI khalu, ukkosA sA u samayamabbhahiyA / jahanneNaM nIlAe, paliyamasaMkhaM ca ukkosA // 49 // yA kRSNAyAH sthitiH khalu, utkRSTA sA tu samayAbhyadhikA / jaghanyena nIlAyAH, palyopamAsaMkhyeyabhAgA cotkRSTA // 49 // padArthAnvayaH-jA-jo, kiNhAe-kRSNalezyA kI, ThiI-sthiti, ukkosA-utkRSTa kahI gaI uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 334] lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhayaNaM Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, sA u-vahI, samayaM-eka samaya, abbhahiyA-adhika, jahanneNaM-jaghanya, nIlAe-nIlalezyA kI sthiti hotI hai, ca-phira, ukkosA-utkRSTa sthiti, paliyaM-palyopama kA, asaMkhaM-asaMkhyAtavAM bhAgamAtra hotI hai, khalu-vAkyAlaMkAra meM hai| mUlArtha-jitanI utkRSTa sthiti kRSNalezyA kI kahI gaI hai utanI hI, kintu eka samaya adhika jaghanya sthiti nIlalezyA kI hai aura nIlalezyA kI utkRSTa sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga jitanI hai| TIkA-pUrva meM jo palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga kathana kiyA gayA hai, usase yaha bhAga bRhattara samajhanA cAhie, kyoMki asaMkhyeya ke bhI asaMkhyeya bhAga hote haiN| aba kApotalezyA kI sthiti ke viSaya meM kahate haiM jA nIlAe ThiI khalu, ukkosA sA u samayamabbhahiyA / jahanneNaM kAUe, paliyamasaMkhaM ca ukkosA // 50 // yA nIlAyAH sthitiH khalu, utkRSTA sA tu samayAbhyadhikA / .. jaghanyena kApotAyAH, palyopamAsaMkhyeyabhAgA cotkRSTA // 50 // padArthAnvayaH-jA-z2o; nIlAe-nIlalezyA kI, ThiI-sthiti, ukkosA-utkRSTa kahI gaI hai, sA u-vahI, samayaM-eka samaya, abbhahiyA-adhika, jahanneNaM-jaghanya sthiti, kAUe-kApotalezyA kI hotI hai, ca-aura, ukkosA-utkRSTa sthiti, paliyaM-palyopama ke, asaMkhaM-asaMkhyeya bhAga pramANa hotI hai| mUlArtha-jitanI utkRSTa sthiti nIlalezyA kI hotI hai, usase eka samaya adhika vahI jaghanya sthiti kApotalezyA kI hai tathA kApotalezyA kI utkRSTa sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| TIkA-yaha saba sthiti bhavanapati aura vyantara devoM kI apekSA se hI kahI gaI hai| aba tejolezyA ke sambandha meM kahate haiM, yathA teNa paraM vocchAmi, teUlesA jahA suragaNANaM / bhavaNavai-vANamaMtara, joisa-vemANiyANaM ca // 51 // tataH paraM vakSyAmi, tejolezyAyA yathA suragaNAnAm / bhavanapati-vANavyantara-jyotiSka-vaimAnikAnAM ca // 51 // padArthAnvayaH-teNa. paraM-isake anantara, jahA-jisa prakAra kI, bhavaNavai-bhavanapati, vANamaMtara-vANavyaMtara, joisa-jyotiSI, vemANiyANaM-vaimAnika, suragaNANaM-devagaNoM kI, teUlesA-tejolezyA hai-usako, vocchAmi-maiM khuuNgaa| tata 'uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 335] lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhayaNaM Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlArtha-aba isase Age bhavanapati, vANavyantara, jyotiSI aura vaimAnika devoM kI jisa prakAra kI tejolezyA hai, usako maiM khuuNgaa| TIkA-prathama kI tIna lezyAeM to bhavanapati aura vANavyaMtara devoM meM hotI haiM, parantu tejolezyA kA sadbhAva to ukta cAroM deva-nikAyoM meM hotA hai| aba isI viSaya kA varNana karate haiM, yathA paliovamaM jahannA, ukkosA sAgarA u dunnahiyA / paliyamasaMkhejjeNaM, hoi bhAgeNa teUe // 52 // palyopamaM jaghanyA, utkRSTA sAgaropame tu dvayadhike / ... palyopamAsaMkhyeyena, bhavati bhAgena taijasyAH // 52 // padArthAnvayaH-paliovama-palyopama-pramANa, jahannA-jaghanya sthiti, ukkosA-utkRSTa, dunna-do, sAgarA-sAgaropama, paliyaM-palyopama ke, asaMkhejeNaM-asaMkhyAtaveM, bhAgeNa-bhAga se, ahiyA-adhika, teUe-tejolezyA kI sthiti, hoi-hotI hai| mUlArtha-tejolezyA kI jaghanya sthiti eka palyopama kI hotI hai aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgasahita do sAgaropama kI hotI hai| TIkA-tejolezyA kI yaha sthiti sAmAnyatayA vaimAnika devoM kI apekSA se kahI gaI hai ki yaha lezyA dUsare devaloka-paryanta hI hotI hai tathA prathama evaM dUsare devaloka meM etAvanmAtra hI Ayu kA sadbhAva hai| upalakSaNa se bhavanapati aura vyantaradevoM meM tejolezyA kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI hai tathA bhavanapatiyoM kI utkRSTa sthiti eka sAgaropama kI aura vyantaroM kI eka palyopama kI hotI hai, parantu jyotiSIdevoM kI tejolezyA kI jaghanya sthiti, palyopama ke AThaveM bhAga jitanI aura utkRSTa sthiti lAkha varSa adhika eka palyopama kI hai| isa prakAra upalakSaNa se tejolezyA kI sthiti jAna lenA caahie| aba phira kahate haiM dasavAsasahassAiM, teUe ThiI jahanniyA hoi / dunnudahI paliovama, asaMkhabhAgaM ca ukkosA // 53 // dazavarSasahasrANi-tejolezyAyAH sthitirjaghanyakA bhavati / dvayudadhipalyopama, asaMkhyabhAgAdhikA cotkRSTA // 53 // __padArthAnvayaH-dasavAsasahassAiM-dasa hajAra varSa, teUe-tejolezyA kI, jahanniyA-jaghanya, ThiI-sthiti, hoi-hotI hai, dunnudahI-do sAgara, paliovama-palyopama ke, asaMkhabhAgaM-asaMkhyAtavAM uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [336] lesanjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhayaMNaM Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAga adhika, ukkosA-utkRSTa sthiti hotI hai| mUlArtha-tejolezyA kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI hotI hai aura utkRSTa sthiti eka palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgasahita do sAgaropama kI hotI hai| TIkA-bhavanapati aura vyantara-devoM kI apekSA se tejolezyA kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI pratipAdita kI gaI hai aura utkRSTa sthiti IzAna-devaloka kI apekSA se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga-sahita do sAgara kI kahI gaI hai| kAraNa yaha hai ki isa lezyA kA sadbhAva IzAna-devaloka-paryanta hI batalAyA gayA hai| aba padmalezyA ke viSaya meM kahate haiM, yathA jA teUe ThiI khalu, ukkosA sA u samayamabbhahiyA / jahanneNaM pamhAe, dasa u muhuttAhiyAi ukkosA // 54 // yA tejolezyAyAH sthiti khalu, utkRSTA sA tu samayAbhyadhikA / jaghanyena padmAyAH, dazasAgaropamA tu muhUrtAdhikotkRSTA // 54 // padArthAnvayaH-jA-jo, teUe-tejolezyA kI, ThiI-sthiti, ukkosA-utkRSTa kahI gaI hai, sA u-vahI, samayaM-eka samaya, abbhahiyA-adhika, jahanneNaM-jaghanya rUpa se, pamhAe-padmalezyA kI sthiti hotI hai, ukkosA-utkRSTa sthiti, muhuttAhiyAi-antarmuhUrtta adhika, dasa-dasa sAgaropama kI hotI hai, khalu-vAkyAlaMkAra meM, u-pAdapUrti meM hai| ___mUlArtha-yAvanmAtra utkRSTa sthiti tejolezyA kI hai, vahI eka samaya adhika padmalezyA kI jaghanya sthiti hai tathA padmalezyA kI utkRSTa sthiti antarmuhUrta adhika dasa sAgaropama kI hotI hai| TIkA-padmalezyA kI yaha jaghanya sthiti sanatkumAra-devaloka kI apekSA se varNana kI gaI hai aura utkRSTa sthiti brahmadevaloka kI apekSA se pratipAdana kI gaI hai| aba zuklalezyA ke viSaya meM kahate haiM, yathA jA pamhAe ThiI khalu, ukkosA sA u samayamanbhahiyA / jahanneNaM sukkAe, tettIsa muhuttamabbhahiyA // 55 // yA padmAyAH sthitiH khalu, utkRSTA sA tu samayAbhyadhikA / jaghanyena zuklAyAH, trayastriMzatsAgaropamA muhUrtAbhyadhikA // 55 // padArthAnvayaH-jA-jo, pamhAe-padmalezyA kI, ThiI-sthiti, khalu-vAkyAlaMkAra meM, ukkosA-utkRSTa kahI hai, sA u-vahI, samayaM-eka samaya, abbhahiyA-adhika, jahanneNaM-jaghanyarUpa uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [337] lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhayaNaM Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se, sukkAe-zuklalezyA kI sthiti hotI hai aura, tettIsa-teMtIsa sAgaropama se, muhuttamabbhahiyA-eka muhUrta adhika utkRSTa sthiti hai| mUlArtha-yAvanmAtra padmalezyA kI utkRSTa sthiti kahI gaI hai, usase eka samaya adhika pramANa zuklalezyA kI jaghanya sthiti hotI hai tathA zuklalezyA kI utkRSTa sthiti antarmuhUrta adhika teMtIsa sAgaropama kI hotI hai| ___TIkA-zuklalezyA kI yaha jaghanya sthiti lAntaka-devaloka kI apekSA se kahI gaI hai aura utkRSTa sthiti kA varNana sarvArthasiddha-vimAna kI apekSA se kiyA gayA samajhanA caahie| isa prakAra sthiti-dvAra kA varNana karane ke anantara aba gati-dvAra kA nirUpaNa karate haiM, yathA kiNhA nIlA kAU, tinnivi eyAo ahammalesAo / .. eyAhi tihi vi jIvo, duggaiM uvavajjaI // 56 // kRSNA nIlA kApotA, tisro'pyetA adharmalezyAH / etAbhistisRbhirapi jIvo, durgatimupapadyate // 56 // padArthAnvayaH-kiNhA-kRSNalezyA, nIlA-nIlalezyA, kAU-kApotalezyA, eyAo-ye, tinni vi-tInoM hI lezyAeM, ahammalesAo-adharma-lezyA haiM, eyAhi-ina, tihi vi-tInoM lezyAoM se, jIvo-jIva, duggaiM-durgati ko, uvavajjaI-prApta hotA hai-durgati meM utpanna hotA hai| ____ mUlArtha-kRSNa, nIla aura kApota, ye tInoM adharmalezyA haiM, ina tInoM lezyAoM se yaha jIva durgati meM utpanna hotA hai| ___TIkA-kRSNalezyA, nIlalezyA aura kApotalezyA ye tInoM hI adharmalezyA ke nAma se prasiddha haiM tathA inheM aprazasta lezyA bhI kahate haiN| ina lezyAoM meM pariNata huA prANI yadi kAla karatA hai to vaha durgati arthAt naraka, tiryaJcAdi-gatiyoM meM utpanna hotA hai| adharma kA phala durgati hai, ataeva ina adharma-lezyAoM ke prabhAva se yaha jIva azubha gati kA hI bandha karatA hai| 'duggaiM' yahAM para sup kA vyatyaya hai| aba avaziSTa tIna lezyAoM ke viSaya meM kahate haiM, yathA teU pamhA sukkA, tinni vi eyAo dhammalesAo / eyAhi tihi vi jIvo, suggaiM uvavajjaI // 57 // taijasI padmA zuklA, tisro'pyetA dharmalezyAH / . etAbhistisRbhirapi jIvaH, sugatimupapadyate // 57 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 338] lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhayaNaM Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH-teU-tejolezyA, pamhA-padmalezyA, sukkA-zuklalezyA, eyAo-ye, tinni vi-tInoM hI, dhammalesAo-dharmalezyA haiM, eyAhi tihi vi-ina tInoM se hI, jIvo-jIva, suggaiM-sugati meM, uvavajjaI-utpanna hotA hai| mUlArtha-teja, padma aura zukla, ye tIna lezyAyeM dharmalezyA kahI jAtI haiN| ina tInoM ke dvArA yaha jIva sugati meM utpanna hotA hai| TIkA-tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA, ye tIna lezyAyeM sugrati kI janaka hone se dharmalezyA kahI jAtI haiM, arthAt jo jIva ina prazasta lezyAoM ko lekara paraloka kI yAtrA karatA hai, vaha sugati arthAt deva-manuSyAdi-gatiyoM meM utpanna hotA hai| kAraNa yaha hai ki jisa lezyA ko lekara jIva kAla karatA hai, usa lezyA meM vaha paraloka meM jAkara utpanna hotA hai, ataH ina tInoM dharmalezyAoM ke dvArA jIvAtmA ko deva, manuSya Adi zubha gati kI hI prApti hotI hai tathA inameM jo zuklalezyA hai, vaha to kaivalyotpatti meM bhI nimitta mAnI jAtI hai| kyA prathama samaya meM vA carama samaya meM bhAvI lezyA kA udaya hone se parabhava kI Ayu kA udaya hotA hai, athavA kisI anya prakAra se hotA hai? aba sUtrakAra isI zaMkA kA samAdhAna karate hue kahate haiM - lesAhiM savvAhiM. paDhame samayammi pariNayAhiM tu / na hu kassai uvavattI, pare bhave asthi jIvassa // 58 // lezyAbhiH sarvAbhiH, prathame samaye. pariNatAbhistu / na khalu kasyApyutpattiH, pare bhave'sti jIvasya // 58 // padArthAnvayaH-lesAhi-lezyAyeM, savvAhi-sarva, paDhame-prathama, samayammi-samaya meM, pariNayAhiM-pariNata hone se, na hu-nahIM, kassai-kisI bhI, jIvassa-jIva kI, uvavattI-utpatti, pare bhave-parabhava meM, asthi-hotI, tu-pAdapUrti meM hai| mUlArtha-sarva lezyAoM kI prathama samaya meM pariNati hone se kisI bhI jIva kI paraloka meM utpatti nahIM hotI, arthAt yadi lezyA ko Ae hue kevala eka samaya huA ho to usa samaya jIva paraloka kI yAtrA nahIM krtaa| TIkA-prastuta gAthA meM isa viSaya kA varNana kiyA gayA hai ki yaha jIva jisa lezyA meM kAladharma ko prApta hotA hai, bhavAntara meM usI lezyA meM jAkara utpanna ho jAtA hai| tAtparya yaha hai ki jisa lezyA ko sAtha lekara yaha jIva paraloka ko gamana karatA hai usa lezyA ko Ae hue kitanA samaya honA cAhie, isa bAta kA samAdhAna prastuta gAthA meM kiyA gayA hai| yathA-chahoM lezyAoM meM se kisI bhI lako uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [339] lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhayaNaM Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lezyA meM Ae hue kevala eka samaya huA ho to usa samaya arthAt lezyA kI pariNati ke samaya meM yaha jIva kAla nahIM karatA-paraloka gamana nahIM krtaa| prathama samaya se tAtkAlika samaya kA grahaNa hai, isIlie tRtIyA vibhakti kA prayoga kiyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki lezyA kI prathama samaya kI pariNati meM koI bhI jIva mRtyu ko prApta nahIM hotaa| aba carama samaya ke viSaya meM kahate haiM lesAhiM savvAhi, carime samayammi pariNayAhiM tu / . na hu kassai uvavAo, pare bhave asthi jIvassa // 59 // lezyAbhiH sarvAbhiH, carame samaye pariNatAbhistu / na khalu kasyApyutpattiH, pare bhave'sti jIvasya // 59 // padArthAnvayaH-lesAhi-lezyA, savvAhi-sarva, carime-anta, samayammi-samaya meM, pariNayAhiM pariNata hone se, na hu-nahIM, kassai-kisI bhI, jIvassa-jIva kI, uvavAo-utpatti, atthi-hotI, pare bhave-parabhava meN| mUlArtha-sarva lezyAoM kI pariNati meM antima samaya para kisI bhI jIva kI utpatti nahIM hotii| TIkA-chahoM lezyAoM meM se kisI bhI lezyA kA yadi carama arthAt antima samaya pariNata hone kA udaya ho rahA hai aura anya lezyA ke pariNata hone kA samaya nikaTa A rahA hai, to usa carama samaya kI kisI bhI lezyA kI pariNati meM kisI bhI jIva kI paraloka meM utpatti nahIM hotii| tAtparya yaha hai ki lezyA ke parivartana meM yadi eka bhI samaya zeSa raha gayA ho to usa samaya meM bhI jIva kA paralokagamana nahIM hotaa| donoM (58-59) gAthAoM kA saMkSepa meM bhAvArtha yaha hai ki-mRtyu ke samaya AgAmI janma ke lie jaba isa jIvAtmA kI lezyAoM meM parivartana hotA hai, usa samaya prathama aura antima samaya meM kisI bhI jIva kI utpatti nahIM hotii| to phira kisa samaya meM jIva kI utpatti arthAt paraloka-gamana hotA hai? aba isa prazna ke samAdhAna meM nimnalikhita gAthA kA ullekha karate haiM, yathA aMtamahattammi gae, aMtamahattammi sesae ceva / lesAhiM pariNayAhiM, jIvA gacchaMti paraloyaM // 60 // antarmuhUrte gate, antarmuhUrte zeSe caiva / lezyAbhiH pariNatAbhiH, jIvA gacchanti paralokam // 60. // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 340 ] lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhayaNaM Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH-aMtamuhuttammi-antarmuhUrta ke, gae-jAne para, ca-aura, aMtamuhuttammi-antarmuhUrta ke, sesae-zeSa rahane para, lesAhi-lezyAoM ke, pariNayAhiM-pariNata hone se, jIvA-jIva, paraloyaM-paraloka meM, gacchaMti-jAte haiM; eva-nizcayArthaka hai| ___mUlArtha-antarmuhUrta ke bIta jAne para aura antarmuhUrta ke zeSa rahane para lezyAoM ke pariNata hone se jIva paraloka meM gamana karate haiN| TIkA-jaba lezyA meM pariNata hue jIva ko antarmuhUrta ho gayA ho aura antarmuhUrta usa lezyA ke jAne meM raha gayA ho, tAtparya yaha hai ki lezyA ko Ae hue eka antarmuhUrta ho gayA ho aura eka antarmuhUrta usake jAne meM zeSa raha gayA ho, usa samaya jIva paraloka meM jAtA hai| isa kathana kA abhiprAya yaha hai ki jaba paralokagamana kI belA meM mRtyu hote samaya antarmuhUrta-pramANa Ayu zeSa raha jAtI hai, taba AgAmI janma meM prApta hone vAlI lezyA kA pariNAma usa jIva meM avazya ho jAtA hai| phira usI lezyA ke sAtha yaha jIva parabhava meM jAtA hai| yadi aisA na mAnA jAe to uttarabhava kI lezyA kA antarmuhUrta tathA cyavamAna hone para prAgbhava kI lezyA kA antarmuhUrta, yaha donoM hI bAteM sambhava nahIM ho sktiiN| isIlie zAstra meM kahA gayA hai ki jisa lezyA ke dravya ko lekara jIva kAla karatA hai usI lezyA ' meM utpanna ho jAtA hai| sArAMza yaha hai ki isa jIva ko jisa janma meM jAnA ho, antarmuhUrta kI Ayu zeSa raha jAne para usa janma kI lezyA kI pariNati usameM avazyameva ho jAtI hai| phira usa lezyA ke prathama samaya meM vA carama samaya meM koI bhI jIva kAla nahIM karatA, kintu usa parabhava kI lezyA kA antarmuhUrta vyatIta hone aura antarmuhUrta zeSa rahane para hI yaha jIva paraloka ko gamana karatA hai, tathA prAgbhava-antarmuhUrta aura uttarabhava-antarmuhUrta, ina do antarmuhUrtoM ke sAtha jIva kA AyukAla avasthita rahatA hai| aba prastuta adhyayana kA upasaMhAra karate hue upAdeya ke viSaya meM kahate haiM ki tamhA eyAsi lesANaM, ANubhAve viyANiyA / appasatthAo vajjittA, pasatthAo'hiTThie muNI // 61 // - tti bemi / iti lesajjhayaNaM samattaM // 34 // tasmAdetAsAM lezyAnAm, anubhAvAnvijJAya / aprazastA varjayitvA, prazastA adhitiSThen muniH // 61 // iti bravImi / iti lezyAdhyayanaM samAptam // 34 // padArthAnvayaH-tamhA-isalie, eyAsi-ina, lesANaM-lezyAoM ke, ANubhAve-anubhAva ko, viyANiyA-vizeSa rUpa se jAnakara, appasatthAo-aprazasta lezyAoM ko, vajjittA-tyAga kara, .. uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [341] lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhayaNaM Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM pasatthAo - prazasta lezyAoM ko, muNI-sAdhu, ahiTThie- aMgIkAra kare, tti bemi- isa prakAra kahatA hUM, iti lesajjhayaNaM samattaM - yaha lezyAdhyayana samApta huaa| mUlArtha - isalie ina lezyAoM ke anubhAva arthAt rasavizeSa ko jAnakara sAdhu aprazasta lezyAoM ko tyAga kara prazasta lezyAoM ko svIkAra kare / TIkA - Upara batAyA jA cukA hai ki ina chahoM lezyAoM meM se pahalI tIna lezyAeM aprazasta haiM aura uttara kI tIna prazasta lezyAeM haiN| prazasta lezyAeM sugati ko dene vAlI haiM aura aprazasta durgati meM le jAne vAlI haiN| isalie vicArazIla muni ina lezyAoM ke anubhAva arthAt pariNAma yA phalavizeSa para vicAra karatA huA aprazasta lezyAoM kA tyAga karake prazasta lezyAoM ko dhAraNa karane kA yatna kare / yahAM para 'ahiTThie- adhitiSThet' isa kriyApada ke dene kA abhiprAya jIvAtmA kI svatantratA ko dhvanita karanA hai, arthAt yaha AtmA sadaiva lezyAoM ke vazIbhUta rahane vAlA nahIM haiM, apane parAkrama se isakA una para adhikAra ho sakatA hai| tAtparya yaha hai ki yadi vaha cAhe to aprazasta lezyAoM kA parityAga karake prazasta lezyAoM ko balAt svIkAra kara sakatA hai| isake atirikta 'tti bemi' kA vahI bhAvArtha hai jisakA ullekha pichale adhyayanoM kI pUrNatA para kiyA jA cukA hai| yaha lezyA nAmaka adhyayana samApta huaa| catustriMzattamamadhyanam sampUrNam noTa : lezyAoM kA vistRta varNana prajJApanAsUtra ke 17veM pada meM kiyA gayA hai, isalie adhika dekhane kI jijJAsA rakhane vAle vahAM para dekheN| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 342 ] lesajjhayaNaM NAma cottIsaimaM ajjhayaNaM Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aha aNagArajjhayaNaM NAma paMcatIsaimaM ajjhayaNaM | atha anagArAdhyayanaM nAma paJcatriMzattamamadhyayanam gata cauMtIsaveM adhyayana meM aprazasta lezyAoM ke tyAga aura prazasta lezyAoM meM anurAga karane kA upadeza diyA gayA hai, parantu isake lie yathocita bhikSu-guNoM ko dhAraNa karane kI AvazyakatA hai, ataH isa AgAmI paiMtIsaveM adhyayana meM bhikSu ke guNoM kA nirUpaNa kiyA jAtA hai jisakI prathama gAthA isa prakAra hai suNeha me egaggamaNA, maggaM buddhehi desiyaM / jamAyaraMto bhikkhU, dukkhANaMtakare bhave // 1 // zrRNuta me ekAgramanasA, mArga buddhairdezitam / yamAcaranbhikSuH, duHkhAnAmantakaro bhavet // 1 // padArthAnvayaH-suNeha-suno, egaggamaNA-ekAgramana hokara, maggaM-mArga ko, me-mujhase-jo mArga, buddhehi-buddhoM ne, desiyaM-upadezita kiyA hai, jaM-jisa mArga kA, AyaraMto-AcaraNa karatA huA, bhikkhU-bhikSu, dukkhANa-duHkhoM kA, aMtakare-anta karane vAlA, bhave-hotA hai| mUlArtha-he ziSyo ! buddhoM-sarvajJoM ke dvArA upadeza kie gae usa mArga ko tuma mujhase suno, jisa mArga kA anusaraNa karane vAlA bhikSu sarva prakAra ke duHkhoM kA anta kara detA hai| TIkA-AcArya kahate haiM ki jo mArga kevalI, zrutakevalI athavA gaNadharoM Adi ke dvArA upadiSTa hai tathA jisa mArga kA anusaraNa karake sAdhu sarva prakAra ke du:khoM kA nAza kara detA hai, usa mArga ko tuma mere se ekAgracitta hokara zravaNa kro| .. prastuta gAthA meM varNanIya viSaya ko sarvajJa-bhASita aura du:kha-vinAzaka batAne se usakI prAmANikatA aura saprayojanatA vyakta kI gaI hai| 'buddha' zabda kA artha yahAM para sarva vastuoM ke svarUpa ko yathAvat jAnane vAlA-sarvajJa mahApuruSa hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [343] aNagArajjhayaNaM NAma paMcatIsaimaM ajjhayaNaM Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kisI-kisI prati meM "savvannudesiya' pATha bhI hai tathA "egaggamaNA' ke sthAna para 'egamaNA' bhI dekhane meM AtA hai| aba mArga kA nirUpaNa karate haiM, yathA gihavAsaM pariccajja, pavvajjAmassie muNI / ime saMge viyANijjA, jehiM sajjaMti mANavA // 2 // gRhavAsaM parityajya, pravrajyAmAzrito muniH / imAn saMgAn vijAnIyAt, yaiH sajyante mAnavAH // 2 // padArthAnvayaH-gihavAsaM-gRhavAsa ko, pariccajja-chor3akara, pavvajjAM-dIkSA kA, assie-AzrayaNa karane vAlA, muNI-muni, ime-ina, saMge-saMgoM ko, viyANijjA-jAne, jehiM-jinameM, mANavA-manuSya, sajjati-baMdha jAte haiN| mUlArtha-gRhavAsa ko chor3akara pravrajyA ke Azrita huA muni ina saMgoM ko bhalI-bhAMti jAnane kA yatna kare, jinameM jJAnAvaraNIyAdi karmoM ke dvArA phaMse hue manuSya bandhana ko prApta hote haiN| TIkA-prastuta gAthA meM gRhavAsa ko tyAgakara pravrajita hone vAle jIva ke kartavya kA nirdeza kiyA gayA hai| jaise ki-jisa sAdhu ne gRhavAsa arthAt gRhasthAzrama ko chor3akara pravrajyA ko aMgIkAra kara liyA hai, arthAt bhikSu hokara vicarane laga gayA hai, usa sAdhu ko una saMgoM-putra, mitra aura kalatrAdi meM hone vAlI mohamUlaka AsaktiyoM ke svarUpa ko bhalIbhAMti samajha lenA cAhie, jinase ki sAmAnya vyakti acchI taraha se baMdhe hue haiN| tAtparya yaha hai ki gRhasthAzrama kA parityAga karane ke anantara saMyamavRtti ko dhAraNa karane vAle sAdhaka ko putra, mitra aura kalatrAdi meM utpanna hone vAle moha ko sarvathA tyAga denA cAhie, kyoMki moha se inameM Asakti paidA hotI hai aura vaha Asakti karmabandha kA kAraNa banatI hai tathA karmabandha se janma-maraNa paramparA kI vRddhi hotI hai evaM yahI vRddhi duHkharUpa vyAdhi kA mUla kAraNa hai| isalie ina vakSyamANa saMgoM kA vicAra karake inameM kisI prakAra kI Asakti na rakhanA hI mumukSu puruSa kA sabase pahalA kartavya hai| 'jehiM' meM sup kA vyatyaya hai, arthAt saptamI ke sthAna para tRtIyA kA prayoga kiyA gayA hai| aba gRhavAsa ko chor3akara saMyama grahaNa karane vAle muni ke lie vizeSarUpa se karttavya kA nirdeza karate hue saba se prathama AstravoM ke tyAga ke viSaya meM kahate haiM, yathA taheva hiMsaM aliyaM, cojja abbaMbhasevaNaM / icchAkAmaM ca lohaM ca, saMjao parivajjae // 3 // tathaiva hiMsAmalIkaM, cauryamabrahmasevanam / icchAkAmaJca lobhaJca, saMyataH parivarjayet // 3 // padArthAnvayaH-hiMsa-hiMsA, aliyaM-asatya-jhUTha, cojja-caurya karma-corI, abbabhasevaNaM uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [344] aNagArajjhayaNaM NAma paMcatIsaimaM ajjhayaNaM Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maithuna-krIr3A, ca-aura, icchAkAma-aprApta vastu kI icchA, ca-tathA, lohaM-lobha ko, saMjao-saMyata, parivajjae-sarva prakAra se tyAga de, tahA-tathA-samuccaya artha meM hai, eva-pAdapUrti meM hai| ___mUlArtha-saMyata-saMyamazIla puruSa hiMsA, jhUTha, corI, maithuna-krIr3A, aprApta vastu kI icchA aura lobha, ina saba kA parityAga kara de| TIkA-prastuta gAthA meM saMyamazIla sAdhaka ke lie tyAga karane yogya pApa ke mArgoM kA digdarzana karAyA gayA hai| hiMsA karanA, asatya bolanA, corI meM pravRtta honA aura maithuna-krIr3A kA sevana karanA, aprApta vastu kI icchA aura prApta vastu meM mamatva, ye pAMcoM hI karmAsrava haiM, arthAt inake dvArA hI jIva pApa-karmoM kA saMcaya karatA hai, ataeva saMyamI ko inake tyAga karane kA upadeza diyA gayA hai| ___ yahAM para itanA dhyAna rahe ki aprApta vastu kI icchA aura lobha-prApta vastu meM mamatva-ina donoM kA parigraha meM samAveza hai, isalie (1) hiMsA, (2) asatya, (3) steya (4) abrahma aura (5) parigraha, ye pAMca pApAsrava kahe jAte haiN| jaba taka inakA tyAga na hogA, inako saba prakAra se rokA na jAegA, taba taka karma-bandhana se chUTakara mokSa-sukha kI prApti kA honA azakya hI nahIM, asambhava bhI hai| ata: mokSa ke sAdhaka ahiMsAdi mUla guNoM kI rakSA ke lie saMyamI puruSa ko ina ukta pApa-sthAnoM kA avazya parityAga kara denA caahie| ___ aba sAdhu ke nivAsa sthAna-upAzraya Adi ke viSaya meM kahate haiM maNoharaM cittagharaM, malladhUveNa vAsiyaM / sakavADaM paMDurulloyaM, maNasAvi na patthae // 4 // manoharaM . citraMgRhaM, mAlyadhUpena vAsitam / sakapATaM paNDurollocaM, manasA'pi na prArthayet // 4 // padArthAnvayaH-maNoharaM-mana ko harane vAlA, cittagharaM-citragRha, malla-puSpamAlAoM se, dhUveNa-sugandhita padArthoM se, vAsiyaM-suvAsita, sakavADaM-kapATasahita, paMDurulloyaM-zveta vastroM se susajjita gRha kI, maNasAvi-mana se bhI, na patthae-prArthanA arthAt icchA na kre| mUlArtha-jo sthAna mana ko lobhAyamAna karane vAlA ho, citroM se suzobhita ho, puSpamAlAoM aura agara-candanAdi sugandhita padArthoM se suvAsita ho tathA sundara vastroM se susajjita aura sundara kivAr3oM se yukta ho aise sthAna kI sAdhu mana se bhI icchA na kre| TIkA-prastuta gAthA meM sAdhu ke lie niSiddha sthAna arthAt nivAsa karane ke ayogya sthAna kA ullekha kiyA gayA hai| sAdhu kisa prakAra ke sthAna meM na rahe, aba isa viSaya kA varNana karate hue zAstrakAra kahate haiM ki jo sthAna-upAzraya Adi cittAkarSaka hai, nAnA prakAra ke citroM se alaMkRta hai tathA nAnAvidha puSpoM aura agara-candanAdi sugandhita dravyoM se suvAsita ho rahA hai evaM vividha prakAra ke candovA Adi vastroM se susajjita aura sundara kivAr3oM se yukta hai, aise sthAna meM zarIra se to kyA, mana se bhI rahane kI sAdhu icchA na kre| kAraNa yaha hai ki kabhI-kabhI isa prakAra kA bAdya saundarya bhI AtmA meM bIjarUpa se rahe hue kAma-rAgAdi ko uttejita karane meM nimittarUpa ho jAtA hai| 'paNDurolloca' zabda se candovA Adi viziSTa prakAra ke vastroM kA grahaNa samajhanA caahie| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 345] aNagArajjhayaNaM NAma paMcatIsaimaM ajjhayaNaM Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAtparya yaha hai ki isa prakAra ke upAzraya meM saMyamazIla sAdhu kabhI Thaharane kA vicAra na kre| ... isa prakAra ke sthAna meM Thaharane se jisa doSa kI utpatti hotI hai, aba usake viSaya meM kahate haiM, yathA iMdiyANi u bhikkhussa, tArisammi uvassae / dukkarAiM nivAreuM, kAmarAgavivaDDhaNe // 5 // indriyANi tu bhikSoH, tAdRze upAzraye / duSkarANi nivArayituM, kAmarAgavivarddhane // 5 // padArthAnvayaH-iMdiyANi-indriyoM kA, u-jisase, bhikkhussa-bhikSu ko, tArisammi-isa prakAra ke, uvassae-upAzraya meM, dukkarAiM-duSkara hai, nivAreuM-nivAraNa karanA, kAmarAga-kAmarAga ke, vivaDDhaNe-bar3hAne vaale| mUlArtha-isa prakAra ke kAmarAga-vivarddhaka upAzraya meM bhikSu ke lie indriyoM kA saMyama rakhanA duSkara hai| TIkA-zAstrakAra kahate haiM ki isa prakAra kA upAzraya-nivAsasthAna kAmarAga kA vivarddhaka hotA hai arthAt usameM nivAsa karane se AtmA meM sUkSmarUpa se rahe hue kAmarAgAdi ke uttejita ho uThane kI hara samaya saMbhAvanA banI rahatI hai tathA indriyoM kA viSayoM kI ora pravRtta ho jAnA bhI koI Azcarya kI bAta nahIM, ataH sacamuca hI bhikSu ko aise sthAna meM apanA Atma-saMyama rakhanA kaThina ho jAtA hai| tAtparya yaha hai ki aise kAma-varddhaka sthAna meM rahane se bhikSu ko hAni ke sivAya lAbha kucha nahIM hotaa| kisI-kisI prati meM 'nivAreu' ke sthAna para 'dhareuM-dhArayituM' aisA pATha bhI dekhane meM AtA hai| 'dhAreuM' yaha pATha hone para isakA artha ho jAtA hai kumArga meM jAtI huI indriyoM ko sanmArga meM dhAraNa karanA duSkara hai| to phira kisa prakAra ke sthAna meM sAdhu ko nivAsa karanA cAhie? aba isa viSaya meM arthAt sAdhu ke nivAsayogya sthAna ke viSaya meM kahate haiM susANe sunnagAre vA, rukkhamUle va ikkao / pairikke parakaDe vA, vAsaM tatthAbhiroyae // 6 // zmazAne zUnyAgAre vA, vRkSamUle vaikakaH / . pratirikte parakRte vA, vAsaM tatrAbhirocayet // 6 // padArthAnvayaH-susANe-zmazAna meM, vA-athavA, sunnagAre-zUnyAgAra meM, arthAt zUnya gRha meM, va-athavA, ikkao-ekAkI tathA rAga-dveSa se rahita hokara, rukkhamUle-vRkSa ke mUla meM, pairikke-ekAnta sthAna meM, vA-athavA, parakaDe-parakRta sthAna meM, tattha-ina zmazAnAdi sthAnoM meM, vAsaM-nivAsa karane kI, abhiroyae-abhiruci kre| mUlArtha-ataH zmazAna meM, zUnya gRha meM, kisI vRkSa ke nIce athavA parakRta ekAnta sthAna meM hI ekAkI tathA rAga-dveSa se rahita hokara, sAdhu nivAsa karane kI icchA kre| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 346 ] aNagArajjhayaNaM NAma paMcatIsaimaM ajjhayaNaM Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-jaba ki ukta prakara ke sthAna meM nivAsa karane kA niSedha hai to phira sAdhu kisa prakAra ke sthAna meM nivAsa kare, isa prazna ke uttara meM AcArya kahate haiM ki sAdhu zmazAna bhUmi meM rahe, athavA zUnya gRha meM vA kisI vRkSa ke samIpa yA kisI dUsare vyakti ke dvArA apane lie banAe hue ekAnta sthAna meM tthhre| . 'pairikke' yaha ekAnta artha kA vAcaka dezI prAkRta kA zabda hai| aba phira isI viSaya meM kahate haiM phAsuyammi aNAbAhe, itthIhi aNabhidue / tattha saMkappae vAsaM, bhikkhU paramasaMjae // 7 // . prAsuke anAbAdhe, strIbhiranabhidrute / tatra saGkalpayedvAsaM, bhikSuH paramasaMyataH // 7 // padArthAnvayaH-phAsuyammi-prAsuka sthAna meM, aNAbAhe-bAdhArahita sthAna meM, itthIhiM-striyoM se, aNabhidue-anAkIrNa arthAt striyoM ke upadravoM se rahita, tattha-vahAM, bhikkhU-bhikSu, paramasaMjae-parama saMyamI, vAsaM-nivAsa kA, saMkappae-saMkalpa kre| mUlArtha-prAsuka arthAt zuddha, jIvAdi kI utpatti se rahita, anAbAdha-jIvAdi kI virAdhanA vA sva-para-pIr3A se rahita aura striyoM kI AkIrNatA se rahita jo sthAna hai, vahAM para saMyamazIla bhikSu nivAsa karane kA saMkalpa kre| _____TIkA-jisa sthAna meM jIvoM kI utpatti na hotI ho tathA jo sthAna sva-para ke lie bAdhAkAraka na ho evaM jisa sthAna meM striyoM kA AvAgamana na ho, aise nirdoSa sthAna meM saMyamazIla bhikSu ke lie nivAsa karanA ucita hai, yahI isa gAthA kA bhAvArtha hai| yadyapi bhikSu aura saMyata ye donoM zabda eka hI artha ke bodhaka haiM, tathApi bhikSu ke sAtha jo saMyata vizeSaNa diyA gayA hai usakA tAtparya zAkyAdi bhikSu-samudAya kI nivRtti se hai, arthAt bhikSu zabda se yahAM para jaina bhikSu kA ho grahaNa abhISTa hai| yahAM para itanA aura dhyAna rahe ki pUrva gAthA meM bhikSu ke nivAsayogya jo zmazAnAdi sthAna likhe haiM unhIM ke viSaya meM yaha parimArjanA hai, arthAt ve zmazAnAdi sthAna bhI nirdoSa, bAdhA aura strI Adi ke upadravoM se rahita hone caahieN| aba parakRta ekAnta sthAna meM Thaharane kA hetu batAte hue phira isI viSaya meM kahate haiM, yathA na sayaM gihAI kuvvijjA, Neva annehiM kArae / gihakammasamAraMbhe, bhUyANaM dissae vaho // 8 // na svayaM gRhANi kuryAt, naivAnyaiH kArayet / gRhakarmasamArambhe, bhUtAnAM dRzyate vadhaH // 8 // padArthAnvayaH-sayaM-svayameva, gihAI-gRha, na kuvvijjA-na banAe, Neva-na hI, annehi-dUsaroM uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [347] aNagArajjhayaNaM NAma paMcatIsaimaM ajjhayaNaM Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se, kArae-banavAe, gihakamma-gRhakarma ke, samAraMbhe-samArambha meM, bhUyANaM-bhUtoM-jIvoM kA, vaho-vadha, dissae-dekhA jAtA hai| __ mUlArtha-(bhikSu) svayaM ghara na banAe aura na hI dUsaroM se banavAe (upalakSaNa se anumodanA bhI na kare), kyoMki gRha-kArya ke samArambha meM aneka jIvoM kI hiMsA hotI dekhI jAtI hai| TIkA-zAstrakAroM ne saMyamazIla sAdhu ke lie hara prakAra kI sAvadha pravRtti kA niSedha kiyA hai| itanA hI nahIM, kintu sAvadha karma ke lie preraNA aura anumodanA karane kA bhI use adhikAra nahIM, ataH saMyamazIla bhikSu upAzraya Adi nivAsa-gRhoM kA na to svayaM nirmANa kare aura na anya gRhasthoM ke dvArA nirmANa karAe tathA isa viSaya kA anumodana bhI na kare, kyoMki isa prakAra ke samArambha-karma meM aneka jIvoM kA vadha hotA hai| ___tAtparya yaha hai ki gRha-karma samArambha kA mUla hai aura usa samArambha meM anekAneka jIvoM kA vadha honA bhI anivArya hai, isalie tyAgazIla sAdhu isa prakAra ke kArya ko na to svayaM kare aura na dUsaroM se karAe tathA usakI anumodanA bhI na kre| isI Azaya se saMyamazIla sAdhu ko parakRta ekAnta sthAnoM meM rahane kA Adeza diyA gayA hai| gRha-nirmANa meM jina-jina jIvoM kI hiMsA hotI hai, aba unakA ullekha karate hue gRhArambha ke parityAga kA phira upadeza karate haiM, yathA tasANaM thAvarANaM ca, suhumANaM bAdarANa ya / tamhA gihasamAraMbhaM, saMjao parivajjae // 9 // trasAnAM sthAvarANAM ca, sUkSmANAM bAdarANAM ca / tasmAd gRhasamArambhaM, saMyataH parivarjayet // 9 // padArthAnvayaH-tasANaM-trasa jIvoM kA, thAvarANaM-sthAvara jIvoM kA, ca-aura, suhamANaM-sUkSma jIvoM kA, ya-aura, bAdarANa-bAdara arthAt sthUla jIvoM kA vadha hotA hai, tamhA-isalie, gihasamAraMbha-gRha ke samArambha ko, saMjao-saMyamI puruSa, parivajjae-tyAga de| . ___ mUlArtha-gRha ke samArambha meM trasa, sthAvara, sUkSma tathA bAdara jIvoM kI hiMsA hotI hai, isalie saMyamazIla sAdhu gRha ke samArambha ko sarva prakAra se tyAga de| TIkA-do indriyoM se lekara pAMca indriyoM vAle jIva trasa kahalAte haiM tathA pRthivI, jala, agni, vAyu aura vanaspati kAya ke jIvoM kI sthAvara saMjJA hai evaM sUkSma nAma-karma ke udaya se sUkSma zarIra ko dhAraNa karane vAle jIva aura bAdara nAma-karma ke udaya se sthUla zarIra ko dhAraNa karane vAle jIva-ina saba prakAra ke jIvoM kI hiMsA gRhakarma ke samArambha meM dRSTigocara hotI hai, isalie saMyamazIla yati ko apane ahiMsAdi vratoM kI rakSA ke lie isa prakAra kI sAvadha pravRtti kA sarva prakAra se parityAga kara denA caahie| aba AhAra-viSayaka sAvadha pravRtti ke tyAga kA upadeza dete hue phira kahate haiM taheva bhatta-pANesu, payaNe payAvaNesu ya / pANabhUyadayaTThAe, na pae na payAvae // 10 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 348] aNagArajjhayaNaM NAma paMcatIsaimaM ajjhayaNaM Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathaiva bhaktapAneSu, pacane pAcaneSu ca / prANabhUtadayArthaM, na pacenna pAcayet // 10 // padArthAnvayaH-taheva-usI prakAra, bhattapANesu-bhaktapAna ke viSaya meM jAnanA, payaNe-pacana meM arthAt pakAne meM, ya-aura, payAvaNesu-pAcana meM arthAt pakavAne meM, pANabhUya-prANiyoM kI, dayaTThAe-dayA ke vAste, na pae-na pakAve, na-na hI, payAvae-dUsaroM se pkvaave| mUlArtha-usI prakAra anna-pAnI banAne arthAt pakAne aura banavAne arthAt pakavAne meM bhI trasa aura sthAvara jIvoM kI hiMsA hotI hai, ataH prANiyoM para dayA karane ke lie saMyamazIla sAdhu na to svayaM anna ko pakAe aura na hI dUsaroM se pkvaae| TIkA-gRhanirmANa kI bhAMti saMyamI sAdhu ke lie svayaM AhAra-pAnI ke taiyAra karane kA bhI niSedha kiyA gayA hai, kyoMki annAdi ke taiyAra karane-pakAne aura pakavAne meM bhI jIvoM kI hiMsA avazyaMbhAvI hai, ataH vicArazIla yati pAkAdi kI kriyA se bhI pRthak rhe| aba phira isI viSaya ko spaSTa karate hue kahate haiM ki jala-dhannanissiyA jIvA, puDhavI-kaTThanissiyA / - hammati bhatta-pANesu, tamhA bhikkhU na payAvae // 11 // jala-dhAnyanizritA jIvAH, pRthivI-kASThanizritAH / hanyante bhakta-pAneSu, tasmAd bhikSurna pAcayet // 11 // padArthAnvayaH-jaladhanna-jala aura dhAnya ke, nissiyA-Azrita, jIvA-aneka jIva, tathA, puDhavI kaTTha-pRthivI aura kASTha ke, nissiyA-Azrita aneka jIva, hammaMti-hane jAte haiM, tamhA-isalie, bhikkhU-bhikSu, na payAvae-na pkvaae| mUlArtha-anna ke pakAne aura pakavAne meM jala aura dhAnya ke Azrita tathA pRthivI aura kASTha ke Azrita aneka jIvoM kI hiMsA hotI hai, isalie bhikSu annAdi ko na svayaM pakAe aura na pkvaae| . TIkA-jisa prakAra upAzraya Adi ke nirmANa meM trasa aura sthAvara jIvoM kI hiMsA hotI hai aura isI kAraNa se bhikSu usase alaga rahatA hai, ThIka usI prakAra annAdi ke nirmANa karane yA karavAne meM bhI jala, dhAnya, pRthivI aura kASTha ke Azraya meM rahane vAle anekavidha jIvoM kI hiMsA hotI hai, isalie bhikSu ko rasoI Adi ke banAne yA dUsaroM se banavAne kA bhI prayatna nahIM karanA caahie| yahAM para jo jala, dhAnya, pRthivI aura kASTha Adi ke Azrita jIvoM kA ullekha kiyA gayA hai, usakA tAtparya yaha hai ki bahuta se jIva to anya sthAnoM meM utpanna hokara jalAdi kA Azraya lete haiM aura kucha jIva aise bhI haiM jo jala aura pRthivI Adi meM utpanna hokara unakA svarUpabhUta hokara rahate haiM, etadartha hI bhikSu ke lie pAkAdi-kriyA kA niSedha kiyA gayA hai evaM upalakSaNa se pakAne kI anumati dene kA bhI niSedha samajha lenA caahie| aba agni ke jalAne kA niSedha karate haiM, yathA uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [349] aNagArajjhayaNaM NAma paMcatIsaimaM ajjhayaNaM Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ visappe savvao-dhAre, bahupANiviNAsaNe / . natthi joisame satthe, tamhA joiM na dIvae // 12 // visarpat sarvatodhAraM, bahuprANivinAzanam / nAsti jyotiHsamaM zastraM, tasmAjjyotirna dIpayet // 12 // padArthAnvayaH-visappe-phailatI huI, savvao-sarva prakAra se sarva dizAoM meM, dhAre-zastradhArAeM, bahupANiviNAsaNe-anekAneka prANiyoM kA vinAzaka, natthi-nahIM hai, joisame-jyoti-agni ke samAna, satthe-zastra, tamhA-isalie, joiM-agni ko, na dIvae-prajvalita na kre| mUlArtha-sarva prakAra se athavA sarva dizAoM meM jisakI dhArAeM arthAt jvAlAeM phailI huI haiM aura jo anekAneka prANiyoM kA vighAta karane vAlA hai aisA agni ke samAna dUsarA koI zastra nahIM hai, isalie sAdhu agni ko kabhI prajvalita na kre| TIkA-zAstrakAra kahate haiM ki agni ke samAna dUsarA koI zastra nahIM hai, kyoMki agni thor3e meM hI adhika vistAra ko prApta kara jAtI hai| isakI dhArAeM arthAt jvAlAeM sarva dizAoM meM phaila kara asaMkhya prANiyoM kA vinAza kara DAlatI haiM, ataH vicArazIla sAdhu kabhI bhI agni ko pradIpta na kre| prastuta gAthA meM sAdhu ko agni jalAne kA niSedha kiyA gayA hai jo ki usake saMyama kI rakSA ke lie nitAnta Avazyaka hai| . niSkarSa-vyavahAra meM upayogarUpa se agni ke do kArya prAyaH dekhe jAte haiM-1. annAdi kA paqAnA aura 2. zIta Adi kI nivRtti krnaa| parantu ina donoM hI kAryoM ke lie prajvalita kI gaI agni Asa-pAsa ke asaMkhya kSudra prANiyoM ko bhasma-sAt kara detA hai, isa prakAra agni ko jalAne vAlA aneka kSudra jIvoM kI hiMsA meM kAraNa banatA hai| isa Azaya ko lekara hI ahiMsA-vRtti-pradhAna sAdhu ke lie zAstrakAroM ne agni jalAne kA niSedha kiyA hai| yadi koI yaha kahe ki kraya-vikraya Adi ke karane meM to kisI bhI jIva kA vadha nahIM hotA, ataH yadi sAdhu kraya-vikraya Adi ke dvArA apanA nirvAha kara le to isameM kyA Apatti hai? isa prazna kA uttara dete hue zAstrakAra aba kraya-vikraya Adi kA bhI niSedha karate hue kahate haiM, yathA hiraNNaM jAyarUvaM ca, maNasAvi na patthae / samaleThTha-kaMcaNe bhikkhU, virae kaya-vikkae // 13 // hiraNyaM jAtarUpaM ca, manasA'pi na prArthayet / samaloSTakAJcano bhikSuH, virataH kraya-vikrayAt // 13 // padArthAnvayaH-hiraNNaM-suvarNa, ca-aura, jAyarUvaM-cAMdI, ca-anya padArthoM ke samuccaya meM hai, maNasAvi-mana se bhI, na patthae-prArthanA na kare, samaleThukaMcaNe-samAna hai pASANa aura kAMcana jisako aisA, bhikkhU-bhikSu, virae-nivRtta, kaya-vikkae-kraya-kharIdane aura vikraya-becane se| mUlArtha-kraya-vikraya (vastuoM ke kharIdane aura becane) se virakta aura pASANa tathA Ayayat / uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 350 ] aNagArajjhayaNaM NAma paMcatIsaimaM anjhayaNaM Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suvarNa ko samAna samajhane vAlA bhikSu, sone-cAMdI Adi vastuoM ke kraya-vikraya kI mana se bhI icchA na kre| .. TIkA-jaise patthara ke Tukar3e yA miTTI ke Dhele ko tuccha samajhakara koI usako nahIM uThAtA, usI prakAra suvarNAdi ko dekhate hue bhI sAdhu usakA sparza na kre| kAraNa yaha hai ki tyAgavRtti dhAraNa kara lene ke bAda usake lie miTTI aura suvarNa donoM hI samAna ho jAte haiM, isalie zAstrakAra kahate haiM ki sAdhu sone-cAMdI Adi ko grahaNa karane kI zarIra se to kyA mana se bhI icchA na kare tathA saMyamazIla sAdhu ko vastuoM ke kraya-vikraya Adi se bhI sadA pRthak hI rahanA caahie| vAstava meM to miTTI tathA suvarNa ko heyarUpa meM tulya samajhane vAle sAdhu ko kraya-vikraya Adi meM pravRtta hone kI kabhI icchA hotI ho, aisI to kalpanA bhI nahIM ho sktii| 'kaya-vikkae' yahAM para paMcamI ke artha meM saptamI hai| aba kraya-vikraya meM doSa batAte hue phira kahate haiM kikiNaMto kaio hoi, vikkiNaMto ya vANio / kayavikkayammi vaTato, bhikkhU na bhavai tAriso // 14 // krINan krAyako bhavati, vikrINAnazca vaNik / krayavikraye vartamAnaH, bhikSurna bhavati tAdRzaH // 14 // padArthAnvayaH-kiNaMto-para kI vastu ko kharIdane vAlA, kaDao-krAyaka arthAta kharIdAra, hoi-hotA hai, ya-aura, vikkiNaMto-apanI vastu ko becane vAlA, vANio-vaNik hotA hai, kayavikkayammi-kraya-vikraya meM, vaTTato-vartatA huA, tAriso-vaisA-jaise ki bhikSu ke lakSaNa varNana kie gae haiM, bhikkhU-bhikSu, na bhavai-nahIM hotaa| mUlArtha-para kI vastu ko kharIdane vAlA krAyaka arthAt kharIdAra hotA hai aura jo apanI vastu ko becane vAlA hai use baniyA arthAt vyApArI kahate haiM, ataH kraya-vikraya meM bhAga lene vAlA sAdhu, sAdhu nahIM kahalA sktaa| TIkA-sAdhu ke lie kraya-vikraya kA niSedha karate hue zAstrakAra kahate hai ki kraya-vikraya meM pravRtta hone vAlA sAdhu, sAdhu nahIM raha sakatA, vaha to baniyA yA vyApArI bana jAtA hai| tAtparya yaha hai ki sAdha yadi vastaoM ke kharIdane aura becane meM laga jAegA taba to vaha sAdha-dharma se cyuta hokara eka prakAra kA vyApArI arthAt baniyA ho jAegA, tathA jisa prakAra anya vyApArI loga aura saba bAtoM ko choDakara rAta-dina becane aura kharIdane ke kAma meM hI nimagna rahate haiM, usI prakAra vyApAra meM pravRtta hone vAle sAdhu ko bhI apane sAdhu-dharmocitta guNoM ko tilAMjali denI pdd'egii| aisI avasthA meM vaha "sAdhu raha sakatA hai ki nahIM", isa bAta kA nirNaya sahaja hI meM kiyA jA sakatA hai| isalie vicArazIla sAdhu ko apane saMyama kI rakSA ke lie kraya-vikraya Adi gRhasthocita kAryoM meM kabhI pravRtta nahIM honA caahie| isalie aba sAdhu-dharmocita nirdoSa bhikSAvRtti ke AcaraNa ke viSaya meM kahate haiM, yathA uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 351] aNagArajjhayaNaM NAma paMcatIsaimaM ajjhayaNaM Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikkhiyavvaM na keyavvaM, bhikkhuNA bhikkhavattiNA / .. kaya-vikkao mahAdoso, bhikkhavattI suhAvahA // 15 // bhikSitavyaM na kretavyaM, bhikSuNA bhaikSyavRttinA / krayavikrayayormahAn doSaH, bhikSAvRttiH sukhAvahA // 15 // padArthAnvayaH-bhikkhiyavvaM-bhikSA lenI cAhie, na keyavvaM-mUlya dekara koI vastu na lenI cAhie, bhikkhuNA-bhikSu ko, bhikkhavattiNA-bhikSAvRtti dhAraNa karane vAle ko, kayavikkao-kraya-vikraya meM, mahA-mahAn, doso-doSa hai, bhikkhavattI-bhikSAvRtti, suhAvahA-sukha dene vAlI hai| mUlArtha-bhikSu ko bhikSAvRtti se hI nirvAha karanA cAhie, parantu mUlya dekara koI vastu na lenI cAhie, kAraNa ki kraya-vikraya meM mahAn doSa hai aura bhikSAvRtti sukha dene vAlI hai| TIkA-prastuta gAthA meM bhikSu ke lie ekamAtra nirdoSa bhikSAvRtti ke dvArA hI saMyama-yAtrA ke nirvAha karane kA Adeza diyA gayA hai| bhikSAvRtti kI zreSThatA ko batAte hue zAstrakAra kahate haiM ki vicArazIla sAdhu apanI nirdoSa bhikSAvRtti se hI nirvAha kare, na ki kraya-vikraya ke dvArA apanI AtmA ko saMklezita karatA huA udarapUrti kA jaghanya prayAsa kare, kyoMki sAdhuvRtti meM kraya-vikraya kA AcaraNa mahAn doSa kA utpAdaka hai aura usake viparIta bhikSAvRtti isa loka tathA paraloka donoM meM hI kalyANa ke dene vAlI hai| isalie tyAgazIla bhikSu ko nirdoSa bhikSAvRtti se ho apanA jIvana-nirvAha karanA caahie| ____ aba bhikSAvRtti kA prakAra batAte haiM, yathA samuyANaM uMchamesijjA, jahAsuttamaNidiyaM / lAbhAlAbhammi saMtuThe, piMDavAyaM care maNI // 16 // samudAnamuJchameSayet, yathAsUtramaninditam / lAbhAlAbhayoH santuSTaH, piNDapAtaM caren muniH // 16 // padArthAnvayaH-samuyANaM-sAmudAnika bhikSA karatA huA, uMche-thor3e se hI khAdya padArtha kI, esijjA-gaveSaNA kare, jahAsuttaM-sUtrAnusAra, aNiMdiyaM-nindanIya jAti kI bhikSA na ho, lAbhAlAbhammi-lAbha tathA alAbha meM, saMtuThe-santuSTa, piMDavAyaM-piMDapAta ko, care-Asevana kare, munnii-bhikssu| ___mUlArtha-sAdhu sUtravidhi ke anusAra anindita aneka kuloM se thor3e-thor3e AhAra kI gaveSaNA kare tathA lAbhAlAbha meM santuSTa rahe, isa prakAra muni bhikSAvRtti kA AcaraNa kre| TIkA-prastuta gAthA meM bhikSAvRtti ke prakAra kA varNana kiyA gayA hai| saMyamazIla muni sUtranirdiSTa maryAdA ke anusAra sAmudAnika gocarI kare, arthAt aneka gharoM se thor3A-thor3A AhAra le| kahIM se bhikSA kI prApti ho, athavA na ho, muni ko donoM dazAoM meM santuSTa hI rahanA cAhie evaM jo koI kula durguNoM ke kAraNa nindita ho athavA abhakSya-bhakSaNa karane vAlA ho, usako chor3akara hI bhikSA grahaNa kare, arthAt nirdoSa uttama kula se zAstravidhi ke anusAra bhikSA le| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 352] aNagArajjhayaNaM NAma paMcatIsaimaM ajjhayaNaM Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aneka kuloM yA gharoM se lAI huI gocarI ko samudAna kahate haiM tathA bhikSA ke lie bhramaNa karanA "piMDavAya-piMDapAta' kahalAtA hai| aba lAe hue AhAra kI bhakSaNavidhi ke viSaya meM kahate haiM, yathA__ alole na rase giddhe, jibbhAdaMte amucchie / na rasaTThAe bhujijjA, javaNaTThAe mahAmuNI // 17 // alolo na rase gRddhaH, dAntajihvo'mUcchitaH / na rasArthaM bhuJjIta, yApanArthaM mahAmuniH // 17 // padArthAnvayaH-alole-alolupI, rase-rasaviSayaka, na-nahIM, giddhe-Asakta, jibbhAdaMte-jihvA kA damana karane vAlA, amucchie-AhAraviSayaka mUrchA arthAt Asakti se rahita, rasaTThAe-rasa ke lie arthAt svAda ke lie, na a~jijjA-bhojana na kare, apitu, javaNaTThAe-saMyama-yAtrA ke nirvAhArtha AhAra kare, mahAmuNI-mahAn muni arthAt aatmaa| mUlArtha-jihvA-indriya para kAbU rakhane vAlA mananazIla sAdhu rasa kA lolupa na bane, adhika svAdu bhojana meM Asakta na ho, tathA rasa ke lie arthAt svAdendriya kI prasannatA ke lie bhojana na kare, kintu saMyama-nirvAha ke uddezya se hI bhojana kre| TIkA-prastuta gAthA meM sAdhu ke lie bhojana viSayiNI Asakti ke tyAga kA upadeza diyA gayA hai| jaise ki sAdhu kahIM se sarasa bhojana milane para prasanna na ho aura nIrasa bhojana kI prApti hone para khinna na ho evaM sarasa AhAra kI AkAMkSA bhI na kare, kintu jihvA ko vaza meM rkhe| ataeva jo bhI AhAra mile usako zarIra-yAtrA ke nirvAhArtha hI svIkAra kare, kintu svAdendriya kI tuSTi ke lie AhAra kA grahaNa na kre| __ tAtparya yaha hai ki saMyama kI bhalI-bhAMti rakSA ho sake, etadartha hI sAdhu ko bhojana kA grahaNa karanA cAhie, na ki zarIra ko puSTa karane ke lie| . "jibbhAdaMte' isa zabda meM prAkRta ke kAraNa hI 'daMta-dAnta' zabda kA para-nipAta huA hai, isIlie isakI saMskRta chAyA "dAntajihvaH" kI gaI hai| aba arcanA Adi ke viSaya meM kahate haiM, yathA... accaNaM rayaNaM ceva, vaMdaNaM pUyaNaM tahA / iDDhI-sakkAra-sammANaM, maNasAvi na patthae // 18 // arcanaM racanaM caiva, vandanaM pUjanaM tathA / Rddhi-satkAra-sanmAnaM, manasA'pi na prArthayet // 18 // padArthAnvayaH-accaNaM-arcanA, rayaNaM-svastikAdi kI racanA, vaMdaNaM-vandanA, tahA-tathA, pUyaNaM-pUjana, iDDhI-Rddhi, sakkAra-satkAra aura, sammANaM-sanmAna-ina bAtoM kI, maNasAvi-mana se bhI, na patthae-prArthanA na kare, ca-samuccaya meM hai| mUlArtha-arcanA, racanA, vandanA, pUjA, Rddhi, satkAra aura sanmAna, ina bAtoM kI muni uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [353] aNagArajjhayaNaM NAma paMcatIsaimaM ajjhayaNaM Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana se bhI icchA na kre| TIkA-sAdhuvRtti kA anusaraNa karane vAlA muni nimnalikhita bAtoM kI mana se bhI icchA na kare, arthAt ye bAteM mujhe kisI na kisI prakAra se prApta ho jAeM, kabhI aisA saMkalpa bhI na kre| jaise ki loga merA candana aura puSpAdi se arcana kareM, mere sammukha motiyoM ke svastikAdi kI racanA kareM, mujhe vidhipUrvaka vandanA kareM aura viziSTa sAmagrI ke dvArA merI pUjA kareM, vastrAdi se satkAra aura abhyutthAnAdi se sanmAna evaM zrAvaka kI upakaraNarUpa sampat tathA AmadaiSadhi Adi Rddhi kI mujhe prApti ho, ityaadi| sArAMza yaha hai ki sAdhu apanI pUjA-satkAra aura mAna-bar3AI kI kabhI icchA na kre| to phira use kyA karanA cAhie, aba isa viSaya meM kahate haiM sukkajjhANaM jhiyAejjA, aNiyANe akiMcaNe / vosaTThakAe viharejjA, jAva kAlassa pajjao // 19 // zukladhyAnaM . dhyAyet, anidAno'kiJcanaH / vyutsRSTakAyo viharet, yAvatkAlasya paryAyaH // 19 // padArthAnvayaH-sukkajjhANaM-zukladhyAna ko, jhiyAejjA-dhyAve, aNiyANe-nidAnarahita, akiMcaNe-akiMcanatApUrvaka, vosaTThakAe-vyutsRSTakAya hokara, viharejjA-vicare, jAva-jaba taka, kAlassa-kAla kA, pajjao-paryAya hai-arthAt mRtyu-smy-prynt| ... mUlArtha-sAdhu mRtyu-samaya-paryanta akiMcana arthAt aparigrahI rahakara tathA kAyA kA vyutsarjana karake, nidAna-rahita hokara zukladhyAna ko dhyAe aura apratibaddha hokara vicaraNa kre| TIkA-zAstrakAra kahate haiM ki vicArazIla sAdhu ko Ayu-paryanta, arthAt maraNasamaya taka zukladhyAna ke Azrita rahanA cAhie tathA paraloka meM jAkara devAdi banane sambandhI nidAna-karma ko na bAMdhanA cAhie aura dravyAdi ke parigraha ko chor3akara sadA akiMcana-vRtti meM aparigrahI hokara rahanA cAhie evaM kAyA ke mamatva kA bhI parityAga karake apratibaddha hokara. vicaranA caahie| ina pUrvokta niyamoM kA pAlana karane se sAdhu ke cAritra meM kitanI nirmalatA A sakatI hai, tathA usake isa AdarzabhUta jIvana se saMsAravartI aneka bhavya jIvoM ko kitanA lAbha pahuMca sakatA hai aura nijI Atma-guNoM kA kitanA vikAsa ho sakatA hai, ityAdi bAtoM kI sahaja hI meM kalpanA kI jA sakatI hai| zukladhyAna mokSa kA ati samIpavartI sAdhana hai, isalie anya dharmAdi dhyAnoM ko chor3akara yahAM usakA hI ullekha kiyA gayA hai| isa prakAra Ayu-paryanta vicarate hue jaba mRtyu kA samaya samIpa A jAe, usa samaya sAdhu ko kyA karanA cAhie, aba isa viSaya kA phala-zruti-sahita nirUpaNa karate haiM, yathA nijjU hiUNa AhAraM, kAladhamme uvaTThie / caiUNa mANusaM bodiM, pahU dukkhA vimuccaI // 20 // . ___ uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 354] aNagArajhayaNaM NAma paMcatIsaimaM anjhayaNaM Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirhAya ( parityajya ) AhAraM, kAladharme upasthite / tyaktvA mAnuSIM tanuM prabhuH duHkhAd vimucyate // 20 // padArthAnvayaH-nijjUhiUNa - chor3akara, AhAraM - AhAra ko, kAladhamma - kAladharma ke, uvaTThie-upasthita hone para, caiUNa- chor3akara, mANusaM - manuSya-sambandhI, boMdi - zarIra