Book Title: Ratnakaravatarika Part 2
Author(s): Vadidevsuri, Kalyanbodhivijay
Publisher: Jinshasan Aradhana Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001267/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnaprabhAcArya kRtaCOAvatArikA. bhASAMtara bhAga-2 AcArAMga sUtra kRtaoNga DAMga che BiNAMga hAddl) vipAchA darzA1 - praznadhyAka2 amacvAyA vipAkasUtra saMganI jJAtAdharmakathA dRSTivAda vivecaka :- dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM arha namaH zrI vAdidevasUrIzvarajIsUtritasya pramANanayatattvAlokasya (zrI ratnaprabhAcAryaviracitA ladhvI TIkA) ravivAraya| bhANa - dvitIya - pariccheda 3/4/pa/ (AzIrvAda dAtA) pU. A. zrI hemacaMdrasUrIzArajI mahArAjA anuvAdaka ghIrajalAla DAhyAlAla mahetA (saMzodhaka tathA saMpAdaka) pa. pU. munirAjazrI kanyANabodhi vijayajI ma. (prakAzaka) zrI jinazAsana ArAghanA TrasTa zopa naM. 5, badrikezvara sosAyaTI, marIna DrAIva "I" roDa, muMbaI-2. phaes 519 * Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (anuvAdaka) dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA 702, rAmasA TAvarsa gaMgA-jamanA epArTamenTa pAse, aDAjaNa pATIyA, surata. pIna-395009. surata, dakSiNa gujarAta. INDIA. Tel. No. : 688943 prakAzana varSa vikrama saMvata - 2015 IsvIsana varSa - 1998 vIra saMvata - 2525 prathama AvRtti - 700 kiMmata rUA. 200/ prakAzaka jinazAsana ArAdhanA TrasTa zopa naM. 5, badrikezvara sosAyaTI, marIna DrAIva 'I' roDa, muMbaI-2. lesara kaMpojha : zrI pArzva komyuTarsa 33, janapatha sosA., ghoDasara, amadAvAda-50. phona : 5320846. (prAptisthAna(1) prakAzaka (2) anuvAdaka (3) zrI jinazAsana ArAdhanA TrasTa sarasvatI pustaka bhaMDAra 6-bI, azokA koMmpalekSa, ratanapoLa, hAthIkhAnA, relve pahelA garanALA pAse, amadAvAda. pATaNa, u.gu. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrI prema-bhuvanabhAnu-padmajayaghoSasUrisadgurubhyo namaH // (prakAzakIya) zrI vAdidevasUri viracita "pramANanayatatvAlaka' graMtha nyAyanA abhyAsuo mATe ati upayogI che. tenA upara "syAdavAda ratnAkara' nAmanI temanI svopajJavRtti che. paNa te mahAkAyagraMthamAM maMda mativALAonuM avatarANa muzkela hoI teozrInA ziSya ratnaprabhasUrie "ratnAkaraavatArikA'nI racanA karI che. pU. nIti sUri ma.nA ziSya zrI malayavijayajIe AnA upara anuvAda racyo che. A anuvAda thoDo saMkSipta hoI paMDitavarya dhIrUbhAI mahetAe A eka adabhUta anuvAdanuM sarjana karyuM anuvAda lAMbo lacaka paNa nathI ke saMkSipta pAra nathI. zailI sacoTa chatAM saraLa che, viSayAMtara kayAMya dekhAtuM nathI ke koI viSayane choDayo paNa nathI. AvA mahAkAyagraMthanA prakAzanano lAbha pUjyapAda AcAryabhagavaMtazrI hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnA AzIrvAdathI zrI jinazAsana ArAdhanA TrasTane maLI rahyo che ane TrasTa A graMthane Aje zrI saMghanA caraNe samarpita karI rahyo che te atyaMta AnaMdano viSaya che. munizrI kalyANabodhi vijayajIe potAno amulya samaya phALavIne graMthanuM suMdara saMzodhanasaMpAdana karI ApyuM che. te ati anumodanIya che. paMDitavarya dhIrUbhAIne bhaviSyamAM paNa AvA aneka nyAyanA kaThogagraMthonA lokabhogya bhASAmAM anuvAda karavAnI zAsanadeva zakti Ape, ane TrasTane temanA graMthonA prakAzanano lAbha maLato rahe. prastuta graMthano anuvAda jaina samAjamAM khUba ja AdaraNIya ane upayogI banaze temAM jarA paNa zaMkAne sthAna nathI. aneka AtmAo A graMthanA abhyAsa dvArA syAdavAdane AtmasAt karI zighAtizigha muktipadane prApta karo e ja abhyarthanA. lI. zrI jinazAsana ArAdhanA TrasTa caMdrakumAra bI. jarIvAlA lalitabhAI Ara. koThArI navinacaMdra vI. zAha puMDarikabhAI e. zAha Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (lAbha lenA2 puNyAtmA) pramANanayatattAloka" nAmano A graMtha pUjyazrI vAdidevasUrijInI adbhuta kRti che. tathA te upara temanA ja ziSya tarkaziromaNi zrI ratnaprabhasUrijInI banAvelI "ratnAkarAvatArikA" nAmanI TIkA ke je kharekhara samudrasamAna agAdha ane durbodha che. jainadarzananAM sUkSma-sUkSma tattvo jANavAnI jijJAsAvALA AtmAoe AvA mahAgraMtho avazya bhaNavA joIe ke jenAthI ItaradarzanonI mAnyatAonuM tathA tenA pratyuttaranuM paNa viziSTa jJAna maLe tevo A graMtha che. A graMtha durbodha hovAthI paMDita zrI dhIrUbhAI DAhyAbhAI (surata) mahetAe teno A anuvAda banI zake teTalo saraLa gujarAtI bhASAmAM taiyAra ryo che. je joIne amane ghaNI khuzI utpanna thaI che. teo chellA ATha varSathI (I.sa. 19991 thI) dara varSe amerikAnAM moTAbhAganAM jaina senTaromAM tattvArthasUtrajJAnasArASTaka-yogazataka Adi graMthonuM atizaya suMdara adhyayana karAve che. teonI samajAvavAnI saraLa zailI, tathA zAstrIya gahanazAna, tathA samatA bhAvathI samajAvavAnI paddhatithI amerikAnI jene prajA teo pratye ghaNI ja AdarabhAvavALI banI che. taiyAra thayela A anuvAda mukhyatve pU. sAdhu-sAdhvIjI mahArAja sAhebo mATe ghaNo ja upayogI ane abhyAsa mATe Avazyaka che. tethI temAM amArI yatkiMcit zrutabhakti karavAnI bhAvanA thatAM dhIrUbhAIe teno prasannatAthI svIkAra karela che. je jANI amane ane amArA parivArane ghaNo ja AnaMda thayo che. amArAM mAtuzrI lIlAvatIbena himatalAla vorAe (bhAvanagara) varSItapa-pAkhamaNa Adi ghaNI uttama tapazcaryA karela che. te temanI anumodanA nimitte tathA amArA pU. pitAzrI himatalAla vrajalAla vorAno tathA moTAbhAI praphulacaMdra hiMmatalAla vorAno amArA upara je upakAra che te nimitte, ame A pustaka bhAga bIjAnAM (naMga150) zrI jaina saMghane abhyAsa mATe bhAvapUrvaka samarpita karIe chIe. A graMthathI pU. sAdhu-sAdhvIjI mahArAjazrIo tathA tattvajijJAsu sUkSmAbhyAsarasika zrAvaka-zrAvikA jenadarzanano suMdara abhyAsa karI jenazAsananI zobhA vadhAre ane teonA tathA amArA AtmAnuM kalyANa kare evI AzA rAkhIe chIe. pahelA-bIjA ema be paricchedono prathama bhAga vikrama saMvata 2053mAM prakAzita thayela. jemAM ame 150 kopIno lAbha lIdhela hato. Aje trIjA-cotha ane pAMcamA paricchedono A bIjo bhAga prakAzita thAya che. bAkInA 6-7-8 ema traNa paricchedono trIjo bhAga zrI dhIrUbhAI jaldI taiyAra karI prakAzita kare ane amane zrutabhaktino kaMIka lAbha Ape evI AzA sAthe. . muMbaInuM eDresa RAJEEV VARAIYA 34, KAILS NAGAR, 685, TARDEV ROAD, BOMBAY-400007. PHONE : 494-7054 amerikAnuM eDresa mahezabhAI hiMmatalAla vorA kIrtibena mahezabhAI vorA 27204, HAMPSTEADBLVD FARM HILLS, MI, 48331 PHONE : 810-815-9195 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMtaranA be bola jinazAsana mahAna che kAraNa ke te syAdvAdathI maDhayu che. paramAtmAnI aMtima ane sarvazreSTha AjJA che ke "taha tahu pacakriyavaM jaha rAgaThosA vilinjaMti" te te karavu jenAthI rAga dveSa pAtaLA paDe. te te na karavuM jenAthI rAga-dveSa vadhe. paramAtmAe prarupelA tamAma AgamagraMtho, zAstro, siddhAMto, yoga sAdhanAo kriyAnuSThAno, AcAracaryAo, A badhu aMte to rAgadveSanI pariNatine toDavA mATe ja che. AthI ja jinazAsanamAM kyAMya ekAMta nathI, kyAMya jaDa pakDa nathI, jeTalA utsarga che eTalA ja apavAda paNa che. eka paNa ocho ke eka paNa vadhAre nahI. apavAda paNa mArga che. utsarganA zikhare caDhavA mATenI sIDI che A mArga paNa bhagavAne ja batAvyo che. paramAtmAnI AjJA svarUpa ja che. tethI jeo utsargamArga ane apavAdamArgane nahI samajIne potAnI buddhi pramANe ayathAsthAneM tene gauNa mukhya kare che te jIvone zAstramAM virAdhaka ane AjJAbhaMjaka kahyA che. Atmika stare AtmasAkSIe rAgadveSa ghaTe ane saMghastare ektA-AbAdI prabhAvanAo vadhe e tamAma anuSThAna-pravRttio karavI ghaTe, bIjI pravRttio karavI ghaTe nahI. e zAstra vihita che. bAhya dRSTie ko'ka pravRtti kyAreka upara challI draSTie jotA zAstravihita na paNa lAge paNa jo zAsana ane saMghane pariNAme hitakArI hoya to te pravRtti abAdhita ane zAstravihita ja jANavI. vastupALa mahAmaMtrIe hiMdu maMdiro- masjIdo baMdhAvI ApI hatI. bhAmAzAhe yuddha mATe rANA pratApane potAnu sarvasva samarpaNa karyu hatu. kalikAla sarvajJa hemacaMdrasUri ma. somanAthanA mahAdeva maMdiramAM gayA hatA. AvA to DhagalAbaMdha draSTAMto zAstramAM maLe che. A badho ja mArga gItArtha jJAnI AcArasaMpanna gurune AdhIna che. syAdvAda jenI rageragamAM dUdha-pANInI jema ekameka thaI gayo hoya teja gItArtha jJAnI-avasaranna hoya che. saMgha-zAsananA dUrogAmI hitAhitane lakSamAM rAkhI tenI tamAma AcaraNAo hoya che. AcArAMgamAM avasara pArakhu AvA gItArthane 'paMDita'nI padavIthI navAjavAmAM AvyA che. rUpaM nALanahi paMDie zAstranA sAcA rahasyonA atala uMDANa pAmavA gurugamathI-gurudevanA AziSa sAthe syAdvAdanuM atala uMDANa kheDavu paDe. jethI jANatA-ajANatA ArAdhanA karIne paNa virAdhaka na banAya, saMgha zAsananI avicchinna paraMparAnA bhedaka nA banI javAya. tamAma pravRtti-AcaraNA ke anuSThAna karatA acuka vicAravu ke "AmAM mArA rAga-dveSanI pariNati ochI thAya che ne ! A sAdhanA dvArA huM mokSanI nikaTa pahoMcu chu ne ! A pravRtti dvArA saMgha zAsanane koI bAdhA to pahoMcatI nathIne ! zAsananI dUrogAmI unnati mATe syAdvAdae amogha upAya che. pratyekanA aMtaramAM anekAMtavAda sAcA arthamAM vaNAI jAya e mATe ja 'syAAda ratnAkara' ane 'ratnAkara avatArikA' jevA DhagalAbaMdha zAstragraMthonuM sarjana pUrvarSioe kareluM che. paM. dhIrubhAI jevA vidvAn paMDitavaye 'ratnAkara avatArikA'no bhAvAnuvAda sarasa karela che. mane paNa A nimitte teoe svAdhyAyanI apUrva taka pUrI pADI che. kSayopAmAnusAra saMzodhana saMmArjana karatA mAra AtmAne ghaNo ja lAbha thayo che. kSatio buddhihInatAne AbhArI che jJAnIo udAra mane sudhAro. A graMtha jinazAsanane ati upayogI thaze. emAM zaMkAne sthAna nathI. aneka AtmAo A graMthanA adhyayana-adhyApana karI syAdvAdanA marmane pAmI AtmAnu kalyANa karanArA bano. eja.. AcArya hemacaMdrasUri ziSyANu ... muni kalyANabodhi vijaya, moDAsara, saM. 2055, mahA. su. 11 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ || namo namaH zrIgurUpremasUraye ! divyakRpA siddhAMta mahodadhi sva. AcAryadeva zrImad vijaya premasUrIzvarajI mahArAjA zubhAzISa vardhamAna taponidhi gacchAdhipati sva. AcArya deva zrImad vijya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA puNyaprabhAva parama pUjya samatAsAgara sva. paMnyAsajIzrI padmavijayajI gaNivaryazrI preraNA - mArgadarzana pa. pUjya AcAryadeva zrImad vijaya hemacaMdrasUri mahArAja. (zrutasamudvArakA (1) bhANabAI nAnajI gaDA. (pa.pU.gacchAdhipati sva. AcAryadava (zrImadvijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjanI preraNAthI) zeTha ANaMdajI kalyANajI peDhI - amadAvAda. (3) zrI zAMtinagara zvetAMbara mUrtipUjaka jaina saMgha - amadAvAda (pa.pU. ajoDa tapasvI AcAryadeva zrImad vijaya himAMzusUri ma.sA. tathA pa.pU. AcAryadeva zrImad vijaya nararatnasUri ma.sA. AdinI preraNAthI) zrI lAvaNya zvetAMbara mUrtipUjaka jaina saMgha, amadAvAda (pa.pU. paMnyAsajI zrI kulacaMdra vijayajI gaNivaryanI preraNAthI) nayanabALA bAbubhAI sI. jarIvALA hA. caMdrakumAra, manISa, kalpaneza vagere. (pa.pU. munirAjazrI kalyANabodhi vijayajI ma.sA.nI preraNAthI) kezarabena ratanacaMda koThArI hA. lalitabhAI (5.pU. gacchAdhipati AcAryadeva zrImadvijaya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjAnI preraNAthI) (7) zrI zvetAMbara mUrtipUjaka tapagacchIya jaina pauSadhazALA TrasTa, dAdara (muMbaI) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) zrI devakaraNa mULajIbhAI jaina derAsara peDhI (malADa (pU.munizrI saMyamabodhi vijayajI ma.sA. nI preraNAthI) (9) zrI muluMDa zve. mUrti. jaina saMgha muluMDa. (pU. AcAryadeva zrImad vijaya hemacaMdrasUri ma.nI preraNAthI) (10) zrIpALanagara jaina zve. mUrti. derAsara TrasTa vAlakezvara, muMbaI. (pa.pU. gacchAdhipati AcAryadeva zrImadvijayarAmacaMdrasUrIzvarajI ma.sa.nA upakAranI smRti nimitte 5.pU. AcAryadeva zrImadvijaya mitrAnaMdasUrIzvarajI ma.sA.nI preraNAthI) (11) zrI zAMtAkrUjha zve. mUrtipUjaka tapagaccha saMgha (muMbaI) (pU.A. hemacaMdrasUri ma.sA.nI preraNAthI) (12) saMghavI aMbAlAla ratanacaMda jaina dhArmika TrasTa (khaMbhAta) (pUjya sAdhvIjIzrI vasaMtaprabhAzrIjI ma., svayaMprabhAzrIjI ma. tathA divyaprabhAzrIjI ma.nI preraNAthI zrAddhavaryA mULIbenanI ArAdhanAnI anumodanArthe) - vesTa) (13) bAbu amIcaMda panAlAla AdIzvara jaina Tempala cerITebala TrasTa (pU. akSayabodhi vi.ma. tathA mahAbodhi vi.ma. tathA hiraNyabodhi vi.ma.nI preraNAthI) (14) zrI zreyaskara aMdherI gujarAtI jaina saMgha (pU. hemadarzana vi.ma. tathA pU. ramyaghoSa vi.ma.nI preraNAthI) (15) zrI pArzvanAtha zve. mUrti jaina saMgha, saMghANI esTeTa, ghATakopara, muMbaI (pa.pU.A. zrIhemacaMdrasUri ma.sA. tathA pU. munizrI kalyANabodhi vi.ma.nI preraNAthI) (16) zrI jaina zvetAMbara mUrtipUjaka saMgha, maMgaLa pArekhano khAMco, zAhapura, amadAvAda. (pa.pU.A. zrI rUcakacaMdrasUri ma.nI preraNAthI) (17) zrI navajIvana sosAyaTI jaina saMgha, bombe senTrala, muMbaI. (pU. akSayabodhi vi.ma.nI preraNAthI) (18) zrI kalyANajI saubhAgacaMda jaina peDhI piMDavADA. (siddhAMtamahodadhi sva. AcAryadeva zrImadvijaya premasUrIzvarajI ma.sA.nA nirmaLa saMyama jIvananI anumodanArthe) (19) zrI ghATakopara jaina zvetA. mUrtipUjaka jaina saMgha, ghATakopara, muMbaI. (pU.A. hemacaMdrasUri ma.sA.nI preraNAthI) (20) zrI jaina zve. mUrtipUjaka saMgha vAsaNA. (pU.A.nararatnasUri ma.nA saMyamajIvananI anumodanArthe pU.A.himAzuMsUri ma.nI preraNAthI) - Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (21) zrI AMbAvADI che. mUrtipUjaka jaina saMgha (pU.A. himAMzusUri ma. tathA pU.A. hemacaMdrasUri ma.nI preraNAthI) (22) zrI kRSNanagara jaina zvetA. mUrtipUjaka saMgha (pU.munizrI kalyANabodhi vi.ma.nI preraNAthI) kRtoddhAraka (1) zrI lakSmIvardhaka jaina saMgha pAlaDI, amadAvAda. (pa.pU. munizrI nipuNacaMdra vijayajI ma.nI preraNAthI) (2) zrI naDiyAda zvetAMbara mUrtipUjaka jaina saMgha (5.pU. munizrI varabodhivijayajI ma.nI preraNAthI) (3) zrI sAyana zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saMgha, muMbaI. (4) zrI pArzvanAtha zvetAMbara mUrtipUjaka jaina saMgha, ghATakopara (vesTa), saMghANI esTeTa. 1. 2. zrutabhakata zrI bAbubhAI sI. jarIvAlA TrasTa, vaDodarA. zrI bApunagara zvetA. mUrtipUjaka jaina saMgha, amadAvAda. (munizrI akSayabodhi vijayajI ma. tathA munizrI mahAbodhi vi.ma.nI preraNAthI) zrI sumatinAtha che. mUrtipUjaka jaina saMgha memanagara, amadAvAda. (pU. dharmarakSita vi.ma. tathA pU. hamadarzana vi.ma.nI preraNAthI) sva. suMdaralAla dalapatabhAI jhaverI hA. jAsudabena, punamacaMda, jasavaMta vagere. zrI munisuvratasvAmi jaina che. mUrtipUjaka maMdira TrasTa, kolhApura. zrI araviMdakumAra kezavalAla jhaverI ceriTebala TrasTa, khaMbhAta. zrI muluMDa tapagaccha tathA ghoghArI vizAzrImALI ArAdhaka bhAIo mAtuzrI ratanabena velajI gAlA cerITebala TrasTa (muluMDa) (pU.ratnabodhi vi.ma.nI dIkSAnI anumodanAthe) 5. 7. li. zrI jinazAsana ArAdhanA TrasTa Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 2nAkarAvatArikAnA bIjA bhAganuM (parecheda 3-4 ane panuM) gujarAtI vivecana vALuM A pustaka zrI caturvidha jaina saMghanA ka2makamalamAM 2ju ka2tAM hRdayamAM ghaNo ja AnaMda AnaMda thAya che. vikramanI bAramI sadImAM thayelA ane kalikAla sarvajJa zrI hemacaMdrAcAryajInA samakAlIna evA vAdI vijetA zrI vAdidevasUrIzvarajI mahArAjAe banAvela pramANanayatattvAloka upa2nI temanA ja ziSya zrI 2naprabhAcAryajInI banAvelI A TIkA che. pahalAlitya, dIrghAmAso, paramita zabdo, gUDha atha, sUkSmAtisUkSma carcA, vAdamAM saMbhavatA pUrva - utta25kSa, ItyAdi abhUta 2canAothI alaMkRta A grantha che. AThe paricchedomAM zuM zuM viSaya che ? graMthakA2 - TIkAkAzadanuM jIvana caritra, temanA 2celA sAhityanI noMdha. ItyAdi sarva hakikata prathama bhAganI prastAvanAmAM savista25Ne ame Apela che. eTale jijJAsuoe A sarva hakikata prathama bhAganI prastAvanAmAMthI jANI levI. A bIjA bhAganuM vivecana lakhAyA pachI tenuM atizaya kALajI pUrvaka saMzodhana, prakAzananI vyavasthA, Adi kArya pa2ma pUjya AcAryadevazrI hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAja sAhebanA mArgadarzanAnusA2 pUjya munirAja zrI kalyANabodhivijayajI mahArAja sAhebe khaMtapUrvaka karyuM che. A graMtha seMkaDo varSo sudhI caturvidha zrIrAMghane vadhumAM vadhu upayogI thAya tenI teoe purepurI kALajI rAkhIne A vivecananuM saMzodhanAda karyuM che. tathA teonA sadupadezathI sthApita thayela "zrI jinazAsana ArAdhanA TrasTa" taraphathI prakAzita karIne prakAzana saMbaMdhI amAze bojo ghaNo haLavo karyo che. arthAt taddana dUra karyo che. te badhA sahakAra badala teozrIno A prasaMge huM ghaNo upakA2 mAnuM chuM. have trIjo bhAga (parecheda 6-7-8) taiyAra thAya che. je prAyaH vikrama saMvata 2056mAM prakAzita thaze. A graMthanI 2canA tathA arthagaMbhIratA ghaNI kaTIna ane dubadha che. ame amArI zakitapramANe artha kholavA ane samajAvavA yathAzakita prayAsa karyo che. chatAM chadmasthatA, anupayogadazA, ane pramAda adanA kAraNe kaMI paNa bhUlacUka thaI cUkI hoya to kSamA mAgIe chIe. A kAmamAM je koIno sahakAra maLyo che te sarveno AbhAra mAnIe chIe. li. dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA 702, 2AmasA TAvara, aDAjaNa pATIyA. surata. pIna naM. 395OOG TelI. naM. 188943 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) (amArA lakhAyelA prakAzita thayelA pustakI) (1) yogaviMzikA - upAdhyAyajI kRta TIkAnA anuvAda sAthe (2) yogazataka - svopajJa TIkA tathA TIkAnA anuvAda sAthe (3) zrI jaina dharmanA maulika sidhdhAjA - sAmAyikanA sUtro upa2nuM vivecana, navatatva. cauda guNasthAnako, karmonA 158 bhedo, sAta nayo, saptabhaMgI, kAlAda pAMca samavartAya kAraNo upara vivecana. zrI jaina tatva prakAza - be pratikramaNanAM sUtro upa2 vivecana, zrI Atmasidhdhi zAstra - zrImad rAjacaMdrajI vicata zAstronuM vivecana (6) jaina dhArmika pAribhASika zabdakoza - jaina zAstromAM vAraMvAra vaparAtA pAribhASika zabdonA artho. jaina dhArmika praznottara mAlA - prauDha strI - purUSone upayogI 22La cAraso prazna - uttarono saMgraha. karmavipAka - prathama karmagraMthonuM sa2La gujarAtI vivecana. (9) karmava - dvitIya karmagraMthanuM 22La gujarAtI vivecana. (10) baMdhasvAmitva - tRtIya karmagraMthanuM sa2La gujarAtI vivecana. (11) SaDazIti - cothA karmagraMthanuM sa2La gujarAtI vivecana (12) pUjAsaMgrahasArtha - paMca kalyANaka Adi upayogI pUjAo (artha rsAhata) (13) snAtra pUjAsArtha - nAtra pUjA artha sRhata. (14) 2tnAkarAvatArikA - bhAga pahelo - paracheda 1-2. (15) ratnAkarAvatArikA - bhAga bIjo - paraccheda 3-4-5. (16) samyaktvanI sajhAya - ghaNIja rocaka kathAo sAthe samyaktvanA 67 bolanI zakjhAya. hAla lakhAtA graMtho (1) ratnAkarAvatArikA - bhAga trIjo - pariccheda 6-7-8. (2) tattvArthAdhigamasUtra - sa2La bAlabhogya bhASAyukta parimita vivecana. (3) yogaduSTi samuccaya - 2svopajJa TIkA sa~hata sa2La gujarAtI vivecana. (4) navasmaraNa sAthe - gujarAtI IMglIza artha sAthe. 24 - pa2nA Atma kalyANa mATe jaina zAstronA graMthono abhyAsa ane upayoga ka2vA vinaMta. li. dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA 4)2, rAmasA TAvara, aDAjaNa pATIyA, surata. pIet of. 9509 TelI. naM. 688943 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya paricchedaH) aspaSTaM parokSam // 3-1 // smaraNa - pratyabhijJAna - tarkAnumAnAgamabhedatastat paJcaprakAram // 3-2 // tatra saMskAraprabodhasambhUtamanubhUtArthaviSayaM tadityAkAraM vedanaM smaraNam // 3-3 // 'tattIrthakarabimbam' iti yathA // 3-4 // anubhavasmRtihetukaM tiryagUrdhvatAsAmAnyAdigocaraM, saMkalanAtmakaM jJAnaM pratyabhijJAnam // 3-5 // "tajjAtIya evAyaM gopiNDaH", "gosadRzo gavayaH", "sa evAyaM jinadattaH" ityAdi // 3-6 // upalambhAnupalambhasambhavaM, trikAlIkalitasAdhyasAdhanasambandhAlambanaM, "idamasmin satyeva bhavati" ityAdyAkAraM saMvedanamUhAparanAmA tarkaH // 3-7 // yathA yAvAn kazcid dhUmaH, sa sarvo vahnau satyeva bhavatIti tasminnasati asau na bhavatyeva // 3-8 // anumAnaM dviprakAraM svArthaM parArthaM ca // 3-9 // tatra hetugrahaNasambandhasmaraNakAraNakaM sAdhyavijJAnaM svArtham // 3-10 // nizcitAnyathAnupapattyekalakSaNo hetuH // 3-11 // na tu trilakSaNakAdiH // 3-12 // tasya hetvAbhAsasyApi sambhavAt // 3-13 // apratItamanirAkRtamabhIpsitaM sAdhyam // 3-14 // zahitaviparItAnadhyavasitavastUnAM sAdhyatApratipattyarthamapratItavacanam // 3-15 // pratyakSAdiviruddhasya sAdhyatvaM mA prasajyatAmityanirAkRtagrahaNam // 3-16 // anabhimatasyAsAdhyatvapratipattaye'bhIpsitapadopAdAnam // 3-17 // vyAptigrahaNasamayA'pekSayA sAdhyaM dharma eva anyathA tadanupapatteH // 3-18 // na hi yatra yatra dhUmastatra tatra citrabhAnoriva dharitrIdharasyA pyanuvRttirasti // 3-19 // AnumAnikapratipattyavasarApekSayA tu pakSAparaparyAyastadviziSTaH prasiddho dharmI // 3-20 // dharmiNaH prasiddhiH kacidvikalpataH, kutracitpramANataH, kApi vikalpapramANAbhyAm // 3-21 // yathA samasti samastavastuvedI, kSitidharakandhareyaM dhUmadhvajavatI, dhvaniH pariNatimAn // 3-22 // Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakSahetuvacanAtmakaM parArthamanumAnamupacArAt // 3-23 // sAdhyasya pratiniyatadharmisambandhitAprasiddhaye hetorupasaMhAravacanavat pakSaprayogo'pyavazyamAzrayitavyaH // 3-24 // trividhaM sAdhanamabhidhAyaiva tatsamarthanaM vidadhAnaH kaH khalu na pakSaprayogamaGgIkurute ? // 3-25 // pratyakSaparicchinnArthAbhidhAyi vacanaM parArthaM pratyakSam parapratyakSahetutvAt // 3-26 // yathA pazya puraH sphuratkiraNamaNikhaNDamaNDitAbharaNabhAriNIM jinapatipratimAm // 3-27 // pakSahetuvacanalakSaNamavayavadvayameva parapratipatteraGgam na dRSTAntAdivacanam // 3-28 // hetuprayogastathopapattyanyathAnupapattibhyAM dviprakAraH // 3-29 // satyeva sAdhye hetorupapattistathopapattiH, asati sAdhye hetoranupapattirevAnyathAnupapattiH // 3-30 // yathA kRzAnubhAnayaM pAkapradezaH, satyeva kRzAnubhattve dhUmavattvasyopapatteH, asatyanupapattervA // 3-31 // anayoranyataraprayogeNaiva sAdhyapratipattau dvitIyaprayogasyaikatrAnupayogaH // 3-32 // na dRSTAntavacanaM parapratipattaye prabhavati, tasyAM pakSahetuvacanayoreva vyApAropalabdheH // 3-33 // na ca hetoranyathAnupapattinirNItaye, yathoktatarkapramANAdeva tadapapatteH // 3-34 // niyataikavizeSasvabhAve ca dRSTAnte sAkalyena vyApterayogato vipratipattau tadantarApekSAyAmanavasthiterdurnivAraH samavatAraH // 3-35 // nApyavinAbhAvasmRtaye, pratipannapratibandhasya vyutpannamateH pakSahetupradarzanenaiva tatprasiddhaH // 3-36 // antarvyAptyA hetoH sAdhyapratyAyane zaktAvazaktau ca bahirvyApterudbhAvanaM vyartham // 3-37 // pakSIkRta eva viSaye sAdhanasya sAdhyena vyAptirantarvyAptiH, anyatra tu bahirvyAptiH // 3-38 // yathA'nentAtmakaM vastu, sattvasya tathaivopapatteriti, agnimAnayaM dezaH dhUmavattvAt, ya evaM sa evaM, yathA pAkasthAnamiti ca // 3-39 // nopanayanigamanayorapi parapratipattau sAmarthya pakSahetuprayogAdeva tasyAHsadbhAvAt // 3-40 // samarthanameva parapratipattyaGgamAstAM, tadantareNa dRSTAntAdiprayoge'pi tadasambhavAt // 3-41 // mandamatIMstu vyutpAdayituM dRSTAntopanayanigamanAnyapi prayojyAni // 3-42 // pratibandhapratipatterAspadaM dRSTAntaH // 3-43 // sa dvedhA - sAdharmyato vaidhayaMtazca // 3-44 // Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yatra sAdhanadharmasattAyAmavazyaM sAdhyadharmasattA prakAzyate, sa sAdharmyadRSTAntaH // 3-45 // yathA yatra yatra dhUmastatra tatra vahniryathA mahAnasaH // 3-46 / / yatra tu sAdhyAbhAve sAdhanasyAvazyamabhAvaH pradaryate sa vaidharmyadRSTAntaH // 3-47 // yathA - anyabhAve na bhavatyeva dhUmaH, yathA jalAzaye // 3-48 // hetoH sAdhyadharmiNyupasaMharaNamupanayaH // 3-49 // yathA dhUmadhAtra pradeze // 3-50 // sAdhyadharmasya punarnigamanam // 3-51 // yathA-tasmAdagniratra // 3-52 // ete pakSaprayogAdayaH pazcApyavayavasaMjJayA kIrtyante // 3-53 // uktalakSaNo heturdviprakAra: - upalabdhyanupalabdhibhyAM bhidyamAnatvAt // 3-54 // upalabdhirvidhiniSedhayoH siddhinibandhanam, anupalabdhizca // 3-55 // vidhiH sadaMzaH // 3-56 // pratiSedho'sadaMzaH // 3-57 // sa caturdhA - prAgabhAvaH, pradhvaMsAbhAva, itaretarAbhAvo'tyantAbhAvazca // 3-58 // yanivRttAveva kAryasya samutpattiH, so'sya prAgabhAvaH // 3-59 // yathA mRtpiNDanivRttAveva samutpadyamAnasya ghaTasya mRtpiNDaH // 3-60 // yadutpattau kAryasyAvazyaM vipattiH, so'sya pradhvaMsAbhAvaH // 3-61 // yathA kapAlakadambakotpattau niyamato vipadyamAnasya kalazasya kapAlakadambakam // 3-62 // svarUpAntarAt svarUpavyAvRttiritaretarAbhAvaH // 3-63 // yathA stambhasvabhAvAt kumbhasvabhAvavyAvRttiH // 3-64 // kAlatrayA'pekSiNI hi tAdAtmyapariNAmanivRttiratyantAbhAvaH // 3-65 // yathA cetanAcetanayoH // 3-66 // upalabdherapi dvaividhyamaviruddhopalabdhirviruddhopalabdhizca // 3-67 // tatrAviruddhopalabdhirvidhisiddhau SoDhA // 3-68 // sAdhyenAviruddhAnAM vyApyakAryakAraNapUrvacarottaracarasahacarANAmupalabdhiH // 3-69 // Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tamasvinyAmAsvAdyamAnAdAmrAdiphalarasAdekasAmaggranumityA rUpAdyanumitima-bhimanyamAnairabhimatameva kimapi kAraNaM hetutayA yatra zakterapratiskhalanamaparakAraNasAkalyaM ca // 3-70 // pUrvacarottaracarayorna svabhAvakAryakAraNabhAvau, tayoH kAlavyavahitAvanupalambhAt // 3-71 // na cAtikrAntAnAgatayorjAgraddazAsaMvedanamaraNayoH prabodhotpAta prati kAraNatvaM, vyavahitatvena nirvyApAratvAt // 3-72 // svavyApArApekSiNI hi kAryaM prati padArthasya kAraNatvavyavasthA, kulAlasyeva kalazaM prati // 3-73 // na ca vyavahitayostayorvyApAraparikalpanaM nyAyyamatiprasakteH // 3-74 // paramparAvyavahitAnAM pareSAmapi tatkalpanasya nivArayitumazakyatvAt // 3-75 // sahacAriNoH parasparasvarUpaparityAgena tAdAtmyAnupapatteH, sahotpAdena tadutpattivipattezca sahacaraheorapi prokteSu nAnupravezaH || 3-76 // dhvaniH, pariNatimAn, prayatnAnantarIyakatvAt yaH prayatnAnantarIyakaH, sa pariNatimAn, yathA stambhaH / yo vA na pariNatimAn sa na prayatnAnantarIyakaH yathA vAndhyeyaH / prayatnAnantarIyakazca dhvaniH, tasmAt pariNatimAniti vyApyasya sAdhyenAviruddhasyopalabdhiH sAdharmyeNa vaidharmyeNa ca // 3-77 // astyatra girinikuJje dhanaJjayo dhUmasamupalambhAditi kAryasya // 3 - 78 // bhaviSyati varSaM tathAvidhavArivAhavilokanAditi kAraNasya // 3-79 // udeSyati muhUrtAnte tiSyatArakAH, punarvasUdayadarzanAditi pUrvacarasya // 3-80 // udagurmuhUrttAtpUrvaM pUrvaphalgunya uttaraphalgunInAmudgamopalabdherityuttaracarasya // 3-81 // astIha sahakAraphale rUpavizeSaH, samAsvAdyamAnarasavizeSAditi sahacarasya // 3-82 // viruddhopalabdhistu pratiSedhapratipattau saptaprakArA // 3-83 // tatrAdyA svabhAvaviruddhopalabdhiH // 3-84 // yathA nAstyeva sarvathaikAnto'nekAntopalambhAt // 3-85 // pratiSedhyaviruddhavyAptAdInAmupalabdhayaH SaT // 3- 86 // viruddhavyAptopalabdhiryathA nAsti asya puMsastattveSu nizcayastatra sandehAt // 3-87 // viruddhakAryopalabdhiryathA - na vidyate'sya krodhAdyupazAntirvadanavikArAdeH (darzanAt) // 3-88 // Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viruddhakAraNopalabdhiryathA nAsya maharSerasatyaM vacaH samasti, rAgadveSakAluSyA'kalaGkita jJAnasaMpannatvAt // 3-89 // viruddhapUrvacaropalabdhiryathA - nodgamiSyati muhUrtAnte puSyatArA, rohiNyudgamAt // 3-90 // nodagAnmuhUrtAtpUrvaM mRgaziraH, pUrvaphalgunyudayAt // 3-91 // viruddhottaracaropalabdhiryathA viruddhasahacaropalabdhiryathA- nAstyasya mithyAjJAnaM, samyagdarzanAt // 3-92 // anupalabdherapi dvairupyam, aviruddhAnupalabdhi-viruddhAnupalabdhizca // 3-93 // tatrAviruddhAnupalabdhiH pratiSedhAvabodhe saptaprakArA // 3-94 // pratiSedhyenAviruddhAnAM svabhAvAnupalabdhiryathA - nAstyatra bhUtale kumbha upalabdhilakSaNaprAptasya tatsvabhAvasyAnupalambhAt // 3-96 // vyApakAnupalabdhiryathA- nAstyatra pradeze panasaH, pAdapAnupalabdheH // 3-97 // kAryAnupalabdhiryathA- nAstyatrApratihatazaktikaM bIjamaGkurAnavalokanAt // 3-98 // kAraNAnupalabdhiryathA - na santyasya prazamaprabhRtayo bhAvAstattvArthazraddhAnAbhAvAt // 3-99 // pUrvacarAnupalabdhiryathA - nodgamiSyati muhUrtAnte svAtinakSatraM citrodayAdarzanAt // 3 - 100 // uttaracarAnupalabdhiryathA - nodagamat pUrva bhadrapadA muhUrtAtpUrvamuttarabhadrapadodgamAnabagamAt - // 3-101 // sahacarAnupalabdhiryathA - nAstyasya samyagjJAnaM, samyagdarzanAnupalabdheH // 3 -102 // viruddhAnupalabdhistu vidhipratItau paJcadhA // 3 - 103 // 105 // svabhAvavyApakakAryakAraNapUrvacarottaracarasahacarANAmanupalabdhiH // 3-95 // viruddhakAryakAraNasvabhAvavyApakasahacarAnupalambhabhedAt // 3- 104 // viruddhakAryAnupalabdhiryathA - atra zarIriNi rogAtizaya: samasti, nIrogavyApArAnupalabdheH // 3 // 3-107 // viruddhakAraNAnupalabdhiryathA - vidyate'tra prANinI kaSTam iSTasaMyogAbhAvat // 3-106 // viruddhasvabhAvAnupalabdhiryathA vastujAtamanekAntAtmakam, ekAntasvabhAvAnupalambhAt viruddhavyApakAnupalabdhiryathA - astyatra chAyA, auSNyAnupalabdheH // 3- 108 // viruddhasahacarAnupalabdhiryathA * - astyasya mithyAjJAnam, samyagdarzanAnupalabdheH // 3 -109 // Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (caturtha paricchedaH AptavacanAdAvirbhUtamarthasaMvedanamAgamaH // 4-1 // upacArAdAptavacanaM ca // 4-2 // samastyatra pradeze ratnanidhAnam, santi ratnasAnuprabhUtayaH // 4-3 // abhidheyaM vastu yathAvasthitaM yo jAnIte, yathAjJAnaM cAbhidhatte, sa AptaH // 4-4 // tasya hi vacanamavisaMvAdi bhavati // 4-5 // sa ca dveghA, laukiko lokottarazca // 4-6 // laukiko janakAdi laukottarastu tIrthaGkarAdiH // 4-7 // varNapadavAkyAtmakaM vacanam // 4-8 // akArAdiH paudgaliko varNaH // 4-9 // varNAnAmanyonyApekSANAM nirapekSA saMhatiH padam, padAnAM tu vAkyam // 4-10 // svAbhAvikasAmarthyasamayAbhyAmarthabodhanibandhanaM zabdaH // 4-11 // arthaprakAzakatvamasya svAbhAvikaM pradIpavad yathArthAyarthArthatve punaH puruSaguNadoSAvanusarataH // 4-12 // sarvatrAyaM dhvanirvidhipratiSedhAbhyAM svArthamabhidadhAnaH saptabhaGgImanugacchati // 4-13 // ekatra vastunyekaika dharmaparyanuyogavazAdavirodhena vyastayoH samastayozca vidhiniSedhayoH kalpanayA syAtkArAGikataH saptadhA vAkyaprayogaH saptabhaGagI // 4-14 // tadyathA-syAdastyeva sarvamiti vidhikalpanayA prathamo bhaGgaH // 4-15 // syAnAstyeva sarvamiti niSedhakalpanayA dvitIyaH // 4-16 // syAdastyeva syAnAstyeveti kramato vidhiniSedhakalpanayA tRtIyaH // 4-17 // syAdavaktavyameveti yugapadvidhiniSedhakalpanayA caturthaH // 4-18 // syAdastyeva syAdavaktavyameveti vidhikalpanayA yugapavidhiniSedhakalpanayA ca paJcamaH // 4-19 // syAnAstyeva syAdavaktavyameveti niSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca SaSThaH // 4-20 // syAdastyeva syAnAstyeva syAdavaktavyameveti kramato vidhiniSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca saptama iti // 4-21 // Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhipradhAna eva dhvaniriti na sAdhu // 4-22 // niSedhasya tasmAdapratipattiprasakteH // 4-23 // aprAdhAnyenaiva dhvanistamabhidhatte ityapyasAram // 4- 24 // kvacit kadAcit kathaJcit prAdhAnyenyApratipannasya tasyAprAdhAnyAnupapatteH // 4-25 // niSedhapradhAna eva zabda ityApi prAguktanyAyAdapAstam // 4-26 // kramAdubhayapradhAna evAyamityapi na sAdhIyaH // 4-27 // asya vidhiniSedhAnyatarapradhAnatvAnubhavasyApyabAdhyamAnatvAt // 4-28 // yugapadvidhiniSedhAtmano'rthasyAvAcaka evAsAviti ca na caturastram // 4-29 // tasyAvaktavyazabdenApyavAcyatvaprasaGgAt // 4-30 // vidhyAtmano'rthasya vAcakaH sannubhayAtmano yugapadavAcaka eva sa ityekAnto'pi na kAntaH // 4-31 // niSedhAtmanaH saha dvayAtmanazcArthasya vAcakatvAvAcakatvAbhyAmapi zabdasya pratIyamAnatvAt // 4-32 // niSedhAtmano'rthasya vAcakaH sannubhayAtmano yugapadavAcaka evAyamityapyavadhAraNaM na ramaNIyam // 4-33 // itarathApi saMvedanAt // 4-34 // kramAkramAbhyAmubhayasvabhAvasya bhAvasya vAcakazcAvAcakazca dhvanirnAnyathetyapi mithyA // 4-35 // vidhimAtrAdipradhAnatayA'pi tasya prasiddheH // 4-36 // ekatra vastuni vidhIyamAnaniSidhyamAnAnantadharmAbhyupagamenAnantabhaGgIprasaGgAdasaGgataiva saptabhaGgIti na cetasi niSedham // 4-37 // vidhiniSedhaprakArApekSayA pratiparyAyaM vastunyanantAnAmapi saptabhaGgInAmeva sambhavAt // 4-38 // pratiparyAyaM pratipAdyaparyanuyogAnAM saptAnAmeva sambhavAt // 4-39 // teSAmapi saptatvaM saptavidhatajjijJAsAniyamAt // 4-40 // tasyA api saptavidhatvaM saptadhaiva tatsandehasamutpAdAt // 4-41 // tasyApi saptaprakAratvaniyamaH svagocaravastudharmANAM saptavidhatvasyaivopapatteH // 4-42 // Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iyaM saptabhaGgI pratibhaGgaM sakalAdezasvabhAvA vikalAdezasvabhAvA ca // 4-43 // pramANapratipannAnantadharmAtmakavastunaH kAlAdibhirabhedavRttiprAdhAnyAdabhedopacArAd vA yaugapadyena pratipAdakaM vacaH sakalAdezaH // 4-44 // taviparItastu vikalAdezaH // 4-45 // tad dvibhedamapi pramANamAtmIyapratibandhakApagamavizeSasvarupasAmarthyataH pratiniyatamarthamavadyotayati // 4-46 // na tadutpattitadAkAratAbhyAm, tayoH pArthakyena sAmastyena ca vyabhicAropalambhAt // 4-47 // (paJcamaH paricchedaH) tasya viSayaH sAmAnyavizeSAdyanekAntAtmakaM vastu // 1 // anugataviziSTAkArapratItiviSayatvAt prAcInottarAkAraparityAgopAdAnAvasthAnasvarupapariNatyA'rthakriyAsAmarthyaghaTanAcca // 2 // sAmAnyaM dvipakAraM tiryaksAmAnyamUrkhatAsAmAnyaM ca // 3 // prativyakti tulyA pariNati stiryaksAmAnyam, zavalazAvaleyAdipiNDeSu gotvaM yathA // 4 // pUrvAparapariNAmasAdhAraNaM dravyamUrdhvatAsAmAnyaM kaTakakaGkaNAdyanugAmikAJcanavat // 5 // vizeSo'pi dvirUpo guNa: paryAyazca // 6 // guNa: sahabhAvI dharmo yathA''tmani vijJAnavyaktizaktyAdiH // 7 // paryAyastu kramabhAvI yathA tatraiva sukhaduHkhAdiH // 8 // Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bebola) vizvanuM sauthI moTAmAM moTuM pada arihaMta pada . vizvanuM sauthI moTAmAM moTuM tattva AIjya che. AhattvanuM utpattisthAna karUNA che. jIvo pratyenI zreSTha koTinI karUNAnA kAraNe zreSTha tathA bhavyatvavALA jIvo tIrthaMkara nAmakarmano baMdha karIne arihaMta padavIne pAme che. zAstramAM kahyuM che ke loko karatAM rAjA zreSTha che. rAjA karatAM cakravartI zreSTha che. cakravartI karatAM Indra zreSTha che. A badhA karatAM vizvatrayanA nAyaka evA arihaMto zreSTha che. lokebhyo'pi nRpatistato'pi varaH cakrI, tato vAsavaH, sarvebhyo'pi jinezvaro samadhiko vishvtrynaaykH| paraMtu zAstrakAra ATalethI aTakatA nathI. AgaLa pharamAve che ke jJAnanA mahAsAgara evA zrI tIrthakara bhagavaMto paNa jene namaskAra kare che te zrI saMgha che. tIrthakarone paNa namaskaraNIya zrIsaMghanI jeo vajUsvAmI AdinI jema unnati kare che te A pRthvI para stutine pAtra che. so'pi jJAnamahodadhiH pratidinaM saGgha namasyatyaho / vajrasvAmivadunnatiM nayati taM yaH sa prazasyaH kSitau // samasta jainazAsanano sAra A zlokamAM batAvyo che. zaktizALI jIvone kartavyanuM mArgadarzana ahIM ApyuM che. tamArAmAM je zakti hoya teno upayoga saMghanI unnatimAM karo e ja jIvanano sAra che. emAM ja zaktinI saphaLatA che. ane tIrthaMkara nAmakarma sudhInA puNyAnubaMdhI puNyanI prApti paNa AnAthI ja thAya che. ApaNane vartamAnamAM bhAvatIrthakaronI prApti nathI thaI. paraMtu e ja tIrthaMkara bhagavaMtone namaskaraNIya evA zrI saMghanI prApti thaI che. e ApaNuM mahAna sadbhAgya che. ApaNo prakRSTa puNyodaya che. A to evuM thayuM ke hajAra rUpiyAnI noTa nathI maLI paNa lAkha rUpiyAnI noTa maLI che. vidhi, udyama, varNa, bhaya, utsarga, apavAda, tadubhayagata gaMbhIra bhAvovALA aneka prakAranAM zAstro che. teno upayoga zrIsaMghanI unnati-AbAdI mATe ja karavAno che. zAstramAM kahyuM che ke vida-3na-vana-ma-3 vavAya tadupayayArDa | suttAI bahuvihAI samae gaMbhIrabhAvAiM // keTalAMka sUtro (zAstro) vidhimArga batAvanArA hoya che. keTalAMka sUtro (zAstro) udyamamAM pravartAvanArA hoya che. keTalAMka sUtro (zAstro) padArthonuM varNana karanArA hoya che. keTalAMka sUtro (zAstro) narakAdi bhayonuM varNana karanArA hoya che. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ keTalAMka sUtro (zAstro) utsargamArgamAM pravartAvanArA hoya che. keTalAMka sUtro (zAstro) apavAda mArgane batAvanArA hoya che. keTalAMka sUtro (zAstro) ubhayane (utsarga ane apavAda ema bannene) jaNAvanArA hoya che. jina AgamamAM AvAM vividha prakAranAM sUtro hoya che. A badhAM ja sUtro gaMbhIra bhAvone dhAraNa karanArA che. arthAt mahAn buddhithI ja tenA abhiprAyone jANI zakAya tema che. alpabuddhivALA jIvo mATe zAstro e bALakanA hAthamAM rahelA zastranI jema potAno ja ghAta karanAra thAya che. mATe ja zAstramAM dharmano upadeza ApavAno adhikAra nizIthasUtranA arthane dhAraNa karanAra sAdhune ja Apyo che arthAt zAstro e gItArthono viSaya che. saMvigna gItArtha munio ja zAstromAM rahelA utsarga ane apavAdano te te sthAne upayoga karIne sUtrAnusArI prarUpaNA karI zake che saMvigna gItArtha sivAyanA jIvo viparIta prarUpaNA dvArA sva-parane saMsAramAM rakhaDAvanArA thAya che. utsarganA sthAne apavAdane seve, ane apavAdanA sthAne utsargane seve te tIrthaMkara bhagavaMtonI AjJAnA virAdhaka che. ane dIrgha saMsAramAM rakhaDanArA che. mATe dravyakSetra-kALAdine AzrayIne utsargathI saMghanuM hita thatuM hoya to utsargane sevavo ane apavAdathI saMghanuM hita thatuM hoya to apavAdanuM sevana karavuM e ja jinazAsana che. e ja mokSamArga che e ja syAdvAda che. - sAdvAda mArganA prarupaka AvA "ratnAkarAvatArikA" jevA graMtho viziSTha buddhinA sarjaka che. AvA graMthonA adhyayana dvArA svAvAda siddhAnta AtmAmAM pariNAma pAme che tenA pariNAme anekavidha gaMbhIra AzayavALA sUtronA sAcA rahasyane pAmI zakAya che. e dvArA sva-paranuM suMdara kalyANa sAdhI zakAya che. mATe uttama jIvo A graMthanA paThanapAThanathI ekAMtavAdane tyajIne syAdvAda pariNativALA banI sva-paranA kalyANane sAdhe eTalA mATe ja prastuta graMthanA anuvAdano parizrama karavAmAM Avela che. tene yogya jIvo saphaLa kare e ja zubhecchA. li. AcArya vijaya hemacaMdrasUri Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa naya tattvAlakanI ratnAkarAvatArikA TIkAnA anuvAda viSe prAsaMgika prAkathana pUjaya vAdidevasUrijI mahArAja sAhebe pramANa naya tattvAlaka graMtha banAvela che. teozrInA ziSya ratnaprabhAcArya "ratnAkarAvatArikA" TIkA banAvI che. atizaya nyAya ane vAdavivAdathI bharapUra pramANa graMtha upara TIkA banAvI sarvadarzanonA vivAdAspada vAtonuM yuktipUrvaka nirasana karela che. jaina darzananA sahasyone samajavA pU. upAdhyAyajI yazovijayajI ma. sA. pUjya haribhadrasUrIzvarajI ma. sA. tathA pUjya kalikAla sarvajJAdinA banAvelA graMthonA rahasyone samajavA mATe tathA buddhinI tejasvitA prApta karavA mATe pramANanayatattvAlakano tathA ratnAkarAvatArikAno abhyAsa bahu upayogI che. AvI kAThinyatAvALI TIkAno anuvAda karIne abhyAsaka varganI ghaNA samayanI jarUriyAta pUrNa karavA badala paMDitazrI dhIrUbhAI abhinaMdanane pAtra che. zrI dhIrajalAla DAhyAlAla mahetAnI janmabhUmi banAsakAMThA jIllAnA vAva tAlukAnuM sUigAma che. zrImad yazovijayajI jaina saMskRta pAThazALA mahesANAmAM lagabhaga ATha varSa sudhI rahIne karmasAhitya, vizeSAvazyakabhASya, saMskRta sAhitya siddhahema vyAkaraNa ane tarkasaMgrahAdino abhyAsa karI jaina paMDita tarIke sArI prasiddhi meLavI che. mahesANA saMsthAmAM ja be varSa adhyApana karAvI lagabhaga batrIsa varSa sudhI amadAvAdamAM pUjya sAdhu-sAdhvIjI ma. sAhebone karmasAhitya, vyAkaraNa, nyAya, ane dravyAnuyogano abhyAsa karAvI tathA zrAvaka-zrAvikAgaNano rAtri kalAsa calAvI tattvajJAnano suMdara pracAra-prasAra karela che. teozrInI rajuAtazailIthI AkarSAine amerikA-keneDA-laMDana ane siMgApuramAM raheto jijJAsu varga paradezamAM paMDitajIne bolAvI teonA tattvajJAnano lAbha le che. vartamAna jaina paMDitomAM sAruM sthAna dharAvatA paMDitazrI dhIrajalAlabhAI pUjya sAdhu-sAdhvIjI mahArAja sAhebone padarzanasamuccaya, sammatitarka, karyaprakRti Adi uccakoTinA graMthono suMdara abhyAsa jyAre karAve che. tyAre temanI rajuAta zailIthI abhyAsakavarga jJAnagaMgAmAM otaprota bane che. te temanI zailI prazaMsanIya che. A pramANanayatattAlokathI jainadarzanamAM syAdvAdasiddhAntathI jaNAvAyela padArthonuM svarUpa sArI rIte samajI zakAya che ane paraMparAe rAgadveSanI pariNati maMda thAya che. tenAthI AtmAnuM zuddha svarUpa prApta thAya che. jainadarzanamAM jaNAvAyela padArthonA rahasyone samajavA mATe A TIkA kharekhara yathArtha ja naukAnuM kAma kare che ane A nAva dvArA aneka mahAgraMthomAM abhyAsakavarga praveza pAme ema icchuM chuM. aMtamAM paMDita zrI dhIrUbhAI abhyAsakavargane upayogI anya graMthonuM paNa saMpAdana kare tevI AzA rAkhuM chuM. eja li. tA. 14-2-99 mANekalAla haragovanadAsa sonethA. sAhityazAstrI DI. bI. eDa. surata. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra naM. 1 2 3/4 5/6 7/8 9 10 11 12/13 14 15/16/17 18/19/20 21/22 23 24/25 26/27 28 29/30 31/32 33 thI 37 38/39 40/41 42 43 thI 47 49 thI 52 53 54/55 anukramaNikA viSaya tRtIya pariccheda parokSa pramANanI vyAkhyA pokSa pramANanA bhedanuM kathana. smRti pramANanuM varNana tathA tenI apramANatAnI carcA. prabhijJA pramANanuM varNana tathA tenI dArzanaka carcA. tarka pramANanuM varNana tathA tenI dAnika carcA. anumAna pramANanuM varNana tathA bhedo svArthAnumAnanuM varNana. hetunuM lakSaNa anya darzanakAroe karela hetunA lakSaNanuM nigsana sAdhyanuM lakSaNa sAdhyanA svarUpanA vizeSaNonI sArthakatA vyApti ane amitinA kALe sAdhyanuM kathana dharmInI prarpAdhdhi traNa prakAre che. tenuM udAha2Na sAthe varNana pa2ArthAnumAnanuM varNana pakSaprayoganI AvazyakatAnuM yukita hita varNana pArthAnumAnanI jema pArthapratyakSanuM varNana pa2ArthAnumAnamAM pakSaprayoga ane hetu prayoganI AvazyakatA hetunA be prakA2onuM varNana hetunA banne prakAronuM udAha2Na sAthe varNana pa2nI prattitti mATe dRSTAntAdinI anAvazyakatA antaryApti ane rbAharTAptinuM varNana upanaya ane nigamananI paNa pArthAnumAnamAM anAvazyakatA mandamatIvALAne AzrayI dRSTAntAdinI AvazyakatA dRSTAntanI vyAkhyA, bhedo ane udAharaNo upanaya ane nigamananI vyAkhyA tathA prayoga pakSAdine zAstramAM kahelI avayavasaMjJA hetunA prakAro pAnA naM. 393 364 364 309 394 44 412 412 414 427 427 429 429 435 436 440 441 442 443 444 448 448 449 451 452 454 454 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAnA naM. 456 2mUtra naM. viSaya pa6/57 vidhi ane pratiSedha nI vyAkhyA pa8 thI 26 pratiSedhanA prAgabhAvAda cAra prakAronuM varNana 7 thI 82 avirudhdhopalabdha hetunA cha bhedonuM varNanA 83 thI 2 virudhdhoparlAbdha hetunA sAta bhedonuM varNana 93 thI 102 varudhdhAnupalaMbdha hetunA sAta bhedonuM varNana 103 thI 109 vidhdhAnupalabdha hetunA pAMca bhedonuM varNanA 457 465 486 494 49 caturtha pariccheda 1/2 504 513 514 ka ? 516 541 542 para AgamapramANanI vyAkhyA ane AvazyakatA AgamapramANanuM udAharaNa AptapurUSanI vyAkhyA AptapurUSanA bheda tathA udAharaNa vacana kone kahevAya ? tenuM varNana varNanI vyAkhyA, tathA tenA paudgalakatvanI carcA pada ane vAkyanI vyAkhyA svAbhAvikazakita ane saMketa vaDe zabda arthabodha ka2Ave che. tenI laMbANapUrvaka carcA zabdanI yathArthatA ane ayathArthatA purUSanA guNa-doSa anusAre che tenI carcA saptabhaMgInuM varNana saptabhaMgInA sAte bhAMgAnA ekAntanuM khaMDana zastabhaMgImAM sAtaja bhAMgA kema ? tenI carcA cakalAdeza ane vikalAdezanuM varNana pa7pa ga 13 thI 21 22 thI 36 37 thI 42 43 thI 47 626 30 646 upa1 654 paMcama pariccheda prameya evI vastunuM varNana, te prasaMge ekAnta sAmAnya ane vizeSavAdanuM khaMDana vastu anekAntAtmaka che. tenI ssidhdhanA hetuo u75 u ) Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra naM. jI ka 4 ha ha . Jan Education International viSaya sAmAnyanA be bhedonuM thana sAmAnyano prathamabheda je tiryasAmAnya tenuM varNana sAmAnyano bIjo bheda je urdhvatA sAmAnya, tenuM varNana te prasaMge rmANakavAdI baudhdhamatanuM khaMDana vizeSanA be bheda (guNa paryAya) tenuM kathana vizeSano prathama bheda je guNa, tenuM varNana vizeSano bIjo bheda je paryAya, tenu varNana nityavAdI taiyAyikAdinuM khaMDana. prasaMge ekAnte pAnA naM. GER 2 900 1930 1930 1939 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayantu zrIvItarAgAH zrIvAdidevasuriviracitasya pramANanayatattvAlokasya zrIratnaprabhAcAryaviracitA ladhvITIkA ratnAkarAvatArikA tRtIyaH paricchedaH pratyakSAnantaraM parokSaM lakSayanti - aspaSTaM parokSam - 3-1 prAkasUtritaspaSTatvAbhAvabhrAjiSNu yat pramANaM tat parokSaM lakSayitavyam // 3-1 // pahelA paricchedamAM pramANa kone kahevAya ? ane pramANanA bheda keTalA ? te samajAvavAmAM AvyuM. sva-paranA vyavasAyane karAvanAruM (arthAt jJAna ane zeyano nirNaya karAvanAruM) je jJAna te prakAzanI jema pramANa kahevAya che. tenA mukhya be bheda che. (1) pratyakSa ane (2) parokSa. atizaya spaNa evuM je jJAna te pratyakSa. tenA be bheda che. Indriyo ane mananI sahAyathI je spaSTa jJAna thAya te sAMvyavahArika pratyakSa, ane Indriyo tathA mananI sahAya vinA AtmasAkSAt je spaSTa jJAna thAya te pAramArthika pratyakSa che. sAMvyavahArika pratyakSamAM mati ane zruta tathA vyaMjanAvagrahaarthAvagraha-hA-apAya-dhAraNA Adi tenA bhedo-pratibhedo ane pArimArthika pratyakSamAM vikala ane sakala, vikalamAM avadhi-mana:paryava ane sakalamAM kevalajJAna Adi pratyakSapramANanA bheda-pratibhedonuM varNana pahelA-bIjA paricchedamAM karyuM. A pramANe pratyakSa pramANanI vistRta carcA samajAvIne have A trIjA paricchedamAM parokSa pramANa samajAve che. parokSa pramANa eTale zuM? ane tenA bheda-pratibhedo keTalA ? tenA artha zuM ? ItyAdi prakaraNa A trIjA paricchedamAM have samajAvavAmAM Ave che. aspaSTa evuM je jJAna te parokSapramANa che. 3-1 bIjA paricchedanA trIjA sUtramAM "spaTava' kone kahevAya te samajAvela che. tevA prakAranA pUrve batAvelA "spaTava" nA abhAva vaDe zobhatuM evuM je jJAna te parokSapramANa kahevAya che. koI paNa vizeSalakSaNamAM (prabhedanA lakSANamAM) sAmAnya lakSaNa (eTale ke mUlabhedanuM lakSaNa) to aMtargata hoya ja che. jemake sthalacaratiryaMcanuM mUla lakSaNa bhUmi upara cAlavApaNuM che. tenA traNa bheda che. (1) catuSpada, (2) uraH parisarpa, ane (3) bhujaparisarpa, tenA artho anukrame cArapagAM prANI, peTe cAlanAra prANI ane hAthathI cAlanArA prANI thAya che te vizeSalakSaNa che. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA tRtIyapariccheda sUtra 2-3 364 te lakSaNomAM je prANIomAM cArapagApaNu e vizeSa lakSaNa che tevA gAya-bheMsa-ghoDA-gadheDA AdimAM paNa ''bhUmi upara cAlavApaNu" e sAmAnyalakSaNa to che ja, tevI ja rIte peTe cAlanArA sarpaajagarAdimAM ane hAthathI cAlanArA noLIyA-vAMdarA AdimAM paNa 'bhUmi upara cAlavApaNuM" e sAmAnya lakSaNa to che ja. tenI jema ahIM paNa parokSapramANanuM lakSaNa jemAM hoya che temAM pramANanuM sAmAnyalakSaNa to hoya ja che. tethI '"aspaSTatva" e parokSanA vizeSalakSaNamAM 'sva para-vyavasAyika jJAna'' A sAmAnya lakSaNa paNa raheluM ja che. tethI saLaMga artha Avo thAya che ke svano (jJAnano) ane parano (jJeya padArthano) nizcayAtmaka bodha hoya, paraMtu aspaSTa hoya, cittane saMtoSa thAya tevo spaSTa na hoya, te jJAnane ''parokSa pramANa'' kahevAya che. jema ke koI gharamAM lAgelI AgathI nIkaLatA dhumADAne dekhIne 'A gharamAM Aga lAgI che" evuM je jJAna thAya che te parokSapramANa che. kAraNa ke dhumADA dvArA agninuM jJAna thavA chatAM spaSTa nathI, cittane saMtoSa thato nathI, tethI ja saMtoSa prApta karavA sAkSAt agni jovA mATe loko tyAM doDI jAya che. mATe tyAM jaIne AMkhe joyelo agni jeTalo spaSTa ane sAkSAtkAra che. tevuM dhUmamAtra dekhIne agninuM kareluM anumAna spaSTa ane sAkSAtkAra nathI. mATe aspaSTa hovAthI tene parokSapramANa kahevAya che. / / 3-1 / / athaitat prakArataH prakaTayanti smaraNa - pratyabhijJAna - tarkAnumAnAgamabhedatastat paJcaprakAram // 3-2 // spaSTam ||3-rA have A bIjA sUtramAM taMt = A parokSapramANa bhedo dvArA samajAve che. parokSapramANanA pratibhedo keTalA ? te kahe che. (1) smaraNa (2) pratyabhijJAna, (3) tarka, (4) anumAna ane (5) Agama ema pAMca bhedonA kAraNe te parokSa pramANa pAMca prakAravALu (pAMca bhedovALuM) che. 3-rA A sUtrano artha atyanta spaSTa che. jema pratyakSapramANanA sAMvyavahArika ane pAramArthika ema be bhedo tathA tenA pratibhedo kahyA che tema parokSapramANanA paNa bhedo-pratibhedo samajAve che. tyAM sau prathama parokSapramANanA mULa pAMca bhedo kahe che. (1) smaraNa, (2) pratyabhijJAna, (3) tarka, (4) anumAna ane (5) Agama, A parokSapramANanA ekeka bhedonA artho AgaLanA sUtromAM dRSTAnta sAthe Ave ja che eTale ahIM vadhAre vivecana karatA nathI. ||3-rA athaiteSu tAvat smaraNaM kAraNagocarasvarUpaiH prarUpayanti - - tatra saMskAraprabodhasambhUtamanubhUtArthaviSayaM tadityAkAraM vedanaM smaraNam // 3-3 // have A trIjA sUtramAM parokSapramANanA upara kahelA pAMca bhedomAMthI je sauthI prathamabheda Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365 tRtIyapariccheda sUtra 2-3 ratnAkarAvatArikA ''smaraNa'' che tene kAraNa-viSaya ane svarUpa vaDe samajAve che. bhUtakALamAM anubhavelI vastu pAchaLalA kALe je yAda Ave che tene smaraNa kahevAya che. te smaraNamAM (1) kAraNa koNa che ? (2) te smaraNano viSaya zuM che ? ane (3) te smaraNa kevA prakAranA svarUpAtmaka hoya che ? ema traNa prakAre smaraNano artha samajAve che. tyAM (matijJAnanA pratibhedAtmaka avicyuti ane vAsanA nAmanuM) saMskAra svarUpa je jJAna che tenAthI utpanna thanArUM, anubhavelA arthanA viSayane ja jaNAvanArUM, '"te' evA AkAravALuM, je jJAna aMtarmukhapaNe utpanna thAya che te smaraNa kahevAya che 53-35 tatreti prAktanebhyaH saMskAraprabodhasambhUtatvAdinA guNena smaraNaM nirddhArayanti / saMskArasyAtmazaktivizepasya prabodhAt phaladAnAbhimukhyalakSaNAt sambhUtamutpannamiti kAraNanirUpaNam / anubhUtaH pramANamAtreNa paricchinno'rthazcetanAcetanarUpo viSayo yasyeti viSayavyAvarNanam / "tat" ityAkAraM " tat" ityulekhavat / " tat" ityulekhavattA cAsya yogyatApekSayAsskhyAyi / yAvatA " smarasi caitra ? kazmIreSu vatsyAmastatra drAkSA bhokSyAmahe " ityAdi smaraNe tacchabdollekho nopazyata tra, vintu-tuM smaraLa '"tevu mIrepu'" kRti, ''tA: drAkSA' kRti sajkoTTelamatyeva / na caivaM pratyabhijJAne'pi tatprasaGgaH / tasya " sa evAyam" ityullekhazekharatvAt / iti svarUpapratipAdanam 53-zA TIkAnuvAda - mUlasUtramAM kahelA ''taMtra'' evA zabdano artha '"tyAM'" thAya che. tyAM eTale ke kyAM ? teno artha khullo kare che ke A ja paricchedanA bIjA sUtramAM kahelA smaraNa-pratyabhijJAnatarka ItyAdi pUrve kahelA pAMca bhedomAMthI "saMOAprodhasabhUtatva''ItyAdi pado vaDe sau prathama smaraNano artha graMthakArazrI samajAve che. smaraNa nAmano parokSapramANano je prathamabheda che, tenuM nirUpaNa A trIjA sUtramAM che. (1) kAraNa dvArA, (2) viSaya dvArA ane (3) svarUpa dvArA ema traNa guNadharmothI AcAryazrI ''smaraNa" samajAve che. ''saMskAra'' nAmanI AtmAmAM paDelI je jJAnarUpa zaktivizeSa, (arthAt avagraha-IhA-apAyAdi dvArA thayelA nirNayane avicyuti dhAraNA dvArA AtmAmAM dRDhIbhUta karelI evI je vAsanAvizeSa) te saMskAra kahevAya che. te AtmAmAM paDelI zaktivizeSarUpa saMskAranI jAgRti thavAthI, eTale ke phaLa ApavAne abhimukha jyAre te saMskAra thAya tyAre utpanna thanArUM je jJAna te smaraNa kahevAya che. vAsanA rUpa saMskAra AtmAmAM paDyA hoya paraMtu A AtmA jyAM sudhI anyaviSayomAM upayoga vALo rahe che tyAM sudhI A vAsanA jAgRta thatI nathI ane tethI smaraNa thatuM nathI. tethI jyAre A vAsanA smaraNa karAvavA mATe jAgRta banI cukI hoya tyAre te vAsanA nAmanA saMskAramAMthI pragaTa thatuM je jJAna te ''smaraNa'' kahevAya che. vAsanAtmaka je saMskAra che te pUrvakAlavartI hovAthI kAraNa che. ane tenA dvArA pazcAtkAlamAM smaraNa utpanna thAya che. mATe smaraNa e kArya Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA smaraNanuM varNana 366 che. A pramANe saMskAra ane smaraNa vacce kAraNa-kArya saMbaMdha che. A padamAM smaraNanA kAraNanuM nirUpaNa karyuM. have A smaraNathI zuM vidhya yAda Ave che ? te viSaya jaNAve che ke - "anubhavelA arthanA viSayavALuM" A smaraNa che. ahIM "anubhavelA" zabdano artha e che ke cakSurAdi Indriyajanya pratyakSapramANa ane anumAnAdi parokSapramANa ema koI paNa pramANamAtra vaDe pahelAM je viSaya jANelo, joyelo, sAMbhaLelo athavA anubhavelo hoya tene anubhUta kahevAya che. "artha" zabdano artha e che ke padArtha, te cetana ane acetana rUpa arthAt jIva-ajIva Adi svarUpa koIpaNa padArtha te artha kahevAya che. AvA prakArano jIva-ajIva svarUpa ane pratyakSAdi pramANo vaDe paricchinna karelo evo viSaya che jeno te smaraNa kahevAya che. A bIjA padamAM smaraNanA viSayanuM vizeSa varNana samajAvyuM che. kAraNa ke bhUtakALamAM caitra-maitrAdi koI jIva padArthano sAronaraso anubhava thayo hoya to te caitra-maitrAdinuM ane tenA anubhavanuM smaraNa thAya che ane koI ajIva patthara-thAMbhalA Adi sAthe athaDAmaNa thavA rUpa anubhava thayo hoya to te ajIvanuM ane tenI sAthe thayelA athaDAmaNa rUpa anubhavanuM paNa smaraNa thAya che. mATe jIva-ajIva e smaraNano viSaya che. have "smaraNa" nuM svarUpa-arthAt AkAra samajAve che : ta'' arthAt "te" evA AkAravALuM A smaraNa hoya che. eTale ke jyAre jyAre je je vastunuM smaraNa thAya che tyAre tyAre te te vastune yAda karAvatuM "te" evA zabdanA ullekhavALuM A jJAna che. jema ke te tIrthaMkarabhagavAnanuM biMba mane yAda Ave che. A daSTAna have pachInA sUtramAM jaNAvavAnA che. te maitra mane yAda Ave che. te caitra mane sAMbhare che te bAlyavaya mane bahu sAMbhare che. ItyAdi. ahIM kadAca koI ThekANe smaraNakALe tat zabdano prayoga na karAyo hoya to paNa "ta'' zabdano mULasUtramAM ullekha karatA AcAryazrI vaDe ema jaNAvAya che ke "ta'' evA zabdanI yogyatA (saMbhAvanA) hovI joIe. spaSTapaNe tat zabdano ullekha ja hovo joIe evo niyama nathI. paraMtu tat zabdanI yogyatA-saMbhAvanA hovI ja joIe. jema ke - he caitra ! tane zuM yAda Ave che ke "ApaNe kAzmIra dezamAM sAthe rahetA hatA ane drAkSa khAtA hatA" A vAkyamAM bhUtakALamAM banI gayelA prasaMganuM smaraNa che. chatAM te smaraNa vAkyamAM "ta'' zabdano ullekha sAkSAt prayoga rUpe karelo nathI. tathApi A vAkyaprayoga ema jaNAve che ke he caitra ! ApaNe banne "te kAzmIra dezamAM" sAthe rahetA hatA, ane "te drAkSa" khAtA hatA. ema yogyatA rUpe "ta' zabdano prayoga aMdara saMbhAvita karAya che. sArAMza ke je je vAkyaprayogo bhUtakALamAM banI gayelA prasaMgonA smaraNAtmaka hoya te te vAkyaprayogomAM bhale kadAca "ta'' zabdano prayoga sAkSAt zabdathI karavAmAM na Avyo hoya to paNa yogyatA rUpe tenI saMbhAvanA hoya ja che. tene ja smaraNa kahevAya che. Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyapariccheda sUtra-4 ratnAkarAvatArikA prazna :- smaraNanuM AvuM lakSaNa karazo to te lakSaNa pratyabhijJAnamAM paNa jaze. eTale ke jema smaraNamAM tat zabdano prayoga hoya che tevI ja rIte pratyabhijJAnamAM paNa "sava van mAM sa: e tat zabdanuM ja rUpa hovAthI tat zabdano prayoga che ja. tethI smaraNanuM kareluM lakSaNa pratyabhijJAnamAM cAlyuM javAthI ativyApti doSa AvavAno prasaMga Avaze. kAraNa ke tat zabdano prayoga bannemAM jaNAya che. uttara H- maiM caivam = ema na kahevuM. eTale ke smaraNanA A lakSaNanI pratyabhijJAnamAM javAthI ativyApti Avaze ema na kahevuM. kAraNa ke pratyabhijJAnamAM kevala tat zabdano prayoga hoto nathI. tat ane m ema banne zabdono prayoga hoya che. ane bhUtakALamAM banI gayelA prasaMganuM vartamAnakALanA prasaMganI sAthe anusaMdhAna hoya che. jyAre smaraNamAM to mAtra bhUtakALanA prasaMganI yAdI ja hoya che. te pratyabhijJAna haMmezAM ''sAva'', "te ja A che" evA prakAranA bhUtakALa ane vartamAnakALanA anusaMdhAna vALuM mizra ja hoya che. A vAkyaprayogamAM saH je pATha che te bhUtakALavAcI che ane avam je pATha che te vartamAnakALavAcI che. bhUtakALamAM anubhavelA viSayanuM ''mam'' padathI vartamAnakALamAM aMgulinirdeza karavA dvArA banne kALanA bhAvonuM joDANa che. jyAre smaraNamAM tema nathI. tyAM mAtra bhUtakAlIna prasaMganI smRti ja karAvAya che. A rIte smRtinuM lakSaNa pratyabhijJAnamAM na javAthI ativyApti AvatI nathI. A pramANe ''tat'' evA AkArano je nirdeza karyo che te smaraNanuM svarUpa samajAvyuM che. A pramANe A sUtramAM smaraNanuM kAraNa-viSaya ane svarUpa jaNAvyuM che. 367 (1) saMOAprodhasabhUtam e kAraNano nirdeza che. (2) anubhUtAryaviSayam - e viSayano nirdeza che. ane (3) tavityAArvenaM e svarUpano nirdeza che. 53-3aa atrodAharanti 'tattIryavizvam' ti yA 5rU-kA have ahIM smaraNanA viSayamAM eka udAharaNa graMthakAra samajAve che. "te tIrthaMkara paramAtmAnuM biMba hatuM" AvA prakAranuM yAda karavuM te smaraNa kahevAya che. A smaraNanuM eka udAharaNa che. 53-45 TIkA - tadviti yaMt prar pratyakSIkRtam, smRtam, pratyamijJAtam, vitatim, anumitam, zrutaM vA bhagavatastIrthakRto bimbaM pratikRtiH tasya parAmarzaH, ityevaM prakAraM tacchandaparAmRSTaM yadvijJAnaM tat sarvaM smmitvartha, I TIkAnuvAda "te tIrthaMkaraprabhunu biMba che. "A vAkyamAM je '"" evA zabdano prayoga che te ema sUcave che ke bhUtakALamAM ApaNe je biMba pratyakSa (sAkSAt-cakSuthI) joyeluM, athavA : Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA smaraNanI pramANatA-apramANatAnI carcA 368 smaraNamAM lAveluM, athavA pratyabhijJAnathI jANeluM athavA tarkathI mAneluM athavA anumAnathI kalpeluM athavA AgamAdi zAstrothI jANeluM ItyAdi koI paNa prakAranA anubhavathI joyeluM ke jANeluM tIrthakara bhagavAnanuM biMba Aje najara samakSa hAjara na hovA chatAM yAda Ave- smRtigocara thAya - teno parAmarzavizeSa (vicAravizeSa) manamAM Ave te sarva AvA prakAranA tatva' zabdanA prayogathI vicArAtuM je jJAna manamAM thAya che te sarve smaraNa kahevAya che. sArAMza ke pUrve bhUtakALamAM cAkSuSAdi pratyakSathI ke smaraNAdi pAMca prakAranA parokSapramANathI je anubhaveluM hoya tenI yAda tAjI thAya ane manamAM "tat'' zabdathI je saMbodhita thAya te sarve smaraNa kahevAya che. ye tu yogAH smRteprAmANyamadhyagIpata, na te sAdhu vyadhipata / yato yattAvat kecidanarthajatvAdasyAH tdaanaasissuH| tatra hetuH - "abhUd vRSTiH" "udeSyati zakaTam" ityAdyatItAnAgatagocarAnumAnena savyabhicAra ityanucita evoccArayitum / je yogadarzanakAro (eTale ke naiyAyiko ane vaizeSiko) smRtinI apramANatAne kahe che teo sAruM kahetA nathI. ahIM 3SyafSata evuM je rUpa che te gadha upasargapUrvaka 3 (bhaNavuM-Atmane pada) e dhAtunuM adyatanI anya purUSanuM bahuvacananuM rUpa che ane dhaSata e vi upasarga pUrvaka dha dhAtunuM aghatanI bahuvacananuM rUpa che. sAdhu zabda kriyAvizeSaNa che. ane te zabdathI te yogadarzanakAro samajavA. - je naiyAyiko ane vaizeSika "smRti e pramANa nathI' ema kahIne smRtine apramANa jaNAve che teonuM te bolavuM sAruM nathI. arthAt yuktisaMgata nathI. te darzanakAronuM te kathana doSita che. prazna :- paraMtu e to paheluM jaNAvo ke yogadarzanakAro smRtine apramANa kevI rIte mAne che ? pUrvapakSakAranI zuM yukti che ? te to samajAvo. uttara :- te yogadarzanakAro smRtine apramANa mAnavAmAM AvI yukita jaNAve che ke - jyAre jyAre bhUtakALanA viSayanI smRti thAya che tyAre tyAre te viSaya vartamAnakALe vidyamAna na hovAthI smaraNAtmaka A jJAna arthajanya na hovAthI - eTale ke jaNAtA padArthathI te smRti utpanna thatI nathI. paraMtu te padArtha vinA ja utpanna thAya che mATe smRti apramANa che. jema jhAMjhavAnA jaLamAM jalanuM jJAna thAya che paraMtu jalapadArtha tyAM nathI tethI te jJAna apramANa che tema jyAre jyAre je je viSayanI smRti thAya che tyAre tyAre te te viSaya tyAM nathI ane te viSaya vinA ja smRti thatI hovAthI jhAMjhavAnA jalanA jJAnanI jema apramANa che. teonuM anumAna A pramANe che. smRtiH apramANA anarthajatvAt marumarIcikAjalajJAnavat A pramANe je keTalAka yogadarzanakAro A smRtinI te apramANatAne anarthajatva hetuthI mAne che te uparanA anumAnathI samajAvyuM che. jema jhAMjhavAnA jalajJAnakALe jalapadArtha nathI ane jalajJAna thAya che mATe arthajanya na hovAthI eTale ke anarthajanya hovAthI te jJAna apramANa che tema smRtikALe je padArthanuM smaraNa thAya che. te kALe te padArtha tyAM nathI ane te padArthanuM jJAna thAya che. mATe Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 369 tRtIya pariccheda sUtra-4 ratnAkarAvatArikA arthajanya na hovAthI arthAta anarthajanya hovAthI te smRtijJAna paNa apramANa che ema yogadarzanakAro mAne che. marthanavIn e hetuvAcI pada che. masyA: = A smRtinI, tat = te apramANatAne, vid = keTalAka darzanakAro, mAmnAsipu: = mAne che. * kahe che. A paMktithI taiyAyiko smRtine apramANa je mAne che te pUrvapakSa siddha karyo. have temAM zuM doSa che te TIkAkArazrI jaNAve che ke - tatra hetu samavAra = te taiyAyikoe batAvelA anumAnamAM kahelo anarthanatvanuM evo je hetu che te vyabhicArI che - anaikAntika che, - sAdhyAbhAvamAM vartanAro che. te A pramANe - (2) matra, mUt vRSTi, tathAviyaviziSTanavIpUranA , (2) madhunA, utteti rAmu, tijorayat, (1) ahIM hamaNAM ja varasAda varaselo che. kAraNa ke tevA prakAranuM atizaya vadhAre nadImAM AveluM pUra dekhAya che. A bhUtakALamAM varaselA varasAdane jagAvanAruM anumAna che. hAla vartamAnakALamAM varasAda varasato nathI. eTale vartamAnakALamAM artha nathI. bhUtakALamAM "varasAda' rUpa artha hato. chatAM A anumAnane taiyAyiko pramANa mAne che. tathA (2) hamaNAM thoDA samaya pachI zakaTanakSatra (rohiNI nakSatra) ugaze. kAraNa ke hAla kRtikA nakSatrano udaya cAlato hovAthI, A bhAvikAlamAM thanArA rohiAgInA udayane jagAvanAruM anumAna che. kAraNa ke kRtikAnA udaya pachI rohiNIno ja udaya thAya che. A anumAnane paNa taiyAyiko pramANa mAne che. ane rohiNIno udaya hAla vartamAnakALe na hovAthI A anumAna arthajanya nathI. prathama bhUtakALaviSayaka ane bIjuM bhAvikAlaviSayaka je anumAna kahyuM - AvA AvA prakAranAM atIta-anAgatanA viSayane jaNAvanArAM anumAnonI sAthe "3nardhanatva" A hetu vyabhicArI bane che. kAraNa ke "smRti , sapramAT, 3narthanatva, A anumAnamAM je 3pramANatA sAdhya che. teno abhAva te pramANatA, te pramANatAvALAM uparokata banne anumAnomAM vartamAnakALe artha na hovAthI mananatvIt hetu varte che. mATe sAdhyAbhAvavavRtti hovAthI taiyAyikoe smRtine apramANa sAbita karavA mukelo A hetu vyabhicArI che. rUtyanutiH vocArayitum = rUti = A kAraNathI eTale ke hetu doSavALo hovAthI taiyAyikoe kahelo A anarthajatvahetu paMDitonI sabhAmAM uccAraNa karavA mATe anucita ja che. jo paMDitonI sabhAmAM A hetu mukIne smRtine apramANa sAbita karavA prayatna karaze to paMDito teonA hetune uparokata banne anumAnonI sAthe A hetu vyabhicArI banAvaze. mATe AvA doSavALA hetuo paMDitonI sabhAmAM bolavA mATe yogya nathI. pare tu menire "na smRtiH pramANam' pUrvAnubhavaviSayopadarzanenArthaM nizcinvatyA: arthaparicchede pUrvAnubhavapAratantryAt / anumAnajJAnaM tUtpattau parApekSaM, svaviSaye tu svatantrameva / smRteriva tasmAt pUrvAnubhavAnusandhAnenArthapratItyabhAvAt / taduktam - Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smaraNanI pramANatA-apramANatAnI carcA pUrvavijJAnaviSayaM, vijJAnaM smRtiriSyate / pUrvajJAnAd vinA tasyAH, prAmANyaM nAvagamyate // 1 // tatra yat pUrvavijJAnaM, tasya prAmANyamiSyate / tanupamyAnamAtrA, smRte: sthAritArthatA gharA tathA vaLI bIjA keTalAka darzanakAro paNa smRtine pramANa mAnatA nathI. A vAkyaracanAmAM smRtiH strIliMga che ane vizeSya che tathA pramALam e napuMsakaliMga che ane vizeSaNa che. jo ke vizeSaNa-vizeSyane samAnaliMga hovuM joIe evo saMskRtamAM sAmAnya niyama che to paNa khAsa vidhAnavizeSa karavuM hoya to A niyama ekAntika nathI. liMga ke vacana samAna na hoya ema paNa kSamA vIrasya mULam, athavA vevAH pramALam, athavA AmAni pramALamrUtyAvi. smRtine apramANa mAnavAmAM nIce mujaba yukti teo jaNAve che. bane che jema ke ratnAkarAvatArikA - = pUrve cAkSuSAdi pratyakSapramANa vigere dvArA je anubhavelo viSaya che tenuM ja upadarzana (yAda tAjI) karAvavA dvArA padArthano nizcaya karAvatI hovAthI arthabodha karAvavAmAM A smRti pUrve karelA anubhavane paravaza hovAthI pramANa nathI. bhAvArtha evo che ke prathama cAkSuSAdithI vastuno pratyakSa anubhava thAya che. jema ke "A devadatta che.'' tyArabAda tenA ja gADha saMskAra thavA rUpa vAsanA thAya che. tyArabAda kALAntare '"meM AvA prakAranA devadattane joyo hato'evI yAda tAjI thAya che. A krame thatI smRtimAM pUrvakAlamAM thayelA anubhavanI aMdara joyelo ja viSaya yAda Ave che. na anubhavelo navo apUrva koI viSaya yAda Avato nathI. te kAraNathI smRti apramANa che. vaLI pUrve anubhava thayo hoya to ja smRti thAya che. vinA anubhave smRti thatI nathI. te mATe smRti pUrvakAlIna anubhavane AdhIna (paravazaparataMtra) hovAthI paNa apramANa che. je jJAna svataMtra hoya ane apUrva arthabodhaka hoya te ja jJAna pramANa kahevAya che. jyAre smRti to anubhavane AdhIna ane anubhavamAM jANelA ja viSayane jaNAvanAra hovAthI apramANa che. A pramANe keTalAka darzanakAro mAne che. AvI mAnyatA dharAvanAra anyadarzanakArone kadAca koI evo prazna kare ke to tame anumAnane pramANa kema mAno cho ? kAraNa ke anumAnajJAna paNa AvuM ja che. parvatAdimAM thatuM vahninuM anumAna tenI pUrvakAlamAM thayelA vyAptijJAnathI ja utpanna thAya che. ane vyAptijJAnakALe je viSaya jANyo te ja viSaya anumAnajJAnamAM paNa jaNAya che. eTale jo tame smRtine anubhavaparataMtra ane anubhUta arthabodhaka hovAthI apramANa mAnazo to anumAnajJAna paNa pUrvakAlIna vyAptijJAnane parataMtra ane vyAptijJAnathI anubhUta arthanuM ja bodhaka hovAthI anumAnajJAna paNa apramANa ja banaze, pramANa manAze nahIM. (1) parataMtratA, ane (2) anubhUta arthabodhakatA, ema banne hetuo bannemAM samAna che. AvA prakArano prazna jo koI A anyadarzanakArone kare to teo pahelethI ja teno uttara ApI de che ke 370 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 371 tRtIyapariccheda sUtra-4 ratnAkarAvatArikA anumAnajJAna tUtattau vApekSa, viSaye tu vatanameva ItyAdi anumAna dvArA je jJAna thAya che te utpanna thavAmAM parane AdhIna che eTale ke vyAptijJAnane AdhIna che. kAraNa ke vyAtijJAna thavA vaDe ja anumAnajJAna thAya che. paraMtu niyata evA parvatAdimAM vahinI kalpanA karAvavA rUpa svaviSayamAM svatantra ja che. mATe anumAnajJAna to pramANa ja che. Rriva tamAtuM = jema smRti pUrva anubhava dvArA je jANeluM che. tenuM ja tat zabda vaDe anusaMdhAna karAvavA dvArA arthapratIti karAve che. tenI jema te (A) anumAnamAM pUrve anubhavelAnuM anusaMdhAna (saMbaMdha) karAvavA dvArA arthapratIti thavAno abhAva che. mATe smRti apramANa che ane anumAna pramANa che. sArAMza ke anubhavamAM je devadatta joyo che tenuM ja smRtijJAnamAM tat zabda vaDe smaraNa thAya che. banneno viSaya eka ja che. ane vyAtijJAnamAM sarva kAla ane sarvakSetrano sahacAra jaNAya che. paraMtu anumAnamAM to niyata evA parvatAdi kSetramAM ja vartamAnakAlIna ja sahacAra jaNAya che. mATe anumAnamAM vyAtijJAnanI sAthe anusaMdhAna karAvavA dvArA arthapratItino abhAva che. tethI anumAnajJAnane apramANa manAtuM nathI. anyadarzanakAro potAnI A mAnyatAne vadhu majabuta karavA mATe jaNAve che ke zAstromAM paNa A pramANe kahyuM che te A pramANe - (1) pUrvakAlIna anubhavAtmaka vijJAnamAM joyelA viSayanI je kAlAntare yAda tAjI thavA rUpa vijJAna utpanna thAya che tene ja smRti kahevAya che. pUrvajJAnane pramANa mAnyuM te ja barAbara che. pUrvajJAna vinA te smRtinI judI pramANatA alpa paNa jaNAtI nathI. jenA (2) tyAM je pUrvakAlamAM cAkSuSAdi anubhavAtmaka vijJAna utpanna thayuM che tenI pramANatA manAya che. paraMtu smRtinI pramANatA manAtI nathI. kAraNa ke te pUrve karelA anubhavane upasthApana (AtmAnI pAse yAda tAjI karAvavA rUpa najIka lAvavA) mAtra vaDe smRti to caritArtha thaI jAya che. smRtimAM bIjuM kaMI adhika kArya che ja nahIM ke jethI tene svataMtra bhinna pramANa mAnavAnI AvazyakatA rahe. terA tadapi na pezalam / smRterapyutpattimAtre'nubhavasavyapekSatvAt, tadAhitasaMskArAt tdutptteH| svaviSayaparicchede tvasyAH svAtantryameva / nanu nAtra svAtantryam, asyAH puurvaanubhvbhaavitbhaavbhaasnaayaamevaabhyudyttvaat| evaM tarhi vyAptipratipAdi(tarka)pramANapratipannapadArthopasthApanamAtre pravRtteranumAnasyApi kutasyAH svAtantryasaGgatiH ? upara samajAvyA mujaba keTalAka darzanakAroe smRtinI je apramANatA kahI te paNa manohara nathI. (yuktisaMgata nathI). arthAt smRtinI apramANatAnuM kathana mithyA che. (phAstra = manohara). kAraNa ke jema anumAnajJAna utpattimAtramAM ja vyAptijJAnane paravaza che paraMtu potAno niyataviSaya jaNAvavAmAM svataMtra ja che. tevI ja rIte smRti paNa utpattimAtramAM ja pUrve thayelA cAkSuSa pratyakSAdi anubhavanI apekSA vALI che. arthAt utpatti puratI ja anubhavane paravaza che. kAraNa ke pUrve prApta karelA tat = te anubhavathI gAdita = meLavelA-gADha-kaDhIbhUta karelA. evA saMskArathI te smRtinI Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA smaraNanI pramANatA-apramANatAnI carcA 372 utpatti thAya che. paraMtu potAno smaraNa karAvavA rUpa svaviSayano bodha karAvavAmAM to asyAH = A smRti svataMtra ja che. (A smRtinI svaviSayanA bodhamAM to svataMtratA ja che, parataMtratA nathI ja,) mATe smRti paNa pramANa ja che. = prazna :- anyadarzanakAro jainonA uparokta vArtAlApa sAme prazna kare che ke atra = A smRtimAM svataMtratA (anubhava karatAM apUrva ke adhika jANavApaNuM) che ja nahIM, kAraNa ke asyAH = A smRti to pUrva kALamAM karelA anubhavathI mAvita = jANelA mAtra = bhAvone mAsanAyAmeva jaNAvavAmAM ja tatpara che. anubhava karatAM kaMIpaNa adhika smRti jaNAvatI nathI. pUrvakAlIna anubhavajJAnamAM je viSaya jeTalA pramANano anubhavelo che te viSaya teTalA ja pramANano smaraNamAM jaNAya che. mATe kaMI paNa adhikabodha na hovAthI smRti te apramANa ja che. uttara H- A praznano uttara ApatAM TIkAkArathI jaNAve che ke jo ema che to vyAptine jaNAvanArUM tarka nAmanuM je pramANa che. te pramANathI pratipatra jANelA, pavArya padArthone ja, rUpasthApanamAtre = jaNAvavA mAtramAM pravartatA anumAnanI svataMtratAnI saMgati kevI rIte karazo ? kAraNa ke pAchaLathI thanArU anumAnapramANa paNa pUrve pravartelA tarka pramANathI jANelA viSayane ja jaNAvavAmAM pravartela che. tyAM paNa kaMI apUrva ke adhika bodha thato nathI. to anumAna paNa gRhItagrAhimAtra ja hovAthI svataMtratA kevI rIte ghaTAvazo ? sArAMza e che ke anubhava ane smaraNa vacce jo adhikatA nathI dekhAtI to tarka ane anumAnamAM paNa adhikatA kaMI ja nathI. = atha vyAptigrAhakeNAnaiyatyena pratipannAt tanUnapAto naiyatyavizeSeNAnumAne parisphuraNasambhavAt kuto na svAtantryamiti cet ? tarhi anubhave bhUyovizeSazAlinaH, smaraNe tu katipayaireva vizeSai - viziSTasya vastuno bhAnAt kuto nAsyApi tat syAt ? ahIM anyadarzanakAro potAno bacAva karatAM kahe che vyAptine jaNAvanArA tarka pramANamAM to yaMtra yaMtra dhUmastatra taMtra vRtti:'' ema sarvakSetra ane sarvakALamAM hetu-sAdhyano sahacAra jaNAto hovAthI aniyatapaNe bodha thAya che. jyAre anumAnamAM to parvatAdi je kSetramAM je kALe sAdhya sAdhavuM hoya te ja kSetramAM te ja kALa puratuM niyata vizeSothI yukta evA vahninuM jJAna sphurAyamAna thAya che. mATe anumAnane svataMtra kema na kahevAya ? sArAMza ke tarkamAM sarvakSetra-sarva kALaviSayaka aniyatapaNe dhUma-agnino bodha thAya che ane anumAnamAM to parvatAdi pratiniyatakSetra-kALaviSayaka ja vahnino bodha thAya che. mATe anumAnano viSaya svataMtra kema na kahevAya ? paMktino artha A pramANe jANavo vyAptine jaNAvanArA (tarka nAmanA) pramANa vaDe aniyatapaNe jaNAtA evA tanUnapAto vahni karatAM anumAnamAM niyamavizeSapaNe (vahinI) sphuraNA thatI hovAthI (bhinnaviSaya banavAthI) tenI svataMtratA kema na kahevAya ? arthAt tarkathI anumAnanI judI svataMtratA kahevAya ja, kAraNa ke tarkamAM sarvakSetra ane sarvakAla che jyAre anumAnamAM pratiniyata kSetra ane mAtra vartamAna kAla ja che mATe anumAnane pramANa kahevAya che. = = - Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373 tRtIyapariccheda sUtra-4 ratnAkarAvatArikA jaina - je ema che to ahIM anubhavakAle ghANA vizeSothI viziSTa evA devadattAdino bodha che. tenA karatAM smaraNakAle to mAtra keTalAka ja vizeSothI viziSTa devadattAdi vastuno bodha hovAthI basthApi = A smaraNanI paNa to tat na thAt = te svAtaMtrya arthAt svataMtrapaNuM kema na kahevAya ? cAkSuSAdi anubhavakAle devadattAdi padArtho atizaya spaSTa jaNAtA hovAthI ghaNA-ghaNA dhamAM (eTale ke paryAyo)thI viziSTa ane atyanta spaSTa jaNAya che jyAre smaraNakAle to temAMnA mAtra keTalAka ja dhamoMthI yukta ane te paNa aspaSTapaNe devadattAdi jaNAya che mATe smaraNa paNa anubhava karatAM bhinnaviSayaka hovAthI tenI paNa svataMtratA kema na kahevAya ? nanu te'pi vizeSAstAvadanubhUtI pratyabhureva, anyathA smaraNameva tanna syAt iti cet ? niyata dezo'pi pAvako vyAptigrAhiNi pratyabhAdeva, anyathA'numAnameva tanna syAt * iti kiM na cetayase ? / have smRtine apramANa mAnanArA anyadarzanakAro TIkAkAranI sAme Avo prazna kare che ke "smRtimAM je keTalAka paryAyavizeSo jaNAya che te sarve paNa paryAya vizeSa to pUrvakALamAM thayelA anubhavamAM jaNAyA ja che. jo pUrvakAlIna anubhavamAM te smRtiviSayaka paryAyo na jaNAyA hoya to pachInA kAle thanAruM te smaraNa ja na saMbhavI zake, mATe smRtimAM jaNAtA katipayaparyAyo anubhavamAM jaNAyelA bahuparyAyonI aMtargata ja hovAthI smRti gRhItagrAhI ja che mATe apramANa che. jainAcArya :- jo A pramANe tame kahetA ho to anumAnamAM parvatAdi niyatakSetranA viSayavALo jaNAto pAve = agni pAMga vyAmine jaNAvanArA tarkajJAnakAle pAra jaNAyelo ja che. kAraNa ke sarvakSetra ane sarvakAlanA vahine jaNAvanArA tarkazAnamAM pratiniyata evuM parvatAdikSetra AvI ja jAya che. anyathA = jo ema na hota to eTale ke tarkajJAnakAle jo parvatAdi pratiniyata kSetrano vahni na jaNAyo hoya to te anumAna ja na thAya A vicAra tane kema sUjhato nathI ? sArAMza ke smRtimAM jaNAtA paryAyo anubhavajJAnamAM AvI gayA che mATe gRhItagrAhI hovAthI smRti apramANa che evo tarka tane yogya lAgato hoya to A ja tarka anumAnamAM tane kema sUjhato nathI ? anumAnamAM jaNAto viSaya paNa je pratiniyata evA parvatAdi che te sarvakSetrane jaNAvanArA pUrve thayelA tarkajJAnamAM AvI ja jAya che to anumAnane paNa gRhItagrAhI hovAthI te anumAnane paNa apramANa kema nathI mAnato ? (ahIM pratyamu rUpa prati upasargapUrvaka mA dhAtunuM aghatana bhUtakALanuM bahuvacana che. ane pratyamAt e hyastananuM ekavacananuM rUpa che.) atha tatra sarve sArvadikAH sArvatrikAca pAvakA: pusphuruH, anumAne tu sa evaikazyakAstItyuktamiti cet ? nanUttaramapi tatroktameva mA vismAIH / prazna :- have kadAca tame (anyadarzanakAro) je ema kahezo ke tyAM (vyAptine jaNAvanArA te) tarkajJAnakAla sarve = tRNano, parNano ke kASTano, chANAMno ke gesano banelo ema sarvaprakAranA agni, sArvatriA : = traNekALanA agni, ane sArvatrika = sarva kSetranA agni - (parvata-catvara Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA smaraNanI pramANatA-apramANitAnI carcA 374 mahAna sAdinA agni) jaNAyelA che. ane anumAnamAM to mAtra sa va pa = te parvatasaMbaMdhI ja eka vahni jaNAya che. ItyAdi tarkajJAnamAM ane anumAnajJAnamAM taphAvata che. mATe anumAnane pramANa mAnavuM joIe. A vAta ame pUrve ""the vyAtizAhanaivecena pratipatrI'' ityAdi sUtrapATha dvArA kahI gayA ja chIe. uttara :- Avo prazna jo tu kare to TIkAkArazrI uttara Ape che ke kharekhara ame uttara paNa tyAM "tafe manumave mUyoviroSarAtrinaH' ityAdi sUtrapATha dvArA kahelo ja che ke anubhavamAM ghaNA paryAyathI viziSTa ane spaSTa padArtha jaNAya che ane smRti kAle keTalAka ja paryAyothI viziSTa ane aspaSTa padArtha dekhAya che. Avo uttara ane pUrve Apelo ja che. ame Apelo te uttara tuM bhulI nanu na sarvatraiva katipayavizeSAvasAyavyAkulaM smaraNam, kacid yAvadanubhUtarUpAdivizeSamapi tasyotpattestatastatra kA gatiriti cet ? naivam, na hi rUpAdaya eva vizeSA vastunaH, kintu anubhUyamAnatApi / na cAsau smaraNe kvApi cakAsti, tasyApi prAcInAnubhavasvabhAvatApatteH / kintvanubhUtataiva bhAvasya tatra bhAti, iti siddhamanumAnasyeva smaraNasyApi prAmANyam / prazna :- have kadAca smRtine apramANa mAnanArA anyadarzanakAro Avo prazna kare ke anubhavamAM bahudharmaviziSTavastuno bodha che ane smaraNamAM keTalAka ja dharmaviziSTavastuno bodha che tethI bhinnaviSaya hovAthI smRti pramANa che. ema tame (jaino) kaho cho paraMtu sarva ThekANe (sarva smRtiomAM) keTalAka ja dharmavizeSonA nirNayane karAvavAmAM vyAkula evuM smaraNa thAya evo niyama nathI. (jema kyAreka anubhavelA dharmomAMthI mAtra keTalAka ja dharmaviziSTa vastunuM smaraNa thAya che tema) kyAreka jeTalA rUpa-rasa-gaMdha-sparza Adi dhamoMdhI viziSTa (AmraphalAdi dekhavA-khAvA-suMghavA rUpa) anubhavo karyA hoya teTalA badhA anubhavelA sarva rUpAdi dharmothI viziSTa vastuvALA paNa tasya = te smaraNanI utpatti thAya che. jyAre anubhavamAM ane smaraNamAM samAna evA sarve dhamoMno bodha thaze tyAre to smaraNa samAnadharmagrAhaka hovAthI apramANa ja thaze. tyAM tame (jeno) zuM javAba Apazo? uttara :- rUpa-rasa-gaMdha-sparza Adi aneka dharmo anubhavakAle paNa jaNAya che ane te ja sarve dhamoM kyAreka smaraNakAle paNa avazya jaNAya che. paraMtu te rUpa-rasa-gaMdha-sparza Adi je dhama che te ja vastunA vizeSadhama che ema nathI. paraMtu ekadharma evo paNa che ke je anubhavakAle ja jaNAya che smaraNakAle kadApi jaNAto nathI. te eka dharma anubhUyamAnatA che. sAkSAt vastuno anubhava karavo te anubhUyamAnatA, sAkSAt Amraphalane dekhavuM, cAkhavuM, suMghavuM ItyAdi pAMce IndriyothI je anubhava karavo te anubhUyamAnatA, e paNa vastuno vizeSa dharma che. A anubhUyamAnatA nAmano vizeSadharma smaraNakAle kayAreya paNa jaNAto nathI. jo jaNAya to tathApi = te smaraNane prAcInakALamAM thayelA anubhava rUpe mAnavAnI Apatti Ave. arthAt prAcIna anubhava rUpa ja mAnavuM paDe. mATe smaraNakAle kadApi anubhUyamAnatA dharma jaNAto nathI. paraMtu padArthano anubhUtatA dharma ja tyAM Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 375 tRtIyapariccheda sUtra-4 ratnAkarAvatArikA (smaraNamAM) jaNAya che. anubhUyamAnatA eTale anubhava karavApaNuM ane anubhUtatA eTale anubhavakarelApaNuM ema banne dharmo kAlabhede bhinna bhinna che. anubhavakAle anubhUyamAnatA je dharma jaNAya che te smaraNakAle jaNAto nathI ane smaraNakAle je anubhUtatA dharma jaNAya che te anubhavakAle jaNAto nathI. mATe banneno bhinna-bhinna viSaya hovAthI anumAnanI jema smaraNanI paNa pramANatA avazya siddha thAya ja che. na ca tasyAprAmANye'numAnasyApi prAmANyamupApAdi, sambandhasyApramANasmaraNasaMdarzitasyAnumAnAnaGgatvAt, saMzayitaliGgavat / na ca "prAk pravRttasambandhagrAhipramANavyApAropasthApanamAtracaritArthatvAnnAsya tatra prAmANyena prayojanam" iti vAcyam / apramANasya tadupasthApane'pi sAmarthyAsambhavAt / kizva, arthopalabdhihetutvaM pramANalakSaNaM lakSayAGacakRdve / tacca dhArAvAhipratyakSasyevAsyApyakSUNamIkSyata eveti kimanyairasatpralApairiti ? // 3-4 // vaLI te smaraNanI je apramANatA mAnazo to anumAnanI paNa pramANatA je tamArA vaDe kahevAI che te ghaTaze nahIM. jema varALamAM, sainya vaDe uDADAyelI rajamAM, govALa vaDe laI javAtAM pazuothI uDatI dhULamAM, ane dhumasamAM thayeluM saMzayAtmaka liMgajJAna (majJAna) apramANa hovAthI anumAnanuM aMga banatuM nathI. tevI ja rIte apramANabhUta mAnelA smaraNathI batAvAyeluM saMbaMdhajJAna (vyAptijJAna) paNa anumAnanuM aMga banI zakaze nahIM, jema saMzayAtmaka liMgajJAna apramANa hovAthI tenAthI anumAna utpanna thatuM nathI. tevI ja rIte smaraNa jo apramANa mAnazo to tenAthI thanArUM saMbaMdhajJAna (vyAptijJAna) paNa anumAnanI utpattinuM aMga (kAraNa) banaze nahIM. prazna :- have kadAca tame ema kaho ke smRtine pramANa mAnavAnI jarUra nathI, te to apramANa hoya to paNa cAle, kAraNa ke pUrvakALamAM pravartelA (rasoDA AdimAM dhUma ane vahninA) sahacArasaMbaMdhane jaNAvanArA evA cAkSuSapratyakSAdi pramANanA vyApArane raju karavA (yAda karAvavA) puratI ja A smaraNanI jarUrIyAta che. teTaluM kArya karavA mAtramAM ja A smaraNa caritArtha thaI jAya che. tethI tyAM te smaraNanI pramANatA mAnavAnuM koI prayojana dekhAtuM nathI. smaraNanuM kArya mAtra eTaluM ja che ke pUrve rasoDA AdimAM thayelA sahacArane yAda karAvavo, teTaluM kArya karI smaraNa vidAya le che tyArabAda thayelA vyAptijJAnathI anumAna utpanna thAya che. ane vyAptijJAnane ame pramANa mAnyu ja che. mATe smaraNane pramANa mAnavAnuM kaMI prayojana nathI. uttara :- ema na kahevuM, arthAt uparokta kathana barAbara nathI kAraNa ke jema jhAMjhavAnA jalanuM jJAna apramANa che to te jJAna snAna-pAna-Adi kaMI paNa kArya karI zakatuM nathI tenI jema ja A smaraNajJAna paNa jo apramANa mAnazo to te smaraNajJAna apramANabhUta hovAthI tarkajJAnane (vyAptijJAnane) raju karavAmAM paNa sAmarthya vinAnuM ja thaze, apramANabhUta evA smaraNajJAnamAM pratyakSapramANadvArA jaNAyelA sahacArane yAda karAvavA dvArA tarkajJAnane upasthita karavAnA sAmarthyano Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 ratnAkarAvatArikA pratyabhijJAnanI vyAkhyA asaMbhava ja thaze. sArAMza ke je smRtijJAna apramANa hoya to jhAMjhavAnA jalajJAnanI jema apramANabhUta evuM A smRtijJAna pUrvAnubhUta sahacAranuM upasthApana karavAmAM paNa sAmarthya vinAnuM ja raheze. tathA vaLI "arthano bodha karAvavAmAM je kAraNa hoya te pramANa kahevAya che' AvA prakAranuM pramANanuM lakSaNa tame karyuM che. te lakSaNa jema prathama-dvitIya-tRtIya Adi samayavartI dhArAvAhI paNa utpanna thatA pratyakSa pramANamAM barAbara ghaTe che ane tethI te jJAnane tame jema pramANa mAno cho. tevI ja rIte sthApi = A smaraNamAM paNa A lakSaNa agam = saMpUrNapaNe dekhAya ja che. mATe smRtine avazya pramANa mAnavuM ja joIe, bIjA judA pralApa karavA vaDe have saryuM. 