ko, arthAt sAmarthyavAn sAdhaka, dukkhA - duHkhoM se vimuccaI - chUTa jAtA hai| pahU-prabhu mUlArtha-prabhu arthAt samartha muni kAladharma arthAt mRtyu ke upasthita hone para caturvidha AhAra kA parityAga karake manuSya-sambandhI zarIra ko chor3akara saba prakAra ke duHkhoM se mukta ho jAtA hai| TIkA - prastuta gAthA meM saMlekhanA kA prakAra batAyA gayA hai / vIryAntarAya karma ke kSaya se viziSTa sAmarthya ko prApta karane vAlA sAdhu mRtyu- samaya ke nikaTa A jAne para sUtrokta vidhi ke anusAra saMlekhanA arthAt anazana ke dvArA caturvidha AMhAra kA parityAga karake samAdhi meM lIna ho jaae| isa prakAra ke anuSThAna se vaha isa audArika zarIra ko chor3atA huA sarva prakAra ke zArIrika aura mAnasika duHkhoM se chUTa jAtA hai| isa sAre kathana kA abhiprAya yaha hai ki vIryAntarAya karma ke kSaya ho jAne se isa AtmA meM rahI huI ananta zaktiyoM kA AvirbhAva ho jAtA hai| usase yaha jIva avaziSTa karma - bandhanoM ko tor3akara sarva prakAra ke duHkhoM kA anta kara detA hai tathA antima samaya meM saMlekhanA - vidhi ke dvArA sarva prakAra ke AhAra kA pratyAkhyAna karatA huA isa audArika zarIra ke sAtha hI kArmaNa zarIra kA bhI anta kara detA hai aura isa AvAgamana ke cakra se chUTakara paramAnanda-svarUpa mokSapada ko prApta kara letA hai| saMlekhanA-vidhi kA varNana isa sUtra ke 36veM adhyayana meM kiyA gayA hai, isalie pratyeka mumukSu AtmA ko cAhie ki vaha isa prakAra ke paMDita maraNa kI prApti ke lie apane jIvana meM bharasaka prayatna kre| - aba prastuta adhyayana kA upasaMhAra karate hue pUrvokta muni karttavya kA phala varNana karate haiM, yathA nimmame nirahaMkAre, vIyarAgo aNAsavo saMpatto kevalaM nANaM, sAsayaM pariNivva // 21 // timi / iti aNagArajjhayaNaM samattaM // 35 // nirmamo nirahaGkAraH vItarAgo'nAsravaH 1 samprAptaH kevalaM jJAnaM zAzvataM parinirvRtaH // 21 // iti bravImi / ityanagArAdhyayanaM samAptam // 35 // padArthAnvayaH - nimmame - mamatva se rahita, nirahaMkAre - ahaMkAra se rahita, vIyarAgo - rAgadveSa se rahita, aNAsavo-AsravoM se rahita, kevalaM nANaM - kevala jJAna ko, saMpatto - prApta huA, sAsayaM - zAzvata uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 355] aNagArajjhayaNaM NAma paMcatIsaimaM ajjhayaNaM Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt sadA ke lie, pariNivyue-sukhI ho jAtA hai| mUlArtha-(aisA sAdhaka) mamatva aura ahaMkAra se rahita, vItarAga, tathA AsravoM se rahita hokara kevala-jJAna ko prApta karake sadA ke lie sukhI ho jAtA hai| TIkA-anagAra-vRtti ke yathAvat pAlana karane kA phala batAte hue zAstrakAra kahate haiM ki jo muni mamatva aura ahaMkAra se rahita tathA AsravoM se mukta aura vItarAga arthAt rAga-dveSa se rahita ho gayA hai, vaha kevalajJAna ko prApta karake zAzvata sukha arthAt mokSa ke sukha ko prApta kara letA hai| . prastuta gAthA meM mokSa ke antaraMga sAdhana aura usake svarUpa kA digdarzana karAyA gayA hai| mumukSu jIva ko sabase prathama mamatva aura ahaMkAra kA tyAga karanA par3atA hai, usase yaha jIva anAsravI ho jAtA hai, arthAt puNya-pAparUpa karmAsravoM ko roka detA hai| usakA phala vItarAgatA kI prApti hai aura vItarAga arthAt rAga-dveSa se rahita ko phira kevala-jJAna kI prApti ho jAtI hai tathA kevala-jJAna ko prApta karane vAlI AtmA sarva prakAra ke karma bandhanoM se mukta hokara zAzvata nirvRtti ko arthAt mokSapada ko prApta kara letI hai| ___mukti ko zAzvata aura sukharUpa batAne se usakI nityatA aura paramAnandasvarUpatA kA bodha karAyA gayA hai, isalie jo loga mokSa-sukha ko sAvadhika arthAt avadhi vAlA aura du:khAbhAvarUpa mAnate haiM, unakA vicAra zAstra-sammata aura yuktiyukta pratIta nahIM hotaa| "tti bemi" kA artha pahale kI taraha hI samajha lenA caahie| isa prakAra yaha anagAra nAmaka adhyayana pUrNa huaa| paJcatriMzattamamadhyayanaM saMpUrNam uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 356] aNagArajjhayaNaM NAma paMcatIsaimaM ajjhayaNaM Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aha jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM - atha jIvAjIvavibhaktinAma SaTtriMzattamamadhyayanam gata paiMtIsaveM adhyayana meM sAdhu ke guNoM kA kathana kiyA gayA hai, parantu unake pAlanArtha jIva aura ajIva Adi padArthoM kA bhalI-bhAMti jJAna honA parama Avazyaka hai, ataH isa vakSyamANa chattIsaveM adhyayana meM jIva aura ajIva ke svarUpa kA varNana kiyA jAtA hai aura isIlie yaha adhyayana bhI 'jIvAjIva-vibhakti' ke nAma se prasiddha hai| .. .. prastuta adhyayana kI Arambhika gAthA isa prakAra hai .. jIvAjIvavibhattiM me, suNeha egamaNA io / jaM jANiUNa bhikkhU, sammaM jayai saMjame // 1 // . jIvAjIvavibhaktiM me, zrRNata ! ekamanasa itaH / .. . yAM jJAtvA bhikSuH, samyag yatate saMyame // 1 // padArthAnvayaH-jIvAjIvavibhatti-jIva aura ajIva kI vibhakti, me-mujhase, egamaNA-ekamana hokara, suNeha-zravaNa karo! io-isase, jaM-jisako, jANiUNa-jAnakara, bhikkhU-bhikSu, samma-bhalI prakAra se, saMjame-saMyama meM, jayai-yatnavAn hotA hai| ___ mUlArtha-he ziSyo ! tuma mujha se ekAgramana hokara jIvAjIva kI vibhakti arthAt vibhAga ko zravaNa karo, jisako jAnakara bhikSu saMyama kI dRr3hatA ke lie yatna karatA hai| TIkA-AcArya kahate haiM ki he ziSyo ! aba tuma jIva aura ajIva ke bhedoM ko mujhase suno, kyoMki saMyama kI ArAdhanA evaM dRr3hatA ke lie inake svarUpa aura bhedoM kA jAnanA nitAnta Avazyaka hai| prastuta gAthA meM pratipAdya viSaya kA nirdeza aura usake phala kA saMkSepa se digdarzana karAyA gayA hai| aba uddezyakramAnusAra pratijJAta viSaya kA upakrama karate haiM, yathA uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 357] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvA ceva ajIvA ya, esa loe viyAhie / ajIvadesamAgAse, aloe se viyAhie // 2 // jIvAzcaivAjIvAzca, eSa loko vyAkhyAtaH 1 ajIvadeza AkAzaH, alokaH sa vyAkhyAtaH // 2 // padArthAnvayaH - jIvA - jIva, ca- aura, ajIvA - ajIva rUpa, esa - yaha, loe-loka, viyAhie- kahA gayA hai, ajIvadesaM - ajIva kA deza, AgAse - kevala AkAzarUpa se - vaha, aloe - aloka, viyAhie - pratipAdana kiyA gayA hai, ya-punaH artha meM, eva - avadhAraNa artha meM hai / mUlArtha - jIva aura ajIva rUpa se loka do prakAra kA hai aura kevala ajIva kA dezamAtra jo AkAza hai ( jahAM para AkAza dravya ke atirikta aura koI dravya nahIM hai ) usako tIrthaMkaroM ne aloka kahA hai| TIkA - isa gAthA meM jIva aura ajIva ke lakSaNa varNana kie gae haiN| cetana ko jIba aura acetana ko ajIva kahate haiM, arthAt jisameM caitanya lakSaNa ho, vaha jIva hai aura cetanA se rahita ko ajIva kahA jAtA hai| ye donoM tattva jahAM nivAsa kara rahe haiM, use tIrthaMkaroM ne loka kahA hai| ajIva ke ekadeza ko jahAM AkAzamAtra hI vidyamAna hai, arthAt AkAza ke sivAya anya kisI bhI vastu kA astitva nahIM hai, use aloka kahate haiN| tAtparya yaha hai ki loka meM to jIva aura dharmAdharmAdi sabhI ajIva dravyoM kA astitva rahatA hai aura aloka meM kevala AkAzamAtra kA hI astitva hai| ajIva dravya kA ekadeza AkAza hai, arthAt dharma, adharma, AkAza, kAla aura pudgala, ye pAMca bheda ajIva dravya ke haiN| inameM se kevala AkAza hI jahAM para vidyamAna ho vaha aloka hai| isa prakAra yaha lokAloka ke vibhAga kA varNana tIrthaMkaroM ke dvArA kiyA gayA hai| aba jIva aura ajIva padArtha ke vibhAga ke viSaya meM kahate haiM, yathAdavvao khettao ceva, kAlao bhAvao tahA / parUvaNA tesiM bhave, jIvANamajIvANa ya // 3 // dravyataH kSetratazcaiva, kAlato bhAvatastathA / prarUpaNA teSAM bhavet, jIvAnAmajIvAnAM ca // 3 // padArthAnvayaH - davvao - dravya se, khettao - kSetra se, ca-aura, kAlao - kAla se, tahA-- tathA, bhAvao-bhAva se, parUvaNA - prarUpaNA, tesiM-una, jIvANaM- jIvoM kI, ya-aura, ajIvANa-ajIvoM kI, bhave - hotI hai| mUlArtha - jIva aura ajIva dravya kI prarUpaNA dravya, kSetra, kAla aura bhAva, ina cAra prakAroM se hotI hai| TIkA - prastuta gAthA meM jIva aura ajIva dravya ke nirUpaNa ke cAra prakAra batAe gae haiN| ve cAroM uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 358 ] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke nAma se vikhyAta haiN| dravya se jIva aura ajIva dravya itane haiM, kSetra se-jIva dravya mAtra itane kSetra meM sthita hai, kAla se jIva dravya kI etAvanmAtra kAla-sthiti hai, aura bhAva se jIva-dravya meM etAvanmAtra paryAya parivartita hote haiN| isI prakAra se ajIva-dravya ke viSaya meM samajha lenA caahie| sArAMza yaha hai ki pratyeka dravya kA ina cAra prakAroM se vibhAga kiyA jAtA hai| viSaya-nirUpaNa kI svalpatA ko dekhate hue sarva prathama ajIva-dravya ke viSaya meM kahate haiM, yathA rUviNo ceva rUvI ya, ajIvA duvihA bhave / arUvI dasahA vuttA, rUviNo ya cauvvihA // 4 // ... rUpiNazcaivArUpiNazca, ajIvA dvividhA bhaveyuH / arUpiNo dazadhoktAH, rUpiNazca caturvidhAH // 4 // padArthAnvayaH-ajIvA-ajIva-dravya, duvihA-do prakAra kA, bhave-hotA hai, rUviNo-rUpI, ca-aura, arUvI-arUpI dravya, dasahA-daza prakAra se, vuttA-kahA gayA hai, ya-tathA, rUviNo-rUpI dravya, cauvvihA-cAra prakAra kA hai, ca-samuccaya meM aura, eva-pAdapUrti meM hai| mUlArtha-ajIva-dravya ke do bheda kahe gae haiM, pahalA rUpI aura dUsarA aruupii| unameM bhI arUpI ke dasa aura rUpI ke cAra bheda pratipAdita kie gae haiN| ___TIkA-rUpI aura arUpI bheda se ajIva dravya do prakAra kA hai| unameM bhI rUpI ke cAra aura arUpI ke dasa bheda haiN| jisameM varNa, rasa, gandha aura sparza ho, vaha rUpI dravya kahalAtA hai, tathA ina guNoM kA jisameM abhAva ho, use arUpI dravya kahate haiN| isake atirikta rUpI ko mUrtika aura arUpI ko amUrtika bhI kahate haiN| sArAMza yaha hai ki ajIva-tattva ke mukhya bheda to do haiM-rUpI aura arUpI, unameM se arUpI ke dasa aura rUpI ke cAra bheda haiN| * dhammatthikAe taddese, tappaese ya Ahie / ahamme tassa dese ya, tappaese ya Ahie // 5 // AgAse tassa dese ya, tappaese ya Ahie / addhAsamae ceva, arUvI dasahA bhave // 6 // dharmAstikAyastaddezaH, tatpradezazcAkhyAtaH / adharmastasya dezazca, tatpradezazcAkhyAtaH // 5 // AkAzastasya dezazca, tatpradezazcAkhyAtaH / addhAsamayazcaiva, arUpiNo dazadhA bhaveyuH // 6 // padArthAnvayaH-dhammatthikAe-dharmAstikAya, taddese-dharmAstikAya kA deza, ya-aura, tappaesedharmAstikAya kA pradeza, Ahie-kahA gayA hai, ahamme-adharmAstikAya, tassa-usakA, dese-deza, uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 359] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ya-aura, tappaese-usakA pradeza, ya-punaH, Ahie-kahA gayA hai, AgAse-AkAzAstikAya, ya-aura, tassa-usakA, dese-deza, ya-tathA, tappaese-usakA pradeza, Ahie-kahA hai, addhAsamae-addhA-samaya arthAt kAla kA samaya, arUvI-arUpI dravya, dasahA-daza prakAra kA, bhave-hotA hai| mUlArtha-dharmAstikAya ke-1. skandha, 2. deza aura 3. pradeza tathA adharmAstikAya ke-4. skandha, 5. deza aura 6. pradeza evaM AkAzAstikAya ke-7. skandha, 8. deza aura 9. pradeza tathA 10. addhAsamaya-kAla-padArtha, isa taraha arUpI dravya ke dasa bheda hote haiN| TIkA-isa gAthA meM arUpI dravya ke dasa bhedoM kA digdarzana karAyA gayA hai| ajIva-tattva meM dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya tathA kAla, ye cAra arUpI dravya haiN| inameM se dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya, ina tInoM se pratyeka ke skandha, deza aura pradeza, aise tIna-tIna bheda hone se nau bheda hote haiM aura dasavAM kAla, isa prakAra kula dasa bheda hote haiN| nirvibhAga hone se kAla ke skandha, deza aura pradeza nahIM mAne jaate| yadyapi vartanAlakSaNa kAla ke bhI bhUta, bhaviSyat aura vartamAna aise tIna bheda mAne gae haiM, tathApi dharmAdharmAdi kI bhAMti ina samayoM kA ekIbhAva nahIM ho sakatA, kyoMki kAla meM pradeza-pracaya-rUpatA nahIM hai, isalie kAla tattva eka hI hai| ataH kAlatattva ke milane se kula dasa hI bheda arUpI dRvya ke mAne gae haiM tathA inake gati-sthiti Adi lakSaNoM kA varNana prastuta sUtra ke 28veM adhyayana meM ho cukA hai| 1. skandha-kisI bhI sampUrNa dravya ke pUrNa rUpa kA nAma skandha hai| 2. deza-skandha ke kisI eka kalpita vibhAga ko deza kahate haiN| 3. pradeza-skandha kA eka atyanta sUkSma avibhAjyAMza (jisakA aura koI vibhAga na ho sake) pradeza yA paramANu kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki vaha avibhAjya aMza apane skandha ke sAtha milA huA to pradeza kahalAtA hai aura skandha se pRthak hone para usakI paramANu saMjJA hotI hai| aba ukta dravyoM ke vibhAga kA kSetra se nirUpaNa karate haiM, tathA dhammAdhamme ya do ceva, logamittA viyAhiyA / logAloge ya AgAse, samae samayakhettie // 7 // dharmA'dharmoM ca dvau caiva, lokamAtrau vyAkhyAtau / loke'loke cAkAzaH, samayaH samayakSetrikaH // 7 // padArthAnvayaH-dhammAdhamme ya-dharma aura adharma, do ceva-donoM hI, logamittA-lokamAtra-pramANa, viyAhiyA-kathana kie gae haiM, logAloge ya-loka aura aloka pramANa, AgAse-AkAza hai-parantu samae-samaya, samayakhettie-samayakSetrika hai| ___ mUlArtha-dharmAstikAya aura adharmAstikAya ina donoM ko lokapramANa kahA gayA hai, tathA AkAza loka aura aloka ubhaya-pramANa hai, parantu samaya arthAt kAla samaya-kSetrika arthAt ar3hAI-dvIpa-pramANa hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [360] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-prastuta gAthA meM kSetra kI dRSTi se ajIva-tattva ke arUpI dravyoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| yathA-dharmAstikAya aura adharmAstikAya kA kSetra lokapramANa hai, AkAzAstikAya kI sattA sampUrNa loka aura aloka donoM meM hai, tathA kAla kA kSetra ar3hAI-dvIpa-pramANa hai| zAstrakAroM ne manuSya-kSetra ko ar3hAI-dvIpa meM parigaNita kiyA hai| isI kSetra meM sUrya aura candramA Adi ke bhramaNa se, samaya se lekara palyopama evaM sAgaropama Adi ke pramANa kA nizcaya kiyA jAtA hai, ataeva samaya-vibhAga ko samaya-kSetrika mAnA gayA hai aura jo ar3hAI-dvIpa se bAhya kSetra haiM unameM bhI samaya kA nirNaya samaya-kSetra se hI kiyA jAtA hai, kyoMki dravya-kAla samaya-vibhAgAdi se hI utpanna hotA hai| . sArAMza yaha hai ki kAla-dravya kA kSetra ar3hAI-dvIpa paryanta hI svIkAra kiyA gayA hai| kAla kI sarva gaNanA samayakSetra (manuSyakSetra) se hI kI jAtI hai| aba kAla se ajIva-dravya ke arUpI vibhAga ke viSaya meM kahate haiM dhammAdhammAgAsA, tinni vi ee aNAiyA / apajjavasiyA ceva, savvaddhaM tu viyAhiyA // 8 // dharmA'dharmA''kAzAni, trINyapyetAnyanAdIni / aparyavasitAni caiva, sarvAddhaM tu vyAkhyAtAni // 8 // padArthAnvayaH-dhammAdhammAgAsA-dharma, adharma aura AkAza, ee-ye, tinni vi-tInoM hI, aNAiyA-anAdi, apajjavasiyA-aparyavasita haiM, savvaddhaM-sarva kAla meM, viyAhiyA-aise tIrthaMkaroM ne kahA hai| mUlArtha-tIrthaMkaroM ne kahA hai ki dharma, adharma aura AkAza, ye tInoM hI dravya sarva kAla meM anAdi aura aparyavasita-apane svabhAva ko na chor3ane vAle mAne gae haiN| TIkA-dharma, adharma aura AkAza, ye tInoM hI arUpI dravya anAdi aura anta-rahita haiN| tAtparya yaha hai ki na to inakI koI Adi hai aura na hI ant| parantu yaha kathana kAla kI apekSA se hai, paryAya kI vA kSetra kI apekSA se nhiiN| isa gAthA meM sarvatra liMga kA vyatyaya kiyA huA hai| aba kAla ke viSaya meM kahate haiM samae vi saMtaI pappa, evameva viyAhie / AesaM pappa sAie, sapajjavasie vi ya // 9 // samayo'pi saMtatiM prApya, evameva vyAkhyAtaH / ___AdezaM prApya sAdikaH, saparyavasito'pi ca // 9 // padArthAnvayaH-samae vi-samaya bhI, saMtaI-santati kI, pappa-apekSA se, evameva-usI prakAra anAdi aparyavasita, viyAhie-kathana kiyA hai aura, AesaM pappa-Adeza kI apekSA se, sAie-sAdi, sapajjavasie-saparyavasita hai, ca-punararthaka hai aura, avi-samuccaya meM hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [361] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlArtha-santati arthAt pravAha kI apekSA se, samaya anAdi-aparyavasita arthAt anAdi ananta hai aura Adeza kI apekSA se saparyavasita arthAt sAdi-sAnta bhI kahA gayA hai| ___TIkA-santati arthAt pravAha kI apekSA se samaya anAdi-ananta hai, kyoMki samaya kI utpatti nahIM hotI hai aura utpatti se rahita hone se vaha anAdi-Adi-zUnya, ananta-anta-zUnya, svataH siddha ho jAtA hai| tAtparya yaha hai ki jaba hama pravAha ko dekhate hue samaya ke Adi kI khoja karate haiM taba usakA Arambhika chora upalabdha nahIM hotA, tathA isI prakAra usakA paryavasAna bhI dekhane meM nahIM AtA, isalie pravAha kI apekSA se samaya ko anAdi-ananta mAnA gayA hai, parantu kArya vizeSa kI apekSA se vaha sAdi-sAnta arthAta Adi aura anta vAlA hai| jaise ki-kisI kulAla ne amuka samaya meM ghaTa-nirmANarUpa kArya kA Arambha kiyA to Arambha kI apekSA se vaha sAdi arthAt Adisahita ThaharatA hai aura ghaTanirmANa kI samApti para usakA anta ho jAtA hai, isalie Adeza arthAt kArya kI dRSTi se samaya ko sAdi-sAnta svIkAra kiyA gayA hai| samaya kI sAdi-sAntatA kA loka meM bhI nirantara vyavahAra hotA rahatA hai| yathA-kisI zikSaka ne apane vidyArthI ko par3hane kA samaya dasa baje kA diyA hai aura vaha vidyArthI gyAraha baje pahuMcatA hai, taba usase zikSaka kahatA hai ki "vatsa ! tumhArA samaya to samApta ho cukA hai, aba to dUsaroM kA samaya Arambha ho gayA hai| ityAdi sArvajanika vyavahAra se samaya kI sAdi-sAntatA bhI mAnI gaI hai| sArAMza yaha hai ki pravAha kI ora dRSTi DAleM, taba to samaya ke Adi aura anta donoM kA hI kucha patA nahIM lagatA, parantu nAnAvidha kAryoM ke Arambha aura samApti ko dekhate hue samaya kI utpatti aura vinAza donoM hI dRSTigocara hote haiM, isalie usako sAdi-sAnta kahA gayA hai| ___isa prakAra dravya-kSetra aura kAla se arUpI dravya kA nirUpaNa kiyA gayA hai, parantu bhAva se sabhI dravya varNa, rasa, gandha aura sparza se rahita haiM, isalie arUpI arthAt amUrta haiM tathA bhAva se inakA nirUpaNa karane para bhI inake paryAyoM ke pratyakSa na hone se unakA anubhava honA atIva kaThina hai, isalie bhAva-sambandhI nirUpaNa ko kevala anumAnagocara hone se chor3a diyA gayA hai| aba krama-prApta rUpI ajIva-dravya kA nirUpaNa karate haiM, yathA khaMdhA ya khaMdhadesA ya, tappaesA taheva ya / paramANuNo ya boddhavvA, rUviNo ya cauvvihA // 10 // - skandhAzca skandhadezAzca, tatpradezAstathaiva ca / paramANavazca boddhavyAH, rUpiNazca caturvidhAH // 10 // padArthAnvayaH-khaMdhA-skaMdha, ya-aura, khaMdhadesA-skandha kA deza, ya-tathA, taheva-usI prakAra, tappaesA-skandha ke pradeza, ya-aura, paramANuNo-paramANu-pudgala, ya-punaH isI prakAra, rUviNo-rUpI dravya ke, cauvvihA-cAra bheda, boddhavvA-jAnane caahieN| mUlArtha-rUpI dravya ke skandha, deza, pradeza aura paramANu ye cAra bheda haiN| TIkA-prastuta gAthA meM rUpI dravya ke bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| jisameM varNa, rasa, gandha aura sparzAdi kI upalabdhi hotI ho vaha rUpI dravya hai| pudgala rUpI arthAt mUrta-dravya hai, kyoMki usameM uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [362] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ukta varNa-rasAdi guNoM kI upalabdhi hotI hai| rUpI dravya ke cAra bheda haiM-1. skandha, 2. skandha kA deza, 3. skandha kA pradeza aura 4. prmaannu| isa prakAra se pudgala-dravya cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai| 1. skandha-paramANu-pracaya arthAt paramANuoM ke samUha ko skandha kahate haiN| 2. deza-skandha ke kisI amuka kalpita vibhAga kA nAma deza hai| 3. pradeza-skandha ke niraMza arthAt avibhAjya aMza ko, jo ki apane skandha se pRthak na huA ho use pradeza kahate haiN| 4. paramANu-skandha ke pRthak hue niraMza bhAga kI paramANu saMjJA hai aura saMkSepa se to rUpI dravya arthAt pudgala ke skandha aura paramANu ye do hI bheda haiM, kyoMki deza aura pradeza ina donoM kA skandha meM hI antarbhAva ho jAtA hai| aba skandha aura paramANu kA lakSaNa-varNana karate haiM, yathA egatteNa puhutteNa, . khaMdhA ya paramANu ya / loegadese loe ya, bhaiyavvA te u khettao / ___etto kAlavibhAgaM tu, tesiM vucchaM cauvvihaM // 11 // ekatvena pRthaktvena, skandhAzca paramANavazca / lokaikadeze loke ca, bhajanIyAste tu kSetrataH / itaH kAlavibhAgaM tu, teSAM vakSye caturvidham // 11 // - padArthAnvayaH-egatteNa-paramANuoM ke ekatva se arthAt milane se, khaMdhA-skandha hotA hai, ya-aura, puhutteNa-pRthak-pRthak hone se unakI, paramANu-paramANu saMjJA ho jAtI hai, loegadese-loka ke ekadeza meM, ya-tathA, loe-loka meM, te-ve skandha aura paramANu, u-vitarka artha meM hai, khettao-kSetra se, bhaiyavvA-bhajanApUrvaka rahate haiM, etto-isake anantara, kAlavibhAgaM-kAlavibhAga ke viSaya meM, tesiM-una skandha aura paramANuoM kA, cauvvihaM-cAra prakAra se, vucchaM-nirUpaNa kruuNgaa| - mUlArtha-dravya kI apekSA se paramANuoM ke paraspara milane se skandha hotA hai tathA bhinna-bhinna hone se unako paramANu kahate haiN| kSetra kI apekSA se skandha aura paramANu, loka ke eka deza meM aura sampUrNa loka meM bhajanA se rahate haiM, arthAt rahate bhI haiM aura nahIM bhii| isake anantara aba kAla kI apekSA se skandha aura paramANu ke cAra bheda batalAte haiN| TIkA-isa sArddha gAthA meM skandha aura paramANu kA dravya se svarUpa arthAt lakSaNa varNana karane ke sAtha-sAtha unakI kSetrasthiti kA bhI varNana kara diyA gayA hai| isake atirikta inakI kAla-sthiti ke varNana kI pratijJA bhI kI gaI hai| jaba aneka pudgala arthAt paramANu ekatrita hokara Apasa meM viziSTa prakAra se mila jAte haiM, taba unakI skandha saMjJA hotI hai aura jaba ve eka dUsare se pRthak hote haiM, taba unako paramANu kahate haiN| jaise bahuta se patroM ke viziSTa saMcaya ko pustaka kA nAma diyA jAtA hai aura alaga-alaga rahane se unakI patra saMjJA hotI hai| tAtparya yaha hai ki patroM ke saMcaya se pustaka aura pRthak-pRthak hone se patra, ye do saMjJAeM jaise bana jAtI haiM, isI prakAra skandha aura paramANu ke viSaya meM samajha lenA caahie| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [363] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSetra kI apekSA se skandha aura paramANu kI sthiti kA vicAra kareM to loka ke eka pradeza se lekara asaMkhyAta pradezoM paryanta skandha aura paramANu ke viSaya meM bhajanA hai, arthAt loka ke eka AkAzapradeza para eka paramANu to rahatA hI hai, parantu skandha ke lie koI niyama nahIM hai, vaha skandha AkAza ke eka pradeza para rahatA bhI hai aura nahIM bhI rhtaa| kAraNa yaha hai ki skandha eka pradeza para bhI rahatA hai aura do para bhI raha sakatA hai, tathA saMkhyAta aura asaMkhyAta pradezoM para bhI usakI sthiti ho sakatI hai, athavA sarva loka meM bhI vaha sthiti kara sakatA hai| isa prakAra skandha aura paramANu kA dravya se lakSaNa aura kSetra se sthiti kA varNana karane ke anantara aba kAla kI apekSA se unake cAra bheda varNana karane kI zAstrakAra pratijJA karate haiM, jaisA ki Upara gAthA ke ardhAMza meM batalAyA gayA hai| yaha gAthA SaTpAda gAthA ke nAma se prasiddha hai, arthAt isake cha: pAda haiN| gAthA kA lakSaNa batalAte hue anyatra likhA hai ki viSamAkSarapAdaM vA pAdairasamaM dazadharmavat / taMtre'smin padasiddhaM gAtheti tatpaNDitai yam // isakA artha sugama hai| daza prakAra ke jIva dharma kA ArAdhana nahIM kara skte| yathA mattaH pramatta unmattaH, zrAntaH kruddho bubhukSitaH / tvaramANazca bhIruzca, lubdhaH kAmI ca te daza // naze meM cUra, pAgala, bhUtapretAdi kI bAdhA se yukta, thakA huA, krodhI, bhUkhA, jaldI macAne vAlA, Darapoka, lobhI aura kAmI, ye dasa vyakti dharma kI ArAdhanA nahIM kara sakate haiN| ___aba pratijJAta viSaya, arthAt kAla kI apekSA se skandha aura paramANu ke cAra bhedoM kA nirUpaNa karate haiM, yathA saMtaI pappa te'NAI, apajjavasiyA vi ya / ThiiM paDucca sAIyA, sapajjavasiyA vi ya // 12 // santatiM prApya te'nAdayaH, aparyavasitA api ca / sthitiM pratItya sAdikAH, saparyavasitA api ca // 12 // padArthAnvayaH-saMtaiM-saMtati kI, pappa-apekSA se, te-ve-skandhAdi, aNAI-anAdi haiM, ya-aura, apajjavasiyA-aparyavasita haiM, kintu, ThiiM-sthiti kI, paDucca-apekSA se, sAIyA-sAdi aura, sapajjavasiyA-saparyavasita arthAt paryavasAna vAle haiN| mUlArtha-skandha aura paramANu santati-paramparA arthAt pravAha kI apekSA se anAdi aura aparyavasita arthAt ananta haiM, parantu sthiti kI apekSA se ve sAdi aura saparyavasAna arthAt anta vAle haiN| TIkA-skandha aura paramANuoM kI santati arthAt paramparA anAdikAla se calI A rahI hai aura isI prakAra calatI hI rahegI, isalie pravAha kI apekSA se paramANu anAdi aura ananta kahe jAte haiM, uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [364] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt na to inakA Adi hai aura na anta hii| sthiti aura rUpAntara hone kI apekSA se ye sAdi-sAnta haiM, arthAt inakA Arambha bhI hai aura samApti bhii| jaise ki kisI samaya para paramANuoM ke saMghAta se skandha kI utpatti huI aura usake bAda usakI sthiti para vicAra kiyA gayA, taba isa apekSA se vaha sAdi aura sAnta pratIta hotA hai| yadi dUsare sarala zabdoM meM kaheM to ye skandhAdi kisI dRSTi se anAdi-ananta haiM aura kisI apekSA se sAdi-sAnta kahe jAte haiN| aba inakI sthiti ke sambandha meM kahate haiM, yathA asaMkhakAlamakkosaM, ikkaM samayaM jahannayaM / ajIvANa ya rUvINaM, ThiI esA viyAhiyA // 13 // asaGkhyakAlamutkRSTA, eka samayaM jaghanyakA / ajIvAnAJca rUpiNAM, sthitireSA vyAkhyAtA // 13 // padArthAnvayaH-asaMkhakAlaM-asaMkhyAtakAla kI, ukkosaM-utkRSTa aura, jahannayaM-jaghanya, ikkaM samayaM-eka samaya-pramANa, esA-yaha, ThiI-sthiti, rUvINaM-rUpI, ajIvANa-ajIva-dravyoM kI, viyAhiyA-pratipAdana kI gaI hai, ya-pAdapUrti ke lie hai| mUlArtha-rUpI ajIva-dravya kI utkRSTa sthiti asaMkhyAta kAla kI aura jaghanya eka samaya kI kahI gaI hai| ___TIkA-skandha aura paramANu ko kAla-sApekSya sthiti se sAdi-sAnta mAnA gayA hai, isalie prastuta gAthA meM paramANu kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA varNana kiyA gayA hai| paramANu aura skandha kI jaghanya sthiti to eka samaya kI hai aura utkRSTa sthiti asaMkhyAta kAla kI pratipAdita kI gaI hai| isa kathana kA tAtparya yaha hai ki paramANu yA skandha kisI eka vivakSita sthAna para sthiti kareM to unakA vaha sthiti-kAla nyUna se nyUna eka samaya kA aura adhika se adhika asaMkhyAta kAla kA hotA hai| isake anantara unako kisI na kisI nimitta ko pAkara vahAM se avazya alaga honA par3atA hai| phira unakI dUsarI sthiti cAhe usI kSetra meM ho athavA kisI kSetrAntara meM ho| isa prakAra skandha aura paramANu kI kAlasApekSya sthiti kA varNana kiyA gayA hai, aba isI ke antargata antara-dvAra arthAt pudgala ke antara-sthiti-dvAra kA varNana karate haiM, yathA aNaMtakAlamukkosaM, ikkaM samayaM . jahannayaM / . ajIvANa ya rUvINaM, aMtareyaM viyAhiyaM // 14 // anantakAlamutkRSTam, ekaM samayaM jaghanyakam / ajIvAnAJca rUpiNAm, antaramidaM vyAkhyAtam // 14 // padArthAnvayaH-ukkosaM-utkRSTa, aNaMtakAlaM-anantakAla, jahannayaM-jaghanya, ikka-eka, samaya-samaya, rUvINaM-rUpI-mUrta, ajIvANa-ajIva-dravya kA, aMtareyaM-yaha antara, viyAhiyaM-tIrthaMkaroM ne kahA hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [365] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlArtha-rUpI ajIva-dravya kA jaghanya antara eka samaya kA aura utkRSTa antara ananta kAla kA tIrthaMkaroM ne kathana kiyA hai| TIkA-isa gAthA meM paramANu Adi ke viSaya meM kAla-kRt antara kA varNana kiyA gayA hai| ziSya ne pUchA hai ki paramANu athavA skandha kisI vivakSita AkAza-pradeza meM sthita hue kisI nimittavazAt yadi vahAM se cala par3e to usake bAda vaha paramANu yA skandha phira usa AkAza-pradeza meM kaba taka vApasa A sakatA hai? isa para guru kahate haiM ki nyUna to eka samaya ke pazcAt aura adhika se adhika ananta-kAla ke pazcAt ve usa AkAza-pradeza para vApasa A jAte haiN| yaha antara-kAlamAna jaghanya aura utkRSTa hai, madhyama antara-kAla to AvalikA se lekara saMkhyAta aura asaMkhyAta-kAla-paryanta mAnA gayA hai| aba bhAva se inakA nirUpaNa karate haiM, yathA vaNNao gaMdhao ceva, rasao phAsao tahA / / saMThANao ya vinneo, pariNAmo tesiM paMcahA // 15 // varNato gandhatazcaiva, rasataH sparzatastathA / saMsthAnatazca vijJeyaH, pariNAmasteSAM paJcadhA // 15 // padArthAnvayaH-vaNNao-varNa se, gaMdhao-gandha se, ca-aura, eva-nizcaya meM, rasao-rasa se, tahA-tathA, phAsao-sparza se, ya-aura, saMThANao-saMsthAna se, tesiM-unakA, paMcahA-pAMca prakAra kA, pariNAmo-pariNAma arthAt svabhAva, vinneo-jAnanA caahie| mUlArtha-skandha aura paramANu kA varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna arthAt AkRti se pAMca prakAra kA svarUpa athavA svabhAva jAnanA cAhie, tAtparya yaha hai ki varNa, rasa, gandha, sparza aura saMsthAna kI apekSA se inake pAMca bheda haiN| TIkA-rUpI ajIva dravyoM kI anubhUti varNa, rasa, gandhAdi ke dvArA hI hotI hai| ye rUpI dravya ke asAdhAraNa dharma haiM aura inhIM se vaha apane svarUpa meM sthita aura nija svabhAva se pariNata ho rahA hai| ye guNa paramANu meM sadaiva vidyamAna rahate haiM, tathA vaha rUpI dravya bhI kabhI inase pRthak nahIM ho sktaa| kAraNa yaha hai ki padArtha apane svAbhAvika guNa kA kabhI parityAga nahIM krtaa| yadi kara de, to usakA padArthatva hI naSTa ho jaae| jaise ki suvarNa kA svAbhAvika guNa pItatA hai, yadi usakA yaha guNa naSTa ho jAe, athavA svarNa apane pIta guNa kA parityAga kara de, to usakA svarUpa hI naSTa ho jAtA hai| isalie ye varNa-rasa-gandhAdi pudgala ke sadaiva sAtha meM rahane vAle guNa haiM aura inhIM ke dvArA pudgala-dravya kI svabhAva-pariNati kI upalabdhi hotI hai| aba ukta varNAdi guNoM meM se pratyeka guNa ke avAntara bhedoM kA varNana karate haiM, yathA vaNNao pariNayA je u, paMcahA te pakittiyA / kiNhA nIlA ya lohiyA, hAliddA sukkilA tahA // 16 // varNataH pariNatA ye tu, paJcadhA te prakIrtitAH / . kRSNA nIlAzca lohitAH, hAridrAH zuklAstathA // 16 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [366] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH - vaNNao-varNa se, pariNayA - pariNata, je - jo- pudgala haiM, te-ve, paMcahA - pAMca prakAra ke, pakittiyA - kahe gae haiM, yathA- kiNhA-kRSNa, nIlA nIla, ya-aura, lohiyA - lohita arthAt lAla, hAliddA'hAridra arthAt pIlA, tahA - tathA, sukkilA - zukla arthAt sapheda, u-pAdapUrti meM hai| mUlArtha - pudgaloM kI varNa se jo pariNati hotI hai, usake pAMca bheda kahe gae haiM, yathA - kAlA, nIlA, lAla, pIlA aura zveta / TIkA - isa gAthA meM varNa arthAt raMga ke avAntara bhedoM kA varNana kiyA gayA hai| varNa ke pAMca bheda kathana kie gae haiM-1. kRSNa arthAt kajjala ke samAna kAlA, 2. nIlA arthAt nIla ke sadRza, 3. lohita arthAt hiMgula ke samAna lAla, 4. hAridra arthAt haldI ke samAna pIlA aura 5. zukla - zaMkha ke sadRza shvet| tAtparya yaha hai ki ina pAMcoM varNoM ke rUpa meM pudgala dravya pariNata ho rahA hai| aba gandha ke viSaya meM kahate haiM gaMdhao pariNayA je u, duvihA te viyAhiyA / subbhigaMdhapariNAmA, dubbhigaMdhA taheva ya // 17 // gandhataH pariNatA ye tu dvividhAste vyAkhyAtAH / surabhigandhapariNAmAH, durgandhAstathaiva ca // 17 // padArthAnvayaH - gaMdhao - gandha meM, pariNayA - pariNata, je - jo pudgala hote haiM, te-ve, duvihA- do prakAra ke, viyAhiyA - kathana kie gae haiM, subbhigaMdha - sugaMdhi meM, pariNAmA pariNata hue, ya-phira, taheva - usI prakAra, dubbhigandhA - durgandha meM pariNata hone vAle / mUlArtha- gandha meM pariNata hone vAle pudgaloM kI do prakAra kI pariNati hotI hai - sugandharUpa meM aura durgandharUpa meN| TIkA- gandharUpa meM pariNata hone vAle pudgaloM ke do bheda pratipAdana kie gae haiM-surabhigandha arthAt sundara gandha zrIkhaNDa - candanAdi jaisA, durgandhayukta lahazuna Adi ke samAna gandha vaalaa| tAtparya yaha hai ki gandha ke sugandha aura durgandha, isa prakAra do bheda haiN| jaise pudgala meM pAMca varNa rahate haiM, usI prakAra do prakAra kI gandha bhI rahatI hai| aba rasa ke viSaya meM kahate haiM rasao pariNayA je u, paMcahA te pakittiyA / tittakaDuyakasAyA, aMbilA mahurA tahA // 18 // rasataH pariNatA ye tu paJcadhA te prakIrtitAH / tiktakaTuka-kaSAyAH, amlA madhurAstathA // 18 // padArthAnvayaH - rasao - rasa rUpa meM, je- jo pudgala, pariNayA-pariNata hote haiM, te-ve, paMcahA - pAMca prakAra ke, pakittiyA-pratipAdana kie gae haiM, titta- tIkhA, kaDuya-kaTuka, kasAyA- kasailA, aMbilA-khaTTA, tahA-tathA, mahurA - madhura, u-pAdapUrti meM hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 367 ] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlArtha-rasarUpa meM pariNata hone vAle pudgala-dravya ke pAMca bheda kahe gae haiM, yathA-tIkhA, kar3avA, kasailA, khaTTA aura miitthaa| TIkA-rasa-pariNati meM pudgala-dravya pAMca prakAra se pariNata hotA hai| yadi sarala zabdoM meM kaheM to pudgala meM jo rasa vidyamAna hai usake tikta, kaTu, kaSAya, amla aura madhura, isa prakAra pAMca bheda haiN| 1. mirca ke samAna tIkSNa, 2. nIma ke tulya kar3akA, 3. harItakI Adi ke sadRza kasailA, 4. nimbU Adi ke samAna khaTTA aura 5. mizrI Adi ke tulya miitthaa| ye pAMca bheda rasa ke haiM, arthAt pudgaloM meM ye pAMca rasa hote haiN| aba sparzaviSayaka varNana karate haiM, yathA phAsao pariNayA je u, aTThahA te pakittiyA / kakkhaDA mauyA ceva, garuyA lahuyA tahA // 19 // sIyA uNhA ya niddhA ya, tahA lukkhA ya AhiyA / iya phAsapariNayA ee, puggalA samudAhiyA // 20 // sparzataH pariNatA ye tu, aSTadhA te prakIrtitAH / karkazA mRdukAzcaiva, gurukA laghukAstathA // 19 // zItA uSNAzca snigdhAzca, tathA rUkSAzcAkhyAtAH / iti sparzapariNatA ete, pudgalAH samudAhRtAH // 20 // padArthAnvayaH-phAsao-sparza se, je-jo pudgala, u-pAdapUrti meM hai, pariNayA-pariNata hone vAle haiM, te-ve, aTTahA-ATha prakAra ke, pakittiyA-kathana kie gae haiM, yathA, kakkhaDA-karkaza-kaThora, mauyA-mRdu-komala, garuyA-guru, ca-aura, lahuyA-laghu, eva-nizcaya meM, sIyA-zItala, uNhA-uSNa, ya-aura, niddhA-snigdha, tahA-tathA, lukkhA -rUkSa, AhiyA-kahe haiM, iya-isa prakAra, phAsapariNayA-sparzarUpa se pariNata hue, ee-ye, puggalA-pudgala-skandha aura paramANurUpa, samudAhiyA-samyak prakAra se kahe gae haiN| __mUlArtha-sparzarUpa meM pariNata hone vAle pudgaloM ke ATha bheda kahe gae haiM, yathA-karkaza, mRdu, guru, laghu, zIta, uSNa, snigdha aura rUkSA isa prakAra pudgaloM kI sparza-pariNati meM ATha prakAra ke sparza kahe gae haiN| ___TIkA-isa gAthA-yugma meM pudgaloM arthAt paramANuoM meM rahane vAle sparza ke ATha bhedoM kA ullekha kiyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki varNa, gandha aura rasa kI bhAMti pudgala-dravya meM jo sparza guNa vidyamAna hai, vaha ATha prakAra kA mAnA gayA hai| yathA-1. karkaza sparza-pASANa Adi ke sparza kI taraha kaThora. 2. mada sparza-navanIta Adi kI taraha atyanta komala. 3. garu-svarNAdi kI bhAMti garutAyakta-bhArI sparza, 4. lagha-tinake Adi kI taraha atyanta halakA. 5. zIta sparza-hima Adi ke talya atyanta zItala.6. uSNa sparza-agni ke sadaza atyanta garama.7. snigdha sparza-ghata-taila Adi kI bhAMti atyanta cikanA, aura 8. rUkSa sparza-bhasmAdi ke samAna atyanta ruukhaa| isa prakAra sparza guNa vAle pudgaloM meM ye ATha prakAra ke sparza hote haiN| pudgala kA lakSaNa hai pUrNa aura galita hone vAlA, arthAt jisameM pUrNatA uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 368 ] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura galanatA ye donoM dharma vidyamAna hoM usako pudgala kahate haiN| aba saMsthAna ke viSaya meM kahate haiM saMThANao pariNayA je u, paMcahA te pakittiyA / parimaMDalA ya vaTTA ya, tasA cauraMsamAyayA // 21 // saMsthAnataH pariNatA ye tu, paJcadhA te prakIrtitAH / parimaNDalAzca vRttAzca, vyastrAzcaturasrA AyatAH // 21 // padArthAnvayaH-saMThANao pariNayA-saMsthAna rUpa meM pariNata, je-jo pudgala haiM, te-ve, paMcahA-pAMca prakAra ke, pakittiyA-kahe gae haiM, parimaMDalA-parimaMDalAkAra, ya-aura, vaTTA-vRttAkAra, tasA-trikoNAkAra, cauraMsaM-catuSkoNa, ya-aura, AyayA-dIrgha, tu-prAgvat / mUlArtha-saMsthAna rUpa meM pariNata hone vAle pudgaloM ke pAMca bheda kathana kie gae haiM, yathA-parimaMDala, vRtta, trikoNa, catuSkoNa aura diirgh| TIkA-saMsthAna kA artha hai AkRti yA aakaarvishess| tAtparya yaha hai ki jisa AkAra meM skandha aura paramANu rahate haiM usa AkAravizeSa ko saMsthAna kahate haiN| usa saMsthAna yA AkRtivizeSa ke nimnalikhita pAMca bheda kathana kie gae haiM 1. parimaMDala-cUr3I ke samAna gola AkAra ko parimaMDala kahate haiN| 2. vRtta-geMda kI taraha vartulAkAra arthAt gola AkRti ko vRtta kahate haiN| 3. tryastra-isakA artha hai trikonnaakaar| 4. caturastra-cAra konoM vAlA arthAt caukI ke samAna AkRti vaalaa| 5. Ayata-lambA, rajjU ke sadRza AkAra vaalaa| isa prakAra saMsthAna kI apekSA se pudgala-dravya ke pAMca bheda hote haiM, tAtparya yaha hai ki inhIM saMsthAnoM ke rUpa meM pudgala-dravya kA avasthAna hai| . aba ina pUrvokta guNoM ke paraspara sambandha ke viSaya meM kahate haiM vaNNao je bhave kiNhe, bhaie se u gaMdhao / rasaoM phAsao ceva, bhaie saMThANaovi ya // 22 // . varNato yo bhavetkRSNaH, bhAjyaH sa tu gandhataH / rasataH sparzatazcaiva, bhAjyaH saMsthAnato'pi ca // 22 // padArthAnvayaH-vaNNao-varNa se, je-jo, kiNhe-kRSNa, bhave-hove, se-vaha, u-phira, gaMdhao-gandha se, bhaie-bhAjya hai, rasao-rasa se, ca-aura, phAsao-sparza se, ca-tathA, saMThANaovi-saMsthAna se bhI, bhaie-bhAjya hai, eva-nizcayArthaka hai| - mUlArtha-jo pudgala kRSNa varNa vAlA hai vaha gandha, rasa, sparza aura saMsthAna se bhI bhajanIya hotA hai, arthAt gandhAdi se bhI yukta hotA hai| TIkA-kRSNa varNa vAle pudgala meM-2 gaMdha, 5 rasa, 8 sparza aura 5 saMsthAna, isa prakAra bIsa guNoM uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 369] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI bhajanA hai| tAtparya yaha hai ki kRSNa varNa vAle pudgala padArtha meM do prakAra ke gandha meM se koI eka gandha avazya rahatI hai, tathA pAMca rasoM meM se koI eka rasa bhI vidyamAna hogA hI evaM ATha prakAra ke sparzoM meM se koI do sparza bhI maujUda hoMge aura usakA pAMca prakAra ke saMsthAnoM meM se koI saMsthAna bhI avazya hogaa| isa prakAra kRSNa varNa se yukta ananta-pradezI pudgala-skandha meM gandhAdi. 20 guNoM kI bhajanA samajha lenI cAhie, arthAt ukta gandhAdi bIsa meM se koI eka yA do gandha, rasa, sparza aura saMsthAna to avazya hoNge| itanA dhyAna rahe ki eka hI pudgala meM sabhI rasa aura sabhI sparza, tathA sabhI saMsthAna eka hI samaya meM nahIM hote, kyoMki paraspara virodhI guNoM kI eka hI samaya meM eka adhikaraNa meM nirapekSa sthiti nahIM ho sktii| yathA eka hI kRSNa varNa ke pudgala-dravya meM acchI aura burI donoM hI gandha ho sakatI haiM, arthAt kAle raMga kA pudgala-dravya sugandhamaya bhI ho sakatA aura durgandhamaya bhI, parantu eka hI samaya meM eka hI rUpa se vaha sugandhamaya bhI ho tathA durgandha vAlA bhI ho, aisA nahIM ho sktaa| isI prakAra rasa, sparza aura saMsthAnAdi ke viSaya meM bhI samajha lenA caahie| taba isa sAre kathana kA abhiprAya yaha huA ki jahAM para varNa hai vahAM para gandha, rasa, sparza aura saMsthAnAdi kI bhI bhajanA hai, arthAt samuccayarUpa se kRSNa varNa ke pudgala-skandha meM-2 gandha, 5 rasa, 8 sparza aura 5 saMsthAna, aise 20 guNoM yA boloM kI apekSita sthiti samajhanI caahie| aba nIla vAle varNa pudgala ke viSaya meM kahate haiM, yathA vaNNao je bhave nIle, bhaie se u gaMdhao / rasao phAsao ceva, bhaie saMThANaovi ya // 23 // varNato yo bhavennIlaH, bhAjyaH sa tu gandhataH / rasataH sparzatazcaiva, bhAjyaH saMsthAnato'pi ca // 23 // padArthAnvayaH-vaNNao-varNa se, je-jo, nIle-nIlA, bhave-hove, se-vaha, u-phira, bhaie-bhAjya hai, gaMdhao-gandha se, rasao-rasa se, ca-aura, phAsao-sparza se, ya-tathA, saMThANaovi-saMsthAna se bhI, bhaie-bhAjya hai, eva-prAgvat / mUlArtha-jo pudgala varNa se nIla hai vaha gandha, rasa, sparza aura saMsthAna se bhI yukta hai, arthAt nIla varNa vAle pudgala meM bhI-2 gandha, 5 rasa, 8 sparza aura 5 saMsthAnoM kI apekSita sthiti hotI hai| TIkA-yahAM para bhI kRSNa varNa kI bhAMti hI sArI vyavasthA samajha lenI caahie| aba raktavarNa pudgala ke viSaya meM kahate haiM, yathA vaNNao lohie' je u, bhaie se u gaMdhao / rasao phAsao ceva, bhaie saMThANaovi ya // 24 // varNato lohito yastu, bhAjyaH sa tu gandhataH / rasataH sparzatazcaiva, bhAjyaH saMsthAnato'pi ca // 24 // __uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [370] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH-vaNNao-varNa se, lohie-raktavarNa, je-jo pudgala hai, bhaie-bhAjya hai, se-vaha, u-phira, gaMdhao-gaMdha se, rasao-rasa se, ca-aura, phAsao-sparza se, ya-tathA, saMThANaovi-saMsthAna se bhI, bhaie-bhAjya hai| mUlArtha-jo pudgala lAla raMga vAlA hai vaha bhI gandha, rasa, sparza aura saMsthAna se yukta hai| tAtparya yaha hai ki lAla varNa ke pudgala meM gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI bhajanA hai, arthAt ye guNa usameM bhI apekSita sthiti meM vidyamAna rahate haiN| __ aba pIta varNa ke viSaya meM kahate haiM, yathA vaNNao pIyae je u, bhaie se u gaMdhao / rasao phAsao ceva, bhaie saMThANaovi ya // 25 // varNataH pIto yastu, bhAjyaH sa tu gandhataH / rasataH sparzatazcaiva, bhAjyaH, saMsthAnato'pi ca // 25 // padArthAnvayaH-vaNNao-varNa se, je-jo, pIyae-pItavarNa hai, se-vaha, u-phira, bhaie-bhAjya hai, gaMdhao-gandha se, rasao-rasa se, ca-aura, phAsao-sparza se, ya-tathA, saMThANaovi-saMsthAna se bhI, bhaie-bhAjya hai| mUlArtha-pIta varNa ke pudgala meM bhI-do gandha, pAMca rasa, ATha sparza aura pAMca saMsthAna hote haiN| tAtparya yaha hai ki yahAM para bhI kRSNa aura nIla varNa kI taraha 20 bola athavA guNoM kI vyavasthA samajha lenI caahie| aba zukla varNa ke viSaya meM kahate haiM vaNNao sukkile je u, bhaie se u gaMdhao / rasao phAsao ceva, bhaie saMThANaovi ya // 26 // . varNataH zuklo yastu, bhAjyaH sa tu gandhataH / rasataH sparzatazcaiva, bhAjyaH saMsthAnato'pi ca // 26 // padArthAnvayaH-vaNNao-varNa se, sukkile-zuklavarNa, je-jo pudgala-dravya hai, se-vaha, u-phira, gaMdhao-gaMdha se, rasao-rasa se, ca-aura, phAsao-sparza se, ya-tathA, saMThANaovi-saMsthAna se bhI, bhaie-bhAjya hai| mUlArtha-jo pudgala-skandha varNa se zveta varNa vAlA hai usameM bhI gandha, rasa, sparza aura saMsthAna arthAt AkRtivizeSa kI bhajanA hai, tAtparya yaha hai ki usa zveta raMga ke pudgala meM bhI gandhAdi 20 prakAra ke guNa rahate haiN| so isa prakAra pAMcoM vargoM ke kula milAkara 100 bola ho jAte haiN| aba dvitIya guNa (gandha ) ke viSaya meM kahate haiM gaMdhao je bhave sabbhI, bhaie se u vaNNao / rasao phAsao ceva, bhaie saMThANaovi ya // 27 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 371] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gandhato yo bhavet surabhiH, bhAjyaH sa tu varNataH / rasataH sparzatazcaiva, bhAjyaH saMsthAnato'pi ca // 27 // - padArthAnvayaH-gaMdhao-gandha se, je-jo, subbhI-sugandhi vAlA, bhave-hai, se-vaha, bhaie-bhAjya hai, vaNNao-varNa se, rasao-rasa se, ca-aura, phAsao-sparza se, ya-tathA, saMThANaovi-saMsthAna se bhI, bhaie-bhAjya hai| mUlArtha-jo pudgala sugandha vAlA hai vaha varNa se, rasa se, sparza se aura saMsthAna se bhI bhAjya hotA hai, arthAt varNAdi se yukta hotA hai| TIkA-sugandhayukta pudgala-skandha meM-pAMca varNa, ATha sparza, pAMca rasa aura pAMca saMsthAna, isa prakAra 23 boloM kI bhajanA hai, arthAt gandhayukta pudgala-skandha meM ina 23 guNoM kI yathAsambhava sthiti hotI hI hai| aba durgandha ke viSaya meM kahate haiM, yathA gaMdhao je bhave dubbhI, bhaie se u vnnnno| rasao phAsao ceva, bhaie saMThANaovi ya // 28 // gandhato yo bhavedurgandhaH, bhAjyaH sa tu varNataH / rasataH sparzatazcaiva, bhAjyaH saMsthAnato'pi ca // 28 // padArthAnvayaH-gaMdhao-gaMdha se, je-jo pudgala, dubbhI-durgandha vAlA, bhave-hai, bhaie-bhAjya hai, se-vaha, u-phira, vaNNao-varNa se, rasao-rasa se, ca-aura, phAsao-sparza se, ya-tathA, saMThANaovi-saMsthAna se bhI, bhaie-bhAjya hai, eva-avadhAraNArthaka hai, u-pAdapUrti meM hai| . mUlArtha-gandha se jo pudgala-skandha durgandhamaya hai vaha varNa se, rasa se, sparza se aura saMsthAna se bhI bhAjya hotA hai, arthAt usameM bhI ukta varNAdi kI apekSita sthiti rahatI hI hai| ___TIkA-sugandha kI taraha durgandhamaya pudgala meM bhI varNAdi 23 guNoM kI yathAsambhava sthiti hotI hai| isa prakAra sugandha aura durgandha ke kula 46 bheda hote haiM, arthAt 23 guNa sugandha ke aura 23 durgandha ke| aba rasa ke viSaya meM kahate haiM, yathA rasao tittae je u, bhaie se u vaNNao / gaMdhao phAsao ceva, bhaie saMThANaovi ya // 29 // rasatastikto yastu, bhAjyaH sa tu varNataH / gandhataH sparzatazcaiva, bhAjya: saMsthAnatopi ca // 29 // padArthAnvayaH-rasao-rasa se, je-jo, tittae-tikta hai, bhaie-bhAjya hai, se-vaha, u-phira, vaNNao-varNa se, gandhao-gandha se, ca-aura, phAsao-sparza se, ya-tathA, saMThANaovi-saMsthAna se bhI, bhaie-bhAjya hai, eva u-praagvt| mUlArtha-rasa se jo pudgala-skandha tikta hai vaha varNa, gandha, sparza aura saMsthAna se bhI bhajanAyukta hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [372] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-tikta rasa vAle pudgala-skandha meM-5 varNa, 2 gandha, 8 sparza aura 5 saMsthAna, isa prakAra bIsa boloM kI bhajanA hai| aba kaTuka rasa ke viSaya meM kahate haiM, yathA rasao kaDue je u, bhaie se u vaNNao / gaMdhao phAsao ceva, bhaie saMThANaovi ya // 30 // rasataH kaTuko yastu, bhAjyaH sa tu varNataH / gandhataH sparzatazcaiva, bhAjya: saMsthAnato'pi ca // 30 // padArthAnvayaH-rasao-rasa se, je-jo, kaDue-kaTu hai, bhaie-bhAjya hai, se-vaha, u-phira, vaNNao-varNa se, gaMdhao-gaMdha se, ca-aura, phAsao-sparza se, ya-tathA, saMThANaovi-saMsthAna se bhI, bhaie-bhAjya hai, eva u-praagvt| mUlArtha-jo pudgala-skandha rasa se kaTu hai vaha bhI varNa se, gandha se, sparza se aura saMsthAna se bhajanA-yukta hotA hai, arthAt usameM bhI ukta varNAdi bIsa guNa yathAsaMbhava sthita rahate haiN| aba kaSAya rasa ke sambandha meM kahate haiM, yathA rasao kasAe je u, bhaie se u vaNNao / gaMdhao phAsao ceva, bhaie saMThANaovi ya // 31 // rasataH kaSAyo yastu, bhAjyaH sa tu varNataH / - gandhataH sparzatazcaiva, bhAjya: saMsthAnato'pi ca // 31 // padArthAnvayaH-rasao-rasa se, je-jo, kasAe-kaSAya hai, bhaie-bhAjya hai, se-vaha, u-phira, vaNNao-varNa se, gaMdhao-gandha se, ca-aura, phAsao-sparza se, ya-tathA, saMThANaovi-saMsthAna se bhI, bhaie-bhAjya hai, eva u-praagvt| mUlArtha-jo pudgala-skandha rasa se kaSAya-rasa-yukta hai usameM bhI varNa, gaMdha, sparza aura saMsthAna kI yathAsaMbhava sthiti hotI hai| TIkA-tAtparya yaha hai ki kaSAya rasa vAle pudgala-dravya meM bhI varNAdi 20 boloM kI bhajanA hai| aba amla rasa ke viSaya meM kahate haiM. rasao aMbile je u, bhaie se u vaNNao / . gaMdhao phAsao ceva, bhaie saMThANaovi ya // 32 // rasataH amlo yastu , bhAjyaH sa tu varNataH / gandhataH sparzatazcaiva, bhAjya: saMsthAnato'pi ca // 32 // padArthAnvayaH-rasao-rasa se, je-jo, aMbile-amla arthAt khaya hai, se-vaha, u-phira, bhaie-bhAjya hai, vaNNao-varNa se, gaMdhao-gandha se, ca-aura, phAsao-sparza se, ya-tathA, saMThANaovi-saMsthAna se bhI, bhaie-bhAjya hai, eva u-praagvt| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [373 ] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlArtha-rasa se jo pudgala-skandha amla rasa vAlA hai vaha bhI varNa, gandha, sparza aura saMsthAna se bhajanAyukta hotA hai| TIkA-amla-rasa-yukta pudgala-skandha meM bhI-5 varNa, 2 gaMdha, 8 sparza aura 5 saMsthAna, aise bIsa boloM kI bhajanA samajha lenI caahie| aba madhura rasa ke viSaya meM kahate haiM rasao mahurae je u, bhaie se u vaNNao / gaMdhao phAsao ceva, bhaie saMThANaovi ya // 33 // . rasato madhuro yastu, bhAjyaH sa tu varNataH / gandhataH sparzatazcaiva, bhAjya: saMsthAnato'pi ca // 33 // padArthAnvayaH-rasao-rasa se, je-jo, mahurae-madhura hai, bhaie-bhAjya hai, se-vaha, u-phira, vaNNao-varNa se, gaMdhao-gandha se, ca-aura, phAsao-sparza se, ya-tathA, saMThANaovi-saMsthAna se bhI, bhaie-bhAjya hai, u eva-pUrva kI bhaaNti| ___ mUlArtha-jo pudgala-skandha rasa se madhura hai vaha varNa, gandha, sparza aura saMsthAna se bhI bhAjya arthAt bhajanAyukta hai| ____TIkA-madhura-rasa-yukta pudgala-skandha meM ukta varNAdi 20 guNoM kA bhI yathAsambhava sthAna hai, arthAt ve bhI usameM rahate haiM, isa prakAra ukta pAMcoM rasoM ke bhI 100 bola hote haiN| __aba ATha sparzoM ke viSaya meM varNana kA upakrama karate hue prathama karkaza sparza ke sambandha meM kahate haiM, yathA phAsao kakkhaDe je u, bhaie se u vaNNao / gaMdhao. rasao ceva, bhaie saMThANaovi ya // 34 // sparzataH karkazo yastu, bhAjyaH sa tu. varNataH / gandhato rasatazcaiva, bhAjyaH saMsthAnato'pi ca // 34 // padArthAnvayaH-phAsao-sparza se, je-jo pudgala, kakkhaDe-karkaza hai, bhaie-bhAjya hai, se-vaha, u-phira, vaNNao-varNa se, gaMdhao-gandha se, ca-aura, rasao-rasa se, ya-tathA, saMThANaovi-saMsthAna se bhI, bhaie-bhAjya hai, eva u-praagvt|| mUlArtha-sparza se jo pudagala-skandha karkaza arthAt kaThora sparza vAlA hai usameM varNa, gandha, rasa aura saMsthAna kI bhI bhajanA hotI hai| TIkA-karkaza sparza vAle pudgala-skandha meM bhI varNAdi kI bhAMti-5 varNa, 2 gandha, 5 rasa aura 5 saMsthAna, isa prakAra 17 boloM kI bhajanA samajha lenI caahie| aba mRdu sparza ke viSaya meM kahate haiM, yathA phAsao maue je u, bhaie se u vaNNao / . gaMdhao rasao ceva, bhaie saMThANaovi ya // 35 // ___ uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [374] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sparzato mRduko yastu, bhAjyaH sa tu varNataH / gandhato rasatazcaiva, bhAjyaH saMsthAnato'pi ca // 35 // padArthAnvayaH-phAsao-sparza se, je-jo, maue-mRdu hai, bhaie-bhAjya hai, se-vaha, u-phira, vaNNao-varNa se, gaMdhao-gaMdha se, ca-aura, rasao-rasa se, ya-tathA, saMThANaovi-saMsthAna se bhI, bhaie-bhAjya hai, eva u-inakA artha pahale kI taraha hI jAnanA caahie| . mUlArtha-sparza se jo pudgala-skandha mRdu arthAt komala sparza vAlA hai vaha varNa, gandha, rasa aura saMsthAna se bhI bhajanAyukta hai| TIkA-mRdu sparza vAle pudgala meM bhI varNAdi 17 guNoM kI bhajanA samajha lenI cAhie, arthAt mRdu sparza kI bhAMti ina guNoM kI bhI usameM yathAsaMbhava sthiti hotI hai| aba guru sparza ke viSaya meM kahate haiM phAsao gurue je. u, bhaie se u vaNNao / gaMdhao 'rasao ceva, bhaie saMThANaovi ya // 36 // sparzato guruko yastu, bhAjyaH sa tu varNataH / gandhao rasatazcaiva, bhAjya: saMsthAnato'pi ca // 36 // padArthAnvayaH-phAsao-sparza se, je-jo, gurue-guru hai, bhaie-bhAjya hai, se-vaha, u-phira, vaNNao-vaNa se, gaMdhao-gandha se, ca-aura, rasao-rasa se, ya-tathA, saMThANaovi-saMsthAna se bhI, bhaie-bhAjya hotA hai, u-ev-praagvt| mUlArtha-jo pudgala guru sparza vAlA hai vaha varNa, gandha, rasa aura saMsthAna se bhI bhajanAyukta hai, arthAt usameM varNAdi 17 guNoM kI yathAsaMbhava sthiti rahatI hai| aba laghu sparza ke sambandha meM kahate haiM..phAsao lahue je u, bhaie se u vaNNao / gaMdhao rasao ceva, bhaie saMThANaovi ya // 37 // sparzato laghuko yastu, bhAjyaH sa tu varNataH / gandhato rasatazcaiva, bhAjyaH saMsthAnato'pi ca // 37 // padArthAnvayaH-phAsao-sparza se, je-jo, lahue-laghu hai, se-vaha, u-phira, bhaie-bhAjya hai, vaNNao-varNa se, gaMdhao-gandha se, ca-aura, rasao-rasa se, ya-tathA, saMThANaovi-saMsthAna se bhI, bhaie-bhAjya hotA hai, eva u-puurvvt| . mUlArtha-sparza se jo pudgala laghu hai vaha varNa se, gandha se, rasa se, aura saMsthAna se bhI bhajanA vAlA hotA hai, arthAt varNAdi 17 boloM kI usameM bhI bhajanA hotI hai| aba zIta sparza ke viSaya meM kahate haiM uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 375] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM aljhayaNaM Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phAsao sIyae je u, bhaie se u vaNNao / gaMdhao rasao ceva, bhaie saMThANaovi ya // 38 // sparzataH zIto yastu, bhAjyaH sa tu varNataH / gandhato rasatazcaiva, bhAjyaH saMsthAnato'pi ca // 38 // padArthAnvayaH-phAsao-sparza se, je-jo pudgala, sIyae-zIta sparza vAlA hai, bhaie-bhAjya hai, se-vaha, u-phira, vaNNao-varNa se, gaMdhao-gaMdha se, ca-aura, rasao-rasa se, ya-tathA, saMThANaovi-saMsthAna se bhI, bhaie-bhAjya hai, u-ev-praagvt| mUlArtha-jo pudgala-skandha sparza meM zItala hai vaha bhI varNa, gandha, rasa tathA saMsthAna se bhajanAyukta hai| aba uSNa sparza ke sambandha meM kahate haiM, yathA phAsao uNhae je u, bhaie se u vaNNao / gaMdhao rasao ceva, bhaie saMThANaovi ya // 39 // sparzataH uSNo yastu, bhAjyaH sa tu varNataH / .. gandhato rasatazcaiva, bhAjyaH saMsthAnato'pi ca // 39 // padArthAnvayaH-phAsao-sparza se, je-jo, uNhae-uSNa hai, bhaie-bhAjya hai, se-vaha, u-phira, vaNNao-varNa se, gaMdhao-gandha se, ca-aura, rasao-rasa se, ya-tathA, saMThANaovi-saMsthAna se bhI, bhaie-bhAjya hai, ev-u-puurvvt| mUlArtha-jo pudgala-skandha sparza se uSNa hai vaha varNa, gandha, rasaM aura saMsthAna se bhI bhajanAyukta hotA hai aura saba kucha pUrvavat hI hai| aba snigdha sparza ke viSaya meM kahate haiM, yathA- . phAsao niddhae je u, bhaie se u vaNNao / gaMdhao rasao ceva, bhaie saMThANaovi ya // 40 // sparzataH snigdho yastu, bhAjyaH sa tu varNataH / gandhato rasatazcaiva, bhAjyaH saMsthAnato'pi ca // 40 // padArthAnvayaH-phAsao-sparza se, je-jo, niddhae-snigdha hai, bhaie-bhAjya hai, se-vaha, u-phira, vaNNao-varNa se, gaMdhao-gandha se, ca-aura, rasao-rasa se, ya-tathA, saMThANaovi-saMsthAna se bhI, bhaie-bhAjya hotA hai, eva u-praagvt| mUlArtha-jo pudagala-skandha snigdha sparza vAlA hai vaha varNa, gandha, rasa aura saMsthAna se bhI bhajanAyukta hai, arthAt usameM varNAdi 17 boloM kI bhajanA hotI hai| aba rUkSa sparza ke viSaya meM kahate haiM, yathA uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [376] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajhayaNaM Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phAsao lukkhae je u, bhaie se u vaNNao / gaMdhao. rasao ceva, bhaie saMThANaovi ya // 41 // . sparzato rUkSo yastu, bhAjyaH sa tu varNataH / gandhato rasatazcaiva, bhAjyaH saMsthAnato'pi ca // 41 // padArthAnvayaH-phAsao-sparza se, je-jo, lukkhae-rUkSa hai, bhaie-bhAjya hai, se-vaha, u-phira, vaNNao-varNa se, gaMdhao-gaMdha se, ca-aura, rasao-rasa se, ya-tathA, saMThANaovi-saMsthAna se bhI, bhaie-bhAjya hotA hai, u-eva-pAdapUrti ke lie haiN| mUlArtha-jo pudgala rUkSa sparza vAlA hai vaha varNa se, gandha se, rasa se tathA saMsthAna se bhI bhajanAyukta hai| TIkA-rUkSa sparza vAle pudgala-skandha meM varNAdi 17 guNoM kI bhI yathA-saMbhava sthiti hotI hai| isa prakAra sparza ke kula 136 bheda hote haiN| . aba saMsthAna ke viSaya meM kahate haiM, yathA parimaMDalasaMThANe, bhaie se u vaNNao / gaMdhao rasao ceva, bhaie se phAsaovi ya // 42 // parimaNDalasaMsthAnaH, bhAjyaH sa tu varNataH / gandhato rasatazcaiva, bhAjyaH sa sparzato'pi ca // 42 // . padArthAnvayaH-parimaMDalasaMThANe-parimaMDala-saMsthAna vAlA jo pudgala-skandha hai, se-vaha, bhaie-bhAjya hai, u-phira, vaNNao-varNa se, gaMdhao-gandha se, ca-aura, rasao-rasa se, ya-tathA, phAsaovi-sparza se bhI, bhaie-bhAjya hai, eva u-pAdapUrti ke lie hai| . mUlArtha-parimaMDala saMsthAna vAle pudgala-skandha meM-pAMca varNa, do gandha, pAMca rasa aura ATha sparza, isa prakAra bIsa guNoM kI bhajanA hotI hai| isakI vyAkhyA bhI pUrvavat hI jAna lenI caahie| . ... aba vRtta-saMsthAna ke viSaya meM kahate haiM. saMThANao bhave vaTTe, bhaie se u vaNNao / gaMdhao rasao ceva, bhaie se phAsaovi ya // 43 // saMsthAnato bhaved vRttaH, bhAjyaH sa tu varNataH / gandhato rasatazcaiva, bhAjyaH sa sparzato'pi ca // 43 // padArthAnvayaH-saMThANao-saMsthAna se jo, vaTTe-vRttAkAra se jo, bhave-ho, bhaie-bhAjya hai, se-vaha, u-phira, vaNNao-varNa se, gaMdhao-gaMdha se, ca-aura, rasao-rasa se, ya-tathA, phAsaovi-sparza se bhI, bhaie-bhAjya hai, eva u-pAdapUrtyarthaka haiN| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 377] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlArtha-jo pudgala-skandha saMsthAna se vRttAkAra arthAt golAkAra hai vaha varNa se, gandha se, rasa se tathA sparza se bhI bhajanAyukta hai, arthAt vRtta-saMsthAna vAle pudgala meM yathAsaMbhava ukta guNa bhI rahate haiN| zeSa vyAkhyA pUrvavat hI hai| aba trikoNa-saMsthAna ke viSaya meM kahate haiM saMThANao bhave taMse, bhaie se u vaNNao / gaMdhao rasao ceva, bhaie se phAsaovi ya // 44 // saMsthAnato bhavet tryastraH, bhAjyaH sa tu varNataH / gandhato rasatazcaiva, bhAjyaH sa sparzato'pi ca // 44 // padArthAnvayaH-saMThANao-saMsthAna se jo, taMse-trikoNa, bhave-ho, bhaie-bhAjya hai, se-vaha, u-phira, vaNNao-varNa se, gaMdhao-gaMdha se, ca-aura, rasao-rasa se, ya-tathA, phAsaovi-sparza se bhI, bhaie-bhAjya hai, ev-u-praagvt| mUlArtha-jo pudgala-skandha saMsthAna se trikoNa hai vaha varNa se, gandha se, rasa se tathA sparza se bhI bhajanAyukta hai, arthAt usameM varNa, rasa, gandhAdi bhI yathAsaMbhava rahate haiN| aba catuSkoNa-saMsthAna ke viSaya meM kahate haiM, yathA saMThANao je cauraMse, bhaie se u vaNNao / gaMdhao rasao ceva, bhaie se phAsao vi y|| 45 // saMsthAnato yazcaturastraH, bhAjyaH sa tu varNataH / gandhao rasatazcaiva, bhAjyaH sa sparzato'pi ca // .45 // padArthAnvayaH-saMThANao-saMsthAna se, je-jo, cauraMse-catuSkoNa hai, se-vaha, u-phira, vaNNao-varNa se, gaMdhao-gaMdha se, ca-aura, rasao-rasa se, ya-tathA, phAsaovi-sparza se bhI, bhaie-bhAjya hai, eva u-praagvt| mUlArtha-jo pudgala-skandha saMsthAna se catuSkoNa hotA hai vaha varNa, gandha, rasa aura sparza se bhI bhajanAyukta hai, arthAt usameM varNAdi ukta bIsa guNa bhI yathAsaMbhava rahate haiN| aba Ayata-saMsthAna ke sambandha meM kahate haiM je AyayasaMThANe, bhaie se u vaNNao / gaMdhao rasao ceva, bhaie se phAsao vi ya // 46 // ya AyatasaMsthAnaH, bhAjyaH sa tu varNataH / gandhato rasatazcaiva, bhAjyaH sa sparzato'pi ca // 46 // padArthAnvayaH-je-jo pudgala-skandha, AyayasaMThANe-Ayata-saMsthAna vAlA hai, bhaie-bhAjya hai, se-vaha, u-punaH, vaNNao-varNa se, gaMdhao-gaMdha se, ca-aura, rasao-rasa se, ya-tathA, phAsaovi-sparza se bhI, bhaie-bhAjya hai, eva u-praagvt| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 378] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlArtha-jo pudgala-skandha saMsthAna se Ayata arthAt dIrgha hai vaha varNa, gandha, rasa aura sparza se bhI bhajanAyukta hai| ____TIkA-dIrghAkAra meM pariNata hone vAle pudgala-skandha meM-5 varNa, 2 gandha, 5 rasa aura 8 sparza yathAsaMbhava vidyamAna hote haiN| jaise ki koI dIrghAkAra pudgala lAla varNa kA hotA hai, aura koI kAle varNa kA tathA kisI meM tikta rasa hotA hai aura kisI meM kaSAya rasa hotA hai| isI prakAra gandha aura sparzAdi ke viSaya meM bhI samajha lenA caahie| isa rIti se saMsthAna kI dRSTi se bhI pudgala-skandha ke 100 bheda hote haiN| isa prakAra varNa se lekara saMsthAna-paryanta ukta krama ke anusAra saba ke 482 bheda hote haiM, yathA-varNa ke 100, gandha ke 46, rasa ke 100, sparza ke 136 aura saMsthAna ke 100, kula milAkara 482 bhaMga bana jAte haiN| ___yahAM prajJApanA-sUtra ke vRttikAra kA sparza ke viSaya meM kucha matabheda hai| ve ATha sparzoM ke 184 bheda mAnate haiN| unake mata meM pratyeka sparza ke 23 bheda haiN| isa prakAra 2348184 bheda he| unakA kathana hai ki jo padagala karkaza sparza vAlA hai usameM 5 varNa. 2 gandha. 5 rasa.5 saMsthAna aura 6 sparza rahate haiM, isa prakAra karkaza sparza ke kula 23 bheda hue, kAraNa ki karkaza-sparza kA pratipakSI jo mRdu-sparza hai usako choDakara avaziSTa 6 sparzoM ke lie vahAM para koI pratibandhaka nahIM hai, arthAt avazi tibandhaka nahIM hai, arthAt avaziSTa chaoM sparza bhI vahAM para rahate haiN| isa bhAMti zIta-sparza meM usake virodhI uSNa-sparza ko chor3akara avaziSTa 6 sparza raheMge, ata: vRttikAra ke kathanAnusAra kula bheda 530 hote haiN| ___yahAM para itanA dhyAna avazya rakhanA cAhie ki vItarAga kA kathana to sadaiva satya aura mAnya hai, kintu jisa naya ke Azrita hokara jisa AcArya ne jisa tattva kA varNana kiyA hai vaha usa naya kI apekSA se usI prakAra mAnanA caahie| gItArtha ke lie usameM kisI prakAra kA vivAda nahIM hotaa| isalie sthUla-rUpa se yahAM para ukta bhaMgoM kA digdarzana karAyA gayA hai aura sUkSma vicAra se to tAratamya bhAva ko lekara inake ananta bheda ho sakate haiM, kAraNa ki pudgala-dravya kI pariNati bahuta vicitra hai, ataH Agama ke anusAra jo kathana ho vaha saba se adhika zraddheya hotA hai| __ TippaNI-prastuta adhyayana meM kucha eka vRttikAroM ne karkaza Adi ATha sparzoM ke 17-17 bheda aura kula 136 bheda banAe haiM. jabaki AcArya malayagiri ne prajJApanA satra ke pahale pada kI vyAkhyA karate hae ATha sparzoM ke 23 ri kula 184 bhedoM kA nirdeza kiyA hai| donoM ora saMkhyA meM itanA antara kyoM ? . . isa adhyayana kI sparzaviSayaka gAthAoM meM karkaza Adi ATha sparzoM ke jo 17-17 bheda kie haiM, unameM 5 varNa, 2 gandha, 5 rasa aura 5 saMsthAna, isa prakara 17-17 bheda aura kula 136 bheda vRttikAroM ne pradarzita kie haiM, una gAthAoM meM sparza kA ullekha nahIM kiyaa| upalakSaNa se phAsao zabda kA grahaNa ho jAtA hai kyoMki gAthA meM phAsao zabda aura jor3ane se chandobhaMga ho jAtA hai| jaise kisI eka varNa ko bhAjana banA kara zeSa cAra- varNoM ko pratipakSI banAyA jAtA hai, vaise hI una vRttikAroM ne saMbhava hai 8 sparzoM meM kisI eka ko bhAjana banAkara sAta sparzoM ko pratipakSI banA diyA ho| vastuta: sparza ke sandarbha meM pratipakSI eka hI hotA hai, sAta nhiiN| jaise ki karkaza kA pratipakSI mRdu, mRdu kA pratipakSI krksh| isI taraha guruM aura laghu, zIta aura uSNa, snigdha aura rUkSa ke sandarbha meM bhI jAnanA caahie| ataH gAthAoM meM phAsao zabda kA grahaNa adhyAhAra se kara lenA caahie| tabhI donoM ora kI saMkhyA meM ekarUpatA A sakatI hai| ataH 17-17 bhedoM ke sthAna para 23-23 bheda, kula 184 bheda hI sparza ke adhika susaMgata haiN| -saMpAdaka uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [379] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra rUpI ajIva-dravya kA saMkSepa se varNana karake aba usakA upasaMhAra tathA uttara viSaya kA upakrama karate hue zAstrakAra kahate haiM esA ajIvavibhattI, samAseNa viyAhiyA / itto jIvavibhattiM, vucchAmi aNupuvvaso // 47 // eSA'jIvavibhaktiH, samAsena vyAkhyAtA / ito jIvavibhaktiM, vakSyAmyAnupUrvyA // 47 // padArthAnvayaH-esA-yaha, ajIvavibhattI-ajIva-vibhakti arthAt ajIva-dravya kA vibhAga, samAseNa-saMkSepa se, viyAhiyA-kahA gayA hai, itto-isase Age, jIvavibhattiM-jIva-vibhakti ko, aNupuvvaso-anukrama se, vucchAmi-kahUMgA athavA kahatA huuN| . mUlArtha-yaha ajIva-dravya kA vibhAga maiMne saMkSepa se kaha diyA hai, aba isake anantara maiM kramapUrvaka jIva-dravya ke vibhAga ko kahUMgA yA kahatA huuN| TIkA-prastuta gAthA meM ajIva-dravya ke varNana kA upasaMhAra aura jIva-dravya ke varNana kA upakrama karane kI pratijJA karate hue sUtrakAra ne pratipAdya viSaya ke paurvAparya kA digdarzana karA diyA hai| AcArya kahate haiM ki ajIva-dravya aura usake bhedoM kA to maiMne saMkSepa se varNana kara diyA hai, aba isake anantara maiM jIva-dravya ke avAntara bhedoM kA varNana karatA huuN| yaha pratipAdya-viSayasambandhI pratijJA hai| sArAMza yaha hai ki saMkSepa se jIva aura ajIva ye do hI tattva haiM aura saba kucha inhIM donoM kA vistAramAtra hai| so ajIva-tattva kA varNana to ho cukA, aba jIva tattva kA varNana kiyA jAtA hai, ityaadi| ukta pratijJA ke anusAra aba jIva-tattva ke vibhAga kA varNana karate hue kahate haiM ki saMsAratthA ya siddhA ya, duvihA jIvA viyAhiyA / siddhA NegavihA vuttA, taM me kittayao suNa // 48 // saMsArasthAzca siddhAzca, dvividhA jIvA vyAkhyAtAH / siddhA anekAvidhA uktAH, tAn me kIrtayataH zrRNu // 48 // padArthAnbayaH-saMsAratthA-saMsAra meM rahane vAle, ya-aura, siddhA-siddhagati ko prApta hue, duvihA-do prakAra ke, jIvA-jIva, viyAhiyA-kathana kie gae haiM, siddhA-siddha, aNegavihA-aneka prakAra ke, vuttA-kahe gae haiM, taM-unako, kittayao-kIrtana karate hue arthAt kahate hue, me-mujha se, suNa-zravaNa kro| mUlArtha-saMsAra meM rahane vAle aura siddhagati ko prApta hue, isa prakAra jIvoM ke do bheda haiM, unameM upAdhibheda se siddhoM ke aneka bheda kahe gae haiM, una saba ko tuma mujha se suno| TIkA-pIche caitanya arthAt upayoga ko jIva kA lakSaNa batalAyA jA cukA hai| jIva do prakAra ke haiM-saMsArI aura siddh| saMsAracakra meM bhramaNa karane vAle jIva saMsArI kahalAte haiM aura jo jIva siddhagati arthAt mokSagati ko prApta ho cuke haiM unako siddha kahate haiN| upAdhibheda se siddhoM ke bhI aneka bheda haiM, so zAstrakAra prathama inhIM ke bhedoM kA varNana karane kI pratijJA karate haiN| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [380] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullikhita krama ke anusAra yadyapi saMsArI jIvoM kA varNana pahale honA cAhie thA, tathApi saMsArI jIvoM kI apekSA siddhoM kA viSaya svalpa hone se "sUcIkaTAha-nyAya" ke anusAra prathama siddhoM ke bhedoM kA hI varNana kiyA jA rahA hai| sUtra meM 'taM' tAn ke sthAna meM aura 'suNa' 'zrRNata' ke sthAna para ArSa prayoga huA hai| aba upAdhibheda se siddhoM ke bhedoM kA varNana karate haiM itthI purisasiddhA ya, taheva ya napuMsagA / saliMge annaliMge ya, gihiliMge taheva ya // 49 // strI puruSasiddhAzca, tathaiva ca napuMsakAH / svaliGgA anyaliGgAzca, gRhiliGgAstathaiva ca // 49 // padArthAnvayaH-itthI-strIliMga-siddha, ya-aura, purisasiddhA-puruSaliMga-siddha, taheva-usI prakAra, ya-phira, napuMsagA-napuMsakaliMga-siddha, saliMge-svaliMga meM siddha, ya-aura, annaliMge-anyaliMga meM siddha, taheva-usI prakAra, gihiliMge-gRhasthaliMga meM siddha hotA hai, ya-ca zabda se anya tIrtha-siddhAdi kA grahaNa kara lenA caahie| mUlArtha-strIliMga-siddha, puruSaliMga-siddha, napuMsakaliMga-siddha, svaliMga-siddha, anyaliMga-siddha aura gRhasthaliMga-siddha tathA cakAra se tIrthAdi-siddha, ye siddhoM ke bheda haiN| TIkA-prastuta gAthA meM siddhoM ke upAdhikRta bhedoM kA digdarzana karAyA gayA hai| jisa jIvAtmA ke jJAnAvaraNIyAdi ATha prakAra ke karma kSaya ho gae hoM, tathA kevalajJAna ko prApta karake vaha sarvajJa, sarvadarzI aura ananta bala-vIrya kA dhAraka ho gayA ho vahI siddha-pada ko prApta hotA hai| isa prakAra kI AtmA cAhe strIliMga meM ho yA puruSaliMga meM ho, tathA rajoharaNa aura makhavastrikA Adi svaliMga meM ho. athavA anya zAkyAdi ke liMga meM ho aura cAhe gRhastha ke liMga meM ho, tAtparya yaha hai ki jisa AtmA ne karmoM kA kSaya karake kevala-jJAna ko prApta kara liyA hai, vaha vItarAga AtmA cAhe kisI bhI veSa meM kyoM na ho, usakA siddhapada arthAt mokSapada ko prApta honA niHsandeha hai| kyoMki bAhya liMga arthAt veza mokSa kA pratibandhaka nahIM hai, kintu mokSa kA pratibandhaka andara kA rAga aura dveSa hI hai, isalie jo AtmA. rAga aura dveSa se rahita samabhAva-bhAvita ho gayA hai usakI siddhagati meM aNumAtra bhI sandeha nhiiN| isake viparIta jisa AtmA meM rAga aura dveSa vidyamAna haiM usakA bAhya veSa kitanA hI ujjvala kyoM na ho, mokSa kA daravAjA to usake lie banda hI hai| isalie kisI bAhya liMgavizeSa kA mokSa ke sAtha koI sambandha nhiiN| prastuta gAthA se zAstrakAroM kI niSpakSatA kA bhI khUba paricaya milatA hai, kAraNa ki unhoMne kisI bhI veSa vAle ko mokSa kA anadhikArI nahIM batAyA, kiMtu vItarAgatA ko hI mokSa kA sarvopari sAdhana kathana kiyA hai, so vItarAgatA kA sambandha kevala AtmA se hai aura AtmA saba kI samAna haiM, ataH mokSAbhilASI AtmA ko samyag darzana, jJAna aura cAritra se vibhUSita hote hue vItarAgatA kA sampAdana karanA caahie| 'uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [381] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isake atirikta itanA aura bhI smaraNa rakhanA cAhie ki AtmA eka amUrta padArtha hai, ata: usakA liMgabheda nahIM hotaa| liMgabheda to kevala upAdhijanya hai tathA isa gAthA ke dvArA binA kisI roka-Toka ke manuSyamAtra ko mokSa ke adhikAra kI sUcanA dI gaI hai joki samucita hI hai| isake atirikta dIpikAvRtti-kAra kA kathana hai ki kRta-napuMsaka hI mokSa ko prApta kara sakatA hai, janma-siddha napuMsaka nahIM, kAraNa yaha hai ki usakI kAmopazAMti nahIM ho sakatI aura binA kAmopazAMti ke mokSa prApta nahIM hotA, isalie 'napuMsaka' zabda kA artha yahAM para 'kRta-napuMsaka' hI karanA caahie| yathArtha tattva to kevalIgamya hai, isalie isa para adhika UhApoha karanA anAvazyaka hai| anya sUtroM meM jo siddhoM ke 15 bheda mAne gae haiM una saba kA inhIM 6 bhedoM meM antarbhAva ho jAtA hai, ata: virodha kI saMbhAvanA akiMcitkara hai aura saMkSepa tathA vistAra kI dRSTi se bhI bhinna-bhinna lekhoM kA samanvaya sukara hai| ____ gAthA meM Ae hue 'ca' zabda se bhI yAvanmAtra tIrthAdi upAdhiyAM haiM, una saba kA grahaNa kara lene se virodha kI koI saMbhAvanA nahIM rhtii| aba kSetrasiddhoM kI avagAhanA kA varNana karate haiM, yathA ukkosogAhaNAe ya, jahannamajjhimAi ya / uDDhaM ahe ya tiriyaM ca, samuddammi jalammi ya // 50 // utkRSTAvagAhanAyAJca, jaghanyamadhyamayozca / Urdhvamadhazca tiryak ca, samudre jale ca // 50 // padArthAnvayaH-ukkosogAhaNAe-utkRSTa avagAhanA meM siddha hue, ya-aura, jahannA-jaghanya avagAhanA meM siddha hue, ya-tathA, majjhimAi-madhyama avagAhanA meM siddha hue, uDDhaM-Urdhvaloka meM, ya-aura. ahe-adholoka meM ca-tathA. tiriyaM-tirache-loka meM, samammi -samadra meM ya-aura. jalammi-jala meM arthAt nadI Adi jalAzayoM meM, ya-anya parvatAdi meM siddha hue| mUlArtha-utkRSTa, jaghanya aura madhyama, saba prakAra kI avagAhanA meM siddha ho sakate haiM, tathA Urdhvaloka, adholoka aura tiryakloka meM bhI siddha ho sakate haiM, evaM samudra, nadI, jalAzaya aura parvatAdi para bhI siddha ho sakate haiN| TIkA-prastuta gAthA meM siddhagati ko prApta hone vAle jIvAtmAoM kI avagAhanA, tathA jisa-jisa kSetra arthAt sthAna se ve siddhagati ko jAte haiM una-una sthAnoM kA digdarzana karAyA gayA hai| aMtima zarIra vAle jIva zarIra tyAga ke samaya jisa avagAhanA meM hoM usI meM ve mokSagati ko prApta karate haiN| tAtparya yaha hai ki antima zarIra-tyAga ke samaya unake zarIra kI jo avasthA ho, usI rUpa meM unake Atmapradeza zarIra meM se nikalakara Upara siddhagati ko prApta ho jAte haiM, usa samaya unake zarIra kI avagAhanA cAhe utkRSTa ho, cAhe jaghanya athavA mdhym| yadi jaghanya hogI to Atmapradeza bhI jaghanya avagAhanA meM hoMge aura utkRSTa hogI to utkRSTa avagAhanA meM rheNge| madhyama avagAhanA do hAtha kI hotI hai aura utkRSTa 500 dhanuSa kI kahI gaI hai, tathA utkRSTa se nyUna aura jaghanya se adhika madhyama avgaahnaa.hai| jina AtmAoM ke jJAnAvaraNAdi karma sarvathA kSaya ho cuke haiM ve Urdhvaloka meru-cUlikA Adi se bhI mokSa uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 382] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko jA sakate haiM, adholoka, manuSyaloka aura tiryakloka-aDhAI dvIpa aura do samudroM se bhI mokSa ko jAtI haiM, evaM nadI, jalAzaya aura parvata Adi para se bhI mukta hotI haiN| ___ tAtparya yaha hai ki aDhAI dvIpa meM bhI kisI sthAna para se mokSagamana meM niSedha nahIM, kintu rAgadveSa kA Atyantika- kSaya karane vAlA jIva jahAM kahIM bhI ho vahAM se mokSa meM gamana kara sakatA hai, ataH vItarAga AtmA ke siddhagati ko prApta karane meM koI bhI kSetra pratibandhaka nahIM hai| __aba strI, puruSa aura napuMsaka meM se, eka samaya meM hone vAle siddhoM kI saMkhyA kA varNana karate haiM, yathA dasa ya napuMsaesu, vIsaM itthiyAsu ya / purisesu ya aTThasayaM, samaeNegeNa sijjhaI // 51 // daza ca napuMsakeSu,. viMzatiH strISu ca / puruSeSu cASTAdhikazataM, samayenaikena sidhyanti // 51 // padArthAnvayaH-dasa-dasa, napuMsaesuM-napuMsakoM meM, ya-aura, vIsa-bIsa, itthiyAsu-striyoM meM, ya-tathA, aTThasayaM-eka sau ATha, purisesu-puruSoM meM, samaeNegeNa-eka samaya meM, sijjhaI-siddha hote haiM, ya-uttara ke samuccaya meN| mUlArtha-eka samaya meM dasa napuMsaka-liMgI, bIsa strI-liMgI aura eka sau ATha puruSa-liMgI jIva siddhagati ko prApta hote haiN| TIkA-strI, puruSa aura napuMsaka, inameM se eka samaya meM kitanI-kitanI saMkhyA meM jIva siddhagati ko prApta hote haiM? isa prazna kA uttara dete hue zAstrakAra kahate haiM ki napuMsaka 10, strI 20 aura puruSa 108 kI saMkhyA meM siddhapada ko prApta karate haiN| yahAM para puruSa kI adhika saMkhyA usakI viziSTatA se hai, arthAt puruSa meM inakI apekSA adhika yogyatA hai, ata: ve adhika saMkhyA meM mukta hote haiN| punaH isI viSaya meM kahate haiM- cattAri ya gihaliMge, annaliMge daseva ya / saliMgeNa aTThasayaM, samaeNegeNa sijjhaI // 52 // .... catvArazca gRhalige, anyalige dazaiva ca / svaliGgenASTAdhikazataM, samayenaikena sidhyanti // 52 // padArthAnvayaH-cattAri-cAra, gihaliMge-gRhasthaliMga meM, ya-aura, annaliMge-anyaliMga meM, daseva-daza hI, ya-tathA, saliMgeNa-svaliMga meM, aTThasayaM-eka sau ATha, samaeNegeNa-eka samaya meM, sijjhaI-siddha hote haiN| mUlArtha-gRhasthaliMga meM cAra, anya liMga meM daza aura svaliMga se eka sau ATha, eka samaya meM siddhagati ko prApta hote haiN| TIkA-eka samaya meM gRhasthaliMga se 4, anyaliMga se 10 aura svaliMga se 108 siddha hote haiN| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 383] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa kathana se svaliMga kI vizeSatA sUcita hotI hai jo ki usake anurUpa hI hai| kAraNa yaha hai ki svaliMga to prAyaH hotA hI mokSa ke lie hai, ataeva usa liMga meM vizeSa siddha hoM yaha svAbhAvika hI hai| aba avagAhanA kI apekSA se siddhagati ko prApta hone vAle jIvoM kI saMkhyA kA ullekha karate haiM, yathA ukkosogAhaNAe ya, sijjhate jugavaM duve / cattAri jahannAe, javamajjhaThuttaraM sayaM // 53 // utkRSTAvagAhanAyAJca, sidhyato yugapad dvau / catvAro jaghanyAyAm, madhyAyAmaSTottaraM zatam // 53 // padArthAnvayaH-ukkosogAhaNAe-utkRSTa avagAhanA meM, jugavaM-yugapat arthAt eka samaya meM, duve-do jIva, sijhaMte-siddhagati ko prApta hote haiM, jahannAe-jaghanya avagAhanA meM, cattAri-cAra siddha hote haiM, javamajhe-madhyama avagAhanA meM, aThuttaraM sayaM-eka sau ATha siddha hote haiN| mUlArtha-eka samaya meM jaghanya avagAhanA se cAra, utkRSTa avagAhanA se do aura madhyama avagAhanA se eka sau ATha jIva siddhagati ko prApta hote haiN| TIkA-utkRSTa avagAhanA vAle jIva eka samaya meM do siddha hote haiM, tathA jaghanya avagAhanA vAle jIva eka samaya meM cAra siddha hote haiM aura madhyama avagAhanA vAle jIvoM kI saMkhyA eka sau ATha hotI hai| ukta gAthA ke caturtha caraNa kA artha isa prakAra hai-"javamajjhaThuttaraM sayaM-yavamadhyASTottaraM zatam" arthAt jisa prakAra yava kA madhya bhAga hotA hai tadvat madhyama avagAhanA hotI hai| aba kSetra kI apekSA se siddhoM kI saMkhyA kA pratipAdana karate haiMcauruDDhaloe ya duve samudde, tao jale vIsamahe taheva ya / sayaM ca aThuttaraM tiriyaloe, samaeNegeNa sijjhaI dhuvaM // 54 // catvAra Urdhvaloke ca dvau samudre, trayo jale viMzatiradhastathaiva ca / zataJcASTottaraM tiryagloke, samayenaikena sidhyati dhruvam // 54 // padArthAnvayaH-cauruDDhaloe-Urdhva-loka se cAra, ya-aura, duve-do, samudde-samudra se, tao-tIna, jale-zeSa jaloM meM, taheva-usI prakAra, vIsa-bIsa, ahe-adholoka meM, ca-tathA, aThuttaraM sayaM-aSTottara zata-108, tiriyaloe-tiryak-loka meM, dhuvaM-nizcaya hI, samaeNegeNaM-eka samaya meM, sijjhaI-siddhagati ko prApta hote haiM, u-praagvt| mUlArtha-eka samaya meM-Urdhvaloka meM se 4, samudra meM se 2, nadI tathA anya jalAzayoM meM se 3, adholoka meM se 20 aura tiryag-loka meM se 108 jIva siddha hote haiN| ____TIkA-meru parvata kI cUlikAdi UMce loka se eka samaya meM 4 jIva siddhagati ko prApta hote haiM, evaM lavaNodadhi meM se 2, nadI Adi anya jalAzayoM meM se 3, nIce ke loka meM se 20 aura madhyaloka 1. javamajjhatti-yavamadhyamiva yavamadhyaM madhyamAvagAhanA tasyAm aSTottaraM shtm| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 384] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaMimaM ajjhayaNaM Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se 108 jIva eka samaya meM siddhagati ko prApta karate haiN|' ziSya prazna karatA hai - kahiM paDihayA siddhA, kahiM siddhA paiTThiyA / - kahiM boMdiM caittANaM, kattha gaMtUNa sijjhaI // 55 // kva pratihatAH siddhAH, kva siddhAH pratiSThitAH / kva zarIraM tyaktvA, kutra gatvA sidhyanti // 55 // padArthAnvayaH-kahiM-kahAM para, siddhA-siddha, paDihayA-rukate haiM, kahiM-kahAM para, boMdi-zarIra ko, caittANaM-chor3akara, kattha-kahAM para, gaMtUNaM-jAkara, sijjhaI-siddha hote haiN| mUlArtha-siddha kisa sthAna para jAkara rukate haiM ? kisa sthAna para pratiSThita haiM? tathA kahAM para zarIra chor3akara kahAM jAkara siddha hote haiM ? TIkA-prastuta gAthA meM cAra praznoM kA varNana kiyA gayA hai, yathA-(1) siddha jIva kahAM para jAkara rukate haiM ? (2) kahAM jAkara Thaharate haiM ? (3) kahAM para antima zarIra ko chor3akara, (4) kahAM jAkara siddhagati ko prApta karate haiM ? ina praznoM kA tAtparya yaha hai ki karma-mala se sarvathA pRthak hue jIva kI Urdhvagati anivArya hai, kyoMki vaha svabhAva se hI Urdhvagamana karane vAlA hai, ataH jaba vaha karma-mala se rahita hokara Upara ko gamana karegA to usakI gati kA nirodha kahAM para hogA, arthAt usakI gati kahAM jAkara rukegI, yaha pahalA prazna hai| dUsarA prazna usakI sthiti ke sambandha meM hai, arthAt vaha kahAM para tthhregaa| aura tIsare prazna meM usakI zarIra-tyAga-sambandhI vyavasthA pUchI gaI hai, tathA cauthe meM siddhi-sthAna ke bAre meM pUchA gayA hai ityaadi| ... (siddhoM ke viSaya meM kucha jAnane yogya prazna aura unake uttara) aba zAstrakAra ina pUrvokta praznoM kA kramapUrvaka uttara dete haiM, yathA alo,e paDihayA siddhA, loyagge ya paiTThiyA / ihaM bodiM caittANaM, tattha gaMtUNa sijjhaI // 56 // .. aloke pratihatAH siddhA, lokAgre ca pratiSThitAH / . ihaM zarIraM tyaktvA, tatra gatvA sidhyanti // 56 // - padArthAnvayaH-aloe-aloka meM, siddhA-siddha, paDihayA-pratihata hote haiM-rukate haiM, ya-aura, loyagge-loka ke agrabhAga meM, paiTThiyA-pratiSThita haiM, iha-yahAM, boMdi-zarIra ko, caittANaM-tyAgakara, tattha-loka ke agra bhAga meM, gaMtUNa-jAkara, sijjhaI-siddha hote haiN| mUlArtha-aloka meM jAkara siddha rukate haiM, loka ke agra bhAga meM Thaharate haiM aura isa manuSya loka meM zarIra ko chor3akara, loka ke agra bhAga meM siddhagati ko prApta hote haiN| 1. noTa- kisI-kisI prati meM isa 54vIM gAthA ke sthAna meM nimnalikhita pATha kI do gAthAeM dekhane meM AtI haiN| yathA cauro uDDhalogammi, vIsaM pahuttaM ahe bhve| sayaM aTThottaraM tirie, egasamaeNa sijjhaI / / 1 / / duve samudde sijhaMti, sesa jalesu tato jnnaa| esA u sijjhaNA bhaNiyA, puvvabhAvaM paDucca u / / 2 / / uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 385] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-isa gAthA ke dvArA pUrvokta praznoM kA uttara diyA gayA hai| karma-nirmukta jIva, Urdhvagamana karatA huA loka ke anta taka pahuMcakara ruka jAtA hai, kAraNa yaha hai ki usakI gati dharmAstikAya ke Azrita hai aura dharmAstikAya kI sattA loka se Age nahIM, isalie mukta jIva ke gamana kA loka ke anta meM jAkara nirodha ho jAtA hai| tAtparya yaha hai ki muktAtmA kI Urdhvagati aloka meM pratihata ho jAtI hai-ruka jAtI hai, yaha prathama prazna kA uttara hai| isa prakAra dharmAstikAya ke dvArA Urdhvagati meM pravRtta huI muktAtmA loka ke agra bhAga meM jAkara pratiSThita ho jAtI hai-Thahara jAtI hai, yaha dUsare prazna kA uttara hai tathA manuSya ke atirikta koI bhI jIva karma-bandhana ko tor3akara mokSa ko prApta nahIM ho sakatA, arthAt siddhagati kI prApti kA adhikAra ekamAtra mAnavabhava meM Ae hue jIvAtmA ko hI hai anya yoni ke jIva ko nahIM, isalie siddhagati ko prApta karane vAlI jIvAtmA isa zarIra kA parityAga karake manuSya-loka se Urdhvagamana karatI huI loka ke agra bhAga meM siddhagati ko prApta ho jAtI hai, yaha tIsare aura cauthe prazna kA samAdhAna hai| yahAM para itanA smaraNa rahe ki karmanirmukta jIvAtmA kI gati Urdhvagati ke binA anya kisI gati kI ora nahIM hotI, ataH Urdhvagati karatI huI vaha loka ke anta bhAga meM jAkara pratiSThita ho jAtI hai| lokAgra ISatprAgbhArA pRthvI ke Upara hai, so zAstrakAra aba prAgbhArA pRthvI ke saMsthAna aura varNAdi ke viSaya meM kahate haiM bArasahiM joyaNehiM, savvaTThassuvariM bhave / IsipabbhAranAmA u, puDhavI chattasaMThiyA // 57 // dvAdazabhiryo janaiH, sarvArthasyopari bhavet / ISatprAgbhAranAmnI tu, pRthivI chatrasaMsthitA // 57 // padArthAnvayaH-bArasahi-dvAdaza, joyaNehi-yojana-pramANa, savvaTThassuvariM-sarvArthasiddha vimAna ke Upara, bhave-hai, IsipabbhAranAmA-ISat-prAgbhAra-nAmA, puDhavI-pRthvI, chatta-chatra ke AkAra meM, saMThiyA-avasthita hai, u-praagvt| ___ mUlArtha-sarvArthasiddha vimAna se bAraha yojana Upara ISat prAgbhAra nAma kI pRthvI chatra ke AkAra meM avasthita hai| TIkA-yadyapi yaha pRthivI siddhAlaya ke nAma se hI prasiddha hai, tathApi isakA ISat-prAgbhArA bhI zAstravihita nAma hai| tathA uttAna kie hue chatra ke AkAra meM avasthita hai arthAt Upara ko ulaTe tAne hue chatra kA jaisA AkAra hotA hai usake samAna AkAra vAlI vaha pRthivI hai| sArAMza yaha hai ki isa loka meM sArI ATha pRthiviyAM haiM jinameM sAta to adholoka meM haiM aura AThavIM-pRthivI Urdhvaloka meM hai jo ki ISat-prAgbhArA yA siddhAlaya ke nAma se zAstroM meM vikhyAta hai| aba phira prastuta viSaya meM hI kahate haiM, yathA paNayAlasayasahassA, joyaNANaM tu AyayA / tAvaiyaM ceva vitthiNNA, tiguNo tasseva parirao // 58 // . uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [386] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcacatvAriMzatzatasahasrANi, yojanAnAM tvAyatA / tAvatI caiva vistIrNA, triguNastasyA eva parirayaH // 58 // padArthAnvayaH-paNayAla-paiMtAlIsa, sayasahassA-lAkha, joyaNANaM-yojana kI, tu-to, AyayA-lambI, ca-aura, tAvaiyaM-utanI hI, vitthiNNA-vistIrNa-caur3I-phira, tiguNo-tIna guNA adhika, tasseva-usI kI, parirao-paridhi hai, eva-nizcaya meM hai| mUlArtha-vaha ISat-prAgbhArA pRthivI (siddhazilA) paiMtAlIsa lAkha yojana kI to lambI aura utanI hI caur3I hai, tathA usakI paridhi kucha adhika tIna guNA hai| TIkA-prastuta gAthA meM usa sthAna kI lambAI, caur3AI aura paridhi kA ullekha kiyA gayA hai| usakI lambAI paiMtAlIsa lAkha yojana kI hai aura utanI hI usakI caur3AI hai-tathA usakI paridhi (ghirAva) kucha adhika tigunA, arthAt eka karor3a, bayAlIsa lAkha, tIsa hajAra, do sau, unacAsa yojana se kucha adhika kathana kI gaI hai| . aba phira isI ke sambandha meM kahate haiM, yathA. aTThajoyaNabAhallA, sA majjhammi viyAhiyA / parihAyaMtI carimate, macchipattAu taNuyarI // 59 // . aSTayojanabAhalyA, sA madhye vyAkhyAtA / parihIyamANA caramAnte, makSikApatrAttu tanutarA // 59 // padArthAnvayaH-sA-vaha pRthvI, aTThajoyaNa-ATha yojana pramANa, bAhallA-sthUlatA vAlI, majjhammi-madhya bhAga meM, viyAhiyA-kahI gaI hai, phira vaha, parihAyaMtI-sarva prakAra se hIna hotI huI, carimaMte-anta meM, macchipattAu-makSikA-paMkha se bhI, taNuyarI-adhika patalI hai| mUlArtha-vaha pRthivI (siddhazilA) madhya meM ATha yojana pramANa sthUla-moTI hai| tathA phira vaha sarva prakAra se hIna hotI-hotI makSikApatra-makkhI ke para-se bhI adhika patalI ho gaI hai| __TIkA-isa gAthA meM ukta sthAna kI sthUlatA aura sUkSmatA kA varNana kiyA gayA hai| vaha pRthivI madhya meM ATha yojana pramANa moTI hai, aura cAroM ora se hIna hotI-hotI caramAnta meM vaha makkhI ke paroM se bhI patalI raha gaI hai| yahAM para itanA dhyAna rahe ki-ATha yojana pramANa meM, avacUrIkAra ne to utsedhAMgula se pramANa kI kalpanA kI hai, parantu anuyogadvAra meM zAzvata vastu ke lie prAmANAMgula kA pramANa svIkAra kiyA hai| aba punaH isI viSaya meM kahate haiM... ajjuNasuvaNNagamaI, sA puDhavI nimmalA sahAveNaM / uttANagacchattagasaMThiyA ya, bhaNiyA jiNavarehiM // 60 // arjunasuvarNakamayI, sA pRthivI nirmalA svabhAvena / uttAnakacchatrakasaMsthitA ca, bhaNitA jinavaraiH // 60 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 387] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH-ajjuNa-zveta, suvaNNagamaI-suvarNamayI, sA-vaha, puDhavI-pRthivI, nimmalA-nirmala hai, sahAveNaM-svabhAva se, uttANaga-uttAnaka, chattaga-chatraka ke, saMThiyA-saMsthAna-AkAra para hai, jiNavarehi-jinendroM ne, bhaNiyA-kahA hai| ___ mUlArtha-vaha pRthivI svabhAva se nirmala, zveta, suvarNamayI aura uttAna chatra ke samAna AkAra vAlI jinendra devoM ne kahI hai| ___TIkA-vaha ISat-prAgbhAra nAma kI pRthivI svabhAva se hI zveta suvarNa ke sadRza aura atyanta nirmala tathA uttAna chatra ke AkAra-jaisI hai| isa kathana se usakI kRtrimatA kA niSedha kiyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki vaha pRthvI anAdi kAla se hI uttAna chatra ke AkAra meM avasthita hai, tathA zveta suvarNamayI kahane se suvarNa kI bhI aneka jAtiyAM sUcita hotI haiM aura jinendra-kathita hone se isakI prAmANikatA dhvanita kI hai| aba phira kahate haiM saMkhaMkakuMdasaMkAsA, paMDurA nimmalA suhA / sIyAe joyaNe tatto, loyaMto u viyAhio // 61 // zaGkhAGkakundasaGkAzA, pANDurA nirmalA zubhA / sItAyA yojane tataH, lokAntastu vyAkhyAtaH // 61 // padArthAnvayaH-saMkha-zaMkha, aMka-aMka-ratna vizeSa, kuMda-kundapuSpa, inake, saMkAsA-samAna, paMDurA-zveta, nimmalA-nirmala, suhA-zubha, sIyAe-sItA nAma kI pRthvI ke Upara, joyaNe-yojana ke antara meM, tatto-usa pRthivI se, loyaMto-lokAnta bhAga, viyAhio-kathana kiyA hai| ___ mUlArtha-vaha pRthivI zaMkha, aMka aura kundapuSpa ke samAna atyanta zveta, nirmala aura atIva zubha hai, tathA sItA nAma kI usa pRthivI ke Upara eka yojana ke antara meM lokAnta bhAga hai, aisA tIrthaMkara devoM ne pratipAdana kiyA hai| ___TIkA-jaise zaMkha zveta hotA hai, tathA jaise aMka-ratna zveta aura kAMtimaya hotA hai, athavA jisa prakAra kA sundara zveta varNa vAlA mucakunda kA puSpa hotA hai, ThIka usI prakAra kI atyanta nirmala aura zveta-varNa-yukta tathA kalyANa vA sukhakAraka vaha pRthivI hai| usake Upara eka yojana ke antara meM lokAnta hai, arthAt usa pRthivI se lokAnta eka yojana ke antara para hai tathA anya nAmoM kI bhAMti usa pRthivI kA 'sItA' yaha nAma bhI hai| aba lokAnta meM siddha jIvoM kI sthiti ke viSaya meM kahate haiM joyaNassa u jo tattha, koso uvarimo bhave / tassa kosassa chabbhAe, siddhANogAhaNA bhave // 62 // 1. bRhadvRttikAra ne isa gAthA ko mUla meM grahaNa nahIM kiyA, parantu anya saba mUla pratiyoM meM isakA ullekha dekhane meM AtA hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [388] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoz2anasya tu yastatra, kroza uparivartI bhavet / tasya krozasya SaDbhAge, siddhAnAmavagAhanA bhavet // 62 // padArthAnvayaH-joyaNassa-yojana ke, jo-jo, tattha-ISat-prAgbhAra ke, uvarimo-Upara kA, koso-kosa, bhave-hai, tassa-usa, kosassa-kosa ke, chabbhAe-chaThe bhAga meM, siddhANa-siddhoM kI, ogAhaNA-avagAhanA, bhave-hotI hai| mUlArtha-ISat-prAgbhAra-pRthvI se eka yojana ke Upara ke kosa ke chaThe bhAga ke pramANa meM siddhoM kI avagAhanA pratipAdana kI gaI hai| TIkA-ISat-prAgbhArA pRthivI ke Upara jisa eka yojana ke antara meM lokAnta kA pratipAdana kiyA gayA hai, usa yojana kA jo Upara kA kosa hai usa kosa ke chaThe bhAga meM siddhoM kI avagAhanA svIkAra kI gaI hai| isakA sphuTa bhAvArtha yaha hai ki, 2000 dhanuSa kA eka kosa hotA hai, tathA 333 dhanuSa aura 32 aMgula-pramANa kSetra meM siddhoM kI avagAhanA kathana kI gaI hai, arthAt utkRSTa rUpa se itane AkAza-pradeza meM siddhoM kI sthiti kahI gaI hai| aura 'tattha-tatra' yahAM para 'tasya' ke sthAna meM sup kA vyatyaya kiyA gayA hai| aba phira isI sambandha meM arthAt siddhoM ke viSaya meM kahate haiM tattha siddhA mahAbhAgA, logaggammi paiTThiyA / bhavappavaMca ummukkA, siddhiM varagar3a gayA // 63 // tatra siddhA mahAbhAgAH, lokAgre pratiSThitAH / bhavaprapaJconmuktAH, siddhiM varagatiM gatAH // 63 // __padArthAnvayaH-tattha-usa sthAna para, siddhA-siddha, mahAbhAgA-mahAn bhAgya vAle, logaggammi-loka ke agra bhAga para, paiTThiyA-pratiSThita hue, bhavappavaMca-janmAdi ke prapaMca se, ummukkA-unmukta hue, siddhi-siddhirUpa, varagaiM-parama zreSTha gati ko, gayA-prApta hue| mUlArtha-sarvapradhAna siddhagati ko prApta hone vAle mahAbhAgyazAlI siddha jIva saMsAra-cakra ke prapaMca se unmukta hokara vahAM loka ke agra bhAga meM pratiSThita haiN| TIkA-mokSa-gati ke atirikta anya jitanI bhI gatiyAM haiM ve saba sAvadhika evaM vinAzazIla haiM, parantu mokSagati kI na to koI avadhi hai aura na hI usakA vinAza hai, ata: vaha zAzvata hai| aura isI kAraNa se mokSagati ke sivAya anya gatiyoM ko prApta hone vAle jIva calasvabhAvI kahe gae haiM aura mukti ke jIva acalasvabhAvI haiN| isake atirikta unake svarUpa aura svabhAva ke anurUpa hI unako-acala, ajara, amara, buddha, sarvajJa aura sarvadarzI Adi saMjJAoM se abhihita kiyA jAtA hai| aba siddhagati ko prApta hue jIvoM kI avagAhanA ke viSaya meM kahate haiM usseho jassa jo hoi, bhavammi carimammi u / tibhAgahINo tatto ya, siddhANogAhaNA bhave // 64 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [389] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utsedho yasya yo bhavati, bhave carame tu / tRtIyabhAgahInA tatazca, siddhAnAmavagAhanA bhavet // 64 // padArthAnvayaH-usseho-UMcAI, jassa-jisa jIva kA, jo-jo, hoi-hotI hai, carimammi-carama, bhavammi-bhava meM, ya-phira, tatto-usase, tibhAgahINo-tIsarA bhAga nyUna, siddhANa-siddhoM kI, ogAhaNA-avagAhanA, bhave-hotI hai| mUlArtha-yAvanmAtra antima zarIra meM jitanI avagAhanA hotI hai, usase tRtIya bhAga nyUna siddhoM kI avagAhanA kahI gaI hai| TIkA-yahAM para itanA dhyAna rahe ki siddhoM kI yaha avagAhanA, AkAza meM Thahare hue AtmA ke jo asaMkhyAta pradeza haiM unakI apekSA se kathana kI gaI hai| yoM to siddha amUrta haiM, varNa, gandha, rasa, sparza, rUpa Adi se rahita haiM tathA avagAhanA meM jo carama zarIra kA tRtIya bhAga nyUna kiyA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ki zarIra ke jo vivara-chidra haiM, ve ghanarUpa ho jAte haiN| isalie tRtIya bhAga nyUna avagAhanA mAnI gaI hai| aba kAla kI apekSA se siddhoM kA varNana kiyA jAtA hai, yathA egatteNa sAiyA, apajjavasiyAvi ya / pahatteNa aNAiyA, apajjavasiyAvi ya // 65 // ekatvena sAdikAH, aparyavasitA api ca / pRthaktvenAnAdikAH, aparyavasitA api ca // 65 // padArthAnvayaH-egatteNa-eka siddha kI apekSA se, sAiyA-sAdi, ya-aura, apajjavasiyAvi-aparyavasita haiM, puhutteNa-bahutoM kI apekSA se, aNAiyA-anAdi, apajjavasiyA-aparyavasita haiM, avi-ya-api-ca-samuccayArthaka haiN| ___ mUlArtha-eka siddha kI apekSA se siddha, sAdi-aparyavasita haiM aura bahutoM kI apekSA se anAdi-aparyavasita haiN| TIkA-isa gAthA meM siddhoM kA kAla-sApekSa varNana kiyA gayA hai| tathAhi-jina AtmAoM ne jisa samaya karma-nirmukta hokara siddhabhAva ko prApta kiyA, usa samaya kI apekSA se siddha kI Adi to siddha ho gaI, parantu phira usakA kabhI siddha kAla kA anta na hone se vaha aparyavasita arthAt ananta pada vAlA hai| tAtparya yaha hai ki isa dRSTi se siddhapada sAdi-ananta hai aura bahuta se siddhoM kI apekSA se vaha anAdi-ananta pada vAlA hai, arthAt jisa prakAra yaha saMsAra pravAha se anAdi-ananta hai, usI prakAra pravAha rUpa se siddhapada bhI anAdi-ananta hai| tAtparya yaha hai ki aisA koI samaya nahIM, jaba ki siddha nahIM the aura aisA bhI koI samaya nahIM, jaba ki siddha nahIM hoMge, ataH zAzvata rUpa hone se siddhapada ko anAdi aura ananta kahA gayA hai| isI dRSTi se jaina-dharma meM paramezvarapada ko anAdi-ananta mAnA hai, ata: jaina-dharma meM paramezvara aura paramAtmA Adi siddhoM ke hI apara nAma svIkAra kie gae haiN| aba siddhoM kA svarUpa-varNana karate haiM, yathA uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 390] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arUviNo jIvaghaNA, nANadaMsaNasanniyA / aulaM suhaM saMpattA, uvamA jassa natthi u // 66 // arUpiNo jIvaghanAH, jJAnadarzanasaMjJitAH / - atulaM sukhaM samprAptAH, upamA yasya nAsti tu // 66 // padArthAnvayaH-arUviNo-arUpI, jIvaghaNA-ghanarUpa jIva, nANa-jJAna, daMsaNa-darzana, sanniyA-saMjJA vAle-jJAna-darzana ke upayoga sahita, aulaM-atula, suha-sukha ko, saMpattA-samyak prApta hue, jassa-jisa sukha kI, uvamA-upamA, natthi-nahIM hai, u-praagvt| ____mUlArtha-ve siddha jIva rUpa se rahita ghanarUpa aura jJAna-darzana ke upayoga vAle usa atula sukha ko prApta hote haiM jisakI koI upamA nahIM hai| TIkA-siddhAtmA rUpAdi se rahita hote haiM tathA zarIra-sambandhI vivaroM arthAt chidroM ke dUra ho jAne se ve parama pavitrAtmA, pradezoM ke ghanarUpa ho jAne se jIvaghana kahe jAte haiM aura jJAna-darzana ke upayoga se yukta hote haiN| isake atirikta unakA jo Atma-sukha hai vaha akSaya aura tulanA se rahita hai, arthAt siddhoM ke sukha kI saMsAra ke kisI bhI sukha se tulanA nahIM kI jA sktii| kAraNa yaha hai ki vedanIya-karmajanya jo sukha hai vaha nAzavAn aura tAratamya se yukta hotA hai, ata: usakA vipAka bhI zubha nahIM hotA, parantu jo Atmika sukha hai vaha ajanya hone se avinAzI aura. sadA ekarasa rahane vAlA hai, isIlie usakI saMsAra meM koI upamA upalabdha nahIM hotii| jaise sUrya ke prakAza ke samakSa juganU kA prakAza atyanta tuccha aura kSaNika hotA hai, sUrya ke samakSa usakI koI gaNanA nahIM hotI, isI taraha Atmika sukha kI apekSA vedanIya-karmajanya sukha atyanta kSudra aura nahIM ke barAbara hai tathA. siddhoM meM jo jJAna aura darzana kA upayoga batAyA gayA hai usase jo vAdI mokSa meM jJAna kA abhAva mAnate haiM unake mata kA nirAkaraNa karanA abhimata hai aura jIva-ghana se abhAvarUpa mokSa kA khaNDana kiyA gayA hai evaM sukha kA nirvacana karane se kevala du:kha-dhvaMsarUpa mokSa kA niSedha kiyA hai| sArAMza yaha hai ki jo sukha arthAt Ananda jJAna, darzana aura cAritra rUpa ratnatrayI kI upAsanA se prApta hone vAlI Atmopalabdhi meM hai vaha Ananda to kyA, usakA zatAMza yA sahasrAMza bhI saMsAra ke ramya se bhI ramya padArthoM ke sevana se prApta nahIM ho sktaa| jaise ki eka vidyArthI ko parIkSA meM uttIrNa hone se jisa AnaMda kA anubhava hotA hai vaisA Ananda parIkSA meM anuttIrNa hue vidyArthI ko suMdara padArthoM ke bhakSaNa se kabhI prApta nahIM ho sktaa| ataH AdhyAtmika sukha ke samakSa vaiSayika sukha kI koI bhI gaNanA nahIM hai| isa prakAra bhAva se siddhoM ke svarUpa kA varNana karane ke anantara aba unake kSetra-sApekSya-svarUpa kA varNana karate hue zAstrakAra phira kahate haiM ki - logegadese te savve, nANadaMsaNasaMniyA / saMsArapAranitthiNNA, siddhiM varagaI gayA // 67 // lokaikadeze te sarve, jJAnadarzanasaMjJitAH / saMsArapAranistIrNAH, siddhiM varagatiM gatAH // 67 // * uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 391] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH-logegadese-loka ke eka deza meM, te-ve, savve-sarva siddha hue AtmA Thaharate haiM, nANadaMsaNasaMniyA-jJAna aura darzana saMjJA vAle, saMsArapAranitthiNNA-saMsAra se pAra nistIrNa hokara, siddhiM varagaI-sarvapradhAna siddhapada ko, gayA-prApta hue| mUlArtha-ve saba siddhAtmA loka ke ekadeza arthAt agrabhAga meM sthita haiM, jJAna-darzana se yukta hue saMsAra se pAra hote hue sarvapradhAna siddhagati ko prApta ho gae haiN| ___TIkA-prastuta gAthA meM siddhAtmAoM kA loka ke eka deza me Thaharane kA jo ullekha kiyA gayA hai, usase jo loga muktAtmAoM kA AkAza meM bhramaNa mAnate haiM unake mata kA niSedha kiyA gayA hai, kyoMki ve acala haiM tathA jJAna aura darzana ina donoM kA ullekha isalie kiyA gayA hai ki bahuta se vAdI eka hI upayoga mAnate haiM, yA donoM ko eka hI samaya meM svIkAra karate haiM, athavA mokSa meM kisI prakAra kA bhI jJAna nahIM mAnate, unakA mata asaMgata hai| isI prakAra "saMsAra se nistIrNa ho gae" yaha kathana una logoM kI mAnyatA kA niSedha karatA hai jo yaha kahate haiM ki "duSToM ke vinAza aura zreSThoM kI rakSA ke lie mokSa ko gaI huI AtmA phira janma dhAraNa karatI hai|" kAraNa ki muktAtmA ke punarAgamana kA koI bhI kAraNa upalabdha nahIM hotA aura duSTa-saMhAra Adi kArya to unakI sarvazaktimattA ke dvArA binA hI janma lie sampAdana ho sakatA hai, tathA janma dene vAle karma-bIja ke dagdha hone se phira janma kI kalpanA to sarvathA yuktizUnya aura asambaddha-pralApa-sA hai| gati ke kathana se AtmA ko sakriya batAyA gayA hai ityaadi| isa prakAra jIva ke do bhedoM meM se prathama bheda kA to saMkSepa se nirUpaNa kara diyA gayA, aba usake dUsare bheda kA nirUpaNa karate haiM, yathA saMsAratthA u je jIvA, duvihA te viyAhiyA / tasA ya thAvarA ceva, thAvarA tivihA tahiM // 68 // saMsArasthAstu ye jIvAH, dvividhAste vyAkhyAtAH / trasAzca sthAvarAzcaiva, sthAvarAstrividhAstatra // .68 // padArthAnvayaH-saMsAratthA-saMsAra meM rahane vAle, u-pAdapUrti meM hai, je-jo, jIvA-jIva haiM, te-ve, duvihA-do prakAra ke, viyAhiyA-kathana kie gae haiM, tasA-trasa, ya-aura, thAvarA-sthAvara, ca-punaH, thAvarA-sthAvara, tahiM-vahAM-una do bhedoM meM, tivihA-tIna prakAra ke haiN| mUlArtha-saMsArI jIva trasa aura sthAvara bheda se do prakAra ke haiM aura unameM trasa jIva ke tIna bheda kahe gae haiN| ___TIkA-isa gAthA meM jIva ke dUsare bheda kA varNana karate hue usake do bheda batAe gae haiM, yathA-vasa aura sthaavr| ye do bheda saMsArI jIvoM ke haiM, inameM sthAvara jIva tIna prakAra ke haiM, jo jIva duHkhAdi ke utpanna hone para pratyakSa rUpa meM trAsa pAte hue dRSTigocara hote haiM unheM trasa kahA jAtA hai tathA jo kaSTAdi ke upasthita hone para apane niyata sthAna ko chor3akara anyatra na jA sakeM, ve sthAvara mAne gae haiN| yahAM para yadyapi krama prApta prathama trasa jIva kA hI varNana karanA cAhie thA, kintu alpa-vaktavya hone se trasa ko chor3akara prathama sthAvara ke varNana kA upakrama kiyA gayA hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [392] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedoM kA varNana karate haiMpuDhavI AujIvA ya, taheva ya vaNassaI / iccee thAvarA tivihA, tesiM bhee suNeha me // 69 // tathaiva ca vanaspatiH / etyete sthAvarAstrividhA:, teSAM bhedAn zrRNuta me // 69 // pRthivyabjIvAzca, padArthAnvayaH - puDhavI - pRthivIrUpa, ya-aura, AujIvA - jala rUpa jIva, taheva - usI prakAra, vaNassaI-vanaspatirUpa jIva, iccee- isa prakAra se ye tivihA- tIna prakAra ke, thAvarA - sthAvara haiM, tesiM-inake, bhee-bhedoM ko, me-mujha se, suNeha - tuma suno| aba ukta kathana ke anusAra sthAvara ke mUlArtha - pRthivIrUpa jIva, jalarUpa jIva aura vanaspatirUpa jIva, isa prakAra ye tIna bheda sthAvara ke varNana kie gae haiM, so aba inake bhedoM ko tuma mujhase zravaNa kro| TIkA- AcArya kahate haiM ki sthAvara ke tIna bheda kahe gae haiM- pRthivI, jala aura vanaspati, arthAt pRthivIrUpa jIva, jalarUpa jIva aura vanaspatirUpa jIva / ye tInoM eka-indriya-rUpa jIva haiM, evaM jIva aura zarIra ke paraspara anugata hone tathA vibhAga ke na hone se isa prakAra kahA gayA hai| tAtparya yaha hai ki ukta tInoM meM piNDoM ke samUha kA nAma jIva hai, na ki una pRthivI Adi ke kAThinyAdi ko jIva kahate haiN| kAraNa yaha hai ki jIva kA upayoga lakSaNa hai, so vahAM ve AtmAeM bhI sUkSma upayoga se yukta haiM tathA sthiti-pradhAna hone se inako sthAvara kahate haiN| aba pRthivIrUpa sthAvara jIva ke bhedoM kA varNana karate haiM, yathAduvihA puDhavIjIvA ya, suhumA bAyarA tahA / pajjattamapajjattA, evameva duhA puNo // 70 // dvividhAH pRthivIjIvAzca, sUkSmA bAdarAstathA / paryAptA aparyAptAH, evameva dvidhA punaH // 70 // padArthAnvayaH- duvihA- do prakAra ke, puDhavIjIvA - pRthvIkAya ke jIva haiM, suhumA - sUkSma, tahA - tathA, bAyarA-bAdara, ya-punaH, prajjattaM - paryApta - aura, apajjattA - aparyApta, evameva- usI prakAra, puNo-phira, duhA- do prakAra ke haiN| mUlArtha - pRthivIkAya ke jIvoM ke do bheda haiM-sUkSma aura bAdara, phira isI prakAra ina do meM se pratyeka ke paryApta aura aparyApta ye do bheda jAnane caahieN| TIkA - pRthivIkAya ke jIvoM ke do bheda haiM- sUkSma aura bAdara; arthAt sUkSma nAma-karma ke udaya se sUkSma pRthivIkAya aura bAdara nAma-karma ke udaya se bAdara pRthivIkAya ye do bheda haiN| phira sUkSma aura bAdara ke bhI do bheda haiM- paryApta aura aparyApta / yathAsambhava paryApti vAloM ko paryApta kahate haiN| AhAra, zarIra, indriya, zvAsocchvAsa, mana aura vacana ye chaha paryAptiyAM kahI jAtI haiM tathA jinhoMne paryAptiyAM pUrNa kara lI hoM ve paryApta aura binA paryApti ke jo jIva haiM unako aparyApta kahA jAtA hai| so pRthivI, jala aura vanaspati kAya meM cAra paryAptiyAM haiM- AhAra -paryApti, zarIra-paryApti, indriya-paryApti aura uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 393] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvAsocchvAsa-paryApti, ataeva ye cAroM aparyApta haiM; arthAt sUkSma aura bAdara pRthivIkAya meM ye cAroM aparyApta bhI hote haiN| inameM sUkSma to kevalI-pratyakSa hai aura bAdara kA pratyakSa bhAna hotA hI