3-4 atha kAraNAdibhiH pratyabhijJAnaM jJApayanti - anubhavasmRtihetukaM tiryagUrkhatAsAmAnyAdigocaraM, saMkalanAtmakaM ___ jJAnaM pratyabhijJAnam // 3-5 // skRtinuM svarUpa samajAvIne have kAraNa Adi (kAraNa-viSaya ane svarUpa ema) traNa prakAre pratyabhijJAna nAmanA parokSa pramANanA bIjA bhedane samajAve che. (1) anubhava ane smRti ema be che kAraNa jemAM evuM, (2) tiryaga sAmAnya ane urdhvatA sAmAnya che viSaya jemAM evuM, ane (3) pUrvAparanI saMkalanAtmaka che svarUpa jemAM evuM je jJAna te jJAna pratyabhijJAna kahevAya che. 3-pA TIkA - manuma pramANafutA pratIti, mRtiyAnantaroraiva, te heturvati ropA tirthaksaamaanyN ca gavAdiSu gotvAdisvarUpasadRzapariNAmAtmakam / urdhvatAsAmAnyaM ca parAparavivarttavyApi mRtsnAdidravyam, etadubhayamAdiryasya visadRzapariNAmAderdharmastomasya sa tiryagUrdhvatAsAmAnyAdirgocaro yasyeti viSayA''khyAnam / saMkalanaM vivakSitadharmayuktatvena vastunaH pratyavamarzanamAtmA svabhAvo yasyeti svarUpanirUpaNam rU-jA TIkAnuvAda - pratyabhijJAnanuM kAraNa - viSaya ane svarUpa zuM? ema traNa prakAre pratyabhijJAnano bodha karAve che. tyAM sauthI prathama pratyabhijJAnanuM kAraNa samajAve che. pratyakSa ane parokSa ema banne prakAranA pramANothI utpanna thanArI je pratIti, banne pramANothI thanAro je bodha te anubhava kahevAya che. ane smRti to hamaNAM ja anantara pUrvanA (trIjAcothA) sUtramAM ja kahelI che. "te hetu Iti" te anubhava ane smRti ema banne che kAraNa jenAM te pratyabhijJAna kahevAya che. (ahIM te zabda tat sarvanAmanuM strIliMga (athavA napuMsakaliMga) prathamA dvivacana che. vizeSaNa ane vizeSya samAnaliMga ane samAna vacanavALAM je hoya evo niyama nathI. khAsa viziSTavidhAna hoya tyAM bhinnaliMga ane bhinnavacana paNa hoya che tethI te strIliMga (athavA napuMsakaliMga) ane dvivacana che ane detuH zabda puliMga ane ekavacana che.) A padathI Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 377 tRtIyapariccheda sUtra-5 ratnAkarAvatArikA graMthakArazrIe pratyabhijJAnanuM kAraNa samajAvyuM che. jema smRtimAM mAtra ekalo anubhava kAraNa hato tevI rIte A pratyabhijJAnamAM anubhava ane smRti ema banne kAraNo hoya che. kAraNa ke meM je pahelAM devadatta joyelo hato "te A che" A jJAnane pratyabhijJAna kahevAya che. A jJAnamAM "" pada smRtisUcaka che ane "A" pada anubhavasUcaka che. ema banne kAraNo pratyabhijJAnamAM sAthe ja hoya che. A kAraNano nirdeza samajAvyo. eTale ja te padamAM be prakAranAM jJAno samajavAnAM che. sAmAnya eTale sadazatA- te be prakAranuM che (1) tiryasAmAnya ane (2) urdhvatA sAmAnya, bhinna-bhinna dravyamAM eka ja kALe pragaTa thayelA sarakhA paryAyanI je pratIti te tiryasAmAnya. jema ke bhinna bhinna raMgavALI 100 gAyo che. A sarve gAyomAM Atmadravya saunuM bhinna-bhinna che. paraMtu atyAre vartamAnakALe "gAyapaNAnA" sarakhA paryAyane teo pAmelI che. tethI raMgaberaMgI ane bhinna bhinna che Atmadravya jenuM evI te gAyomAM govAdi svarUpa (gAyapaNuM-cArapagApaNuM-pUMchaDAvALApaNuMsAsnAvALApaNuM ItyAdi svarUpa) je je sadazaparyAyapANuM che te tigsAmAnya kahevAya che. evI ja rIte sonAnA-rUpAnA-mATInA ane tAMbAnA ItyAdi bhinna-bhinna dravyonA banelA ghaDAmAM je ghaTapaNAnI ekAkAratA che arthAt ghaTatvasvarUpa sadazapariNAma che te tiryagsAmAnya kahevAya che. tiryaka eTale tirjI- jemAM lAInasara paDelA ghaDAmAM eka ja kAle tirtho aMgulInirdeza karavA dvArA ghaTanI samAnatA batAvAya che. te tiryagsAmAnya kahevAya che. A tiryakasAmAnyamAM dravya bhinna bhinna hoya che. paraMtu kAla vartamAna ja hoya che ane paryAyanI samAnatA hoya che. jyAre urdhvatAsAmAnyamAM dravya eka ja hoya che kALa traNe hoya che ane paryAyo vividha-aneka hoya che. te A pramANe eka ja dravyanA bhUta-vartamAna ane bhAvikALamAM AvatA bhinna-bhinna paryAyomAM je dravyanI ekatA te urdhvatA sAmAnya kahevAya che. jema ke eka ja ghaTano bhUtakALaviSayaka piMDaparyAya, vartamAnakALaviSayaka ghaTaparyAya ane bhAvikAlaviSayaka kapAlaparyAya A traNe paryAyomAM "mATIdravya" tenuM te ja che, ema dravyanI, je ekatA te urdhvatA sAmAnya kahevAya che. devadattanI kAlakrame AvatI bAlyayuvA ane vRdhdhAvasthAmAM devadatta teno te ja che ema je mAnavuM te urdhvatA sAmAnya kahevAya che. (1) bhinna-bhinna dravyanA eka ja kAle banelA sarakhe sarakhA paryAyamAM paryAyanA ekatvanI je buddhi te tiryakatsAmAnya kahevAya che. ane (2) eka ja dravyanA bhinna-bhinna kALe banatA bhinnabhinna paryAyomAM dravyanA ekatvanI je buddhi te urdhvatAsAmAnya kahevAya che. urdhvatA eTale uparAuparI, AgaLa-AgaLa, eka ja dravyanA kALakrame AgaLa-AgaLa AvatA navA navA paryAyomAM je tenuM te ja A dravya che evI dravyanA ekatvanI je buddhi te urdhvatA sAmAnya. mAri zabdathI visadazapariNAma paNa ahIM samajI levo. jema sadazapariNAma pratyabhijJAnano viSaya che tema visadazapariNAma paNa pratyabhijJAnano ja viSaya che. "A paNa gAya che A paNa gAya che" "A gAya ane A gavaya ema banne samAna che." "te ja A devadatta che" ItyAdi sadazA batAvanArAM vAkyomAM jema pUrvApara saMkalanAtmaka jJAna che tevI ja rIte "gAyathI visadaza Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA pratyabhijJAnanAM udAharaNo 378 hoya te mahiSa" "uTathI visadaza hoya te rAsabha" ItyAdi visadazAsUcakavAkyomAM paNa pUrvApara saMkalanAtmaka ja jJAna che, mATe te paNa pratyabhijJAna ja kahevAya che. tethI TIkAnI paMktiono artha A pramANe che - gAya Adi prANIomAM "otva- gAyapaNuM" ItyAdi svarUpa je sarakhe sarakhA paryAyAtmakapaNuM te tiryasAmAnya jANavuM ane pUrvApara -AgaLa-pAchaLa AvanArA vivarta = paryAyonA samuhamAM vyApIne rahenArUM "mATI" Adi dravyAtmakapaNuM te urdhvatA sAmAnya jANavuM. A banne sAmAnya che AdimAM jene evA visadazapariNAmAdi je dharmasamuha, te tiryagUrvatAsAmAnyAdi, A traNe dharmasamuha (1) tiryasAmAnya, (2) urdhvatAsAmAnya, (3) visadazapariNAmatA ItyAdi che viSaya je jJAnano te jJAna pratyabhijJAna kahevAya che. A paMktithI pratyabhijJAnano viSaya samajAvyo che.' have pratyabhijJAnanuM svarUpa samajAve che - koI paNa vastunuM vivaNita dharmathI yuktapaNA vaDe pratyavamarzana (samanvaya) karavuM. eTale ke pUrvApara paryAyono saMbaMdha joDI Apavo. koI paNa vastumAM banI gayelA ane banatA athavA banavAvALA paryAyomAM vastuno saMbaMdha joDI Apavo evo che mAtmA eTale svabhAva je jJAnano te jJAna pratyabhijJAna kahevAya che. - jema ke "A paNa gAya che ane te paNa gAya che" A vAkyamAM banne gAyono vivakSita evA gotva dharmathI pratyavamarza (samanvaya) karyo che tathA bALaka-yuvAna ane vRddha ema traNe avasthAmAM te ja A devadatta che A vAkyamAM bhinna-bhinna paryAya hovA chatAM vivakSita evA devadattatva dharmathI yuktapaNA vaDe vastuno pratyavamarza (samanvaya) kayoM che. tathA "A mahiSa te gAyathI visadaza che" A vAkyamAM eka mahiSa dravyano visadazapariNAmapaNe gAyanI sAthe samanvaya karyo che. A pramANe saMkalanAtmaka je jJAna te pratyabhijJAna kahevAya che A pratyabhijJAnanA svarUpanuM nirUpaNa karyuM che. 3-pA atrodAharanti nathI . "tajJAtIya vAyaM pave", "noda viya", "sa vAyaM vinatta:' rUtyAdri rU-dA. have A pratyabhijJAnanAM kamazaH udAharaNo Ape che. (1) A gAyono piMDa = sarve gAya tenI jAtinI ja che arthAta sarve gAyo gAyapAse samAna ja che. (2) gAyanA sarakhuM je hoya te gavaya kahevAya che ane (3) te ja A jinadatta che ItyAdi udAharaNo jANavA 3-6 TIkA :- maitra ""tajJAtIya vAyaM pive" rUtyami tirthasAmAnyatAne 7isfu sadara gavayaH" iti yattatraiva udAharaNAntaraM tad naiyAyikakadAgrahanigrahArtham / tasya khalu "gosadRzo gavayaH" iti upamAnamityabhimAnaH / sa cAyuktavidhAnaH / "govisadRzo mahiSaH" ityasya pramANAntaratvApatteH / atha gavaye "gosadRzo gavayaH" iti vijJAnaM pratyakSaphalamapi saMjJA-saMjhisambandhapratipattirUpe phale pramANAntaraprasAdhye sAdhakatamatvAt upamAnatAM pratipadyate, tarhi mahipe govisadRzamahipopalakSaNaM pratyakSaphalamapi tatraiva tathAvidhe Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 tRtIyapariccheda sUtra-6 ratnAkarAvatArikA phale sAdhakatamatvAt pramANAntaramastu / TIkAnuvAda - A sUtramAM ApelAM traNa udAharaNomAMthI prathamanAM be udAharaNo tiryakSAmAnyanAM che ane chelluM trIjuM udAharaNa urdhvatAsAmAnyanuM che. prazna :- tiryakasAmAnyanAM be udAharaNo batAvavAnI zI jarUra che ? uttara :- ahIM "A sarve gAyono piMDa tenI ja jAtino che" arthAt sarve gAyo gAyapaNe eka ja jAtIya che. AvA prakAranuM tirthassAmAnyanuM A prathama udAharaNa batAvavA chatAM paNa "gAyanA sarakhuM hoya te gavaya kahevAya che' AvA prakAranuM te ja jagyAe (eTale ke tiryakSAmAnyanA ja prasaMgamAM) je bIju udAharaNa kahevAyuM che te taiyAyikonA kadAgrahane bhAMgavA mATe kahyuM che. kAraNa ke "gAyanA sarakhuM je prANI che tene gavaya kahevAya che." A jJAnane te taiyAyiko bhinna pramANa rUpe "upamAna pramANa" kahe che. arthAtuM A jJAna pratyabhijJAna ja hovA chatAM naiyAyiko tene upamAna pramANa kahevAnuM abhimAna rAkhe che. paraMtu taiyAyikonuM te abhimAna ayogya vidhAnavALuM che. eTale ke AvuM kathana karavuM te ucita nathI. kAraNa ke - jema gAya-gAya vacce samAnatA batAvAya che tene saMkalanAtmakajJAna hovAthI pratyabhijJAna kahevAya che. tevI ja rIte "gAya ane gavaya" vacce paNa sadazatA batAvanAruM A jJAna saMkalanAtmaka ja che mATe pratyabhijJAna ja kahevAya che. jo AvA jJAnane pratyabhijJAnathI judu pADI "upamAna" nAmanuM pramANAntara mAnavAmAM Ave to "gAyathI visadaza je prANI te mahiSa che" A jJAnane paNa pratyabhijJAna ane upamAnathI koI judu ja pramANAntara mAnavAnI Apatti Avaze. ane A rIte jo bhinna-bhinna pramANo kalpIe to pramANonI pratiniyata saMkhyAno viccheda thaI jAya ane asaMkhyapramANo banI jAya. naiyAyika :- have kadAca taiyAyika potAnA mAnelA upamAna pramANane sAbita karavA ahIM AvI dalIla kare ke - sAme dekhAtA gavaya nAmanA prANImAM gAyanI sadazatAnuM ane tenAthI "A gavaya ja che" evuM je jJAna thAya che te jJAna cakSurAdiIndriyajanya pratyakSajJAnanuM phaLa hovA chatAM paNa (eTale ke pratyakSajJAna vaDe jaNAtuM hovA chatAM pANa) saMjJA ane saMjJInA saMbaMdhanI pratIti thavA rUpa phaLI (upamAna vinA) bIjAM koI paNa pramANothI asAdhya hovAnA kAraNe ane temAM (upamAna ja) sAdhakatama kAraNa hovAthI tyAM upamAnatA nAmanuM ja pramANa svIkArAya che. sAme dekhAtu gavaya prANI je zarIrarUpa piMDakAra te saMjJI ane tenuM "gavaya" evuM je nAma te saMjJA. A banneno je saMbaMdha kara, je sAme zarIra dekhAya che te gavaya ja che. ane je gavAya nAma bolAya che te ja A prANI che. ItyAdi saMjJA ane saMjJIno paraspara je saMbaMdha karavA rUpa phaLa che te upamAna vinA anya pratyakSAdi pramANothI asAdhya che. kAraNa ke cakSuthI prANI dekhI zakAya che. paraMtu te prANInuM A ja nAma che evo saMbaMdha cAkSuSa pratyakSa Adi karAvI zakatuM nathI. mATe agala upamAna pramANa mAnavuM joIe. uttara :- TIkAkArazrI uttara Ape che ke jo ema hoya to sAme dekhAtA mahiSamAM "A Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA pratyabhijJAnanAM udAharaNo 380 gAyathI visadaza che mATe mahiSa che" ItyAdi rUpe gAyanI visadazatAthI thatuM mahiSanuM upalakSaNa (jJAna) paNa cAkSuSAdipratyakSanuM phala hovA chatAM paNa tathAviSe je = tevA prakAranA saMjJA ane saMjJInA saMbaMdhanI pratIti karAvavA rUpa phaLamAM paNa anya pramANa mAnavuM paDaze. ane ema bhinna bhinna pramANo mAnatAM pramANonI saMkhyA aniyata thaze. ___ na caitadupamAne'ntarbhAvayituM zakyam, upamAnasya sAdRzyaviSayatayA vyavasthAnAt, prastutasya tu vaisadRzyavyavasAyakatvAt / na ca vaisadRzyAvasAyasya saMjJAsaMjhisambandhapratipattisAdhakatamatvamasiddham / yataH samahiSamAheyImaNDale kvApi vipinapradeze'nacchAyAM chAyAyAM romanthAyamAne nAlIkeradvIpavAsI kazcit kenacitpreSitaH, "tadvipinapratiSThagoSThAt mahiSamAnaya" iti, sa ca tajjJaM tameva pRSTavAn "kIdRg mahiSaH" iti / tena ca "govisadRzo mahiSaH" ityukte tadvipinagoSThaM prAptaH, AptAtidezavAkyArthasmaraNasahakArI yameva gobhyo visadRzaM pazuM pazyati, tameva mahiSazabdavAcyatayA pratipadyata iti kaH prativizeSo dvayorapi saGketapratipattau ? taduktam - "upamanuM prasiddhArtha- sa tsaTAsAdhanam | tadvaidhAtpramANaM kiM syAt saMkSipratipAdanam ?" // 1 // visara ma?i" A jJAnamAM paNa saMjJA-saMjJInA saMbaMdhanI pratIti thavA rU5 phaLavizeSa hovAthI ane te pratyakSAdi Itara pramANothI asAdhya hovAthI bhinnapramANa mAnavuM ja paDaze ema ame (jenoe) upara je kahyuM che tyAM kadAca taiyAyika evo javAba Ape ke "ame A jJAnane upamAna pramANamAM ja aMtabhUta karIzuM. kAraNa ke temAM paNa saMjJA-saMjJInA saMbaMdhanI pratIti che ja." teno uttara ApatAM TIkAkArazrI kahe che ke patar = A visadazatAvALuM jJAna upamAna pramANamAM antarbhAvita karavuM zakaya nathI. kAraNa ke upamAna pramANa to sAkazyapaNAne ja viSaya kare che, te rIte vyavasthA hovAthI, tamArA ja zAstromAM AvI vyavasthA karelI che ke "sAdazyajJAna te upamAna" ane tenAthI thanArUM saMjJA-saMjJInA saMbaMdhanI pratItirUpa jJAna te upamiti ane A prastutajJAna to visadazatAne jaNAvanAruM che. tethI visadazatAne jaNAvanAruM A jJAna sadazatAne jaNAvanArA upamAna pramANamAM aMtabhUta kaI rIte thaI zake ? vaLI jema sAdazyajJAnano nizcaya saMjJA-saMjJInA saMbaMdhanI pratipatti karAvavAmAM sAdhakatama kAraNa che tevI ja rIte vaisadazyatAno nizcaya paNa saMjJA-saMjJInA saMbaMdhanI pratipatti karAvavAmAM sAdhakatama kAraNa che ja, arthAt sAdhakatamatA asiddha nathI ja. (sAdhakatamatA eTale prabaLakAraNavattA nathI ema nahIM arthAt prabaLakAraNavattA che ja.) kAraNa ke koI purUSa vaDe nALiyera dhapavAsI evA koI purUSane koI eka jaMgalamAM gADha chAyAmAM (besIne) vAgoLatA evA mahiSa ane gAyonA ToLAmAM mokalAyo ane kahevAyuM ke "te jaMgalamAM rahelA gAyanA vADAmAMthI mahiSane lAvo" paraMtu te nALiyara dvIpavAsI purUSa (mahiSane kadApi joyelI ane jANelI na hovAthI) mahiSanA jJAnavALA evA tene je (lAvavAnuM kahenArane ja) puchavA Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 381 tRtIyapariccheda sUtra-6 ratnAkarAvatArikA lAgyo ke "mahiSa kevI hoya ? athavA kone kahevAya?'' tyAre mahiSa lAvavAnuM kahenArA te purUSa vaDe '"gAyathI visadaza hoya te mahiSa kahevAya" ema kahevAye chate te nALiyera dvIpavAsI purUSa te vikSita jaMgalamAM rahelA gAyanA vADAmAM jAya che ane lAvavAnuM kahenArA te Ama purUSanA atidezavALA vAkayanA arthanuM smaraNa che sahAyaka jene evo te gAyothI visadaza je je pazune dekhe che tene ja 'mahiSa' zabdathI vAcya tarIke svIkAre che. A rIte sadazatAthI ke visadazatAthI saMketanuM jJAna prApta karavAmAM zuM prativizeSatA che ? arthAt ''gosaTTo navaya:'' temAM paNa saMkalanAtmaka saMketajJAna ja che. chatAM sadazatAthI jJAna thAya che tethI tene pratyabhijJAnamAM na samAvatAM upamAna nAmanuM judu pramANa jo tame mAno cho to pachI govisaTTo mahila: ahIM paNa saMkalanAtmaka saMketajJAna samAna ja che tathApi visadazatAthI jJAna thAya che mATe tene paNa koI judu pramANa mAno. (ahIM keTalAka kaThIna zabdonA artho A pramANe che. mAdevI = gAya, vipina jaMgala, anachAyAM = gADha-atizaya, temanyAyamAne vAgoLatA, pratiSThazoSThAt = rahelA gAyanA vADAmAMthI, sa na = te nALIkera dvipavAsI, tattta = te mahiSanA jANakAra) = zAstramAM kahyuM che ke - prasiddha evA padArthanA(gAyanA) sAdharmsathI je sAdhyanI siddhi (gavayanuM jJAna) thAya tene jo tame upamAna kaho cho to pachI tenA (gAyanA) vaidharmathI saMjJinuM (prANInuM-mahiSanuM) je pratipAdana thAya tene kayuM pramANa kahezo ? mATe samajo ke sAdazyatAthI ke vaisadazyatAthI je koI jJAna thAya te sarve saMkalanAtmaka hovAthI pratyabhijJAna ja che. yadA vA 'yAdRg gaustAdRg gavayaH " iti vAkyAhitasaMskAraH pratipattA turaGgaM govilakSaNamIkSamANo gavayasaMjJAsambandhapratiSedhaM vidhatte, "nAyaM gavayavAgvAcyaH piNDaH " iti, tadA gavayasaMjJAsambandhapratiSedhaphalaM kimetatpramANaM syAt 1 tata evaMvidhasaMvedanAnAM saGkalanAtmakatayA pratyabhijJAnataivopapadyate / anyathA tu pramANeyattA pralIyeta / yadaiva hi " yAdRggIstAdRggavayaH" iti tena zuzruve, tadaiva sAmAnyatazcetasi sphurati piNDe sambandhapratipattirabhUt / yathA "pRthubudhnodarAkAraM vRttakaNThaM bhAvaM kumbhaM vibhAvayeH" ityAkarNanAt kumbhe, = sadazatAthI saMjJA-saMjJInA saMbaMdhanuM je jJAna thAya te pratyabhijJAna hovA chatAM jo judu upamAna pramANa kahezo to visadazatAthI saMjJA-saMjJInA saMbaMdhanuM 'visaTTo mahiva:'' ityAdimAM je jJAna thAya che tene paNa judu pramANa mAnavAnI Apatti Avaze. A eka doSa to pahelAM tamane samajAvyo, tathA vaLI bIjo doSa paNa Ave che te A pramANe . jyAre "jevI gAya che tevuM ja gavaya hoya che'' AvA prakAranuM vAkaya tenA anubhavI pAsethI sAMbhaLIne te vAkaya dvArA prApta karyo che ''gosaTTo navaya:'' evo saMskAra jeNe evo koI pratipattA jyAre gAyathI vilakSaNa evA turaMgane joto chato "A prANI gAyathI vilakSaNa che mATe gavaya kahevAya nahIM" ema saMjJA ane saMzInA saMbaMdhanA pratiSedhane prApta kare che tyAre tene kayuM pramANa Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA pratyabhijJAnanAM udAharaNo 382 kahezo ? sAme je A piMDa dekhAya che te gavaya evI vANIthI vA. kahevAya nahIM kAraNa ke gAyathI vilakSaNa che AvuM jJAna kare che ke je jJAna saMjJA-saMjJInA saMbaMdhanA pratiSedhAtmaka phalavALuM che tene tame kayu pramANa mAnazo ? A bIjo doSa paNa Avaze. tethI have samajo ke AvA prakAranAM je koI jJAno che te sarve pachI bhale te sadazatAthI saMjJAsaNInA saMbaMdhanuM vidhAna karatAM hoya, ke visadazatAnA jJAnathI saMjJA-saMjJInA saMbaMdhano pratiSedha karatAM hoya, te sarve jJAno pUrvAparanI saMkalanA svarUpa hovAnA kAraNe pratyabhijJAna ja kahevAya che. anyathA - jo ema nahIM mAno to A ekekane bhinna-bhinna pramANa mAnavAthI zAstromAM kahelI pramANanI niyata saMkhyA pralaya pAmaze. jevI gAya hoya che tevuM ja gavaya hoya che' AvA prakAranuM vAkaya jyAre te zrotA vaDe saMbhaLAyuM te ja vakhate sAmAnyathI tenA cittamAM sasurAyamAna evA samAnAkAravALA piMDamAM saMbaMdhanI. pratIti thaI ja cukI hatI. jema ghaTapadArthanA anubhavI koI kuMbhArAdi pAsethI "nIcethI pahoLApahoLA ane uparathI sAMkaDA sAMkaDA udaravALo AkAra che jeno, tathA goLa che kAMThalo jeno evo padArtha kuMbha che ema tuM jANaje. AvuM vAkaya sAMbhaLavAthI kuMbhamAM saMbaMdhanI pratIti thaI ja jAya che tema goso navaH ItyAdi vAkyo sAMbhaLavAthI te ja vakhate saMjJA-saMjJInA saMbaMdhanI pratIti sAmAnyathI thaI ja jAya che. ___ tataH kAntAravihAriNo'sya gavayasAkSAtkAre prAktanasAmAnyAkArasambandhasmaraNe ca "sa eSa gavayazabdavAcyaH" iti saGkalanAjJAnarUpaM pratyabhijJAnamunmajjati / evaM "govisadRzo mahiSaH" ityAdyapi tathArUpatvAt pratyabhijJAnameveti / / A pramANe anubhavI pAsethI "gAyanA sarakhuM hoya te gavaya" A vAkya sAMbhaLavA mAtrathI ja ghaTajJAnanI jema te ja vakhate cittamAM saMjJA-saMjJInA saMbaMdhanI pratIti sAmAnyathI thaI ja cukI che mATe tyArabAda jaMgalamAM pharatAM pharatAM A purUSane gavaya nAmanA prANIno cakSu dvArA sAkSAtkAra thaye chate "pUrve jANelo sAmAnya AkAra (sarakhA AkAra vALApaNuM) ane saMjJA-saMjJIno saMbaMdha, A bannenuM smaraNa thaye chate te ja A gavayazabdathI vAcya prANI che" ItyAtmaka saMkalanA svarUpa pratyabhijJAna ja utpanna thAya che. (paraMtu upamAna pramANa mAnavAnI kaMI ja jarUra nathI) tevI ja rIte "gAyathI vilakSaNa je piMDa te mahiSa" kahevAya che, tathA "A turaMga gAyathI vilakSaNa che mATe gavaya nathI" ItyAdi jJAno pAga tathArUpa hovAthI eTale ke saMkalanA svarUpa hovAthI pratyabhijJAna ja kahevAya che. bhinna bhinna pramANa mAnavAnI alpa paNa AvazyakatA nathI. anyathA jo bhinna evuM upamAna pramANa mAnazo to visadazAmAM paNa bhinna pramANa mAnatAM pramANonI iyattA (niyata pramANa saMkhyA) raheze nahIM. mImAMsako'pi "anena sadRzaH sa gauH" ityanadhigataM gavi sAdRzyamavasyadupamAnaM pramANamAcakSANo anena mahiSeNa visadRzaH sa gauH' ityanadhigatamahipavaisadRzyavyavasAyakasya pramANAntaratAprasaGgena praakrnniiyH| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 383 tRtIyapariccheda sUtra-6 ratnAkarAvatArikA sAdRzyAbhAvo vaisadRzyamityabhAvapramANaparicchedyamevaitaditi cet ? vaisadRzyAbhAvaH sAdRzyamitIdamapi tatparicchedyameva kiM na syAt ? yadi vaisadRzyAbhAvaH sAdRzyaM syAt, (tadA) "sa gauH sadRzo gavayena" iti vidhimukhena nollikhediti cet ? taditaratrApi tulyam // upamAna e pratyabhijJAnathI judu pramANa nathI A bAbata upara naiyAyikanuM khaMDana karI TIkAkArazrI have mImAMsakanuM khaMDana karatAM jaNAve che ke mImAMsako ema mAne che ke "manadhAtAthafdhAntu pramANam'' je artha na jANelo hoya tene jaNAvanArUM je jJAna te pramANa kahevAya che. tethI "manena saraka sa nauH' A gavayanI sAthe je samAna che te gAya che" jyAre jaMgalamAM pharatAM pharatAM gavaya najare paDe che tyAre gavayane joIne tenI sAthenI sadazatA gAyamAM kalpa che. te sadazatA gAyamAM pahelAM jANelI na hatI. gAya mAtra joyelI hatI paraMtu banne padArtho joyA pachI ja sadazatA jaNAtI hovAthI gavaya dekhavAthI gAyamAM sadazatA jANI che. tethI manadhAnaM navi sariyam vat = pUrve gAyamAM nahIM jAgeluM gavayanuM sAdazya jaNAvatuM evuM je jJAna te upamAna pramANa kahevAya che ema mImAMsako kahe che. (ahIM 3vat = nava upasarga che ane so dhAtu cotho gaNa kartari vartamAna kRdanta che.) - uparokata rIte anadhigata (nahI jAgelI) evI sadazatAne jaNAvatA jJAnane "upamAna pramANa" kahetA mImAMsakone paNa "manena maga visa: { no:' A mahiSa karatA te gAya visadaza che. evA prakAranA jJAna prasaMge "gAyamAM nahIM jAgelI evI visadazatAno vyavasAya (nirNaya) karAvatA jJAnane paNa eka judu pramAANAntara mAnavAno prasaMga Avaze ja' ema doSa ApavA vaDe khaMDana karavA yogya che. sArAMza ke gAyamAM nahI jAgelI evI gavayanI sadazatAne jaNAvanArA jJAnane jema tame judu upamAna pramANa mAno cho tema gAyamAM anadhigata evI mahiSanI visadazatAne jaNAvanArA jJAnane paNa pramANAntara mAnavuM paDaze. jethI pramANonI niyatasaMkhyA raheze nahIM. mATe AvuM judu upamAna pramANa na mAnatAM pratyabhijJAna ja sarvatra mAnavuM joIe. mImAMsaka = gAyamAM anadhigata gavayanI sadazatAne jaNAvanAra upamAna pramANa jema kahevAya che. temAM anadhigata mahiSanI visadazatAne jaNAvanArA jJAnane pramANAntara mAnavAnI jarUra rahetI nathI kAraNa ke "sArAmAvo vaisaram'' sadazatAno je abhAva te ja visadazatA kahevAya che, gAyamAM mahiSanI visadazatA jaNAya che teno artha evo che ke mahiSanI sadazatAno abhAva jaNAya che ane abhAvane jaNAvanArUM "mAva'' nAmanuM eka pramANa ame mAneluM che. tethI sadazatAnA abhAvAtmaka evuM A vaisadazya "abhAva' nAmanA pramANa vaDe ja paricchedya che tethI tenA mATe pramANAntara mAnavAno tame (jenoe) amane je doSa Apyo te vyAjabI nathI. jaina :- jo mahiSanI visadazatAne sAdaDyAbhAva kahIne abhAvapramANathI pariccheda kaho cho to gAyamAM gavayanI sadazatA je jaNAya che te paNa "visadazatAnA abhAvarUpa ja che' ema mAnIne gavayanI sadazatAne jaNAvanAruM A jJAna paNa (visadazatAnA abhAvarUpa hovAthI) tarachedyameva Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA pratyabhijJAnanAM udAharaNo 384 te abhAva pramANathI ja pariccheda hoya ema kema na bane ? tenA mATe paNa upamAna mAnavAnI zI jarUra che? jema visadazatA e sadazatAnA abhAvAtmaka ja hovAthI abhAvapramANathI ja paricchedya che. tevI ja rIte gavayanI sadazatA paNa visadazatAnA abhAvAtmaka ja hovAthI abhAvapramANatAthI ja pariccheda thaI jaze, to pachI upamAna pramANa mAnavAnI tamAre zuM jarUra? mImAMsaka = jo gAyamAM jaNAtI gavayanI sadazatAne "vaisImAvaH sArAM yAt' visadazatAnA abhAvarUpa mAnIe to "te gAya gavaya sadaza" che evo vidhi mukhe (vidhAnAtmaka svarUpe) je bodha thAya che tevo ullekha na thAya. eTale ke A sadazatA jo visadazatAnA abhAvAtmaka hota to A gAya gavayanI sAthe visadaza nathI ema niSedhAtmakapaNe bodha thAta, paraMtu gavayanI sAthe sadaza che ema vidhAnAtmakapaNe bodha na thAta. ane bodha vidhAnAtmakapaNe ja thAya che. mATe sadazatAne visadazatAnA abhAva rUpe kahI na zakAya. tethI abhAva pramANamAM samAvatAra na thAya ane bhinna evuM upamAna pramANa mAnavuM ja joIe. jaina :- te A nyAya rUtaratrA = mahiSanI visadazAmAM paNa tulya ja che. jema gavayanI sadazatA vidhimukhe jaNAtI hovAthI visadazatAnA abhAvarUpa nathI. tevI ja rIte gAyamAM jaNAtI mahiSanI visadazatApaNa vidhimukhe ja jaNAtI hovAthI sadazatAnA abhAvarUpa nathI kAraNa ke "A gAya mahiSathI visadaza che" ema vidhimukhe ja bodha thAya che tethI tene jaNAvavA pramANAntara mAnavuM ja paDaze, abhAva pramANamAM teno samAveza nahI thAya. ane pramANAntara mAnatAM pramANonI saMkhyA aniyata thaze. mATe mImAMsakanI vAta barAbara nathI. "sa evAyaM jinadattaH" iti tUrdhvatAsAmAnyodAharaNam, AdizabdAt "sa evAyaM vahiranumIyate mayA" "sa evAnenApyartha kathyate" ityAdi smaraNasacivAnumAnA''gamAdijanyam, tasmAd dIrgham hasvam aNu mahad nedIyo davIyo vedam, dUrAdayaM tigmastanUnapAtsurabhIdaM candanamityAdi ca saGkalanamAtrodAharaNaM mantavyam / "te ja A jinadatta che" A sUtramAM ApeluM daSTAnta urdhvatA sAmAnyanuM che. kAraNa ke je pahelAM joyelo jinadatta hato te ja A dekhAya che. ahIM eka ja dravyanA kAlabhede thayelA paryAyabhedamAM dravyanA ekatvanI buddhi che. A jJAna paNa saMkalanAtmaka hovAthI pratyabhijJAna ja kahevAya che. AvI rIte jyAM jyAM pUrvApara be jAtanA bhAvonI saMkalanA karAtI hoya te sarve jJAno paNa pratyabhijJAna ja kahevAya che. tenA upara vadhAre adhika daSTAnto jaNAvavA mATe A chaThThA mUlasUtramAM che. tyAra padamAM jJAti zabda lakhelo che. tethI A mAri zabdathI nIcenAM daSTAno paNa pratyabhijJAnanAM ja jANavAM. (1) " vAve vahninumate mA'' te ja A vahni have mArA vaDe anumAna karAya che. A daSTAnta smaraNanI pradhAnatAvALaoN anumAnathI janya che. pUrve karelA anubhavathI thayeluM smaraNa ane anumAna ema ubhayajanya che. (2) " ivAnenA varSe te" A purUSa vaDe paNa te ja A artha kahevAya che" A daSTAnta Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 385 tRtIyapariccheda sUtra-6 ratnAkarAvatArikA smaraNanI pradhAnatA vALA AgamathI janya che. pUrve Agamano artha sAMbhaLIne anubhava karelo che. tenAthI janya smRti ane Agama ema ubhayajanya A bodha che. (3) tamAm vIryam = tenAthI A vastu lAMbI che. (4) tamAm hravam = tenAthI A vastu TuMkI che. (5) tamad may = tenAthI A vastu haLavI che. nAnI che. (6) tamAm mahat = tenAthI A vastu bhAre che. moTI che. (7) vA m tamman neDhI = athavA A vastu tenAthI najIka che. (8) vA dvam tahmAt tava: = athavA A vastu tenAthI dUra che. (9) TUri 3 ti: tanUnapat = A agni dUrathI paNa ghaNo teja che (tApavALo che) (10) TUd suramITuM vandanam = A caMdana dUrathI paNa ghaNuM ja sugaMdhI che. AvA prakAranA caMdanamAM pUrve sugaMdha anubhavI che tethI hAla sugaMdha ananubhUyamAna hovA chatAM phUri..." evuM vidhAna karAya che ane tyAM pUrvApara sugaMdhanI saMkalanA che. mATe pratyabhijJAna kahevAze. ema sarvatra samajavuM. A sarve udAharaNo pUrvApara saMkalanAmaya che. mATe AvAM AvAM aneka daSTAnto pratyabhijJAnanAM samajavAM, __ atha kathaM pratyabhijJAprAmANyamazakyantaH zAkyAH zakyAH zamayitum ? te hi prAhuH / dalitakararuhaziroruhazikharAdivat sarvatra bhrAntaiveyamiti / aho tarkatarkaNakArkazyamamIpAm, evaM hi vihAyastalAvalambamAnamRgAGgamaNDalayugalAvalokipratyakSavat sakalamapi pratyakSaM bhrAntimat kiM na bhavet ? naiyAyika ane mImAMsakonuM khaMDana karIne have TIkAkArathI bauddhonuM khaMDana karavA mATe jaNAve amoe jainoe mAnelI pratyabhijJAnanI pramANitAne rAjyantaH = sahana nahI karatA evA arthAt khaLabhaLATa macAvatA evA bauddhone zAnta karavA mATe kevI rIte zakaya banaze ? sArAMza ke pratyabhijJAnanI pramANitAne sahana na karatA zAkayo (bauddho)ne zAnta karavA mATe kevI rIte zakaya thavAze ? kAraNa ke teo (bauddho) jainonA khaMDana mATe A pramANe kahe che - trita = kApelA nakho, ane tira = kApelA vALa, tirivArivat = kApelI coTalI AdinI jema, A pratyabhijJA sarva ThekANe bhrAnta ja che. kAraNa ke nakha-vALa ane coTalI vigere padArtho kApyA pachI navA navA uge che. je kApelA che te pote pharIthI AvatA nathI chatAM lokomAM AvuM bolAya che ke je nakha kApyA hatA te ja A pharI vadhyA che. evI ja rIte je vALa kApyA hatA te ugyA che. je coTalI kApI hatI te ja pharIthI vadhI che. A sarvavAkayomAM saMkalanAtmaka jJAna che. paraMtu te ja padArtha nathI, bhinna bhinna padArtha che mATe jema A jJAna brAnta che tenI jema savaThakANe thatI pratyabhijJAna paNa bhrAnta ja che. sarvatra bhramamAtra ja che. te ja padArtha pharI Avato nathI. tamAma padArtho kSaNamAtravata ja che kSaNe kSaNe naSTa thayelA padArtho pharI Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA pratyabhijJAnanAM udAharaNo 386 pharI AvatA nathI. bhramamAtrathI ja "te A che." evI pratIti thAya che. mATe sarve pratyabhijJAna bhramamAtra ja che. ema bauddho kahe che. jaina :- aho ! AzcaryanI vAta che ke A bauddhonI ta = padArthonI, taLa = vicAraNAnI, m = karkazatA kevI che ? eTale ke kevI murkha vicAraNA teo kare che. eka jagyAe pratyabhijJA brAnta hoya eTale sarva ThekANe pratyabhijJAne teo bhrAnta mAnI le che A teonI murkhatA che. kAraNa ke jo ema ja hoya eTale ke eka jagyAe eka vastu brAnta hoya tethI jo savaThakANe te vastu brAnDa banatI hoya to AkAzatalamAM rahelA be caMdramaMDalanuM avalokana karanArA (timirAdinA rogavALA)nuM pratyakSajJAna bhrAnta che. kAraNa ke AkAzamAM hakIkatathI eka ja caMdramaMDala che roganA kAraNe tene be caMdramaMDala dekhAya che. tethI te pratyakSajJAna ahIM eka jagyAe bhrAnta bane che. tenI jema savaThekANe thatuM pratyakSajJAna paNa bhrAntivALuM kema banI jatuM nathI ? jhAMjhavAnA jaLamAM thatuM jalajJAna brAnta che tethI taLAva-samudrAdimAM thatuM jalajJAna paNa brAntivALuM kema banatuM nathI ? mATe "eka jagyAe bhrAnta hoya te sarvatra brAnta hoya" AvI bauddhanI vAta yuktisaMgata na hovAthI mukhetAbharelI che. ___ atha lakSaNayukte bAdhAsambhave tallakSaNameva dupitaM bhavati / saMkalanaM hi pratyabhijJAnacihnam / tadyuktamapi ca kararuhAdau pratyabhijJAnamabAdhyateti tallakSaNameva bAdhitam / pratyakSe tu yatra bAdhA, na tatra tallakSaNamaSaNam kSaNadApriyadvayAvalokanAyAmabhrAntatvAbhAvAt / yatra tu tadarNaM na tatra bAdhA, stambhAdipratyakSavaditi cet ? naivam / na khalu saGkalanamAtrameva pratyabhijJApramANalakSaNamAcakSmahe, kintu svaparavyavasAyijJAnatvarUpapramANasAmAnyalakSaNasadbhAve sati yat saGkalanam / na ca kararuhAdivedane tadasti, viziSTasya viparyayazUnyasyAvasAyasyAbhAvAditi kathaM lakSaNayukte'sminnapi bAdharodhaH syAt ? // baudhdha :- lakSaNathI yukta evA padArthamAM jo bAdhA (vyabhicAra) saMbhavatI hoya to te lakSaNa ja duSita che ema nakakI thAya che. ahIM "pUrvAparanI saMkalanA" e tamAruM pratyabhijJAnanuM lakSaNa che. nakha, vALa ane coTalI ItyAdi padAthoM tamArA te lakSaNathI yukata ja che. eTale "A te ja nakha pharIthI vadhyA" ItyAdimAM saMkalanAtmaka lakSaNa ghaTe che. chatAM "mavAdhyati'' = bAdhA Ave che. vyabhicAra dekhAya ja che. kAraNa ke je nakho kApyA te pharIthI nathI vadhyA, kApelA to kacarAnI DabImAM haju paDyA paNa hoya, eTale te ja vadhyA nathI bIjA ja AvyA che. mATe vyabhicAra che chatAM "saMkalanA" rUpa lakSaNa tyAM che. tethI vyabhicAravALuM lakSaNa hovAthI tamAruM pratyabhijJAnuM te lakSaNa ja duSita che. tathA pratyakSa pramANamAM tame (jainoe) amane je doSa Apyo te tamAro Apelo doSa barAbara nathI. kAraNa ke pratyakSanI bAbatamAM ame (baudhdho) ema mAnIe chIe ke "jyAM jyAM bAdhA (vyabhicAra) Ave che tyAM tyAM te pratyakSa pramANanuM lakSaNa alUNa (nirdoSa) nathI ja, arthAt doSita ja che. kSaNadApriyana (caMdranA) yugalane jovAmAM abrAnapaNuM (nirdoSapaNuM) dekhAtuM nathI. kAraNa Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 387 tRtIyapariccheda sUtra-6 ratnAkarAvatArikA ke dekhAya che be caMdra ane che eka caMdra, tethI tyAM bAdhA hovAthI tyAM pratyakSanuM lakSANa avazya doSita thAya ja che. paraMtu jyAM jyAM te pratyakSanuM lakSaNa alUNa (nirdoSa) ja che tyAM tyAM kadApi bAdhA AvatI ja nathI. jema ke khaMbhAdine cakSuthI pratyakSa karavAmAM eka che ane eka ja dekhAya che. mATe pratyakSamAM to jyAM bAdhA tyAM doSita, ane jyAM nirdoSa tyAM bAdhAno abhAva che ema ame mAnIzuM. pratyabhijJAnamAM to saMkalanA mAtra ja lakSaNa che ane te bAdhitamAM jAya che. mATe lakSANa doSita che. jaina :- A pramANe jo tame kahetA ho to te tamArI vAta barAbara nathI. kAraNa ke kevaLa ekalI "saMkalana" mAtra ja pratyabhijJAna nAmanA pramANanuM lakSaNa ame(jaino) karatA nathI paraMtu sva ane parano vyavasAya karAvanArUM je jJAna te pramANa" AvA prakAranuM pramANanuM sAmAnya lakSaNa jemAM vidyamAna (saMbhava) hote chate je saMkalanA te pratyabhijJAna kahevAya che ema ame (jeno) mAnIe chIe. koI paNa jagyAe sAmAnya lakSANa hote chate vizeSalakSaNa saMbhavatuM hoya to ja te lakSaNa nirdoSa kahevAya che. jema ke - "sAranA " e gAyanuM vizeSa lakSaNa che. paraMtu "cetanA " e sAmAnya lakSaNa jIvanuM jemAM hote chate "nIvendra" hoya to ja gAya prANI kahevAya che paraMtu "cetanavatta' e sAmAnyalakSaNa na hoya ane mATInA ramakaDA mAtramAM "sAnAvatta" kadAca hoya to tene "gAyaprANI" kahevAtuM nathI. tema ahIM paNa sAmAnya lakSaNa hote chate vizeSalakSaNa saMbhavatuM hoya to ja te lakSaNa lakSaNa kahevAya che. kararUhAdinA jJAnamAM" (nakha-vALa ane coTalI vigerenA jJAnamAM) tat = sAmAnya lakSaNa yukta evuM te vizeSalakSaNa nathI. kevala vizeSalakSANa (saMkalanAmAtra) che. paraMtu sAmAnyalakSANa je svaparavyavasAyijJAna" tenAthI yukata evuM vizeSalakSaNa (saMkalana) tyAM ghaTatu nathI. kAraNa ke "svapara-vyavasAyi" A jJAnanuM sAmAnya lakSAga che temAM vyavasAyika zabda che. vyavasAyi mAM vi upasargano artha viziSTa arthAtu aviparIta eTale ke yathArtha evo je avasAya eTale nirNaya, aviparIta nirNaya, yathArtha nirNaya, jevuM ya hoya tevo ja bodha ane jevo bodha thAya tevA prakAranA ja zeyanuM hovuM AvA jJAnane ja pramANa jJAna kahevAya che. karaNahAdimAM AvA prakArano viziSTa arthAt viparItatA vinAno je vasIya nirNaya, teno abhAva che, viparItatA vinAnA nirNayano abhAva hovAthI eTale ke viparItatAvALo ja nirNaya hovAthI tyAM sAmAnyathI pramANanuM lakSaNa ja nathI. mATe te jJAna pratyabhijJAnapramAANa kahevAtuM nathI. paraMtu ATalA mAtrathI je je pratyabhijJAna pramANo lakSANathI yukata che. te ja A gAya che.' ItyAdimAM bAdhAno doSa kema Avaze ? ayathArtha pratyabhijJAnamAM sAmAnya lakSaNa na ghaTatuM hovAthI tyAM bAdhAdoSa bhale Ave paraMtu yathArthapratyabhijJAna sAmAnya ane vizeSa ema banne lakSaNayukata che mATe temAM bAdhAdoSa lAgato nathI. tethI pratyabhijJAna paNa avazya pramANa ja che. kSaNabhaGguratvAd bhAvAnAmaikyagRhItirdhAntireveti cet ? atra tAvat kSaNabhaGgabhaGga evAbhaGguramuttaram / astu vA kSaNabhaGgastathApi neyataiva niHzeSapratyabhijJAprAmANyamutpuMsayituM zakyam / tathAhi * padArtheSu kimaikya Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA pratyabhijJAnanAM udAharaNo 388 gRhItibhrAntinimittamiSyate ? aparAparotpAdukakSaNAnAM sAdRzyamiti cet ? tat kiM sAdRzyamasti kizcit? tathA cet ? kvacit "tena sadRzo'yam" iti pratyabhijJA bhagavatI bhajatAmabhIlukA tarhi prAmANyam / nAstyeva sAdRzyam, vilakSaNatvAt svalakSaNAnAmiti cet ? idAnImapi kva palAyase ? evaM tarhi "tasmAd vilakSaNo'yam" iti pratyabhijJA prAmANyamAstipnuvIta / baudhdha = mAvAnAm = jagatanA sarve padArtho kSaNabhaMgura hovAthI "ekatAnuM je grahaNa" te bhrAnti ja che. pratyeka padArtho pratyeka kSaNe vinAzI ja hovAthI, koIpaNa padArtha be kSaNa paNa sthAyI na hovAthI A te ja jinadatta che" ItyAdi udAharaNamAM pUrvAparanI saMkalanA karavArUpa pratyabhijJAtmaka ekatA mAnavI te bhrama che. jaina = satra tAvat ahIM pahelAM to kSaNabhaMgavAdano bhaMga eTale ke pratyeka padArtho kSaNabhaMgura che evA kSaNikapakSano bhaMga arthAt kSaNabhaMga nathI ja. paraMtu nityAnitya ubhayarUpa che e ja amAro abhaMga uttara che. pratyeka padArtho kSaNabhaMgura nathI paraMtu dravyathI nitya ane paryAyathI anitya che ItyAdi rUpe baudhdhadarzananuM khaMDana ane anyazAstromAM tathA A zAstramAM paNa sthAnAntare kareluM ja che. mATe kSaNabhaMgatAno bhaMga arthAt kSaNabhaMgatA nathI e ja amArA taraphathI abhaMga (sAco) uttara che. chatAM mAnI lo ke kSaNabhaMgavAda bhale ho, pratyeka padArtho kSaNika bhale ho, to paNa taiva = na-yatA va - ATalA mAtra vaDe ja sarvapratyabhijJAnonI pramANatAno jyusavituM = ucchedakaravo zakya nathI. kAraNa ke sarve padArtho dhAro ke kSaNika che. to paNa te sarve padArthomAM je ekatAnuM jJAna thAya che tene brAnti rUpa che ema kahevAnuM kAraNa tamArA vaDe zuM IcchAya che ? - bhrAntirUpa kahevAnuM kAraNa zuM ? baudhdha = 356-32- 33-kSAnAm = pratyeka samaye padAtha navA navA ja utpanna thAya che. gAya-gavaya ke mahiSAdi koI paNa padArtho be kSaNasthAyI paNa nathI. to "A te ja gAya che." ema dhruvatAnuM jJAna satya kema hoya ? mATe navA-navA-utpanna thavAnA svabhAvavALA padArthomAM je sAdazyajJAna thAya che te ekatArUpa brAntajJAnanuM kAraNa che. sadazyatA e ja bhrAntinuM kAraNa che. jena :- to ame (jaino) tamane (baudhdhone) puchIe chIe ke pUrvekSaNa ane uttarakSaNa kSaNika hovAthI taddana bhinna-bhinna che te bannenI vacce ekatAnuM jJAna karAvavAmAM kAraNabhUta evo "sAdazya" nAmano zuM koI padArtha che ? (ke nathI) ? tathA vet = jo temaja che eTale ke sAdazya nAmano padArtha che ema jo tame (baudhdho) kaho to "bhayam tene sadgATa" A uttarakSaNa te pUrvekSaNanI sAthe sadaza che. ema pUrvAparakSaNonI vacce sadazatA jaNAvanArI bhagavatI (bhAgyazALI) evI pratyabhijJA (teno viSaya sadazya padArtha hovAthI) nirbhayapaNe pramANatAne bhajo. arthAt jhAMjhavAnuM jalajJAna apramANa che kAraNa ke viSayarUpa jaLa tyAM nathI. paraMtu taLAva-nadI ane samudrAdimAM thatuM jalajJAna pramANa che kAraNa ke tyAM viSayarUpa jala che. tevI ja rIte pUrvAparakSaNo kSaNika Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 389 - tRtIyapariccheda sUtra-6 ratnAkarAvatArikA hovA chatAM te bannemAM sAdazya" nAmano padArtha tame mAno che mATe tene viSaya karIne utpanna thatuM sAdazyajJAna svaviSayanA vyavasAyavALuM hovAthI tene jaNAvanArI bhAgyazALI evI pratyabhijJA paNa have nirbhayapaNe pramANitAne pAmaze ja. baudhdha :- pUrvApara kSaNomAM "sadazya" nAmano padArtha nathI ja, kAraNa ke pUrvekSaNathI uttarakSaNa, ane uttarakSANathI tenI uttarano kSaNa, ema sarve padArtho vilakSaNa ja che. ema ame mAnIzuM. eTale ke "sAdazya" ja nathI to sadazatAne jaNAvanArI pratyabhijJA kayAMthI pramANa banaze ? jena :- dvAnamAra = ema mAnazo to paNa haju tame kayAM palAyana thaI zakazo. arthAt bhAgIne kyAM jazo ? amArI tarkajAlamAMthI tame kayAMthI chaTakI zakazo ? kAraNa ke juThuM bolanAro aMte phasAya ja che. jo tame sAdazya na mAnyuM to sadazatAne jaNAvanArI pratyabhijJA bhale pramANabhUta na hoya. to paNa pUrvApara kSaNo sadazatA vinAnI che. arthAt vilakSaNa che. ema tame mAnyuM. to vilakSaNatAne jaNAvanArI pratyabhijJA "A uttarakSaNa te pUrvekSaNathI vilakSaNarUpa che" ItyAdi svarUpa pratyabhijJA to pramANatAne pAmaze ja. sArAMza ke pUrvApara kSaNo (padAtho) bhale kSaNika mAno to paNa jo te banne vacce sadazatA mAnazo to sadazatAne jaNAvanArI pratyabhijJA pramANabhUta thaze ane jo pUrvAparakSaNone vilakSaNa mAnazo to "A mahiSa gAyathI vilakSaNa che" ItyAdinI jema vilakSaNatAne jaNAvanArI pratyabhijJA pramANabhUta banaze. mATe tame chaTakIne kayAM bhAgI jazo ? sadazatAne ke visadazatAne jaNAvanArI eka pratyabhijJAne to tamAre chevaTe pramANa mAnavI ja paDaze. ___vailakSaNyamapi nAsti, paramANupracayamAtratvAt samastavastUnAmiti cet ? nanvemapi "tasmAdayaM mahAn, alpo vA pracayaH" ityAdipratyabhijJA bhavatu prAmANyazobhAbhArabhAginI / pracayo'pi na kazcit, nIlapItAdiparamANUnAmeva tAttvikatvAditi cet / aho uttamarNA''kIrNadurgatAdhamarNa ivAyaM svayaM tattaduktatalapyAmalapya ninajhurbhikSuH / baudhdha = pUrvApara kSaNomAM (samaya-samayavartI navA navA utpanna thatA padArthomAM) ame (baudhdho) jema sAdazya nathI mAnatA, tema vilakSaNatA paNa nathI ema ja mAnIzuM. arthAt pUrvApara kSaNomAM sAdazya ke vaisAda kaMI ja nathI ke jethI tamArI mAnelI pratyabhijJA sidhdha thAya, paraMtu ame ema mAnIzuM ke samasta vastuo paramANuono pracayamAtra ja che. paramANuone puMja ja mAtra che. ATaluM ja mAnIzuM. A rIte ame sAdazya ke vaisAdazyane mAnIzuM ja nahIM to pachI pratyabhijJA kayAM sidhdha thavAnI ? uttara :- jo ema mAnazo to paNa nAnA ghaDA ane moTA ghaDAne viSe "te nAnA ghaTathI A moTA ghaTa rUpa paramANu pracaya moTo che" ane "te moTA ghaTathI A nAnAghaTa rUpa paramANupracaya alpa che' ItyAdi rUpa pratyabhijJA to (pUrvAparanI saMkalanA rUpa ane yathArtha hovAthI) pramANatAnI zobhAnA bhArane vahana karanArI banaze ja. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA pratyabhijJAnanAM udAharaNo 390 baudhdha :- have ame ema mAnIzuM ke "paramANuono pracaya vizeSa paNa nathI ja "arthAt jema sAdaza nathI, jema vaisAdazya nathI tema pracayavizeSa = puMjavizeSa paNa nathI ja. paraMtu nIlavarNavALA, pItavarNavALA ema bhinna bhinna paramANuo mAtra ja che. jo paramANuono pracaya vizeSa (puMjavizeSa) kahIe to A AnAthI nAno ane A AnAthI moTo ItyAdi kalpanA karavI paDe ane tyAM pratyabhijJA siddha thAya. paraMtu tema nathI. mAtra nIla-pIta Adi varNavALA ekeka chuTAchuTA paramANuo ja tAtvika padArtha che. te badhA paramANuo kadamAM sarakhA hovAthI ane puMja na hovAthI nAnA-moTAnI kalpanA karAtI ja nathI. ane tethI pratyabhijJA pramANarUpa sidhdha thatI nathI. jaina :- ahoAzcaryanI vAta che ke A baudhdhabhikSuka logadAravaDe pakaDAyelA nidhana devAdAranI jema svayaM pote ja te te kahelA pakSano apalApa karI karIne bhAgavA Icche che. jema koI devAdAra nidhana hoya tethI jyAre jyAre leNadAra vaDe dekhAya tyAre tyAre pAMca-paccIsa divase tenuM leNuM ApavAnA vAyadA karI karIne bhAgavA ja Icche che. hakIkatathI eka paNa vAyado sAco hoto nathI. tevI ja rIte A baudhdhabhikSuka paNa pote ja ghaDIka sadazatAne, ghaDIka visadazatAne ane ghaDIka pracaya vizeSane, ema pote ja judA judA pakSonI sthApanA karIne (amArA vaDe doSa dekhADAya eTale) te te pakSano a5lApa karI karIne (te te pakSa choDI choDIne) bhAgavA Icche che teno eka paNa pakSa sAco nathI. (ahIM uttama = logadAra, mA = pakaDAyelA. ta = daridra, 3thama = devAdAra, nina kSu = bhAgavAnI IcchAvALo. evo zabdArtha jANavo.) yadi hi sAdRzyAdikaM na kiJcidasti / kathaM tarhi tvayaiva uttarIcakre ? vikalpotprekSAlakSyamasti, na tu bAhyaM grAhyamiti cet ? nIlapItavizeSo'pi tathaivAstu / bahistadabhAve kathaM naiyatyena vikalpollekha iti cet ? sAdRzyAdau katham ? vAsanAtazcet, anyatrApi tata evAstu, vAsanAyA api naiyatyena udbodhakaM kiJcit bahireSTavyamiti cet ? ko nAmAtra paripanthI ?kintu sAdRzyAdikamapi svIkuru / tato nIlapItAdivizeSo vA bahistyajyatAm sAdRzyAdikamapi vA manyatAm / nAnyathA pramANamudrA mRSyate / / jaina :- je sAdaDyAdi eTale sadazya - vaisAdazya ane pracaya vizeSa ItyAdi kaMI che ja nahIM ane mAtra nIla-pItAdi paramANu-paramANu-svataMtra ja che. to pachI upara karelI carcAmAM pahelAM ame (bauddho) sAdagdha mAnIzuM, emAM ame (jainoe) doSa Apyo eTale ame visadazatA mAnIzuM, ane emAM paNa ame doSa Apyo eTale ame paramANuono prayavizeSa mAnIzuM. ItyAdi javAbomAM tArA vaDe te te pakSo uttararUpe raju kema karAyA ? jo sadazatA-visadazatA ke pracayavizeSa padArtha ja nathI ane nIla-pItAdi paramANu mAtra ja retInA kANanI jema svataMtra ja che to te te pakSonI sthApanA karI karIne uttaro kema ApyA ? baudhdha :- te sAdazya-vaizAdazya ane pracaya vizeSa ItyAdi mAtra pakSo tamone samajAvavA puratA ja mananA vikalponI kalpanA rUpe amArA (bauddho) vaDe lakSya karAyA che paraMtu ghaTa-paTanI Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 391 tRtIyapariccheda sUtra-6 ratnAkarAvatArikA jema tAttvikazAna vaDe grAhya evA bAhyapadArtho nathI ja. sArAMza ke tamArA vaDe (jaino vaDe) amArA pakSamAM jyAre jyAre doSa batAvAya che tyAre tyAre te te doSanA nivAraNa mATe ja mananA vikalpanI kalpanA vaDe ame navA navA pakSo kalpIe chIe. jema ke tame amane sAdazya mAnavAmAM doSa Apyo eTale ame manathI ema kalpanA karI ke to sAdazya na mAnIe ane vaisAdazya mAnIe to cAlazene ? pachI tame (jainoe) temAM paNa doSa Apyo eTale ame manathI ema kalpanA karI ke to paisAdazya paNa na mAnIe paraMtu paramANuono pracayavizeSa mAnIzuM to to cAlaze ne ? A pramANe ame to phakata doSathI bacavA mATe mananA vikalponI utprekSA karI che. paraMtu tethI ghaTapaTanI jema sAdazya-vaisAdazya ke pracayavizeSa e kaMI jJAnathI grAhya evo bAhya padArtha ame mAnI lIdho che evuM mAnavAnI kaMI jarUra nathI. ame jJAnathI grAhya evA sadazatAdi bAhya padArtha che ema mAnatA nathI. jaina :- jo amArA ApelA doSanA bacAva mATe ja manathI uttara rUpe kalpanA ja karatA ho to sAdazya-vaisAdazya ane paramANunA pracaya vizeSanI jema 'nIla ane pItAdi varNavALA paramANuo mAtra ja A jagatamAM tathya rUpa che ema je chellu mAnyuM te nIla-pItAdi varNAdi viziSTha paramANuvizeSo paNa temaja mAno ne ? tene paNa mananI kalpanA rUpa ja mAno ne ? te paramANuone tathyarUpe mAnavAnI zuM jarUra che ? paramANuone paNa kAlpanika ja mAtra mAno ne ? = baudhdha hastadabhAve jo bAhyatathyarUpe mAnelA te paramANuono abhAva ja hoya to, eTale bAhyaparamANuone jo sAcA padArtha rUpe na mAnIe to niyatapaNe eTale ke A paramANu pIta ja che ane A paramANu nIla ja che. evo bhedapaNe je ullekha thAya che te kema thAya? jema jhAMjhavAnuM jala kAlpanika che to A jala madhura che ane A jala lavaNa che ema bhedollekha thato nathI kAraNa ke pANI ja nathI to madhura-lavaNanI vAta kevI ? tema jo paramANuo ja mithyA hoya to nIla-pItAdinA bhedanA ullekhanI vAta kevI ? = jaina :- jo ema che to sAdRzyatAno tham = sAdazya-vaisAdazyAdimAM paNa bhedano ullekha kaI rIte thaze ? arthAt gavayamAM gAyanI sadazatA e paNa mithyA-kAlpanika ja jo hoya. to tyAM sadazatAno ja vikalpa kema thAya ? tevI ja rIte mahiSamAM gAyanuM vaisAdazya e paNa mithyAkAlpanika ja jo hoya to tyAM paNa vaisAdazyano ja vikalpa kema thAya ? gavayamAM gAyanI vaisadazyatA ane mahiSamAM gAyanI sadazatAno paNa ullekha thavo joIe. - baudha :- vAsanAtakSet sAdazya ane vaisAdazyAdi kAlpanika hovA chatAM paNa tenI vacce vikalpanI (bhedanI) vAsanA hovAthI te vAsanAnA (saMskAranA) jore tevo ullekha thaI zake che. jaina :- anyatrApi tata va sastu nIla-pIta paramANu Adi (anya)mAM paNa tenAthI ja (vAsanAthI ) vikalpano ullekha ho. arthAt jema sAdazyAdi kAlpanika hovA chatAM vAsanAnA baLe A sAdazya ane A paisAdazya evo bheda(vikalpa)no ullekha tame mAno cho tenI jema ja = Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA pratyabhijJAnanAM udAharaNo 392 nIla-pItaparamANuo paNa tathya mAnyA vinA kAlpanika mAtra ja mAnIne vAsanAnA baLathI ja "A nIla ane A pIta'' ema bhedavikalpano ullekha mAno ne ? baudhdha :- nIlaparamANumAM pItanI, ane pItaparamANumAM nIlanI vAsanA kadApi thatI nathI. paraMtu nIlamAM nIlanI ja ane pItamAM pItanI ja vAsanA thAya che. mATe niyatapaNe thatI vAsanAnA udbodhaka (jJApaka) koIne koI bAhyapadArtha(tathya) mAnavo ja joIe ne ? bAhyapadArthane tathyarUpa mAnyA vinA niyatapaNe vAsanA kevI rIte janme ? jaina :- jo nAmAtra ripanthI ? tamArI mAnelI A mAnyatAmAM koNa virodha kare che ? arthAt "bAhyapadArtha jo tathyarUpa na hoya to niyatapaNe vAsanA na thAya'' A bAbatamAM ame jaino kaMI tamAro virodha karatA nathI. paraMtu paramANuonI jema sAdazyAdine paNa tame svIkAro, kAraNa ke tyAM paNa jo tame sAdazyAdine bAhya tathya padArtha rUpe nahIM mAno to niyatapaNe je vAsanA thAya che te ghaTaze nahIM. tato = tethI nIla-pItAdiparamANuvizeSa e bAhyapadArtharUpa che. arthAt tathyarUpa che. e vAta kAM to tamArA vaDe tyajAo athavA sAdazyAdi paNa bAhyapadArtha rUpa che ema tamArA vaDe svIkArAo anyathA tamArI vAtamAM (pakSapAta mAtra hovAthI) pramANamudrA (pramANikatA) dekhAtI nathI. tame pramANika kahevAzo nahIM. siddhe caivaM sAdRzyAdau yatra pUrvAkAreNa saMkalanam, tatra pratyabhijJA pramANam / anyatra tu pratyakSameva / mA bhUt vA bahiH sAdRzyAdi, tathApyanumAnavat pramANameveyam / na hyanumAnaparicchedyamapi agnitvAdisAmAnyaM bahirasti, tathApi yathA praNAlikayA tadvikalpasyAgnyAdisvalakSaNe pratibandhAt tat pramANam, evaM sAdRzyAderasattve'pi sadRzAdisvalakSaNe tadvikalpasya pratibandhAt kiM neyamapi tapasvinI tathA syAt ? A pramANe sAdazya ane vaisadazya vigere siddha thaye chate jyAre gavaya ke mahiSa dekhAya tyAre jo pUrve joyelA gAyanA AkAranI sAthe saMkalanA thatI hoya ke A gavaya pUrve joyelI gAya jevuM che ane A mahiSa pUrve joyelI gAyathI vijAtIya che to tyAM pUrvApara saMkalanA hovAthI pratyabhijJA pramANa lAge che. (kahevAya che) ane jyAM gavaya ke mahiSa joye chate ''A gavaya che" ane "A 'mahiSa che'' ATaluM ja mAtra, padArthanuM jJAna ja kevaLa thatuM hoya paraMtu pUrve joyelI gAyanI sAthe saMkalanA na hoya to te cAkSuSa pratyakSa pramANa ja kahevAya che. pratyabhijJA kahevAtI nathI. athavA mAnI lo ke tamArA kahevA mujaba "sAdazya-vaisadazya Adi bAhyapadArtha rUpa nathI. kalpanAmAtra che. to paNa anumAnanI jema Dvam = A pratyabhijJA paNa pramANa ja banaze. kAraNa ke anumAna dhArA jANavA lAyaka 'agnitvAdi sAmAnya'' paNa kaMI ghaTa-paTanI jema dRzyamAna bAhyapadArtha nathI. athavA bhUmi upara jema ghaTa-paTa padArtho bAhyarUpe dRSTigocara thAya che tema ''agnitva'" Adi sAmAnya bAhyapadArtha rUpe kayAMya dekhAtuM nathI. kAraNa ke yaMtra yaMtra dhumastatra taMtra vRtti: ahI sarvadhUma ane sarvavahni (e rUpa sAmAnya) vyAptikAle nathI. chatAM jJAna thAya che ane Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 393 tRtIyapariccheda sUtra-6 ratnAkarAvatArikA tene tame pramANa mAno che. kAraNa ke baudhdhono Azaya evo che ke "padArtha vinA tenI sAthe tAdAtmya ane tadutpatti rUpa saMbaMdhathI baMdhAyela liMga hotuM nathI, atra vahristi vAhAt ahIM vahninI sAthe tAdAtmyasaMbaMdhathI dAha che. ane atra risti dhUmAt ahIM vahninI sAthe tadutpatti saMbaMdhathI dhUma che. te be prakAranA saMbaMdhathI baMdhAyeluM liMga artha vinA saMbhavatuM nathI, liMga vinA liMganA viSayanuM jJAna thatuM nathI, liMganA jJAna vinA pUrve dhAraNa karela (pUrve jANelA) sAdhya-sAdhananA saMbaMdhanuM smaraNa thatuM nathI ane pUrvasaMbaMdhanA smaraNa vinA anumAna thatuM nathI.' eTale (1) artha vaDe liMgano saMbhava, (2) liMga dvArA liMganuM jJAna, (3) liMgajJAna dvArA pUrvanuM smaraNa, ane (4) pUrvasmaraNa dvArA anumAna. A pramANenA ''prAjmiA ='' pravAha vaDe aMte thanArUM anumAna ''artha''nI sAthe avyabhicArI hovAthI tatttitvastha = sArvatrika ane sArvadika vahni-dhUmamAM rahenArA vahnitva ane dhUmatvAdi rUpa sAmAnyano vikalpa, ganyAvisvakSane agni Adi rUpa (agni ane dhUmarUpa) svalakSaNamAM (agni ane dhUmarUpa pota potAnA jJeyapadArthamAM), prativandhAt saMbaMdhavALo hovAthI jema te anumAna pramANa che. e ja pramANe sAdazyAdi viSaya na mAno to paNa tadvilpastha - = = te sAdazyAdino vikalpa, sadazAdi jJeya rUpa svalakSaNamAM pratibaMdha (saMbaMdha) vALo hovAthI vapa = A bicArI pratyabhijJA paNa pramANa kema na bane ? sArAMza ke sArvatrika ane sArvadika vahni-dhUma rUpa viSaya tyAM (vivakSita kSetra kALamAM na hovA chatAM tene ja viSayarUpe karato agni-dhUma saMbaMdhI manano vikalpa agni-dhUmAtmaka svalakSaNamAM (svaviSayamAM) saMbaMdhavALo che mATe pramANa mAno cho tevI ja rIte sAdazyAdine asat mAno to paNa te sAdazyAdine ja viSaya karato manano te vikalpa, sAdazyAdi svalakSaNanI sAthe pratibaMdhavALo hovAthI tene jaNAvatI A pratyabhijJA paNa pramANa banaze ja. atha "ayamanena sadRza : " iti pratyabhijJA pratyakSaM vA ? kvacit kiJciditi bUmaH / anubhUtatayA parokSamapyekaM sAkSAdivAdhyavasyataH pazyatazcAparaM pratyabhijJaiveyam / bhavati ca parokSasyApi sAkSAdivAdhyavasAye pratyakSasarvanAmnA parAmarzaH "eSo'gniranumIyate" "ayamasya vAkyasyArthaH " iti / ubhayaM tu pratyakSeNa lakSayataH pratyakSamevaitaditi / / 3-6 // baudhdha :- A AnI sAthe samAna che" AvA prakAranuM utpanna thatuM jJAna zuM pratyabhijJA kahevAya ? ke pratyakSapramANa kahevAya ? jaina :- kAMka kayAMka kaMIka kaMIka kahevAya che. arthAt kayAMka pratyabhijJA paNa kahevAya ane kayAMka pratyakSa paNa kahevAya che. evo amAro uttara che, ema ame jaino kahIe chIe. baudhdha :- te judI judI rIte banne kahevAya che te kevI rIte samajavuM ? jaina :- avamU = A sAme dekhAto gavayAdi padArtha, anena pUrve anubhavelA ane hAla ahIM hAjara nathI evA parokSa gavAdipadArthanI sAthe manathI sarakhApaNAno vikalpa karatAM A pratyabhijJA ja kahevAya che gAya anubhavelI hovAnA kAraNe parokSa hovA chatAM paNa te gAya Adi = Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA tarka pramANanuM nirUpaNa eka padArthane sAkSAt manathI vicAratAM, ane pazyatathApAM sAme nihALatAM A pratyabhijJA ja thaI. baudhdha :- je gAya Adi padArtha pUrve anubhavyA che. te hAla ahIM vidyamAna nathI. mAtra manathI ja tenI vikalpanA karAya che. tevA padArthane jaNAvavA '"nena'' zabdano prayoga kema thAya? tad ane Dvam A banne sarvanAmo 'A ane pelu'' ema najIka ane dUra paNa pratyakSa vastune ja jaNAvanArA che. A ghaTa che. pelo ghaTa che. paraMtu banne vAkayomAM vaparAtAM A sarvanAmo hAjaravidyamAna vastunAM ja bodhaka che. parokSavastunAM bodhaka nathI. ane ahIM ''anena' zabdamAM vaparAyeluM m sarvanAma parokSa evA gavAdinuM bodhaka kema thayuM? = jaina :- jo ke patar ane m sarvanAmo pratyakSapadArthanAM ja bodhaka che. to paNa parokSavastune paNa jANe ApaNI sAme sAkSAt ja hoya nahIM zuM ? ema adhyavasAya karatA hoIe tyAre parokSapadArthamAM paNa pratyakSavAcI sarvanAmano parAmarza thAya che. jema ke "A agni ahIM anumAna karAya che" A vAkayano bhAvArtha e che ke mahAnasAdimAM je agni ApaNe pahelAM joyelo te ja A agni parvatAdimAM anumAna karAya che. ahIM vAkayamAM vaparAyelo cho zabda pratyakSavAcI hovA chatAM parokSa vahnine pratyakSanI jema jaNAve che. tathA 'A vAkayano A artha che" A udAharaNamAM koIpaNa eka vAkaya bolAyA pachI jyAre teno artha samajAvAya che. tyAre te uccarita vAkaya naSTa thayeluM hovAthI parokSa che chatAM nikaTakAlavartI hovAthI jANe pratyakSa ja hoya tema asva mAM vaparAyelA m zabdano artha che. mATe pratyakSa artha sUcaka paNa tavuM ane m sarvanAmo parokSa padArthanA paNa sUcaka banI zake che tema ''A gavaya pUrve joyelI anena= A gAyanI sAthe sadaza che emAM m zabdano prayoga yathArtha ja che. A pramANe jyAM pUrvAnubhUtanuM smaraNa hoya tyAM te vAkaya pratyabhijJAnuM ja che ema jANavuM. 394 bIjA gavaya Adi padArthane najara ane jyAre gAya paNa sAme hAjara hoya ane gavaya paNa sAme hAjara hoya, mayaM tu ema banne najara sAme vidyamAna hoya ane bannene pratyakSapramANa vaDe dekhatA hoIe ane te ja vakhate te bannenI vacce sAdazyanI kalpanA karatA hoIe to A vAkya pratyakSapramANa ja che. pratyabhijJA nathI. kAraNa ke pratyabhijJAmAM to ''anumavasmRtidetu'' anubhava ane smRti ema be hetu che jyAre A jJAnamAM to phakta anubhava ja hetu che. dA tarkamapi kAraNagocarasvarUpaiH prarUpayanti upalambhAnupalambhasambhavaM, trikAlIkalitasAdhyasAdhanasambandhAlambanaM, " idamasmin satyeva bhavati" ityAdyAkAraM saMvedanamUhAparanAmA tarkaH // 3-7 // smRti ane pratyabhijJA ema be parokSapramANa kahIne have trIjuM tarka nAmanuM je parokSapramANa che tene (1) kAraNa, (2) viSaya ane (3) svarUpa vaDe samajAve che. upalabdhi ane anupalabdhithI utpanna thanArUM, traNe kALathI kalita (yukta) evA sAdhya Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 395 tRtIya pariccheda sUtra-7 ratnAkarAvatArikA ane sAdhananA saMbaMdhanA AlaMbanavALuM, "A hoya to ja A hoya" evA AkAravALuM je saMvedana (jJAna) te tarka kahevAya che tenu Uha evuM bIjuM nAma che 3-chA TIkA - 354mAnupamamyiAM pramANamALa prApradAmyAM sanma utpattiryati IRMIrtanam | trikAlIkalitayo: kAlatrayavartino: sAdhyasAdhanayorgamyagamakayoH sambandho'vinAbhAvo vyAptirityarthaH / sa AdiryasyAzeSadezakAlavartivAcyavAcakasambandhasyAlambanaM gocaraH yasya tat tatheti viSayAviSkaraNam "idamasmin satyeva bhavati" ityAdizabdAd "idamasminnasati na bhavatyeva" ityAkAraM, sAdhyasAdhanasambandhAlambanam, "evaM jAtIyaH zabda evaM jAtIyasyArthasya vAcakaH," "so'pi tathAbhUtastasya vAcyaH" ityAkAraM vAcyavAcakabhAvA''lambanaM ca saMvedanamihopAdIyateti svarUpapratipAdanam / evaM rUpaM yad vedanaM sa tarkaH kIrtyate / Uha iti ca saMjJAntaraM labhate // TIkAnuvAda - upalaMbha eTale pratyakSAdi pramANo vaDe grahaNa ane anupalaMbha eTale pratyakSAdi pramANo vaDe agrahANa, ema grahaNa ane agrahaNa banne vaDe utpatti che jenI te take kahevAya che. A prathamapadathI tarkanA kAraNanuM nirUpaNa karyuM che. mahAnasa AdimAM dhUmanA grahaNathI vahninuM grahaNa ane hradAdimAM vahninA anupalaMbhathI dhUmano anupalaMbha je thayelo che. te upalaMbha ane anupalaMbha rUpa anubhava pahelAM lIdhelo che tenAthI ja kAlAntare parvatAdimAM dhUma dekhavAthI tarkanI utpatti thAya che mATe mahanasAdimAM pUrvaprApta upalaMbha ane hradAdimAM pUrvaprApta anupalaMbhano je anubhava te ja tarkanI utpattinuM kAraNa che. have tarkano viSaya samajAve che - traNe kAlathI kalita evA- eTale ke traNe kALamAM vartanArA evA, sAdhya ane sAdhanano eTale ke gamya ane gamakano je avinAbhAva evo saMbaMdhavizeSa te vyApti kahevAya che. te vyApti che AdimAM jene evA sarvadaza ane sarvakALavartI vAcya ane vAcakanA saMbaMdhanuM AlaMbana e ja che viSaya jeno te tathati = sAdhyasAdhanasaMbaMdhAlaMbana kahevAya che. A viSayanuM nirUpaNa karyuM. ahIM jyAM jyAM dhUma che tyAM tyAM vahni che. ItyAdi vyAptisUcaka vAkyamAM jyAM jyAM ane tyAM tyAMno artha e che ke je je kSetre ane je je kAle dhUma che te te kSetre ane te te kAle vahni che ja. ema azeSa deza ane azeSa kAlamAM sAdhya evA vahnino ane sAdhana evA dhUmano je avinAbhAvasaMbaMdha batAvAya che tene ja tarka kahevAya che. tathA AvA AvA prakAranA zabdo (vAcako) AvA AvA prakAranA arthanA (vAnA) vAcaka che. evo vAca-vAcakabhAvano je saMbaMdha te paNa tarka kahevAya che. saMkSepamAM sAdhya-sAdhanano, vAcya-vAcakano, je avinAbhAva saMbaMdha te tarka, A tarkanA viSayanuM nirUpaNa karyuM. have tarkano AkAra samajAve che - (1) malminuM satveva mavati" A anvayavyAtino AkAra che. ahIM dram = A sAme dekhAto dhUma, maminuM satyeva = aMdara A vahni hoya to ja hoI zake che. AvA prakAranuM je Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA tarka pramANanuM nirUpaNa 396 jJAna te anvayataka kahevAya che. ane ahIM mUlasUtramAM tyAre padamAM je Adizabda kahelo che tenAthI vyatireka tarka paNa A pramANe samajI levo. (2) "mamiti na mavaceva'' A vyatireka vyAptino AkAra che ahIM k = A sAme dekhAto je dhUma che te, sminasati aMdara khINamAM A vahiM jo na hoya to, mavayeva = na ja hoya" jo aMdara vahiM na hoya to A dhUma hota ja nahIM. AvA AvA AkAravALuM sAdhya ane sAdhananA AlaMbanavALuM je jJAna te tarka athavA Uha kahevAya che. tathA AvI jAtano bolAyelo zabda AvA AvA AkAravALA padArthano vAcaka che. eTale ke gha ane Ta nA saMyogavALo banelo vaTa zabda, AvA prakAranA pRthubudanodarAdi AkAravALA padArthano ja vAcaka che paraMtu paTAdino vAcaka nathI. te anvayatarka, tathA sofpa = te pRthubunodarAdi AkAravALo tathAbhUtogapi = tevA prakArano padArtha pAga tasya = te ghaTa evA zabdano ja vInyaH = vAca che. A pramANe vAcano vAcakanI sAthe je saMbaMdhavALo bodha te paNa anvayatarka jANavo. A pramANe sAdhya-sAdhananA saMbaMdhanA AlaMbanavALuM ane vA-vAcakanA saMbaMdhanA AlaMbanavALuM je saMvedana (jJAna) rUTuM = ahIM jaNAya che te tarka athavA UMha kahevAya che A svarUpanivedana che. AvA prakAranuM je vedana arthAt anubhavajJAna te tarka kahevAya che. tenuM ja Uha evuM aparanAma che. ye tu tAthAgatA: prAmANyamUhasya nohAzcakrire, tepAmazepazUnyatvapAtakApattiH / AH / kimidamakANDakUSmANDADambaroDDAmaramabhidhIyate ? kathaM hi tarkaprAmANyAnupagamamAtreNedRzamasamaJjasamApanIpota ? zRNu, zrAvayAmi kila tarkAprAmANye tAvannAnumAnasya prANAH, prtibndhprtipttyupaayaapaayaat| tadabhAve na prtyksssyaapi| je baudhdhadarzanakAro UhanI (tarkanI) pramANatAne vicAratA nathI (svIkAratA nathI) teone sarvapramANonI zUnyatA AvavA rUpa pApanI Apatti Ave che. baudhdha :- mAH are he jenIyo ! Tram = A vuiM = anavasare ja - akALe ja, avasara jANyA vinA ja, khADATenkara = koLA jevuM moTuM abhimAna athavA atizaya ghaNA abhimAnapUrvaka, umaram = avAja-ghoMghATa the madhIyaoN = kema karAya che. amArA pakSane samajyA vinA ja anavasare ja ATalA moTA abhimAnapUrvaka kAdava kema uchALAya che? ghoMghATa kema karAya che? kAraNa ke "taka'nI pramANatA na svIkAravA mAtrathI ja AvA prakAranI "asamaMjatA" = astavyastatA arthAt sarvapramANonI zUnyatA kema AvI paDaze? ame baudhdho eka tarkamAtrane apramANa mAnIe teTalA mAtrathI anumAna-pratyakSa Adi sarva pramANone paNa apramANa mAnavAnI amane Apatti kevI rIte Ave ? tame jaino abhimAnathI game tema astavyasta kema ATalA badhA babaDo cho ? jaina - zray = he baudhdha ! tuM sAMbhaLa, zravayAmi = tarkane pramANa na mAnavAthI sarva pramANonI apramANatA kevI rIte Ave che. A vAta huM tane saMbhaLAvuM chuM. te tuM dhyAnapUrvaka sAMbhaLa (1) tarkane apramANa mAne chate anumAna pramANanA prANI sajIvana raheze nahIM eTale ke anumAnanI pramANatA ja raheze nahIM. kAraNa ke pratibaMdhanI (sAdhyasAdhananA saMbaMdhanI) prAptinA Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 397 tRtIyapariccheda sUtra-7 ratnAkarAvatArikA . upAyano ja abhAva thavAthI anumAnanI pramANatA sidhdha thaze nahIM. anumAnanI siddhi pratibaMdhanI prApti (vyAptijJAnanI prApti) thI thAya che. ane te pratibaMdhanI prAptino upAya (eTale ke vyAtijJAnanI prAptino upAya) tarkajJAna che. te tarkane tame pramANa mAnyuM nathI. tethI upAyabhUta evA tarkajJAnanI apramANatAnA kAraNe pratibaMdha prApti (vyAtijJAnanI prApti) thaze nahIM ane pratibaMdha prAptinA abhAve anumAnanI paNa siddhi thaze nahIM. sArAMza ke tarka vinA vyApti na thAya, ane vyApti vinA anumAna na thAya, A rIte anumAna pramANa raheze nahIM. tamAre va = te anumAna pramANano abhAva thaye chate pratyakSA = pratyakSapramANanA prANo paNa Takaze nahIM. anumAna pramANa vinA pratyakSa pramANa paNa pramANa kahevAze nahIM. te A pramANe - pratyakSeNa hi padArthAn pratipadya pramAtA pravartamAna: kvacana saMvAdAd "idaM pramANam" iti, anyatra tu visaMvAdAd idamapramANam" iti vyavasthAgranthimAbanIyAt / na khalUtpattimAtreNaiva pramANApramANavivekaH kartuM zakyaH / taddazAyAM ubhayoH sausadRzyAt / saMvAdavisaMvAdApekSAyAM ca tannizcaye nizcita evAnumAnopanipAtaH / na cedaM pratibandhapratipattau tarkasvarUpopAyApAye / anumAnAdhyakSapramANAbhAve ca prAmANikamAninaste kautaskutI prameyavyavasthApItyAyAtA tvadIyahRdayasyeva sarvasya shuunytaa| sA'pi vA na prApnoti / pramANamantareNa tasyA api pratipattumazakyatvAditi aho ! mahati prakaTakaSTasaGkaTe praviSTo'yaM tapasvI kiM nAma kuryAt ? - pratyakSa pramANa vaDe padAthone jANIne pravartato evo pramAtA koIka jagyAe saMvAdathI "A jJAna pramANa che" ema mAne che ane vaLI bIjI jagyAe jyAM visaMvAda Ave che tyAM visaMvAdathI "A jJAna apramANa che" evA prakAranI vyavasthAnI rIta anumAnathI ja bAMdhe che. A jJAna pramANa che ke apramANa che evA nirNayano viveka karavo e jJAnanI utpattimAtra vaDe ja zakaya nathI. kAraNa ke jyAre utpattikALa hoya che tyAre pramANabhUta ke apramANabhUta ema banne jJAno samAnabhAva vALAM ja hoya che. saMvAda ane visaMvAdanI apekSAe ja tanizcaye = teno (pramANatA ane apramANitAno) nirNaya thAya che. ane ema thaye chate anumAnanI prApti nizcita ja che. bhAvArtha evo che ke jhAMjhavAnA jaLamAM ke taLAvanA jaLamAM "rUTuM nam' AvA prakAranuM prathama je cakSudrArA jaLajJAna utpanna thayuM. tyAre utpattikAle bannemAM jalajJAna samAna ja che. tyArabAda anubhava karavA jatAM snAna-pAnAdi arthakriyA jhAMjhavAnA jalamAM thatI nathI eTale te jalasaMbaMdhI kiyAno visaMvAda dekhAvAthI anumAna thAya che ke rUTuM jJAnaM 3mAmApa visaMvAtu'' ane taLAvanA jalajJAnamAM snAna-pAnAdi arthakriyA saMbhavatI hovAthI saMvAda thavAthI AvuM anumAna thAya che ke rUTuM najJAna, pramAI saMvAtu'' A pramANe saMvAda ane visaMvAda A banne hetuo vaDe pramANApramANa sAdhyano nirNaya karAya che. mATe jo tarka rUpa upAyane pramANa na mAno to vyAptijJAnanI apratipatti thatAM A anumAna pAga pramANa banaze nahIM ane anumAna vinA saMvAda-visaMvAdathI thatuM pramANApramANanuM pratyakSajJAna paNa apramANa Tharaze. sArAMza ke pratyakSajJAnanI pramANatAmAM anumAnanI jarUra che anumAnamAM Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA tarka pramANanuM nirUpaNa 398 vyAtijJAnanI jarUra che ane vyAtijJAnamAM tarkanI jarUra che. eTale takatmika mUla je upAya che teno jo apalApa karazo eTale ke tene jo dUra karazo to vyAtijJAna-anumAnajJAna ane pratyakSajJAna ema eke paNa pramANa raheze nahIM. sarvazUnyatAnuM pApa Avaze. A pramANe anumAna pramANa ane adhyakSa (pratyakSa) pramANa ema banneno abhAva thaye chate potAne prAmANika mAnatA evA tamane prameyanI vyavasthA paNa kevI rIte thaze ? A kAraNathI jema tamAruM hRdaya sarvathA zUnya che (tamArA hRdayamAM satyAsatyanuM kaMI paNa jJAna ke viveka jema nathI) tema pramANa ane prameya Adi sarvanI zUnyatA tamane AvI paDaze. tarka vinA vyApti nahIM, vyApti vinA anumAna nahIM, anumAna vinA pratyakSa nahIM ane pratyakSAdi pramANo vinA prameya paNa nahIM. ItyAdi sarvazUnyatA to Avaze. paraMtu have ame tethI paNa AgaLa vadhIne bIjo pANa eka adhika doSa ApIe chIe ke - te zUnyatA paNa tamArA mate to ghaTaze nahIM, kAraNa ke zUnyatA mAnavI haze to zUnyatA sidhdha karavA mATe paNa pramANa to ApavuM ja paDaze. pramANane mAMnyA vinA te zUnyatAnI paNa pratipatti karavI azakya che. mATe he baudhdha! tuM to mahAna evA pragaTa kaSTa saMkaTamAM phasAyo che. have bIcAro A baudhdha zuM karaze? arthA pramANa-prameya paNa nahI mAnI zake ane sarvazUnyatA paNa nahI mAnI zake? prAmANika mANasonI sabhAmAMthI uThe ja chuTako che. gaya - dhUmAdhIrvahivijJAnaM, dhUmajJAnamadhIstayoH / pratyakSAnupalambhAbhyAmiti paJcabhiranvayaH // 1 // nirNeSyate / anupalambho'pi pratyakSavizepa eveti pratyakSameva vyAptitAtparyapAlocanacAturyavaryam, kiM tarkopakrameNeti cet ? nanu pratyakSaM tAvanniyatadhUmAgnigocaratayA prAk prAvRtat / tadyadi vyAptirapi tAvanmAtre eva syAttadA'numAnamapi tatraiva pravarteteti kutastyaM dhUmAnmahIdharakandharA'dhikaraNAzuzukSaNilakSaNam ? baudhdha - have kadAca baudhdhadarzanakAra je Ama kahe ke prathama dhUmAdhIH eTale dhUmanuM ajJAna, pachI vahninuM jJAna, pachI dhUmanuM jJAna, ane tyArabAda to sadhI: = te bannenuM vahninuM ane dhUmanuM ajJAna, ema kula 2 pratyakSa (upalaMbha) vaDe ane 3 anupalaMbha vaDe ema pAMca jJAna vaDe anvayavyAptino nirNaya thaI jaze. tarkane pramANa mAnavAnI zI jarUra ? bhAvArtha ema che ke prathama rasoDAmAM pratyakSa anubhava karavA jaIe tyAre dhUma vinAnuM rasoDAnu bhUtala ja mAtra dekhAya che te sauthI prathama dhUmAdhI(dhUmanuM ajJAna), pachI te ja rasoDAmAM agni pragaTAvyo eTale bIjuM vatijJAna, tyArabAda temAMthI dhUma janmyo eTale trIju dhUmajJAna, tyArabAda vahni bujhAI gayo eTale e ja vakhate dhUma pANa samApta thaI gayo eTale cothuM vahnino anupalaMbha ane pAMcamuM dhUmano anupalaMbha ema kamazaH je A pAMca jJAno thAya che tenAthI ja vyAtijJAna thaI jAya che. sArAMza ke rasoDAmAM prathama bhUtalamAtra jovAthI dhUmAdhI 1, pachI vahni pragaTAvavAthI vadvijJAna 2, temAMthI janmelA dhUmanuM jJAna te dhUmajJAna Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 399 tRtIya pariccheda sUtra-7 ratnAkarAvatArikA 3, vahni bujhAvAthI vaddhinI adhI 4, ane sAthe ja dhUma bujhAvAthI dhUmAdhI ema kramazaH thayelA pAMcamAM bIjuM ane trIjuM ema be upalaMbharUpa ane zeSa traNa anupalaMbharUpa ema kula pAMca jJAnothI ja vyApti thaI jAya che. tarkanI jarUra nathI. A pAMca jJAnomAM bIju ane trIju jJAna cAkSuSa pratyakSa hovAthI upalaMbharUpa che arthAt pratyakSa rUpa che. ane paheluM cothuM ane pAMcamuM A trANajJAno anupalaMbharUpa che. ane anupalaMbha pANI AdhAranA pratyakSarUpa che. dhaDA vinAnuM bhUtalamAtra ja dekhAya te ja anupalaMbha che ane te ja bhUtalanuM pratyakSa che. mATe zeSa 3 anupalaMbha paNa rasoDAnA bhUtalanA pratyakSarUpa che. ema pratyakSajJAna dvArA ja vahni hoya tyAre dhUma thAya che. ane vahni samApta thAya tyAre dhUmasamApta thAya che A vAta jaNAya ja che. tethI te pratyakSajJAna dvArA ja vyAtijJAna thaI jaze, ane vyAtijJAna vaDe anumAna thaI jaze, mATe tarkapramANano upakrama karavAnI(mAnavAnI) jarUra zuM ? sArAMza ke upalaMbha to pratyakSa che ja, ane anupalaMbha paNa AdhAranA pratyakSavizeSa rUpa ja che. mATe pratyakSa ja vyAtijJAnanA tAtparyane samajAvavAmAM caturAIthI zreSTha banI jaze, tarkapramANane raju karavA vaDe saryuM. jaina :- upalaMbha ane anupalaMbha svarUpa je pratyakSa prathama pravaryuM che te niyatakSetra-kALanA viSayapaNe (rasoDA mAtramAM ja, ane te paNa vartamAna kAla mAtra viSayaka ja) dhUma ane agni jaNAvavA rUpe che. paraMtu sArvatrika ane sArvadika dhUmavadvinuM grahaNa A jJAna karatuM nathI tethI dhUmavaddhinI A vyApti paNa tAvanA prava yAt = te ja rasoDA puratI, ane te ja vartamAnakALa puratI ja A pratyakSathI thAya che tethI anumAna paNa tyAM ja (rasoDAmAM ja, vartamAnakALamAM ja) thaze, A kAraNe parvatamAM dhUma dekhavAthI mahIdharanI (parvatanI) kaMdharA (guphA) rUpa adhikaraNamAM AzuzukSaNi (agni)nA viSayavALuM anumAna kema thaze ? pratyakSapramANa niyatakSetrakALa viSayaka che. tenAthI vyakti pANI niyata kSetra-kALa viSayaka ja thavAnI, tenAthI anumAna paNa niyata kSetra-kALaviSayaka thaze, te kAraNathI parvatanI guphAmAM vahninuM anumAna dhUma dekhavAthI nahI thAya. ___ tabalAd babhUvAn vikalpa: sArvatrikI vyAptiM paryApnoti nirNetumiti cet ? ko nAma evaM nAmasta, tarkavikalpasyopalambhAnupalambhasambhavatvena svIkArAt / kintu vyAptipratipattAvayameva pramANaM kkssiikrnniiyH| atha tathApravartamAno'yaM prAkpravRttapratyakSavyApAramevAbhimukhayatIti tadeva tatra pramANam iti cet ? tarhi anumAnamapi liGgagrAprityakSasyaiva vyApAramAmukhayatIti tadeva vaizvAnaravedane pramANam, nAnumAnam iti kiM na cari ? baudhdha - tatt = te niyatakSetra ane kAlanA viSayavALA pratyakSapramANanA baLathI (namUvAnuM =) utpanna thanAro mAnasika vikalpa e sArvatri sthApti = sarva kSetra ane sarvakALanA viSaya vALI vyAptino nirNaya karAvavA mATe samartha banaze. sArAMza ke - niyatakSetrakAlanA viSayavALA Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA tarkapramANanuM nirUpaNa 400 pratyakSajJAnathI sarvakSetrakALanA viSayavALo vikalpa uThaze, ane te vikalpa sArvatrikavyAptine jaNAvaze. jethI anumAna paNa sArvatrika thaI zakaze. parvatAdimAM paNa dhUma dekhavAthI vahninuM anumAna have thaI zakaze. tame (jainoe) Apelo doSa have amane Avaze nahI. jaina (chelle chelle ghaNuM ja sAcuM bolyA). ame paNa ema ja kahIe chIe ke hamaNAM tame je kahyuM. tene e pramANe koNa na mAne ? arthAt badhA ja mAne. kAraNa ke sarvakSetra ane sarvakAlanA viSayavALo tarkavikalpa, pUrve anubhavelA upalaMbha ane anupalaMbha vaDe ja utpanna thayelo che. ame paNa ema ja svIkArIe chIe. paraMtu vyAptinI prAptimAM A tarka rUpa vikalpa ja pramANa tarIke mAnavo joIe. "hna hote chate ja dhUma hoya che'' ane vahni na hote chate dhUma hoto nathI ema prathama thayelA upalaMbha ane anupalaMbha rUpa pratyakSAnubhavathI sarvakSetre ane sarvakAle Ama ja hoya che AvA prakArano manamAM je vikalpa utpanna thayo che te ja tarkazAna che. ane tenA vaDe ja sarvakSetra ane sarvakAlanI vyApti thAya che. mATe vyAptinI prAptimAM tarkarUpa vikalpane pramANa mAnavuM ja joIe, paraMtu niyatakSetra ane kAlanA viSayavALA pratyakSapramANane tyAM joDavuM joIe nahIM. : baudhdha :- tathApravartamAnopaM (tarka:) te rIte pravartato evo A tarkarUpa vikalpa pUrve pravartI cUkelA pratyakSapramANanA vyApArane ja (pUrve pratyakSamAM je jaNAyuM tene ja) abhimukha kare che. pUrve pratyakSa vaDe je jANyuM tene ja jaNAve che adhika kaMI jaNAvato nathI tethI taheva te pUrvanA thayelA pratyakSapramANane ja taMtra = te vyApti jJAnamAM pramANa mAnavuM joIe, tarkane pramANa mAnavAnI jarUra nathI. jaina :- jo ema che to vyAptijJAna pachI pragaTa thanArUM anumAna jJAna paNa liMgagrAhI pratyakSajJAnanA vyApArane ja abhimukha karatuM hovAthI te liMgagrAhI pratyakSa ja vahninA saMvedanamAM pramANa ho.. ane anumAna pramANa paNa pramANa na ho, ema kema nathI mAnatA ? sArAMza ke jo pUrve pravartelA pratyakSanA ja viSayane tarkajJAna jaNAve che paraMtu adhika kaMI jaNAvatuM nathI tethI pratyakSajJAna ja vyAptimAM kAraNa che tarkane pramANa mAnavAnI jarUra nathI. AvI dalIla jo tame karo cho to vyAptijJAna thayA pachI tenA vaDe pragaTa thatuM je tasmAt parvato vRddhimAAva'' ityAdi rUpa anumAnajJAna paNa pUrve mahAnasAdimAM pravartelA dhUmagrAhI pratyakSajJAnanA viSayane ja jaNAve che. adhika kaMI paNa jaNAvatuM nathI mATe tyAM paNa pratyakSane ja pramANa mAnone ? anumAnane adhika pramANa mAnavAnI zI jarUra ? atha kathamevaM vaktuM zakyam ? liGgapratyakSaM hi liGgagocarameva, anumAnaM tu sAdhyagocaram iti kathaM tat tadvyApAramAmukhayet ? ( iti cet) tarhi pratyakSaM purovarti svalakSaNekSaNakSuNNameva, tarkavikalpastu sAdhyasAdhanasAmAnyAvamarSamanISIti kathaM so'pi tad vyApAramuddIpayet ? / baudhdha :- he jaina ! tamArI uparokta vAta satya nathI. kAraNa ke "anumAna paNa liMgagrAhI - Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 401 tRtIyapariccheda sUtra-7 ratnAkarAvatArikA pratyakSanA ja viSayane jaNAve che." ema kahevuM kema yogya kahevAya ? A kathana koI paNa rIte yogya nathI kAraNa ke liMgagrAhI pratyakSajJAna to mAtra liMgane (dhUmane) ja viSaya kare che. dhUmane ja jaNAve che. ane anumAna to vaLI sAdhya evA vahnine jaNAvavAnA viSayavALuM che. banneno viSaya bhinna che. to tat = te anumAna paNa tatvyApAram = te liMgagrAhI pratyakSanA vyApArane ja jaNAve che ema te jaina ! tame kema kaho cho ? jaina - jo Ama samajo cho to pUrve pravarteluM je pratyakSajJAna che te to purovarsa = sAme rahelA niyatakSetra mahAna sAdimAM ane niyatakAla (vartamAna) mAM rahelA vastrakSaUT = potAnA viSayabhUta mAtra mahAna saMbaMdhI ja dhUma-vahine rUMkSA = jaNAvavAmAM tatpara che. ane tarka rUpa vikalpajJAna to sAdhya ane sAdhananA sAmAnyano vicAra jagAvavAmAM buddhivALuM che tethI soft = te tarka rUpa vikalpa paNa taDyApAram = te pratyakSanA ja vyApArane jaNAve che ema huM baudhdha ! tame kema kaho cho ? bhAvArtha evo che ke - jema liMgagrAhI pratyakSajJAna mAtra liMgane ja jaNAve che ane anumAnajJAna sAdhya evA vahnine jaNAve che mATe bhinnaviSaya hovAthI anumAnane tame svataMtra pramANa mAno cho. te ja rIte pUrve pravarteluM mahAna sAdimAM je dhUma-vahninuM- pratyakSa jJAna te niyatakSetra-kAla viSayaka eka ja dhUmavaddhine jaNAvanAra che ane tyArabAda thayelo takarUpa vikalpa to sarvakSetra-sarvakAlaviSayaka dhUma-vahnine (eTale dhUmasAmAnya ane vahnisAmAnyane) jaNAvavAmAM manISI = budhdhizALI che. dhUmatIchinadhUmajJAna ane dvitIvavidvijJAna karAve che. A pramANe dhUmatva ane vahnitva rUpa je sarvadhUma-vahnimAM vartato sAmAnyadharma teno avamarSa karAvanAra che mATe tarkavikalpa paNa anumAnanI jema svataMtra pramANa che. ___ atha "sAmAnyamamAnyameva, asattvAt" iti kathaM tatra pravartamAnastarkaH pramANaM syAd iti cet ! anumAnamapi kathaM (pramANaM) syAt ? tasyApi sAmAnyagocaratvAvyabhicArAt "anyat sAmAnyalakSaNaM so'numAnaca viSaya:' (cAyavi -26-27) ti dharmavartinA vajIrtanAt | baudhdha :- have baudhdhadarzanakAra kadAca ema kahe che - sArvatrika ane sArvadika vastutattvane eTale "sAmAnyane" jaNAvatA jJAnane tame tarka nAmanuM pramANa kaho cho. paraMtu sAmAnya" ja amane to amAnya ja che. kAraNa ke AkAzapuSpa ane vadhyAputrAdinI jema te sAmAnya asat che. tethI tatra = tyAM asat evA sAmAnyamAM pravartato tarka kevI rIte pramANa bane ? (baudhdhonA sautrAntika Adi cAra bhedo che. temAM trIjA prakAranA yogAcAravAdI baudhdho jJAnane ja kevaLa mAne che, zeyane mAnatA nathI ane mAdhyamika nAmanA cothA prakAranA baudhdho sarvazUnya che ema mAne che. eTale A banne baudhdhavarga zeya evA ghaTa-paTAdi padArtharAzine na mAnatA hovAthI sarva dhUma ane sarvavalimAM rahelA dhUmatva ane vahnitva nAmanA sAmAnyane paNa amAnya kare che. tathA sautrAntika ane vaibhASika nAmanA prathama be prakAranA bauddho ghaTa-paTAdi zeya padArthone mAne che. paraMtu sarva Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA tarka pramANanuM nirUpaNa 402 kSazilam' mAnatA hovAthI pratisamaye ghaTa-paTAdi zeyo vizeSa-vizeSa ja che. sAmAnya che ja nahIM ema mAne che. tethI uparokta dalIla kare che.) jaina - to pachI "anumAna" paNa pramANa kema banaze, kAraNa ke te anumAna paNa sAmAnyane jaNAvavAmAM" avyabhicArI ja che arthAt te anumAna paNa sAmAnyane ja jaNAve che. tamArA ja nyAyabindu zAstramAM tamArA ja dharmakIrti muni vaDe kahevAyuM che ke "svalakSaNathI je anya che te sAmAnya che ane te sAmAnya anumAnano viSaya che" vastu be prakAranI che. (1) svalakSaNa rUpa, ane (2) sAmAnya lakSaNa rUpa, je "sva-lakSaNa" rUpa padArtha che te pratyakSapramANano viSaya che ane je tenAthI anya che arthAt "sAmAnya lakSaNa" rUpa che te anumAnano viSaya che. cakSuthI sAme rahela "ghaTa" padArtha pote jANAya te svalakSaNa hovAthI pratyakSa che ane vaikAlika tathA sArvatrika ghaTamAM raheluM ghaTava je jaNAya che te svalakSaNathI anya hovAthI sAmAnya lakSaNa che ane te anumAna che. tattvato'pramANamevaitad, vyavahAreNevAsya prAmANyAt, "sarva evAyaM anumAnAnumeyavyavahAro buddhayArUDhena dharmadharminyAyena" iti vacanAditi cet ? tarko'pi tathAstu / atha nAyaM vyavahAreNApi pramANam, sarvathA . vastusaMsparzaparAGmukhatvAt, iti cet ! anumAnamapi tathA'stu / avastunirbhAsamapi paramparayA padArthapratibandhAt pramANamanumAnamiti cet, kiM na tarko'pi / avastutvaM ca sAmAnyasyAdyApi kesarikizoravaktrakroDadaMSTrAkurAkAyamANamasti / sadRzapariNAmarUpasyAsya pratyakSAdiparicchedyatvAt / iti tattvata evAnumAnam tarkazca pramANam pratyakSavaditi pApANarekhA // 3-7 // baudhdha - anumAnane paNa ame to tattvathI (tAttvika rIte to) apramANa ja che ema mAnIe chIe, vyavahAra (upacAra) mAtrathI ja A anumAna pramANa che. zAstrajJa purUSonuM AvuM vacana che ke "sarve paNa A anumAna ane anumeyano vyavahAra buddhimAM mAtra kalpanA karAyelA dharmadharmInA nyAyathI ja che." sArAMza ke anumeya e dharmI ane anumAna e dharma e mAtra upacArathI buddhidvArA karAtI kalpanA ja che, tAttvika nathI, jema jhAMjhavAnA jaLamAM jaLa nathI ane jaLabuddhi thAya che. tyAM dUra dUra dekhAtuM jala te dharmo ane temAM jalabuddhi te dharma A mAtra buddhi dvArA karAtI kalpanA ja che vAstavika padArtha nathI. tema ja anumAna-anumeya vyavahAra paNa kAlpanika che. tAtvika nathI. mATe ame anumAnane paNa vyavahAramAtrathI ja pramANa mAnIe chIe. tAvika nahIM. to anumAnanI jema takane pramANe mAnavAnI tamArI (jainonI) vAta kema saMgata thAya ? jaina - taDapa tathAgatuM = tarka paNa tAtvika pramANa nahI, paraMtu vyavahAramAtrathI to te anumAnanI jema ja pramANa ho. sarvathA apramANa mAnavAnI zuM jarUra ? - bI - 3 nA - paraMtu A tarka to vyavahAramAtrathI paNa pramANa nathI. kAraNa ke sarvathA vastuthI parAbhukha che. tarkamAM jaNAtuM sAmAnya to vyavahArathI paNa asat che. tethI tarka sarvathA vastuthI dUra che mATe vyavahArathI paNa apramANa ja che. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 403 tRtIyapariccheda sUtra-8 ratnAkarAvatArikA jaina :- anumAna paNa tema ja ho. eTale ke anumAna paNa sarvathA vastunI sAthe asaMbaMdhita (parAbhukha) hovAthI temaja ho eTale ke apramANa ja ho. tattvathI to tame apramANa mAnyu ja che paraMtu vyavahArathI pANa tarkanI jema anumAna apramANa ja ho. kAraNa ke tarka jema sAmAnyanuM bodhaka che tema anumAna paNa sAmAnyanuM ja bodhaka dhamakIrtinA vacanathI che. ane tamArA mate sAmAnya e to asat che. to jema tarkajJAna asat evA sAmAnyane jaNAvanAra hovAthI viSayaparADamukhatAnA kAraNe vyavahArathI paNa apramANa mAno cho tema anumAnajJAna paNa asat evA sAmAnyane ja jaNAvanAra hovAthI viSayaparADabhukhatAnA kAraNe vyavahArathI paNa apramANa ja mAnone ? baudhdha :- vastunisipi - anumAna e jo ke avAsturUpa (asat rU5) evA sAmAnya nirmAsa (bodha) karAvatuM hovA chatAM paNa paraMparAe (paNa) padArthanI sAthe saMbaMdhavALu hovAthI tene vyavahArathI pramANa mAnI zakAya che. paraMtu tarkane to vyavahArathI paNa pramANa mAnI zakAtuM nathI. jaina - kiM na taift = tarka paNa tevI ja rIte pramANarUpa kema na mAnI zakAya ? arthAt anumAnanI jema tarka paNa paraMparAe paNa sAmAnyAtmaka padArthanI sAthe saMbaMdhavALo ja hovAthI pramANa mAnavo joIe. vaLI tarka ane anumAna A banne pramANo sAmAnyane ja viSaya kare che. pachI eka padArtha parAkSukha che ane eka padArtha sanmukha che ItyAdi kalpanA tarkarahita che. tathA vaLI "sAmAnyane"tame sarvathA asat kahIne avastu rUpa je kaho cho. te paNa haju vicAravAnuM bAkI che. kAraNa ke sAmAnya sarvathA asatuM nathI. svarUpe satpadArtha che. tenI carcA adyApi = haju kezarIsiMhanA baccAnA mukhya bhAgamAM rahelI dADhAnA aMkurAone kheMcavA tulya che. jema siMhanA mukha bhAgamAM rahelI dADhIno mUlabhAga kheMcavo duSkara che tema sAmAnyane avasturUpa sidhdha karavI duSkara che. sAmAnya vinA vizeSa ekaluM kadApi saMbhavatuM nathI. dhruvapadArtha vinA pratikSaNa vinAzitva sadA asaMbhavita ja che. mATe "A AnI sAthe sadaza che" AvA prakAranA sadazapariNAma rUpa A sAmAnya pratyakSAdipramANothI paricchedya ja che. arthAt jaNAya ja che. tethI pratyakSapramANanI jema tarka ane anumAna A banne tAtvikapaNe ja pamANa che. A vAta pattharamAM kotarelI rekhA barAbara che. tene koI Izvara pANI pheravI zake tema nathI. 3-thA atrodAharanti - yathA yAvAn kazcid dhUmaH, sa sarvo vahnau satyeva bhavatIti tasminnasati asau na bhavatyeva // 3-8 // ahIM have tarkane yathArtha samajAvavA tarkanuM udAharaNa Ape che ke - jema - je koI dhUma che te sarva dhUma vahni hote chate ja hoya che ane te va ina hote chate A dhUma na ja hoya. 3-8 TIkA :- matrAvamurAddAmanvayAtI, dvitIyaM tu tiraMgAtI rU-8 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 ratnAkarAvatArikA anumAna pramANanuM nirUpaNa TIkAnuvAda :- ahIM mUlasUtramAM paheluM udAharaNa anvayavyAptinuM che ane bIjuM udAharaNa vyatireka vyAptinuM che. "sAdhana hote chate sAdhyanuM hovuM' te anvayavyApti che ane sAdhya na hote chate sAdhananuM na hovuM te vyatirekavyAti che. bannenA hovApaNAno je sahacAra te anvayavyApti kahevAya che ane bannenA na hovApaNAno je sahacAra te vyatirekavyAmi kahevAya che. tatsatte tatsamiti anvayaH, tadasattve tadasattvamiti vyatirekaH, hetusattve sAdhyasattvamiti anvayaH, sAdhyAsattve hetvasattvamiti tira: Ni3-8 athAnumAnasya lakSaNArthaM tAvat prakArau prakAzayanti - __ anumAnaM dviprakAraM svArthaM parArthaM ca // 3-9 // have smRti-pratyabhijJA-ane tarka ema traNa prakAranA parokSapramANanA bhedane samajAvI cothA anumAnane samajAvavA mATe prathama to tenA prakAro (bhedo) samajAve che ke - anumAna svArtha ane parArtha ema be prakAranuM che. 3-9 TIkA - nanu anumAnacAdhyakSaceva sAmAnyakSAmanA sthaLe mAvita kIrtanamiti re? ucyate - paramArthata: svArthasyaivAnumAnasya bhAvAt / svArthameva hyanumAnaM, kAraNe kAryopacArAt parArthaM kthyte| yad vakSyanti tatrabhavanta: "pakSahetuvacanAtmakaM parArthamanumAnamupacArAt" 3-23 iti / na hi go: upacaritagotvasya ca vAhIkasyaikaM lakSaNamasti / yatpunaH svArthena tulyakakSatayA'syopAdAnam, tadvAde zAstre cAnenaiva vyavahArAt, loke'pi ca prAyeNAsyopayogAt tadvat prAdhAnyakhyApanArtham / tatra anu = hetugrahaNasambandhasmaraNayoH pazcAd mIyate paricchidyate'rtho'nenetyanumAnam / svasmai pramAturAtmane idam, svasya vA'rtho'neneti svArtham / svAvabodhanibandhanamityarthaH / evaM parArthamapi / TIkAnuvAda :- zAstrakAra maharSionI zAstra samajAvavAnI sAmAnya rIta evI hoya che ke vastunuM prathama lakSaNa samajAvI pachI tenA bheda kahe - jema ke bIjA paricchedamAM "spaSTa pratyakSam'' A pramANe pratyakSa kone kahevAya ? te lakSANa samajAvIne pachI pratyakSanA bheda samajAvyA che ke te pratyakSa be prakAranuM che. (1) sAMvyavahArika ane (1) pAramArthika. to te pratyakSanI jema "anumAna'nuM paNa prathama lakSaNa jaNAvIne pachI ja anumAnanA bhedo kahevA joIe, tene badale prAraMbhamAM sAmAnyapaNe lakSANa "manAthI chava' kahyA vinA ja (eTale ke nahIM kahIne ja) prathamathI ja anumAnanA svArtha ane parArtha evA be prakAranA bhedonuM kIrtana kema karyuM ? uttara :- 3yate = uttara apAya che ke paramArthathI to je svArthAnumAna che te eka ja anumAna pramANa che. kAraNa ke paravyavasAyi jJAnaM pramANam'' AvuM pramANanuM sAmAnya lakSaNa vizeSabhedomAM joDIne ja vizeSalakSaNa karAya che. ane uparokata sAmAnya lakSaNa svArthanumAnamAM ja saMbhave che. svAsthanumAna e svamAM thato bodha che eTale jJAnAtmaka che. mATe paramArthathI to te svArthAnumAna ja jJAnAtmaka hovAthI anumAna pramANa rUpa che. ane paranA bodha mATe bolAtuM Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyapariccheda sUtra-9 ratnAkarAvatArikA pakSahetuvacanAtmaka je vAkaya che, te parArthAnumAna che. ane te to bhASAtmaka hovAnA kAraNe pudgalAtmaka hovAthI jaDarUpa che jJAnarUpa nathI. have jo prathama anumAnanuM lakSaNa karavAmAM Ave to te lakSaNa evuM karavuM paDe ke tenA banne peTAbheda rUpa lakSyamAM saMbhave. banne peTAbhedo lakSya bane ja, lakSyane jaNAvavA mATe ja lakSaNa hoya che. paraMtu parAkSanumAnamAM lakSaNa na cAlyuM jAya eTalA ja mATe prathama lakSaNa kahyuM nathI. parArthAnumAna e bhASAtmaka hovAthI jaDarUpa che. ane tethI jJAnamaya nahI hovAthI vAstavika anumAna pramANa nathI. 