hai| aba inake uttara bhedoM kA varNana karate hue phira kahate haiM ki bAyarA je u pajjattA, duvihA te viyAhiyA / saNhA kharA ya bodhavvA, saNhA sattavihA tahiM // 71 // bAdarA ye tu paryAptAH, dvividhAste vyAkhyAtAH / zlakSNAH kharAzca boddhavyAH, zlakSNAH saptavidhAstatra // 71 // padArthAnvayaH-bAyarA-bAdara-pRthivIkAya ke, je-jo, pajjattA-paryApta jIva haiM, te-ve, duvihA-do prakAra ke, viyAhiyA-kathana kie gae haiM, saNhA-zlakSNa arthAt sukomala, ya-aura, kharA-kaThina, bodhavvA-jAnane cAhieM, tahiM-una do bhedoM meM, sahA-zlakSNa, sattavihA-sAta prakAra ke haiN| .. ___ mUlArtha-jo paryApta-bAdara-pRthivIkAya ke jIva haiM ve bhI do prakAra ke varNana kie gae haiM-eka mRdu, dUsare khr| ina do meM bhI mRdu ke sAta bheda haiN| TIkA-paryApta bAdara-pRthivIkAya ke do bheda haiM-eka zlakSNa arthAt sukomala aura dUsarA khara arthAt ktthin| ye donoM hI mRdu aura kaThina pRthivIkAya ke nAma se prasiddha haiM tathA inameM jo zlakSNa pRthivI hai, vaha sAta prakAra kI kahI gaI hai| aba ukta sAta bhedoM kA varNana karate haiM, yathA kiNhA nIlA ya ruhirA ya, hAliddA sukkilA thaa| paMDupaNagamaTTiyA, kharA chattIsaIvihA // ,72 // kRSNA nIlAzca rudhirAzca, hAridrAH zuklAstathA / pANDupanakamRttikAH, kharAH SaTtriMzadvidhAH // 72 // padArthAnvayaH-kiNhA-kAlI miTTI, ya-punaH, nIlA-nIlI miTTI, ya-aura, ruhirA-lAla mRttikA, hAliddA-pIta mRttikA, tahA-tathA, sukkilA-zukla mRttikA, paMDu-pAMDu mRttikA-vA, paNagamaTTiyA-panaka arthAt atyanta sUkSma mRttikA, tathA, kharA-kaThina pRthivI, chattIsaI-chattIsa, vihA-prakAra kI hai| mUlArtha-zlakSNa pRthivIkAya ke sAta bheda haiM-kAlI, nIlI, lAla, pIlI, zveta evaM pAMDu tathA panaka mRttikA tathA khara pRthivIkAya ke chattIsa bheda haiN| TIkA-prastuta gAthA meM zlakSNA pRthivI ke sAtoM bhedoM kA varNana kiyA gayA hai| pAMDu usakA nAma hai jisameM thor3I sI to zvetatA hai aura zeSa anya varNa hoM aura AkAza meM phailane vAlI atyanta sUkSma raja ko panakamRttikA kahate haiM; tathA marusthala meM jo paryaTikArUpa hotI hai aura caraNa ke abhighAta se jo zIghra hI AkAza meM car3ha jAtI hai, use bhI panakamRttikA kahA jAtA hai| tAtparya yaha hai ki panaka atyanta sUkSma raja kA nAma hai| aba Upara batAe gae kharamRttikA ke 36 bhedoM kA varNana karate haiM uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 394] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paDhavI ya sakkarA bAlayA ya, uvale silA ya loNase / aya-taMba-tauya-sIsaga-ruppa-suvaNNe ya vaire ya // 73 // hariyAle hiMgulue, maNosilA sAsagaMjaNa-pavAle / abbhapaDalabbhavAluya, bAyarakAe maNivihANA // 74 // gomejjae ya ruyage, aMke phalihe ya lohiyakkhe ya / maragaya-masAragalle, bhuyamoyaga-iMdanIle ya // 75 // caMdaNa-geruya-haMsagabbhe, pulae sogaMdhie ya bodhavve / caMdappahaverulie, jalakaMte sUrakate ya // 76 // pRthivI ca zarkarA bAlukA ca, upalaH zilA ca lavaNoSau / ayastAmrapukasIsaka - rUpyasuvarNavajrANi ca // 73 // haritAlo. higulakaH, manaHzilA sAsakA'JjanapravAlAni / abhrapaTalamabhrabAlukA, bAdarakAye maNividhAnAni // 74 // gomedakazca rucakaH, aGkaH sphaTikazca lohitAkSazca / marakatamasAragallaH bhujamocaka indranIlazca // 75 // candanagairikahaMsagarbhaH, pulakaH saugandhikazca boddhavyaH / candraprabho vaiDUryaH; jalakAntaH, sUryakAntazca // 76 // - padArthAnvayaH-puDhavI-zuddha pRthivI, sakkarA-kaMkar3arUpa pRthivI, ya-aura, bAluyA-bAlukA-rUpa pRthivI, uvale-pASANarUpa, ya-aura, silA-zilArUpa, loNu-lavaNarUpa pRthivI, use-khArI mRttikA, aya-loharUpa miTTI, tauya-taruA rUpa pRthivI, taMba-tAmrarUpa, sIsaga-sIsA, ruppa-cAMdI, ya-aura, suvaNNe-suvarNarUpa, ya-tathA, vaire-vajrarUpa, hariyAle-haritAla, hiMgulue-hiMgulu, maNosilA-manasila, sAsaga-sAsaka, aMjaNa-aMjana, pavAle-pravAla, abbhapaDala-abhrapaTala-abhraka, abbhavAluya-abhravAlukA, bAyarakAeM-bAdara-pRthivIkAya meM hI, maNivihANA-maNiyoM ke bheda jAnane, gomejjae-gomedaka ratna, ya-aura, ruyage-rucaka ratna, aMke-aMka ratna, ya-tathA, phalihe-sphaTika ratna, ya-aura, lohiyakkhelohitAkSa ratna, maragaya-marakata maNi, masAragalle-masAragalla ratna, bhuyamoyaga-bhujamocaka ratna, ya-aura, iMdanIle-iMdranIla ratna, caMdaNa-candana, geruya-geruka, haMsaganbhe-haMsa-garbha, pulae-pulaka, ya-aura, sogaMdhie-saugandhika, bodhavve-jAnanA cAhie, caMdappaha-candraprabha, verulie-vaiDUrya, jalakate-jalakAnta, ya-aura, sUrakate-sUryakAnta mnni| mUlArtha-khara pRthivI ke-1. zuddha pRthivI, 2. zarkarA, 3. bAlukA, 4. upala, 5. zilA, 6. lavaNa, 7. khArI miTTI, 8. lohA, 9. taruA, 10. tAmbA, 11. sIsA, 12. rUpA-cAMdI, 13. suvarNa, 14. vajra, 15. haritAla, 16. hiMgulu, 17. manasila, 18. sAsaka, 19. aMjana, 20. pravAla, 21. abhrapaTala-abhraka, 22. abhrabAluka, tathA maNiyoM ke nAnA bheda pRthivIkAya ke hI antargata haiM; yathA-23. gomedaka, 24. rucaka, 25. aMka-ratna, 26. sphaTika aura uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [395] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lohitAkSa ratna, 27. marakata aura masAragalla, 28. bhujamocaka, 29. indranIla, tathA 30. candana, geruka, haMsagarbha, 31. pulaka, 32. saugandhika, 33. candraprabha, 34. vaiDUrya, 35. jalakAnta aura 36. sUryakAntamaNi-isa prakAra ye 36 bheda haiN| TIkA-ina cAra gAthAoM meM khara pRthivI ke uttara-bhedoM kA varNana kiyA gayA hai| ye kula bheda sAmAnya rUpa se 36 haiM jinakA Upara nirdeza kiyA gayA hai| pRthivI se yahAM para samuccayarUpa zuddha pRthivI kA grahaNa samajhanA caahie| bAlu-reta ko kahate haiN| lavaNa se, prAyaH samudralavaNAdi sabhI prakAra ke lavaNoM kA grahaNa hai| kSAramRttikA-kallara aadi| tathA lohA, tAmbA, sIsA, cAMdI aura suvarNAdi saba pRthivIkAya ke hI bheda haiN| antara sirpha itanA hI hai ki mala ke dUra ho jAne se ye apane zuddha rUpa meM prakaTa ho jAte haiN| tAtparya yaha hai ki yAvanmAtra dhAtueM upalabdha hotI haiM yA hoMgI ve saba pRthivIkAya meM hI samAviSTa haiN| isI prakAra vajra-hIrakAdi nAnAvidha ratnoM ko bhI pRthivIkAya ke hI antarbhUta samajhanA caahie| haritAla, pIlI aura zveta do prakAra kI hotI hai| inameM pahalI varkIyA, tavakiyA aura dUsarI godantI ke nAma se prasiddha hai| hiMgula-ziMgarapha kA nAma hai| manaH zilA-manasila prasiddha hI hai| pravAla kA dUsarA nAma vidruma hai jise Ama loga mUMgA kahate haiN| sAsaka-koI dhAtuvizeSa hai| aMjana-surame kA nAma hai| yaha bhI zveta aura kAlA do prakAra kA hotA hai| abhrapaTala-abhraka ko kahate haiN| isI prakAra anya bhedoM ko bhI samajha lenA caahie| ___jaise ki Upara kahA gayA hai ki saba prakAra ke ratnoM kA bhI pRthivIkAya meM hI samAveza hai, usI siddhAnta se yahAM para gomedAdi ratnoM kA bhI ullekha kiyA gayA hai| sArAMza yaha hai ki jo padArtha kisI Akara arthAt khAna se utpanna hone vAlA hai vaha pRthivI kA hI bheda hai| isa prakAra prathama gAthA meM kahe gae pRthivI Adi 14, dUsarI gAthA meM varNana kie gae haritAla Adi 8, tIsarI aura cauthI meM ullekha kie gae gomeda Adi 14, isa prakAra khara pRthivI ke kula 36 bheda haiN| ,. isa prakAra bAdara pRthivIkAya aura usake uttara bhedoM kA nirUpaNa karane ke anantara aba ukta viSaya kA upasaMhAra karate hue sUkSma pRthivIkAya kA varNana karate haiM ee kharapuDhavIe, bheyA chattIsamAhiyA / egavihamanANattA, suhumA tattha viyAhiyA // 77 // ete kharapRthivyAH, bhedAH SaTtriMzadAkhyAtAH / ekavidhA anAnAtvAH, sUkSmAstatra vyAkhyAtAH // 77 // . padArthAnvayaH-ee-ye saba, kharapuDhavIe-kaThina pRthivIrUpa jIvoM ke, bheyA-bheda, chattIsaM-chattIsa, AhiyA-kathana kie gae haiM, aura, egavihaM-eka hI prakAra, anANattA-nAnA prakAra se rahita, tattha-una sUkSma bAdara meM, suhumA-sUkSma bheda, viyAhiyA-kathana kiyA gayA hai| mUlArtha-ukta chattIsa bheda khara pRthivIkAya ke varNana kie gae haiM, parantu ukta donoM bhedoM meM sUkSmakAya kA kevala eka hI bheda kathana kiyA gayA hai| ____TIkA-bAdara pRthivIkAya ke 36 bhedoM kA varNana kara diyA gayA hai, parantu sUkSma aura ina donoM uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [396] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM sUkSma pRthivIkAya ke uttara bheda nahIM hai| tAtparya yaha hai ki sUkSma pRthivIkAya ko bheda-rahita mAnA gayA hai| 'anANattA' kI vyutpatti vRttikAra ne isa prakAra kI hai-'yato'vidyamAnaM nAnAtvaM nAnAbhAvo bhedo yeSAM te'mI anAnAtvAH sUkSmAH'-arthAt jo nAnAtva arthAt aneka prakAra ke bhedoM se rahita ho usako anAnAtva kahate haiM, vahI sUkSma pRthivIkAya hai| aba sUkSma aura bAdara pRthivI-kAya kA kSetra sApekSya varNana karate haiM, yathA suhumA savvalogammi, logadese ya bAyarA / itto kAlavibhAgaM tu, vucchaM tesiM cauvvihaM // 78 // sUkSmAH sarvaloke, lokadeze ca bAdarAH / itaH kAlavibhAgaM tu, vakSye teSAM caturvidham // 78 // padArthAnvayaH-suhumA-sUkSma, savva-sarva, logammi-loka meM vyApta haiM, ya-aura, logadese-loka ke dezamAtra meM, bAyarA-bAdara sthita haiM, itto-isake anantara, tesiM-unake, kAlavibhAgaM-kAlavibhAga ko, tu-phira, cauvvihaM-cAra prakAra se, vucchaM-kahUMgA yA kahatA huuN| mUlArtha-sUkSma pRthivIkAya ke jIva sarva loka meM vyApta haiM aura bAdara-loka ke eka deza meM (ratnaprabhA Adi pRthivI meM) sthita haiN| isake anantara maiM inake kAla-vibhAga ko cAra prakAra se kahUMgA yA kahatA hUM, arthAt aba inakA kAla kI apekSA se varNana kiyA jaaegaa| __TIkA-isa gAthA meM sUkSma aura bAdara pRthivIkAya kI kSetra-sthiti kA digdarzana karAyA gayA hai, tathA inakI kAlasthiti ke varNana kI pratijJA kI gaI hai| tAtparya yaha hai ki sUkSma pRthivI ke jIva to sarva loka meM vyApta haiM aura bAdara pRthivI ke jIva ratnaprabhA Adi pRthiviyoM meM sthita haiM, yaha to inakA kSetra-vibhAga hai aura kAla vibhAga se inakA varNana Age kiyA jaaegaa| yahI isa gAthA kA bhAvArtha hai| aba ukta pratijJA ke anusAra hI varNana karate haiM, yathA saMtaI pappa NAIyA, apajjavasiyAvi ya / ThiiM paDucca sAIyA, sapajjavasiyAvi ya // 79 // - saMtatiM prApyAnAdikAH, aparyavasitA api ca / sthitiM pratItya sAdikAH, saparyavasitA api ca // 79 // padArthAnvayaH-saMtaiM-pravAha kI, pappa-apekSA se, NAIyA-anAdi, ya-aura, apajjavasiyA-aparyavasita hai, avi-apitu, ThiiM-sthiti kI, paDucca-apekSA, sAIyA-sAdi, sapajjavasiyA-saparyavasita hai, avi ya-apica arthAt prAgvat / ___mUlArtha-pRthivIkAya santati kI apekSA se anAdi-aparyavasita hai aura sthiti kI apekSA se sAdi-saparyavasita hai| TIkA-isa gAthA kI vyAkhyA pUrva meM AI huI bArahavIM gAthA ke samAna hI samajha lenI cAhie, uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [397] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt pRthivIkAya ko yadi pravAha kI apekSA se dekhA jAe to vaha anAdi-ananta hai aura sthiti kI apekSA se sAdi-sAnta mAnA gayA hai| tAtparya yaha hai ki aisA koI bhI samaya nahIM hotA jabaki pRthivIkAya kA abhAva ho, isalie vaha anAdi-ananta hai aura jaba pRthivIkAya ke jIvoM kI sthiti kA vicAra karate haiM taba unakA Adi aura anta donoM hI pratIta hote haiM, isalie usako sAdi-sAnta bhI kahA gayA hai| aba inakI utkRSTa aura jaghanya sthiti kA varNana karate haiM bAvIsasahassAiM, vAsANukkosiyA bhave / AuThiI puDhavINaM, aMtomuhuttaM jahanniyA // 80 // dvAviMzatisahasrANi, varSANAmutkRSTA bhavet / AyuHsthitiH pRthivInAm, antarmuhurtaM jaghanyakA // 80 // padArthAnvayaH-bAvIsasahassAiM-bAIsa sahasra, vAsANa-varSoM kI, ukkosiyA-utkRSTa, AuThiI-Ayu kI sthiti, bhave-hotI hai, puDhavINaM-pRthivIkAya ke jIvoM kI, antomuhattaM-antarmuhUrta kI, jahanniyA-jaghanya sthiti hotI hai| mUlArtha-pRthivIkAya ke jIvoM kI jaghanya Ayu-sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa bAIsa hajAra varSa kI hotI hai| TIkA-prastuta gAthA meM pRthivIkAya ke jIvoM kI Ayu-sthiti kA varNana kiyA gayA hai| una kI jaghanya Ayu to antarmuhUrta kI hotI hai aura utkRSTa Ayu bAIsa hajAra varSa kI mAnI gaI hai| yaha sthiti kAla-sApekSa aura pRthivIkAya ko sAdi-sAnta mAna kara usakA varNana kiyA gayA hai tathA antarmuhUrta se lekara bAIsa hajAra varSa se jo nyUna ho vaha Ayu-sthiti madhyama kahI jAtI hai aura isI ko bhavasthiti bhI kahate haiN| aba kAya-sthiti ke viSaya meM kahate haiM asaMkhakAlamukkosA, aMtomuhattaM jahanniyA / kAyaThiI puDhavINaM, taM kAyaM tu amuMcao // 41 // asaGkhyakAlamutkRSTA, antarmuhUrtaM jaghanyakA / kAyasthitiH pRthivInAM, taM kAyaM tvamuJcatAm // 81 // padArthAnvayaH-aMsakhakAlaM-asaMkhyAtakAla, ukkosA-utkRSTa, aMtomuhuttaM-antarmuhUrta, jahanniyA-jaghanya, kAyaThiI-kAyasthiti, puDhavINaM-pRthivIkAya ke jIvoM kI, taM-usa, kAya-kAya ko, amuMcao-na chor3ate huoM kI, tu-avadhAraNa artha meM hai| mUlArtha-pRthivIkAya ke jIvoM kI jaghanya-sthiti to antarmuhUrtta kI hai aura utkRSTa asaMkhyAta kAla kI kathana kI gaI hai, parantu yadi usa kAyA kA ve parityAga na kreN| ___TIkA-yadi pRthivIkAya kA jIva mara kara pRthivIkAya meM hI utpanna hotA rahe taba usakA nAma kAyasthiti hai aura yaha sthiti jaghanya to antarmuhUrta kI mAnI gaI hai, arthAt jaghanya sthiti meM jIva antarmuhUrta ke pazcAt hI pRthivIkAya se cyava kara anya kAya meM utpanna ho jAtA hai aura utkRSTatA se uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 398] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha yadi usI kAya meM janma-maraNa karatA rahe to asaMkhyAtakAla-paryanta usI kAya meM raha sakatA hai| isI abhiprAya se ukta gAthA meM kahA gayA hai ki usa kAyA ko na chor3atA huA jIva asaMkhya kAlaparyaMta usI meM janma-maraNa karatA rahatA hai| isa prakAra yaha pRthivIkAya ke jIvoM kI sAdi sAntatA kA nirUpaNa bhavasthiti aura. kAyasthiti kI apekSA se kiyA gayA hai| aba antara batAte haiM, yathA aNaMtakAlamukkosaM, aMtomuhuttaM jahannayaM / vijaDhami sae kAe, puDhavIjIvANa aMtaraM // 82 // - anantakAlamutkRSTam, antarmuhUrtaM jaghanyakam / vityakte svake kAye, pRthivIjIvAnAmantaram // 82 // padArthAnvayaH-aNaMtakAlaM-ananta kAla, ukkosaM-utkRSTa, jahannayaM-jaghanya, aMtomuhatta-antarmuhUrta, vijami-chor3ane para, sae-sva, kAya-kAyA meM, puDhavIjIvANa-pRthivIkAya ke jIvoM kA, aMtaraM-antara hotA hai| ___ mUlArtha-svakAya kI apekSA se pRthivIkAya ke jIvoM kA jaghanya antara to antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa ananta kAla kA mAnA gayA hai| ___TIkA-prastuta gAthA meM pRthivIkAya ke jIvoM ke antara kA kathana kiyA gayA hai| pRthivIkAya kA jIva mara kara kisI anya kAya meM calA jAe aura vahAM se cyava kara yaha usI kAya meM Ae to usake lie nyUna se nyUna tathA adhika se adhika jitanA samaya lagatA hai, arthAt pRthivIkAya kA jIva phira jitane samaya meM vApisa usI kAya meM A sakatA hai, usI ko svakAya antara kahate haiM, so isakA jaghanya aura utkRSTa antarakAla antarmuhUrta tathA anantakAla batAyA gayA hai| ____ tAtparya yaha hai ki apanI pUrva kI tyAgI huI kAyA meM phira se Ane ke lie kama se kama to antarmuhUrta kA samaya lagatA hai, arthAt itane samaya ke pazcAt hI vaha jIva pRthivIkAya meM vApisa A sakatA hai aura yadi usako Ane meM cirakAla lage to adhika se adhika anantakAla vyatIta ho jAtA hai, arthAt itane samaya ke bAda pRthivIkAya meM vApisa AtA hai| yaha pRthivIkAya ke jIvoM kA jaghanya aura utkRSTa antara-mAMna hai| kAraNa yaha ki vanaspatikAya meM jIva ananta-kAla taka kAyasthiti karatA hai, ata: usI kI apekSA se pRthivIkAya kA antara-kAla, utkRSTatA se anantakAla kA mAnA gayA hai aura madhyama kAla kI kalpanA apanI buddhi ke dvArA kara lenI caahie| parantu itanA dhyAna rahe ki bhava-sthiti, kAya-sthiti antara-mAna ityAdi saba kucha sthiti kI apekSA se pratipAdana kiyA gayA hai aura santati arthAt pravAha kI apekSA se to pRthivIkAya anAdi evaM ananta hI hai| kisI kAla meM isakA sadbhAva na ho, aisA nahIM hai| aba inakA bhAva-sApekSya varNana karate haiM, yathA eesiM vaNNao ceva, gaMdhao rasa-phAsao / saMThANAdesao vAvi, vihANAiM sahassaso // 83 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 399] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eteSAM varNatazcaiva, gandhato rasasparzataH / saMsthAnAdezato vApi, vidhAnAni sahasrazaH // 83 // padArthAnvayaH-eesiM-ina pRthivI ke jIvoM ke, vaNNao-varNa se, ca-punaH eva avadhAraNa meM, gaMdhao-gandha se, rasa-phAsao-rasa aura sparza se, vA-athavA, saMThANAdesao-saMsthAna ke Adeza se, avi-api-samuccaya meM, sahassaso-sahasroM, vihANAiM-vidhAna arthAt bheda hote haiN| ___mUlArtha-pRthivIkAya ke jIvoM ke varNa se, gandha se, rasa aura sparza se, tathA saMsthAna ke Adeza se sahasroM bheda hote haiN| TIkA-pUrvokta pRthivIkAya ke jIvoM ke varNa kI apekSA, gandha kI apekSA, rasa kI apekSA, sparza kI apekSA aura saMsthAna kI apekSA se tAratamya ko lekara sahasroM bheda ho jAte haiM, arthAt varNa, rasa, gandha, sparza aura saMsthAna kI nyUnAdhikatA se inake asaMkhyAta bheda ho jAte haiM, parantu unameM jo mukhya haiM unakA hI nirUpaNa Upara kiyA gayA hai| aba sUtrakAra apkAya kA nirUpaNa karate haiM, yathA duvihA AujIvA u, suhamA bAyarA tahA / pajjattamapajjattA, evameva duhA puNo // 84 // dvividhA abjIvAstu, sUkSmA bAdarAstathAH / paryAptA aparyAptAH, evameva dvidhA punaH // 84 // padArthAnvayaH-AujIvA-apkAya ke jIva, u-punaH, duvihA-do prakAra ke haiM, suhumA-sUkSma, tahA-tathA, bAyarA-bAdara, pajjattaM-paryApta aura, apajjattA-aparyApta, evameva-isI prakAra, puNI-phira, unake, duhA-do bheda jAnane caahie| mUlArtha-apkAya ke jIvoM ke do bheda haiM-sUkSma aura baadr| phira pratyeka ke paryApta aura aparyApta ye do bheda jAnane caahieN| TIkA-jisa prakAra pRthivIkAya ke bheda varNana kie gae haiM usI prakAra jalakAya ke jIvoM ke bhI mukhya cAra hI bheda haiM, yathA-sUkSma, bAdara, paryApta aura aparyApta, arthAt 1. sUkSma-paryApta, 2. sUkSma-aparyApta, 3. bAdara-paryApta aura 4. baadr-apryaapt| aba bAdara kAya ke viSaya meM kahate haiM, yathA bAyarA je u pajjattA, paMcahA te pakittiyA / suddhodae ya usse, harataNU mahiyA hime // 85 // bAdarA ye tu paryAptAH, paJcadhA te prakIrtitAH / zuddhodakaJcAvazyAyaH, haratanurmahikA-himam // 85 // padArthAnvayaH-je-jo, u-phira, bAyarA-bAdara, pajjattA-paryApta haiM, te-ve, paMcahA-pAMca prakAra ke, pakittiyA-kathana kie gae haiM, suddhodae-zuddhodaka-megha kA jala, ya-aura, usse-avazyAya-osa, harataNU-prAta:kAla meM tRNAdi para dikhAI dene vAle jala-bindu, mahiyA-dhuMdha, hime-brph| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [400] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlArtha-jo bAdara paryApta haiM ve pAMca prakAra ke kahe gae haiM, yathA-1. megha kA jala, 2. osa, 3. haratanu, 4. dhUyara arthAt dhuMdha aura 5. brph|| TIkA-prastuta gAthA meM paryApta-bAdara ke pAMca bhedoM kA ullekha kiyA gayA hai, yathA-1. megha kA pAnI tathA samudrAdi kA jala, 2. avazyAya arthAt osa kA pAnI, jo zarad-Rtu meM prAta:kAla meM sUkSma sI varSA huA karatI hai, 3. haratanu' arthAt prAta:kAla snehayukta pRthivI se nikala kara tRNa ke agrabhAga meM muktA ke samAna dikhAI dene vAle jalabindu, 4. mahikA arthAt garmI ke mAsoM meM jo sUkSma varSA hotI hai use mahikA kahate haiM, loka meM use dhUmara yA dhuMdha ke nAma se pukArate haiM, 5. barpha to prasiddha hI hai| aba sUkSma apkAya ke viSaya meM kahate haiM, yathA egavihamanANattA, suhamA tattha viyAhiyA / suhamA savvalogammi, logadese ya bAyarA // 86 // ekavidhA anAnAtvAH, sUkSmAstatra vyAkhyAtAH / sUkSmAH sarvaloke, lokadeze ca bAdarAH // 86 // padArthAnvayaH-egavihaM-eka prakAra kA, anANattA-nAnA bhedoM se rahita, suhumA-sUkSma, tattha-ukta donoM bhedoM meM, viyAhiyA-kahe gae haiM, suhumA-sUkSma, savvalogammi-sarva loka meM haiM, ya-aura, bAyarA-bAdara, logadese-loka ke eka deza meM haiN| . mUlArtha-sUkSma apkAya ke jIva nAnA prakAra ke bhedoM se rahita kevala eka hI prakAra ke haiM, tathA sUkSma apkAya ke jIva sarva loka meM vyApta haiM aura bAdara apkAya ke jIva loka ke eka deza meM sthita haiN| TIkA-jisa prakAra bAdara apkAya ke pAMca bheda Upara varNana kie gae haiM, usI prakAra se sUkSma apkAya kA koI avAntara bheda nahIM hai, arthAt vaha sarva prakAra ke bhedoM se rahita kevala eka hI hai| sUkSma apkAya sarva-loka-vyApI hai aura bAdara apkAya kI sthiti loka ke eka deza meM hai| aba isake anAditva aura sAditva ke viSaya meM kahate haiM saMtaI pappa NAIyA, apajjavasiyAvi ya / ThiI paDucca sAIyA, sapajjavasiyAvi ya // 87 // santatiM prApyAnAdikAH, aparyavasitA api ca / sthitiM pratItya sAdikAH, saparyavasitA api ca // 87 // padArthAnvayaH-saMtaI-santati kI, pappa-apekSA se, aNAIyA-anAdi, ya-aura, apajjavasiyA-aparyavasita hai, avi-tathA, ThiiM-sthiti kI, paDucca-apekSA se, sAIyA-sAdi, sapajjavasiyAvi-saparyavasita bhI hai| mUlArtha-apkAya santAna kI apekSA se anAdi-aparyavasita hai aura sthiti kI apekSA se 1. haratanu-prAtaH sasnehaM pRthivyudbhavastRNAgrajalabinduH iti bRhad vRttikaarH| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [401] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdi-saparyavasita hai| TIkA-prastuta gAthA meM apkAya kA kAla-sApekSa varNana kiyA gayA hai| apkAya pravAha kI apekSA se to anAdi-ananta hai aura sthiti ko apekSA se sAdi aura sAnta hai, tAtparya yaha hai ki bhava-sthiti aura kAya-sthiti ko lekara vaha sAdi-sAnta hai| aba isakI bhavasthiti kA varNana karate haiM, yathA satteva sahassAiM, vAsANukkosiyA bhave / AuThiI AUNaM, aMtomuhuttaM jahanniyA // 88 // saptaiva sahasrANi, varSANAmutkRSTA bhavet / AyuHsthitirapAm, antarmuhUrtaM jaghanyakA // 88 // padArthAnvayaH-AUNaM-apkAya ke jIvoM kI, ukkosiyA-utkRSTa, AuThiI-Ayu-sthiti, satteva sahassAiM-sAta sahasra, vAsANa-varSoM kI, bhave-hotI hai, aura, jahanniyA-jaghanya sthiti, aMtomuhuttaM-antarmuhUrta kI hotI hai| mUlArtha-apkAya ke jIvoM kI utkRSTa Ayu-sthiti sAta hajAra varSa kI hai aura jaghanya antarmuhUrta kI hotI hai| TIkA-jalakAya ke jIvoM kA utkRSTa arthAt adhika se adhika AyumAna sAta hajAra varSa kA hai aura nyUna se nyUna antarmuhUrta mAtra hotA hai| aba kAya-sthiti ke viSaya meM kahate haiM- .. asaMkhakAlamukkosaM, aMtomahattaM jahannayaM / kAyaThiI AUNaM, taM kAyaM tu amuMcao // 89 // ... asaGkhyakAlamutkRSTA, antarmuhUrta jaghanyakA / kAyasthitirapAm, taM kAyaM tvamuMcatAm // 89 // padArthAnvayaH-AUNaM-apkAya ke jIvoM kI, kAyaThiI-kAya-sthiti, taM-usa, kAya-kAyA ko, amuMcao-na chor3ate huoM kI, jahannayaM-jaghanya, aMtomuhuttaM-aMtarmuhUrta kI, ukkosaM-utkRSTa, asaMkhakAlaM-asaMkhya kAla kI hai, tu-avadhAraNa meM hai| malArtha-apanI usa kAyasthiti ko na chor3ate hue apkAya ke jIvoM kI jaghanya kAya-sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa asaMkhyAta kAla kI hotI hai| TIkA-yadi yaha AtmA apkAya meM hI janmatI aura maratI rahe to usakI nyUna se nyUna kAya-sthiti arthAt apkAya ko chor3akara dUsarI kAya meM jAne taka kI sthiti antarmuhUrta mAtra hai tathA ' utkRSTa arthAt adhika se adhika asaMkhyAta kAla paryanta kI hai| isake bAda to usako apkAya kA parityAga karake anyatra jAnA hI par3egA, parantu madhyama sthiti kI koI maryAdA nahIM hai, arthAt antarmuhUrta uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [402] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM aljhayaNaM Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke bAda aura asaMkhyAta ke bhItara kisI bhI samaya meM vaha sthiti pUrI ho sakatI hai| aba isake antara-mAna kA varNana karate haiM, yathA aNaMtakAlamakkosaM, aMtomahattaM jahannayaM / vijaDhammi sae kAe, AujIvANa aMtaraM // 90 // anantakAlamutkRSTam, antarmuhUrtaM jaghanyakam / vityakte svake kAye, abjIvAnAmantaram // 90 // padArthAnvayaH-sae kAe-svakAya ke, vijaDhammi-chor3ane para, jahannayaM-jaghanya, antomuhuttaMantarmuhUrta, ukkosaM-utkRSTa, aNaMtakAlaM-anantakAla, AujIvANa-apkAya ke jIvoM kA, aMtaraMantara-kAla kathana kiyA gayA hai| mUlArtha-sva-kAya ke chor3ane kA (phira vahAM Ane taka) jaghanya antarmuhUrta tathA utkRSTa anantakAla-paryanta apkAya ke jIvoM kA antara-kAla kathana kiyA gayA hai| TIkA-yadi apkAya kA jIva apkAya ko chor3akara kisI anya kAya meM calA jAe aura vahAM se cyava kara yadi phira vaha apkAya meM hI lauTa kara Ae to usako kama se kama aura adhika se adhika kitanA samaya lagatA hai? isa prazna ke uttara meM zAstrakAra kahate haiM ki usake lie nyUna se nyUna antarmuhUrta aura adhika se adhika amantakAla kA samaya apekSita hai| sArAMza yaha hai ki apkAya ko chor3akara phira vahI jIva yadi apkAya meM hI Ae to kama se kama antarmuhUrta meM aura adhika se adhika anantakAla meM vApisa A sakatA hai| isakA abhiprAya yaha hai ki vanaspatikAya kI utkRSTa kAya-sthiti anantakAla kI mAnI gaI hai, isalie apkAya ko chor3akara vanaspatikAya meM gayA huA jIva ananta kAla ke pazcAt hI apkAya meM vApisa A sakatA hai, ataH isakA utkRSTa antara anantakAla kA aura jaghanya antarmuhUrta kA pratipAdana kiyA gayA hai| apkAya kI yaha kAla-sApekSya sAdi-sAntatA pratipAdana kI gaI hai| isake atirikta anya saba kucha pRthivIkAya kI bhAMti hI jAna lenA caahie| aba inakA bhAva-sApekSya varNana karate haiM, yathA eesiM vaNNao ceva, gaMdhao rasa phAsao / saMThANAdesao vAvi, vihANAI sahassaso // 91 // eteSAM varNatazcaiva, gandhato rasasparzataH / saMsthAnAdezato vApi, vidhAnAni sahasrazaH // 91 // padArthAnvayaH-eesiM-ina apkAya ke jIvoM ke, vaNNao-varNa se, ca-punaH, gaMdhao-gandha se, rasaphAsao-rasa aura sparza se, vA-athavA, saMThANAdesao-saMsthAna ke Adeza se, sahassaso-hajAroM, vihANAI-bheda ho jAte haiN| ___mUlArtha-apkAya ke jIvoM ke-varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna ke Adeza se tAratamya ko lekara hajAroM bheda ho jAte haiN| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [403] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-apkAya ke jIvoM kI vyAkhyA varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se asaMkhya prakAra se kI jA sakatI hai, tAtparya yaha hai ki varNa, gandha, rasAdi ke tAratamya ko lekara inake asaMkhya aura ananta bheda kie jA sakate haiM, parantu yahAM para to inake sthUla bhedoM kA pradarzana karanA hI abhipreta hai| - vanaspatikAya nirUpaNa aba krama-prApta vanaspatikAya kA nirUpaNa karate haiM duvihA vaNassaI-jIvA, suhumA bAyarA tahA / pajjattamapajjattA, evameva duhA puNo // 92 // dvividhA vanaspatijIvAH, sUkSmA bAdarAstathA / paryAptA aparyAptAH, evamete dvidhA punaH // 92 // padArthAnvayaH-vaNassaIjIvA-vanaspatikAya ke jIva, duvihA-do prakAra ke haiM, suhumA-sUkSma, tahA-tathA, bAyarA-bAdara, evameva-isI prakAra, puNo-phira, pajjattaM-paryApta, aura apajjattA-aparyApta, ye, duhA-do bheda pratyeka ke jAnane caahieN| ___mUlArtha-vanaspatikAya jIva bhI sUkSma aura bAdara bheda se do prakAra ke haiM tathA unake bhI paryApta aura aparyApta ye do bheda hote haiN| ____TIkA-vanaspatikAya ke bhI-sUkSma, bAdara, paryApta aura aparyApta, ye cAra bheda haiN| yathA 1. sUkSma vanaspatikAya aura 2. bAdara vanaspatikAya, isa prakAra do bheda hue| phira inake-(ka) sUkSma-paryApta-vanaspatikAya aura (kha) sUkSma-aparyApta-vanaspatikAya (ga) bAdara-paryApta-vanaspatikAya aura (gha) baadr-apryaapt-vnsptikaay| isa prakAra se cAra bheda vanaspatikAya ke ho jAte haiN| aba phira isI viSaya meM kahate haiM bAyarA je u pajjattA, duvihA te viyAhiyA / sAhAraNasarIrA ya, pattegA ya taheva ya // 93 // bAdarA ye tu paryAptAH, dvividhAste vyAkhyAtAH / sAdhAraNazarIrAzca, pratyekAzca tathaiva ca // 93 // padArthAnvayaH-je-jo, bAyarA-bAdara, pajjattA-paryApta haiM, te-ve, duvihA-do prakAra ke, viyAhiyA-kathana kie gae haiM, sAhAraNasarIrA-sAdhAraNa zarIra, taheva-usI prakAra, pattegA-pratyeka zarIra, ya-ya-ye donoM pAdapUrti ke lie prayukta haiN| mUlArtha-jo jIva paryApta-bAdara haiM ve do prakAra ke kathana kie gae haiM, yathA-sAdhAraNa-zarIra aura prtyek-shriir| TIkA-bAdara-paryApta-vanaspatikAya ke sAdhAraNa aura pratyeka aise do bheda kathana kie gae haiM, arthAt eka sAdhAraNa zarIra vAlI vanaspati aura dUsarI pratyeka zarIra vAlI vanaspati hotI hai| 1. sAdhAraNa-jisa vanaspati-kAya ke eka hI zarIra meM ananta jIvoM kA nivAsa ho use sAdhAraNa uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 404] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanaspati kahate haiN| 2. pratyeka-jisake pratyeka zarIra meM pratyeka jIva nivAsa kare vaha pratyeka-vanaspati kahalAtI hai| aba prathama pratyeka-nAmaka vanaspati kA varNana karate haiM pattegasarIrA u, gahA te pakittiyA / rukkhA gucchA ya gummA ya, layA vallI taNA tahA // 94 // pratyeka-zarIrAstu, anekadhA te prakIrtitAH / vRkSA gucchAzca gulmAzca, latA vallI tRNAni tathA // 94 // padArthAnvayaH-pattegasarIrA-pratyeka zarIra vAlI vanaspati, u-phira, NegahA-aneka prakAra kI, te-vaha, pakittiyA-kahI gaI hai, yathA-rukkhA-vRkSa, ya-aura, gucchA-gucche, ya-yathA, gummA-gulma, layA-latA, vallI-vallI, tahA-tathA, tnnaa-tRnn| ___ mUlArtha-pratyeka zarIra vAlI vanaspati aneka prakAra kI kahI gaI hai, yathA-vRkSa, gucche, gulma, latA, vallI aura tRNa aadi| TIkA-pratyeka zarIra usa vanaspati ko kahate haiM ki jisake zarIra meM eka-eka hI jIva ho, arthAt-jaise gur3a Adi para cipake hue tiloM kA samudAya hotA hai tadvat aneka zarIroM kA samUha rUpa jo piMDa hotA hai use pratyeka-zarIrI-vanaspati kahate haiM, jaise gajjaka yA tila papar3I aadi| yaha pratyeka-vanaspati aneka prakAra kI hotI hai, parantu saMkSepa se isake 12 bheda kahe gae haiN| jinameM se 6 to isa gAthA meM kahe gae haiM aura 6 agalI gAthA meM batAe jaaeNge| 1. vRkSa-AmrAdi, 2. gaccha-vantAkI Adi gacche. 3. galma-navamallikA Adi. 4. latA-campaka Adi latAeM. 5. vallI -karelA, kakar3I Adi kI beleM, 6. tuNa-dUrvA Adi ghaas| ina vRkSAdi pratyeka-zarIra meM eka-eka jIva rahatA hai, yathA tiloM ke bane hae modaka meM bhinna-bhinna tila rahate haiM aura pratyeka tila meM bhinna-bhinna jIva rahatA hai, parantu hai vaha tiloM kA samUharUpa hI, usI prakAra yahAM bhI samajha lenA caahie| aba zeSa bhedoM kA varNana karate haiM valayAH pavvagA kuhaNA, jalaruhA osahItiNA / hariyakAyA u bodhavvA, pattegAi viyAhiyA // 95 // valayAH parvajAH kuhaNAH, jalaruhA auSadhitRNAni / haritakAyAstu bauddhavyAH, pratyekA iti vyAkhyAtAH // 95 // padArthAnvayaH-valayA-nArikelAdi, pavvagA-parva se utpanna hone vAle Ikha Adi, kuhaNA-bhUmi-visphoTaka-bhUmi meM se nikalane vAle khuba Adi, jalaruhA-kamala Adi, osahItiNA-auSadhi-tRNa-zAli Adi dhAnya, hariyakAyA-haritakAya Adi aura bhI, bodhavvA-jAna lenA, pattegA-pratyeka-zarIrI vanaspati, i-isa prakAra se, viyAhiyA-kahI gaI hai| mUlArtha-valaya, parvaja, kuhuNa, jalaruha, auSadhitRNa aura haritakAya ityAdi bheda pratyeka uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 405] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanaspati ke jAnane cAhieM jo ki varNana kie gae haiN| TIkA-pUrva gAthA meM pratyeka vanaspati ke 6 bhedoM kA varNana kiyA jA cukA hai| aba zeSa 6 bheda isa gAthA meM batAe gae haiM, jaise ki - 7. valaya - nArikela - nAriyala aura kadalI Adi ko valaya kahate haiM, kAraNa yaha hai ki inameM zAkhAntara nahIM hotA kintu tvacA kA valayAkAra hone se ye valaya kahalAte haiN| 8. parvaja-saMdhiyoM se utpanna hone vAle Ikha aura bAMsa Adi ko parvaja kahate haiM / 9. kuhaNa - ku zabda kA artha hai pRthvI, usako haNa arthAt bhedana karake utpanna hone vAle chatrAkAra jaise (khuMba Adi) kuhaNa kahalAte haiN| 10. jalaruha - jala se utpanna hone vAle kamala Adi / 11. auSadhi - tRNa - pake hue zAlyAdi dhaany| 12. haritakAya - culAI Adi zAka kA haritakAya meM samAveza hai / ityAdi aneka bheda pratyeka vanaspati ke kathana kie gae haiM, jisake mukhya bheda Upara batA die gae haiN| aba sAdhAraNa vanaspatikAya kA varNana karate haiM, yathA sAhAraNasarIrA u NegahA te pakittiyA / Alue mUlae ceva, siMgabere taheva ya // 96 // sAdhAraNazarIrAstu, anekadhA te prakIrtitAH / Aluko mUlakazcaiva, zrRGgaberaM tathaiva ca // 96 // padArthAnvayaH-sAhAraNasarIrA - sAdhAraNa zarIra, u-bhI, NegahA- aneka prakAra se, te-ve, pakittiyA-kathana kie gae haiM, Alue-AlU, ca- - aura, mUlae-mUlaka, taheva - usI prakAra, siMgabere-Ardraka arthAt adaraka, eva ca - pAdapUrti meM mUlArtha - - sAdhAraNa zarIra kA bhI aneka prakAra se varNana kiyA gayA hai, yathA-Aluka arthAt AlU, mUlaka arthAt mUlI aura zrRMgabera arthAt adaraka Adi / TIkA - jahAM para eka zarIra meM ananta jIva nivAsa karate hoM use sAdhAraNa zarIra kahA jAtA hai| tAtparya yaha hai ki una jIvoM kA zvAsocchvAsa aura AhAra Adi sarva - sAdhAraNa hotA hai| sAdhAraNa vanaspati ke bhI aneka bheda haiN| inameM AlU, mUlI aura adaraka Adi kanda-mUla to prAya: prasiddha hI haiM, tathA anya kanda-mUlAdi ke nAma bhI deza-bheda se vibhinna deza- bhASAoM se jAna lene caahieN| sArAMza yaha hai ki jitane bhI kanda-mUla haiM ve saba ke saba sAdhAraNa vanaspati ke antargata A jAte haiN| aba katipaya kanda-mUla ke nAmoM kA nirdeza karate haiM, yathA harilI sirilI sissirilI, jAvaIkeya kaMdalI / palaMDulasaNakaMde ya, kaMdalI ya kuhuvva // 97 // lohiNI hUyathI hUya, kuhagA ya taheva ya / kaNhe ya vajjakaMde ya, kaMde sUraNae tahA // 98 // assakaNNI ya bodhavvA, sIhakaNNI taheva ya / musuMDhI yahaliddA ya, NegahA evamAyao // 99 uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 406 ] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harilI sirilI sissirilI, yAvatikazca kandalI / palANDulazunakandazca, kandalI ca kuhuvrataH // 97 // lohanI hutAkSI hutakandaH, kuhakazca tathaiva ca / kRSNazca vajrakandazca, kandaH sUraNakastathA // 98 // azvakarNI ca boddhavyA, siMhakarNI tathaiva ca / musuNDhI va haridrA ca, anekadhA evamAdikA // 99 // padArthAnvayaH-harilI-harilI kanda, sirilI-sirilI kanda, sissirilI-sissirIlI kanda, jAvaIke-yAvatika kanda, kaMdalI-kandalI kanda, palaMDu-palAMDu kanda-pyAja, lasaNakaMde-lazuna kanda, (thoma-lasaNa) kandalI ya kuhuvvae-kuhuvrata, kaMdalI kanda, lohiNI-lohinI kanda, hUyathI-hutAkSI kanda, hUya-hUtakanda, ya-tathA, taheva-usI prakAra, kuhagA-kuhaka kanda, ya-aura, kaNhe-kRSNakanda, ya-tathA, vajja kaMde-vajra kanda, tahA-tathA, sUraNae-sUraNa kanda-jimIkanda, assakaNNI -azvakarNI kanda, ya-tathA, musuMDhI-musuMDhIkanda, ya-aura, haliddA-haridrAkanda, evamAyao-ityAdi, NegahA-aneka prakAra kI sAdhAraNa vanaspati haiN| mUlArtha-harilI, sirilI, sissirIlI, yAvatika, kandalI, palAMDu, lazuna, kuhuvrata, lohinI, hutAkSI, hUta, kRSNa, vajra aura sUraNakanda tathA azvakarNI, siMhakarNI, musuMDhI aura haridrA kanda ityAdi aneka prakAra kI sAdhAraNa vanaspatiyAM kahI gaI haiN| TIkA-ina tInoM gAthAoM meM sAdhAraNa vanaspati ke antargata Ane vAle aneka prakAra ke kandoM ke nAma nirdiSTa kie gae haiN| unameM kucha to prasiddha haiM aura kucha aprasiddha haiN| - jitane bhI nAma Upara A cuke haiM una sabakA vivaraNa-pUrvaka jJAna, vaidyaka-nighaMTu se tathA deza-videza kI bhASAoM dvArA hI ho sakatA hai| ye saba prakAra ke kanda aura mUla anantakAya kahalAte haiN| jo tor3ane para cakrAkAra meM TUTe use ananta-kAya kahate haiN| anantakAya kA anyatra yaha bhI lakSaNa batAyA gayA hai ki samabhAgaM bhajyamAnasya, granthizcUrNaghano bhavet / pRthvIsadRzena bhedena, anantakAyaM vijAnIhi // 1 // gUDhazirAkaM patraM, sakSIraM yacca bhavati niHkSIram / yadyapi praNaSTasandhim, anantajIvaM vijAnIhi // 2 // jisakA samavibhAjana karane para golI cUrNa eka jaisA bana sakatA hai jo pRthvI ke andara hI pRthvI kA aMga banakara vikasita hotA ho use anantakAya kahate haiN| jisa vanaspati ke andara reze aura patte na hoM, jo dUdha vAlI bhI hotI hai aura dUdharahita bhI hotI hai jisameM koI jor3a, gAMTha yA bIja nahIM hotA use ananta jIva vanaspati kahate haiN| panaka arthAt ullI-ke jIva bhI sAmAnya rUpa se vanaspatikAya meM hI parigaNita kie gae haiN| aba sUkSma vanaspati ko bheda-zUnya batAte hue sAtha meM vanaspatikAya kA kSetra-sApekSya 'uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 407] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varNana karate haiM, yathA egavihamanANattA, suhamA tattha viyAhiyA / suhumA savvalogammi, logadese ya bAyarA // 100 // ekavidhA anAnAtvAH, sUkSmAstatra vyAkhyAtAH / sUkSmAH sarvaloke, lokadeze ca bAdarAH // 100 // padArthAnvayaH-suhumA-sUkSma vanaspatikAya ke jIva, anANattA-nAnA prakAra ke bhedoM se rahita kevala, egavihaM-eka hI prakAra ke, viyAhiyA-kathana kie gae haiM aura, tattha-ina donoM meM, suhumA-sUkSma vanaspatikAyika jIva, savvalogammi-sarva loka meM vyApta haiM, ya-aura, bAyarA-bAdara-vanaspati ke jIva, logadese-loka ke eka deza meM haiN| mUlArtha-sUkSma vanaspatikAya ke jIva nAnA prakAra ke bhedoM se rahita kevala eka hI prakAra ke haiM tathA sUkSma jIva to sarva loka meM vyApta haiM aura bAdara arthAt sthUla jIva loka ke vizeSa bhAgoM meM sthita haiN| TIkA-sUkSma vanaspatikAya kA avAntara bheda koI nahIM hai| vaha kevala eka hI prakAra kA mAnA gayA hai tathA usakI vyApti sAre loka meM hai aura sthUla vanaspati kI sthiti loka ke eka deza meM hai| aba kAla kI apekSA se vanaspatikAya kA varNana karate haiM saMtaiM pappa NAIyA, apajjavasiyAvi ya / ThiI paDucca sAIyA, sapajjavasiyAvi.ya // 101 // santatiM prApyAnAdikAH, aparyavasitA api ca / sthitiM pratItya sAdikAH, saparyavasitA api ca // 101 // padArthAnvayaH-saMtaI-saMtati kI, pappa-apekSA se, aNAIyA-anAdi, ya-aura, apajjavasiyA-aparyavasita, avi-bhI hai, ThiI-sthiti kI, paDucca-apekSA se, sAIyA-sAdi, ya-aura, sapajjavasiyAvi-saparyavasita bhI hai| __mUlArtha-saMtati arthAt pravAha kI apekSA se vanaspatikAya anAdi-ananta haiM aura sthiti kI apekSA se sAdi-sAnta mAne gae haiN| TIkA-yadi pravAha kI ora dRSTi DAleM taba to vanaspatikAya Adi aura anta donoM se rahita hai, arthAt na to usakI Adi upalabdha hotI hai na usakA anta hI dRSTigocara hotA hai, parantu jaba isakI sthiti kI ora dhyAna kareM taba isakI Adi aura anta donoM hI mAnane par3ate haiM, isalie dRSTi-bheda se vanaspatikAya meM anAdi-anantatA aura sAdi-sAntatA donoM hI svIkAra kie gae haiN| aba isakI sthiti kA varNana karate haiM, yathA dasa ceva sahassAiM, vAsANukkosiyA bhave ! vaNassaINaM AuM tu, aMtomuhuttaM jahannayaM // 102 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 408] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. daza caiva sahasrANi, varSANAmutkRSTA bhavet / vanaspatInAmAyustu, antarmuhUrta jaghanyakam // 102 // padArthAnvayaH-dasa-dasa, sahassAiM-hajAra, vAsANa-varSoM kI, ukkosiyA-utkRSTa, AuM-Ayu, vaNassaINaM-vanaspati ke jIvoM kI, bhave-hotI hai, tu-phira, jahannayaM-jaghanya Ayu, aMtomuhutta-antarmuhUrta kI hotI hai, ca-eva-pAdapUrti meM haiN| mUlArtha-vanaspatikAya ke jIvoM kI utkRSTa Ayu dasa hajAra varSa kI hotI hai aura jaghanya antarmuhUrta kI svIkAra kI gaI hai| ___TIkA-prastuta gAthA meM vanaspatikAya ke jIvoM kA utkRSTa aura jaghanya Ayu-mAna batAyA gayA hai, parantu yaha AyumAna pratyeka vanaspati kA hai, arthAt pratyeka vanaspatikAya ke jIvoM kI hI utkRSTa Ayu dasa hajAra varSa kI aura jaghanya antarmuhUrta kI hai, parantu jo sAdhAraNa vanaspati hai usakI to utkRSTa aura jaghanya donoM prakAra kI Ayu kevala antarmuhUrta kI hI mAnI gaI hai| isa prakAra Ayusthiti kI apekSA se vanaspatikAya kI yahAM sAdi-sAntatA pramANita kI gaI hai| aba kAya-sthiti kA varNana karate haiM aNaMtakAlamukkosA, aMtomuhuttaM jahanniyA / .. kAyaThiI paNagANaM, taM kAyaM tu amuMcao // 103 // anantakAlamutkRSTA, antarmuhUrtaM jaghanyakA / kAyasthitiH panakAmAM, taM kAyantvamuJcatAm // 103 // padArthAnvayaH-aNaMtakAlaM-aMnaMtakAla, ukkosA-utkRSTa, aMtomuhattaM-antar muhUrta, jahanniyA-jaghanya, kAyaThiI-kAyasthiti, paNagANaM-vanaspati ke jIvoM kI hai, taM kAyaM-usa kAyA ko, tu-phira, amuMcao-na chor3ate huoM kii| mUlArtha-usa kAyA ko na chor3ate hue vanaspati ke jIvoM kI kAya-sthiti utkRSTa ananta kAla kI aura jaghanya antarmuhUrta kI hai| ___TIkA-yadi vanaspatikAya kA jIva vanaspatikAya meM hI janmatA aura maratA rahe to vaha kama se kama aura adhika se adhika kitane samaya taka janma-maraNa karatA rahegA, arthAt apanI kAyA ko chor3akara anya kAyA meM praviSTa hone ke lie usako kama se kama aura adhika se adhika kitanA samaya apekSita hai ? isa prazna ke uttara meM zAstrakAra kahate haiM ki vanaspatikAya kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa anantakAla kI hai, arthAt nyUna se nyUna to antarmuhUrta ke pazcAt aura adhika se adhika anantakAla ke bAda vaha sva-kAya ko chor3akara anya kAya meM jAtA hai| yaha kAya-sthiti sAmAnya prakAra se panaka-jIvoM kI kahI gaI hai jo ki nigoda ke jIvoM kI apekSA se siddha hotI hai tathA yadi vizeSatA se dekhA jAe to pratyeka-vanaspati aura bAdara tathA sUkSma nigoda, ina sabakI kAya-sthiti asaMkhyAtakAla kI hotI hai| yathA * bAdara-pratyeka-vanaspatikAya ke jIvoM kI kAyasthiti jaghanyarUpa se antarmuhUrta-pramANa aura utkRSTa rUpa se 70 koTA-koTI sAgaropama kI hai tathA nigoda ke jIvoM kI jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa ___uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [409] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asaMkhyAta kAla kI hai| bAdara nigoda kI kAya sthiti jaghanya to antarmuhUrtta mAtra kI hI hai, kintu utkRSTa sthiti usakI bhI 70 koTAkoTI sAgaropama kI hI mAnI gaI hai, parantu sUkSma nigoda kI utkRSTa sthiti asaMkhyAta kAla kahI hai| tAtparya yaha hai ki jaghanya sthiti to ina saba kI samAna hI hai, parantu utkRSTa sthiti meM Upara likhA antara hai, isalie sUtrakAra ne jo ananta kAla kI utkRSTa sthiti kahI hai vaha sAmAnyatayA panaka-jIvoM kI hI hai| isa prakAra sAmAnyarUpa se vanaspatikAya ke jIvoM kI kAya sthiti kA varNana karane ke anaMtara aba usakA antara batAte haiM, yathA asaMkhakAlamukkosaM, aMtomuhuttaM jahannayaM / vijaDhamma sakAe, paNagajIvANa aMtaraM // 104 // asaGkhyakAlamutkRSTam, antarmuhUrtaM jaghanyakam / vityakte svake kAye, panakajIvAnAmantaram // 104 // padArthAnvayaH-paNagajIvANa - panaka - jIvoM ke, sae kAe - svakAya ke, vijaDhamma - chor3ane para, jahannayaM - jaghanya, aMtomuhuttaM - antarmuhUrtta, aura, ukkosaM - utkRSTa, asaMkhakAlaM -asaMkhyAtakAla kA, aMtaraM - antara hotA hai| mUlArtha - vanaspatikAya ke jIvoM kA svakAya ke chor3ane para jaghanya antara antarmuhUrtta - pra aura utkRSTa asaMkhyAtakAla taka kA hai| -pramANa TIkA-vanaspatikAya kA jIva vanaspatikAya ko chor3akara anyatra gayA huA, punaH vanaspatikAya meM kitane samaya ke bAda A sakatA hai? isake samAdhAna meM yaha kahA gayA hai utkRSTa asaMkhya kAla aura jaghanya antarmuhUrtta ke bAda vaha vApisa A sakatA hai| tAtparya yaha hai ki pRthivIkAya Adi kI utkRSTa kAya sthiti asaMkhyAta kAla kI kahI gaI hai, tadanusAra vanaspatikAya se nikalakara jIva yadi anya kAya meM rahe to usakI utkRSTa sthiti bhI asaMkhyAta kAla kI hI hotI hai, arthAt vaha adhika se adhika asaMkhyAta kAla taka vahAM raha sakatA hai| isake pazcAt vaha vanaspatikAya meM vApisa A sakatA hai| aba prastuta viSaya kA upasaMhAra karate hue kahate haiM ki -. eesiM vaNNao ceva, gaMdhao rasaphAsao / saMThANAdesao vAvi, vihANAiM sahassaso // 105 // eteSAM varNatazcaiva gandhato rasasparzataH / saMsthAnAdezato vApi, vidhAnAni sahasrazaH // 105 // padArthAnvayaH - eesiM- ina jIvoM ke, vaNNao-varNa se, gaMdhao - gandha se, ca- aura, rasaphAsao-rasa uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [410] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura sparza se, vA-tathA, saMThANAdesao-saMsthAna ke Adeza se, avi-samuccayArthaka hai, sahassaso-hajAroM, vihANAiM-vidhAna arthAt bheda hote haiN| mUlArtha-vanaspatikAya ke jIvoM ke varNa, gandha, rasa aura sparza tathA saMsthAna ke Adeza se hajAroM avAntara bheda hote haiN| TIkA-vanaspatikAya ke pUrvokta jitane avAntara bheda batAe gae haiM unakA yadi varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAnAdi ke tAratamya se vicAra kareM to unake hajAroM bheda ho jAte haiM, parantu yahAM para to unakA sAmAnyarUpa se nirdezamAtra hI kiyA gayA hai| trasakAya-nirUpaNa isa prakAra sthAvara jIvoM kA nirUpaNa karake aba trasa jIvoM kA varNana karate haiM iccae thAvarA tivihA, samAseNa viyAhiyA / itto u tase tivihe, vucchAmi aNupuvvaso // 106 // ityete sthAvarAstrividhAH, samAsena vyAkhyAtAH / itastu trasAn trividhAn, vakSyAmyAnupUrvyA // 106 // padArthAnvayaH-iccee-isa prakAra yaha, tivihA-tIna prakAra ke, thAvarA-sthAvara, samAseNa-saMkSepa se, viyAhiyA-varNana kie gae haiM, itto-isase Age, u-punaH, tivihe-tIna prakAra ke, tase-trasoM ke bhedoM ko, aNupuvyaso-anukrama se, vucchaami-khuuNgaa| ___mUlArtha he ziSya ! isa prakAra se yaha tInoM sthAvaroM kA saMkSepa se varNana kiyA gayA hai, aba isake Age maiM tIna prakAra ke trasoM ko anukrama se khuuNgaa| ___TIkA-AcArya kahate haiM ki he ziSya ! pRthivI, jala aura vanaspati rUpa tInoM sthAvaroM kA to yaha saMkSepa se svarUpa varNana kara diyA gayA hai, aba isake anantara maiM tIna prakAra ke trasoM ke svarUpa kA varNana karatA hUM, tuma sAvadhAna hokara zravaNa kro| ___ aba prasoM ke viSaya meM hI kahate haiM, yathA teU vAU ya bodhavvA, urAlA ya tasA tahA / iccee tasA tivihA, tesiM bhee suNeha me // 107 // tejAMsi vAyavazca boddhavyAH, udArAzca trasAstathA / ityete trasAstrividhAH, teSAM bhedAn zrRNuta me // 107 // padArthAnvayaH-teU-tejaskAya, vAU-vAyukAya, ya-aura, urAlA-pradhAna, tahA-tathA, tasA-trasakAya, iccae-isa prakAra yaha, tivihA-tIna prakAra ke, tasA-trasa haiM, tesiM-unake, bhee-bhedoM ko, me-mujhase, suNeha-zravaNa kro| .. ___ mUlArtha-he ziSyo ! agnikAya, vAyukAya aura pradhAna trasa, ye tIna prakAra ke trasa jIva haiM, aba tuma inake uttara bhedoM ko mujhase zravaNa kro| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [411] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-AcArya kahate haiM ki trasoM ke bhI tIna bheda haiM-agnikAya, vAyukAya aura pradhAna trasa arthAt ekendriya kI apekSA se pradhAna arthAt utkRSTa jo ki trasa-nAma-karma ke udaya se utpanna hote haiN| tAtparya yaha hai ki agni, vAyu aura dvIMdriyAdi ye tInoM trasa jIva mAne jAte haiM, yahAM ziSya ke lie zravaNa karane kA jo Adeza hai usakA tAtparya ekAgracitta se viSaya ke avadhAraNa ke lie hai, arthAt isa viSaya ko ekAgracitta se zravaNa karanA caahie| yadyapi teja arthAt agni aura vAyu ye donoM bhI sthAvara-nAma-karmodaya se utpanna hone ke kAraNa sthAvaroM kI hI gaNanA meM Ate haiM, tathApi gati karane vAle arthAt eka deza se dUsare pradeza meM jAne vAle jIva ko trasa kahate haiN| 'trasyanti-dezAddezAntaraM saMkrAmanti-iti trasAH' isa mAnyatA ke anusAra agni aura vAyu ko sthAvara na mAnakara trasa hI mAnA gayA hai| Agama meM do prakAra ke trasa mAne gae haiM, eka gatitrasa, dUsare lbdhitrs| labdhitrasa to dvIMdriyAdi jIva haiM aura gatitrasa agni evaM vAyu ko mAnA gayA hai, kyoMki inakI gati pratyakSasiddha hai, arthAt agnijvAlA kA Urdhva-gamana aura vAyu kA tiryaggamana, cakSu aura sparza indriya se pratyakSa hI hai| zaMkA-jala meM bhI to gati hai, arthAt vaha bhI eka pradeza se dUsare pradeza meM gamana karatA huA dekhA jAtA hai, phira jala ko trasa kyoM nahIM mAnA gayA ? samAdhAna-jala kI gati meM svatantratA nahIM hai, vaha to kevala nimna sthAna kI ora gamana karatA hai aura usako yadi kisI ghaTAdi-yantra meM rakha diyA jAe to vahAM usakI maMti niruddha ho jAtI hai, parantu agni aura vAyu meM aisA nahIM hai| agni athavA vAyu kisI sthAna para bhI kyoM na hoM unameM gati barAbara hotI rahatI hai, arthAt agni-zikhA kI Urdhva aura vAyu kI tiryaggati meM koI pratibandhaka yA preraka nahIM ho sakatA, isalie inako gati-trasa ke bheda meM parigaNita kiyA gayA hai| aba tejaskAya ke sambandha meM kahate haiM duvihA teUjIvA u, suhumA bAyarA tahA / pajjattamapajjattA, evameva duhA puNo // 108 // dvividhAstejojIvAstu, sUkSmA bAdarAstathA / paryAptA aparyAptAH, evamete dvidhA punaH // 108 // padArthAnvayaH-duvihA-do prakAra ke, teU-tejaskAya ke, jIvA-jIva haiM, u-phira, suhamA-sUkSma, tahA-tathA, bAyarA-bAdara, evameva-usI prakAra, puNo-phira, duhA-do prakAra ke haiM, pajjattamapajjattA-paryApta aura aparyApta bheda se| ___ mUlArtha-tejaskAya ke sUkSma aura bAdara ye do bheda haiM, tathA ye donoM bhI paryApta aura aparyApta bheda se do-do prakAra ke kathana kie gae haiN| ___TIkA-tejaskAya ke kula cAra bheda haiM-sUkSma, bAdara, paryApta aura aparyApta arthAt sUkSma-paryApta, sUkSma-aparyApta, bAdara-paryApta aura baadr-apryaapt| isa prakAra se cAra bheda tejaskAya ke ho jAte haiN| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 412] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba bAdara ke uttara bhedoM kA varNana karate haiM, yathA bAyarA je u pajjattA, NegahA te viyAhiyA / iMgAle mummure agaNI, accijAlA taheva ya // 109 // ukkA vijjU ya bodhavvA NegahA evamAyao / bAdarA ye tu paryAptAH, anekadhA te vyAkhyAtAH / aGgAro murguro'gniH, arcivalA tathaiva ca // 109 // ulkA vidyucca boddhavyAH, anekadhA evamAdikAH / padArthAnvayaH - je - jo, u-phira, bAyarA - bAdara, pajjattA - paryApta agnikAya ke jIva haiM, te-ve, gahA- aneka prakAra se, viyAhiyA - varNana kie gae haiM, iMgAle - aMgAra - nirdhUma agnikhaNDa, mummure - bhasmamizrita agnikaNa, agaNI - sAmAnya agni, acci - mUlasahita agnizikhA, jAlA-jvAlA-mUlarahita agnizikhA, ya-aura, taheva - usI prakAra, ukkA - ulkA, ya-aura, vijjU - vidyuta, evamAyaoM - ityAdi, NegahA- aneka prakAra kI, bodhavvA - jAnanA / mUlArtha - bAdara-paryApta agni aneka prakAra kI varNana kI gaI hai| yathA - aMgAra, murmura arthAt cinagAriyAM, agni, dIpazikhA, mUlapratibaddhazikhA, chinna- mUlazikhA, ulkA aura vidyut ityAdi tejaskAya ke aneka bheda kahe gae haiN| TIkA-prastuta sArddha gAthA meM agnikAya ke avAntara bhedoM kA varNana kiyA gayA hai| aMgAraka-dhUmarahita agnikhaMDa (jalate koyale) ko aMgAraka yA aMgAra kahate haiN| murmura - bhasmayukta agni-kaNoM kA nAma hai| agni- prasiddha hI hai| jvAlA - agnizikhA yA dIpazikhA Adi / arci - vicchinnamUla athavA mUlabaddha agnizikhA / ulkA - tAroM kI taraha patita hone vAlI AkAzAgni / vidyutityAdi aneka bheda agni ke kahe gae haiN| aba sUkSma agnikAya ke sambandha meM kahate haiM, yathA egavihamanANattA, suhumA te viyAhiyA / suhumA savvalogammi, logadese ya bAyarA // 110 // ekavidhA anAnAtvAH, sUkSmAste vyAkhyAtAH / sUkSmAH sarvaloke, lokadeze ca bAdarAH // 110 // padArthAnvayaH - egavihaM - eka prakAra kA, anANattA - nAnA prakAra ke bhedoM se rahita, suhumA - sUkSma agnikAya ke jIva, te-ve, viyAhiyA - varNana kie gae haiN| suhumA-sUkSma, savvalogammi - sarva loka meM vyApta haiM, ya-aura, logadese -loka ke eka deza meM, bAyarA-bAdara - agni sthita haiN| mUlArtha - sUkSma agnikAya ke jIva nAnA prakAra ke bhedoM se rahita kevala eka hI prakAra ke hote haiM tathA ve sUkSma jIva to sarva loka meM vyApta haiM aura bAdara arthAt sthUla jIva loka ke eka deza arthAt kisI bhAgavizeSa meM sthita haiN| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 413] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-sUkSma agnikAya kA koI vizeSa bheda nahIM hai, kintu vaha eka hI prakAra kA mAnA gayA hai| aba inake kAla-vibhAga ke varNana kI pratijJA karate haiM, yathA itto kAlavibhAgaM tu, tesiM vucchaM cauvvihaM // 111 // itaH kAlavibhAgaM tu, teSAM vakSyAmi caturvidham // 111 // padArthAnvayaH-itto-isase Age, tu-phira, tesiM-unake, kAlavibhAgaM-kAlavibhAga ko, cauvvihaM-cAra prakAra se, vucchN-khuuNgaa| mUlArtha-aba isase Age una jIvoM ke cAra prakAra ke kAla-vibhAga ko maiM khuuNgaa| TIkA-prastuta arddhagAthA meM agnikAya ke jIvoM ke kAla-sambandhI caturvidha vibhAga ke varNana kI pratijJA kA ullekha kiyA gayA hai| aba zAstrakAra usI caturvidha vibhAga kA varNana karate haiM, yathA saMtaI pappa NAIyA, apajjavasiyAvi ya / ThiI paDucca sAIyA, sapajjavasiyAvi ya // 112 // santatiM prApyAnAdikAH, aparyavasitA api ca / sthitiM pratItya sAdikAH, saparyavasitA api ca // 112 // padArthAnvayaH-saMtaI-santati kI, pappa-apekSA se, 'aNAIyA-anAdi, ya-aura, apajjavasiyAvi-aparyavasita bhI haiM, parantu, ThiiM-sthiti kI, paDucca-apekSA se, sAIyA-sAdi, ya-aura, sapajjavasiyAvi-saparyavasita bhI haiN| mUlArtha-santAna arthAt pravAha kI dRSTi se agnikAya ke jIva anAdi aura ananta haiM, parantu sthiti kI apekSA se ve sAdi aura sAnta bhI kahe gaye haiN| TIkA-pravAha kI dRSTi se agnikAya ke jIva anAdi-ananta aura sthiti kI apekSA se ve sAdi-sAnta mAne gae haiN| aba inakI sthiti kA nirUpaNa karate haiM tiNNeva ahorattA, ukkoseNa viyAhiyA / AuThiI teUNaM, aMtomuhuttaM jahanniyA // 113 // trINyevAhorAtrANi, utkarSeNa vyAkhyAtA / AyuH sthitistejasAm antarmuhUrta jaghanyakA // 113 // padArthAnvayaH-tiNNeva-tIna hI, ahorattA-ahorAtra kI, ukkoseNa-utkRSTatA se, teUNaM-tejaskAya ke jIvoM kI, AuThiI-Ayusthiti, viyAhiyA-varNana kI gaI hai, jahanniyA-jaghanya sthiti, aMtomuhuttaM-antarmuhUrta kI batalAI gaI hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 414] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlArtha-agnikAya ke jIvoM kI jaghanya Ayu-sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa tIna ahorAtra kI batAI gaI hai| TokA-isa gAthA meM agnikAya ke jIvoM kI Ayu-sthiti kA varNana kiyA gayA hai| agnikAya ke jIvoM kI utkRSTa Ayu tIna ahorAtra kI aura jaghanya antarmuhUrta kI hai| tAtparya yaha hai ki agnikAya kA jIva adhika se adhika tIna dina aura tIna rAtri taka tathA jaghanya antarmuhUrttamAtra bhavasthiti kara sakatA hai| aba inakI kAyasthiti batAte haiM, yathA asaMkhakAlamukkosA, aMtomuhuttaM jahanniyA / kAyaThiI teUNaM, taM kAyaM tu amuMcao // 114 // asaGkhyakAlamutkRSTA, antarmuhUrtaM jaghanyakA / kAyasthitistejasAm, taM kAyantvamuJcatAm // 114 // padArthAnvayaH-taM kAyaM-usa kAya ko, tu-phira, amuMcao-na chor3ate hue, teUNaM-tejaskAya ke jIvoM kI, kAyaThiI-kAyasthiti, ukkosA-utkRSTa, asaMkhakAlaM-asaMkhyAtakAla kI-aura, jahanniyA-jaghanya, aMtomuhuttaM-antarmuhUrta kI hotI hai| mUlArtha-apanI kAyA ko na chor3ate hue agnikAya ke jIvoM kI utkRSTa kAyasthiti asaMkhyakAla kI aura jaghanya antarmuhUrta kI hotI hai, arthAt itanA samaya vaha jIva usI kAya meM janmatA aura maratA rahatA hai| .. TIkA-agnikAya kA jIva yadi agnikAya meM hI janma maraNa karatA rahe to usakI yaha avasthA kama se kama antarmuhUrta aura adhika se adhika asaMkhyakAla-paryanta hai| isake bAda vaha dUsarI kAyA meM calA jAtA hai, isI kA nAma kAyasthiti hai| yaha sthiti kI apekSA se agnikAya kI sAdi-sAntatA kathana kI gaI hai| aba antara ke viSaya meM kahate haiM aNaMtakAlamukkosaM, aMtomuhuttaM jahannayaM / vijaDhammi sae kAe, teUjIvANa aMtaraM // 115 // anantakAlamutkRSTam, antarmuhUrtaM jaghanyakam / vityakte svake kAye, tejojIvAnAmantaram // 115 // padArthAnvayaH-teUjIvANa-tejaskAya ke jIvoM ke, sae kAe-svakAya ko, vijaDhammi-chor3ane para, jahannayaM-jaghanya, aMtomuhuttaM-antarmuhUrta aura, ukkosaM-utkRSTa, aNaMtakAlaM-anantakAla kA, .. aMtaraM-antara ho jAtA hai| mUlArtha-agnikAya ke jIvoM kA svakAya ke chor3ane se lekara punaH svakAya meM Ane taka, jaghanya antara antarmuhUrttamAtra kA aura utkRSTa anantakAla kA apekSita hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [415] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM kI gaI h| Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-prastuta gAthA meM agnikAya ke jIva ko apanI tyAgI huI kAyA meM phira se Ane ke lie kama se kama aura adhika se adhika jitanA samaya lagatA hai usa samaya kA nirdeza kiyA gayA hai| vaha samaya jaghanya antarmuhUrta kA aura utkRSTa ananta kAla kA hai, yahI isakA antara-kAla hai| do samayoM se adhika aura eka ghar3I se kama samaya ko antarmuhUrta kahate haiN| aba prakArAntara se isake avAntara bhedoM kA nirUpaNa karate haiM eesiM vaNNao ceva, gaMdhao rasaphAsao / saMThANAdesao vAvi, vihANAI sahassaso // 116 // eteSAM varNatazcaiva, gandhato rasasparzataH / saMsthAnAdezato vA'pi, vidhAnAni sahasrazaH // 116 // padArthAnvayaH-eesiM-ina agnikAya ke jIvoM ke, vaNNao-varNa se, ca-aura, gaMdhao-gandha se, rasaphAsao-rasa aura sparza se, vA-tathA, saMThANAdesao-saMsthAna ke Adeza se, sahassaso-hajAroM, vihANAI-bheda hote haiM, eva-avi-samuccaya meM hai| mUlArtha-agnikAya jIva ke varNa, gaMdha, rasa, sparza aura saMsthAna ke Adeza se tAratamya kI dRSTi se hajAroM nAnA prakAra ke avAntara bheda ho jAte haiN| TIkA-varNa, gandha aura rasAdi ke tAratamya se agnikAya ke jIvoM ke hajAroM upabheda bana jAte haiN| __ vAyu-kAya-nirUpaNa ___ isa prakAra agnikAya kA nirUpaNa karane ke anantara aba vAyukAya ke viSaya meM kahate haiM, yathA duvihA vAujIvA u, suhumA bAyarA tahA / pajjattamapajjattA, evameva duhA puNo // 117 // dvividhA vAyujIvAstu, sUkSmA bAdarAstathA / paryAptA aparyAptAH, evamete dvidhA punaH // 117 // padArthAnvayaH-duvihA-do prakAra ke, vAujIvA-vAyukAya ke jIva haiM, suhumA-sUkSma, tahA-tathA, bAyarA-bAdara, u-punaH, pajjattamapajjattA-paryApta aura aparyApta, evameva-isI prakAra se, puNo-phira, duhA-do prakAra ke haiN| mUlArtha-vAyukAya ke do bheda haiM sUkSma aura bAdara, phira inameM bhI pratyeka ke paryApta aura aparyApta ye do-do bheda haiN| TIkA-vAyukAya ke cAra bheda haiM-sUkSma-paryApta, sUkSma-aparyApta, bAdara-paryApta aura baadr-apryaapt| aba inake uttara bhedoM kA varNana karate haiM bAyarA je u pajjattA, paMcahA te pakittiyA / / ukkaliyA maDaliyA, ghaNagujA suddhavAyA ya // 118 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [416] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAdarA ye tu paryAptAH, paJcadhA te prakIrtitAH / utkalikA maNDalikA, ghanaguJjAH zuddhavAtAzca // 118 // padArthAnvayaH-bAyarA-bAdara, je-jo, pajjattA-paryApta haiM, u-phira, te-ve, paMcahA-pAMca prakAra ke, pakittiyA-kathana kie gae haiM, ukkaliyA-utkalika-Thahara-Thahara kara calane vAlI vAyu, maMDaliyA-mAMDalika-bAtolI rUpa vAyu, ghaNa-ghanavAyu-ratnaprabhA Adi ke nIce kI, guMjA-guMjA vAyu arthAt guMjAra zabda karane vAlI, ya-aura, suddhavAyA-zuddha vaayu| mUlArtha-bAdara-paryApta vAyu pAMca prakAra kI kahI gaI hai-utkalikA vAyu, maMDalikA vAyu, ghana vAyu, guMjA vAyu aura zuddha vAyu tathA isake aura bheda bhI upalakSaNa se jAna lene caahieN| TIkA-bAdara-paryApta vAyu ke pAMca bheda haiN| yathA1. utkalikA vAyu-jo Thahara-Thahara kara cle| 2. maMDalikA vAyu-jo cakra khAtI huI cle| 3. ghana vAyu-ratnaprabhA Adi pRthivI ke nIce athavA vimAnoM ke nIce kI ghanarUpa vaayu| 4. guMjA vAyu-jo calatI huI dhvani kre| 5. zuddha vAyu-jo ki ukta guNoM se rahita aura manda-manda calane vAlI hotI hai, use zuddha vAyu kahate haiN| ina bhedoM ke atirikta tAratamya ko lekara vAyu ke aura bahuta se upabheda ho sakate haiM, parantu saMkSepa se mukhya bheda to ukta pAMca hI haiN| aba phira kahate haiM saMvaTTagavAyA ya, NegahA evmaayo| egavihamanANattA, suhumA tattha viyAhiyA // 119 // saMvartakavAyavazca, anekadhA evamAdayaH / ekavidhA anAnAtvAH, sUkSmAstatra vyAkhyAtAH // 119 // padArthAnvayaH-saMvaTTaga-saMvarta vAyu arthAt jo bAhara ke kSetra se tRNAdi ko lAkara vivakSita kSetra meM pheMkatI hai, evamAyao-ityAdi, NegahA-aneka bheda vAyu ke haiM, anANattA-nAnA prakAra ke bhedoM se rahita, egavihaM-kevala eka hI prakAra se, tattha-sUkSma aura bAdara vAyu meM, suhumA-sUkSma vAyu, viyAhiyA-kathana kI gaI hai| ___ mUlArtha-pUrvokta bhedoM ke atirikta saMvartaka vAyu ityAdi vAyu ke. aneka bheda kahe gae haiM, sUkSma vAyu nAnA prakAra ke bhedoM se rahita kevala eka hI prakAra kI kahI gaI hai| TIkA-prastuta gAthA ke arddha bhAga meM to vAyukAya ke saMvarta nAmaka anya bheda kA ullekha kiyA gayA hai aura zeSa arddha bhAga meM sUkSma vAyukAya ko avAntara bhedarahita batAyA gayA hai| jo vAyu bAhara par3e hue tRNa Adi ko ur3Akara vivakSita kSetra meM lAkara pheMka detI hai, use saMvartaka vAyu kahate haiN| isa uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [417] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra se vAyukAya ke aneka uttara bheda haiN| ____ aba sUkSma vAyukAya ke viSaya meM kahate haiN| sUkSma vAyu kA koI uttara bheda nahIM, kiMtu vaha eka hI prakAra kI hai| aba sUkSma aura bAdara vAyu kA kSetra-vibhAga batAte haiM sahamA savvalogammi, egadese ya bAyarA / itto kAlavibhAgaM tu, tesiM vucchaM cauvvihaM // 120 // sUkSmAH sarvaloke, ekadeze ca bAdarAH / itaH kAlavibhAgaM tu teSAM vakSyAmi caturvidham // 120 // padArthAnvayaH-suhumA-sUkSma, savvalogammi-sarva loka meM vyApta haiM, ya-aura, bAyarA-bAdara, egadese-loka ke eka deza meM sthita haiM, itto-isake Age, tu-phira, tesiM-inake, cauvvihaM-cAra prakAra ke, kAlavibhAgaM-kAla-vibhAga ko, vucchN-khuuNgaa| mUlArtha-inameM sUkSma vAyu sarva loka meM vyApta hai aura bAdara loka ke eka deza meM rahatA hai| aba isake pazcAt maiM inake caturvidha kAlavibhAga kA varNana kruuNgaa| TIkA-sUkSma vAyukAya sarva-loka-vyApI aura bAdara vAyukAya ekadeza-vyApI hai, yaha gAthA ke prathama ardhabhAga kA tAtparya hai aura avaziSTa gAthArddha meM vAyukAya ke caturvidha kAlavibhAga ke varNana kI pratijJA kI gaI hai| aba ukta pratijJA ke anusAra kAlavibhAga kA varNana karate haiM saMtaI pappa NAIyA, apajjavasiyAvi ya / ThiiM paDucca sAIyA, sapajjavasiyAvi ya // 121 // santatiM prApyAnAdikAH, aparyavasitA api ca / sthitiM pratItya sAdikAH, saparyavasitA api ca // 121 // padArthAnvayaH-saMtaiM-pravAha kI, pappa-apekSA se, vAyukAya, aNAIyA-anAdi, ya-aura, apajjavasiyAvi-aparyavasita bhI hai, ThiiM-sthiti kI, paDucca-apekSA se, sAIyA-sAdi, ya-aura, sapajjavasiyAvi-saparyavasita bhI hai| mUlArtha-santAna arthAt pravAha kI apekSA se vAyukAya anAdi-ananta hai aura sthiti kI apekSA se vaha sAdi-sAnta bhI hai| ___TIkA-yadi vAyukAya ke pravAha para vicAra kareM to usake Adi aura anta kA abhAva hai; arthAt vaha anAdi-ananta hai, parantu yadi usakI Ayusthiti aura kAyasthiti kA vicAra kareM taba to usake Adi aura anta donoM hI upalabdha hote haiN| aba sthiti arthAt Ayu-sthiti ke sambandha meM kahate haiM, yathA tiNNeva sahassAiM, vAsANukkosiyA bhave / . AuThiI vAUNaM, aMtomuhuttaM jahanniyA // 122 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 418] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM anjhayaNaM Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . trINyeva sahasrANi, varSANAmutkRSTA bhavet / AyuH sthitirvAyUnAm, antarmuhUrta jaghanyakA // 122 // padArthAnvayaH-vAUNaM-vAyukAya ke jIvoM kI, jahanniyA-jaghanya, AuThiI-Ayusthiti, aMtomuhuttaM-antarmuhUrta kI, bhave-hotI hai aura, ukkosiyA-utkRSTa Ayusthiti, tiNNeva-tIna, sahassAiM-hajAra, vAsANa-varSoM kI huA karatI hai| mUlArtha-vAyukAya ke jIvoM kI Ayu-sthiti jaghanya arthAt kama se kama antarmuhUrta kI hotI hai aura usakA utkRSTa AyumAna tIna hajAra varSoM kA mAnA gayA hai| _____TIkA-isa gAthA meM vAyukAya ke jIvoM kI Ayu-sthiti kA varNana kiyA gayA hai| inakI utkRSTa Ayusthiti to tIna hajAra varSa aura jaghanya antarmuhUrta kI hotI hai| aba inakI kAyasthiti kA varNana karate haiM, yathA asaMkhakAlamukkosA, aMtomuhuttaM jahanniyA / kAyaThiI vAUNaM, taM kAyaM tu amuMcao // 123 // . asaGkhyakAlamutkRSTA, antarmuhUrtaM jaghanyakA / kAyasthitirvAyUnAm, taM kAyantvamuJcatAm // 123 // padArthAnvayaH-taM kAyaM-usa kAyA ko, tu-punaH, amuMcao-na chor3ate hue, vAUNaM-vAyukAya ke jIvoM kI, jahanniyA-jaghanya, aMtomuhuttaM-antarmuhUrta, ukkosA-utkRSTa, asaMkhakAlaM-asaMkhyakAla kI, kAyaThiI-kAyasthiti hotI hai| ____ mUlArtha-yadi vAyukAya ke jIva sva-bhava me hI janma-maraNa karate raheM to unakI isa kAyasthiti kA utkRSTa samaya to asaMkhyakAla kA hai aura jaghanya antarmuhUrta kA hai| ____TIkA-vAyukAya ke jIvoM kI kAyasthiti kama se kama antarmuhUrta kI aura adhika se adhika asaMkhyAtakAla kI mAnI gaI hai, tAtparya yaha hai ki isake pazcAt ve apanI kAyA ko tyAga kara dUsarI kAyA meM cale jAte haiN| aba vAyu-kAya ke antara kA ullekha karate haiM aNaMtakAlamukkosaM, aMtomuhuttaM . jahannayaM / vijaDhammi sae kAe, vAUjIvANa aMtaraM // 124 // anantakAlamutkRSTam, antarmuhUrta jaghanyakam / vityakte svake kAye, vAyujIvAnAmantaram // 124 // padArthAnvayaH-vAUjIvANa-vAyukAya ke jIvoM kA, aMtaraM-antarakAla, sae kAe-sva-kAya ke, vijaDhammi-chor3ane para, ukkosaM-utkRSTa, aNaMtakAlaM-anantakAla aura, jahannayaM-jaghanya, aMtomuhuttaM-antarmuhUrta kA hai| mUlArtha-vAyukAya ke jIvoM ko svakAya ke chor3ane meM jaghanya antarmuhUrta kA aura utkRSTa anantakAla kA antara par3a jAtA hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [419] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-apane zarIra ko chor3akara anyatra gayA huA vAyu-kAya kA jIva vahAM se cyava kara yadi phira apanI usI kAyA meM vApisa AtA hai to usako vApisa Ane meM kama se kama to antarmuhUrta kA samaya lagatA hai aura adhika se adhika anantakAla kA samaya vyatIta ho jAtA hai, isI kA nAma antarakAla hai| isa prakAra vAyukAya kI sAdi-sAntatA pramANita kI gaI hai, arthAt Ayusthiti, kAyasthiti aura antarakAla kI apekSA se vAyukAya ko sAdi aura sAnta siddha kiyA gayA hai| ___aba prastuta viSaya kA upasaMhAra karate hue vAyukAya ke uttara bhedoM ke viSaya meM phira pratipAdana karate haiM, yathA eesiM vaNNao ceva, gaMdhao rasaphAsao / saMThANAdesao vAvi, vihANAI sahassaso // 125 // eteSAM varNatazcaiva, gandhato rasasparzataH / . saMsthAnAdezato vA'pi, vidhAnAni sahasrazaH // 125 // padArthAnvayaH-eesiM-ina vAyukAya ke jIvoM ke, vaNNao-varNa se, ca-aura, gaMdhao-gandha se, rasaphAsao-rasa aura sparza se, vA-athavA, saMThANAdesao-saMsthAna ke Adeza se, avi-bhI, sahassaso-hajAroM, vihANAI-bheda hote haiN| mUlArtha-ina vAyukAya ke jIvoM ke tAratamya ko lekara varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAnAdeza se hajAroM avAntara bheda hote haiN| TIkA-pUrvokta vAyukAya ke jIvoM ke yadi varNa, gandha, rasa Adi ke tAratamya ko lekara bheda kareM to ve hajAroM kI saMkhyA meM ho jAte haiN| tAtparya yaha hai ki tAratamya se inake lAkhoM bheda kie jA sakate haiN| yahAM para 'sahassaso-sahasrazaH' zabda aneka lAkha artha kA bodhaka mAnA gayA hai| udAra trasa varNana isa prakAra agni aura vAyu rUpa trasakAya kA nirUpaNa karane ke anantara aba udAra trasoM kA varNana karate haiM, yathA- | urAlA tasA je u, cauhA te pakittiyA / beiMdiyA teiMdiyA, cauro paMciMdiyA ceva // 126 // udArAH nasA ye tu, caturdhA te prakIrtitAH / dvIndriyAstrIndriyAH, caturindriyAH paJcendriyAzceva // 126 // padArthAnvayaH-je-jo, u-punaH, urAlA-udAra, tasA-trasa haiM, te-ve, cauhA-cAra prakAra ke, pakittiyA-kathana kie gae haiM, beiMdiyA-do indriyoM vAle, teiMdiyA-tIna indriyoM vAle, cauro-cAra indriyoM vAle, ca-aura, paMciMdiyA-pAMca indriyoM vAle, eva-nizcaya meM hai| mUlArtha-udAra trasa ke cAra bheda kahe gae haiM-dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura pnycendriy| TIkA-isa gAthA meM udAra-trasa jIvoM kA varNana kiyA gayA hai| udAra-trasa-do, tIna, cAra aura pAMca indriyoM vAle jIvoM kA nAma hai| yadyapi trasakAya meM agni aura vAyu kA bhI grahaNa kiyA gayA hai, uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [420] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathApi ve apradhAna trasa haiM, ata: unakA pradhAna trasoM meM samAveza nahIM ho sktaa| agni aura vAyu ke jIva ekendriya jIva hone se apradhAna kahe jAte haiN| isa kathana kA abhiprAya yaha hai ki dravya aura bhAva se indriyAM bhI do prakAra kI haiM, arthAt dravya-indriya aura bhaav-indriy| yadyapi karma-sattA kI apekSA se ekendriya jIva meM bhI bhAvendriya-paJcaka kI sattA vidyamAna hai, tathApi eka se adhika nirvRttyupakaraNa-rUpa dravya-indriya ke abhAva se ekendriya jIvoM meM dvIndriyAdi jIvoM kI apekSA apradhAnatA hai, isalie puNya-karma kI nyUnAdhikatA se jina AtmAoM kI jitanI dravyendriyAM prakaTa haiM, utanI indriyoM kI apekSA se hI unakI saMjJA kA nirmANa huA hai| yathA jinake sparza aura rasanA ye do indriyAM haiM unako dvIndriya jIva kahate haiN| jinake sparza, rasanA aura ghrANa, ye tIna indriyAM haiM unako trIndriya jIva kahate haiN| sparza, rasanA, ghrANa aura cakSu-ina cAra indriyoM vAle jIvoM kI caturindriya saMjJA hai| sparza, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra-ye pAMca indriyAM jinameM vidyamAna hoM unako paMcendriya jIva kahA jAtA hai| isa prakAra ye cAra bheda pradhAna trasoM ke mAne gae haiN| dvIndriya jIva-nirUpaNa aba dvIndriya jIvoM ke avAntara bhedoM kA ullekha karate haiM, yathA beiMdiyA u je jIvA, duvihA te pakittiyA / pajjattamapajjattA, tesiM bhee suNeha me // 127 // dvIndriYAstu ye jIvAH, dvividhAste prakIrtitAH / paryAptA aparyAptAH, teSAM bhedAJcchRNuta me // 127 // padArthAnvayaH-je-jo, beiMdiyA-do indriyoM vAle, jIvA-jIva haiM, u-punaH, te-ve, duvihA-do prakAra ke, pakittiyA-kathana kie gae haiM, pajjattamapajjattA-paryApta aura aparyApta, tesiM-unake, bhee-bhedoM ko, me-mujhase, suNeha-tuma zravaNa kro| mUlArtha-he ziSya ! dvIndriya jIva paryApta aura aparyApta bheda se do prakAra ke haiM, aba unake uttara bhedoM ko tuma mujha se zravaNa karo ! TIkA-zrI sudharmAsvAmI apane ziSyoM se kahate haiM ki do indriyoM vAle jo jIva haiM unake paryApta aura aparyApta ye do bheda mAne gae haiM, arthAt eka paryApta-dvIndriya aura dUsare apryaapt-dviindriy| yadyapi do indriyoM vAle jIva sUkSma bhI hote haiM, ata: agni aura vAyu kI taraha inake sUkSma aura bAdara ye anya do bheda bhI hone cAhieM, tathApi sUkSma zabda se yahAM para usI zarIra kA grahaNa abhipreta hai jo ki sUkSma nAma-karma ke udaya se utpanna huA ho, parantu dvIndriya jIvoM meM vaha nahIM hotA, isalie yahAM para unake sUkSma aura bAdara ye do bheda nahIM kie gae, kintu inake paryApta aura aparyApta yahI do bheda mAnane yukti -saMgata haiN| aba dvIndriya jIvoM kA nirdeza karate haiM, yathA kimiNo somaMgalA ceva, alasA mAivAhayA / vAsImuhA ya sippIyA, saMkhA saMkhaNagA tahA // 128 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 421] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ palloyANallayA, ceva, taheva ya varADagA / jalUgA jAlagA ceva, caMdaNA ya taheva ya // 129 // ii beiMdiyA ee, NegahA evamAyao / logegadese te savve, na savvattha viyAhiyA // 130 // kRmayaH sumaGgalAzcaiva, alasA mAtRvAhakAH / vAsImukhAzca zuktayaH, zaGkhAH zaGkhanakAstathA // 128 // pallakA anupallakAzcaiva, tathaiva ca varATakAH / jalaukA jAlakAzcaiva, candanAzca tathaiva ca // 129 // iti dvIndriyA ete, anekadhA evamAdayaH / .... lokaikadeze te sarve, na sarvatra vyAkhyAtAH // 130 // padArthAnvayaH-kimiNo-kRmI, ca-aura, somaMgalA-sumaMgala, alasA-alasiyA, mAivAhayA-mAtRvAhaka-ghuNa, ya-aura, vAsImuhA-vAsImukha, sippIyA-zukti-sIpa, saMkhA-zaMkha, tahA-tathA, saMkhaNagA-choTe zaMkha-ghoMghe Adi, eva-pAdapUrti meM hai, palloyANullayA-pallaka aura anupallakA, ya-phira, taheva-usI prakAra, varADagA-varATaka-kaur3iyAM, jalUgA-joMka, ca-aura, jAlagA-jAlaka-jIvavizeSa, taheva-usI prakAra, caMdaNA-caMdaniyA, eva-ca-pUrvavat, ii-isa prakAra, ee-ye, beiMdiyA-dvIndriya jIva, NegahA-aneka prakAra ke, evamAyao-ityAdi, te-ve, savve-saba, logegadese-loka ke eka bhAga meM, viyAhiyA-pratipAdana kie gae haiM, na savvattha-sarvatra nhiiN| mUlArtha-kRmi, sumaMgala, alasiyA, mAtRvAhaka, vAsImukha, sIpa, zaMkha aura laghuzaMkha-ghoMghe Adi, tathA pallaka, anupallaka, kapardikA arthAt kaur3iyAM, joMka; jAlaka aura caMdaniyA ityAdi aneka prakAra ke dvIndriya jIva kathana kie gae haiN| ye saba loka ke ekadeza meM arthAt bhAga-vizeSa meM hI rahate haiM, sarvatra nhiiN| TIkA-isa gAthAtraya meM dvIndriya jIvoM ke nAmoM kA nirdeza aura unakI ekadezatA kA varNana kiyA gayA hai| ye dvIndriya jIva, sUkSma vAyukAya Adi kI bhAMti sarva-loka-vyApI nahIM haiM, kintu loka ke eka deza meM rahate haiN| , kRmi-viSThA Adi apavitra padArthoM meM utpanna hone vAle jiiv| somaMgala-yaha koI dvIndriya jAti kA jIva vizeSa hai| alasa-yaha varSAkAla meM pRthivI meM utpanna hone vAlA jIva hai, isako alasiyA aura paMjAbI meM 'gaMDoA' kahate haiN| mAtRvAhaka-kASTha ko bhakSaNa karane vAlA jiiv-ghunn| vAsImukha-koI dvIndriya jAti kA jIvavizeSa hai| zukti-sIpa, zaMkha aura laghuzaMkha, ghoMghe Adi saba prasiddha hI haiN| pallaka, anupallaka-ye donoM aprasiddha se haiM tathA varATaka (kauDI) aura joMka Adi prasiddha uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [422] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| isI prakAra jAlaka aura candana ye bhI dvIndriya jIvoM meM se haiM, parantu aprasiddha haiN| isa prakAra dvIndriya jIvoM ke aneka bheda haiM jinakA ki yahAM para saMketamAtra kara diyA gayA hai| sArAMza yaha hai ki jina jIvoM ke sparza aura rasanA ye do indriyAM hotI haiM ve dvIndriya jIva kahalAte haiN| aba inake asAditva aura sAditva kA ullekha karate haiM, yathA saMtaI pappa NAIyA, apajjavasiyAvi ya / / ThiI paDucca sAIyA, sapajjavasiyAvi ya // 131 // santatiM prApyAnAdikAH, aparyavasitA api ca / sthitiM pratItya sAdikAH, saparyavasitA api ca // 131 // padArthAnvayaH-saMtaiM-santAna kI, pappa-apekSA se, aNAIyA-anAdi, ya-aura, apajjavasiyAvi-aparyavasita bhI haiM, ThiiM-sthiti kI, paDucca-pratIti se, sAIyA-sAdi, ya-aura, sapajjavasiyAvi-saparyavasita bhI haiN| mUlArtha-dvIndriya jIva pravAha kI apekSA se to anAdi aura ananta haiM, kintu sthiti kI apekSA se sAdi-sAnta haiN| ___TIkA-santAna arthAt pravAha kI ora dRSTi DAlane se to do indriyoM vAle jIvoM kA kabhI bhI abhAva nahIM hotA, arthAt na inakI Adi upalabdha hotI hai aura na anta hI dRSTigocara hotA hai, isalie ye anAdi aura ananta mAne gae haiM, parantu inakI Ayu sambandhI sthiti kI ora dRSTi dene se ye Adi aura anta donoM se yukta pratIta hote haiM, ataH apekSA bheda se ye anAdi-ananta aura sAdi-sAnta ubhayarUpa haiN| ___ aba inakI sAdi-sAntatA ko siddha karane vAlI bhavasthiti ke viSaya meM kahate haiM, yathA vAsAiM bArasA ceva, ukkoseNa viyAhiyA / beiMdiyaAuThiI, aMtomuhattaM jahanniyA // 132 // varSANi dvAdaza caiva, utkarSeNa vyAkhyAtA / dvIndriyAyu-sthitiH, antarmuhUrtaM jaghanyakA // 132 // padArthAnvayaH-beiMdiyaAuThiI-dvIndriya jIvoM kI Ayusthati, ukkoseNa-utkRSTatA se, bArasA-dvAdaza, vAsAiM-varSoM kI hai aura, jahanniyA-jaghanya sthiti, aMtomuhuttaM-antarmuhUrta kI, viyAhiyA-kathana kI gaI hai| mUlArtha-dvIndriya jIvoM kI utkRSTa Ayu-sthiti dvAdaza varSa kI pratipAdana kI gaI hai aura jaghanya antarmuhUrta kI mAnI gaI hai| ___TIkA-isa gAthA meM dvIndriya jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa Ayu kA digdarzana karAyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki do indriyoM vAle jIvoM kI Ayu, kama se kama to antarmuhUrta kI aura adhika se adhika 12 varSa kI hotI hai| isI ko bhavasthiti kahate haiN| aba inakI kAyasthiti kA varNana karate haiM, yathA uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 423 ] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhijjakAlamukkosA, aMtomuhuttaM jahanniyA / beiMdiyakAyaThiI, taM kAyaM tu amuMcao // 133 // saGkhyeyakAlamutkRSTA, antarmuhUrtaM jaghanyakA / dvIndriyakAyasthitiH, taM kAyantvamuJcatAm // 133 // padArthAnvayaH-beiMdiyakAyaThiI-do indriyoM vAle jIvoM kI kAyasthiti, taM kAyaM-usa kAya ko, amuMcao-na chor3ate hue, jahanniyA-jaghanya, aMtomuhuttaM-aMtarmuhurta kI, ukkosA-utkRSTa, saMkhijjakAlaMsaMkhyAtakAla kI hai| mUlArtha-dvIndriya jIva yadi dvIndriya jAti meM hI janma-maraNa karate raheM to unakI isa kAyasthiti kA jaghanya kAla to antarmuhUrttamAtra hai aura utkRSTa saMkhyAta kAla hai| ____TIkA-usI kAyA meM janma-maraNa karate rahanA kAyasthiti hai| dvIndriya jIva kI, yadi ve apanI kAyA kA parityAga karake anyatra na jAeM taba taka kI kAyasthiti kama se kama antarmuhUrta kI aura adhika se adhika saMkhyAtakAla taka kI mAnI jAtI hai| isase dvIndriya jIvoM kI sAdi-sAntatA bhI bhalI prakAra se pramANita ho jAtI hai| aba ina jIvoM ke antarakAla ke viSaya meM kahate haiM aNaMtakAlamukkosaM, aMtomuhuttaM jahannayaM / . beiMdiyajIvANaM, aMtaraM ca viyAhiyaM // 134 // anantakAlamutkRSTam, antarmuharta jaghanyakam / dvIndriyajIvAnAm, antaraJca vyAkhyAtam // 134 // padArthAnvayaH-beiMdiyajIvANaM-dvIndriya jIvoM kA, jahannayaM-jaghanya, aMtImuhattaM-antarmuhUrta aura, ukkosaM-utkRSTa, aNaMtakAlaM-anantakAla kA, aMtaraM-antarakAla, viyAhiyaM kathana kiyA gayA hai, ca-pAdapUrti ke lie hai| mUlArtha-dvIndriya jIvoM kA jaghanya antara antarmuhUrta kA aura utkRSTa anantakAla taka kA hai| TIkA-apanI prathama kAyA ko chor3akara kAyAntara meM gayA huA dvIndriya zarIra ko dhAraNa kare, isake lie jaghanya antarakAla to antarmuhUrta kA mAnA jAtA hai aura utkRSTa anantakAla taka kA svIkAra kiyA gayA hai, arthAt usa jIva ko phira se dvIndriya zarIra meM Ane ke lie kama se kama to antarmuhUrta jitanA samaya lagatA hai aura adhika se adhika anantakAla jitanA samaya apekSita hai| aba inake vizeSa bhedoM ke sambandha meM kahate haiM eesiM vaNNao ceva, gaMdhao rasaphAsao / saMThANAdesao vAvi, vihANAiM sahassaso // 135 // eteSAM varNatazcaiva, gandhato rasasparzataH / saMsthAnAdezato vApi, vidhAnAni sahasrazaH // 135 // . uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [424] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaima ajhaMyaNaM Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH-eesiM-ina dvIndriya jIvoM ke, vaNNao-varNa se, ca-aura, gaMdhao-gandha se, rasaphAsao-rasa aura sparza se, vA-tathA, saMThANAdesaovi-saMsthAna ke Adeza se bhI, sahassaso-anekAneka, vihANAiM-bheda ho jAte haiN| mUlArtha-ina dvIndriya jIvoM ke varNa, gandha, rasa aura sparza tathA saMsthAna kI apekSA se tAratamya ko lekara anekAneka bheda ho jAte haiN| TIkA-dvIndriya jIvoM ke varNa, gandha, rasa aura gandhAdi ke tAratamya se hajAroM bheda ho jAte haiN| aba tIna indriyoM vAle jIvoM kA varNana karate haiM, yathA teiMdiyA u je jIvA, davihA te pakittiyA / pajjattamapajjattA, tesiM bhee suNeha me // 136 // .. trIndriyAstu ye jIvAH, dvividhAste prakIrtitAH / paryAptA aparyAptAH, teSAM bhedAJcchRNuta me // 136 // padArthAnvayaH-u-punaH, teiMdiyA-tIna indriyoM vAle, je jIvA-jo jIva haiM, te-ve, duvihA-do prakAra ke, pakittiyA-kathana kie gae haiM, pajjattamapajjattA-paryApta aura aparyApta, tesiM-unake, bhee-bhedoM ko, me-mujhase, suNeha-zravaNa kro|| mUlArtha-tIna indriyoM vAle jo jIva haiM ve bhI do prakAra ke haiM-paryApta aura apryaapt| aba mujhase inake upabhedoM ko suno| TIkA-AcArya kahate haiM ki paryApta aura aparyApta, isa taraha trIndriya jIva bhI do prakAra ke haiM, aura aba tuma mujhase inake bhedoM kA zravaNa karo, arthAt trIndriya jIvoM ke jitane upabheda haiM, aba unakA nirUpaNa karatA hUM, tuma ekAgra mana se suno| aba ukta pratijJA ke anusAra trIndriya jIvoM ke bheda batAte haiM, yathA kaMthapivIliuDDaMsA, ukkaluddehiyA tahA / taNahArA kaTThahArA ya, mAlUgA pattahAragA // 137 // kappAsaTThimmi jAyA, tiMdugA tausamiMjagA / sayAvarI ya gummI ya, bodhavvA iMdagAiyA // 138 // iMdagovagamAIyA, NegahA evamAyao / logegadese te savve, na savvattha viyAhiyA // 139 // kunthupipIlyuiMzAH, utkalikopadehikAstathA / tRNahArAH kASThahArAzca, mAlUkAH patrahArakAH // 137 // kAsAsthijAtAH, tindukAH trapuSamiJjakAH / zatAvarI ca gulmI ca, boddhavyA indrakAyikAH // 138 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [425] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indragopakAdikAH, anekavidhA evamAdayaH / lokaikadeze te sarve, na sarvatra vyAkhyAtAH // 139 // padArthAnvayaH-kuMthu-kuMthuA, pivIli-pipIlikA-kIr3I, uDDasA-uza, ukkaluddehiyAupadehika, tahA-tathA, taNahArA-tRNahAraka, ya-aura, kaTThahArA-kASThahAraka, mAlUgA-mAlugA aura, pattahAragA-patrAhAraka, kappAsaTThimmi jAyA-kapAsa aura asthi meM utpanna hone vAle jIva, tiMdugA-tinduka, tausa-trapuSa, miMjagA-miMjaga, ya-tathA, sayAvarI-zatAvarI, ya-aura, gummI-gulmI-jUkA-jUM Adi, iMdagAiyA-SaTpadI vA indrakAyika, bodhavvA-jAnane cAhieM, iMdagovagamAIyA-iMdragopa Adi, evamAyao-ityAdi, aNegavihA-aneka prakAra ke trIndriya jIva, viyAhiyA-kahe gae haiM, te savve-ve saba, logegadese-loka ke eka deza meM rahate haiM, na savvattha-sarvatra nhiiN| ___ mUlArtha-kunthu, pipIlikA, uiMsA, upadehikA, tRNahAraka, kASThahAraka, mAlukA, patrAhAraka tathA kAryAsika, asthijAta, tinduka, trapuSa, miMjaga, zatAvarI, gulmI, iMdrakAyika, tathA indragopaka Adi aneka prakAra ke tIna indriyoM vAle jIva pratipAdana kie gae haiN| ve jIvaloka ke eka deza meM hI rahate haiM, sarvatra nhiiN| TIkA-isa gAthAtraya meM tIna indriyoM vAle jIvoM ke bheda aura unakI ekadezatA kA varNana kiyA gayA hai, jo ki dvIndriya jIvoM kI taraha hI samajha lene caahieN| kunthu-yaha eka atyanta sUkSma jIva hotA hai, joki calatA-phiratA hI dRSTigocara ho sakatA hai| pipIlikA-cIMTI aadi| uparyukta gAthAoM meM nirdiSTa aneka nAma to prasiddha haiM kintu aneka aprasiddha haiN| jina jIvoM kI sparza, rasanA aura ghrANa ye tIna indriyAM vidyamAna hoM unako trIndriya jIva samajha lenA caahie| ye saba trIndriya jAti ke jIva loka ke eka deza meM hI sthita haiN| sUkSma vAyu-kAya kI taraha inakI sarva loka meM sthiti nahIM hai| aba inakI anAdi-anantatA aura sAdi-sAntatA kA varNana karate haiM, yathA saMtaI pappa NAIyA, apajjavasiyAvi ya / ThiiM paDucca sAIyA, sapajjavasiyAvi ya // 140 // santatiM prApyAnAdikAH, aparyavasitA api ca / sthitiM pratItya sAdikAH, saparyavasitA api ca // 140 // padArthAnvayaH-saMtaI-santAna kI, pappa-apekSA se, aNAIyA-anAdi, ya-aura, apajjavasiyAvi-aparyavasita bhI haiM, ThiI paDucca-sthiti kI apekSA se, sAIyA-sAdi, ya-tathA, sapajjavasiyAvi-saparyavasita bhI haiN| ___ mUlArtha-ye saba trIndriya jIva pravAha kI apekSA se to anAdi aura ananta haiM, kintu sthiti kI apekSA se Adi evaM anta vAle haiN| TIkA-gAthA kA bhAvArtha spaSTa hI hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [426] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba inakI bhava-sthiti kA varNana karate haiM. egUNapaNNahorattA, ukkoseNa viyAhiyA / teiMdiyaAuThiI, aMtomuhuttaM jahanniyA // 141 // ekonapaJcAzadahorAtrANAm, utkarSeNa vyAkhyAtA / trIndriyAyuHsthitiH, antarmuhUrta jaghanyakA // 141 // padArthAnvayaH-teiMdiyaAuThiI-trIndriya jIvoM kI Ayusthiti, jahanniyA-jaghanya, aMtomuhuttaM-antarmuhUrta kI, aura, ukkoseNa-utkRSTatA se, egUNapaNNahorattA-49 ahorAtra kI, viyAhiyA-kathana kI gaI hai| ____ mUlArtha-trIndriya jIvoM kI Ayu-sthiti, jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa 49 dina kI hotI hai| tAtparya yaha hai ki tIna indriyoM vAle jIvoM kI adhika se adhika 49 dina kI Ayu hotI hai, isI ko unakI bhava-sthiti kahate haiN| aba inakI kAyasthiti kA varNana karate haiM... saMkhijjakAlamukkosA, aMtomuhuttaM jahanniyA / teiMdiyakAyaThiI, taM kAyaM tu amuMcao // 142 // saGkhyeyakAlamutkRSTA, antarmuhUrta jaghanyakA / trIndriyaMkAyasthitiH, taM kAyantvamuJcatAm // 142 // padArthAnvayaH-tu-phira, taM kAyaM amucao-usa kAyA ko na chor3ate hue, teiMdiya-trIndriya, jIvoM kI, kAyaThiI-kAyasthiti, jahanniyA-jaghanya, aMtomuhuttaM-antarmuhUrta kI, aura, ukkosA-utkRSTa, saMkhijjakAlaM-saMkhyeyakAla taka hotI hai| mUlArtha-trIndriya arthAt tIna indriyoM vAle jIvoM kI yadi ve apanI usI kAyA ko na chor3eM jisameM ve raha rahe haiM, taba taka kI jaghanya kAya-sthiti kama se kama antarmuhUrta kI aura utkRSTa arthAt adhika se adhika saMkhyAtakAla kI hotI hai| TIkA-isakI anya saba vyAkhyA pUrva kI bhAMti jAna lenA caahie| .aba inakA antara-kAla batAte haiM, yathA aNaMtakAlamakkosaM, aMtomahattaM jahannayaM / teiMdiyajIvANaM, aMtaraM tu viyAhiyaM // 143 // __ anantakAlamutkRSTam, antarmuhUrtaM jaghanyakam / trIndriyajIvAnAm, antaraM tu vyAkhyAtam // 143 // ' padArthAnvayaH-teiMdiyajIvANaM-tIna indriya vAle jIvoM kA, aMtaraM-antarAla, jahannayaM-jaghanya, aMtomuhuttaM-antarmuhUrta kA, aura, ukkosaM-utkRSTa, aNaMtakAlaM-anantakAla taka kA, viyAhiyaM-kathana kiyA gayA hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [427] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlArtha-trIndriya jIva apane prathama grahaNa kie hue zarIra ko chor3akara phira usI jAti ke zarIra ko dhAraNa kareM to usake bIca ke antarakAla kA pramANa kama se kama eka muhUrta aura adhika se adhika anantakAla taka kA mAnA gayA hai| TIkA-isa gAthA kI vyAkhyA bhI spaSTa hI hai| aba prastuta viSaya kA upasaMhAra karate hue phira inake bhedoM ke viSaya meM kahate haiM, yathA eesiM vaNNao ceva, gaMdhao rasaphAsao / saMThANAdesao vAvi, vihANAI sahassaso // 144 // eteSAM varNatazcaiva, gandhato rasasparzataH / saMsthAnAdezato vApi, vidhAnAni sahasrazaH // 144 // padArthAnvayaH-eesiM-ina trIndriya jIvoM ke, vaNNao-varNa se, ca-aura, gaMdhao-gandha se, rasaphAsao-rasa aura sparza se, vA-tathA, saMThANAdesao-saMsthAna ke Adeza se bhI, sahassaso-hajAroM, vihANAI-bheda hote haiN| mUlArtha-tIna indriyoM vAle jIvoM ke-varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se sahasroM arthAt anekAneka upabheda hote haiN| tAtparya yaha hai ki varNa, rasa, gandhAdi ke tAratamya se inake lAkhoM upabheda bana jAte haiN| TIkA-gAthA kA bhAvArtha atyanta spaSTa hai| aba caturindriya jIvoM kA varNana karate haiM, yathA- . . cauriMdiyA u je jIvA, duvihA te pakittiyA ! pajjattamapajjattA, tesiM bhee suNeha me // 145 // caturindriyAstu ye jIvAH, dvividhAste prakIrtitAH / paryAptA aparyAptAH, teSAM bhedAJcchRNuta me // 145 // padArthAnvayaH-cauriMdiyA-cAra iMdriyoM vAle, u-punaH, je-jo, jIvA-jIva haiM, te-ve, duvihA-do prakAra ke, pakittiyA-kathana kie gae haiM, pajjattamapajjattA-paryApta aura aparyApta, tesiM-unake, bhee-bhedoM ko, me-mujhase, suNeha-zravaNa kro| mUlArtha-he ziSyo ! cAra indriyoM vAle jIva, paryApta aura aparyApta rUpa se do prakAra ke kathana kie gae haiM, aba tuma inake bhedoM ko mujhase suno ! TIkA-AcArya kahate haiM ki caturindriya jIva do prakAra ke haiM-paryApta aura apryaapt| aba maiM inake bhedoM ko tumase kahatA hUM, tuma unheM sAvadhAna hokara zravaNa karo ! tAtparya yaha hai ki bhedajJAna se inake svarUpa kA nizcaya bhalI prakAra se ho skegaa| aba bhedoM kA varNana karate haiM, yathA uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 428] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMdhiyA pottiyA ceva, macchiyA masagA tahA / bhamare .kIDapayaMge ya, DhiMkuNe kuMkaNe tahA // 146 // . kukkuDe siMgarIDI ya, naMdAvatte ya viMcchie / Dole bhiMgirIDI ya, viralI acchivehae // 147 // acchile mAhae acchi, (roDae) vicitte cittapattae / uhiMjaliyA jalakArI ya, nIyayA taMbagAiyA // 148 // iya cauriMdiyA ee, NegahA evamAyao / logassa egadesammi, te savve parikittiyA // 149 // andhikAH pauttikAzcaiva, makSikA mazakAstathA / bhramarAH kITapataGgAzca, DhikuNAH kukaNAstathA // 146 // kukkuTaH / zRGgarITI ca, nandAvartAzca vRzcikAH / DolA bhRGgarITakAzca, viralyo'kSivedhakAH // 147 // akSilA mAgadhA akSi-, (roDakA) vicitrAzcitrapatrakA / upadhijalakA jalakAryazca, nIcakAstAmrakAdikAH // 148 // iti caturindriyA ete, anekadhA evamAdayaH / lokasyaikadeze te., sarve parikIrtitAH // 149 // . padArthAnvayaH-aMdhiyA-andhika, pottiyA-potika, ca-aura, macchiyA-makSikA, tahA-tathA, masagA-mazaka, bhamare-bhramara, ya-aura, kIDapayaMge-kITa aura pataMga; DhiMkuNe-DhiMkaNa, kuMkaNe-kuMkaNa, kukkaDe-kurkuTa, ya-aura, siMgarIDI-zRMgarITI, naMdAvatte-nandyAvarta, ya-aura, viMcchie-bicchU, Dole-Dola, bhiMgirIDI-bhRgarITI, viralI-virilI, acchivehae-akSivedhaka, acchile-akSila, mAhae-mAgadha, acchiroDae-akSiror3aka, vicitte-vicitra, cittapattae-cittapatraka, uhiMjaliyA-upadhijalaka, ya-aura, jalakArI-jalakArI, nIyayA-nIcakA, taMbagAiyA-tAmrakAdi, iya-isa prakAra, ee-ye saba, cauriMdiyA-caturindriya jIva, evamAyao-ityAdi, NegahA-aneka prakAra ke, parikittiyA-kathana kie gae haiM, te savve-ve saba, logassa-loka ke, egadesammi-eka deza meM sthita haiN| mUlArtha-andhaka, pauttika, makSikA, mazaka, bhramara, kITa, pataMga, DhiMkaNa, kuMkaNa, kurkuTa, siMgarITI, nandyAvarta, bicchU, Dola, bhuMgarITaka aura akSivedhaka tathA akSila, mAgadha, akSiror3aka, vicitra, citrapatraka, upadhijalakA, jalakArI, nIcaka aura tAmraka Adi aneka prakAra ke caturindriya jIva kahe gae haiM aura ye saba loka ke ekadeza meM rahate haiN| ____TIkA-jina jIvoM ke sparza, rasanA, ghrANa aura cakSu-ye cAra indriyAM hoM, unheM caturindriya jIva kahate haiN| inameM makkhI , bhramara, mazaka aura bicchU Adi kaI eka nAma to prasiddha haiM aura zeSa jo nAma haiM, ve hamAre lie aprasiddha haiN| kAraNa yaha hai ki hara vastu kA dezabheda se bhinna-bhinna nAma sunane meM uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 429] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtA hai| eka hI vastu kA eka deza meM anya nAma hotA hai aura dUsare deza meM vaha kisI dUsare hI nAma se prasiddha hotI hai| ataH Upara caturindriya jIvoM ke jo nAma die gae haiM unameM kucha nAmoM kA to jJAna hotA hai aura kucha kA nahIM ho paataa| zAstrakAroM ne to apane viziSTa jJAna se unakA ullekha kara diyA hai, parantu hama logoM ko unako samajhane ke lie gItArtha guruoM kI zaraNa meM jAkara jijJAsA karanI caahie| jaise zAstroM meM likhe rahane para bhI vanauSadhiyoM kA binA kisI anubhavI vaidya kI sahAyatA se jJAna nahIM ho pAtA, usI prakAra yahAM para bhI samajha lenA caahie| tAtparya yaha hai ki caturindriya jIvoM ke aneka bheda haiM, unameM kucha nAma to Upara batalA die gae haiN| inake atirikta inake viSaya meM aura saba kucha pUrva kI bhAMti hI samajha lenA caahie| aba inakA kAlasApekSya varNana karate haiM, yathA saMtaI pappa NAIyA, apajjavasiyAvi ya / ThiDaM par3acca sAIyA, sapajjavasiyAvi ya // 150 // santatiM prApyAnAdikA, aparyavasitA api ca / / sthitiM pratItya sAdikAH, saparyavasitA api ca // 150 // padArthAnvayaH-saMtaI-pravAha kI, pappa-apekSA se, aNAIyA-anAdi, ya-aura, apajjavasiyAvi-aparyavasita, ThiI-sthiti kI, paDucca-pratIti se, sAIyA-sAdi, ya-aura, sapajjavasiyAvi-saparyavasita bhI haiN| mUlArtha-caturiMdriya jIva santAna arthAt pravAha kI apekSA se to anAdi-ananta haiM, kintu sthiti kI apekSA se sAdi-sAnta haiN| ___TIkA-pravAha kI apekSA se to ye sabhI jIva anAdi arthAt Adi se rahita aura ananta arthAt anta se rahita haiM, parantu sthiti arthAt Ayusthiti aura kAyasthiti Adi kI apekSA se ye utpatti aura vinAza donoM se yukta haiN| aba isI bAta ko pramANita karane ke lie inakI bhavasthiti kA varNana karate haiM, yathA chacceva ya mAsAU, ukkoseNa viyAhiyA / cauriMdiyaAuThiI, aMtomuhattaM jahanniyA // 151 // SaT caiva ca mAsAyuH, utkarSeNa vyAkhyAtAH / caturindriyAyuH sthitiH, antarmuhUrtaM jaghanyakA // 151 // padArthAnvayaH-cauriMdiya-cAra indriyoM vAle jIvoM kI, AuThiI-Ayu kI sthiti, jahanniyA-jaghanya, aMtomuhuttaM-antamuhUrta, ya-aura, ukkoseNa-utkRSTatA se, chacceva-SaT-chaH-hI, mAsAU-mAsa kI Ayu, viyAhiyA-pratipAdana kI gaI hai| mUlArtha-caturindriya jIvoM kI jaghanya Ayusthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa chaH mAsa kI varNana kI gaI hai| TIkA-cAra indriyoM vAle jIvoM kA AyumAna kama se kama antarmuhUrta kA aura adhika se adhika uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 430] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cha: mahInoM kA pratipAdana kiyA gayA hai, arthAt caturiMdriya jIva adhika se adhika cha: mAsa taka hI jIvita raha sakatA hai| aba inakI kAya-sthiti ke viSaya meM kahate haiM saMkhijjakAlamukkosaM, aMtomuhuttaM jahannayaM / cauridiyakAyaThiI, taM kAyaM tu amuMcao // 152 // saGkhyeyakAlamutkRSTA, antarmuhUrta jaghanyakA / caturindriyakAyasthitiH, taM kAyantvamuJcatAm // 152 // padArthAnvayaH-cauriMdiya-cAra indriyoM vAle jIvoM kI, kAyaThiI-kAyasthiti, taM kAyaM-usa kAyA ko, tu-phira, amuMcao-na chor3ate huoM kI, jahannayaM-jaghanya, aMtomuhuttaM-aMtarmuhUrta, ukkosaM-utkRSTa, saMkhijjakAlaM-saMkhyeyakAla kI kathana kI gaI hai| mUlArtha-caturiMdriya jIvoM kI usa kAyA ko na chor3eM taba taka kI jaghanya kAyasthiti antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAtakAla kI hotI hai| TIkA-apanI kAyA ko chor3akara anyatra na jAnA arthAt usI meM janma-maraNa karate rahanA kAyasthiti hai| caturindriya jIva kama se kama to antarmuhUrta mAtra aura adhika se adhika saMkhyeyakAla taka apanI kAyA meM janmatA-maratA rahatA hai, arthAt adhika se adhika itane kAla ke anantara vaha anyatra avazya calA jAtA hai| . . . aba inakA antara-kAla batAte haiM. aNaMtakAlamukkosa, aMtomuhattaM jahannayaM / vijaDhammi sae kAe, aMtaraM ca viyAhiyaM // 153 // anantakAlamutkRSTam, antarmuhUrta jaghanyakam / vityakte svake kAye, antaraJca vyAkhyAtam // 153 // padArthAnvayaH-sae-sva, kAe-kAya ke, vijaDhammi-chor3ane para, jahannayaM-jaghanya, aMtomuhuttaM-antarmuhUrta, ukkosaM-utkRSTa, aNaMtakAlaM-anantakAla kA, aMtaraM-antarakAla arthAt antarAla, viyAhiyaM-kahA hai| mUlArtha-chor3I huI svakAya ko phira se prApta karane meM caturindriya jIva kA jaghanya antarAla antarmuhUrta kA aura utkRSTa anantakAla taka kA pratipAdana kiyA gayA hai| TIkA-apane pUrva zarIra ko chor3akara anyatra gayA huA caturindriya jIva, kama se kama aura adhika se adhika kitane samaya ke bAda phira usa caturiMdriya zarIra meM vApisa AtA hai ? isa prazna kA prastuta gAthA meM uttara diyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki kama se kama to vaha antarmuhUrta ke hI anantara vApisa lauTa AtA hai aura adhika se adhika anantakAla kA samaya laga jAtA hai| aba prakArAntara se inake asaMkhya bhedoM kA nirUpaNa karate haiM, yathA eesiM vaNNao ceva, gaMdhao rasaphAsao / saMThANAdesao vAvi, vihANAiM sahassaso // 154 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [431] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eteSAM varNatazcaiva, gandhato rasasparzataH / saMsthAnAdezato vApi, vidhAnAni sahasrazaH // 154 // padArthAnvayaH-eesiM-ina jIvoM ke, vaNNao-varNa se, ca- aura, gaMdhao - gandha se, rasaphAsao - rasa aura sparza se, vA- tathA, saMThANAdesao-saMsthAnAdeza se, avi- bhI, sahassaso- hajAroM, vihANAiM-bheda hote haiN| mUlArtha - varNa, gandha, rasa aura sparza tathA saMsthAna kI apekSA se ina caturiMdriya jIvoM ke hajAroM bheda haiN| TIkA-varNAdi ke tAratamya bhAva se caturindriya jIvoM ke asaMkhya bheda ho jAte haiM, zeSa vyAkhyA pUrvavat jAnanA caahie| isa prakAra caturindriya jIvoM kA svarUpa aura unake aneka prakAra ke bheda-upabhedoM kA varNana karane ke anantara aba paJcendriya jIvoM ke viSaya meM kahate haiM, yathApaMciMdiyA u je jIvA, cauvvihA te viyAhiyA / neraiyA tirikkhA ya, maNuyA devA ya AhiyA // 155 // paJcendriyAstu ye jIvAH, caturvidhAste vyAkhyAtAH / nairayikAstiryaJcazca, manujA devAzcAkhyAtAH // 155 // padArthAnvayaH - paMciMdiyA - paJcendriya, je jo, jIvA - jIva haiM, te-ve, cauvvihA - cAra prakAra ke, viyAhiyA - kathana kie gae haiM, neraiyA - nArakI, ya-aura, tirikkhA - tiryaMca, maNuyA - manuSya, ya-aura, devA-devatA, AhiyA - kathana kie gae haiM - tIrthaMkaroM ne, u-pAdapUrti meM mUlArtha - paJcendriya jIva cAra prakAra ke kahe gae haiM- nArakI, tiryaMca, manuSya aura devatA / TIkA-paJcendriya jIvoM ke tIrthaMkara bhagavAn ne cAra bheda batAe haiM, jaise ki Upara darzAe gae haiN| ina bhedoM ke kAraNa jIvAtmA ke uccAvaca karma haiN| inhIM ke prabhAva se vaha UMcI-nIMcI yoniyoM ko prApta hotA hai| aba zAstrakAra krama prApta prathama nArakI jIvoM kA varNana karate haiN| yathA neraiyA sattavihA, puDhavIsu sattasu bhave / " rayaNAbhasakkarAbhA, bAluyAbhA ya AhiyA // 156 // paMkAbhA dhUmAbhA, tamA tamatamA tahA / ii neraiyA ee, sattahA parikittiyA 157 // nairayikAH saptavidhAH, pRthivISu saptasu bhaveyuH / ratnAbhA zarkarAbhA, bAlukAbhA cAkhyAtAH // 156 // paGkAbhA dhUmAbhA, tamaH tamastamaH tathA / iti nairayikA ete, saptadhA parikIrtitAH // 157 // 1. dIpikAvRttikAra ne isa gAthA ke uttarArddha meM isa prakAra adhika pATha diyA hai- pajjattamapajjattA tesiM bhee suNeha me / uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [432] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH-neraiyA-nairayika-nArakI jIva, sattavihA-sAta prakAra ke, sattasu-sAta, puDhavIsu-pRthiviyoM meM, bhave-hote haiM, yathA, rayaNAbhA-ratnAbhA, sakkarAbhA-zarkarAbhA, ya-aura, bAluyAbhA-vAlukAbhA, AhiyA-kathana kI gaI haiM, tathA, paMkAbhA-paMkAbhA, dhUmAbhA-dhUmAbhA, tamA-tamA-aMdhakAramayI, tahA-tathA, tamatamA-tamastama-atyanta andhakAramayI, ii-isa prakAra, ee-ye, neraiyA-nArakI jIva, sattahA-sAta prakAra se, parikittiyA-kathana kie gae haiN| mUlArtha-ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAluprabhA, paMkaprabhA, dhUmraprabhA, tamaHprabhA aura mahAtamaprabhA, ye sAta naraka-pRthivI kahI jAtI haiN| ina sAta pRthiviyoM meM rahane vAle nArakI jIva sAta prakAra ke haiN| ___TIkA-prastuta gAthA meM nArakI jIvoM ke sthAna aura bhedoM kA digdarzana karAyA gayA hai| adholoka meM sAta narakabhUmiyAM haiM, jo ki sAta narakoM ke nAma se prasiddha haiN| unameM nArakI jIva nivAsa karate haiM, arthAt jina jIvoM ne apane adhyavasAya ke anusAra narakagati kI Ayu kA bandha kiyA hai unako vahAM rahanA par3atA hai| ve bhUmiyAM eka dUsarI ke nIce ke krama se sAta haiM, jinakA ki Upara nirdeza kiyA gayA hai| 1. ratnaprabhA-ratnoM ke prakAza kI bhAMti jisakA prakAza ho, athavA bhavanapati devoM ke bhavanoM kI jisameM prabhA vidyamAna ho use ratnaprabhA kahate haiN| 2. zarkarAprabhA-jisameM zlakSNa pASANoM kI prabhA dekhI jAtI hai vaha zarkarAprabhA kahalAtI hai| 3. bAluprabhA-bAlU. ke samAna kAnti vaalii| 4. paMkaprabhA-paMka ke samAna prabhA arthAt kAnti vaalii| 5. dhUmaprabhA-dhUma ke samAna kAnti vaalii| yadyapi naraka meM dhUma kA sadbhAva nahIM mAnA hai tathApi vahAM para tadAkAra dhUmAkAra pudgaloM kA pariNamana hone se dhUmaprabhA nAma hai| 6. tamaH prabhA-andhakAramayI chaThI nrkbhuumi| 7. mahAtamaHprabhA-atyanta andhakAramayI mahAbhayAnaka svarUpa vAlI sAtavIM nrkbhuumi| ina sAta narakabhUmiyoM meM sAta hI prakAra ke nArakI jIva nivAsa karate haiN| tathA sAta paryApta aura sAta aparyApta isa prakAra nArakI jIvoM ke 14 bheda haiN| aba isakA kSetra vibhAga kahate haiM, yathA logassa egadesammi, te savve u viyAhiyA / itto kAlavibhAgaM tu, tesiM vocchaM cauvvihaM // 158 // 1. dIpikAvRttikAra ne isa viSaya meM nimnalikhita anya do gAthAeM uddhRta kI haiM, yathA"ghammA vaMsagA selA, tahA aNjnnritttthgaa| maghA maghavaI ceva, nAraiyA ya puNo bhve|| rayaNAi guttau ceva, tahA ghmmaainnaayo| ii neraiyA ee, sattahA prikittiyaa||" ina donoM gAthAoM meM narakoM ke nAmoM kA ullekha kiyA gayA hai| gAthAoM kA artha sugama hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [433] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM. Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasyaikadeze, te sarve tu vyAkhyAtAH / itaH kAlavibhAgantu, teSAM vakSyAmi caturvidham // 158 // ___ padArthAnvayaH-logassa-loka ke, egadesammi-eka deza meM, te savve-ve saba nArakI, viyAhiyA-kathana kie gae haiM, u-punaH, itto-isake anantara, tesiM-una nArakiyoM ke, cauvvihaM-caturvidha, kAlavibhAgaM-kAlavibhAga ko, vocchaM-kahUMgA, tu-praagvt| mUlArtha-ve saba nArakI jIva loka ke eka deza meM rahate haiN| aba maiM inake caturvidha kAla vibhAga ko kahatA huuN| TIkA-prastuta gAthA meM nArakI jIvoM kI kSetra-sthiti kA varNana karane ke bAda unake caturvidha kAla-vibhAga ke varNana karane kI pratijJA kA ullekha kiyA gayA hai| nArakI jIva loka ke eka deza vizeSa meM hI rahate haiN| kAla-vibhAga se unakI sAdi-sAntatA aura anAdi-anantatA kA varNana karanA hI zAstrakAra ko abhipreta hai| tathAhi saMtaiM pappa NAIyA, apajjavasiyAvi ya / ThiiM paDucca sAIyA, sapajjavasiyAvi ya // 159 // santatiM prApyAnAdikAH aparyavasitA api ca / sthitiM pratItya sAdikAH, saparyavasitA api ca // 159 // padArthAnvayaH-saMtaiM-santAna kI, pappa-apekSA se, aNAIyA-anAdi, ya-aura, apajjavasiyAviaparyavasita bhI haiM, ThiiM-sthiti kI, paDucca-apekSA se, sAIyA-sAdi, ya-aura, sapajjavasiyAvisaparyavasita bhI haiN| mUlArtha-nArakI jIva pravAha kI apekSA se anAdi-ananta aura sthiti kI apekSA se sAdi tathA saparyavasita arthAt Adi aura anta vAle haiN| TIkA-aisA koI samaya nahIM thA jaba ki nArakI jIvoM kA sadbhAva na ho tathA aisA bhI koI kAla upalabdha nahIM hotA, jaba ki unakA sarvathA anta ho jAe, kintu inakA anAdikAla se pravAha calA A rahA hai aura anantakAla taka calatA rahegA, isalie pravAha kI apekSA se ye anAdi-ananta kahe jAte haiN| parantu inakI Ayusthiti aura kAyasthiti Adi kI ora dhyAna dene se ye sAdi-sAnta siddha hote haiM, arthAt inake Adi aura anta donoM hI haiN| aba inakI sthiti ke viSaya meM kahate haiM sAgarovamamegaM tu, ukkoseNa viyAhiyA / paDhamAe jahanneNaM, dasavAsasahassiyA // 160 // ___ sAgaropamamekantu, utkarSeNa vyAkhyAtA / prathamAyAM jaghanyena, dazavarSasahastrikA // 160 // padArthAnvayaH-paDhamAe-prathama pRthivI meM, jahanneNaM-jaghanyatA se, dasavAsasahassiyA-dasa hajAra uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [434] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSoM kI, tu-punaH, ukkoseNa-utkRSTatA se, egaM-eka, sAgarovamaM-sAgaropama kI, viyAhiyA-varNana kI gaI hai| mUlArtha-pahalI naraka-bhUmi meM nArakiyoM kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa eka sAgaropama kI kahI gaI hai| ___TIkA-ratnaprabhA nAmaka prathama naraka meM vartamAna jIvoM kI jaghanya Ayu dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa eka sAgaropama kI kahI gaI hai| sAgaropama-eka yojana pramANa lambA aura caur3A kUpa yadi atyanta sUkSma kezAroM se bharA jAe, phira usameM se sau-sau varSa ke anantara eka-eka khaMDa nikAlA jAe aura isa prakAra jaba vaha sArA kUpa khAlI ho jAe to eka palyopama hotA hai, aise dasa koTAkoTI palyopamoM kA eka sAgaropama hotA hai| yahI utkRSTa sthiti pahale naraka kI hai| aba dvitIya naraka kI sthiti kA varNana karate haiM tiNNeva sAgarAU, ukkoseNa viyAhiyA / doccAe jahanneNaM, egaM tu sAgarovamaM // 161 // trINyeva sAgaropamANyAyuH, utkarSeNa vyAkhyAtA / dvitIyAyAM jaghanyena, ekantu sAgaropamam // 161 // padArthAnvayaH-doccAe-dasarI narakabhami meM, jahanneNaM-jaghanyatA se, egaM-eka, sAgarovamaM-sAgaropama kI, AU-Ayu, tu-aura, ukkoseNa-utkRSTatA se, tiNNeva-tIna, sAgarA-sAgaropama kI, viyAhiyA-kathana kI gaI hai| : mUlArtha-dUsare naraka meM nArakIyoM kI jaghanya Ayusthiti eka sAgaropama kI aura utkRSTa tIna sAgaropama kI hai| ___TIkA-prastuta gAthA meM dvitIya naraka meM vidyamAna jIvoM ke AyumAna kA ullekha kiyA gayA hai jo ki kama se kama eka sAgara aura adhika se adhika tIna sAgara pramANa hai| ___ aba tIsare naraka ke viSaya meM kahate haiM, yathA satteva sAgarAU, ukkoseNa viyAhiyA / taiyAe jahanneNaM, tiNNeva sAgarovamA // 162 // saptaiva sAgaropamANyAyuH, utkarSeNa vyAkhyAtA / tRtIyAyAM jaghanyena, trINyeva sAgaropamANi // 162 // padArthAnvayaH-taiyAe-tIsarI naraka-bhUmi meM, jahanneNaM-jaghanyatA se, tiNNeva-tIna hI, sAgarovamA-sAgaropama kI, ukkoseNa-utkRSTatA se, satteva sAgarA-sAta hI sAgaropama kI, AU-Ayu, viyAhiyA-pratipAdana kI gaI hai| mUlArtha-tIsare naraka meM nArakI jIvoM kI jaghanya sthiti tIna sAgaropama kI aura utkRSTa uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 435] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapta sAgaropama kI kathana kI gaI hai| TIkA-tIsare naraka meM nArakI jIva kama se kama tIna sAgaropama taka rahate haiM aura adhika se adhika sAta sAgaropama taka unakA vahAM nivAsa-kAla kahA gayA hai| aba caturtha naraka ke viSaya meM kahate haiM dasasAgarovamAU, ukkoseNa viyAhiyA / cautthIe jahanneNaM, satteva sAgarovamA // 163 // dazasAgaropamANyAyuH, utkarSeNa vyAkhyAtA / / caturthyAM jaghanyena, saptaiva sAgaropamANi // 163 // padArthAnvayaH-cautthIe-caturtha pRthivI meM, jahanneNaM-jaghanyarUpa se, AU-Ayu, satteva-sAta hI, sAgarovamA-sAgaropama kI hai, ukkoseNa-utkRSTatA se, dasasAgarovamA-dasa sAgaropama kI, viyAhiyA-kathana kI gaI hai| mUlArtha-caturtha naraka meM nArakI jIvoM kI jaghanya Ayu sAta sAgaropama kI aura utkRSTa dasa sAgaropama kI kathana kI gaI hai| TIkA-caturtha naraka meM rahane vAle jIvoM kI utkRSTa Ayu-sthiti dasa sAgara kI aura jaghanya sAta sAgara-pramANa hotI hai| aba pAMcaveM naraka ke sambandha meM kahate haiM- . sattarasasAgarAU, ukkoseNa viyAhiyA / paMcamAe jahanneNaM, dasa ceva sAgarovamA // 164 // saptadazasAgaropamANyAyuH, utkarSeNa vyAkhyAtA / paJcamAyAM jaghanyena, daza caiva sAgaropamANi // 164 // padArthAnvayaH-paMcamAe-pAMcavIM naraka-bhUmi meM, jahanneNaM-jaghanyarUpa se, dasa-daza, sAgarovamAsAgaropama kI, ca-aura, ukkoseNa-utkRSTatA se, sattarasasAgarA-saptadaza sAgaropama kI, AU-Ayu, viyAhiyA-kathana kI gaI hai, eva-avadhAraNa meM hai| mUlArtha-pAMcavIM naraka-bhUmi ke jIvoM kI kama se kama Ayu dasa sAgaropama kI aura utkRSTa satraha sAgaropama kI kahI gaI hai| TIkA-pAMcavIM naraka-bhUmi meM rahane vAle jIvoM kI Ayu-sthiti kama se kama dasa sAgara kI aura adhika se adhika satraha sAgara kI hotI hai| aba chaThe naraka ke sambandha meM kahate haiM, yathA bAvIsasAgarAU, ukkoseNa viyAhiyA / . chaTThIe jahanneNaM, sattarasasAgarovamA // 165 . // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 436] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAviMzatisAgaropamANyAyuH, utkarSeNa vyAkhyAtA / .. SaSThyAM jaghanyena, saptadazasAgaropamANi // 165 // padArthAnvayaH-chaTThIe-chaThI naraka-pRthivI meM, jahanneNaM-jaghanya rUpa se, sattarasa-saptadaza, sAgarovamA-sAgaropama, Ayu-Ayu hai, aura, ukkoseNa-utkRSTatA se, bAvIsasAgarA-bAIsa sAgara kI, viyAhiyA-kathana kI gaI hai| mUlArtha-chaThe naraka meM vartamAna jIvoM kI jaghanya Ayu satraha sAgaropama kI aura utkRSTa bAvIsa sAgaropama kI kathana kI gaI hai| TIkA-chaThe naraka-sthAna kI Ayu kA pramANa kama se kama satraha sAgara aura adhika se adhika bAvIsa sAgaropama kA hotA hai| aba sAtavIM naraka-bhUmi ke viSaya meM kahate haiM, yathA tettIsasAgarAU, ukkoseNa viyAhiyA / sattamAe jahanneNaM, bAvIsaM sAgarovamA // 166 // trayastriMzatsAgarAyuH, utkarSeNa vyAkhyAtA / saptamyAM jaghanyena, dvAviMzatiH sAgaropramANi // 166 // padArthAnvayaH-sattamAe-sAtavIM naraka-bhUmi meM jIvoM kI, jahanneNaM-jaghanya rUpa se, AU-Ayu kI sthiti, bAvIsaM sAmarovamA-22 sAgaropama kI hai, ukkoseNa-utkRSTatA se, tettIsasAgarA-33 sAgaropama kI, viyAhiyA-kathana kI gaI hai| . mUlArtha-sAtaveM naraka meM rahane vAle jIvoM kI kama se kama nivAsa-sthiti bAIsa sAgaropama kI aura utkRSTa 33 sAgaropama kI kahI gaI hai| TIkA-saptama narakavartI jIvoM kI Ayu kA mAna kama se kama 22 sAgaropama aura adhika se adhika 33 sAgaropama kA kahA gayA hai| aba nArakI jIvoM kI kAyasthiti ke sambandha meM kahate haiM jA ceva u AuThiI, neraiyANaM viyAhiyA / sA tesiM kAyaThiI, jahannukkosiyA bhave // 167 // yA caiva tu AyuHsthitiH, nairayikANAM vyAkhyAtA / sA teSAM kAyasthitiH, jaghanyakotkRSTA bhavet // 167 // padArthAnvayaH-jA-jo, AuThiI-Ayusthiti, neraiyANaM-nArakI jIvoM kI, viyAhiyA-kathana kI gaI hai, u-punaH, sA-vahI, tesiM-unakI, kAyaThiI-kAyasthiti, jahannukkosiyA-jaghanyotkRSTa, bhave-hotI hai, eva-bhinna krama meM, ca-vaktavya ke upanyAsa meM AyA huA hai| ...mUlArtha-nArakI jIvoM kI jitanI Ayu-sthiti hai, utanI hI unakI kAyasthiti bhI kahI gaI hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [437] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-nArakI jIvoM kI kAya-sthiti bhava-sthiti ke samAna hI jaghanya athavA utkRSTa rUpa se varNana kI gaI hai| kAraNa yaha hai ki nArakI jIva mara kara phira naraka meM hI utpanna nahIM hotA, apitu naraka se nikala kara garbhaja-paryApta manuSya aura tiryag yoni meM hI saMkhyeya varSoM taka nivAsa karatA hai, ataH nArakI jIvoM kI bhavasthiti aura kAyasthiti donoM eka hI haiN| aba inake antara-kAla ke sambandha meM kahate haiM, yathA aNaMtakAlamukkosaM, aMtomahattaM jahannayaM / vijaDhammi sae kAe, neraiyANaM tu aMtaraM // 168 // anantakAlamutkRSTam, antarmuhUrta jaghanyakam / vityakte svake kAye, nairayikANAntu antaram // 168 // ... padArthAnvayaH-neraiyANaM-nArakI jIvoM kA, sae kAe-svakAyA ko, vijaDhammi-chor3ane para, ukkosaM-utkRSTa, aMtaraM-antara, aNaMtakAlaM-ananta kAla kA, aura, jahannayaM-jaghanya, aMtomuhuttaM-antarmuhUrta kA mAnA gayA hai| mUlArtha-nArakI jIvoM kA svakAya ko chor3akara phira usameM vApisa Ane taka kA jaghanya antara antarmuhUrta kA aura utkRSTa ananta-kAla kA hotA hai| TIkA-nArakI jIva naraka ko tyAga kara garbhaja-paryApta meM jAne ke bAda yadi phira naraka meM Ae to usako kama se kama aura adhika se adhika kitanA samaya apekSita hai? isa prazna ke uttara meM zAstrakAra kahate haiM ki kama se kama antarmuhUrta ke bAda aura adhika se adhika anantakAla ke pazcAt vaha phira apanI usI yoni meM utpanna ho sakatA hai| aba phira kahate haiM ki eesiM vaNNao ceva, gaMdhao rasaphAsao / saMThANAdesao vAvi, vihANAI sahassaso // 169 // eteSAM varNatazcaiva, gandhato . rasasparzataH / saMsthAnAdezato vApi, vidhAnAni sahasrazaH // 169 // padArthAnvayaH-eesiM-ina nArakI jIvoM ke, vaNNao-varNa se, ca-aura, gaMdhao-gandha se, rasaphAsao-rasa aura sparza se, vA-tathA, saMThANAdesao vi-saMsthAnAdeza se bhI, sahassaso-hajAroM, vihANAI-bheda ho jAte haiN| mUlArtha-ina nArakI jIvoM ke varNa, gandha, rasa aura sparza tathA saMsthAna kI apekSA se anekAneka bheda ho jAte haiN| TIkA-varNa, gandha aura rasAdi ke tAratamya se nArakI jIvoM ke hajAroM bheda ho jAte haiN| isa prakAra nArakI jIvoM ke anantara aba tiryaJcoM kA varNana karate haiM paMciMdiyatirikkhAo, duvihA te viyAhiyA / / saMmucchimatirikkhAo, gabbhavakkatiyA tahA // 170. // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [438] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . paJcendriyAstiryaJcaH, dvividhAste vyAkhyAtAH / sammUchimatiryaJcaH, garbhavyutkrAntikAstathA // 170 // padArthAnvayaH-te-ve, paMciMdiyatirikkhAo-paJcendriya-tiryaJca, duvihA-do prakAra ke, viyAhiyA-kahe gae haiM, saMmucchimatirikkhAo-saMmUchima-tiryaJca, tahA-tathA, gabbhavakkaMtiyAgarbhavyutkrAnta arthAt garbha se utpanna hone vaale| mUlArtha-paJcendriya tiryaJca do prakAra ke kathana kie gae haiM-saMmUchima tiryaJca aura garbhaja tirynyc| ___TIkA-nArakI jIvoM ke anantara prastuta gAthA meM tiryaJcoM ke varNana kA upakrama kiyA gayA hai| tiryaMca jIva saMmUchima aura garbhaja bheda se do prakAra ke haiN| saMmUcchima-kisI sthAna-vizeSa meM pudgaloM ke ekatrita ho jAne se utpanna hone vAle arthAt mAtA-pitA ke saMyoga ke binA hI jinakI utpatti ho jAtI hai, tathA mana:paryApti ke abhAva se jo sadA mUcchita kI taraha hI atyanta mUr3ha avasthA meM rahate haiM unako saMmUchima jIva kahA jAtA hai| garbhaja-garbha se utpanna hone vAle jiiv| isa prakAra paJcendriya tiryaMcoM ke do bheda zAstra meM varNana kie gae haiN| aba inake avAntara bhedoM kA varNana karate haiM, yathA duvihA te bhave tivihA, jalayarA thalayarA tahA / nahayarA ya bodhavvA, tesiM bhee suNeha me // 171 // dvividhAste bhaveyustrividhAH, jalacarAH sthalacarAstathA / nabhazcarAzca boddhavyAH, teSAM bhedAn zrRNuta me // 171 // padArthAnvayaH-duvihA-do prakAra ke, te-ve tiryaMca, tivihA-tIna prakAra ke, bhave-hote haiM, jalayarA-jalacara, tahA-tathA, thalayarA-sthalacara, nahayarA-nabhacara, bodhavvA-jAnanA, tesiM-unake, bhee-bhedoM ko, me-mujhase, suNeha-zravaNa kro| mUlArtha-AcArya kahate haiM ki do prakAra ke bhI ve tiryaMca tIna prakAra ke hote haiM-jalacara, sthalacara aura nbhcr| aba inake bhedoM ko tuma mujhase zravaNa kro| TIkA-samUcchima aura garbhaja tiryaMcoM ke bhI pratyeka ke tIna-tIna bheda haiN| 1. jalacara-jala meM vicarane vaale| 2. sthalacara-sthala arthAt bhUmi para vicarane vaale| 3. nabhacara-nabha arthAt AkAza meM ur3ane vaale| inameM se pratyeka ke garbhaja aura saMmUcchima ye do bheda karane para ye 6 prakAra ke ho jAte haiN| saMmUchima-jalacara, sthalacara aura nbhcr| garbhaja-jalacara, sthalacara aura nbhcr| aba zAstrakAra inake bhedoM ke varNana kI pratijJA karate haiN| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [439] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba jalacaroM ke bheda batAte haiM, yathA macchA ya kacchabhA ya, gAhA ya magarA tahA / suMsumArA ya bodhavvA, paMcahA jalayarAhiyA // 172 // matsyAzca kacchapAzca, grAhAzca makarAstathA / suMsumArAzca boddhavyAH, paJcadhA jalacarA AkhyAtAH // 172 // padArthAnvayaH-macchA-matsya, ya-punaH, kacchabhA-kacchapa-kachue, ya-punaH, gAhA-grAha-taMdavA, tahA-tathA, magarA-magaramaccha, ya-aura, suMsumArA-susumAra, bodhavvA-jAnanA, paMcahA-pAMca prakAra ke, jalayara-jalacara jIva, AhiyA-kahe gae haiN| mUlArtha-jalacara jIva pAMca prakAra ke varNana kie gae haiM-matsya, kacchapa, grAha, magara aura suNsumaar| TIkA-jala meM rahane vAle jIvoM ke yadyapi aneka bheda haiM, tathApi una saba kA ina pAMcoM meM hI samAveza ho jAtA hai| tAtparya yaha hai ki jalacara jIvoM kI mukhya jAtiyAM pAMca hI haiM, anya saba kA inhIM meM antarbhAva ho jAtA hai| anyatra yaha bhI kahA gayA hai ki jitane sthalacara jIva haiM utane hI jalacara haiN| yahAM para cakAra kA prayoga samuccayArthaka hai| aba inakI kSetra-sthiti aura caturvidha kAla-vibhAga kA varNana karate hue zAstrakAra kahate haiM ki loegadese te savve, na savvattha viyAhiyA / itto kAlavibhAgaM tu, tesiM vocchaM cauvvihaM // 173 // lokaikadeze te sarve, na sarvatra vyAkhyAtAH / itaH kAlavibhAgantu, teSAM vakSyAmi caturvidham // 173 // padArthAnvayaH-loegadese-loka ke ekadeza meM, te savve-ve saba, viyAhiyA-kathana kie gae haiM, na savvattha-sarvatra nahIM, itto-isake anantara, tesiM-unake, cauvvihaM-caturvidha, kAlavibhAgaM-kAlavibhAga ko, vocchN-khuuNgaa| ___mUlArtha-ve jalacara jIva, loka ke ekadeza meM rahate haiM, sarva loka meM nhiiN| aba isake anantara maiM una jIvoM ke cAra prakAra ke kAla-vibhAga ko khuuNgaa| ____TIkA-Upara batAe gae jalacara jIvoM ke kSetra-vibhAga kA prastuta gAthA meM varNana kiyA gayA hai| ve jalacara jIva sarva-loka-vyApI nahIM, kintu loka ke kSetravizeSa meM hI rahate haiN| avaziSTa ardha gAthA meM inakA kAla-sApekSa vibhAga batAyA gayA hai| aba kAla-vibhAga kA varNana karate haiM, yathA saMtaI pappa NAIyA, apajjavasiyAvi ya / / ThiiM paDucca sAIyA, sapajjavasiyAvi ya // 174. // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 440 ] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ santatiM prApyAnAdikAH, aparyavasitA api ca / sthitiM pratItya sAdikAH, saparyavasitA api ca // 174 // padArthAnvayaH - saMtaiM- saMtati kI, pappa - apekSA se, aNAIyA - anAdi, ya-aura, apajjavasiyAviaparyavasita bhI haiM, ThiiM- sthiti kI, paDucca-pratIti se, sAIyA - sAdi, ya-aura, sapajjavasiyAvisaparyavasita bhI haiN| mUlArtha - ye jIva pravAha kI apekSA se anAdi - ananta haiM aura sthiti kI apekSA se sAdi aura sAnta haiN| TIkAaura sAnta haiN| - jalacara jIva pravAha kI dRSTi se to anAdi - ananta haiM, kintu sthiti kI apekSA se sAdi aba inakI bhavasthiti kA varNana karate haiM - egA ya puvvaMkoDI u, ukkoseNa viyAhiyA / AuThiI. jalayarANaM, aMtomuhuttaM jahanniyA // 175 // ekA ca pUrvakoTI, utkarSeNa vyAkhyAtA / AyuH sthitirjalacarANAm, antarmuhUrttaM jaghanyakA // 175 // padArthAnvayaH - egA - eka, puvvakoDI- pUrva karor3a kI, jalayarANaM- jalacaroM kI, AuThiIAyusthiti, ukkoseNa- utkRSTa rUpa se, viyAhiyA - kathana kI gaI hai, ya-aura, jahanniyA - jaghanya, aMtomuhuttaM - antarmuhUrtta kI mAnI hai| * mUlArtha - jalacara jIvoM kI jaghanya Ayu- sthiti antarmuhUrtta kI aura utkRSTa eka karor3a pUrva kI kathana kI gaI hai| TIkA - isa gAthA meM jalacara jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA varNana kiyA gayA hai| vaha jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa eka karor3a pUrva kI mAnI gaI hai, parantu madhyama sthiti kA koI niyama nahIM, arthAt vaha antarmuhUrta se adhika aura eka karor3a pUrva se kama kisI samaya meM bhI pUrI ho sakatI hai| 0+70 lAkha 56 hajAra varSa ko eka karor3a se guNA karane para 70560000000000 varSoM kA eka pUrva hotA hai| aise eka karor3a pUrvI kI utkRSTa Ayu jalacara jIvoM kI hai| aba inakI kAyasthiti kA varNana karate haiM, yathA puvvakoDipuhuttaM tu, ukkoseNa viyAhiyA / kAyaThiI jalayarANaM, aMtomuhuttaM jahannayaM // 176 // pUrvakoTipRthaktvantu, utkarSeNa vyAkhyAtA / kAya sthitirjalacarANAm, antarmuhUrttaM jaghanyakA // 176 // padArthAnvayaH - jalayarANaM - jalacaroM kI, kAyaThiI - kAyasthiti, jahannayaM - jaghanya, aMtomuhuttaM - antarmuhUrtta kI hai, tu-aura, ukkoseNa - utkRSTatA se, puvvakoDipuhuttaM - pRthaktva pUrva uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 441 ] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karor3a kI, viyAhiyA - kahI gaI hai| mUlArtha - jalacaroM kI jaghanya kAyasthiti antarmuhUrtta kI aura utkRSTa pRthaktva pUrva karor3a kI pratipAdita kI gaI hai| TIkA - jalacara jIvoM kI kAyasthiti nirantara eka hI jAti kA zarIra dhAraNa rUpa arthAt kama se kama antarmuhUrtta -pramANa aura adhika se adhika pRthaktva pUrva koTi kA varNana kiyA gayA hai| 2 se lekara 9 taka kI pRthak saMjJA hai / tAtparya yaha hai ki yadi koI jalacara jIva marakara apanI jAti meM hI utpanna hotA rahe to adhika se adhika karor3a - karor3a pUrva ke ATha bhava kara sakatA hai| isake atirikta eka usakA apanA pahalA bhava hotA hai| isa prakAra kula 9 bhava ho jAte haiN| "pRthaktva pUrva" yaha pAribhASika zabda hai jisakA artha Upara likhe anusAra jAnanA cAhie / aba inake antara - kAla ke viSaya meM kahate haiM anaMtakAlamukkosaM, aMtomuhuttaM jahannayaM / vijaDhamma sakAe, jalayarANaM aMtaraM // 177 // anantakAlamutkRSTam, antarmuhUrtaM jaghanyakam / vityakte svake kAye, jalacarANAmantaram // 177 // padArthAnvayaH - jalayarANaM - jalacara jIvoM kA, sae kAe - svakAya ke, vijaDhamma - tyAgane para, jahannayaM-jaghanya, aMtomuhuttaM - antarmuhUrta, ukkosaM - utkRSTa, anaMtakAlaM - anantakAla kA, aMtaraM- antara hotA hai| mUlArtha - jalacara jIvoM kA apanI kAya ko chor3akara phira usI kAya ko dhAraNa karane taka kA arthAt jaghanya antara antarmuhUrtta aura utkRSTa ananta kAla kA mAnA gayA hai| TIkA - jalacara jIva mara kara anya sthAna meM gayA huA, vahAM se mara kara phira vaha jalacara meM yadi AtA hai to usake lie jaghanya athavA utkRSTa kitanA kAla apekSita hai? isa prazna kA uttara dete hue AcArya kahate haiM ki kama se kama antarmuhUrtta aura adhika se adhika anantaqAla taka kA samaya laga jAtA hai| tAtparya yaha hai ki kama se kama antarmuhUrta ke bAda A sakatA hai aura adhika se adhika anantakAla kA samaya vyatIta ho jAtA hai| aba prakArAntara se inake bhedoM kA varNana karate haiM eesiM vaNNao ceva, gaMdhao rasaphAsao / saMThANAdesao vAvi, vihANAI sahassaso // 178 // eteSAM varNatazcaiva, gandhato rasasparzataH / saMsthAnAdezato vApi, vidhAnAni sahasrazaH // 178 // padArthAnvayaH - eesiM-ina jalacara jIvoM ke, vaNNao-varNa se, ca-aura, gaMdhao-gaMdha se, rasaphAsao-rasa aura sparza se, vA- tathA, saMThANAdesaovi - saMsthAna ke Adeza se bhI, sahassasI - hajAroM, vihANAI - bheda hote haiM, eva - pAdapUrti meM hai / uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 442] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlArtha-ukta jalacaroM ke varNa se, gandha se, rasa aura sparza se tathA saMsthAna se hajAroM bheda hote haiN| TIkA-varNa, gandha, rasa aura sparzAdi ke tAratamya se jalacara jIvoM ke asaMkhya bheda ho jAte haiN| aba sthala-cara jIvoM kA nirUpaNa karate haiM, yathA cauppayA ya parisappA, duvihA thalayarA bhave / cauppayA cauvihA, te me kittayao suNa // 179 // . catuSpadAzca parisarpAH, dvividhAH sthalacarA bhaveyuH / catuSpadAzcaturvidhAH, tAn me kIrtayataH zrRNu // 179 // padArthAnvayaH-thalayarA-sthalacara, duvihA-do prakAra ke, bhave-hote haiM, cauppayA-catuSpAda, ya-aura, parisappA-parisarpa, cauppayA-catuSpAda, cauvihA-cAra prakAra ke haiM, te-unake bheda, kittayao-kathana karate hue, me-mujha se, sunn-suno| mUlArtha-he ziSyo ! sthalacara jIva do prakara ke haiM-catuSpAda aura parisarpa, inameM jo catuSpAda haiM, ve cAra prakAra ke haiM, aba tuma mujhase unake bhedoM ko zravaNa kro| TIkA-catuSpAda aura parisarpa ye do bheda sthalacara jIvoM ke haiN| inameM catuSpAda cAra prakAra ke haiN| AcArya apane ziSyoM se kahate haiM ki unake bhedoM ko maiM tumhAre prati kahatA hUM, tuma sAvadhAna hokara suno! catuSpAda-cAra pairoM vaale| parisarpa-reMgakara calane vAle srpaadi| "pari samantAt sarpantIti parisaH ' arthAt jo sarva prakAra se sAre zarIra kA saMcAlana karate hue calate haiM unako parisarpa kahate haiN| aba catuSpadoM ke cAra bheda batAte haiM, yathA egakhurA dukhurA ceva, gaMDIpaya saNappayA / hayamAI goNamAI, gayamAI sIhamAiNo // 180 // ekakhurA dvikhurAzcaiva, gaNDIpadAH sanakhapadAH / hayAdayo goNAdayaH, gajAdayaH siMhAdayaH // 180 // padArthAnvayaH-egakhurA-eka khura vAle, ca-aura, dukhurA-do khuroM vAle, gaMDIpaya-gaMDIpada vAle, saNappayA-sanakha pada vAle, hayamAI-haya-azva Adi, goNamAI-goNa Adi-balIvAdi, gayamAI-gaja Adi aura, sIhamAiNo-siMha aadi|| mUlArtha-eka khura vAle, do khura vAle, gaMDIpada aura sanakhapada vAle, ye cAra prakAra ke sthalacara jIva haiN| eka khura vaale-ashvaadi| do khura vAle, gau-mahiSI aadi| gaMDIpada vAle-hastI aadi| sanakhapada-nakhayukta pairoM vAle, siMha, zvAna aadi|| ___TIkA-sthala meM rahane vAle paJcendriya jIvoM ke nirUpaNa meM catuSpAda ke cAra bheda varNana kie gae haiM : 1. ekakhurA-eka khura vaale-ashvaadi| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [443] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. dvikhurA-do khuroM vAle-go-mahiSI aadi| 3. gaMDIpadA-gaMDIpada vAle-hastI aadi| 4. sanakhapadA-nakhasahita pairoM vAle-siMha aadi| isa prakAra pahale bheda meM-azva-gambhAdi, dusare meM gau mahiSI Adi, tIsare bheda meM-hastI Adi, aura cauthe meM siMha-vyAghra Adi kA samAveza hai| jinake paira meM eka hI khura hotA hai, arthAt caraNa ke nIce eka sthUla asthivizeSa. hotI hai ve eka khura vAle azvAdi pazu catuSpAda haiM tathA do khura vAle jIva gau-baila Adi pazu haiN| vartulAkAra arthAt gola jinake paira haiM aise hastI Adi pazu 'gaDIpada' kahalAte haiM aura jinake paira nakhoM se yukta haiM, ve sanakhapada kahe jAte haiN| yahAM para sanakhapada kA-'saNappaya' yaha prAkRta rUpa hai| tathAca-nakhainakhAtmakairvartanta iti sanakhAni, tathAvidhAni padAni yeSAM te sanakhapadAH siMhAdayaH' isa vyutpatti ke anusAra siMhAdi catuSpAda jIva sanakhapada kahe jAte haiN| aba parisaroM ke bheda batAte haiM, yathA bhuoragaparisappA ya, parisappA duvihA bhave // gohAI ahimAI ya, ekkekkA NegahA bhave // 181 // bhujaparisarpA uraHparisazca, parisarpA dvividhA bhaveyuH / godhAdayo'hyAdayazca, ekaikakA anekadhA bhaveyuH // 181 // __ padArthAnvayaH-bhua-bhujaparisarpa, uragaparisappA-ura:parisarpa, parisappA-parisarpa, duvihA-doM prakAra ke, bhave-hote haiM, gohAI-godhA Adi, ahimAI-ahisarpa Adi, ya-punaH, ekkekkA -eka-eka, aNegahA-aneka prakAra ke, bhave-hote haiN| mUlArtha-parisarpa ke do bheda haiM-bhujaparisarpa aura urHprisrp| bhujaparisarpa-godhA Adi haiM aura uraHparisarpa sarpa Adi kahe gae haiM, phira inake pratyeka ke aneka bheda haiN| ___TIkA-jo jIva do bhujAoM ke bala calate haiM unako bhujaparisarpa kahate haiM tathA jo jIva chAtI ke bala reMgate haiM unheM ura:parisarpa kahA jAtA hai| godhA, nakula aura mUSaka Adi jIva to bhujaparisarpa haiM aura sarpa Adi jIvoM ko ura:parisarpa kahate haiM, ye ina donoM ke bheda haiN| nakula, mUSaka Adi meM aneka jAtiyAM pAI jAtI haiM, tathA soM kI bhI-darvIkara; mukulIkara, ugraviSa aura kAlaviSa Adi nAnA jAtiyAM haiN| yadyapi jala meM bhI sarpAdi kA sadbhAva hai, tathApi chAtI ke bala se calane ke kAraNa inako sthalacara hI mAnA gayA hai| aba inakA kSetra-vibhAga batAte haiM, yathA loegadese te savve, na savvattha viyAhiyA / itto kAlavibhAgaM tu, tesiM vocchaM cauvvihaM // 182 // lokaikadeze te sarve, na sarvatra vyAkhyAtAH / itaH kAlavibhAgantu, teSAM vakSyAmi caturvidham // 182 // . uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 444] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH - loegadese - loka ke ekadeza meM, te savve - ve saba, viyAhiyA - kahe gae haiM, na savvattha - sarvatra nahIM, itto- isake anantara tesiM- unake, cauvvihaM cAra prakAra ke, kAlavibhAgaM-kAlavibhAga ko, vocchaM- maiM khuuNgaa| " - mUlArtha-ve sthalacara jIva loka ke ekadeza meM rahate haiM, sarvatra nahIM rhte| isake anantara aba maiM unake cAra prakAra ke kAla-vibhAga kA varNana karatA huuN| TIkA-sthala meM rahane vAle ye sabhI jIva ekadezI haiM, sarvadezI nahIM, arthAt ye sUkSmakAya kI bhAMti sarva-loka-vyApI nahIM, kintu loka ke kisI ekadeza meM hI unakI sthiti mAnI jAtI hai| aba kAla-vibhAga kA ullekha karate haiM, yathA - aura, saMtaiM pappa NAIyA, apajjavasiyAvi ya / ThiiM paDucca sAIyA, sapajjavasiyAvi ya // 183 // santatiM prApyAnAdikAH, aparyavasitA api ca / sthitiM pratItya sAdikAH, saparyavasitA api ca // 183 // padArthAnvayaH - saMta - santati kI, pappa - apekSA se, aNAIyA - anAdi, yaapajjavasiyAvi-aparyavasita bhI haiM, ThiiM-sthiti kI, paDucca - apekSA se, sAIyA - sAdi, ya-aura, sapajjavasiyAvi- saparyavasita bhI haiN| mUlArtha - sthalacara jIva pravAha kI apekSA se anAdi - ananta aura sthiti kI apekSA se sAdi- sAnta kathana kie gae haiN| TIkA-sthalacara jIva saMtati arthAt pravAha kI apekSA se anAdi aura ananta haiM, kintu sthiti kI apekSA se ve Adi aura anta sahita haiN| isa prakAra anAdi, sAdi, ananta, aura sAnta, ye cAra bheda inake kAla - sApekSya mAne jAte haiN| aba inakI bhava- sthiti kA varNana karate haiM paliomAiM tinni u, ukkoseNa viyAhiyA / AuThiI thalayarANaM, aMtomuhuttaM jahanniyA // 184 // palyopamAni trINi tu, utkarSeNa vyAkhyAtA / AyuHsthitiH sthalacarANAm, antarmuhUrttaM jaghanyakA // 184 // padArthAnvayaH- tinni-tIna, paliovamAiM- palyopama kI, AuThiI - Ayusthiti, u-to, thalayarANaM - sthalacaroM kI, ukkoseNa- utkRSTarUpa se, viyAhiyA - pratipAdana kI gaI hai, jahanniyA - jaghanya sthiti, aMtomuhuttaM - antarmuhUrta kI kahI gaI hai| mUlArtha - sthalacara jIvoM kI jaghanya Ayu-sthiti antarmuhUrtta kI aura utkRSTa tIna palyopama kI pratipAdana kI gaI hai| TIkA - sthalacara jIvoM kI utkRSTa sthiti tIna palyopama taka ho jAtI hai, kyoMki jo akarma-bhUmija sthalacara tiryaMca haiM unakI utkRSTa Ayu tIna palyopama kI hotI hai, parantu yaha kathana uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 445] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suSama-suSama-kAla evaM devakuru aura uttarakuru pradezoM kI apekSA se hI kiyA gayA hai| madhyama sthiti kA koI niyama nahIM hai| aba inakI kAya-sthiti kA varNana karate haiM, yathA paliovamAiM tinni u, ukkoseNa viyAhiyA / puvvakoDiputteNaM, aMtomuhattaM jahanniyA / kAyaThiI thalayarANaM, aMtaraM tesimaM bhave // 185 // palyopamAni trINi tu, utkarSeNa vyAkhyAtA / pUrvakoTipRthaktvena, antarmuhUrtaM jaghanyakA / kAyasthitiH sthalacarANAM, antaraM teSAmidaM bhavet // 185 // padArthAnvayaH-tinni-tIna, paliovamAiM-palyopama, puvvakoDipuhutteNaM-pUrvakoTi pRthak-adhika, ukkoseNa-utkRSTarUpa se, kAyaThiI-kAyasthiti, thalayarANaM-sthalacaroM kI, viyAhiyA-varNana kI gaI hai, jahanniyA-jaghanya, aMtomuhuttaM-antarmuhUrta kI hai, u-prAgvat, tesimaM-unakA yaha, aMtaraM-antara, bhave-hotA hai| mUlArtha-tIna palyopama sahita pRthak koTi (2 se lekara 9 pUrva koTi taka) kI utkRSTa aura antarmuhUrtta pramANa jaghanya kAya-sthiti sthalacara jIvoM kI pratipAdana kI gaI hai, unakA nimnalikhita antara hai| TIkA-yadi yaha jIva nirantara sthalacaroM meM hI janmatA aura. maratA rahe to kama se kama to vaha antarmuhUrta meM svakAyA se janma-maraNa dhAraNa kara sakatA hai aura adhika se adhika pRthak koTi pUrva, arthAt karor3a-karor3a pUrva ke sAta va ATha bhava karake phira tIna kalpa kI Ayu vAlA sthalacara paMceMdriya tiryaMca bana jAtA hai| tadanantara vaha devaloka meM calA jAtA hai, ata: tIna palyopama. adhika pRthak koTi pUrva kI kAyasthiti sthalacara jIvoM kI kathana kI gaI hai| isase adhika kAla taka vaha nirantara sthalacaroM meM janma-maraNa nahIM kara sktaa| isakA abhiprAya yaha hai ki karor3a-karor3a pUrva ke sAta bhava karake AThaveM bhava meM sthalacara jIva yugaliyoM meM utpanna hokara phira vaha devaloka meM calA jAtA hai, anya yoniyoM meM nahIM jaataa| isIlie pRthak koTi pUrva adhika tIna palyopama kI utkRSTa kAyasthiti sthalacara jIvoM kI pratipAdana kI gaI hai| aba inakA antara batAte hue kahate haiM, yathA aNaMtakAlamukkosaM, aMtomuhuttaM jahannayaM / . vijaDhammi sae kAe, thalayarANaM tu aMtaraM // 186 // anantakAlamutkRSTam, antarmuhUrtaM jaghanyakam / vityakte svake kAye, sthalacarANAM tvantaram // 186 // padArthAnvayaH-ukkosaM-utkRSTa, aNaMtakAlaM-anantakAla, jahannayaM-jaghanya, aMtomuhattaM-antarmuhUrta, sae kAe-svakAya ke, vijaDhammi-tyAgane para, thalayarANaM-sthalacaroM kA, aMtaraM-antarAla hotA hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [446] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajhaMyaNaM Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlArtha-sthalacara jIva yadi apanA prathama zarIra chor3akara dUsarI bAra phira vahI zarIra dhAraNa kareM usake bIca kA jaghanya antarAla antarmuhUrta pramANa aura utkRSTa ananta kAla taka kA hotA hai| TIkA-apane tyAMge hue pUrva zarIra ko phira se grahaNa karane taka kA antara kama se kama eka muhUrta kA aura adhika se adhika ananta kAla kA mAnA gayA hai| aba pakSiyoM ke sambandha meM kahate haiM camme u lomapakkhI ya, taiyA samuggapakkhiyA / viyayapakkhI ya bodhavvA, pakkhiNo ya cauvvihA // 187 // carmapakSiNastu romapakSiNazca, tRtIyabhedaH samudgapakSiNaH / vitatapakSiNazca. boddhavyAH, pakSiNazca caturvidhAH // 187 // padArthAnvayaH-camme-carma-pakSI, u-punaH, lomapakkhI ya-roma-pakSI, taiyA-tRtIya, samuggapakkhiyA-samudga pakSI, ya-aura, viyayapakkhI-vitata-pakSI, bodhavvA-jAnanA, ya-punaH, pakkhiNo-pakSI-gaNa, cauvihA-cAra prakAra ke kahe gae haiN| mUlArtha-carma-pakSI, roma-pakSI, samudga-pakSI aura vitata-pakSI, isa prakAra pakSiyoM ke cAra bheda kahe jAte haiN| TIkA-prastuta gAthA meM khecara jIvoM ke bhedoM kA varNana kiyA gayA hai| khecara arthAt AkAza meM ur3ane vAle pakSiyoM ke bhI-carma-pakSI, roma pakSI, samudga-pakSI aura vitata-pakSI, aise cAra bheda varNana kie gae haiN| (1) carma-pakSI-camar3e ke paroM vAle camagAdar3a Adi; (2) roma-pakSI-haMsa, cakavA Adi; (3) samudga-pakSI-jinake pakSa sadA avikasita raheM tathA Dabbe ke AkArasadRza jinake pakSa sadA Dhake rahate haiM unako samudga-pakSI kahate haiM, parantu ye pakSI manuSyakSetra se sadA bAhara hI hote haiM; (4) vitata-pakSI-jina pakSiyoM ke para sadaiva khule yA vistRta rahate haiM unako vitata-pakSI kahA gayA hai| ye pakSI bhI manuSyakSetra se bAhara ke dvIpa-samudroM meM hote haiN| tAtparya yaha hai ki sArddha dvIpa-samudroM se bAhara ke kSetroM meM hI ina donoM prakAra ke pakSiyoM kA nivAsa hai| aba inake kSetra-vibhAga aura kAla-vibhAga ke viSaya meM kahate haiM, yathA logegadese . te savve, na savvattha viyAhiyA / itto kAlavibhAgaM ta, tesiM vocchaM cauvvihaM // 188 // - lokaikadeze te sarve, na sarvatra vyAkhyAtAH / itaH kAlavibhAgantu, teSAM vakSyAmi caturvidham // 188 // padArthAnvayaH-logegadese-loka ke ekadeza meM, te savve-ve saba sthita haiM, na-nahIM, savvattha-sarvatra, viyAhiyA-kathana kie gae haiM, itto-isake bAda, tesiM-unake, cauvvihaM-caturvidha, kAlavibhAga-kAlavibhAga ko, vocchaM-kahUMgA, tu-punH| mUlArtha-ye saba pakSIgaNa samasta-loka-vyApI nahIM, kintu loka ke ekadeza arthAt kSetra-vizeSa meM hI rahate haiN| aba maiM unakA cAra prakAra se kAla-vibhAga kahatA hUM, Apa sAvadhAna hokara zravaNa kareM! uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 447] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathAhi saMtaI pappa NAIyA, apajjavasiyAvi ya / / ThiiM paDucca sAIyA, sapajjavasiyAvi ya // 189 // santatiM prApyAnAdikAH, aparyavasitA api ca / sthitiM pratItya sAdikAH, saparyavasitA api ca // 189 // . padArthAnvayaH-saMtaI-santAna arthAt pravAha kI, pappa-apekSA se, aNAIyA-anAdi, ya-aura, apajjavasiyAvi-aparyavasita bhI haiM, ThiiM-sthiti kI, paDucca-pratIti se, sAIyA-sAdi, ya-aura, sapajjavasiyAvi-saparyavasita bhI haiN| mUlArtha-pravAha kI apekSA se ye khecara jIva anAdi aura ananta haiM, parantu sthiti kI apekSA se Adi aura anta vAle haiN| TIkA-jaba hama santAna kI apekSA se vicAra karate haiM taba to ye khecarAdi jIva anAdi-ananta siddha hote haiM, kyoMki inakA sadbhAva sadaiva banA rahatA hai, aura yadi inakI Ayu aura kAyasthiti Adi kI ora dhyAna dete haiM, taba ye sAdi-sAnta siddha hote haiM, isalie apekSAbheda se ye cAra prakAra se pramANita hote haiN| aba inakI sthiti ke viSaya meM kahate haiM paliovamassa bhAgo, asaMkhejjaimo bhave / AuThiI khahayarANaM, aMtomuhuttaM jahanniyA // 190 // palyopamasya bhAgaH, asaGkhyeyatamo bhavet / AyuHsthitiH khecarANAM, antarmuhUrtaM jaghanyakA // 190 // padArthAnvayaH-paliovamassa-palyopama ke, asaMkhejjaimo-asaMkhyeyatama, bhAgo-bhAga jitanI, "AuThiI-Ayusthiti, khahayarANaM-khecaroM kI, bhave-hotI hai, jahanniyA-jaghanya sthiti, aMtomuhuttaM-antarmuhUrta kI hotI hai| ____ mUlArtha-khecara jIvoM kI utkRSTa Ayu-sthiti, palyopama ke asaMkhyeya bhAga pramANa hai aura jaghanya antarmuhUrta kI hai| TIkA-prastuta gAthA meM khecaroM kI utkRSTa aura jaghanya sthiti kA varNana kiyA gayA hai| inakI utkRSTa Ayu palyopama ke asaMkhyeya bhAga jitanI hai, tathA jaghanya antarmuhUrta kI mAnI gaI hai| yaha sthiti 56 antara-dvIpoM meM yugaliyoM ke bhava meM jo utpanna hote haiM unakI apekSA se varNana kI gaI hai| aba inakI kAyasthiti ke sambandha meM kahate haiM asaMkhabhAgo paliyassa, ukkoseNa u sAhiyA / puvvakoDipuhutteNaM, aMtomuhuttaM jahanniyA // 191 // . kAyaThiI khahayarANaM, uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 448] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asaGkhyabhAgaH palyopamasya, utkarSeNa tu sAdhikA / pUrvakoTipRthaktvena, antarmuhUrtta jaghanyakA // 191 // kAyasthitiH khecarANAm, padArthAnvayaH-paliyassa-palyopama kA, asaMkhabhAgo-asaMkhyAtavAM bhAga, sAhiyA-adhika, puvvakoDipuhutteNaM-pRthak pUrvakoTi kI, ukkoseNa-utkRSTatA se, kAyaThiI-kAyasthiti, khahayarANaM-khecaroM kI varNana kI gaI hai, aura, jahanniyA-jaghanya sthiti, aMtomuhuttaM-antarmuhUrta kI hai, u-praagvt| mUlArtha-khecara jIvoM kI jaghanya kAya-sthiti antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa, palyopama ke asaMkhyeya bhAga adhika pRthak pUrva koTi kI kathana kI gaI hai| TIkA-yadi khecara jIva marakara khecara meM hI janmatA-maratA rahe to kama se kama vaha antarmuhUrta pramANa apanI kAyA meM sthiti kara sakatA hai aura adhika se adhika palyopama ke asaMkhyeya bhAga khecara jIva sahita pRthak (2 se 9) pUrva koTi taka apanI kAyA meM sthiti kara sakatA hai| tAtparya yaha hai ki karor3a-karor3a pUrva ke sAta bhanna karake AThavAM bhava palyopama ke asaMkhyeya bhAga kA yugaliyoM kA kara letA hai, tadanantara vaha khecarabhAva ko chor3akara devagati ko prApta karatA hai| aba inakA antarAla batAte haiM, yathA aMtaraM tesimaM bhave / aNaMtakAlamukkosaM, aMtomuhattaM jahannayaM // 192 // antaraM teSAmidaM bhavet / anantakAlamutkRSTam, antarmuhUrtaM jaghanyakam // 192 // padArthAnvayaH-tesima-una jIvoM kA yaha, aMtaraM-antarAla, bhave-hai, ukkosaM-utkRSTa, aNaMtakAlaM-anantakAla, jahannayaM-jaghanya, aMtomuhuttaM-antarmuhUrta kA hai| mUlArtha-khecara jIvoM kA utkRSTa antarakAla anantakAla kA aura jaghanya antarmuhUrta kA hai| TIkA-isa gAthA kI vyAkhyA pIche aneka bAra kI jA cukI hai| aba anya prakAra se inake bheda batAte haiM, yathA- eesiM vaNNao ceva, gaMdhao rasaphAsao / saMThANAdesao vAvi, vihANAI sahassaso // 193 // eteSAM varNatazcaiva, gandhato rasasparzataH / saMsthAnAdezato vApi, vidhAnAni sahasrazaH // 193 // padArthAnvayaH-eesiM-ina jIvoM ke, vaNNao-varNa se, ca-aura, gaMdhao-gaMdha se, rasaphAsao-rasa aura sparza se, vA-tathA, saMThANAdesao vAvi-saMsthAnAdeza se bhI, sahassaso-hajAroM, vihANAI-bheda ho jAte haiN| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 449] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM anjhayaNaM Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlArtha-ina khecara jIvoM ke-varNa, gandha, rasa aura sparza tathA saMsthAna Adi kI apekSA se hajAroM bheda ho jAte haiN| ___TIkA-varNa-gandhAdi ke tAratamya ko lekara khecara jIvoM ke asaMkhya bheda ho jAte haiM, ityAdi pUrvavat hI jAna lenA caahie| .. aba manuSyoM ke viSaya meM kahate haiM, yathA maNuyA duvihabheyA u, te me kittayao suNa / saMmucchimA ya maNuyA, gabbhavakkatiyA tahA // 194 // manujA dvividhabhedAstu, tAn me kIrtayataH zrRNu / saMmUcchimAzca manujAH, garbhavyutkrAntikAstathA // 194 // padArthAnvayaH-maNuyA-manuSya, duvihabheyA-do bheda vAle haiM, u-phira, te-una, bhedoM ko, kittayao-kathana karate hue, me-mujha se, suNa-zravaNa karo, saMmucchimA-saMmUchima, maNuyA-manuSya, tahA-usI prakAra, gbbhvkkNtiyaa-grbhvyutkraant-mnussy| malArtha-guru kahate haiM ki he ziSya ! manuSyoM ke do bheda haiM-saMmUcchima aura garbhavyutkrAntika-garbhaja, so inake bhedoM ko tuma mujhase zravaNa karo ! TIkA-samUcchima manuSya aura garbhaja manuSya isa prakAra manuSyoM ke do bheda haiN| samUcchima manuSya caturdaza azuci sthAnoM-apavitra malamUtrAdi-meM utpanna hote haiN| ve binA mana ke hote haiM tathA manuSya ke avayavoM se utpanna hone se hI unakI manuSya saMjJA hotI hai aura unakI avagAhanA aMgula ke asaMkhyeya bhAga jitanI hotI hai, inako asaMjJI manuSya bhI kahate haiN| dvitIyaM manuSya, garbhaja arthAt garbha se utpanna hone vAle haiM, ina meM manaHparyApti kA sadbhAva hotA hai, isalie ye saMjJI manuSya kahalAte haiN| aba prathama garbhaja manuSya ke bhedoM kA varNana karate haiM, yathA gabbhavakkaMtiyA je u, tivihA te viyAhiyA / kamma-akammabhUmA ya, aMtaraddIvayA tahA // 195 // garbhavyutkrAntikA ye tu, trividhAste vyAkhyAtAH / karmAkarmabhUmAzca, antaradvIpakAstathA // 195 // padArthAnvayaH-je-jo, u-punaH, gabbhavakkaMtiyA-garbhaz2a munaSya haiM, te-ve, tivihA-tIna prakAra ke, viyAhiyA-varNana kie gae haiM, kamma-karmabhUmika, ya-aura, akammabhUmA-akarmabhUmika, tahA-tathA, aNtrddiivyaa-antr-dviipk| mUlArtha-garbhaja manuSya tIna prakAra ke haiM jaise ki karmabhUmika, akarmabhUmika aura antr-dviipk| TIkA-garbha se utpanna hone vAle manuSya tIna prakAra ke varNana kie gae haiM : 1. karmabhUmika-asi, masi, kRSi, vANijya aura zilpa-kalAdi ke dvArA jahAM para jIvana-nirvAha kiyA jAe, vaha karmabhUmi kahalAtI hai| usameM rahane vAle manuSya karmabhUmika kahe jAte haiN| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 450 ] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM anjhayaNaM Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. akarmabhUmika-jahAM para asi, masi, kRSi Adi karmoM kA abhAva hai, kintu kalpavRkSoM para hI jahAM ke jIvana nirbhara hoM, use akarmabhUmi kahA hai, usa bhUmi ke jIva akarmabhUmika kahalAte haiN| 3. antara-dvIpaka-jo samudrIya dvIpoM ke madhya meM utpanna hone vAle haiM unako antaradvIpaka manuSya kahate haiN| aba inake saMkhyAgata bhedoM kA ullekha karate haiM, yathA pannarasatIsavihA, bheyA aTThavIsaI / saMkhA u kamaso tesiM, ii esA viyAhiyA // 196 // paJcadazatriMzadvidhAH, bhedA aSTaviMzatiH / saGkhyA tu kramazasteSAm, ityeSA vyAkhyAtA // 196 // padArthAnvayaH-pannarasa-pandraha bheda, tIsavihA-tIsa bheda, aTThavIsaI-aTThAIsa, bheyA-bheda, u-punaH, saMkhA-saMkhyA, tesiM-unakI, kamaso-krama se, ii-isa prakAra, esA-yaha, viyAhiyA-kathana kI gaI hai| mUlArtha-15 bheda, 30 bheda aura 28 bheda-isa prakAra yaha kramapUrvaka inakI saMkhyA kA vidhAna kiyA gayA hai, arthAt karmabhUmi ke 15, akarma bhUmi ke 30 aura antaradvIpa ke 28 bheda haiN| ___TIkA-isa gAthA meM manuSyoM ke saMkhyAgata bhedoM kA varNana kiyA gayA hai| vaha saMkhyA anukrama se-15, 30 aura 28 hai| 1. eka bharata, eka airAvata aura eka mahAvideha, ye tInoM kSetra jambUdvIpa meM haiM, tathA do bharata, do airAvata aura do mahAvideha ye chaha kSetra dhAtakI-khaMDa dvIpa meM haiM aura isI prakAra ye chahoM kSetra puSkarArddha nAmaka dvIpa meM haiN| isa rIti se pAMca bharata, pAMca airAvata aura pAMca mahAvideha, aise 15 bheda karmabhUmi ke pratipAdana kie gae haiN| . 2. akarmabhUmi ke 30 bheda haiM, arthAt akarmabhUmi meM 30 kSetra haiN| jaise ki-haimavata, hairaNyavata, harivAsa-harivarSa, ramyakavarSa aura devakuru, ye chaoM kSetra jambUdvIpa meM haiN| tathA ye do-do dhAtakI-khaMDa meM aura do-do hI puSkarArddhadvIpa meM haiN| isa prakAra jambUdvIpa ke 6 aura dhAtakIkhaNDa ke 12 tathA puSkarArddhadvIpa ke 12, saba milAkara 30 bheda akarmabhUmi arthAt bhogabhUmi ke haiN| inameM kevala yugaliyoM kI hI utpatti hotI hai aura ve apanI sampUrNa abhilASAoM ko kalpavRkSoM se pUrNa kara lete haiN| ___antaradvIpaka-kSetroM kA vidhAna isa prakAra se hai-himavanta parvata ke pUrvA-para aura vidizA meM prasRta koTiyoM (dAr3hAoM) kI sImA para lavaNa-samudra meM tIna-tIna sau yojana kI dUrI para aura itane hI vistAra vAle cAra dvIpa haiN| tAtparya yaha hai ki kSullaka himavanta parvata ke pUrva aura pazcima ke anta meM do-do dAr3heM arthAt donoM parvatoM kI cAra dAr3heM aura pratyeka dAr3ha meM sAta-sAta dvIpa haiN| isa prakAra 744=28 antaradvIpa hote haiN| isI bhAMti zikhariNI parvata ke sambandha meM bhI jAna lenA cAhie arthAt usakI bhI cAra dAr3heM haiM aura pratyeka dAr3ha para sAta-sAta dvIpa haiM, jo ki ve bhI saMkalanA se 28 hote haiN| isa prakAra kula 28+28-56 bheda antaradvIpa ke hote haiN| ina dvIpoM kI nAmAvalI isa prakAra hai : uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [451] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samucchinA __(1-bheda) 1. ekoruka, 2. AbhASika, 3. lAMgUlika aura 4. vaiSANika, ye cAra dvIpa lavaNa samudra kI jagatikoTa se tIna sau yojana ke antara para basate haiN| isa prakAra Age sau-sau yojana samudra kA antara aura dvIpoM kA vistAra kara lenA yaha prathama bheda huaa| (2-bheda) 1. hayakarNa, 2. gajakarNa, 3. gokarNa aura 4. shsskuliikrnn| (3-bheda) 1. Adarzamukha, 2. meSamukha, 3. hayamukha aura 4. gjmukh| (4-bheda) 1. azvamukha, 2. hastImukha, 3. siMhamukha aura 4. vyaaghrmukh| (5-bheda) 1. azvakarNa, 2. siMhakarNa, 3. gajakarNa aura 4. krnnpraavrnn| (6-bheda) 1. ulkAmukha, 2. vidyunmukha, 3. jihvAmukha aura 4. meghmukh| (7-bheda) 1. ghanadanta, 2. gUDhadanta, 3. zreSThadanta aura 4. shuddhdnt| isa prakAra ye sAta bheda hue| sAtoM yugala sAta sau yojana ke jagatikoTa se samudra ke antara meM sAta sau yojana vistAra vAle antaradvIpoM ke rUpa haiN| vahAM para inhIM nAmoM vAle yugaliya manuSyoM kA nivAsa hai| isa viSaya kA vistRta varNana jIvAbhigama-sUtra meM prApta hotA hai| aba saMmUcchima manuSyoM ke viSaya meM kahate haiM saMmucchimANa eseva, bheo hoi viyAhio / logassa egadesammi, te savve vi viyAhiyA // 197 // sammUchimANAmeSa eva, bhedo bhavati vyAkhyAtaH / lokasyaikadeze, te sarve'pi vyAkhyAtAH // 197 // padArthAnvayaH-saMmucchimANa-saMmUchima manuSyoM ke, eseva-yahI, bheo-bheda, hoi-hote haiM, viyAhio-tIrthaGkaroM dvArA kahA gayA hai, te-ve, savve vi-saba hI, logassa-loka ke, egadesammi-ekadeza meM, viyAhiyA-varNana kie gae haiN| mUlArtha-jo bheda garbhaja manuSyoM ke varNana kie gae haiM, ve hI saba saMmUchima manuSyoM ke hote haiM aura ve sabhI manuSyaloka ke ekadeza meM vyApta haiN| TIkA-jisa prakAra garbhaja manuSyoM ke sAmAnyarUpa se 101 bheda kathana kie gae haiM, usI prakAra saMmUchima manuSyoM ke bhI 101 hI bheda mAne gae haiN| tAtparya yaha hai ki, jaise-15 karmabhUmika, 30 akarmabhUmika aura 56 antaradvIpaka, isa prakAra kula 101 bheda hote haiM, usI bhAMti manuSyoM ke avayavoM meM utpanna hone vAle saMmUcchima manuSyoM ke bhI utane arthAt 101 hI bheda mAne gae haiN| garbhaja manuSyoM ke jina-jina avayavoM meM aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga jitanI avagAhanA vAle saMmUchima jIvoM kI utpatti hotI hai una saba sthAnoM kA ullekha AgamoM meM isa prakAra kiyA gayA hai "uccAresu vA, pAsavaNesu vA, khelesu vA, siMghANesu vA, vaMtesu vA, pittesu vA, pUesu vA, soNiesu vA, sukkesu vA, sukkapuggalaparisADesu vA, vigayakaDevaresu vA, thIpurisasaMjoesu vA, gAmaniddhamaNesu vA, savvesu ceva asuitthaannesu"| [prajJApa. pada 1. sUtra 36.] uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [452] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt - 1. viSThA meM, 2. mUtra meM, 3. zleSmA meM, 4. nAsikA ke mala meM, 5. vamana meM, 6. pitta meM, 7. pUya meM, 8. rudhira meM, 9. zukra meM, 10. zukrapudgala ke parizATa meM, 11. vigata kalevara meM, 12. strIpuruSa ke saMyoga meM, 13. grAma ke gaTara meM, aura (14) manuSya ke saba prakAra ke apavitra sthAnoM meM saMmUcchima jIva utpanna hote haiN| inakI avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai| ye sabhI jIva, loka ke ekadeza meM nivAsa karate haiM aura ina donoM ke bhedoM kI saMkhyA samAna hI hai| aba inakI kAla - sApekSa anAditA aura sAditA kA varNana karate haiMsaMtaI pappa NAIyA, apajjavasiyAvi ya / ThiiM paDucca sAIyA, sapajjavasiyAvi ya // 198 // santatiM prApyAnAdikAH, aparyavasitA api ca / sthitiM pratItya sAdikA, saparyavasitA api ca // 198 // - padArthAnvayaH - saMta-santati kI, pappa- apekSA se, aNAIyA - anAdi, ya-aura, apajjavasiyAviaparyavasita bhI hai, ThiiM- sthiti kI, paDucca pratIti se, sAIyA - sAdi, ya-aura, sapajjavasiyAvisaparyavasita bhI hai| mUlArtha - pravAha kI apekSA se manuSya jAti anAdi aura ananta hai, kintu sthiti kI apekSA se vaha Adi aura anta se yukta hai| -santati arthAt pravAha kI apekSA se dekhA jAe to manuSya jAti anAdi aura ananta hai, parantu isakI bhavasthiti aura kAyasthiti kA vicAra karane se yaha sAdi - sAnta siddha hotI hai| yadyapi utsarpiNI aura avasarpiNI rUpakAla cakra kA vicAra karane se manuSya jAti kI nyUnAdhikatA to avazya hotI rahatI hai, parantu isakA sarvathA abhAva kisI samaya meM bhI nahIM hotaa| sArAMza yaha hai ki apekSAbheda se manuSya jAti meM anAdi - anantatA aura sAdi - sAntatA donoM hI dharma upalabdha hote haiN| aba inakI Ayu -sthiti kA varNana karate haiM, yathA paliovamAiM tinni ya, ukkoseNa viyAhiyA / AuThiI maNuyANaM, aMtomuhuttaM jahanniyA // 199 // phlyopamAni trINi ca, utkarSeNa vyAkhyAtA / AyuH sthitirmanujAnAm, antarmuhUrtaM jaghanyakA // 199 // padArthAnvayaH - maNuyANaM - manuSyoM kI, AuThiI - Ayusthiti, jahanniyA - jaghanya, aMtomuhuttaM - antarmuhUrtta, ya- punaH, ukkoseNa- utkarSa se, tinni-tIna, paliovamAiM- palyopama kI, viyAhiyA - kahI gaI hai| mUlArtha - manuSyoM kI jaghanya Ayusthiti antarmuhUrtta kI aura utkRSTa tIna palyopama kI kahI gaI hai| TIkA - prastuta gAthA kA bhAvArtha spaSTa hai, ataH isa gAthA kI vyAkhyA nahIM kI gaI hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 453] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba inakI kAyasthiti ke sambandha meM kahate haiM, yathA paliovamAiM tinni u, ukkoseNa viyAhiyA / puvvakoDipuhutteNa, aMtomuhuttaM jahanniyA // 200 // kAyaThiI maNuyANaM, palyopamAni trINi tu, utkarSeNa vyAkhyAtA / pUrvakoTipRthaktvena, antarmuhUrtaM jaghanyakA // 200 // kAyasthitirmanujAnAm, padArthAnvayaH-tinni-tIna, paliovamAiM-palyopama, u-aura, puvvakoDipuhutteNaM-pRthak pUrva koTi adhika, ukkoseNa-utkRSTatA se tathA, jahanniyA-jaghanya, aMtomuhattaM-antarmuhUrta kI, viyAhiyA-kathana kI gaI hai, kAyaThiI-kAyasthiti, maNuyANaM-manuSyoM kii| mUlArtha-manuSyoM kI kAyasthiti jaghanya to antarmuhUrta kI aura utkRSTa palya sahita pRthak pUrva koTi kI hai| TIkA-yadi manuSya marakara manuSya hI banatA rahe to kama se kama to vaha antarmuhUrta taka hI apanI manuSya-kAyA meM sthiti kara sakatA hai aura adhika se adhika vaha karor3a-karor3a pUrva ke niraMtara sAta manuSya-bhava karake AThaveM bhava meM tIna palyopama kI utkRSTa Ayu vAlA yugaliyA banatA hai| tadanantara vaha manuSya-bhava ko chor3akara devagati meM janma letA hai, arthAt devatA bana jAtA hai| aba inake antarakAla kA vicAra karate haiM, yathA- . . aMtaraM tesimaM bhave / aNaMtakAlamukkosaM aMtomuhuttaM jahannayaM // 201 // antaraM teSAmidaM bhavet / anantakAlamutkRSTam, antarmuhUrtaM jaghanyakam // 201 // padArthAnvayaH-ukkosaM-utkRSTa, aNaMtakAlaM-anantakAla, jahannayaM-jaghamya, aMtomuhuttaM-antarmuhUrtta, tesimaM-yaha una manuSyoM kA, aMtaraM-antarakAla, bhave-hotA hai| mUlArtha-manuSyoM kA jaghanya aMtara antarmuhUrta kA aura utkRSTa anaMtakAla kA hai| TIkA-manuSya apanI yoni ko chor3akara yadi usI yoni ko punaH dhAraNa kare to ina donoM ke bIca ke samaya kA pramANa kama se kama antarmuhUrta aura adhika se adhika anantakAla kA hai| tAtparya yaha hai ki jaghanya dazA meM to antarmuhUrta ke pazcAt hI manuSya marakara anya yoni meM jAkara phira manuSya bana jAtA hai aura utkRSTatA meM use anantakAla laga jAtA hai| kAraNa yaha hai ki yadi kadAcit manuSya mara kara vanaspati meM calA gayA aura vahAM para usakI utkRSTa kAyasthiti anantakAla kI hai taba to ananta kAla kA samaya avazya vyatIta karanA hogA, isalie manuSyoM kA utkRSTa antara anantakAla taka kA mAnA gayA hai| aba prakArAntara se inake bhedoM ko kahate haiM, yathA uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [454] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM anjhayaNaM Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eesiM vaNNao ceva, gaMdhao rasaphAsao / saMThANAdesao vAvi, vihANAI sahassaso // 202 // eteSAM varNatazcaiva, gandhato rasasparzataH / saMsthAnAdezato vApi, vidhAnAni sahasrazaH // 202 // padArthAnvayaH-eesiM-ina manuSyoM ke, vaNNao-varNa se, ca-aura, gaMdhao-gandha se, rasaphAsao-rasa aura sparza se, vA-tathA, saMThANAdesaovi-saMsthAna ke Adeza se bhI, sahassaso-hajAroM, vihANAI-bheda ho jAte haiN| ___ mUlArtha-varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se manuSyoM ke hajAroM upabheda ho jAte haiN| TIkA-varNa-gandhAdi ke tAratamya se manuSyoM ke asaMkhya bheda bana jAte haiN| aba devoM ke viSaya meM kahate haiM, yathA devA cauvvihA vuttA, te me kittayao suNa / bhomijja-vANamaMtarA, joisa vemANiyA tahA // 203 // devAzcaturvidhA uktAH, tAn me kIrtayataH zrRNu / bhaumeyA vyantarAH, jyotiSkA vaimAnikAstathA // 203 // padArthAnvayaH-devA-devatA, caubvihA-cAra prakAra ke, vuttA-kahe gae haiM, te-una bhedoM ko, kittayaoM-kahate hue, me-mujhase, suNa-zravaNa karo, bhomijja-bhaumeya, vANamaMtarA-vyantara, joisa-jyotiSI, tahA-tathA, vemaanniyaa-vaimaanik| __ mUlArtha-he ziSya ! devoM ke cAra bheda haiM-bhavanapati, vyantara, jyotiSI aura vaimAnika, aba inake bhedoM ko tuma mujhase zravaNa karo ! TIkA-AcArya kahate haiM ki he ziSya ! bhaumeya, vyantara, jyotiSI aura vaimAnika, ye cAra prakAra ke deva kahe jAte haiN| aba maiM inake bhedoM kA varNana karatA hUM, tuma unako suno, yahI ukta gAthA kA bhAva hai| (1) bhavanapati-inakA nivAsa sthAna ratnaprabhA pRthivI hai| ratna-prabhA kA pRthivI-piMDa 1 lAkha 80 hajAra yojana sthUla hai| usameM se eka sahasra yojana Upara aura eka sahasra yojana nIce chor3a diyA jAe to madhya ke 1 lAkha 78 hajAra yojana meM bhavanapati devoM ke 7 karor3a 72 lAkha bhavana pratipAdana kie gae haiM, jinameM ki prAyaH bhavanapati devoM kI utpatti mAnI gaI hai| . (2) vyantara-jinake utkarSa aura apakarSamaya rUpavizeSa haiM, tathA girikandarAoM aura vRkSoM ke vivarAdi meM jinakA nivAsa hotA hai unako vyantaradeva kahate haiM; arthAt jo adhaH, tiryak aura Urdhva ina tInoM lokoM meM apanI icchA ke anusAra