405 prazna :- to te parArthAnumAnane anumAnapramANanA peTAbhedarUpa kema kahevAmAM AvyuM ? mUlasUtramAM ja banne bhedo kema gaNAvyA che ? uttara :- kAraNamAM kAryano upacAra karIne (athavA kAryamAM kAraNano upacAra karIne) parArthAnumAnane anumAnapramANa kahevAya che. eTale ke A banne upacArothI ja bhASAtmaka jaDane paNa parArthAnumAna kahevAya che. sArAMza evo che ke pratipAgha zrotAnA haiyAmAM utpanna thanArUM je jJAna te jJAnAtmaka che mATe pAramArthika anumAna che. te jJAnanuM kAraNa ''pakSahetuvacanAtmaka'' vAkaya che. kAraNabhUta evA A vAkayamAM kArya evA zrotAnA jJAnano upacAra karAya che. athavA vakatAnA (pratipAdakanA) haiyAmAM raheluM jJAna te paramArthathI anumAna che. kAraNa ke te jJAnAtmaka che ane tenA vaDe bolAtuM ''pakSahetuvacanAtmaka'' vAkaya e tenu kArya che. tyAM vAkayAtmaka kAryamAM pratipAdakagata svArthAnumAna rUpa kAraNano upacAra karAya che. A rIte jaDa ane bhASAmaya evuM paNa A vAkaya pUrvAparanA upacArathI anumAna pramANa kahevAya che. = A ja paricchedamAM sUtra 23mAM graMthakArazrI pote ja kahevAnA che ke "pakSa ane hetuvALA je vacana te upacArathI parArthAnumAna kahevAya che.'' ahIM zrotAnI apekSAe ''kAraNamAM kAryano upacAra che'' ane vaktAnI apekSAe "kAryamAM kAraNano upacAra che' vaktA ane zrotAnuM hRdayagata je jJAna te jJAnAtmaka hovAthI vAstavika pramANa che. te bannenI vacce bolAtu ane saMbhaLAtuM vacana e jaDa hovAthI upacarita pramANa che. te vAstavika ane upacarita banne pramANonuM eka lakSaNa kadApi saMbhavatuM nathI. jema ke (1) vAstavika baLadanuM ane baLadanI jema bhAra ja upADavAnuM kAma karanAra hovAthI jANe baLada ja hoya zuM ? ema upacAra karAyo che baLadano jemAM evA vAhIkanuM (majuranuM) eka ja lakSaNa kadApi saMbhavatuM nathI. mATe svArthAnumAna e ja vAstavika anumAnapramANa che. ane parArthAnumAna e mAtra aupacArika pramANa che A bheda jaNAvavA mATe, ane banne sarakhAM lakSya na banI jAya teTalA mATe ame anumAnanuM lakSaNa prathama jaNAvyuM nathI. prazna :- jo svArthAnumAna ane parAkSanumAnamAM ATalo moTo taphAvata che to mUlasUtramAM anumAnapramANanA ja be bhedo batAvavA dvArA banne bhedone samAna kakSAe kema samajAvyA ? uttara HahIM vaLI mUlasUtramAM A parArthAnumAnanuM svArthAnumAnanI sAthe je samAnakakSAe pratipAdana karavAmAM AvyuM che te vAdavivAdamAM ane zAstromAM paraspara samajavA mATe ane samajAvavA Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA anumAna pramANanuM nirUpaNa 406 mATe A parAthanumAna dvArA ja vyavahAra thAya che. tathA lokomAM paNa pote samajelI vAta bIjAne samajAvavA-carcA karavA ItyAdimAM paNa ghaNuM karIne A parArthAnumAnano ja upayoga thAya che. A rIte A parArthAnumAnanI svArthanumAnanI jema pradhAnatA samajAvavA tulyakakSAe kathana karela che. have anumAna, svArthanumAna, ane pArvAnumAna, A traNe zabdono artha batAvavA dvArA lakSaNo samajAve che ke - (1) manuM = pAchaLa, dhUmAdi hetunuM grahaNa, ane dhUma-vahni Adi sAdhana-sAdhyanA sahacArI saMbaMdhanuM smaraNa, A banne thayA pachI pAchaLa mItte = eTale jANAya, pariccheda karAya padArtha jenA vaDe te jJAnane anumAna kahevAya che. sArAMza ke dhUmAdi hetunuM grahaNa ane dhUma-vahni AdinI vyAminuM smaraNa A be thayA pachI pAchaLa je jJAna dvArA padArthano nirNaya karAya ke "A parvata vahnivALo ja che" ItyAdi nirNayAtmaka jJAnane "anumAna" kahevAya che. (2) " m'' ti svArtha, potAnA mATe je jJAna, arthAt pramAtAne potAnA jJAna mATe je anumAna prayojAya te svArthAnumAna athavA caturthI tapurUSa samAsane badale bahuvrIhi samAsa paNa thaI zake. vA vA 35rthone rUti = potAnuM prayojana (bodha karavAnuM) jenA vaDe siddha thAya te svArthanumAna. banne samAsono phalitArtha e che ke potAnA bodhanuM prayojana jenAthI sidhdha thAya te svAthanumAna. e ja pramANe "rame rUm'' ti parArtham athavA para thaDa nena ti pArtham - paranA bodha mATe je vAkyaprayoga thAya che, athavA parano bodha jenA vaDe sidhdha thAya te parAthanumAna. atra cArvAkazcarcayati - nAnumAnaM pramANam, gauNatvAt, gauNa hyanumAnam, upcritpkssaadilkssnntvaat| tathAdi - jJAtavye pakSadharmatve, pakSo dharmyabhidhIyate / vyAptikAle bhaveddharmaH, sAdhyasiddhau punardvayam // 1 // iti agauNaM hi pramANaM prasiddham, pratyakSavaditi / ahIM cArvAkadarzanakAra kevala eka pratyakSa pramANane ja mAne che bIjAM koI paNa pramANo mAnatA nathI. tethI A anumAna pramANanI carcAmAM "anumAna e pramANa nathI." evI carcA teo zarU kare che. "anumAna (pakSa) e pramANa nathI (sAdhya), gauNa hovAthI (hetu) AvA prakAranI rajuAta vaDe anumAnanI apramANatA sidhdha kare che. A darzAvelI rItamAM "gauNavA" evo je hetu che te jo anumAnamAM sAbita thAya to ja "apramANa" sAdhyanI siddhi thAya, anyathA nahIM. te mATe anumAna nAmanA pakSamAM gauhatvahetunI siddhi mATe bIju anumAna raju karIne jaNAve che ke - anumAnaM, gauNaM, upacaritapakSAdilakSaNatvAt " anumAna (pakSa), e sadA gauNa che (sAdhya), kAraNa ke temAM AvatA pakSAdi upacarita che. (A hetu che), AvA prakAranA A bIjA anumAnathI gaNatva sAbita karyuM. ane gauNatva Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 407 tRtIya pariccheda sUtra-9 ratnAkarAvatArikA sidhdha thavAthI apramANatva sidhdha thayuM. te cArvAka darzanakArono kahevAno Azaya ema che ke - (1) pakSadharmatA jAgavI hoya tyAre dharmIne pakSa kahevAya che. (2) vyApti jAgavI hoya tyAre dharmane pakSa kahevAya che. (3) ane sAdhyasiddhi karavI hoya tyAre dharma-dharmI ema ubhayane pakSa kahevAya che. anumAnanI aMdara "pakSa" no prayoga hoya ja che. paraMtu judA judA sthAne "pakSa" nA traNa judA judA artha karavA paDe che. eka sthAne dharmana, bIjA sthAne dharmane ane trIjA sthAne ubhayane pakSa kahevo paDe che. A traNa sthAnamAMthI chellA eka sthAne tAtvika arthavALo pakSazabda che ane pahelAbIjA sthAne upacarita pazabdano prayoga che, mATe upacarita pakSapaNuM hovAthI gauNa che tethI anumAna pramANa nathI. sAra A pramANe che. (1) pakSadharmatAnA kAle pakSa eTale dharma samajavAno hoya che. je sAdhya hoya te dharma kahevAya che. sAdhyavALo je padArtha arthAt sAdhyuM jemAM sAdhavAnuM hoya te dharmI kahevAya che. jema ke vahni e dharma che. ane parvata e dharmI che. naiyAyikAdi darzananA mate hetunAM pAMca lakSaNo che. (1) pakSadharmatA, (2) sapakSasatva, (3) vipakSa asattva, (4) asatpatipakSatva, ane (5) abAdhitaviSayatva. A pAMca lakSANomAM pahelA lakSaNanI ahIM carcA cArvAka kare che ke jyAre parvata upara dhUma joyo ane vahni sAdhavAnuM mana thayuM tyAre "dhUmavAnAM parvataH' evI pakSadharmatA jyAre thAya che tyAre parvata e ekalo dharmI mAtra pakSa kahevAya che. kAraNa ke "pakSamAM hetunuM hovuM te pakSadharmatA che." ahIM parvatamAM dhUmanuM hovuM dekhavuM te pakSadharmatA che ane temAM pakSa tarIke dharmI evo parvatamAtra che. eTale pakSadharmatA jyAre jANavI che tyAre dharmI (parvata) mAtra pakSa che. (2) "vatra yatra dhUma: tatra tatra vaDhiH" ema jyAre dhUma joyA pachI manamAM vyApti jANavI hoya tyAre dhUmanI sAthe mAtra vahnino ja (dharmano ja) sahacAra jaNAya che. paraMtu parvatano (dharmIno) sahacAra jaNAto nathI. eTale tyAM dhUmanI sAthe dharma (vahni) mAtrano ja bodha che. mATe tyAM dharmamAtra ja pakSa che. (3) vyApti karyA pachI jyAre sAdhyanI siddhi jAhera karavI hoya tyAre arthAta nigamanakAle "ddhimAnAM parvataH" ema bolAya che eTale sAdhyasiddhikAle vahni e dharma ane parvata e dharmI ema banne pakSa tarIke jaNAya che. "sAdhyadharmaviziSTa je dharmI te pakSa kahevAya che." - A pakSanuM lakSaNa che. ane A lakSaNa dharma-dharmI ubhayavALuM hovAthI trIjA sAdhyasiddhikALamAM ja yathArtha saMbhave che. pahelA pakSadharmatAnA kALamAM dharmImAtra che. ane bIjA vyAptikAlamAM dharmamAtra che. e banne sthAne ubhaya nathI. tethI te banne sthAnomAM "rti samudra pavAra" pakSano ekadeza (dharmI athavA dharma) mAtra hovAthI temAM samudAyano upacAra karIne pakSa mAnavo paDe che. jema aMgulIne hAtha kahevAya tema, tethI pakSadharmatAkAle ane vyAptikAle ekadezamAM samudAyano upacAra karIne pakSatva mAnavuM paDe che tethI te upacarita thayuM mATe gauNa che ane gauNane pramANa manAtuM nathI. mATe anumAna e pramANa Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 ratnAkarAvatArikA anumAna pramANanuM nirUpaNa nathI. (A pramANe cArvAka kahe che.) __tatrAyaM varAkazcArvAkaH svArUDhAM zAkhAM khaNDayanniyataM bhautamanukaroti / gauNatvAditi hi sAdhanamabhidadhAno dhruvaM svIkRtavAnevAyamanumAnaM pramANamiti kathaM tadeva dalayet ? na ca pakSadharmatvaM hetulakSaNamAcakSmahe yena tatsiddhaye sAdhyadharmaviziSTe dharmiNi prasiddhamapi pakSatvaM dharmiNyupacarema, anythaa'nuppttyeklkssnntvaaddhetoH| nApi vyAptiM pakSeNaiva brUmahe, yena tatsiddhaye dharme tadAropayemahi / sAdhyadharmeNaiva tadabhidhAnAt / jaina - tyAM A bIcAro cArvAka pote jenA upara beThelo che e ja zAkhAne (AdhArane) toDato (potAnuM ja akalyANa karanAra hovAthI) bhUta jene vaLageluM hoya tenuM ja anukaraNa kare che. gAMDA athavA bhUtAviSTanI jema varte che. te A pramANe - ""upanumAna (pakSa), mAii (sAdhya), gaumatvat (hetu). A pramANe anumAnano prayoga pote ja raju kare che ane pote ja anumAnanuM khaMDana kare che. uparanuM vAkya tenuM ja bolAyeluM che. anumAnanI apramANatA sidhdha karavA mATe " " hetune kahetA evA te cAvaki pote ja "A anumAna e pramANa che." e vAta to svIkArI ja lIdhI. kArAga ke anumAnanI apramANatA samajAvavA "gaumatvA" hetu dvArA anumAnano ja Azraya (AdhAra) le che. have pote ja jeno pramANa tarIke Azraya svIkAryo hoya tene pote ja kema bhAMgI zake ? e jo bhAMge to bhUtAviSTa jevo ja kahevAya ne ? vaLI "pakSadharmatAmAM" ane "vyAptikAlamAM" upacarita pakSatva che evI paNa cArvAkanI vAta amane mAnya nathI. kArAga ke "pakSadharmatA' Adi pAMca lakSANo hetunAM hoya to pakSadharmatAmAM pakSa sidhdha karavA mATe dharmI evA parvatamAM ubhayanA samuhAtmaka pakSano upacAra karavo paDe. paraMtu hetunAM A pAMca lakSANo amane (jainone) mAnya ja nathI. e pAMcamAMthI "nizcita vipakSa asattva' e ja hetunuM eka lakSaNa che. "pakSadharmatA" e hetunu lakSaNa ja nathI. vyabhicAra vALuM che. pakSamAM hetu na hoya to paNa sAdhyanI sAthe hetuno avinAbhAva saMbaMdha hoya to sAdhyasiddhi thAya che. jema ke "pUrvaro vRSTI meSa, nIpUrA tanAt'' ItyAdi udAharANomAM nadI puranA darzana rUpa hetu ahIM che pUvadezamAM nathI. chatAM avinAbhAva saMbaMdha hovAthI pUrvadizamAM meghanI vRSTi sidhdha karAya ja che. tethI "pakSadharmatA' e hetunuM lakSaNa che evuM ame (jaino) kahetA ja nathI ke jethI te pakSadharmatAnI siddhi mATe "sAdhyadharmathI viziSTa evA dhamamAM arthAt ubhayamAM prasiddha evuM pakSapaNe ekalA dharmamAM (parvatamAM) amAre upacarita karavuM paDe, ane upacarita karIne ekalA parvatane pakSa svIkAravo paDe. amAre A kaMI karavuM paDatuM nathI. kAraNa ke ame to "nizcita anyathADanupapatti" sAdhya vinA hetunuM na hovuM - A eka ja lakSaNa mAnIe chIe. jethI pakSadharmatA kAle upacaritapakSatva mAnavAno doSa tame je amane Apyo che te Avato nathI. tathA "vyAptikAle" pAga upacaritapakSatva karavAnI amAre jarUra nathI. kAraNa ke hetunA sahacAra rUpa vyApti pakSanI sAthe hovI joIe. ema ame kahetA ja nathI ke jethI te vyAptinI siddhi Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 409 tRtIya pariccheda sU-9 ratnAkarAvatArikA mATe (dharma evA vahnimAM) tat te pakSatvano amAre Aropa (upacAra) karavo paDe. jo ame ema kahetA hoIe ke vyAptimAM hetuno sahacAra pakSanI sAthe pAga hovo joIe, to pakSatva lAvavA sAdhyadharma evA vahnimAM amAre pakSatvano upacAra karavo paDe ane upacarita pakSatva thAya. paraMtu ema che ja nahI. mAtra sAdhyadharma (evA vahni) nI sAthe ja hetunA sahacAra rUpa vyAptinuM ame kathana karIe chIe. mATe ahIM pAga upacarita pakSatva nathI. ane trIjA sAdhyasiddhi vALA sthAnamAM to sAdhyadharmaviziSTa dharmI pakSa hovAthI samudAya ja che. eTale ekadezamAM samudAyano upacAra karavAnI AvazyakatA ja nathI. mATe vAstavika pakSatva che ja. tethI cakanI vAta mithyA hovAthI anumAna pramANa barAbara che. nanu AnumAnikapratIto dharmaviziSTo dharmI, vyAptau tu dharmaH sAdhyamityabhidhAsyata ityekatra gauNameva sAdhyatvamiti cet / maivam, ubhayatra mukhyatallakSaNabhAvena sAdhyatvasya mukhyatvAt / tatkimiha dvayaM sAdhanIyam ? satyam, na hi vyAptirapi parasya pratItA, tatastatpratipAdanena dharmaviziSTaM dharmiNamayaM pratyAyanIya ityasiddhaM gauNatvam / atha nopAdIyata eva tatsiddhau ko'pi hetustahiM kathaM apramANikA prAmANikasyeSTasiddhiH syAditi nAnumAnaprAmANyapratiSedhaH sAdhIyastAM dadhAti / nAnumAnaM prametyatra hetuH sa cet / kvAnumAnatAvAdhanaM syAt tadA // nAnumAnaM prametyatra heturna cet / kvAnumAnatAbAdhanaM syAt tadA // iti saMgrahazlokaH // cArvAka - pakSadharmatAkAle ane vyAptikAle upacaritapakSatva ane sAdhyasiddhikAle vAstavikapakSa che ItyAdi amArI vAtanuM tame bhale khaMDana karyuM ane tethI upacaritapakSatva na hovAthI anumAnane pramANa tarIke bhale siddha karyuM paraMtu upacaritasAdhyatva hovAthI anumAnane pramANa kahevAze nahIM ema have amAruM kahevuM che. arthAt pakSanuM upacaritapaNuM bhale nathI paraMtu sAdhyanuM upacaritapaNuM to che ja. tethI paNa anumAna apramANa siddha thAya che. te A pramANe - pakSadharmatAkALa, vyAptikALa ane sAdhyasiddhikALa ema traNa avasara kramazaH anumAnanA hoya che. temAM prathama pakSadharmatA kALe to sAdhya saMbhavatuM ja nathI. tethI tene choDIne bAkInA benI vAta karIe - vyAptikALe dharma (vahni) e ja sAdhya che ane sAdhyasiddhikALe eTale ke AnumAnikapratItikALe dharmaviziSTa evo dharmI (ddhimAnAM parvata:) e sAdhya che. A pramANe-AnumAnikapratIti avasare dharmadharmI ubhaya sAdhya che. ane vyAptikALe mAtra dharma ja sAdhya che. tame pote paNa A ja paricchedanA sUtra 18 ane 20 mAM A ja vAta kahevAnA cho. eTale eka jagyAe (vyAptikAle dharmamAtra sAdhya hovAthI te dharmamAtra rU5) ekadezamAM samudAyano upacAra karavo ja paDaze. eTale upacAra thavAthI sAdhya gauNa thayuM che. mATe paNa anumAnane pramANa gaNAze nahIM. arthAt vyAmikAle sAdhyarUpa "dharma" Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA anumAna pramANanuM nirUpaNa 410 ja mAtra eka hoya che. ane sAdhyadharmaviziSTa evA dhamane paNa kahevAya che. tethI "dharma' rUpa ekadezamAM dharma-dharmarUpa ubhayano upacAra karavo ja paDaze. ane upacAra thavAthI vyAptikAle "dharma" rUpa sAdhya gauNa thayuM ja mATe anumAna apramANa banaze ja. jaina - jo tame cArvAka Avo prazna karatA ho to na karazo. kAraNa ke banne jagyAe - vyAptikAlamAM ane anumAnakAlamAM sUtra 14 mAmAM kahelI "sAdhyatA" evuM sAdhyanuM mukhya je lakSaNa che te ja lakSaNa ubhayatra saMbhavatuM hovAthI ubhayatra mukhya ja sAdhyatva che. jo sAdhyadharmaviziSTa evo dharmI ema dharma-dharmI ubhaya mAtra ja zrotAne samajAvavAno hota to ubhayamAM ja sAdhyanuM mukhyalakSaNa sAdhyatA" e saMbhavata. ane vyAptikAlamAM ubhaya na hovAthI ekadezamAM samudAyano upacAra karavo paData. paraMtu ema nathI. ahIM zrotAne vyAmikAle dharma dhama ubhaya samajAvavAnA hotA ja nathI. paraMtu dharma mAtra ja samajAvavAno hoya che. ane anumAnakAle ja ubhaya samajAvavAnuM hoya che. mATe bannemAM 14 mAM sUtramAM kahelI apratIta anirAkRta ane abhIsita evI "sAdhyatA" rUpa lakSaNa mukhyatAe yathAsthAne saMbhave che. tethI upacaritasAdhya na thatAM anumAna gauNa na thavAthI te apramANa siddha thaze nahI. cArvAka :- vyAptikALe dharma ane anumAnakALe ubhaya ema banne sAdhanIya (sAdhavA lAyaka) kema kahevAya? arthAt eka jagyAe dharma ane eka jagyAe dharma-dharmI ubhaya ema bhinna bhinna sAdhya kema kahI zakAya ? jaina - tamArI vAta satya che. paraMtu vyAyikAla jyAre che tyAre zrotAne vyApti paNa pratIta nathI ja. dhUmanI sAthe vahnino sahacAra zrotAe jANyo nathI ja, te mATe te kAle vyAti pANa jaNAvavI joIe (dhUmanI sAthe mAtra sAdhya evA dharmabhUta vahnino ja sahacAra jaNAvavo) e apratItAdi vizeSANa vALuM mukhya lakSaNa che. ane te sahacAra rUpa vyApti jANyA pachI anumAnakALe te vyAptinuM pratipAdana karavA dvArA sAdhyadharma je vahni, tenAthI viziSTa evo je dharmI parvata, te paNa A zrotAne apratIta hovAthI samajAvavA lAyaka che. eTale ubhaya jagyAe 14 mA sUtramAM kahelI "sAdhyatA" samajAvavA lAyakapaNuM e mukhya lakSaNa bannemAM saMbhavatuM hovAthI kyAMya sAdhyanuM paNa gauNatva (upacaritatva) nathI. cArvAka - anumAnanI apramANatA sidhdha karavA mATe ame "naugavAtu" hetu pahelAM kahyo hato tethI ame ja anumAnane apramANamAM kahIe ane ame ja gotvAn hetu mukIne anumAna raju karIe A barAbara ucita thatuM nathI. tethI have gatvAn hetu mukyA vinA ja anumAna pramANa nathI ema ame kahIzuM. to amane svArUDha zAkhAne chedavAno ane bhUtAviSTanI jema vartavAno tame (jainoe) je doSa Apyo te Avaze nahIM. arthAt "tasiddhI vori hetu na upAyata prava'' anumAnanI te apramANitA siddha karavAmAM amArA vaDe "gIta' vigere koIpaNa hetu raju karAze ja nahIM pachI amane zuM doSa Avaze ? jaina - jo Ama karazo to prAmAjikastha = pramANika evA tamane, pramANiI siddhi - Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 411 tRtIyapariccheda sUtra-10 ratnAkarAvatArikA kathamR pramANa vinAnI evI iSTasiddhi kema thaze ? pramANika purUSonI sabhAmAM besanArA tame potAnI jAtane pramANapUrvaka ja vAta karanAra, game tema vAta nahI karanAra mAno cho. A pramANe potAne pramANika mAnanArA tamane pramANa vinA anumAnanI apramANatAvALI vAtanI siddhi karavI te zobhAspada kema thaze ? arthAt koI rIte thaze nahIM tethI anumAnanI pramANatAno virodha koI paNa rIte sAdhIyatAM siddhine prApta karato nathI. zAstromAM ja kahyuM che ke - = "anumAna e pramA nathI' A vAkyamAM cArvAka gauLAt ityAdi hetu muke to (pote ja hetu raju karavA vaDe anumAna pramANa mAneluM hovAthI) anumAnanI pramANatA mAnavAmAM virodha kyAM rahyo ? pote ja anumAna to svIkAryuM ja. ane "anumAna e pramA nathI'' A vAkyamAM jo koI hetu mukavAmAM na Ave to paNa (pramANapUrvakanI vAta na hovAthI) anumAna nI mAnyatAmAM bAdhA (virodha) kevI rIte Avaze ? kathaM vA pratyakSasya prAmANyanirNayaH ? yadi punararthakriyAsaMvAdAt tatra tannirNayastarhi kathaM naanumaanpraamAnyam ? pratyapIpavAma 2 tathA vaLI he cArvAka ! tuM jo anumAnane pramANa nahI mAne to tenI pramANatA mAnyA vinA pratyakSapramANamAM paNa pramANatAno nirNaya kema karI zakIza ? kAraNa ke jhAMjhavAnA jaLamAM ane taLAvanA jaLamAM je jaLanuM pratyakSajJAna thAya che temAM eka jaLajJAna pramANa che ane bIju jalajJAna apramANa che ema kevI rIte nakkI karIza ? cArvAka :- emAM zuM ? ''arthaviAsaMvAhAt artha kriyAnA saMvAdathI huM tyAM te pratyakSanI pramANatAno nirNaya karI laIza. te A pramANe - taDAgAdimAM thayeluM je jalajJAna che te taDAAkhaje jalajJAnaM pramANaM arthakriyAsaMvAdAt 04 rIte marumarIcikAjale jalajJAnaM apramANaM arthakriyAvisaMvAdAt" A rIte huM pratyakSamAM pramANatA ane apramANatAno nirNaya artha kriyAnA saMvAda ane visaMvAdathI ja karIza. = pratyakSepi parokSalakSaNamateryena pramArUpatA / pratyakSespi kathaM bhaviSyati mate tasya pramArUpatA ? || 1 || 3 - 9 // - jaina :- to anumAnanI pramANatA kema na thaI ? kAraNa ke te pakSa-sAdhya-ane hetu rUpa vacana hovAthI anumAna pramANa ja ame ja anyasthAne kahyuM che ke - je cArvAka vaDe, parokSakSamate = parokSa svarUpa jJAnanI parokSa (anumAna) nAmanA pramANanI, pramApatA = pramANarUpatA, pratyakSepi = khaMDita karAI che. (prati upasarga kSar dhAtu aghatana karmaNi.) tattva mate te cArvAkanA mate pratyakSepi pramANatA jyaM maviSyati kevI rIte siddha thaze ? / / 3-9 // na = = pratyakSapramANamAM paNa pramA pA tatra svArthaM vyavasthApayanti = - upara tame je prayoga raju karyo sidhdha thayuM. = Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA hetunuM sAcuM lakSaNa 412 tatra hetugrahaNasambandhasmaraNakAraNakaM sAdhyavijJAnaM svArtham // 3-10 // have prathama svAthanumAna samajAve che - tyAM (svArtha ane parArtha ema be prakAranA anumAnomAM) hetunuM grahaNa ane avinAbhAvanA saMbaMdhanuM smaraNa A be che kAraNa jemAM evuM je sAdhyanuM jJAna te svArthanumAna kahevAya che. 3-10 TIkA - "niti mantaritaniyaMtrIt amati pakSamarthamiti hetuH manajo meva nirdekSyamANalakSaNastasya grahaNaM, ca pramANena nirNaya: sambandhasmaraNaM ca yathaiva sambandhI vyAptinAmA prAk tarkeNA'tarki, tathaiva parAmarzaste kAraNaM yasya tat tthaa| sAdhyasyAkhyAsyamAnasya viziSTaM saMzayAdizUnyatvena jJAnaM svArthanumAnaM mantavyam rU.21 TIkAnuvAda - A sUtramAM kahelA ekeka zabdano artha samajAve che - "niti" ti hetu: "didhAtu svAdi pAMcamo gaNa "jAgavuM' arthamAM che. dhAtunA rUpa uparathI "jANavuM" evo ja artha thAya che. paraMtu preraNA arthavALo (preraka arthavALo) forgU pratyAyano artha antabhavita (eTale aMdara rahelo) hovAthI jANavuM arthane badale jaNAvavuM evo artha karavo. parokSamartha namayati parokSa rahelA arthane je jaNAve te hetu. jenuM lakSaNa hamaNAM ja 11 mA sUtramAM kahevAze. te hetunuM je grahaNa arthAt pratyakSAdi pramANothI "A je dekhAya che te dhUma ja che" ema nirNaya karavo, saMzayAdithI rahitapaNe jANavo te hetugrahaNa kahevAya che. tathA - saMbaMdhanuM smaraNa karavuM' je rIte sAdhya ane sAdhananI vyAmi nAmano saMbaMdha tarkapramANa vaDe pahelAM jAgyo hato te ja rIte atyAre dhUmagraNAdi thayA pachI yAda Avavo. teno parAmarza thavo te saMbaMdhasmaraNa kahevAya che. te Ara tat tathA ahIM te zabda napuMsakaliMga dvivacana che. eTale (1) hetugrahANa ane (2) saMbaMdhasmaraNa A banne che kAraNa jemAM evuM je sAdhyanuM jJAna te svArthAnumAna. sAdhya eTale have pachInA sUtra 14 thI 20 mAM je kahevAze te sAdhya, tenuM viziSTa evuM eTale saMzayAdi doSo vinAnuM vAstavika yathArtha je jJAna te svArthanumAna kahevAya che. sArAMza ke - pratipattA pote ja parvatAdi pAse jaIne prathama dhUmAdi hetunuM grahaNa kare, tyArabAda pUrve anubhavelA saMbaMdhanuM smaraNa kare, ane te banne dvArA sAdhya evA vahnino saMzaya viparyaya anadhyavasAya Adi doSo rahita "ahIM vahni che ja" evo manamAM je nirNaya kare te svArthanumAna kahevAya che. 3-10aaaa. hetusvarUpaM nirUpayanti - nizcitA thAnupapanvekSaNo de rU-zA pUrvanA sUtramAM hetugrahANa zabdamAM hetu pada che. tethI A sUtramAM hetunuM svarUpa samajAve che Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 413 tRtIyapariccheda sUtra-11/12 ratnAkarAvatArikA nizcita evI "anyathA anupapatti" e eka ja lakSaNavALo hetu che. arthAta sAdhya vinA hetunu na ja hovu evI nizcita sthiti te ja eka hetunuM sAcu lakSaNa che. 3-11 TIkA :- anyathA sarSyA vinA, anupattiva, na nANuvpatti prayatAntarIya sacce vipakSaikadezavRtteranityatvasyApi gamakatvApatteH / tato nizcitA nirNItA'nyathAnupapattirevaikA lakSaNaM yasya sa tAdRzo hetui~yaH / anyathA'nupapattizcAtra hetuprakramAt sAdhyadharmeNaiva sArdhaM grAhyA / tena tditraarthaa'nythaasypapa pratyakSAvijJAnenati vyApti rU-za. TIkAnuvAda :- ahIM "gathA" zabdano artha "sAdhya vinA" evo karavo ane "manupattiva" anupapatti ja hovI joIe ema evakAra mukIne jaNAve che ke manA pi = alpa paNa upapatti hovI joIe nahIM. sAdhya vinA je hetu alpa sthAnamAM paNa na ja varte te ja hetunuM sAcuM ekalakSaNa che. jo nizcita zabda na lakhyo hota to vyabhicArI hetumAM paNa hetunuM A lakSaNa jAya ane doSitahetu paNa sahetu banI jAya. jema ke rAH (pakSa), prayatnottarI : = prayatnana : (sAdhya), nitya-At (hetu), ghaTaparavat A daSTAnta, A anumAnamAM prayatnAnantarIyakatva eTale prayatnajanyatva e sAdhya che. te jyAM jyAM ghaTapaTAdimAM hoya tyAM tyAM aniyatva hoya ja che. chatAM hetu sAco nathI. kAraNa ke prayatnajanyatva je sAdhya che tenA vinA jo AkAzAdi laIe to anityatvanI anupatti maLe che paraMtu prayatnajanyatva vinA jo vighudAdi levAmAM Ave to anityatvanI anupapatti saMbhavatI nathI, upapatti saMbhave che. eTale anyathA = sAdhyavinA hetunI je anupapatti kahevAmAM AvI che te paNa nizcita hovI joIe, eTale ke "sarvathA anyathA anupapatti" ja hovI joIe, jo nizcita zabda AgaLa na joDIe to upara kahyA mujaba prayatnAntarIyakatva sAdhya sAdhavAmAM, vipakSanA ekadezamAM vRttimAna (sAdhyanA abhAvanA ekadezamAM vidyamAna) evA paNa anityasvAdi (vyabhicArI) hetune paNa gamakatva (sahetu) mAnavAnI Apatti Ave. tethI nizcita zabda joIe ja.. nizcita eTale nirNayAtmaka evI anyathA anupapatti ja eka che lakSaNa jenuM te nizcitAnyathAnupapatyeka lakSANa vALo hetu kahevAya che. A ja satya hetu che. ahIM mUlasUtramAM "sAdhya" nI sAthe ema spaSTa lakhyuM nathI to paNa hetuno prakrama - prasaMga hovAthI A anyathAnupapatti sAdhyadharmanI ja sAthe jANavI. eTale ke A hetu sAdhya vinA na ja rahenAra hovo joIe. tethI sAdhyathI itara padArthonI sAthe anyathA anutpatti hoya evA pratyakSajJAnAdinI sAthe hetunA A lakSaNanI ativyApti thatI nathI. parvato vahimAnuM dhUmAt mAnavat A anumAnamAM dhUma hetu jema sAdhya evA vatinI sAthe anyathAnupapatti vALo che. tethI temAM hetunuM lakSaNa ghaTavAthI jema hetu kahevAya che. tevI ja rIte sAdhya je vahni, tenAthI Itara je padArtho ghaTAdi, tenI sAthe anyathAnupapattivALAM te ja ghaTapaTAdinAM pratyakSa jJAno, temAM hetunuM A lakSaNa gayuM. tethI tyAM ativyApti thAya, te na thAya teTalA mATe Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA hetunuM sAcuM lakSaNa 414 '"sAdhya'' nI ja sAthe anyathAnupapatti samajavI. paraMtu sAdhyathI ItaranI sAthe na samajavI. ghaTapaTAdi hoya to ja tenu cAkSuSapratyakSAdi jJAna thAya che. jo ghaTapaTAdi na hoya to te viSayanuM pratyakSajJAna na thAya. mATe pratyakSajJAno ghaTapaTAdinI sAthe anyathAnupapanna bane che. paraMtu tene hetu kahevAya nahIM, kAraNa ke parokSavastune sAdhavAmAM je avinAbhAva saMbaMdhavALuM hoya te hetu bane che. pratyakSa vastumAM sAkSAt padArtha jaNAto hovAthI hetu-hetumadbhAva hoto nathI. chatAM A lakSaNa tyAM cAlyuM jAya che mATe "sAdhya'nI ja sAthe avinAbhAva hovo joIe ema samajI levuM. / / 3-115 etad vyavacchedyaM darzayanti - na tu trizaLAvi 5rU-zA hetunA A lakSaNathI anya lakSaNono vyavaccheda samajAve che ke ''trilakSaNa'" Adi anya darzanakAroe karelAM hetunAM sAcAM lakSaNo nathI. 53-125 TIkA :- traLi pakSadharmatra-sapakSasattva-vipakSAsanmAni kSAni yasya sautasammatasya heto, mAdishbdaad yaugasaGgItapaJcalakSaNaka hetvavarodhaH / tenAvAdhitaviSayatvAsatpratipakSatvayorapi tallakSaNatvena kathanAt / tathAhi - vahnimattve sAdhye dhUmavattvaM pakSasya parvatasya dharmaH, na zabde cAkSupatvavadtadadharmaH / sapakSe pAkasthAne san, na tu prAbhAkareNa zabdanityatve sAdhye zrAvaNatvavat tato vyAvRttam / vipakSe pa pradeze'san, na tu tatraiva sAdhye prameyatvavat tatra vartamAnam / abAdhitaviSayam, pratyakSAgamAbhyAM avAdhyamAnasAdhyatvAd na tu anuSNastejo'vayavI dravyatvAjjalavat, vipreNa sUrA peyA dravatvAt tadvadevetivat tAbhyAM bAdhitaviSayam / asatpratipakSam - sAdhyaviparItArthopasthApakAnumAnarahitam, na punarnityaH zabdo'nityadharmAnupalabdherityanumAnamiva satpratipakSam iti lakSaNatrayapaJcakasadbhAvAd gamakam / tata etAdRkSalakSaNalakSitamevAkSUNaM nim - ti sautathI yomiprAyaH / na cAya nipAyaH // 3-2 TIkAnuvAda :- graMthakArazrI 'sAdhyanI sAthe nizcitAnyathAnupapatti'" e eka ja lakSaNa hetunuM mAne che. have bauddho ane naiyAyiko hetunuM zuM lakSaNa mAne che te kahIne te yathArtha che ke mithyA che ? te samajAve che. trilakSaNaka ane AdizabdathI paMcalakSaNaka ItyAdi hetunAM anyadarzanakAroe karelAM lakSaNo yathArtha nathI. kAraNa ke traNa ke pAMca lakSaNo saMbhavavA chatAM paNa hetvAbhAsa hoya che. baudhdho hetunAM traNa lakSaNo mAne che ane naiyAyiko hetunAM pAMca lakSaNo mAne che. tyAM prathama baudhdhonA mAnelAM hetunAM traNa lakSaNo pUrvapakSarUpe samajAvAya che. pakSadharmatva e paheluM, sapakSasattva e bIjuM, ane vipakSa asattva e trIjuM, ema A traNa lakSaNo che jene te 'trilakSaNaka' hetu baudhdhane sammata che. tathA Adi zabdathI yogadarzanakAroe (naiyAyika-vaizeSikoe) kahela paMcalakSaNaka hetu paNa jANavo, kAraNa ke te naiyAyiko vaDe abAdhitaviSayatva ane asatpratipakSatva e paNa Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 415 tRtIyapariccheda sUtra-12 ratnAkarAvatArikA tenA (hetunA) lakSaNa tarIke kahevAyelAM che. bauddhonuM kahevuM che ke sAco hetu te kahevAya che ke jemAM pakSadharmatva Adi traNa lakSaNo saMbhavatAM hoya, ane yogadarzanakAronuM evuM kahevuM che ke sAco hetu te kahevAya ke jemAM pakSadharmava Adi pAMca lakSaNo saMbhavatAM hoya. tyAM pakSadharmatva Adi pAMce lakSaNonuM svarUpa A pramANe - (1) pakSadharmatva = hetunuM pakSamAM hovuM te pakSadharmatva, anumAnamAM mukAyelo hetu pakSamAM avazya hovo ja joIe, pakSamAM vidyamAna hovAthI te pakSano dharma kahevAya che. jema ke parvato vImAnuM dhUmAt ahIM vahiM jyAM sAdhya che tyAM dhUmavatva e pakSa evA parvatano dharma che. je hetu pakSamAM vidyamAna na hoya te pakSano dharma kahevAto nathI. jema ke ""rAH nitya: cAkSuSatvati'' ahIM zabda nAmanA pakSamAM cakSuhyatva hetu vidyamAna nathI kAraNa ke zabda e zrotragrAhya che tethI cAkSuSatva e pakSano dharma kahevAto nathI. je sAco hetu hoya che te pakSano dharma hoya che paraMtu zabdamAM cAkSuSatvanI jema " dharmaH" pakSano adharma hoto nathI. arthAta "hetu pakSamAM avazya hoya" e hetunuM paheluM lakSaNa che. (2) sAkSasarva :- parvatamAM vaddhi sAdhya hoya tyAre pAkisthAna eTale rasoInI jagyA arthAt rasoDu e sapakSa che. kAraNa ke nizcita sAdhyavAnuM je hoya te sapakSa kahevAya che. ane tyAM sadA dhUma "san'' vidyamAna ja che. mATe sapakSasattva che. paraMtu "rIndraH nitya: zravatriInuM rIndrarvavat' AvuM prAbhAkaro je anumAna Ape che. tyAM zrAvaNa vahetu nityatva dharma vALA AkAzamAMthI jema vyAvRtta che. tema sAco hetu apakSamAMthI kadApi vyAvRtta hovo joIe nahIM. sapakSamAM hetu vidyamAna ja joIe A hetunuM bIju lakSaNa che. (3) vipakSI :- parvatamAM vaddhi sAdhya che tyAre vahninA abhAvavALuM je sthAna te vipakSa. jema ke payasvati - pANIvALuM sthAna taLAva-hada athavA samudrAdi, tyAM hetu evA dhUmanuM "sana' na hovuM. arthAt sAdhyanA abhAvavALA sthAnamAM hetunuM na hovuM e vipakSAsattva ema trIjuM lakSaNa che. paraMtu "parvato vahimAnuM prameyatAtu" A pramANe tyAM ja eTale ke parvatapakSamAM vahni sAdhavAno hoya tyAM ja dhUmane badale jo prameyatva hetu kahevAmAM Ave to te prameyatvahetu sAdhyAbhAvamAM (vipakSamAM) vidyamAna che. tethI te sAco hetu kahevAto nathI. mATe te prameyatvanI jema sAdhyabhAvamAM (vipakSamAM) hetu na ja hovo joIe. sArAMza ke jema prameyatva hetu sAdhyAbhAvavALAM sarovarAdi sthAnomAM vartamAna che tema sAco hetu vipakSamAM kadApi vartamAna na hovo joIe, A hetunuM trIjuM lakSaNa che. (4) vASivipatti :- anumAnamAM mukAyeluM je sAdhya hoya te pratyakSa pramANa vaDe ane AgamAdi pramAAga vaDe abAdhita (bAdhA-virodha na Ave tevuM) hovuM joIe. jo abAdhita sAdhya hoya to te anumAnanA hetune abAdhita viSaya kahevAya che. jemake parvato vartamAn dhUmAt ahIM vahni sAdhya abAdhita che mATe dhUma hetune abAdhitaviSaya kahevAya che. paraMtu tenoyavI agni e manuSka: = zItaLa che kAraNa ke dravyavAn = dravya hovAthI, navat = jaLanI jema A anumAnamAM Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA hetunuM sAcuM lakSaNa 416 mukAyeluM zItaLatA sAdhya vahnimAM pratyakSa pramANa vaDe bAdhita che. mATe dravyatva hetu bAdhita viSayavALo kahevAya che. tathA viALa surA jevA dravatthAt navat = brAhmaNe dArU pIvo joIe. dravIbhUta padArtha hovAthI, pANInI jema, ahIM dArU pIvo joIe A sAdhya AgamazAstrothI bAdhita che. tethI dvivatva hetu paNa bAdhitaviSayavALo che. A pramANe prathamAnumAnamAM vyatva hetu ane bIjA anumAnamAM dvavatva hetu jema pratyakSa vaDe ane Agama vaDe anukrame bAdhita sAdhyanA viSayavALA che tevo bAdhitaviSayavALo hetu hovo na joIe. A hetunuM cothuM lakSaNa jAgavuM. (5) saxtipakSam - sAdhyathI viparIta je artha eTale ke sAdhyAbhAva, tene sAdhanArUM je pratispardhI anumAna, tenAthI rahita hetu hovo joIe, cAlu anumAnamAM evo hetu hovo joIe ke te anumAnanA vivakSita sAdhyanA abhAvane sAdhI Ape tevA hetuvALuM pratispardhI anumAna maLavuM ja na joIe te asatipakSa. ( X nathI, sat = vidyamAna, pratipakSa = virodhI pakSa, jemAM te asatpatipakSa). jema ke parvato vallamAnuM dhUmatu mAnavat - ahIM A parvatamAM dhUma dekhAto hovAthI vahni che ja, vahninA abhAvane sAdhanArUM koI paNa anumAna nathI ja. mATe A hetu asatpatipakSa kahevAya che. paraMtu have jaNAvAtA hetu jevo satpatipakSatAvALo hetu na hovo joIe. jema ke rAH (pakSa), nitya: (sAdhya), nityadharmAnupaLeH (hetu), zabda e ninya che. kAraNa ke anitya dhamAM na dekhAtA hovAthI, A anumAna sapratipakSatAvALuM che kAraNa ke A anumAnamAM sAdhya je nitya che teno je abhAva te aniyatva, tene sAdhanArUM pratispardhI anumAna maLe che. te anumAna A pramANe che "zabda e anitya che kAraNa ke nityatAnA dharmo na dekhAtA hovAthI" AvA prakAranuM pratipakSI anumAna maLI zake che. mATe rI, nitya niyadharmAnujo A prathama anumAna jema satpatipakSatAvALuM che. tevuM ja na hoya te ja sAco hetu che A hetunuM pAMcamuM lakSaNa che. A pramANe bauddhadarzananA mate traNa ane yogadarzananA mate pAMca lakSaNo jemAM hoya te ja hetu sAdhyano gamaka jAgavo. tethI AvA prakAranA traNa athavA pAMca lakSaNothI lakSita hetunuM hovuM e ja nirdoSa liMga che. ema saugatano ane yogadarzana vALAno abhiprAya che. A teonA kahevA pramANe pUrvapakSa samajAvyo. teone pratyuttara ApatAM graMthakArazrI have jaNAve che ke na jAvuM nirapava = A traNa-pAMca lakSAgavALo paradarzanakAroe kahelo hetu nirdoSa nathI arthAtu doSathI yukta che. kAraNa ke traNapAMca lakSaNo hovA chatAM pAga hetvAbhAsa hoya che. A ja vAta have pachInA teramA sUtramAM graMthakArazrI pote ja samajAve che. 3-1rA. etadupapAdayanti - tasya hetvImIyApi sanmavat rU-23AA traNa ane pAMca lakSaNavALuM hetunuM lakSaNa doSavALuM che A ja vAta A sUtramAM jaNAve che ke - Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 417 tRtIyapariccheda sUtra-13 ratnAkarAvatArikA . "te traNa-pAMca lakSaNo hovA chatAM pAga hetvAbhAsa hoya che. 3-13 TIkA :- mane ativyApti prabhutakSaNassgharabhu ! ". rAma: tatvatratvat prekSyamAtrttputrvditytr samagratallakSaNavIkSaNe'pi hetutvAbhAvAt / atra vipakSe asattvaM nizcitaM nAsti, na hi zyAmatvAsattve tatputratvena avazyaM nivartanIyamityatra pramANamastIti saugataH / sa evaM nizcitAnyathAnupapattimeva zabdAntaropadezena zaThaH zaraNIkarotIti saiva bhagavatI lakSaNatvenAstu / TIkAnuvAda :- bauddha ane taiyAyikanAM kahelAM traNa athavA pAMca lakSaNo hovA chatAM paNa sahetu hovAne badale hetvAbhAsa hoya che. Ama kahetA sUtrakAra vaDe bauddha ane yogadarzanakAroe pUrve kahelA sahetunA lakSANanI ativyApti jagAvI. arthAt tame lakSaNa sahetunuM karo cho paraMtu te lakSANa hetvAbhAsa (khoTo hetu) hoya temAM pAga jAya che tethI tamone ativyApti doSa Ave che. te A pramANe - saH, zyAmaH, tatyutvA, prekSyamALetarataputravat'' anyadarzanonA zAstromAM A anumAna prasiddha che. "mitrA" nAmanI eka strI che. tene kula ATha putro che. jemAMnA sAtaputro zyAma che ane AThamo putra hakIkatathI gaura che. chatAM AThamA putrane uddezIne ja uparanuM anumAna karela che ke "te aSTama putra, zyAma che. kAraNa ke mitrAno putra hovAthI, najara sAme dekhAtA bIjA tenA sAta putronI jema" A anumAnamAM taiyAyika ane bauddhanAM kahelAM hetunAM samagra lakSaNo che chatAM A hetu rahetu nathI. (1) taputratva (mitrAnA putrapaNuM) te AThamA putramAM che. A pakSadhamatA. (2) prathamanA sAta putromAM zyAmatva hovAthI te sAta putro sAdhyaviziSTa che mATe te sapakSa kahevAya, temAM taputratva hetu che. mATe sapakSasarva. (3) jyAM jyAM zyAmatva na hoya te sAdhyAbhAvaviziSTa je rakataghaTa zvetapaTa ItyAdi te vipakSa, tyAM taputratva nathI, mATe vipakSAsatva. (4) uparokta anumAnamAM koI bAdhA na hovAthI abAdhitaviSayatva. (5) ane zyAmAbhAva sAdhanAra anya hetu skurAyamANa na hovAthI asatpatipakSa. ema pAMce lakSaNo saMbhave che. chatAM sahetu nathI mATe bauddha ane taiyAyikanuM kareluM A lakSaNa doSayukata che. prazna :- ahIM bauddha evI dalIla kare che ke "vipakSa asattva" A nAmanuM je trIjuM lakSaNa che. te A anumAnamAM nizcita nathI. kAraNa ke zyAmAbhAva vALo raktaghaTa ane jetapaTAdi laIe to jarUra "taputratva" hetuno abhAva Ave che. eTale vipakSAsattva ghaTe che paraMtu jyAM jyAM zyAmatva na hoya, tyAM tyAM sarvatra taputratva paNa avazya nivartanIya ja hoya (eTale ke na ja hoya) enA mATe koI pramANa jaNAtuM nathI. arthAt zyAmatva bhale na hoya, paraMtu taputratva hoya Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA hetunuM sAcuM lakSaNa 418 evuM pAga kema na banI zake ? mATe vipakSa asattva ghaTapaTAdimAM bhale che. paraMtu nizcita vipakSaasattva nathI ja, mATe traNa ke pAMca lakSANa A hetumAM saMbhavatAM nathI kAraNa ke trIju vipakSAsattva tyAM nizcita pANe ghaTatuM nathI tethI sahetunu lakSANa tyAM jatuM nathI, ane ativyAmi AvatI nathI kAraNa ke te hetvAbhAsa che. paraMtu jyAM paripUrNa pAMca lakSaNo hoya che te nakakI sahetu ja hoya che tethI amAruM kareluM trilakSANakAdi hetunuM lakSaNa barAbara ja che. jaina - A pramANe dalIla karatA evA te zaTha bauddhAdi anyadarzanakAro chevaTe to zabdAntarathI "nizcitA thAnapapatti" evA amArA lakSaNano ja Azraya kare che. jo traNa athavA pAMca lakSaNa karavA chatAM pAga "nizcita" zabda svIkAravo ja paDato hoya ane te svIkAryA vinA chuTako ja na hoya to pachI vAstavika "nizcitAnyAnupapatti" e ja bhagavatIrUpa lakSaNa ho, A ja lakSaNa nirdoSa hovAthI bhagavatIsvarUpa che. bhAgyavAnuM che, nirdoSa che. tene ja svIkAravuM joIe. yaugastu garjati - anaupAdhikassambandho vyAptiH / na cAyaM tatputratve'sti, zAkAdyAhArapariNAmAyupAdhinibandhanatvAt / sAdhanAvyApakaH sAdhyena samavyAptikaH kilopAdhirabhidhIyate / tathA cAtra zAkAdyAhArapariNAma iti upAdhisadbhAvAt na tatputratve vipakSAsattvasambhava iti / so'pi na nizcitAnyathAnupapatteratiriktamuktavAniti saivaikA'stu (kimanyapadarUpadIrghalAGgulaiH) / na hi anaupAdhikasambandhe sati kizcidavaziSyate yadapohAya zepalakSaNapraNayanamasUNaM syAt / have ahIM yogadarzanakAro (naiyAyiko) amArI (jainonA lakSaNanI) sAme garjanA kare che ke - "upAdhi vinAno je hetu hoya tevA hetunuM sAdhyanI sAthe rahevuM e rUpa je saMbaMdha te vyApti kahevAya che. sArAMza ke jyAM jyAM hetu hoya tyAM tyAM sAdhya hoya ja ItyAdi sahacArarUpa je saMbaMdha che te ja mAtra vyApti nathI. paraMtu te saMbaMdha jo anaupAdhika (upAdhi rahita) hoya to ja vyAti kahevAya che. ane tatyutratva hetumAM A sahacArarUpa saMbaMdha hovA chatAM paNa te saMbaMdha anaupAdhika ghaTato nathI. (paraMtu kharekhara upAdhi vALo A saMbaMdha thAya che). "zAkAdi AhAranA pariNAma" ityAdi rUpa upAdhi bane che. kAraNa ke upAdhinuM je lakSaNa che te A zAkAdi AhAra pariNAmamAM barAbara saMbhave che. lakSaNa A pramANe che. "je sAdhananI (hetunI sAthe avyApaka hoya ane sAdhyanI sAthe vyApaka hoya te upAdhi kahevAya che." ane ahIM zAkAdi AhAra pariNAma tathA = tevo ja che. kAraNa ke jyAM jyAM tatyutratva hetu che tyAM tyAM zAkAdi AhAra pariNAma che paNa kharo, ane nathI paNa kharo, prathamanA sAta putranA garbhakAle A zAkAdi AhAra pariNAma che kAraNa ke te kALA janmelA che. ane AThamA putranA garbhakAle A zAkAdi AhArano pariNAma nathI kAraNa ke gaura janmela che. A rIte zAkAdi AhArapariNAma e taputratva hetunI sAthe avyAsa che. tathA jyAM jyAM tanutrIvachine mitve sAdhya che tyAM tyAM zAkAdi AhArapariNAma che ja, kAraNa ke AvuM zyAmatva mAtra sAtamAM ja che ane tyAM zAkAdi AhAra pariNAma che ja. mATe sAdhyavyApaka pAga che. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyapariccheda sUtra-13 ratnAkarAvatArikA A pramANe sAdhanAvyApaka ane sAdhyavyApaka evuM upAdhinuM lakSaNa zAkAdi AhAra pariNAmamAM saMbhavatuM hovAthI ''taputratva hetumAM'' sarvatra vipakSAsattva saMbhavatuM nathI. eTale ke zyAmatvanA abhAvanI sAthe sarvathA tatsutratvano abhAva saMbhavato nathI. 419 jaina AvuM bolato - garjanA karato te naiyAyika paNa '"nizcitAnyathAnupapatti'" thI atirikta (adhika) kaMI ja kaheto nathI, (zabdAntarathI A ja lakSaNa te gAya che), to pachI vAstavika nizcitAnyathAnupapatti e eka ja lakSaNa ho. bAkInAM pakSadharmatA Adi anya pado umeravA rUpI lAMbAM lAbAM puMchaDAM lagADavAthI zo phAyado ? kAraNa ke anaupAdhikasaMbaMdha hote chate lakSaNamAM kaMI paNa bAkI rahetuM nathI ke jene dUra karavA mATe bAkInAM cAra pado umeravA rUpa lakSaNanI je racanA karI che te nirdoSa bane. bInajarUrI ja pado lagADelAM hovAthI A lAMbuM lAMbuM lakSaNa doSavALuM ja gaNAze. pakSadharmatvAbhAve rasavatIdhUmo'pi parvate saptArcipaM gamayet, ityabhidadhAno bauddho na buddhimAn / yataH pakSadharmatva(tvA)bhAve'pi kiM naiSa tatra taM gamayet ? nanu kautukametad / nanu kathaM hi nAma pakSadharmato (tA) pagame rasavatI dharmaH san dhUmo mahIdharakandharAdhikaraNaM dhanaJjayaM jJApayatu iti cet ? evaM tarhi jalacandro'pi nabhazcandraM mA jijJapat, jalacandrasyaM jaladharmatvAt / atha jalanabhazcandrAntarAlavartinastAvato dezasyaikasya dharmitvena jalacandrasya taddharmatvanizcayAt kuto na tajjJApakatvamiti ced ? evaM tarhi rasavatIparvatAntarAlabartibasundharApradezasya dharmitvamastu, tathA ca mahAnasadhUmasyApi parvatadharmatAnirNayAt jalacandravat kathaM na tatra tadgamakatvaM syAt ? pakSadharmatA khalUbhayatrApi nimittam / tato yathA'sau svasamIpadeze dhUmasya dhUmadhvajaM gamayato'mlAnatanurAste, tathA vyavahitadeze'pi parvatAdau tadavasthaiva / anyathA jalacandre'pi nAsau syAt, dezavyavadhAnAt / = bauddha :- je pakSadharmatA e hetunuM lakSaNa na mAnavAmAM Ave ane kevaLa ekalI '"nizcitAnyathAnupapatti'"e eka ja lakSaNa karavAmAM Ave to rasavatIyUmoSi rasoDAno dhUma paNa parvatamAM rahelA samArviSa vahnine kema na jaNAve ? jaNAvanAra banavo joIe. kAraNa ke pakSamAM hetu vidyamAna hovo ja joIe evI pakSadharmatA to lakSaNamAM tame(jaino) grahaNa karatA nathI. tethI dUrakSetragata dhUma paNa dUrakSetragatavartino bodhaka thavo joIe. tethI mahAnasagatadhUma paNa parvatagatavahnino bodhaka thavo joIe. jaina :- upara mujaba bolato bauddha buddhizALI hoya ema dekhAtuM nathI. arthAt bauddhanI A dalIla barAbara nathI. kAraNa ke '"pakSadharmatva' e lakSaNamAM laIe to paNa 5H = A rasoDAno dhUma, taMtra = te parvatamAM taM = vahnine hiM na gamavet kema na jaNAve ? pakSadharmatA e pada lakSaNamAM lezo to paNa rasoDAno dhUma parvatamAM vahnine jaNAvanAra kema na bane ? = 1 upara kahelA banne phakarAomAM kSadharmatvavetta ane kSayamaMtone evo pATha rAkhIne ame artha samajAvyo che. ane A pATha tathA A artha vadhAre saMgata pUrvApara jotAM lAge che. chatAM A ja ratnAkarAvatArikA uparanI '"paMjikA'' TIkAmAM 'vaNadharmatvamAve'ityAdri sUrivAvavam ema paNa kahyuM che. tethI kSadharmatvAmAve'pi ane pAchaLa pakSadharmatApAme Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA hetunuM sAcuM lakSaNa 420 bauddha - A tamArI jainonI vAta AzcaryakArI che. kAraNa ke jo pakSadharmatA-35Ame = lakSaNamAM pakSadharmatA svIkAravAmAM Ave to to mAtra parvata mAM ja rahelo dhUma parvatanA vahnine jaNAvI zake, paraMtu rasavatIno dhUma hote chate parvatanI guphAmAM rahelA dhanaMjayane (vahi) ne kevI rIte jaNAve? rasavatInA dhUmamAM pakSadharmatva nathI. kAraNa ke te dhUma rasavatImAM che. paraMtu parvatamAM nathI. tethI te vahnino gamana kema bane ? ' jaina :- jo ema ja hoya to jalamAM raheluM candranuM biMba paNa AkAzamAM rahelA caMdrane jagAvanAra banavuM na joIe. kAraNa ke jalamAM rahela caMdra to jalano dharma che. AkAzano dharma nathI. tethI tyAM paNa pakSadharmatA to nathI. sArAMza ke jalacaMdra e jaladharma hovA chatAM ane AkAzadharma (pakSagatadharmatA) na hovA chatAM jema camaka bane che tema tame pakSadharmatA lakSaNa karazo ane svIkArazo to paNa rasavatI dhUma parvatagatavahino gamaka kema nahI bane ? banI ja jaze. sArAMza ke jalacaMdra jalamAM hovA chatAM nabhacaMdrano gamaka bane ja che. ane tame pakSadharmatA e hetunuM lakSaNa mAno cho. to tyAM koI paNa rIte pakSadharmatA ghaTAvatA hazo ja. te ja rIte ahIM paNa pakSadharmatA mAnI lo ane mahAnasano dhUma parvatIyavalino gamaka bane AmAM tamArA mate Azcarya jevI kaMI vAta nathI. - baudhdha :- matha nanamAntarartinatIvato - have bauddha A pramANe kahe che ke jalacaMdra ane nabhazcandra e bannenA aMtarAlamAM vartanArUM AkAzadravya - je che te eka ja che. AkAza akhaMDa dravya che. tethI te eka ja dezarUpa AkAza ja dharmI hovAthI jalamAM rahelo caMdra paNa AkAzAtmaka eka ja dharmano dharma che ema nirNaya thavAthI te jalagatacaMdra paNa te AkAzagatacaMdrano gamaka kema na hoI zake ? arthAt hoI ja zake kAraNa ke tyAM paNa pakSadharmatA che ja. AkAzAtmaka pakSa eka ja che mATe. jalacaMdra bhale jalamAM ho, nabhazcandra bhale nabhamAM ho. paraMtu banne sthAne ane bannenI aMtarAlavartI jagyAmAM ema sarvatra "AkAza" pakSa eka ja hovAthI hetu pakSamAM rahenAro ja thayo. tethI AkAza pakSa eka mAnIne tyAM pakSadharmatA che. ema manAya che ane hetu gamaka bane che. jaina :- parva tardi - jo ema che to rasavatI (rasoDAnI bhUmi) ane parvatanI bhUminA AMtarAmAM rahelI vasuMdharA (pRthvI) no pradeza rUpa je AkAza te paNa eka ja dharmI ho. tethI jalagatacaMdra ane nabhogatacaMdranI vacce AkAzadharmI eka hovAthI pakSadharmatA che ane tethI jalacaMdra nabhayaMdrano ema paNa pAThAntara saMbhavI zake che. te pATha vakhate artha A pramANe karavo - jaina :- jo "pakSadharmatA' e hetunuM lakSAga na svIkAravAmAM Ave to pAga (jalacaMdra nabhandrano bodhaka thAya che. e udAharaNa manamAM ramatuM hovAthI tenI jema) rasoDAno dhUma pAga parvatanI guphAgata dhanaMjayano bodhaka kema nahI thAya ? arthAtu pakSadharmatA na hoya to paNa hetu sAdhyano gamaka kema na bane ? banavo joIe. bauddha - tamArI jainonI A vAta AzcaryakArI kautuka svarUpa che. kAraNa ke rasoDAnA dhUmamAM "pakSadharmatAno apagama" eTale ke pakSadharmatAno abhAva che. ane ame to pakSadharmatA hovI joIe ema lakSaNa karIe chIe tethI rasoDAnA dhUmamAM pakSadharmatAno apagama (abhAva) hote chate te rasavatI dhUma mahIdharakaMdharAnA agnino bodhaka kema bane ? jaina - jo ema ja hoya to jalamAM raheluM caMdranuM biMba paNa AkAzamAM rahelA caMdrane jagAvanAra banavuM na joIe. ItyAdi uparokta lakhANa joDI devuM. (banne pAThAntarone banI zake teTalA saMgata karavA prayatna karavo paraMtu pUrvApara virodha na karavo). Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 421 tRtIyapariccheda sUtra-13 ratnAkarAvatArikA jema gamaka bane che tenI jema ja mahAnasanA dhUmamAM ane parvatIya bhUmimAM paNa AkAzarUpa eka dharmInA kAraNe parvatarUpa pakSadharmatAno nirNaya thavAthI tyAM (parvatamAM) te rasoDAno dhUma te parvatIyavahnino gamaka kema thato nathI ? banne jagyAe AkAzarUpa eka ja dharmI samAna hovAthI pakSadharmatA che ja. mATe eka jagyAe jo gamaka bane to bIjI jagyAe paNa gamaka banavo ja joIe. nyAya to samAna ja hovo joIene ? kharekhara tame je pakSadharmatA e sAdhyane jaNAvavAmAM nimitta kaho cho te banne jagyAe nimitta samAna ja che. tethI sau = A pakSadharmatA, potAnA samIpadezamAM rahelA dhUmathI samIpadezamAM rahelA dhUmadhvajane (vahnine) jaNAvavAmAM jema aoAnatanu karamAyA vinAnuM che zarIra jenuM evI nirdoSa nimitta bane che. tema vyavahita dezamAM rahelI pakSadharmatA paNa parvatAdimAM vahnine jaNAvavAmAM tavaAva = tevI ja nirdoSanimittatA vALI banavI joIe. sArAMza ke rasoDAmAM rahelo dhUma jema samIpamAM rasoDAmAM ja rahelA vahnine jaNAve che. tema te ja rasoDAmAM rahelo dhUma vyavahita evA parvatAdi dezamAM rahelI vahnine paNa jaNAvanAra banavo joIe kAraNa ke vyavahitadeza hovA chatAM paNa AkAzarUpa dharmI eka hovAthI tyAM paNa pakSadharmatA rUpa nimitta to che ja. = = anyathA = jo ema na mAno ane vyavahitadeza hovAthI rasoDAno dhUma rasoDAmAM ja vahnine jaNAve paraMtu parvatAdi anyadUrakSetramAM vahnine jo na jaNAve to jalacaMdramAM paNa AkAzarUpa ekadharmInI apekSAe AvanArI A pakSadharmatA nabhazcaMdrane jaNAvanArI na bano, kAraNa ke dezanuM vyavadhAna (AMtarUM) to tyAM paNa che. mATe jo "pakSadharmatA' ne nimitta mAnazo to jalacaMdra ane nabhazcaMdra vacce kSetrabheda hovAthI pakSadharmatA nathI chatAM jJApaka bane che te vAta ghaTaze nahIM ane AkAzarUpa dharmI eka banAvI AvI banAvaTI pakSadharmatA ghaTAvazo to tevI banAvaTI pakSadharmatA rasavatIdhUma ane parvatIyadhUmadhvajamAM paNa hovAthI rasavatI dhUma parvatIya vahnino paNa jJApaka banaze. atha neyamevAtra gamakatvAGgam, kintu kAryakAraNabhAvo'pi / kAryaM ca kimapi kIdRzam / tadiha kRpIjanmA svasamIpapradezameva dhUmakAryamarjayitumadhIzAnaH / nabhazcandrastu vyavahitadezamapIti na mahAnasadhUmo mahIdharakandharAkoNacAriNamAzuzukSaNiM gamayatIti cet ? nanvevaM dhUmastaddezenaiva pAvakenAnyathAnupapannaH, nIracandramAH punaratadezenApi nabhazcandreNa ityanyathAnupapattinirNayamAtra sadbhAvAdeva sAdhyasiddheH sambhavAt kiM nAma jalAkAzamRgAGkamaNDalAntarAlAderdharmitvakalpanAkadarthanamAtranimittena pakSadharmatAvarNanena ? yaugasyApyevameva ca pakSadharmatvAnupayogo darzanIyaH // - bauddha :- he jaino ! phakta ekalI A (pakSadharmatA) ja ahIM (anumAnamAM) gamakanuM aMga che. sAdhyasiddhinuM kAraNa che ema nahIM. paraMtu A pakSadharmatA hote chate ''kAryakAraNabhAva'' paNa hovo joIe to ja pakSadharmatA sAdhyanI gamakatAnuM aMga bane che. anyathA nahIM. ane te kArya paNa kyAMIka kyAMIka kevuMka kevuMka hoya che. tethI ahIM (dhUma- agninA anumAnamAM) agni rUpa kAraNa potAnA samIpa pradezamAM ja dhUmAtmaka kAryane utpanna karavAne samartha che. ane AkAzamAM rahelo caMdra to vyavahita (dUra-dUra) dezamAM Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA hetunuM sAcuM lakSaNa 422 pANa jalacaMdrAtmaka kAryane utpanna karavA mATe samartha che. mATe rasoDAnA dhUma ane parvatanA agni vacce eka AkAzarUpa pakSamatA hovA chatAM kArya-kAraNabhAva nathI mATe mahAnasano dhUma parvatanI guphAnA khuNAmAM thayelA agnine jaNAvI zakato nathI. (paraMtu) jalacaMdra ane nabhacaMdra vacce pakSadharmatA to che paraMtu sAthe sAthe kAryakAraNabhAva paNa che je mATe gamaka banI zake che. jaina - jo ema kAryakAraNabhAva lezo, ane te paNa kyAMka koI rUpavALo, ane kyAMka koIka rUpavALo, teno artha ja ema thAya che ke "dhUmAtmaka kArya teja deza vaDe agninI sAthe anyathAnupapattivALo che." ane "nIracaMdramA (jalacaMdra) vaLI dUradeza hoya to paNa nabhacaMdranI sAthe niyamo anyathAnupapatti vALo che." ema bannemAM garbhita rIte to "nizcitAnyathAnupapatti no" nirNaya mAtra hovAthI ja sAdhyanI siddhi thatI hovAthI jala ane AkAzamAM caMdramaMDala vaccenA kSetrAdine dharmI tarIke kalpIne pakSadharmatAnI kalpanA karavA rUpa kadarthanA (pIDA) mAtranA ja kAraNabhUta evI pakSadharmatAnuM varNana karavAnI zuM jarUra ? arthAt aMte to pharI pharIne lakSaNa nizcitAnyAnupapattimAM ja samApta thAya che. te na Ave tyAM sudhI apUrNa ja rahe che ane te Ave eTale anya koI padonI AvazyakatA rahetI nathI. to zA mATe pIDAmAtra rUpa AvI kalpanA karavI? zA mATe A ekane ja (nirdoSa che chatAM) lakSaNarUpa na mAnavuM ? ATaluM bauddhone samajAvyA pachI graMthakArazrI jaNAve che ke A ja takoMdhI (dalIlothI) jema baudhdhane nirUttara karyA, te ja rIte yoga darzanakAroe (naiyAyikoe) mAnelo pakSadharmatAno upayoga paNa bInajarUrI che. te paNa samajI levo. kAraNa ke pUrvapakSakAra bhale banne hoya paraMtu teno pratyuttara samAna ja che. A pramANe hetunA lakSaNamAM "pakSadharmatA" bInajarUrI che. nirarthaka che. e vAta siddha karI. sapakSasattvamapyanaupayikam, sattvAderagamakatvApatteH / yastu pakSAd bahiSkRtya kimapi kuTAdikaM dRSTAntayati tasyApUrvaH pANDityaprakAraH, kuTasyApi paTAdivad vivAdAspadatvena pakSAd bahiSkaraNAnupapatteH / tathA ca kathamayaM nidarzanatayopadaryeta ? pramANAntarAttatraiva kSaNikatvaM prAk prasAdhya nidarzanatayopAdAnamiti cet ? nanu tatrApi kaH sapakSIkariSyate ? yadi kSaNikatvaprasAdhanapUrvaM padArthAntarameva tadA durvaarmnvsthaakdrthnm| anyathA tu na sapakSaH kazcit / yata eva ca pramANAt kSaNikatvaniSTaGkanaM kuTe prakaTyate, tata eva paTAdipadArthAntareSu api prakaTyatAm / kimaparapramANopanyAsAlIkaprAgalbhIprakAzanena // bauddhoe mAnelAM traNa ane naiyAyikoe mAnelAM pAMca lakSaNomAMthI prathama "pakSadharmatA" lakSaNanI anAvazyakatA samajAvI, have teo bannee mAnelA "sapakSasattva" evA hetunA bIjA lakSaNanI paNa anAvazyakatA ja che. tema jaNAvatAM graMthakArazrI jaNAve che ke - "sapakSasatva" sapakSamAM hetunuM hovuM A bIjuM lakSaNa paNa nirarthaka ja che. bInajarUrI ja che. jo tene Avazyaka ja mAnazo to jyAM jyAM "sapakSasattva' nahI hoya tyAM tyAM sahetu haze to paNa te hetune agamaka mAnavAnI Apatti tamane Avaze. jema ke tamAruM ja AvuM anumAna che ke "sarva, lALam, Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 423 tRtIyapariccheda sUtra-13 ratnAkarAvatArikA sarvat, A anumAnamAM "sarva" pakSa hovAthI pakSotirikta evo sapakSa koI nahI hovAthI tamAro kahelo sahetu evo paNa "satva" hetu agamaka thaze evI Apatti tamane Avaze. AvA prakAranA sattvAdi hetune agamaka mAnavAnI Apatti Avaze. vastu pakSAt = je bauddho sarva evA pakSamAMthI kuTAdi koIka padArthane bahAra kADhIne daSTAnta rUpe Ape che ane "sarva kSami sarvAt dvivat'' te rIte kahIne potAnI paMDitAI batAve che teonI A paMDitAIno prakAra koI apUrva-abhUta lAge che. kAraNa ke sarva pakSa hovAthI paTAdi padArtho kSaNika che ke nahIM te sAdhyamAna dazAvALA hovAthI jema vivAdAspadIbhUta che. tema sarvanI aMtargata AvelA kuTAdi padArtho paNa paTAdinI jema ja vivAdAspadIbhUta hovAthI haju kSaNikatvano nirNaya thayela na hovAthI pakSamAMthI bahAra kADhavA te vyAjabI nathI. tathA ra = tethI 3 = A kuTAdi udAharaNa rUpe kema kahI zakAya ? kAraNa ke teonuM kSaNikapaNuM hajuM siddha thayuM nathI. ane daSTAnta to siddhanuM ApI zakAya, sAdhyamAnanuM na ApI zakAya. have kadAca bauddha jo ema kahe ke bIjA (anumAnAdi) pramANo vaDe kuTAdinuM kSaNikapaNuM pahelAM sAdhIne pachI ame A anumAna pramANamAM tene udAharaNa rUpe mukIzuM to sAdhyasiddha thayela hovAthI have amane koI doSa Avaze nahI. AvuM jo te kahe to. tatrA : sAkSIvariSyate = ame tene puchIe chIe ke te kuTAdinuM kSaNikapaNuM siddha karavA mATe prathama karelA te anya anumAnamAM tuM kone sapakSa karIza ? te anumAnamAM paNa tAre sapakSasattva samajAvavA mATe koIne koI apakSa to kalpavo ja paDaze. je kalpIza temAM kSaNikatva kyAMthI siddha thayuM? ane jo te kuTAdinA kSaNikatvane sAdhavA mATe jenuM kSaNikatva tenI paNa pUrve siddha thayuM che evo koI padArthottara mukIza to te mukelA padArthAntaranI kSaNikatA siddha karavA mATe tenI pUrvanA anumAnamAM daSTAnta zuM mukIza ? je je mukIza temAM pUrva-pUrva anumAna karavuM ja paDaze ane ema karatAM anavasthA doSanI pIDA tane durvAra thaze. arthAt anavasthA doSa tane Avaze ja. tene tuM nahI rokI zake ! have A anavasthAdoSanA bhayathI kadAca tame ema kaho ke paTAdinI kSaNikatA siddha karavA mATe ame pUrve siddha evA kuTAdinuM dRSTAnta ApIzuM. tethI te paTAdinI kSaNikatAnI siddhimAM kuTAdine sapakSa banAvIzuM - ane sapakSasa lAvIzuM. paraMtu daSTAntabhUta evA te kuTAdinI kSaNikatA siddha karavA mATe karAtA pUrvAnumAnamAM koI sapakSa laIzuM nahIM. tyAM vinA sapakSe ame sAdhyasiddhi karIzuM. eTale amAre anavasthA doSa Avaze nahIM. Ama jo kaho to je prathama anumAnathI sapakSasattva vinA ja kuTAdimAM kSaNikatvanI siddhi pragaTa karAya che. te ja anumAna pramANathI paTAdi Itara sarva padArthomAM paNa sapakSasattva (nuM daSTAnta ApyA) vinA paNa kSaNikatvanI siddhi kuTanI jema ja karAone ? zA mATe bInajarUrI evA "sapakSasatva" ne sAcavavA aparapramANa (bIjA anumAna pramANa)nI racanA karavA rUpa khoTI khoTI kalpanA karavA svarUpa abhimAna batAvo cho ? AvI khoTI baDAI vaDe zuM phAyado ? Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA hetunuM sAcuM lakSaNa 424 sArAMza ke sarvapadArthonI kSaNikatA siddha karavAmAM sarve padArtho pakSa tarIke svIkAryA hovAthI sapakSasattva koI ja nathI, chatAM sAdhyasiddhi thAya che. mATe te lakSaNa Avazyaka nathI. mAtra pote mAnelI tenI AvazyakatA rUpa ajJAnane chAvaravA mATe ja AvAM be anumAna kalpavAM paDe che. ane chatAM paNa temAM kAM to anavasthA doSa Ave che. athavA kAM to sapakSasattva vinA sAdhyasiddhi mAnavI ja paDe che. mATe haThAgraha choDIne '"sapakSasattva'' nI AvazyakatA tyajIne nizcitAnyathAnupapatti rUpa satya evA eka lakSaNanuM ja zaraNa levA lAyaka che. yastu " sAdhyadharmavAn sapakSaH" iti sapakSaM lakSayitvA pakSameva sapakSamAcakSIta "sAdhyadharmavattayA hi sapakSatvam, sAdhyatvena iSTatayA tu pakSatvam, na ca virodhaH, vAstavasya sapakSatvasyecchAvyavasthitena pakSatvena nirAkartumazakyatvAt" iti sa mahAtmA nizcitaM nirvviNNaH / sattvAdeH kSaNikatvAdyanumAne sapakSasattvAvasAyavelAyAmeva sAdhyadharmasyAvabodhenAnumAnAnarthakyAt / pakSo hi sAdhyadharmavattayA sapakSazcet nizcikye / hetozva tatra sattvam, tadA kiM nAma pazvAddhetunA sAdhanIyam ? kizca - evamanena sapakSaM lakSayatA " sAdhyadharmasAmAnyena samAno'rthaH sapakSaH iti dignAgasya, " anumeye'rthe tattulye sadbhAvo nAstitA'sati" iti dharmakIrtezca vaco nizcataM vazcitameva syAt / bauddha :- je bauddha have AvI dalIla kare che te mahAtmA nakkI hetunAM lakSaNo karavAmAM pUrvApara vacanothI pakaDAI javAnA kAraNe (baMdhAI javAnA kAraNe) kaMTALI gayo hoya tema lAge che. sAMbhaLo have kadAca te AvI dalIla kare ke sAdhyadharma vALo je hoya te sapakSa kahevAya che" AvuM prathama sapakSanuM lakSaNa karIne pakSane ja vivakSAnA vazathI sapakSa kahevAya che. ema amArUM kahevuM che. arthAt ekanI eka ja vastu vivakSA badalavAthI pakSa paNa bane ane sapakSa paNa bane ema amArUM bauddhonuM kahevuM che. ekanA eka padArthamAM jyAre sAdhya dharma siddha thaI cukyuM che. eTale ke te padArtha sAdhyadharmavALo che tyAre tene sapakSa kahevAya che. ane haju temAM sAdhya siddha thayuM nathI paraMtu sAdhya siddha karavAnuM che. ema sAdhyapaNe ISTa karAya tyAre tene ja pakSa kahevAya che. ema eka ja padArthane sapakSa ane pakSa banne mAnavAmAM kaMI virodha nathI. jemAM nizcita sAdhya siddha thayeluM hoya tene sAdhyadharmavALuM hovAnA kAraNe vAstavika sapakSa hovA chatAM paNa IcchAnA vazathI (tene ja sAdhya tarIke sAdhavAnI IcchA thAya tyAre) pakSapaNuM AvatuM dUra karavAne azakya ja che. jema nAM medhavat dhanAvizravaLAt ahIM megha gaganamAM ja hoya che te vAta nizcita che. tethI gagana sapakSa hovA chatAM paNa temAM megha sAdhavAnI jyAre IcchA thAya che tyAre sAdhyamAna dazA hovAthI pakSa paNa kahI zakAya che. tema kuTAdi padArtho paNa kSaNikatva sAdhyadharmavALA che. ema jyAre vivakSAya tyAre te ja kuTAdi sapakSa kahevAya ane A ja kuTAdi padArthomAM kSaNikatva sAdhya sAdhavAnI IcchA thAya che tyAre tene pakSa kahevAya, ema sAdhyadharmaviziSTapaNe sapakSatva, ane sAdhyamAnapaNe pakSatva ema banne mAnavAmAM koI virodha nathI. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 425 tRtIyapariccheda sUtra-13 ratnAkarAvatArikA AvuM kaheto te mahAtmA nakakI kaMTALelo hoya tema lAge che. kAraNa ke sattA hetuthI jyAre jyAre kSatviAdri ne sAdhavAnuM anumAna cAlatuM hoya tyAre "pakSasavAri" jANavAnA samaye ja kuTAdi padAthoMmAM sAdhyadharma (kSaNikatva) nakkI che ja ema jANI levAthI A karAtuM anumAna nirarthaka ja baneze. kAraNa ke pakSa ja sAdhyadharma vALo hovAthI sapakSa ja che evo manamAM nirNaya thayo, ane tyAM satvahetu paNa varte ja che ema jyAre jANI lIdhuM. to pachI bAkI zuM rahyuM ke je hetu vaDe sAdhavuM paDe ? arthAt pakSane ja sapakSa mAnazo to pakSamAM sAdhya siddhi thaI cukelI hovAthI ane satva hetunI vidyamAnatA hovAthI sAdhavAnuM kaMI bAkI ja rahetu nathI ke pAchaLathI hetu dvArA sAdhI zakAya ? mATe anumAna karavuM nirarthaka ja thaze. tathA vaLI "pakSa e ja vivakSAe sapakSa kahevAya" AvA prakAranuM sapanuM lakSaNa karatA evA A vAdIvaDe potAnA dharmAcArya diggAganuM ane dharmakIrtinuM ema bannenuM vacana nakkI vaMcyuM ja kahevAze. A banne dharmagurUonuM vacana lokhuM kahevAze. kAraNa ke "sAdhyadharma sAmAnya nathI hovAnA) kAraNe pakSanI sAthe je samAna hoya te sapakSa. ema pakSa tathA sapakSane bhinna bhinna batAvanAra diggAga che. tathA anumayamAM (pakSamAM) ane tenI tulya evA arthamAM = sapakSamAM hetuno sadbhAva hoya che. ane vipakSamAM hetunI nAstitA hoya che. AvuM kahenArA dharmakIrti che bannenA vacanomAM pakSa ane sapakSa bhinna bhinna kahyA che. ane A bauddha pakSane ja sapakSa kahe che. mATe banne dharmagurUonA vacanane lopanAra bane che. ____ yogazca kevalAnvayavyatirekamanumAnamanumanyamAnaH kathaM paJca lakSaNatAM liGgasya saMvAhayet ? iti nizcitAnyathAnupapattirevaikaM liGgalakSaNamaSaNam / tattvametadeva, prapaJcaH punarayamiti cet tarhi saugatenAbAdhitaviSayatvamasatpratipakSatvam, jJAtatvaM ca yogena ca jJAtatvaM lakSaNamAkhyAnIyam / / atha vipakSAnizcitAnyathAvyAvRttimAtreNAbAdhitaviSayatvamasatpratipakSatvaM ca, jJApakahetvadhikArAt jJAtatvaM ca labdhameveti cet, tarhi gamakahetvadhikArAdazeSamapi labdhameveti kiM zeSeNApi prapaJceneti // 3-13 // bauddha traNa lakSaNa mAne che tenuM "sapakSasarva" nI bAbatamAM khaMDana karyuM. have taiyAyika paNa hetunAM pAMca lakSaNo mAne che. tenuM "sapakSasattva" nI bAbatamAM khaMDana kare che ke - kevalAnvayi paNa hetu hoI zake che. ane kevalavyatireki paNa hetu hoI zake che evuM mAnato naiyAyika paNa hetunAM "pAMca lakSaNo hoya che" A vAtane kevI rIte siddha karI zakaze ? kAraNa ke kevalAnvayi hetumAM mAtra anvaya ja hovAthI vipakSa na hovAthI "vipakSAsatva" evuM trIjuM lakSANa saMbhavatuM nathI ane kevalavyatirekamAM anvaya na hovAthI sapakSanA abhAve "sapakSasattva' saMbhavatuM nathI. jethI zeSa cAra ja lakSaNo saMbhave che. mATe A taiyAyika prathama hetunAM pAMca lakSaNo kahe che ane pachI hetu kevalAnvaya, kevalavyatireka ane anya vyatireka ema trividha che ema kahe che A banne vAta kema saMgata karaze ? kAraNa ke kevalAnvayi ane kevalavyatirekimAM pAMca lakSaNo saMbhavavAnAM ja nathI. mATe paNa paMcalakSaNatA barAbara nathI. Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA hetanuM sAcuM lakSaNa 426 prazna :- naiyAyika ane bauddha A banne vAdIo have jo ema kahe ke tattvathI to hetunuM A ''nizcitAnyathAnupatti'" e eka ja lakSaNa sAcuM ane barAbara che. paraMtu ame kahelAM traNa lakSaNa ane pAMcalakSaNa e to A sAcA eka lakSaNano vistAramAtra ja che. uttara Hjo tattvathI eka ja lakSaNa sAcuM che ema mAnatA ho, ane traNa ke pAMca lakSaNo e to vistAramAtra ja che. vAstavika Avazyaka nathI ema jo mAnatA ho to bauddhe traNa ja ane naiyAyike pAMca ja lakSaNo kahevAnI jarUra zuM ? vistAra rUpe to tamArA anya zAstromAM hetunAM je je lakSaNo batAvyAM che temAMthI bauddhe potAne amAnya evAM bAkInAM traNa ane naiyAyike potAne amAnya evuM eka lakSaNa tyajI devAnI zuM jarUra ? te paNa svIkAravAM joIe. tethI abAdhitaviSayatva, asatpratipakSatva ane jJAtatva, A traNa lakSaNo boddhe svIkAravAM joIe. ane naiyAyike jJAtatva evuM chaThThuM lakSaNa vistArarUpe svIkAravuM joIe. kAraNa ke jyAre ativyApti-avyApti ke asaMbhavAdi koI doSa dUra karavA pUrvaka zuddha lakSaNamAtra svIkAravuM hoya to vadhArAnuM pada na svIkArAya, paraMtu jyAre samajavA-samajAvavA mATe ja vistAra rUpe ja jo lakSaNa karAtuM hoya to zeSa 3 ane 1 lakSaNa paNa anukrame bauddhe ane naiyAyike svIkAravuM joIe. (1) pratyakSAdi Itara pramANothI bAdhA na Ave tevA ja sAdhyane sAdhanAro hetu hoya to ja te sahetu kahevAya che. te abAdhitaviSayatva. (2) anumAnamAM mukAyelA sAdhyanA abhAvane sAdhanAro bIjo koI paNa pratipakSI hetu na ja maLe to prathamahetu '"asatpratipakSa'' kahevAya che. (3) je hetu sAdhyane jaNAvanAra (zApaka) hoya che te hetu pote jaNAyelo (jJAta) hovo joIe, anyathA hetu ja jo ajJAta (na jaNAyelo) hoya to te sAdhyano jJApaka kema bane ? mATe hetu jaNAyelo (jJAta) hovo joIe A hetunuM chaThThuM lakSaNa che. jo vistAra ja mAtra karavo hoya to bauddhe A traNa ane naiyAyike chelluM chaThThuM kema na svIkAryuM ? ane mana phAve tema traNa tathA pAMcano ja svIkAra zA mATe karyo ? bauddha - naiyAyika banne have kadAca ema kahe ke vipakSamAMthI nizcitAnyathAvyAvRtti eTale ke vipakSamAM nakkI hetunuM na hovuM e ja mAtra sAcA eka lakSaNathI ja abAdhitaviSayatva ane asaMpratipakSatva samajAI ja jAya che ema bauddha kahe ane jJApakahetuno (sAdhyane jaNAvanArA ja hetuno) adhikAra hovAthI hetu to jJAta (jaNAyelo) ja hoya e vAta temAM AvI jAya che ema bauddha ane naiyAyika banne jo kahe to ame jaino teone kahIe chIe ke "gamakatvanA adhikAra mAtrathI'' ja hetu vipakSamAMthI sarvathA nivRtta che. anyathA anupapattivALo che. mATe sAdhyano gamaka ja che. ema jANavA mAtrathI ja badhuM ja AvI jAya che. mATe pakSadharmatA, sapakSasattva, abAdhitaviSayatva, asatpratipakSatva ane jJAtavya ema badhuM ja ekamAM AvI ja jAya che. to bauddhe vadhArAnAM be ane naiyAyike vadhArAnAM cAra lakSaNo svIkAravA rUpa vistAra karavAnI zI jarUra ? mATe jo samajAvavA Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 427 tRtIyapariccheda sUtra-14/15/16/17 ratnAkarAvatArikA mATe lakSaNano vistAra ja karavo hoya to bauddha ane taiyAyike ema bannee chae lakSaNo svIkAravAM joIe. ane jo saMkSipta nirdoSa lakSaNa karavuM hoya to eka ja lakSANa svIkAravuM joIe. bauddha 3 ane naiyAyike pAMca lakSaNo kahIne nahI vistAra ane nahI saMkSepa AvI mAyAjALa karavAnI zI jarUra ? mATe eka ja lakSaNa barAbara che. 3-13 sAdhyavijJAnamityuktamiti sAdhyamabhidadhati - apratItamanirAkRtamabhIpsitaM sAdhyam // 3-14 // hetunuM grahaNa ane sahacAranA saMbaMdhanuM smaraNa, A banne che kAraNa jemAM evuM je "sAdhyanuM jJAna" te svAsthanumAna kahevAya che. ema 10 mA sUtramAM kaheluM che. tethI tyAM zaMkA thAya che ke "sAdhya" kone kahevAya? sAdhya eTale zuM ? A zaMkA dUra karavA mATe hetunuM lakSaNa kahIne have sAdhyanuM svarUpa samajAve che. je apratIta hoya (arthAta na jANeluM hoya), anirAkRta hoya, (pakSamAM niSiddha na hoya), ane abhIpsita (pakSamAM sAdhya sAdhavAne IsTa) hoya. A traNa guNovALuM je hoya te sAdhya kahevAya che. 3-14 TIkA - gapratinizcitam, nirAti pratyakSavAdhitam, mamIkSita sAdhyatvenejham rU-24 TIkAnuvAda - "sAdhya" kone kahevAya ? te A sUtramAM samajAve che (1) je apratIta hoya, eTale ke pakSamAM che ja evo nirNaya na hoya, (2) je anirAkRta hoya, eTale ke pratyakSAdi pramANo dvArA pakSamAM je sAdhyanI bAdhA na AvatI hoya, arthAt niSiddha na hoya, (3) je abhIsita hoya, eTale ke pakSamAM sAdhya sAdhavA tarIke sAdhakanA manane ISTa hoya, te sAdhya sAdhavAnI bhAvanA hoya. ema uparokta traNa vizeSANa vALI je vastu te sAdhya kahevAya che. te traNe vizeSaNonA vadhAre spaSTa artho have pachIne sUtromAM karavAnA che. eTale ahIM vadhAre vivecana karatA nathI. H3-14 apratItatvaM samarthayante - zaGkitaviparItAnadhyavasitavastUnAM sAdhyatApratipattyarthamapratItavacanam // 3-15 // zaMkita, viparIta ane anadhyavasita ema traNa sthAne sAdhyatA hoya che te samajAvavA mATe sAdhyanA lakSaNamAM "apratIta" zabda kahelo che. 3-15 - sAdhyanA lakSaNamAM "apratIta" evuM je vizeSaNa che te samajAve che ke pakSamAM je sAdhya sAdhavAnI IcchA che. te sAdhya tyAM prasiddha thayeluM. arthAt siddha thaI cukeluM na hovuM joIe. paraMtu Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA sAdhyanuM sAcuM lakSaNa 428 (1) zaMkAvALuM hoya to te zaMkA dUra karI vastu tattvano nirNaya karavA mATe anumAna karAya che. (2) viparIta bodha jo thayo hoya to te viparItabodhane dUra karI yathArtha bodha karavA anumAna karAya che. ane (3) '"A kaMIka che'' ema sAmAnyathI ja vastu jaNAI hoya, paraMtu vizeSabodha na thayo hoya to te anadhyavasAya kahevAya, temAMthI nirNaya karavA mATe paNa anumAna karAya che. TIkA :- jaMtriyameva i sAdhyam, anyayA sAdhanavaijyAt ||rU-zvAi TIkAnuvAda :- AvA prakAranuM (zaMkita-viparIta athavA anadhyavasita ema) apratIta vizeSaNavALuM ja sAdhya hoya to te sAdhya kahevAya che. anyathA (tenA vinA) sAdhyanI siddhi karavI te nirarthaka ja che. kAraNa ke jo sAdhya siddha ja hoya to sAdhyasAdhavAno artha zuM ? / / 3-15 / / anirAkRtatvaM saphalayanti pratyakSAdiviruddhasya sAdhyatvaM mA prasajyatAmityanirAkRtagrahaNam // 3-16 // sAdhyanA lakSaNamAM caudamA sUtramAM kahelA ''anirAkRtatva" vizeSaNanI saphaLatA samajAve che pratyakSAdi pramANothI je virUddha vAta hoya, te sAdhya na banI jAya, eTalA mATe ''anirAkRta" zabdanuM grahaNa karyuM che. / / 3-16 TIkA H- pratyakSAdiviruddhasya dhanaJjayAdau zaityAdeH // 3-16 // TIkAnuvAda :- agni Adi dravyamAM zItaLatA AdinI siddhi karavA anumAna karavuM te pratyakSAdi pramANothI virUddha che. kAraNa ke agnimAM uSNatA che e spArzana pratyakSathI siddha ja che, tenAthI virUddha zItaLatA sAdhavA prayatna karavo te nirarthaka che. mATe agnimAM pratyakSAdithI virUddha evI zItaLatAnI sAdhyatA na thaI jAya eTalA mATe 'anirAkRta" AvuM vizeSaNa sAdhyamAM kahyuM che. ||3-166aa abhIpsitatvaM vyaJjayanti anabhimatasyAsAdhyatvapratipattaye'bhIpsitapadopAdAnam // 3-17 // sAdhyanA lakSaNamAM kaheluM trIjuM '"abhIpsita" pada je che teno artha vyaMjita kare che kepakSamAM sAdhakane je artha sAdhavAnI IcchA hoya te ja artha sAdhya bane che. je artha sAdhavAnI IcchA hotI nathI te artha tyAM sAdhya banato nathI. ema abhimatanI sAdhyatA tyAM nathI A samajAvavA mATe mUlasUtramAM abhIpsitapadanuM kathana kareluM che. 3-17aa anabhimatasya sAdhayitumaniSTasya // 317 // TIkA TIkAnuvAda abhimata eTale sAdhavAne je ISTa na hoya te, je padArtha jyAM sAdhavAne ISTa na hoya, te padArtha tyAM anabhimata kahevAya che. tene sAdhyatA lAgu paDatI nathI. jema ke - Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 429 tRtIyapariccheda sUtra-18 19 20 21 ratnAkarAvatArikA parvata pAse gayA, paraMtu tyAM phelAyelI vanarAjI jovAmAM athavA kudaratI dazyo jovAmAM lIna purUSone A parvatamAM agni che ke nahIM ? ema agni sAdhavAnI IcchA na hoya, tyAre te parvatamAM agni sAdhya banato nathI. 3-17 sAdhyatvaM sUtratrayeNa viSayavibhAgena saGgirante . vyAptigrahaNasamayA'pekSayA sAdhyaM dharma eva anyathA tadanupapatteH // 3-18 // kyAM kyAM kevuM kevuM sAdhya hoya che te nIcenAM 18-19 ane 20 ema traNa sUtro dvArA viSayano vibhAga karIne samajAve che ke - vyAtinA rahaNakALanI apekSAe (vahni) Adi dharmamAtra ja sAdhya che. (paraMtu vaddhi svarUpa dharmathI viziSTa evo parvata nAmano dharmI e sAdhya nathI) anyathA (eTale ja dharmI evA parvatane sAdhya mAnIe to te vyaktinI ja anupapatti thAya che. A3-18 TIkA - dharmo vaDhisvAti, tasya cAranu55 rU2vA TIkAnuvAda :- anumAna jyAre karAtuM hoya che. tyAre be kALano vicAra karAya che. (1) eka vyAptikALa, ane (2) bIjo vyApti parAmartha Adi thayA pachI nigamanAtmaka thanArI "anumiti" no kALa, A banne kALe sAdhya bhinna bhinna che. eka ja sAdhya nathI. te A traNa sUtra vaDe graMthakArazrI samajAve che. jyAre vyAmikALa cAlato hoya che tyAre vyAptimAM hetunI sAthe mAtra sAdhyano ja sahacAra jANavAno hoya che. hetu ane sAdhya ja sAthe rahenAra che. paraMtu sAdhyadharmathI viziSTa evo pakSa hetunI sAthe sahacAravALo hoto nathI. jema ke - jyAM jyAM dhUma che tyAM tyAM vahni che. ema sahacAra vyAptithI jaNAya che. paraMtu jyAM jyAM dhUma che tyAM tyAM vahniviziSTa parvata che. ema sahacAra jaNAto nathI. tethI vyAptikAle vahni svarUpa je dharma che te ja mAtra sAdhya kahevAya che. paraMtu vaDhithI yukata evo parvata svarUpa je dhama che te sAdhya kahevAto nathI. anyathA - jo dharmI evA parvatane sAdhya kahIe to "jyAM jyAM dhUma hoya che tyAM tyAM, parvata hoya che evI vyApti bane, ane te ghaTI zakatI nathI. tethI te vyAptinI anupatti ja thAya che. mATe vyApti karavAnA kAle hetunI sAthe dharma mAtrane ja sAdhya mAnavo, paraMtu dhamana sAdhya mAnavo nahIM. [3-18 etadeva bhAvayanti - na hi yatra yatra dhUmastatra tatra citrabhAnoriva dharitrIdharasyA pyanuvRttirasti // 3-19 // upara kahelI vAta ja graMthakArathI vadhu spaSTa kare che ke - jyAM jyAM dhUma hoya che tyAM tyAM citrabhAnunI (agninI) anuvRtti (hovApaNuM) jema Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA pakSanI prasidhdhi konAthI thAya ? tenuM varNana 430 dekhAya che. tema dharitrIdharanI (parvatanI) paNa anuvRtti (vidyamAnatA) hoya, ema dekhAtuM nathI. 3-19o. TIkA :- tametat - TIkAnuvAda :- A sUtra atyanta vyakta (spaSTa) che. vadhu samajAvavAnI jarUra nathI. sArAMza ke hetu evA dhUmanI sAthe dharmabhUta vahnino sahacAra sarvatra maLe che. tevo dhUmanI sAthe dharmI evA parvatano sahacAra saMbhavato nathI. mATe vyAyikAle sAdhyarUpe dharma ja mAtra hoya che. dharma sAdhya hotu nathI. (paraMtu anumitikAle dharmaviziSTa evo dharma, arthAt vahniviziSTa evo parvata e sAdhya hoya che. te vAta have pachInA bIjA sUtramAM samajAvAze). N3-19 AnumAnikapratipattyavasarApekSayA tu pakSAparaparyAyastadviziSTaH prasiddha dharmI rU-2 paraMtu AnumAnikanI (anumitinI) prAptinA kALanI apekSAe to pakSa che bIjuM nAma jenuM evo, vidi = dharmabhUta evA vaDhithI yukata evo ane prasiddha evo je dharmI parvata che te sAdhya kahevAya che. A3-20 TIkA - manumAnika pratipattinanumAnomavamiti, viziSTa sAiiApekSA sAdhyamitte dharme viziSTa rU-20 TIkAnuvAda - AnumAnika pratipatti eTale ke anumAna prayoga karavA dvArA utpanna thanArI je pratIti te, arthAt anumiti rUpa je bodha che, jema ke "tamAn mAM parvato vadvimAva'' A antima je phalasvarUpa bodha thAya che tene AnumAnika pratipatti kahevAya che. te AnumAnika pratipattikALe, arthAt aMtimaphaLa svarUpe anumiti utpanna thAya tyAre tiiASTaH = te dharmathI yukta, eTale ke vyAptikALe je "vahi" mAtra dharma ja sAdhya hatuM te dharmabhUta evA vahnithI yukta evo parvata, arthAt dharmI, pakSa che bIjuM nAma jenuM te vahniyukta parvata sAdhya che. mAtra ekalo dharmabhUta vahni ke mAtra ekalo dharmIbhUta parvata e sAdhya nathI. paraMtu dharmayukata evo dharmI sAdhya che. kAraNa ke parvata to pahelethI ja cahyugocara thayelo ja che. eTale mAtra parvata sAdhya nathI. paraMtu A parvata vahnivALo che ema sAdhya anumitimAM bane che. sArAMza ke - (1) vyAyikAle vahni Adi rUpa dharma mAtra sAdhya che. (2) anumitikAle vahnithI viziSTa evo dharmI je parvata te sAdhya che. 3-20 prasiddho dharmItyuktam, atha yato'sya prasiddhistadabhidadhati - dharmiNaH prasiddhiH kacidvikalpataH, kutracitpramANataH, kApi vizaFpramAbhyAm rU-2zA Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 431 tRtIyapariccheda sUtra-22 ratnAkarAvatArikA prasiddha evo je dhama te sAdhya kahevAya che." ema pUrvanA 20 mA sUtramAM kahyuM che. tethI ziSyanA manamAM zaMkA thavAno saMbhava che ke dharmanI prasiddhi zAnAthI thAya ? te samajAvavA mATe have A dharmAnI prasiddhi jenAthI thAya che te samajAve che ke - dharmI evA pakSanI prasiddhi kyAreka vikalpamAtrathI hoya che. kyAreka pramANathI hoya che. ane kyAreka vikalpa tathA pramANa ema ubhayathI hoya che. pa3-21 TIkA :- vijyosdhyavasAyathAnam In3-2zA TIkAnuvAda - vikalpa eTale mAtra mananuM adhyavasAyasthAna mAnasika kalpanAmAtra, vastu na hoya paraMtu manathI kalpIne raju karavAmAM Ave te vikalpa. jyAre parvato valamAnuM dhUmAt ItyAdi bolAya che tyAre parvata rUpa dharmI cAkSuSAdi pratyakSathI grAhya che. mATe pramANathI prasiddha dharma che. paraMtu jyAre cAkSuSAdi pratyakSa vigere pramANothI pakSarUpa dharmI prasiddha na hoya tyAre manathI kalpanA karIne paNa sAdhya sAdhavA mATe pakSanI rajuAta karavI ja paDe che te vikalpathI prasiddha dharmI kahevAya che. jemake "sarvajJaH mati pathArthaze jJAtvAn ItyAdi anumAnomAM sarvajJa purUSanuM astitva haju sAdhyamAna che, siddha nathI. tathApi manathI kalpIne mukavAmAM AvyuM che. A ja vAta have pachInA sUtramAM graMthakArazrI ja vadhAre spaSTa kare che. athAtra krameNodAharanti . yathA samasti samastavastuvedI, kSitidharakandhareyaM dhUmadhvajavatI, dhvani paritimAnuM rU-22AA have (1) vikalpathI, (2) pramANathI ane (3) ubhayathI pakSanI prasiddhi hoya che A bAbata upara anukrame traNa daSTAnta kahe che. jemake (1) A saMsAramAM samasta vastuone jANanArA koIka (sarvajJa) che ja. (2) parvatanI A Toca agnivALI che. ane (3) zabda pariNativALo-paryAyavALo-anitya che. A traNe anukrame pakSanI siddhinAM udAharaNo che. prathama udAharaNamAM vikalpathI, bIjA udAharaNamAM pramANathI ane trIjAmAM ubhayathI pakSanI prasiddhi che. A vAta A sUtranI TIkAmAM ja vadhAre spaTa graMthakAra kare ja che. 3-22 TIkA - gAyone ghaLio vizana siddhi na hi hetu yor pUrva vija vidAya vizvavit kuto'pi prAsidhyat / dvitIye pramANena pratyakSAdinA, kSitidharakandharAyAstadAnIM saMvedanAt / tRtIye tUbhAbhyAm / na hi zrUyamANAdanyeSAM dezakAlasvabhAvavyavahitadhvanInAM grAhakaM kiJcit tadAnIM pramANaM pravartata iti vikalpAdeva teSAM siddhiH / TIkAnuvAda - ahIM "kSamatavatuverI (arthAt sarvazaH), ti" AvA prakAranA prathama anumAna prayogamAM "samastavastuvedI-sarvajJa"evo je pakSaprayoga karavAmAM Avyo che te dharmInI siddhi Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA pakSanI prasidhdhi konAthI thAya ? tenuM varNana 432 vikalpamAtrathI ja che. kAraNa ke hetunA prayoga vaDe "astitva" haju have siddha karavAnuM che. siddha thayela nathI. tethI hetunA prayoganI pUrve mananI kalpanAmAtra rUpa vikalpane choDIne bIjA koI pramANothI "vizvavi" nI siddhi thatI nathI. dhUma hetuno prayoga karatI vakhate vahni sAdhyamAna hovAthI bhale pratyakSAdi pramANothI te vaddhi siddha na ho paraMtu jemAM vahni sAdhavo che ane jemAM dhUma joyo che te parvata-dhama to pratyakSa siddha che ja. paraMtu uparanA prathama anumAnamAM to te paNa nathI. kAraNa ke sarvajJanuM astitva ja A anumAnathI sadhAya che. have jo prathamathI ja pratyakSAdi koI paNa pramANa vaDe "sarvajJa" prasiddha mAnI laIe to tenA astitvanI siddhi karavI ke hetuno prayoga karavo e saghaLuM vyartha ja thAya. mATe ahIM anumAna karatI vakhate sarvajJa" evo je pakSa mukavAmAM Avyo che te pratyakSa ke AgamAdi koI paNa pramANothI prasiddha nathI. paraMtu mAtra mananI kalpanA karavA rUpa vikalpathI ja mukavAmAM Avyo che. AvAM bIjAM paNa ghaNAM anumAno hoI zake che ke jyAM mananI kalpanA mAtrathI ja pakSa mukAya che. jema ke "mArApukhe nAsti mAro mAromAvAn ! vAputro nAsti, tAH prasavAyo thavA ItyAdi anumAno svayaM jANavAM. (2) " kSitibbA dhUmadhyanavata' A parvatanI Toca agnivALI che." AvA prakAranA bIjA anumAnamAM "parvata" nAmano je dharmA pakSa che te cAkSuSa pratyakSathI grAhya che. ahI pratyakSapramANathI siddha evo dhamIM che. mananI kalpanA karavI paDatI nathI. mATe vikalpanI jarUra nathI. AvAM bIjAM anumAno paNa svayaM samajavAM. jema ke rAra nitya utpatti vyavettAta, rU gauH sAvavAnuM tyAdri anumAno svayaM samajI levAM. (3) dhvaniH ritimAnuM = ahIM trIjA anumAnamAM pramANa ane vikalpa ema ubhaya vaDe "dhamI'nI prasiddhi che. vakatA je zabda bole che ane zrotA je zabda vartamAnakAle sAMbhaLe che. te zabda zotragrAhya hovAthI zrotra saMbaMdhI pratyakSapramANa vaDe prasiddha che. paraMtu je zabdo bhUtakALamAM bolAI cukyA che. ane bhAvikALamAM bolAvAnA che. evA vinaSTa ane anutpanna zabdo hAla vidyamAna na hovAthI zrotra grAhya nathI. tathA dezAntaromAM bolAtA vartamAnakAlanA paNa zabdo, tathA vyavadhAnavALA hAla bolAtA zabdo zrotragrAhya nathI. chatAM A anumAnathI sarve zabdone pakSa karIne pariNativALA samajAvAya che. mATe yUyamANa evA zabdothI anya evA, deza ane kALathI vyavahita je zeSa zabdo che. teonuM grAhaka (teone jaNAvanArUM) hAla koI paNa pratyakSAdi pramANa pravartatuM nathI. tethI teonI dharmI tarIke je aMdara prasiddhi che te vikalpamAtrathI ja che. anyathA saMbhavatI nathI. A pramANe zyamANa zabdo pratyakSapramANathI ane zeSazabdo vikalpathI pakSarUpe mukavAmAM AvyA che. tethI zabdarUpa dhama aMzataH vikalpathI ane aMzataH pratyakSAdi pramANathI ema ubhayathI siddha thayo. A rIte dharmInI prasiddhi (1) vikalpamAtrathI, (2) pramANamAtrathI, ane (3) ubhayathI ema traNa rIte thAya che. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 433 tRtIyapariccheda sUtra-22/23 ratnAkarAvatArikA nanu nAsti vikalpasiddho dharmI, tanmAtreNa siddheH kasyApyasambhavAt / anyathA'haM prathamikayA pramANaparyeSaNaprayAsaH parIkSakANAmakakSIkaraNIya eva bhavet / pramANamUlatAyAM punaretasya pramANasiddhaprakAreNaiva gatArthatvAditi / so'yaM svayaM vikalpasiddhaM dharmiNamAcakSANaH paroktaM pratyAcakSANazca niyatamutsvapnAyate / yadi hi vikalpasiddho dharmI nAstyeva, tadA " nAsti vikalpasiddho dharmI, tanmAtreNa siddheH kasyApyasambhavAt ityatra kathaM tamevAvocathAH ? paropagamAdayamastyeveti cet - yadi paropagamaH pramitistadA kathamayaM pratiSedhavidhirmavet ? / atha tathA na tadApi batocyatAM kathamayaM pratiSedhavidhirbhavet ? || 1 || tasmAt pramANAt pRthagbhUtAdapi vikalpAdasti kAcit tathAvidhA siddhiH yAmanAzrayatA tArkikeNa na kSemeNAsituM zakyata iti // 3-22 // == prazna :- ahIM bauddhadarzanakAra evo prazna kare che ke "vikalpathI siddha evo dharmI saMbhavato nathI, te vikalpamAtrathI ja (eTale ke mananI kalpanAmAtrathI ja) koI paNa padArthanI siddhino asaMbhava ja che. kAraNa ke anyathA jo mananI kalpanA mAtrathI ja dharmInI siddhi thatI hoya to sarve paNa padArthonI te ja rIte eTale mananI kalpanA mAtrathI ja vikalpamAtrathI ja siddhi thaI jaze, to pachI parIkSaka purUSono koI paNa vastunI siddhi mATe karAto pramANa zodhavAno prayAsa asvIkArya ja banaze. arthAt huM pahelo pramANika chu. huM pahelo pramANika chuM. badhA vAdIo karatAM mArI vAta vadhAre pramANavALI che. ema potAnI vAtane vadhAre pramANasara che ema kahevAmAM huM pahelo - huM pahelo ItyAdi rUpe parIkSako pramANanI paryeSaNAno je prayAsa kare che te to sarvathA asvIkArya ja thaze. kAraNa ke pramANa vinA mananA vikalpa mAtrathI ja jo vastunI siddhi thatI hoya to pramANa zodhavAnI mahenata karavAnI jarUra zuM ? emane ema game tema vastunI siddhivALAM vAkyo bolAye ja jAo. ane have jo tame ema kaho ke tattva pramALamUtAmAM A je vikalpa che te paNa pramANamUlaka che. arthAt vikalpa paNa pramANapUrvaka che. arthAt vikalpa paNa pramANa vALo che. ema jo tame kaho to A vikalpavALo prathama prakAra 'pramANasiddha dhamma'' nAmanA bIjA prakAramAM ja aMtargata thaI jaze. mATe bhinna paNe kahevAno raheto nathI. uttara HjainAcAryazrI uttara Ape che ke bauddhanI uparokta vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke te A bauddhavAdI svayaM pote ja vikalpasiddha dharmIne bolato chato parokta (tenI apekSAe para evA ame jainoe kahelA) te vikalpa siddha dharmInuM khaMDana karato chato nakkI svapnamAM babaDATa karato hoya ema lAge che. kAraNa ke pote ja jenuM khaMDana kare che. te ja vastu pote pakSa rUpe sthApe che. pachI uMghamAM babaDato ja kahevAya ne ? jo vikalpasiddha dhamma na ja hoya (evI tamArI mAnyatA barAbara sAcI ja hoya) to, ''vitttasiddha Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA pakSanI prasidhdhi konAthI thAya ? tenuM varNana 434 dharmI, nAsti, tanmAtreLa siddheH syAvasammavAt'' AvA prakAranuM vikalpasiddha dharmAMnA niSedha mATe tame je amArA khaMDana sArUM anumAna karyuM. te anumAna ja ahIM tame kema karI zakazo ? kAraNa ke jo tame A anumAna karo cho to temAM vikalpasiddha dhammanA niSedhane kahevA mATe tamAre '"vikalpasiddha dhamma'' ja pakSa banAvavo paDe che. jo tame vikalpasiddha dharmane mAnatA ja na ho to te ''nathI'' ema kahevA mATe paNa anumAnamAM tene pakSarUpe mukAya ja nahIM, ane jo muko cho to tenuM khaMDana kema karo cho ? prazna :- bauddha have kadAca ema dalIla kare ke "poSaNamAt'" amArI sAme paravAdI evA jainoe A vikalpasiddhi dharmI svIkAryo che. tethI teonI apekSAe ja teonA khaMDana mATe ja ame mAtra kalpanAthI A pakSa kahyo che. sArAMza ke ame pote vikalpasiddhi dharmI mAnatA nathI, paraMtu para evA jainoe mAnelo che. teno Azraya laIne ame teonuM khaMDana karIe chIe. AvuM jo bauddha kahe to. uttara H- jainAcAryazrI jaNAve che ke he bauddha ! tArI apekSAe para evA ame jainoe mAnelo A vikalpasiddhadharmI vALo svIkAra jo tane prItiH pramANabhUta hoya arthAt mAnya hoya, to to vikalpasiddhadharmI hoya ja che e vAta teM mAnI lIdhI. to pachI tenA pratiSedha mATe A vidhi kema Acare che ? ane jo tane ''vikalpasiddha dharmI' na tathA = amArI jema mAnya nathI to paNa '"A vikalpasiddha dharmI hoto nathI'' AvuM anumAna amArA khaMDana mATenuM kevI rIte bolazo ? bhAvArtha ema che ke he bauddho ? jo "vikalpasiddha dhamma' ne tame mAnya rAkhatA ho to amArUM khaMDana kema karo cho ? ane jo na mAnatA ho to "te nathI''evuM anumAna karazo temAM te dharmAM vikalpathI ja mukyo haze, tethI anumAna kevI rIte bolI zakazo ? mATe jagatamAM sarvajJa che ke nathI A carcAmAM vidhAna karavuM hoya to paNa ane niSedha karavo hoya to paNa mananA vikalpamAtrathI dharmI kalpIne ja vidhi-niSedha mATe anumAna karAya che. = tethI pramANathI jema dharmI siddha thAya che. tenI jema ja pramANathI pRthabhUta evA vikalpamAtrathI paNa tevA prakAranI dharmInI siddhi thAya ja che jeno Azraya karyA vinA te tArkika bauddha vaDe sukhapUrvaka besavAnuM zakya nathI. vikalpasiddha dharmIne mAnyA vinA tArkikabauddhane sukhe besAya tema nathI. bhAvArtha A pramANe che ke - je pakSanuM (dharmInuM) astitva ke nAstitva pramANathI siddha na hoya, paraMtu astitva ke nAstitva siddha karavA mATe jeno pakSa tarIke nirdeza karavAmAM Ave te vikalpasiddha dharmI kahevAya che. jemake sarvajJa. ahIM sarvajJanuM astitva ke nAstitva haju sudhI siddha nathI, mATe sarvajJa e vikalpasiddha dharmI che. (2) pratyakSa pramANa, athavA anumAnAdi koI paNa anya pramANathI jenA astitvano nizcaya thayela hoya te pramANasiddhadharmI kahevAya che. jema ke '"parvato vRdghimA' mAM parvata. (3) zabda anitya che. A anumAnano dharmI ubhayasiddha che kAraNa ke - For Private & Personal use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 435 tRtIyapariccheda sUtra-23,24, ratnAkarAvatArikA vartamAnakAlIna zabda zrotrapratyakSathI ane bhUta-bhAvino zabda avidyamAna hovAthI vikalpathI siddha " che. mATe ubhayasiddhi dharmI kahevAya che. A pramANe svArthanumAnanuM varNana samApta thayuM. [3-2rA adhunA parArthAnumAnaM prarUpayanti - pakSahetuvacanAtmakaM parArthamanumAnamupacArAt // 3-23 // have parAthanumAna samajAve che - pakSa ane hetu ema bannenA pratipAdanavALuM je vacana te parArthonumAna upacArathI kahevAya che. 3-23 TIkA - pAvaranAnmi ja paryAnamAnI cutamattipratipApekSaSitrotam mativuMtpnnmtiprtipaadyaa'pekssyaa tu dhUmo'tra dRzyata ityAdi hetuvacanamAtrAtmakamapi tad bhvti| bAhulyena tatprayogAbhAvAttu naitatsAkSAtsUtre sUtritam / upalakSitaM tu draSTavyam / mandamatipratipAyApekSayA tu dRSTAntAdivacanAtmakamapi tad bhavati / yad vakSyanti "mandamatIstu vyutpAdayituM dRSTAntopanayanigamanAnyapi prayojyAni" (3-42) iti / pakSahetuvacanasya ca jaDarUpatayA mukhyataH prAmANyA'yoge sati upacArAdityuktam / kAraNe kAryopacArAdityarthaH / pratipAdyagataM hi yajjJAnaM tasya kAraNaM pakSAdivacanam / kArye kAraNopacArAd vA / pratipAdakagataM hi yat svArthAnumAnaM tasya kAryaM tad vacanamiti // 3-23 // TIkAnuvAda :- pakSa ane hetuvALuM je vacana te parAthanumAna che ema ahIM je kahevAmAM AvyuM che te vyutpannamativALA pratipAgha (zrotA) nI apekSAe kahyuM che ema samajavuM. kAraNa ke jo zrotA ativyutpanna mativALo hoya to, tevA ativyutpannamativALA zrotAne AzrayI to "ahIM dhUma dekhAya che' eTaluM ja mAtra hetuvALu vacana paNa bodhano hetu hovAthI parArthAnumAna kahevAya che. paraMtu ativyutpanna mativALA jIvo ghaNA ochA hoya che. tethI bahulatAe - ghaNuM karIne teno (ekalA hetuvacanavALA parAthanumAnano) prayoga thato na hovAthI sUtramAM sAkSAt A parAthanumAna kahyuM nathI. paraMtu upalakSaNathI samajI levuM. tathA vaLI mandImativALA pratipALa (zrotA) nI apekSAe to daSTAntAdi (daSTAnta-upanayaane nigamana Adi) rUpa vacano paNa (parAthanumAna) kahevAya che. graMthakArazrI pote ja AgaLa upara kaheze ke "mandamativALA jIvone samajAvavA mATe daSTAnta upanaya ane nigamanano paNa prayoga karavo" sUtra 3-42). sArAMza e che ke zrotA traNa jAtanA hoya che. (1) ati vyutpannamativALA, (2) vyutpannamativALA, (3) mandamativALA, A traNe prakAranA zrotAne AzrayI bhinna bhinna prakAre anumAna prayoga hoya che. (1) ativyutpannamativALAne AzrayI mAtra hetuvacana ja parArthAnumAna che. (2) vyutpannamativALAne AzrayI "pakSa-hetu" vacanAtmaka parArthanumAna che. (3) avyutpannamativALAne AzrayI "daSTAntAdi" Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA anumAnamAM pakSaprayoganI AvazyakatA 436 paNa prayoga karavA lAyaka che. arthAt pakSa-hetu-daSTAnta-upanaya ane nigamanano paNa prayoga karavo joIe. te pAMca avayavavALuM parArthonamAna che. A traNamAMthI vadhAre pracalita ane sarvasAdhAraNa vacceno mArga graMthakArazrIe sUtramAM lakhyuM che. jema trAjavAnI dAMDInA madhyabhAganA grahaNathI zeSa bhAgI gRhIta thAya che. tema ahI zeSa be bhAgo upalakSaNathI te te jIvone AzrayI samajI levA. prazna :- "pakSa ane hetu" jaNAvanArUM je vacana te parAthanumAna kahevAya. ema tame upara lakSaNa kahyuM che. paraMtu pakSa ane hetune jaNAvanArUM je vacana che te bhASAvargaNAnAM pudgalo hovAthI jaDasvarUpa che. acetana che. pudgalAtmaka che. ane je sva-paravyavasAyI jJAna hoya tene ja pramANa kahevAya che. je jJAna na hoya tene pramANa kema kahevAya ? tethI A vacana jaDarUpa hovAnA kAraNe pramANatAno abhAva thavAthI parAthanumAna kema kahevAya ? uttara :- upacArathI pramANa kahevAya che. jo ke pakSa ane hetune jaNAvanArUM je vacana che te svayaM jaDarUpa ja che to paNa zrotAnA haiyAmAM utpanna thanArUM je jJAna che te kAryAtmaka che ane te jJAna hovAthI pramANa che. tenuM A pakSa-heturUpa vacana e kAraNa che. tethI kAraNamAM kAryano upacAra karIne vacanane paNa pramANa kahevAya che. tathA je pratipAdaka che. (vaktA che) temanA haiyAmAM raheluM je svArthanumAna rUpa jJAna che. te jJAna hovAthI pramANa che. temAMthI A pakSahetuvacanAtmaka zabda janme che tethI tyAM A zabdo e jJAnanuM kArya che. tethI kAryamAM kAraNano upacAra karAya che. A rIte pratipAdya (zrotA) ane pratipAdaka (vaktA) nA haiyAmAM raheluM je svArthanumAnAtmaka jJAna che te vAstavika pramANa che. ane te jJAnanuM A vacana anukrame zrotAne AzrayI kAraNa che. ane vaktAne AzrayI kArya che. tethI zrotAne AzrayI "kAraNamAM kAryano upacAra karAya che." ane vaktAne AzrayI "kAryamAM kAraNano upacAra karAya che." ema banne rIte upacAra mAtrathI ja jaDAtmaka zabdane pANa parArthAnumAna rUpa pramANa kahevAya che. 3-23 saMprati vyAptipurassaraM pakSadharmatopasaMhAraM tatpUrvikAM vA vyAptimAcakSANAn bhikSUn pakSaprayogamaGgIkArayitumAhuHsAdhyasya pratiniyatadharmisambandhitAprasiddhaye hetorupasaMhAravacanavat pakSaprayogo'pyavazyamAzrayitavyaH // 3-24 // have vyApti karavA pUrvaka pakSadharmatAno upasaMhAra karatA athavA pakSadharmatAnA upasaMhArane karavA pUrvaka vyAptine jaNAvatA bhikSuone (bauddhone) pakSaprayoga aMgIkAra karAvavA mATe kahe che ke - nizcitadharmInI sAthe sAdhyanA saMbaMdhanI pratIti karAvavA mATe hetunA upasaMhAravALA vacananI jema (bauddhoe) pakSano prayoga paNa avazya svIkAravo ja joIe. 3-24 TIkA - yathA yatra pUmAtra dhUmadhyana ta to sAmAnyanAyApratipAri parvatAriviziSTarmi Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 437 tRtIyapariccheda sUtra-24/25 ratnAkarAvatArikA dharmAdhigataye " dhUmAtra" ityevaMrUpamupasaMhAravacanamavazyamAzrIyate saugataiH, tathA sAdhyadharmasya niyatadharmidharmatAsiddhaye pakSaprayogo'pyavazyamAzrayitavya iti // 3-24 // TIkanuvAda :- bauddhadarzanakAro parAkSanumAnanA prayogamAM pakSano prayoga karavAnuM mAnatA nathI, mAtra vyApti, pakSadharmatA ane upanaya dvArA sAdhyanI siddhi thaI jAya che ema mAne che. pakSanA prayoganI AvazyakatA nathI tema teo samajAve che. tenI sAme graMthakArathI tenuM khaMDana karatAM jaNAve che ke "jyAM jyAM dhUma che tyAM tyAM vahni che''ema jyAre vyAptikAla hoya che tyAre "jyAM jyAM dhUma che''ema kahevAthI ja dhUma nAmanA hetuno koIne koI AdhAra to che ja, A pramANe sAmAnyathI hetunA AdhArano bodha thavA chatAM paNa A dhUma atyAre kyAM varte che ? atyAre kayA AdhAramAM varte che ? zuM parvatamAM che ke rasoDAmAM che ke catvaramAM che ? ItyAdi vizeSa AdhArano bodha thato nathI, mATe parvatAdi koI viziSTa AdhAra rUpa dharmIne jANavA mATe ane tevA viziSTa dharmIno A dhUma dharma che. ema jANavA mATe 'ahIM dhUma che" A pramANe pakSadharmatA rUpa upasaMhArAtmaka vacana bauddho jema mAne che tema sAdhyadharma je vahri che teno sAmAnya AdhAra vyAptikAle jaNAvA chatAM paNa viziSTa AdhAra rUpa dharmInA dharma tarIkeno bodha karavA mATe parArthanumAnakAle avazya pakSano prayoga paNa svIkAravo joIe. sArAMza ema che ke (1) yaMtra yaMtra dhUmastatra taMtra vRddhi: rUti vyAptijJAnam, (2) dhUmayAtrAsti kRti pakSadharmatopasaMhAravavanam, tatvathAt (3) vahisyeya kRti sAdhyasiddhiH ema bauddho traNa vAkyaprayoga mAne che. chellA trIjA vAkyaprayogamAM ''tasmAtra hisseva' ema satra zabdano prayoga karatA nathI, temanuM kahevuM ema che ke jyAM jyAM dhUma che tyAM tyAM vahni che. enAthI vyAptijJAna thayuM. eTale dhUmanI sAthe vahni hoya ja che te nizcita thaI cukyuM ja che. tyArabAda ''ahIM (parvatamAM) dhUma che.'' ema pakSadharmatAno upasaMhAra karavAthI dhUma parvatamAM ja che anyatra nahIM ema viziSTadharmIno bodha thaI ja jAya che. tethI ahIM parvatamAM dhUma che mATe "vahni che ja" eTaluM ja mAtra chelle bolavuM jarUrI che. AnAthI vadhAre bolavuM ''ahIM parvatamAM vahni che" ema bolavuM jarUrI nathI. mATe parArthAnumAnamAM pakSaprayoga Avazyaka nathI. sArAMza ke upasaMhArAtmaka bIjA vAkayamAM ahIM parvatamAM dhUma' che ema kaheluM ja che. tethI tenI sAtheno avinAbhAva saMbaMdhavALo vahni-sAdhya paNa tyAM che. te samajAI ja jAya che. tethI parArthAnumAna rUpa trIjA vAkyamAM 'ahIM' arthAt parvatamAM ema pakSaprayoga karavAnI jarUra nathI. teno uttara ApatAM graMthakArathI samajAve che ke vyAptikAle sAdhyanA AdhAranI sAmAnyathI jema pratIti thAya che tema hetunA AdhAranI paNa sAmAnyathI pratIti thAya ja che. arthAt hetu ane sAdhya bannenA AdhAranI (dharmInI) sAmAnyathI pratIti thAya che. chatAM paNa tame ''dhUnazcAtrAsti'' Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA anumAnamAM pakSaprayoganI AvazyakatA 438 AvuM pakSadharmatA rUpa vAkyaprayoga karIne "vatra' zabda mukIne dhUma e parvata nAmanA amuka cokakasa adhikaraNa rUpa dharmIno ja dharma che. paraMtu mahAnasano ke catvarAdi Itara adhikaraNa rUpa dharmIno dharma nathI ja. ema samajAvavA A upasaMhArAtmaka vAkya mukI satra zabda kaho cho. te ja pramANe vyAptikAle sAdhyadharma vahnino sAmAnya AdhAra jaNAvA chatAM paNa sAdhyanI siddhi jAhera karavI hoya tyAre A sAdhya (vahni) paNa amuka cokkasa parvatAtmaka adhikaraNa rUpa dharmano ja dharma che. paraMtu mahAsa ke catvarano nahIM. ema samajAvavA mATe sAdhyanI siddhikAle paNa batra athavA parvata ema pakSaprayoga avazya karavo ja joIe. bhAvArtha ema che ke (1) vyAptikAle dhUmano sAmAnya AdhAra parvata jaNAvA chatAM paNa (2) upasaMhArakAle viziSTa AdhAra jaNAvavA jema satra zabdaprayoga tame karo cho tema (1) vyAptikAle vahnino sAmAnya AdhAra jaNAvA chatAM paNa (2) parAthanumAnakAle paNa vahnino viziSTa AdhAra jaNAvavA batra zabdano prayoga avazya karavo ja joIe. ||3-24 amumevArtha sopAlambhaM samarthayante - trividhaM sAdhanamabhidhAyaiva tatsamarthanaM vidadhAnaH kaH khalu na pakSaprayokAmarutte ? merU-rA uparokata arthanuM ja upAlaMbha ApavA pUrvaka samarthana kare che ke "hatu traNa prakAranA hoya che." A pramANe kahIne tenuM ja barAbara samarthana karanAra kayo purUSa kharekhara pakSaprayogane na svIkAre ? arthAta jo hetu trividha che ema mAno cho to pakSaprayoga temAM Avyo ja. 53-2pA TIkA :- trivirSa kAryamavAnupamaelAn ! tasya sAdhanasya samarthanam - siddhAMtarivyavAna svasAdhyasAdhanasAmopadarzanam / na hi asamarthito hetuH sAdhyasiddhyaGgam, atiprasaGgAt / tataH pakSaprayogamanaGgIkurvatA tatsamarthanarUpaM hetumanabhidhAyaiva tatsamarthanaM vidheyam / hanta heturiha jalpyate na cet, astu kutra sa samarthanAvidhiH / tarhi pakSa iha jalpyate na cet, astu kutra sa samarthanAvidhiH // 1 // prApyate nanu vivAdataH sphuTaM pakSa eSa kimtstdaarvyyaa| tarhi heturapi labhyate tato'nukta eva tadasau samarthyatAm // 2 // mandamatipratipattinimittaM saugata ? hetumathAbhidadhIthAH / mandamatipratipattinimittaM tarhi na kiM parijalpasi pakSam // 3 // // 3-25 // TIkAnuvAda - bauddhadarzanakAro hetu trividha che ema kahe che. (1) kAryakSetu, (2) svabhAvahetu, (3) anupalabdhihetu, ane tenA artha A pramANe che. (1) heturUpe je padArtha hoya te sAdhyanuM kArya hoya, sAdhyamAMthI ja utpanna thatuM hoya te kAryakSetu kahevAya che. jema ke "parvato vaddhimAnuM dhUmAt mAnavat ahIM je dhUmahetu che te vahninuM kArya che mATe kAryaraMtu kahevAya che. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyapariccheda sUtra-25/26 ratnAkarAvatArikA (2) heturUpe je padArtha hoya te sAdhyano svabhAva mAtra ja hoya te svabhAva hetu jANavo, satra vRddhisti vAhAt, athavA sarve zim sattvAt ahIM rAhAtmA e vahnino svabhAva che. ane sat paNuM e kSaNikapaNAno (bauddhamate) svabhAva che. mATe A svabhAva hetu che. (3) heturUpe je pada pramuMjAya te abhAvAtmaka rUpe hoya te anupalabdhi hetu kahevAya che jema } "atra ghaTo nAsti, upalabdhyabhAvAt / yad yad upalabdhilakSaNaprAptaM api na dRzyate tannAsti eva" je je padArtho dekhAvAne yogya hovA chatAM paNa ahIM nathI dekhAtA, te ahIM nathI ja. A anumAnamAM hetu abhAvAtmaka che. tene anupalabdhirUpa hetu kahevAya che. 439 upara kahelA traNe sahetuo tyAre ja potAnuM sAdhya sAdhI Ape che ke '"te hetu sAmarthyavALo'' che. ema sAbita thAya to eTale ke "hetunuM samarthanapaNuM' hoya to ja svasAdhyane sAdhavAne zaktimAn che. samarthapaNuM eTale ke A hetumAM asiddhatAdi hetvAbhAsanA doSo nathI ema jaNAvavuM te. je hetumAM asiddhatA - vyabhicAra ane bAdha evA hetunA doSo nathI te ja hetu sahetu kahevAya che ane svasAdhyane sAdhavAnA sAmarthyavALo kahevAya che. kAraNa ke "asamarthita hetu'' eTale ke asiddhatA Adi traNamAMnA koI paNa eka doSavALo hetu sAdhyasiddhinuM aMga banato nathI. jo asiddhatA Adi doSovALo hetu paNa sAdhya sAdhI zake to ''hato vahimAnuM dhUmavattvAt'' parvato vRddhimAn prameyatvAt, vahniH anuAH dravyatvAt ItyAdi anumAnomAM paNa hetu sAdhyasiddhinuM aMga banaze tethI ativyApti doSa Avaze. A traNe dRSTAntomAM prathamamAM asiddhatA, bIjAmAM vyAbhicAra, ane trIjAmAM bAdha doSa Ave che. te samajAvavA traNa dRSTAnta ApyAM che. sArAMza ke hetumAM asiddhatA Adi doSo nathI e batAvavuM ja paDe to ja hetu '"samarthana'' sAmarthyavALo kahevAya. ''asiddhatA'' eTale ''hetunu pakSamAM na vartavuM'' jema ke ''rAjo muLaH cAkSuSatvAt ahIM cAkSuSatva hetunuM pakSabhUta zabdamAM na vartavuM te asiddhatA doSa kahevAya che. te asiddhatAdi doSo nathI ema jaNAvavA mATe '"hetu pakSamAM varte ja che.' e jaNAvavuM jarUrI che. tethI hetunuM astitva pakSamAM jaNAvavA mATe ''pakSaprayoga' Avazyaka che. kAraNa ke "hetu pakSamAM varte che. ema jaNAvavuM te ja asiddhatA Adi doSa rahitatA che. ane te ja "samarthana''che eTale te ja hetu sAco hetu che. ane te ja svasAdhya sAdhI zake che. ''hetu pakSamAM varte che'A jaNAvavA mATe jeTalo hetuno prayoga jarUrI che teTalo ja pakSano prayoga paNa jarUrI che. "" "A mAro hetu asiddha nathI'' sAco che eTale ke te pakSamAM varte che evu jaNAvavA dhArA jema hetunu sAmarthya batAvAyu tema garbhita rIte pakSanu samarthana paNa thaI ja jAya che. eTale pakSasamarthanAtmaka ja hetu che. have tame pakSanu samarthana to svIkAratA nathI tethI tamAre pakSanA samarthanAtmaka evA hetune kahyA vinA ja hetunu samarthana karavu paDaze. bauddha :- are ! jo ahIM hetu ja na kahevAya, to te samarthanatAnI vidhi kyAM karavI ? Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 ratnAkarAvatArikA parArthanumAnanI jema parArthapratyakSanuM vidhAna hatu kahyA vinA "A hetu samartha che" ema kema kahevAya ? jena :- to jo ahIM pakSa na kahevAya to paNa (A hetu mAM varte che ? athavA jyAM sAdhya sAdhavuM che tyAM che ke nahIM ? te kahyA vinA) te samarthatAnI vidhi kyAM karazo ? pakSa kahyA vinA pakSamAM hetunI vRtti ke avRtti kema jaNAze ? ane te jaNAyA vinA samarthatA vidhi kema thaze ? bauddha :- are jaina ? A pakSa to vivAdathI ja spaSTa samajAI jaze, tene kahevA vaDe zuM? arthAt tene kahevAnI jarUra nathI. pakSaprayoga karyA vinA paNa vivAdathI (carcAnA prasaMgathI) ja pakSa samajAI jaze. jaina - jo vivAdathI ja pakSa samajAI jato hoya to hetu paNa vivAdathI ja samajAI jaze. to hetu na kahyo hoya to paNa samarthatA ApoApa siddha thAo. (pakSanI jema ja) bauddha - hetu paNa vivAdathI jaNAI jAya che mATe kahevAnI jarUra nathI, paraMtu maMdamati vALA jIvonI pratipattinA nimitte ame kahIe chIe. jaina :- he bauddha ! jo tuM ema kahe che to tevI ja rIte maMda buddhivALAnI pratipatti nimitte paNa pakSa kahevo ja joIe ema tuM kema bolato nathI ? sArAMza ke hetunI jema pakSaprayoga tAre paNa svIkAravo atyaMta Avazyaka che. 3-2pA. atha pratyakSasyApi pArArthyaM samarthayante . pratyakSaparicchinnArthAbhidhAyi vacanaM parArthaM pratyakSam parapratyakSahetutvAt // 3-26 // have pratyakSa pramANa paNa para mATe hoya che. te samajAve che. arthAt jema hRdayamAM svayaM anumAna karyA pachI parane samajAvavA mATe bolAtuM pakSa-hetu rUpa "vacana" paranA bodhano hetu hovAthI parAthanumAna kahevAya che. tema padArthane pratyakSa pramANathI jANIne parane samajAvanAruM vacana "parapratyakSa" paNa hoI zake che te havenA sUtramAM samajAve che. pratyakSapramANathI jANelA arthane kahenArUM je vacana te parArtha pratyakSapramANa kahevAya che. paranA pratyakSano hetu hovAthI. e3-26 TIkA :- yathaSnumAnaytI tortha para pratipAcamIno vAnarUpApara (TRyAtrAnuM mane kAryopacArAt) parArthamanumAnamucyate, tathA pratyakSapratIto'pi tathaiva parArthaM pratyakSamityucyatAm, papratyAyana mAtrAthaviziSTatraviti rU-2ddA TIkAnuvAda - jema anumAnathI svayaM pote jANelo artha jyAre parane samajAvavA mATe kathana karAto hoya tyAre bolAtuM "vacanarUpa" vAkya paranA bodhano hetu hovAthI zrotAnI apekSAe kAraNamAM kAryano upacAra karIne ane vaktAnI apekSAe kAryamAM kAraNano upacAra karIne parAthanumAna kahevAya che. tevI ja rIte pratyakSapramANathI jANelo artha paNa parane pratyakSa karAvavA mATe bolAto hoya to te bolAtuM vAkya upacArathI parArthapratyakSa paNa kahevAya che. kAraNa ke parane samajAvavA paNuM Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 441 tRtIyapariccheda sUtra-27/28/29 ratnAkarAvatArikA bannemAM ekasarakhuM ja che. upacAra karavAno vyavahAra ubhayatra aviziSTa ja che. 3-26o etadullikhanti . yathA pazya puraH sphuratkiraNamaNikhaNDamaNDitAbharaNabhAriNI binapatipratimAm rU-raNA A "parArthapratyakSa pramANamAMnuM eka udAharaNa ApI samajAve che ke - jema he bhAI! tuM sAme skurAyamAna kiraNovALA maNionA khaMDothI zobhAyamAna evA AbhuSaNone dhAraNa karavA vALI jinezvaranI pratimAne jo. 3-27 TIkA :- tamaH pUrva Ara iyathAsamavuM TRArtha pratipazcam ! tathA 4 vanti - "smaratyado dAzarathirbhavan bhavAnamuM banAntAd vanitA'pahAriNam / payodhimAbaddhacalajjalAvilaM vilaya laGkAM nikaSA haniSyati ||shishupaal 1-68 // "rimavI ra vArtha muni pUrva namaskRti"tyAra - bharU-rabA. TIkAnuvAda :- A sUtrano artha vyakta che. atizaya spaSTa che. A ja pramANe ApaNane thayeluM smaraNa bIjAne samajAvavA mATe bolAtuM hoya tyAre "vacanAtmaka" te vAkya parArthasmaraNa kahevAya che. ema smaraNa AdimAM paNa yathAyogya rIte parArthasmaraNa Adi svayaM samajI levuM. tenAM udAharaNo kahe che - Apa dazarathaputra hatA tyAre calAyamAna pANIthI bharapUra evA samudrane cAre bAjuthI bAMdhI ane oLaMgIne vanamAMthI strInuM apaharaNa karanAra evA (rAvaNane) laMkAnagarInI pAse haNyo hato. te A vAta yAda Ave che ? A pUrve anubhavelAnuM smaraNa che ane te bIjAnI sAme pratipAdana karAya che. mATe pratipAdana karAtuM A vacana "parArtha smaraNa" kahevAya che. tevI ja rIte "tu yAda kara, A te ja muni che ke jene ApaNe pahelAM namaskAra karyA hatA" ahIM "te ja A muni' ema smaraNa-pratyakSa ubhaya hovAthI pratyabhijJA che ane te bIjAne samajAvavA bolAya che mATe parArthapratyabhijJA kahevAya che. A pramANe svayaM karelA anumAnane parane samajAvavA bolAtA vAkyane upacArathI jema parAthanumAna kahevAya che. tema parArthapratyakSa, parArthasmaraNa, parArthapratyabhijJAna, parArthatarka ane parArthaAgama, ItyAdi pramANo paNa svayaM samajI levA. 3-27 prAsaGgikamabhidhAya pakSahetuvacanAtmakaM parArthamanumAnamiti prAguktaM samarthayante - pakSahetuvacanalakSaNamavayavadvayameva parapratipatteraGgam na dRSTAntAdivacanam // 3-28 // prAsaMgika keTalIka bAbato kahIne "pakSa ane hetu vALuM je vacana te parAthanumAna che' evuM je pUrve kaheluM vacana te samajAve che - Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 ratnAkarAvatArikA hetu prayoganA bhedo pakSa ane hetu vALuM je vacana" te rU5 be avayavamAtra ja paranA bodhano aMga (kAraNa) che. paraMtu daSTAntAdi adhika vacanonI AvazyakatA nathI.3-28 A parvatamAM avazya vahni che ja kAraNa ke dhUma dekhAto hovAthI, ATaluM mAtra bolavAthI ja parapurUSane parvatamAM vati che ema samajI jAya che tene samajAvavA daSTAnta upanaya ke nigamana Adi adhikavAkyonI AvazyakatA nathI. TIkA - mAsirAnopana nigamanAri parva : pad gAyutaM pakSapato saMhAra" sauttei, pakSahetudRSTAntasvarupaM bhATTaprAbhAkarakApilaiH, pakSahetudRSTAntopanayanigamanalakSaNaM naiyAyikavaizeSikAbhyAmanumAnamAmnAyi, tadapAstam, vyutpannamatIn prati pakSahetuvacasorevopayogAt // 3-28 // TIkAnuvAda :- "daSTAntAdi"Adhika padanI AvazyakatA nathI ema uparanA sUtramAM je kahevAmAM AvyuM tyAM Adi padathI upanaya ane nigamananuM grahaNa karavuM. eTale A traNenI jarUriyAta nathI. ema graMthakArazrInuM kahevuM che. Ama kahevAthI anya anya darzanakAro je je pado adhika adhika anumAnamAM mAne che te sarvenuM khaMDana thayuM. (1) bauddhadarzanakAro - vyAmi sahita pakSadharmatAnA upasaMhArane anumAna kahe che. (2) kumAridva bhaTTa ane prabhAkara (A banne mImAMsakonA bheda che. pUrva mimAMsaka ane uttaramimAMsaka) tathA sAMkhyo - pakSa, hetu ane daSTAnta rUpa traNa vAkayo vALuM anumAna mAne che. (3) taiyAyika tathA vaizeSiko - pakSa, hetu, daSTAnta, upanaya ane nigamana ema pAMca vAkyovALuM anumAna mAne che. te traNenA matonuM graMthakArazrInA kathana vaDe khaMDana thayuM jANavuM, kAraNa ke je jIvo vyutpannamati vALA che teone AzrayI to pakSa ane hetu ema be ja vacanano upayoga Avazyaka che. adhika vAkyo bInajarUrI che. (ativyutpannamativALAne AzrayI mAtra eka hetuvacana ja anumAna bane che. kAraNa ke ati vyutpannamativALAne to mAtra ekalA hetuvAcI padanA kathanathI sAro bodha thaI ja jAya che. tathA maMdabuddhivALAne AzrayI pAMca vAkyo vALuM vacana paNa anumAna bane che. ItyAdi svayaM samajI levuM.) 3-28 pakSaprayogaM pratiSThApya hetuprayogaprakAraM darzayanti - __ hetuprayogastathopapattyanyathAnupapattibhyAM dviprakAraH // 3-29 // pakSano prayoga Avazyaka che te vAta barAbara sthira karIne have hetunA prayoganA prakAro batAve che. (ahIM pakSano prayoga na karIe to paNa cAle ema bauddho mAne che eTale uparokta carcA karIne pakSano prayoga Avazyaka ja che ema sthira karyuM. paraMtu hetunA prayogamAM koI paNa darzanakAra evuM mAnatA nathI ke hetuno prayoga paNa na karIe to cAle, AvI mAnyatA koInI na hovAthI hetunA prayoganI sthiratA karavI paDatI nathI. tethI te karyA vinA ja hetunA prayoganA bheda samajAve che.) Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 443 tRtIyapariccheda sUtra-30/31/32/33 ratnAkarAvatArikA hetuno prayoga be prakAre che. (1) tathopapatti (jenuM bIjuM nAma taiyAyikAdine anusAra anvayavyAti che) ane (2) anyathADanupapatti (jenu bIju nAma vyatirekavyAmi che). 3-29thA TIkA - taLeva sAdhyamavaBchIvopariyopattiH manyathA - sApyAmAprANAnupattivAcavAnupatti rU-rA TIkAnuvAda :- tathapatti ane 31thAnupatti A hetunA prayoganA be prakAro che. tenAM ja bIjAM nAma anvayavyApti ane vyatireka vyakti che. teno artha have samajAve che. tathA = te pramANe - eTale ke sAdhya hovAno saMbhava hoya to ja, 355ttiH = hetunuM hovuM. te tathoDapatti kahevAya che. arthAt jo aMdara sAdhya (vahni) hoya to ja A dekhAto dhUma saMbhavI zake Ama je kahevuM te tathA5patti kahevAya che. sArAMza ke A je dhUma dekhAya che te aMdara sAdhya hote chate ja hoI zake che. ema jANavuM te tathoDapatti. A tathopapattine ja nyAya ane vaizeSika darzanazAstromAM anvayavyApti kahevAya che. manvaya eTale hovuM vidhamAnatA, hetu jyAM hoya tyAM sAdhyanuM avazya hovuM. te anvayavyApti kahevAya che. "jyAM jyAM hetu hoya tyAM tyAM sAdhyanuM hovuM" ema kaho ke "sAdhya hote chate ja hetunuM hovuM" ema kaho te banne ekAIka ja che. tethI tathA5patti e ja anvayavyAmi kahevAya che. anyathA = sAdhyano abhAva hovA vaDe, manu,pattiH = hetunuM na hovuM. te pathAnuYpatti kahevAya che. jyAM jyAM sAdhyano abhAva hoya tyAM tyAM hetunI anupatti te anyathAnupapatti kahevAya che. A ja vyatirekavyApti kahevAya che. vyatireka eTale abhAva. 3-29 amU eva svarUpato nirUpayanti - satyeva sAdhye hetorupapattistathopapattiH, asati sAdhye __ hetoranupapattirevAnyathAnupapattiH // 3-30 // TIkA - nIrathAnam - tathopapatti (anvaya) ane anyathAnu55tti (vyatireka) ema be prakAranA A ja hetuone svarUpathI (vyApti jaNAvavA dvArA) nirUpaNa kare che - (1) sAdhya hote chate ja hetunuM hovuM te tathA papatti (anvaya). (2) sAdhya na hote chate hetunuM na ja hovuM te anyathAnupapatti (vyatireka). A sUtrano artha (sUtranuM vyAkhyAna) spaSTa che. 13-30 prayogato'pi prakaTayanti - yathA kRzAnubhAnayaM pAkapradezaH, satyeva kRzAnubhattve dhUmavattvasyopapatteH, masatyanupattei rU-rUzA Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnamAM dRSTAntAdinI anAvazyakatA tapi caitra 52-rUzA A banne hetuo prayoga batAvavA pUrvaka samajAve che jema ke A pAka pradeza (rasoDuM) kRzAnumAn (vihnavALuM) che. je aMdara vahnivALuM hoya to ja A dhUmavattva (dhUmavALApaNuM) ghaTI zake che. ane jo aMdara vahri na hoya to A dhUmavattvanI anupatti ja thAya. arthAt jo viSe aMdara na hota to je A dhUpavattva dekhAya che te na saMbhavata. prathamanuM dRSTAnta tathopapattinuM che ane bIjuM dRSTAnta anyathAnupapattinuM che. ratnAkarAvatArikA A vyAkhyAna paNa tema ja che arthAt spaSTa che. ayoH prayogo niyamayanti - anayoranyataraprayogeNaiva sAdhyapratipattau dvitIyaprayogasyaikatrAnupayogaH // 3-32 // tathopapatti ane anyathAnupapatti A be prakAramAM prayoga karavA mATe niyamana kare che ke - A be prayogomAMthI game te eka ja prayoga vaDe sAdhyanI sidhdhi thaI ja jAya che. mATe eka ja jagyAe bIjA prayogano upayoga karavo Avazyaka nathI. 53-3aa TIkA - ayamartha: - prayoAyumaMDapi bASpavinyAsa ztra viziSyate, nArya:| sa cAnyataprayogeautra prakaTIbabhUveti kimaparaprayogeNa ? iti / / 3-32 // 444 TIkAnuvAda - sUtrano bhAvArtha A pramANe che ke banne prakAranA prayogomAM phakata "vAkayanI racanA ja" judI che. mAtra zabda prayoga ja bhinna bhinna che. paraMtu artha bhinna bhinna nathI. ane te artha to A bemAMnA koI paNa eka prayoga vaDe ja pragaTa thaI jAya che. tethI eka ja jagyAe bIjA prayogano upayoga karavA vaDe saryuM? sArAMza ke A banne prayogamAM mAtra vAkayaracanA ja bhinna bhinna che artha bhinna bhinna nathI. eTale koIka anumAnomAM tathopapattino prayoga karo to paNa sAdhyasiddhi thAya, ane koIka anumAnomAM anyathAnupapattino prayoga karo to paNa sAdhyasiddhi thAya, eka ja jagyAe banneno prayoga karavAnI jarUra nathI. mAtra sAdhya siddhi bannemAMnA koIpaNa ekaprayoga vaDe thaI zake che. 53-32 // - atha yaduktaM - " na dRSTAntAdivacanaM parapratipatteraGgam" (3-28) iti, tatra dRSTAntavacanaM tAvannirAcikIrSavaH taddhi kiM parapratipattyarthaM parairaGgIkriyate ? kiM vA hetoranyathAnupapattinirNItaye ? yadvA avinAbhAvasmRtaye ? iti vikalpeSu prathamaM vikalpaM tAvad dUSayanti - na dRSTAntavacanaM parapratipattaye prabhavati, tasyAM pakSahetuvacanayoreva vyAparopajIvyeH ||2-rUA ame pahelAM A ja paricchedanA aThThAvIsamA sUtramAM je ema kahyuM hatuM ke "dRSTAnta Adi vacano paranA pratibodhanuM aMga nathI'' e samajAvatAM sau prathama dRSTAntavacananuM nirAkaraNa karavAnI IcchAvALA graMthakArazrI (vAdIone) puche che ke te dRSTAntavacana zuM paravAdIo vaDe (1) paranA Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 445 tRtIya pariccheda sUtra-34/35/36 ratnAkarAvatArikA (zrotAnA) bodha mATe svIkArAya che ? ke (2) hetunI anyathAnupapatti ja che tenA nirNaya mATe svIkArAya che ? ke (3) avinAbhAvanI smRti mATe svIkArAya che ? A traNa pakSomAMthI je prathama pakSa vAdIone mAnya hoya to te prathamapakSane dUSita karatAM jaNAve che ke - daTAntavacana paranI pratipatti mATe samartha nathI. kAraNa ke pakSa ane hetuvALAM be vacanono ja tayAM = te paranI pratipattimAM vyApAra dekhAya che. sArAMza ke pakSavacana ane hetuvacana A be ja vAkayaprayoga mAtrathI zrotAne sAdhyasiddhi thaI ja jAya che daSTAntanI apekSA rahetI nathI ||3-33aaaa. TIkA :- pratibhAvamRtasarUnyasya phri pramAturarimAnartha re ghUmavAnuvparicetAvartava maratyeva sIdhyapratitiniti -3rA TIkAnuvAda :- prati = je zrotAe hetu ane sAdhyano paraspara avinAbhAva saMbaMdha jANelo che. manamAM svIkArelo che. arthAt besADelo che. tathA vimRta = hAla vartamAna kALe paNa bhulI gayo nathI evA pratipanna ane avismRta saMbaMdhavALo pramAtA "A deza agrimAnuM che kAraNa ke anyathA ahIM je dhUmavattva dekhAya che te saMbhavI zake nahIM' ATalA ja prayoga mAtra vaDe ja zrotAne sAdhyanI siddhi thaI jAya che. daSTAnta vacananI koI rAha jotuM nathI. koIpaNa vaktA AbAlagopAla zrotAnI sAme jo ATaluM vAkaya mAtra bole ke "dekho, pelA gharamAM Aga lAgI hoya ema lAge che bahu ja dhUmADA dekhAya che." to zrotAo te gharamAM ApoApa Agano nirNaya karI le che ane cAkSuSapratyakSa karavA doDI jAya che. koIpaNa zrotA Avo prazna vakatA sAme karato nathI ke dhUma dekhAya eTale Aga haze ja evI khAtrI kema karAya ? evo kayAM koI dAkhalo che ke jyAM jyAM dhUma hoya tyAM tyAM Aga hoya ja ? Avo prazna koI karatuM nathI mATe paranI pratipatti sAruM daSTAntanI kaMI jarUra nathI. tethI daSTAnta vacana Avazyaka nathI. 3-33 dvitIyaM vikalpaM parAsyanti - na ca hetoranyathAnupapattinirNItaye, yathoktatarkapramANAdeva tadupapatteH // 3-34 // TIkA :- dRSTAntavacanaM prabhavatIti yogaH // 3-34 // have bIjApakSanuM khaMDana karatAM graMthakArathI jaNAve che ke - A daSTAnta jaNAvanArUM mAnavat AvA prakAranuM vacana "hetunI anyathAnupapattinA nirNaya mATe paNa jarUrI nathI ja... kAraNa ke yathokta pUrve kahelA tarkapramANathI ja "anyathAnupapatti" to ApoApa siddha thaI ja jAya che. - sUtra sAtamAmAM jaNAvelA tarkapramANathI ja "jo aMdara vahni hoya to ja A dhUma hoI zake che" anyathA nahIM evA tarkapramANathI ja anyathAnupapatti parane thaI jAya che. mATe adhikanI jarUra nathI. A sUtra 34mAM "kRSTIntavana ane pramavati'' A banne zabdonI anuvRtti uparokata sUtra Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA anumAnamAM dRSTAntAdinI anAvazyakatA 446 33mAMthI ahIM lAvavI ane A sUtra 34mAM kahelA 7 nI sAthe teno yoga karavo. tethI artha evo thaze ke hetunI anyathAnupapattinA nirNaya mATe paNa dRSTAntavacana Avazyaka nathI. / / 3-34 // atraiva upapattyantaramupavarNayanti - niyataikavizeSasvabhAve ca dRSTAnte sAkalyena vyApterayogato vipratipattau tadantarApekSAyAmanavasthiterdurnivAraH samavatAraH // 3-35 // hetunI anyathAnupapattinA nirNaya mATe dRSTAntavacananI jarUra nathI. A ja bAbata upara bIjI paNa yukti graMthakArazrI jaNAve che ke - dRSTAnta e niyata ekadeza ane ekakAla rUpa eka ja vizeSa svabhAva vALuM che;, eTale temAM sakalakSetra ane sakalakAlanA viSayavALI vyApti na ghaTavAthI vivAda upasthita jyAre thAya tyAre bIjA dRSTAntavacananI apekSA Avaze, ema vAraMvAra thavAthI anavasthAno Avato samavatAra du:khe nivArAze. 3-35aa TIkA :- pratiniyatavyavastI i kvAntinizcayaH tuMmAnyaH / tato vyavattvantarevu vyAptyayaM punardaSTAntAntamAM mRgyam / tasyApi vyaktirUpatvenAparadRSTAntApekSAyAmanavasthA syAt // 3-35 // TIkAnuvAda jyAM jyAM dhUma hoya che tyAM tyAM vahni hoya che eTale je kSetre ane je kAle dhUma che te kSetre ane te kAle sarvatra vahni che. ema vyAptikAle sArvatrika ane sArvadika dhUmavahnino sahacAra jaNAya che. jyAre dRSTAntavacanamAM mAtra pratiniyata eka ja kSetra ane eka kAlasaMbaMdhI sahacAra jaNAya che. jema ke rasoDAmAM te ja kSetra ane teja vartamAna kAla purato ja dhUma-vahnino sahacAra jaNAya che tethI pratiniyata vyakti svarUpa (arthAt eka ja kSetra ane eka ja kAlaviSayaka) evA dRSTAntamAM, sArvatrika ane sArvadika evI vyAptino nizcaya karavo ghaNoja azakaya che. arthAt te zakaya nathI. mATe pratiniyata eka vizeSavALA te vivakSitadaSTAnta vyaktimAM pratiniyata te ja kSetra ane te ja kAlapuratI ja vyApti jaNAze, eTale dRSTAntabhUta evA mahAnasamAM ekadeza-ekakAlavALI vyApti jaNAvAthI mAnI lo ke parvatamAM dhUma-agnino nirNaya thaze. paraMtu vyaktvantara evA mahAnasamAM dhUma-vahnino sahacAra jANavA bIjA dRSTAntanI jarUra paDaze ja, temAM catvarAdinuM je koI dRSTAnta raju karazo to te paNa vaktimAtra svarUpa hovAthI tyAM paNa sahacAra jANavA aparaSTAntanI apekSA raheze. ema pratiniyatakSetra-kALa vALAmAM vyApti joDavAthI kramaza: dRSTAntonI lAIna lAgaze ane aMte anavasthA doSano samavatAra ja thaze, je rokI zakAze nahIM / / 3-35 / / tRtIyavikalpaM parAkurvanti - nApyavinAbhAvasmRtaye, pratipannapratibandhasya vyutpannamateH pakSahetupradarzanenaiva tatprasiddheH // 3-36 // TInA :- dRSTAntavacana pramantratIti yoH ||3-365 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 447 tRtIya pariccheda sUtra-37/38/39/40. ratnAkarAvatArikA A daSTAntavacana "avinAbhAvanI smRti mATe che' evA prakArano je trIjo vikalpa che. tenuM have khaMDana kare che ke - A daSTAntavacana avinAbhAvanI smRti mATe paNa jarUrI nathI. kAraNa ke je zrotAe avinAbhAvasaMbaMdha jANelo-mAnelo ane svIkArelo che. evA te vyutpannamativALAne to pakSa ane hetu ema be ja vacana kahevA mAtrathI ja te avinAbhAvanuM smaraNa Apo Apa thaI ja jAya che. tenA mATe daTAntavacananI kaMI jarUra nathI. 3-3 A parvatamAM dhUma dekhAya che" eTaluM ja mAtra kahevAthI jANelA avinAbhAvanuM ane tenAthI vahninuM smaraNa-nirNaya ApoApa turata ja thaI jAya che. daSTAntanI jarUra rahetI nathI. ahIM paNa TrAntivana ane pramavati A banne pado uparanA sUtramAMthI lAvavAM ane na nI sAthe te banneno yoga karIne artha karavo. 3-37yA amumevArthaM samarthayante - antAptyA hetoH sAdhyapratyAyane zaktAvazaktau ca bahirvyApterudbhAvanaM vyathama rU-rUNA upara kahelA A ja arthane barAbara samarthita kare che ke - jyAM antaryAmi vaDe hetu sAdhya samajAvavAne zakitamAna hoya tyAM paNa bahirlAminuM kathana vyartha che. ane jyAM antarthApti vaDe hetu sAdhya sAdhavAmAM asamartha hoya tyAM paNa bahirvAminuM kathana vyartha che. I3-37LA TIkA :- mayamarya - antarvyApteH sAdhyasaMsiddhizaktau bAhyavyAptervarNanaM vandhyameva / antarvyApteH sAdhyasaMsiddhayazaktau bAhyavyAptervarNanaM bandhyameva // 1 // matputro'yaM vahirvakti, evaMrUpasvarAnyathAnupapatteH / ityatra bahirvyAptyabhAve'pi gamakatvasya (upalabdheH), sa zyAmaH tatputratvAt itaratatputravat ityatra tu tadbhAve'pyagamakatvasyopalabdheriti // 3-37 // TIkAnuvAda :- mUla sUtramAM kahelI vAtano bhAvArtha A pramANe che ke - jo antavyakti vaDe hetu sAdhya siddhi karavAmAM zakitamAna hoya to paNa bahivyaktinuM udbhAvana karavuM vyartha che. ane jo antarthApti vaDe hetu sAdhyanI siddhi karavAmAM asamartha hoya to (paNa) bahivyaktinuM kathana vyartha che. A banne vAta samajAvavA mATe ekeka udAharaNa Ape che. te A pramANe - A bahAra je bole che te (pakSa), mAro putra che (sAdhya), anyathA AvA prakArano svara hoI zake nahIM (hetu). eTale ke AvA prakArano svara mArA putrano ja che. mATe A mAro ja putra bole che. ahIM parvavidharUrata e hetu ane matsutratva e sAdhya A banneno sahacAra pakSIkRta je bole che temAM ja saMbhave che. bahAra bIje kayAMya nahIM tethI pakSanI aMdara ja vyAti hovAthI antavyakti kahevAya che. pakSanI bahAranuM koI daSTAnna maLatuM nathI. chatAM anta vyakti dvArA ja A hetu sAdhyano gamaka thAya che. mATe bahirbAptinI ane tenA AdhArabhUta daSTAntavacananI jarUra nathI. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA anumAnamAM daSTAntAdinI anAvazyakatA 448 tathA vaLI "saH rAma: tatvatratrAta" AvA prakAranA bIjA anumAnamAM bahivyakti che ane tene anurUpa daSTAnta paNa che chatAM hetu sAdhyano gamaka thato nathI. kAraNa ke saH te aSTamaputra, zyAma: kALo che, taputrAt - mitrAno putra hovAthI, ahIM je je tatvatra che te te zyAma che jema ke ekathI sAta putro, AvI bahirbApti thAya che ane daSTAna paNa mojuda che. chatAM ta--tratva hetunI zyAmatvanI sAthe anyathAnupapatti na hovAthI hetu sAdhyano gameka banato nathI. mATe bahirbAptinuM ke tenA AzrayabhUta bAhyadaSTAntavacananuM kathana Avazyaka nathI. paraMtu hetunI sAdhyanI sAthe anyathAnupapatti ja Avazyaka che. 3-37 athaitayoH svarUpamAhuH . pakSIkRta eva viSaye sAdhanasya sAdhyena vyAptirantarvyAptiH, anyatra tu bahirvyAptiH // 3-38 // have A banne vyAptinuM svarUpa samajAve che - pakSa rUpe karAyelo je viSaya hoya temAM ja hetunI sAdhyanI sAthe je vyakti te antarbApti kahevAya che. ane anyatra = pakSanI bahAranA udAharaNamAM hetunI sAdhyanI sAthe je vyakti te bahirvAmi kahevAya che. 3-38 yathA'nentAtmakaM vastu, sattvasya tathaivopapatteriti, agnimAnayaM dezaH dhUmavattvAt, ya evaM sa evaM, yathA pAkasthAnamiti ca // 3-39 // uparokata banne vyAptinAM anukrame be udAharaNa Ape che. sarva vastu (pakSa), anekAnAtmaka che (sAdhya), tema mAnIe to ja sat pAguM ghaTI zake che (hetu). A prathama anumAnamAM sarva vastu pakSIkRta hovAthI pakSanI bahAranuM koI daSTAnta nathI, paraMtu sarva vastuo dravyathI nitya-dhruva che ane paryAyathI anitya-utpattivyaya vALI che. ema anekAntAtmaka che. ema mAnIe to ja "tuM" pANuM saMbhavI zake che." je je sat che te te anekAntAtmaka che" A vyApti pakSIkRta sarvavastuomAM ja samajAvavI paDe che mATe te vyApti antavyakti kahevAya che. tathA mAM sevA (pUrvata:) (pakSa), jhimIna (sAdhya), dhUmavattAt (hetu) A anumAnamAM je je AvuM che (dhUmavALuM che) te te agnivALuM che jema ke pAkisthAna (rasoDu). A anumAnamAM pakSIkRta parvata mAtra ja che ane vyApti tenAthI bahAra pAkasthAnamAM batAvI che. tethI te vyApti bahivyakti che. 3-39 upanayanigamanayorapi parapratipattau sAmarthya kadarthayante - nopanayanigamanayorapi parapratipattau sAmarthya pakSahetuprayogAdeva tasyAH samAvAn 3-4 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyapariccheda sUtra-41/42 ratnAkarAvatArikA TIkA :- veba daSTAntacetyothaH 3-4 paranI pratipattimAM daSTAnanI jema upanaya ane nigamananuM sAmarthya paNa nathI. ema have samajAve che upanaya ane nigamananuM paNa parapratibodhamAM sAmarthya jarUrI nathI kAraNa ke pakSa ane hetunA prayogamAtrathI ja tA: = te parapratipatti thaI ja jAya che. 3-4 TIkAnuvAda :- mUla sUtramAM je 3pa zabda lakhyo che teno bhAva e che ke parane bodha karAvavAmAM kevala daSTAnta ja jarUrI nathI ema nahIM, paraMtu upanaya ane nigamana paNa jarUrI nathI. kAraNa ke pakSa ane hetuvacana mAtrathI ja para pratibodha pAmI ja jAya che. "dhUma hovAthI A parvata vahnimAna che" ATaluM mAtra kahevAthI ja para agninuM astitva svIkArI ja le che alpa paNa asaMtoSa raheto nathI. tethI mahAnasanA daSTAntanI paNa jarUra nathI, ane jema mahAnasa dhUmavALo hovAthI vahnivALo che tema A parvata paNa tevo che evA upanayanI paNa jarUra nathI, ane tethI parvata nizcita vahivALo ja che evA nigamananI paNa jarUra nathI ja. 3-4 tevA - * samarthanameva parapratipattyaGgamAstAM, tadantareNa dRSTAntAdiprayoge'pi samavat rU-kazA A ja vAta have pachInA A ekatAlIsamA sUtramAM spaSTa kare che - (1) pakSa, (2) hetu, (3) daTAnta (4) upanaya, ane (5) nigamana, A pAMcamAM je parama samarthana (sAmarthya)vALuM hoya te ja paranI pratipattinuM aMga bane che. te sAmarthyavALA (pakSa-ane hetu) A be vacana vinA dajhAntAdi traNeno prayoga karavA chatAM paNa te paranI pratipatti saMbhavatI nathI. 3-41 TIkA :- pravupi daSTAntAmi, samarthanuM deravAM vaktavyam, rUtarayA sAdhyasiddhayasanmavAn iti tadevAbhidhIyatAm kiM dRSTAntAdivacanena ? iti // 3-41 // TIkAnuvAda :- anumAnamAM daSTAnta-upanaya ane nigamanano prayoga karo to paNa hetunuM "samarthana" to avazya karavuM ja paDe che. hetunA samarthana vinA to sAdhyasiddhi saMbhavatI ja nathI. to pachI tene ja kahevuM joIe, zeSa dRSTAntAdine kahenArA vacano vaDe zuM ? eTale pakSa-hetu jo kaho to duSTAntAdi kaho to paNa cAle ane na kaho to paNa cAle (arthAtuM tenA vinA paNa sAdhyasiddhi thaI jAya che.) to zA mATe pakSa-hetune ja kahevAno Agraha na rAkhavo, te ja aMga rUpe kahevA joIe, dAnAdi aMga rUpe Avazyaka nathI. 3-41 vyutpannAnAzritya parArthAnumAnamabhidhAya mandamatInuddizya tat prapaJcayanti / mandamatIstu vyutpAdayituM dRSTAntopanayanigamanAnyapi prayojyAni // 3-42 // vyutpannamativALA jIvone AzrayI (pakSa-hetu vacanAtmaka) parAthanumAna kahIne mandImati vALA jIvone uddezIne te ja parArthAnumAna have samajAve che - Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA anumAnamAM daSTAntAdinI anAvazyakatA 450 madamativALA jIvone samajAvavA mATe dAnta-upanaya ane nigamanano paNa prayoga karavo jarUrI che. 3-4rA TIkA:- gA rASnAt pade pakSArizuddha pa grAhya tata kaI ravivaM paryAnumAnamityutta bhavati / madhyamaM tu navAvayavAdArabhya yAvad dvayavayavam / jaghanyaM punaH sAdhanamAtropanyAsasvarUpam / pratipAdyAnAM manda-vyutpanna-ativyutpanatvAt / taduktam - anyathA'nupapattyekalakSaNaM liGgamiSyate / koiparipArI tu pratipAdyAnusArataH zA pheti rU-karA TIkAnuvAda :- mandamativALA jIvone AzrayI daSTAnta-upanaya ane nigamana paNa prayoga karavA yogya che. ema je sUtramAM kahyuM. tyAM anta je upa zabda che tenAthI pakSa ane hetu paNa samajI levA. arthAt daSTAntAdi paNa prayojya che eTale pakSa-hetu to prayojya che ja, paraMtu tenI sAthe jIvanI maMda buddhi hovAthI A daSTAntAdi traNano paNa prayoga karavo, mATe kula 3 + 2 = pAMceno prayoga karavo. tathA vaLI vadhAre mandabuddhivALA jIvone AzrayIne to A pakSAdi pAMcano to prayoga karavo ja, paraMtu pakSazuddhi-hetuzuddhi daSTAntazuddhi, upanayazuddhi ane nigamanazuddhi Adi pAMca zuddhino paNa prayoga karavo ke jethI parane yathArtha pratipatti thAya mATe pAMca zuddhi pANa grahaNa karavI. tethI utkRSTapaNe (vadhumAM vadhu) daza avayayavALuM parArthAnumAna thAya che. madhyama evuM parAthanumAna nava avayavathI prAraMbhIne be avayava sudhI jANavuM. ane jadhanyathI to vaLI sAdhanamAtra = hetuno ja mAtra ekaprayoga" karavA svarUpa parAthanumAna jANavuM. kAraNa ke pratipAgha (samajAvavA yogya) para jIvo manda paNa hoya che. vyutpanna paNa hoya che ane ativyutpanna paNa hoya che. kahyuM che ke - "anyathAnupapatti" e eka ja lakSaNavALuM liMga kahevAya che. paraMtu prayoganI paripATI to pratipAgha (zrotA) ne AzrayIne 10 nI, 9 thI 2 nI, ane 1nI paNa thAya che. (1) ativyutpannamativALA jIvone AzrayI hetumAtranuM kathana te parAthanumAna. bIjA koIpaNa avayavanA prayoganI jarUra nathI. (2) vyutpannamativALAne AzrayI "pakSa-hetu" ema be avayavavALuM parArthAnumAna che daSTAntAdinI AvazyakatA nathI. (3) manDamativALA jIvone AzrayI pakSa-hetu-daSTAnta-upaya ane nigamana ema pAMca avayava vALuM parArthAnumAna che. (4) ati mandamativALA jIvone AzrayI pakSAdi pAMca, ane pakSazuddhi Adi pAMca zudhdhi ema daza avayavavAnuM paNa parAthanumAna hoya che. A pramANe paheluM jadhanya, bIju trIjuM madhyama ane cothuM utkRSTa parAthanumAna jANavuM. (3-4rA. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyapariccheda sUtra-43 thI 50 pratibandhapratipatterAspadaM dRSTAntaH // 3-43 // pakSa ane hetuvacana samajAvI have dRSTAnta samajAve che pratibaMdhanI (hetu ane sAdhyanA sahacAra rUpa vyAptinI) pratipatti karavA mATenuM je sthAna te dRSTAnta kahevAya che. 3-43gA TIkA :- prativanyo vyAptitrinAmAvaH / tatbaraLasthAnuM mahAnasAvidRSTAnto jJeyaH // 3-45 TIkAnuvAda :- pratibaMdha eTale vyApti, arthAt avinAbhAva. teno artha e ke hetunuM sAdhyanI sAthe avinAbhAva paNe vartavuM. hetu ane sAdhyano sahacAra, sAdhyavinA hetunuM na hovuM te sarva pratibaMdha kahevAya che. te pratibaMdha (saMbaMdha) yAda karAve evuM je sthAna te mahAnasa Adi dRSTAnta jANavuM. "jyAM jyAM dhUma hoya tyAM tyAM vahni hoya, ja'' Avo saMbaMdha te pratibaMdha, tene yAda karAvanAra mahAnasa vigere je sthAno te dRSTAnta kahevAya che. 3-4NA bhedato'mUn darzayanti 451 atha dRSTAntaM prakaTayanti - *, - - sa dveSA - sAdharmAMto vaidhanvaMtatra 53-44nA bheda jaNAvavA pUrvaka A dRSTAntane samajAve che. te dRSTAnta be prakAre che. (1) sAdharmsathI ane (2) vaidharmathI, (ahIM dRSTAnta be ja prakAranuM hovAthI ''amU'" evo je avataraNamAM bahuvacanano prayoga che te pratibaMdhanI pratipattinA AdhArabhUta evAM mahAnasa catvara-bhaThThI Adi ghaNAM ja dRSTAnto che. phakata be ja che ema nahIM te samajAvavA mATe che. dRSTAnto bahu ja che. phakata te bahu STAnto be bhAgamAM vaheMcAyelo che. koIka sAdharmathI che. ane koIka vaidharmathI che. ema samajavuM. 53-445 TIkA :- samAno dharmo yasyAsau saMdhamAM / trisadazo dharmo yasthAno tridharmA, tayomAMtra: sAdharma vaidharma tata: ||3-44mA TIkAnuvAda :- samAna che dharma jeno te A sadhamAM kahevAya che. evI ja rIte visadaza = asamAna che dharma jeno te A vidharmI kahevAya che. arthAt hetu hote chate sAdhyanuM hovuM ema samAnadharma vALuM je dRSTAnta te sadharmA, sAdhya na hoya tyAM hetunuM na hovuM, e asamAna dharmavALuM je dRSTAnta te vidharmA, te banneno je bhAva, eTale ke samAnadharma paNe hovuM ane asamAna dharmapaNe je hovuM te sAdharma ane vaidharma kahevAya che. bhAvamAM taddhitano 7 pratyaya thayo che. tataH = te kAraNathI eTale ke sAdharma ane vaidharmI ema be prakAra hovAthI dRSTAnta paNa dvidhA che. 3-445 AdyaM prakAramAhuH - ratnAkarAvatArikA yatra sAdhanadharmasattAyAmavazyaM sAdhyadharmasattA prakAzyate, sa sAyanvaMdaSTAntaH ||3-4bA Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 ratnAkarAvatArikA daSTAntanA sAdharma vaidharma prakAro yathA yatra yatra dhUmastatra tatra vahniryathA mahAnasaH // 3-46 // sAdharma ane vaidharmaema be prakAranA daSTAntamAMthI have prathama prakArane samajAve che ke - jyAM sAdhanadharmanI sattA (hetunuM astitva) hote chate avazya sAdhyadharmanI sattA (vahninuM astitva) prakAzita karAya te sAdharma daSTAnta kahevAya che. jema ke jyAM jyAM dhUma hoya tyAM tyAM vahni avazya hoya ja che, A pramANe hetunA astitva vaDe sAdhyanuM avazya astitva jaNAvAya, ema astitvane jaNAvanAra je udAharaNa te sAdharmedaSTAnta kahevAya che. 3-45-46 dvitIyabhedaM darzayanti - yatra tu sAdhyAbhAve sAdhanasyAvazyamabhAvaH pradazyate sa vaidharmyadRSTAntaH // 3-47 // yathA - agyabhAve na bhavatyeva dhUmaH, yathA jalAzaye // 3-48 // dRSTAntano bIjo bheda je vaidharmadaSTAnta, te jaNAve che. jyAM vaLI sAdhya na hoya tyAM sAdhanano avazya abhAva ja dekhADAya, te vaidharmedAnta kahevAya che. jema ke jyAM jyAM agnino abhAva hoya tyAM tyAM dhUma na ja hoya jema ke jaLAzaya 3-47-48 sArAMza ke sAdhyanA nAstitvanI sAthe hetunuM avazya nAstipaNuM ja hovuM te vaidharmadaSTAnta jANavuM. jema ke vahninA abhAvavALA sarva sthAnomAM dhUma na ja hoya. mATe jalAzaya te vaidharma daSTAnta kahevAya che. 3-47-48 upanayaM varNayanti - hetoH sAdhyadharmiNyupasaMharaNamupanayaH // 3-49 // yathI dhUmAtra praleze rU-1 pakSa-hetu ane daSTAnta A traNa samajAvI have upanaya samajAve che. ke hetunuM sAdhyadharmImAM (sAdhyathI viziSTa evA pakSamAM) upasaMhAra karavo- kathana karavuM te upanaya kahevAya che. jema ke "A pradezamAM dhUma dekhAya che." bhAvArtha ema che ke - jyAre parvata pAse purUSa jAya che. ane A parvatamAM vahni che ke kema? evI zaMkA kare che. ane cAre bAju najara nAkhe che. tevAmAM koIka pradezamAM dhUma dekhAya che. tyAre dhUma dekhAyA pachI je AvuM vAkya bolI uThe che ke "dhUmavInaI parvataH' A vAkyamAM paNa hetunuM pakSabhUta parvatamAM pratipAdana che. paraMtu A parvata sAdhyadharma (vahni) vALo che ke nahIM ? teno haju bodha thayo nathI tethI tene mAtra pakSadharmatA ja kahevAya che paraMtu upanaya na kahevAya. . tathA vaLI A pratipAdana pakSamAM hetunA astitvanuM kathana mAtra ja kare che. bIjAnI sAthe tulanA karavA rUpa upasaMhAra nathI. upasaMhAra to tyAre kahevAya ke anya sthAne jANIne tenI jema ahIM che evI ghaTanA karavAmAM Ave to, tethI upasaMhArAtmaka na hovAthI paNa te prathamavAkya dhUmavAnAM parvataH" A upanaya nathI paraMtu pakSadharmatA mAtra che. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyapariccheda sUtra-51/52/53/54 ratnAkarAvatArikA tyArabAda hetu ane sAdhyanA sahacAra rUpa vyApti jANavAmAM Ave che. ane tenAthI manamAM nirNaya thaI jAya che ke vahni vinA ekalo dhUma kyAMya hoI zakato nathI. tethI mahAnasa AdimAM jema ''vahnivyApyadhUma'' varte che paraMtu ekalo dhUma nahIM tevI ja rIte atra vero pi A parvata Adi pradezamAM paNa dhUmaAE tevo dhUma varte che. arthAt ekalo nahIM paraMtu vahriviziSTa evo dhUma mahAnasanI jema A pradezamAM che. ema pUrve joyelA mahAnasanI sAthe upasaMhAra karavA pUrvaka A pradezamAM hetunuM punaH kathana karavuM te pakSadharmatA karatAM adhika-viziSTajJAna hovAthI mAtra pakSadharmatA kahevAtI nathI paraMtu upanaya kahevAya che. 3-49-5gA = nigamanaM lakSayanti - 453 TIkA H sAdhyadharmiNyupasaMharaNamiti yogaH // 3-51-52 // pakSAdi cAra avayavanuM svarUpa samajAvI have nigamana nAmanA pAMcamA aMganuM svarUpa samajAve che - vaLI sAdhyadharmanuM (sAdhyadharmImAM eTale) pakSamAM upasaMharaNa (punaH kathana) karavuM te nigamana kahevAya che jema ke te kAraNathI ahIM agni che ja. sAdharmiLi ane upasaMhaNam A banne pado uparanA sUtramAMthI ahIM lAvavAM ane teno yoga karIne sUtrano artha joDavo. sAdhyadharmasya punarnigamanam // 3-51 // yathA-tasmAmitra rUi-brA vyAptijJAna thayA pachI dRSTAntanA anusAre hetunu sAdhyadharmImAM (pakSamAM) punaH pratipAdana karIe te upanaya kahevAya che. ane tyArabAda sAdhyaviziSTa evo hetu tyAM hovAthI sAdhya paNa tyAM avazya che ja, ema sAdhyadharmanuM sAdhyadharmImAM nizcitapaNe punaH pratipAdana karavuM te nigamana kahevAya che. parvata pAse jatAM tyAM vahni sAdhavAnA AzayathI dhUma otAMnI sAthe ja vyApti karyA pahelAM AvuM vAkya je bolAya ke ''ayaM parvato vahimA'' A vAkya pratijJAvAkya kahevAya che paraMtu nigamanavAkya kahevAtuM nathI. kAraNa ke haju vyApti karI nathI. vahni sAdhyamAna che. tathA dRSTAnta joDeluM nathI tethI te prathamakathana che paraMtu punaHkathana nathI eTale upasaMharaNa nathI. mATe te prathama kathana pratijJAvAkya che. nigamanavAkya nathI. paraMtu jyAre vyApti karyA pachI "vi viziSTadhUmavALo A parvata che' Avu vAkya bolAya che tyAre mahAnasamAM joyelI vyAptinA AdhAre A hetunuM sAdhyadharmImAM punaHkathana che mATe te jema upanaya kahevAya che. tevI ja rIte upanaya thayA pachI tasmAt = te kAraNathI eTale vRddhiviziSTadhUmavatttAt vahnithI yukta evA dhUmavALo A parvata hovAthI (arthAt mAtra ekalA dhUmavALo na hovAthI) agniratra = A sAdhyadharmImAM (parvatamAM) avazyapaNe agni che ja, ema sAdhyadharmanuM je punaH kathana che te nigamana che. - Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA hetunA bhedonuM kathana vyAptibAda sAdhyadharmImAM hetunuM je punaHkathana te upanaya. ane sAdhyadharmayukta hetu hovAthI sAdhyadharmImAM (parvatamAM) sAdhyadharmanuM (vahninuM) je punaH kathana te nigamana kahevAya che / / 3-51-52 // pakSavacanAdInAM pUrvAcAryapravartitAM saMjJAM kathayanti * ete pakSaprayogAdayaH paJcApyavayavasaMjJayA kIrtyante // 3 - 53 // TIkA : apizabdAt tacchuddhInAmapyavayavasaMjJA vijJeyA // 3-53 // pakSavacana vigerene pUrvAcAryoe pravartAvelI saMjJA samajAve che ke A pakSaprayoga vigere pAMcene paNa avayava saMjJA dvArA kathana karAya che, ahIM mULasUtramAM kahelA vi zabdathI te pakSavacanAdinI jema pakSAdinI zuddhine paNa avayavasaMzA ja samajI levI. 53-535 sArAMza ke pakSavacana, hetuvacana, dRSTAntavacana, upanayavacana ane nigamanavacana, A pAMca anumAnavAkyanAM aMgo hovAthI pUrvAcAryo vaDe tene ''avayava'' kahevAya che. tathA atimaMdabuddhivALAne AzrayI kvacit prayoga karAtI pakSazuddhi - hetuzuddhi-dRSTAntazuddhi Adi paMcavidha zuddhi paNa parAkSanumAnanuM ekeka aMga hovAthI avayava ja kahevAya che. "" zarIra" jema akhaMDa eka dravya vicArIe tyAre te 'avayavI' kahevAya che ane hAthapaga-mukha-udara-pITha ItyAdi tenAM aMgo hovAthI ''avayava'' kahevAya che. tema pAMcavAkyonuM (athavA dazevAkyonuM) baneluM akhaMDa eka je anumAnavAkya te paranI pratipattimAM kAraNa hovAthI 'avayavI' rUpa parArthAnumAna kahevAya che. ane temAM pakSavacana, hetuvacana, draSTAntavacana ItyAdi ekeka aMgarUpa hovAthI avayava'' kahevAya che. 454 tarkasaMgrahAdi nyAyazAstromAM A pAMca avayavavALA anumAna vAkyane nyAya kahevAmAM Ave che. AvA prakAranA pAMca avayavarUpa nyAyano jyAM prayoga hoya te parArthAnumAna ane pAMca avayava rUpa nyAyano prayoga jyAM na hoya svArthanumAna kahevAya che. cAyAprayokhyamanumAna svArthAnumAnam, nyAyaprayojyamanumAnaM parArthAnumAnam iti vacanAt // 3-53 // prAguktameva hetuM prakArato darzayanti - ukta lakSaNo heturdviprakAraH - upalabdhyanupalabdhibhyAM bhidyamAnatvAt // 3-54 // pUrve kahelA hetune ja have bheda-prabhedathI samajAve che upara kahelA lakSaNavALo hetu be prakAre che. upalabdhi ane anupalabdhi vaDe bhinna bhinna hovAthI. (be prakAra che).3-545 jema sAdharmsa ane vaidharma ema dRSTAntanA be prakAra jaNAvyA tema have A sUtrathI hetunA prakAra (bhedo) samajAve che. koI paNa sAdhyanA astitvane sAdhavA ke nAstitvane sAdhavA mATe mukAto hetu be prakArano hoya che. eka to upalabdhirUpa- eTale hovA rUpa, vidyamAna rUpa, astirUpa, Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 455 tRtIyapariccheda sUtra-55 ratnAkarAvatArikA, jema ke parvato vahimAnuM dhUmAn ahIM dhUma hetu parvatamAM vidyamAna rUpe che tethI te upalabdirUpa kahevAya che. tathA kavacit hetu anupalabdhirUpa * eTale na hovA rUpa - avidyamAnarUpa, arthAt nAstirUpa paNa hoya che. jema ke siddha anaMtasuvavAnuM rmAmAvAn ahIM hetu karmanA abhAva rUpa che eTale ke anupalabdhi rUpa kahevAya che. 13-54. athaitayoH sAdhyamAhuH - upalabdhirvidhiniSedhayoH siddhinibandhanam, anupalabdhizca // 3-55 // TIkA - yathA vaiva tathA vate rU-kalA have upalabdhi ane anupalabdhi svarUpa A banne hetuonuM sAdhya kevuM hoya che ? te samajAve upalabdhi rUpa hetu, vidhirUpa sAdhyanI ane niSedharUpa sAdhyanI siddhinuM kAraNa bane che. ane tevI ja rIte anupalabdhi rUpa hetu paNa vidhi rUpa sAdhyanI ane niSedharUpa sAdhyanI siddhinuM kAraNa bane che, A banne hetu vidhi-niSedha ema banne sAdhyanI siddhinuM je rIte kAraNa bane che te rIte AgaLa samajAvAze. (1) sAdhyanI sAthe avirUddha evA hetunI jo upalabdhi hoya to te hetu sAdhyanI vidhine ja (vidhAnane ja) samajAve. jema ke parvato vaDhimAnuM dhUmADu, siddhaH sanaMtasudvInuM, vItarA sarvajJAt ahIM dhUma vahninI sAthe ane vItarAgasarvajJatA anaMta sukhanI sAthe avirUddha che ane upalabdhirUpa che. mATe A hetu sAdhyanA astitvane ja samajAve che. (2) sAdhyanI sAthe virUddha evA hetunI jo upalabdhi hoya to te hetu sAdhyanA niSedhane ja samajAvaze. jema ke pusa: taniyo nAti, sAvittInuM ahIM tattvanirNaya je sAdhya che tenAthI virUddha evA zaMkAva7nI upalabdhi che mATe tatvanirNayanuM nAstitva ja (niSedha ja) siddha thAya che. vidhi siddha thatI nathI. (3) sAdhyanI sAthe avirUddha evA hetunI jo anupalabdhi hoya to te hetu sAdhyanA niSedhane ja (nAstine ja) siddha kare che jema ke smina karo, sAdhavo na santi, manuSkALA vAmAvat ahIM sAdhya je sAdhu, tenI sAthe avirUddha evuM je manuSyatva, tenI anupalabdhi hovAthI sAdhu rUpa sAdhyanuM nAstitva ja siddha thAya che. (4) sAdhyanI sAthe virUddha evA hetunI jo anupalabdhi hoya to te hetu sAdhyanI vidhine ja (astitvane ja) siddha kare che. jema ke - min manuSya, ti samyajJAnaM, mithyAtvImavAtu ahIM sAdhya je samyajJAna, tenAthI virUddha mithyAtva, tenI anupalabdhi hovAthI samyajJAna nAmanA sAdhyanI vidhi ja siddha thAya che. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA vidhi-niSedhanuM varNana 456 A pramANe hetunA be prakAra upalabdhirUpa ane anupalabdhi rUpa ane te banne virUddha - avirUddhanA kAraNe vidhi-niSedha sAdhavAmAM be be prakAravALA hovAthI kula 4 prakAra thAya che. A hetuonuM vadhAre spaSTavarNana A ja paricchedamAM sUtra 67 thI Avaze. (dekho pUrNa 463) 3-5pA vidhimabhidadhati - vidhi savaMza rUddA sUtra 55 mAM ema kahevAmAM AvyuM che ke hetu sAdhyanI vidhi athavA niSedhane jaNAve che. tyAM vidhi kone kahevAya ? te samajAve che - vidhi eTale vastumAM rahelo je sadaMza - vidyamAna aMza, svadravya svakSetra, svakAla ane svabhAve raheluM je astitva te sadaMza che ane tene ja vidhi kahevAya che. 3-56. TIkA :- sa sarvAtmino vastuno yoa sarvara mAva5:, sa vidhirityamathI te rU-1ddA TIkAnuvAda :- saMsAramAM vartatA ghaTa-paTAdi sarva padArtho svadravyAdi rUpe astisvarUpa che tene sadaMza kahevAya che ane te ja ghaTapaTAdi sarva padArtho paravyAdi rUpe nAstisvarUpa che tene asadaMza kahevAya che. ema pratyeka vastuo sadaMza tathA asadaMza ema ubhayAtmaka ja che. kevala ekalA saMdezAtmaka ke kevala ekalA asaMdazAtmaka nathI ja. jo kevala sadaMzAtmaka ja hoya to ekeka vastu sarvamaya ane jagavyApI bane, ane jo kevala asadaMzAtmaka hoya to zazazcaMganI jema sarva vyavahArano aviSaya bane mATe ubhayAtmaka che. A pramANe sadaMza ane asadaMzAtmaka ema ubhayAtmaka vastumAMthI je sadaMzAtmaka = bhAvAtmaka aMza che tene ja vidhi kahevAya che. avirUddha evo upalabdhirUpa hetu ane virUddha evo anupalabdhi rUpa hetu sadA vastunA sadaMzanI siddhi kare che. 3-padA pratiSedhaM prakaTayanti - pratiSedho'sadaMzaH // 3-57 // have niSedha kone kahevAya ? te samajAve che ke vastumAM je asadaMza che (abhAvAtmaka aMza che) te pratiSedha kahevAya che. 3-pA TIkA - tAdarArthava vastuno vocamaroDamAvA , sa "tilA" ti nI rU-1LA TIkAnuvAda :- tAdvairAgaiva = sadaMza ane asadaMza ema ubhaya dharmavALI tevA prakAranI te vastuno je A asadaMza che arthAt abhAvAtmaka je svabhAva che te "pratiSedha" arthAta niSedha kahevAya che. A pramANe sadaMza ane asadaMza ema ubhayAtmaka vastumAM je asadaMzAtmaka = abhAvAtmaka je aMza che tene ja niSedha kahevAya che virUddha evo upalabdhirUpa hetu jo hoya to ane avirUddha evo anupalabdhirUpa hetu jo hoya to te sadA vastunA asadaMzanI ja siddhi kare che. 3-pA. asyaiva prakArAnAhuH - Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 457 tRtIya pariccheda sUtra-58 59 ratnAkarAvatArikA sa caturdhA - prAgabhAvaH, pradhvaMsAbhAva, itaretarAbhAvo'tyantAbhAvazca // 3-58 // prasaMgavazathI A niSedhanA ja prakAro samajAve che ke - te niSedha cAra prakArano che (1) prAgabhAva, (2) praasAbhAva, (3) ItaretarAbhAva (4) atyantAbhAva. 3-58 TIkA - praSTi - pUrva vistRtmatterama:, praasAsarimAva, taratamimI, atyanta sarvAbhaavH / vidhiprakArAstu prAktanairnocire / ata: sUtrakRdbhirapi nAbhidadhire // 3-58 // TIkAnuvAda :- cAra prakAranA asadaMzanA abhAvanA atha samajAve che. niSedhanA kula cAra prakAra che. tenA artho A pramANe - (1) pramavA A zabdamAM praja, je zabda che. teno artha evo karavo ke kAryAtmika vastunI utpatti thAya tenA pUrvakALamAM teno je abhAva te prAgabhAva, jema ke mRpiMDanA kALamAM ghaTAtmaka kAryano je abhAva che te, tathA tantakALamAM paTano je abhAva te prAgabhAva che. (2) vRdhvaMsamAve ahIM karmadhAraya samAsa karavo, paraMtu pachItapurUSa samAsa na karavo, eTale ke pradhvaMsAtmaka = nAzAtmaka-vastunA vinAzAtmaka evo je abhAva te pradhvasAbhAva. jema ke kapAlamAM (ThIkarAmAM) ghaDAno abhAva, khaMDapaTamAM akhaMDapaTano abhAva, sAdhu thanAramAM gRhasthatAno je abhAva, te sarve pradhvasAbhAva kahevAya che. ahIM pradhvaMsano je abhAva te praasAbhAva ema SaSThI tapurUSa samAsa na samajavo. kAraNa ke ema karavAthI vastunA nAzano je abhAva te vasturUpa thatAM astisvarUpa bane che. paraMtu abhAvAtmaka artha thato nathI. mATe karmadhAraya samAsa karavo. (3) phataretarAmavi :- ItaramAM Itarano je abhAva te ItaretarAbhAva tenuM ja bIjuM nAma anyonyAbhAva. jema ke ghaTamAM paTano abhAva, paTamAM ghaTano je abhAva te ItaretarAbhAva, ghaTAtmaka padArtha je paTarUpe nathI ane paTAtmaka padArtha je ghaTarUpe nathI te sarva ItaretarAbhAva arthAt anyonyAbhAva kahevAya che. (4) atyantAbhAva :- atyanta evo je abhAva te atyantAbhAva sarvakALe je abhAva, traNekALe jenuM astitva ja na hoya te atyantAbhAva kahevAya che. jema ke zazazRMga-vadhyAputrakhapuSpa-marUmarIcikA. ema niSedhanA kula cAra prakAro che. chatAM A cAre niSedho graMthakArazrI pote ja sUtra 59 thI 66 mAM vadhu samajAve ja che. prazna :- sUtra 55 mAM sAdhyanA be prakAro jaNAvyA che (1) vidhi ane (2) niSedha. to vidhinA prakAro jaNAvyA vinA niSedhanA cAra prakAro kema jaNAvyA ? zuM vidhinA prakAro ja nathI? ke vidhinA prakAro jaNAvavAnuM graMthakAra bhulI gayA che ? uttara - pUrvAcAryoe koI paNa agamya kAraNasara vidhinA prakAro kahyA nathI. tethI ahIM graMthakArazrIe paNa vidhinA prakAro kahyA nathI. paraMtu kahevAnuM bhulI gayA ema na samajavuM. I7-58. * Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 ratnAkarAvatArikA prAgabhAvanuM varNana tatra prAgabhAvamAvirbhAvayanti . nivRttAveva rUAryastha samutpatti, socca prAmA rU-1 tyAM - cAra prakAranA abhAvamAM sau prathama prAgabhAvane jaNAve che. je padArthanI nivRtti thaye chate ja kAryanI utpatti thAya che. te padArtha A utpaghamAna kAryano prAgabhAva kahevAya che. jema ke mRrliMDanI nivRtti thaye chate ja ghaTakAryanI utpatti thAya che mATe te mRpiMDa e ja ghaTAtmaka kAryano prAgabhAva kahevAya che. 3-5lA TIkA - yaza pavArthI nivRttAva satyAn, na punanivRttAva, mativyAHiprasavA mArApi nivRttau kacid jJAnotpattidarzanAdandhakArasyApi jJAnaprAgabhAvatvaprasaGgAt / na caivamapi rUpajJAnaM tannivRttAvevotpadyata iti tatprati tasya tattvaprasaktiriti vAcyam, atIndriyadarzini naktazcarAdau ca tadbhAve'pi tadbhAvAt / sa iti padArthaH, asyeti kAryasya // 3-59 // TIkAnuvAda :- je padArthanI nivRtti thaye chate ja je kAryanI utpatti thAya te padArtha te utpaghamAnAtmaka kAryano prAgabhAva kahevAya che. ahIM mUlasUtramAM nivRttAveva padamAM vAra lakhIne ema jaNAve che ke jenI nivRtti thaye chate ja je kArya thAya, ema artha karavo, paraMtu jenI anivRttimAM paNa je kArya thatuM hoya te teno prAgabhAva kahevAto nathI. arthAt je padArthanI nivRttimAM ane anivRttimAM paNa je kAryanI utpatti thatI hoya te padArtha te kAryano prAgabhAva kahevAto nathI. je anivRttivALAmAM paNa prAgabhAva mAnIe to ativyAmi doSa Ave che. te A pramANe - kyAreka andhakAranI nivRtti thAya tyAre pAga ghaTapaTAdi padAthonuM jJAna thatuM dekhAya che. tethI aMdhakAra e ghaTAdi saMbaMdhI paNa jJAnAtmaka kAryano prAgabhAva banI jaze. AvI ativyApti na Ave eTale vAra kahyo che. have ativyAmi AvatI nathI, kAraNa ke aMdhakAranI nivRtti thAya to paNa ghaTa paTa jaNAya, ane aMdhakAranI nivRtti na thaI hoya to paNa sarvajJAdine ghaTa paTa jaNAya che. mATe ghaTa paTanA jJAnamAM aMdhakAranI nivRtti Avazyaka nathI, mATe te prAgabhAva kahevAya nahIM. prazna :- ghaTapaTAdi padArthonuM jJAna aMdhakAranI nivRtti ane anivRtti ema bannemAM thatuM hovAthI "nivRttimAM ja thAya" e niyama tyAM bhale lAgu na paDe, tathApi nIla-pIta-zvetAdi je je rUpajJAna thAya che te jJAna to niyamA aMdhakAranI nivRttithI ja thAya che tethI tatkRti = te rUpajJAna pratye to, tasya = te aMdhakArane, tarUprasat: te prAgabhAvasvarUpapANe mAnavAnI Apatti Avaze ja. sArAMza ke bhale ghaTapaTanA jJAnamAM ema ho arthAt aMdhakAranI nivRtti-anivRtta banne kAraNa ho to paNa rUpajJAna to te aMdhakAranI nivRttithI ja thAya che tethI te rUpajJAnamAM to te aMdhakArane rUpajJAnanA prAgabhAva svarUpa ja mAnavuM paDaze. uttara :- ema je tame kahetA ho to AvuM na kahezo - kAraNa ke "rUpajJAna pAga aMdhakAranI nivRttithI ja thAya che." Avo niyama nathI. je atIndriyajJAnI purUSo che avadhi-mana:paryava ane kevalajJAnavALA je purUSo che teomAM, tathA rAtre ja dekhavAvALA ghuvaDa-sarpa, bIlADI Adi nakalaMcara Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 459 tRtIyapariccheda sUtra-60/61/62/63 prANIomAM tamAve'pi aMdhakAra vidyamAna hovA chatAM paNa tAvAt tamArI vAta vyabhicAra doSavALI che. A sUtramAM je saH zabda che teno artha te padArtha karavo, ane je anya zabda che teno artha utpadyamAna kAryano (prAgabhAva kahevAya che) ema artha karavo, eTale "je padArthanI nivRtti thaye chate ja je kArya utpanna thAya te padArtha te utpadyamAna kAryanA prAgabhAva rUpa kahevAya che. 53-59 / / adAharanti - = yathA mRtpiNDanivRttAveva samutpadyamAnasya ghaTasya mRtpiNDaH // 3-60 // uparokta prAgabhAvanuM udAharaNa ApIne graMthakArazrI samajAve che ke "jema sRpiMDanI nivRtti thaI hoya to ja ghaTa utpanna thAya che tethI utpanna thatA te ghaTano mRpiMDa e prAgabhAva kahevAya che, je nRSiMDa che te ja ghaTano prAgabhAva che. ema samajavuM. paraMtu kRSiMDamAM prAgabhAva varte che. ema na samajavuM. kAraNa ke abhAva e svataMtra padArtha nathI. sRSiMDAdi padArtho ja svadravyAdithI bhAvAtmaka che ane paradravyAdinI vivakSAthI abhAvAtmaka che. A vAta pUrvasUtramAM samajAvAI gaI che. I3-6aa pradhvaMsAbhAvaM prAhuH - yadutpattau kAryasyAvazyaM vipattiH, so'sya pradhvaMsAbhAvaH // 3-61 // - have pradhvaMsAbhAva samajAve che ke je padArthanI utpattimAM pUrve utpanna thayelA kAryano avazya vinAza ja thAya te padArtha A kAryano praosAbhAva kahevAya che. / / 3-615 TIkA :- yastha pavArthasya utpattI satyAM prabhuttpannArthasyAtrayaM niyamena, anyayA'tiprasannAt vipattivipaTanam, so'sya kAryasya pradhvaMsAbhAvo'bhidhIyate // 3-61 // ratnAkarAvatArikA rUpajJAna thatuM hovAthI. TIkAnuvAda :- je padArthanI (kapAla arthAt ThIkarAMnI) utpatti thaye chate pUrve utpanna thayelA ghaTAtmakakAryano avazya arthAt nakkI vinAza ja thAya che. tethI te kapAlAtmaka padArtha A ghaTAtmaka kAryano pradhvaMsAbhAva kahevAya che. ahIM paNa mUlasUtramAM je vayaM zabda lakhyo che tethI kAryano avazya vinAza thato hoya to ja A pradhvaMsAbhAva kahevAya che anyathA jo ema na hoya ane pradhvaMsAbhAva mAnIe to ativyApti doSa Ave che te A pramANe - aMdhakAra na hoya tyAre prakAzakAlamAM sAmAnya mAnavIne rUpajJAna thatuM hoya che. paraMtu aMdhakAranI utpatti thaye chate te rUpajJAnAtmaka kAryano nAza thato jovAya che tethI aMdhakAra e rUpajJAnano pradhvaMsAbhAva banI jaze, paraMtu te pradhvaMsAbhAva nathI tethI A ativyApti doSa na Ave eTalA mATe ja avazya zabda kahyo che, have A ativyApti AvatI nathI kAraNa ke sAmAnya mAnavImAM aMdhakAra utpanna thaye chate rUpajJAnano bhale vinAza thato hoya paraMtu atIndriyajJAnI ane nakataMcara jIvomAM aMdhakAra utpanna thavA chatAM paNa rUpajJAnano nAza thato nathI. mATe avazya vinAza nathI, tethI aMdhakAra e rUpajJAnano pradhvaMsAbhAva kahevAto nathI. A ativyApti vAravA mATe ja TIkAmAM 'niyamena' evo Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA pravvasAbhAva ane ItaretarAbhAvanuM varNana 460 zabda prayoga karyo che, eTale ke avazya vinAza thato hoya to ja te padArtha pUrvakAryano praasAbhAva kahevAya che. tathA vaLI ahIM eka sUkSma vAta e jANavA jevI che ke jaina darzanakAra padArthane ja sadaMzarUpa ane asadaMzarUpa mAne che, tethI mRpiMDAtmaka je padArtha che te ja ghaTano prAgabhAva che ane kapAlAtmaka je padArtha che te ja ghaTano praasAbhAva che, ema mRpiMDa pote ja mRpiMDa rUpe sadaMza hovA chatAM ghaTarUpe asadaMza che ane kapAla pote ja kapAla rUpe sadaMza hovA chatAM ghaTarUpe asadaMza che. je vastu svanI apekSAe sat hoya che. te ja vastu paradravya rUpe asat kahevAya che. tarkasaMgrahakArAdi taiyAyiko ane vaizeSiko abhAva" nAmano svataMtra eka padArtha kalpa che. ane pUrvakAlIna mRpiMDamAM svarUpasaMbaMdhathI ghaTano prAgabhAva varte che ema mAne che eTale mRpiMDa e AdhAra che ane ghaTaprAgabhAva e Adheya che svataMtra alaga padArtha che ema mAne che. evI ja rIte pazcAtkAlavartI kapAlamAM ghaTano praasAbhAva varte che ema mAne che, tyAM paNa kapAla e AdhAra che ane ghaTapradhvasAbhAva e Adheya che svataMtra alaga padArtha che ema mAne che. paraMtu A vAta yathArtha nathI. "abhAva" e koI svataMtra padArtha nathI. je vastu svadravyAdi rUpe sat che te ja vastu paravyAdi rUpe asat che. 3-6nA ukriAnti - yathA kapAlakadambakotpattau niyamato vipadyamAnasya kalazasya pAzvam rUdrA praasAbhAvanuM udAharaNa Ape che - jema kapAlano samuha utpanna thaye chate kalaza (ghaTa) nakkI vinAza pAme ja che. mATe nakakI vinAza pAmatA evA kalazana (ghaTano) A kapAlakadaMbaka praasAbhAva kahevAya che. 3-6rA itaretarAbhAvaM varNayanti - svarUpAntarAt svarUpavyAvRttiritaretarAbhAvaH // 3-63 // have ItaretarAbhAva samajAve che ke svarUpAntarathI = bIjAnA svarUpathI potAnA svarUpanI je vyAvRtti te ItaretarAbhAva kahevAya che. TIkA - mAvAntare ma punaH svarUpava, tAmaviprasava, vyAvRttiH svAmIvivyavachera retaramAvo cApotrAmAM niyate ra-rA TIkAnuvAda :koI paNa vivakSita svarUpano svabhAvAntara = bIjA svabhAvathI je bheda thavo te ItaretarAbhAva kahevAya che. paraMtu koI paNa vivakSita svarUpano potAnA ja svarUpathI bheda thavo te ItaretarAbhAva kahevAto nathI. kAraNa ke vivakSita vastu jo potAnA svarUpathI bhinna levA jaIe to te AkAzapuSpAdinI jema sarvathA abhAvAtmaka ja thAya. eTale koI vivakSita svarUpa eTale Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 461 tRtIyapariccheda sUtra-6465/66/67 ratnAkarAvatArikA ghaTa, te svarUpAntara = bIjA svabhAvathI eTale paTathI vyAvRtti = bhinna che ema paTa e ghaTathI bhinna che. tathA nadI e samudrathI bhinna che. ane samudra e nadIthI bhinna che, AvI parapadArthathI svapadArthanI je vyAvRtti che te itaretarAbhAva che. tenuM ja bIjuM nAma anyonyAbhAva arthAt anyApoha saMjJA che. 3-63 udAharaNamAhuH / yathA stambhasvabhAvAt kumbhasvabhAvavyAvRttiH // 3-64 // A ItaretarAbhAvanuM sUtrakAra udAharaNa Ape che ke jema (kuMbhanI apekSAe svarUpAntara evA) staMbhasvabhAvathI kuMbhasvabhAva bhinna che eTale ke staMbhathI kuMbhano je bheda te ItaretarAbhAva kahevAya che. 3-64 atyantAbhAvamupadizanti - kAlatrayA'pekSiNI hi tAdAtmyapariNAmanivRttiratyantAbhAvaH // 3-65 // TIkA - atItAnA pativartamAnapatrivekariyaDa tAlApariNAmanivRttiparitiSyavRtti, solacantAmAyomithIyo rUddA nidarzayanti - vathA retanAtana rUddaddA TIkA :- na ravaju vetanamatmitattvamavetanaputrAmanAma , sthiti vA, tacaitanyavirodhAt / nApyacetanaM pudgalatattvaM cetanasvarUpatAm, acetanatvavirodhAt // 3-66 // have atyatAbhAva samajAve che - traNe kAlanI apekSA vALI tAdAbhyabhAvanI pariNatinI je nivRtti te atyantAbhAva kahevAya che. 13-6pA TIkAnuvAda :- atItakALa, anAgatakALa ane vartamAnakAla, ema traNe kALamAM paNa je A tAdAbhya-pariNAmanI nivRtti, eTale ekarUpa thavAnA pariNAmanI je nivRtti te atyantAbhAva kahevAya che. 3-6pA. tenuM daSTAnta Ape che ke - jema cetana ane acetanamAM tAdAsyabhAvanI nivRtti che te atyantAbhAva che. 3-66 TIkAnuvAda :- cetana eTale je Atmatatva che. te kadApi traNekAlamAM paNa acetana evA pulAtmakatAne pAmyuM nathI, pAmatuM nathI ane pAmaze paNa nahIM, kAraNa ke te pudgalAtmakatA caitanyasvabhAvanI virodhI che tethI te cetanamAM je acetanatAnI nivRtti che te atyantAbhAva che. evI ja rIte acetana evuM pugalatatva kadApi cetanasvarUpatAne traNe kALe pANa pAmyuM nathI, pAmatuM nathI ane pAmaze paNa nahIM te paNa tenA atyantAbhAva rUpa che. kAraNa ke te cetanatA acetanatAnI virodhI che. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA hetunA upalabdhi ane anupalabdhi vigere bhedo ahIM eka vAta khAsa dhyAna kheMcavA jevI e che ke jainadarzanakAro bhAvAtmaka je vastu che tene ja ItaranI apekSAe abhAvarUpe mAne che paraMtu "abhAva" nAmano svataMtra koI padArtha nathI. tethI A cAre prakAranA abhAvamAM paNa bhAvAtmaka vastu ja hoya che. zUnyAtmaka abhAva hoto nathI. jema ke mRpiMDa nAmano je padArtha che. te ghaTano prAgabhAva, kapAlAtmaka je padArtha che te ghaTano praasAbhAva, paTa e ghaTano anyonyAbhAva athavA khaMbhAtmaka je padArtha te kuMbhano anyonyAbhAva tathA cetanAtmaka je padArtha te acetanano atyantAbhAva ane acetanAtmaka je padArtha te cetanano atyantAbhAva, A pramANe eka ja vastu bhAva-abhAva ubhayarUpa che. tamAma padArtho svarUpe bhAvAtmaka che ane pararUpe abhAvAtmaka che. paraMtu zUnyAtmaka evo koI abhAva nathI. tathA abhAva nAmano koI svataMtra padArtha paNa nathI. prazna :- AkAzapuSpa, vadhyAputra, zazazRMga, rAsabhazRMga tathA marUmarIcikAjala ItyAdi padArtho sarvathA zUnyAtmaka che. ane tene paNa atyantAbhAva kahevAya che. to ema kema kaho cho ke je bhAvAtmaka hoya te ja ItararUpe abhAvAtmaka kahevAya che. A uparokata daSTAnta sarvathA zUnyarUpa pANa abhAvAtmaka che. uttara :- ahIM paNa sarvathA zUnyAtmakatA nathI. AkAza paNa che ane puSpa paNa jagatamAM che ja, mAtra sthalamAM puSpa utpanna thAya che paraMtu AkAzamAM puSpa utpanna thatuM nathI. tethI je vastu anya kSetre hayAta che teno ja anya kSetramAM utpattine AzrayI abhAva kahevAya che. jema mRpiMDamAMthI ghaTa thAya che paraMtu pattharamAMthI ghaTa thato nathI, tema ahIM paNa samajavuM. A abhAva vaikAlika hovAthI atyantAbhAva kahevAya che. paraMtu zUnyAtmaka hovAthI atyantAbhAva kahevAto nathI. tevI ja rIte vadhyA paNa che ane putra paNa che. mAtra vadhyAne tyAM putra nathI, saMsAramAM zaza paNa che ane zRMga paNa che. mAtra zazamAM zRMga nathI. ItyAdi svayaM samajavuM. 3-66 athopalabdhiM prakArato darzayanti / upalabdherapi dvaividhyamaviruddhopalabdhirviruddhopalabdhizca // 3-67 // have upalabdhine bhedathI samajAve che ke upalabdhi paNa be prakAranI che (1) avirUddhopalabdhi ane (2) virUddhopalabdhi. 3-67 TIkA - navamupadhdhanupazcimyAM miyamanina toraividhyamityaperA viruddho viddhAtra sAdhyena sArdhaM draSTavyaH / tatastasyopalabdhiriti // 3-67 / / TIkAnuvAda :- upalabdhihetu ane anupalabdhihetu ema hetu be prakArano pUrve 54; mA sUtramAM kahyo che. temAM prathama je upalabdhihetu kahyo che te paNa avirUddha ane virUdhdhanA bhedathI be prakAre che. ahIM mUlasUtramAM je pi zabda kahyo che teno artha evo che ke kevala upalabdhi ane anupalabdhinA bheda mAtrathI hetu be prakArano che ema na samajavuM paraMtu te be bhedamAM paNa prathama upalabdhi bheda paNa avirUddha ane virUddhanA bhedathI be prakAre che. tevI ja rIte bIjo anupalabdhi bheda paNa Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 463 tRtIyapariccheda sUtra-6465/66/ 67 ratnAkarAvatArikA avirUddha ane virUddhanA bhedathI be prakAre che je vAta AgaLa 93 mA sUtramAM kahevAze. eTale hetunA kula 4 bheda thAya che. ahIM avirUddhatA ane virUddhatA sAdhyanI sAthe samajavI. tethI sAdhyanI sAthe avirUddhatA ane virUddhatAnA lIdhe tasya - te hetunI je upalabdhi te avirUddhopalabdhi ane virUddhopalabdhi hetu kahevAya che. ll3-6thA atyAre graMthakArazrI hetunA bheda samajAve che. upara samajAvyA mujaba hetunA cAra bheda kahyA che. te cAramAMthI ekeka prakAranA hetunA pratibhedo keTalA hoya ? te have pachInA sUtromAM samajAve che. hetunA bheda pratibhedanuM citra (te pratyeka bhedo kayA sUtramAM che te(sUtro)nA naMbara ApyA che) hetu upalabdhi-54 anupalabdhi-54 avirudhdha - 67/68/69 virudhdha - 67/83 vyApya 77 kArya 78 kAraNa pUrvacara uttaracara 79 80 81 vyApya 82 svabhAva 84 bAta 87 kArya 88 kArANa 89 pUrvacara 90 uttacara 91 sahacara 92 avirudhdha - 93/04/95 virudhdha - 93/103/104 svabhAva 96 vyApaka 97 kArya 98 kAraNa pUrvacara uttaracara 9 10 101 sahacara 102 kArya 105 kArAga 106 svabhAva 17 vyApaka 108 sahacara 100 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA hetunA bheda-pratibhedo 464 (1) avirUddhopalabdhihetunA 6 bheda che ane te vidhi ja jaNAve che. (2) vidaddhopalabdhihetunA 7 bheda che ane te niSedha ja jaNAve che. (3) avirUddhAnupalabdhihetunA 7 bheda che ane te niSedha ja jaNAve che. (4) virUddhAnupalabdhihetunA 5 bheda che ane te vidhi ja jaNAve che. (1) avirUddhopalabdhi hetunA bhedonuM varNana 68 thI 82 sUtra sudhImAM Ave che. (2) virUddhopalabdhi hetunA bhedonuM varNana 83 thI 92 sUtromAM Ave che. (3) avirUddhAnupalabdhi hetunA bhedonuM varNana 93 thI 102 sUtromAM Ave che ane (4) virUddhAnupalabdhi hetunA bhedonuM varNana 103 thI 109 sUtromAM Ave che. A pramANe hetunA prathama be bheda, tenA cAra uttarabheda ane te cAranA paNa pratibhedo 6 + 7 + 7 + 5 = kula 25 bhedo che. tenAM nAmo, artha ane udAharaNo have pachInA sUtromAM kramazaH Ave ja che. - have pachInA 68 thI 109 sudhInAM sUtromAM uparanA bheda-pratibheda ane udAharaNo graMthakArazrIe samajAvyAM che, te bhaNanArA AtmAone sukhe sukhe samajAya teTalA mATe ame upara rUparekhA mAtra svarUpe citra doryuM che. jethI kayA bhedanuM kayuM udAharaNa kyAM Avaze te citrarUpe magajamAM paNa kotarAI jAya. tathA samajavAmAM saraLatA rahe. anyadarzanazAstromAM hetunA (1) anvayavyatirekI, (2) kevalAnvayI ane (3) kevalavyatirekI ema traNa bheda Ave che. paraMtu te traNe bhedo doSathI bharelA che. te A pramANe - (1) anvayavyatirekI hetu kyAMIka banne vyApti hovA chatAM pAga vyabhicArI hovAthI sAdhyasiddhinuM aMga banato nathI. jemake parvato dhUmavAnuM vaDhimasvat ahIM anvayadaSTAnta mahAnarA, ane vyatireka daSTAnta hada hovA chatAM ane banne vyApti thavA chatAM hetu sAdhyAbhAvavadavRtti hovAthI sAdhyasiddhinuM aMga banato nathI evI ja rIte sa Ama: mitrotanayatA ItyAdi duSTAnta paNa samajI levAM - ahIM paNa anvayavyatirekavyApti che paraMtu sAdhyasiddhi nathI. (2) kevalAyIhetu - teoe ja mAnelAM hetunAM pAMca aMgo (1) pakSavRtti, (2) sapakSasattva, (3) vipakSaasatta, (4) asatpatipakSatva ane (5) abAdhitaviSayatva. e pAMcamAMthI cAra ja aMga hoya che. vipakSAsattvanuM aMga tyAM nathI. chatAM sAdhyasiddhi thAya che. (3) kevalavyatirekI - ahIM paNa cAra ja aMgo saMbhave che sapakSasattva saMbhavatuM nathI chatAM sAdhyasiddhi thAya che. mATe pAMca rUpane pAmelo hetu hovo joIe to ja sAdhyasiddhi thAya, ItyAdi anya darzanakAronuM pratipAdana ucita nathI. jaina darzanakAroe darzAvelA bheda-pratibhedomAM kayAMya pAga koI doSa nathI. 3-67aa. AyAyA bhedAnAhuH - Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyapariccheda sUtra-68/69 tatrAviruddhopalabdhirvidhisiddhau SoDhA // 3 - 68 // upalabdhinA avirUddha ane virUddha ema je be bhedo che temAMthI Adya-pahelI je avirUddhopalabdhi che tenA bhedo samajAve che ke tyAM (A be prakAranI upalabdhimAM) avirUddhopalabdhi vidhi samajAvavAmAM 6 prakAranI che, je 6 prakAro have pachInA sUtramAM kahevAze. A avirUddhopalabdhi sAdhyanuM sadA vidhAna ja kare che niSedha kadApi karatI nathI kAraNa ke te sAdhyanI sAthe aviddha che ane upalabdhirUpa (vidyamAnarUpa) che. je hetu (dhUma) sAdhyanI (vahrinI) sAthe avirUddha che. ane vidyamAnarUpa che. te dhUmahetu '"vahni che' ema vidhAna ja kare, niSedha na kare mATe vidhinI ja siddhi kare che. 53-685 tAneva vyAkhyAnti 465 sAdhyenAviruddhAnAM vyApyakAryakAraNapUrvacarottaracarasahacarANAmupalabdhiH // 3-69 // have sauthI prathama avirUddhopalabdhinA cha bhedo kramazaH jaNAve che. 'sAdhyanI sAthe avirUddha evA (1) vyApya svarUpa hetunI upalabdhi, (2) kArya svarUpa hetunI upalabdhi, (3) kAraNa svarUpa hetunI upalabdhi, (4) pUrvacara svarUpa hetunI upalabdhi, (5) uttaracara svarUpa hetunI upalabdhi ane (6) sahacara svarUpa hetunI upalabdhi 53-695 TIkA :- tato vyApyAviddhopanadhi:, hrA viruddhopayi:, vAra'viruddhoparudhiH, pUrvaSAviruddhopalbdhiH, uttaracarAviruddhopalabdhi:, sahacarAviruddhopalabdhiriti SaT prakArA bhavanti / atra hi sAdhyaM zabdasya pariNAmitvAdi, tasyAviruddhaM vyApyAdi prayatnAnantarIyakatvAdi vakSyamANaM tadupalabdhiriti // 3 - 69 // ratnAkarAvatArikA TIkAnuvAda :- tethI (1) vyApyAvirUddhopalabdhi, (2) kAryAvirUddhopalabdhi, (3) kAraNAvirUddhopalabdhi, (4) pUrvacarAvirUddhopalabdhi, (5) uttaracarAvirUddhopalabdhi, ane (6) sahacarAvirUddhopalabdhi. ema avirUddhopalabdhinA kula 6 bhedo che. jo ke A chae prakAranI upalabdhinAM chae dRSTAnto AgaLa sUtra 77 thI 82 mAM AvavAnAM ja che. to paNa temAMnu 77 mA sUtramAM kaheluM prathama dRSTAnta ahIM kaMIka samajAve che ke rASTra:, pariNatimAna, prayatnAnantarIya~At, A anumAnamAM zabda e pakSa che, pariNatimattva e sAdhya che. pariNatimatva eTale parivartanavALApaNuM - badalAvAvALApaNuM - utpattivinAza vALApaNuM - arthAt pariNAmIpaNuM. e sAdhya che. tenAthI avirUddha evuM tenuM vyApya 'prayatnAnantarIyakatva'' eTale prayatna vinA je na ja bane te arthAt prayatnajanyatva, te hetu zabdamAM upalabdha che. dekhAya che, kAraNa ke zabda kaMTha-tAlu-oSTha AdinA saMyogothI janya che. A pramANe sAdhya (parigAmitva) nI sAthe avirUddha evA vyApyabhUta (prayatnAnantarIyakatva) hetunI zabda pakSamAM upalabdhi che. mATe vyApyAvirUddhopalabdhi kahevAya che. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA hetunA bheda-pratibhedonuM varNana 466 vyApya ane vyApaka zabdo nyAyazAstromAM atiprasiddha che. te bannenA be atha thAya che. (1) vyApya cUnaverAvRttitvama, vyApa vadhazaverAvRttitvam - ochA dezamAM je varte te vyApya ane adhika dezamAM je varte te vyApaka, jema ke dhUma e vyApya che ane vahiM e vyApaka che. tathA panasanuM jhADa e vRkSanI apekSAe vyApya che ane vRkSa e vyApaka che. A artha viSama vyApya ane viSamavyApaka AzrayI jANavo. (2) cAmuM yogye cANama, tathA vyApya yo cAnoti sa cApa: A bIjo artha samavyApya ane samavyApakamAM joDavo. vyApta thavAne yogya hoya te vyAkha, ane vyApyanI sAthe je vyApIne rahe te vyApaka. jema nava vetana-Ata TaH : varimavAn ahIM vyApya ane vyApaka banne samakSetravartI hovAthI vivakSAe vyApya-vyApaka kahevAya che. ahIM sUtra 69 mAM je vyApyahetu kahyo che te samavyApya levAno hovAthI svabhAva rUpa je hetu te levo. svabhAva sadA svabhAvavAnI sAthe vyApya hoya che. tethI svabhAva rUpa hetu evo artha jANavo. 3-69 ___atra bhikSurbhASate - vidhisiddhau svabhAvakArye eva sAdhane sAdhIyasI / na kAraNam / tasyAvazyatayA kAryotpAdakatvAbhAvAt pratibaddhAvasthasya murmurAvasthasya cAdhUmasyApi dhUmadhvajasya darzanAt / apratibaddhasAmarthyam ugrasAmagrIkaM ca tad gamakamiti cet / evametat, kintu naitAdRzamarvAgdRzA'vasAtuM zakyamiti / tannirAkartuM vIrtanti - - have A bAbatamAM bauddhamuni kahe che ke sAdhyanI vidhi jaNAvavAmAM upalabdhihetu 6 prakArano che tevuM jainonuM kathana ucita nathI. mAtra (1) svabhAvahetu (vyApyahetu) ane (2) kAryakSetu ema be ja prakAranA hetu vidhinI siddhimAM sAdhIya = uttama hetu che arthAt nirdoSa hetu che. zeSa kAraNa - pUrvacara -uttaracara ane sahacara hetu ucita nathI. tyAM prathama kAraNahetunuM khaMDana kare che ke ne raNam = svabhAva ane kAryAtmaka hetu ja barAbara che. paraMtu kArAgahetu barAbara nathI. kAraNa ke te kAraNAtmaka hetu avazyapaNe kAryano utpAdaka saMbhavato nathI. kAraNa hoya eTale kArya thAya ja evo niyama nathI. jema ke pratibaMdhita avasthAvALo (eTale DhAMkelo) athavA mumurAvasthAvALo (eTale aMgArA rU5) agni, e kAraNa (rUpa vahni) vidyamAna hovA chatAM dhUmAtmaka kArya jemAM thatuM nathI evo dhUmadhvaja (agni) jagatamAM dekhAya che. eTale parvato dhUmavAn vamittAt AvuM anumAna karIe to te khoTuM paDe che, kAraNa ke DhAMkelo ane aMgArAmAM agnirUpa kArANa che paraMtu dhUmAtmaka kArya nathI. tethI kAraNahetuthI kAryAtmaka sAdhyanI siddhi thatI nathI. tathA vartamAnakALamAM IlekaTrIkasiTIthI thato TyubalAITa tathA globano agni paNa agni hovA chatAM dhUmAtmaka kAryane karato nathI. mATe kAraNahetu mAnavo ucita nathI. ahIM kadAca jaino evo bacAva kare ke ame sAmAnyakArAgane kAraNahetupAge kahetA nathI paraMtu viziSTakaraNane kAraNahetu mAnIe chIe, eTale ke "apratibaddhasAmarthya vALo evo agni-arthAta arinuM sAmarthya jyAM koI paNa pratibaMdhaka tattvathI aTakAvAyuM nathI - DhaMkAyuM nathI evo agni, Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 467 tRtIya pariccheda sUtra-70. ratnAkarAvatArikA tathA ugrasAmagrIvALo agni-arthAt dhUmakAryane utpanna karanAra AlpanAdi pUrNa sAmagrIvALo evo je agni te agnirUpa kAraNahetu sAdhya evA dhUmano gamaka thAya che ema ame mAnIzuM. ame jaino kevaLa ekalA agnikAraNane dhUmakAryano gamaka mAnatA nathI. paraMtu apratibaddhasAmarthyavALA ane ugra sAmagrIvALA evA agnikAraNane dhUmakAryano gamaka mAnIe chIe eTale amane jainone koI doSa Avato nathI. ta tuM - vatanta = A pramANe jo jaino svabacAva kare to bauddho kahe che ke bhale ema ho. paraMtu A agni apratibaddha-sAmarthyavALo che ke pratibaddhasAmarthyavALo che ? tathA A agni ugrasAmagrIvALo che ke apUrNasAmagrIvALo che ? ItyAdi jANavuM arvAgdaSTivALA evA ApaNA mATe zakya nathI. agninA AvA bhedane jAgavo ApaNA mATe azakya che. eTale dhUmakArya karavAmAM vyabhicAra pratyakSa dekhAya che mATe jainono A bacAva paNa barAbara nathI. ane kAraNanI hetu tarIkenI kalpanA paNa barAbara nathI. 3-69 bauddhanA uparokta te kathananuM khaMDana karatAM have graMthakArathI "kArAgahetu pANa nirdoSa ja che'' te samajAvatAM jaNAve che ke - tamasvinyAmAsvAdyamAnAdAmrAdiphalarasAdekasAmagyanumityA rUpAdyanumitimabhimanyamAnairabhimatameva kimapi kAraNaM hetutayA yatra zaktepratiskhalana maparakAraNasAkalyaM ca // 3-70 // aMdhakAramaya rAtrimAM, AsvAda karAtA AmrAphilanA rasathI eka ja sAmagrInI anumiti vaDe rUpAdinuM anumAna mAnatA evA bauddho vaDe koIka paNa kAraNane hetu tarIke svIkArAyuM ja che ke je kAraNamAM kAryajanaka zakitanI apratikhalanA hoya ane anya sarva kAraNonI paripUrNatA hoya. 3-70 TIkA :- tamapricAramati paDhipratyakSasUcanAthA rIte prativanaM sAmarthyayAtivA parakaarnnsaaklyN zeSaniHzeSasahakArisamparkaH / rajanyAM rasyamAnAt kila rasAt tajjanakasAmaggranumAnam, tato'pi rUpAnumAnaM bhavati / / prAktano hi rUpakSaNaH sajAtIyarUpAntarakSaNalakSaNaM kAryaM kurvanneva vijAtIyaM rasalakSaNaM kAryaM karotIti prAktanarUpakSaNAt sajAtIyotpAdyarUpakSaNAntarAnumAnaM manyamAnaiH saugatairanumatameva kizcitkAraNaM hetuH, yasminsAmarthyApratibandhaH, kAraNAntarasAkalyaM ca nicetuM zakyate / TIkAnuvAda :- bauddho paNa kArAga hetu mATe ja che arthAt kArAgathI kAryanuM anumAna mAne ja che. phakta adhurI samajaNathI kolAhala ja macAve che. A sUtramAM vijAtIya rasanA AsvAdanathI vijAtIyarasotpAdaka sAmagrInuM anumAna prathama samajAve che. ane tyArabAda te ja vijAtIyAjanaka sAmagrIthI vijAtIya rUpanuM anumAna samajAve che. ane A anumAna bauddho svIkAre ja che. Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA hetunA bheda-pratibhedonuM varNana 468 tethI nizcita thAya che ke kAraNa paNa heturUpe hoI zake che. mAtra temAM eTalI vizeSatA che ke jyAM apratibaddhazakti hoya ane apara sakalakAraNanuM sAnnidhya hoya te ja kAraNa heturUpa bane che. anyakAraNa heturUpe banatuM nathI. - ahIM mUlasUtramAM "tamakvinyAm'' eTale "gADha aMdhakAravALI- rAtrimAM," A je pada che te je A rUpanuM anumAna samajAvyuM che tenA pratyakSatvanA pratiSedha mATe che. kAraNa ke jo prakAzavALuM kSetra hoya to AmraphaLanuM rUpa pratyakSa cakSu dvArA thaI ja jAya eTale anumAna karavAnuM rahe ja nahIM. mATe pratyakSatvanA niSedha mATe "gADha aMdhakAravALI rAtrimAM' ema kahyuM che. vaLI " gapratisavaDhanam" evuM je kahyuM te kAraNamAM rahelI kArya karavAnI zakti maMtrataMtra-jaDIbuTTI AdithI raMdhAI na hoya to ja kAraNa kArya karI zake che. te samajAvavA mATe kAraNamAM raheluM kArya karavAnuM je sAmarthya teno maMtra-taMtrAdi koI pratibaMdhaka tattvo vaDe pratibaMdha na karAyo hoya to kAraNa avazya kArya darzAvanAra bane ja che. tathA "pAraNasarca' evuM pada sUtramAM kahyuM che te paNa zeSa (bAkInAM) sarva sahakArI kAraNono saMparka hoya to ja apratibaMdhita evuM kAraNa kArya karI zake che. jema bhUmimAM vAveluM bIja bhale avadhya hoya tathApi IlA-anila ane jalAdi sarva sahakArI kAraNono saMparka hoya to ja kAryajanaka bane che. mATe te samajAvavA sArUM 352%Ara sa nyanuM ema kahyuM che. A rIte rAtrimAM (jyAM cAkSuSa pratyakSathI rUpa dekhAtuM nathI tyAM) AsvAda karAtA rasathI tejhanasAmagrI = viziSTa rasane utpanna karanArI sAmagrInuM prathama anumAna thAya che. ane tyArabAda tatofpa = te vijAtIya rasajanasAmagrIthI vaLI rUpanuM anumAna thAya che. teno nyAya pramANe prayoga A rIte che - ___ atra (asminnAmraphale) pakSe, tathAvidharasajanakasAmagrI asti (sAdhya), tathAvidhaviziSTarasAnubhavAt, athavA tathAvidhaviziSTasiciyAnupapada (hetu) . A prathama anumAna che. teno artha evo che ke A AmraphalamAM tevA prakAranA rasane utpanna karanArI viziSTa sAmagrI thaI che. kAraNa ke tevA prakArano bhUtakALa karatAM bhinna evo viziSTa rasa have anubhavAya che athavA Avo viziSTa mITho rasa anyathA saMbhavI zake nahIM. A prathama anumAnathI "viziSTasAmagrI" nI siddhi thaI. tyArabAda have rUpane jagAvanAruM bIjuM anumAna thAya che. te A pramANe - matra (pakSa), tathAvidha vikarAI maratyeva (sAdhya), nAvAyamAnarasena pacaisAmAM A bIjuM anumAna che. A AmraphaLamAM tathA prakAranuM viziSTa rUpa avazya che ja, kAraNa ke AsvAda karAtA rasanI sAthe rUpanI utpatti eka ja sAmagrIvALI che. arthAt je sAmagrIthI rasa badalAyelo jaNAya che te ja sAmagrIthI rUpa paNa A kerImAM avazya badalAyeluM hovuM ja joIe eTale A AmraphaLamAM have viziSTa rUpa utpanna thayuM ja che. ema (cAkSuSapratyakSa vinA) rUpanuM anumAna rAtrimAM thAya che. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 469 tRtIya pariccheda sUtra-70. ratnAkarAvatArikA prIno di pakSa = upara samajAvyA mujaba pUrvasamayavartI rUpekSaNa uttarasamayamAM sajAtIya rUpAntarakSaNAtmaka kAryane karato chato ja avazya vijAtIya rasAtmaka kArya kare che. kAraNa ke vijAtIya rUpajanaka ane vijAtIyarasajanaka sAmagrI bannenI eka ja che. tethI jo vijAtIya rasa utpanna thayelo rAsana pratyakSathI anubhavAya che to te ja AmraphaLamAM eka ja sAmagrIjanya hovAthI aMdhArAnA kAraNe rUpa bhale cAkSuSapratyakSathI dekhAya nahIM paraMtu viziSTa rUpa utpanna thayuM ja che. AvA prakAranuM prAddhanarUpakSaNathI sajAtIyarUpa utpanna karavA yogya rUpekSaNAntaranuM anumAna mAnatA evA bauddhoe koIka kAraNane avazya heturUpe svIkAreluM ja che. prazna :- koIka kAraNane ja hetu manAya ! ema kema ? sarva kAraNone kAryanI siddhimAM zuM heturUpe na kahevAya? ane jo sarva kAraNo heturUpe na banatA hoya ane koIka ja kAraNo jo heturUpe banatAM hoya to te koIka kAraNo eTale kayAM kayAM kAraNo ? uttara :- je kAraNamAM kArya karavAnuM sAmarthya maMtra-taMtra AdithI pratibaMdhita karavAmAM AvyuM na hoya, eTale ke kAraNamAM rahela kAryajanaka zakti kuMThita na karAI hoya tevuM kAraNa ja kAryasiddhimAM hetu bane che. tathA vaLI te vivakSita kAraNa vinA anya sarva kAraNo jeno jeno sahakAra levAto hoya te sarva aparakAraNono saMparka cAlu hoya to ja vivakSitakArANa kArya karI zake che. jema ke bIjamAM aMkurAnA utpAdananI zakti che tathApi IlA-anila-ane jalAdi anya kAraNAntaranI sakalatA hoya to ja kArya kare che. mATe (1) zaktino apratibaMdha ane (2) kAraNAntara sakalatA, ema be kAraNo sAthe hoya to ja kAraNa kAryasiddhino hetu bane che. tethI koIka kAraNa ema ame kahyuM che. paraMtu sakalakAraNa kAryasiddhinuM aMga thatuM nathI. ____ atha naitat kAraNAt kAryAnumAnam, kintu svabhAvAnumAnamadaH, IdRzarUpAntarotpAdasamarthamidaM rUpam, IdRzarasajanakatvAdityevaM tatsvabhAvabhUtasyaiva tajjananasAmarthyasyAnumAnAditi cet ? nanvetadapi pratibandhAbhAvakAraNAntarasAkalyanirNayamantareNa nopapadyata eva / tanizcaye tu yadi kAraNAdeva tasmAt kAryamanumAsyate tadA kiM nAma duzcaritaM cetasvI vicArayet / evam - astyatra chAyA chatrAdityAdInyavyabhicAranizcayAdanu mAnAnyevetyuktaM bhavati // 3-70 // bauddha :- he jaina ! tamArI vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke upara je A anumAna kahyuM te "kAraNathI kAryasiddhi rU5 anumAna" nathI. paraMtu A to svabhAvAnumAna ja che. (bauddho svabhAvahetu ane kArya hetu be ja hetu mAne che eTale A anumAnane svabhAvahetumAM aMtargata kare che.) te A pramANe - A prathamakSaNavartI rU5 (pakSa) avazya dvitIyakSaNamAM rUpAntarane utpanna karavAnA sAmarthya (svabhAva)vALuM che(sAdhya). kAraNa ke AvA prakArano viziSTa rasa utpanna karanAra hovAthI (hetu), eTale ke A prathamakSaNanA rUpano evo svabhAva ja che ke je dvitIyakSaNamAM viziSTa rasanI jema viziSTa rUpane paNa utpanna kare che. A pramANe A hetu te kAraNahetu nathI paraMtu svabhAvahetu ja che kAraNa ke dvitIyakSaNanA viziSTa rUpanuM jananabhUta je sAmarthya che. te prathamakSaNanA rUpanA Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA hetunA bheda-pratibhedonuM varNana svabhAvabhUta ja che. jaina :- bhale ema ho to paNa prathamakSaNavartI rUpakSaNano Avo svabhAva mAnazo to paNa zaktino pratibaMdhakAbhAva ane kAraNAntaranI saMpUrNatA, A benA nirNaya vinA pUrvakSaNIya rUpavartI svabhAva paNa uttarakSaNamAM viziSTarUpa utpanna karI zakatuM nathI. have zaktino pratibaMdhakAbhAva ane aparasakalakAraNAntarano saMparka A banne sahakArIno jo nirNaya thaI cukyo hoya to te pUrvasamayavartI kAraNathI ja kArya utpanna thAya che ema anumAna karAya to buddhimAn evA tame tyAM zuM aghaTita (anucita) thayuM ema vicAro cho ? tema mAnavAmAM tamane zuM vAMdho che ? jo sarve kAraNothI kArya thAya ema ame kahIe to jarUra vyabhicAra Ave, paraMtu ame evuM kahetA nathI. jyAM uparokta banne sahakArI hoya to kAraNathI kArya avazya thAya ja che. pachI anumAna svIkAravAmAM zuM doSa Ave ! ahIM cetasvI caitanyavALo arthAt viziSTabuddhimAn, duzcaritaM - pApa-aghaTita evo artha karavo. 470 = A ja pramANe kAraNathI kAryanuM anumAna karanAra bIjAM anumAno paNa che. jema ke 'ahIM chAyA che. kAraNa ke chatra dekhAya che mATe, ahIM chatra e chAyAnuM kAraNa che. tethI chAyAnI anumati thAya che. AvAM AvAM aneka anumAno doSa vinAnAM (avyabhicArI) dekhAya ja che. jema ke - atra pAko bhaviSyati, vahnayAvirbhUtatvAt / bhUmAvasyAM aGkurA bhaviSyanti ilAdisaMyuktabIjavapanAt / rAmarAvaNayoH, yuddhamabhUt, parastrI apaharaNAt / A pramANe avyabhicArI evA kAraNathI kAryanuM anumAna thAya ja che. ame paNa sakalakAraNathI kAryanuM anumAna thAya ema kahetA nathI. paraMtu viziSTa kAraNathI ja kAryasiddhi thAya ema kahIe chIe ? AkhI vAtano sAra e che ke bauddho svabhAvahetu ane kAryahetu ema be prakArano hetu mAne che. kAraNAdi hetu mAnatA nathI. jema parvato vahimAn vAhAt e svabhAvahetu ane parvato himAn dhUmAt e kAryahetu che. kAraNahetu nahI mAnavAnI pAchaLa teonI evI dalIla che ke kArya utpanna thayuM hoya tyAM tenAM pUrvavarti kAraNo avazya hoya ja che tenA vinA kArya janme ja nahIM mATe janmelA kAryane dekhIne kAraNanI siddhi karavAmAM kaMI ja doSa nathI. jema dhUma utpanna thayelo dekhIne vahni aMdara che ema mAnavAmAM kaMI ja doSa dekhAto nathI. mATe kAryahetu hoI zake che. paraMtu kAraNo hoya eTale kArya thAya ja evo niyama nathI. bIjAM anyakAraNonI hAjarI na hoya to athavA vipakSitakAraNamAM evuM sAmarthya na hoya to kAraNa hAjara hovA chatAM kArya na paNa janme. jema ke vAdaLa AvyuM hoya chatAM megha na paNa varase. tethI kAraNathI kAryanI siddhi avinAbhAvavALI na hovAthI thatI nathI, mATe kAraNahetu saMbhavato nathI. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyapariccheda sUtra-71 ratnAkarAvatArikA uparokta bauddhanI mAnyatAnuM khaMDana karatAM graMthakArazrIe nIce mujaba vAta jaNAvI che ke. (1) ame paNa sarva kAraNo kAryasiddhinuM aMga bane ema kahetA nathI. paraMtu viziSTa kAraNa ja kAryasiddhinuM kAraNa (hetu) che ema kahIe chIe. viziSTa eTale apratibaMdhitazaktivALuM ane kAraNAntaranA saMparkavALuM. A be vizeSaNa vALuM jo kAraNa hoya to avinAbhAva saMbaMdhavALuM hovAthI kAryasiddhinuM aMga bane ja che. to zA mATe viziSTakAraNane hetu tarIke na mAnavo ? 471 (2) bauddha pote paNa AvA sthAnomAM kAraNahetu mAne ja che te samajAvavA AmrarasanA AsvAdananuM dRSTAnta Apela che ke pUrvakSaNavartI rUpakSaNa uttarakSaNamAM viziSTa rasane jo utpanna kare che to tenI ane rUpajanananI sAmagrI eka ja hovAthI dvitIyakSaNamAM viziSTarUpa paNa janmyuM ja che. ema rasanA AsvAdanathI rUpAtmaka kAryanuM anumAna bauddha pote paNa kare ja che to zA mATe kAraNahetu nathI svIkAratA ! bauddha cetasvI (buddhizALI) che mATe svIkAravuM ja joIe ema kahIne cetasvI zabda vyaMgavacana rUpe mukela che. tathA A anumAna bauddho mAne che paraMtu tene svabhAvAnumAnamAM aMtargata kare che. paraMtu tema karavuM kaMI jarUrI nathI. svabhAvamAM aMtargata karazo to paNa zaktino pratibaMdhakAbhAva ane kAraNAntara sAkalya o nahIM hoya to kArya thavAnuM ja nathI. ane jo A be haze to kArya thayA vinA rahevAnuM ja nathI, to zA mATe je kAraNa che tene kAraNahetu na kahevo ? ItyAdi zikhAmaNa bauddhane ApI $9. 