bhramaNa karate hue zailakandarAntara, vana, vivarAdi meM nivAsa karate haiM ve vyantara kahalAte haiN| tiryaka-loka meM inakI asaMkhyAta rAjadhAniyAM haiN| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 455] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) jyotiSI-jo tInoM loka meM prakAza karane vAle vimAnoM meM nivAsa karate haiM unako jyotiSI deva kahA jAtA hai| yahAM para itanA aura bhI smaraNa rahe ki jaise 'grAma A gayA' isa vAkya meM AyA huA grAma zabda grAmanivAsI janoM kA bodhaka hai, usI prakAra jyoti vAle vimAnoM meM nivAsa karane se una devoM kA nAma jyotiSI hai| (4) vaimAnika-jo vizeSarUpa se mAnanIya haiM tathA kie hue zubha karmoM ke phala ko vimAnoM meM utpanna hokara yatheccha bhogate haiM una devoM kA nAma vaimAnika hai| aba inake uttara bhedoM kA varNana karate hai, yathA dasahA u bhavaNavAsI, aTThahA vaNacAriNo / paMcavihA joisiyA, duvihA vemANiyA tahA // 204 // dazadhA tu bhavanavAsinaH, aSTadhA vanacAriNaH / paJcavidhA jyotiSkAH, dvividhA vaimAnikAstathA // 204 // padArthAnvayaH-dasahA u-daza prakAra ke to, bhavaNavAsI-bhavanavAsI deva haiM, aTThahA-ATha prakAra ke, vaNacAriNo-vyantara deva haiM, tathA, paMcavihA-pAMca prakAra ke, joisiyA-jyotiSI deva haiM, tahA-tathA, duvihA-do prakAra ke, vemANiyA-vaimAnika deva haiN| mUlArtha-daza prakAra ke bhavanapati, ATha prakAra ke vyantara, pAMca prakAra ke jyotiSI aura do prakAra ke vaimAnika deva kahe gae haiN| __TIkA-bhavanoM meM utpanna hone vAle devoM kI daza jAtiyAM haiM; isalie daza hI prakAra ke bhavanavAsI kathana kie gae haiN| isI prakAra vanoM meM yA vicitra upavanoM meM vA anya sthAnoM meM jo krIr3A ke rasa meM nimagna haiM, unhIM kA nAma vanacArI hai| ve ATha prakAra ke mAne gae haiN| jyotirUpa vimAnoM meM utpanna hone vAle jyotiSI deva pAMca prakAra ke haiM evaM vaimAnikoM ke kevala do hI bheda haiN| aba inake nAmoM kA nirdeza kiyA jAtA hai, yathA asurA nAgasuvaNNA, vinjU aggI ya AhiyA / dIvodahidisA vAyA, thaNiyA bhavaNavAsiNo // 205 // asurA nAgasuparNAH, vidyudagnizca AkhyAtAH / dvIpodadhidizo vAyavaH, stanitA bhavanavAsinaH // 205 // padArthAnvayaH-asurA-asurakumAra, nAga-nAgakumAra, suvaNNA-suparNakumAra, vijU-vidyutkumAra, ya-punaH, aggI-agnikumAra, dIva-dvIpakumAra, udahi-udadhikumAra, disA-dikkumAra, vAyA-vAyukumAra, thaNiyA-stanitakumAra, bhavaNavAsiNo-bhavanavAsiyoM ke daza bheda haiN| mUlArtha-bhavanapati-devoM kI daza jAtiyAM kathana kI gaI haiM-asurakumAra, nAgakumAra, suparNakumAra, vidyutkumAra, agnikumAra, dvIpakumAra, udadhikumAra, dikkumAra, vAyukumAra aura stnitkumaar| yA / uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [456] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-yahAM para gAthA ke mUlArtha meM jo hara eka nAma ke anta meM kumAra zabda kA ullekha kiyA gayA hai usakA Azaya yaha hai ki ve deva, kumAravat kAnta darzanoM vAle haiM, sukumAra haiM aura mRdu-lalita gati vAle haiN| isake atirikta ve zrRMgArAdi abhijAta-rUpa-kriyAeM bhI kumAroM kI taraha hI karate haiM tathA unakA veSa, bhASA, AbharaNa, praharaNAvaraNa, yAna, vAhana ityAdi saba prakAra kA vyavahAra kumAroM kI bhAMti hI hotA hai, isalie unako kumAra kahA gayA hai| aba vyantara devoM ke sambandha meM kahate haiM, yathA pisAyabhUyA jakkhA ya, rakkhasA kinnarA kiMpurisA / mahoragA ya gaMdhavvA, aTThavihA vANamaMtarA // 206 // pizAcabhUtA yakSAzca, rAkSasAH kinnarAH kiMpuruSAH / _____ mahoragAzca gandharvAH, aSTavidhA vyantarAH // 206 // padArthAnvayaH-pisAya-pizAca, bhUyA-bhUta, ya-aura, jakkhA-yakSa, rakkhasA-rAkSasa, kinnarA-kinnara, kiMpurisA-kiMpuruSa, mahoragA-mahoraga, ya-aura, gaMdhavvA-gandharva, aTThavihA-ATha prakAra ke, vANamaMtarA-vyantara deva haiN| mUlArtha-ATha prakAra ke vyantara deva kahe haiN| yathA-1. pizAca, 2. bhUta, 3. yakSa, 4. rAkSasa, 5. kinnara, 6. kiMpuruSa, 7. mahoraga aura 8. gandharva, ye ATha bheda haiN| TIkA-ratnaprabhA pRthivI kA jo prathama sahasra yojana kA ratnakAMDa hai, usameM se sau yojana nIce chor3akara aura sau yojana Upara chor3akara madhyaM ke ATha sau yojana meM asaMkhyAta vyantaroM ke nagara pratipAdana kie gae haiN| tathA dvIpa-samudroM meM inakI asaMkhya rAjadhAniyAM haiN| inakI utpatti bhI inhIM sthAnoM meM mAnI gaI hai| yadyapi vyantara deva 16 jAti ke mAne gaye haiM, tathApi yahAM para maharddhika kI apekSA ATha hI prakAra ke vyantaroM kA grahaNa kiyA gayA hai| aba jyotiSiyoM ke viSaya meM kahate haiM caMdA sUrA ya nakkhattA, gahA tArAgaNA tahA / ThiyAvi cAriNo ceva, paMcahA joisAlayA // 207 // candrAH sUryAzca nakSatrANi, grahAstArAgaNAstathA / sthitA'pi cAriNazcaiva, paJcadhA jyotiSAlayAH // 207 // padArthAnvayaH-caMdA-candra, ya-aura, sUrA-sUrya, nakkhattA-nakSatra, gahA-graha, tahA-tathA, tArAgaNA-tArAgaNa, ThiyAvi-sthita bhI, ca-aura, cAriNo-calane vAle, paMcahA-pAMca prakAra ke, joisAlayA-jyotiSI devoM ke Alaya-sthAna haiM, eva-pAdapUrti meN| mUlArtha-jyotiSI deva pAMca prakAra ke haiM-caMdra, sUrya, nakSatra, graha tathA taaraagnn| ye pAMca manuSya kSetra ke bAhara to sthira haiM aura Abhyantara meM cara haiN| TIkA-pAMca prakAra ke jyotiSI devoM ke pAMca Alaya arthAt sthAna haiN| yathA-candra, sUrya, graha, nakSatra aura tArAgaNa, ye pAMcoM hI sArddha dvIpa-samudra kI sImA meM to cara haiM arthAt gati vAle haiM aura sArddha uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 457] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvIpa-samudra ke bAhara ukta pAMcoM prakAra ke jyotiSI deva sthira haiN| isa gatizIla sUryAdi ke kAraNa hI kAla kA vibhAga kiyA jAtA hai aura isI se Ayu kA parimANa kiyA jAtA hai| manuSya kSetra kA sArA hI jyotiSa cakra meru kI pradakSiNA karatA hai| yahAM para 'joisAlaya-jyotiSAlaya' se jyotiSI deva abhipreta haiN| aba vaimAnika devoM ke viSaya meM kahate haiM, yathA vemANiyA uje devA, davihA te viyAhiyA / kappovagA ya bodhavvA, kappAIyA taheva ya // 208 // vaimAnikAstu ye devAH, dvividhAste vyAkhyAtAH / kalpopagAzca boddhavyAH, kalpAtItAstathaiva ca // 208 // padArthAnvayaH-vemANiyA-vaimAnika, je-jo, devA-deva haiM, te-ve, duvihA-do prakAra ke, viyAhiyA-kathana kie gae haiM, kappovagA-kalpotpanna, ya-aura, taheva-usI prakAra, kappAIyA-kalpAtIta, bodhavvA-jAnane cAhieM, u-praagvt| mUlArtha-kalpotpanna aura kalpAtIta arthAt kalpa se rahita, isa prakAra vaimAnika deva do prakAra ke kathana kie gae haiN| ___TIkA-tIrthaMkarAdi devoM ne do prakAra ke vaimAnika deva kahe haiN| unameM pahale kalpotpanna haiM aura dUsare kalpAtIta kahe jAte haiN| kalpa-devaloka meM sAmAnika, trayastriMzat, lokapAla, senApati Adi devoM ke dvArA bhalI prakAra se rAjya-prabandha ho rahA hai aura ve maryAdApUrvaka kriyAnuSThAna meM rata rahate haiN| dUsare kalpAtIta devaloka haiM jo ki nava graiveyaka aura pAMca anuttara deva vimAna haiN| ina devalokoM meM kalpa-maryAdA nahIM hai| kAraNa ki vahAM para svAmI aura sevaka kA bhAva hI nahIM hotA, ata: vahAM para ukta kalpa kI AvazyakatA nahIM hai| jaise ki yogiyoM vA nirgranthoM ke lie rAjapuruSoM kI koI AvazyakatA nahIM hotii| aba zAstrakAra kalpa-devaloka ke sambandha meM kahate haiM, yathA kappovagA bArasahA, sohammIsANagA tahA / saNaMkumAramAhiMdA, bambhalogA ya laMtagA // 209 // mahAsukkA sahassArA, ANayA pANayA tahA / AraNA accuyA ceva, ii kappovagA surA // 210 // kalpopagA dvAdazadhA, saudharmezAnagAstathA / sanatkumArA mAhendrAH, brahmalokAzca lAntakaH // 209 // mahAzukrAH sahasrArAH, AnatAH prANatAstathA / AraNA acyutAzcaiva, iti kalpopagAH surAH // 210 // padArthAnvayaH-kappovagA-kalpotpanna deva, bArasahA-dvAdaza prakAra ke haiM, sohamma-saudharma devaloka, uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [458] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tahA - tathA, IsANagA - IzAna devaloka, saNakumAra - sanatkumAra devaloka, mAhiMdA - mAhendra devaloka, bambhalogA-brahma devaloka, ya-aura, laMtagA - lAntaka devaloka, mahAsukkA - mahAzukra devaloka, sahassArA - sahasrAra devaloka, ANayA-Anata devaloka, tahA- tathA, pANayA-prANata devaloka, AraNA-AsNa devaloka, ca- aura, accuyA- acyuta devaloka, ii - isa prakAra, kappovagA - kalpotpanna, surA - deva haiN| mUlArtha - kalpavAsI devoM ke 12 bheda haiM- saudharma, IzAna, sanatkumAra, mAhendra, brahma, lAntaka, mahAzukra, sahastrAra, Anata, prANata, AraNa aura acyuta / isa prakAra kalpadevalokoM meM rahane vAle deva kalpotpanna yA kalpavAsI kahe jAte haiN| TIkA - ukta saMkhyA vAle kalpa- devaloka 12 prakAra ke haiN| unameM utpanna hone vAle deva bhI unhIM kalpoM ke nAma prasiddha haiN| jaise ki - sudharma devaloka meM utpanna hone vAle saudharma, IzAna devaloka meM utpanna hone vAle aishaan| isI prakAra anya devoM ke nAma bhI jAna lenA caahie| tAtparya yaha hai ki jo puruSa jisa deza va jisa kSetra meM utpanna hotA hai, vaha usa deza va kSetra ke sambandha se usI nAma para bulAyA jAtA hai| jaise- gujarAta meM utpanna hone vAle ko gujarAtI, paMjAba meM paidA hone vAle ko paMjAbI, aura isI prakAra mAravAr3a meM utpanna hone ko mAravAr3I tathA mAlava deza ke puruSa ko mAlavI kahA jAtA hai, isI prakAra jisa devaloka yaha jIva utpanna hotA hai, usI ke nAma se usakI saMjJA par3a jAtI hai ityAdi / aba kalpAtIta devoM ke viSaya meM kahate haiM, yathA kappAIyA u je devA, duvihA te viyAhiyA / gevijjANuttarA ceva, gevijjA navavihA tahiM // 211 // kalpAtItAstu ye devAH, dvividhAste vyAkhyAtAH / graiveyakA anuttarAzcaiva, graiveyakA navavidhAstatra // 211 // padArthAnvayaH - kappAIyA-kalpAtIta, je jo, devA deva haiM, te-ve, duvihA- do prakAra ke, viyAhiyA-varNana kie haiM, gevijjA-graiveyaka, ca-a - aura, aNuttarA - anuttara, tahiM - unameM, gevijjA - graiveyaka, navavihA- nau prakAra ke haiM, u-eva- prAgvat / mUlArtha - kalpAtIta deva do prakAra ke haiM-graiveyaka aura anuttrvimaanvaasii| inameM graiveyaka deva nau prakAra ke haiN| TIkA- graiveyaka aura anuttara - vimAnavAsI ye do bheda kalpAtIta devoM ke kahe haiN| inameM graiveyaka 9 prakAra ke haiN| 1. graiveyaka- jo loka-puruSa kI grIvA ke samAna hai tathA jaise grIvA meM adhika sundara bhUSaNa DAlA jAtA hai aura sAre zarIra meM usakI zobhA adhika hotI hai, usI prakAra trayodazarajjUpramANa loka ke uparivarttI pradeza meM sthiti hone se unakA nAma graiveyaka hai| 2. anuttara - jisase uttara - adhika pradhAna- sthiti, prabhAva, sukha, dyuti aura lezyAdi anyatra nahIM haiM, use anuttara kahate haiN| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 459] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba graiveyaka ke nava bhedoM kA varNana karate haiM, yathA heTThimAheTThimA ceva, heTThimAmajjhimA tahA / / heTThimAuvarimA ceva, majjhimAheTThimA tahA // 212 // majjhimAmajjhimA ceva, majjhimAuvarimA tahA / uvarimAheTThimA ceva, uvarimAmajjhimA tahA // 213 // uvarimAuvarimA ceva, iya gevijjagA surA / adhastanA'dhastanAzcaiva, adhastanAmadhyamAstathA / adhastanoparitanAzcaiva, madhyamA'dhastanAstathA // 212 // madhyamamadhyamAzcaiva madhyamoparitanAstathA / uparitanA'dhastanAzcaiva, uparitanamadhyamAstathA // 213 // uparitanoparitanAzcaiva, iti graiveyakAH surAH // .. padArthAnvayaH-heTThimAheTThimA-nIce kA nIcA, tahA-tathA, heTThimAmajjhimA-nIce kA madhyama, heTThimAuvarimA-nIce kA Upara, ceva-pAdapUrti ke lie hai, majjhimAheTThimA-madhyama kA nIcA, majjhimAmajjhimA-madhyama kA madhyama, tahA-tathA, majjhimAuvarimA-madhyama kA uparitama, ca-aura, uvarimAheTThimA-Upara kA nicalA, tahA-tathA, uvarimAmajjhimA-Upara kA madhyama, eva-pAdapUrti meM hai, uvarimAuvarimA-Upara ke Upara kA, iya-isa prakAra se, gevijjagA-graiveyaka, surA-deva-kathana kie gae haiN| mUlArtha-navagraiveyaka vimAnoM kI tIna zreNiyAM haiN| eka Upara kI, dUsarI madhya kI aura tIsarI nIce kii| tathA pratyeka trika ke bhI-Upara, madhya aura nIce, ye tIna-tIna bheda haiN| yathA-1. nicale trika ke nIce ke devaloka bhadra, 2. nicale trika ke madhya ke devaloka subhadra, 3. nicale trika ke Upara ke devaloka sujAta, 4. madhya trika ke nIce ke devaloka sumAnasa, 5. madhya trika ke madhya ke devaloka sudarzana, 6. madhya trika ke Upara ke devaloka priyadarzana, 7. Upara ke trika ke nIce ke devaloka amogha, 8. Upara ke trika ke madhya ke devaloka pratibhadra, 9. Upara ke trika ke Upara ke devaloka yazodhara, isa prakAra graiveyaka devoM ke 9 bheda haiN| TIkA-nava graiveyaka vimAnoM ke tIna trika haiN| unameM pratyeka trika meM tIna-tIna devaloka haiN| unhIM meM rahane vAle deva graiveyaka kahalAte haiN| una devalokoM ke nAma haiM bhadra, subhadra, sujAta, sumAnasa, sudarzana, priyadarzana, amogha, pratibhadra aura yazodhara, ye kramazaH unake nava bheda batAe gae haiN| aba anuttara vimAnoM ke sambandha meM kahate haiM, yathA vijayA vejayaMtA ya, jayaMtA aparAjiyA // 214 // savvatthasiddhigA ceva, paMcahANuttarA surA / . iya vemANiyA ee, NegahA evamAyao // 215 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [460] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijayA vaijayantAzca, jayantA aparAjitAH // 214 // sarvArthasiddhikAzcaiva, paJcadhA'nuttarAH surAH / iti vaimAnikA ete, anekadhA evamAdayaH // 215 // padArthAnvayaH-vijayA-vijaya, ya-aura, vejayaMtA-vaijayanta, jayaMtA-jayanta, aparAjiyAaparAjita, ca-aura, savvatthasiddhigA-sarvArthasiddhi, paMcahA-pAMca prakAra ke, aNuttarA-anuttara, surA-deva haiM, ii-isa prakAra, ee-ye, vemANiyA-vaimAnika deva, aNegahA-aneka prakAra ke, evmaayo-ityaadi| mUlArtha-vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita aura sarvArthasiddhi, ye pAMca anuttara vimAna haiN| isa prakAra ina vaimAnika devoM ke bheda varNana kie gae haiN| ___TIkA-anuttara vimAnoM ke pAMca bheda haiM-vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita aura srvaarthsiddhik| ye vaimAnika deva prAyaH ekAnta sAtAvedI hote haiM arthAt kevala sukhoM kA hI upabhoga karate haiN| sarvArthasiddhi vimAna meM kevala eka bhavAvatArI devoM kA nivAsa hai| dvAdaza kalpa devaloka, nava graiveyaka aura pAMca anuttara vimAna, ina 26 devalokoM meM 84 lAkha 97 hajAra 23 vimAna haiN| inameM asaMkhya devoM kA nivAsa hai| kalpa devalokoM meM samyak-dRSTi, mithyA-dRSTi aura mizra-dRSTi, ye tInoM prakAra ke deva nivAsa karate haiN| navagraiveyaka meM samyagdRSTi aura mithyA-dRSTi ina do dRSTi vAle devoM kA nivAsa hai, aura pAMca anuttara vimAnoM meM samyagdRSTi deva hI rahate haiN| isa viSaya kA vistRta varNana bhagavatI aura prajJApanA Adi sUtroM meM prApta hotA hai| aba inake kSetra aura kAlavibhAga ke viSaya meM kahate haiM. logassa egadesammi, te savvevi viyAhiyA / . itto kAlavibhAgaM tu, tesiM vucchaM cauvvihaM // 216 // lokasyaikadeze, te sarve'pi vyAkhyAtAH / itaH kAlavibhAgantu, teSAM vakSyAmi caturvidham // 216 // padArthAnvayaH-logassa-loka ke, egadesammi-eka deza meM, te-ve, savvevi-sabhI, viyAhiyA-kathana kie gae haiM, tu-punaH; itto-isake Age, tesiM-inake, cauvvihaM-caturvidha, kAlavibhAgaM-kAlavibhAga ko, vucchN-khuuNgaa| mUlArtha-ina devalokoM kI sthiti loka ke eka bhAga meM hai; arthAt ye loka ke eka bhAga vizeSa meM hI avasthita haiN| aba isake anantara ina devoM ke caturvidha kAlavibhAga ko maiM kahatA huuN| TIkA-AcArya kahate haiM ki ina sAre devalokoM kI sthiti loka ke eka bhAga-vizeSa meM hai, sarvatra nhiiN| isake Age aba inake cAra prakAra ke kAlavibhAga kA varNana kiyA jAtA hai| 1. ettha NaM vemANiyANaM devANaM suhammIsANasaNaMkumAramAhiMdabaMbhalaMtagasukkasahassAra-ANaya-pANaya-AraNa-accuesu gevejjamaNuttaresu ya caurAsIiM vimANAvAsasayasahassA, sattANauiM ca sahassA, tevIsaM ca vimANA bhavaMtIti makkhAyA [samavAyAMga sU. bhavanAdivarNana sU. 150] uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [461] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathAhi saMtaI pappa NAIyA, apajjavasiyAvi ya / ThiI paDucca sAIyA, sapajjavasiyAvi ya // 217 // santatiM prApyAnAdikAH, aparyavasitA api ca / sthitiM pratItya sAdikAH, saparyavasitA api ca // 217 // padArthAnvayaH-saMtaI-santati kI, pappa-apekSA se, aNAIyA-anAdi, ya-aura, apajjavasiyAvi-aparyavasita bhI haiM, ThiI-sthiti kI, paDucca-pratIti se, sAIyA-sAdi, ya-tathA, sapajjavasiyAvi-saparyavasita bhI haiN| mUlArtha-ve deva pravAha kI apekSA se anAdi-aparyavasita aura sthiti kI apekSA se sAdi-saparyavasita haiN| TIkA-santAna arthAt pravAha kI apekSA se ye anAdi-ananta arthAt sadaiva vidyamAna rahane vAle haiM aura inakI bhava tathA kAya-sthiti kI maryAdA ko dekhate hue ye sAdi aura sAnta pratIta hote haiM, isalie apekSAbheda se ye anAdi-ananta aura sAdi-sAnta ubhaya prakAra ke siddha hote haiN| yaha inakA cAra prakAra se kAlavibhAga kA varNana kiyA gyaa| aba inakI sthiti ke viSaya meM kahate haiM sAhiyaM sAgaraM ekkaM, ukkoseNa ThiI bhave / bhomejjANaM jahanneNaM, dasavAsasahassiyA // 218 // sAdhikaM sAgaramekam, utkarSeNa sthitirbhavet / bhaumeyAnAM jaghanyena, dazavarSasahastrikA // 218 // padArthAnvayaH-bhomejjANaM-bhavanapati devoM kI, jahanneNaM-jaghanya rUpa se, ThiI-sthiti, dasavAsasahassiyA-daza hajAra varSa kI, bhave-hotI hai, ukkoseNa-utkRSTatA se, sAhiyaM sAgaraM, ekkaM-kucha adhika eka sAgaropama kI hai| mUlArtha-bhavanavAsI devoM kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa kucha adhika eka sAgaropama kI hotI hai| ____TIkA-yadyapi yahAM para sAmAnyarUpa se sabhI bhavanapati devoM kI sthiti kA varNana kiyA gayA hai, tathApi isakA mukhya sambandha asura kumAroM se hai| jaise ki, pratyeka bhavanavAsI deva kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI hotI hai, parantu camarendra aura bali-indra kI sthiti kucha adhika eka sAgaropama kI mAnI gaI hai| tathA jaghanya se adhika aura utkRSTa se nyUna yaha madhyama sthiti hai| aba vyantaroM kI bhavasthiti kA varNana karate haiM, yathA paliovamamegaM tu, ukkoseNa ThiI bhave / vaMtarANaM jahanneNaM, dasavAsasahassiyA // 219 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 462] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ palyopamamekantu, . utkarSeNa sthitirbhavet / vyantarANAM jaghanyena, dazavarSasahasrikA // 219 // padArthAnvayaH-vaMtarANaM-vyantaroM kI, ThiI-sthiti, ukkoseNa-utkRSTarUpa se, egaM-eka, paliovama-palyopama-pramANa, tu-aura, jahanneNaM-jaghanyatA se, dasavAsasahassiyA-dasa hajAra varSa kI, bhave-hotI hai| _ mUlArtha-vyantaroM kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa eka palyopama kI hotI hai| TIkA-isa gAthA meM solaha jAtiyoM ke vyantara devoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA varNana kiyA gayA hai, arthAt vyantara-jAti ke devoM kI bhavasthiti, kama se kama dasa hajAra varSa kI aura adhika se adhika eka palyopama kI hotI hai, tathA ina donoM ke bIca kA samaya madhyasthiti kA hai| aba jyotiSI devoM kI bhavasthiti kA varNana karate haiM paliovamamegaM tu, vAsalakkheNa sAhiyaM / paliovamaTThabhAgo, joisesu jahanniyA // 220 // ... palyopamamekantu, . varSalakSeNa sAdhikam / palyopamASTamabhAgaH, jyotiSkeSu jaghanyakA // 220 // padArthAnvayaH-joisesu-jyotiSI devoM kI, jahanniyA-jaghanya sthiti, paliovamaTThabhAgo-palyopama kA AThavAM bhAga, tu-punaH, utkRSTa sthiti, vAsalakkheNa sAhiyaM-lAkha varSa adhika, egaM-eka, paliovamaM-palyopama kI hotI hai| mUlArtha-jyotiSI devoM kI jaghanya sthiti palyopama ke AThaveM bhAga jitanI aura utkRSTa eka lAkha varSa se adhika eka palyopama kI hotI hai| TIkA-isa gAthA meM jyotiSI devoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA jo varNana kiyA gayA hai, usameM jaghanya sthiti to cAroM kI apekSA se kathana kI gaI hai aura utkRSTa sthiti kA varNana sUrya aura candramA kI apekSA se kiyA gayA hai, kyoMki candramA kI eka lAkha varSa adhika eka palyopama kI tathA sUrya kI eka hajAra varSa adhika eka palyopama kI aura grahoM kI kevala eka palyopama kI sthiti kahI gaI hai, parantu ukta gAthA meM jo varNana kiyA gayA hai vaha jaghanya aura utkRSTa sthiti kA sAmAnyatayA varNana hai, isalie kisI prakAra ke virodha kI AzaMkA nahIM karanI caahie| aba vaimAnikoM kI sthiti ke viSaya meM kahate haiM___.. do ceva sAgarAiM, ukkoseNa viyAhiyA / sohammammi jahanneNaM, egaM ca paliovamaM // 221 // dve caiva sAgaropame, utkarSeNa vyAkhyAtA / saudharme jaghanyena, ekaJca palyopamam // 221 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [463] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH - sohammammi - saudharma devaloka meM, jahanneNaM-jaghanyarUpa se, egaM- eka, paliovamaM- palyopama kI, ca- - aura, ukkoseNa- utkRSTa rUpa se, do-do, sAgarAI - do sAgara kI sthiti, viyAhiyA-kathana kI gaI hai, ca eva - pAdapUrti meM haiN| mUlArtha - saudharma devaloka meM devoM kI jaghanya sthiti eka palyopama kI aura utkRSTa do sAgaropama kI kathana kI gaI hai| TIkA- saudharma devaloka meM 32 lAkha vimAna haiM, jo ki AyAma aura viSkambha meM saMkhyAta aura asaMkhyAta yojanoM ke tulya haiN| unameM rahane vAle devoM kI Ayu kA prastuta gAthA meM varNana kiyA gayA hai, arthAt unakI jaghanya Ayu eka palyopama kI aura utkRSTa do sAgara kI pratipAdana kI gaI hai| madhyama sthiti kA koI niyama nahIM / aba IzAna devaloka ke devoM kI sthiti kA varNana karate haiM sAgarA sAhiyA dunni, ukkoseNa viyAhiyA / IsANammi jahanneNaM, sAhiyaM paliovamaM // 222 / / sAgare sAdhike dve, utkarSeNa vyAkhyAtA / IzAne jaghanyena, sAdhikaM palyopamam // 222 // padArthAnvayaH - IsANammi - IzAna devaloka meM, jahanneNaM - jaghanya rUpa se, sAhiyaM - sAdhika, paliovamaM- palyopama kI, ukkoseNa- utkRSTatA se, sAhiyA - kucha adhika, dunni - do, sAgarA - sAgaropama kI sthiti, viyAhiyA - pratipAdana kI gaI hai| mUlArtha - IzAna devaloka meM rahane vAle devoM kI jaghanya sthiti kucha adhika eka palyopama kI aura utkRSTa kucha adhika do sAgaropama kI kathana kI gaI hai| TIkA - IzAna devaloka meM 28 lAkha vimAna haiN| unakA vistAra saMkhyAta aura asaMkhyAta yojanoM kA hai| unake vimAnoM meM rahane vAle devoM kI jaghanya aura utkRSTa Ayusthiti kA prastuta gAthA meM varNana kiyA gayA hai| vaha sthiti kama se kama to kucha adhika eka palyopama kI aura adhika se adhika do sAgaropama kI mAnI gaI hai| isase prathama kI apekSA dUsare devaloka meM sthiti kI yatkiMcit vizeSatA batalAI gaI hai| aba sanatkumAra devoM kI sthiti ke viSaya meM kahate haiM sAgarANi ya satteva, ukkoseNa ThiI bhave / sakumAre jahanneNaM, dunni U sAgarovamA // 223 // sAgarANi ca saptaiva, utkarSeNa sthitirbhavet / sanatkumAre jaghanyena, dve tu sAgaropame // 223 // padArthAnvayaH-saNaMkumAre- sanatkumAra devaloka meM, jahanneNaM - jaghanyarUpa se, dunni U-do, sAgarovamA - sAgaropama kI, ThiI-sthiti, ya-punaH, ukkoseNa - utkRSTarUpa se, satteva- sAta hI, sAgarANi - sAgaropama kI, bhave - hotI hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 464] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ mUlArtha-sanatkumAra devaloka meM devoM kI utkRSTa sthiti sAta sAgaropama kI aura jaghanya do sAgaropama kI hotI hai| TIkA-sanatkumAra devaloka meM 12 lAkha vimAna haiM, jo ki dvitIya svarga se varNAdi kI apekSA anantaguNA zubha haiN| una vimAnoM meM rahane vAle devoM kI utkRSTa Ayu sAta sAgara kI aura jaghanya do sAgara kI pratipAdana kI gaI hai| kyoMki jina bhAvoM ke dvArA zubha karmoM kA saMcaya kiyA jAtA hai, unhIM ke anusAra usI prakAra kI sthiti upalabdha hotI hai| aba mAhendra devoM kI sthiti ke viSaya meM kahate haiM sAhiyA sAgarA satta, ukkoseNa ThiI bhave / mAhidammi jahanneNaM, sAhiyA dunni sAgarA // 224 // sAdhikAni sAgarANi sapta, utkarSeNa sthitirbhavet / mAhendre jaghanyena, sAdhike dve sAgare // 224 // padArthAnvayaH-mAhidammi-mAhendra devaloka meM, jahanneNaM-jaghanyarUpa se, sAhiyA-kucha adhika, dunni sAgarA-do sAgara, ukkoseNa-utkRSTarUpa se, sAhiyA-kucha adhika, satta sAgarA-sAta sAgara kI, ThiI-sthiti, bhave-hotI hai| mUlArtha-mAhendra devaloka meM devatAoM kI jaghanya sthiti kucha adhika do sAgaropama kI aura utkRSTa kucha adhika sAta sAgaropama kI mAnI gaI hai| TIkA-mAhendra devaloka meM 8 lAkha vimAna haiN| una vimAnoM meM rahane vAle devoM kI yaha Ayu-sthiti varNana kI gaI hai| aba brahma devaloka kI sthiti kA varNana karate haiM dasa ceva sAgarAiM, ukkoseNa ThiI bhave / babhalAe jahanneNa, satta u sAgarovamA // 225 // daza caiva sAgaropamANi, utkarSeNa sthitirbhavet / brahmaloke jaghanyena, sapta tu sAgaropamANi // 225 // padArthAnvayaH-baMbhaloe-brahmaloka meM, jahanneNaM-jaghanyarUpa se, satta-sAta, sAgarovamA-sAgaropama kI, u-punaH, ukkoseNa-utkRSTarUpa se, dasa-daza, sAgarAiM-sAgaropama kI, ThiI-sthiti, bhave-hotI hai, ca-eva-pAdapUrti meM haiN| mUlArtha-brahmaloka meM jaghanya sthiti sAta sAgaropama kI aura utkRSTa daza sAgaropama kI hotI hai| ___TIkA-brahmaloka meM 4 lAkha vimAna haiM, jo ki atyanta ramaNIya haiN| ina vimAnoM meM rahane vAle devoM kI jaghanya aura utkRSTa Ayu kA isa gAthA meM varNana kiyA gayA hai| isa svarga meM saMnyAsavRtti vAlI AtmAeM bhI jA sakatI haiM, parantu AtmA meM ArAdhakatA tabhI A sakatI hai, jabaki usane samyag-darzana, samyak-jJAna aura samyak-cAritra kA bhalI-bhAMti ArAdhana kiyA ho, anyathA nhiiN| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [465] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba lAntaka devoM kI Ayusthiti ke viSaya meM kahate haiM cauddasa sAgarAiM, ukkoseNa ThiI bhave / laMtagammi jahanneNaM, dasa u sAgarovamA // 226 // caturdaza * sAgaropamANi, utkarSeNa sthitirbhavet / lAntake jaghanyena, daza tu sAgaropamANi // 226 // padArthAnvayaH-laMtagammi-lAntaka devaloka meM, jahanneNaM-jaghanyarUpa se, dasa-dasa, sAgarovamA-sAgaropama, u-punaH, ukkoseNa-utkRSTatA se, cauddasa-caturdaza, sAgarAiM-sAgaropama kI, ThiI-sthiti, bhave-hotI hai| mUlArtha-lAntaka devaloka meM jaghanya Ayusthiti daza sAgaropama kI aura utkRSTa caturdaza sAgaropama kI hotI hai| TIkA-lAntaka devaloka meM 50 sahasra vimAna haiM, jo ki atyanta ujjvala aura manorama haiN| unameM nivAsa karane vAle devoM kI yaha Ayusthiti varNana kI gaI hai| aba sAtaveM devaloka kI sthiti kA varNana karate haiM, yathA sattarasa sAgarAiM, ukkoseNa-ThiI bhave / mahAsukke jahanneNaM, cauddasa sAgarovamA // 227 // saptadaza sAgaropamANi, utkarSeNa sthitirbhavet / mahAzukre jaghanyena, caturdaza sAgaropamANiH // 227 // padArthAnvayaH-mahAsukke-mahAzukra devaloka meM, jahanneNaM-jaghanyatayA, cauddasa sAgarovamA-caturdaza sAgaropama kI, ThiI-sthiti, bhave-hotI hai, ukkoseNa-utkRSTatayA, sattarasa sAgarAiM-saptadaza sAgaropama kI hai| mUlArtha-mahAzukra nAmaka sAtaveM devaloka meM rahane vAle devoM kI jaghanya Ayusthiti 14 sAgaropama kI hotI hai aura utkRSTa 17 sAgaropama kI pratipAdita kI gaI hai| TIkA-sAtavAM mahAzukranAmaka devaloka hai| isameM 40 hajAra vimAna haiN| una vimAnoM kI lambAI-caur3AI asaMkhyAta yojana kI hai| unameM nivAsa karane vAle devoM kI jaghanya Ayu 14 sAgara kI aura utkRSTa 17 sAgara kI mAnI gaI hai| aba AThaveM svarga ke devoM kI sthiti batAte haiM, yathA aTThArasa sAgarAiM, ukkoseNa ThiI bhave / sahassArammi jahanneNaM, sattarasa sAgarovamA // 228 // aSTAdaza sAgaropamANi, utkarSeNa sthitirbhavet / . sahasrAre jaghanyena, saptadaza sAgaropamANi // 228 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 466] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAnvayaH-sahassArammi-sahasrAra devaloka meM, ukkoseNa-utkRSTatayA, aTThArasa sAgarAiM-aSTAdaza sAgaropama kI, ThiI-sthiti, bhave-hotI hai, jahanneNaM-jaghanyatayA, sattarasa sAgarovamA-saptadaza sAgaropama kI hai| mUlArtha-sahasrAra devaloka meM rahane vAle devoM kI utkRSTa bhava-sthiti 18 sAgaropama kI aura jaghanya 17 sAgaropama kI kahI gaI hai| ___TIkA-sahasrAra devaloka meM 6 hajAra vimAna haiN| unameM nivAsa karane vAle devoM kI utkRSTa aura jaghanya Ayu kramazaH 18 aura 17 sAgaropama kI mAnI gaI hai| vratadhArI tiryaJca apane vratoM ke prabhAva se isa AThaveM devaloka taka hI jA sakate haiM, isase Age nhiiN| aba Anata nAmA navameM devaloka ke devoM kI Ayu kA pramANa kahate haiM, yathA sAgarA auNavIsaM tu, ukkoseNa ThiI bhave / ANayammi jahanneNaM, aTThArasa sAgarovamA // 229 // sAgarANi ekonaviMzatistu, utkarSeNa sthitirbhavet / Anate jaghanyena, aSTAdaza sAgaropamANi // 229 // padArthAnvayaH-ANayammi-Anata devaloka meM, jahanneNaM-jaghanyatayA, aTThArasa-aThAraha, sAgarovamA-sAgaropama kI, ukkoseNa-utkRSTatA se, auNavIsaM-ekonaviMzati (19), sAgarA-sAgaropama kI, ThiI-sthiti, bhave-hotI hai| . ___mUlArtha-Anata devaloka meM rahane vAle devoM kI jaghanya 18 sAgaropama kI aura utkRSTa 19 sAgaropama kI sthiti kathana kI gaI hai| ____TIkA-navameM Anata devaloka meM 200 vimAna haiM, jo ki vistAra meM saMkhyA aura asaMkhyAta yojana pramANa haiN| unameM rahane vAle devoM kI jaghanya Ayu 18 sAgara kI aura utkRSTa 19 sAgara kI hotI hai| aba dasaveM svarga ke devoM kI Ayu kA varNana karate haiM, yathA vIsaM ta sAgarAiM, ukkoseNa ThiI bhave / pANayammi jahanneNaM, sAgarA auNavIsaI // 230 // viMzatistu sAgarANi, utkarSeNa sthitirbhavet / prANate jaghanyena, sAgarANi ekonaviMzatiH // 230 // padArthAnvayaH-pANayammi-prANata devaloka meM, jahanneNaM-jaghanyatA se, auNavIsaI-unnIsa, sAgarA-sAgaropama kI, ukkoseNa-utkRSTatA se, vIsa-bIsa, sAgarAiM-sAgaropama kI, ThiI-sthiti, bhave-hotI hai, tu-prAgvat / __ mUlArtha-prANata devaloka meM jaghanya Ayu 19 sAgaropama kI aura utkRSTa 20 sAgaropama kI mAnI gaI hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [467] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-prANata devaloka meM bhI 200 vimAna haiN| unameM nivAsa karane vAle devoM kA utkRSTa aura jaghanya AyumAna isa gAthA meM varNana kiyA gayA hai| aba gyArahaveM svarga meM rahane vAle devoM kI Ayusthiti ko kahate haiM sAgarA ikkavIsaM tu, ukkoseNa ThiI bhave / AraNammi jahanneNaM, vIsaI sAgarovamA // 231 // sAgarANi ekaviMzatistu, utkarSeNa sthitirbhavet / AraNe jaghanyena, viMzatiH sAgaropamANi // 231 // padArthAnvayaH-AraNammi-AraNa devaloka meM, jahanneNaM-jaghanyatayA, vIsaI-bIsa, sAgarovamA-sAgaropama kI, ThiI-sthiti, bhave-hotI hai, tu-aura, ukkoseNa-utkRSTatayA, ikkIsaM-ikkIsa, sAgarA-sAgaropama kI hai| mUlArtha-AraNa nAmaka ekAdazaveM devaloka meM devoM kI jaghanya sthiti 20 sAgaropama kI aura utkRSTa 21 sAgaropama kI hotI hai| TIkA-AraNa devaloka meM 150 vimAna haiN| una vimAnoM meM utpanna hone vAle devoM kI yaha jaghanya aura utkRSTa Ayu batAI gaI hai| aba bArahaveM svarga ke devoM kI Ayu kA pramANa batAte haiM, yathA bAvIsaM sAgarAI, ukkoseNa ThiI. bhave / accuyammi jahanneNaM, sAgarA ikkavIsaI // 232 // dvAviMzatiH sAgarANi, utkarSeNa sthitirbhavet / acyute jaghanyena, sAgarANi ekaviMzatiH // 232 // .. padArthAnvayaH-accuyammi-acyuta devaloka meM, jahanneNaM-jaghanyarUpa se, ikkavIsaI-ikkIsa, sAgarA-sAgaropama kI, ukkoseNa-utkRSTatA se, bAvIsaM sAgarAiM-bAIsa sAgaropama kI, ThiI-sthiti, bhave-hotI hai| mUlArtha-acyuta nAmaka bArahaveM svarga meM rahane vAle devoM kI jaghanya Ayu 21 sAgara kI aura utkRSTa 22 sAgara kI hotI hai| _____TIkA-bArahaveM devaloka meM 150 vimAna haiN| unameM nivAsa karane vAle devoM kI yaha Ayu batAI gaI hai| ArAdhaka zrAvaka adhika se adhika isa bArahaveM devaloka taka pahuMca sakatA hai, vratadhArI dezavirati zrAvaka-zrAvikA kI isase Age gati nahIM hai| ina 12 devalokoM kI kalpa saMjJA hai| inameM samyagdRSTi, mithyAdRSTi aura mizradRSTi, ina tInoM prakAra ke devoM kA nivAsa hai| aba graiveyaka devoM kI Aya ke viSaya meM kahate haiM tevIsa sAgarAiM, ukkoseNa ThiI bhave / paDhamammi jahanneNaM, bAvIsaM sAgarovamA // 233 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [468] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajhayaNaM Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayoviMzatiH sAgarANi, utkarSeNa sthitirbhavet / . prathame jaghanyena, dvAviMzatiH sAgaropamANi // 233 // __ padArthAnvayaH-paDhamammi-prathama trika ke prathama devaloka meM, jahanneNaM-jaghanyarUpa se, bAvIsaM-bAIsa, sAgarovamA-sAgaropama kI, ukkoseNa-utkRSTatA se, tevIsa sAgarAiM-teIsa sAgaropama kI, ThiI-sthiti, bhave-hotI hai| ___ mUlArtha-terahaveM svarga ke devoM kI jaghanya Ayu 22 sAgaropama kI aura utkRSTa 23 sAgaropama kI hotI hai| TIkA-kalpa devalokoM kI Ayu kA varNana karane ke anantara prastuta gAthA se lekara aba zAstrakAra ne navagraiveyaka devoM kI Ayu kA varNana Arambha kiyA hai| navagraiveyaka devalokoM kI tIna zreNiyAM haiN| unameM pratyeka zreNI ke bhI tIna-tIna trika kahe gae haiN| unameM prathama zreNI ke prathama devaloka meM utpanna hone vAle devoM kA AyumAna prastuta gAthA meM batAyA gayA hai| aba caudahaveM devaloka ke devoM kI Ayu kA pramANa batalAte haiM cauvIsa sAgarAiM, ukkoseNa ThiI bhave / . biiyammi jahanneNaM, tevIsaM sAgarovamA // 234 // caturviMzatiH sAgarANi, utkarSeNa sthitirbhavet / dvitIye jaghanyena, trayoviMzatiH, sAgaropamANi // 234 // padArthAnvayaH-biiyammi-prathama ke dvitIya trika meM, jahanneNaM-jaghanyatayA, tevIsaM sAgarovamA teIsa sAgaropama kI, ukkoseNa-utkRSTatA se, cauvIsa-sAgarAiM-caubIsa sAgaropama kI, ThiI-sthiti, bhave-hotI hai| mUlArtha-caudahaveM devaloka arthAt prathama trika ke dUsare devaloka ke devoM kI jaghanya Ayu 23 sAgaropama kI aura utkRSTa 24 sAgaroprama kI hotI hai| TIkA-prathama trika ke dvitIya devaloka meM nivAsa karane vAle devoM kA AyumAna isa gAthA meM varNana kiyA gayA hai| yaha svarga, trika kI apekSA se dUsarA aura gaNanA meM anya svargoM kI apekSA se caudahavAM hai| aba pandrahaveM svarga ke devoM kI sthiti ke viSaya meM kahate haiM paNavIsa sAgarAI, ukkoseNa ThiI bhave / taiyammi jahanneNaM, cauvIsaM-sAgarovamA // 235 // paJcaviMzatiH sAgarANi, utkarSeNa sthitirbhavet / tRtIye jaghanyena, caturviMzatiH sAgaropamANi // 235 // - padArthAnvayaH-taiyammi-prathama trika ke tIsare devaloka meM, jahanneNaM-jaghanyarUpa se, cauvIsaM-caubIsa, sAgarovamA-sAgaropama kI, ukkoseNa-utkRSTatA se, paNavIsa sAgarAiM-paccIsa sAgaropama kI, uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [469] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThiI-sthiti, bhave-hotI hai| mUlArtha-prathama trika ke tIsare arthAt pandrahaveM devaloka meM devoM kI jaghanya Ayu 24 sAgaropama kI aura utkRSTa 25 sAgaropama kI kahI gaI hai| ____TIkA-isa gAthA meM prathama trika ke tIsare devaloka meM rahane vAle devoM kI Ayu kA varNana kiyA gayA hai| isa prakAra yaha prathama trika kA varNana samApta huaa| aba dUsare trika ke viSaya meM kahate haiM, yathA chavvIsa sAgarAiM, ukkoseNa ThiI bhave / cautthammi jahanneNaM, sAgarA paNuvIsaI // 236 // SaDviMzatiH sAgarANi, utkarSeNa sthitirbhavet / caturthe jaghanyena, sAgarANi paJcaviMzatiH // 236 // padArthAnvayaH--cautthammi-caturtha graiveyaka meM, jahanneNaM-jaghanyatA se, paNuvIsaI-paccIsa, sAgarA-sAgaropama kI, ukkoseNa-utkRSTatA se, chavvIsa sAgarAiM-chabbIsa sAgaropama kI, ThiI-sthiti arthAt AyupramANa, bhave-hotI hai| mUlArtha-caturtha graiveyaka arthAt dvitIya trika ke prathama devaloka ke devoM kI jaghanya Ayu 25 sAgaropama kI hai aura utkRSTa 26 sAgaropama kI kahI gaI hai| TIkA-dUsare trika ke prathama devaloka meM rahane vAle devoM ke jaghanya aura utkRSTa AyumAna kA prastuta gAthA meM varNana kiyA gayA hai| isa svarga meM samyagdRSTi aura mithyAdRSTi donoM prakAra ke devoM kA nivAsa hai, parantu ye sabhI zuklalezyA vAle hote haiN| aba pAMcaveM graiveyaka ke viSaya meM kahate haiM sAgarA sattavIsaM tu, ukkoseNa ThiI bhave / paMcamammi jahanneNaM, sAgarA u chavvIsaI // 237 // sAgarANi saptaviMzatistu, utkarSeNa sthitirbhavet / paJcame jaghanyena, sAgarANi tu SaDviMzatiH // 237 // padArthAnvayaH-paMcamammi-pAMcaveM graiveyaka meM, jahanneNaM-jaghanyatA se, chavvIsaI-chabbIsa, sAgarA-sAgaropama kI, tu-punaH, ukkoseNa-utkRSTatA se, sattavIsaM-sattAIsa, sAgarA-sAgaropama kI, ThiI-sthiti, bhave-hotI hai| mUlArtha-pAMcaveM graiveyaka meM devoM kI jaghanya sthiti 26 sAgaropama kI aura utkRSTa 27 sAgaropama kI kahI gaI hai| TIkA-pAMcaveM graiveyaka arthAt dUsare trika ke dUsare devaloka ke devoM kA jaghanya aura utkRSTa AyupramANa kama se kama 26 sAgaropama kA aura utkRSTa 27 sAgaropama kA isa gAthA meM kahA gayA hai| ___ aba chaThe graiveyaka ke viSaya meM kahate haiM uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [470] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . sAgarA aTThavIsaM tu, ukkoseNa ThiI bhave / chaTThammi jahanneNaM, sAgarA sattavIsaI // 238 // sAgarANyaSTAviMzatistu, utkarSeNa sthitirbhavet / SaSThe jaghanyena, sAgarANi saptaviMzatiH // 238 // ___ padArthAnvayaH-chaTThammi-chaThe graiveyaka meM, jahanneNaM-jaghanya, ThiI-sthiti, sattavIsaI-sattAIsa, sAgarA-sAgaropama kI, tu-aura, ukkoseNa-utkRSTa, aTThavIsaM-aTThAIsa, sAgarA-sAgaropama kI, bhave-hotI hai| mUlArtha-chaThe graiveyaka meM rahane vAle devoM kI jaghanya sthiti 27 sAgara kI aura utkRSTa sthiti 28 sAgara kI hotI hai| TIkA-isa gAthA meM dvitIya trika ke tIsare devaloka arthAt aThArahaveM devaloka ke devoM kI Ayu kA varNana kiyA gayA hai| isa devaloka ke vimAna kevala zukla varNa ke hI hote haiN| aba sAtaveM graiveyaka ke sambandha meM kahate haiM sAgarA auNatIsaM tu, ukkoseNa ThiI bhave / . sattamammi jahanneNaM, sAgarA aTThavIsaI // 239 // sAgasaNyekonatriMzattu, utkarSeNa sthitirbhavet / saptame jaghanyena, sAgarANyaSTAviMzatiH // 239 // padArthAnvayaH-sattamammi-sAtaveM graiveyaka meM, jahanneNaM-jaghanya, ThiI-sthiti, aTThavIsaI-aTThAIsa, sAgarA-sAgaropama kI, tu-punaH, ukkoseNa-utkRSTa sthiti, auNatIsaM-UnatIsa, sAgarA-sAgaropama kI, bhave-hotI hai| mUlArtha-sAtaveM graiveyaka meM nivAsa karane vAle devoM kI jaghanya Ayu 28 sAgara kI aura utkRSTa Ayu 29 sAgara kI hotI hai| TIkA-tRtIya trika ke prathama arthAt sAtaveM graiveyaka aura unnIsaveM devaloka meM rahane vAle devoM kI Ayu kama se kama 28 sAgaropama kI aura adhika se adhika 29 sAgaropama kI mAnI gaI hai| aba AThaveM graiveyaka ke sambandha meM kahate haiM, yathA tIsaM tu sAgarAiM, ukkoseNa ThiI bhave / aTThamammi jahanneNaM, sAgarA auNatIsaI // 240 // triMzattu sAgarANi, utkarSeNa sthitirbhavet / aSTame jaghanyena, sAgarANi ekonatriMzat // 240 // padArthAnvayaH-aTThamammi-aSTama graiveyaka meM, jahanneNaM-jaghanya, ThiI-sthiti, auNatIsaI-UnatIsa, sAgarA-sAgaropama kI, tu-punaH, ukkoseNa-utkRSTa sthiti, tIsaM-tIsa, sAgarAiM-sAgara kI, bhavehotI hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 471] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlArtha-AThaveM graiveyaka meM jaghanya sthiti 29 sAgaropama kI aura utkRSTa sthiti 30 sAgaropama kI kahI gaI hai| TIkA-isa gAthA meM tIsare trika ke dUsare devaloka meM arthAt AThaveM graiveyaka meM utpanna hone vAle devoM kI Ayu kA pramANa batAyA gayA hai| aba navameM graiveyaka ke viSaya meM kahate haiM sAgarA ikkatIsaM tu, ukkoseNa ThiI bhave / navamammi jahanneNaM, tIsaI sAgarovamA // 241 // sAgarANi ekatriMzattu, utkarSeNa sthitirbhavet / navame jaghanyena, triMzatsAgaropamANi // 241 // padArthAnvayaH-navamammi-navama graiveyaka meM, ukkoseNa-utkRSTa, ThiI-sthiti, ikkatIsaM-ikattIsa, sAgarA-sAgara kI, bhave-hotI hai, jahanneNaM-jaghanya sthiti, tIsaI sAgarovamA-tIsa sAgaropama kI hotI hai| __mUlArtha-navama graiveyaka devaloka ke devoM kI jaghanya Ayu 30 sAgaropama kI aura utkRSTa 31 sAgaropama kI hotI hai| ____TIkA-isa gAthA meM tIsare trika ke tIsare devaloka meM arthAt navame graiveyaka aura ikkIsaveM devaloka meM rahane vAle devoM kI utkRSTa aura jaghanya Ayu kA varNana kiyA gayA hai| prathama trika meM 111, dUsare trika meM 107 aura tIsare meM 100 vimAna haiN| ___ avyavahAra-rAzi kI apekSA vyavahAra-rAzi vAle jIva 21veM devaloka taka ananta bAra jA Ae haiM, isalie devaloka kI prApti koI durlabha nahIM hai, kintu samyaktva kA prApta honA durlabha hai| aba cAroM anuttara vimAnoM ke viSaya meM kahate haiM tettIsA sAgarAiM, ukkoseNa ThiI bhave / / causupi vijayAIsu, jahanneNekkatIsaI // 242 // trayastriMzat sAgarANi, utkarSeNa sthitirbhavet / caturdhvapi vijayAdiSu, jaghanyenaikatriMzat // 242 // padArthAnvayaH-causuMpi-cAroM hI, vijayAIsu-vijayAdi vimAnoM meM, jahanneNa-jaghanya, ikkatIsaI-ikattIsa sAgaropama kI, ukkoseNa-utkRSTa, ThiI-sthiti, tettIsA sAgarAiM-teMtIsa sAgaropama kI, bhave-hotI hai| mUlArtha-vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita, ina cAroM hI vimAnoM ke devoM kI jaghanya Ayu 31 sAgaropama kI aura utkRSTa 33 sAgaropama kI hotI hai| . uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [472] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-prastuta gAthA meM vijayAdi cAroM anuttara vimAnoM meM rahane vAle devoM kI Ayu kA varNana kiyA gayA hai| ina vimAnoM meM rahane vAle sabhI deva, ekAnta samyak-dRSTi hote haiM aura adhika se adhika 15 bhava lekara mokSa meM cale jAne vAle hote haiN| aba sarvArthasiddhi ke devoM kI sthiti kA varNana karate haiM ajahannamaNukkosA, tettIsaM sAgarovamA / mahAvimANe savvaLe, ThiI esA viyAhiyA // 243 // . ajaghanyA'nutkRSTA, trayastriMzatsAgaropamANi / __ mahAvimAne sarvArthe, sthitireSA vyAkhyAtA // 243 // padArthAnvayaH-savvaThe mahAvimANe-sarvArthasiddhi mahAvimAna meM, ajahannamaNukkosA-ajaghanya anutkRSTa, tettIsaM-teMtIsa, sAgarovamA-sAgaropama kI, esA-yaha, ThiI-sthiti-AyumAna, viyAhiyA-pratipAdana kI gaI hai| malArtha-sarvArthasiddhi mahAvimAna meM rahane vAle devoM kI ajaghanya-anutkRSTa sthiti 33 sAgaropama kI kathana kI gaI hai| TIkA-sarvArthasiddhi vimAna arthAt 26veM devaloka meM rahane vAle devoM kI jaghanya aura utkRSTa Ayu eka hI jaisI hai| tAtparya yaha hai ki unakI jaghanya aura utkRSTa Ayu 33 sAgaropama kI hai| isa svarga ke deva zuddha avadhijJAna se yukta hue sarva pradhAna sukhoM kA anubhava karake phira eka hI janma meM arthAt eka hI bhava karake mokSa jAne vAle hote haiN| - aba inakI kAyasthiti ke viSaya meM kahate haiM- . jA ceva u AuThiI, devANaM tu viyAhiyA / sA tesiM kAyaThiI, jahannukkosiyA bhave // 244 // ya caiva tu AyuHsthitiH, devAnAntu vyAkhyAtA / sA teSAM kAyasthitiH, jaghanyotkRSTA bhavet // 244 // padArthAnvayaH-devANaM-devoM kI, jA-jo, u-punaH, AuThiI-Ayusthiti, viyAhiyA-kathana kI gaI hai, tu-punaH, sA-vahI, tesiM-unakI, kAyaThiI-kAyasthiti, jahannukkosiyA-jaghanya aura utkRSTa, bhave-hotI hai| ___mUlArtha-devoM kI jo jaghanya aura utkRSTa sthiti varNana kI gaI hai vahI unakI jaghanya aura utkRSTa kAyasthiti hotI hai| TIkA-ina devoM kI jisa-jisa prakAra kI Ayusthiti batalAI gaI hai vahI unakI kAyasthiti samajha lenI caahie| tAtparya yaha hai ki inakI Ayusthiti aura kAyasthiti eka jaisI hI hai, kyoMki devatA marakara phira devatA nahIM hotA, isalie Ayusthiti ke atirikta unakI aura kisI prakAra kI kAyasthiti nahIM hotii| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [473] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM anjhayaNaM Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba inake antarakAla ke viSaya meM kahate haiM, yathA aNaMtakAlamukkosaM, aMtomuhuttaM jahannayaM / vijaDhammi sae kAe, devANaM hujja aMtaraM // 245 // anantakAlamutkRSTam, antarmuhUrtaM jaghanyakam / vityakte svake kAye, devAnAM bhavedantaram // 245 // padArthAnvayaH-devANaM-devoM ke, sae kAe-svakAya ke, vijaDhammi-chor3ane para, jahannayaM-jaghanya, aMtomuhuttaM-antarmuhUrta, aura, ukkosaM-utkRSTa, aNaMtakAlaM-anantakAla kA, aMtaraM-antara, hujjahotA hai| ____ mUlArtha-devoM ke svakAya ko chor3ane para jaghanya antara antarmuhUrta kA aura utkRSTa anantakAla kA hotA hai| ___TIkA-jisa samaya devatA devaloka se cyavakara manuSya yA tiryak loka meM AtA hai, taba vahAM se phira usI devaloka meM jAne ke lie use kitanA samaya lagatA hai ? isa prazna ke uttara meM zAstrakAra kahate haiM ki kama se kama to antarmuhUrta aura adhika se adhika anantakAla kA samaya laga jAtA hai| tAtparya yaha hai ki kama se kama vApisa Ae taba to antarmuhUrta ke pazcAt A jAtA hai aura adhika se adhika vaha anantakAla ke pazcAt Akara janma le sakatA hai| tathA-isa viSaya meM jo vizeSa hai, aba usakA varNana karate haiM aNaMtakAlamukkosaM, vAsapuhuttaM .jahannayaM / ANayAINa devANaM, gevijjANaM tu aMtaraM // 246 // anantakAlamutkRSTaM, varSapRthaktvaM jaghanyakam / AnatAdInAM devAnAM graiveyakAnAntu antaram // 246 // padArthAnvayaH-ANayAINa-AnatAdi, gevijjANaM-navagraiveyaka, devANaM-devoM kA, jahannayaM-jaghanya, aMtaraM-antara, vAsapuhuttaM-pRthak varSa, tu-aura, ukkosaM-utkRSTa, aNaMtakAlaM-ananta-kAla kA hotA hai| mUlArtha-AnatAdi navagraiveyaka devoM kA jaghanya antarakAla pRthak varSa aura utkRSTa ananta kAla kA hotA hai| ____TIkA-navameM svarga se lekara ikkIsaveM svarga taka ke devoM kA antarakAla to pRthak varSa hai aura utkRSTa anantakAla taka kA hotA hai| do se lekara 9 taka kI saMkhyA ko pAribhASika zabdAvalI meM pRthak kahate haiN| isakA abhiprAya yaha hai ki jaba koI deva ina ukta devalokoM se cyavakara manuSyaloka meM janma dhAraNa karatA hai, taba jaghanya pRthak varSa ke pazcAt phira ukta svargoM meM jAkara utpanna hotA hai, kyoMki yadi vaha nigoda meM calA gayA to vahAM para vaha anantakAla taka janma-maraNa karatA rhegaa| itanA aura bhI dhyAna rahe ki navameM devaloka se lekara Upara ke devalokoM meM jIva manuSyayoni se hI jAkara utpanna hote haiM aura vahAM se cyava kara manuSyayoni meM hI janma dhAraNa karate haiN| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [474] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba anuttara vimAnavAsI devoM ke antaramAna kA varNana karate haiM saMkhejjasAgarukkosaM, vAsapuhuttaM jahannayaM / aNuttarANaM devANaM, aMtareyaM viyAhiMyaM // 247 // saGkhyeyasAgarotkRSTa, varSapRthaktvaM jaghanyakam / anuttarANAM devAnAm, antaramidaM vyAkhyAtam // 247 // padArthAnvayaH-aNuttarANaM-anuttara vimAnavAsI, devANaM-devoM kA, jahannayaM-jaghanya, vAsapuhuttaM-pRthak varSa aura, ukkosaM-utkRSTa, saMkhejasAgaraM-saMkhyeya sAgaroM kA, aMtareyaM-yaha antarakAla, viyAhiyaM-varNana kiyA gayA hai| mUlArtha-anuttara vimAnavAsI devoM kA jaghanya antarakAla pRthak varSa aura utkRSTa saMkhyeya sAgaroM kA kathana kiyA gayA hai| ____TIkA-vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita, ina cAra vimAnoM meM rahane vAle devoM ke jaghanya aura utkRSTa antarAla kA prastuta gAthA meM varNana kiyA gayA hai| vaha utkRSTa arthAt adhika se adhika to saMkhyeya sAgaroM kA mAnA gayA hai aura jaghanya arthAt kama se kama pRthak varSa kA pratipAdana kiyA gayA hai| jaina-paribhASA meM 2 se 9 taka ke aMkoM kI pRthak saMjJA hai| tathA ca-jaghanyatayA, 2 se 9 varSoM kI Ayu vAlA cAroM anuttara vimAnoM meM jA sakatA hai aura utkRSTatA meM saMkhyAta sAgaroM ke pazcAt jA sakatA hai, yahI isa gAthA kA phalitArtha hai| chabbIsaveM sarvArthasiddhi-nAmaka devaloka meM jina devoM kA nivAsa hotA hai ve saba ekAvatArI arthAt eka bAra manuSya-janma dhAraNa karake mokSa meM jAne vAle hote haiN| . . aba prakArAntara se inakA varNana karate haiM, yathA eesiM vaNNao ceva, gaMdhao rasaphAsao / . saMThANAdesao vAvi, vihANAiM sahassaso // 248 // eteSAM varNatazcaiva, gandhato rasasparzataH / saMsthAnAdezato vApi, vidhAnAni sahasrazaH // 248 // padArthAnvayaH-eesiM-ina devoM ke, vaNNao-varNa se, ca-aura, gaMdhao-gandha se, rasaphAsao-rasa aura sparza se, vA-tathA, saMThANAdesao-saMsthAna ke Adeza se, vi-bhI, sahassaso-hajAroM, vihANAiM-bheda ho jAte haiM, eva-pAdapUrti meM hai| mUlArtha-ina devoM ke varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAnAdi kI apekSA se hajAroM avAntara bheda ho jAte haiN| TIkA-ukta cAroM prakAra ke devoM ke-varNa, gandha aura rasAdi ke tAratamya se bhI anekAneka arthAt asaMkhya bheda ho jAte haiN| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 475] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba prastuta viSaya kA nigamana karate hue kahate haiM, ki saMsAratthA ya siddhA ya, iya jIvA viyAhiyA / rUviNo cevArUvI ya, ajIvA duvihAvi ya // 249 // saMsArasthAzca siddhAzca, iti jIvA vyAkhyAtAH / rUpiNazcaivArUpiNazca, ajIvA dvividhA api ca // 249 // padArthAnvayaH-saMsAratthA-saMsArI, ya-aura, siddhA-siddha, iya-isa prakAra se, jIvA-jIva, viyAhiyA-kathana kie gae haiM, ca-phira, rUviNo-rUpI, ya-aura, arUvI-arUpI, ajIvA-ajIva, avi-bhI, duvihA-donoM prakAra se varNana kie gae haiN| mUlArtha-isa prakAra se saMsArI aura siddha jIvoM kA varNana kiyA gayA hai, tathA rUpI aura arUpI bheda se do prakAra ke ajIva padArthoM kA bhI kathana kiyA gayA hai| TIkA-prastuta gAthA meM Arambha kie gae viSaya kA upasaMhAra karate hue usakA saMkSepa se. varNana kara diyA gayA hai| jaise ki-jIvatattva ke saMsArI aura siddha ye do bheda haiM, jinakA ki Upara vistAra se varNana kiyA jA cukA hai tathA rUpI aura arUpI bheda se ajIva tattva bhI do prakAra kA mAnA gayA hai, jisakA ki pahale hI acchI taraha se varNana ho cukA hai| ___tAtparya yaha hai ki adhyayana ke Arambha meM ziSyoM ko sambodhana karake kahA gayA thA ki tuma jIva aura ajIva tattva ke vibhAga ko zravaNa karo, so usI ke anusAra isa adhyayana meM usa viSaya kA vistRta varNana kara diyA gayA hai. yahI isa gAthA kA bhAva hai| kyA zravaNamAtra se hI yaha jIva kRtArtha ho jAtA hai, yA isake lie koI aura karttavya bhI hai, aba isake sambandha meM kahate haiM- . iya jIvamajIve ya, soccA sahiUNa ya / savvanayANamaNumae, ramejja saMjame muNI // 250 // iti jIvAnajIvAMzca, zrutvA * zraddhAya ca / sarvanayAnAmanumate, rameta saMyame muniH // 250 // * padArthAnvayaH-iya-isa prakAra, jIva-jIva, ya-aura, ajIve-ajIva ke svarUpa ko, soccA-sunakara, ya-tathA, saddahiUNa-zraddhAna karake, savvanayANaM-sarva nayoM ke, aNumae-anukUla hokara, muNI-muni, saMjame-saMyama meM, ramejja-ramaNa kre| mUlArtha-isa prakAra jIva aura ajIva ke svarUpa ko sunakara tathA hRdaya meM dRr3ha nizcaya kara sarva naigamAdi nayoM ke anusAra hokara bhikSu saMyama meM ramaNa kre| TIkA-isa gAthA meM jIvAdi padArthoM kA zravaNa karake una para samyak zraddhAna lAte hue syAdvAda aura nayazruta ke anusAra saMyama ke anuSThAna kA upadeza kiyA gayA hai| yadi saMkSepa se kaheM to isa adhyayana meM jJAna aura darzana pUrvaka cAritra kI ArAdhanA karane kA Adeza diyA gayA hai; arthAt samyak-darzana aura uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [476] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM anjhayaNaM Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna pUrvaka hI cAritra kA pAlana karanA cAhie, tathA utsarga, apavAda aura vidhivAda Adi kA anusaraNa karanA bhI nitAnta Avazyaka hai| isI ke lie naya zabda kA ullekha kiyA gayA hai| aba saMyamarata muni ke anya karttavyoM kA varNana karate haiM, yathA tao bahUNi vAsANi, sAmaNNamaNupAliyA / imeNa kamajogeNaM, appANaM saMlihe muNI // 251 // tato bahUni varSANi, zrAmaNyamanupAlya / ___ anena kramayogena, AtmAnaM saMlikhenmuniH // 251 // padArthAnvayaH-tao-tadanantara, bahUNi-bahuta, vAsANi-varSoM taka, sAmaNNaM-zramaNadharma ko, aNupAliya-anupAlana karake, imeNa-isa, kamajogeNaM-kramayoga se, muNI-sAdhu, appANaM-apanI AtmA ko, saMlihe-dravya aura bhAva se kRza karane kA yatna kre| ___ mUlArtha-tadanantara bahuta varSoM taka saMyama kA pAlana karake isa kramayoga se muni apanI AtmA ko dravya aura bhAva se kRza kre| TIkA-isa gAthA meM saMlekhanA aura usake kAla kA vidhAna kiyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki jaba muni ko dIkSita hue bahuta varSa vyatIta ho jAeM, tathA zruta-vAcanA Adi ke dvArA usane zrIsaMgha kA bhUri-bhUri upakAra bhI kara diyA ho aura apane ziSyavarga ko bhI upakAra ke lie taiyAra kara diyA ho, taba vaha saMlekhanA meM pravRtta hone kA yatna kare, arthAt tapa ke dvArA apanI AtmA ko kRza karane kA udyoga kre| isa kathana se yaha bhalI-bhAMti pramANita hotA hai ki sAdhu, saMlekhanA to kare, parantu dIkSita hone ke sAtha hI nahIM, kintu bahuta varSoM ke bAda; arthAt zrutAdi ke dvArA dharma kI prabhAvana karane ke pazcAt saMlekhanA meM pravRtti kre| isI Azaya se 'bahUNi vAsANi' yaha pada diyA gayA hai| ata: jaba niraticAra saMyama kI ArAdhanA karate-karate varSoM kA samaya vyatIta ho gayA ho, taba saMlekhanA ke lie udyata honA cAhie, yahI isa gAthA kA niSkarSa hai| parantu yaha bhI ekAnta niyama nahIM hai, kyoMki svalpa-vaya ke muni meM arthAt jisakA AyukAla bahuta kama zeSa raha gayA ho, usameM isakA apavAda hai| aba saMlekhanA ke utkRSTa, madhyama aura jaghanya svarUpoM kA varNana karate haiM bAraseva u vAsAiM, saMlehukkosiyA bhave / ... saMvaccharaM majjhimiyA, chammAsA ya jahanniyA // 252 // dvAdazaiva tu varSANi, saMlekhotkRSTA bhavet / saMvatsaraM madhyamikA, SaNmAsA ca jaghanyakA // 252 // padArthAnvayaH-bAraseva-bAraha hI, vAsAiM-varSoM kI, saMlehA-saMlekhanA, ukkosiyA-utkRSTa, bhave-hotI hai, saMvaccharaM-varSa pramANa, majjhimiyA-madhyama, ya-aura, chammAsA-chaH mahInoM kI, jahanniyA-jaghanya hotI hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [477] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlArtha - utkRSTa saMlekhanA 12 varSa kI, madhyama 1 varSa kI aura jaghanya 6 mahIne kI hotI hai| TIkA - jisake anuSThAna se dravya se to zarIra kRza ho jAe aura bhAva se kaSAya bhI kRza ho jAeM, usI kA nAma saMlekhanA hai| usake utkRSTa, madhyama aura jaghanya, ye tIna bheda haiN| inameM utkRSTa 12 varSa kI, madhyama 1 varSa kI aura jaghanya chaH mAsa kI hai tathA jisa samaya zeSa Ayu kA nizcaya ho jAe, usa samaya anazanAdi ke dvArA zarIra ko aura upazamAdi ke dvArA kaSAyoM ko kRza banAne kA prayatna kre| isI ke lie saMlekhanA kA vidhAna hai| aba utkRSTa saMlekhanA ke sambandha meM kahate haiM, yathA paDhame vAsacaukkammi, vigaI- nijjUhaNaM kare / bii vAsacakkammi, vicittaM tu tavaM care // 253 // prathame varSacatuSke, vikRtiniryUhaNaM kuryAt / dvitIye varSacatuSke, vicitraM tu tapazcaret // 253 // padArthAnvayaH - paDhame - prathama, vAsa-varSa, caukkammi- catuSka meM, vigaI - vikRti-padArthoM kA, nijjUhaNaM- parityAga, kare - kare, tu-phira, biie - dvitIya, vAsacaukkammi - varSacatuSka meM, vicittaM vicitra - nAnA prakAra ke, tavaM care-tapa kA AcaraNa kare / mUlArtha - prathama ke cAra varSoM meM vikRti-padArthoM kA tyAga kare aura dUsare cAra varSoM meM nAnA prakAra kI tapazcaryA kA anuSThAna kre| TIkA- utkRSTa saMlekhanA bAraha varSa kI kahI gaI hai| usake cAra-cAra varSa ke tIna vibhAga karake pahale aura dUsare cAra-cAra varSoM meM AcaraNIya viSaya kA isa gAthA meM varNana kiyA gayA hai / yathA - prathama ke cAra varSoM meM- vikRti-padArtha arthAt ghRta, dugdha aura dadhi Adi kA parityAga kara de aura dUsare cAra varSoM meM vividha prakAra ke upavAsa Adi tapoM kA AcaraNa karanA caahie| kAraNa yaha hai ki sampradAya meM aisI prathA calI AtI hai ki pArane ke dina udgama- vizuddha sarva prakAra ke AhAra kalpanIya hote haiM, ataeva saMlekhanA meM pravRtta hue muni ke lie vikRta padArthoM kA niSedha kiyA gayA hai| ukta prakAra se ATha varSa pUre karane ke anantara aba tIsare cAra varSoM ke tapa kA ullekha karate haiM, yathA egaMtaramAyAmaM, duve | kaTTu saMvacchare tao saMvaccharaddhaM tu, nAivigiTThe tavaM care // kRtvA saMvatsarau dvau / 254 // ekAntaramAyAmaM, tataH saMvatsarArddhantu, nAtivikRSTaM tapazcaret // 254 // padArthAnvayaH - egaMtaraM - ekAnta tapa, AyAmaM - AcAmlayukta, duve-do, saMvacchare - varSa paryanta, kaTTu -karake, tao - tadanantara, tu-phira, saMvaccharaddhaM-chaH mAsa taka nAivigiTTha-na ati vikaTa, tavaM - tapa kA, care- AcaraNa kare / uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 478 ] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM' Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlArtha-AcAmla (AyaMbila) ke pAraNe se do varSa paryanta ekAntara tapa kA AcaraNa kare, phira chaH mAsa taka koI vikaTa tapasyA na kre| TIkA-tIsare varSa catuSka meM do varSa paryanta ekAntara tapa kare, arthAt eka dina upavAsa aura eka dina aacaaml| tAtparya yaha hai ki upavAsa kA pAraNA AcAmla se kre| isa prakAra jaba dasa varSa pUre ho - jAeM taba usake anantara chaH mAsa taka sAdhAraNa tapasyA kare, arthAt kisI vikaTa tapa kA anuSThAna na kre| aba phira kahate haiM tao saMvaccharaddhaM tu, vigiTuM tu tavaM care / parimiyaM ceva AyAma, tammi saMvacchare kare // 255 // tataH saMvatsarArddhantu, vikRSTantu tapazcaret / parimitaJcaivAyAma, tasmin saMvatsare kuryAt // 255 // padArthAnvayaH-tao-tadanantara, tu-punaH, saMvaccharaddhaM-Adhe varSa taka, vigiLaM-vikaTa, tavaM care-tapa kA AcaraNa kare, tu-aura, parimiyaM-parimita, AyAma-AcAmla, tammi-usa gyArahaveM, saMvacchare-varSa meM, kare-kare, ca-eva-pAdapUrNArthaka haiN| _ mUlArtha-phira chaH mAsa taka vikaTa tapa kA AcaraNa kare, parantu usa tapa ke pAraNe meM AcAmla tapa hI kre| . ... TIkA-dasa varSa chaH mAsa ke anantara aura gyArahaveM varSa ke avaziSTa cha: mAsa meM vikaTa tapasyA kare, parantu pAraNe meM AcAmla tapa hI kre| tAtparya yaha hai ki gyArahaveM varSa ke pahale chaH mAsoM meM to sAdhAraNa tapasyA kare aura dUsare chaH mAsa meM kaThina tapasyA kA Arambha kara de, parantu pAraNe meM to AcAmla hI kare, arthAt AcAmla se hI upavAsAdi kA pAraNA kre| aba bArahaveM varSa meM AcaraNa karane yogya tapasyA kA varNana karate haiM koDIsahiyamAyAma, kaTTa saMvacchare muNI / . . mAsaddhamAsieNaM tu, AhAreNaM tavaM caraM // 256 // koTIsahitamAyAma, kRtvA saMvatsare muniH / - mAsikenArddhamAsikena tu, AhAreNa tapazcaret // 256 // padArthAnvayaH-koDIsahiyaM-koTI-sahita, AyAma-AcAmla-tapa, saMvacchare-bArahaveM varSa paryanta, muNI-muni, kaTu-karake, tu-punaH, mAsaddhaM-mAsArddha arthAt arddhamAsa, mAsieNaM-mAsa paryanta, AhAreNaM-AhAra ke tyAga se, tavaM care-tapa kA AcaraNa kre| mUlArtha-muni bArahaveM varSa meM eka varSa paryanta koTI-sahita tapa kare aura AcAmla kI pAraNA kare, phira pakSa vA mAsa ke AhAra-tyAga se anazana vrata dhAraNa kara le| TIkA-jaba gyAraha varSa samApta ho jAeM, taba bArahaveM varSa meM eka varSa paryanta muni koTIsahita tapasyA kre| jisa pratyAkhyAna kA Adi aura anta eka milatA ho usa pratyAkhyAna ko sa uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 479] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koTi-sahita tapa kahate haiN| yathA-kisI ne Aja AcAmla kiyA aura dUsare dina bhI AcAmla hI kiyA ho, taba prathama aura dvitIya dina kI koTi eka mila gaI, basa isI ko koTI-sahita tapa kahA gayA hai| tathA kisI-kisI AcArya kA mata hai ki Aja kisI eka vyakti ne AcAmla tapa dhAraNa kara liyA aura dUsare dina usane kisI anya tapa kA grahaNa kara liyA, parantu tIsare dina usane phira AcAmla tapa ko grahaNa kara liyA ho, to yaha tapa bhI sakoTI arthAt koTisahita tapa kahalAtA hai| kahA bhI hai-"prasthApako divasaH, pratyAkhyAnasya niSThApakazca yatra samitaH dvau tu| tad bhaNyate koTIsahitameva" isa prakAra bArahaveM varSa meM sakoTi tapa kA AcaraNa karane ke anantara yadi Ayu zeSa rahe to eka pakSa vA eka mAsa ke AhAra-tyAga ke dvArA bhakta pratyAkhyAna Adi anazana vrata ko dhAraNa kara le|.. sArAMza yaha hai ki eka varSa paryanta sakoTi tapa kA anuSThAna karake phira eka pakSa yA eka mAsa ke bhakta-pratyAkhyAna se isa pArthiva zarIra kA tyAga karake zubha-gati ko prApta hone kA prayatna kare, yahI isa gAthA kA abhiprAya hai| ___ yahAM itanA dhyAna rahe ki jisa prakAra kI zakti ho, usake anurUpa hI bhakta-pratyAkhyAna Adi tapa kA grahaNa karanA cAhie, arthAt jaba tapa ke dvArA zarIra kRza ho jAe aura upazama ke dvArA kaSAya kRza ho jAeM, taba anazana vrata dhAraNa kara lenA caahie| aba tyAgane yogya azubha bhAvanAoM kA varNana karate haiM kaMdappamAbhiogaM ca, kivvisiyaM mohamAsurattaM ca / eyAo duggaIo, maraNammi virAhayA hoMti // 257 // kandarpaAbhiyogyaJca, kilviSikaM moha AsuratvaJca / etAstu durgatayaH, maraNe virAdhakA bhavanti // 257 // padArthAnvayaH-kaMdappaM-kaMdarpa-bhAvanA, AbhiogaM-abhiyoga-bhAvanA, kidivasiyaM-kilviSa-bhAvanA, moha-moha-bhAvanA, ca-aura, AsurattaM-Asuratva-bhAvanA, eyAo-ye bhAvanAeM, duggaIo-durgati kI hetu hone se durgatirUpa haiM, inake prabhAva se jIva, maraNammi-maraNa ke samaya, virAhayA-virAdhaka, hoMti-hote haiN| ___mUlArtha-kandarpa-bhAvanA, abhiyoga-bhAvanA, kilviSa-bhAvanA, moha-bhAvanA aura Asuratva-bhAvanA, ye bhAvanAeM durgati kI hetubhUta hone se durgatirUpa hI kahI jAtI haiM, tathA maraNa ke samaya ina bhAvanAoM se jIva virAdhaka ho jAte haiN| ___TIkA-jina bhAvanAoM se yaha jIva sugati kA nAza karake durgati ke hetubhUta karmoM kA saMcaya kara letA hai, una bhAvanAoM kA digdarzana prastuta gAthA meM karAyA gayA hai aura inake prabhAva se saMyama kA virAdhaka hotA huA jIva durgatiyoM meM jAtA hai, isalie ye bhAvanAeM durgatirUpa haiN| 1. kandarpa-bhAvanA, arthAt kAmaceSTA kI bhAvanA, 2. abhiyoga-bhAvanA-maMtra-taMtrAdi karane kI bhAvanA, 3. kilviSa-bhAvanA-nindA karane kI bhAvanA, 4. moha-bhAvanA-viSayoM kI bhAvanA, 5. Asuratva-bhAvanA-krodha karane kI bhAvanA, ye pAMcoM hI bhAvanAeM vAstava meM durbhAvanAeM haiM, kyoMki inase durgati kI prApti hotI hai| maraNa-samaya meM yadi ina bhAvanAoM kA sadbhAva rahe to jIva virAdhaka ho jAtA hai aura jisa bhAvanA meM vaha kAla karatA uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [480] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajhaMyaNaM Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, usI ke anusAra AgAmI gati meM jAkara vaha utpanna hotA hai, ata: maraNa ke pahale ina bhAvanAoM kI vidhipUrvaka AlocanA aura prAyazcita karane kI atyanta AvazyakatA hai, jisase ki mRtyu-samaya meM rahI huI ye bhAvanAeM isa jIva ko durgati meM na le jaaeN| isI Azaya se prastuta gAthA meM "maraNammi" pATha diyA gayA hai| aba phira isI viSaya meM kahate haiM, yathA micchAdasaNarattA, saniyANA hu hiMsagA / iya je maraMti jIvA, tesiM puNa dullahA bohI // 258 // 'mithyAdarzanaraktAH, sanidAnAH khalu hiMsakAH / iti ye mriyante jIvAH, teSAM punardurlabhA bodhiH // 258 // padArthAnvayaH-micchAdasaNa-mithyAdarzana meM, rattA-anurakta, saniyANA-nidAnasahita, hiMsagA-hiMsaka, iya-isa prakAra ke, je-jo, jIvA-jIva, maraMti-marate haiM, hu-nizcaya meM, puNa-phira, tesiM-unako, dullahA-durlabha hai, bohI-samyaktva kI praapti| mUlArtha-jo jIva mithyAdarzana arthAt mithyAtva meM anurakta haiM, tathA nidAnapUrvaka kriyAnuSThAna karate haiM aura hiMsA meM pravRtta hote haiM, isa prakAra ke manuSyoM ko mRtyu ke pazcAt bodhilAbha arthAt samyaktva kI prApti kA honA atyanta kaThina hai| TIkA-atattva meM tattva buddhi rakhane kA nAma mithyAtva yA mithyAdarzana hai, tathA phala kI AzA se kiyA gayA kriyAnuSThAna sanidAna kahalAtA hai| hiMsA karane vAle jIvoM ko hiMsaka kahate hai| tAtparya yaha hai ki jo jIva mithyAdarzana meM ruci rakhate haiM, tathA jinakA dhArmika kriyAnuSThAna nidAnapUrvaka hai, aura jo hiMsA meM pravRtta haiM, unako mRtyu ke pazcAt paraloka meM bodhi kA lAbha honA arthAt saddharma kI prApti honA atyanta durlabha hai, kyoMki saddharma arthAt jina-dharma kI prApti kSayopazamabhAva para avalaMbita hai aura mithyAdarzanAdi usake pratibandhaka haiM, isalie vicArazIla puruSa mithyAdarzana sanidAna-kriyA aura hiMsaka-pravRtti se sarvathA alaga rahane kA hI yatna kreN| aba mithyAdarzana ke pratipakSI samyagdarzana kI prApti ke viSaya meM kahate haiM, yathA sammathasaNarattA, aniyANA sukkalesamogADhA / ... iya je maraMti jIvA, tesiM sulahA bhave bohI // 259 // - samyagdarzanaraktAH, anidAnAH zuklalezyAmavagADhAH / iti ye niyante jIvAH, teSAM sulabhA bhaved bodhiH // 259 // padArthAnvayaH-je-jo, jIvA-jIva, sammaiMsaNarattA-samyagdarzana meM anurakta haiM, aniyANAnidAna-rahita haiM, aura, sukkalesaM-zuklalezyA meM, ogADhA-pratiSThita haiM, iya-isa prakAra ke jo jIva, maraMti-marate haiM, tesiM-unako paraloka meM, bohI-bodhilAbha-jinadharma kI prApti, sulahA-sulabha, bhave-hotI hai| .. mUlArtha-jo jIva samyagdarzana meM anurakta, nidAna karma se rahita aura zuklalezyA meM pratiSThita haiM, isa prakAra ke jIvoM ko paraloka meM saddharma kI prApti sulabha hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [481] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-tattva meM tattvabuddhi vA tattva meM abhiruci hone kA nAma samyagdarzana hai| kisI prakAra ke phala kI icchA na rakhakara dhArmika kriyAoM kA AcaraNa karanA anidAnatA kahA jAtA hai| AtmA kA zuddha pariNAma vizeSa zuklalezyA hai| jo AtmA samyag darzana meM anurakta, nidAnarahita, kriyAnuSThAna karane vAlI aura zuklalezyA se yukta haiM unako mRtyu ke pazcAt paraloka meM bodhilAbha arthAt jina-dharma kI prApti anAyAsa hI ho jAtI hai| tAtparya yaha hai ki pichale janma ke zubha saMskAroM se AgAmI janma meM unako saddharma kI prApti hote dera nahIM lagatI / kevala prAcIna saMskAroM kI udbodhaka - sAmagrImAtra milane kI AvazyakatA rahatI hai| aba phira durlabha - bodhi jIva ke viSaya meM kahate haiM, yathAmicchAdaMsaNarattA, saniyANA kaNhalesamogADhA / je maraMti jIvA, tesiM puNa dullahA bohI // 260 // mithyAdarzanaraktAH sanidAnAH kRSNalezyAmavagADhAH / iti ye mriyante jIvAH, teSAM punardurlabhA bodhiH // 260 // iya padArthAnvayaH - je - jo, jIvA - jIva, micchAdaMsaNarattA - mithyAdarzana meM rakta haiM, saniyANAnidAnasahita aura, kaNhalesamogADhA - kRSNalezyA meM pratiSThita haiM, iya- isa prakAra se jo jIva, maraMti-marate haiM, tesiM-unako, puNa- phira, bohI - bodhilAbha, dullahA - durlabha hai| mUlArtha - jo jIva mithyAdarzana meM anurakta, nidAnasahita karma karane vAle aura kRSNalezyA se yukta haiM unako mRtyu ke pazcAt anya janma meM bodhi kI prApti honI atyanta kaThina hai| TIkA - isa gAthA meM durlabha bodhi jIva ke lakSaNa varNana kie gae haiN| yadyapi yaha gAthA pahale bhI A cukI hai, tathApi usameM kRSNalezyA kA ullekha nahIM kiyA gayA thaa| kRSNalezyA vAlA jIva bhI mRtyu ke bAda bodhi arthAt saddharma ko prApta nahIM kara sakatA, etadartha hI pRthakrUpa se gAthA kA ullekha kiyA gayA hai| aba saddarzanAdi ke mahattva kA varNana karate hue zAstrakAra kahate haiM kijiNavaNe aNurattA, jiNavayaNaM je kareMti bhAveNaM / amalA asaMkiliTThA, te hoMti parittasaMsArI // 261 // jinavacane'nuraktAH, jinavacanaM ye kurvanti bhAvena / amalA asaMkliSTAH, te bhavanti parItasaMsAriNaH // 261 // padArthAnvayaH - jiNavayaNe - jina-vacana meM, aNurattA - anurakta, jiNavayaNaM - jinendra bhagavAn ke vacana kA, je - jo, bhAveNaM- bhAva se, kareMti - anuSThAna karate haiM, te-ve, amalA - mithyAtvAdibhAva - mala se rahita, asaMkiliTThA - rAgAdi kleza se rahita, parittasaMsArI- alpasaMsArI, hoMti - hote haiN| mUlArtha - jo puruSa jina-vacana meM anurakta haiM aura jina bhagavAn ke kathanAnusAra kriyAnuSThAna karate haiM ve mithyAtvAdi mala se aura rAgAdi klezoM se rahita hone se alpasaMsArI hote haiN| TIkA - prastuta gAthA meM jina vacana arthAt AgamoM para zraddhA aura vizvAsa rakhane vAle aura uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 482] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamAnusAra kriyAnuSThAna karane vAle jIvoM ko alpasaMsArI batAyA gayA hai, arthAt unakA saMsAra-bhramaNa bahuta kama ho jAtA hai| tAtparya yaha hai ki ve zIghra hI mokSa meM jAne vAle hote haiM, kyoMki Agama para zraddhA aura tadanusAra AcaraNa karane vAle jIvoM kA mithyAtvarUpa mala dUra ho jAtA hai aura rAga-dveSa ke kAraNa utpanna hone vAle klezAdi bhI unase dUra bhAga jAte haiM, taba ve jIva mala aura kleza se rahita hote hue navIna karmoM kA bandha nahIM karate tathA sattAgata karmoM kI nirjarA evaM udaya meM Ae hue karmoM kA phala bhogakara, sadya hI mokSa ko cale jAte haiM, yahI isa gAthA kA tAtparyArtha hai| aba jina-vacana-viSayaka ajJAnatA kA phala batAte hue kahate haiM ki bAlamaraNANi bahuso, akAmamaraNANi ceva ya bahuyANi / marihaMti te varAyA, jiNavayaNaM je na jANaMti // 262 // bAlamaraNAni bahuzaH, akAmamaraNAni caiva ca bahukAni / mariSyanti te varAkAH, jinavacanaM ye na jAnanti // 262 // padArthAnvayaH-je-jo, jiNavayaNaM-jina-vacanoM ko, na-nahIM, jANaMti-jAnate, te-ve, varAyAvarAka, becAre, bahuso-bahuta prakAra se, bAlamaraNANi-bAlamaraNa se, ca-punaH, akAmamaraNANi-akAma maraNa, bahuyANi-bahuta prakAra se, marihaMti-prApta kara mareMge, eva-pAdapUrti meM hai| mUlArtha-jo jIva jina-vacanoM ko nahIM jAnate arthAt jJAnapUrvaka kriyAnuSThAna meM abodha haiM, ve becAre aneka bAra bAla-mRtyu aura akAma-mRtyu ko prApta kara mreNge| TIkA-sAmAnyatayA mRtyu ke-bAla-maraNa, paMDita-maraNa, akAma-maraNa aura sakAma-maraNa, isa prakAra cAra bheda hote haiN| inameM bAla-maraNa aura akAma-maraNa ye do to aprazasta haiM, tathA paMDita-maraNa aura sakAma-maraNa ye do prazasta mAne gae haiM, kyoMki aprazasta mRtyu kA phala nikRSTa hai aura prazasta kA utkRSTa hotA hai, ataH jo jIva bAla aura akAma mRtyu se marate haiM, arthAt jinako bAla aura akAma mRtyu kI prApti hotI hai ve dIna arthAt raMka haiM, kAraNa yaha hai ki unako paraloka meM zubha gati kI prApti nahIM hotI, kyoMki unameM jina-vacana-viSayaka jJAna na hone se ve nirantara zArIrika aura mAnasika du:khoM kA anubhava karate rahate haiM, yahI isa gAthA kA bhAvArtha hai| __ aba AlocanA kI AvazyakatA aura usake sunane ke adhikAra kA varNana karate hue zAstrakAra kahate haiM ki. bahuAgamavinnANA, samAhiuppAyagA ya guNagAhI / eeNaM kAraNeNaM, arihA AloyaNaM souM // 263 // bahvAgamavijJAnAH, samAdhyutpAdakAzca guNagrAhiNaH / etena kAraNena, arhA AlocanAM zrotum // 263 // padArthAnvayaH-bahu-bahuta se, AgamavinnANA-AgamoM ko jAnane vAle, samAhiuppAyagA-samAdhi ke utpAdaka, ya-aura, guNagAhI-guNoM ke grahaNa karane vAle, eeNaM-isa, kAraNeNaM-kAraNa se, AloyaNaM-AlocanA, souM-sunane ke, arihA-yogya hote haiN| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 483] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlArtha-jo jIva bahuta se AgamoM ke vettA, samAdhi ke utpAdaka aura guNoM ke grAhaka haiM, ukta kAraNoM se ve hI jIva AlocanA sunane ke yogya mAne jAte haiN| TIkA-AlocanA cAritra-zuddhi kI uttama kasauTI hai, usI meM cAritra kA sAra nihita hai| kAraNa yaha hai ki jaba taka pApoM kI AlocanA na kI jAe taba taka cAritra kA saMzodhana na isalie AlocanA kI atyanta AvazyakatA hai| parantu AlocanA kisa ke samakSa karanA pramAdavazAt lage hue pApoM kA prAyazcitta grahaNa karane ke lie kisake pAsa jAnA? basa isI viSaya kA prastuta gAthA meM varNana kiyA gayA haiN| zAstrakAra kahate haiM ki AlocanA sunane ke yogya ve mahApuruSa haiM jo ki AgamoM ke viSaya meM paryApta jJAna rakhate haiM, arthAt zruta ke viSaya meM pUre niSNAta haiM tathA samAdhi ke utpAdaka arthAt deza, kAla aura vyakti ke Azaya ko jAnate hue madhura evaM sAra-garbhita bolane vAle haiN| tAtparya yaha hai ki jinake saMbhASaNa se samAdhi kI utpatti ho, isake atirikta unameM guNa-grAhakatA bhI honI cAhie, anyathA samAdhi kI utpatti honI azakya hai| sArAMza yaha hai ki isa prakAra ke viziSTa guNa rakhane vAle gurujanoM se grahaNa kI huI AlocanA phalavatI arthAt karma-nirjarA dvArA cAritra-zuddhikA sampAdana karane vAlI hotI hai| isa prakAra prastuta gAthA meM AlocanA dene ke adhikAra kA varNana kiyA gayA hai| aba pUrvokta kandarpAdi-bhAvanAoM kA arthataH svarUpa varNana karate hue prathama kandarpa-bhAvanA ke viSaya meM kahate haiM, yathA kaMdappakukkuyAiM taha, sIlasahAvahAsavigahAhiM / vimhAveto ya paraM, kaMdappaM bhAvaNaM kuNai // 264 // kandarpakautkucye tathA, zIlasvabhAvahAsyavikathAbhiH / vismApayan ca paraM, kandI bhAvanAM kurute // 264 // padArthAnvayaH-kaMdappa-kandarpa, aura, kukkuyAiM-kautkucya jisase dUsarA haMse, isa prakAra kI ceSTAeM, taha-tathA, sIla-zIla, sahAva-svabhAva, hAsa-hAsya, aura, vigahAhi-vikathAoM se, ya-punaH, paraM-dUsare ko, vimhAveMto-vismaya utpanna karatA huA, kaMdappaM-kandarpa sambandhI, bhAvaNaM-bhAvanA ko, kuNai-karatA hai| mUlArtha-sAdhaka kandarpa arthAt bAra-bAra haMsanA aura mukha-vikArAdi ceSTAoM dvArA tathA hAsya aura vikathA Adi ke dvArA anya vyaktiyoM ko vismita karatA huA kandarpa-bhAvanA kA AcaraNa karatA hai| TIkA-pUrva (257vIM gAthA meM) jo kandarpAdi-bhAvanAoM kA ullekha kiyA gayA hai, prastuta tathA agrima 3 gAthAoM meM unhIM kA vistRta svarUpa batAyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki vratAdi ke grahaNa karane para bhI jo sAdhu kandarpa, kautkucya, zIla, svabhAva aura hAsyAdi ke dvArA dUsaroM ko vismaya meM DAlatA hai, vaha kandarpa-bhAva kA AcaraNa karatA hai, arthAt isa prakAra kA AcaraNa karanA kandarpa-bhAvanA kahalAtI hai| . . . . uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 484] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kandarpa - bAra-bAra haMsanA aura vAsanA - pradhAna carcAeM karanA kandarpa - bhAvanA hai| kautkucya - jisase dUsare haMseM, isa prakAra kI zArIrika ceSTAeM karanA kautkucya hai| isake bhI do bheda haiM- (ka) mukha-netrAdi kA vilakSaNa AkAra banA kara dUsaroM ko haMsAnA aura (kha) vidUSaka kI bhAMti dUsaroM ko haMsAne vAle vacanoM kA prayoga karanA / zIla - binA phala kI pravRtti kA nAma yahAM para zIla hai, arthAt aisI pravRtti jisakA phala to kucha bhI nahIM, parantu upasthita janoM meM hAsya utpanna karatI hai / svabhAva - yaha prasiddha hI hai| vikathA - jisa kathA meM kucha bhI sAra na ho tathA lAbha ke badale AtmA meM glAni paidA karane vAlI bAteM vikathA kahalAtI haiN| isake atirikta yahAM para itanA aura bhI smaraNa rahe ki devaloka meM eka kandarpI nAma ke deva haiM jo ki vahAM para indrAdi devoM ke samakSa bhAMDoM kI taraha AcaraNa karate haiM, arthAt jaise bhAMDa loga apanI nAnAvidha ceSTAoM se manuSyoM ke kautUhala ko bar3hAne vAle hote haiM, usI prakAra kandarpI devoM kA kAma svarga meM rahane vAle devoM ko apanI bhAMDoM jaisI ceSTAoM se prasanna karanA hai| tAtparya yaha hai ki svarga meM unakI vahI sthiti hai jo ki isa loka meM bhAMDoM kI hotI hai| isIlie devaloka meM unako bar3I halakI kakSA meM sthAna diyA jAtA hai / sArAMza yaha hai ki jo sAdhu, cAritra grahaNa karane ke anantara ukta prakAra kI ceSTAoM dvArA kandarpa- bhAvanA kA poSaNa karatA hai, athavA AlocanA karane para bhI dRr3hatara abhyAsa ke kAraNa phira unhIM ceSTAoM meM pravRtta hotA hai, vaha svarga meM jAkara kandarpI deva banatA hai, arthAt devoM kI kautUhala - vRddhi ke lie use devoM kA vidUSaka bananA par3atA hai jo ki devaloka kI vyavasthA meM atIva jaghanya arthAt bahuta tuccha kArya samajhA jAtA hai| isalie saMyamazIla mumukSu janoM ko isa kandarpa - bhAvanA ko kabhI bhI apane hRdaya meM sthAna dene kI bhUla na karanI cAhie / aba abhiyoga- bhAvanA ke viSaya meM kahate haiM maMtAjogaM kAuM, bhUIkammaM ca je pauMjaMti / sAya-rasa- iDDhi - heDaM, abhiogaM bhAvaNaM kuNai // 265 // mantrayogaM kRtvA, bhUtikarma ca yaH prayuGkte / sAtarasarddhihetuH, AbhiyogIM bhAvanAM kurute // 265 // padArthAnvayaH - maMtAjogaM-maMtra-yoga, kAuM-karake, ca-tathA, je - jo, bhUIkammaM - bhUti - karma, pauMjaMti-prayoga karate haiM jo, sAyarasaiDDhiheu - - sAtA - rasa aura aizvarya kA hetu hai, vaha, abhiogaMabhiyogI, bhAvaNaM- bhAvanA ko, kuNai - karatA hai| mUlArtha - jo puruSa sAtA, rasa aura samRddhi ke lie maMtra aura bhUtikarma kA prayoga karatA hai, vaha abhiyogI - bhAvanA kA sampAdana karatA hai| TIkA - isa gAthA meM abhiyogI - bhAvanA kA svarUpa varNana kiyA gayA hai| jo vyakti apane sukha - aizvaryAdi kI vRddhi ke nimitta maMtroM se aura abhimaMtrita kie hue bhasmAdi dravyoM se vazIkaraNAdi karmoM kA sampAdana karatA hai, vaha abhiyogI bhAvanA kA AcaraNa karatA hai| tAtparya yaha hai ki aihika sukha aura samRddhi ke lie maMtra-taMtrAdi kA prayoga karanA abhiyogI - bhAvanA hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 485 ] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mantra-prayoga-amuka vidhi ke anusAra kisI maMtra kA japa, anuSThAna Adi karanA maMtra-prayoga hai| bhUtikarma-viziSTa vidhi ke anusAra abhimaMtrita kie hue bhasma, mRttikA aura sarSapAdi padArthoM ko upayoga meM lAne kA nAma bhUtikarma hai| cakAra se anya kautuka-janaka kriyAoM kA bhI isI meM samAveza kara lenA caahie| . svargIya jIvoM meM eka abhiyogI saMjJA vAle deva hote haiM jinakA kAma sadA anya devoM kI sevA meM upasthita rahanA aura nirantara unakI sevA-suzrUSA karanA hai| jo sAdhu ina maMtrAdi-kriyAoM kA prayoga karake abhiyogI-bhAvanA kA sampAdana karatA hai, arthAt aihika sukha-samRddhiyoM ke lie ukta kriyAoM kA anuSThAna karatA hai vaha abhiyogI-bhAvanA se bhAvita huA AlocanA ke binA mRtyu ke pazcAt ina pUrvokta abhiyogI devoM meM jAkara utpanna hotA hai, joki palyopama yA sAgaropama taka devoM kI sevA hI karatA rahatA hai| isa gAthA meM abhiyogI-bhAvanA kA svarUpa aura phala-pradarzana tathA usake tyAga kA sAdhu ke lie arthataH vidhAna kiyA gayA hai, kyoMki ina kriyAoM ke anuSThAna se saMyama kI hAni aura asamAdhi kI vRddhi hotI hai, ataH saMyamazIla muni ke lie ye sarvathA tyAjya haiN| aba kilviSa-bhAvanA ke viSaya meM kahate haiM, yathA nANassa kevalINaM, dhammAyariyassa saMghasAhUNaM / mAI avaNNavAI, kidivasiyaM bhAvaNaM kuNai // 266 // jJAnasya kevalinAM, dharmAcAryasya saGghasAdhUnAm / . . mAyI avarNavAdI, kilviSikI bhAvanAM kurute // 266 // padArthAnvayaH-kevalINaM-kevala-jJAniyoM kA, nANassa-jJAna kA, dhammAyariyassa-dharmAcArya kA, saMghasAhUNaM-saMgha aura sAdhuoM kA, avaNNavAI-avarNavAda bolane vAlA, mAI-mAyAvAn, kivvisiyaM-kilviSikI, bhAvaNaM-bhAvanA kA, kuNai-sampAdana karatA hai| __ mUlArtha-jJAna, kevalI bhagavAn, dharmAcArya, saMgha aura sAdhuoM kA avarNavAda karane vAlA mAyAvI puruSa kilviSikI bhAvanA ko utpanna karatA hai| TIkA-prastuta gAthA meM kilviSikI bhAvanA ke svarUpa kA arthataH varNana kiyA gayA hai| zruta kI nindA karanA jJAna kA avarNavAda hai| kevalI kA avarNavAda unake sarvajJatAdi guNoM meM doSoM kA udbhAvana karanA hai tathA dharmAcAryoM meM avaguNa nikAlanA, saMgha ko apavAdita karanA aura sAdhuoM ko doSI ThaharAnA, yaha sarva dharmAcArya saMgha aura sAdhuoM kA avarNavAda hai| jo vyakti zruta, kevalI, dharmAcArya, saMgha aura 1. yahAM para bRhavRttikAra kA kathana hai ki-apavAda-mArga meM sukha, rasa aura samRddhi kI icchA ke binA yadi saMbhUti-karma kA prayoga kiyA jAe to doSAvaha nahIM, kintu guNoM kA sampAdaka hai-[iha ca sAtarasarddhihetoritrabhidhAnaM nispRhasyApavAdata etatprayoge pratyuta guNa iti khyApanArtham]-parantu vicArapUrvaka dekhA jAe to yaha kathana upayukta pratIta nahIM hotA, kyoMki jaba jaMghAcAraNAdi bhI binA AlocanA ke saMyama kI pUrNa zuddhi nahIM kara sakate to sAdhAraNa vyakti kA kahanA hI kyA hai ! hAM, yadi usakI AlocanA kara lI jAe to sAdhaka cAritra kA ArAdhaka ho jAtA hai| uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [486] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhuoM kI avahelanA karatA hai-unameM nAnA prakAra ke doSoM kI udbhAvanA karatA hai-vaha kilviSikI bhAvanA se bhAvita hotA hai| kAraNa yaha hai ki dUsaroM ke doSoM kA udbhAvana karane se usakI AtmA guNoM ke badale avagaNoM kA sthAna bana jAtI hai, usakI AtmA meM kevala avagaNa hI cakra lagAte rahate haiM aura mAyA arthAt kapaTa-yukta hone se usakI AtmA meM saralatA bhI nahIM rhtii| sArAMza yaha hai ki isa prakAra zruta kI nindA karane vAlA, vANI dvArA kevalI kI avajJA karane vAlA, dharma-AcAryoM ko dambhI aura jAtivihIna kahane vAlA tathA saMgha aura sAdhuoM ko DhoMgI evaM nirmAlya batAne vAlA puruSa ukta avarNavAda ke prabhAva se mRtyu ke pazcAt kilviSa-bhAvanA se bhAvita huA svarga meM jAkara kilviSa-devoM meM utpanna hotA hai| ye kilviSajAti ke deva anya svargIya devoM ke samakSa niMdya athavA cAMDAla ke samAna samajhe jAte haiM aura inakA nivAsa devalokoM se bAhyavartI sthAnoM meM hotA hai| tathA vahAM se cyava kara ve bakare Adi athavA anya mUka prANiyoM kI zreNI meM janma lete haiN| yaha kilviSa-bhAvanA kA phala hai, isalie vicArazIla puruSa ko aura khAsa kara sAdhu ko isa kilviSa-bhAvanA ko apane hRdaya meM kabhI sthAna nahIM denA caahie| aba zAstrakAra AsurI bhAvanA ke sambandha meM kahate haiM aNubaddharosapasaro, taha ya nimittammi hoi paDisevI / eehi kAraNehi, AsuriyaM bhAvaNaM kuNai // 267 // anubaddharoSaprasaraH, tathA ca nimitte bhavati pratisevI / etAbhyAM kAraNAbhyAm, AsurIM bhAvanAM kurute // 267 // padArthAnvayaH-aNubaddharosapasaro-nirantara roSa kA prasAra karane vAlA atyanta krodhI, taha-tathA, ya-samuccayArthaka hai, nimittammi-nimittaviSayaka, paDisevI-pratisevanA karane vAlA, hoi-hotA hai, eehi-ina, kAraNehi-kAraNoM se, AsuriyaM-AsurI, bhAvaNaM-bhAvanA kA, kuNai-sampAdana karatA hai| mUlArtha-nirantara roSa kA vistAra karane vAlA aura trikAla nimitta kA sevana karane vAlA jIva, ina kAraNoM se AsurI-bhAvanA ko utpanna karatA hai| TIkA-yadyapi pahale krama-prApta moha-bhAvanA kA ullekha karanA cAhie thA, tathApi sUtra kI vicitra gati hone se prathama AsurI bhAvanA kA ullekha kiyA gayA hai| jo jIva nirantara roSa kA vistAra karatA hai, arthAt sadA krodhayukta rahatA hai aura jyotiSa-zAstra dvArA athavA bhUkampAdi-nimittoM ke dvArA jo zubhAzubha phala kA kathana karatA hai, vaha AsurI bhAvanA kA sampAdana karatA hai| tAtparya yaha hai ki nirantara krodha yukta rahanA aura zubhAzubha phala ke upadeza meM pravRtti karanA AsurI bhAvanA hai| isa bhAvanA se bhAvita puruSa mRtyu ke pazcAt asurakumAroM meM jAkara utpanna hotA hai| ye deva vaimAnikoM kI apekSA bahuta kama sukha aura samRddhi vAle hote haiM tathA paramAdharmI deva inhIM kI jAti meM se hote haiN| kahane kA abhiprAya yaha hai ki AlocanA kie binA AsurI bhAvanA meM mRtyu ko prApta huA jIva virAdhaka hotA hai, isalie AsurI bhAvanA se sadA pRthak rahane kA hI yatna karanA cAhie aura yadi kisI samaya ukta AsurI bhAvoM kA hRdaya meM kisI nimitta ke vaza se prAdurbhAva ho bhI jAe to unakI AlocanA kara lenI cAhie, tAki AtmA meM ArAdhakatA banI rahe, kyoMki ArAdhaka AtmA hIna gati uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [487] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko prApta nahIM hotI / aba moha - bhAvanA ke viSaya meM kahate haiM satthaggahaNaM visabhakkhaNaM ca, jalaNaM ca jalapaveso ya / aNAyArabhaMDasevI, jammaNamaraNANi baMdhaMti // 268 // zastra-grahaNaM viSa- bhakSaNaJca, jvalanaJca jalapravezazca / anAcArabhANDasevI, janmamaraNAni badhnanti // 268 // padArthAnvayaH - satthaggahaNaM-zastra kA grahaNa, ca-aura, visabhakkhaNaM - viSa kA bhakSaNa, jalaNaM - agni meM jhaMpApAta, ya-aura, jalapaveso-jala meM praveza, aNAyArabhaMDasevI - anAcAra bhAMDa - parisevana se, jammaNamaraNANi - janma aura mRtyu kI, baMdhaMti - vRddhi hotI hai / mUlArtha - zastra-grahaNa, viSa-bhakSaNa, agni meM jhaMpApAta aura jala meM praveza tathA AcAra bhraSTatA aura upahAsAdi ke dvArA jo jIva mRtyu ko prApta karate haiM ve janma-maraNa kI vRddhi karate haiN| TIkA - prastuta gAthA meM moha - bhAvanA ke svarUpa kA arthata: digdarzana karAte hue zAstrakAra kahate haiM ki jo jIva zastra ke dvArA mRtyu ko prApta hote haiM, arthAt khar3agAdi ke dvArA Atma - ghAta kara lete haiM, athavA agni meM jalakara marate haiM, vA jala meM DUbakara prANa tyAga karate haiM, tathA anAcAra ke sevana mRtyu ko prApta karate haiM aura hAsyAdi ke kAraNa se marate haiM, ve jIva janma-maraNarUpa saMsAra kI vRddhi karate haiN| isase siddha huA ki zastra, agni, jala, anAcAra aura hAsya - mohAdi ke dvArA mRtyu ko prApta karanA moha-bhAvanA hai| isa bhAvanA ko lekara marane vAlA jIva nirantara janma-maraNa dene vAle karmoM ko hI vizeSarUpa se bAMdhatA hai, kyoMki karma-bandha meM moha kI mAtrA hI viziSTa kAraNa hai| ukta prakAra se jo mRtyu hotI hai usameM moha kI hI adhika pradhAnatA rahatI hai| isalie saMyamazIla puruSa ko moha ke vazIbhUta hokara ina ukta prayogoM ke dvArA mRtyu prApta karane ke saMkalpa ko sarvatra tyAga denA caahie| kAraNa yaha hai ki ye saba lakSaNa bAla-maraNa ke haiM aura bAla-maraNa kA aniSTa pariNAma sunizcita hI hai| tathAca, kahA bhI hai " etA bhAvanA bhAvayitvA devadurgatiM yAnti, tatazca cyutAH santaH paryaTanti bhavasAgaramanantam / " arthAt ina bhAvanAoM se bhAvita hue jIva, deva-durgati ko prApta hote haiM aura vahAM se cyava kara ve cirakAla taka saMsAra meM paribhramaNa karate rahate haiM / ataH ina ukta azubha bhAvanAoM kA parityAga karake vidhipUrvaka saMlekhanAdi zubha pravRttiyoM meM rahakara ArAdhaka bhAva se zarIra kA tyAga karanA hI mumukSu ke lie samucita aura zAstra - sammata kArya hai| aba adhyayana kI samApti karate hue kahate haiM kipAukare iya pAukare buddhe, nAyae parinivvue / chattIsaM uttarajjhAe, bhavasiddhiyasaMmae // 269 // timi / iti jIvAjIvavibhattI samattA // 36 // uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 488 ] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parinirvRtaH / iti prAduSkRtya buddhaH, jJAtaja: . SaTtriMzaduttarAdhyAyAn, bhavyasiddhikasammatAn // 269 // iti bravImi / iti jIvAjIvavibhaktiH samAptA // 36 // iti uttarajjhayaNaM suttaM samattaM ityuttarAdhyayanaM sUtraM samAptam padArthAnvayaH-iya-isa prakAra, pAukare - prakaTa karake, buddhe - buddha, nAyae - jJAtaputra-varddhamAna svAmI, parinivvue - nirvANa ko prApta ho gae, chattIsaM - chattIsa, uttarajjhAe - uttarAdhyayanasUtra - adhyAyoM ko, bhavasiddhiyasaMmae- jo bhavyasiddhika jIvoM ko sammata haiM, tti bemi- isa prakAra maiM kahatA huuN| mUlArtha - isa prakAra jo bhavya jIvoM ko sammata haiM aise uttarAdhyayanasUtra ke 36 adhyayanoM ko prakaTa karake jJAtaputra bhagavAn zrI mahAvIra svAmI nirvANa ko prApta ho gaye, isa prakAra maiM- sudharmAsvAmI kahatA huuN| TIkA - prastuta gAthA meM uttarAdhyayanasUtra kI prAmANikatA, upayogitA aura adhyayanoM kI saMkhyA kA varNana kiyA gayA hai| "kevalajJAnI - ( sarvajJa aura sarvadarzI) zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ne uttarAdhyayanasUtra ke 36 adhyayanoM kA arthataH prakAza kiyA" isa kathana se isakI prAmANikatA dhvanita kI gaI hai aura 'bhavya jIvoM ko sarva prakAra se sammatta hai' yaha kathana isakI upayogitA ko batalA rahA hai| isake atirikta isake adhyayanoM kI saMkhyA kA nirdeza isalie kiyA gayA hai ki anya koI bhI vyakti kisI prakAra ke svArtha ke vazIbhUta hokara isameM nyUnAdhikatA na kara ske| tathA 'bhagavAn mahAvIra svAmI isake 36 adhyayanoM ko prakaTa karake mokSa ko cale gae' isa kathana se isa sUtra ko unakA antima upadeza pramANita kiyA gayA hai, jisase ki AtmArthI jIvoM ko isake viSaya meM vizeSa Adarabuddhi aura vizeSa jijJAsA utpanna ho ske| yaha sUtra kitanA sAragarbhita tathA AtmArthI jIvoM ke lie kitanA upayogI hai isa bAta ko to isake svAdhyAya karane vAle hI bhalIbhAMti jAna sakate haiN| isake pratyeka adhyayana meM uttarottara kitanI sarasatA, kitanA gAmbhIrya aura kitanI mArmikatA hai, isake lie bhI kisI pramANAntara kI apekSA nahIM hai| isameM dharmakathAnuyoga kA varNana bhalI-bhAMti kiyA gayA hai, tathA jJAna, darzana aura cAritra kI vyAkhyA aura phalazruti bhI paryApta rUpa se vidyamAna hai, evaM dharma, nIti aura AcAra - sambandhI viSayoM kI mImAMsA karane meM bhI kisI prakAra kI truTi nahIM rakhI gaI hai / sArAMza yaha hai ki yaha sUtra hara eka dRSTi se upAdeya hai| isake atirikta gAthA meM Ae hue 'nAyae' pada ke - ' jJAtakaH, jJAtaja:' ye donoM hI pratirUpa mAne jAte haiM aura kisI-kisI prati meM 'bhavasiddhiyasaMvuDe - bhavyasiddhikasaMvRtaH aisA pATha bhI dekhane meM AtA hai| isa pATha meM ukta pada 'nAyae - jJAtaja' kA vizeSaNa ho jAtA hai| isa avasthA meM 'AzravoM kA nirodha karake usI janma meM siddhi ko prApta karane vAlA' yaha usakA artha hogaa| tathA 'pAukare kA prAdurakArSIt - prakAzitavAn' yaha pratirUpa bhI hotA hai / aura parinirvRtta kA artha hai - krodhAdi kaSAyoM ke sarvathA kSaya ho jAne se parama zAnta dazA ko prApta hone vaalaa| isake atirikta yahAM para itanA aura bhI avazyaM smaraNa rahe ki - zAstroM meM satya, asatya, mizra aura vyAvahArika ye cAra prakAra ke vacanayoga- vANI ke vyApAra - mAne gae haiN| ina cAra meM se bhagavAn kI vANI meM to satya aura vyAvahArika vacana kA hI uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [ 489 ] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayoga hotA hai| usameM bhI vyAvahArika vacana kA prayoga to kisI Adeza-vizeSa ke Azrita hokara hI kiyA jAtA hai aura satya vacana kA prayoga to sarvatra hI hotA hai| isa prakAra uttarAdhyayana aura usake mahatva kA varNana karate hue zrI sudharmAsvAmI apane vinIta ziSya zrI jambUsvAmI se kahate haiM ki maiMne jisa prakAra se zramaNa bhagavAn zrI vardhamAna (mahAvIra) svAmI se isa jIvAjIva-vibhaktinAmA adhyayana kA zravaNa kiyA hai, usI prakAra maiMne tumako zravaNa karAyA hai| isameM merI nija kI kalpanA kucha nahIM, yaha 'tti bemi' pada kA bhAvArtha hai| zrI sudharmAsvAmI ke kathana kA Azaya yaha hai ki-uttarAdhyayana kA mUlasrota to bhagavAna mahAvIra svAmI haiM, unhIM ke mukhAravinda se yaha prakAzita huA hai| isameM merA kArya to usa prakAza kA kevala nirdezamAtra kara denA hai tathA sudharmAsvAmI ke isa kathana se isa sUtra kI niravacchinna paramparA bhI spaSTa zabdoM meM dhvanita hotI hai jo ki samucita hai| SaTtriMzattamAdhyayanaM sampUrNam uttarAdhyayanasUtraM sampUrNam uttarAdhyayana sUtram - tRtIya bhAga [490] jIvAjIvavibhattI NAma chattIsaimaM ajjhayaNaM Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa . jaina dharma divAkara, AcArya samrAT zrI AtmArAma jI mahArAja : zabda citra janma bhUmi pitA mAtA vaMza janma dIkSA . dIkSA sthala dIkSA guru vidyAguru sAhitya sRjana Agama adhayApana kuzala pravacanakAra AcArya pada AcArya samrAT pada rAhoM lAlA manasArAmajI caupar3A zrImatI paramezvarI devI kSatriya . vikrama saM. 1939 bhAdra sudi vAmana dvAdazI (12) vi.saM. 1951 ASAr3ha zuklA 5 banUr3a (paTiyAlA) muni zrI sAligarAma jI mahArAja AcArya zrI motIrAma jI mahArAja (pitAmaha guru) anuvAda, saMkalana-sampAdana-lekhana dvArA lagabhaga 60 grantha zatAdhika sAdhu-sAdhviyoM ko| tIsa varSa se adhika kAla tk| paMjAba zramaNa saMgha, vi. saM. 2003, ludhiyaanaa| akhila bhAratIya zrI vardha. sthA. jaina zramaNa saMgha sAdar3I (mAravAr3a) 2009 vaizAkha zuklA 67 varSa lgbhg| vi. saM. 2019 mAghavadi 9 (I. 1962) ludhiaayaanaa| 79 varSa 8 mAsa, DhAI ghNtte| paMjAba, hariyANA, himAcala, rAjasthAna, uttara pradeza, dillI aadi| vinamra-zAnta-gaMbhIra prazasta vinod| nArI zikSaNa protsAhana svarUpa kanyA mahAvidyAlaya evaM pustakAlaya Adi kI prernnaa| - saMyama kAla svargavAsa Ayu vihAra kSetra. svabhAva samAja kArya uttarAdhyayana sUtram-bhAga-3 [491] pariziSTa Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainabhUSaNa, paMjAba kesarI, bahuzruta, gurudeva zrI jJAna muni jI mahArAja : zabda citra janma bhUmi janma tithi dIkSA dIkSA sthala gurudeva adhyayana sRjana sAhokI (paMjAba) vi. saM. 1979 vaizAkha zukla 3 (akSaya tRtIyA) vi. saM. 1993 vaizAkha zuklA 13 rAvalapiMDI (vartamAna pAkistAna) AcArya samrAT zrI AtmArAma jI mahArAja prAkRta, saMskRta, urdU, phArasI, gujarAtI, hindI, paMjAbI, aMgrejI Adi bhASAoM ke jAnakAra tathA darzana evaM vyAkaraNa zAstra ke prakANDa paNDita, bhAratIya dharmoM ke gahana abhyaasii| hemacandrAcArya ke prAkRta vyAkaraNa para bhASya, anuyogadvAra, prajJApanA Adi kaI AgamoM para bRhad TIkA lekhana tathA tIsa se adhika granthoM ke lekhk| vibhinna sthAnakoM, vidyAlayoM, auSadhAlayoM, silAI kendroM ke preraNA srot| ApazrI nirbhIka vaktA haiM, siddhahasta lekhaka haiM, kavi haiN| samanvaya tathA zAntipUrNa krAnta jIvana ke maMgalapatha para bar3hane vAle dhArmanetA haiM, vicAraka haiM, samAja sudhAraka haiM, Atmadarzana kI gaharAI meM pahuMce hue sAdhaka haiN| paMjAba tathA bhArata ke vibhinna aMcaloM meM base hajAroM jaina-jainetara parivAroM meM Apake prati gaharI zraddhA evaM bhakti hai| Apa sthAnakavAsI jaina samAja ke una gine-cune prabhAvazAlI saMtoM meM pramukha haiM jinakA vANI-vyavahAra sadA hI satya kA samarthaka rahA hai| jinakA netRtva samAja ko sukhada, saMrakSaka aura pragati patha para bar3hAne vAlA rahA hai| preraNA vizeSa uttarAdhyayana sUtram-bhAga-3 [492] pariziSTa Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya samrATa zrI zivamuni jI ma. : saMkSipta paricaya jaina dharma divAkara gurudeva AcArya samrAT zrI zivamuni jI ma. vartamAna zramaNa saMgha ke zikhara puruSa haiN| tyAga, tapa, jJAna aura dhyAna ApakI saMyama-zaiyA ke cAra pAe haiN| jJAna aura dhyAna kI sAdhanA meM Apa satata sAdhanAzIla rahate haiN| zramaNasaMgha rUpI bRhad-saMgha ke bRhad-dAyitvoM ko Apa saralatA, sahajatA aura kuzalatA se vahana karane ke sAtha-sAtha apanI Atma-sAdhanA ke udyAna meM nirantara AtmavihAra karate rahate haiN| paMjAba prAnta ke malauTa nagara meM Apane eka susamRddha aura supratiSThita osavAla parivAra meM janma liyaa| vidyAlaya praveza para Apa eka medhAvI chAtra siddha hue| prAthamika kakSA se vizvavidyAlayI kakSA taka Apa prathama zreNI se uttIrNa hote rhe| apane jIvana ke zaizavakAla se hI Apa zrI meM satya ko jAnane aura jIne kI adamya abhilASA rahI hai| mahAvidyAlaya aura vizvavidyAlaya kI uccatama zikSA prApta kara lene ke pazcAt bhI satya ko jAnane kI ApakI pyAsa ko samAdhAna kA zItala jala prApta na huaa| usake lie Apane amerikA, kanADA Adi aneka dezoM kA bhramaNa kiyaa| dhana aura vaiSayika AkarSaNa Apako bAMdha na ske| Akhira Apa apane kula-dharma-jaina dharma kI ora unmukha hue| bhagavAna mahAvIra ke jIvana, unakI sAdhanA aura unakI vANI kA Apane adhyayana kiyaa| usase Apake prANa Andolita bana gae aura Apane saMsAra se saMnyAsa meM chalAMga lene kA sudRr3ha saMkalpa le liyaa| mamatva ke asaMkhya avarodhoM ne Apake saMkalpa ko zithila karanA caahaa| para zreSTha puruSoM ke saMkalpa kI taraha ApakA saMkalpa bhI vajramaya prAcIra siddha huaa| jaina dharma divAkara Agama-mahodadhi AcArya samrATa zrI AtmArAma jI mahArAja ke suziSya gurudeva zrI jJAnamuni jI mahArAja se Apane dIkSA-maMtra aMgIkAra kara zramaNa saMgha meM praveza kiyaa| - Apane jaina-janetara darzanoM kA talasparzI adhyayana kiyaa| bhAratIya dharmoM meM mukti vicAra' nAmaka ApakA zodha grantha jahAM Apake adhyayana kI gahanatA kA eka sAkAra pramANa hai vahIM satya kI khoja meM ApakI aparAbhUta pyAsa ko bhI darzAtA hai| isI zodha-prabandha para paMjAba vizvavidyAlaya ne Apako pI-eca.DI. kI upAdhi se alaMkRta bhI kiyaa| dIkSA ke kucha varSoM ke pazcAt hI zraddheya gurudeva ke Adeza para Apane bhArata bhramaNa kA lakSya banAyA aura paMjAba, hariyANA, dillI, uttara pradeza, rAjasthAna, madhya pradeza, mahArASTra, Andhra pradeza, karnATaka, ur3IsA, tamilanADu, gujarAta Adi aneka pradezoM meM vicaraNa kiyaa| Apa jahAM gae Apake saumya-jIvana aura sarala-vimala sAdhutA ko dekha loga gadgad bana ge| isa vihAra-yAtrA ke daurAna hI saMgha ne Apako pahale yuvAcArya aura krama se AcArya svIkAra kiyaa| Apa bAhara meM grAmAnugrAma vicaraNa karate rahe aura apane bhItara satya ke zikhara sopAnoM para satata ArohaNa karate rhe| dhyAna ke mAdhyama se Apa gahare aura gahare paitthe| isa antaryAtrA meM Apako satya aura samAdhi ke adbhuta anubhava prApta he| Apane yaha siddha kiyA ki paMcamakAla meM bhI satya ko jAnA aura jIyA jA sakatA hai| vartamAna meM Apa dhyAna rUpI usa amRta-vidhA ke deza-vyApI pracAra aura prasAra meM prANapaNa se juTe hue haiM jisase svayaM Apane satya se sAkSAtkAra ko jIyA hai| Apake isa abhiyAna se hajAroM loga lAbhAnvita bana cuke haiN| pUre deza se Apake dhyAna-ziviroM kI mAMga A rahI hai| ___ jaina jagata Apa jaise jJAnI, dhyAnI aura tapasvI saMghazAstA ko pAkara dhanya-dhanya anubhava karatA hai| uttarAdhyayana sUtram-bhAga-3 [493] pariziSTa Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya pravara zrI zivamuni jI mahArAja : zabda citra janma sthAna janma mAtA pitA varNa vaMza dIkSA dIkSA sthAna dIkSA guru malauTamaMDI, jilA-pharIdakoTa (paMjAba) - . 18 sitambara, 1942 (bhAdavA sudI saptamI) . zrImatI vidyAdevI jaina sva. zrI ciraMjIlAla jI jaina vaizya osavAla bhAbU 17 maI, 1972 samaya : 12.00 baje malauTamaNDI (paMjAba) bahuzruta, jainAgamaratnAkara rASTrasaMta zramaNasaMghIya salAhakAra zrI jJAnamuni jI mahArAja zrI zirISa muni jI, zrI zubhamamuni jI zrI zrIyazamuni jI, zrI suvratamuni jI evaM zrI zamitamuni jI zrI nizAMta muni jI zrI niraja muni jI zrI niraMjana muni jI zrI nipuNa muni jI - 13 maI, 1987 pUnA, mahArASTra ziSya-saMpadA praziSya yuvAcArya pada zramaNasaMghIya AcArya padArohaNa cAdara mahotsava adhayayana 9 jUna, 1999 ahamadanagara, mahArASTra 7 maI, 2001, RSabha vihAra, dillI meM Dabala ema.e., pI-eca.DI., DI.liT, AgamoM kA gahana gaMbhIra adhyayana, dhyAna-yoga-sAdhanA meM vizeSa zodha kArya uttarAdhyayana sUtram-bhAga-3 [494] pariziSTa Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa zreSTha karmaThayogI zrI zirISa muni jI mahArAja : saMkSipta paricaya zrI zirISamuni jI mahArAja AcArya bhagavan dhyAna yogI zrI zivamuni jI mahArAja ke pramukha ziSya haiN| varSa 1987 ke AcArya bhagavana ke mumbaI (khAra) ke varSAvAsa ke samaya Apa pUjya zrI ke samyak samparka meM aae| AcArya zrI kI sannidhi meM baiThakara Apane AtmasAdhanA ke tattva ko jAnA aura hRdayaMgama kiyA / udayapura se mumbaI Apa vyApAra ke lie Ae the aura vyApArika vyavasAya meM sthApita ho rahe the| para AcArya bhagavana ke sAnnidhya meM pahuMcakara Apane anubhava kiyA ki adhyAtma hI parama vyApAra hai| bhautika vyApAra kA koI zikhara nahIM hai jabaki adhyAtma vyApAra svayaM eka parama zikhara hai aura Apane svayaM ke sva ko pUjya AcArya zrI ke caraNoM para arpita - samarpita kara diyA / pArivArika AjJA prApta hone para 7 maI san 1990 yAdagirI (karnATaka) meM Apane ArhatI dIkSA meM praveza kiyaa| tIna varSa kI vairAgyAvasthA meM Apane apane gurudeva pUjya AcArya bhagavana se dhyAna ke mAdhyama se adhyAtma meM praveza paayaa| dIkSA ke bAda dhyAna ke kSetra meM Apa gahare aura gahare utarate ge| sAtha hI Apane hindI, aMgrejI, saMskRta aura prAkRta Adi bhASAoM kA bhI talasparzI adhyayana jArI rkhaa| ApakI pravacana zailI AkarSaka hai| samAja meM vidhAyaka krAMti ke Apa pakSadhara haiM aura usake lie niraMtara samAja ko prerita karate rahate haiN| Apa eka vinaya guNa sampanna, sarala aura sevA samarpita munirAja haiN| pUjya AcArya bhagavana ke dhyAna aura svAdhyAya ke mahAmizana ko Age aura Age le jAne ke lie kRtasaMkalpa haiN| aharniza sva-para kalyANa sAdhanA rata rahane se apane zramaNatva ko sAkAra kara rahe haiN| zabda citra meM ApakA saMkSipta paricaya isa prakAra hai nAI (udayapura, rAjasthAna) 19-02-1964 janma sthAna janmatithi mAtA: pitA vaMza, gautra dIkSA tithi dIkSA sthala guru dIkSArtha preraNA zikSA adhyayana upAdhi ziSya sampadA vizeSa preraNAdAyI kArya 1 : : : : zrImatI sohanabAI zrImAna khyAlIlAla jI koThArI osavAla, koThArI 7 maI, 1990 - yAdagirI (karnATaka) zramaNa saMgha ke caturtha paTTadhara AcArya zrI zivamunijI mahArAja dAdIjI mohana bAI koThArI dvArA / ema. e. (hindI sAhitya) AgamoM kA gahana gaMbhIra adhyayana, jainetara darzanoM meM saphala praveza tathA hindI, saMskRta, aMgrejI, prAkRta, marAThI, gujarAtI bhASAvid / zramaNa zreSTha karmaThayogI, sAdhuratna zrI nizAMta muni jI, zrI niraja muni jI zrI niraMjana muni jI evaM zrI nipuNa muni jI dhyAna yoga sAdhanA ziviroM kA saMcAlana, bAla- saMskAra ziviroM aura svAdhyAya-ziviroM ke kuzala saMcAlaka / AcArya zrI ke ananya sahayogI / uttarAdhyayana sUtram - bhAga - 3 [495 ] pariziSTa Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya bhagavaMta kA prakAzita sAhitya Agama saMpAdana * zrI upAsakadazAMga sUtram (vyAkhyAkAra AcArya zrI AtmArAma jI ma.) * zrI uttarAdhyayana sUtram (bhAga eka) * zrI uttarAdhyayana sUtram (bhAga do) . * zrI uttarAdhyayana sUtram (bhAga tIna) zrI AcArAMga sUtram (bhAga eka) * zrI AcArAMga sUtram (bhAga do) * zrI dazavaikAlika sUtram * zrI anuttaropapAtika sUtram sAhitya (hindI)* bhAratIya dharmoM meM mokSa vicAra (zodha prabandha). * dhyAna : eka divya sAdhanA (dhyAna para zodha-pUrNa grantha) * dhyAna-patha (dhyAna sambandhI cintanaparaka vicArabindu ) * dhyAna-sAdhanA (dhyAna-sUtra) * samayaM goyama mA pamAyae (cintana pradhAna nibandha) * anuzIlana (nibandha) * yoga mana saMskAra (nibandha) * jinazAsanam (jaina tatva mImAMsA) * paDhamaM nANaM (cintana paraka nibandha) * ahAsuhaM devANuppiyA (antagaDasUtra pravacana) * ziva-dhArA (pravacana) * antaryAtrA * nadI nAva saMjoga *ziva vANI * anuzruti * anubhUti * mA pamAyae * amRta kI khoja * A ghara lauTa caleM * saMbujjhaha kiM Na bujjhaha * prakAzapuJja mahAvIra (saMkSipta mahAvIra jIvana-vRtta) * sadguru mahimA (pravacana) sAhitya (aMgrejI)*dI jainA pAthave TU librezana *dI phaNDAmenTala priMsIpalsa oNpha jainijma *dI DaoNkTrIna Aphai da selpha ina jainijma dI jainA TreDizana *dI DaoNkTrIna oNpha librezana ina iMDiyana rilijana *dI DaoNkTrIna oNpha librezana ina iMDiyana rilijana vitha rephareMsa TU jainijma sparIcyula prakTesIja oNpha laoNrDa mahAvIrA uttarAdhyayana sUtram-bhAga-3 [496 ] pariziSTa Page #506 -------------------------------------------------------------------------- _