113-9011 A pramANe '"kAraNahetu'' bauddha je mAnatA nathI tenI carcA karI '"kAraNahetu'" siddha karyo. have pUrvacara-uttaracara ane sahacara A traNa hetu paNa sAdhyasiddhimAM jarUrI che. jene bauddha nathI svIkAratA, te samajAvatAM have kahe che ke - atha pUrvacarottaracarayoH svabhAva - kArya-kAraNa- hetvanantarbhAvAd bhedAntaratvaM samarthayante - pUrvacarottaracarayorna svabhAvakAryakAraNabhAvau, tayoH kAlavyavahitAvanupalambhAt // 3-71 // have pUrvacarahetu ane uttaracara hetu ame mAnelA (1) svabhAvahetumAM, (2) kAryahetumAM ke (3) kAraNahetumAM aMtargata na thatA hovAthI judA heturUpe mAnavA ja joIe. te samajAve che pUrvacarahetu ane uttaracara hetu sAdhyanA svabhAvAtmaka paNa nathI ane sAdhyanA kAryakAraNabhAva rUpa paNa nathI. kAraNa ke to: = te (1) svabhAva ane (2) kAryakAraNa kALavyavadhAnamAM jaNAtA nathI. / / 3-715 TIkA : sAdhyasAdhanayostAdAtmye sati svabhAvahetau tadutpattau tu kArye kAraNe vA'ntarbhAvo vibhAbyeta / na caite staH / tAdAtmyaM hi samasamayasya - prayatnAntarIyakatva - pariNAmitvAderupapannam, tadutpattizvAnyo'nyamavyavahitasyaiva dhUmadhUmadhvajAdeH samadhigatA, na tu vyavahitakAlasya, atiprasakteH // 3-71 // Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA hetunA bheda-pratibhedonuM varNana 472 TIkAnuvAda jyAre sAdhya ane sAdhananI vacce tAdAtmya saMbaMdha hoya (arthAt abhedasaMbaMdha hoya) tyAre hetuno samAveza '"svabhAvahetumAM'' avazya thAya - jema ke parvato vRddhimAnuM vAhAt ahIM sAdhya vahnine ane sAdhana evA dAhane paraspara tAdAtmya (abheda) saMbaMdha che mATe A va hetu e svabhAvahetu che. evI ja rIte nauH nIvaH caitanyavattvAta, ghaTa: pauchi:, viitamattvAt ItyAdi anumAno jANavAM - A sarva anumAnomAM sAdhyane ane sAdhanane tAdAtmyasaMbaMdha che mATe svabhAvahetu che. r = tathA jyAre sAdhya ane sAdhananI vacce 'tadutpatti'" saMbaMdha hoya (arthAt janya-janaka saMbaMdha hoya) tyAre hetuno samAveza '"kAryahetumAM'" athavA '"kAraNahetumAM'' avazya thAya che. jema ke ''parvato vRddhimAn dhUmA'' ahIM vahnimAMthI dhUma janme che eTale vahni ane dhUmanI vacce tadutpatti (janma-janaka) saMbaMdha che. mATe dhUmahetu vahninuM kArya hovAthI kAryahetu kahevAya che. tevI ja rIte 'atra, pALo. maviSyati, vakSyAvismRtatvAt have ahIM turata rasoI thaze kAraNa ke agni pragaTI gaI hovAthI. A anumAnamAM paNa pAka ane vahninA AvirbhAvanI vacce tadutpattisaMbaMdha che ane vahninI AvirbhAva e pAkanI utpattinuM apratibaMdhita - ItarakAraNAntarasApekSa kAraNa che ja. tethI A hetuno samAveza kAraNahetumAM avazya thAya che. paraMtu A tAdAtmyasaMbadha ane tadutpattisaMbaMdha samasamayamAM (eka ja kALamAM) hoya che. vyavahitakALamAM kadApi saMbhavatA nathI. jema ke rAH parigAmI prayatnAntarIyAt A anumAnamAM sAdhya je pariNAmitva ane hetu je prayatnAnantarIyakatva A banne samasamayabhAvI ja utpanna thAya che. tethI ja samasamayamAM utpanna thayelA A prayatnAntarIyakatva ane pariNAmitva AdinI vacce '"tAdAtmya'" saMbaMdha utpanna thayelo che. samasamayabhAvi vinA tAdAtmya saMbaMdha ghaTato nathI. - evI ja rIte 'tadutpatti saMbaMdha'' paNa anyonya avyavahita evA pUrvottarakSaNabhAvi dhUma ane vahni AdinI vacce jaNAya che. kAlAntare vyavahita vacce tadutpatti jaNAtI nathI. vahni gayA varSamAM hoya ane dhUma AvatA varSamAM pragaTe ane to paNa te be vacce tadutpatti saMbaMdha kahevAya evuM saMbhavatuM nathI. jo ema thAya to ativyApti Ave. sArAMza ke jyAM tAdAtmyasaMbaMdha hoya tyAM samasamayabhAvi che ane te svabhAvahetumAM gaNI zakAya. ane jyAM tadutpatti saMbaMdha che tyAM avyavahita pUrvottarakSaNavartitA che ane te kAryahetumAM tathA kAraNahetumAM gaNI zakAya che. paraMtu pUrvacara ane uttaracara hetu sAdhyanI sAthe tAdAtmyasaMbaMdha paNa dharAvatA nathI ane tadutpattisaMbaMdha paNa dharAvatA nathI. kAraNa ke A pUrvacara ane uttaracarahetuo ''samasamayabhAvI'' paNa nathI ane avyavahita-pUrvotarakSaNabhAvI paNa nathI. paraMtu vyavahita pUrvauttarakAlavartI che. tethI A pUrvacara-uttaracarahetuno samAveza svabhAvahetumAM ke kAryahetumAM ke kAraNahetumAM thato nathI. mATe te bannene bhinna hetu tarIke svIkAravA joIe. have ahIM prajJAkara (koI buddhi vizeSa) evI dalIla kare che ke pUrvacarahetu ane uttaracara hetu sAdhyanI sAthe bhale samasamayavartI na hoya athavA avyavahita pUrvottarakSaNavartI paNa bhale na Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 473 tRtIyapariccheda sUtra-72/73 ratnAkarAvatArikA hoya, ane bhale vyavahita pUrvottarakSaNavartI hoya to paNa kAryahetu ane kAraNahetumAM teno samAveza thaI zake che, kAraNa ke vyavahita padArtho vacce paNa kArya-kAraNabhAva jagatamAM dekhAya che. to ahIM paNa tema mAnavAmAM zuM doSa ? Avo prazna have prajJAkara kare che. 3-715 nanu kAlavyavadhAne'pi kAryakAraNabhAvo bhavatyeva, jAgradbodhaprabodhayormaraNAriSTayozca tathAdarzanAditi pratijAnAnaM prajJAkaraM pratikSipanti - na cAtikrAntAnAgatayorjAgraddazAsaMvedanamaraNayoH ' have koI "prajJAkara = prabodhotpAtau prati kAraNatvaM vyavahitatvena nirvyApAratvAt // 3-72 // (bauddhavizeSa)' jainone kahe che ke kAlanuM vyavadhAna hoya to paNa kAryakAraNabhAva hoI zake che. jema ke jAgRtadazAno bodha je che te prabodha pratye (suIne uThyA pachInA jJAna pratye) ane maraNa je che te ariSTadarzana pratye tathAdarzanAd tema-kAryakAraNabhAva rUpe dekhAya che. eTale ke sUtA pahelAMnuM je jJAna che te jAgrardazAsaMvedana kahevAya che ane te kAraNa che. tathA sUIne uThyA pachInuM je jJAna che te prabodha kahevAya che ane te kArya che. A dRSTAntamAM atItAvasthAbhAvi jJAna kAraNa che. ane vartamAnAvasthAbhAvi jJAna kArya che tathA dhruvatArAnuM adarzana tene ariSTa-amaMgala kahevAya che. tenA upalakSaNathI AvA cittabhramo badhA ja samajI levA. AvuM ariSTa-amaMgala je thayuM. te bhAvimAM AvanAra maraNane sUcave che. arthAt bhAvimAM najIkamAM AvanArA maraNanA kAraNe ja A ariSTa-amaMgala thAya che. ahIM vartamAnakAlabhAvi ariSTaamaMgaladarzana te kArya che. te kema thayuM ? tenuM kAraNa anAgatamaraNa che, A pramANe vartamAnakAlavartI prabodhanuM atItakAlavartI jAgRrdazAsaMvedana ane vartamAnakAlavartI ariSTadarzananuM anAgatakAlavartI maraNa vyavahita hovA chatAM paNa kAraNa bane che. AvuM kahetA evA prajJAkaranuM khaMDana karatAM graMthakArazrI have jaNAve che ke - atikrAntAvasthAbhAvi jAgRtttAsaMvadana ane anAgata avasthAbhAvi maraNa, A banne vartamAnakAlavartI prabodha pratye ane utpAta (akasmAta thanArA ariSTa) pratye anukrame kAraNa nathI. kAraNa ke kALanuM vyavadhAna hovAthI janyajanakarUpe vyApAra vinAnA che. 53-72aa TIkA HaymrthH - jAgraddazAsaMvedanamatItaM suptAvasthottarakAlabhAvijJAnaM vartamAnaM prati maraNaM cAnAgataM dhrubAvIkSaNAdikamariSTaM sAmpratikaM prati vyavahitatvena vyApAraparAGmukham - iti kathaM tattatra kAraNatvamabalambeta ? nirvyApArasyApi tatkalpane sarvaM sarvasya kAraNaM syAt // 3-72 // TIkAnuvAda suvAnI avasthA pUrve jAgrad avasthAmAM je jJAna che te suIne uThyA pachInI avasthAmAM thanArA smaraNanI apekSAe atIta che. tethI suptAvasthAnA uttarakAlamAM thanArUM jJAna vartamAna che. tyAre te prabodha pratye atIta evuM jAgradavasthAsaMvadana kAraNa kema bane ? tevI ja rIte bhAvimAM thanArUM maraNa te anAgata che ane dhruvatArAnuM adarzana rUpa je ariSTa (amaMgala) : = Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA hetunA bheda-pratibhedonuM varNana 474 che te sAMpratika (vartamAna) che. tevA ariSTa (amaMgala) pratye anAgata evuM maraNa kArAga kema bane? atIta ane vartamAna vacce tathA vartamAna ane anAgata vacce kAlanuM ghaNuM ja vyavadhAna hovAthI vartamAna kALamAM thatA prabodhamAM atItakALanuM jAgradevasthAbhAvisaMvedana ane vartamAna kAlamAM thatA ariSTamAM anAmata evuM maraNa vyApAra rahita che. utpanna thatA kAryamAM je kAraNa tyAM vidyamAna na hoya tathA kArya karavAmAM prayatnazIla na hoya tene tyAM kArAgapaNe kema mAnI zakAya ? ane jo nircApArane pANa (kAryamAM kaMI paNa prayatna na karatA ane dUra dUra kSetramAM ane dUra dUra kALamAM rahelAne paNa) kAraNa mAnazo to sarva padArtho sarva kAryanuM kAraNa banI jaze. ghaTotpattimAM jema mRta-cakra-kulAla-daMDa-cIvara ItyAdi tyAM vidyamAna ane kAryanI utpattimAM kaMIkane kaMIka vyApAra karanAra evAM A kAraNone kAraNa kahevAya che, tema ghaTotpattimAM kaMI paNa vyApAra na karanAra kulAlapitA- ane turImAdine paNa ghaTotpattinAM kAraNa mAnavAM paDaze - mATe kAryotpattimAM je tyAM vidyamAna hoya ane kAryanI utpattimAM vyApArAtmaka hoya tene ja kArAga kahevAya che. paraMtu dUra dUra kALamAM ane dUra dUra kSetramAM rahelAM ane kAyoMtpattimAM vyApArazUnyane kAraNa kahevAya nahIM. mATe jAgrazAsaMvedana e prabodhanuM ane maraNa e ariSTanuM kAraNa nathI. tethI vyavahita je hoya te kAraNamAM aMtargata thAya nahIM, ahIM pUrvacara ane uttaracara hetu vyavahita hovAthI kAraNahetumAM te banneno samAveza asaMbhavita che. [3-7rA idameva bhAvayanti - svavyApArApekSiNI hi kArya prati padArthasya kAraNatvavyavasthA, rAjasthava zarIpha prati rU-7rUA. uparanA sUtramAM je vAta kahI te ja vAta vadhu spaSTa samajAve che ke (kAraNa pote kArya utpanna karavAmAM kaMIne kaMI vyApAra karatuM hoya to ja) potAnA te te vyApAranI apekSAe ja padArthanI kArya karavA pratye kAraNapaNAnI vyavasthA che. (anyathA kAraNatva ghaTe nahIM). jema ke ghaTAtmaka kArya pratye kulAlanI ghaDo banAvavAnI vyavasAyAtmaka pravRttinI apekSAe ja kulAlanI kAraNatvavyavasthA che. 3-73 TIkA - mItikSaNe di sarvatra paryaRLama: ta = kAryastha zaRMvyApasavyokssaavev yujyate / kumbhasyeva kumbhakAravyApArasavyapekSAviti // 3-73 // TIkAnuvAda - kArya-kAraNabhAvano nirNaya sarvatra anvayavyatireka vaDe ja gamya hoya che. kAryano te anvaya ane vyatireka kArANanA vyApAranI apekSAe ja saMbhave che. jema ke kuMbhakArano ghaDo banAvavAno vyApAra hoya to ja kuMbhakAryanI utpatti thAya che A anvaya saMbaMdha che. tathA jo kuMbhakArano ghaDo banAvavAno vyApAra na hoya to ghaTakAryanI utpatti thatI nathI. A vyatireka saMbaMdha che. A rIte sarvatra kAraNano vyApAra jyAM jyAM hoya tyAM tyAM ja kAryanI utpatti hoya te anvaya, Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 475 tRtIya pariccheda sUtra-74/75 ratnAkarAvatArikA ane jyAM jyAM kAraNano vyApAra na hoya tyAM tyAM kAryanI utpatti na ja hoya te vyatireka, ema kAraNanA vyApAranI sAthe ja kAryanI utpattino anvayavyatireka saMbaMdha che. mATe kSetra ane kAlathI je vyavahita hoya teno kAryanI utpattimAM vyApAra na hovAthI tene kAraNa kahevAya nahIM tethI pUrvacara ane uttaracara hetuno samAveza kAraNahetumAM thAya nahIM. 3-73mA nanu cAtikrAntAnAgatayorvyavahitatve'pi vyApAraH kathaM na syAdityArekAmadharayanti - na ca vyavahitayostayoApAraparikalpanaM nyAyyamatiprasakteH // 3-74 // ahIM kadAca koI evo prazna kare ke atikAnta evI jAgrazAmAM thayeluM saMvedana, ane anAgata evuM maraNa A baMnne kArAgo jAgRdadazAsaMvedana prabodha ane ariSTamAM vyavadhAnavALuM (kALanI apekSAe) hovA chatAM paNa vyApArAtmaka hoya ema kema na bane ? arthAt atItakALabhAvi jAgRdRzAbhAvi saMvadana rUpa kArANa vartamAnakALamAM utpanna thatA prabodharUpa kAryamAM kALathI dUra hovA chatAM paNa kAryanI utpattino vyApAra kare che ema mAnavAmAM zuM doSa ? evI ja rIte bhAvimAM AvanArU maraNAtmaka kArAga vartamAnamAM thatA ariSTadarzanarUpa kAryamAM kALathI vyavahita hovA chatAM paNa vyApArAtmaka hoya evuM kema na bane? AvI zaMkAno javAba Ape che ke - kALanI apekSAe vyavadhAnavALA evA te atIta-anAgata banne padArthamAM vyApAranI kalpanA karavI te ucita nathI. kAraNa ke tema karIe to ativyAmi doSa Ave che. 13-74 TIkA :- tayotintAnA tithonagrAsaMvedanamAyo rU -7kA TIkAnuvAda :- ahIM mUlasUtramAM vaditoH tAH evuM je pada che teno artha evo samajavo ke atikrAnta evI jAgradazAnuM saMvedanA ane anAgata evuM je maraNa, te banne kAlanI apekSAe vyavahita hovA chatAM paNa te bannenA vyApAranI kalpanA karavI te ativyApti doSayukta hovAthI ucita nathI. bha3-74 atiprasaktimeva bhAvayanti - paramparAvyavahitAnAM pareSAmapi tatkalpanasya nivArayitumazakyatvAt // 3-75 // kAlathI vyavahita je hoya temAM paNa je vyApAranI kalpanA karIe to ativyApti Ave che evI je upara vAta kahI te ja ativyApti have samajAve che - jo Ama vyavahitamAM paNa te vyApAranI kalpanA karazo to je paraMparAthI vyavahita hoya - arthAta ghaNAM dUra dUra hoya temAM paNa te vyApAranI kalpanA aTakAvavI azakya banaze 3-7pA ' arthAt kALathI vyavahita hovA chatAM najIkanA padAthone jema vyApArAtmaka kahI kAraNa kaho cho tema paraMparAe vyavahita evA dUra dUranA padAthone paNa vyApArAtmaka kahI kAraNatvanI kalpanA karavI paDaze, tene tame jarA paNa aTakAvI zakazo nahIM. TIkA :- pAma rAvarAvaryAvInAmu, tanyanastha thApANinaW I Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA hetunA bheda-pratibhedanuM varNana athAnvayavyatirekasamadhigamyaH kAryakAraNabhAvaH / tato vyavadhAnAvizeSe'pi yasyaiva kAryamanvayavyatirekAvanukaroti tadeva tatkAraNam, anyathA'vyavadhAnA'vizeSe'pi kiM na kASTakRzAnuvattatra sthita eva zarkarAkaNanikaro'pi dhUmakAraNaM syAt / tato nAtiprasaGga iti cet - __nanvanvayastadbhAve bhAvaH, sa cAtra tAvat nAstyeva / jAgraddazAsaMvedanamaraNayorabhAva eva sarvadA tatkAryotpAdAt / atha svakAle satoreva tayostatkAryotpatteranvayaH kathaM na syAditi cet, tahIdRzo'yaM rAvaNAdibhirapyasyAstyeva / satyam, astyeva, vyatirekastu rikta iti cet - nanu ko'yaM vyatireko nAma ? tadabhAve'bhAva iti cet ? sa tarhi jAgraddazAsaMvedanAdeH kathaM syAt ? tadabhAva eva sarvadA prabodhArbhAvAt / svakAle tvabhAvastasya nAstyeva iti kathaM vyatirekaH siddhimadhivaset? iti na vyavahitayoH kAryakAraNabhAvaH sambhavati // 3-76 // TIkAnuvAda - paraMparAe vyavahita evA paNa arthAt kAlathI ghaNA dUra dUra evA paNa pareSApi = para padArthonI vacce paNa arthAta anyapadArthonI vacce paNa jemake atIta evA rAvaNa ane AvatI utsarpiNImAM thanArA zaMkhacakravartInI vacce paNa tatpanastha = te vyApAranI kalpanA karavI rokI zakAze nahIM. jo tame vyavahitane paNa kArya pratye vyApAravALuM mAnI kAraNa che ema kalpazo to atItakALamAM thayelA rAvaNa ane anAgata kAle thanArA evA zaMkhacakravartI vacce ghaNA ghaNA kALanuM vyavadhAna hovA chatAM paNa te bannenI vacce paNa kArya-kAraNabhAvanA vyApAranI kalpanA koI karaze to tame tene aTakAvI zakazo nahIM. kAraNa ke tame vyavahitamAM paNa kAryakAraNabhAvanA vyApArane mAno cho. A rIte ativyApti Avaze. prazAkara :- vyavahita hoya tyAM kAryakAraNabhAva na hoya, ane avyavahita hoya tyAM kAryakAraNabhAva hoya AvI jainonI vAta ucita nathI. kAraNa ke vyavadhAna ke avyavadhAna e kAryakAraNabhAvamAM gauNa bAbata che. paraMtu "anvayavyatirekabhAva" e kAryakAraNabhAva jANavAmAM mukhya bAbata che. sArAMza ke jyAM "anvayavyatirekabhAva" hoya tyAM vyavahita hoya ke avyavahita hoya to paNa kAryakAraNabhAva hoya ja che. ane jyAM anvayavyatirekabhAva hoto nathI tyAM vyavahita hoya ke avyavahita hoya to paNa kAryakAraNabhAva saMbhavato nathI. tethI banne dRSTAntomAM (jAgrakzAsaMvedana - prabodha, ariSTa-maraNa A prathama daSTAntamAM, tathA rAvaNa-zaMkha cakravartImAM, A bIjA daSTAntamAM) kALanuM vyavadhAna sarakhuM hovA chatAM paNa je padArtha anya padArthanA anvaya-vyatireka kAryane anusaranArA hoya te ja padArtha tyAM kAraNa tarIke kalpAya che. (jema ke dudha-dahIM-mAkhaNa ane ghI A rIte kAryanI utpattino krama che. tyAM dugdhAtmaka kAraNa te dhRtAtmakakAryathI kALanI dRSTie atIta hovAthI vyavahita che chatAM "dudha hoya to ja ghI thAya" Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 477 tRtIyapariccheda sUtra-75 ratnAkarAvatArikA ane dudha na hoya to ghI na thAya'' ema dudha padArthano anvayavyatireka saMbaMdha ghI kAryane anusare che. mATe vyavahita hovA chatAM paNa anvayavyatireka saMbaMdha hovAthI dudha e ghInuM kAraNa kahevAya che. ane ghI e dudhanuM kArya kahevAya che. ema dudha-ghI vacce kAryakAraNabhAva che.) tathA jyAM bhale avyavahita hoya to paNa jo anvayavyatireka saMbaMdha na hoya to te padArthane te kAryanuM kAraNa manAtuM nathI. jema ke jyAM kASTa saLage che. tyAM kASTamAM rahela agnidravya dhUmAtmaka kAryane jema avyavahita che tema tyAM paDela retInA kaNano samuha paNa dhUmAtmaka kAryanI sAthe avyavahita ja che. chatAM dhUmAtmaka kAryanI sAthe kASTagataagnino anvayavyatireka saMbaMdha jevo che tevo anvayavyatireka saMbaMdha zarkarAkaNanikaranI sAthe nathI. mATe kASTagata agni ane zarkarAkaNanikara A bannemAM avyavahitatA samAna hovA chatAM paNa kASTagataagni ane dhUma vacce kAryakAraNabhAva manAze, paraMtu zarkarAkaNanikara ane dhUma vacce kAryakAraNabhAva manAze nahIM, mATe vyavahita-avyavahita e kAryakAraNa bhAva mAnavAmAM pradhAna nathI. paraMtu anvaya vyatireka saMbaMdha e kAryakAraNabhAva mAnavAmAM pradhAna kAraNa che. anyathA = jo ema na mAno to avyavadhAnatA eka sarakhI hote chate paNa kASTamAM rahela kRzAnu (agni)nI jema tyAM rahelo retInA kaNano samuha paNa dhUmanuM kAraNa kema na bane ? tethI anvayavyatireka saMbaMdha hoya tyAM ja kAryakAraNabhAva ame mAnIzuM. eTale atIta evA rAvaNa ane bhAvi evA zaMkhacakravartI vacce vyavahita hovAthI kAryakAraNabhAva mAnavAnI Apatti AvavAnuM je tame (jainoe) kahyuM te ativyApti anvayavyatireka na hovAthI amane AvatI nathI. jAgrazAsaMvedana ane prabodha, tathA ariSTa ane maraNa A bannemAM vyavahitatA hovA chatAM anvayavyatireka saMbaMdha che mATe tyAM kAryakAraNabhAva kahevAze. ane rAvaNa-zaMkha cakravartI vacce vyavahita hovA chatAM anvayavyatireka saMbaMdha nathI mATe kAryakAraNabhAva kahevAze nahIM tethI tamArI ApelI Apatti amane AvatI nathI. - jaina : - tamArI (prajJAkaronI) vAta sAcI che. vyavahita hoya ke avyavahita hoya paraMtu anvayavyatireka saMbaMdha hoya tyAM ja kAryakAraNabhAva saMbhave che, A tamArI vAta so TakA sAcI che. paraMtu anvaya eTale "te hote chate te hoya''= tamAre mAvaH A anvaya kahevAya che te anvaya ahIM (jAgrazAsaMvedana- prabodha, tathA ariSTa-maraNamAM) saMbhavato nathI ja. jAgrazAsaMvedanAtmaka kAraNa ane maraNAtmaka kAraNa A bannenA abhAvakAle ja haMmezAM prabodha ane ariSTAtmaka kAryanI utpatti dekhAya che. kAraNa ke jAgrazAsaMvedana e kAraNa sutA pahelAMnA kALamAM hoya che ane prabodha uThyA pachInA kALamAM thAya che. evI ja rIte ariSTa vartamAnakALamAM che ane maraNa bhAvi che. tethI jAgrazAsaMvedana ane maraNano vartamAnakALamAM abhAva varte che. tethI jAgrazAsaMvedana ane maraNano je vartamAnakALamAM abhAva varte che. te ja vartamAnakALamAM prabodhaariSTa varte che. mATe anvaya saMbaMdha saMbhavato nathI. prajJAkara :- je kALe prabodha-ariSTAtmaka kArya che te vartamAnakALamAM bhale jAgraddazAsaMvedana ane maraNAtmaka kAraNa na ho, to paNa te jAgrazAsaMvedana ane maraNa potapotAnA kAlamAM vidyamAna Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 ratnAkarAvatArikA hetunA bheda ane pratibhedonuM varNana rahyA chatAM ja (eka atItamAM ane eka anAgatamAM ema svakAlamAM rahyA chatAM ja) te be kAraNothI te te prabodha ane ariSTa kAryanI utpatti thAya che, mATe anvaya nathI ema kema kaho cho ? sArAMza ke A kArya-kAraNa bhale ekakAlavartI nathI sva-svakAlavata che. paraMtu potapotAnA kAlamAM rahyuM chatuM te te kAraNa ke te anyakALamAM kArya utpanna kare che. ema anvaya to che. mATe ahIM anvaya nathI ema he jaino ! tame kema kaho cho ? jaina - he prajJAkara ! kAlabheda hovA chatAM je anyakALamAM raheluM kAraNa anyakALamAM kArya karatuM hoya tathA game te kALamAM raheluM kAraNa game te kALamAM rahelA kAryane jo kare, ane tene anvaya kahevAya to AvA prakArano A anvaya to rAvANAdinI sAthe paNa A (zaMkhacakravartInI utpattimAM) paNa che ja. rAvaNa-zaMkhacakravatamAM paNa svakAlamAM hayAtI che. to te paNa potAnA kAlamAM rahyA chatA anyakALamAM thanArA kAryanuM kAraNa bane che. tyAM pAga tevo anvaya to che ja. prajJAkara :- satyam - he jaina ! tamArI vAta sAcI che ke rAvaNa-zaMkhacakravatImAM paNa tevo anvaya che ja. paraMtu tyAM vyatireka saMbaMdha rikta che. eTale ke tyAM vyatireka saMbaMdha ghaTato nathI. jAgrazAsaMvedana-prabodha, ane ariSTa-maraNanI vacce anvaya ane vyatireka ema banne saMbaMdha ghaTe che, paraMtu rAvaNa ane zaMkhacakravartI vacce mAtra anvaye ja saMbaMdha ghaTe che, paraMtu vyatireka saMbaMdha saMbhavato nathI mATe tyAM kAryakAraNabhAva nathI. jaina - soDya vyatire nAma - he prajJAkara ! tame vyatireka saMbaMdha kone mAno cho ? A vyatireka saMbaMdha e zuM che ? prajJAkara :- tamAre kamAva ti ret = te na hote chate tenuM na hovuM te vyatireka kahevAya che. jo jAgrazAsaMvedanAtmaka kAraNa na thayuM hota to uDyA pachI prabodha thAta nahIM, tevI ja rIte bhAvimAM maraNAtmaka kAraNa AvavAnuM na hota to ariSTa thAta nahIM. evo vyatireka saMbaMdha A bemAM saMbhave che. paraMtu rAvaNa na janmyA hota to bhAvimAM zaMkha cakravartI na ja janmata, evo vyatireka saMbaMdha tyAM ghaTato nathI. jaina - he prabhAkara ! te Avo vyatireka jAgrazA saMvedanAdimAM kevI rIte che ? eTale ke Avo vyatireka jema rAvaNa - zaMkhamAM nathI saMbhavato tema jAgrazAsaMvedanAdimAM paNa nathI ja saMbhavato. kAraNa ke te jAgrazAsaMvedana ane maraNanA abhAvamAM ja sadA prabodha ane ariSTa thAya che. vyatirekano artha e che ke tamAre tamAre tenA abhAvamAM teno abhAva te vyatireka kahevAya che. paraMtu ahIM to jAgrazAsaMvedanA abhAvamAM ja prabodhano bhAva che paraMtu prabodhano abhAva nathI. tevI ja rIte maraNanA abhAvamAM ariSTano abhAva hovo joIe tene badale marANanA abhAvakAlamAM ariSTano sadbhAva ja che. tathA vaLI vAnDe tamAvatasya nIti = (jyAre jyAre prabodha ane ariSTAtmaka kAryano anukrame svakAlamAM eTale atItamAM ane anAgatamAM abhAva che tyAre tyAre) arthAt jyAM kAryano Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 479 tRtIyapariccheda sUtra-76 ratnAkarAvatArikA abhAva che tevA svakAlamAM = jAgrakzAsaMvedana ane maraNavALA kALamAM bhale kAryano abhAva che paraMtu ta = te jAgrazAsaMvedanano ane maraNano abhAva nathI ja. sArAMza ke prabodhAdi kAryakALamAM kAraNano abhAva che paraMtu kAryano abhAva nathI. ane svakAlamAM (kAraNa kALamAM) prabodhAdi kAryano abhAva che paraMtu tasya = jAgrazAsaMvedanAdi kAraNano abhAva nathI. tethI tamAre tamAva: evo vyatireka kevI rIte siddhine pAmaze ? arthAt vyatireka tyAM paNa ghaTato nathI. mATe vyavahitamAM kAryakAraNabhAva kadApi saMbhavato nathI. pUrvacarahetu pUrvakAlavartI che ane sAdhya pazcAtkAlavartI che, tathA uttaracarahetu uttarakAlavartI che ane sAdhya pUrvakAlavarte che. ema hatu ane sAdhya vyavahitakAlavALA hovAthI A banne hetuono samAveza kAryakSetumAM ke kAraNahetumAM asaMbhavita ja che ane yathArtha avinAbhAva saMbaMdha hovAthI sAdhyasiddhi thAya ja che mATe A banne hetuo prajJAkara evA bauddha mAnya rAkhavA joIe.3-7pA sahacarahetorapi svabhAvakAryakaraNeSu nAntarbhAva iti darzayanti - sahacAriNoH parasparasvarUpaparityAgena tAdAtmyAnupapatteH, sahotpAdena tadutpattivipattezca sahacarahetorapi prokteSu nAnupravezaH // 3-76 // svabhAva-kArya-kAraNa-pUrvacAra ane uttaracara ema pAMca prakAranA hetunI siddhi karIne graMthakArazrI have chaThThA sahacarahetunI siddhi karatAM jaNAve che ke - sahacarahetu pAra pUrve kahI gayelA svabhAvahetumAM kAryakSetumAM ke kArAgahetumAM aMtabhUta thato nathI. (sAdhyanI sAthe vartamAna hovAthI pUrvacara ane uttaracaramAM to aMtargata na ja thAya te svayaM samajAya tema che tethI trANamAM samAveza pAmato nathI evo ullekha karyo che) te have barAbara samajAve che - sahacArI evA hetunuM ane sAdhyanuM ema bannenuM paraspara svarUpa bhinna bhinna hovAthI te bannenI vacce tAdAbhyasaMbaMdha saMbhavato nathI. tathA sAthe utpatti hovAthI tadutpattisaMbaMdhanI paNa anupapatti ja che tethI sahacarahetuno paNa kahelA hetuomAM anupraveza thato nathI. a3-76 TIkA :- ya idi saMjarIyorjatunotInce tA parasparaparA svarUpopamo na bhavet / atha tadutpattiH, tadA paurvAparyeNotpAdaprasaGgAt sahotpAdo na syAt / na caivam / tato nAsya prokteSu svabhAvakAryakAraNeSvantarbhAvaH // 3-76 // TIkAnuvAda :- "A AmraphaLamAM (pakSa), viziSTarUpa utpanna thayuM hoya ema lAge che (sAdhya) viziSTa rasanuM AsvAdana thatuM hovAthI (hetu). A eka anumAna che. temAM mukelo hetu sahacara che. teno samAveza svabhAvAdi pAMcamAMthI koImAM paNa thato nathI. tethI chaThThA bheda tarIke teno ullekha che. te vAta samajAve che. (1) je svabhAvahetu hoya che. tyAM hetu ane sAdhyanI vacce tAdAtmasaMbaMdha hoya che. jema varSa nIva: vetanIti, navuM ghara: pauSi vahivat jIva ane caitanya, pula ane vArNAdimattva Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA hetunA bheda-pratibhedonuM varNana 480 vacce tAdAtmyasaMbaMdha che. jemAM jemAM Avo tAdAtmyasaMbaMdha hoya che te hetu svabhAvahetu kahevAya che. ahI rUpanI utpatti ane rasanI utpatti A banne sAthe ja thaI kAraNa ke eka sAmagrIjanya che paraMtu jo sahacArI svabhAvavALI te be (rUpa-rasa) vastumAM tAdAtmyasaMbadha hota to paraspara parihAre je svarUpano upalaMbha thAya che te na thAta, kAraNa ke jyAre cakSuthI rUpano upalaMbha thAya che tyAre te cakSuthI rasano upalaMbha thato nathI ane jyAre rasanAthI rasano anubhava thAya che tyAre tenI jema rasanAthI rUpano anubhava thato nathI. have jo banne tAdAtmya ekarUpa hota to ekabIjAnA parihAre je svarUpabodha thAya che te saMbhavI zake nahIM mATe sahacaramAM tAdAtmyasaMbadha nathI ane te kAraNathI '"svabhAva hetumAM'' teno samAveza thato nathI. kAraNa ke svabhAvahetumAM tAdAtmya saMbaMdha hoya ja che. = (2) have jo sahacara hetumAM hetu ane sAdhya vacce tadutpatti saMbaMdha kaho to te paNa saMbhavato nathI. kAraNa ke jyAM jyAM tadutpatti saMbaMdha hoya che tyAM tyAM janaka pUrvakAlamAM ane janya uttarakAlamAM ja dekhAya jema vahni pUrvakAlamAM ane tenAthI janya dhUma pazcAtkAlamAM, ema pUrvApara rUpe ja utpatti thAya che. paraMtu AmraphaLamAM viziSTasAmagrIthI rUpa ane rasanI parAvRtti sAthe ja thAya che, pUrvApara rUpe thatI nathI mATe tyAM tadutpatti saMbaMdha paNa saMbhavato nathI. kAraNa ke jo tadutpatti saMbaMdha hota to pUrvApara rUpe utpatti thavAno prasaMga Ave ane tethI sahotpatti saMbhave nahIM ane tyAM "sahotpatti na hoya' evuM nathI. tethI tadutpatti saMbaMdha paNa nathI. jyAM tadutpatti saMbaMdha hoya tyAM ja kAryahetu athavA kAraNahetu saMbhave che. ahIM tadutpatti saMbaMdha nathI mATe A sahacarahetu kAryahetumAM ke kAraNahetumAM samAveza pAmato nathI. (3) pUrvacara hetu pUrvakAlavartI ja hoya, ane uttaracara hetu uttarakAlavartI ja hoya che. sahacara hetu pUrvakAlavartI ke uttarakAlavartI na hovAthI A sahacarahetu pUrvacarAdimAM paNa aMtarbhUta thato nathI. A pramANe (1) jyAM tAdAtmyasaMbaMdha hoya tyAM ja svabhAvahetu kahevAya che. sahacaramAM tAdAtmyasaMbaMdha nathI mATe svabhAvahetumAM teno aMtarbhAva thato nathI. (2) tathA jyAM tadutpattisaMbaMdha hoya tyAM ja kAryahetu ane kAraNahetu kahevAya che. sahacaramAM tadutpattisaMbaMdha paNa nathI, mATe kAryahetumAM ke kAraNahetumAM teno samAveza thato nathI. (3) tathA sahacarahetu vartamAnakAlavartI hovAthI pUrvacarauttaracaramAM aMtarbhAva thato nathI. tethI A sahacara hetuno pUrve kahelA svabhAva-kArya-kAraNa hetumAM (tathA pUrvacara ane uttaracarahetumAM paNa) samAveza thato nathI ema samajavuM. A pramANe jainadarzanakAre kahelA avirUddhopalabdhi hetunA (1) svabhAva (2) kArya (3) kAraNa (4) pUrvacara (5) uttaracara ane (6) sahacara ema chae bhedonI siddhi thaI. have te chaenAM udAharaNo kramazaH samajAve che. / / 3-76 / / idAnIM mandamativyutpattinimittaM sAdharmya - vaidharmyAbhyAM paJcAvayavAM vyApyAviruddhopalabdhimudAharanti Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyapariccheda sUtra-77 dhvaniH, pariNatimAn, prayatnAnantarIyakatvAt yaH prayatnAnantarIyakaH, sa pariNatimAn, yathA stambhaH / yo vA na pariNatimAn sa na prayatnAnantarIyakaH yathA vAndhyeyaH / prayatnAnantarIyakazca dhvaniH, tasmAt pariNatimAniti vyApyasya sAdhyenAviruddhasyopalabdhiH sAdharmyeNa vaidharmyeNa ca // 3-77 // have mandamati vALA jIvonI vyutpatti mATe (buddhivikAsa mATe) sAdharma ane vaidharma dRSTAnta samajAvavA dvArA pratijJA Adi pAMca avayava vALI vyApya (svabhAva) avirUddhopalabdhi nAmano prathama hetu jaNAve che. zabda (pakSa), pariNativALo che. parivartanavALo che arthAt utpattivALo che. anitya che (sAdhya), prayatna vaDe janya hovAthI (hetu), je je prayatnajanya hoya che te pariNativALA (anitya) hoya che jema ke staMbha, A sAdharma draSTAnta che eTale anvayavyApti kahevAya che. 481 je je anitya nathI te te prayatnajanya paNa saMbhavatuM nathI jema ke vadhdhAputra, (athavA AkAza) A vaidharma draSTAnta che eTale vyatireka vyApti kahevAya che. ratnAkarAvatArikA zabda e prayatnajanya che A upanayavAkya che. tethI avazya pariNatimAn (anitya) ja che A nigamanavAkya che. A pramANe vyAkhanI (eTale ke svabhAvahetunI) sAdhyanI sAthe avirUddhaupalabdhitA sAdharma ane vaidharma dRSTAnta dvArA siddha thaI. // 3-77aaaa TIkA :- matra dhvani: ritimAniti sAdhyadharmaviziSTayamnamiyAnA pratijJA / prayantAnantarIyAtvaaditi hetuH / yaH prayatnAnantarIyaka ityAdI tu vyAptipradarzanapUrvau sAdharmyavaidharmyAbhyAM stambhavAndhyeyarUpau dRSTAntau / prayatnAnantarIyakazca dhvanirityupanayaH / tasmAt pariNatimAn iti nigamanam / I yadyapi vyApyatvaM kAryAdihetUnAmapyasti, sAdhyena vyApyatvAt / tathA'pi tanneha vivakSitam, kintu sAdhyena tadAtmIbhUtasyAkAryAdirUpasya prayatnAnantarIyakatvAdeH svarUpamityadoSaH // 3-77 // TIkAnuvAda :- A sUtramAM sAdhyanI sAthe hetunI avirUddhopalabdhitA vyApyarUpe - svabhAvahetu rUpe jaNAvI che. tenuM A dRSTAnta che. temAM maMda mativALA jIvonI vyutpattinimitte nyAyazAstramAM prasiddha evAM pratijJA-hetu-udAharaNa-upanaya ane nigamana ema pAMca avayavo samajAvavA pUrvaka A avirUddhopalabdhi samajAve che. A prathama pratijJA (1) ''zabda e pariNativALo che - utpattivALo che arthAt anitya che'' vAkya.che. je sAdhya sAdhavAnuM hoya tenAthI yukta evA dharmInuM eTale pakSanuM je pratipAdana karavuM tene pratijJA kahevAya che. nyAya zAstramAM 'sAdhyaviziSTa pakSapratipAvavanuM pratijJA sAdhyathI yukta evA pakSane pratipAdana karanArUM je vacana te pratijJA. ema kahela che jema ke parvato himAn = = Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA hetunA bheda-pratibhedonuM varNana 482 ahIM sAdhya je vahni, tenAthI yukta evA pakSabhUta parvatanuM pratipAdana te pratijJA, A ja vAta AcAryazrI e ahIM paNa zabdAntarathI jaNAvI che. "sAdhyadharmaviziSTa dharma-milAnarUTI pratijJA'' sAdhyadharma je vahni, enAthI yukta evo je dharmI parvata, tenuM je kathana te ja pratijJA kahevAya che. evI ja rIte sAdhyadharma je pariNatimAna, tenAthI yukata evo je dharmI zabda, tenu je kathana te pratijJA kahevAya che. (2) "prayatna janya hovAthI" A hetuvacana che. mantara eTale vinA, 3nansara eTale tenA vinA nahIM, prayatnonantarIya eTale kaMTha-tAlunA saMyogAdi rUpa prayatna karyA vinA jeno janma nathI te eTale ke prayatnajanya. nyAyazAstramAM tRtIyAnta -zcamyanta vA hetuH tRtIyA ke paMcamI jene aMte hoya tene hetu kahevAya ema Ave che. ahIM jaina zAstrakArazrI nizcitInyathAnupatti- kSo hetuH sUtra 11 mAmAM jaNAve che ke sAdhyavinA je na ja hoya te hetu kahevAya che. (3) "v: prayatnAnantayA" je je prayatnajanya hoya che te te anitya hoya che. ItyAdi je pATha mUlasUtramAM kahyo che. te pATha anvaya ane vyatireka banne vyApti jaNAvavA pUrvaka staMbha e sAdharma daSTAnta ane vALeya e vyatireka daSTAnta jaNAvela che, detusarve sAdhvasarvam e anvayavyApti che, tene pratipAdaka je daSTAnta te sAdharmadaSTAnta che tathA sadhyAsakle phesarvam'' A vyatireka vyApti che. tene pratipAdaka je daSTAnta te vaidharma dRSTAnta che. jaina zAstramAM A ja paricchedamAM sUtra 43 thI 48 mAM daSTAnta samajAvela che. (4) "zabda e prayatnajanya che" AvuM je vacana te upanayavacana che. nyAyazAstramAM "IdatAtisena pakSadharmanA pratinim 3panA: AvI vyAkhyA ApelI che. ahIM "to: sAdhvadharmiSpapasaMmuna: sUtra 49 bhAmAM kahela che. (5) "tethI A zabda avazya pariNativALo ja che anitya ja che" A pramANe kahevuM te nigamana che. sUtra 51 mAM nigamanano artha kahela che. A pramANe pAMca avayavavALo A avirUddhopalabdhi hetu samajAvela che. A avirUddhopalabdhi vyApyahetunI che. eTale ke svabhAvahetunI che. kAraNa ke svabhAvAtmaka je hetu che te sAdhyanI sAthe vyApIne rahe che mATe tene ja vyApya hetu kahevAya che. prazna :- sAdhyanI sAthe je vyApIne rahe te vyApyahetu kaho cho to je kArya-kArAga ane sahacara hetuo che te paNa sAdhyanI sAthe vyApIne ja rahenAra hoya che. parvato vaddhimAnuM dhUmatuM ahIM dhUma kAryakSetu che paraMtu vahiMsAdhyanI sAthe ja rahenAra che mATe vyApya paNa che ja, tathA mA megha variSyati viSTithananAr ahIM viziSTa ghana (vAdaLa) e kAraNa hetu che paraMtu varasAdanI sAthe vyApIne ja varte che. kAraNa ke viziSTa ghana kahela che. tathA sminImra vasti viro: raviroSAt = rasanuM viziSTa banavuM e sahacara hetu che ane te rUpavizeSa sAdhyanI sAthe vyAsa che. to A traNe hetuo vyApya hovAthI vyApyahetumAM teono samAveza zuM na thAya ? Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 483 tRtIya pariccheda sUtra-78/79/ 80,81 82 ratnAkarAvatArikA uttara :- jo ke kAryAdi hetuo pAga sAdhyanI sAthe vyApIne rahenAra hovAthI temAM vyApyatva che. to paNa sAdhyanI sAthe vyAptapaNe vartavuM (hovuM)" te rUpa vyApyatva ame ahIM vivasyuM nathI. arthAt sAdhyanI sAthe vartavuM' eTaluM ja vyApyatva lIdhuM nathI. paraMtu sAdhyanI sAthe tAdAtmabhAvane pAmela hoya eTale abheda saMbaMdha rUpa hoya ane akAryAdi rUpa hoya evA prayatnajanyatva AdinuM vyApyatva ame vivasyuM che. vyApyatvano artha ahIM evo vivakSita che ke je sAdhyanI sAthe tAdAbhyarUpe hoya, ane kAryAtmakarUpe ke kAraNAtmakarUpe ke sahacara rUpe na hoya tene vyApya kahyuM che. tethI kAryAdine vyApya kahevAtuM nathI. ahIM mUlasUtramAM "dhvaniH" eTale zabda e pakSa kahela che. tethI sAmAnyathI zabdamAtra pakSa saMbhavI zake. to paNa ahIM manuSya-pazu-pakSI Adi jIvathI karAyelo je zabda te viziSTa zabdane ja pakSa samajavo. AvA prakAranA viziSTa zabdAtmaka pakSane AzrayIne ja anityatva sAdhavA mATe prayatnajanyatva" hetu kahyo che ema samajavuM. paraMtu zabdamAtrane pakSa na samajavo. kAraNa ke jo zabdamAtrane pakSa kahIzuM to prayatnAnantarIyakatva hetu avyApaka siddha (bhAgAsiddha) hetvAbhAsa thaze. kAraNa ke sarvazabdono janma prayatnAnantarIyaka nathI. ghaMTa tathA vRkSonI zAkhA AdimAM vAyuthI paNa zabdano prAdurbhAva thAya che jyAM prayatnAnantarIyakatva nathI. mATe viziSTa zabdane ahIM pakSa samajavo. ||3-77LA. atha kAryAviruddhopalabdhyAdInudAharanti . astyatra girinikuJja dhanaJjayo dhUmasamupalambhAditi kAryasya // 3-78 // TIkA :- sAccenA viruddha coparanyiriti pUrvasUtrAddiottaratra gAnuvartanIyam 2-78 vyApyAvirUddha (svabhAvAvirUddha) upalabdhinuM udAharaNa ApI have kramazaH kAryAdi (kArya-kAraNapUrvacara-uttaracara ane sahacara) avirUddhopalabdhinAM udAharaNo samajAve che - ahIM A parvatanI guphAmAM agni che. kAraNa ke te agninuM kArya je dhUma, te dekhAya che mATe. A kAryAvirUddhopalabdhinuM udAharaNa samajavuM. 3-78 TIkAnuvAda :- "sAdhyanI sAthe avirUddha evA (kArya) nI upalabdhi" ATaluM pada arthasaMgata karavA mATe pUrvanA 77 mAM sUtrathI ahIM A 78 mA sUtramAM tathA uttaratra (AgaLanA) 79 mAM Adi sUtromAM anuvRtti rUpe lAvavuM. parvatanI nikuMjamAM je vahni che te sAdhya che ane tenA uparanA avakAzamAM je dhUma dekhAya che te kAryarUpa hetu che. A kArya sAdhyanI sAthe avirUddha che. mATe A udAharaNa avirUddhakAyapalabdhinuM samajavuM. 3-78 : bhaviSyati varSa tathAvidhavArivAhavilokanAditi kAraNasya // 3-79 // Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 ratnAkarAvatArikA hetunA bheda-pratibhedanuM varNana TIkA :- tathAviti satirAyonnatavAhiyatatva gRhane rU.71 have najIkanA kALamAM avazya varasAda thaze ja. kAraNa ke tathAvidha (tevA prakAranAM khAsa viziSTa) vAdaLa dekhAya che. 3-79aaaa TIkAnuvAda - A sUtramAM kahelA tathavidha zabdano artha sAtirAva eTale atizaya gADha ane unnatatva = unnata- avazya varasAda lAve tevAM kALAM bhammara Adi viziSTa dharmathI sahitapaNuM, Avo artha tathavidha zabdathI ane unnata zabdathI levAya che. ahIM varasAdanuM thavuM te sAdhya che. tenI sAthe avirUddha evuM kAraNa viziSTavArivAhanuM darzana che. mATe A avirUddhakAraNopalabdhihetu samajavo. 3-79aaaa udeSyati muhartAnte tiSyatArakAH, punarvasUdayadarzanAditi pUrvacarasya // 3-80 // TIkA - tigatati puSya nakSatram rU8 AkAzamAM eka muhUrtanA ane puSya nakSatrano avazya udaya thaze, kAraNa ke hAla punarvasu nakSatrano udaya dekhAya che mATe, A pUrvacara avirUddhopalabdhinuM udAharaNa che. kAraNa ke punarvasu nakSatrano udaya naMbara 7 che ane puSya nakSatrano udaya naMbara 8mAM che. eTale puSya nakSatranA avirUddha evA pUrvacaranI A upalabdhi che. nakSatronA kAma mATe juo sUtra 3-90 nuM vivecana. 3-8nA TIkAnuvAda - ahIM mUlasUtramAM kahelA tithvatArI zabdano artha pukSyanakSatra karavo. punarvasunakSatrano udaya puSyanakSatranI anaMtara pUrve ja thAya che. ane puSya nakSatrano udaya punarvasunakSatranA udayanI pachI turata ja thAya che. hAla punarvasunakSatrano udaya dekhAya che. ane te puSya nakSatranI anaMtara pUrvacara che. tethI A avirUddha pUrvacaropalabdhi kahevAya che. 3-80nA udagurmuhUrtAtpUrvaM pUrvaphalgunya uttaraphalgunInAmudgamopalabdherityuttaracarasya // 3-81 // eka muhUrta pahelAM pUrvaphalyunI nakSatra udaya pAmeluM che. kAraNa ke hAla uttaraphabhunI nakSatrano udaya dekhAya che. A avirUddha uttaracaranI upalabdhi che. 13-81 ahIM pUrvaphalyunI nakSatra avazya uttaraphaghunI nakSatra karatAM pUrve ja uge che. ane uttara phalyunI nakSatra avazya pUrvaphalthanI karatAM pachI ja anaMtarapaNe uge che. mATe sAdhya je pUrvaphalthanI, tenAthI anaMtara uttaracara je uttara phalganI, teno udaya dekhAya che. mATe A avirUddha uttaracara upalabdhinuM udAharaNa che. juo sUtra 3-90 nuM vivecana 13-81 astIha sahakAraphale rUpavizeSaH, samAsvAdyamAnarasavizeSAditi ivarasa 3-8rA ahIM A AMbAnA phalamAM kaMIka rUpaviziSTa pragaTa thayuM che. (nIlA rUpamAMthI pILuM rUpa banyuM che, kAraNa ke AsvAdana karAto A rasa (pUrva karatAM) viziSTa hovAthI, A sahacara Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyapariccheda sUtra-83/84/85 485 upalabdhinuM udAharaNa che. 53-82aa aMdhArAmAM Amraphalano rasa cAkhI zakAya che. paraMtu rUpa joI zakAtuM nathI. tethI aMdhArAmAM AsvAdana karAtA rasa dvArA na dekhAtA rUpanuM A anumAna che. pUrvakAlamAM A apakva AmralamAM saMbhavatA nIlarUpane ane khATA rasane mANelo che. tyArabAda Amraphalane tRNa-annAdimAM rAkhI uSNatA dvArA pakAvela che. pachI te pakva Amralane aMdhArAmAM ja jyAre AsvAdita karAya che tyAre rUpa ane rasa A banne sahacara che. tene badalI nAkhe tevI uSNatArUpa sAmagrIno yoga thayelo che. tenA dvArA parivartita thayela rasa jillA dvArA jaNAya che. paraMtu aMdhakAra hovAthI cakSu dvArA rUpa jaNAtuM nathI. chatAM sAdhya je rUpa, tenuM sahacara je rasa, te parivartita thayeluM jaNAya che mATe rUpa paNa viziSTa thayeluM ja che ema siddha thAya che. A avirUddhasahacaranI upalabdhinuM udAharaNa samajavuM. ratnAkarAvatArikA TIkA :- vaM ca sAkSAt potA'SiddhoparuSivatA/ paramparayA puna: sanmavantIyamaMtraivAntAvanIyA tadyathA - kAryakAryA'viruddhopalabdhiH kAryAviruddhopalabdhau / "abhUdatra koza: kalazopalambhAt iti / kozasya hi kAryaM kuzUlastasya cAviruddhaM kAryaM kumbha ityevamanyA apyatraivAntarbhAvanIyAH || 3-82 // TIkAnuvAda :- A pramANe je A cha prakAranI avirUddhopalabdhi samajAvI te sAkSAt avirUddhopalabdhi samajavI. sAdhyanI sAthe sIdhe sIdhI svabhAvanI kAryanI kAraNanI je avirUddha upalabdhi te A sAkSAt avirUddhopalabdhi kahevAya che ane te cha prakAranI che. paraMtu paraMparAe je avirUddha upalabdhi saMbhave che. e upalabdhi paNa A cha mAM ja (sAkSAtmAM ja) aMtarbhAvita samajI levI. te A pramANe - sAdhyanuM je kArya, ane tenu paNa je kArya, tenI je avirUddhaupalabdhi te kAryakAryAvirUddhopalabdhi kahevAya che. teno kAryAvirUddhaupalabdhimAM samAveza thAya che. jema ke "ahIM koza hato, kAraNa ke ghaTanI upalabdhi thAya che.'' A anumAnamAM je kAryakAryAvirUddhopalabdhi che teno kAryAvirUddhopalabdhimAM samAveza jANavo. mRpiMDamAMthI ghaDA banAvavAnI prakriyAmAM je je kramazaH AkAro bane che tene anukrame (1) nRSiMDa, (2) sthAsa, (3) koza, (4) kuzula, ane (5) ghaTa kahevAya che. je ghaTa bane che tenI A badhI pUrva avasthAo che. mRtpiDamAMthI sthAsa bane che. sthAsamAMthI koza bane che. kozamAMthI kuzula bane che. ane kuzulamAMthI ghaTa bane che. te banelo ghaTa pratyakSa dekhAya che. have te ghaTa kyAre dekhAya ? tenI pUrve kuzula banyo hoya to ja, kuzula kyAre banyo haze ? tenI pUrve koza banyo haze to ja. tethI anumAna karAya che ke A ghaTa dekhAya che tethI tenI pUrve ahIM koza banelo che. A anumAnamAM sAdhya koza che. tenuM kArya kuzula che. ane tenuM paNa kArya ghaTa che. te kozanI sAthe avirUddha che. ane upalabdha che. mATe sAdhyanA kAryanA kAryanI avirUddhopalabdhi che. te kAryAvirUddhopalabdhimAM samAviSTa karI levI. A dRSTAntamAM koza eTale bhaMDAranidhi ane kuzula eTale koThI evo artha na karavo. nRSiMDathI ghaTa sudhInI avasthAmAM thatA paryAyo Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 ratnAkarAvatArikA hetunA bheda-pratibhedonuM varNana te koza-kuzula samajavA. AvI rIte anya paNa paraMparAvALI upalabdhio sAkSAt upalabdhiomAM aMtargata samajI levI. 3-82aa. adhunA viruddhopalabdhibhedAnAhuH . viruddhopalabdhistu pratiSedhapratipattau saptaprakArA // 3-83 // have virUddhopalabdhinA bhedo kahe che.virUddhopalabi niSedha ja samajAvanAra che. ane tenA sAta bheda che. 3-83 sAdhyanI sAthe virUddha evo hetu dekhavAthI "sAdhya nathI ja" ema ja siddha thAya che. mATe A virUddhopalabdhi sadA niSedha ja samajAve che ane tenA sAta bhedo che. (1) svabhAvavirUddhopalabdhi. (2) vyAsavirUddhopalabdhi, (3) kAryavirUddhopalabdhi. (4). kAraNavirUddhopalabdhi, (5) pUrvacara virUddhopalabdhi, (6) uttaracara virUddhopalabdhi, ane (7) sahacara virUddhopalabdhi. A sAte have pachInA sUtromAM udAharaNa sAthe samajAvAya che. 3-83 prathamaprakAraM prAk prakAzayanti - __ tatrAdyA svabhAvaviruddhopalabdhiH // 3-84 // pahelo prakAra pahelAM samajAve che.tyAM (A sAta prakAro paikI) pahelo bheda svabhAvavirUddhopalabdhi che. 13-84 TIkA :- pratidhyasthIrthastha tha ma panma, sada cat sAkSAt viruddhanuM, topazvika svabhAvaviruddhopalabdhiH // 3-84 // TIkAnuvAda - niSedha karavA yogya je padArtha, teno je svabhAva arthAt svarUpa, tenI sAthe je sAkSAt virUddha hoya, tenI je upalabdhi te svabhAvavirUddhopalabdhi kahevAya che. A svabhAvavirUddhopalabdhinuM udAharaNa have pachInA 85 mAM sUtramAM Ave ja che eTale ahIM vadhAre vistAra karatA nathI. 3-84 etAmudAharanti . yathA nAstyeva sarvathaikAnto'nekAntopalambhAt // 3-85 // A ja svabhAvavirUddhopalabdhinuM udAharaNa Ape che ke "sarvathA ekAnta A saMsAramAM nathI ja, anekAnta jaNAtuM hovAthI. 13-8pA TIkA - aSTo sattAne joyo sAkSAt vizeSa mAvAmAyarivA nayamanuSativa yukta: "yAvAn kazcit pratiSedhaH sa sarvo'nupalabdheH" iti vacanAditi cet ! tatmalImasam / upalambhAbhAvasyAtra hetutvenAnupanyAsAt / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 487 tRtIyapariccheda sUtra-86/87 ratnAkarAvatArikA - TIkAnuvAda - jema bhAvano abhAvanI sAthe ane abhAvanI bhAvanI sAthe virodha atizaya spaSTa ja che. tevI ja rIte sarvathA ekAntano anekAntanI sAthe, ane anekAntano sarvathA ekAntanI sAthe virodha atyanta spaSTa ja che. tethI sAdhya je "sarvathA ekAnta" tenAthI virUddha je anekAntasvabhAva, te sarvavastuomAM upalabdha thAya che. A svabhAva virUddha upalabdhinuM udAharaNa che. prazna :- A virUddhopalabdhi hetune anupalabdhi rUpa hetu ja mAnavo ucita che. kAraNa ke "je koI pratiSedha che te sarva anupalabdhi rUpa che" evuM zAstravacana che. jema ke ahIM ghaTa nathI. eTale je A ghaTano niSedha karyo te ghaTanI anupalabdhi rUpa ja che. mATe virUddhanI upalabdhi e anupalabdhi kahIe to zuM doSa? uttara :- upara kahelI te vAta malIna che. arthAt satya nathI. kAraNa ke ahIM upalaMbhanA abhAvane hetu tarIke kahyo nathI jo upalaMbhAbhAvane hetu tarIke kahyo hota to upalaMbhano abhAva e ja anupalaMbha kahevAya che. paraMtu ahIM hetu upalaMbha tarIke che. upalaMbhAbhAva nathI tethI A anupalaMbhahetu kahevAto nathI. hetu upalaMbhAtmaka ja che. mAtra sAdhyathI virUddha che tethI sAdhyano niSedha te jaNAve che. arthAt sAdhya anupalaMbharUpa che. paraMtu hetu to upalabhasvarUpa ja che mATe anupalabdhi hetu kahevAto nathI. atha viruddhayoH sarvathaikAntAnekAntayorvahizItasparzayoriva prathama virodha: svabhAvAnupalabdhyA pratipanna ityanupalabdhimUlatvAtsvabhAvaviruddhopalabdheranupalabdhirUpatvaM yuktameveti cet ? tarhi sAdhyadharmiNi bhUdharAdau sAdhane ca dhUmAdAvadhyakSIkRte satIdamapyanumAnaM pravartata iti pratyakSamUlatvAdidamapi pratyakSaM kiM na syAt ? iti rU-80 prazna :- vahnino svabhAva uSNasparza che. temAM zItaLasparzanA svabhAvanI sadA anupalabdhi hovAthI te zItaLasparza vahino virodhI che ane vahni zItaLasparzano virodhI che. Ama vahni ane zItaLasparzano virodha svabhAvanI anupalabdhi vaDe jema jaNAya che. tevI ja rIte sarvathA ekAnta ane anekAntano paNa virodha prathama to svabhAvanI anupalabdhi vaDe ja thAya che. sarvathA ekAntamAM anekAntano svabhAva anupalabdha che ane anekAntamAM sarvathA ekAntano svabhAva anupalabdha che. A pramANe A banne vacceno virodha svabhAvanI anupalabdhi vaDe jaNAya che. prathama svabhAvanI anupalabdhi thavA dvArA virodha jaNAya che eTale A virodha svabhAvanI anupalabdhimUlaka hovAthI svabhAva virUddhopalabdhine anupalabdhirUpa mAnavI e ja yogya che. nyAya evo che ke je vastu je mUlavALI hoya, te vastune te rUpa kahevAya che. jema ke dharmagurU pAsethI AvelI zAstravANI paNa vItarAgamUlaka hovAthI vItarAga vANI ja kahevAya, tema svabhAvavirUddhanI upalabdhi paNa anupalabdhimUlaka hovAthI anupalabdhirUpa ja kahevAya che. uttara :- jo ema hoya to je vastu je mulaka hoya, te vastune tarUpa ja kahevAtI hoya to "sAdhyadharmI evA parvatAdimAM, ane sAdhanabhUta evA dhUmAdimAM pratyakSajJAna karAye chate pachI Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA hetunA bheda ane pratibhedonuM varNana 488 ja A anumAna pravarte che. eTale ke parvata ane dhUmanuM pratyakSajJAna thayA pachI ja parvato himAn A anumAna paNa pratyakSamUlaka hovAthI A anumAnane paNa dhUmar A anumAna pravarte che. tethI pratyakSa rUpa ja kema kahevAtuM nathI ? mATe je vastu je mUlaka hoya te vastu tarUpa hoya evo niyama nathI. vaLI anupalabdhimAM upalabdhino abhAva mAtra ja hoya che jene prasantyapratiSedha kahevAya che. jema ke A bhUtala upara ghaTa dekhAto nathI. A mAtra prasajyapratiSedha hovAthI anupalabdhi kahevAya che. jyAre svabhAvavirUddhopalabdhimAM virUdhdha svabhAvanI upalabdhi che mATe paryAdAsa che. jema ke vinne zItaLa nathI kAraNa ke uSNatA jaNAtI hovAthI, ahIM zItaLatAnI virodhI uSNatAno uparaMbha che mATe A anupalabdhirUpa nathI. paraMtu sAdhyanA virUdhdhanI upalabdhirUpa che. 3-85aa viruddhopalabdherAdyaprakAraM pradarzya zeSAnAkhyAnti - pratiSedhyaviruddhavyAptAdInAmupalabdhayaH SaT // 3-86 // virUdhdhopalabdhino prathama bheda jaNAvIne have zeSa bAkI rahelA cha bhedo jaNAve che niSedha karavA yogya evA sAdhyathI virUdhdha vyApta AdinI upalabdhi cha prakAranI che. ||3-86 / / TIkA :- pratiSeSyanAthaina sa ye sAkSAt viddhAnteSAM ye vyAsAvayo vyApya-nyAya-1AraNahai - pUrvacarottaracara sahacarAsteSAmupalabdhayaH SaD bhavanti / viruddhavyAptopalabdhi:, viruddhakAryopalabdhiH, viruddhakAraNopalabdhiH, biruddhapUrvacaropalabdhiH, viruddhottaracaropalabdhiH, viruddhasahacaropalabdhizveti // 3-86 // TIkAnuvAda :- pratiSedha karavA yogya je padArtha, tenI sAthe je sAkSAt virUddha vastu hoya, tenA je vyApyAdi eTale vyApya-kArya-kAraNa-pUrvacara-uttaracara ane sahacara hetuo, teonI je upalabdhi che te upalabdhi cha prakAranI che. anumAnaprayogamAM niSedhAtmaka je sAdhya kahyuM hoya, tenI sAthe sAkSAt virUddha je vastu hoya tenA vyApyAdi hetuonI je upalabdhi te cha prakAranI che. (1) virUddhavyApyopalabdhi, (2) virUddhakAcpalabdhi, (3) virUddhakAraNopalabdhi, (4) virUddhapUrvacaropalabdhi, (5) virUddhottaracaropalabdhi, (6) virUddhasahacaropalabdhi. A cha e upalabdhionAM udAharaNo have pachInA sUtromAM graMthakArazrI pote ja jaNAve che. tethI ame ahIM vadhu vistAra karatA nathI. / / 3-86 // krameNAsAmudAharaNAnyAhuH - * - viruddhavyAptopalabdhiryathA nAsti asya puMsastattveSu nizcayastatra sandehAt ||3-8gA Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyapariccheda sUtra-88/89|90 ratnAkarAvatArikA anukrame A cha virUddhopalabdhinAM udAharaNo kahe che temAM prathama virUddhavyAmopalabdhi A pramANe che 489 - "A purUSane, tattvanizcaya nathI, kAraNa ke tattvamAM saMdeha dekhAto hovAthI." 53-87NA TIkA :- atra nItrAvitattvoSo nizcayaH pratiSeSyaH / tani-nizcayaH / tena vyAptasya sandehasyopahanmi: |3-87nA : TIkAnuvAda ahIM jIva-ajIva Adi tattvanA viSaya vALo je nizcaya te pratiSedhya che. ane pratiSedhya evA te nizcayathI virUddha evo je anizcaya, tenI sAthe vyApta evo je saMdeha, te saMdeha A purUSamAM dekhAya che. anizcayanI sAthe saMdeha vyApIne rahenAra che. tethI jyAM jyAM saMdeha hoya tyAM tyAM anizcaya hoya ja, tethI nizcaya nathI ema nakkI thAya che. A rIte nizcayano niSedha sAdhavAmAM pratiSedhya evA nizcayathI virUddha anizcayanA vyApya evA saMdehanI upalabdhi e ja hetu bane che. A pratiSedhya evA sAdhyanI virUddha vyApya upalabdhi kahevAya che. 3-87aaaa biruddhakAryopalabdhiryathA- na vidyate'sya krodhAdyupazAntirvadanavikArAdeH (varNanAt) 53-88 virUddha kAryopalabdhinuM udAharaNa A pramANe che. A purUSane (pakSa), krodhAdi kaSAyonI upazAnti nathI (sAdhya), kAraNa ke mukha upara vikArAdi dekhAya che (hetu) A vizrvakAryopalabdhi samajavI. 53-885 TIkA :- vanavizAstApratAvi, gAvirAjAvadhAviparibhrahaH / batra ja pratiSeSyaH RoSAyupashmH / tadviruddhastadanupazamaH tatkAryasya badanavikArAderupalabdhiH / / 3-88 / / TIkAnuvAda :- vadanavikAra eTale mukha lAlacoLa thaI javuM te. mukha tapI javuM. ItyAdi. ahIM je Adi zabda che. tenAthI hoThanuM phaphaDavuM eTale hoThanuM babaDavuM. AMkha vAMkI thavI, AMkha lAladhUma thavI ItyAdi samajI levuM. A anumAnamAM pratiSedhya evuM je sAdhya che te krodhAdi kaSAyono upazama che. tenAthI virUddha eTale kaSAyono anupazama, te anupazamanuM je kArya te vadanavikArAdi, tenI ahIM upalabdhi che. mATe A anumAna virUddhakAryopalabdhinuM samajavuM. / / 3-88 // viruddhakAraNopalabdhiryathA nAsya maharSerasatyaM vacaH samasti, . rAgadveSakAluSyAskalaGgitajJAnasaMpannatvAt // 3-89 // virUddhakAraNopalabdhinuM udAharaNa A pramANe che - A maharSinuM vacana (pakSa), asatya nathI (sAdhya), kAraNa ke rAga ane dveSa svarUpa kaluSitatAthI akalaMkita zAna saMyukta hovAthI. / / 3-89) Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetunA bheda-pratibhedonuM varNana 490 ratnAkarAvatArikA TIkA :pratiSedhyena satyena saha viruddhaM satyam, tasya kAraNaM rAgadveSakAluSyAkalaGkitajJAnam / tat kutazcitsuktA'bhidhAnAdeH siddhyat satyaM sAdhayati / tacca sidhyadasatyaM pratiSedhati // 3-89 // TIkAnuvAda :- A anumAnamAM pratiSedha karavA yogya evuM je sAdhya, te ''asatya'" che. tenI sAthe virUddha evuM te '"satya" che. tenuM kAraNa rAga ane dveSanI kaluSitatAthI rahita jJAna che. AvuM uttamajJAna suMdaravANI Adi koI paNa bAhyakAraNothI siddha thatuM chatuM te maharSinA vacanane satya vacanane siddha kare che. ane siddha thatuM te satyavacana asatyavacanano niSedha sUcave che. ||3-895 viruddhapUrvacaropalabdhiryathA nodgamiSyati muhUrtAnte puSyatArA, royuimAt ||3-10nA have virUddhapUrvacara upalabdhinuM udAharaNa jaNAve che ke eka muhUrtanA aMte puSyatArA nakSatra udita thaze nahIM. kAraNa ke hamaNAM vartamAna kAle rohiNIno udaya thayela hovAthI. 53-90nA TIkA :- pratiSadhyo'tra puSyatAroAma: / taddhiddho mRgazIrSIyaH, taddanantAM punarjasUyaAtra mAtrAt tatpUrvacaro rohiNyudayastasyopalabdhiH // 3-90 // TIkAnuvAda sUtramAM jaNAvelA A anumAnamAM pratiSedha yogya 'puSyatArA nakSatrano'' udaya che. tenAthI pUrvacara tarIke virUddha mRgazIrSanakSatrano udaya che. A vAta samajavA mATe 27 nakSatronA udayano krama samajavo jarUrI che. te krama A pramANe che (1) azvinI (2) bharaNI (3) kRtikA (4) rohiNI (5) mRgazira (6) AdrA (7) punarvasu (8) puSya (9) azleSA - (10) maghA (11) pUrvaphAlgunI (12) uttarAphAlgunI (13) hasta (14) citrA (15) svAti (16) vizAkhA (17) anurAdhA (18) jyeSThA (19) mUla (20) pUrvASADhA (21) uttarASADhA (22) zravaNa (23) dhaniSThA (24) zatabhiSA kalikAlasarvajJa zrI hemacaMdrAcArya viracita abhidhAnaciMtAmaNi devakANDa zloka 108 thI 115 mAM nakSatrono A krama batAvelo che. A anumAnamAM eka muhUrta pachI puSyanakSatra udaya pAmaze nahIM ema ATha naMbaranA nakSatranA udayano niSedha jaNAvelo che. tenAthI mRgaziranakSatrano udaya (25) pUrvabhAdrapada (26) uttarAbhAdrapada (27) revatI. Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 491 tRtIyapariccheda sUtra-91 92 ratnAkarAvatArikA pUrvIra tarIke virUddha kahevAya che. kAraNa ke tanantara = te puSya nakSatranI anAra pUrve sAta naMbarano punarvasu nakSatrano ja udaya hoya che. tethI mRgaziranakSatra je pAMca naMbara che, te pUrvacara tarIke virUddha gaNAya che. te pAMca naMbaranA mRgaziranakSatrano je pUrvacara, cAra naMbaravALo rohiNI nakSatrano udaya hAla varte che. eTale pratiSedhya puSyanakSatra (8 naMbara), tenAthI pUrvacara tarIke virUddha evuM nakSatra te mRgaziranakSatra (5 naMbara), tenA pUrvacara evA rohiNI nakSatrano (4 naMbarano) hAla udaya dekhAya che, tethI A rohiNI pUrNa thaye chate mRgazira ja Avaze. paraMtu puSyanakSatra ghaNu dUra hovAthI hamaNAM A nakSatra pachI turata ugaze nahIM. evo bhAvArtha che. 3-90nA . viruddhottaracaropalabdhiyathA - nodagAnmuhUrtAtpUrvaM mRgaziraH, pUrvamAnyuyat rU-zA. virUddha uttaracara upalabdhinuM udAharaNa A pramANe che ke - eka muhUrta pahelAM mRgazira nakSatrano udaya thayo nathI. kAraNa ke hAla vartamAna kALe pUrva phAlyunI nakSatrano udaya jaNAya che. 3-915 TIkA - pratiSyiotra mRgazIrSo , taddhio moTA manantaramAyAvereva mAvAn taduttaravara: pUrva7nyuya, topa iArU-zA TIkAnuvAda :- ahIM paNa sUtra 3-90 mAM lakhelA krama pramANe sUtra tathA TIkAno artha saMgata karavo. atyAre hAla "pUrvaphALunI" (naM.11) no udaya che. te dhyAnamAM rAkhIne A anumAna karAya che ke eka muhUrta pUrve mRgazIra (naM.5) nakSatrano udaya thayela nathI. kAraNa ke madhA nakSatra (naM.10) no udaya tenAthI uttaracara tarIke virUdhdha kahevAya che. kAraNa ke mRgazira nakSatra (naM.5) nA anantara uttaracara paNe to AdrA nakSatra (naMda) no ja udaya hoI zake che. tethI maghA nakSatrano udaya te virUdhdha kahevAya che. te maghA nakSatra (naM. 10) nA uttaracara evA pUrvaphALunI (naM.11) no hAla udaya pravarte che. tethI hAla pUrvakALunIno udaya pravartato hovAthI tenAthI maghAnakSatrano udaya eka muhUrta pahelAM thayelo hoya ema kalpI zakAya che. paraMtu chaThThA Adra nakSatranA pUrvakAlavata (naM.5) evA mRgazira nakSatranA udayano niSedha karAya che. mRgazirano uttaracara Adra upalabdha nathI. paraMtu madhanA uttaracara evA pUrvaphALunIno udaya upalabdha che. 3-9nA viruddhasahacaropalabdhiryathA- nAstyasya mithyAjJAnaM, samyagdarzanAt // 3-92 // have chellI virUddha sahacara upalabdhinuM udAharaNa samajAve che ke - A AtmAne mithyAjJAna nathI, kAraNa ke samyakatva hovAthI. 3-9rA TIkA :- pratiSyana hi mithyAjJAnena sad viruddha sagara jJAnam tatsa sa nam. ta2 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA hetunA bheda-pratibhedonuM varNana 492 prANyanukampAdeH kutazcit liGgAt prasiddhyatsahacaraM samyagjJAnaM sAdhayati / (sidhyamAnaM tatsamyagjJAnaM mithyAjJAnaM niyati) / TIkAnuvAda :- ahIM A anumAnamAM pratiSedha yogya 'mithyAjJAna" che. tenI sAthe virUddha samyajJAna che. ane te samyajJAnanuM sahacara samyagdarzana che. te samyagdarzana prANIonI anukaMpA Adi koI paNa bAhyaliMgathI A AtmAmAM siddha thatuM chatuM tenA sahacara evA samyajJAnane avazya sidhdha kare ja che. (ane sidhdha thatuM evuM te samyajJAna tenA virUddha evA mithyAjJAnano avazya niSedha kare ja che). 1 iyaM ca saptaprakArA'pi viruddhopalabdhiH pratiSedhyenArthena sAkSAdvirodhamAzrityoktA paramparayA virodhAzrayaNena tvanekaprakArA viruddhopalabdhiH saMbhavantyatraivAbhiyuktairantarbhAvanIyA / tadyathA kAryabiruddhopalabdhirvyApakaviruddhopalabdhiH kAraNaviruddhopalabdhiriti trayaM svabhAvaviruddhopalabdhau / tatra kAryaviruddhopalabdhiryathA - nAtra dehini duHkhakAraNaM asti sukhopalambhAt iti, sAkSAdatra sukhaduHkhayorvirodhaH / pratiSedhyasvabhAvena tu duHkhakAraNena paramparayA / vyApakaviruddhopalabdhiryathA- na sannikarSAdiH pramANam ajJAnatvAditi / sAkSAdatra jJAna - tvAjJAnatvayorvirodhaH, pratiSedhyasvabhAvena tu jJAnatvavyApyena prAmANyena vyavahitaH / kAraNaviruddhopalabdhiryathA nAsau romaharSAdivizeSavAn, samIpavartipAvakavizeSAditi / atra pAvakaH sAkSAd viruddhaH zItena / pratiSedhyasvabhAvena tu romaharSAdinA zItakAryeNa pAramparyeNa // - A sAte prakAranI paNa virUddhopalabdhi pratiSedhya padArthanI sAthe sAkSAt virodhane AzrayI kahelI che. paraMtu paraMparAe virodhano jo Azraya karIe to aneka prakAra vALI A virUddhopalabdhio atraiva = A ame darzAvelI sAta virUddhopalabdhiomAM ja vidvAnoe aMtarbhAvita karI levI. arthAt paraMparAe virodhane AzrayI saMbhavatI anekavidha virUddhopalabdhio uparokta sAkSAt virodhavALI sAtamAM ja vidvAnoe yathAyogya samAviSTa karavI. (amiyukta vidvAnoe). te vAta vadhu spaSTa udAharaNa sAthe A pramANe che paraMparAe thatI kAryavirUddhopalabdhi, paraMparAe thatI vyApakavirUddhopalabdhi ane paraMparAe thatI kAraNavirUddhopalabdhi, A traNe paraMparAe je virUddhopalabdhio che te traNe sAkSAt virodhane AzrayI thatI svabhAvavirUddhopalabdhimAM ja aMtargata thaI jAya che. te traNenAM udAharaNo A pramANe che - - = (1) paraMparAe virodhane AzrayI thatI kAryavirUddhopalabdhino samAveza svabhAvavirUddhopalabdhimAM thAya che tenu dRSTAnta A pramANe - "A prANImAM (pakSa), duHkhanuM kAraNa nathI (sAdhya), kAraNa ke mukhAdi upara cAre tarapha sukha ja dekhAya che (hetu). A anumAnamAM sukha ane duHkha e banne guNo hovAthI ane paraspara virodhI hovAthI te banne vacce sAkSAd virodha che. paraMtu sukhano duHkhanI sAthe virodha hovAthI duHkhanAM kAraNonI sAthe paNa virodha kahevo te paramparAe virodha che. kAraNa ke je duHkhanuM virodhI hoya te duHkhanAM kAraNonuM Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 493 tRtIyapariccheda sUtra-93/94/95 ratnAkarAvatArikA paNa virodhI ja hoya che. A rIte pratiSedhya svabhAva vALAM je (eTale A anumAnamAM jeno pratiSedha karavAno che te svabhAvavALAM je) duHkha kAraNo, tenuM kArya je duHkha, te kAryanI sAthe virodhavALuM sukha, te dekhAya che. Ama duHkhakAraNonA kAryabhUta duHkhanI sAthe virUddha evA sukhanI upalabdhi che. mATe sukhano duHkha sAthe sAkSAt virodha che paraMtu tenA kAraNabhUta duHkha kAraNonI sAthe paraMparAe virodha che. je vastu kAryanI sAthe virUddha hoya. te vastu te kAryanA kAraNanI sAthe paNa virUddha hoya che. A rIte A kAryavirUddhopalabdhi thaI. (2) vyApakavirUddhopalabdhinuM udAharaNa A pramANe che - satrikarSAdi (pakSa), pramANa nathI (sAdhya), kAraNa ke ajJAnarUpa (jaDarU5) che mATe (hetu). A anumAnamAM jJAnatva ane ajJAnatva A banneno sAkSAt virodha che. ane pramANatA tathA jJAnatva no vyApya-vyApaka saMbaMdha che pramANatA e vyApya che ane jJAnatva e vyApaka che. je ajJAnatA vyApaka evA jJAnatvanI sAthe virodhavALI che te ajJAnatA jJAnatvanA vyApya evI pramANatAnI paNa paraMparAe virodhI ja che. A pramANe pratiSedhya svabhAvavALI pramANatA, ke je jJAnatvanI vyApta che. tenI sAthe ajJAnatAno virodha jJAna dvArA hovAthI paraMparAe virodha kahevAya che. te paNa svabhAvavirUddhopalabdhimAM aMtargata thAya che. (3) kAraNavirUddhopalabdhinuM udAharaNa A pramANe - "A purUSa (pakSa), romahadivALo nathI (sAdhya) kAraNa ke samIpamAM agnivizeSa hovAthI (hetu). A anumAnamAM romaharSAdi to ja thAya che ke jo AjubAju atizaya zItaLatA hoya to, ane te zItaLatA avi na hoya to ja thAya eTale zItaLatA agninI sAthe sAkSAt virodhI che. romaharSAdinuM kAraNa zItaLatA che. ane romaharSAdi e zItaLatAnuM kArya che. tethI romaharSAdinA kAraNabhUta evI zItaLatAno vahni sAkSAta virodhI che mATe romaharSAdino paNa paraMparAe vahni virodhI che. A rIte pratiSedhyasvabhAvavALA romaharSAdi, ke je zItaLatAnAM kAryo che. tenI sAthe vahi paraMparAe (zItaLatA dvArA) virodhI che. A rIte A kAraNavirUddhopalabdhi thaI. te paNa svabhAvavirUddha upalabdhimAM aMtargata thAya che. ( A pramANe paraMparA vALI je je virUddha upalabdhio che te sarve yathAyogya rIte svabhAvAdimAM aMtargata samajI levI. ye tu - nAstyasya himajanitaromaharSAdivizeSo dhUmAt, pratiSedhyasya hi romaharSAdivizeSasya kAraNaM himaM taviruddho'gnistatkArya dhUma ityAdayaH kAraNaviruddhakAryopalabdhyAdayo viruddhopalabdherbhedAH - te yathAsambhavaM viruddhakAryopalandhyAdiSvantarbhAvanIyAH // 3-92 // je (dhanarAdi baudhdhAcAya) kAraNa virUddha kArya upalabdhi Adi upalabdhio mAne che te paNa virUddhakArya-upalabdhi AdimAM ja yathAsaMbhava aMtarbhAvita thAya che ema svayaM samajI levuM. teo A pramANe udAharaNa Ape che ke - A purUSane himathI thayela romaharSAdivizeSa nathI, kAraNa ke tenI AjubAju atizaya dhUma Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA hetunA bheda-pratibhedonuM varNana 484 che. A anumAnamAM pratiSedha karavA yogya je romaharSAdi che. tenuM kAraNa hima che. te himanuM sAkSAt virodhI vahni che. ane te agninuM kArya dhUma che. te dhUma dekhAya che. A pramANe pratiSedhya romaharSAdivizeSanA kAraNabhUta himanI sAthe sAkSAt virodhI evA vahninA kArya dhUmanI upalabdhi che. tene te dhamoMttarAdi AcAyoM kAraNavirUddhakAryaupalabdhi kahe che. paraMtu paraMparA virodhane AzrayI jo AvA bhedo kalpIe to anekabhedo thaI jAya che. mATe te sarveno yathAyogya virUddhakAryaupalabdhi AdimAM jyAM jeno samAveza saMbhave tyAM teno samAveza karavo e je ucita mArga che. mATe virUddhaupalabdhinA sAta prakAra ja barAbara che. 3-9rA sampratyanupalabdhiM prakArataH prAhuH / anupalabdherapi dvairupyam, aviruddhAnupalabdhi-viruddhAnupalabdhizca // 3-93 // have "anupalabdhine" bhedathI samajAve che - anupalabdhinA paNa be bheda che. (1) avirUddhAnupalabdhi ane (2) virUddhAnupalabdhi. 3-93 TIkA - viruddhI pratiSyanAthaina sada virodhamapratApanupazvividdhAnupaDi pravuM viruddhanupacitti rU-13 TIkAnuvAda - pratiSedha karavA yogya je sAdhyasvarUpa padArtha, tenI sAthe avirUdhdha- eTale virodhane aprApya evA padArthanI je anupalabdhi te avirUddha-anupalabdhi kahevAya che. je sAdhya ApaNe sAdhavuM che tenI sAthe je avirodhI dharma che te jo na dekhAya to sAdhyanI siddhi nathI ja thavAnI. mATe A avirUddhAnupalabdhi sadA sAdhyano niSedha ja jaNAve che. tevI ja rIte virUddhAnupalabdhi paNa samajI levI. anumAnamAM je sAdhya sAdhavAnuM hoya che. teno virodha kare tevA virUddhadharmanI anupalabdhi- te virUddhAnupalabdhi kahevAya che. A virUddhAnupalabdhi sAdhyanA astitvane sAdhe che. kAraNa ke sAdhyano virodha kare tevA dharmanI tyAM anupalabdhi che. arthAta aprApti che. tethI sAdhyanuM astitva siddha thAya che. A bannenAM udAharaNo have pachInA sUtromAM Ave ja che. 3-93 sampratyaviruddhAnupalabdheniSedhasiddhau prakArasaGkhyAmAkhyAnti tatrAviruddhAnupalabdhiH pratiSedhAvabodhe saptaprakArA // 3-94 // have avirUddhAnupalabdhi je sAdhyanA niSedhanI siddhi kare che. tenA bhedanI saMkhyA have pachInA sUtramAM kahe che. arthAt sAdhya sAdhavAmAM sAdhyanI sAthe avirUddha gaNAto dharma jo na dekhAya to sAdhyanI siddhine badale sAdhyanA pratiSedhanI ja siddhi thAya che. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 495 tRtIyapariccheda sUtra-96/97 98 ratnAkarAvatArikA tethI A avirUdhdhAnupalabdhi niSedha jaNAvanArI che ane tenA sAta bheda che. 53-945 amUneva prakArAn prakaTayanti pratiSedhyenAviruddhAnAM svabhAvavyApakakAryakAraNapUrvacarottaracarasahacarANAmanupalabdhiH // 3-95 / / have avirUddhAnupalabdhinA A (7) bhedo ja darzAve che. pratiSedha karavA yogya je sAdhya che, tenI sAthe avirUddha evA (1) svabhAva, (2) vyApaka, (3) kArya, (4) kAraNa, (5) pUrvacara, (6) uttaracara ane (7) sahacara padArthonI je anupalabdhi te avirUddhAnupalabdhi kahevAya . 113-2411 - TIkA :- traM ca svamAtrAnupaSTi: vyApadyAnuvadhi:, hrA nupataXi:, vyArAnupadraSTi:, pUrvaSAnupahathyiH, uttaraparAnupaha--i:, saharAnupatnandhizruti // 2-2 TIkAnuvAda :- upara kahyA mujaba A avirUdhdhAnupalabdhi kula 7 prakAranI che. svabhAvAnupalabdhi vigere kramazaH sAta bheda samajI levA. tenAM udAharaNo AgaLa mUla sUtromAM ja Ave che. tethI ame ahIM teno vistAra karatA nathI. / / 3-95 krameNAnudAharanta . svabhAvAnupalabdhiryathA - nAstyatra bhUtale kumbha upalabdhilakSaNaprAptasya tatsvabhAvasyAnupalambhAt // 3-96 // have anukrame A sAte udAharaNa Ape che. tyAM prathama A sUtramAM svabhAvAnupalabdhinuM udAharaNa Ape che ke A bhUtala upara (pakSa), kuMbha nathI ghaTa nathI (sAdhya), kAraNa ke upalabdhi lakSaNane pAmelA (jJAnanAM kAraNo je cakSurAdi Indriyo ane prakAza ItyAdine pAmelA) ane upalabdhisvabhAvavALA (dRzya svabhAvavALA) evA paNa ghaTanI upalabdhi nathI mATe. II3-965 TIkA :- 35mpikSaprAptasmRti - 35Sirzanam, tasya kSaLAnALAne cakSurAvIne, tairdyupalabdhirlakSyate janyate iti yAvat tAni prAptaH / janakatvenopalabdhikAraNAntarbhAvAt sa tathA dRzya ityrthtasyAnupammAt // 3-16 / / - TIkAnuvAda :- upalabdhilakSaNaprApta A je vAkya che teno bhAvArtha A pramANe samajavo ke - upalabdhi eTale jJAna, tenuM je lakSaNa eTale jJAnanAM kAraNo, cakSurindriya prakAza ane ghaTa pote paNa, kAraNa ke te kAraNo vaDe ja (cakSu-prakAza ane ghaTAdi padArtho hoya tyAre ja teo vaDe) jJAna prApta thAya che. mATe jJAnanI utpattinI kAraNatAne pAmelA evA te ghaTAdi, sArAMza ke jema cakSurindriya ane prakAza jJAnanuM janaka hovAthI upalabdhinuM kAraNa kahevAya che tema te ghaTAdipadArtha pote paNa jJAnanA janaka hovAthI upalabdhinA kAraNa tarIke kAraNanI aMtargata ja - Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA hetunA bheda-pratibhedonuM varNana 496 gaNAya che. tethI A rIte jJAnanI utpattinA kAraNe bhAvane pAmelA evA te ghaTAdi padAthoM dazya che. hoya to dekhAya tevA che. sthUla ane dazya hovAthI hoya to teno upalaMbha thavo joIe, paraMtu anupalaMbha che. arthAt dekhAtA nathI mATe pRthvI upara te nathI. ahIM sAdhya che ghaTAdi, teno avirUdhdha svabhAva che dazyatva arthAt darzanIyapaNuM, paraMtu tenI anupalabdhi che. ghaDo bhUmi upara dekhAto nathI. tethI sAdhya evA ghaTAdinuM astitva sidhdha thatuM nathI. paraMtu pratiSedha siddha thAya che. A prathama avirUddhasvabhAvAnupalabdhi hetu samajavo. 3-96 vyApakAnupalabdhiryathA- nAstyatra pradeze panasaH, pAdapAnupalabdheH // 3-97 // have bIjI vyApakAnupalabdhinuM udAharaNa samajAve che ke A pradezamAM "pAsa" nAmanuM vRkSa nathI, kAraNa ke vRkSo ja na dekhAtAM hovAthI. ahIM sAdhya panasa nAmanuM vRkSavizeSa che. tenI sAthe sAmAnyavRtvamAtra e avirUdhdha evuM vyApaka che. paraMtu vRkSamAtranI ahIM anupalabdhi che. tethI panasano pratiSedha ja sidhdha thAya che. jo vyApaka na hoya to vyApya to hoya ja kyAMthI? A avirUddha vyApakanI anupalabdhi rUpa hetu che. 3-97 kAryAnupalabdhiryathA- nAstyatrApratihatazaktikaM bIjamaGkurAnavalokanAt // 3-98 // - have trIjI kAryAnupalabdhinuM udAharaNa samajAve che ke - ahIM A bIja apratihata zakitavALuM nathI, arthAt jemAMthI aMkurA pragaTa karavAnuM sAmarthya haNAyuM nathI evuM A bIja nathI. kAraNa ke temAMthI aMkurA thatA dekhAtA nathI. 3-98 TIkA - gapratidaktitva hisAthe pratyaprativasAmarthyavaM vAcyA tena vInamArge na vyamivAra? |-18nA TIkAnuvAda - apratihatazakti vALuM eTale kArya utpanna karavAnuM jemAM raheluM sAmarthya pratibaMdhita thayuM nathI, aTakAvAyuM nathI, haNAI gayuM nathI, kArya karavA pratye je akhaMDitazakita vALuM che te apratihatazaktivALuM kAryanuM avikala kAraNa kahevAya che. AvuM saMpUrNazaktivALuM, arthAt viziSTa bIjano pratiSedha e ja ame sAdhya tarIke vivasyuM che. jyAM jyAM AvuM apratihata zaktivALuM avikala kAraNasvarUpa bIja hoya tyAM tyAM aMkurA rUpa kArya thAya che, ahIM aMkurA rUpa avirUdhdha kAryanI anupalabdhi che. tethI avikalakAraNanI siddhi thatI nathI. paraMtu avikalakAraNano pratiSedha siddha thAya che. Ama avikala kAraNabhUta bIjanI sAthe aMkurA rUpa kArya hetu joDavo, jethI sAmAnya sarvabIjanI sAthe A hetuno vyabhicAra doSa na Ave. bhAvArtha ema che ke avikalakAraNabhUta evA bIjano pratiSedha e sAdhya che ane aMkurAnavalokana e hetu che. A hetu barAbara sAdhyanI sAthe sAthe ja varte che sAdhyAbhAvamAM nathI. kAraNa ke jyAM jyAM aMkurAnavalokana hoya che tyAM tyAM avikalakAraNatAvALA bIjano niyamAM pratiSedha hoya ja che. ema hetu sAdhyavRtti hovAthI vyabhicAradoSa Avato nathI. jo "avikalakArANabhUta bIjano pratiSedha e sAdhya na gaNIe ane Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 497 tRtIyapariccheda sUtra-09/100/101 /102 - ratnAkarAvatArikA sAmAnyathI bIjamAtrano pratiSedha sAdhya gaNIe to A hetu vyabhicAra doSa vALo bane che. kAraNa ke "jyAM jyAM aMkurAnavalokana hetu hoya tyAM tyAM sarvatra sAmAnyathI bIja mAtrano pratiSedha hovo joIe to ja vyApti thAya, paraMtu tevuM banatuM nathI. aMkurAnavalokana hetu sAmAnyabIja mAtranA pratiSedha rUpa sAdhyane badale vadhyabIjanA astitvamAM paNa hoya che. eTale hetu bIjapratiSedhane badale bIjanA astitvamAM rahevAthI sAdhyAbhAva vavRtti thaze tethI vyabhicAra Avaze. Avo vyabhicAra doSa na Ave mATe ahIM sAmAnyabI jamAtranA pratiSedha rUpa sAdhya na samajavuM. paraMtu apratihatazakitakabIjano pratiSedha e sAdhya samajavuM. have hetu sAdhyayavRtti ja thaze, sAdhyAbhAvavavRtti thaze ja nahIM jethI vyabhicAradoSa Avaze nahIM. 3-98 kAraNAnupalabdhiryathA - na santyasya prazamaprabhRtayo bhAvAstattvArthazraddhAnAbhAvAt // 3-99 // have cothI kArANAnupalabdhinuM udAharaNa samajAve che ke A purUSamAM "prazama" Adi uttamabhAvo saMbhavatA nathI, kAraNa ke tattvabhUta padArthonI zradhdhAno abhAva che. 13-99 TIkA - DrAmAmRtathI mArA ti praNAmasaMve nirvetAnupAticakSaNanIvapariNAmavizeSA: tattvarthshrddhaanN samyagdarzanaM tasyAbhAvaH kuto'pi devadravyabhakSaNAdeH pApakarmaNaH sakAzAsiddhayaMstattvArthazraddhAnakAryabhUtAnAM prazamAdInAmabhAvaM gamayati // 3-99 // TIkAnuvAda : - "prazama vigere bhAvo jaNAtA nathI" evuM je ahIM anumAnamAM kahevAmAM AvyuM che tyAM prazama - saMvega - nirveda anukaMpA ane Astikya svarUpa jIvanA adhyavasAya vizeSa jANavA. samatAbhAva te prazama, mokSano abhilASa te saMvega, saMsAra upara arUci te nirveda, duHkhI jIvo upara karUNA te anukaMpA, ane jinezvara paramAtmA vaDe kathita tattvo upara rUci te Astikya A pAMce jIvanA pariNAmavizeSa - adhyavasAyavizeSa eTale ke vicAradhArAvizeSa che. tattvabhUta jIva-ajIva Adi je sarvajJakathita padArtho che tenA upara zradhdhA te samyagdarzana kahevAya che. tattvArthAdhigamasUtramAM prathama adhyAyanA bIjA sUtramAM pUjya umAsvAtijIe kahyuM che ke tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam, te samyagdarzanano abhAva A jIvamAM devadravyanA bhakSaNa Adi koIne koI vidyamAna pApakarmothI siddha thAya che. jyAre A devadravyabhAga-unmArgaprarUpAgA-sanmArgano vinAza, jinezvara-saMgha AdinI niMdA-apamAna ItyAdi pApakamoM vidyamAnapAthe dekhAtAM hovAthI te jIvamAM samyagdarzanano abhAva siddha thAya che. ane siddha thato evo te samyagdarzanano abhAva ja tattvArthanI zraddhAnA kArya svarUpa evA prazamAdi bhAvono pratiSedha sAbita kare che. sArAMza ke prazamAdi bhAvonuM avirUddha kArAga tatvArthanI zraddhA rUpa samyagdarzana che. te avirUddha kAraNanI devadravyabhakSaNAdithI anupalabdhi jaNAya che. tethI prazamAdi bhAvonA kArAgonI anupalabdhine Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 ratnAkarAvatArikA hetunA bheda ane pratibhedonuM varNana lIdhe tenA kAryabhUta pramAdibhAvo rUpa sAdhyano paNa pratiSedha siddha thAya che. A avirUddhakAraNAnupalabdhi hetu samajavo. 13-99 pUrvacarAnupalabdhiyathA - nodgamiSyati muhUrtAnte svAtinakSatraM citroniA rU-201 have pAMcamI pUrvacara anupalabdhinuM udAharaNa samajAve che ke - eka muhUrta gayA pachI svAti nakSatra ugaze nahIM. kAraNa ke hAla citrA nakSatrano udaya thayela na hovAthI. 3-100 sArAMza ke citrA nakSatranA udaya pachI ja svAtinakSatrano udaya thAya che. eTale citrA nakSatranA udayanI hAla anupalabdhi che. tethI A muhUrtanA aMte svAti nakSatrano udaya Avaze nahIM. ahIM pratiSedhya svAtinakSatrano udaya, tenAthI avirUddha pUrvacara citrAno udaya, tenI anupalabdhi che tethI svAtinA udayano te niSedha kare che. (juo sUtra 3-90 nuM vivecana) 3-10Oaa ___ uttaracarAnupalabdhiryathA - nodagamat pUrvabhadrapadA muhUrtAtpUrvamuttarabhadrapadodgamAnavagamAt // 3-101 // have chaThThI uttaracarAnupalabdhinuM udAharaNa A pramANe che - eka muhUrta pUrve pUrvabhAdrapadA nakSatrano udaya thayo nathI. kAraNa ke hAla tenA uttaracara evA uttarabhAdrapadAno udaya dekhAto nathI. e3-101 sArAMza ke pUrvabhadrapadAnakSatra (naM.25) e pUrvacara che. ane tenI pachI uttarabhadrapadA (naM.ra6) nakSatrano ja udaya thAya che te uttaracara che. paraMtu uttaracara evuM uttarabhAdrapadA nakSatra hamaNAM udayagata thayeluM dekhAtuM nathI, tethI eka muhUrta pahelAM pUrvabhAdrapadA nakSatra udayamAM AvyuM nathI ema siddha thAya che. pratiSedhya evA pUrvabhAdrapadA nakSatrano udaya, teno uttaracare je uttarabhadrapadA nakSatrano udaya, tenI anupalabdhi che. tethI pUrvabhAdrapadA nakSatranA udayano te niSedha siddha kare che. 3-101 sahacarAnupalabdhiryathA - nAstyasya samyagjJAnaM, samyagdarzanAnupalabdheH // 3-102 // have sAtamI sahacarAnupalabdhinuM udAharaNa samajAve che ke - A jIvane samyajJAna nathI, kAraNa ke samyagdarzana na jaNAtuM hovAthI. 53-102aa. sArAMza ke samajJAna tyAre ja thAya che ke jyAre samyagdarzana thAya arthAt samyagdarzana vinA nava pUrvAdi sudhInA zAstrAdinA abhyAsane pAga mithyAjJAna kahevAya che. je samaye AtmA mithyAdarzanamAMthI samyagdarzana pAme te ja samaye mithyAjJAna e ja samajJAna banI jAya che. bannenI prApti ane patana eka sAthe ja hoya che tethI banne paraspara sahacara che. te kAraNe te bemAMthI sahacara evA samyagdarzananI anupalabdhinA kAraNe samyajJAnanI pratiSedha siddha thAya che. TIkA - ra ja saENSSyanupara isAkSAnupampaDhALa, paraspara punA samavanyavAna Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 499 tRtIyapariccheda sUtra-103/104/105/106 ratnAkarAvatArikA rbhAvanIyA / tathAhi- nAsti ekAntaniranvayaM tattvaM, tatra kramAkramAnupalabdheriti yA kAryavyApakAnupalabdhiH, niranvayatattvakAryasyArthAkriyArUpasya yad vyApakaM kramAkramarUpaM tasyAnupalambhasadbhAvAt / sA vyApakAnupalandhau eva pravezanIyA / evamanyA api yathAsambhavaM Asveva vizanti // 3-102 // TIkAnuvAda - A sAte prakAranI paNa anupalabdhi sAkSAta anupalaMbha dvArA kahI che. paraMtu paraMparA anupalabdhi dvArA paNa A anupalabdhi saMbhave che te anupalabdhiono paNa ahIM A kahelI sAtamAM ja yathAyogya paNa samAveza karavo. te A pramANe che - A saMsAramAM raheluM tattva (padArtha) ekAnta niranvaya (kSaNika) nathI, eTale ke sarva padArtho kSaNavinAzI-anvayavinAnA-dhuva vinAnA nathI. kAraNa ke tema mAnavAmAM krama - akramanI anupalabdhi che. AvA prakAranI je A kAryavyApakAnupalabdhi che. te amArI kahelI sAtamAMnI bIjA naMbaranI vyApakAnupalabdhimAM ja aMtabhUta samajavI. teno bhAvArtha A pramANe che : A anumAnamAM pratiSedhya evuM sAdhya niranvaya tattva che. tenuM kArya "arthakiyA rUpa" che. te arthakriyArUpa kAryanuM vyApaka kamAtama che. tenI anupalabdhi hovAthI sAdhyanA kAryanA vyApakanI A anupalabdhi kahevAya che. tethI te niranvayatAno pratiSedha siddha kare che. jo vastu niranvayakSaNavinAzI ja hoya to te potAnI arthakriyA zuM kamazaH kare ? ke kamavinA kare ? jo kramazaH kare e pakSa kaho to je padArtha mAtra kSaNavinAzI hovAthI ekasamaya vartI ja che tene kAlano kama kema ghaTe ? have jo ame artha kriyA kare e pakSa kaho to pratyakSa virodha che. kAryakramasara ja thatuM pratyakSa dekhAya che. ane chatAM mAnI lo ke akrame badhuM kArya kare to prathama samaye ja badhu kArya karI lIdhuM have bIjA samaye kaMI karavAnuM bAkI na rahevAthI "asa" paNAnI Apatti Avaze. mATe vyApaka evuM kramAkrama paNa ghaTatuM nathI, tethI tenuM vyApya je arthakiyA, teno paNa niSedha sidhdha thAya che. ane arthakiyA rUpa kArya jo na ghaTe to te niranvayatattvano paNa niSedha sAbita kare che. A pramANe arthakriyA svarUpa je kArya, tenuM vyApaka je kamakama, tenI anupalabdhi niranvayatAno pratiSedha siddha kare che te paraMparA anupalabdhi thaI. AvI paraMparA anupalabdhi anekavidha che teno A sAtamAM ja yathAyogya samAveza karavo. 3-10rA. viruddhAnupalabdhiM vidhisiddhau bhedato bhASante - viruddhanupasthinuM vidhipratIti cidhA rU-20 rUA. have antima evI je virUddhanI anupalabdhi che ke je sAdhyanI vidhinI siddhi karavAmAM pratIta che. tene bhedathI samajAve che ke virUddhAnupalabihetu vaLI vidhinI siddhimAM pAMca prakAre che. A3-103 je sAdhya hoya tenAthI virodhitattva jo tyAM na dekhAtuM hoya eTale ke virodhinI anupalabdhi Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA hetunA bheda-pratibhedonuM varNana 500 hoya to sAdhya nakkI che ja ema siddhi thAya ja che. mATe A anupalabdhi sAdhyanA vidhAnane ja kare che. ane te pAMca prakAre che. / / 3-103 tAneva bhedAnAhuH * viruddhakAryakAraNasvabhAvavyApakasahacarAnupalambhabhedAt // 3- 104 // virUddhAnupalabdhinA te bhedone ja jaNAve che ke A viddhAnupalabdhi pAMca prakAre che. (1) virUddhakAryanI anupalabdhi, (2) virUddhakAraNanI anupalabdhi, (3) virUddha svabhAvanI anupalabdhi, (4) virUddhavyApakanI anupalabdhi, ane (5) virUddha sahacaranI anupalabdhi, ema pAMca prakAro jANavA. 53-104 TIkA :- vidheyanAthaina viddhAnAM hAryAraLastramAlavyApatarALAmanuMpatammA: anupatanyayaAmevo vizeSastasmAt / tatazca viruddhakAryAnupalabdhiH, viruddhakAraNAnupalabdhiH, viruddhasvabhAvAnupalabdhiH, viruddhavyApakAnupalabdhiH, viruddhasahacarAnupalabdhizceti // 3- 104 // TIkAnuvAda je sAdhyanuM vidhAna karavAnuM hoya te sAdhya vidheya kahevAya che. vidheya evA padArthanI sAthe virodhAtmaka evA kAryanI, kAraNanI, svabhAvanI, vyApakanI ane sahacaranI je anupalabdhi te, te te anupalabdhi kahevAya che. A pramANe te te bhedo vaDe vizeSatA thavAthI nIce mujaba pAMca virUddhAnupalabdhihetu hoya che. te A pramANe (1) virUddhakAryAnupalabdhi, (2) virUddhakAraNAnupalabdhi, (3) virUddha svabhAvAnupalabdhi, (4) virUddhavyApakAnupalabdhi, ane (5) virUddha sahacarAnupalabdhi. = anumAnamAM je sAdhya sAdhavAnuM che tene vidheya kahevAya che, tenI sAthe virodha pAmatAM kAryakAraNa Adi tattvo jo na dekhAya to sAdhya nakkI che ja ema siddha thAya che. mATe A virUddhAnupalabdhi hetu sAdhyanI vidhine ja siddha kare che. 3-104 krameNaitAsAmudAharaNAnyAhuH viruddhakAryAnupalabdhiryathA - atra zarIriNi rogAtizayaH samasti, nIrogavyApArAnupalabdheH // 3 - 105 // have anukrame A pAMce prakAranI anupalabdhinAM udAharaNo samajAve che. tyAM prathama udAharaNa virUddhakArya anupalabdhinuM Ape che. A prANImAM rogAtizaya che. kAraNa ke nirogano vyApAra arthAt ArogyatAnuM kArya jaNAtuM 49l. 113-90411 TIkA :- vidheyastha lRiotirAvasya viddhamAnoyam, tasya dhArya viziSTo vyApAra:, tasyAnupatasthiriyam 52-20 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 501 tRtIyapariccheda sUtra-107/108/109 - ratnAkarAvatArikA TIkAnuvAda : vidheya evuM sAdhya je rogatizaya, tenAthI virUddha je Arogya, tenuM kArya viziSTa pravRtti, tenI anupalabdhi dekhAya che. zarIramAM jo nirogitA-Arogya hoya to saMsAranAM vyavahArika kAyoMmAM utsAhayukta pravRtti dekhAta, te dekhAtI nathI tethI Arogya nathI, ane Arogya nathI eTale rogatizaya che ema siddha thAya che. A sAdhyanA virUddha evA ArogyanA kAryarUpa viziSTa vyApAranI anupalabdhi hovAthI virUddhakArya anupalabdhinuM udAharaNa jANavuM. [3-10pA viruddhakAraNAnupalabdhiryathA - vidyate'tra prANinI kaSTam, saMyomAvata rU-20ddA have bIjI virUddhakAraNAnupalabdhinuM udAharaNa samajAve che ke - A prANIne atyAre duHkha varte che. ISTa vastuno saMyoga na thayo hovAthI. 3-10dA TIkA -matra vidheyaM Ima, viruddha suddha, tasya RM BsaMyogaDa, tayAnupasthirekhA rU-20ddA TIkAnuvAda - A anumAnamAM vidheya duHkha che. tenAthI virUddha sukha che. tenuM kArAga ISTasaMyoga che. ane tenI A prANImAM anupalabdhi che. vidheya evuM je sAdhya te duHkha che. tenAthI virUddha evA sukhanA kAraNabhUta ISTasaMyoganI anupalabdhi che. ISTasaMyogAtmaka kAraNanA abhAvathI kArya evA sukhane pratiSedha thaye chate duHkhanuM vidhAna thAya che. 3-106 viruddhasvabhAvAnupalabdhiryathA - vastujAtamanekAntAtmakama, pAcamAvAnupamAt 3-0 have trIjI virUddha svabhAvanI anupalabdhi samajAve che ke - saMsAramAM rahelI tamAma vastuno samuha - anekAnAtmaka ja che. kAraNa ke ekAnta svabhAvano anupalaMbha hovAthI. 3-107nA TIkA :- vastunatamAro divasa vizva pArthasArthaka, mate nizcAyata catto dharmaH, na eko'nekaH, anekazvAsAvantazcAnekAntaH / sa AtmA svabhAvo yasya vastujAtasya tadanekAntAtmakaM, sadasadAdyanekadharmAtmakamityarthaH / atra hetuH ekAntasvabhAvasya sadasadAdyanyataradharmAvadhAraNasvarUpasyAnupalambhAditi / atra vidheyenAnekAntAtmakatvena saha viruddhaH sadAyekAntasvabhAvaH, tasyAnupalabdhirasau rU-20LA TIkAnuvAda - "vastujAta" eTale samasta vastu- padArthasamuhamAtra, saMsAramAM rahelA aMtaraMga ane bAhya ema banne prakArano padArthano samuha te vastujAta, anta zabdamAM m dhAtu jANavA arthamAM che. mammate = bodha karAya, jaNAya, nizcaya karAya. te manta, aMta eTale dharma, kAraNa ke vastumAM rahelA nitya-anitya Adi dharmo ja jAya che eTale jANavA yogya je dhama te anta kahevAya che. Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA hetunA bheda-pratibhedonuM varNana 502 eka na hoya te aneka, A anekazabda ane annazabda, e banne zabdono vizeSANapUrvapada karmadhAraya samAsa karavAthI aneka evA je dhamAM te anekAnta" ema artha thAya che. A pramANe karmadhAraya samAsa karyA pachI bahuvrIhi samAsa karI vastujAtanuM vizeSaNa banAvavAnuM che. eTale ke ja mAtmA mAvo vaNya sara = te aneka dharmavALo mAtmA = svabhAva che jeno te vastusamuha sAntabhAvarUpa che. eTale ke saMsAravartI sarva vastusamuha anekAntAtmaka che. aneka dharmamaya svabhAvavALI che. arthAt sat-3 ityAdi aneka dharmamaya che. ema artha samajavo. A anumAnamAM sat athavA masat Adi paraspara virodhI dekhAtA dhamoMmAMthI koI paNa eka dharmanA nizcayasvarUpa je ekAntasvabhAva che tenI anupalabdhi thavI e ja ahI hetu che. A anumAnamAM saMsAravartI samasta vastumAM vidheya anekAntasvabhAva che. tenAthI virUdhdha evo je svabhAva te ekAntasvabhAva che. tenI sarvatra anupalabdhi ja che. kAraNa ke sarve padAtha svadravya-svakSetrasvakALa ane svabhAvanI apekSAe jema sat rUpe che tema ja te sarve paNa padAthoM paradravya-parakSetraparakALa ane parabhAvanI apekSAe asat svarUpe paNa che ja. mATe ekAntasvabhAvanI anupalabdhi hovAthI sarvatra anekAnta svabhAve che ja ema vidhAna siddha thAya che. 3-107 viruddhavyApakAnupalabdhiryathA - astyatra chAyA, auSNyAnupalabdheH // 3-108 // have cothI virUddha vyApakAnupalabdhinuM udAharaNa Ape che ke - ahIM (A kSetramAM) chAyA che ja, uSNatA na jaNAtI hovAthI 13-108 TIkA - viyeya chAyA viruddhatA, ta mawtham tAnuparathiriyam 2-208 TIkAnuvAda - A anumAnamAM vidheya evuM sAdhya je chAyA che tenAthI virUddha tApa che. te tApanI sAthe vyApaka evI ugatA che. te uSNatAnI ahIM anupalabdhi che. mATe A virUddhavyApakAnupalabdhi samajavI. 3-108 viruddhasahacarAnupalabdhiryathA - astyasya mithyAjJAnam, sa nAnupa rU 20 have pAMcamI virUddhasahacarAnupalabdhinuM udAharaNa samajAve che ke - A AtmAmAM mithyAjJAna che. kAraNa ke samyagdarzananI anupalabdhi hovAthI. 3-109 TIkA - vivecena mithyAjJAnena viruddha savajJAnamu, tatsa sAnirma, tasyAnuparekhA 2-201 TIkAnuvAda - A anumAnamAM vidheya mithyAjJAna che. tenuM virodhI samajJAna che. tenuM sahacara samyagdarzana che. tenI A AtmAmAM anupalabdhi che. sahacara evA samyagdarzananI anupalabdhi hovAthI samyajJAnano niSedha thAya che. tethI te AtmAmAM mithyAjJAnanuM vidhAna siddha thAya che. N3-109 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa03 ratnAkarAvatArikA iti pramANanayatattvAloke zrIratnaprabhAcAryaviracitAyAM ratnAkarAvatArikAkhyalaghuTIkAyAM smaraNapratyabhijJAnatarvAnumAnasvarUpanirNayastRtIyaH paricchedaH samAptaH A pramANe pramANanayatattAloka nAmanA A graMtha upara zrI ratnaprabhAcArya vaDe racAyelI ratnAkarAvatArikA nAmanI laghuTIkAmAM smaraNa * pratyabhijJAna - tarka - ane anumAna ema parokSapramANanA pAMca bhedo paikI prathamanA cAra bhedonA svarUpanA nirNayAtmaka A trIjo pariccheda samApta thayo, tathA tenuM gujarAtI bhASAntara paNa saMpUrNa thayuM. Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaparicchedasya prArambhe (maGgalAcaraNam taM smarAmi nAbheyaM, prazasyaM vimalAcale / virAjitaM guNAgAraM, prathamatIrthakArakam // 1 // devIcakkezvarIyakSa- vimalezvarasevitaH / bhakteSTaphaladAyI yo' mraamriibhirrcitH||2|| yugmam pramANanayatattvAravye, mahAgranthe'tidurgame / tArtIyIke paricchede, parokSabhedavarNake // 3 // smaraNapratyabhijJAna- tarkAnumAnasaMjJitam / savizeSeNa vistIryA- thAgamamAnamucyate // 4 // Agame bahuvAcyatvAt, kuvAditantratADanAt / paricchedacaturthena, svatantreNaiva vaktyasau // 5 // zaktisvabhAvasaGketA- bhyAmeva vaacyvaackH| dhvanireSazca nirdoSo, matastatrAticarcyate // 6 // syAdvAda saptabhaGgyaMtra, sadasatau kSayAkSayau / vAcyAvAcyAvubhAvatra, bhinnAbhinnau sudhApradau // 7 // Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evamanekadhA bhaGgI, zobhate jainazAsane / upariSTAd viruddhA tu, na viruddhaiva tatvataH // 8 // kuvAdikAvyakuraGga, - mRgArinAdasAmyakaiH / apUrvavacanairdRbdha- zruturtho'yaM paricchadaH // 9 // taduktibhaktibhAvena, prerito'haM vivecane / zrutarAgeNa gacchAmi, kRpAM varSantu sajjanAH // 10 // granthakAThinyasattve'pi, nAsAdhyaM kRpayA guroH / pAraM gacchanti vAyorhi, prabhAvAd mazakA api // 11 // pha Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayantu zrIvItarAgAH zrIvAdidevasUriviracitasya pramANanayatattvAlokasya zrIratnaprabhAcAryaviracitA ladhvI TIkA ratnAkarAvatArikA - vaturtha: ghara che: samprati parokSasya paJcamaprakAramAgamAkhyaM bahuvaktavyatvAt paricchedAntareNopadizanti - AptavacanAdAvirbhUtamarthasaMvedanamAgamaH // 4-1 // parokSapramANano pAMcamo bheda je Agama nAmano che. temAM ghaNuM kahevAnuM hovAthI graMthakArazrI have judA pariccheda rUpe tenuM svarUpa samajAve che - Ama purUSonA vacanothI utpanna thatuM je arthazAna te Agama kahevAya che. 14-1 TIkA "mA!' pratipAyiSyamAnasvarUpa: tajanAjJAtimattAnamAmaH | mItte maryAdyaa'vbudhynte'rthaa anenetyAgamaH // 4-1 // TIkAnuvAda :- "midhe" vastune je yathAsthita paNe jANe che ane jevI jANe che tevI ja prakAzita kare che te "Ama" kahevAya che. evI "AsapurUSanI" vyAkhyA A ja paricchedanA cothA sUtramAM AvavAnI che. tevA prakAranA AmapurUSanA vacanathI zrotAonA hRdayamAM utpanna thayeluM arthanuM je jJAna te "Agama' kahevAya che. "mAnama" zabdamAM mA upasarga maryAdA arthamAM varte che ane am dhAtu jANavA arthamAM varte che. maryAdA pUrvaka artho jaNAya jenA vaDe te Agama kahevAya che. kSAyopathamika bhAvavALuM jJAna hovAthI viSayo jANavAnI jemAM maryAdA che. te jJAna AgamajJAna che. I4-1 nanu yadyarthasaMvedanamAgamaH, tarhi kathamAptavacanAtmako'sau siddhAntavidAM prasiddha ityAzayA''huH - upavApAtAvarane ka-2 | prazna - jo zrotAnA hRdayamAM thayelo je arthano bodha te Agama kahevAtuM hoya, to "Ama purUSanAM vacanone Agama kahevAya evI siddhAntakAromAM je prasiddhi che. te kema ghaTe ? evI zaMkA koIne paNa thavI saMbhavita che. tethI uttara Ape che ke - upacArathI AupurUSanA vacanane paNa Agama kahevAya che. 4TIkA - pratipAghajJAnI Atane miti ne mApavALuM tathA matyu ! Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 505 ' zabdane bhinna pramANa na mAnanAra vaizeSikanI carcA ratnAkarAvatArikA ananyopAyatAkhyApanArtham / atraivaM vadanti kANAdAH - zabdo'numAnam, vyAptigrahaNavalenArthapratipAdakatvAda dhUmavad iti / tatra hetorAmukhe kuTAkuTakArSApaNanirUpaNapravaNapratyakSeNa vyabhicAraH, tathAbhUtasyApi ttprtyksssyaanumaanruuptaa'paayaat| ___ A ! kathaM pratyakSaM nAma bhUtvA vyAptigrahaNapurassaraM padArtha paricchindyAt ? unmIlitaM hi cellocanam, jAtameva parIkSakANAM kaTAkTavivekena pratyakSamiti kva vyAptigrahaNAvasara iti cet ? __etadevAnyatrA'pi pratIhi / tathAhi - samucAritazced dhvaniH, jAtameva janasya zabdArthasaMvedanamiti kva vyAptigrahaNAvasara iti / evaM tarhi nAlIkeradvIpavAsino'pi panasazabdAt tadarthasaMvittiH syAditi cet - kiM nAparIkSakasyApi kArSApaNe kUTAkUTaviveke na pratyakSotpattiH ? TIkAnuvAda - vakatA jyAre vacana uccAra kare che. tyAre te vacanathI zrotAne jJAna utpanna thAya che. eTale vakatAnuM bolAyeluM vacana pratiSaya eTale zrotAnA jJAnanuM kAraNa bane che. mATe vAstavika paNe to bhale zrotAnA hRdayamAM thayeluM je jJAna te ja jJAnAtmaka hovAthI sva-ra-vyavasAya jJAnuM pramANam "A sUtranA AdhAre Agama pramANa kahevAya che. to paNa kAraNamAM kAryano upacAra karIne Amavacana e jJAna na hovA chatAM, bhASAvargaNAnAM pudgalamAtra hovAthI jaDa hovA chatAM, pratipAghanA jJAnanuM kAraNa hovAthI Atavacanane paNa Agama kahevAya che. zrotAnA hRdayamAM jJAna pragaTa karavA karAvavAno A Asavacana e ja ananya-advitIya-anupama upAya che. ema samajAvavA mATe A upacAra karela che. (tathA TIkAmAM lakhyuM nathI to paNa A vAta paNa samajI levI ke vakatAnA hRdayamAM raheluM je jJAna te jJAna hovAthI vAstavika Agama che. paraMtu te jJAnamAMthI je vacano nIkaLe che. te paNa Agama che kAraNa ke vakatAnuM jJAna e kAraNa che ane vacana e kArya che ane te jaDa che. chatAM kAryamAM kAraNano upacAra karavAthI paNa Atavacanane Agama kahevAya che. ema banne rIte vakatA zrotAnI apekSAe upacAra saMbhave che.) jaina darzanakAro Apavacanane vakatA ane zrotAnA jJAnanuM anukrame kArya ane kAraNa hovAthI upacAra dvArA pramANa mAne che tathA zabdonuM uccAraNa thatAM ja arthabodha thaI jAya che. dhUma dekhAvAthI vadhinuM jJAna karavAmAM jema vyAptismaraNa udAharaNa-upanaya AdinI apekSA rahe che tevI apekSA zabdabodhamAM rahetI nathI. tethI A zabdabodha e anumAna pramANamAM aMtargata na karatAM "Agama" rUpe svataMtra bhinna pramANe kahela che ane vaizeSika darzanakAro eTale kANAdo A Agama pramANane anumAnamAM aMtargata kare che. te kANAdanuM khaMDana karavA mATe graMthakArazrI carcA zarU kare che - vaizeSika - zabda eTale ke AgamapramANa (pakSa), e anumAna ja che (sAdhya), vyApti grahaNanA baLa vaDe ja arthano bodha karAvatuM hovAthI (hetu), dhUmanI jema (udAharaNa), jema dhUma dvArA thatuM vahninuM jJAna vyAtigrahaNapUrvaka thatuM hovAthI anumAna kahevAya che tevI ja rIte A zabdajJAna paNa vyAtigrahaNa pUrvaka thatuM hovAthI anumAna ja che anumAnamAM ja aMtargata che. bhinna pramANa Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA nathI. tethI bhinna pramANa mAnavAnI jarUra nathI. jaina - taMtra hetorAmuGe - te anumAnamAM hetuno (amule=) pahelAM to pratyakSanI sAthe vyabhicAra doSa Ave che. kyA pratyakSanI sAthe vyabhicAra doSa Ave che ? to jaNAve che ke chUTa khoTA, akUTa = sAcA, arthAt sAcA-khoTA sikkAnuM nirUpaNa karavAmAM pravINa evuM je pratyakSajJAna, tenI sAthe A hetuno vyabhicAra doSa Ave che. te A pramANe - sAco ke khoTo sikko cakSuthI jotAM bhale te sAco hoya ke khoTo hoya paraMtu A sAco che ke khoTo che evuM jJAna vyAptigrahaNa dvArA ja thAya che. chatAM paNa pratyakSa hovAthI anumAnamAM aMtargata nathI. tethI tamAro A vyAptipravahenArthapratipAttva e hetu sAdhyAbhAvamAM anumAnAbhAvamAM vidyamAna hovAthI vyabhicArI banaze. kAraNa ke tathAmRtasthApi pratyakSasya = tevA prakAranuM (vyAmi grahaNanA balavaDe ja arthanuM pratipAdana karavA vALuM) A pratyakSa che. chatAM temAMthI anumAnatAno apAya karelo che. anumAnatA svIkArI nathI. mATe hetu sAdhyAbhAvavavRtti thavAthI tamArI vAta ucita nathI. caturthapariccheda sUtra-2 = = vaizeSika - A ! yaM pratyachyuM nAma mUtvA - are he jaino ! tame kevA mUrkha cho ke je AvuM bolo cho kAraNa ke pratyakSajJAna sAkSAtsvarUpe hoIne vyAptigrahaNa karavA dvArA arthabodha kevI rIte karAve che ? je cAkSuSAdi IndriyothI pratyakSa jaNAtuM hoya te vyAptinI apekSA kema rAkhe ? jevI cakSu khule che ke turata ja parIkSakapurUSone A sikko kUTa che ke A sikko akuTa evA viveka pUrvakano pratyakSabodha thaI ja jAya che. tethI tyAM vyAptigrahaNa karavAno avasara ja kayAM che ? je Indriya khulatAM ja vastu sAkSAt jaNAI ja jatI hoya to vyApti-udAharaNa AdinI apekSA zuM koI rAkhe ? arthAt na ja rAkhe mATe A pratyakSajJAna ja che. paraMtu anumAna nathI. - jaina - taddevAtrApi pratIhi he vaizeSika ! A ja hakIkata anyatra paNa (zabdane pramANa mAnavAmAM paNa) tuM samajI le. kAraNa ke kUTAkUTakAryApaNanuM nirUpaNa jema cakSuthI jotAMnI sAthe ja thaI jAya che, vyApti grahaNano avasara nathI tethI anumAnamAM aMtargata thatuM nathI paraMtu anumAnathI bhinna pramANa che. tevI ja rIte dhvani paNa samyag prakAre uccAraNa karAyo chato sAMbhaLatAMnI sAthe ja turata (arthAt vyAptigrahaNanI apekSA rAkhyA vinA ja) arthanuM saMvedana purUSane thaI ja jAya che mATe tyAM paNa vyAptigrahaNano avasara che ja kayAM ? ke je zabdane tuM anumAnamAM aMtargata kare che. 506 = vaizeSika - vaM hiM jo ema hoya to eTale ke vyAptigrahaNa vinA ja zabda sAMbhaLatAMnI sAthe ja arthabodha thato hoya to nAlIkeradvIpavAsI manuSyane ke jeNe panasa zabda koI divasa sAMbhaLyo paNa nathI tathA arthabodha karyo paNa nathI tevA ananubhavI purUSane paNa panasa zabdane (prathamavAra) sAMbhaLavA mAtrathI ja tenA arthanuM saMvedana thavuM ja joIe. kAraNa tame jaino zabdane bhinna pramANa mAnI vyAsigrahaNa vinA ja arthabodha mAno cho. jo vAstavika ema ja banatuM hoya to panasanA ananubhavIne paNa panasa zabda sAMbhaLatAM ja arthabodha kema thato nathI ? thavo joIe. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdane bhinna pramANa na mAnanAra vaiziSakanI carcA ratnAkarAvatArikA jaina kiM nAparIkSakasyApi je purUSe sAcA-khoTA kAryApaNano anubhava pahelAM kadApi karyo ja nathI evA aparIkSaka arthAt bIna anubhavI purUSane kASThapaNa jotAMnI sAthe ja A sAcuM kAryApaNa che ke A khoTuM kAryApaNa che evo sAcA-khoTAnA viveka pUrvakano pratyakSabodha tamArA mate kema utpanna thato nathI ? he vaizeSika ! tamArA mate pratyakSa e svataMtra pramANa che. temAM vyAptigrahaNanI apekSA nathI, IndriyanA sannikarSamAtrathI ja bodha thaI jAya che ema tame mAno cho to pachI bInaanubhavI purUSane paNa anubhavI purUSanI jema ja kArSApaNa jotAMnI sAthe ja vyAptigrahaNanI apekSA rAkhyA vinA ja turata ja pratyakSajJAna kema utpanna thatuM nathI ? thavuM ja joIe, tame vaizeSiko amane nAlIkeradvIpavAsImAM (bIna anubhavImAM) vyAptigrahaNa vinA zabdabodha thavAnI Apatti Apo cho te ja Apatti pratyakSanA bInaanubhavIne paNa vyAptigrahaNa vinA sAcAkhoTA kArSApaNanuM pratyakSa thavAmAM tamane paNa Avaze ja. atha "yAvAnetAdRzavizeSasamAkalitakalevara: kArSApaNaH, tAvAnazeSaH kUTo'kUTo vA niSTaGkanIyastvayA" ityupadezasAhAyakApekSaM cakSurAdi tadviveke kauzalaM kalayati, na cAparIkSakasyAyaM prAk prAvartiSTeti cait Sch tarhi " zabdo'pi yAvAn panasazabdastAvAn panasArthavAcaka" iti saMvittisahAyaH tatpratipAdane paTI - yAn / na ca nAlikeradvIpavAsinaH prANiyaM prAdurAsIditi kathaM tasya tatpratItiH syAt ? atha "etAdRzasaMvedanaM vyAptisaMvedanarUpameva", tadapekSAyAM ca zabdArthajJAnamanumAnameva bhavediti cet ? kUTAkUTakArSApaNavivekapratyakSamapi kiM na tathA, tatrApi tathAvidhopadezasya vyAptyullekharUpatvAt ? // - "etAdRzavizeSa yukta kalevara (zarIra)vALuM vaizeSika - have ahIM vaizeSika kadAca ema kahe ke "je purUSane parano evo upadeza jo sahAyaka tarIke prathama maLelo hoya'' to ja te purUSanI cakSurAdi sAcA-khoTAnA vivekamAM nirNaya karI zake che. sAcu nANuM kevuM hoya ? tene jaNAvanArA je vizeSadharmo hoya te, tathA khoTu nANuM kevuM hoya ? tene jaNAvanArA je vizeSadharmo hoya te banne dharmo prathama anubhavI pAsethI jANyA hoya jema ke - AvA AvA prakAranA vizeSadhothI samAhita jeTaluM kArSApaNa hoya teTaluM saghaLuM tAre sAcuM che ema jANavuM athavA khoTu che ema jANavuM.'' AvA prakArano anubhavI pAsethI prathama prApta karelo je upadeza, tenI sahAyatAnI apekSAthI ja cakSurAdi Indriyo (arthAt tevA parIkSakanI cakSurAdi Indriyo) tadviva sAcA-khoTA kAryApaNanA nirNayanA vivekamAM samarthatAne dhAraNa kare che. anyathA nahIM. ane je aparIkSaka (bInaanubhavI) purUSa che tene pahelAM AvA prakArano A upadeza kadApi pravartelo nathI. tethI te aparIkSaka purUSa kevI rIte kUTAkUTano nirNaya karI zake ? = = sArAMza ke he jaino ! ame pratyakSapramANamAM ekalo cakSurAdi Indriyono sannikarSa ja kAraNa mAnatA nathI. paraMtu anubhavIno upadeza sahAyaka hoya to ja cakSurAdi Indriyono sannikarSa pratyakSajJAna karAve che ema mAnIe chIe. mATe IndriyasannikarSa parIkSaka-aparIkSaka ema bannemAM hovA chatAM = Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-2 508 paNa te upadezanI sahAyatA parIkSAmAM anubhavImAM che mATe tyAM pratyakSajJAna thAya che ane te upadezanI sahAyatA aparIkSakamAM bInaanubhavImAM nathI tethI tyAM pratyakSajJAna thatuM nathI. jaina - to 'zabdanA bodhamAM paNa A vAta samAna ja che' 'jeTalA jeTalA (bhinna bhinna kSetra ane kALamAM prayoga karAyelA) panasa zabdo hoya teTalA teTalA saghaLA te panasazabdo panasanAmanA viziSTa evA eka vRkSa nAmanA padArthanA vAcaka che ema tAre nize jANavuM" AvA prakAranA "saMvittisAya: rASTroft = upadezanI sahAyatAvALo zabda paNa te panasanA arthanA pratipAdanamAM paTutA vALo ja che. arthAt jema pratyakSajJAnamAM upadezanI sahAyatAvALo ja cakSurAdi Indriya sannikarSa pratyakSajJAna utpanna karI zake che anyathA nahIM tevI ja rIte ahIM paNa vAcya-vAcakabhAvanA saMbaMdhanA upadezanI sahAyatAvALo zabda ja potAnA vAcya arthane (vyAti vinA) jaNAvI zake che anyathA nahIM. tethI te AgamapramANa paNa svataMtra pramANa kahevAya che. nAlikeradvIpavAsI manuSyane pahelAM rUthe = A saMvitti pragaTa thayelI nathI. tethI tasya = te aparIkSakane tatratItiH vAcya evA panasapadArthanI pratIti kevI rIte thAya ? arthAt na ja thAya. AgamapramANamAM paNa ame ema ja mAnIe chIe ke jene prathama vAcya-vAcakabhAvanA saMbaMdhanI pratItino upadeza maLelo hoya tevA parIkSakane ja (vyAtivinA) artha bodha thAya che mATe te jJAna pratyakSajJAnanI jema anumAnamAM aMtargata thatuM nathI paraMtu svataMtra pramANa che. vaizeSika - "jeTalA jeTalA panasa zabdo che. teTalA teTalA te sarve panasanAmanA padArthanA vAcaka che "AvA prakAranuM saMvittijJAna (saMvedanazAna), te jyAM jyAM dhUma hoya tyAM tyAM vahni hoya ja' evA prakAranA vyAtijJAna svarUpa ja che. tethI AvA prakArano zAbdabodha thavAmAM tamAro kahelo upadeza te vyAptisvarUpa hovAthI ane te vyAptinI temAM apekSA hovAthI A zAbdajJAna vyAtigrahAnapUrvaka ja thayeluM kahevAya che mATe anumAna ja kahevAya che. jaina - jo ema kahezo to sAcA-khoTA kArlApaNanA vivekane jaNAvanArUM pratyakSajJAna paNa zuM tevuM (anumAnarUpa) nahI banI jAya ? arthAt banI ja jaze, kAraNa ke tyAM paNa AvA AvA vizeSa dhamoMvALuM je je kASapaNa hoya te te sAcuM kArdApaNa hoya che ane AvA AvA dhamoMvALuM je je kArlApANa hoya che te te khoTu kArdApaNa hoya che" AvA upadezanI sahAya je tyAM IcchAya che te upadeza paNa vyAptinA ullekha rUpa ja che. temAM paNa "yatra-tatra" athavA pAvAtIvInuM zabdo hovAthI vyANigrahaNatA rahelI ja che. to te pratyakSapramANa paNa anumAnatAne kema na pAme ? tamAruM pratyakSa paNa anumAnamAM aMtargata thaze ja. sArAMza e che ke zAbdabodhamAM yatra-tatra ane vIvI-tAvAn zabdaprayoga hovAthI jo tene vyApti kahezo ane vyAptipUrvaka hovAthI A zAbdabodhane anumAnamAM gaNazo to kuTAkuTa kASapANanA pratyakSabodhamAM paNa AvA prakAranA upadezAtmaka vyAptinI sahAyatA hovAthI te pratyakSabodha paNa anumAnamAM aMtargata thaze ja. ane jo pratyakSabodhamAM vyApti nathI to zAbdabodhamAM paNa vyApti nathI ja. mATe anumAnamAM aMtargata thaze nahI ja. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 509 zabdane bhinna pramANe na mAnanAra vaizeSikanI carcA ratnAkarAvatArikA ___ atha vyApteH prAk pravRttAvapi tadAnImabhyAsadazApannatvenAnapekSAt pratyakSamevaitat, tadapekSAyAM tu bhavatyevaitadanumAnam - kUTo'yaM kArSApaNaH, tathAvidhavizeSasamanvitatvAt, prAsekSitakArSApaNavat iti cet - etadeva samastamanyatrApi tulyaM vidAGkarotu bhavAn / na khalyabhyAsadazAyAM ko'pi vyAptiM zabde'pyapekSate / sahasaiva tajjJAnotpatteH / anabhyAse tu ko nAma nAnumAnatAM manyate ? / yathA kasyacid vismRtasaGketasya kAlAntare panasazabdazravaNe - yaH panasazabdaH sa AmUlaphalegrahiviTapivizeSavAcakaH, yathA yajJadattoktaH prAktanaH, tathA cAyamapi devadattokta iti / vaizeSika :- satyAsatya kArdApaNanA jJAna prasaMge pahelAM vyAti pravartelI hovA chatAM paNa (eTale ke koI upadezaka pAsethI sAcA-khoTA kArdApaNane jANavAnAM liMgo ane tenAthI thatI vyAti pUrve jANelI hovA chatAM paNa) jyAre prayoga thAya tyAre atizaya abhyAsadazA yukta hovAnA kAraNe prayoga vakhate vyAtinI apekSA na hovAthI kUdAkUTa kArdApaNanA A jJAnane pratyakSa ja kahevAya che. paraMtu anumAna kahevAtuM nathI. kAraNa ke atizaya abhyAsadazA hovAthI vyAminI apekSA nathI mATe. tathA vaLI jyAre anabhyAsa dazA hoya, athavA pUrve anubhaveluM vismRta thaI cukayuM hoya ane tenA kAraNe prayogakALe tapekSAvAM = vyAptinI apekSA rAkhavAmAM Ave che. tethI A ja kUdAkUTakArdApaNanuM jJAna anumAna paNa thAya ja che. te anumAna prayoga A pramANe che - A kArlApaNa (pakSa), kUTa che (khoTo che) (sAdhya), kAraNa ke tevA prakAranA khoTA sikakAnA je je vizeSa dharmo che tenAthI samanvita che mATe (hetu) pahelAM joyelA khoTA sikkAnI jema (udAharaNa), anabhAsadazAmAM athavA vismRtadazAmAM AvuM anumAna karavuM ja paDe che. mATe te kAle tene anumAna kahevAya che. paraMtu abhyAsadazAmAM anumAna kahevAtuM nathI. sArAMza ke jyAre abhyAsadazA hoya che. tyAre vyAptinI apekSA nathI mATe ame tene pratyakSapramANa kahIzuM ane jyAre anabhAsadazA athavA vismRtAvasthA hoya che. tyAre vyAptinI apekSA che mATe tene ame anumAna kahIzuM ema pratyakSamAM pAga pratyakSa ane anumAna ema be bhAga karIzuM. jaina - A saghaLI vAta anya sthAne pAga tulya ja che ema ApazrI samajone ! zabda dvArA arthano bodha karAvavAmAM paNa kUTAkUTa kArlApAnanI jema ja abhyAsa dazA hoya tyAre koI paNa purUSa vyAptinI apekSA rAkhatuM ja nathI. abhyAsadazA jyAre hoya che tyAre zabdo dvArA vaparAtA athano satata mahAvaro (anubhava) hovAthI te te zabdo sAMbhaLavAnA kAle arthabodha karavAmAM koI vyAptinI apekSA rAkhatuM nathI. mATe tyAM pratyakSanI jema ja svataMtra evuM AgamapramANa ja kahevAya che. paraMtu anumAna kahevAya nahIM. vaLI jyAre anabhAsadazA hoya tyAre zabdathI arthano bodha karavAmAM vyAtigrahAganI apekSA hovAthI anumAna pramANatA kahevAya ema koNa na mAne? arthAt ame jaino paNa tyAre anumAna pramANatA svIkArIe ja chIe. arthAta jyAre anabhAsadazA hoya tyAre zabdathI arthabodha karavAmAM anumAna pramANatA hoya ja che. ema ame paNa mAnIe ja chIe. te A pramANe - thI Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-2 510. pUrve anubhavelo saMketa jene vismRta thaI cukayo che evA koI purUSane (athavA je purUSa pUrve sarvathA anubhava ja nathI karyo tevA ananubhavI purUSane) kALAntare "panasa' zabda sAMbhaLatAnI sAthe ja panasa evA zabda mAtrathI panasano vAcya artha yAda Avato nathI. tethI te vyAptinuM smaraNa avazya kare ja che. je A panasa zabda saMbhaLAya che te panasa zabda (pakSa) mULathI mAMDIne phaLa Ape tyAM sudhInA AvA prakAranA viziSTa vRkSano vAcaka che (sAdhya) jema yajJadatte pahelAM panasa zabda kahyo hato tyAre te AvA viziSTa vRkSa arthane kahenArA tarIke prayogAyo hato, tevI ja rIte atyAre devadatte kahelA panasazabdano artha paNa AvA ja prakAranuM eka vRkSavizeSa ja thAya che. A pramANe vyAptipUrvaka ja arthagrahaNa kare che. ane tene avazya anumAna ja kahevAya che ema ame jaino paNa mAnIe chIe. amArUM jainonuM kahevuM eTaluM ja mAtra vizeSa che ke jyAre paricita viSaya hoya che tyAre vyAptinI apekSA rahetI nathI mATe te zabdabodhane AgamapramANa kahevAya che. evaM ca pakSakadeze siddhasAdhyatA, zabdo'numAnamityatra sakalavAcakAnAM pakSIkRtAnAmekadezasyAnumAnarUpatayA svIkRtatvAt / yastvAgamarUpatayA svIkRtaH zabdaH, tatrAbhyAsadazApannattvena vyAptigrahaNApekSaiva nAsti, anyathA kuTAkuTakArSApaNapratyakSeNa vyabhicArApatteH / tathA ca hetorasiddhiH / evaM ca zabdatvasya vyAptigrahaNAnapekSatve siddhe vivAdAspadaH "zabdo nAnumAnam, tavibhinnasAmagrIkatvAt kUTAkUTakArSApaNavivekapratyakSavat rUti siddham | A pramANe "zabdamAM anumAnarUpatA' siddha karavA mATe tamoe je anumAna kahela che temAM anabhyAsa dazA vALA pakSanA eka dezamAM siddhasAdhyatA rUpa doSa tamane Avaze, kAraNa ke tame sakala zabdone" je pakSarUpe kahyA che eTale ke sakala zabdo anumAna rUpa che. evo pakSa tame karyo che. temAMthI abhyasta dazAvALA zabdone to ame pANa anumAna rUpe svIkArelo ja hovAthI A ekadezamAM amone je anumAnatA siddha che tene ja tame sAdho cho te sAdhavAno kaMI ja artha nathI. siddhane sAdhavuM te nirarthaka che. tethI anabhatadazA svarUpa je pakSano ekadeza, temAM amane anumAna pramANatA mAnya hovAthI tamane "siddhasAdhyatA nAmano doSa" Avaze. tathA ame je zabdane abhyAsadazAkAte AgamapramANa svarUpe svIkAryo che tyAM abhyAsadazA yukta hovAthI vyAtigrahaNanI apekSA ja nathI. ane jo ema mAnavAmAM na Ave to, eTale ke abhyastadazAmAM paNa vyAtigrahaNatA hoya che ema jo mAnavAmAM Ave to kUdAkUTa kArdApaNanA pratyakSamAM paNa vyAtigrahaNatA mAnavI ja paDaze ane tema mAnavAthI anumAnAbhAva-rUpa sAdhyAbhAvamAM (pratyakSamAM) paNa vyAtigrahAgatA hetu javAthI vyabhicAra doSanI Apatti Avaze. tathA jema kUdAkUTa kArlApALanA pratyakSamAM abhyasta viSaya hovAthI vyAtigrahAga nathI, tevI ja rIte paricita zabdabodhamAM paNa abhyasta viSaya hovAthI vyAtigrahaNatA hetu vartato nathI. A rIte paricita zabda rUpa pakSanA ekadezamAM hetunI avRtti hovAthI hetunI asiddhi thaze. arthAtu asiddha hetvAbhAsa doSa Avaze. sArAMza ke aparicita zabda pakSamAM ame pAga anumAna pramANatA mAnatA hovAthI tamane Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 511 zabdane bhinna pramANa na mAnanAra vaizeSikanI carcA ratnAkarAvatArikA siddhasAdhyatA doSa lAgaze ane paricita zabdapakSamAM vyAptigrahaNapUrvaka e hetu na vartato hovAthI asidhdha hetvAbhAsa doSa tamane lAgaze ane hetu sAdhyAbhAva evA kUTAkUTakArSApaNanA pratyakSamAM vartato hovAthI vyabhicAra hetvAbhAsa paNa thaze. ItyAdi ghaNA doSo tamane lAgaze. A pramANe vaizeSikoe kareluM anumAna doSothI bhareluM hovAthI zabdabodhamAM vyAptigrahaNanI apekSA nathI e siddha thAya che. ane tethI zabda e anumAna pramANa nathI (paraMtu svataMtra AgamapramANa che) ema siddha thAya che. te A pramANe rASTro (pakSa), nAnumAnam (sAdhya), anumAnasamathrIsamAvAt arthAt taddhiminnasAmagrIttvAt (hetu), TATA paLavivepratyakSavat (udAharaNa), vivAdAspada evo je zabda che te (pakSa), anumAna nathI (sAdhya), kAraNa ke anumAnanI je je sAmagrI (vyAptigrahaNa-udAharaNa-upanaya Adi) hovI joIe tenA karatAM bhinnasAmagrI vALo hovAthI (hetu) kUTAkUTakAryApaNane jaNAvanArA pratyakSajJAnanI jema (udAharaNa) -- jema A pratyakSajJAna vyAptigrahaNAdi anumAna sAmagrIthI bhinna sAmagrIvALuM che mATe anumAnarUpa nathI te ja rIte paricita zabdothI thato bodha paNa vyAptigrahaNAdi sAmagrIthI bhinna hovAthI anumAna pramANa nathI paraMtu tenAthI bhinna evuM svataMtra ''AgamapramANa'' che. ema siddha thayuM. kizca bAcAmanumAnamAnatAmAtanvAno'sau kathaM pakSadharmatAdikamAdarzayet ? caitraH kakudAdimadarthavivakSAbAn, gozabdoccAraNakartRtvAt, ahamiva - itItthamiti cet ? nanvato vivakSAmAtrasyaiva pratItiH syaat| tathA ca kathamarthe pravRttirbhavet ? vivakSAto'rthasiddhiriti cet ? maivam, asyAstadvyabhicArAt, anAptAnAM anyathA'pi tadupalabdheH / atha yathAptoktAcchabdAt tathA''ptavivakSAto'kSUNaivArthasiddhirbhaviSyati - iti cet - satyam - kintvapratItiparAhataiveyaM paramparA, zabdazrutau satyAM pratItyantarAvyavahitasyaiva arthasya saMvedanAt / yathA locanavyApAre sati rUpasya / api ca aprAtItikaitAdRkkalpanAmahApAtakaM kriyatAM nAma, yadi nAnyA gatiH syAt / asti ceyam, zabdasya svAbhAvikavAcyavAcakabhAvasambandhadvAreNa arthapratyAyakatvopapatteH / etaca svaabhaavisAmarthyasamayAmyAM (4-22) hatyAvisUtre nirreSyate ja-rA tathA vaLI vANIne anumAna pramANa mAnanAro A vaizeSika ''pakSadharmatA' Adi hetunAM lakSaNo kevI rIte samajaze ane samajAvaze ? pakSadharmatA, sapakSasattva, vipakSAsattva, asatpratipakSatva, ane abAdhitaviSayatva ItyAdi hetunAM teonA mate pAMca lakSaNo che. hetunuM pakSamAM vartavuM te pakSadharmatA kahevAya che. "ghaTazabda ghaTapadArthano vAcaka che. kAraNa ke tenI sAthe saMbaMdhavALo hovAthI'' AvuM anumAna tame karazo, paraMtu ghaTazabda vaktAnA mukhamAM bolAya che. eTale vaktAnA mukhamAM che. ghaTapadArthamAM to zabda hoto ja nathI. tethI dhUmavAnAM parvataH AvI pakSadharmatA jema thAya che tema ghaTapArthavAnAM rASTra AvI pakSadharmatA kahevI joIe paraMtu te ahIM thatI nathI. ghaTamAM zabda na hovAthI, tethI hetunAM lakSaNo kevI rIte lagADaze ane samajAvaze ? Adi zabdathI "sapakSasattva' paNa ghaTatuM nathI. kAraNa ke dhUma to mahAnasamAM che mATe tyAM Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-2 512 to sapakSasattva thAya che. paraMtu ghaTa zabda to ghaTapadArthamAM ke ItarapadArthamAM saMbhavato ja nathI tethI sapakSamAM hovApaNuM paNa kema ghaTaze ? abAdhitaviSaya paNa saMbhavato nathI. zabda to vaktAnA mukhadezamAM che ane padArtha to anyakSetramAM che. tethI pratyakSabAdhA che ja kAraNa ke zabdavAn ghaTapadArtha ke ghaTapadArthavAn zabda kahevAya ja nahIM. mATe hetunAM lakSaNo kevI rIte lagADaze ane samajAvaze ? vaizeSika ame pakSadharmatA Adi hetunAM lakSaNo A rIte samajAvIzuM - caitra nAmanA koI purUSa 'mAnava' ItyAdi vAkyanuM dhAro ke uccAraNa karyuM. tyAre ame AvuM anumAna karIzuM. "A caitra (pakSa), khuMdha AdivALA padArthanI vivakSA vALo che (sAdhya). kAraNa ke gAya zabdanuM uccAraNa karato hovAthI (hetu), mArI jema (udAharaNa) jema huM jyAre jyAre gozabdanuM uccAraNa karUM chuM tyAre tyAre kakudAdimAn padArthanI vivakSAvALo chuM. tema A caitra paNa tevo che. A pramANe pakSadharmatA Adi anumAnanAM aMgo ghaTAvIzuM. jaina tamArA karelA A anumAnathI to uccAraNa karanAra vakatA kayA padArthane kahevAnI vivakSAvALo che ? ema vaktAnI vikSA mAtranI ja pratIti thAya che. tethI padArthamAM grahaNamocana saMbaMdhI pravRtti kevI rIte thaze ? A anumAna to zabdanA arthanI vivakSA mAtrane ja jaNAvanArU che. paraMtu padArthamAM pravRtti nivRtti karAvanArUM banaze nahIM. arthAt arthasiddhi thaze nahiM. - vaizeSika - anumAnathI vivakSA samajAze ane vivakSAthI padArthanI (pravRtti-nivRttinI) siddhi thaze. vaktA kayA arthamAM A zabdaprayoga kare che ? te arthanI vivakSA A anumAnathI jANyA pachI zrotA te arthanI levaDa-devaDamAM pravRtti karaze ja. eTale arthasiddhi thaze ja. = jaina - tamArI A vAta barAbara nathI. kAraNa ke 'jyAM jyAM je je arthanI vivakSA hoya tyAM tyAM te te arthanI siddhi thatI ja hoya." evo niyama jo hota to ja vivakSAthI artha siddhi thAya. paraMtu tevuM nathI JasyAH = A vivakSA tattvaminArAt = te artha siddhinI sAthe vyabhicAravALI che. anAma (durjana-luccA) mANasonI anyathApi arthasiddhi vinA paNa taruvarujye: te vANI (prayoga karAtI) dekhAya che. khuNAmAM kALu doraDu ja paDyu hoya chatAM anAta manuSyo lokone chetaravA athavA DarAvavA 'A sarpa che'" evI vANIno prayoga karatA dekhAya che. eTale ke arthanI vivakSA kare che te ja artha tyAM hoya che evo niyama nathI. mATe tamArI vAta vyabhicArI che. vaizeSika jo Ama-anAma ema bannenA sAdhAraNa zabdane pakSa karIne jo A anumAna ame karIe to anAmanI vANI arthasiddhimAM vyabhicAra vALI hovAthI avazya vyabhicAra doSa Ave. paraMtu mAtra Ama purUSo vaDe uccArAyelI vANIne ja pakSa karIne ame A anumAna karela che ane Ama to yathArthavakatA hoya che. temanI vANI arthasiddhimAM vyabhicAra vALI hotI nathI. tathA temanI vivakSA paNa arthasiddhimAM vyabhicAra vALI saMbhavatI nathI. tethI yathA-sAnnovatAt jema Ama purUSoe kahelA zabdothI artha siddhi avyabhicArI che. tevI ja rIte AsapurUSoe karelI arthavivakSAthI paNa arthasidhdhi mULA va = avyabhicArI ja thaze. jethI koI doSa Avaze = nahIM. = Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamapramANanAM udAharaNo ratnAkarAvatArikA jaina satyam tamArI vAta sAcI che. jo AmamAtranI vANI ane vivakSA levAmAM Ave to te avazya avyabhicArI ja hoya che. emAM ame kaMI kahetA nathI. vintu ruM paramparA apratItivarAhatA va = paraMtu AvI A paraMparA pratIti vinAnI hovAthI khaMDita ja jANavI. eTale ke zabdabodha karavAmAM (1) prathama arthavivakSA, (2) pachI zabdoccAraNa (3) pachI zabdazravaNa (4) pachI vakatAnI vivajJAnI vicAraNA (5) pachI AmavANI che ke anAma vANI che tenI vicAraNA ane (6) pachI arthapratIti, AvI paraMparAvALI pratIti koIne paNa thatI nathI. eTale ke apratIti vaDe ja A paraMparA parAbhUta che. paraMtu rAjburtI = zabda sAMbhaLe chate pratItyantara vivakSAnI pratIti vinA ja avyavahita ja arthanuM saMvedana thAya che zrotAne vakatAno zabda jevo saMbhaLAya tevo turata ja (vacce vakatA kayA arthamAM bole che tevI vivakSAnI apekSA, ke A vakatA Ama che ke anAma che tevI vivakSAnI apekSA rAkhyA vinA ja) koI paNa jAtanA vyavadhAna vinA ja turata ja arthabodha thAya che. jema cakSu khole chate koI paNa vivakSAnI apekSA vinA rUpano bodha thAya che tevI ja rIte zabda sAMbhaLe chate paNa AvI koIpaNa vivakSAnI apekSA AMtarAmAM rAkhyA vinA ja arthabodha thAya che. api = = tathA vaLI koIne paNa anubhavamAM na AvatI AvA prakAranI lAMbI lAMbI kalpanA karavAnuM mahApApa to karavuM paDe ke jo bIjI koI gati (rasto-zaraNa) na hoya to. paraMtu asti vevam = A bIjI gati (bIjo rasto-zaraNa) to che. pachI zA mATe AvI khoTI khoTI apratIta udhI kalpanA karavA rUpa mahApApa karavuM paDe ? te bIjo rasto A pramANe che pratyeka zabdamAM rahelI svAbhAvika evI vAcyavAcaka bhAvanA saMbaMdha rUpa potAnI zakti tathA loko vaDe karAyelo samaya (saMketa) A be vaDe ja zabdamAM arthabodha karAvavA paNuM sArI rIte saMbhavI zake che. ame A ja vAta A ja paricchedanA agyAramA sUtramAM samajAvIzuM. mATe zabda e svataMtra AgamapramANa paraMtu anumAna pramANamAM samAveza pAmato 513 - nathI. / / 4-25 = vAnti - samastyatra pradeze ratnanidhAnam, santi ratnasAnuprabhRtayaH // 4-3 // A viSaya upara AcAryazrI udAharaNa samajAve che ke A pradezamAM ratnono khajAno che. tathA ratnonuM che zikhara jene evA merU Adi parvato che. 54-3aa TIkA - zyamAnasoninAvikonottaratIrthaMkapekSA meLovAhanomayI 54-25 TIkAnuvAda :- A ja paricchedanA sUtra chaThThA tathA sAtamAmAM AmapurUSo be jAtanA hoya che. eka laukika ane bIjA lokAttara ema kahevAze. laukikamAM mAtA-pitAdi, ane lokottaramAM tIrthaMkara-gaNadhara Adi. AtmAnuM laukika (saMsAra saMbaMdhI) hita je samajAve te laikika Asa, ane AtmAnuM lokottara (mokSa saMbaMdhI) hita je samajAve Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-3-4 514 te tIrthakara gaNadharAdi lokottara Apta kahevAya che. te be prakAranA Asa purUSonI apekSAe anukrame be udAharaNo A sUtramAM graMthakArazrIe kahyAM che. A pradezamAM ratnanidhAna che" A prathama vAya laukika evA janakAdi Ata purUSo vaDe uccArAye chate artha bodha karAve che. gharanI koI amuka bhUmimAM ratnabhaMDAra che. ema pitA pUtrAdine kahe che. tathA jagatamAM "merUparvata" Adi parvato che A vAkaya lokottara evA tIrthaMkarAdi (sarvajJa ane vItarAga) mahAtmAo vaDe bolAye chate te vAkaya arthabodha karAve che. banne prakAranA Ata vaDe uccArAyelA zabdothI je arthabodha thAya te vAstavika Agama" ane te arthabodhanA kAraNabhUta ane kAryabhUta banne prakAranA AtonAM je vacano che te kAraNamAM kAryano upacAra karIne tathA kAryamAM kAraNano upacAra karIne upacarita "Aga" pramANa kahevAya che 4-jA AptasvarUpaM prarUpayanti - abhidheyaM vastu yathAvasthitaM yo jAnate, yathAjJAnaM cAbhidhatte, sa AptaH // 4-4 // have Ata purUSanuM svarUpa samajAve che ke - je manuSya abhidheya vastune yathAvasthita (jema che tema' jANe che. ane jevI jANe che tevI ja kahe che. te AkhapurUSa kahevAya che. 4-4 At - Apyate prokto'rtho'smAdityAptaH / yadvA AptI rAgAdidoSakSayaH, sA vidyate yasyetyarzaAditvAd ati AptaH / jAnanapi hi rAgAdimAn pumAnanyathA'pi padArthAn kathayet, tadvyavacchittaye yathAjJAnamiti / taduktam - ___ Agamo hyAptavacanamAptiM doSakSayaM viduH / kSINadoSo'nRtaM vAkyaM na brUyAHtvasambhavAt // 1 // iti TIkAnuvAda - mANase kartha smAr = je vakatA pAsethI vacano dvArA yathArtha bodha prApta thAya te Ama kahevAya che. (A vyutpattimAM mAn dhAtuthI apAdAnakArakamAM ta pratyaya thayelo che) athavA bAri = zabdano artha rAga-dveSa Adi doSono kSaya, (mUlaTIkAmAM mArI je dIrgha che te che re suddIrghAritaH thI thayela che) sA vidyate ya = te Ami (rAgAdidoSono kSaya) varte che jene te Ata. gari gaNapAThamAM Ami zabda hovAthI matvathaya evo pati = sat pratyaya thaye chate vAvaNI sUtrathI Tu no lopa thavAthI mIta zabda bane che. AvA prakArano rAgAdidoSonA kSayavALo purUSa ja jJAnane anusAre yathArtha kahenAra hoya che kAraNa ke rAga-dveSa Adi vALo purUSa vastune yathAvasthita jANavA chatAM paNa anyathAgari = anyathA paNa kahe che. tevA rAgAdivALAmAM AmatvanuM lakSaNa cAlyuM na jAya tethI tenA vyavaccheda mATe sUtramAM kahyuM che ke "jevuM yathArtha jJAna hoya tevuM ja yathArtha je kahe te ja Apta kahevAya che" zAstramAM kahyuM che ke - AsapurUSonuM je vacana te Agama kahevAya che. ane rAgAdidoSono je kSaya te Asi kahevAya Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 515 Ama purUSanI vyAkhyA che. kSINa doSavALo purUSa kAraNonA asaMbhavathI asatyavAkaya bolato nathI. abhidhAnaM ca dhvaneH paramparayA'pyatra draSTavyam / tena akSaravilekhanadvAreNa, aGkopadarzanamukhena, karapalavyAdiceSTAvizeSavazena vA zabdasmaraNAdyaH parokSArthaviSayaM vijJAnaM parasyotpAdayati so'pyApta ityuktaM bhavati / sa ca smaryamANaH zabda Agama iti // 4-4 // ahIM '"zabdo dvArA arthanuM je kathana kare che te" A vAkayamAM zabdanI aMdara paraMparAe paNa arthanuM kathana hoya to paNa samajI levuM. je zabdo uccAraNa karAyA chatA zrotAone zabdazravaNa thatAMnI sAthe turata ja arthabodha karAve te jema anaMtarapaNe zabdathI arthakathana kahevAya che. eja rIte jyAM zabda uccAraNa na hoya paraMtu pATIyA Adi upara akSaronuM vilekhana karavA dvArA, saMkhyAvAcI AMkaDAone jaNAvavA dvArA, tathA karapallavI (hAtha-mukha ane AMkha AdinA IsArA rUpa) Adi ceSTAo dvrArA zabdasmaraNa karAve ane tevA zabdasmaraNathI parokSa padArthanA viSayavALuM viziSTa jJAna pakSa = eTale zrotAone je utpanna karAve, te paNa Ama ja kahevAya che. ratnAkarAvatArikA je vaktA zabdanuM uccAraNa karIne parane artha bodha karAve te zabdathI anaMtarapaNe bodha karAvanAra jema Asa kahevAya che. tevI rIte je vakatA zabdoccAraNa na kare paraMtu pATIyA Adi upara akSaro lakhe, aMko lakhe ke hAtha-mukhanI artha samajAvavA mATenI ceSTA kare te vakatA tevI kriyAo dvArA te te viSayanuM zabdasmaraNa karAvavA vaDe zrotAone arthabodha karAve che. mATe te paNa paraMparAe bodha karAvanAra Ama ja kahevAya che. zabdoccAraNa dvArA zrotAnA haiyAmAM je arthabodha thAya te vAstavika Agama che. paraMtu zabdoccAraNa te arthabodhanuM kAraNa hovAthI kAraNamAM kAryano upacAra karIne jema te zabdoccAraNane paNa Agama kahevAya che evI ja rIte AvA lekhana ke ceSTA dvArA zrotAnA haiyAmAM je arthabodha thAya te vAstavika Agama che paraMtu lekhana ke ceSTA dvArA je smaraNa karAto zabda che te zabda tathA lekhanakriyA athavA samajAvavAnI ceSTA paNa arthabodhanuM kAraNa hovAthI kAraNamAM kAryano upacAra karIne '"Agama'' kahevAya che. 4-4 kasmAdamUdRzasyaivAptatvamityAhuH - tasya hi vacanamavisaMvAdi bhavati // 4-5 // AvA purUSane ja Ama kayA kAraNathI kahevAya che ? te samajAve che kAraNa ke te purUSanuM (ja) vacana avisaMvAdi hoya che ||4-pA 2231 - yo hi yathAvasthitAbhidheyavedI, parijJAnAnusAreNa tadupadezakuzalazca bhavati, tasyaiva yasmAd vacanaM visaMvAdazUnyaM saMjAyate / mUDhavaJcakavacane visaMvAdadarzanAt / tato yo yasyAvaJcakaH, sa tasyApta iti RSyAryamlecchasAdhAraNaM vRddhAnAmAptalakSaNamanUditaM bhavati // 4-5 // ', TIkAnuvAda - je purUSa je padArthanuM svarUpa jema che tema ja yathArtha jANanAra che ane vaLI potAnA jJAnane anusAre padArthano yathArtha upadeza ApavAmAM kuzala che. tevA purUSanuM ja vacana visaMvAda * Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-5-6 516 vinAnuM hoya che. yathArthajJAnI ane jJAnAnusAre yathArthavaktA purUSanuM ja vacana visaMvAdarahita hoya che. mATe te ja Ama kahevAya che kAraNa ke je mUDha hoya ane je vaMcaka hoya te benA vacanomAM visaMvAda dekhAya che. mUDha purUSa yathArthajJAnI nathI, ane vaMcaka purUSa yathArtha jJAnI hoI zake che paraMtu yathArtha vakatA nathI tethI te bannenAM vacano visaMvAdavALAM hoya che. tethI je purUSa (bhale sarvajJa na hoya to paNa) jeno avaMcaka che te purUSa tenI apekSAe Ama kahevAya che. AvuM vRddhapurUSoe kareluM, RSi-Arya ane mleccha ema traNemAM saMbhavatuM je sAdhAraNa lakSaNa che. teno ja anuvAda ame karyo che ema samajavuM. aMtima paMktino bhAvArtha A pramANe che ke "je jeno acaka te teno Ama'' AvuM vRddha purUSoe AmanuM lakSaNa kareluM che. te lakSaNa tIrthaMkara paramAtmA Adi RSiomAM paNa saMbhave che. putrAdi pratye pitAdi AryamAM paNa saMbhave che. ane mleccha purUSomAM paNa potAnA parivArAdi pratye avaMcaka vacananuM vakatRtva hoI zake che. tethI avaMcakatAvALuM AmanuM vRddhoe kareluM A lakSaNa tIrthaMkarAdi RSiomAM, Arya evA mAtApitAdimAM, ane mlecchomAM paNa (potAnA parivArAdinI apekSAe) ghaTe che mATe sAdhAraNa che. te ja lakSaNano sUtrakAre anuvAda karyo che ke "je vaktA abhidheyane yathArtha jANe che ane jJAnane anusAre je yathArtha bole che. eTale ke avaMcaka bhAve kahe che te Ama kahevAya che. A vRddhoe karelA AmanA lakSaNano anuvAda ja che. kaMI ochuM-adhika-ke viparIta kahyuM nathI. jaino surAsurasevita kevalI tIrthaMkarabhagavantone ja phakata Ama mAne che ema nahIM. paraMtu je jenA avaMcaka te tenA mleccha hoya to paNa Asa kahevAya che jema ke magadhadezanA adhipati zreNIka mahArAjAne saMpUrNa be vidyAo ApanAra mAtaMga paNa zreNika mahArAjA pratye Ama kahevAya che. 4-pA Aptabhedau darzayanti - sa = dveSA, have A AmapurUSanA be bheda che te jaNAve che te Ama be prakAranA che. (1) laukika Ama ane (2) lokottara Ama. / / 4-6 // TIkA - hodde sAmAnyananarUpe matro hoLi, DhoLAvuttara: pradhAna:, mokSamApaverAboLottara: 54-6aa hoddottarazca ka-ddA TIkAnuvAda sAmAnya jana svarUpa je loka, temAM thayelA je Ama te laukika Apta, lokathI eTale sAmAnyajanathI uttara eTale pradhAna, je mokSamArganA upadezaka hovAthI sAmAnyajanathI pradhAna che evA Ama te lokottara Ama kahevAya che. (1) je mAtA-pitA-vaDIlo-vidyAgurU-sajjanamitramaMDaLI Adi je je avaMcakabhAvavALA hoya Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 517 zruti apauruSeya che ema mAnanAra mImAMsakanI sAthe carcA ratnAkarAvatArikA ane saMsAra saMbaMdhI hita batAvanArA hoya te sarve laukika Ama kahevAya che ane je saMsArathI tAranArA tathA mokSamArgano upadeza ApanArA evA AptapurUSo che te sAmAnyalokathI adhika che mATe lokottara Ama kahevAya che 54-6 tAveva vadanti - laukiko janakAdirlokottarastu tIrthaGkarAdiH // 4-7 // banne prakAranA te AkhapurUSone ja (udAharaNa sAthe) samAjave che. pitA Adi te laukika Ama kahevAya che ane tIrthakara Adi te lokottara Ama purUSa kahevAya che. 14-7 TIkA :- prathamAhirAnTena nananyArigrAdvitIyArirAnTena tu madharAlimi | ye tu zrotriyAH zruterapauruSeyatve pauruSaM sphorayAzcakruH, te kIdRzIM zrutiM amUmAsthAya - kiM varNarUpAm ? AnupUrvIrUpAM vA ? yadi prAcikIm, tadaspaSTam, upariSTAt "AkArAdiH paudgaliko varNaH" (4.9) ityatra vitrAsyamAnatvAdasyAH / athodIcInAm, tarhi tatra tatpratItau pratyakSam, anumAnam, arthApattiH, Agamo vA pramANaM praNigayeta / na pratyakSam, asya tAdAtmikabhAvasvabhAvAvabhAsamAtracaritrapavitratvAt, "sambaddhaM vartamAnaM ca gRhyate cakSurAdinA" (mImAMsaka zlokavArtika - 84) iti vacanAt / TIkAnuvAda - laukika Ama janakAdi kahyA, temAM kahela maTi zabdathI mAtA, pitAnA pitA, pitAnI mAtA, mAtAnA pitA, mAtAnI mAtA vigere avaMcaka evo saMsArI vaDIlavarga samajavo. tathA tIrthaMkarAdi je lokottara Ama kahyA. temAM kahela mAri zabdathI gaNadharabhagavaMto-AcAryoupAdhyAyo-sAdhusaMto Adi saMsArathI tAranArA, mokSa prApti karAvanArI dharmadazanA ApanArA evA mahAtmA purUSo samajavA. A sUtramAM tIrthakarAdi lokottara AptapurUSo dhamapadeza Ape che ane temanI vANIne gaNadharabhagavanto zAstrarUpe eTale ke AgamarUpe race che. tene ja "AgamapramANa" kahevAya che. ema sUtrakAra kahe che. eTale sarve paNa AgamazAstro sUtrathI-zabdaracanAthI gaNadharabhagavattakRta che. ane tyAra pachInAM tenA AdhAre racAyelAM zAstro te gaNadharo pachI thayelA AcAryAdikRta che. ane arthathI sarve tIrthaMkarabhagavantakRta che. ema siddha thayuM. sArAMza ke - sarvazAstro arthathI tIrthakarakRta ane zabdathI gaNadharAdithI racita che. eTale kRtrimakRtaka-arthAt anitya che. jyAre mImAMsaka darzanakAro vedone ane vedonA AdhAre thayelI kRtio ane smRtione apauruSeya (purUSakRta nahI paraMtu) nitya che anAdi che. sahaja che ema mAne che. eTale graMthakArazrI prathama mImAMsakano pUrvapakSa lakhI khaMDana karatAM jaNAve che ke - ye tu zrotriyA: = zrutine mAnavA vALA te zrotrIya kahevAya che. zrotrIya eTale mImAMsako, je mImAMsako zruti (ane veda)ne apauruSeya (nitya) mAnavAmAM ane manAvavAmAM darzanazAstrIonI Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-7 518 sabhAmAM purUSArtha phorave che. (prayatna kare che, teone ame puchIe chIe ke te mImAMsako amUma = A zrutine kevI mAthAya = svIkArIne apauruSeya mAne che ? zuM varNAtmaka = zabdAtmaka svIkArIne apauruSeya kahe che ke AnupUvarUpa svIkArIne apauruSeya kahe che? varNAtmaka eTale koIpaNa vakatA vaDe bolAyelAM bhASA rUpe je pado-vAkyo-viziSTaracanA te varNAtmaka kahevAya che ane AnupUrvI rUpe eTale jeno vakatA-gAnAra koI nathI. emane ema anAdikALathI AnupUvarUpe = krama rUpe cAlI Ave che. pUrva pUrvanA purUSo pachI pachInA purUSone jaNAvatA ja AvyA che. paraMtu A zruti paraMparAe anAdinI sahaja che. A AnupUrvIrUpa kahevAya che. vadri prakriIm = have je pahelo pakSa kahevAmAM Ave to, eTale A zruti varNAtmaka che ema jo gAvAmAM Ave to te vAta aspaSTa che arthAta khoTI che. kAraNa ke akArAdi e pudgalanA banelA vANoM che bhASAvargaNAnAM pudgalonA zabdo-vaNa bane che. ane te zabdo uccAraNa dvArA purUSa vaDe ja bane che mATe pauruSeya ja che. A vAta AgaLa upara A ja paricchedanA navamA sUtramAM mA: triAsthamAnatvati = varNa rUpa evI A zrutinuM apaurUSetva khaMDana karAvAnuM ja che. (eTale have ahIM vadhAre kahetA nathI). gaya - 3IvInAm = have jo bIjo pakSa kaho to eTale ke A zruti "AnupUrvArUpa" che. anAdikALathI sahajapaNe kramaza: gavAtI ja AvI che. ema jo kaho to tatra = AnupUrvIrUpa evI te kRtimAM tatkRtIta = te apaurUSaya che evI pratItimAM (1) pratyakSa, (2) anumAna, (3) arthapatti athavA (4) Agama A cAramAMthI kaho joIe tamArI pAse kayu pramANa che? eTale ke kayA pramANanA AdhAre tame AnupUrvIrUpa zrutine mAnIne apauruSeya kaho cho ? - pratyakSa pramANa to tame kahI zakazo ja nahIM. kAraNa ke = A pratyakSapramANa to tAAtmika = vartamAnakAlanA mAve = bhAvonA svabhAve = svabhAvone vimAsa = jaNAvavA mAtra = mAtramAM ja caritArtha che. eTale ke pratyakSa pramANa to IndriyonI sAthe saMbaMdhavALA padAthone ja jaNAvavAmAM samartha che tethI mAtra vartamAna kALanA bhAvonA svabhAvo jaNAvavAmAM ja samApta thAya che. te anAdinI vastune kema jaNAvI zake ? tamArA ja mImAMsakoe zlokavArtika graMthamAM. 84 mA zlokamAM kahyuM che ke cakSurAdi Indriyo dvArA IndriyonI sAthe saMbaMdhavALuM ane mAtra vartamAnakALanA ja viSayavALuM je jaNAya che te pratyakSa che. mATe tenA nityatvane sAdhavAmAM pratyakSa pramANa samartha nathI. yaiva zrutirmayA prAgadhyagAyi, saivedAnImapIti pratyabhijJapratyakSamaNaM lakSyata evAsyAH sadAtvamavadyotayaditi cet, nanvasau "samudayamAtramidaM kalevaram" ityAdilokAyatAgameSvapyekarasaivAstIti te'pi tathA syuH / tathA ca tatpaThitAnuSThAnaniSThA paTiSThatA viprANAmapi prApnoti, anyathA pratyavAyasambhavAt / athAtreyamabhidhAnAnantarAnupalambhena (pratyabhijJA) bAdhyate, (iti cet ? tad) kiM na zrutAvapi ? / abhivyaktyabhAvasambhavI tadAnImanupalambhaH zrutI, nAbhAvanibandhana iti cet ? kiM na nAstikasiddhAnte'pyevam, iti sakalaM smaanm| mArA vaDe je zruti pahelAM gavAI hatI te ja zruti atyAre paNa gavAI" AvA prakAranuM Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 519 zruti apauruSeya che ema mAnanAra mImAMsakanI sAthe carcA ratnAkarAvatArikA pratyabhijJA vALuM pratyakSapramANa mA = zrutinA sAtvam = nityatvane mavadyotayat = jaNAvatuM chatuM mukSu sTaphlata va = nidaoNSa jaNAya ja che. eTale ke pUrvAparanI saMkalanA vALuM pratyabhijJA pramANarUpa evuM pratyakSapramANa zrutinA nityatvane siddha karaze ja. A pramANe jo mImAMsaka potAno bacAva kare to. "pAMcabhUtonA samudAyamAtrathI ja baneluM A zarIra che. paraMtu te zarIrathI bhinna evo AtmA te zarIramAM nathI" ItyAdi lokAyatanA (cArvAkadarzananA - nAstikadarzananA) AgamomAM paNa kasa = A pratyabhijJA para va ta = paripUrNa che ja, arthAt A pratyabhijJA temanA AgamomAM pANa samAna ja che ane tema thavAthI te AgamonI paNa nityatA siddha thaze. eTale ke te = teonAM te Agamo paNa tathA = nitya yuH siddha thaze. tathA 2 = tema thavAthI cArvAkadarzananAM Agamo paNa nitya thavAthI tAtAnuSThAnaniSThA = te AgamomAM jaNAvelA anuSThAnonI AcaraNA karavA saMbaMdhI paTutA brAhmaNone paNa prApta thaze. je brAhmaNo vedapAThI che. vedo anAdinA hovAnA kAraNe pramANa che ane tethI temAM kahela anuSThAno AcaravA yogya che. ema mAne che e ja nyAya A vedapAThI brAhmaNone nAstikonA AgamomAM kahelAM anuSThAno AcaravAnuM paNa nitya hovAthI AvI paDaze. gIthA = je ema nahI mAno to eTale lokAyatika Agamone na bhaNavAmAM Ave, ane temAM kahelAM anuSThAno na AcaravAmAM Ave to brAhmaNone pratyAyamavAhna = Apatti Avaze. kAraNa ke jema vedo-zrutio nitya hovAthI tenuM paThana-pAThana ane tatkathita anuSThAnonuM AcaraNa Atmahitakara che. tevI ja rIte lokAyatikAgamo paNa nitya hovAthI tenuM paThana-pAThana ane tatkathita anukAnonuM AcaraNa paNa Atmahitakara ja thaze. mATe AdaravA jevuM ja thaze. jo tema nahI karo to tenI AzAtanA karyAnuM mahApApa lAgavA rUpa Apatti tamane Avaze. have mImAMsaka kadAca ahIM evo bacAva kare ke satra = lokAyatika AgamomAM m = A pratyabhijJA vAdhyate = bAdhita che. kAraNa ke te AgamapAThonuM umiyAnAnantarAnupamaeNna = uccAraNa karyA pachI turata ja te pAThono anupalaMbha thAya che. jo lokAyatikAgamo nitya hota to sadA rahevAnA svabhAvavALAM hovAthI uccAraNanA kALa pachI paNa guMjArava karAtAM saMbhaLAvAM joIe, paraMtu tevo anubhava pAchaLa thato nathI. uccAraNa pachI alpakALamAM ja te zabdonI anupalabdhi thAya che mATe te anupalabdhi kALe te Agamo nathI arthAta naSTa thaI cukayAM che ema nakakI thAya che. tethI nitya che ema kema kahevAya che ? jana - jo tame AvuM kahezo to he mImAMsako ! te ja vAta zrutimAM paNa kema lAgu na paDe ! kRtio paNa uccAraNa kALe ja saMbhaLAya che. zeSakALa anupalaMbha ja hoya che. tethI zeSakALe naSTa ja thayelI hovAthI vedo-zrutio paNa nitya kema kahevAze ? mImAMsaka = vastuno anupalaMbha be prakAranA kAraNothI thAya che. (1) vastu chatI-vidyamAna hoya paraMtu tenI abhivyakti = pragaTatA na hoya eTale na dekhAya, jema karaMDIyAmAM DhAMkelo sApa, Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-7 520 gharamAM chupAyelo manuSya, A abhivyaktinA abhAvathI saMbhavatI anupalabdhi che. AmAM chupAyelI vastu to che. mAtra tenI pragaTatA na hovAthI dekhAtI nathI. (2) vastu hoya ja nahIM - naSTa ja thaI cukI hoya tethI tenI anupalabdhi, jema ke te karaMDIyAmAMthI sApa cAlyo gayo hoya ane khAlI karaMDIyAmAM sApanI anupalabdhi, zUnyagharamAM mANasanI anupalabdhi, AmAM vastu ja nathI. tethI vastunA abhAvanA nibandhanathI (kAraNathI) anupalabdhi che. eTale eka abhivyaktinA abhAvathI saMbhavatI anupalabdhi ane bIjI vastunA abhAvanA nibandhathI saMbhavatI anupalabdhi te bemAMthI zrutimAM tAnam = te vakhate uccAraNa karAyA pachI na saMbhaLAya te kALe je anupalaMbha che te abhivyaktinA abhAvanA saMbhavavALo samajavo. paraMtu kRtionA abhAvanA kAraNavALo A anupalaMbha nathI. ema ame kahIzuM. jaina - nAstikonA (lokAyatikonA) siddhAntomAM paNa ema kema na manAya ? te paNa nitya che. uccAraNa pachI abhivyakitanA abhAve anupalaMbhavALAM che. tethI tatkathita AcaraNa paNa AcaravuM joIe. ItyAdi sarva Apatti samAna ja che. kiJca, anubhavAnucaraNacaturaM pratyabhijJAnam, anubhavazva prAyeNa pratyabhijJAM tAdbhavikIm, jAtismRtyAdimataH kasyApi katipayabhavaviSayAM ca prabhAvayituM prabhuH - iti kathamanAdau kAle kenApi neyaM zrutiH sUtritA - iti prakaTayituM paTIyasIyaM syAt ? tana tatra pratyakSaM kSamate / tathA vaLI bIjI vAta AvI paNa che ke A pratyabhijJAna haMmezAM bhUtakALamAM thaI cUkelA anubhavane ja anusaravAmAM catura che. eTale ke bhUtakALamAM jeno anubhava thayo hoya tenuM ja pratyabhijJAna thAya che. ane bhUtakALamAM thayelo te anubhava ghaNuM karIne to te ja bhavamAM bhaviSyamAM thavA vALI evI pratyabhijJAne ane jAtismaraNAdi jJAnavALA koIkane vaLI keTalAka bhava vidhyaka evI pratyabhijJAne utpanna karAvavAne samartha che. paraMtu "anAdi kALamAM koI paNa purUSa vaDe A zruti racAI ja nathI" AvA prakAranI vAta siddha karavAne mATe rUAM the rIya gAt = A pratyabhijJA kema samartha bane ? sArAMza ke bhUtakALamAM A bhavamAM ke najIkanA keTalAka bhavomAM je anubhavyuM hoya tenI vartamAnabhavamAM pratyabhijJA thAya che. paraMtu jeno anubhava ja thayo nathI tenI pratyabhijJA kema thAya? mATe zrutio anAdinI che akRtrima che koI paNa purUSa vaDe sUtrita nathI AvA prakArano anubhava ja thayo nathI to pratyabhijJA kema siddha thaI zake ? mATe zrutionI nityatA siddha karavAmAM pratyabhijJA rUpa pratyakSapramANa samartha nathI. __ nApyanumAnam, taddhi karjasmaraNam, vedAdhyayanavAcyatvam, kAlatvaM vA / tatraiteSu sarveSvapi pratyakSAnumAnAgamabAdhitatvaM tAvat pakSadoSaH, tatra pratyakSabAdhaH tAvat / tathAvidhamaThapIThikApratiSThazaThabaTharAdhvadgA. tRhotRprAyapracurakhaNDikeSu yajuHsAmarca ucaistarAM yugapat pUtkurvatsu kolAhalamamI kurvantIti pratyakSaM prAdurasti, tena cApauruSeyatvapakSo bAdhyate / abhivyaktisadbhAvAdeveyaM pratItiriti cet ! tarhi haMsapakSAdihastakeSvapi Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 521 zruti apauruSeya che ema mAnanAra mImAMsakanI sAthe carcA ratnAkarAvatArikA kiM neyaM tathA ? iti te'pi nityAH syuH / varNayiSyamANavarNavyaktivyapAkaraNaM cehApyanusandhAnIyam / tathA "zrutio apaurUpeya che'' A vAtane siddha karanAra anumAnapramANa paNa nathI. kAraNa ke jo anumAna pramANa kahezo to kaho temAM hetu zuM kahezo ? zuM karnasmaraNa hetu kahezo ke vedAdhyayana vAcyatva hetu kahezo ke kAlatva hetu kahezo ? zrutione apaurUSaya sAdhavAmAM uparokta traNa hetuomAMthI tamArA vaDe je hetu kahevAze te sarve hetuomAM (traNe hetuomAM) pratyakSapramANa vaDe, anumAna pramANa vaDe, ane AgamapramANa vaDe bAdhitapaNuM thAya che. tethI pakSadoSa tamane lAge che. te A pramANe zruti:,gauvelI, trasmaraLAtuM, zruti apauruSeyI (nitya) che kAraNa ke teno koI kartA smaraNamAM Avato nathI. kartAnuM asmaraNa che mATe, tamArA A anumAnamAM prathama pratyakSabAdha doSa A pramANe che. tame kaho cho gaustrevI, ane pratyakSapaNe dekhAya che paustethI, te A pramANe tathAvidha tevA prakAranI viziSTa uMcI bAMdhelI, maThanI pIThikA upara pratiSTha beThelA evA rAta = luccA-vaMcaka, ane va = jaDa-murkha, evA adhvaryuM (yAjJikagoro), udgAC (zrutio gavarAvanArAo) hovu (havana karanArAo) ane prAya: temanA pravrura (ghaNA) ziSyo (khaMDika eTale ziSyo) (yanuH sAma R-2) yajurveda, sAmaveda ane Rgveda atizaya uMcA svare ekI sAthe pokAratA hoya tyAre "A badhA kolAhala karI rahyA che' evuM pratyakSa (zrotrapratyakSa) jJAna thAya ja che. te pratyakSa vaDe '"apauruSeyatva'"no pakSa bAdhita thAya che. = - * tame uparokta anumAnamAM '"apaurUSaya'" sAdhya kaho cho. paraMtu te sAdhyano abhAva ''paurUSaeNyatva'' pratyakSapramANathI adhvaryu Adi gAtA hoya tyAre jaNAya che. je anumAnamAM sAdhyano abhAva pramANAntarathI jaNAya te hetu bAdhita hetu kahevAya che. - *mImAMsaka tame je bAdhitatA jaNAvI, te kharekhara khoTI che. kAraNa ke te adhvaryu Adi jyAre gAya che ane gavarAve che tyAre te zruti abhivyakta (pragaTa) thAya che. paraMtu vakhate utpanna thAya che ane tethI paurUSeya che ema nahIM, paraMtu anAdinI te che ja ane nitya ja che. phakta gavarAvatI vakhate te abhivyakta thaI che ema samajavuM joIe, kolAhala viSenI A pratIti abhivyaktatAnA sadbhAva rUpa hovAthI pratyakSa vaDe pakSano bAdha Avato nathI. = - jaina jo ema kahezo to, eTale ke abhivyakti (pragaTatA) mAtrathI ja A pratIti thAya che ema jo huM mImAMsaka ! tame kahezo to bharatazAstramAM prasiddha evI '"haMsapakSa'" Adi 64 jAtanI hastapu hAthanI bhinna bhinna mudrAomAM paNa A "abhivyakti'" mAtra ja hoya ane tethI te mudrAo nitya hoya evuM kema na bane ? tathA A ja paricchedanA navamA sUtramAM ''A zrutio e varNonI vyakti (abhivyakti) mAtra che. tevA prakAranA mImAMsakanA kathananuM vyapAkaraNa (khaMDana) karAze, te paNa ahIM joDI devuM. sArAMza ke je zrutio nitya hoya, ane gavarAvatI vakhate tenI abhivyakti mAtra ja hoya = Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-7 522 to bharatazAstramAM jaNAvelI haMsapakSAdi mudrAomAM paNa abhivyakti mAtra mAnI tene nitya mAnavAmAM tamane zuM vAMdho Ave che ? tathA A abhivyaktimAtranI mAnyatAnuM vadhAre khaMDana AgaLa sUtra navamAmAM karAze. zrutiH pauruSeyI varNAdyAtmakatvAt kumArasambhavAdivat - ityanumAnabAdhaH / puruSo hi paribhAvyAbhidheyabhAvasvabhAvaM tadanuguNAM granthavIthIM grathnAti tadabhAve kautaskutIyaM sambhavet ? / yadi hi zaGkhasamudrameghAdibhyo'pauruSebhyo'pi kadAcit tadAtmakaM vAkyamupalabhyeta, tadA'trApi sambhAvyeta / na caivam / atha varNAdyAtmakatvamAtraM hetUcikIrSitaM cet, tadAnImaprayojakam, valmIkasya kulAlapUrvakatve sAdhye mRdvikAratvavat / atha laukika lokAdivilakSaNaM tat, tarhi viruddham, sAdhanazUnyaM ca kumArasambhavAdinidarzanam / tatraiva sAdhye viziSTamRdvikAratvavatkuTadRSTAntavacceti cet - naitaccaturasram, yatastanmAtrameva hetuH na cAprayojakam, viziSTavarNAdyAtmakatvasyaiva kvApyasambhavAt, duHzrava-durbhaNatvAdestu zrutivizeSasya / nAMSTAstvASTrArirASTre na bhrASTre nAdaMSTriNo janAH / dhArtarASTrAH surASTre na mahArASTre tu noSTriNaH // 1 // - ityAdI laukikazloke savizeSasya sadbhAvAt / abhyadhiSmahi ca kaumAra kumArasambhavabhavAd vAkyAnna kiJcit kvacit / vaiziSTayaM zrutiSu sthitaM, tata imAH syuH kartRzUnyAH katham // iti yat 'prajJApativeMTsemAsIt, nAhavAsIt, na trirAsIt, sa tapo tapthata, tasmAttapanaH, tapanAccatvAro vedA ajAyanta" iti svakartRpratiprAdakAgamabAdhaH // mImAMsakonA mate zruti apaurUSaya (nitya) che. A vAtanuM pratyakSapramANathI khaMDana karIne have te ja vAtanuM anumAnapramANathI khaMDana kare che. teonA anumAnanI sAme sAdhyAbhAvane sAdhanArUM pratispardhI anumAna tainAcAryazrI jaNAve che ke zrutio (pakSa), pauruSeya-puruSakRta-arthAt anitya che (sAdhya), kAraNa ke varNAdi Atmaka hovAthI (varNa-pada-vAkayAtmaka racanAvizeSa hovAthI) hetu, kumArasaMbhava Adi kAvyonI jema (udAharaNa), A pramANe pratispardhI anumAna hovAthI mImAMsakonuM anumAna A anumAna vaDe paNa bAdhita che. eTale ke satpratipakSa hetvAbhAsa thAya che. kAraNa ke purUSa ja samidheyamAvasvamAnuM abhidheya (samajAvavA yogya) padArthonA svabhAvane rimAnya - vicArIne tanununAM abhidheya padArthanA svabhAvane anusaranArI (prathavIthI) granthanI racanA kare che. taddamAve abhidheya padArthanA svabhavonuM paribhAvana karyA vinA athavA vicAra karanAra evA te purUSa vinA vyavasthita evI A grantharacanA kema thaI zake ? = kAraNa ke apaurUSaya evA (eTale ke jeno kartA koI purUSa nathI evA) zaMkha-samudra ane vAdaLa Adi padArthomAMthI paNa koI vakhata varNAdiAtmaka vAkya pragaTa thatuM je dekhAtuM hota to = Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 523 zruti apauruSeya che ema mAnanAra mImAMsakanI sAthe carcA ratnAkarAvatArikA tenI jema ahIM paNa apauruSeya evI kRtiomAMthI paNa bhASAtmaka evuM vAkaya pragaTa thAya che ema saMbhAvanA karI zakata. na vaivam = paraMtu ema to che ja nahIM, apauruSeya evA zaMkhAdimAMthI kadApi bhASAtmaka vAkya pragaTa thatuM ja nathI. tethI je kRtio apauruSeya hoya to temAMthI pANa bhASAtmaka vAkya kema saMbhave ? mATe zrutio paurUSaya ja che. mImAMsaka - mA vAtma7mAtra = he jaino ! amArA anumAnane toDavA tame je anumAna karyuM che. "zrutiH, pauruSeyI, vAtmatva, kumArasamarivatuM, A anumAnamAM tame kahela "vArimAtmahtva'' hetu kevo kaho cho ? zuM sAmAnyathI varNAghAtmakatva mAtra ja eTalA arthavALo A hetu che ? ke laukika zlokAdithI vilakSaNa evuM viziSTa vArNAghAtmakatva evA arthavALo A hetu che ? A be pakSamAMthI jo prathamapakSa kaho to eTale ke sAmAnyathI varNAdiAtmakatA mAtra ja kahetA ho to tamAro te hetu aprayojaka che sAdhya sAdhavAmAM asamartha che. kAraNa ke sAdhyAbhAvamAM paNa vartato hovAthI vyabhicArI che mATe aprayojaka che. konI jema ? to vAlmIka (rAphaDA)nuM kulAlapUrvakatva sAdhya sAdhavAmAM mRrvikAratva hetu jema aprayojaka che tenI jema. teno bhAvArtha A pramANe che - e varmI: strIjIpUrvaka kRviratvIt ghavatuM A anumAna upara-uparathI jotAM barAbara lAge che paraMtu hetu vyabhicArI hovAthI sAdhya sAdhavAmAM aprayojaka che. kAraNa ke je kuMbhArakartA vALuM nathI hotuM te paNa muvikArarUpa hoya che. jema ke taLAvanI sukAyelI mATImAM, pattharonA lIlApaNAmAM, parvatonI bhekhaDomAM mRrvikAratva hetu che paraMtu kulAlapUrvakatva sAdhya nathI. mATe hetu sAdhyA-bhAvavartI hovAthI vyabhicArI che ane tethI ja aprayojaka che. tevI rIte pauruSeya je na hoya te paNa varNAghAtmaka hoI zake che. jema ke A vedo pauruSeya na hovA chatAM vArtAghAtmaka che. tethI hetu sAdhyAbhAvavRtti hovAthI vyabhicArI ane aprayojaka che. - have jaino ! jo tame bIje pakSa kahezo to, eTale ke loko samajI zake tevA zlokothI vilakSaNa, arthAt lokabhogya na hoya tevA viziSTa zlokAdirUpa varSAghAtmakatva hetu jo kahetA ho to, arthAta A zrutio loko vaDe na samajI zakAya tevA zloko rU5 varNodhAtmaka che mATe pauruSeya che ema jo tame (jaino) kahetA ho to tamAro A hetu virUddha hetvAbhAsa bane che ane kumArasaMbhavAdinuM udAharaNa hetuzUnya bane che ema be doSo he jaino ! tamane Ave che te A pramANe - loko ne samajI zake tevA viziSTa varNAdivALa, pANuM to purUSe banAvelAmAM hoya ja nahIM, je pauruSeya hoya te lokabhogya ja hoya, ane je lokabhogya na hoya te pauruSeya paNa na ja hoya paraMtu apaurUSaya ja hoya che. tethI Avo viziSTavarSAghAtmakatva rUpa tamAro hetu apaurUSaya rUpa sAdhyAbhAvamAM ja vartato hovAthI virUddha hetvAbhAsa thAya che. tathA kumArasaMbhavanuM udAharaNa anvayavyAptinuM hovAthI jyAM jyAM dhUma hoya che tyAM tyAM vahni hoya che jema ke mahAnasa, enI jema udAharaNamAM sAdhya ane sAdhananuM haMmezAM astitva ja hovuM Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-7 524 joIe. paraMtu tamArA A udAharaNamAM pauSaya sAdhyanuM astitva che. paraMtu loko na samajI zake tevuM = laukika zlokAdithI vilakSaNa evuM viziSTa vargAghAtmakatva nathI. mATe udAharaNa sAdhana vinAnuM thaze. konI jema ? caiva sAthe = te ja vAlmIkanA kulAlapUrvakatva sAdhyatAvALA anumAnamAM viziSTamudvikAratva hetunI jema ane kuTa (ghaTa)nA dRSTAntanI jema. bhAvArtha A pramANe che ke = jo mRddhiArItva ne badale viziSTamRddhiAratva hetu levAmAM Ave to A hetu kalAlapUrvakatva sAdhyamAM kadApi hoya ja nahIM. paraMtu kulAlapUrvakatvanA abhAvamAM ja (upara kahelA parvatAdi udAharaNomAM ja) hoya che. tethI hetu sAdhyAbhAvamAM vartato hovAthI virUddhahetvAbhAsa thAya che tenI jema tamAro viziSTa varNAghAtmakatva hetu paNa virUddha hetvAbhAsa ja thAya che. tathA jema ghaTa kulAlapUrvaka che paraMtu viziSTa smRdvikAratA vALo nathI. tethI te ghaTamAM sAdhya che paraMtu hetu nathI tema tamArUM kumArasaMbhavanuM udAharaNa paNa paurUSaya evA sAdhyavALuM che paraMtu laukika zlokAdithI vilakSaNa evA varSAghAtmaka rUpa hetu vALu nathI. tethI sAdhanazUnyatAno dRSTAntadoSa paNa he jaino! tamane Avaze. jaina - naitavatusram = mImAMsakanI uparokata vAta manohara nathI, yuktisaMgata nathI. kAraNa ke A anumAnamAM ame sAmAnyathI tanmAtrameva te varNAtmakatva mAtrane ja hetu kahIe chIe. arthAt pahelA pakSavALo ja hetu laIe chIe vilakSaNavarNAghAtmakatva hetu letA nathI. ane te prathama arthavALo hetu levA chatAM te aprayojaka nathI. tame je vedo apaurUSaya che chatAM sAmAnyathI varSAghAtmaka che ema kahIne hetu sAdhyAbhAvamAM varte che ema upara je kahyuM te barAbara nathI. kAraNa ke vedo apaurUSaya che ke paurUSaya che te vAta amArA tamArA vacce haju vivAdAspada che. tamArI dRSTie vedo bhale apaurUSaya hote chate varNAghAtmaka hoya, paraMtu amArI diSTae te vedo pauSaya hote chate varNAghAtmaka che. mATe hetu sAdhyamAM ja varte che sAdhyAbhAvamAM nahIM tethI A hetu aprayojaka nathI. je vastu haju vivAdAspada hoya te vivAdAspada vastunuM udAharaNa apAya nahIM. vedo vinA evuM eka paNa dRSTAnta Apo ke je apaurUSaya hote chate varSAghAtmaka hoya ane amane-tamane ubhayane mAnya hoya. AvuM koI dRSTAnta che ja nahIM. mATe hetu sAdhyamAtravRtti ja che. sAdhyAbhAvavavRtti nathI. ''viziSTavarNAghAtmakatva' hetu ame kahetA ja nathI. tethI teno (bIjA pakSano) uttara ApavAno raheto ja nathI. tathA vaLI tamArI A zrutiomAM viziSTa vargAghAtmakatva kayAMya che ja nahIM. tame mImAMsako zrutiomAM du:zravatva (du:khe saMbhaLAya tevI-karNakaTu) ane durvyaNatva (du:khe uccAraNa thAya tevI - jihvAkaTu) kahIne te dvArA viziSTavarNAghAtmakatA siddha karo cho ane tenA kAraNe apaurUSaya kahevAnI je vAta karo cho te vAta paNa barAbara nathI. kAraNa ke zrutionuM tame mAneluM du:thavatva ane durbhaNatvAdi rUpa AvuM viziSTavaIghAtmakatva to "nAMTrAsvAthrA'', ItyAdi laukika zlokomAM eTale paurUSaya zlokomAM paNa savizeSe dekhAya ja che. sArAMza ke tamArI zrutio ane smRtiomAM du:zrava ane durbhaNatva che ja nahIM, chatAM tame -- Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 525 zruti apauruSeya che ema mAnanAra mImAMsakanI sAthe carcA ratnAkarAvatArikA kadAca tyAM duHzrava ane durbhaNatva mAno to paNa duHzrava ane durbhaNatva hoya eTale apauruSeya hoya evo niyama nathI. kAraNa ke A hamANAM kahelA zlokamAM paNa duzavatva ane durbhaNatva che chatAM pauruSeya che. mATe viziSTa varNAghAtmaka hetu jo ke ame kahetA ja nathI. paraMtu kadAca kahIe to paNa te hetu paurUSayamAM ja saMbhave che apaurUSayamAM saMbhavato nathI, tethI virUddhahetvAbhAsa tame je kahyo hato te thato nathI ane sAdhanazUnyatA rUpa udAharaNadoSa paNa amane (jainone) Avato nathI. nAMdRAvAdR zlokano artha A pramANe che. nAMNUH = eTale ulUMTha-nAMDha-tophAnI, luMTArA, tvaSTA, eTale sUrya, canapatya vASTra = karNa, tasya sari = tvapUri = karNano zatru eTale arjuna, tI rASTra = trIpUrirASTra na= arjunanuM rAjya hastinApuramAM hatuM tethI te hastinApurathI oLakhAtA kurUdezamAM luMTArA manuSyo nathI. tethI mAchuM na madraSTi nanI bhrASTra nAmanA dezamAM manuSyo viziSTabaLavALI evI dADha vinAnA nathI. sarve prabaLa dADhavALA ja che. te dezanI bhUmino evo svabhAva che. tathA dhArtarASTra surASTra na = saurASTra dezamAM haMso nathI. ahIM dhArtarASTra zabda haMsAvAcI che paraMtu dhRtarASTranA putra (kaurava) vAcI nathI. mahArASTra dezamAM uMTavALA loko nathI kAraNa ke te dezamAM uMTa ja nathI. A zlokamAM chu vigere joDAkSaro anekavAra AvelA hovAthI du:zava ane du:bhaNa che. paraMtu apauruSeya nathI paurUSaya che tema kRtiomAM kadAca kayAMka AvuM du:zava ane durbhatva hoya to paNa tethI te zrutio apauruSeya siddha thatI nathI. paraMtu pauruSeya ja che. A kAraNathI ja ame anyatra kahyuM che ke - - kumArasaMbhavamAM AvelA vAkayothI zrutiomAM kayAMya paNa kaMI paNa vizeSatA nathI tethI te zrutione kaazUnya (nitya) kema kahevAya ? A pramANe amAruM anumAna nidaoNSa ane satya hovAthI tamArU anumAna amArA anumAna vaDe bAdhita thavAthI tamone anumAnabAdha doSa paNa lAge che eTale ke tamAro hetu satpatipakSahetvAbhAsapaNAne pAme ja che. tathA vaLI tamAruM anumAna AgamathI paNa bAdhita che. te Agama pATha A pramANe che. "ghanApatiH vA m Am = pahelAM prajApati (brahmA) ekalA ja hatA, divasa na hato, rAtri na hatI, teoe tapa karyuM. temAMthI (tapana=) sUrya pragaTa thayo, te sUryamAMthI cAra vedo thayA" AvA prakAranA svarNa = vedonA kartAne jaNAvanArA evA tamArA ja AgamanI sAthe paNa tamAruM anumAna bAdhita thAya che. mATe Agama bAdhita paNa che. nanu nAyamAgamaH pramANam, bhUtArthAbhidhAyakatvAt / kArya eva hyarthe vAcAM prAmANyam, anvayavyatirekAbhyAM loke-kAryAnviteSu padArtheSu padAnAM zaktyavagamAditi cet - tadazlIlam / kuzalodarkasamparkakarkazaH sAdhUpAsyAprasaGga ityAderbhUtArthasyApi zabdasya loke prayogopalambhAt / athAtrApi kAryArthataiva, tasmAdatra pravartitavyam ityavagamAditi cet - sa tayavagama aupadezikaH aupadezikArthakRto vA bhavet ? na tAvadAdyaH, Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-7 tathAvidhopadezAzravaNAt / dvitIyastu syAt na punastatropadezasya prAmANyam, asya svArthaprathAmAtracaritArthatvAt / pratipAdakatvenaiva pramANAnAM prAmANyAt / anyathA pravRttAviva tatsAdhyArthe'pi prAmANyaprasaGgAt / pratyakSasya ca vivakSitArthavat tatsAdhyArthakriyA'pi prameyA bhavet / tasmAt puruSecchApratibaddhavRttiH pravRttirastu / mA vA bhUt, pramANena padArthaparicchedacet cakrANaH, tAvataiva prekSAvato'pekSAbuddheH paryavasAnAt puNyaM prAmANyamasyAvaseyam / yadvA astu " tasmAdatra pravartitavyam" ityavagamAt kuzalodarketyAdivAkyAnAM prAmANyam / kintu tadvadeva vede kartRpratipAdakAgamasyApi prAmANyaM prAsAGkSIdeveti siddha AgamabAdho'pi // 526 mImAMsaka - ''prajJApativrumemAsI'' ItyAdi A AgamapATha pramANabhUta nathI, kAraNa ke hajAro-lAkho varSo pahelAM thaI cukelI vAtone ja mAtra jaNAvanAra hovAthI, je vANI kartavya arthane jaNAve te ja vANI pramANa gaNAya che. kAraNa ke hitakArImAM pravRtti ane ahitakArIthI nivRtti rUpa kAryAtmaka arthamAM je vANI vaparAya te ja vANI pramANa gaNAya che. kAraNa ke tevI vANIthI ja hitamAM pravRttirUpa ane ahitathI nivRttirUpa phaLanI prApti thAya che. paraMtu jemAM nirarthaka bhUtakALanI mAtra vAto ja karelI hoya, jemAM pravRtti-nivRtti rUpa jIvanasparzI kArya na hoya te vANI pramANa gaNAtI nathI. lokomAM paNa je vANI anvaya vyatireka dvArA kAryAtvita padArthomAM vaparAtI hoya tevI vANImAM padonI (arthabodhaka) zakti svIkArAI che. nirarthaka gAmagapATAMvALI vANI pramANa manAtI nathI. uparokta ''praSnApativrumemAsIt''ItyAdi AgamapATha kAryAnvita arthavALo nathI. mATe pramANa manAto nathI. jaina - jo mImAMsaka upara pramANe kahe to tenI te vAta azlIla (khoTI) che. ''sAdhuonI sevAno prasaMga puNyodayanA saMparkathI ja prApta thAya che mATe kaThaNa che.'' ItyAdi bhUtakALanA arthane jaNAvanArA zabdono paNa prayoga lokamAM pramANabhUta tarIke dekhAya che. bhUtakALanA arthane kahenArAM sarve vAkayo apramANa ja hoya evo niyama nathI. mImAMsaka - have mImAMsaka bacAva mATe ema kahe che ke ''rAjova samparA: sAdhUpAsyAprasaTM: '' A vAkayamAM bhUtArthatA hovA chatAM paNa pramANa che kAraNa ke temAM kAryArthatA che ja. sAdhu sevA puNyodaya janya ja hovAthI prApta thavI atiduSkara che. tasmAtra pravartitattvam = tethI A sAdhusevAnA kAryamAM sadA apramattapaNe pravRtti karavI joIe. ema hitakArImAM pravRtti karAvavA rUpa kAryArthatA che ane tenAthI arthabodha thavA dvArA AtmahitarUpa phaLaprApti paNa che. mATe AvAM vAkayo pramANa gaNAya ja che. paraMtu mAtra nirarthaka, pravRtti nivRttinAM asUcaka vAkyo pramANa nathI. jaina mImAMsakanI A vAta barAbara nathI. kAraNa ke ame tamane puchIe chIe ke te arthabodha zuM upadezAtmaka che mATe tame tyAM kAryArthatA mAnI pramANa kaho cho ke te arthabodha upadezAtmaka evA arthathI samajAya tevo che mATe kAryArthatA mAnI pramANa kaho cho ? A be pakSa ame tamane Ie chIe. Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 527. - zrati apauruSeya che ema mAnanAra mImAMsakanI sAthe carcA ratnAkarAvatArikA sArAMza ke - "sAdhusevA puNyodayajanya che mATe prApta thavI atiduSkara che" A vAkyamAM zuM koI upadeza bharelo che mATe tenI pramANatA kaho cho ke te vAkayamAM upadezathI karAyelo artha "tamAre ahIM pravRtti karavI joIe" athavA na karavI joIe ItyAdi rUpa artha bharelo che mATe tenI pramANatA kaho cho ? - have jo AghapakSa kaho to te barAbara nathI. kAraNa ke te vAkayamAM to tevA prakArano upedeza bharelo ja nathI, kAraNa ke tevo upadeza temAM saMbhaLAto nathI. "sAdhunI sevA puNyodayajanya che ane tethI te ati duSkara che" ATaluM ja mAtra saMbhaLAya che. teTalo ja arthabodha tyAM thAya che. tethI tamAre te sevA karavI joIe ke na karavI joIe Avo upadeza tyAM saMbhaLAto nathI. te to zrotAnA mana upara AdhAra rAkhe che. vAkaya to mAtra potAnA vAcya arthane ja jaNAve che. paraMtu upadeza temAM saMbhaLAto nathI mATe prathamapakSa barAbara nathI. have jo bIjo pakSa kaho to te bIjo pakSa bhale ho. to pANa "tamAre A sevAmAM pravRtti karavI joIe." evA upadezAtmaka arthathI A vAyArtha pramANa kahevAto nathI. kAraNa ke pramANabhUta evuM A vAkya to mAtra potAno vAcya arthabodha karAvavAmAM ja caritArtha che. arthAta koI paNa vAkaya potAnA vAcya arthane avisaMvAdipAge jaNAve eTale te pramANa kahevAya che. avisaMvAdi paNe arthabodha karAvavo eTalo ja pramANano artha che. te vAkayamAM kahyA pramANe pravRtti karavI ke nivRtti karavI te zrotAnA mana upara avalaMbita rahe che. pratyakSa-anumAna ane Agama vigere sarve paNa pramANonI pramANatA potapotAnA niyata arthane avisaMvAdi pANe pratipAdana karavA mAtramAM ja manAyelI che. arthAt pramANonI pramANatA pratipAdya arthanI avisaMvAdipANe pratipAdakatA vaDe ja che. anyathA = jo ema nahI mAno ane vAkayonA bodhathI karAtI pravRttine je jagAve tene pramANa kahezo to pravRttinI jema te pravRttithI sAdhya evI phaLaprApti rUpa artha jemAM jaNAya ene paNa pramANa mAnavAno prasaMga Avaze ane jo ema mAnIe to "trAe iTa: ti' ahIM A ghaTa che. evuM cAkSuSapratyakSa jJAna thayuM. tyAM ghaTanA astitvane avisaMvAdipaNe jaNAvavA rUpa vAca arthano bodha jema pramANa kahevAya che ane te ja arthabodha te vAkyano prameya kahevAya che tema ghaTa levA javAnI pravRtti, ane te pravRtithI sAdhya jalapAnAdi kriyA paNa A ja vAkyanI prameya banI jaze. bhAvArtha evo che ke vAkya potAnA vA artha mAtrane samajAve teTaluM ja tenuM prameya che jo tenAthI AgaLa vadhIne temAM pravRtti-nivRtti karavI te paNa prameyamAM gaNavA jaIe to te pravRtti-nivRttithI thatI phaLaprAptine pAga prameya gaNavI joIe. paraMtu pravRtti-nivRtti, ke phaLaprApti rUpa arthakiyA kayAMya prameya gaNAtI nathI. taramAt = tethI vAkayo to potAnA vA artha mAtrane avisaMvAdipaNe samajAve teTalI ja tenI prameyatA che ane tethI ja te pramANa bane che. bAkI purUSanI IcchAne AdhIna che vRtti Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-7. 528 jenI evI pravRtti tyAM hoya athavA na hoya, paraMtu "ahI A ghaTa che" evo padArthano bodha pramANavAkaye karAvyo, tAvataiva = teTalA mAtra prayojanathI ja paMDitapurUSone "arthabodha samajavA rUpa" apekSA buddhi samApta thaI jatI hovAthI A vAkyanI pavitra evI pramANatA samajI levI joIe. sarva vAtano sAra e che ke je je vAkayo bolAya che te te vAkayo pota potAnA pratiniyata vAcya arthane avisaMvAdipaNe jaNAve. eTalA mAtrathI ja te te vAkyo pramANa bane che. paraMtu upadeza dvArA pravRtti-nivRtti karAve athavA pravRtti-nivRtti dvArA phaLaprApti karAve to ja te uccAraNa karAyelAM vAkayo pramANa bane evuM hotuM nathI. mATe rIDho vALuM vAkya jema potAnA vAgya arthabodha mAtra karAvavA vaDe pramANa bane che tema nApatiH vA DhuM mAt ItyAdi vAkaya paNa potAnA pratiniyata evA vAcya arthane avisaMvAdipaNe jaNAvanAra che mATe pramANa mAnavuM joIe. paraMtu kAryArthatA temAM joDavI joIe nahIM. kAryArthatA purUSanI IcchAne AdhIna che. yuvA = athavA tethI A sAdhusevAmAM pravRtti karavI joIe' A pramANe upadeza dvArA pravRtti karAvavA rUpa arthane jaNAvanAra hovAthI kAryArthatA che mATe jo A vAkayane tame pramANa kahetA ho to bhale tevI rIte prAmAkhyam ritu = pramANatA ho. (arthAta pratyeka vAkayo svavAcya arthanA avisaMvAdipaNe pratipAdaka hoya che tenAthI ja pramAAga bane che pravRtti Adine jaNAvavA vaDe pramANa banatA nathI. chatAM pravRttine jagAvavA rUpa kAryArthatA tyAM rahelI che mATe tyAM pramANatA che ema tame jo mAno to bhale tema ho.) to paNa kurAho vALA vAkayanI jema ja vedomAM potAnA kartAne pratipAdana karanAruM Agama paNa kartAno svIkAra karAvavA rUpa pravRtti" karAvanAra hovAthI tyAM pANa kAryArthatA thaI ja. ane tethI te Agamane paNa pramANatA prApta thaI ja. A pramANe tamAruM anumAna AgamabAdhita paNa che ja. yattu kaJasmaraNaM sAdhanam, tadavizeSaNaM savizeSaNaM vA vayeta ? prAktanaM tAvat purANakUpaprAsAdArAmavihArAdibhirvyabhicAri, teSAM katrasmaraNe'pi paurusseytvaat| dvitIyaM tu sampradAyAvyavacchede sati karcasmaraNAditi vyadhikaraNAsiddham, karjasmaraNasya zruteH anyatrAzraye puMsi vartanAt / athApauruSeyI zrutiH, sampradAyAvyavacchede sati asmaryamANakartRkatvAt, AkAzavat, ityanumAnaracanAyAmanavakAzA vyadhikaraNAsiddhiH / maivam, evamapi vizeSaNe sandigdhAsiddhatApatteH / tathAhi - AdimatAmapi prAsAdAdInAM sampradAyo vyavacchidyamAno vilokyate / anAdestu zruteravyavacchedI sampradAyo'dyApi vidyata iti mRtakamuSTibandhamanvakArSIt / tathA ca kathaM na sandigdhAsiddhaM vizeSaNam / vizeSyamapyubhayAsiddham, vAdiprativAdibhyAM tatra kartuH smaraNAt / nanu zrotriyAH zrutau kartAraM smarantIti mRSodyam, zrotriyApazadAH khalvamI iti cet ? nanu yuyamAmnAyamAmnAsiSTa tAvat, tato "yo vai vedAMzca prahiNoti" iti, "prajApatiH somaM rAjAnamanvasRjat tatastrayo Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa29 zruti apauruSeya che ema mAnanAra mImAMsakanI sAthe carcA ratnAkarAvatArikA vedA anvasRjanta" iti ca svayameva svasya kartAraM smarayantI zrutiM vizrutAmazrutAmiva gaNayanto yUyameva zrotriyApasadAH kiM na syAt ? jaina - tathA vaLI he mImAMsako ? vedone apauruSeya siddha karavA mATe tame je "kartAnuM asmaraNa" evo hetu prathama kahyo che te tamAro kahelo hetu zuM koI paNa jAtanA vizeSaNa vinAno che ke vizeSaNavALo che ? jo prAntana eTale prathama pakSa kaho to eTale A hetunI AgaLa koI paNa vizeSANa nathI, ema jo kaho to tamAro A hetu vyabhicArI banaze. kAraNa ke tamAro A hetu sAdhyanI jema sAdhyAbhAvavRtti paNa che. prAcIna kuvA-mahela-bagIcA-pharavAnAM kSetro ItyAdinI sAthe A hetu vyabhicAravALo che. te prAcIna kuvA vigere kartAnA smaraNa vinAnAM hovA chatAM paNa paurUSaya che. eTale ke tamAruM sAdhya je apauruSeya, teno abhAva paurUSaya, te pauruSeyatvavALA je kupa-prAsAdAdi che. temAM paNa A hetu varte che. tyAM kartuasmaraNa hetu paNa che. mATe hetu sAdhyAbhAvavavRtti thavAthI vyabhicAra hetvAbhAsavALo thaze. have jo bIjo pakSa kahetA ho to, eTale hetu savizeSaNa che ema jo kaho to jaNAvo ke hetanI AgaLa vizeSAga zuM ? "prAyAvacheTe sati" AvuM vizeSaNa jo kahetA ho to, teno artha evo thAya che ke saMpradAya eTale paraMparA jenI vyavaccheda vinAnI che ane kartAnuM smaraNa jyAM nathI te' Avo tamAro hetu thaze. sArAMza ke jenI paraMparA ghaNA varSothI cAlI ja Ave che. je paraMparAno bhUtakALamAM kyAMya vyavaccheda nathI. arthAt anAdinI, athavA anAdi jevI; vyavaccheda vinAnI che ane kartAnuM asmaraNa che Avo hetu che tema kahezo to have A hetu prAcInakupa-prAsAda-ArAma ane vihArAdimAM jaze nahIM kAraNa ke te prAcInakupAdi anAdinA nathI tethI bhale vyabhicAra doSa nahIM Ave, paraMtu vyadhikaraNAsiddha hetvAbhAsa nAmano bIjo doSa Avaze. apauruSeya evI zruti e tamAro pakSa che. arthAt hetunuM adhikaraNa che. tenAthI virUddha evuM je adhikaraNa te pauruSeya dharmavALA prAcIna kupa-prAsAdAdinA kartarUpa purUSa, te zrutithI anya che mATe te purUSa vyadhikaraNa kahevAya che. temAM A hetunuM je karyu-asmaraNa evuM vizeSya che te saMbhave che. tethI hetu sAdhyaviziSTa pakSamAM vartavAne badale sAdhyAbhAvaviziSTa evA pakSabhinna purUSamAM vartato hovAthI vyadhikaraNasiddha hetvAbhAsa thaze. (chaThThA paricchedanA 51mA sUtramAM tathA tenI vRttimAM asiddhahevAbhAsanA aneka bhedomAM bIjo bheda "vyadhikaraNAsiddha' kahela che. tenI vyAkhyA A pramANe che ke - je hetu sAdhyaviziSTa pakSamAM vartavAne badale sAdhyAbhAvavALA apakSamAM (pakSabhinna Itara adhikaraNamAM) je hetu varte te "vyadhikaraNasiddha" kahevAya che, jema ke "Da, nitya, paraNya tatvati" ahIM paTamAM raheluM kRtakatva te paTamAM ja che paraMtu zabdanAmanA pakSamAM nathI. tethI pakSathI bhinna adhikaraNamAM hovAthI vyadhikaraNasiddha kahevAya che. tathA prAsAH dhava, zya arthAtu, A prAsAda dhoLo che. kAgaDAmAM kALAza hovAthI, ahIM pakSa je prAsAda, tenAthI bhinna Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-7 530 je kAka, ke je sAdhyAbhavavAn che. temAM bALasvAti hetu varte che. A rIte je hetu pakSabhinna adhikaraNamAM varte te vyadhikaraNAsiddha kahevAya che. tevI ja rIte ahIM pakSa apaurUkSeyasAdhyavALI zruti, e pakSa che. tenAthI virUddha adhikaraNa pauSaya dharmavALA prAcInakupAdinA kartArUpa purUSa, te purUSamAM kartu-asmaraNa hetu varte che. mATe vyadhikaraNAsiddha che. have jo mImAMsaka ema kahe ke ame anumAnamAM tramaraLAt ne badale amarthamALatuMtvAt lakhIzuM. jethI amane vyadhikaraNAsiddha hetvAbhAsa Avaze nahIM. ame anumAna prayoga have A pramANe karIzuM. zrutiH, apauruSeyA, sampradAyAvyavacchede sati asmaryamAnakartRkatvAt, AkAzavat / "zruti (pakSa), e apaurUSaya che (sAdhyuM), paraMparAthI anAdi hote chate asmaryamANa karyu vALI hovAthI (hetu), AkAzanI jema (udAharaNa), "AvA prakAranI anumAnanI racanA ame karIzuM. jethI vyadhikaraNAsiddhi AvavAno alpa paNa avakAza nathI. AvuM anumAna ame karIzuM. jethI doSa Avaze nahIM kAraNa ke ''samarthamAnatuMtvAr'' A bahuvrIhi samAsa thavAthI anyapadapradhAna samAsa kahevAya che. jo tatpurUSa samAsa pUrvanI jema karIe to uttarapadapradhAna hovAthI kartAnu asmaraNa game temAM (prAcInakupAdinA kartA purUSamAM) paNa ghaTI zake. paraMtu bahuvrIhi samAsa karavAthI manamAM kalpela ja anya pada levAze. ane ame te anyapada zruti ja laIzuM. eTale vyadhikaraNamAM hetu na javAthI vyadhikaraNAsiddha hetvAbhAsa amAre thaze nahIM. jaina - maivam A pramANe na kahevuM. kAraNa ke jo A pramANe bahuvrIhi samAsa karI anyapada tarIke zrutimAtranI vivakSA karazo to bhale vizeSyahetumAM vyadhikaraNAsiddha hetvAbhAsa nahIM Ave. paraMtu ''saMpravAvAvyavachete sati e vizeSaNamAM saMdigdhAsiddha hetvAbhAsa thaze. te A pramANe - je AdivALA prAsAdAdi kAryo che. teno saMpradAya alpa kALano hovA chatAM paNa vyavaccheda pAmato najare dekhAya che. to pachI je zruti vigere anAdi che ema kaho cho teno saMpradAya vyavacchedavALo kema na hoya ? arthAt anAdi evI zrutino saMpradAya paNa ghaNA kALavALo hovAthI sArI rIte vyavacchedavALo ja hoya, mATe avyavacchedavALo che AvuM samajAvavuM te mRtakane majabUta bAMdhavA barAbara che arthAt nirarthaka che eTale ke A vAta maDAgAMTha rUpa che. na saMbhavI zake tema che. sArAMza ke je AdivALAM kAryo che tene kALa thoDo ja thayo che to paNa saMpradAya vyavaccheda pAmato dekhAya che to ghaNA kALavALI vastu to bhUtakALamAM ekavAra nahIM paNa anekavAra vyavaccheda pAmelA saMpradAyavALI ja hoya. tethI hetumAM raheluM vizeSaNa saMdigdhAsiddha kema na bane ? arthAt bane ja. kAraNa ke zrutiomAM saMpradAyano avyavaccheda ja hoya ema kema kahI zakAya ? vizeSyamapi = tathA asmarthamALanuMvAt evuM je vizeSya che. te ubhayAsiddha hetvAbhAsa rUpa che. kAraNa ke te zrutimAM vAdI ane prativAdI evA amane tathA tamane tenA kartAnuM smaraNa che ja, ame to te zruti varNAtmaka hovAthI kartA che ema kahIe ja chIe ane tame mImAMsako Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 531 zruti apauruSeya che ema mAnanAra mImAMsakanI sAthe carcA ratnAkarAvatArikA paNa ''praSnApativaitame mAladhRt'' ItyAdi AgamapATha vaDe kartAnuM smaraNa karo ja cho. mATe samarthamALatuMtva bannene amAnya hovAthI ubhayAsiddha hetvAbhAsa paNa thAya che. mImAMsaka nanu zrotriyAH ame mImAMsako zrutimAM kartAnuM smaraNa karIe chIe A tamArI vAta mRSA che. ane amArAmAM je koI mImAMsako zruti sakartRka mAne che te sAcA mImAMsaka nathI. paraMtu zrotriyApazada che arthAt nIca zrotriya che. dharmabhraSTa che. - = jaina jo Ama kaho cho to tame paNa vedo bhaNelA cho (mamnAya = vedo, AmnAsi' bhaNelA cho) tethI have kahevAtI zrutio ane temAM AvelA A pATho tame vAMcyA ja haze. te pATho A pramANe che - (1) jo vai je brahmA vedo mokale che ''tathA (2) prajApatie (brahmAe) somane rAjA banAvyo, temAMthI traNa vedo utpanna thayA ItyAdi svayaM potAnA kartAne jaNAvatI ane vidyuta (prasiddha) evI zrutine pratidina sAMbhaLo cho ane gAo cho chatAM zrutAmiva ALavanto jANe sAMbhaLI ja na hoya tema kahetA evA tame pote ja nIca zrotriya ho, ema kema na bane ? arthAta tame paNa zrotriyApazada ja cho ema nakkI thAya che. = kizva, kaNva - mAdhyaMdina- tittiriprabhRtimuninAmAGkitAH kAzvana zAkhAH, tatkRtatvAdeva, manvAdismRtivat, utsannAnAM tAsAM kalpAdItairdRSTatvAt, prakAzitatvAdvA tannAmacitre, anAdI kAle'nantamuninAmAGkitatvaM tAsAM syAt / jainAca kAlAsurametatkartAraM smaranti / kartRbizeSe vipratipatterapramANamevaitatsmaraNamiti cet, naivam, yato yatraiva vipratipattiH, tadevA'pramANamastu, na punaH kartRmAtrasmaraNamapi / bedasyAdhyayanaM sarvaM gurvadhyayanapUrvakam / bedAdhyayabAcyatvAdadhunA'dhyayanaM yathA // 1 // atItAnAgatau kAlau, bedakAravivarjitI / kAlatvAt tadyathA kAlo, vartamAnaH samIkSyate ||2|| iti kArikokte vedAdhyayanabAcyatva- kAlatve api hetU / "kuraGgazRGgabhaGguraM kuraGagAkSINAM cetaH" iti vAkyAdhyayanaM gurvadhyayanapUrvakam etadvAkyAdhyayanabAcyatvAt adhunAtanAdhyayanavat / atItAnAgatI kAlau, prakrAntavAkyakartRbarjitau, kAlatvAt, vartamAnakAlavat / itibadaprayojakatvAt anAkarNanIyau sakarNAnAm / ', tathA vaLI, kaNvaRRSi, mAthaMdina RSi, tittiriRRSi, vigere munionA nAmothI aMkita thayelI keTalIe zAkhAo dekhAya che. tethI te zAkhAo paurUSaya che. kAraNa ke te te zAkhAo te te RSio vaDe karAyelI che. jema manu Adi zrutio manu Adi RSi vaDe karAyelI hovAthI pauSaya che. tema A sarva zrutio paNa te te RSionA nAmathI aMkita che mATe te te RSikRta hovAthI niyamA paurUSaya ja che. = = mImAMsaka kaNva Adi RSionA nAmathI aMkita thayelI te te zAkhAo kaMI teo vaDe banAvAI nathI. paraMtu utpannAnAM tAmAM khovAI gayelI, athavA naSTa pAmI cukelI, athavA guma = Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-7 thaI cukelI evI te zAkhAo teo vaDe pAvI = A yuganI AdimAM jovAI che. athavA jagatsamakSa prakAzita karAI che. tethI te te zAkhAo te te RSionA nAmanA cihnavALI (aMkita) thayelI che. bAkI che to anAdinI ja, te RSioe to apragaTane mAtra pragaTa karI che. jaina - jo mImAMsaka AvuM kahe to A zAkhAo anAdikALathI che. eTale anaMtakALathI che. te anaMtakALamAM AvA yugo anaMtA AvyA che. tethI anaMtIvAra A zAkhAo khovAI haze ane apragaTa thaI haze ane anaMta RSioe tene joI haze, prakAzita karI haze, pragaTa karI haze tethI anaMta RSionA nAmathI aMkita thayelI hovI joIe. paraMtu RSionAM AvAM anaMta nAma nathI mATe te te zAkhA te te RSioe ja banAvI che. tethI te te RSio ja te te zAkhAnA kartA che ema mAnavuM joIe, paraMtu te RSioe mAtra joI ja che ke mAtra prakAzita ja karI che ema mAnavuM joIe nahIM. tathA vaLI ame jaino to A kRtionA kartA kAlAsura nAmanA devane mAnIe chIe, tethI zAkhAo kartAvALI hovAthI ""maryamArtRtva tamAro hetu tamArA prativAdI evA amane jenone amAnya che mATe A hetu prativAdiasiddha hetvAbhAsa paNa thaze. mImAMsaka - rraviro = A kRtiono kartAvizeSa kAlAsura che ? ke bIjA koI (brahmA) Adi che ? e vAta haju vivAdavALI hovAthI jainoe upara kahelI kAlAsurakatRtvanI vAta apramANa ja che. (tasmaraNam = jainonuM A smaraNa-kathana apramANa che.) jaina - naivam = mImAMsaka jo Ama kahe to te barAbara nathI. kAraNa ke mUla vipratipatti: = vivAda jyAM hoya te ja apramANa bhale ho. paraMtu kartAmAtranuM kathana apramANa siddha thatuM nathI. arthAt A zAkhAonA kartA ame kAlAsura kahIe chIe, tamane kadAca emAM vivAda hoya ane e kAraNathI kAlAsura kadAca mAnya na hoya ane brahmA Adi koI paNa Itaradeva dhAro ke tamane kartA tarIke mAnya hoya to kAlAsuranI kartutvanI mAnyatAmAM amAre tamAre vivAda hovAthI e vAta tamArI daSTie bhale apramANa bano paraMtu kAlAsura ke brahmA ke koI paNa Itara deva kartA che ema to siddha thayuM ja. tethI kartamAtranuM kathana kaMI apramANa banI jatuM nathI. A rIte kartA mAtranA smaraNamAM koI vivAda na hovAthI vedo pauruSeya che ema mAnavuM joIe. ane trasmaraVItu ke maryamAtRtva ema banne rIte tamAro kahelo prathama hetu doSita che. ema samajavuM joIe. mImAMsaka = vedo apauruSeya (nitya) che ema amArA kathanamAM stramarAtuM A prathama hetu tame bhale doSita karyo paraMtu amArI pAse nIcenA be zlokomAM jaNAvyA mujaba bIjA be hetu che. te bIjA be hetuthI ame vedone apauruSeya siddha karIzuM. te anumAno A pramANe che - (velya sarva madhyayanama), vedonuM sarva adhyayana (pakSa), gurU pAse adhyayana karavA pUrvakanuM ja hoya che (sAdhya), vedonuM adhyayana hovAthI arthAt vedAdhyayana e eka viziSTa adhyayana che. svayaM bhAgavAno niSedha che. gurU pAse ja bhAgAya che, mATe (hetu), vartamAnakALamAM karAtA vedAdhyayananI jema (daSTAnta). Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 533 zruti apauruSeya che ema mAnanAra mImAMsakanI sAthe carcA ratnAkarAvatArikA A anumAnano artha evo che ke je vedAdhyayana che. te viziSTa hovAthI gurUgamathI ja gamya hovAthI gurU pAse ja bhaNAya, svayaM na bhANAya, na samajAya, tethI je je vedAdhyAya hoya te te gurUpUrvaka ja hoya, evI vyApti siddha thAya che. jema atyAre ApaNe je vedAdhyayana karIe chIe te ApaNA gurU pAse ja karIe chIe, tema ApaNane veda bhaNAvanAra gurUe paNa vedAdhyayana jyAre karyuM haze tyAre gurUpUrvaka ja karyuM hovuM joIe, temane adhyayana karAvanAra gurUe paNa anya gurU pAse ja vedAdhyayana karyuM haze ema gurUonI paraMparA anAdi kAlanI hovAthI veda anAdinA che ema siddha thAya che. A eka anumAna kahyuM. have bIju anumAna A pramANe - atIta ane anAgata ema banne kALo (pakSa), vedonA kartAthI zUnya che (sAdhya), kAla hovAthI (hetu), vartamAnakALanI jema (udAharaNa), je je kALarUpa che te te vedanA kartAthI zUnya che jema ke vartamAnakALa jema vartamAnakALa e kALa hovAthI vedanA kartAthI zUnya che tevI ja rIte atIta ane anAgata kALa paNa kALa hovAthI vedanA kartAthI zUnya che." A banne anumAnothI vedo kartAthI zUnya che ema siddha thAya che. A banne kArikAmAM (zlokamAM) kahelA (1) vedAdhyayanavAgyatva ane (2) kAla- ema A be hetu vedonA nityatvane siddha kare ja che. jaina - uparokata kArikAmAM kahelA tamArA "vedAdhyayana vAsatva ane kAla7" A banne hetuo aprayojaka hovAthI (vyabhicArI hovAthI) (sarvAnAm =) samaju paMDita purUSone anAkarNanIya ja (na ja sAMbhaLavA yogya) che. te aprayojakatA A pramANe che - "kurAMgAkSIonuM (haraNanA jevA komaLa netravALI strIonuM) citta, kuraMganA zRMga jevuM caMcaLa che," AvA vAkayanuM adhyayana, gurUjInI pAse ja adhyayanapUrvaka karavuM joIe, AvA prakAranA vAkayanA adhyayana vaDe ja vAsa hovAthI, vartamAnakALanA adhyayanI jema, A anumAna jema aprayojaka che tevI ja rIte vedAdhyayana vAitva hetu paNa aprayojaka che. te A pramANe - je hetu sAdhyanI sAthe ja rahe te hetu sAdhyasAdhaka arthAt prayojaka kahevAya che ane je hetu sAdhyanI sAthe tathA sAdhyAbhAvanI sAthe paNa rahe te hetu sAdhyano asAdhaka eTale ke aprayojaka kahevAya che. ahIM strIonuM citta caMcaLa che. AvA vAkayanuM adhyayana sAmAnya mANaso paNa gurU pAse kAvyo Adi bhANavAthI jANe che. tethI gurvadhyayanapUrvaka sAdhyanI sAthe paNa A hetu sAmAnya manuSyanI apekSAe varte che. paraMtu vidvAnuM purUSo svaprajJAthI gurUjI vinA svayaM paNa jANe che ke strIonuM citta caMcaLa che. tethI etadvAkayAdhyayanavAgyatva hetu gurvadhyayanapUrvaka nAmanA sAdhya vinA paNa varte che. ema sAdhAbhAvavata paNa hetu hovAthI A hetu jema aprayojaka che tevI ja rIte tamAro vedAdhyayanavAgyatva hetu paNa aprayojaka ja che. kAraNa ke sAmAnya mANaso vedAdhyayana gurUjInI pAse paNa kare che ane vidvAna purUSo svayaM svaprajJAthI gurUjI vinA paNa kare che. mATe aprayojaka Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-7 tathA kAla- hetu paNa AvI ja rIte aprayojaka che. atIta ane anAgata kALa jo AkAzaAtmA Adi dravya AzrayI laIe to kazUnya che. kALa hovAthI, vartamAnakALanI jema, A hetu sAdhyamAM ja (eTale ke kartAnI zUnyatAmAM ja) varte che. paraMtu ghaTa-paTa Adi dravya AzrayI je laIe to te ghaTapaTa dravyano vartamAna kALa paNa sakatRka hovAthI atIta-anAgata kALa paNa sakaka ja raheze ane che. paraMtu kazunya nathI. tethI kAla- hetu kanya sAdhyamAM rahevAne badale tenA abhAvAtmaka sakakatva nAmanA sAdhyAbhAvavavRtti paNa hovAthI aprayojaka thaze. tevI rIte tamArA A banne hetu aprayojaka hovAthI sAdhyasiddhi karavAmAM asamartha ja che ane vidvAna purUSone mATe azrotavya ja thaze. AkAzAdine AzrayI kazUnyamAM kAla- varte che. paraMtu ghaTapaTane AzrayI sakakatvamAM paNa kAla- hetu varte che. ___bhaya bharthApatterapauruSeyatvanirNayo vedasya, tathAhi - saMvAdavisaMbAdadarzanA'darzanAbhyAM tAvadeSa niHzeSapuruSaiH prAmANyena niraNAyi / tanirNayazcAsya pauruSeyatve durApaH / yataH . zande doSodbhavastAbad baktradhIna iti sthitiH / tadabhAvaH svacittAvad, guNavadvastRkatvataH // 1 // tadguNairapakRSTAnAM, zande sAntyasambhavAt / bede tu guNavAn baktA, nirNetuM naiva zakyate // 2 // tatadha doSAbhASo'pi, nirNetuM zakyatAM katham ? / vaktrabhAne tu sujhAno, doSAbhAvo vibhAvyate // 3 // yasmAd basturabhAvena, na syurdoSAH nirAzrayAH / tataH prAmANyanirNayAnyathA'nupapatterapauruSeyo'yamiti // 4 // mImAMsaka - vedanI apauruSeyatAno nirNaya ame have anumAnathI nahI karIe paraMtu "apatti" pramANathI karIzuM. sarva purUSone A anubhavasiddha vAta che ke je je zAstromAM saMvAdadarzana ane visaMvAda adarzana hoya te ja zAstra pramANa kahevAya che. saMvAda- eTale saMgata-yathArtha-pUrvApara avirUddha, pratyakSAdi pramANothI abAdhita, ane visaMvAda eTale asaMgata-ayathArtha-pUrvAparavirUddha ane pratyakSAdi pramANothI bAdhita. je je zAstromAM vAkyo pUrvApara avirUddha ane yathArthavAcI hoya te saMvAdavALAM kahevAya ane pUrvApara viruddha ane ayathArthavAcI hoya te visaMvAdavALAM kahevAya che jyAM saMvAda ja dekhAto hoya, ane visaMvAda na ja dekhAto hoya, to te zAstro pramANayukta che ema sarva puruSo vaDe nirNaya karAya ja che. have jo A vedazAstrane paurUSaya mAnIe to tenI pramANitAno nirNaya karavo duSkara che. kAraNa ke jo A veda pauruSeya hoya to teno je kartA mAnIe te kartA purUSamAM sarvajJatA na hovAthI koIne koI bhula to thavAnI ja che. asarvajJatA e ja moTo doSa hovAthI vAkayaracanA pUrvAparavirUddhavisaMvAdavALI banavAnI ja che. tethI visaMvAdanA darzanathI ane saMvAdanA adarzanathI vedanI pramANatA Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 535 zruti apauruSeya che ema mAnanAra mImAMsakanI sAthe carcA ratnAkarAvatArikA kema karAya ? sarvaza to jagatamAM koI che ja nahIM. ema amArUM mImAMsakonuM mAnavuM che. mATe kartA mAnavAthI arthAta A vedone pauruSeya mAnavAthI teno kartA asarvajJa ja hoya, ema mAnavuM paDe, ane asarvaza kakavedomAM pramANatAno nirNaya karavo muzkela thaze. kahyuM che ke - zabdamAM (vAkayaracanAmAM) doSono abhAva vakatAne AdhIna che. (vakatA sarvajJa-vItarAga hoya te ja doSono abhAva hoya) A sthiti che. eTale ke guNavAna vakatA hovAthI tamAva: = doSono abhAva kayAMya paNa jANI zakAya che. jenA kAraNa ke tazuLa = te guNIyala vakatAnA guNo vaDe ja mapAnAM dUra karAyelA doSonI saMgati zabdamAM saMbhavatI nathI. arthAt sarvajJatAnA guNavALo jo vakatA hoya to te guNavaDe dUra karAyelA doSono saMyoga vedamAM na saMbhave paraMtu vedomAM Avo (sarvajJa vItarAga) koI vakatA che evo nirNaya karI zakAto nathI. (kAraNa ke mImAMsakonA mate sarvaza koI che ja nahIM.) rA tethI (vedanA ka sarvajJa siddha na thavAthI) vedamAM doSAbhAvano paNa nirNaya kema karI zakAya? (arthAt sarvajJa jagatamAM koI che ja nahIM ane asarvajJane kartA mAnavAmAM doSo Ave ja. doSAbhAva bane ja nahIM, tethI jo kartAno abhAva mAnavAmAM Ave to (arthAta jo koI kartA ja nathI. ema mAnavAmAM Ave to) doSAbhAva sujJAna bane, to doSAbhAva ja hoya te sArI rIte samajI zakAya che. kAraNa ke kata jo koI hoya to ja doSo saMbhave ne ? paraMtu jo koI kartA ja nathI to pachI doSo kayAMthI AvavAnA hatA ? mATe kartAno abhAva mAnavAmAM doSAbhAva Avavo sukara che. tevA kAraNa ke turamAna = vedono vakatA ja koI na hovAthI AdhAra vinA doSo saMbhave ja kayAMthI ? mATe vedono koI kartA nathI. anyathA jo kartA mAnIe to kata doSavALo hovAthI vedomAM paNa doSo ja Ave, ane doSo Ave to te zAstra pramANa bane nahIM tataH = tethI pramANatAnA nirNayanI anyathA = apauruSeya mAnyA vinA anupapatti hovAthI mAM maurava: pava = A veda apaurUSaya ja che ema ame athapatti pramANathI vedonI apauruSeyatA siddha karIzuM. ___ astu tAvadatra kRpaNapazuparamparaprANavyaparopaNapaguNapracuropadezApavitratvAdapramANamevaiSa itynuttrottrprkaarH| prAmANyanirNaye'pyasya na sAdhyasiddhiH, viruddhatvAt, guNavadvaktRkatAyAmeva vAkyeSu praamaannynirnnyopptteH| puruSo hi yathA rAgAdimAn mRSAvAdI, tathA satyazaucAdimAn avitathavacanaH samupalabdhaH / zrutau tu tadubhayAbhAve nairarthakyameva bhavet / kathaM vakturguNitvanizcayazchandasIti cet, kathaM pitR-pitAmaha-prapitAmahAderapyasau te syAt yena taddhastanyastAkSarazreNeH, pAramparyopadezasya vA'nusAreNa grAhya-deya-nidhAnAdau niHzakaM pravartethAH ? svacitsaMvAdAt cet, ata evAnyatrApi pratIhi, kArIryAdau saMvAdadarzanAt / kAdAcitkavisaMvAdastu sAmagrIvaiguNyAd tvayA'pi pratIyata eva, pratItAptatvopadiSTamantravat / pratipAditazca prAk rAgadveSAjJAnazUnyapuruSavizeSanirNayaH // jaina - "koI kartA na hovAthI vedo doSAbhAva vALA che ane tethI pramANa che" AvA prakAranA mImAMsakanA kathanano (manuttara eTale)= anupama = suMdara uttaravALo A prakAra che ke bIcArA Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-7 536 ghaNA pazuonA prANonI hiMsAmAM ja otaprota evo pracura (ghaNo) upadeza vedomAM Apelo hovAnA kAraNe vedo apavitra hovAthI A vedo apramANa ja che. Aja anuttara evo amAro uttara che. jyAM kevaLa jIvonI hiMsAno ja upadeza ane tene ja dharma batAvyo hoya te zAstra pAponuM uttejaka hovAnA kAraNe apavitra hovAthI ja apramANa che. mATe vedo apaurUSaya hoya to paNa hiMsaka upadezavALA hovAthI ja apramANa che. ahIM TIkAmAM '"anutta'' je zabda che teno bahuvrIhi samAsa karIne pAchaLa AvatA uttara zabdanuM vizeSaNa banAvavuM. nAsti uttarodho yasmAt tevuM anuttaram nathI uttara eTale adhika javAba jenAthI te anuttara, arthAt sarvottama evo A uttaraprakAra che. '"anuttavimAnavAsI deva"mAM AvatA anuttara zabdanI jema A samAsa karavo. sArAMza ke vedo apaurUSaya hoya to paNa atizaya hiMsAnA upadezaka hovAnA kAraNe apavitra hovAthI apramANa che. have Ama hovA chatAM mAnI lo ke tamArA kahevA mujaba vedo pramANa che. ema mAnI laIe to paNa apaurUkSeya sAdhyanI siddhi to thatI ja nathI. arthAt jo ke vedo hiMsAnA upadezaka hovAthI pramANa ja nathI. mATe tenA kartA ke akartAnI carcA karavI ja nirarthaka che. chatAM dhAro ke te vedo pramANa che ema mAnIne tene pramANa kadAca mAnI laIe to paNa (pramANatAno nirNaya mAnavA chatAM paNa) A vedanA apaurUpeyatva sAdhyanI siddhi thatI nathI. kAraNa ke virUddhahetvAbhAsa thavAthI te sAdhya siddha thatuM nathI. kAraNa ke guNavAn vaktA hote chate ja vAkyomAM pramANatAno nirNaya saMbhave che. jema rAga-dveSa ane ajJAnavALo purUSa mRSAvAdI hoya che. tevI ja rIte satya zauca Adi guNovALo purUSa ja avitathavacanavALo arthAt satyavAdI hoya che. zrutimAM to apaurUSaya mAnavAthI guNavAn ke rAgAdimAn koI vakatA ja jyAM mAnavAmAM Avyo nathI tyAM guNavAn ane rAgAdimAn ema ubhaya kartAno abhAva svIkArAye chate pramANa-apramANanI carcA ja nirarthaka bane che, jeno vakatA guNavAna hoya te ja zAstra pramANa kahevAya tethI jeno koI kartA ja nathI te, ane jeno vakatA doSavAn che te banne ApoApa apramANa siddha thaI ja jAya che akartRka vAkaya vAdaLanA garjavaranI jema apramANa che. tathA doSavadvakatRkavAkaya paNa luccA-mAyAvI-purUSonI jema apramANa che. mAtra guNavastRkavAkaya ja Amavacana hovAthI pramANa che. vedonuM apaurUSatva sAdhavA mATe "pramANAnyathAnupapatte:' evo je hetu tame kahyo che. te hetu niyamA apaurUSaya evA sAdhyanA abhAvamAM (paurUSayamAM) ja varte che. je paurUSaya hoya te ja pramANanI upapattivALuM athavA pramANanI anupapattivALuM hoya che. apaurUSayamAM pramANa ke apramANano vyavahAra ja asaMbhavita che. mATe uparokta tamAro hetu sAdhyanA abhAva evA (paujJeyapurUSakRta)mAM ja varte che tethI viddhAt virUddhahetvAbhAsa thavAthI apaurUSayatva sAdhyanI siddhi thatI nathI. mImAMsaka he jaino ! tamArI vAta sAMbhaLatAM eTaluM cokakasa samajAya che ke akartRkavacana - Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 537 zruti apauruSeya che ema mAnanAra mImAMsakanI sAthe carcA ratnAkarAvatArikA ke doSavadkartRkavacana apramANa ja bane che. mATe jo vedone amAre sapramANa mAnavA hoya to tene akartRka ke doSavadkartRka na mAnatAM guNavatkartRka mAnavA joIe. arthAt amAre jo vedo pramANabhUta che evuM jagate samajAvavuM hoya ane amAre samajavuM hoya to te vedo paurUSaya che ane guNavAn vakatAthI nirUpita karAyelA ema mAnavuM joIe. paraMtu ema mAnavAmAM amane satata AvI zaMkA thayA ja kare che ke '"yaM vastunuMttinizcayainvesi kRti' vedono vakatA guNI hatA evo nirNaya konA AdhAre karavo ? vakatAnA guNitvano nirNaya karAvanAra koI prabaLa yukita maLatI nathI tethI doSitakartA mAnavo tenA karatAM akartRka ja mAnavuM zuM khoTuM ? mATe ame vedone apaurUSaya mAnIe chIe. = jaina tamArA pitA-pitAmaha (dAdA) prapitAmaha (vaDadAdA-dAdAnA pitA) ItyAdi kuTuMbanA mobhAdAra vaDIla purUSonA vacanomAM paNa sau = A guNavAnuM vaktApaNAno nirNaya te tane kevI rIte thAya che ? (tyAM to tuM guNavAna vaktApaNAno nirNaya karI ja le che) jenA kAraNe teoe mRtyu pAmatAM pahelAM teonA potAnA hAthe lakhelI akSarapaMktine anusAre, athavA vaDadAdAe dAdAne kahyuM hoya, dAdAe pitAne kahyuM hoya, ane pitAe tane kahyuM hoya te rIte paraMparAe ApelA upadezane anusarIne grAhya (potAnA bhAge levA yogya) ane deya (bIjAnA bhAgarUpe ApavA yogya athavA daridrAdi purUSo upara anukaMpA karavA yogya) evuM teoe guptapaNe rAkheluM nidhAnAdimAM alpa paNa zaMkA karyA vinA teonuM vacana saMpUrNa satya mAnI tuM tyAM pravRtti kema kare che ? jema vedonAM paNa vAkayo ja maLe che teno kartA guNavAna ja hato tevuM vidhAna tyAM maLatuM nathI mATe guNavattAnI zaMkA thayA ja kare che tema pitA-dAdA AdinA lakhelA ke kahelA vacanomAM guNavattAnI pratIti karAvanArUM koI sAdhana nathI. chatAM teonA lakhelA ane kahelA vacanone pramANa mAnI teone guNavAn vaktA mAnI teonA jaNAvyA mujaba pravRtti-nivRtti kema kare che? = mImAMsaka - visaMvAvAt cet koI koI vakhata pitAdinAM vacano saMvAdi joyelAM che. jevAM teonAM vacano kAgaLamAM lakhelA ke dAdA-pitA Adi dvArA paraMparAe kahelAM hoya che te ja pramANe arthaprApti paNa saMbhavita thayelI che. mATe nidhAnAdimAM temanAM vacanone huM pramANayukta paNa mAnuM chuM ane te vacanonA vaktAne guNavAn paNa mAnuM chuM. jaina - gata vAnyatrApi pratI i= A ja kAraNathI anyatra paNa (pitAdinA vacanonI apekSAe anya evA vedomAM paNa) tevI ja rIte cit saMvAda che ane tethI te vedavacano pramANayukta che ane tenA vaktA guNavAn che ema ''saMvAdathI'' ja nakakI thAya che. kArIrI Adi yajJomAM Avo saMvAda dekhAya ja che. tathA kadAca koIka ThekANe vedomAM jo visaMvAda dekhAya to eTale ke vedomAM kahyA pramANe pUjAvidhi karavA chatAM tatkathita phaLaprApti na thAya evo visaMvAda dekhAya to tyAM paNa te vedonA vacanonI apramANatAthI ke vedonA vakatAmAM guNavattvanA abhAvathI nahIM paraMtu sAmagrIvaimukhyat Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-7 538 ItarasAmagrInI viguNatAthI visaMvAda thayo hoya evuM banI zake che te tArA vaDe paNa samajAya tema ja che. jema Ama tarIke jagaprasiddha koI mahAtmA purUSa upadezelo maMtra sarvakSetre ane sarvakAle phaLa ApanAra banato hovA chatAM paNa kavacit mantra japanAranI azuddhithI athavA mantrajApanI avidhithI athavA mantroccAranI azuddhithI ItyAdi ItarasAmagrInI vikalatAthI anyatra phaLaprAptivALo maMtra paNa AvA sthAne phaLanI aprAptivALo bane ja che. tema vedomAM kahelI pUjAvidhimAM paNa phaLano visaMvAda vakatAnA guNavattAnA abhAvathI nahIM paraMtu ItarasAmagrInI vikalatAthI samajavo. mATe vedo pauSaya ja che ema siddha thAya che. mImAMsaka kevaLa ekaluM avisaMvAdivacana sarvathA sarvajJa ane vItarAga hoya to ja hoI zake, ajJAna ane rAgAdi doSo bhula karAve ja, mATe sarvajJavItarAganuM vacana ja nirdoSa hoI zake paraMtu tevA sarvajJa vItarAga koI che ja nahIM. tethI vedone paurUSaya mAnavAmAM paNa guNavAnuM vaktA hoya to paNa alpajJa ane rAgAdimAn hovAthI pramANa kema gaNAya ? jaina A saMsAramAM rAga-dveSa ane ajJAna Adi doSothI zUnya evA (sarvajJa ane vItarAga) purUSavizeSa hoya ja che ane che ja, teno nirNayavizeSa ame pUrve bIjA paricchedanA covIsamA sUtramAM kahI cukayA chIe, tyAMthI joI levo. kizva, asya vyAkhyAnaM tAvat pauruSeyameva / apauruSeyatve bhAvanA - niyogAdiviruddhavyAkhyAbhedAbhAvaprasaGgAt / tathA ca ko nAmAtra vizrambho bhavet ? kathaM caitaddhvanInAmarthanirNItiH ? / laukikadhvanyanusAreNeti cet ? kiM na pauruSeyatvanirNItirapi tatrobhayasyApi vibhAvanAt / anyathA tvarddhajaratIyam / na ca "laukikArthAnusAreNa madIyosrthaH sthApanIyaH " iti zrutireva svayaM vakti / na ca jaiminyAdAvapi tathA kathayati pratyaya ityapauruSeyabacasAmartho'pyanya eva ko'pi sambhAvyeta / pauruSeyINAmapi mlecchAryabAcAmaikArthyaM nAsti, kiM punarapauruSeyavAcAm ? tataH paramakRpApIyUSaplAbitAntaHkaraNaH ko'pi pumAn nirdoSaH prasiddhArthaiH dhvanibhiH svAdhyAyaM vidhAya vyAkhyAti, idAnIntanagranthakAravat / iti yuktaM pazyAmaH / yadavocAma ca cchandaH svIkuruSe pramANamatha caitadvAcyanizcAyakam / kazvivizvavidaM na jalpasi tato jAto'syamUlyakrayI // iti / tathA vaLI A vedonI zabdaracanA vyavasthita hovAthI paurUSaya ja che ane te ja vAta atyAra sudhInI carcAthI siddha karI, chatAM tame te na svIkAratA ho, to te vAta hamaNAM bAju upara rAkhIe, arthAt vedonI zabdaracanA sakartRka che ke akartRka che A vAta hamaNAM bAju upara rAkhIe paraMtu vedonuM je arthakathana che. ekeka paMktino je zabdArtha che bhAvArtha che te to pauSaya ja che. jo arthavyAkhyAna apaurUSaya mAnIe to zabdonA artho bhAvanA rUpa che. ke niyoga rUpa ja che ke AdizabdathI vidhirUpa ja che ke preraNArUpa ja che. ItyAdi je paraspara viruddha evA vyAkhyAnA bhedo che teno abhAva thavAno prasaMga Avaze., zabdanA arthanI bAbatamAM tamArAja anuyAyIvargamAM Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 539 zruti apauruSeya che ema mAnanAra mImAMsakanI sAthe carcA ratnAkarAvatArikA AvA vicArabhedo pravarte che ke (1) zabda pravRtti karAvanAra hovAthI vidhi "A che" eTalA ja arthane kahenAra che ema eka AcArya vidhi mAtra ja mAne che. (2) te vidhimAM pravRtti karavA rUpa vyApArAtmaka arthane eTale jenuM bIju nAma bhAvanA che tevA vyApArAtmaka vidhine kahenAra zabda che ema bIjA AcArya mAne che (3) zabdano niyoga arthAt nizcita artha che ema trIjA AcArya mAne che (4) zabdano preraNA artha che ema cothA AcArya mAne che. have jo arthabodha apaurUSaya hoya to bhinna bhinna (tamArA ja) AcAryo paraspara virUddha evo A vyAkhyAbheda kema karata ? te vyAkhyAbhedano abhAva ja thAta, paraMtu vyAkhyAbhedano abhAva nathI, mATe arthabodha to niyamA pauSaya ja che. tathA jo arthabodha paurUSaya na hota to A vAkayano A ja artha thAya evuM nirNAyaka koI na hovAthI jo nAmAtra = atyAre karAtA A arthamAM kayo vizvAsa utpanna thAya ? A ja artha barAbara che evo vizvAsa kema thAya ! annihotra khuduvAtsvanAma: = A paMktino ''svarganI IcchAvALAe agnihotra yajJa karavo joIe'' evoja artha kema karAya ? e ja paMktino artha zvAnaM bhakSayet svargakAmaH svarganI IcchAvALAe kutarAnA mAMsanuM bhakSaNa karavuM joIe ItyAdi manakalpita game te artha kema na karAya ? tathA patanInAm A vedavAkayonA zabdonA arthano nirNaya kevI rIte karazo ? vedavAkayomAM AvatA zabdomAM A zabdano A ja artha levo, ane bIjo artha ahIM na levo. A pramANeno arthanirNaya kevI rIte karazo ? konA AdhAre karazo ? tyAM to chevaTe pauSaya ja mAnavuM paDaze. mImAMsaka laukika dhvanyanusAreNeti lokomAM je zabdano je artha pracalita hoya tene anusAre ame vedavAkayonA zabdono artha karIzuM. jaita jo lokavyavahArane anusAre zabdonA arthano nirNaya thaI zake che. to te ja rIte lokavyavahArane anusAre vedavAkayonA zabdo paurUSaya che evo nirNaya paNa kema na thaI zake ? kAraNa ke lokavyavahAramAM to arthanirNaya ane paurUSayatvano nirNaya ema ubhaya rahelA che. banne lokavyavahAramAM hovA chatAM te bannemAMthI mAtra ekalA arthanirNayane lokavyavahArane anusAre svIkAravo ane paurUSayatva lokavyavahArane anusAre hovA chatAM tene na svIkAravuM te ardhajaratIya nyAya tamane lAgaze, = = = je strI jarA avasthAthI yukta ane rogI hoya, chatAM kAmAnya purUSa tene tArUNyAvasthAvALI ane ramaNIya jema mAne tema tame paNa mAtra tamArA mananI kalpanA pramANe ja pravarte cho purI khAturA tApamaLIyA 2 pathA mattena projveta tadgharmavAvam (TippaNI). tathA vaLI "laukika arthane anusAre amAro artha karavo' evuM zruti pote to kahetI ja nathI, tame kadAca have ema kaho ke jaiminI Adi munio tathA vRtti tema kahe che ke "A zrutiono artha laukika arthane anusAre karavo'' to tevI vAta karanArA jaiminI AdimAM paNa amane vizvAsa nathI. arthAt jaiminI Adi munioe Ama kahyuM hoya te vAta tame bhale kaho Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-7 paNa ame mAnavA sammata nathI. tethI apauruSeya vacanono artha paNa anya koI paNa hoI zake che ema saMbhAvanA karI zakAya che. arthAt je pauruSeya vacano hoya tenA arthano nirNaya to teno kartA hovAthI kartAnA Azayane anusarIne haju karI zakAya che. paraMtu je vacano apaurUSaya che tenA arthano nirNaya to kartA na hovAthI, kartAnA Azayane samajavAnI apekSA na rahetI hovAthI "Ama ja artha thAya" evo arthano nirNaya jaiminI Adi paNa kahI zake nahIM. tathA je vANI pauruSeya hoya che eTale ke je vANInA praNetA ccha ane Arya purUSo hoya che tevI pauruSeya evI mleccha ane Arya purUSonI vANI paNa jo ekArthaka (eka ja arthanA nirNayavALI) hotI nathI to pachI apaurUSayavANInI (eTale ke jeno artha karavAmAM koI niyAmaka ja nathI tevI vANInI) vAta to karavI ja zuM ? eTale ke jo tame vedone apauruSeya mAnazo to te te zabdonA tyAM tyAM niyata artha na thatAM avyavasthA ane anarthakArI athanI upalabdhi ja thaze. tata: = tethI he mImAMsako ? jema koI vartamAnakAlIna graMthakartA suMdara adhyayana svayaM pote karIne eTale ke sArI graMtharacanA karIne bhAvijIvonA upakAra mATe svayaM pote racelA graMthanI vyAkhyA kare che tema parama evI kRpA rUpI amRta vaDe plAvita che aMta:karaNa jenuM evA koIka nirdoSa purUSa svAdhyAya vidhAna = vedonI svayaM pote racanA karIne prasiddha arthavALA zabdo vaDe pote ja bhAvi jIvonA upakAra mATe vyAkhyAna kare che ema mAnavuM e ja yukti saMgata che ema amArUM kahevuM che ane eja vAta barAbara yuktiyukta che ema amane dekhAya che. anyatra paNa ema ja "he mImAMsaka ? tame chandane (zrutine-vedane) pramANa mAno cho ane tenA vAcya arthano nizcaya karanAra koI vizvavi (sarvajJane) mAnatA nathI. tethI tame mUlya vinA vastu kharIdanArA jevA dekhAo cho." sArAMza ke koI purUSa nAgu lIdhA vinA bajAramAM vastu kharIdavA jAya to te jema murkha kahevAya che tema tame paNa vedane pramANa mAno cho ane tenA kartAne (sarvajJane) mAnatA nathI. tethI kartA vinAnuM vAkya pramANa banI zake ja nahIM. chatAM tame mAno cho mATe tame paNa tenA jevA ja murkha cho. ____ Agamo'pi nA'pauruSeyatvamAkhyAti / pauruSeyatvAviSkAriNa evAsyoktavatsadbhAvAt / api ca, iyamAnupUrvI pipIlikAdInAmiva dezakRtA, aGkura-patra-kandala-kANDAdInAmiva kAlakRtA vA varNAnAM vede na sambhavati, teSAM nityavyApakatvAt / krameNAbhivyakteH sA sambhavatIti cet, tarhi kathamIyamapauruSeyI bhavet, abhivyakteH pauruSeyatvAt / iti siddhA pauruSeyI zrutiH // 4-7 // tathA AgamapramANa paNa vedonA A aparuSeyatvane siddha karatuM nathI. kAraNa ke vedo paurUSaya Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 541 varNAdi vacanonI vyAkhyA ratnAkarAvatArikA ja che evuM kahenArA ja Agamano pUrve kahelI rIti mujaba sadbhAva hovAthI, ''praSnApativeMdramAsI'' ItyAdi pUrve kaheluM Agama vedonA paurUSayatvane ja kahenArUM vidyamAna che. tathA vaLI tame vedone nitya (apaurUSaya) mAno cho ane vedonA vargo tamArA mate apaudgalika hovAthI sarva AkAzamAM vyApaka mAno cho. eTale ke vedonA vargo nitya ane vyApaka ema mAno cho, je nitya hoya te trikAlavartI hovAthI kAlakRta AnupUrvI (kALakrame zabdo lAIna sara ja bolAya) te ghaTe nahI. jema vRkSa nitya na hovAthI prathama aMkura, pachI patra, pachI kaMdala ane pachI kAMDa ema kramaza: thAya che tenI jema varNonI kALakRta AnupUrvI jo nitya hoya to saMbhave nahIM tathA voM sarva jagatamAM vyApaka mAnelA hovAthI kIDIo jema kramaza: jAya che tema dezakRta (kSetrakRta) AnupUrvI paNa ghaTe nahIM arthAt je vyApaka hoya tene kSetrakRta AnupUrvI saMbhave nahIM. jo vedo nitya hoya to te trikAlavartI hovAthI aMkura-patra-kandalanI jema kALakrame ja thAya che tevu te vedomAM ghaTe nahIM ane vedonA vargo kALe kALe kramaza: ja bolAya che. mATe kAlakRta AnupUrvI to te vedomAM saMbhave che. tathA je sarva vyApaka hoya, tene kIDIonI paMktinI jema kSetrakRta AnupUrvI paNa ghaTe nahIM. vedonA varNonuM lakhANa kSetrakRta AnupUrvI vALuM che. mImAMsaka - vedonA vargo nitya ane vyApaka ja che. uccAraNa kALe tenI abhivyakti (pragaTatA) mAtra thAya che. eTale krama dvArA abhivyakti thatI hovAthI sa = te AnupUrvI saMbhavaze. arthAt vedonA vargo nitya hovAthI vaikAlika che ane vyApaka hovAthI sarva kSetravartI che. phakata uccAraNa kALe uccAraNakriyAne lIdhe te kALe ane te kSetre abhivyakti mAtra pAme che (mAtra te kALe ane te kSetre AvirbhUta thAya che). ema samajavuM. jaina jo ema hoya to tham = = A AnupUrvI apaurUSaya kema kahevAya ? kAraNa ke uccAraNa rUpe abhivyakta thavuM e paNa paurUSaya ja thayuM. A pramANe zruti paurUSaya che e siddha thayuM.54-gA AptaM prarUpya tadvacanaM prarUpayanti varga-56-vAjyAtmaLa vanam II4-8 AptapurUSanuM nirUpaNa karIne have temanA vacananuM nirUpaNa kare che varNAtmaka, padAtmaka, ane vAkyAtmaka je zabdaracanA hoya te vacana kahevAya che.54-85 TIkA - pakSanuM caitat prarparicchedrAvInAmapi / / 4-8) TIkAnuvAda - varga-pada ane vAkyane vacana kahevAya evuM je kahevAmAM AvyuM che te (anyanuM) upalakSaNa samajavuM. adhyAharathI anyane paNa vacana kahevAya che. ema samajI levuM. anya eTale prakaraNa tathA pariccheda tathA adhyAya vigerene paNa vacana kahevAya che. (1) arthayukta ekalo varNa paNa vacana kahevAya che. jema ke :, sa:, ItyAdi. (2) paraspara sApekSa varNono samuha te pada kahevAya, tene paNa vacana kahevAya che. jema ke Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-8-9 thara, para, meru, mArI, naJI, spApurI ItyAdi. (3) paraspara sApekSa padono samuha te vAkaya kahevAya, tene paNa vacana kahevAya che jema ke tra che, maduM mAnavAmi ItyAdi. (4) paraspara sApekSa vAkayono samuha te prakaraNa kahevAya che. tene paNa vacana kahevAya che. jema ke smRtipramANaprakaraNa, pratyabhijJA pramANaprakaraNa, tarkapramANaprakaraNa. (5) nAnA aneka prakaraNono samuha te pariccheda-adhyAya vigere kahevAya che. tene paNa vacana kahevAya che. jema ke A granthanA paricchedo, athavA tattvArthasUtranA adhyAyo. 4-8 tatra varNa varNayanti - akArAdiH paudgaliko varNaH // 4-9 // tyAM prathama varNa kone kahevAya ? te samajAve che. akAra-IkAra-ukAra vigere varNa-akSara kahevAya che ane te bhASA vargaNAnA pulonA banelA che. uccAraNa rUpe bolAtA vargo te bhASAvarganA pudgalamaya che. 4-9 TIkA - puNAgApanamAminAraH paukika satra vArizA prajJApatti- vacAnityatvmev tAvad durupapAdam kutastarAM pudgalArabdhatvamasya syAt ? tathAhi - sa evAyaM gakAra iti pratyabhijJA, zando nityaH zrAvaNatvAcchandatvavadityanumAnam, zabdo nityaH, parArthaM taducAraNAnyathAnupapatterityApattiti pramANAni dinakarakaranikaranirantarapasaraparAmarzopajAtajRmbhA''rambhA'mbhojAnIva manaHprasAdamasya nityatvameva potAntiA TIkAnuvAda - pulo vaDe eTale bhASAvargaNAnA paramANuonA skaMdho vaDe banelo je zabda te paulika kahevAya che. uccAraNa karAtA sarva zabdo bhASAvargaNAnA pudgalo vaDe banelA che. tethI te zabdone paudgalika kahevAya che. paraMtu zabda AkAzano guNa che. ke zabda nitya che ItyAdi anya darzanakAronI vAta yuktisaMgata nathI. ema graMthakArano Azaya che. eTale ke mUla sUtramAM graMthakArazrIe mukelo A paurAtri zabda paradarzanonA parAbhava mATe che. ahIM yAjJiko (mImAMsako) kahe che ke - vANanuM (zabdonuM) anityapANuM ja prathama to durdhaTa che. to pachI 37 - A vaNanuM pudgalajanyatva to saMbhave ja kevI rIte ? arthAt je anAdi che. nitya che. sadA che ja, jeno janma ja nathI te zabdonuM prathama to anityapaNuM ja siddha thatuM nathI to pachI te zabda pudgalothI banelo che ema kema kahevAya ? vANanA nityatvane sAdhanArAM pramANo amArI pAse A pramANe che - (1) pratyabhikSA pramANa - "te ja A gakAra che" je pahelAM mArA vaDe bolAyo hato. have jo vaNo nitya na hota to ekavAra bolAyA pachI jyAre bIjIvAra te varNa bolAya tyAre prathamavakhatano bolAyelo gakAra sarvathA naSTa thaI cukelo hovAthI te ja A gakAra che." ema Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 543 vANadi vacanonI vyAkhyA ratnAkarAvatArikA kema bolAta ? ane saMsAramAM bolAya to che ja, mATe pUrvoccArita varNa naSTa thato nathI. pAga nitya che. (2) anumAna pramANa - zabdo (pakSa), nitya che (sAdhya), zrotra grAhya hovAthI (hetu), zabdatvajAtinI jema (daSTAnta), ahIM sAdhyanI sAthe avinAbhAva saMbaMdhavALo nirdoSa evo amAro A hetu hovAthI A anumAna pramANa paNa zabdanA nityatvane ja siddha kare che. (3) arthapattipramANa - zabdo nitya che. anyathA parane mATe karAtuM zabdonuM te uccAraNa ghaTI zake nahIM. jo zabda nitya na hoya to uccAraNanI sAthe ja prathamavArNa nAza pAmavAthI, bIjo varNa Ave to paNa samuha bhego na thavAthI zrotAvyakitane arthabodha karAvI zakAya nahI. jema ke rAma zabdamAM ja bolyA pachI ma nA uccAraNa kAle aa che ja nahI, to tenA vinA ekalA mathI rAma artha kema samajAvAya ? mATe vaNone nitya mAnyA vinA paranA mATe karAtuM te zabdoccAraNa anyathA ghaTatu na hovAthI siddha thAya che ke zabdo nitya che. A arthapatti pramANa jANavuM. A pramANe sUryanAM kirANono samuha satata prasarate chate, tenA parAmarza (sparza)thI utpanna thayo che (jhumArama) vikasvaratAno prAraMbha jeno evAM kamaLo jema mananI prasannatAne ghotita kare che tevI ja rIte uparokata pratyabhijJA-anumAna ane arthapatti Adi pramANo gamya = A zabdanA nityatvane ja siddha kare che. tadavayam * yataH pratyabhijJAnaM tAvat kathaJcidanityatvenaivAvinAbhAvamAbhejAnam, ekAntaikarUpatAyAM dhvaneH, "sa evAyam" ityAkArobhayagocaratvavirodhAt / kathamAtmani tadrUpe'pi "sa evAham" iti pratyabhiDeti cet, tadazasyam, tasyApi kathazcidanityasyaiva sviikaaraat| pratyabhijJAbhAsadAyam, pratyakSAnumAnAbhyAM bAdhyamAnatvAt, pradIpapratyabhijJAvat / pratyakSaM hi tAvat - "utpede vipede ca bAgiyam" iti pravartate / na ca pratyabhijJAnenaivedaM pratyakSaM bAdhisyata ityabhidhAnIyam, asyAnanyathAsiddhatvAt / / jaina - mImAMsakanI uparokta vAta agharUpa (doSarUpa) che. kAraNa ke pratyabhijJAna nAmanuM je pramANa tame kaho cho te vastunA kathaMcit anityatvanI sAthe ja avinAbhAvasaMbaMdhavALuM che. avinAbhAvasaMbaMdhane pAmeluM che. ahIM sAmenAnam zabdano artha prApta kareluM = pAmeluM (Atmapada parokSabhUtakRdanta) evo artha karavo. eTale ke je vastu kathaMcit anitya hoya che tyAM ja pratyabhijJA thAya che. je vastu ekAnta nitya ekasvarUpavALI hoya che tyAM te ane A ema be zabdonA prayogavALI pratyabhikSAno prayoga saMbhavato nathI. kAraNa ke te zabda bhUtakALavAcI hovAthI smRtisUcaka che. ane A zabda vartamAnakALavAcI hovAthI pratyakSasUcaka che. have jo padArtha pariNamanazIla anitya na ja hoya to bhUtakALavAcI ane vartamAna kALavAcI evA "te ane A" AvA be zabdono prayoga kema ghaTe ? mATe kALa AzrayI vastu pariNAmI hoya to ja pratyabhijJA saMbhave, tevI ja rIte "te ja A gakAramAM pANa kALa AzrayI parivartana hovAthI kathaMcit anitya ja che. paraMtu Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-9 ekAnta nitya nathI ja. mImAMsaka he jaina ! jo kathaMcid anitya hoya tyAM ja pratyabhijJA saMbhavatI hoya ane ekAntanitya hoya tyAM na saMbhavatI hoya to A AtmA paNa '"tapepi'' tenA te ja rUpavALo hovA chatAM paNa (arthAt tamArA jainonA mate paNa anAdi-anaMta nitya hovA chatAM paNa) ''te ja A huM chuM' AvA prakAranI pratyabhijJA je thAya che te kema ghaTaze ? jaina tavAmyam - mImAMsakanI uparokata te vAta barAbara nathI. kAraNa ke te AtmAne paNa ame jainoe kacit anitya ja mAnelo che. AtmAne ame ekAntanitya mAnatA ja nathI. AtmA paNa dravyArthikanayathI nitya che ane paryAyArthikanayathI anitya che. tathA vaLI he mImAMsako ! tamoe "te ja A gakAra che'' evI je pratyabhijJA jaNAvI che te pratyabhijJA pramANarUpa nathI paraMtu pratyabhijJAbhAsa rUpa che. kAraNa ke dIpaka saMbaMdhI pratyabhijJAnI jema tamArI A pratyabhijJA pratyakSapramANa ane anumAnapramANa vaDe bAdhita che. tyAM prathama pratyakSapramANa vaDe tamArI pratyabhijJAno bAdha A pramANa che vaktA jyAre bole che tyAre vAziyam zve = A vANI utpanna thaI ema kahevAya che. ane vaktA bolatAM bolatAM jyAre virAma pAme che tyAre vALiyuM vivea A vANI nAza pAmI ema kahevAya che. A pratyakSasiddha che. eTale vANInI utpatti ane vinAza viSayaka pratyakSa sarva manuSyone pravarte che. eTale "te ja A gakAra'' ema kahIne pratyabhijJA dvArA tame zabdane nitya siddha karavA mAgo cho paraMtu tenI sAme "A vANI utpanna thaI ane nAza pAmI'' AvuM sarva janone anubhavasiddha pratyakSapramANa te pUrvokta pratyabhijJAno bAdha kare che. mATe pratyakSa vaDe bAdhita hovAthI pratyabhijJAbhAsa che. jema dIpaka prathama je karyo hoya te bujhAI jAya, ane pharIthI karavAmAM Ave tyAre dIpakanI utpatti ane nAza hovA chatAM paNa te ja A dIpaka pharIthI meM karyo evo bhAsa mAtra thAya che. vAstavikapaNe je dIpaka bujhAI gayo te dIpaka pharIthI kadApi thato nathI. tema ahIM samajI levuM. 544 mImAMsaka he jaino ! tamArI A vAta barAbara nathI. kAraNa ke Indriyajanya A pratyakSajJAna zabdanI utpatti-vyaya (anityatva)ne jema jaNAve che tevI ja rIte "te ja A gakAra che" evI pratyabhijJA zabdanA (nityatvane) apaurUSayatvane paNa jaNAve ja che. tethI tamArA pratyakSavaDe amArI pratyabhijJA bAdhita thAya ema mAnavAne badale amArI A pratyabhijJA vaDe tamArUM Indriyajanya A pratyakSa ja bAdhita thAya che ane tethI tamArUM te pratyakSajJAna ja pratyakSAbhAsa hoya evuM kema na bane ? sArAMza ke pratyabhijJA vaDe A (tamArUM-jainonuM kaheluM) pratyakSa ja bAdhita thAya che. ema amArUM kahevuM che. jaina tina samidhAnIyam = ema na kahevuM. kAraNa ke zabdanI utpatti-vyayane jaNAvanArUM A pratyakSa ananyathAsiddha che. je mAnyA vinA cAle ja nahI te ananyathAsiddha, jema ghaTotpattimAM = Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 545 varNAdinA niyatvanI carcA ratnAkarAvatArikA daMDa-cakra-kulAla-mudAdi ananyathAsiddha che. ane je hoya to paNa ThIka ane na hoya to paNa ThIka te anyathAsiddha jema ghaTotpattimAM rAsabha, tema ahIM zabdanI utpatti-vyayane jaNAvanArUM pratyakSa pragaTa dekhAya che ane te mAnavuM atizaya Avazyaka che. mATe ananyathAsiddha che. tevI pratyabhijJA mAnavI Avazyaka nathI kAraNa ke kALabhedane lIdhe pUrvakAlIna gakAra ane vartamAna kAlIna gakAra bhinna bhinna che. mATe pratyabhijJA e anyathAsiddha che. tethI zabda anitya ja che. tamArI pratyabhijJA e amArA kahelA pratyakSavaDe bAdhita che. abhivyaktibhAvAbhAvAbhyAmeveyaM pratItiriti cet, kuTa-kaTa-kaTAha-kaTAkSAdAvapi kiM neyaM tathA ? / kumbhakAramudgarAdikAraNakalApavyApAropalambhAt tadutpattivipattisvIkRtau tAluvAtAdihetuvyApAraprekSaNAdakSareSvapi tatsvIkAro'stu / tAluvAtAderabhivyaktyanabhivyaktimAtrahetutve kulAlAderapi tadastu / na cAbhivyaktibhAvAbhAvAbhyAM tathApratItirupApAdi, dinakaramarIcirAjivyajyamAne ghanataratimiranikarAkIryamANe ca kumbhAdau "utpAdi vyapAdi cAyam" iti pratItyanutpatteH / timirAvaraNavelAyAmapi spArzanapratyakSeNAsyopalambhAnna tatheyamiti ret - yadA tarhi nopalambhaH tadA kiM vakSyasi ? atha kvApi timirAdeH tatsattvAvirodhitvAvadhAraNAt sarvatrAnabhivyaktidazAyAM tatsattvaM nizcIyata iti cet - tatkimAvRtAvasthAyAM zabdasya sattvanirNAyakaM na kiJcitpramANamasti ? omiti cet - tarhi sAdhakapramANAbhAvAdasattvamastu / astyeva pratyabhijJAdikaM taditi cet, - na, asya pratyakSabAdhitatvenonmaGktumazakteH / unmajjane'pi vyaktibhAvAbhAvayoH kumbhAdAvivAtrApyudayavyayAdhyavasAyo na syAt / asti cAyam, tasmAdananyathAsiddhapratyakSapratibaddha eveti nizcIyate // mImAMsaka - he jaino ! Indriya pratyakSa vaDe tamane zabdanI je utpatti vyaya dekhAya che. te kharekhara utpattivyaya nathI, paraMtu zabda nitya apaurUSaya hovAthI sadA saMsAramAM che ja, mAtra purUSanA uccAraNakALe te abhivyakta thAya che (pragaTa thAya che) ane anuccAraNakAle abhivyaktino abhAva che. A pramANe abhivyaktinA bhAva ane abhAva mAtra vaDe ja A utpatti vyayanI pratIti thAya che. paraMtu pahelAM zabda na hato ane uccAraNa karavAthI zabda utpanna thayo che ane anuccAraNa kALe sarvathA nAza pAmyo che ema nathI. jaina - jo ema ja hoya to kuTa (ghaTa), kaTa (sAdaDI), kaDAha (kaDAI), ane kaTAkSa (cakSuvikSepa) Adi kAryomAM paNa jiM na aaN tathA = A pratIti tema kema nathI manAtI ? arthAt kuTAdi saMsAranA sarva padArtho nitya ane apaurUSayamAtra ja che. phakata banAvatI vakhate tenI abhivyakita thAya che ane kuTe tyAre anabhivyaktimAtra thAya che ema tyAM paNa A ja pramANe kema nathI manAtuM ? mImAMsaka - ghaTAdinA viSayamAM to kuMbhArAdi (kuMbhAra-cakra-daMDa-cIvaramudde Adi) kAraNonA samuhano vyApAra utpatti vakhate pragaTa jaNAto hovAthI ane mugarAdi kAraNonA samuhano vyApAra vinAza vakhate pragaTa jagato hovAthI te ghaTAdinI utpatti ane vyaya vAstavika che ema ame svIkArIe chIe. eTale ke ghaTAdimAM utpAdaka ane vinAzaka evAM kAraNonA kalApanA vyApArano Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-9 upalaMbha hovAthI utpatti-vinAza che ja paraMtu abhivyaSThi-anabhivyakti mAtra nathI. jaina - tAjIvAtAriotuApAraprekSaLAv = akSaronI bAbatamAM paNa tevI ja rIte utpatti vakhate tAlu Adi (tAlu-kaMTha-oSTha Adi)no vyApAra jaNAya ja che ane vinAza vakhate vAtAdino vyApAra jaNAya ja che mATe tyAM paNa tamAre te utpatti-vyayano svIkAra karavo joIe. paraMtu abhivyaktianabhivyakti mAtra mAnavI joIe nahIM. tyAM paNa utpAdaka evA tAluAdino ane vinAzaka evA vAyu Adino vyApAra samAna ja che. mImAMsaka zabdomAM tAluAdino ane vAyuAdino vyApAra kAraNa avazya che. paraMtu te zabdanI utpatti-vyayanuM kAraNa nathI. paraMtu mAtra abhivyakti (AvirbhAva) ane anabhivyakti (tirobhAva) mAtranuM ja kAraNa che. tAluAdino vyApAra nitya evA zabdane mAtra AvirbhUta kare che ane vAtAdino vyApAra zabdane tirobhUta kare che. mATe zabdanI utpatti-vinAza nathI. paraMtu nitya che ane tAlvAdithI mAtra abhivyakta thAya che. jaina jo ema hoya to chIchAverapi tavastu ghaTAdinA viSayamAM paNa ghaTAdine nityaapaurUSaya mAno ane kulAlAdino vyApAra ghaTanA AvirbhAvamAM, ane mudgarAdino vyApAra ghaTanA tirobhAvamAM ja mAtra kAraNa che. ema mAnI tyAM paNa utpatti-vyaya nathI paraMtu mAtra te AvirbhAvatirobhAva ja che. ema mAnavuM joIe. tyAM tame tema kema mAnatA nathI ? - 546 mImAMsaka kuMbhakArAdinA prayatnakALe vAstavikapaNe ghaTanI utpatti nathI paraMtu abhivyakti ja che ane mudgarAdinA prayatnakALe vAstavikapaNe vinAza nathI paraMtu abhivyaktino abhAva ja mAtra che ema huM mAnuM chuM. phakata abhivyakti ane anabhivyakti vaDe lokamAM tathApratIti = tevA prakAranI eTale ke utpAda-vyayanI pratIti thAya che. sArAMza ke hakIkatamAM to ghaTAdinI paNa abhi-vyakti-anabhivyakti mAtra ja che. utpattivyaya to temAM paNa nathI. paraMtu loko tene tevI pratIti arthAt utpatti-vyaya mAnI le che. jaina - ghaTAdimAM paNa abhivyakti ane anabhivyakti mAtra vaDe lokomAM tevI utpAda ane vyayanI pratIti utpanna thayelI che. AvA prakAranI mImAMsakanI A vAta barAbara nathI. jo ema hoya to nir sUryanA kiraNonA samuha vaDe AvirbhUta thatA kuMbhAdimAM, ane narata = gADha aMdhakAranA samuha vaDe tirobhUta thatA kuMbhAdimAM paNa '"A kuMbhAdi utpanna thayA ane nAza pAmyA" evI pratIti thavI joIe, paraMtu te pratItinI sarvatra anutpatti che. kayAMya paNa koIne paNa prakAzakALe ghaTAdi utpanna thayA, ane aMdhakArakALe ghaTAdi vyaya pAmyA evI pratIti thatI ja nathI. mATe mImAMsakanI = A vAta barAbara nathI. jo kharekhara kuMbhakArAdinA prayatnathI ghaTAdi AvirbhUta mAtra ja thatA hoya ane loko tene utpAda kahetA hoya to sUryanA kiraNo vaDe AvibhUrta (prakAzita) thatA ghaTAdimAM paNa lokonI aMdara utpAdano vyavahAra dekhAvo joIe, ane tevI ja rIte aMdhakAramAM tirobhUta thatA evA ghaTAdimAM nAzano vyavahAra dekhAvo joIe. paraMtu Avo vyavahAra dekhAto nathI. mATe Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 547 varNAdinA nityatvanI carcA ratnAkarAvatArikA tyAM sUrya prakAza ane aMdhakArakALa ghaTapaTAdino AvirbhAva-tirobhAva ja che ane kuMbhAranA prayatnakALe utpAda ane vyaya ja che. mImAMsaka - timirAvaraveTIyAmapi = gADha aMdhakArakALe paNa A ghaTAdino spArzana pratyakSa vaDe upalaMbha thato hovAthI "vinAza"nI pratIti thatI nathI. ane spArzana pratyakSa vaDe aMdhakAra kAle paNa ghaTAdino upalaMbha thato hovAthI ja sUryaprakAzakALe "utpanna thayA"nI pratIti kahevAtI nathI. sArAMza ke ghaTAdinI pANa che to abhivyakti ane abhivyakti mAtra ja, ane tene ja jagatamAM utpatti tathA vyaya kahevAya che paraMtu aMdhakAra ane prakAzakALe spArzana pratyakSa vaDe ghaTAdi upalabdha hovAthI utpatti-vyayano vyavahAra ghaTAdimAM thato nathI. jena - va ta nopama = paraMtu he mImAMsaka ! je jagyAe ane je kALe gADha aMdhakAramAM spArzana pratyakSathI paNa ghaTano upalaMbha na thato hoya arthAt je oraDAmAM sarvatra spArzana pratyakSa karavA chatAM kayAMya paNa ghaTa na jaNAya tyAre tame zuM kahezo ? sArAMza ke zabdanI jema ghaTamAM paNa abhivyakti anabhivyakti mAtra ja hoya, chatAM zabdamAM spArzana pratyakSa nathI mATe utpatti vyayano vyavahAra loko kare che ane ghaTamAM spArzana pratyakSa che. eTale prakAza ane aMdhakArakALe loko utpatti ane vyayano vyavahAra karatA nathI ema tame kaho cho mATe jyAre ghaTanuM spArzana pratyakSa na hoya tyAM to ghaTanA utpatti-vyayano vyavahAra prakAza-aMdhakArakALe lokoe karavo joIe ne ? jo spArzana pratyakSa ja utpatti-vyayanA vyavahArane rokanAra hoya to jyAM spArzana pratyakSa nathI (jyAM ghaTa che ja nahI ane tethI sparzanendriya dvArA jaNAto nathI) tyAM to pratibaMdhaka evuM spArzana pratyakSa na hovAthI jema uccAraNa-anuccAraNa kALe zabdanI abhivyakti ane anabhivyakti hovA chatAM tyAM utpatti-vyayano vyavahAra thAya che tema ahIM prakAza ane aMdhakArakALe paNa ghaTanI tamArA mate manAyelI abhivyakti-anabhivyaktimAM paNa utpatti ane vyayano vyavahAra thavo joIe ne? arthAt jyAM ghaTa nathI ane tethI ja spArzana pratyakSa nathI tyAM paNa sUryaprakAza kALe ghaTa utpanna thayo ane aMdhakAra kALe ghaTa nAza pAmyo ema bolAvuM joIe ane thavuM joIe ? mImAMsaka * jyAM spArzana pratyakSa che. tyAM aMdhakAra hovA chatAM paNa ghaTanuM astitva hoya ja che. eTale aMdhakAranI sAthe ghaTanuM astitva avirodhI che e nakakI thAya che. tethI vAra koI paNa ekAda jagyAe pANa (jyAM ghaTa che tyAM) timirAdinI sAthe ghaTanuM astitva avirodhI che ema nizcitapaNe jaNAvAthI sarvasthAne (jyAM ghaTaspArzanapratyakSa hoya tyAM ane jyAM ghaTaspArzanapratyakSa na hoya tyAM paNa) ghaTanI anabhivyaktimAtramAM ghaTanuM astitva hoya ja che ema mAnI levAya ja che. tethI jyAM spArzana pratyakSa che tyAM gADha aMdhakAramAM paNa ghaTanuM astitva hovAthI anabhivyakti hovA chatAM paNa jema utpatti-vyayano vyavahAra thato nathI. tevI ja rIte jyAM spArzana pratyakSa nathI tyAM gADha aMdhakArAdimAM paNa ghaTanuM astitva nizcita hovAthI anabhivyakti hovA chatAM tyAM paNa utpatti-nAzano vyavahAra lokamAM thato nathI. Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-9 spArzana pratyakSa hoya tyAM, ane na hoya tyAM ema ubhayatra timirAdinI sAthe ghaTanA astitvano avirodha hovAthI banne jagyAe utpatti-nAzano vyavahAra lokamAM thato nathI. jaina - he mImAMsaka ! tamivRtidaravAM = to zabda jyAre uccAraNa karavAmAM na Ave tyAre eTale ke AvRta dazAkALe (timiranI sAthe ghaDAnA astitvanI jema) zabdanA astitvane jaNAvanAruM koI paNa pramANa tArI pAse nathI ke jethI anuccArakALe zabdamAM "utpatti-vyayano vyavahAra" lokamAM thAya che. ema tuM kahe che. jema timiranI sAthe ghaTanuM astitva avirodhI che. tethI tyAM utpatti-vyayano vyavahAra nathI tevI ja rIte zabdonA anuccAraNakAle paNa zabdonuM astitva mAnIne utpatti-vyayano vyavahAra na karavo joIe. ane vyavahAra thAya che. tethI tyAM astitva jaNAvanArUM koI pramANa zuM tArI pAse nathI ? mImAMsaka - samiti vet - hA, anuccAraNakALe zabdanA astitvane jaNAvanAruM koI pramANa nathI mATe ja tyAM utpatti-vyayano vyavahAra che ane ghaTamAM utpatti-vyayano vyavahAra nathI. jaina - taruM sAdhanA mAvasarvamatu = to anuccAraNa kALe zabdanA astitvanuM sAdhaka pramANe jo koI na hoya to "zabda nathI ja" ema mAnI lone ! arthAt anuccAraNakALe zabda nathI ane uccAraNakALe zabda utpanna thAya che ema mAno ane tethI ja utpAda vyaya hovAthI ja utpatti-vyayanA vyavahAra thAya che ema mAnavuM e ja barAbara che. mImAMsaka - zabdanA anuccAraNa kALe mArI pAse zabdanA astitvane jagAvanArAM "pratyabhijJA" Adi pramANa che. tethI anuccAraNakALe paNa zabdanuM astitva che. tethI te nitya ja che. jaina - tamArI A vAta barAbara nathI 3Nya pratyakSavadhatatvena = A pratyabhijJAdi pramANa to Indriya pratyakSa vaDe bAdhita hovAthI zabdanA astitvane siddha karavA mATe azakta che. je vAta pahelAM samajAvAI che. chatAM mAno ke "pratyabhijJAdi pramANa" che ane te zabdanA anuccAraNakALe paNa zabdanA astitvane jaNAve che to paNa sUryanA prakAza ane aMdhakAkALe ghaTano vyaktibhAva (AvirbhAva) ane vyakti abhAva (tirobhAva) hovA chatAM paNa ghaTa utpanna thayo ane nAza thayo e vyavahAra jema thato nathI, tenI jema ahIM paNa uccAraNa-anuccAraNakALe zabdanI abhivyakita-anabhivyakti mAtra hoya to utpatti ane vyayanA adhyavasAyo thavA joIe nahIM. mati rAyam - zabda utpanna thayo ane zabda nAza pAmyo Avo A vyavahAra thAya che. tethI uccAraNa-anuccAraNakALe thatuM Indriyajanya pratyakSajJAna ananyathAsiddha hovAthI - mAnyA vinA cAle tema na hovAthI A utpatti ane vyayano vyavahAra ananyathAsiddha evA pratyakSa vaDe pratibaddha ja che ema nizcita thAya che. eTale ke ananyathAsiddha evA pratyakSa vaDe zabdano utpatti-vyayano A vyavahAra satya ja che yathArtha ja che. anityaH zabdaH, tIbramandatAdidharmopetatvAt, sukhduHkhaadivditynumaanbaadhH| vyaJjakAzritAstIvratAdayaH Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 549 vaNadinA nitvanI carcA ratnAkarAvatArikA tatrAbhAntIti cet, kiM tatra vyaJjakam ? koSThavAyuvizeSA dhvanaya iti cet, kathaM tarhi taddharmANAM teSAM zrAvaNapratyakSa pratibhAsaH syAt, dhvanInAmazrAvaNatvena taddharmANAmapyazrAvaNatvAt / na khalu mUdusamIralaharItaraGgyamANaniSpaGakapayobhAjanAdau pratibimbitamukhAdigatatvena taralatvamiva mAdhuryamapyacAkSuSaM cakSuHpratyakSeNa prekSyate / zrotragrAhya eva kazcidarthaH zabdasya vyaJjakaH, tIbratvAdidharmavAn, anityazceSyata iti cet, na, tasyaiva zabdatvAt / zrotragrAhyatvaM hi zabdalakSaNam / tallakSaNayuktasya ca tasya tato'rthAntaratvamayuktam / "A te ja gakAra che" AvA prakAranI mImAMsakanI je pratyabhijJA che te pratyakSa pramANa vaDe bAdhita che, ema samajAvIne have te pratyabhijJA anumAna vaDe paNa bAdhita ja che. te samajAvAya zabda e (pakSa), anitya che (sAdhya), tIvra-maMda Adi dha yukta hovAthI (hetu), sukha du:kha AdinI jema (udAharAga), koIka vakhata zabda tIvrabhAve bolAya che ane saMbhaLAya che ane koIka vakhata maMdabhAva bolAya che ane saMbhaLAya che. mATe sukha-du:khanI jema zabda anitya che. AvuM anumAna hovAthI zabdane nitya siddha karanArI pratyabhijJA bAdhita thAya che. mImAMsaka - zabdamAM je tIvra-mandAdi dhamoM dekhAya che. te dhamAM kharekhara zabdanA nathI. paraMtu zabdanA vyaMjakadravyanA che. eTale tIvra-maMdAdi dhamAM zabdAzrita nathI. paraMtu vyaMjakAzrita che phakata zabdamAM jANe hoya tema AbhAsa mAtra thAya che. (mATe hetu pakSavRtti na hovAthI tamAro jainono hetu asiddha hetvAbhAsa thAya che) jaina - vi tatra cam = ahI zabdanuM vyaMjakadravya zuM che ? ke je vyaMjakamAM tame A tIvra-maMdAdi dha mAno cho. mImAMsaka - krojhavAviroNA dhvanIH = kojha nAmanA je vAyuvizeSa che. te rUpa dhvanio e ahIM vyaMjaka samajavA. zabdanuM uccAraNa karavA mATe nAbhi Adi aMgomAMthI pragaTa thatA je vAyu te kojha nAmanA vAyu vizeSo che. tene ja dhvani kahevAya che. te vAyuvizeSa rUpa dhvani ahIM vyaMjaka che ane tIvra-maMda Adi dhamAM A vAyurUpa dhvaninA che paraMtu zabdanA nathI. jaina - jo tIvra-maMda Adi dhama zabdanA na hoya ane vAyuvizeSa rUpa dhvaninA hoya to tamAm teSAM = te vAyuvizeSarUpa dhvaninA dharma svarUpe mAnelA evA te tIvra-maMdAdinuM zrovendriya pratyakSa dvArA pratibhAsa kema thAya ? kAraNa ke vAyuvizeSa rUpa dhvanio zrotragrAhya nathI. tethI te dhvaninA dharmo paNa zrotra vaDe grAhya kema bane ? jo tIvramaMdAdi dhamAM zabdanA hota to zabda zrotragrAhya hovAthI zabdanA dhama paNa zrotragrAhya banata, paraMtu tame A tIvramaMdAdi dharmo kojhavAyuvizeSa rUpa dhvaninA kaho cho ane te dhvani vAyu svarUpa hovAthI zrotragrAhya nathI. mATe te dhvaninA dhama paNa azrotragrAhya ja banaze. tethI tIvra-maMdAdi dhamAM jo vAyurUpa dhvaninA hoya to zrotragrAhya banavA joIe nahIM. A vAta samajAvavA eka udAharaNa samajAve che ke maMdamaMda pavananI laherIothI caMcaLa banatA Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-9 150 nirmaLa pANIrUpa bhAjanamAM pratibiMbita evA mukhAdi aMgomAM rahelI taralatA (caMcaLatA) jema cakSurgocara thAya che tema jalamAM raheluM acAkSuSa evuM mAdhurya paNa cakSu dvArA thatA pratyakSa vaDe dekhAvuM joIe, paNa dekhAtuM nathI. sAra e che ke jaLamAM mukhanuM pratibiMba paDe che. eTale jaLa e pratibiMbanuM bhaMjaka dravya che. vAyunI laharIothI pANI caMcaLa bane che eTale tenAthI pratibiMba paNa caMcaLa bane che. eTale taralatA (caMcaLatA) e jalano guNa paNa che ane pratibiMbano guNa paNa che. paraMtu jalagata madhuratA e jalano ja dharma che pratibiMbano dharma nathI. have pratibiMba cakSuno viSaya hovAthI cakSugocara thAya che. tethI tenA dharmarUpa taralatA bhale vyaMjaka evA jalathI utpanna thaI che chatAM pratibiMbano dharma hovAthI jema cAkSuSa pratyakSa thAya che. tema jalagata madhuratA e mAtra bhaMjakano ja dharma hovAthI, pratibiMbano dharma na hovAthI, ane acAkSuSa hovAthI cakSugocara thatI nathI. tema tIvramaMdAdi dharmo jo zrotragrAhya evA zabdanA na hoya ane vyaMjaka evA vAyu vizeSa rUpa dhvaninA hoya to dhvani vAyuvizeSa rUpa hovAthI zrotrathI agrAhya che. tethI tenA tIvramaMdAdi dharmo paNa zrotrathI agrAhya ja banaze. je (zabda) zrotragrAhya che tenA tIvramaMdAdi dharmo nathI. ane je (vAyu)nA tIvramaMdAdi dharmo che. te vAyu svarUpa dhvanio zrotragrAhya nathI. mATe tenA dharmo paNa zrotragrAhya thavA joIe nahIM. mImAMsaka - koSThavAyuvizeSa rUpa dhvanine have ame bhaMjaka nathI kahetA. kAraNa ke dhvanine vyaMjaka mAnavAmAM tenA tIvra maMdAdi dharmo paNa zrotra agrAhya thavAno doSa tame upara kahyo tema amane Ave che. paraMtu have ame ema kahIzuM ke "trotramrAhya va hrazciE: = koI eka evo avAcya padArtha che ke je zabdano vyaMjaka che. zrotragrAhya che. tIvramaMdAdi dharmavALo che ane te anitya che. evuM ame mAnIzuM. jethI amane koI doSa Avaze nahIM. (1) jo tIvramaMdAdi dharmo zabdanA mAnIe to tIvramaMdAdi dharmo anitya hovAthI teno dharmI zabda paNa anitya thaI jAya che. mATe tIvramaMdAdi dharmo zabdanA nathI. paraMtu ame kalpelA koI eka avAcya padArthanA che. (2) jo A tIvramaMdAdi dharmoM vAyuvizeSa rUpa dhvaninA mAnIe to dhvani azrAvaNa hovAthI tIvramaMdAdi dharmo paNa azrAvaNa banI jAya che tethI A tIvramaMdAdi dharmo nathI zabdanA ke nathI dhvaninA, paraMtu te bannethI judo koI trIjo avAcya padArtha che. tenA tIvramaMdAdi dharmo che ema kalpIzuM ane te kalpelo trIjo padArtha zrotragrAhya paNa che. tIvramaMdAdidharma vALo paNa che. zabdano e vyaMjaka che ane anitya che. ema ame mAnIzuM. (3) tIvramaMdAdi dharmo anitya che paraMtu teno dharmI zabda nathI eTale zabda anitya mAnavAnI jarUra nathI, te dharmo avAcya padArthanA che ane te avAcya padArtha ame anitya mAnyo ja che. mATe have zabdane anitya mAnavAnI jarUra rahetI nathI. (4) tIvramaMdAdi dharmo je avAcya padArthanA che te avAcyapadArtha ame zrotragrAhya mAnyo Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 551 varNAdinA nityatvanI carcA ratnAkarAvatArikA che eTale tenA dharmo paNa zrotragrAhya ja raheze. azrAvaNa thavAno prasaMga Avaze nahIM. (5) avAcya padArtha ame anitya mAnyo che eTale tenA tIvra maMdAdi dharmo paNa anitya che. ema siddha thaze. have amane ema lAge che ke amArI mAnyatAmAM koI doSano bhaya nathI. jaina - ti zvet na, tasmaiva rAAt mImAMsakanI uparanI vAta barAbara nathI. kAraNa ke je padArthanI tame kalpanA karo cho te zabda ja che. kAraNa ke zrotragrAhyatva e zabdanuM ja lakSaNa che. mATe tajjAyuvatasya tasya zrotragrAhya evA te lakSaNathI yukta avAcya padArthane to zabdathI arthAntara mAnavuM te ayukta che. sArAMza ke tame kalpelo Avo koI avAcya padArtha che ja nahIM. ane jo kharekhara tevo koI padArtha hoya to te zabda ja che. tame mukelA zrotragrAhyatva, anityatva, ane tIvra maMdAdi dharmavattva, ItyAdi sarva vizeSaNo zabdamAM ja ghaTe che ane te zabda ja che. mAtra satyane nahI svIkAravA mATe navI navI mana:kalpita kalpanA karI tame jyAM tyAM bhaTako ja cho. * kiMca, kasya kiM kurvanto'mI vyaJjakA dhvanayo bhaveyuH ? zabdasya, zrotrasya, ubhayasya vA saMskAramiti cet ko'yaM saMskAro'tra, - rUpAntarotpattiH, AvaraNavipattirvA ? Adyazcet kathaM na zabdazrotrayoranityatvaM syAt, svabhAvAnyatvarUpatvAttasya / atha rUpaM dharmaH, dharmadharmiNozca bhedAt / tadutpattAvapi na bhAvasvabhAvAnyatvamiti cet - nanu dharmAntarotpAde'pi bhAvasvabhAvo'janayadrUpasvarUpastAdRgeva cet - tadA paTAdineva zrotreNa ghaTAderiva dhvanernopalambhaH sambhavet / - - tatsambandhinastasya karaNAdadoSa iti cet - sa tAvatsambandho na saMyogaH, tasyAdravyatvAt / samavAyastu kathaJcidaviSvagbhAvAnnAnyo bhavitumarhatIti tadAtmakadharmotpattau dharmiNo'pi kathaJcidutpattiranivAryA / AvaraNApagamaH saMskAraH kSemakAra iti cet sa tarhi zabdasyaiva sambhAvyate, tatazcaikatrAvaraNavigame samagravarNAsssrNanaM syAt / prativarNaM pRthagAvaraNamiti yasyaivAvaraNaviramaNam, tasyaivopalabdhiriti cet, tannAvitatham / apRthagdezavartamAnaikendriyagrAhyANAM pratiniyatAssvaraNAvAryatvavirodhAt / yat khalu pratiniyatAvaraNAvAryamtat pRthagdeze bartamAnam, anekendriyagrAhyaM ca dRSTam, yathA ghaTapaTI, yathA vA rUparasAviti / apRthagdezavartamAnaikendriyagrAhyatvAdeva ca nAsya pratiniyatavyaJjakavyaGagyatvamapi // - tathA huM mImAMsaka ! kojhavAyu rUpa A dhvanio jo ke vAtsavika paNe zabdanA vyaMjaka ja nathI paraMtu ame hAla tenI carcA karatA nathI. ane tame dhvanine je vyaMjaka mAno cho. te mAnI laIne ame tamane eTaluM ja puchIe ke A dhvanio kone kone zuM zuM upakAra kare che ? ke jethI "A vyaMjaka che" ema tamArA vaDe manAya che. mImAMsaka A dhvanio zrotrane paNa saMskAra kare che. ane zabdane paNa saMskAra kare che arthAt ubhayane paNa saMskAra kare che mATe te dhvanio vyaMjaka che. ema amArUM kahevuM che. jaina - A dhvanio zrotrane, ane zabdane ema ubhayane saMskAra kare che. eTale zuM kare che? ahIM saMskAra eTale zuM ? zuM rUpAntarotpatti (eka svarUpamAMthI bIjA svarUpamAM vastu laI javI) w Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-9 552 te saMskAra che ? ke AvaraNavigama (vastu potAnA mUlasvarUpamAM ja rahe che badalAtI nathI paraMtu mAtra tenA uparanuM AvaraNa ja dUra thAya che) te saMskAra che. vastu parAvartana pAme te saMskAra che ? ke vastu to aparAvartanIya ja che. mAtra uparanuM AvaraNa ja dUra thAya che te saMskAra che. AdyakSet = jo prathama pakSa kaho to eTale ke dhvanio zrotrane zabdane ane ubhayane rUpAntara karavA rUpa saMskAra kare che ema jo kahezo to zabda ane zrotra bannemAM rUpAntaratA AvavAthI anityatA kema nahI thAya ? zabda ane zrotra banne anitya thaze. kAraNa ke svabhAvanuM anyathA thavuM e ja te anityanuM lakSaNa che. koIpaNa vastu ekasvabhAvamAMthI anyasvabhAvamAM rUpAntara pAme eTale te vastu anitya kahevAya. A rIte tamAro mAnelo zabda nitya che. e pakSa raheze nahI paraMtu anitya thaze. tasya - mImAMsaka anya rUpe dharma: rUpa e dharma che. eTale zabdamAM ane zrotramAM je pUrve rUpa hatuM te, ane navuM rUpa AvyuM te banne dharmo che. ane zabda-zrotra e dharmI che. dharmIthI dharmo ekAnta bhinna che. tethI prAcInarUpano nAza ane arvAcIna rUpanI utpatti thavA svarUpa rUpAntara thavA chatAM paNa dharmI evA zabdAdimAM bhAvonA (padArthanA) svabhAvanuM anyathA thavA paNuM AvatuM nathI. rUpa bhale badalAyA kare paraMtu mUlapadArtha-dharmI je zabda ane zrotra che te to potAnA svabhAvamAM ja rahe che temAM anyapaNuM AvatuM nathI. eTale zabda nitya ja raheze. jaina - nanu dharmAntotyArepa jo rUpa badalAvA svarUpa dharmAntarano utpAda thavA chatAM paNa bhAvano svabhAva (mUladharmIno svabhAva) ananayapa: tAluova nathI badalAyuM svarUpa jenuM evo tevone tevo ja rahe che. ema mAnazo to, eTale ke vyaMjaka evA dhvanithI zabda ane zrotra ema banne dharmImAM rUpAtmaka dharma badalAya che rUpAntara thAya che paraMtu dharmI evA zabda ane zrotra potAnA svabhAvathI badalAtA nathI. dharmI to tenA te ja, ane tevA ne tevA ja rahe che ema jo mAnazo to paTAdi vaDe ghaTAdino jema bodha thato nathI tema zrotra vaDe dhvanino (zabdano) paNa bodha thavo joIe nahIM. jema paTAdi ane ghaTAdi vacce grAhaka-grAhya bhAva nathI, tethI paTAdi e ghaTAdinA bodhaka nathI, ane ghaTAdi e paTAdi vaDe bodhya nathI. tevI ja rIte zabda ane zrotrathI paNa vAyuvizeSa vaDe thayelA saMskAro (svabhAvAntaro) ekAnte bhinna hovAthI bannemAM to koI paNa jAtano pheraphAra na thavAthI pUrvakAlanI jema agrAhya ane agrAhaka ja rahevA joIe. vAyuvizeSa bhaMjaka AvavA chatAM paNa zabdane kaMI paNa rUpAntara karatA ja nathI, tethI zabda to pUrvakAlanI jema agrAhya ja raheze ane te ja vyaMjaka zrotramAM paNa kaMI rUpAntara karato nathI mATe zrotra agrAhaka ja raheze, je kaMI vyaMjaka vaDe rUpAntara karAyuM che te rUpAntara zabda ane zrotrathI to ekAnte bhinna zabdano bodha thaze nahIM. jema paTAdipadArtho zrotra zabdane jANI zakaze nahIM. ja che. tethI paTAdi vaDe ghaTAdinI jema zrotra vaDe ghaTAdipadArthane jANI zakatA nathI. tevI ja rIte. mImAMsaka tatsambandhinastasya karaNAdadoSaH vyaMjaka evA dhvanio te zabda ane zrotra nAmanA dharmI saMbaMdhI evA dharmane rUpAntara kare che. eTale ke vyaMjaka dhvanio je saMskAra rUpa * = = Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ { 553 varNAdinA nityatvanI carcA ratnAkarAvatArikA dharma utpanna kare che te saMskAra rUpa dharma tatsaMbaMdhI che. eTale ke zabda ane zrotra saMbaMdhI che. AvA saMbaMdhavALA te dharmonuM karavApaNuM vyaMjakadhvanimAM che tethI zabdo pahelAM upalabdha na thatA hatA. paraMtu have teno dharma badalAyo hovAthI upalabdha thaze mATe amane koI doSa Avaze nahIM. sArAMza ke vyaMjaka vaDe utpanna karAtA saMskAro jo ke zabda ane zrotrathI che to atyanna bhinna ja, to paNa te saMskAro tenA (zabda-zrotranA) saMbaMdhI tarIke utpanna kare che. mATe dharma badalAvAthI have zabda ane zrotra grAhya-grAhaka banaze. jaina - vAyuvizeSarUpa vyaMjaka vaDe karAto saMskAra, dharmI evA zabda ane zrotrathI bhinna che paraMtu te zabda ane zrotrano saMbaMdhI che ema tame je kaho cho tyAM ame puchIe chIe ke zabda ane saMskAra vacce, tathA zrotra ane saMskAra vacce kayo saMbaMdha che ? zuM saMyogasaMbaMdha che ke zuM samavAya saMbaMdha che? jo saMyogasaMbaMdha kaho to te be vacceno je saMbaMdha te saMyoga to ghaTato nathI ja, kAraNa ke saMyogasaMbaMdha ghaTa-paTanI jema sadA be dravyono ja hoya che ahIM zabda e tame AkAzano guNa mAnelo hovAthI temAM dravyatA nathI. tathA dhvanie karelo A saMskAra e dharma hovAthI guNa che. guNo sadA dravyamAM varte che paraMtu guNo kadApi guNAzraya hotA nathI. arthAt guNo guNomAM rahetA nathI. zabda e tamArA mate guNa hovAthI rUpAntara thavA rUpa saMskAra temAM rahI zakaze nahIM. mATe dravya na hovAthI saMyogasaMbaMdha nathI. have jo samavAyasaMbaMdha mAno to te saMbaMdha kacit aviSvabhAva (kathaMcit abhedabhAva)thI taddana bhinna thavA yogya nathI. arthAt kathaMcad abhedabhAva rUpa che tethI saMskAratmaka dharmanI utpatti thaye chate dharmI evA zabdanI paNa utpatti anivArya ja thaze, tema thavAthI zabda anitya thaze. mImAMsaka AvarALama: saMdhAra; kSemAra: rUti cet - rUpAntarotpatti rUpa saMskArano prathama artha je karavAmAM Avyo, te mAnavAmAM AvI badhI doSApatti ja Ave che mATe ame have "AvaraNano apagama'' e rUpa bIjA arthavALo saMskAra thAya che evo bIjo pakSa mAnIzuM je kSemakAra che. temAM koI doSa Avaze nahIM. eTale ke zabda nitya che ja, vakatA bole tenI pahelAM paNa zabda sadA che ja, mAtra tenA upara AvaraNa hatuM eTale te saMbhaLAto na hato, paraMtu uccAraNakAle bhaMjaka evA dhvanioe AvIne zabda uparanuM te AvaraNa dUra karI nAkhyuM eTale te saMbhaLAyo che ema AvaraNa dUra karavA rUpa saMskAra thaMjaka dhvanio kare che ema ame mAnIzuM. bAkI zabda to jevo pahelAM hato tevo ne tevo ja rahe che. temAM kaMI pheraphAra thato nathI. A pakSa kSemakAra eTale kalyANakArI che. kAraNa ke have amane koI doSa Avaze nahIM. - jaina - sa taddei rAyaiva sammAvate - te AvaraNavilaya to zabdamAtrano ja hoI zake. arthAt bhaMjaka evA dhvani vaDe karAyelo A AvaraNavigama rUpa saMskAra zabdamAtrano ja thAya. (zrotra to bAhya che eTale anAvaraNa ja che.) tethI eka sthAne AvaraNavigama thaye chate sarva zabdonuM Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-9 554 anAvaraNa thavAthI te sarva zabdonuM zravaNa thaI javuM joIe. "Ama grAmaM Rti'' A vAkayano prathamazabda uccAraNa karAye chate saghaLA zabdamAtra uparanuM AvaraNa khasI javAthI samastavAkaya ane te rIte samasta vArtA paNa saMbhaLAI javI joIe. zabda uparanuM AvaraNa dUra thavAthI samasta zabdo AvirbhUta thaI javAthI bolyA vinA ja samasta zabdonuM vAkayonuM ane AkhIvArtAnuM zravaNa thaI javAnI Apatti Avaze. mImAMsaka he jaina ! tamAro Apelo A doSa amane nahI Ave. kAraNa ke ame varSe varSe AvaraNa pRthak pRthak mAnIzuM. tethI vakatA jyAre jyAre je je zabdanuM uccAraNa kare tyAre tyAre te te varga uparanuM pratiniyata ekeka AvaraNa ja vilaya pAme, ane tethI te te zabdanuM ja zravaNa thAya che paraMtu samasta zabdonuM zravaNa thatuM nathI. jaina rUti cait-tatrAvitatham = he mImAMsaka ! jo tame Ama kaho, to te vAta satya nathI. kAraNa ke je apRthadezavartI hoya ane eka IndriyagrAhya hoya temAM pratiniyata AvaraNa vaDe AvAryatva mAnavuM te virUddha che. je je padArtho pRthakSetravartI hoya che, tenuM ja pratiniyata evAM bhinna bhinna AvaraNo vaDe AvAryapaNuM hoya che jema ke ghaTa ane paTa, eka oraDAmAM ghaTa hoya ane bIjA oraDAmAM paTa hoya, tathA ghaTavALo prathama oraDo baMdha hoya, ane bIjo oraDo baMdha na hoya tyAre ghaTa vALo oraDo baMdha hovAthI te ghaTa cakSugocara na thAya paraMtu bIjA oraDAmAM paDelo paTa paNa na dekhAya ame nahIM. paTavALo oraDo baMdha hoya to paTa na dekhAya paraMtu prathama oraDAmAM paDelo ghaTa dekhI zakAya. sArAMza ke banne bhinna kSetravat hovAthI bhinna AvaraNa vaDe AvArya banI zake paraMtu eka ja oraDAmAM rahelA ghaTa-paTanAM bhinna bhinna AvaraNa saMbhavatAM nathI. tathA je viSayo bhinna bhinna IndriyothI grAhya hoya tenAM AvaraNa bhinna bhinna hoya che. jema ke rUpa-rasa. A bemAM rUpa cakSurgocara che ane rasa jihvAgocara che. tethI gADha aMdhakAra rUpanuM AvAraka bane che paraMtu rasanuM AvAraka banatuM nathI. mATe je je viSayo pRtha-pRthak kSetravat hoya ane pRthak-pRthag Indriyagocara hoya te te viSayonAM AvaraNo bhinna bhinna hoya che. jyAre ahIM sarve zabdo apRthakSetravat che ane mAtra eka zrotrendriyathI ja gocara che. tethI bhinna AvaraNa vaDe AvAryatva mAnavuM e vAta virUddha che. paMktino artha A pramANe che ke - apRthadezamAM vartamAna ane eka ja (mAtra zrotra) Indriya vaDe ja grAhya evA zabdomAM pratiniyata (dareke dareka zabdanuM bhinna bhinna) AvaraNa vaDe AvAryatva mAnavuM e virUddha che, kharekhara je je pratiniyata (bhinna bhinna) AvaraNa vaDe AvArya hoya che te te pRthadezamAM vartamAna hoya che jema ke ghaTa-paTa, ane aneka IndriyathI (bhinna-bhinna IndriyathI) grAhya hoya che jema ke rUpa ane rasa. A pramANe zabda te apRthadezamAM vartato hovAthI, ane eka ja Indriya vaDe grAhya hovAthI Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 555 varNAdinA nityatvanI carcA ratnAkarAvatArikA A zabdanuM pratiniyata (bhinna-bhinna) AvaraNa vaDe AvAryatva paNa nathI ane tethI ja pratiniyata (bhinna bhinna) vyaMjaka vaDe vyaMgyatva paNa nathI. astu vaitattathA'pyayamabhivyajyamAnaH sAmastyena pradezato vA vyajyeta ? nAdyaH pakSaH kSemaMkaraH, sakalazarIriNAM yugapattadupalambhApatteH / dvitIyavikalpe tu kathaM sakarNasyApi sampUrNavarNAkarNanaM bhavet ? na khalu nikhilAvRtAGgarAjAGganAnAmapaTupavanApanIyamAnavasanAJcalatvena calanAGgulikoTiprakaTatAyAM vikasvarazirISakusumasukumArasamagravigrahayaSTiniSTaGkanaM viziSTekSaNAnAmapIkSyate / pradezAbhivyaktau cAsya sapradezatvaM prsjyte| tato vyaJjakasya kasyacicchabde sambhavAbhAvAt tadgatA eva tIvratAdaya (dharmAH) iti nAsiddho hetuH // tathA zabdomAM vyaMjaka evA vAyu vizeSa vaDe vyaMjita thavA paNuM che A vAta, ane te zabda nitya hote chate tenA uparanA AvaraNano ja mAtra apagama thAya che A vAta, ema banne vAto jo ke koI paNa rIte saMbhavatI nathI. chatAM mAno ke ema hoya to paNa te yuktisaMgata nathI e vAta graMthakArazrI tarkathI samajAve che. A AvaraNa apagama dhAro ke jema tame kaho cho tema hoya, tathApi AvaraNanA apagamathI vyaMjaka vaDe vyaMjita thato A zabda zuM samastapaNe vyaMjita thAya che ? ke eka dezathI vyaMjita thAya che ? jo prathama pakSa kaho to eTale samastapaNe vyaMjita thAya che ema jo kaho to te pakSa paNa nirdoSa nathI. kAraNa ke jo samastapaNe vyaMjita thato hoya to sarvasaMsArI jIvone ekI sAthe te zabda upalabdha thavo joIe tevI Apatti Avaze ane jo bIjo pakSa kaho to eTale ke aMzamAtrathI zabda vyaMjita thAya che ema kaho to sakarNa (sAvadhAna) purUSane paNa vArthanuM saMpUrNa paNe zravaNa kema thaze ? kAraNa ke varNa aMzathI ja vyaMjita thayo che. bAkI zeSabhAga haju AvRta ja che tethI sajAga purUSane paNa pUrNapaNe zabdathavANa kema ghaTe ? jema ke sarva AvaraNo (vastro)thI AvRta che aMga jenuM evI rAjaaMganAo (rAjarANIo)nA tophAnI pavana vaDe vastrano cheDo dUra karAye chate caraNanA aMguThAnI kinArI (aMza) mAtra pragaTa (khullI) karAve chate paNa vikasvara evAM zirISanAM phula jevI atisukomaLa evI samagra vigrahayaSTi (zarIra rUpa lAkaDI)nuM saMpUrNadarzana viziSTacakSuvALAne paNa saMbhavatuM nathI. arthAt aMza mAtra zarIrano bhAga dekhAye chate viziSTacakSuvALAne pANa saMpUrNa zarIrayaSTi dekhAtI nathI. tema zabdano aMzabhAga saMbhaLAve chate saMpUrNa zabda jAgRta jIvane pAga saMbhaLAze nahIM. tathA vaLI zabdane aMzathI vyaMjita mAnavAmAM A zabda "sapradezI" che ema mAnavuM paDaze. arthAt zabda saMpradezI thavAnI Apatti Avaze. tethI zabdamAM koI vyaMjakatattva saMbhavatuM na hovAthI AvI kalpanA nirarthaka ja che. mATe tIvra-maMdAdi dhamAM zabdanA ja che. ane tIvra-maMdapaNe zabda ja saMbhaLAya che mATe zabdo anitya che. vakatA vaDe ja utpanna karAyA che. tethI nitya: rA: tIvramantAdridhatitva, suravaTuMkavAvit AvA prakAranA ane pUrve kahelA anumAnanI aMdarano amAro (jainono) hetu pakSamAM yathArthapaNe varte ja che. tIvrAdi dhama zabdamAM ja che. vAyuvizeSanA ke avAapadArthanA nathI. tethI amAro Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-9 A hetu asiddhahetvAbhAsa thato nathI. amAruM anumAna sAcu ja che. ane sAcA evA A anumAna vaDe tamArI pratyabhijJA bAdhita thAya ja che. yadapi zrAvaNattvAdityanumAnam, tadapi . kAntakIrtiprathAkAmaH, kAmayeta svamAtaram / brahmahatyAM ca kurvIta, svargakAmaH surAM pibet // 1 // ityAdyAnupurvyA savyabhicAram / nityaiveyamiti cet, tarhi preraNAvat prAmANyaprasaGgaH / tadarthAnuSThAnAzraddhAne ca pratyavAyApattiH / udAtta-svarita-tIbra-manda-susvara-visvaratvAdidharmezca vyabhicAraH / teSAM nityatve sadApyekAkArapratyayaprasakteH / nityatve'pyamISAmabhivyaktiH kAdAcitkIti cet, tadacAru, parasparaviruddhAnAmekatra samAvezAsambhavAt / prabhAkareNa zabdatvAsvIkArAdubhayavikalazca taM pratyatra dRSTAntaH / atha bhaTTa evetthamanumAnayati, prabhAkarastu dezakAlabhinnA gozabdavyaktibuddhaya ekagozabdagocarAH, gaurityutpadyamAnatvAt, adyocAritagozabdavyaktibuddhivaditi vadatIti cet, tadapyanavadAtam, atra pratibandhAbhAvAt, taDittantunityatvasiddhAvapyevaMvidhAnumAnasya kartuM zakyatvAt / tathA vaLI zabdane nitya siddha karavA mATe tame je anumAna ApyuM che temAM kahela "zravaNatyA" hetu vyabhicArI che. tamArU kaheluM anumAna A pramANe che. rAH nitya: zrIvatva rAtret A anumAnamAM jaNAvela hetu sAdhyAbhAvavavRtti hovAthI vyabhicArI che. "manohara kIrtinI prasiddhinI kAmanAvALAe svamAtAnI sAthe viSayasevana karavuM. ane brahmahatyA karavI. tathA svarganI IcchAvALAe surAnuM pAna karavuM." AvA prakAranA arthane jaNAvanArA aneka zlokonI je AnupUrvI arthAta paraMparA, tenI sAthe vyabhicAra doSa Ave che A zlokano artha jotAM ema samajAya che ke bhale varSothI paraMparAgata AvA zloko hoya, to paNa artha vicAratAM nitya hoI zake nahIM. koI bhogAbhilASI dharma virodhI vyaktie calAvelI A paraMparA che. mATe anitya che. chatAM zabdAtmaka zloka hovAthI zrAvaNatva" hetu tyAM paNa che. eTale hetunI nityasAdhyanA abhAvamAM (anityamAM) vRtti hovAthI vyabhicArI che. mImAMsaka - nityayam = A AnupUrvI paNa nitya ja che. ema ame mAnIzuM. eTale "zrAvaNatva" hetu sAdhyamAM ja vartaze. sAdhyAbhAvamAM jaze nahIM. jethI amane vyabhicAra hetvAbhAsano doSa Avaze nahIM. jaina - to preravat = preraNAvAkayanI jema eTale vedavAkayanI jema AvA virUddhArthane kahenArA zlokone paNa tamAre (nitya hovAthI vedanI jema) pramANa ja mAnavA paDaze. (karavA yogya yajJAdikAryamAM pravartavAnI je preraNA kare te vedavAkayo preraNAvAkaya kahevAya che). ema thavAthI vedomAM kahelA athanI ane anuSkAnonI azraddhA karavAmAM doSa lAge. tema AvA vAkayonA arthamAM ane tatkathita anuSThAnamAM azraddhA karavAthI doSa lAge AvI Apatti Avaze. eTaluM ja nahIM paraMtu tabloka kathitAnuSThAna AcaravAyogya thaze. svamAtAno saMbhoga ane brahmahatyA yaza ApanAra ane surApAna svarga ApanAra Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ papa7 varNAdinA nityatvanI carcA ratnAkarAvatArikA thaze tathA kartavyarUpa banaze mATe A badhI vAta mithyA che. tathA udAtta-svarita-tIvra-maMda-susvara-visvara vigere zabdanA dhamanI sAthe paNa "zrAvAtva" hetuno vyabhicAra doSa Avaze, kAraNa ke svaro kayAreka udAtta rUpe bolAya che. kayAreka svarita rUpe bolAya che. kayAreka tIvrarUpe bolAya che. kayAreka maMda rUpe bolAya che. sadA sarakhA rUpe bolAtA nathI mATe nitya nathI. anitya che. chatAM zabdo hovAthI zrAvALa to che ja. mATe zrAvaNatva e hetu anitya evA udAttAdimAM varte che, tethI paNa vyabhicAra doSa Ave che, he mImAMsaka ! udAttAdi A zabdadha nitya che ema paNa tamAre bacAva na karavo. kAraNa ke teSAM nityatve jo te udAttAdi zabdadhama nitya hoya to sadA eka sarakhA samAna AkAre ja bodha karAvanAra thavAnI Apatti Avaze. eTale ke sadA udAtta ja, athavA sadA svarita ja zabdo saMbhaLAvA joIe. AvI Apatti Avaze. ane sadA ekAkAre saMbhaLAtA nathI. mATe udAttAdi nitya che. evo bacAva tame karI zakazo nahiM. mImAMsaka - udAttAdi A zabdadhamone huM nitya mAnIza. paraMtu teonI "abhivyaktiAvirbhAva" kadAcitka che ema mAnIza. arthAt A dhamAM sadA che ja. paraMtu teno AvirbhAva kayAreka thAya kayAreka na thAya. jyAre AvirbhAva na thAya tyAre paNa jagatamAM A dhama hoya to che ja. ema mAnIza to zuM doSa ? jaina = tavApha = mImAMsakanI te vAta ucita nathI. paraspara virUddha dhamano eka zabdamAM samAveza asaMbhavita che. jo A zabdadhamone nitya mAnIe to eka ja zabdamAM sadAkALa udAttaanudAtta, ema tIvra-maMda, ane susvaravisvara, ItyAdi paraspara virUddha dhama rahelA ja che ema mAnavuM ja paDe kAraNa ke eka vAra eka kALe udAtta uccArita thAya che. tyAre paNa temAM anudAna dharma che ja ema mAnavuM paDe bhale te anudAttanI abhivyakita kAlAntare thAya. tevI ja rIte anudAttadharma uccArita thAya tyAre paNa te zabdamAM udAtta dharma che ja ema mAnavuM ja paDe. tevI ja rIte tIvra gAra nuM uccAraNa thAya te kALe paNa temAM maMda dharma che ja ema mAnavuM ja paDe. ane maMda uccAraNakALe paNa tIvradharmanuM astitva svIkAravuM ja paDe je vAta ucita nathI ane lokavirUddha paNa che. eka ja kALe eka ja vastumAM paraspara virUddhadharmo na ja hoya. mATe udAttAdi dhamAM anitya ja che. ema ja samajavuM joIe paraMtu dhama nitya che ane mAtra abhivyakti kadAcitka che ema samajavuM yuktisaMgata nathI. tathA vaLI mImAMsakadarzananA be bheda che (1) prabhAkara ane (2) kumArila bhaTTa. eTale A be bhedamAMthI prabhAkara zabdatvajAtine mAnatA ja nathI. tethI temane AzrayI "zabdatvavatu" evuM A daSTAna sAdhya-sAdhana ema ubhayathI vikala che. tethI ubhayavikaladaSTAntAbhAsa nAmano daSTAntadoSa paNa tamane Avaze. kAraNa ke prabhAkara jyAre jAti ja nathI svIkAratA to temAM nityasvasAdhya ane zrAvaNatva hetu saMbhavavAnA ja kayAM che ? tethI te prati = te prabhAkarane AzrayI A daSTAnta ubhayavikala pANa thaze. Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-9 558 mImAMsaka - ratha bhaTTa: pravetyamanumAnayati - have mImAMsaka kadAca evo potAno bacAva kare ke "rAH nitya , zrAvapatviti, rIrvavat A ame kaheluM anumAna kumArila bhaTTa ja kare che. prabhAkara karatA ja nathI. tethI prabhAkarane AzrayI tame ubhayavikaladaSTAntAbhAsa doSa je amane Apyo te ucita nathI. A anumAna prabhAkaranuM nathI. paraMtu kumAridva bhaTTanuM che. tathA prabhAkara paNa zabdane nitya ja mAne che phakata teo zabdanA nityatvane siddha karavA AvuM bIjuM anumAna kare che. "dezabhede ane kALabhede bolAyelA bhinnabhinna go zabdAtmaka vyakti rUpa aneka buddhio (pakSa), eka ja go zabdano viSaya che. (sAdhya). trAgakALe sarvakSetre '':" A gAya che ema ja bolAya che. bolavAmAM kaMI ja taphAvata nathI mATe, (hetu), Aje bolAtA no zabda rUpa vyaktisaMbaMdhIbuddhinI jema (udAharANa). prabhAkaranuM AvuM kumAridva bhaTTathI bhinna anumAna che. teno bhAvArtha e che ke game te kALe ane game te kSetre ane game teTalI vAra gAyane uddezIne zabda bolIe to paNa noriyam A gAya che. AvuM ja vAkaya bolAya che. temAM koIpaNa jAtanI zabdaracanA ke uccAraNamAM taphAvata che ja nahIM. tethI sadAkALa eka ja zabda arthAt tene te ja zabda uccAraNa karAto hovAthI no zabda nitya che tevI rIte zeSazabdo paNa nitya che. prabhAkaranuM AvuM bhinna anumAna che. tethI ubhayavikalano doSa tene lAgato nathI. jaina - pi 3navatam = te paNa mImAMsakanuM vacana nirdoSa nathI. kAraNa ke pratibaMdhano (vyAptino) abhAva che. hetu sAdhyanA abhAvamAM vartato hovAthI vyabhicArI che mATe vyApti thatI ja nathI. jema parvato dhUmavAnuM vahmimavat mAnarasavatuM ahIM jyAM jyAM vahni hoya tyAM tyAM dhUma hoya che evI vyApti thavI joIe paNa te thatI nathI ayogolakamAM vahni che paraMtu dhUma nathI. tethI hetu sAdhyAbhAvavavRtti hovAthI vyabhicArI che tema tamAro A hetu paNa vyabhicArI che. te A pramANe dezabhede ane kALabhede bolAto no zabda sarvathA eka ja hoya evuM banatuM nathI. tIvra-maMda-udAtta-anudAtta-susvara ane du:svara AdirUpe kALabhede-kSetrabhede no zabda bhinna bhinna rIte bolAya che. ekasarakho zabda uccArita thato nathI. tethI teno te ja A no zabda che. ema nathI. mATe gati kamAnitvIt A tamAro hetu gorAvara nAmanA sAdhyanA abhAvamAM varte che. mATe vyApti thatI nathI, hetu vyabhicArI che. TIkAkArazrI kahe che ke vijaLInA camakArAmAM pAga nityatva siddha karavA mATe AvuM vyApti vinAnuM vyabhicArI anumAna thaI zake che. tethI vijaLIno camakAro kaMI nitya siddha thaI jato nathI. te vyabhicArI anumAna A pramANe che - TerAmanI; taDivitavuddha, rataDiva2T:, "taDitu' yudyamAnatva, codavuddhivat' bhinnabhinna deze ane kALe thatA vijaLInA camakArAnI buddhi, eka ja taDi vyaktirUpabuddhino viSaya che. taDitu" pANe ja te buddhi utpanna thatI hovAthI, Aje utpanna thayela taDibuddhinI jema, sArAMza ke dezabhede ane kALabhede thatA vijaLInA camakArA koI tIvra hoya, koI maMda hoya, koI sarvAkAzavyApI, koI eka bhAgavata hoya eTale vijaLInA A camakArA bhinna bhinna che. tethI utpatti-vinAzavALA hovAthI anitya ja che chatAM "A paNa taDitu, A pAga taDi", Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 559 varNAdinA nityatvanI carcA ratnAkarAvatArikA ema eka buddhino viSaya to che. mATe hetu anityamAM paNa varte che. A jema vyabhicArI che tema tamAro hetu vyabhicArI che. A pramANe tamAro zrAvaNatva hetu doSita hovAthI zabdanuM nityatva anumAnathI paNa siddha thatuM nathI. yA'pyarthApattiH pratyapAdi, tatrAyamarthaH - anityatve sati yo gRhItasambandhaH zabdaH, sa tadeva dadhvaMse, iti vyavahArakAle'nya evAgRhItasambandhaH kathamuccAryeta ? uccAryate ca-tasmAnitya evAyamiti / tadayuktam - anena nyAyenArthasyApi nityataikatApatteH / anyathA bAhuleye gRhItasambandho'pi gozabdaH zAbaleyAdiSvagRhItasambandhaH kathaM pratipattiM kuryAt ? sAmAnyasyaiva zabdArthatvAdadoSa iti cet - na, lambakambalaH kakumAn, vRttazRGgazcAyaM gauriti sAmAnAdhikaraNyAbhAvaprasakteH / tataH sAmAnyavizeSAtmaiva zabdArthaH / sa ca naikAntenA'nvetIti na nityaikarUpo'bhyupeyaH syAt / kathaM ca dhUmavyaktiH parvate pAvakaM gamayet ? dhUmatvasAmAnyameva gamakamiti cet - vAcakamapi sAmAnyamevAstu / zabdane nitya siddha karavA tame (mImAMsakoe) nIce pramANe arvApatti pramANa ApyuM che. tamArA kahelA te apattipramANano artha A pramANe che - je zabdane anitya mAnIe to je zabda vAgyavastunI sAthe vAcavAcakabhAvanA saMbaMdha vaDe gRhIta thayo che te zabda to bolatAMnI sAthe ja tyAM nAza pAmI cukayo, eTale kALAntare bIjIvAra te zabdano uccAra karavAmAM Ave tyAre te uccAraNa karAyelo zabda apUrva hovAthI agRhIta (vA-vAcakabhAvanA) saMbaMdhavALo thayo chato vAsane jaNAvavAmAM kevI rIte uccArA karAze ane uccArita karAyelo te zabda agRhIta vAgyavAcaka bhAvavALo hovAthI vAccano bodhaka paNa kema thaze ? ane kALAntare uccAraNa to karAya ja che tathA vAccano bodhaka paNa thAya ja che. tethI zabda teno te ja che arthAt nitya che ema siddha thAya che. eTale ke " ni:, anyathA chA gRhItasamyuH rAH 3 DapUrvatvAbhArthanodhAtu" AvA prakAranI arthapatti zabdane nitya siddha karavA mATe he mImAMsako! tame karI che. jaina - tatyutam = mImAMsakanI uparokta vAta yukta nathI. kAraNa ke jo A rIte gRhatasaMbaMdhane lIdhe vAcaka evA zabdane nitya mAno to pachI A ja nyAye vAcya evA arthane paNa nitya mAnavAno prasaMga Avaze. anyathA (jo arthane-padArthane nitya nahIM mAno to) bAhuleyamAM (vivakSita eka gAyamAM) gRhatasaMbaMdhavALo evo no zabda kALAntare dazyamAna evI zAbaleyamAM (anyagAyamAM) agRhatasaMbaMdhavALo te no zabda arthabodha kema karAvaze ? ane arthabodha to karAve ja che. eTale no zabdane jema nitya mAno cho tenI jema tenI sAthe gRhItasaMbaMdha vALo padArtha (gAya) pAga nitya thaze ane jeTalI gAyo teTalI bhinna bhinna no zabda thaze. sArAMza ke eka vakhata uccArita no zabda bAhuleya gAyanI sAthe gRhItavAcavAcakabhAvavALo che. te zabdane anitya mAnavAthI zAbaleyano bodhaka na thAya ema tamAruM je kahevuM che. te ja Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-9 560 doSa zabdane nitya mAnavA chatAM vAvastune anitya mAnavAthI Avaze ja, kAraNa ke zabda bhale nitya ho, paraMtu teno bAhuleyanI sAthe gRhItasaMbaMdha hato, te bAhuleya to naSTa thaI gaI. zAbaleya to apUrva che. agRhItasaMbaMdhavALI che. tethI tyAM bodhaka kema thaze ? A bodhakatA ghaTADavA mATe tamAre padArthane paNa nitya mAnavo paDaze. mImAMsaka - no zabda nitya che. paraMtu teno vAcya artha bAhule ke zAbaleya ema virakSita govyakita nathI. paraMtu jo zabdano zabdArtha sAmAnya (gAyajAti) mAtra hovAthI (zAbaleya-bAhuleya vigere sarva gAyo) artha karIzuM eTale moSa: = tethI amane koI doSa Avaze nahIM, sArAMza ke - no zabdano artha sarva gAyomAM rahenAra sAmAnya (je jota jAti) che te artha ame karIzuM. zAbaleya-bAhuleya ItyAdi govyakti bhale anitya hoya, paraMtu no zabdano vAe artha sAmAnyajAti hovAthI ane te nitya hovAthI arthaghaTanamAM amane koI doSa Avaze nahIM. jaina - jo no zabdano artha gAyavyakti na thato hoya ane sAmAnya evI gotva jAti thato hoya to : = lAMbI sAsnAvALo, mAm = khuMdhavALo ane vRttazRMtha = goLa zIMgaDAvALo A baLada che. ema samAnAdhikarAga pAse je bodha thAya che te thaze nahIM. ahIM samAnAdhikaraNa eTale vizeSaNavizeSyabhAva rUpe samAnavibhaktivALo je prayoga, te thaze nahIM. kArAga ke lAMbI sAsnAvALo baLada che paraMtu gotva nathI, khuMdhavALo baLada che paraMtu notva nathI, evI ja rIte goLa zIMgaDAvALo baLada che paraMtu novaijJAti nathI. prataviroSaNa traviziSTa: ma no A baLada evI je vizeSa vyakti che te traNa vizeSAgavALI che paraMtu gotrajAti traNa vizeSAga vALI nathI. tethI monAti artha laIe to vizeSAgono vizeSya evA no zabdanI sAthe anvaya thato nathI. mATe koIpaNa zabdano artha kevaLa sAmAnya mAtra nathI. paraMtu sAmAnya-vizeSa ema ubhayAtmaka artha che. jo no zabdano vAcya artha kevala sAmAnyAtmaka laIe to ----0 Adi vizeSAgo monAti rUpa vizeSyanI sAthe anvaya pAme nahI ane jo te zabdano vAcya artha kevaLa vizeSAtmaka ja laIe to bAhuleyamAM gRhIta saMbaMdhavALo no zabda zAbaleyamAM agRhIta saMbaMdhavALo hovAthI arthabodha karAvanAra bane nahIM. mATe no Adi sarva zabdonA vAcya artho sAmAnya ane vizeSa ema ubhayAtmaka ja che tethI vAcyavastu ekAnta jema nitya nathI tema teno vAcaka zabda paNa ekAnta nitya nathI. kAraNa ke sa ra naivAjonAgyetIti = te zabdane ekAnta nitya mAnavAthI sa ra = te zabdArtha sAmAnyavAthyanI sAthe ke vyakita rUpa vizeSa vAcanI sAthe anvaya pAmato nathI mATe nitya-ekarUpa arthAt sadA ekAnta dhruva rUpa te zabda mAnavo joIe nahIM. tathA vaLI je zabdano vAe artha kevaLa vizeSa ja levAmAM Ave to sathe ja dhUmaktiH parvata pIve ama ? to parvatamAM joyelo dhUma rU5 vyakita parvatamAM vahnine kema jAgAvI zakaze? kAraNa ke mahAnasa AdimAM dhUma-vahnino jyAre sahacAra joyo che. tyAre dhUma zabdathI jo mahAnasIya Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 561 varNAdinA nityatvanI carcA ratnAkarAvatArikA evo dhUmavizeSa ja vAcya levAno hoya to mahAnasIya dhUmanI sAthe ja gRhatasaMbaMdha vALo te dhUmazabda thayo. tethI anumAnakALe te dhUmazabda parvatIyadhUmane (agRhItasaMbaMdha hovAthI) jaNAvI zakaze nahIM. eTale vahninI sAthe je sahacArasaMbaMdhavALo mahAnasIyadhUma joyo che te A nathI. ane je parvatIyadhUma dekhAya che teno sahacArasaMbaMdha mahAnasIyAdi kAlIna valinI sAthe joyo nathI mATe agRhatasaMbaMdha vALo A parvatIyadhUma parvatamAM rahelA vahnino gamaka kema banaze ? arthAt vahnino bodhaka thaze nahIM. kAraNa ke dhUmazabdano vAcya artha vizeSa ja mAnavAmAM Avyo che. eTale mahAnasIya dhUma ja artha levAze, teno parvatIya vilinI sAthe agRhatasaMbaMdha che. mImAMsaka - mahAnasIyAdi dhUma-vahninI vyAptino jyAre anubhava karAya che tyAre mahAnasIyadhUmavyaktino vahninI sAthe sahacAra jaNAya, ane tethI mahAnasIyadhUmavyakti ja vahnino gamaka bane ema nathI. paraMtu te ghUmavyaktimAM raheluM je dhUmatvasAmAnya, teno vahinI sAthe sahacAra jaNAya che. te dhUmatvasAmAnya e vahnino gamaka che ane te dhUmatvasAmAnya to jevuM mahAnasIyadhUmamAM che tevuM ja parvatIyadhUmamAM paNa che ja, mATe banne dhUmamAM raheluM dhUmatvasAmAnya e vahninI sAthe sahacArI che ane te ja gamaka che. ema ame mAnIzuM. jethI doSa koI Avaze nahIM. jaina - je mahAnasIya ane parvatIya dhUmakALe kAlabheda-kSetrabheda hovA chatAM dhUmatvasAmAnya gamaka hoya to tenI jema ja bAhuleya ane zAbaleya gAyavyaktimAM paNa go zabdane badale temAM rahelo sAmAnya dharma (jAti) e ja banne gAyono vAcaka bane che ema mAnIne ? ema mAnavAmAM tamane zuM vAMdho che ? bhinna bhinna kALe ane bhinna bhinna kSetre bolAtA no zabdo kramaza: uccAraNa thatA hovAthI anitya che paraMtu temAM rahelo sAmAnyadharma gAyano vAcaka che. ane te sAmAnyadharma badhA ja zabdomAM eka ja hovAthI bAhuleya-zAbaleya Adi kSetrabheda ane kALabhedavALI aneka gAyavyakitano vAcaka banI zakaze. have tenA mATe no zabdane nitya mAnavAnI jarUra nathI. jo zabdamAM rahelo sAmAnya dharma(jAti) nitya hovAthI te vAcaka banaze. atha zabdatvam, gozabdatvam, kramAbhivyajyamAnagatvautvAdikaM vA tadbhavet / AdyapakSe pratiniyatArthapratipattirna syAt, sarvatra zabdatvasyAvizeSAt / gozabdatvaM tu nAstyeva, gozabdavyakterekasyAH kasyAzcittadAdhArabhUtAyA asambhavAt / krameNa vyajyamAnaM hi varNadvayamevaitat / krmaabhivyjymaanetyaadipksso'pysmbhvii| gatvAdisAmAnyasyAvidyamAnatvAt sarvatra gakArAderekatvAt / atrocyate - astu tArtIyIkaH kalpaH / na ca gakArAderaikyam, gargabhargavargasvargAdau bhUyAMso'mI gakArA iti tadbhedopalambhAt / vyaJjakabhedAdayamiti cet, akArAdyazeSazeSavarNeSvapyeSo'stvityeka eva varNaH syaat| atha yathA ayamapi gakAraH, ayamapi gakAraH - ityekAkArA pratItiH, tathA nAkArAdyazeSavarNeSvapIti cet| naivam - ayamapi varNaH, ayamapi varNaH, ityekapratyavamarzotpatteH / sAmAnyanimittaka evAyamiti cettarhi gakArAdAvapi tthaa'stu| athAkArekArAdau vizeSo'nubhUyate, na tu gargAdigakAreSu, teSAM tulyasthAnAsyaprayatnAditvAditi cet evaM tarhi "saharSaM heSante harihariti hammIraharayaH"1 ityAdihakArAt kaNThyAt vahrijihmA Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-9 562 dihakArasya "ha urasyo vahrijihmAdau varNapazcamasaMyutaH" iti vacanAdurasyatvena sthAnabhedapratIteH / tato bhinno'yaM varNo bhavet / mImAMsaka - jo kSetrabhede ane kALabhede bolAtA bhinna bhinna zabdomAM (no-no zabdomAM) rahelI zotva nAmanI sAmAnyajAti vAcaka banatI hoya ema mAnIe to te sAmAnyajAti kaI mAnavI? zuM (1) rAddhatvanAti vAcaka banaze ? (2) ke zuM jorAtra evI jAti vAcaka banaze? ke (3) zuM anukrame vyaMjita thatA vi ane mAtra ItyAdi jAtivAcaka banaze ? A trAgamAMthI koI paNa jAtine jo vAcaka mAnIe to doSApatti ja dekhAya che. te A pramANe - je AghapakSa laIe to, eTale ke jo ItyAdi zabdomAM rahelI rAtre nAmanI sAmAnyajAti vAcaka mAnIe to pratiniyata evA arthanI pratipatti thAya nahIM. kAraNa ke A zabdatva jAti jema no zabdamAM che tema ghaTa-paTa Adi sarvazabdomAM zabda- avizeSapaNe (ekasarakhuM) raheluM che. tethI noTa-ItyAdi sarva zabdomAM zabdata samAna hovAthI te pratiniyata evA gAya arthano ja vAcaka banaze nahIM. athavA no-ghaTa-paTa Adi badhA ja zabdo gAyanA vAcaka banI jaze. have jo bIjo pakSa jorAdvaitva AvI jAti laIe to te pAga asaMbhavita che. kAraNa ke jorAddhatva" nAmanI koI jAti ja nathI. tenA AdhArabhUta norA nAmanI koI eka vyaktino asaMbhava hovAthI. eTale ke je no zabda uccArita thAya che te kramaza: vyaMjita thatA nara ane mora ema be vAgoM mAtra ja che. paraMtu be vAgono banelo khorASTra nAmano koI padArtha nathI. jema ghaTa-paTa ItyAdi padArtho che. tethI tenA AdhAre ghaTatva-ratva ItyAdi jAti che ema siddha thAya che. tevI rIte ahIM norASTra nAmanI koI eka vyakti arthAt te nAmano koI eka padArtha ke je jAtino AdhAra banI zake tevo) che ja nahIM mAtra nera ane gojAra ema be vargo ja che teno saMyogamAtra ja che. mATe AdhArabhUta padArtha na hovAthI gorItva jAti paNa nathI. have jo trIjo pakSa lo to, eTale ke kramazaH abhivyajyamAna thatI vi ane 3otra ItyAdi jAti che. ema kaho to trIjo pakSa to sarvathA asaMbhavita ja che. kAraNa ke jyAre jyAre ja Adi zabdonuM uccAraNa karAya che tyAre tyAre Adi zabdo ekanA eka ja hovAthI tvAdri sAmAnyajAti avidyamAna che. ceramehunyatvam ItyAdi zAstronA zlokamAM jyAM vyaktino abheda hoya - arthAt eka hoya tyAM jAti manAtI nathI. jema AkAza eka hovAthI AkAzatva jAti manAtI nathI. ema kahela che. 1. "sarva devane riririti mIra " A pada koI zlokanA eka bhAga rUpa che. te pUrNa bloka A pramANe kathAzeSaH karNo'jani dhanakRzA kAzInagarI / saharSa heSante harihaririti hammIraharayaH // sarasvatyAzleSapravaNalavaNodapraNayini / prabhAsasya kSetre mama hRdayamutkaNThitamadaH // 1 // pUjya zrI rAjazekharasUrijIkRta paMjikAmAM A zloka che. tyAMthIja ame ahIM Apela che. paraMtu A bloka kayA kAvyano che? tathA teno artha zuM che? tathA pUrvApara kathA zuM che ? te na maLI zakavAthI ahIM lakhela nathI. Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 563 vArNAdinA nityatvanI carcA ratnAkarAvatArikA tethI AkAzamAM jema AkAzatva jAtino asaMbhava che. tevI ja rIte kSetrebheda-kALabhede bolAtA sarva mAra ane morAri eka ja hovAthI jAtisiddhi thatI nathI. jaina matrote = mImAMsakanI uparanI carcAno have uttara apAya che. prathama ane dvitIyapakSa to ame kahetA ja nathI. tethI teno uttara amAre ApavAno ja nathI. paraMtu trIjo pakSa amane mAnya che. tame kSetrabhede ane kALabhede bolAtA sarva Aira eka ja che ane sarva morAHi eka ja che tethI jAtisiddhi thatI nathI ema je kahyuM te ucita nathI. sarva gakArAdinuM ekatva nathI. paraMtu pRthakatva che. a-ma-3 ane varNa ItyAdimAM kSetrathI -kALathI -zabdathI-bheda karAyelA aneka A gakAra che. mATe IiR mAM abheda nathI paraMtu bheda jaNAya che. tethI tri-motve Adi jAtinI siddhi thaI zakaze. mImAMsaka - meTrAyamati vet = a-ma-va- ane e ItyAdimAM je gakArabheda tamane jaNAya che. te vyaMjakanA bhedathI jaNAya che. kyAramAM vAstavika kaMI bheda nathI. vyaMjaka evo je dhvanivizeSa, tenAthI karAyelo A bheda jaNAya che. jaina - jo ema hoya to, eTale ke aneka gakAra hovA chatAM paNa te bheda jo baMjadhvani vaDe ja karAyelo mAnazo ane gahIR ne eka ja mAnazo to te ja pramANe 2-2-32 ItyAdi azeSa (saghaLA) zeSa (bAkInA) vAgomAM paNa vyaMjaka evA dhvaninA bhedathI ja bheda ho. paraMtu varNabheda paNa na ho, vArNa paNa sarvavANano eka ja ho, jema sarva nAra ne eka gakAra kaho cho tema akArAdi sarva zeSavANone pANa ekavArNa ja mAnone ? mImAMsaka - akAra-IkAra-ukArAdi sarvavone ekavArNa gakAra nI jema mAnI na zakAya. kAraNa ke kSetrabhede ke kALabhede uccAraNa karAtA bhinna-bhinna "jo zabdomAM A paNa gakAra che A paNa gakAra che" ItyAdi ekAkArapratIti jevI thAya che tevI ekAkArapratIti akArAdi zeSa vArgomAM thatI nathI. jaina - naivam - ema na kahevuM. akAra-kAra-ukArAdi zeSa vargomAM paNa A paNa varNa che A paNa vArNa che." ema ekAkAra pratIti thaI zake che. ekAkArapaNAnA pratyavamarzanI (bodhanI) utpatti tyAM pAga saMbhavI zake che. arthAt aneka gakAromAM gakAranA ekapANAnI buddhinI jema akArAdi aneka varSomAM paNa varNanA ekAkArapaNAnI buddhi saMbhavI zake che. mImAMsaka - sAmAnya nimitta vayam = akAra-IkAra-ukArAdi vANamAM je ekAkArapaNAnI pratIti thAya che te temAM rahelA varNatva nAmanA sAmAnyadharmane (jAtine) AzrayI che. jaina - ta ikSaIRAdrAvani = jo akArAdi vANoMmAM vArNatva nAmanA sAmAnya dharmane (jAtine) AzrayI ekAkArapaNAnI pratIti thAya che to gakArAdi ane okArAdi paNa kSetrabhede ane kALabhede aneka che ema mAnI temAM paNa gotva ane 3mo evA sAmAnyadharmo (jAti) che ema mAnI te sAmAnya dharmone AzrayI ja ekAkArapratIti che ema kema na hoI zake ? ema mAnavAmAM vAMdho Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-9 zuM ? Ama mAnavAthI vaLatva nI jema zotva-sotva ItyAdi jAti paNa siddha thaze ja. mImAMsaka - sayAjarAvo = cAra-gar-3Ara Adi vargomAM vizeSatA jaNAya che. tevI vizeSatA I-svarga AdinA r mAM jaNAtI nathI. kAraNa ke gakAra-okArAdimAM sthAna ane Asyaprayatna tulya ja hoya che. eTale ke jyAre jyAre haiM bolIe tyAre pachI bhale te I zabdamAM bolAto hoya ke ma zabdamAM bolAto hoya ke va vigere koIpaNa zabdamAM bolAto hoya. paraMtu kSetrabhedekALabhede-zabdabhede bolAtA sarva mAtte kaMThya sthAna vALA ja hoya che ane spaSTaAsyaprayatna vALA ja hoya che. mATe eka ja che. ane cAra-gar-3Ara AdimAM sthAna asamAna che tathA svaro ane vyaMjano vacce Asyaprayatna paNa asamAna che mATe varNo aneka che. tethI varNo aneka hovAthI temAM varNatva nAmanA sAmAnyadharmanI siddhi thAya che. ane tethI temAM bheda che. tevo bheda 7 mAM nathI. samAnasthAna ane samAna Asyaprayatna hovAthI. - = jaina evaM tarhi jevo varNomAM bheda che tevo ja ArAvi mAM paNa bheda che ja. te A pramANe - '"sA~ phense riririti ddazmIrahavaH ItyAdi vAkyamAM je vAraMvAra uccAraNa karAtA haiM che te kaMThya che. ane vahni - nidgha ItyAdimAM uccAraNa karAtA je haiM che te urasya che. zAstramAM kahyuM che ke varganA paMcamavarNathI yukta jo hAra hoya to te urasya jANavo. tethI pUrve kahelA kaMThya haiM thI vahnijihmAdimAM urasyapaNe jaNAto evo haiM sthAnabhedavALo che ema pratIta thAya ja che. to mitro N vA~ mavet = tethI A hakAravarNa paNa bhinna bhinna che ema sidhdha thAya che tenI jema cAra-mojAra vigere varNo paNa bhinna bhinna hoI zake che. ane tva-gotva jAtinI siddhi paNa thaI zake che. na ca gakAre nAsti vizeSAvabhAsaH / tIvro'yaM mando'yaM gakAra iti tIvratAdivizeSasphuraNAt / vyaJjakagatAstIvratAdayaH tatra sphurantIti cet / kRtottarametat / akArekArAdAvapyanubhUyamAnaH sa sa vizeSaH tadgata evAstu, tathA caika eva varNaH, kiM na bhavet ? mA bhUd vA vizeSAvabhAso gakAreSu, bhedAvabhAsastu vidyata eva, "bahavo'mI gakArA" iti pratIteH / bhavati ca vizeSAvabhAsaM vinApi bhedasphurti:, sarSaparAzau gurulAghavAdivizeSAvabhAsaM vinApi tadbhedapratibhAsavat - iti siddho gakArabhedaH / tathA ca tadAdivarNavartisAmAnyAnAmeva vAcakatvamastu / tattvatastu gozabdatvameva sadRzapariNAmAtmakaM vAcakam / kramAbhivyajyamAnaM varNadvayamevaitat, naikA gozabdavyaktiriti ca na vAcyam / nityatvA'prasiddhAvadyApyasyottarasya kUrparakoTi '' 564 1. ''sarva dveSanta riririti dammIdrazya:'' A pada koI eka zlokanA bhAga rUpa che. paraMtu A zloka yA kAvyano che ? kone banAvyo che ? teno zuM artha che ? tathA AgaLa pAchaLa kathA zuM che ? te na maLI zakavAthI ahIM Apela nathI. Akho zloka A pramANe che. kathAzeSaH karNo'jani dhanakRzA kAzInagarI / saharSaM heSante harihaririti hammIraharayaH // sarasvatyAzleSapravaNalavaNodapraNayini / prabhAsasya kSetre mama hRdayamutkaNThitamadaH // 1 // juo, pUjya zrI rAjazekharasUrijIkRta paMjikA. Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 565 varNAdinA nityatvanI carcA ratnAkarAvatArikA saMTaGkitaguDAyamAnatvAt / tasmAt kramotpadiSNutattadgakArAdiparyAyopahitabhASAdravyAtmako gozabda eva sadRzapariNAmAtmA vAcako'stu / tathA ca kSINA'rthApattiH // | mImAMsaka - ra ra ra = jevo hakAramAM kaMThya ane urasya evo sthAnabheda jaNAya che tevo vAyu vizeSa svarUpa sthAnabheda rU5 vizeSAvabhAsa gakAramAM jaNAto nathI. arthAt sarve gakAro kaMThya sthAnavALA ane spaSTa Asya prayatnavALA ja che. jaina - ema na kahevuM. A gakAra tIvra che. A gakAra maMda che. evA tIvra-maMdAdi vizeSadhama gakAramAM paNa skurAyamAna thAya che. mImAMsaka - ra mAM je tIvra-maMdAdi dhamAM dekhAya che te dhama #Ara nA nathI paraMtu vyaMjaka evA vAyuvizeSa svarUpa dhvanisaMbaMdhI che. mATe tyAM vyaMjaka evA dhvani saMbadhI ja tIvra-maMdAdi dharmo skurAyamAna thAya che. jaina - Ano uttara pahelAM kahevAI ja gayo che eTale ke nakArAdimAM jaNAto tIvra-maMdAdino bheda vyaMjakAzrita nathI paraMtu gakArAdi zabda mAtrane ja Azrita che. A vAta pahelAM kahevAI ja gaI che chatAM jo A tIvra-maMdAdinI vizeSatA vyaMjakAzrita ja mAnazo to akAra-IkAra-ukAra AdimAM paNa anubhavAto te te bheda. tAta vAstu = te vyaMjaka saMbaMdhI ja ho. tathA 2 = ane jo ema hoya to varNa eka ja ho. ema paNa kalpanA kema na karAya ? mATe akArAdimAM sthAnabheda, Asvaprayatnabheda jema vyaMjakano nathI. paraMtu zabdano potAno che. tema gakArAdimAM paNa tIvra-maMdAdi vizeSAvabhAsa vyaMjakano nathI paNa gakArAdi zabdano potAno che. A rIte aneka gakAromAM tIvramaMdAdibhede vizeSAvabhAsa svataH potAno ja che. ema siddha thAya che. tethI gakAromAM bheda che chatAM mAno ke gakAromAM tIvra-maMdAdino vizeSAvabhAsa vyaMjaka AzrayI hoya che nahI to paNa mAno ke hoya) to pANa gakAromAM anekatva to che ja. eTale ke vizeSAvabhAsa bhale na ho. paraMtu bhedAvabhAsa to che ja. naHi vAkyomAM "A ghaNA gakAra che." evI pratIti sarvane thAya ja che. jagatamAM paNa vizeSAvabhAsa vinA paNa bhedAvabhAsa thato jovAyo che. jema ke sarasavanA DhagalAmAM pratyeka dANA vacce gurUtA (bhArepaNuM) laghutA (halakApaNuM), bAdri zabdathI moTApaNunAnApaNuM ItyAdi vizeSAvabhAsa na hovA chatAM paNa te sarasavanA dANAmAM bheda to pratIta thAya ja che. sarasavanA dANA vajanamAM ane kadamAM sarakhA hovAthI vizeSAvabhAsa bhale nathI paraMtu dANAnuM bahutva to jagaprasiddha che. dANAomAM parasparabheda-anekatvano to pratibhAsa thAya ja che. kAraNa ke sarasavanA ghaNA dANA che. evI pratIti sarvene thAya che ja. tevI ja rIte -ma-3 ItyAdi zabdomAM rahelA gakAromAM jo ke tIvra-maMdAdi vizeSAvAbhAsa paNa che ja. chatAM te vizeSAvabhAsa mArAdri zabdano na mAno ane vyaMjakano mAno to paNa bhedAvabhAsa to gakArAdimAM svataH potAno che ja. ema siddha thAya che ane A rIte aneka gakAro siddha thatAM = mota jAti siddha Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-9 thAya che ja. A pramANe gakAramAM, okAramAM ItyAdi ekeka vargamAM paNa bhedasiddha thavAthI tva-zotva vigere jAti paNa siddha thAya ja che. tethI tArivarti - te gakAra-okArAdi ekeka varSomAM vartanAro tva-motva Adi sAmAnyadharma ja vAcaka ho. sAmAnyadharmane vAcaka mAnavAmAM koI Apatti nathI. tethI mahAnasIya ke parvatIya dhUmamAM jema dhUmatvano sahacAra jaNAya che tethI te vahnino gamaka bane che tevI ja rIte tva-gotra vigere te te vargagata sAmAnya dharma ja vAcaka bane che eTale bAhuleya ane zAbaleya kALe uccArAto no zabda bhinna hovA chatAM anitya hovA chatAM targata sAmAnyadharma ja gAyano vAcaka banaze mATe zabdane nitya mAnavAnI jarUra nathI. tevatastu = tathA vAstavika sUkSma vicAra karIe to mo vigere zabdomAM raheluM gorItva nAmanuM sAmAnya ja kALAntare ane kSetrAntare jaNAtI gAyomAM sadaza pariNAtmakatAnuM (A paNa gAya che A paNa gAya che ItyAdi rUpanuM) vAcaka che. eTale prathama bAhuleyamAM gRhatasaMbaMdhavALo evo paNa gozabda gozabda- dharma vaDe gAyano vAcaka bane che. tethI kALAntare athavA kSetrAntare zAbaleya Adi gAyo jyAre jaNAya tyAre paNa no zabda apUrva uccAraNavALo hovA chatAM eTale ke anitya hovA chatAM paNa rAtre nAmanA sadazapariNAmAtmaka sAmAnya vaDe gAyano bodha karAvaze ja. mATe rItva ja vAstavika vAcaka che. mImAMsaka - mafmaLamInam = gAyane oLakhAvavA mATe bolAtA no zabdamAM anukrame vyaMjita thatA | + go ema varNadvaya mAtra ja che. be vaNano saMyogamAtra ja che. paraMtu be vargonI banelI go evI eka zabdavyakti che ja nahIM to AdhAra vinA gorAddhatva jAti mAnavAnuM kema saMgata thAya ? jema be mitrono saMyogamAtra hoya paraMtu te bannenI eka vyakti banatI nathI. ema ahIM paNa jU ane mo no saMyogamAtra ja che paraMtu be vargonI banelI koI eka zabdavyakti nathI. mATe temAM gorAddhatva jAti kema mAnI zakAya ? AdhAra vinA Adheya kema rahe ? jaina - ti va ne vacam = he mImAMsaka ! Ama na kahevuM. zabdomAM haju nityatva siddha thayuM ja nathI. tamArAM anumAna-arvApatti badhu ja duSita che. mATe niyatva prasiddha thatuM nathI chatAM paNa vAraMvAra Avo uttara Apavo (ke varNamAtrano saMyoga ja che eka zabda vyakti nathI) te koNIe lagADelA goLa jevo (kutrima madhura) che. arthAt AzAmAtra che, satya nathI. tethI kramazaH te te gakAro utpanna thAya ja che anitya ja che. A pramANe kramazaH utpanna thavAvALA te te gakArAdi bhASAparyAyapaNAne pAmelAM bhASAvargaNAnAM pugalo ja che ane te bhASAvargagAnA pudgalAtmaka go zabda che. Avo A gozabda ja sadazapariNAtmakapaNe padArthano vAcaka bane che. tethI tamArI kahelI arthopatti kSINa thayelI jANavI. A rIte zabda anitya siddha thayo ane mImAMsakanI sAthenI carcA paNa samApta thaI. have A zabdanI bAbatamAM "zabda e AkAzano guNa che. pudgala nathI." evuM mAnanArA taiyAyiko sAme jainonI carcA AraMbhe che. (have te joIe). Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 567 zabdane AkAzaguNa mAnanAra naiyAyikanI sAthe carcA ratnAkarAvatArikA zabdanI bAbatamAM mImAMsakanI sAthe carcA samApta karIne TIkAkArazrI have naiyAyikanI sAthe carcAno AraMbha kare che. astvanityo dhvaniH, kintu nAyaM paudgalika: saMgacchata iti yaugA: saGgiramANA: sapraNayapraNayinInAmeva gauravArhAH / yataH ko'tra hetuH ?, (1) sparzazUnyAzrayatvam, (2) atinibiDapradeze prveshnirgmyorpratiyAta:, (3) pUrvIthI thavAnupathi, (4) sUrmamUrtadravyAntara karazaa, (6) nAgavaM vA? niyAyiko ane vaizeSiko eTale yaugiko kahe che ke he jaino ! zabda anitya bhale ho. te amane mAnya che. paraMtu A zabda paudgalika (bhASAvargaNAnAM pudgalono banelo) hoya te vAta yuktisaMgata nathI. jaina - upara mujaba kahetA yaugiko premavALI (potAnI strIo pAse ja gauravane (mAnane) yogya che. sArAMza ke potAnA gharamAM potAnI strIo pAse game tema yuktivinAnuM paNa bole to paNa te strio rAgavALI hovAthI mAna pAme paraMtu vidvAnonI sabhAmAM AvuM bolatA A yaugiko mAna pAme tema nathI, kAraNa ke teonuM A vacana yuktiyukta nathI. te A pramANe - ame taiyAyikone puchIe chIe ke zabdo apaudgalika che ema kahevAmAM tamArI pAse kayA hetuo che ? zuM yuktio che? (1) zuM zabda e sparzanI zUnyatAvALo che mATe apaudgalika che ? (2) atizaya gADha pradezamAM paNa praveza-nirgamana karavAmAM kyAMya skUlanA pAmato nathI mATe apaugalika che ? (3) zabdamAM AgaLa-pAchaLa kyAMya avayavo dekhAtA nathI mATe apaugalika che ? (4) sUkSma-mUrta evA bIjA dravyono apreraka che mATe apaulika che ? (5) AkAzano guNa che eTale apaulika che ? zabda e paulika nathI paraMtu apaudgalika che ema siddha karavA uparokta pAMca hetuomAMthI kaho tamArI pAse kayo hetu che ? ekeka hetunI carcA A pramANe che (rAH patriA : zUnyatvAtmAnArIvat - A anumAnanI jema vArApharatI pAMce hetuo mukIne pAMca anumAna banAvavAM. he maiyAyiko ! kaho ke A pAMca anumAnamAMthI zabdane apaulika siddha karavA mATe tamArI pAse kayuM anumAna sAcuM che ? tamAruM eka anumAna sAcuM nathI. tenI carcA A pramANe che) nAya: pakSaH / yataH zabdaparyAyasyAzraye bhASAvargaNArUpe sparzAbhAvo na tAvadanupalabdhimAtrAt prasidhyati, tasya savyabhicAratvAt / yogyAnupalabdhistvasiddhA, tatra sparzasyAnudbhUtatvenopalabdhilakSaNaprAptatvA'bhAvAt, upalabhyamAnagandhAdhAradravyavat / atha ghanasAragandhasArAdau gandhasya sparzAvyabhicAranizcayAdatrApi tannirNaye'pyanupalambhAdanudbhUtatvaM yuktam, netaratra, tannirNAyakAbhAvAt iti cet / mA bhUttAvattannirNAyakaM kinycit| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-9 568 kintu pudgalAnAmudbhUtAnudbhUtasparzAnAmupalabdheH zabde'pi paudgalikatvena paraiH praNigadyamAne, bAdhakAbhAve ca sati sandeha eva syAt, na tvabhAvanizcayaH / tathA ca sandhigdhAsiddho hetuH / na ca nAsti tannirNAyakam, tathAhi - zabdAzrayaH sparzavAn, anuvAtaprativAtayopikRSTanikaTazarIriNopalabhyamAnA'nupalabhyamAnendriyArthatvAt, tathAvidhagandhAdhAradravyavat iti / he taiyAyika ! zabda e apaudgalika che. sparzazUnyAzraya hovAthI Ama jo AghapakSa kaho to te tamArI vAta yuktisaMgata nathI. arthAt zabdamAM ame jainoe mAnelA bhASAvargaNAnA paulikatvano niSedha karavA mATe jo tame ema kaho ke zabdo kAryamAM praveza-nirgamana kare chatAM teno koI sparza anubhavAto nathI. tethI zIta-uSNAdi koI paNa prakAranA sparzano tyAM abhAva hovAthI zabda e paudgalika nathI. jo zabda paudgalika hota to sparza jaNAta ja, sparza jaNAto nathI mATe paugalika nathI. Ama jo kaho to te tamArI vAta yuktisaMgata nathI. kAraNa ke "zabda paryAya" nA AdhArabhUta evI je bhASAvargagA che. temAM sparzano abhAva tame "anupalabdhi mAtrathI je kaho cho te siddha thato nathI. zabdarUpe banelI bhASAvargaNAmAM sparza jaNAto nathI tethI te zabda paudgalika nathI. evuM tamAruM kevuM pizAcAdinI sAthe vyabhicAra doSavALuM che. pizAcAdi paNa dekhAtA nathI, chatAM jagatamAM nathI ema nahIM, paraMtu che ja. tema bhASAvargaNAmAM sparza bhale jaNAya nahIM, paraMtu nathI ema nahIM, paNa che ja. "rAkTa pUro (pakSa), nAsti (sAdhya) anupasthimajjAt (hetu) tamArA kahelA A anumAnano hetu nAsti sAdhyane badale pirAvAdri mAM "mati" svarUpa sAdhyAbhAvamAM vartato hovAthI vyabhicArI che. - have kadAca tame ema kaho ke ame zabdamAM paudgalikatvanA niSedha mATe kevaLa "anupasthimajjItu" hetu kahetA nathI. paraMtu "oLyAnupasthimajya" hetu kahIe chIe. tethI pizAcAdimAM vyabhicAra doSa amane Avaze nahIM. je jaNAvAne yogya hoya chatAM na jaNAya to te nathI. ema ame naiyAyiko kahIe chIe. jema ghaTa jaNAvAne yogya che chatAM je kSetramAM jaNAto na hoya to tyAM ghaTa nathI. tema zabdamAM sparza jaNAvAne yogya che chatAM paNa jaNAto nathI mATe tyAM zabdamAM sparza nathI. jyAre pizAcAdi to sUkSma zarIravALA hovAthI jaNAvAne yogya ja nathI tethI dekhAtA nathI. A pramANe yogyAnupadhdhimatva hetu pizAcAdimAM vartato nathI tethI amane vyabhicAra doSa Avato nathI. arthAt "ogyatve sati anupamitte'' evo vizeSaNavALo hetu ame kahIzuM jaina - anupabdhimatta ne badale "ovAnupabdhimatta'' hetu mukavAthI pizAcAdimAM vyabhicAra doSa bhale nahI Ave paraMtu asiddhahetvAbhAsa thavAno doSa Avaze. te A pramANe-zabdamAM je sparza che. te anubhUta (anutkaTa) (apragaTa) hovAnA kAraNe upalabdhi thavA rUpa prAtatva (yogyatva) no tenAmAM abhAva che. arthAta anubhUta hovAthI "yogyAnupalabdhimattva" hetu tenAmAM nathI. hetu pakSamAM na hovAthI asiddha hetvAbhAsa thaze. jema koI dUra kSetramAM rahelA sugaMdha-durgadhanA AdhArabhUta padArthonI gaMdha ahIM jaNAya che. Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 569 zabdane AkAzaguNa mAnanAra taiyAyikanI sAthe carcA ratnAkarAvatArikA tyAre te gaMdhavALA paramANuo paNa dhANamAM praveza pAme ja che. temAM sparza paNa che ja. paraMtu te sparza utkaTa na hovAnA kAraNe upalabdhi yogya nathI, tevI rIte zabdamAM paNa sparza anubhUta (anutkaTa) hovAnA kAraNe upalabdhinI yogyatAvALo nathI. mATe upalabdhine yogya hoya chatAM anupalabdhi hoya to ja nAti sAdhya siddha thAya che. jema ke ghaTa, paraMtu zabdamAM sparza anutkaTa hovAthI upalabdhine yogya ja nathI. mATe upalabdhi thatI nathI, tethI zabdamAM sparza nathI ema nahIM. paraMtu upalabdhiyogya nathI. tethI "yogyAnupalabdhi" nAmano A hetu zabdagatasparzamAM nathI. paraMtu ayogya hote chate anupalabdhimattva hetu tyAM che. mATe hetu pakSavRtti na hovAthI asiddha hetvAbhAsa thaze. sArAMza ke je dekhavAne yogya hoya chatAM na dekhAya to te tyAM na hoya ema bane. paraMtu je dekhavAne yogya nathI paNa ayogya che tethI te na dekhAya to te na hoya evo niyama nathI. tyAM vastu vidyamAna hovA chatAM ayogya hovAthI na dekhAya ema bane che. jema zarIramAM AtmA, upalabdhi yogya na hovAthI nathI dekhAto, paraMtu nathI mATe nathI dekhAto ema nahIM. tethI che ja. te ja rIte zabdamAM sparza paNa che ja. mImAMsaka - dhanaHIR sArI = have mImAMsaka kadAca ema kahe ke ghanasAra (kapura) ane gaMdhasAra (caMdana) Adi dravyomAM gaMdha paNa hoya che ane sparza paNa hoya che. eTale gandhano sparzanI sAthe AvyabhicAra (sAthe ja rahevA)no nirNaya karI zakAya che. jyAM jyAM gaMdha hoya tyAM tyAM sparza hoya ja (pachI bhale sparza jaNAya ke na jaNAya paraMtu hoya ja) ema nirNaya karAya che. tethI 3 trAphi tanike = ahIM paNa dUra dUra rahelAM sugaMdha-durgadhavALAM dravyo jyAre ghANamAM praveza kare che tyAre tenI gaMdha anubhavAya ja che. gaMdhanI sAthe sparzano avyabhicAra saMbaMdha hovAthI sparza che ja. ema nirNaya karI zakAya che. phakta te sparza spaSTa dekhAto na hovAthI anubhUta che (anutkaTa che) ema jANI zakAya che. paraMtu netaratra = Itara eTale ke zabdamAM to anubhUta evo paNa sparza nathI ja. kAraNa ke sparzanA nirNayane karAvanAra (evo tenI sAthe AvyabhicArI) gaMdha AdinI pratItirUpa koI prabaLa hetu hoya evuM koI pramANa nathI. jo gaMdha jaNAta to to anubhUta paNa sparza avyabhicArI hovAthI aMdara che ema mAnI levAya. paraMtu zabdamAM to gaMdha paNa jaNAtI nathI. to anubhUta evo paNa sparza zabdamAM che ema kema mAnI zakAya ? jena - ma mUttAvat = zabdamAM anubhUta evA paNa sparzane jaNAvanAra tenI sAthe AvyabhicArI gaMdhanA astitvanuM hovuM AvuM nirNAyaka koI pramANa bhale jaNAtuM nathI paraMtu jyAM jyAM gaMdha hoya che tyAM tyAM pudgalomAM udbhUta sparza paNa hoya che athavA anubhUta sparza paNa hoya che ema to avazya nakkI thAya ja che. jema ghaTa-paTa Adi dravyomAM udbhatasparza che. tema ghasAracaMdana AdimAM anubhUta sparza che. paraMtu pula hoya tyAM tyAM udbhUta athavA anubhUta sparza avazya hoya ja che. ema avazya nirNaya thAya che. Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-9 570 have jema ghaTa-paTa cakSu grAhya hovAthI paulika che. ghanasAra ane caMdana ghANagrAhya hovAthI paudgalika che tevI ja rIte zabda paNa zrotragrAhya hovAthI IndriyagrAhyatA ghaTapaTamAM ghanasAra-caMdanamAM ane zabdamAM samAna hovAthI "zabda e paNa paugalika ja che'', ema paravAdI (naiyAyika vaDe) svIkArAze ja. ane (jainonI apekSAe) paravAdI (naiyAyika) vaDe zabdane ekavakhata paudgalika che ema svIkArAye chate ane paulika mAnavAmAM ane paudgalika hovAnA kAraNe sparzanuM astitva mAnavAmAM koIpaNa jAtanI bAdhA na AvavAthI. zabdamAM sparza haze ke nahIM ? ema saMdeha ja mAtra raheze. paraMtu sparzanA abhAvano nirNaya thaI zakato nathI. tethI tamAro hetu saMdigdhAsiddha hetvAbhAsa thAya che. sArAMza ke ghaTapaTAdi cakSu grAhya hovAthI ane ghanasAra-caMdanAdi ghANagrAhya hovAthI jema paugalika che tema zabda paNa zrotragrAhya hovAthI paulika ja che ema to nakakI thaI ja jAya che. ane paravAdI evA (naiyAyika) zabdane ekavAra paugalika svIkAre to temAM koI bAdhA na hovAthI uddabhUta ke anubhUta ema be prakAramAMthI koI paNa eka prakArano sparza hoI zake che. mATe sparza che ke nahIM evI kadAca zaMkA thaI zake che. paraMtu sparza nathI ja evo nirNaya thato nathI. mATe hetu saMdigdhAsiddha bane che. ahI TIkAmAM paurAtveina pare prAidyamAne padamAM : no artha taiyAyiko evo ame je artha karyo che te paMDita zrI jJAnacaMdrajIkRta "TippaNI" nA AdhAre karela che. paraMtu zrI rAjazekhara sUrijIkRta paMjikAmAM "re:" no artha jaino evo karela che. evo artha jo karIe to vAkyano artha A rIte saMgata thAya che ke - zabdamAM paugalikapaNuM (naiyAyikAnI apekSAe) paravAdI evA jaino vaDe svIkArAya ja che ane tema svIkAravAmAM koI paNa jAtanI bAdhA AvatI na hovAthI zabdamAM sparza hovA - na hovAnI upalabdhi na hovAthI kadAca zaMkA mAtra thAya che ke zabdamAM sparza haze ke nahIM hoya ? paraMtu sparza nathI ja evo nirNaya thaI jato nathI. tethI hetu saMdigdhAsiddha thAya che. A rIte arthasaMgati karavI. tathA he naiyAyika - 2 nAsti taniyam = te zabdamAM sparzano nirNaya jaNAvanArUM koI paNa pramANa amArI (jainonI) pAse nathI ema nahIM. paraMtu pramANa che ja. te pramANa A pramANe che - zabdAzraya evI bhASAvargaNA (pakSa), sparzavAnuM che (sAdhya), anukuLavAyu ane pratikulavAyu hote chate tathA dUra ane najIka beThelA prANI vaDe anukrame upalabhyamAna ane anupalabhyamAna evo Indriyano viSaya hovAthI (hetu), tevA prakAranA gandhAdhAravALA ghanasAracaMdana-kamaLa AdidravyonI jema (udAharaNa). jema ghanasArAdi dravyonI anukuLavAyu hoya tyAre utkaTagaMdha anubhavAya che. ane pratikuLavAyu hoya tyAre alpa paNa gaMdha anubhavAtI nathI, tathA ghanasArAdi te dravyo najIka beThelAne utkaTapaNe anubhavAya che ane dUra beThelAne alpa pAga gaMdha AvatI nathI te dravyo AvA prakAranA IndriyanA viSayarUpa hovAthI paulika che. tevI ja rIte zabda paNa anukuLavAyu vakhate ja saMbhaLAya che. pratikuLavAyu vakhate alpa paNa saMbhaLAto nathI. najIka beThelAne barAbara saMbhaLAya che. dUra beThelAne Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 571 zabdane AkAzaguNa mAnanAra taiyAyikanI sAthe carcA ratnAkarAvatArikA barAbara saMbhaLAto nathI. evA ja prakAranI Indriyano viSaya che. mATe te zabdAzraya bhASAvargaNA paNa gaMdhAzrayadravyanI jema avazya paugalika ja che. tethI "spazUnyatva' evo tamAro hetu asiddhahetvAbhAsa thAya che. ___dvitIyakalpe'pi gandhadravyeNa vyabhicAraH / vartyamAnajAtyakasturikAkarpUrakazmIrajAdigandhadravyaM hi pihitakapATasaMpuTA'pavarakasyAntarvizati, bahizca nissarati, na cApaudgalikam / atha tatra sUkSmarandhrasambhavenAtinibiDatvAbhAvAt ttprveshnisskaashii| ata eva tdlpiiystaa| na tvapAvRtadvAradazAyAmiva tdekaarnnvtvm| sarvathA nirandhre tu pradeze naitau sambhavata iti cet ? evaM tarhi zabde'pi sarvasya tulyayogakSematvAdasiddhatA hetoratu . pUrvaM pazcAcAvayavAnupalabdhiH, saudAminIdAmolkAdibhiranaikAntikI / sUkSmamUrtadravyAntarAprerakatvamapi gandhadravyavizeSasUkSmarajodhUmAdibhirvyabhicArI / na hi gandhadravyAdikamapi nasi nivizamAnaM tadvivaradvAradezobhinnazmazruprerakaM prekSyate / gaganaguNatvaM tvasiddham / tathAhi na gaganaguNaH zabdaH, asmadAdipratyakSatvAt, rUpAdivaditi / paudgalikatvasiddhiH punarasya = zabda: paudgalikaH, indriyArthatvAt, rUpAdivadeveti // 4-9 // ' zabda e paulika nathI paraMtu apaudgalika che A hakIkata samajAvavA tame (naiyAyikoe) je "svAzrayatna" pahelo hetu kahelo, te upara kahyA pramANe doSita hovAthI have jo "gatinivipradero pravenimavo pratiyAtaH" AvA prakArano dvitIya kleDara = bIjA prakAravALo hetu kaho, to te hetumAM paNa gandhavALAM dravyonI sAthe vyabhicAra doSa Ave che. te A pramANe varlaeNmAna = vaTAtI-ghasAtI evI nAsturi = uttama koTinI jAtimAn evI kasturikA, kapura ane kesara Adi sugaMdhavALAM dravyo, baMdha karyA che kapATanAM saMpuTa jenAM evA apavarakanI (oraDAnI) aMdara praveza paNa kare che ane aMdara kasturikA Adi vaTAtAM hoya to bahAra paNa nIkaLe che. chatAM te apaugalika nathI. paraMtu te paudgalika che. tenI jema zabda paNa atinibiDapradezamAM praveza-nirgama karavAmAM apratighAta vALo hovA chatAM apaudgalika nathI. paraMtu paulika che. tamAruM sAdhya "apaulika" che. teno abhAva = sAdhyAbhAva "paudgalikatva' che. sugaMdhI kasturi Adi dravyo paulika hovAthI sAdhyAbhAva rUpa che. tyAM atinibiDa pradezamAM praveza-nirgama thavAno apratighAta thavA rUpa hetu varte che. mATe tamAro be naMbarano A hetu sAdhyAbhAvavavRtti hovAthI vyabhicArI che. tethI sugaMdhI dravyo atinibiDamAM praveza-nirgamamAM apratighAtI hovAthI jema paugalika che. tema zabda paNa atinibiDa pradezamAM praveza nirgamanamAM apratighAtI hovAthI paulika ja hoI zake che. 3ya tatra = have kadAca tame ema kaho ke tyAM sUkSma chidro saMbhavatAM hovAthI atinibiDa paNuM nathI. je oraDAmAM kasturikA Adi vaTAya che. te oraDAnAM kapATa saMpuTa baMdha hovA chatAM Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-9 572 temAM sUkSma chidro saMbhave che tethI atigADha nibiDapaNuM nathI. mATe gaMdhavALA dravyo aMdara praveza kare che ane bahAra nIkaLe che. kasturikA Adi che paudgalika ja, paraMtu chidra hoya tyAM ja gamanAgamana kare che. ata va = A ja kAraNathI kapATasaMpuTa baMdha hoya tyAM te gaMdha (ane gaMdhavALA aNuo) alpa ja jaNAya che. paraMtu na tu JapAvRta khullA bAraNAM vALI dazAnI jema gaMdhano (gaMdhavALA aNuono) eka mahAsAgara thato anubhavAto nathI. ane jyAM sarvathA chidravinAnAM ja bAraNAM hoya che. tyAM to tevA pradezamAM davAnI (peka zIzImAM rahela davAnI gaMdhanI jema) gaMdha ke gaMdhavALA aNuono naito sambhavataH = A pradeza-nirgama saMbhavatA nathI. mATe chidra vinAnAM kapATa saMpuTamAM praveza-nirgama nathI, alpachidravALAmAM alpa praveza-nirgama che. ane taddana khullA bAraNAvALAmAM utkaTa praveza nirgama che tethI jaNAya che ke te kasturikA AdinI sugaMdhavALA aNuo to nakkI paudgalika ja che. jaina :- evaM tarhi zabde'pi zabdamAM paNa A sarva hakIkatanI yogakSematA tulya ja hovAthI tamAro hetu asiddha hetvAbhAsa bane ja che. zabdamAM paNa chidra vinAnA pradezamAM praveza-nirgama hotA nathI (jema moTaranI aMdara beThelo mAnavI badhA ja kAca baMdha hoya tyAre bahAra ubhelA mANasa sAthe vAta-cIta kare tyAre koI koIno zabda sAMbhaLI zakatA nathI). alpa chidravALA pradezamAM zabdanuM alpa praveza-nirgamana thAya che. ane khullA bAraNAvALA pradezamAM utkaTa paNe zabdanuM praveza-nirgamana thAya che. mATe "atinibiDamAM praveza-nirgamanano apratighAta'' A hetu zabdapakSamAM vartato nathI. kAraNake zabda parAghAta pAme che. eTale hetu pakSamAM avRtti thavAthI asiddha hetvAbhAsa thAya che. = = zabdanuM apaudgalikatva sAdhavA mATe tamArA kahelA hetuomAMthI pahelo ane bIjo hetu doSita thavAthI have ''pUrve pazcAcAvavavAnupaRddhiH'' A trIjo hetu jo tame kaho to te trIjo hetu vIjaLInA camakArA ane ulkApAta AdinI sAthe anaikAntika (savyabhicAra) hetvAbhAsatAne pAme che. te A pramANe - vIjaLI-ulkApAta ane Adi zabdathI sUrya-caMdra-dIpaka AdinA prakAzo A badhI ja vastu tamArA mate paNa '"paudgalika ja'' che. eTale ke apaudgalika nathI tethI sAdhyAbhAva rUpa che. chatAM sarvamAM AgaLa-pAchaLa kyAMya paNa avayavonI upalabdhi nathI. paraMtu anupalabdhi ja che. mATe hetu sAdhyAbhAvavavRtti thavAthI anaikAntika che. tamArA traNa hetuo doSita thavAthI have jo 'sUkSmamUrtadravyAntApreratvam'' AvA prakArano cotho hetu kaho to te hetu paNa sUgaMdhavALA dravyavizeSanI sUkSmarajanI sAthe ane dhUmAdinI sAthe vyabhicArI bane che. tamAro kahevAno Azaya evo che ke vaktA vaDe bolAto zabda karNAdimAM pravezanirgamana karatAM jo paudgalika hoya to karNAdibhAgamAM ugelA sUkSma ane mUrta (rUpI) evA vALa Adi anyadravyone preraka (halAvanAra) banavo joIe, paraMtu zabdo vALane calita karanAra banatA nathI eTale apreraka che mATe apaudgalika che. paraMtu A vAta sugaMdhIdravyanI sUkSma raja athavA Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 573 zabdane AkAzaguNa mAnanAra naiyAyikanI sAthe carcA ratnAkarAvatArikA dhUma nI sAthe vyabhicArI che. kAraNa ke te sUkSmaraja athavA dhUma nApti nivezamAnaM = nAkamAM pravezanirgamana kare chatAM paNa tadvivaradvAra nAkanA chidravALA kAranA pradezamAM mitra ugelA ramaY = vALanA preraka (vALane calAyamAna karatA) 7 i vrekSyate = dekhAtA nathI. sUkSmaraja ane dhUma nAkamAM Ava jA kare chatAM nAkanA dvArabhAge ugelA vALa calita thatA jaNAtA nathI. chatAM gaMdhavALAM dravyo ane dhUma apaulika nathI. paraMtu che to paulika ja. tema A zabda paNa apreraka hovA chatAM paNa apaudgalika nathI. paraMtu paulika ja che. sUkSma evA mUrta dravyAntaranuM aprerakapaNuM A hetu sAdhyAbhAva evA (eTale paudgalika evA) sUkSmaraja ane dhUmAdimAM varte che. mATe hetu sAdhyAbhAvavavRtti thavAthI anaikAntika thAya che. have jo 'namukhatva'' A pAMcamo hetu kaho to te hetu zabda nAmanA pakSamAM avRtti hovAthI asiddha hetvAbhAsa thAya che te A pramANe zabda e (pakSa), gaganaguNa nathI (sAdhya), kAraNa ke chadmastha evA amArA Indriyajanya pratyakSano viSaya hovAthI (hetu), rUpa-rasa-gaMdha-sparzanI jema (udAharaNa), je je chadmasthanA Indriya janya pratyakSano viSaya hoya che te te arUpI evA AkAzAdinA guNo hotA nathI. jema ke rUpAdi, zabda paNa zrotrendriyajanya pratyakSano viSaya che mATe arUpI dravyano guNa nathI. A rIte gaganaguNatva hetu pakSavRtti na hovAthI asiddhahetvAbhAsa thAya che. A pramANe zabdane '"apaudgalika'" siddha karavA mATe tame kahelA pAMce hetuo hetvAbhAsa hovAthI zabda apaudgalika siddha thato nathI. mATe nakkI paudgalika che. A pramANe TIkAkArazrI naiyAyikonuM khaMDana karIne have jainadarzananuM maMDana kare che ke zabdane paudgalika siddha karavA sArU amArI pAse nirdoSa anumAna paNa che. te A pramANe - zabda e (pakSa), paudgalika che (sAdhya), Indriyajanya pratyakSano viSaya hovAthI (hetu), rUparasAdinI jema ja (udAharaNa), je je IndriyajanyapratyakSanA viSayo hoya che te te paulika ja hoya che jema ke rUpa-rasa-gaMdha-sparza Adi guNo. A guNo jema paulika che. tema A zabda paNa zrotraIndriyajanya pratyakSano viSaya hovAthI paudgalika ja che. mATe zabda e bhASAvargaNAnA pudgalono banelo che ema siddha thayuM. 54-85 padavAkye vyAkurvanti - varNAnAmanyonyApekSANAM nirapekSA saMhatiH padam padAnAM tu vAkyam // 4- 10 // have pada ane vAkya kone kahevAya ? te samajAve che - paraspara apekSAvALA evA varNono (anya padavartI varNonI sAthe) nirapekSa evo samuha te pada kahevAya che. tevI ja rIte paraspara apekSAvALA padono (vAkyAntaravartI padonI sAthe) nirapekSa evo je samuha te vAkya kahevAya che. 54-10 TIkA - vA~ 2 bazrityeoSAt, brahmasoyane'''' tyAro kayo:, gaurityAro vahUnAM 2 vaLa Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-10 nAm / anyo'nyApekSANAm - padArthe pratipattau kartavyAyAM parasparaM sahakAritayA sthitAnAm / nirapekSA padAntaravartivarNanirvartitopakAraparAGmukhI saMhatirmelakaH padamabhidhIyate / padyate gamyate svayogyo'rtho'neneti vyutptteH| prAyikatvAca varNadvayAdeva padatvaM lakSitam / yAvatA viSNuvAcakaikAkSarAdikamapi padAntaravartivanirvartitopakAraparAGmukhatvarUpeNa nirapekSatvalakSaNena padatvena lakSitaM draSTavyam / padAnAM punaH svocitavAkyArthapratyAyane vidheye'nyonyanirmitopakAramanusaratAM vAkyAntarasthapadApekSArahitA saMhatirvAkyamabhidhIyate / ucyate svasamucito'rtho'neneti vyutpatteH // 4-10 // TIkAnuvAda :- "'' eTale brahmA, ane H eTale gAya, AvA zabdomAM mAM s + e ema be vargo che. tathA : mAM | + gau + ? ema traNa paNa che. eTale be vAganA samuhane pANa pada kahevAya tathA traNa ke tethI adhika vANanA samuhane pANa pada kahevAya che. A sarvano samAveza karavA ahIM ekazeSadvanda samAsa thayelo che ema jANavuM. (vazra) va ra vaza ti vaLa:, tevAmU-vanAm - (ekavArNa hoya) be vArNa hoya ke bahu varSo hoya, tevA vANoMno samuha te pada kahevAya che. anyonya apekSA vALA, eTale ke padArthano bodha karAvavAmAM je vaNa arasa-parasa sahakArIbhAve rahelA hoya tevA vargono je samuha te pada kahevAya che. vaLI A "varga samuha" nirapekSa pANa hovo joIe eTale ke padArtha bodha karAvavAmAM padAntaramAM vartatA je anya vargo che tenI apekSA na rAkhanArA hoya tevA vaNano samuha te pada kahevAya che. sArAMza ke (ekavArTa) be vANa athavA ghaNA vaNano je samuha paraspara apekSAvALo hoya ane padAntaravartI vANanI sAthe apekSAthI paramukha hoya te vargasaMhatine (vANanA samuhane) pada kahevAya che. padyate no artha te karavAno che. te eTale potAne yogya artha jenA vaDe jANAya te pada kahevAya che. A pramANe pad dhAtu uparathI A pad zabda vyutpattisiddha che. varNadvayAdithI ja (eTale ke be vaNa ke adhikavANanA samuhathI ja) je padapaNuM jaNAvyuM che. te prAyika samajavuM. arthAt ghaNuM karIne be vANa ke adhikavANanA banelA zabdone ja pada kahevAya che paraMtu kavacit ekavArNavALAne paNa pada kahevAya che. meM eTale viSagu, siddhahema vyAkaraNanI bRhadravRttimAM kahyuM che ke - akAreNocyate viSNuH, rephe brahmA vyavasthitaH / hakAreNa zivaH proktaH, tadante paramaM padam / / viSavAcaka eka akSara rUpa je mArAdri che te paNa jo padAttaravartI vANathI thatA upakArathI paramukha hoya to nirapekSatva lakSaNa temAM saMbhavatuM hovAthI pada kahI zakAya che. sArAMza e "paraspara sApekSa ane padAntaravartI vaNo sAthe nirapekSa evA be voMno ke adhika vANano Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 575 zakti ane saMketa vaDe zabda arthabodhahetu che tenI carcA ratnAkarAvatArikA samuha tathA padAntaravartI vaNa sAthe nirapekSa svayogya artha samajAvato ma Adi ekavArNa paNa pada kahevAya che." jema paraspara sApekSa ane padAntaravatI vaNa sAthe nirapekSa evA vargonA samuhane pada kahevAya che. tema paraspara sApekSa ane vAkyAntara vartI pado sAthe nirapekSa evA be padono athavA adhika padono samuha (athavA kavacita eka pada) te vAkya kahevAya che. arthAt vita = potAne ucita evA vAkyarthane samajAvavAnuM kArya karavAmAM paraspara karAyelA upakArane anusaratA ane vAkyAntaramAM rahelA padonI apekSAthI rahita evA padono samuha te vAkya kahevAya che. (ahIM Vche, maLa, 4 tuM jA, bhANa, vAMca ItyAdi eka padanuM pANa vAkya hoI zake che. te paNa samajI levuM.) vAkya zabda vad dhAtu uparathI banelo che. te = potAne ucita artha jenA vaDe kahevAya - samajAvAya te vAya evI vyutpatti thAya che. ver dhAtune ya pratyaya (dhya[) lAgIne vAkya zabda bane che. 4-10nA ____ atha saGketamAtreNaiva zabdo'rthaM pratipAdayati, na tu svAbhAvikasambandhavazAditi gadato naiyAyikAn, samayAdapi nA'yaM vastu vadatIti badataH saugatAMzca parAkurvanti -- svAbhAvikasAmarthyasamayAbhyAmarthabodhanibandhanaM zabdaH // 4-11 // (koI paNa zabda potAnA vAcya arthane potAnAmAM rahelI (1) svAbhAvika zakti ane samaya =) (2) saMketa ema be vaDe ja jaNAve che. A bemAMthI koI paNa eka mAtra vaDe zabda arthabodha karAvI zakato nathI. chatAM) saMketa mAtrathI ja zabda arthane jaNAve che paraMtu svAbhAvika zaktinA vAzathI jaNAvato nathI. ema kahetA naiyAyikone, tathA saMketathI paNa A zabda vastune jaNAvato nathI paraMtu mAtra svAbhAvika zaktithI ja jaNAve che evuM kahetA baudhdhone graMthakArazrI samajAve che ke svAbhAvika sAmarthya tathA saMketa ema be vaDe ja arthabodha karAvavAmAM zabda kAraNa che. 4-11 TIkA :- mAlim - saMjJam, sAmarthya- rIndrArthapratipAvanapavita: yogyatAnA . samaya saGketaH / tAbhyAmarthapratipattikAraNaM zabdaH iti / tatra naiyAyikAn pratyevaM vidheyAnuvAdyabhAvaH / yo'yaM arthabodhanibandhanaM zabdo'bhyupagato'sti, sa svAbhAvikasAmarthyasamayAbhyAM dvAbhyAmapi' na punaH samayAdeva kevalAt / samayo hi puruSAyattavRttiH / na ca puruSecchayA vastuniyamo yujyate / anyathA tadicchAyA avyAhataprasarattvAdartho'pi vAcakaH, zabdo'pi vAcyaH syAt / atha gatvautvAdisAmAnyasambandho yasya bhavati, sa vAcakatve yogya: itarastu vAcyatve, yathA dravyatvAvizeSe'pyagnitvAdisAmAnyavizeSavata eva dAhajanakatvam, na jalatvAdisAmAnyavizeSavata iti cet ? tadayuktam . atIndriyAM zaktiM vinA'gnitvAderapi kAryakAraNabhAvaniyAmakatvAnupapatteH / agnitvaM hi Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-11 dAhavadvijAtIyakAraNajanyakAryeSvapi tulyarUpam, na hi dAhaM pratyevAgneragnitvam, yathA putrApekSaM pituH pitRtvam / tatazcAgnirdAhavatpipAsApanodamapi vidadhyAditi nAtIndriyAM zaktimantareNAgnitvAdInAM kAryakAraNabhAvavyavasthAhetutvam / tadvadeva ca gatvautvAdisAmAnyAnAmapi na vAcyavAcakabhAvaniyamahetutvamiti niyAmikA zaktiH svIkartavyaiva // TIkAnuvAda :- (1) svamAvi = eTale sahaja, naisargika, kudaratI, svaya, anAdinI siddha evI svAbhAvikapaNe rahelI, sAmarthya = eTale zakti, arthanuM pratipAdana karavAmAM zabdanI zaktivizeSa, jenuM bIjuM nAma yogyatA paNa che te, (2) samaya eTale saMketa, A zabda A vAsamAM ja vAparavo, ane A vAcya mATe A ja zabda vAcaka samajavo evo karAyelo paraspara saMketa te samaya kahevAya che. vAcyavAcakabhAvano niyama te saMketa. tAmAm = te svAbhAvikasAmarthya ane saMketa A be vaDe ja zabda e arthabodhanuM kAraNa bane che. (A bemAMthI koI paNa eka mAtra vaDe ja arthabodha thAya che evuM mAnavuM te mithyA che.) te bemAMthI taiyAyiko mAtra saMketa vaDe, ane baudhdho mAtra sAmarthyavaDe ja zabda potAnA vAccano bodha karAve che ema mAne che. tethI te bannenuM khaMDana karavA mATe TIkAkArazrI carcA zarU kare che. tyAM (saMketa mAtra vaDe ja zabda arthabodha karAve che evuM mAnatA) naiyAyiko pratye vidheya = kahevA lAyaka carcAnA anuvAgha= anuvAdanano- kathanano mAva = sAra vastra A pramANe che - arthabodhamAM je A zabda kAraNa mAnelo che. te zabda (1) svAbhAvika sAmarthya ane (2) saMketa ema banne bhAvo vaDe ja arthabodhanuM kAraNa bane che. paraMtu kevaLa ekalA saMketa mAtra vaDe ja arthabodhanuM kAraNa banato nathI. kAraNa ke saMketa e purUSa (nI IcchA)ne AdhIna vRttivALo che. jema janmelA bALakanuM nAma caitra-maitra-yajJadatta ke devadatta je pADavuM hoya te purUSanI IcchAne anusAra pravarte che. paraMtu sarvatra purUSanI IcchA mAtra vaDe vastuniyama ghaTI zakato nathI. jo ema ja hota ane purUSanI IcchA pramANe ja zabda prayoga thato hota to, purUSanI te IcchA koI paNa jAtanA pratibaMdha vinA sarvatra prasaratI hovAthI koIka vakhata artha paNa vAcaka ho, ane zabda pANa vAgye ho, evI puruSecchA thAya tyAre artha paNa vAcaka banaze ane zabda paNa vAcya banaze. sArAMza ke - jo purUSanI IcchA pramANe ja zabdaprayoga hoya to purUSanI IcchA upara koI pratibaMdha na hovAthI ghaTa-paTAdi je padArtho che te padAthone (vAo hovA chatAM paNa) tenI IcchA thAya to vAcaka kahI zakAvA joIe ane ghaTa-paTa-Adi zabdo purUSanI IcchA thAya to vAgya kahI zakAvA joIe. tathA jo purUSanI IcchA pramANe ja zabdaprayoga thato hoya to ghaTapadArthane paTazabdathI ane paTapadArthane ghaTa zabdathI pAga saMbodhavAno vyavahAra dekhAvo joIe. paraMtu Avo vyavahAra dekhAto nathI. tethI zabdamAM atIndriya evI zaktivizeSa pAga vAcya-vAcakabhAvanI niyAmaka mAnavI joIe. taiyAyika :- no zabdamAM tni- ane gotra Adi je sAmAnyajAti che. te jAtino saMbaMdha Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 577 zakti ane saMketa vaDe zabda arthabodhahetu che tenI carcA ratnAkarAvatArikA jemAM hoya te vAcaka kahevAya, ane tva-3motve AvA prakAranI sAmAnya jAtino saMbaMdha jyAM nathI te Itara padArthane vAcya kahevAya. ema ame jAti saMbaMdhathI vAcya-vAcakabhAvanI niyAmakatA mAnIzuM. atIndriyazakti mAnavAnI zI jarUra ? jema agni ane jala banne dravyo dravyapaNe (dravyatvanI apekSAe) samAna hovA chatAM pAga agnitva nAmanI je "sAmanyavizeSa jAti" te jAtivALo je padArtha hoya temAM ja dAhajanakatva hoya che. paraMtu jalatva nAmanI je sAmAnyavizeSa jAti che te jAtivALAmAM dAhajanakatva hotuM nathI. evI ja rIte jalava nAmanI sAmAnyavizeSa jAti jemAM hoya che temAM ja pipAsocchedakatva hoya che. paraMtu agnivajAtivALAmAM pipAsocchedakatva hotuM nathI. (ahIM agnitva-jalatva e jAti sarva agnimAM ane sarva jalamAM vartatI hovAthI sAmAnya kahevAya, paraMtu Itara ghaTa-paTAdimAM A jAti na vartatI hovAthI vizeSa paNa kahevAya. A pramANe agnitva-jalatva Adi jAtine sAmAnya vizeSajAti kahevAya che.) jaina - tavum = naiyAyikanI A vAta amyukta che. kAraNa ke atIndriya zakti svIkAryA vinA te agnitvAdi jAti pALa (agnitva ane jalatva vigere jAtio pANa) kArya-kAraNabhAvanI niyAmaka (agnitvajAti e dAhajanaka ane jalatvajAti e pipAsocchedaka thavAmAM kArAga banavI joIe te) banatI nathI. kAraNa ke agni jyArathI utpanna thaI tyArathI sahajabhAve temAM agnitva che ja. mATe agnitva e dAha pratye jevuM che tevuM ja vijAtIyakAraNo je jalAdi, tenAthI janya je kArya pipAsoccheda-phaledApanoda Adi, te kAryomAM paNa samAna ja che. arthAt dAha kArya vakhate agnimAM jevuM agnitva che tevuM ja agnitva jalAdi Itara kAraNajanya pipAsocchedAdi kArya vakhate paNa che ja. to zA mATe agnidravya potAnAmAM rahelA agnitva vaDe eka kArya karAve ane bIjuM kArya na karAve ? pitAmAM pitRtva jyAre putra janmyo tyAre ja janme che. eTale pitAmAM raheluM pitRtva jema mAtra putra AzrayI ja che tenI jema agnimAM janmeluM agnitva e kaMI dAhane AzrayIne ja janyuM nathI. dravyamAM sAmAnyapAge janme che. tethI agni dAhajanakanI jema pipAsocchedakledApanoda-Adi kArya karanAra pAga banavI joIe. mATe agnimAM evI koI atIndrIya zakita che ke je dAhajanakatAnuM ja kArya kare che. ema mAnavuM ja ucita che. te atIndriya zakti svIkAryA vinA agnitva Adi jAtio kAryakAraNabhAvanI vyavasthAno hetu banI zakatI nathI. tenI jema ja -3od Adi jAti paNa atIndriya zakti mAnyA vinA vAcya-vAcakabhAvanA niyamanano hetu banI zakatI nathI. tethI zabdamAM rahelI arthabodhamAM kAraNabhUta evI atIndriya zakti svIkAravI e ja uttama upAya che. ___ atha kimanenAtIndriyazaktikalpanAklezena / karatalAnalasaMyogAdisahakArikAraNanikaraparikaritaM kRpITayonisvarUpaM hi sphoTaghaTana-pATavaM prakaTayiSyati / kimavaziSTaM yadanayA kariSyate ? / tathA ca jayantaH svarUpAdudbhavatkAryaM, sahakAryupahitAt / na hi kalpayituM zaktaM, zaktimanyAmatIndriyAm // 1 // Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-11 578 yattUktam - agnirdAhavatpipAsApanodamapi vidadhyAditi / tanna sat / na hi vayamadya kazcidabhinavaM bhAvAnAM kAryakAraNabhAvamutthApayituM zaknumaH / kintu yathApravRttamanusaranto vyavaharAmaH / na hyasmadicchayA ApaH zItaM zamayanti, kRzAnurvA pipAsAm, kintu tatra dAhAdAvanvayavyatirekAbhyAM vA, vRddhavyavahArAd vA jvalanAdereva kAraNatvamavagacchAma iti tadeva tadarthina upAdadmahe, na jalAdi / taiyAyika he jaino ! AvA prakAranI atIndriya zaktinI kalpanA karavA svarUpa A kleza (mAthAkUTa) vaDe saryuM. AvI kalpanA karavAnI kaMI jarUra nathI. kAraNa ke karatala (hatheLI) ane analasaMyoga ItyAdi rUpa je je kAryanAM je je sahakArI kAraNo hoya te te sahakArI kAraNonA samuhathI yukta evuM kRpITayoni (agni)nuM svarUpa ja sphoTa (phollA) ne utpanna karavAnI paTutAne pragaTa karaze ja. eTale ke sahakArI kAraNo sAtheno agni pote ja svakArya karavA samartha thaze. sarva sahakArI kAraNo maLI cukyAM hoya tyAre evuM zuM bAkI rahI gayuM che ke je (svakArya utpanna karavAnuM kArya) A tame mAnelI atindriya zakti vaDe karAya ? arthAt sarva sahakArI kAraNono yoga maLe tyAre agni pote ja phollAnuM kArya kare che. kaMI paNa bAkI rahyuM ja nathI ke jethI atIndriya zaktinI kalpanA karavI paDe. jayanta nAmanA AcArye kahyuM che ke : ''sahakArI kAraNothI upabRhita (saMpUrNapaNe puSTi pAmela) evA svarUpamAMthI ja utpanna thatuM kArya che. mATe anya evI atIndriya zaktinI kalpanA karavI te ucita nathI.'' tathI vaLI he jaino ! tame pUrve je kahyuM ke - (je atIndriyazakti na mAnIe to) '"agnie dAhanI jema pipAsAnA vinAzanuM paNa kArya karavuM joIe' AvuM je kahyuM te satya nathI. kAraNa ke anAdi kALathI agni-dAha kare che tathA jala-pipAsApanoda kare che. ItyAdi rUpe jemAM je je kArya kAraNabhAva svayaM niyata che ja, tenAthI koI navo kAryakAraNabhAva padArthono ame Aje utpanna karavAne zaktimAn nathI. paraMtu je kAraNamAMthI je kArya yathAyogya rIte (anAdithI svayaM) pravarte che. tene ja anusaratA ame teno vyavahAra karIe chIe. amArI IcchAmAtrathI kaMI pANI ThaMDIne zAnta karatuM nathI. ane agni pipAsAne zAnta karatI nathI. paraMtu te agni-jala AdimAM anvayavyatireka saMbaMdha vaDe, athavA vRdhdha (evA vaDIla purUSonA) vyavahAra vaDe te te niyata ja kArya karavAnI kAraNatAne ame jANIe chIe. (ane tethI tevI ja kAraNatAno nizcaya karIe chIe) tethI tarSina: te te kAryanA arthI evA ame (tathA sakala jagat) taveva te te niyata ja kAraNane svIkArIe chIe. paraMtu (zItano uccheda karavAmAM) anya evA jalAdine ame svIkAratA nathI. mATe he jaino ! atIndriya zakti mAnavAnI kaMI jarUra nathI. karatala ane agnisaMyoga A phollAnAM kAraNo che. ane phollAnuM thavuM e agninuM kArya che. badhAM kAraNo maLe to agni kArya kare ja che. badhAM kAraNo na maLe to agni kArya karatuM nathI. A jagatprasiddha vAta che. badhAM kAraNo maLe tyAre evuM zuM bAkI rahI jAya che. ke kAryane karavA tamArI kalpelI atIndriya zakti mAnavI paDe ? atIndriya zakti mAnyA vinA ja sakalakArANasamuhathI ja kArya thaI jAya che mATe badhAM kAraNo = Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 579 zakti ane saMketa vaDe zabda arthabodhahetu che tenI carcA ratnAkarAvatArikA maLavAthI agni kArya kare che. ema ja mAnavuM Avazyaka che. paraMtu zakti mAnavAnI jarUra nathI. A kAraNa-kAryabhAva anvayevyatirekathI athavA vRdhdhavyavahArathI samajAya ja che. tadetadatathyam - yato yathAbhUtAdeva vibhAvasordAhotpattiH pratIyate, tathAbhUtAdeva maNimantrayantratantrauSadhAdisannidhAne sati na pratIyate / yadi hi dRSTameva rUpaM sphuTaM sphoTaM ghaTayet, tadA tadAnIM tasya samastasya sadbhAvAttadanutpAdo na syAt / asti cAsau, tato dRSTarUpasya vyabhicAraM prapazcayannatIndriyAyAH zakteH sattvaM samarthayati / tathA ca - svarUpAt kvApyanuyattat sahakAryupabRMhitAt / kiM na kalpayituM zaktaM, zaktimanyAmatIndriyAm // 1 // yattUktam - dAhAdAvanvayavyatirekAbhyAM vA, vRddhavyavahArAd vA, jvalanAdereva kAraNatvamavagacchAma iti / taduktimAtrameva / yata eva hi dAhadahanayo: kAryakAraNabhAvaniyamaH prasiddhipaddhatipratibaddha eva, tata eva prasaGgaH pravartyate / yadi kRzAnuH svarUpamAtrAdeva dAhamutpAdayet, tarhi tadavizeSAdudanyA'panodamapi vidadhyAditi / atha na maNimantrAdipratibandhakanaikaTye sphoTAnutpattiradRSTaM rUpamAkSipati yathA hyanvayavyatirekAbhyAmavadhRtasAmarthyo dahano dAhahetuH,tathA pratibandhakAbhAvo'pi / sa ca pratibandhakayoge vinivRtta iti sAmagrIvaiguNyAdeva dAhasyAnutpattiH, na tu zaktivaikalyAditi cet - tadayuktam - yataH pratibandhakAbhAvo bhAvAdekAntavyatiriktaH kathaM kiJcitkAryaM kuryAt, kUrmaromarAjIvat // jaina :- te A naiyAyikanI uparokta vAta tathya (satya) nathI. kAraNa ke pathamUtAva vimavoH = jevA prakAranA javalasvarUpavALA je vahnithI karatalaagnisaMyogAdi sahakArI kAraNo hote chate dAhanI utpatti svarUpa kArya thAya che tevA prakAranA ja (saLagatA-jAjvalyamAna) svarUpavALA vatithI (agninI dAhakazaktine aTakAve tevA prakAranA) caMdrakAnta maNi, maMtra-yaMtra-tatva ane auSadhi AdinuM sannidhAna hote chate dAha jaNAvavo joIe paraMtu tyAre dAha jaNAto nathI. kahevAno Azaya e che ke jo hRSTameva | = agninuM pragaTa dekhAyeluM svarUpa ja mAtra spaSTapaNe phollAne utpanna karatuM hoya, to tAna = te vakhate pANa eTale caMdrakAnta maNi Adinu sAnidhya hoya tyAre paNa samasta evAM te sahakArI kAraNo (karatala ane agnisaMyoga tathA jAjvalyamAna evuM agninuM rUpa Adi) hovA chatAM paNa te phollAnI je anutpatti dekhAya che te anutpatti na thavI joIe paraMtu phollAnI utpatti ane dAtAdi thavA joIe. paraMtu ti vANI = caMdrakAnta maNi Adi hoya tyAre sau = A anutpatti dekhAya ja che. sArAMza ke - jo agninuM daSTarUpa mAtra ja dAhanuM kAraNa mAnIe to caMdrakAnta maNi Adi na hoya tyAM paNa ane caMdrakAnta maNi Adi hoya tyAM paNa agninuM daSTarUpa to tenuM te ja che agninuM svarUpa ane kAraNonuM hovuM to samAna ja che. zA mATe eka jagyAe dAha thAya ane bIjI jagyAe dAha na thAya ? to = te kArAgathI pratyakSamAtra dekhAtuM vahninuM A daSTarUpa dAhAtmaka Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-11 580 kArya pratye vyabhicArane jaNAvatuM chatuM agnimAM koI atIndriya zaktinI sattAne siddha kare ja che. tethI ja zAstromAM kahyuM che ke - sahakArI kAraNonI hAjarI tathA pUrNa sahakAra hovA chatAM paNa agninA daSTamAtra rUpathI kyAMIka (caMdrakAMtamaNi Adi hoya tyAre) anudyat = dAhAtmaka evuM kArya utpanna na thatu hoya tyAM "atIndriya evI anya zaktine kalpavA mATe kema samartha na thavAya ? arthAt atIndriya zakita kema na kalpAya? tathI vaLI he taiyAyiko ! tame je pUrve ema kahyuM ke avayavyatireka vaDe athavA vRdhdhavyavahAra mAtra vaDe agnimAtrane ja ame kAraNa samajIe chIe ItyAdi, te bolavA puratu ja che arthAt tamArUM A kathana yuktisaMgata nathI. kAraNa ke "dAha ane dahana (agni) nI vacce kAryakAraNabhAvano niyama jo prasiddhinI paddhati mAtrathI pratibaddha hoya to te ja kAraNathI tamane "prasaMga' doSa Avaze. aniSTanI Apattine prasaMga doSa kahevAya che. jo agnimAM dAhAtmaka kArya karavAnI atIndriya zakti na hoya ane kevaLa vRdhdhavyavahAra Adi prasiddhi mAtranI ja paddhati ne lIdhe agni jo potAnA svarUpamAtrathI ja dAhane utpanna karato hoya to taviroSAt = te ja agni aviziSTa hovAthI (samAna hovAthI) kanyApanoma = tRSAnI pIDAno nAza paNa karanAra banavo joIe. jo agni potAnA svarUpathI ja dAhAtmaka kArya kare to tRSAvinAzakArya karavAmAM paNa agninuM svarUpa to samAna ja che. dAhakArya karavAmAM ke tRSAvinAza kArya karavAmAM agninuM svarUpa to avizeSa ja che. to zA mATe eka kArya kare ane bIjuM kArya na kare ? jo atIndriya zakti kalpazo to ja A vAta saMgata thaze ke je kArya karavAnI atIndriyazakti temAM che te kArya A agni kare che. ane je kArya karavAnI atIndriya zakti A agnimAM nathI te kArya A agni karatI nathI. ane agninI aMdara te te kAryanI atIndriya zakti che mATe ja vRdhdhavyavahAra e pramANe pravaryo che. kevaLa ekalA agnine ke tenA daSTarUpa mAtrane ja kAraNa mAnavAmAM to tRSAnI pIDAnA vinAzamAM pAga kArAga mAnavA rUpa aniTApattimaya prasaMgadoSa tamane Avaze ja. mATe atIndriyazakti svIkAro. taiyAyika :- caMdrakAnta maNi- maMtra-taMtra AdinI nikaTatA hote chate agnimAMthI je sphoTanI (phollAnI) anutpatti che te adaSTarUpane (atIndriyazaktine) siddha karatI nathI. kAraNa ke caMdrakAnta maNimaMtra-taMtra ane auSadhi Adi je je agnimAMthI thatA dAhane rokanArA che tene ame pratibaMdhaka mAnIe chIe. raIsanTeDa phAryananarta prativardhanya strakSaNam = upAdAna-nimitta ane sahakArI Adi sakala kAraNo hovA chatAM je kArya na thavA de te pratibaMdhaka kahevAya che. caMdrakAnta maNi Adi pratibaMdhaka che. ane jema agninuM daSTarUpa dAhAtmakakAryanuM kAraNa che tevI ja rIte pratibaMdhakAbhAva paNa dAhAtmaka kAryanuM kAraNa che. mATe jyAM caMdrakAnta maNi Adi pratibaMdhako che tyAM "pratibaMdhakAbhAva" nAmanuM bIjuM kAraNa na hovAthI dAhAtmaka kArya thatuM nathI. arthAt anvayavyatireka vaDe nizcita sAmarthyavALo ane nimittAdisakala kAraNothI yukta evo agni jema dAhano hetu che. tevI ja rIte pratibaMdhakano abhAva paNa dAhano hetu che. jyAM pratibaMdhakano abhAva hoya tyAM ja dAha thAya Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 581 zakti ane saMketa vaDe zabda arthabodhahetu che tenI carcA ratnAkarAvatArikA che. anyatra dAha thato nathI. tethI jyAM caMdrakAnta maNi Adi pratibaMdhaka hoya tyAM pratibaMdhakAbhAva nAmanuM viziSTa kAraNa vinivRtta = vizeSa karIne nivRtta thayeluM che. mATe dAha thato nathI. kAraNa ke dAha thavAmAM agni ane pratibaMdhakAbhAva ema banne sAmagrI hovI joIe. paraMtu jyAM caMdrakAnta maNi che tyAM eka agninI vidyamAnatA rUpa sAmagrI che. paraMtu pratibaMdhakAbhAva rUpa bIjI sAmagrI nathI. A rIte sAmagrInI viguNatAthI (apUrNatAthI) ja tyAM dAhanI anutpatti che. paraMtu tame jainoe mAnelI zaktinI vikalatAthI dAhanI anutpatti nathI. sArAMza ke - jyAM caMdrakAnta maNi-maMtra-taMtra-yaMtra-auSadhi Adi pratibaMdhaka tatvo che tyAM pratibaMdhakArabhAva nAmanI dvitIya sAmagrInI viguNatAthI dAhanI anutpatti che ema samajavuM. paraMtu agnimAM dAhaka zakti che. ane te zaktino caMdrakAntAdinA kALe abhAva thayo che tethI dAhanI anutpatti che ema jaino je kahe che te na samajavuM. A pramANe taiyAyikanuM kahevuM che. jaina - taraghum = taiyAyikanI te vAta yuktisiddha nathI. kAraNa ke tamArA mate dAhAtmaka kArya pratye agni ane pratibaMdhakAbhAva ema be kAraNo je manAyAM che tyAM abhAvane bhAvathI atyanta bhinna kalpIne svataMtrapaNe tame kAraNa kalpo cho te ucita nathI. kAraNa ke jema kAcabAne romarAjI hotI ja nathI tethI kAcabAnI romarAjI asatuM hovAthI koI paNa kArya te karI zakti nathI. te ja rIte pratibaMdhakAbhAva nAmanI abhAvarUpa sAmagrI bhAvAtmaka padArthathI ekAnta bhinna mAnI hovAthI kurmaromarAjInI jema asat hovAthI kaMI paNa kArya karavA te samartha nathI. tamArA mate dravya-guNakarma ItyAdi cha padArtho bhAvAtmaka ane antima padArtha abhAva kahevAya che. te bhAvathI ekAnta bhinna kahelo hovAthI asat che. kAraNa ke abhAva nAmano svataMtra koI padArtha che ja nahIM. bhAvAtmaka padArtha pote ja ItaranI vivakSAe abhAvAtmaka kahevAya che. mRpiMDamAM ghaTano prAgabhAva nathI. paraMtu mRpiMDa e ja ghaTanI apekSAe prAgabhAvAtmaka che. e ja rIte kapAlamAM ghaTano praasAbhAva nathI. paraMtu kapAla pote ja ghaTanI apekSAe pradhvasAbhAva svarUpa che. mATe ekAnta bhinna evo abhAva kyAMya jagatamAM che ja nahI arthAt AkAzapuSpanI jema asatuM che mATe te abhAva kaMI paNa kArya karI zake nahIM. tema ahIM pratibaMdhakAbhAva paNa kaMI ja kArya karI zake nahIM. nanu nityAnAM karmaNAmakaraNAtprAgabhAvasvabhAvAt pratyavAya utpadyate / anyathA nityAkaraNe prAyazcittAnuSThAnaM na syAd, vaiyarthyAt / tanna tathyam / nityAkaraNasvabhAvAt kriyAntarakaraNAdeva pratyavAyotpatterabhyupagamAt / tvanmatasya tasya taddhetutvAsiddheH / yadapyucyate - sukhaduHkhasamutpattirabhAve zatrumitrayoH / kaNTakAbhAvamAlakSya pAda: pathi nidhIyate // 1 // tatrApyamitramitrakaNTakAbhAvajJAnAnAmeva sukhaduHkhA inidhAnakAryakAritvam / na tvabhAvAnAm / tajjJAnamapyamitramitrakaNTakaviviktapratiyogivastvantarasampAditameva, na tu tvadabhimatAbhAvakRtam // naiyAyika = "abhAva e asata che ane koI paNa kAryano akartA che kurma romarAjInI Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-11 582 jema" AvI jenonI vAta barAbara nathI. arthAtu abhAva paNa kAryakArI che. je je nitya naimittika kAryo che. (snAna-prabhusmaraNa prabhupUjA Adi), te te nitya naimittika kAryonA akaraNarUpa prAgabhAva svabhAvathI pratyavAya (doSAtmaka) rUpa kArya utpanna thAya ja che. anyathA eTale jo nityAkaraNathI pratyavAya (doSa) utpanna thato na hoya to te nityanA akarAgamAM prAyazcittAnuSThAna vyartha hovAthI thavuM joIe nahIM. - sArAMza e che ke - jo abhAva kaMI paNa kArya na karI zakato hoya to nitya Avazyaka che je naimittika kAryo che (dainika Avazyaka dharmakriyA che) te na karavAthI AtmAne doSa lAge che. zAstramAM tema kaheluM che. eTale nizcita thAya che ke nitya kAryono abhAva ja doSAtmaka kAryane kare ja che. jo nityakAryanA abhAvathI doSAtmaka kArya na janmatuM hota to nityakAryane na AcaranArane prAyazcita karavuM ja paDe A pramANe zAstramAM kema lakhata ? kAraNa ke jo nityakAryanA akaraNathI doSa utpanna thato ja na hoya to pachI prAyazcittanuM AcaraNa ane kathana banne vyartha ja thAya che. mATe nitya naimittika kAryonuM akaraNa (je abhAvAtmaka che te) paNa doSAtmaka kAryane utpanna kare ja che. tethI abhAva paNa kAryakArI ja che. jaina :- tane tathvam = te vAta paNa satya nathI. nitya evI naimittika kriyAo na karavAthI doSanI utpatti ane prAyazcittanA AcaraNanuM vidhAna nathI. (jo ema hoya to mokSagata AtmA = brahmAdi paNa nitya naimittikakAryonA akaraNasvabhAvavALA ja che. teone paNa sadA doSotpatti ane prAyazcittAcaraNa thavuM joIe). paraMtu satya hakIkata e che ke nitya Avazyaka na karavAnA svabhAva rUpa kriyAntara (hiMsA-juTha-corI-maithuna-parigrahAdi) karavAthI ja doSotpatti mAnelI che. arthAt nitya Avazyaka kAryo na kare tethI pratyavAya (doSa) utpanna thAya che ema nathI. paraMtu nityakAyonA pratipakSI saMsArI hiMsAdikAryo karavAthI (bhAvAtmaka kAraNathI) ja doSAtmaka kArya utpanna thAya che. ema tyAM zAstramAM svIkAryuM che. ane tethI prAyazcittanuM kathana ane anuSThAna ucita ja che. nitya Avazyaka dharmakAya na karanArane doSotpatti thatI nathI paraMtu tenAthI virUdhdha hiMsAdi kriyAntara karavAthI doSotpatti thAya che. tethI abhAva kAryakArI nathI. paraMtu pratipakSIno abhAva ja kAryakArI che. A kAraNathI nmatI tasya = tamAro mAnelo te abhAva. (nitya Avazyaka kAryonA akaraNasvarUpa je prAgabhAva che te prAgabhAva) taddhatuvAsiddha = doSano hetu saMbhavI zakato nathI. nitya Avazyaka kAryonA akaraNa rUpa abhAva e doSanI utpattino hetu siddha thato nathI. taiyAyika :- zatru ane mitranA abhAvamAM sukha ane duHkhanI utpatti thAya che. tathA rastA upara kaMTakano abhAva joIne ja DAhyA mANaso dvArA paga mukAya che. "A traNe dRSTAntomAM abhAva ja kAryakArI che. zatruno abhAva sukha utpanna kare che. mitrano abhAva duHkha utpanna kare che. ane kaMTakono abhAva pAdamocana kArya karAve che. to he jaino ! tame ema kema kaho cho ke abhAva kaMI paNa kArya karatuM nathI. Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMketa vaDe zabda arthabodhahetu che tenI carcA ratnAkarAvatArikA zakti ane jaita :- yaducyate tatrApi naiyAyiko svabacAva mATe uparokta je dalIla kare che tyAM paNa abhAva e kAryakArI nathI paraMtu (1) amitra (zatru), (2) mitra ane (3) kaMTaka. A traNenA abhAvanuM jJAna ja sukha-duHkha ane aMghinidhAna Adi kAryone karanAra che. paraMtu A traNanA abhAvo e kArya karanAra nathI. 583 = sArAMza ke zatru Adino abhAva sukhAdi kAryane karato nathI. paraMtu zatru AdinA abhAvanuM jJAna ja sukhAdi karAve che je jJAna bhAvAtmaka ja padArtha che. tathA zatru-mitra ane kaMTakanA abhAvanuM je jJAna utpanna thAya che te paNa zatru-mitra ane kaMTakanA abhAvathI utpanna thatuM nathI. paraMtu zatru-mitra ane kaMTakathI bhinna ane tenA pratiyogirUpa anya evI bhAvAtmaka vastuthI ja utpanna thAya che. paraMtu abhAvathI thatuM nathI. jema ke je gharamAM zatruno abhAva che tyAM saMpUrNa gharane jovAthI zatrunA abhAvanuM jJAna thAya che ane tenAthI sukha utpanna thAya che. tevI ja rIte je gharane saMpUrNa paNe jovAthI tyAM mitranA abhAvanuM jJAna thAya che ane te jJAnathI duHkha thAya che. tevI ja rIte pRthvItala rUpa bhAvAtmaka padArthane barAbara jovAthI kaMTakAbhAvanuM jJAna thAya che ane tenAthI paga mukavAnuM kArya thAya che. prathama bhAvAtmaka evuM gRhajJAna, tathA pRthvItalanuM jJAna, tenAthI zatru-mitranA abhAvanuM jJAna ane tenAthI sukha duHkhanI prApti che. A pramANe pratiyogI evI bhAvAtmaka vastu thakI abhAvanuM jJAna thAya che ane abhAvanA jJAnathI sukha-duHkha ane pAdamocana kArya thAya che. paraMtu tamArA mAnelA abhAvathI kArya thatuM nathI. atha bhAvavadabhAvo'pi bhAvajananasamartho'stu / ko doSa: ? na hi niHzeSasAmarthyarahitatvamabhAvalakSaNam, api tu nAstIti jJAnagamyatvam / satpratyayagamyo hi bhAva ucyate, asatpratyayagamyastvabhAva iti cet tadayuktam / tvadabhyupagatAbhAvasya bhAvAtsarvathA pArthakyena sthitasya bhAvotpAdakatvavirodhAt / tathAhi - vibAdAspadIbhUto'bhAvo bhAvotpAdako na bhavati, bhAvAdekAntavyatiriktatvAt, yadevaM tadevaM yathA turaGgazRGgam, tathA cAyam, tasmAttathA, prAgabhAvapradhvaMsAbhAvaparasparAbhAvasvabhAvo hi abhAvo vastuno vyatiriktamUrti-rbhAvotpAdakaH parairiSTaH, so'tra vivAdapadasthitaH / anyathA jainasya bhAvAviSvagbhUtAbhAvaiH bhAvotpAdakatvenAGgIkRtairbAdhA syAt / yaugasya cAtyantAbhAvena bhAvAnutpAdakena siddhasAdhyatA bhavet / naiyAyika : 'bhAva'' jema kArya karavAmAM samartha che tema "abhAva" paNa kArya karavAmAM samartha che ema mAnIe to zuM doSa ? arthAt kaMI doSa nathI. kAraNa ke '"sarva sAmarthya rahita hovuM' evuM abhAvanuM lakSaNa nathI. paraMtu "nAsti' A padArtha ahIM nathI evA jJAnathI gamya hovuM e abhAvanuM lakSaNa che. ''sat'' paNAnA eTale ke asti paNAnA pratyayathI gamya hovuM e bhAva kahevAya che ane ''sat'' paNAnA eTale ke nAsti paNAnA pratyayathI gamya hovuM e abhAva kahevAya che. eTale ke jyAM jyAM A sat che sat che evuM jJAna thatuM hoya tyAM te padArtha bhauvAtmapaNe vidyamAna che eTale ''bhAva'" kahevAya che. tevI ja rIte jyAM ahIM A padArtha nathI, nathI. evuM ''asat'" paNAnuM jJAna thAya tyAM abhAva che ema jaNAya che. mATe bhAva jema satpratyayathI gamya Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-11 584 thayo chato kAryakArI che tevI ja rIte abhAva paNa asatpratyayathI gamya thayo chato kAryakArI che. ema mAnavAmAM zuM doSa ? jaina :- tamArI te vAta barAbara yuktiyukta nathI. kAraNa ke tamoe mAnelo abhAva e bhAvathI sarvathA (ekAnte) bhinnapaNe rahelo che. mATe AvA prakAranA ekAnte bhinna rahelA abhAvamAM bhAvotpAdakatAno sarvathA virodha che. tenuM anumAna A pramANe che. vivAdAspadabhUta evo A abhAva (pakSa), bhAvotpAdaka (kAryakArI) banI zakato nathI (sAdhya), bhAvathI ekAnte bhinna mAnyo che mATe (hetu) je je AvA che (bhAvathI ekAnte bhinna che), te te tevA ja che (kAryakArI nathI ja) vyApti, jema ke turagathaMga bhAvathI ekAnte bhinna che. sarvathA abhAvAtmaka che. tethI kAryakArI nathI, tema A (tamAro mAnelo abhAva) paNa tevo ja che arthAt sarvathA bhAvathI bhinna mAnelo che. (upanaya), tethI tema ja che (akAryakArI ja che) nigamana. A anumAnathI siddha thAya che ke ekAnte bhinna mAnela abhAva kAryakArI banI zakato nathI. '"abhAva" cAra prakAranA che. (1) prAgabhAva, (2) praosAbhAva (3) anyonyAbhAva, (4) atyantAbhAva, temAMthI prathamanA traNa je abhAvo che. te ja traNa abhAvo uparokta anumAnamAM ''vivAdAspadIbhUta'' evA abhAva pakSathI samajavA. kAraNa ke naiyAyikadarzanakAro paNa cothAne (atyantAbhAvane) bhAvotpAdaka (kAryakArI) mAnatA ja nathI. tethI tenuM khaMDana karavAnuM rahetuM ja nathI. sArAMza ke bhAvAtmaka padArthathI taddana vyatirikta (ekAntabhinna) mUrtivALA evA prathamanA traNa abhAvo ja bhAvotpAdaka tarIke (kAryakArI tarIke) paravAdIo (naiyAyikAdi) vaDe manAyA che. tethI te ja traNa abhAvo ahI pakSarUpe jANavA. A anumAnathI taiyAyikoe mAnelA (bhAvathI atyanta bhinna evA) prathamanA traNa abhAvonuM kAryakArIpaNuM ame khaMDita karyuM che. anyathA = paraMtu A ja traNa abhAvo jo anyathA kalpavAmAM Ave- eTale ke bhAvAtmaka padArthathI ekAnte bhinna na levAmAM Ave paraMtu kathaMcit bhinna levAmAM Ave to te traNe abhAvo bhAvAtmaka padArthathI aviSvabhAvavALA kahevAya, ane tevA te traNe abhAvo bhAvanA (kAryanA) utpAdaka tarIke jainoe paNa aMgIkAra karelA ja che. tethI jainoe pote bhAvathI abhinna evA ane bhAvanA utpAdaka tarIke mAnelA evA A traNa abhAvo kAryakArI tarIke mAnelA ja che. tethI A anumAnamAM vivAdAspadIbhUta nAmanA pakSamAM bhAvathI abhinna evA A traNa abhAvo jo levAya to jainane ja bAdhA Ave. kAraNa ke jaina bhAvathI abhinna evA abhAvane kAryakArI mAne ja che ane A anumAnathI khaMDana kare to jainane potAne ja bAdhA Ave, tethI abhinna evA abhAvo na letAM, ekAnte bhinna evA abhAvo pakSamAM levA. (ahIM TIkAmAM "nainasya vadhA svAt'' evo pATha che. paMjikAmAM paNa ema ja che. mATe ame uparokta artha lakhyo che ane vivAdAspadIbhUtamAM anyantAbhAva jo laIe to yaugikane ane jainane bannene siddhasAdhyatA che. ema paMjikAmAM kahyuM che.) Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 585 zakti ane saMketa vaDe zabda arthabodhatu che tenI carcA ratnAkarAvatArikA tathA cotho je atyantAbhAva nAmano abhAva che te abhAva to vanasya = naiyAyikone paNa bhAvotpAdaka tarIke mAnya nathI ja arthAt jema ame jeno atyantAbhAvane kAryakArI mAnatA nathI. tema taiyAyiko paNa atyantAbhAvane to kAryakArI mAnatA nathI ja, tethI te atyantAbhAva rUpa abhAvanI bAbatamAM to "siddhasAdhyatA" che. eTale ke ame jenoe je A anumAna hamaNAM kahyuM. temAM jo cotho abhAva (atyanAbhAva) laIe to to taiyAyikone paNa atyantAbhAva to bhAvanA anutpAdaka tarIke mAnya hovAthI teone je siddha che tene ja sAdhavA jatAM siddhasAdhyatA nAmano doSa amane A anumAnamAM lAge mATe vivAdAspadIbhUta abhAva zabdathI pakSamAM prAgabhAvAdi traNa abhAvo ja levAnA che. atyantAbhAva levAno nathI ane te traNa abhAvo paNa bhAvathI ekAnta bhinna levAnA che. je naiyAyika Adi vaDe kAryakArI manAyA che. tenuM ja A nirasana che. nanvayaM dharmitvenopAtto'bhAvo bhavadbhiH pratipanno navA ? yadi pratipannaH, kiM pratyakSAd - anumAnAd - vikalpAd vA, upamAnAderatrAnucitatvAt / yadi pratyakSAttarhi kathamabhAvasya bhAvotpAdanApavAdaH sUpapAdaH syAt ? pratyakSasyaivotpAditatvAt / anumAnAttu tatpratipattau, tatrApyabhAvadharmiNaH pratItiranumAnAntarAdeva, itytraanvsthaadausthysthmaa| vikalpAdapi tatpratItiH pramANamUlAt tanmAtrAdeva vA ? na prathamAt, pramANapravRttestatra tiraskRtatvAt / vikalpamAtrAttu tatpratItirasatkalyA, tataH kasyApi pratipatteranupapatteH / anyathA prAmANikAnAM pramANaparyeSaNamaramaNIyaM syAt / tathA cAzrayAsiddho hetuH / athApratipannaH, tarhi kathaM dharmitayopAdAyi ? upAtte cAsmin heturAzrayAsiddha eva // taiyAyika = vivAdrAmRta: samAve: (pakSa), mAvohilo na mavati (sAdhya), mAvAventinirivettatvot (hetu), tura#kRvat (udAharaNa), tathA rAyam (upanaya), tamAthA (nigamana), abhAva e bhAvotpAdaka nathI ema jaNAvavA mATe jainoe je AvA prakAranuM anumAna pUrve kahyuM che te anumAnamAM pakSa rUpe raju karAyela (eTale ke dharmI tarIke kahela) A abhAva che jeno ! tamArA vaDe svIkRta che ? ke svIkRta nathI ? jo te abhAva svIkRta hoya (eTale ke abhAva nAmano padArtha che ema tamArA vaDe svIkArAyuM hoya, to te abhAvapadArthano svIkAra zuM pratyakSathI karAyo che ? ke anumAnathI karAyo che ? ke zuM vikalpamAtrathI ja svIkAra karAyo che ? upamAnAdi zeSa pramANo (anumAnamAM ja aMtargata thatAM hovAthI) jarUrI na hovAthI ame ahIM raju karyA nathI. have he jaino ? pratyakSapramANathI "abhAva che" ema jo tamArA vaDe svIkAra karAto hoya to te abhAvane bhAvotpAdakanA niSedha tarIke kahevo kema sUpa pAda (yuktiyukta) kahevAya ? kAraNa ke je A abhAvapadArtha pratyakSapramANathI gRhIta thayo to teno artha e thayo ke te abhAve potAnuM astitva batAvavA pratyakSa pramANane to utpanna karyuM ja che. eTale ke A abhAva bIjuM kaMI bhAvAtmaka kArya bhale utpanna na kare. paraMtu potAnA astitvane jaNAvanArA pratyakSa pramANane to utpanna kare ja che. ema siddha thayuM ja. mATe te abhAva pratyakSapramANano janaka hovAthI bhAvotpAdaka ja thayo, Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-11 586 tethI bhAvotpAdakatAno apavAda (niSedha) kahevo te kema sUpa pAda (yukti yukta) kahevAya ? have jo A abhAvano svIkAra pratyakSapramANane badale, vivakSita anumAnathI anya evA bIjA anumAna pramANathI karazo to tatrApi = tyAM paNa eTale abhAvane jaNAvanArA te bIjA anumAna pramANamAM dharmI tarIke kahelA te abhAvarUpa dharmAnI pratIti trIjA anumAnathI ja mAnavI paDaze, jema A prathamAnumAnamAM mukelA abhAvadharmInI pratIti bIjA anumAnathI kaho cho tema te bIjA anumAnamAM kahelA abhAvadharmInI pratIti trIjA anumAnathI, ane trIjA anumAnamAM kahelA abhAvadharmInI pratIti cothA anumAnathI, ema paraMparA cAlavAthI anavasthA nAmano mahAdoSa Avaze. DhIcya = doSa themA = lAgaze. have je abhAvano svIkAra vikalpamAtrathI karatA ho to te pramANamUlaka evA vikalpathI karo cho ke kevaLa kapolakalpita evA vikalpamAtrathI ja karo cho ? jo pramANamUlaka evA prathama vikalparUpa prathamapakSa kaho to pramANamUlaka evA te vikalpanI siddhimAM pratyakSAdi koI paNa pramANo pravartatAM nathI A vAta pahelAM hamANAM ja AvI gaI che arthAt abhAvamAM pratyakSAdi pramANonI pravRtti tiraskRta che. je hamANAM ja samajAvAI che. have (koIpaNa prakAranA pramANo vinA) kevala = ekalA vikalpamAtrathI (mananI kalpanA mAtrathI) ja jo abhAvanI tame pratIti mAnatA ho to te pratIti AkAzapuSpa-vavyAputrAdinI jema "asa" tulya che. jema AkAzapuSpAdi asat hovAthI tenAthI koInI paNa pratipatti thatI nathI tema A abhAva pAga sarvathA asat hovAthI tenAthI paNa koInI pratipatti zakaya banaze nahIM. anyathA = jo ema na hoya ane sarvathA asat vastune mana mAtrathI kalpI levAthI paNa jo sAdhyasiddhi thatI hoya to to pramANikapurUSone potAnA ISTasAdhyanI siddhi mATe pramANanI gaveSaNA karavI te aramaNIya ja banaze. tathA vAzraya siddhiH = A rIte abhAvane siddha karavAmAM koI paNa pramANa na hovAthI pakSa tarIke raju karAyelo "abhAva" saMsAramAM che ja nahIM to mAvAnTekAntatiriktatvIt evo tamArA (jeno) vaDe kahevAyelo A hetu kayAM raheze ? mATe tamAro A hetu AzrayAsiddha thaze. jema nAnAvindra surama, maravindrIta, saronA vidvat A anumAnamAM nAvindra pakSa ja saMsAramAM na hovAthI AzrayAsiddha che. te ja rIte A pakSa paNa saMsAramAM na ja hovAthI jainono hetu AzrayAsiddha ja bane che. 3mathI pratipa: = have jo A abhAva svIkRta ja na hoya to te jaino ! tame te abhAvane dharmI tarIke (pakSa tarIke) raju kema karyo ? je vastu tamane mAnya ja nathI tenuM dharmI tarIke kathana kema zobhAspada bane ? ane mAnya na hovA chatAM paNa jo tame A abhAvanuM dharmI tarIke upAdAna karo cho to te pakSamAM paNa hetu AzrayAsiddha ja thaze. kAraNa ke pakSa to AkAzapuSpAdinI jema asvIkRta ja che. ane je anumAnano pakSa ja saMsAramAM na hoya to te hetunI pakSamAM avRtti ja hovAthI AzrayAsiddha ja kahevAya che. mATe he jaino ! kaho ke tame A anumAnamAM kahelo pakSa svIkRta tarIke kahyo che ? ke asvIkRta tarIke kahyo che ? badhI ja rIte tamAruM anumAna Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakti ane saMketa vaDe zabda arthabodhahetu che tenI carcA ratnAkarAvatArikA 587 doSita ja che. atrocyate - bikalpamAtrAt tatpratipattiM brUmahe / na cAzrayAsiddhiH / avastuni vikalpAt prasiddheravazyAzrayaNIyatvAt / anyathA vandhyAstandhayAdizabdAnuccAraNaprasaGgAt / na ca noccAryata evAyaM mayeti vAcyam / vAndhyeyo'sti nAsti veti paryanuyoge pRthvIpatipariSadyavazyaM vidhiniSedhAnyatarAbhidhAyivacanasyAvakAzAt / tUSNIM puSNato'syA'pratipitsitaM kiJciduccArayato vA pizAcakitvaprasaGgAt / tathAvidhavacanoccAraNe ca kathametaditi pramANagaveSaNe'numAnamuccAryamANamAzrayasiddhigrastam / samastaM niSpramANakaM vacanamAtraM prekSAvatA praznakRtA'napekSitameva / na cobhayAbhAvo'bhidhAtuM zakyaH / vidhiniSedhayorbhAvAbhAvasvabhAvattvAt / ekaniSedhenAparavidhAnAt / vidhipratiSedho hi niSedhaH / niSedhapratiSedhazca vidhiH / astu vobhayapratiSedhapratijJA / hetostu tatropAdIyamAnasya nAzrayAsiddhiparihAraH / taduktam - = jaina upara kahelI taiyAyikanI vAtano uttara A pramANe che ke dharmI tarIke ame kahelo ''abhAva" pratyakSa ke anumAnAdi pramANathI kahelo nathI. paraMtu tame pADelA traNa pakSomAMnA trIjA pakSarUpa ''vikalpamAtra''thI abhAvano svIkAra ame (jaino) kahIe chIe. ane vikalpamAtrathI pakSano svIkAra karavAmAM AyAsiddha hetvAbhAsa je tame kahyo te thato nathI. je avastu rUpa che arthAt je vastu ''asat'" rUpa che. tenA niSedhanI prasiddhi mATe vikalpathI avazya pakSa svIkAravAno ja hoya che. anyathA jo ema na hoya ane sarvathA Jasat vastune pakSa tarIke vikalpamAtrathI paNa mukI zakAtI na ja hoya to vandhyAstanaMdhayAdi (vandhyAputra-AkAzapuSpa-zazazrRMgaturaMgazRMga Adi) zabdonuM paNa anuccAraNa ja thavAno prasaMga Avaze. kAraNa ke vandhyAputraAkAzapuSpa A saMsAramAM che ke nahIM ? evA praznanA uttarakAle vandhyAputra saMsAramAM nathI, AkAzapuSpa nathI ItyAdimAM vikalpamAtrathI uccAraNa je thAya che te paNa AzrayAsiddha ja thaze. mATe tevuM uccAraNa karavuM joIe nahIM ane saMsAramAM karAya to che ja. mATe vikalpamAtrathI dharmInuM upAdAna thAya che. -- naiyAyika = na ca noccAryata evAyaM mayeti vAcyam = A vandhyAputrAdi zabdo mArA vaDe to kadApi uccAraNa nathI ja karAtA. jaita ema na kahevuM. "vandhyAputra che ke nahIM'" ema rAjasabhAmAM vAda-vivAdanA prasaMge vAdI-prativAdInI vacce prazna karAye chate avazya vidhi athavA niSedha ema bemAMthI koIpaNa ekanuM abhidhAna karanArUM vacana tAre paNa avazya svIkAravAnuM ja hoya che. rAjasabhAmAM vAda-vivAda prasaMge tame vAdI-prativAdI ho ane Avo prazna puchAyo hoya tyAre jo maunano Azraya karazo, athavA aNagamatuM bolazo, athavA game tema astavyasta kaMI paNa bolazo, to tevuM karatA tamane gAMDApaNAno (hArI javAno ane mUrkhAmAM khapavAno ane jANe pizAca = bhUta vaLageluM hoya tevA gAMDA gaNAvAno) prasaMga Avaze. tamAre hA ke nA kahevI ja paDaze ane sAme anumAna raju karIne vandhyAputra che ja, athavA vandhyAputra nathI ja, ema dharmInuM pratipAdana karIne vidhi athavA niSedhanI Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-11 siddhi karavI ja paDaze. have jyAre rAjasabhAmAM rAjA-prajA vacce vAdI-prativAdI tarIke ubhelA tamane Avo prazna puchAya tyAre tame jo "tathA vidhavacanone" = tevA prakAranAM vadhyAputra che ja, athavA vadhyAputra nathI ja, evuM vacana uccAraNa karazo tyAre sabhAnA loko, rAjA ane tamArA sAmeno vAdI athavA prativAdI jyAre tamane puchaze ke vathametat = "vadhyAputra che ja' evuM jo kaho to te kevI rIte ? ane "vadhyA putra nathI ja' evuM jo kaho to te kevI rIte ? te mATenuM pramANa (yukti) batAvo ema jyAre rAjasabhAdi pramANanI gaSaNA tamArI pAse karaze tyAre tamAre tamArA bolelA vidhi-niSedhane siddha karavA koIne koI pramANa (anumAna pramANa) uccAraNa karavuM ja paDaze. te vakhate "vadhyAputra che" ema bolazo to paNa ane "vadhyAputra nathI" ema bolazo to paNa tamAro hetu avazya AzrayAsiddhi doSathI grasta ja thaze. ane jo koI paNa pramANa raju ja nahI karo to (kAraNa ke pramANa raju karo to AzrayAsiddha hetvAbhAsa thavAno bhaya che mATe jo pramANa raju nahI karo to) nipramANamAM evuM tamAruM samasta vacanamAtra (bIjuM kaMI yuktisiddha bolAyuM haze te pANa) prazna karanArA buddhizALI rAjasabhAnA loko vaDe, rAjA vaDe, ane sAmenA vAdI vaDe anapekSita ja (asvIkRta ja) thaze. kAraNa ke rAjasabhAmAM je hAre tenuM kaheluM sarva mithyA Thare. mATe jo anumAna pramANAdi bolazo to AthayAsiddha thaze ane anumAna pramANAdi kaMI paNa nahI bolo to gAMDAmAM (mukhamAM) khapazo. neyAyika = jyAre rAjasabhAmAM vadhyAputra che ke nahIM ? evo prazna karAya tyAre che ke nathI ema kahIe to AzrayAsiddha hetvAbhAsa lAge ane jo kaMI na bolIe to gAMDAmAM (murkhAmAM) khapIe. mATe ame AvA praznakALe mayamAve = vidhi ane niSedha ema banneno abhAva che' ema kahIzuM. pachI amane koI doSa Avaze nahIM. jaina =A pramANe ubhayAbhAva kahevo zakaya nathI. kAraNa ke vidhi ane niSedha paraspara bhAva ane abhAvAtmaka svabhAvavALA che. ekanA niSedhamAM aparanuM avazya vidhAna thAya ja che. jyAM vidhino niSedha thAya tyAM niSedhanuM vidhAna thAya ja, ane jyAM nAstino niSedha thAya tyAM astinuM vidhAna thAya ja. eTale ubhayano abhAva hoI zake ja nahIM. vidhino pratiSedha e ja niSedha che ane niSedhano pratiSedha e ja vidhi che. mATe pahelI vAta e che ke "asti ke nAsti A bannemAMthI eke evo nathI ke jene evo ubhayAbhAva" kahI ja na zakAya. bIjI vAta vaLI e che ke (tu va 3mayapratiSedha pratijJA) mAno ke tame ubhayAbhAva che ema kaho to te kahevA mATe paNa tamAre te rAjasabhAmAM pRthvIpati samakSa AvI pratijJA karavI ja paDe ke "vadhyAputra: vidhiniSedhomayajamAvavAnuM" AvuM pratijJAdivALuM anumAna ja karazo ane AgaLa koIpaNa tamAro manamAnyo hetu A pratijJA siddha karavA mATe mukazo. to tyAM pANa gaganAravindanI jema tamAro kalpelo A pakSa saMsAramAM na hovAthI tamAro tyAM (te anumAnamAM) upAdAna karAto koIpaNa hetu AzrayAsiddhi doSathI mukta banaze nahIM (arthAt tamane tyAM paNa Azrayasiddhi doSa Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 589 zakti ane saMketa vaDe zabda arthabodhahetu che tenI carcA ratnAkarAvatArikA lAgaze ja). ame jainoe karelA anumAnamAM "abhAva e bhAvotpAdaka nathI" tyAM tame amane AzrayAsiddhi doSa Apo cho to te ja nyAye jyAre tame A ja abhAvamAM ubhayAbhAva siddha karavA anumAna karazo ke "abhAva ubhayAbhAvavALo che" tyAM tamane paNa AzrayAsiddha doSa Avaze ja. ame jyAre vikalpa mAtrathI pakSa raju karIe tyAre tamane amArA anumAnamAM doSa dekhAya che to e ja rIte tame paNa ubhayAbhAva siddha karavA vikalpamAtrathI ja pakSa raju karo cho tyAre tamane paNa AzrayAsiddha hetvAbhAsa doSa Ave ja che te he taiyAyika ! kema dekhatA nathI ? zAstromAM ja kahyuM che ke - dharmasya kvacidavastuni mAnasiddhA, bAdhAvidhivyavahRtiH kimihAsti no vaa| astyeva cet kathamiyanti na dUSaNAni, nAstyeva cet svavacanapratirodhasiddhiH // 1 // avastuni bAdhAvidhivyavahAro nAstItyetadanenaiva svavacanena pratirudhyate / nAstItipratiSedhasya svayaMkRtatvAt, ityantyapAdasyArthaH, turaGgazRGgadRSTAnto'pi vikalpAdeva prasiddhaH svIkartavyaH / tatra ca vastvekAntavyatireke sati bhAvAnutpAdakatvamapi pratItam / iti nAsya sAdhyasAdhanobhayavaikalyam // vastuni mithyAvastumAM eTale ke vadhyAputra-AkAzapuSpAdi asatu vastumAM vid dharmasya = koIpaNa dharmanA (sAdhyanA) vAdhAvidhivetiH = (vadhA = niSedha) niSedha ane vidhino vyavahAra mi = zuM mAnasiddhI phUTuM mati nati vI ? pramANasiddha che ke pramANasiddha nathI ? Avo prazna karAya tyAre jo "satye tuM" = je pramANasiddha ja che. ema kahIe to te niSedha ane vidhinA vyavahAranA astitvane jaNAvanArUM pramANa anumAna ja haze ane tyAM AzrayAsiddhi Adi ATalAM (je pUrve tame kahyAM) te duSaNo kema nahI Ave ? arthAt te duSaNo Avaze ja. ane jo "nArye " = te niSedha ane vidhinA vyavahArane jaNAvanAruM koI pramANa nathI ema kahezo to te niSedhavidhinA vyavahArane jaNAvanArA pramANanuM nahIM hovApAnuM paNa anumAnathI ja jaNAvavuM paDaze. eTale potAnA vacananI sAthe ja potAnA vacananA virodhanI siddhi thaze. te A pramANe - 'vadhyAputrAdi avastu (pakSa), niSedha ane vidhinA vyavahAra jagAvanArA pramANathI rahita che. (sAdhya)" AvuM anumAna to kahezo ja. to eka bAju kaho cho ke vadhyAputrAdi avastumAM vidhi-niSedha jaNAvanAruM koI pramANa ja nathI. ane bIjI bAju AvuM anumAna to tame ja raju karo cho. to "avastumAM bAdhA vidhino vyavahAra nathI" AvuM tat = A vacana anenaive vevanena = upara kahelA anumAnAtmaka svavacananI sAthe virodha pAme ja che. nAsti = avastumAM bAdhAvidhino vyavahAra nathI evo pratiSedha to tame ja svayaM karyo ane bAdhA-vidhinA vyavahAranA niSedha mATe anumAna pramANa paNa tame ja raju karyuM mATe tamane pUrvApara svavacanavirodha doSa Avaze A pramANe A zlokanA antima padano artha jANavo. Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-11 590 vaLI he taiyAyika ! amArA anumAnamAM ame je "turaMgazRMga" nuM daSTAnta kahyuM che te sAdhyasAdhana ubhayathI vikala che evo tame amane daSTAntadoSa ApatA ho to te paNa vyAjabI nathI. tame taiyAyiko amane jainone kadAca Avo daSTAntadoSa Apo ke tamArA anumAnamAM mukAyeluM turaMgazRMganuM daSTAnta vadhyAputra-AkAzapuSpAdinI jema asat che. mithyA che. arthAt saMsAramAM nathI ja. tethI te daSTAnta asatuM hovAthI temAM sAdhya (bhAvotpAdakAbhAva) ke hetu (bhAvAdatyantavyatiriktatva) kema hoI zake ? kAraNa ke jema pakSa asatuM hovAthI temAM hetu na hoI zake tethI AzrayAsiddha hetvAbhAsa thAya che e ja nyAye A dRSTAnta paNa asat hovAthI temAM sAdhya ke sAdhana kema vartI zake ? mATe A rIte sAdhya-sAdhana ema ubhayathI vikala A dAnta che. Avo doSa kadAca tame amane Apo to te tamAruM bolavuM mithyA che kAraNa ke ame A suraMgajhaMganuM daSTAnta pAga pakSanI jema vikalpamAtrathI ja mukayuM che. ane pakSa jema vikalpathI mukAyA pachI bhAvAnutpAdakatva sAdhya ane bhAvAdatyantavyatiriktatva hetu pakSamAM varte che. e ja rIte te turaMgajhaMga nAmanA vikalpamAtrathI mukAyelA daSTAntamAM vastuthI atyanta vyatiriktatva hetu hote chate bhAvanuM anutpAdakatva sAdhya paNa tyAM che ja. mATe sAdhya-sAdhana-ubhayAbhAva tyAM prasiddha nathI. eTale dRSTAntadoSa paNa amane Avato nathI. __nanu jainai vAdabhinnasyAbhAvasyAbhyupagamAd vAdyasiddho heturiti cet - tadasat - parAbhyupagatAbhAvasya dharmIkRtatvAt, tasya ca bhAvAdekAntena pRthagbhUtatayA jainairapi svIkArAt / na khalvavastu vastubhUtAd bhAvAd abhinnamiti manyante jainAH / tato nAbhAvo bhAvotpAdakastavAstIti siddham // taiyAyika - he jaino ! tamArA anumAnamAM Azrayasiddhi doSa bhale na Ave. paraMtu svarUpAsiddha hetvAbhAsa doSa avazya Avaze ja, te A pramANe. pakSa ja saMsAramAM na hoya to te AzrayAsiddha ane pakSa saMsAramAM hoya paraMtu pakSamAM je hetu vartato na hoya to te svarUpAsiddha hetvAbhAsa kahevAya che. tame jaino "abhAvane" bhAvathI abhinna svIkAro che. kAraNa ke jeno koIpaNa vastune bhAvaabhAva ema ubhayAtmaka mAne che. je koI ghaTa-paTAdi padAthoM che te svadravya-kSetra-kALa ane bhAvanI apekSAe bhAvAtmaka che. te ja ghaTapaTAdi paradravya-kSetra-kALa ane bhAvanI apekSAe abhAvAtmaka che. eTale bhAva e abhAvathI jema abhinna che tema abhAva e bhAvathI paNa abhinna che. eTale tamArA jainonA anumAnamAM ''vivAra,mUta: mAva: (pakSa), mAvAnuFADha: (sAdhya), mAdhezAntavyatirivatatvAr (hetu), tRrakRvat (udAharANa) A anumAnamAM mukAyelo pakSa (jainoe mukelo hovAthI) bhAvathI abhinna evo abhAva che. kAraNa ke teo abhAvane bhAvathI abhinna mAne che tethI temAM hetunI avRtti che. kAraNa ke hetu bhAvathI ekAnta atyanta vyatirikatatva che. te hetu jainoe karelA A pakSamAM vartato nathI. kAraNa ke jenone abhAva e bhAvathI abhinna mAnelo che. mATe (amane prativAdIne-naiyAyikone nahIM paraMtu) tamane vAdIne (eTale jenone) A hetu asiddha-svarUpAsiddha thaze. vAdI evA jaino pakSIkRta abhAvane bhAvathI kathaMcit abhinna mAne che tethI tevo ja pakSa Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 591 zakti ane saMketa vaDe zabda arthabodhahetu che tenI carcA ratnAkarAvatArikA mukayo hoya, ema ja kahI zakAya ane hetu "atyantavyatirikta" che te pakSamAM varte nahIM. mATe svarUpAsiddha thAya che. jaina - tatsat = naiyAyikanI uparanI vAta mithyA che. kAraNa ke ahIM anumAnamAM ame je abhAvane pakSa tarIke raju karyo che te para evA taiyAyikoe svIkArelo evo je abhAva (arthAt bhAvathI ekAnta bhinna evo je abhAva) tene ja dharmI tarIke kahyo che. kAraNa ke amAre taiyAyikoe mAnelA ekAnta bhinna evA abhAvanuM ja khaMDana karavAnuM che tethI pakSamAM mukAyela abhAva e bhAvathI abhinna evo svIkAryo nathI. paraMtu parAbhyapagata evo bhAvathI ekAnta bhinna eTale para evA yAyikoe je svIkArelo che te abhAva ja svIkAryo che. ane tevA abhAvamAM hetu varte ja che mATe svarUpAsiddha hetvAbhAsa thato nathI. tathA vaLI tasya 2 = pare mAnelo te abhAva bhAvathI ekAnta pRthabhUta che. ema jaino vaDe paNa svIkArAyeluM ja che. kAraNa ke jeno jANe ja che ke A taiyAyiko te abhAvane bhAvathI ekAnta pRthabhUta mAne che. tethI teono mAnelo ja ekAnta bhinna evo je abhAva te ame ahIM pakSa tarIke mukAyo che. ne vettvavatu = tathA vaLI je vastu che vadhyAputra-AkAzapuchyuM ke turaMgazRMgAdi je asat vastu che atyantAbhAva rUpa cotho abhAva che. te abhAvane jaino bhAvAtmaka vastuthI abhinna mAnatA nathI. tethI pAga svarUpAsiddha hetvAbhAsa thato nathI. ame jaino to prAgabhAva-praasAbhAva ane anyonyAbhAva ema traNa abhAvane bhAvathI kathaMcit abhinna mAnIe chIe ane A khaMDana atyAntAbhAvanuM cAle che tethI te pakSa bhAvathI abhinna nathI. mATe paNa svarUpAsiddha hetvAbhAsa thato nathI. A rIte tevuM = tamAro mAnelo evo (bhAvathI ekAnta bhinna evo) abhAva bhAvotpAdaka nathI ja ema siddha thayuM. kizca / yadA pratibandhakAbhAvo vibhAvasusvarUpAdekAntabhinno'bhyupAgAmi, tadA vibhAvasuH pratibandhakasvabhAvaH svIkRtaH syAt, pratibandhakAbhAvAd vyAvartamAnatvAt, maNimantrAdipratibandhakasvarUpavat / tathA ca kathaM kadAciddAhAdikAryotpAdo bhavet / vibhAvasoreva pratibandhakatvAt / atha kathaM vibhAvasuH pratibandhakaH syAt ? tatra pratibandhakaprAgabhAvasya vidyamAnatvAt tadanavadAtam / etAvatA hi tatra vartamAnaH pratibandhakaprAgabhAva eva pratibandhakasvabhAvo mA bhUt, vibhAvasusvarUpaM tu tadabhAvAd vyAvartamAnaM pratibandhakatAM kathaM na kalayet ? yathA hi pratibandhakaH svAbhAvAd vyAvartamAnaH pratibandhakatAM dadhAti, tathA tanUnapAdapi pratibandhakAbhAvAvyAvartamAnamUrtiH kathaM na pratibandhakarUpatAM pratipadyeta ? syAvAdinAM tu bhAvAbhAvobhayAtmakaM vastviti pratibandhakAbhAvAtmanaH kRSNavartmano na pratibandhakarUpatA / tathA vaLI he taiyAyika ! tame dAhAtmaka kArya thavAmAM jema agni kArAga che tema agnithI atyanta bhinna evo pratibaMdhakAbhAva pANa sahakArI kArAga che. ema mAno cho. arthAt agni ane pratibaMdhakAbhAva A be vaDe dAha thAya che ema tame mAno che. je tame ja pUrve kahI gayA cho Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-11 592 ane te bemAM pratibaMdhakAbhAva vibhAvasunA (agninA) svarUpathI atyanta bhinna che ema paNa tame mAneluM che. tethI tamAre agni e ja dAhanA pratibaMdhakasvabhAva vALo che evuM svIkAravAno prasaMga Avaze, arthAt agni pote ja dAhAtmakakArya na karanAro, pratibaMdhaka svabhAvavALo che evuM mAnavAno prasaMga Avaze, kAraNa ke pratibaMdhakAbhAvathI atyanta bhinna hovAthI (hetu), maNi-mantrAdi pratibaMdhakatattvonA svarUpanI jema (udAharaNa), sArAMza ke - jema caMdrakAntamaNi-maMtra Adi pratibaMdhaka padArtho pratibaMdhakAbhAvathI atyanta bhinna che tethI te maNi Adi dAhAtmakakAryane thavA detA nathI ane pratibaMdhakasvabhAvavALA kahevAya che. e ja rIte agni paNa pratibaMdhakAbhAvathI atyanta bhinna tame mAnyo che mATe pratibaMdhakAbhAvathI je je ekAnte bhinna hoya te te avazya pratibaMdhakasvabhAvavALA ja hoya tethI agni paNa pratibaMdhakAbhAvathI atyanta bhinna hovAthI pratibaMdhaka ja thaze, te kAraNathI (jyAre caMdrakAnta maNi Adi hoya tyAre jema maNirUpa pratibaMdhaka hovAthI dAhAtmaka kArya thatuM nathI evI ja rIte) caMdrakAntamaNi Adi pratibaMdhaka na hoya ane kevala ekalo agni hoya tyAre paNa agni pote ja pratibaMdhaka paNe vidyamAna hovAthI dAhAtmaka kAryanI utpatti thaze nahIM. kAraNa ke tyAM vibhAvasu pote ja dAhanuM pratibaMdhaka banaze. A rIte maNa hoya tyAre maNi ane agni ema banne pratibaMdhaka banaze, ane jyAre maNi nahI hoya tyAre agni svayaM ekalo pratibaMdhaka banaze, paraMtu agni to sadA pratibaMdhaka ja raheze, mATe kayAMya paNa dAhAtmaka kArya thaze ja nahIM. naiyAyika are huM jaino ! vibhAvasune pratibaMdhaka kevI rIte kahevAya ? jyAM kevaLa agni che tyAM te agnimAM pratibaMdhaka evA maNimaMtra taMtrAdino prAgabhAva vidyamAna che. arthAt tyAM pratibaMdhakano prAgabhAva agnimAM hovAthI agni pote pratibaMdhaka kema banI zake ? je vastu jenA abhAvavALI hoya te vastune te vALI kema kahevAya ? jaina he naiyAyika ! tArI A vAta nirdoSa nathI kAraNa ke tyAM vartato te pratibaMdhakAbhAva (eTale ke pratibaMdhakano prAgabhAva) ane agni tamArA mate atyaMta bhinna che eTale tyAM vidyamAna evo je pratibaMdhakAbhAva che. e ja pratibaMdhakasvabhAvavALo na ho paraMtu agnine zuM levA-devA? agninuM svarUpa to pratibaMdhakAbhAvathI (tamArA mate) atyanta bhinna hovAthI tenAthI vyAvartamAna thayuM chatuM pratibaMdhakatAne kema na pAme ? arthAt avazya pratibaMdhakatAne pAme ja, jema caMdrakAntamaNi Adi pratibaMdhaka tattvo svAmAvAt potAnA abhAvathI arthAt pratibaMdhakAbhAvathI vyAvartamAna thayAM chatAM eTale ke bhinna hovAthI pratibaMdhakatAne pAme che tathA = e ja nyAye tanUnapApa agni paNa pratibaMdhakasvarUpatAne kema na pAme arthAt tamArA mate A agni pratibaMdhakAbhAvathI atyanta bhinna hovAthI pratibaMdhakatAne pAmaze ja. amane syAdvAdIone (jainIyone) to saMsAranI tamAma vastu svadravyAdinI apekSAe bhAvAtmaka ane paradravyAdinI apekSAe abhAvAtmaka ema bhAva 1 mUla TIkAmAM ''sva (svA) mAvat'' ema banne pATho che. paraMtu vicArIne arthasaMkalanA karatAM svAmAvat pATha vadhAre saMgata lAge che. chatAM tattvakevaligamya jANavuM. - = = Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 593 zakti ane saMketa vaDe zabda arthabodhahetu che tenI carcA ratnAkarAvatArikA * abhAva ubhayAtmaka svarUpavALI hovAthI agni pote ja pratibaMdhakanA abhAvAtmaka che. mATe pratibaMdhakanA abhAvAtmaka evI (kRSNavarmanI) agnine (amArA mate) pratibaMdhaka svabhAvatA Avaze nahIM paraMtu tamane to A doSa Avaze ja. kAraNa ke tame bhAvane abhAvathI ekAnta bhinna mAno cho. kiJca-pratibandhakAbhAvasya kAraNatve, pratibandhakasya kasyacinakaTye'pi pratibandhakAbhAvAntarANAmanekeSAM bhAvAt kathaM na kAryotpAda: ? na hi kumbhakArakAraNa: kumbhaH kumbhakArasyaikasyAbhAve'pi kumbhakArAntaravyApArAna bhavati / na caika eva kazcitpratibandhakAbhAvaH kAraNam, yadabhAvAt tadAnIM na kArya jAyate, tadvadeva tvanmatena sarveSAmavadhRtasAmarthyatvAt / ___ atha sarve prativandhakAbhAvAH samuditA eva kAraNam, na punarekaikazaH kumbhakAravat, tarhi kadAcidapi dAhAdikAryotpattirna syAt, teSAM sarveSAM (na) kadAcidabhAvAd, bhuvane maNimantratantrAdiprativandhakAnAM bhUyasAM sambhavAt / atha ye pratibandhakAstaM tanUnapAtaM pratibaddhaM prasiddhasAmarthyAH / teSAmevAbhAvAH sarve kAraNam, na tu sarveSAm, sarvazabdasya prakArakAtsn] vartamAnasya svIkArAt, iti cet - nanu prasiddhasAmarthyA iti sAmarthyazabdasyAtIndriyA zakti: svarUpaM vA pratibandhakAnAM vAcyaM syAt / prAcyapakSakakSIkAre kSINaH kSaNenAvayoH kaNThazoSa: atIndriyazaktisvIkArAt / dvitIyapakSe tu ta eva taM prati pratibandhakAH, nApare, iti kautaskutI nIti: ? svarUpasyobhayeSAmapi bhAvAt, na khalu maNimantrAdeH kazcideva jAtavedasamAzritya tatsvarUpam, na punarjAtavedo'ntaramiti // tathA vaLI he taiyAyika ! jo agninI jema pratibaMdhakAbhAva" e paNa dAhanuM svata-pAze kAraNa hoya to jyAM agni ane caMdrakAnta maNi Adi koI eka pratibaMdhakanI nikaTatA che tyAM pAga maMtra-taMtra auSadhi Adi Itara pratibaMdhakono abhAva paNa vidyamAna che ja, tethI AvA prakAranAM Itara pratibaMdhakonA aneka abhAvo tyAM hAjara hovAthI dAhAtmaka kAryanI utpatti kema na thAya? arthAt thavI ja joIe, kAraNa ke pratibaMdhaka caMdrakAnta maNi bhale tyAM hoya paraMtu kAryanI utpattimAM kAraNa tarIke mAnela (1) agni ane (2) Itara sarva pratibaMdhakonA abhAvo, ema banne kAraNo maLI cukyAM che. mATe zA mATe dAhAtmaka kArya na thAya ? kuMbhAra che kArAga jemAM evo vivakSita ghaTa koI vivakSita eka kuMbhakArano abhAva hovA chatAM pANa bIjA kuMbhakArAntaranA prayatnavizeSathI ghaTa nathI banato ema nahIM paraMtu bane ja che. tevI ja rIte pratibaMdhakAbhAva che kAraNa jemAM evo A dAha vivakSita evA eka caMdrakAnta maNi rUpa pratibaMdhakano abhAva bhale tyAM na ho, tathApi Itara aneka pratibaMdhakAbhAva rUpa kArANasAmagrI tyAM hAjara hovAthI tenA kAraNe dAha na thavo joIe ema nahIM paraMtu thavo ja joIe, ane dAha thato dekhAto nathI mATe "pratibaMdhakAbhAva" e svataMtra kAraNa nathI. tathA na va = koI vivakSita eka pratibaMdhakAbhAva (dhAro ke caMdrakAnta maNino abhAva) Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-11 594 e ja dAhAtmakakAryamAM kAraNa nathI, ke jethI tAna = tyAM (jyAM agni ane caMdrakAnta che tyAM) yamAvat je vivakSita caMdrakAnta maNi mAtrarUpa eka ja pratibaMdhakAbhAvarUpa bIjA kArAgano abhAva hovAthI dAha na thAya. sArAMza ke jo ekalo caMdrakAntAbhAva ja dAhanuM kAraNa tame mAnyuM hota to to caMdrakAntanI hAjarI kALe te vivakSita caMdrakAntAbhAva na hovAthI dAha na thAya evuM bane ema mAnI zakAya paraMtu tame evuM mAnyuM nathI. tame to tavadva = te vivakSita eka pratibaMdhakAbhAvanI jema ja sarve pratibaMdhakAbhAvomAM dAhakArya karavAnuM sAmarthya sarakhuM ja svIkAryuM che. eTale vivakSita eka pratibaMdhakAbhAva bhale tyAM nathI, kAraNa ke caMdrakAnta hAjara che mATe, paraMtu maMtra-taMtra-oSadhi Adi aneka pratibaMdhakonA aneka abhAvo tyAM hAjara ja che to zA mATe dAha na thAya ? dAha thavo ja joIe, ane dAha thato nathI mATe pratibaMdhakAbhAva" e agnithI bhinnapANe kAraNa nathI. taiyAyika :- he jaino! tamArI uparokata vAta barAbara nathI. kAraNa ke koI amuka "pratibaMdhakAbhAva" kArya pratye ame kAraNa mAnyuM nathI. paraMtu samudita = sAthe maLelA "sarva-pratibaMdhakAbhAva" jyAre hoya tyAre ja te kAryotpattimAM kAraNa che ema ame mAnIe chIe. paraMtu ekeka pratibaMdhakAbhAvane kuMbhakAranI jema dAhAdikAryamAM kAraNa ame mAnatA nathI. tethI jyAM agni sAthe caMdrakAnta maNi che tyAM Itara evA maMtra-taMtra-auSadhi Adi anekavidha pratibaMdhakAbhAva vidyamAna hovA chatAM paNa caMdrakAnta maNi hovAthI teno abhAva tyAM nathI, tethI sarvapratibaMdhakAbhAva rUpa kArANa na maLavAthI dAha thato nathI. kevala ekalo agni haze tyAM ja dAha thaze. kAraNa ke tyAM sarvapratibaMdhakAbhAva rUpa bIju kAraNa maLe che. jaina :- tardi pi = he taiyAyika ! jo tame A pramANe "sarvapratibandhakAbhAva" kAryotpattimAM kArAga mAnazo. to koIpaNa divasa dAhAdikAryanI utpatti thaze nahIM, kAraNa ke sarva evo pratibaMdhakAbhAva kadApi saMsAramAM saMbhavato nathI, sarveSAM teSAM = sarva evA te aneka pratibaMdhakAbhAvono drAvid 3mAvAtuM = kyAre paNa abhAva hoto nathI, kAraNa ke A pRthvI upara maNi-maMtra-taMtra Adi aneka pratibaMdhako jagatamAM judA-judA sthAne judA judA kALe kAyama hoya ja che. sarva pratibaMdhakonA abhAvano to sadA abhAva ja hoya che." 1. ahIM lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira taraphathI prakAzita thayela gujarAtI vivecananA bIjA bhAgamAM pRSTha 133 mAM lITI 26 mAM teSAM sarvaSai (1) ciTUmAvat lakhIne kasamAM na mukyo che. paraMtu te mukavAnI (umeravAnI) jarUra nathI tevAM zabdathI pratibaMdhakAbhAva ja levAno che. pratibaMdhaka levAno nathI. kAraNa ke upara "pratibaMdhakAbhAva" nI ja vAta cAlI rahI che ane tat zabda upara kahela vAtano ja parAmarza kare che. ane arthasaMgati pAra thAya che ke te pratibaMdhakAbhAvo sarve kyAreya hotA nathI. jagatamAM caMdrakAnta maNi Adi pratibaMdhako to kayAMkane kayAMka avazya hoya ja che. tathA 135 mAM pAnA upara TippaNIvALI TI pAMcamI-chaThThI paMktimAM teSAM no artha prativaMdhamAve karelo ja che. mATe (na) lakhavAnI jarUra nathI, tevAM sarvevi gamavAta = te sarva pratibaMdhakAbhAvono abhAva hovAthI A artha saMgatapaNe bese che. Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa85 zakita ane saMketa vaDe zabda arthabodhahetu che tenI carcA ratnAkarAvatArikA sArAMza ke je kSetramAM ane je kALe agni saLage che tenAthI dezAntaramAM ane kALAntaramAM (kyAMka to maNi-maMtra-taMtra-auSadhi Adi pratibaMdhako hovAthI) sarve te pratibaMdhakAbhAvo prApta thatA nathI. kyAMka to pratibaMdhaka hoya ja che. eTale koI agnithI koI kAle pAga dAha thaze nahIM (paMjalI TIkA praka-134 mAM kahyuM che ke vimaviita pherAtriIntaritA: sarvaDa prApyatte ti nati = dezAntarita ane kAlAntarita sarve pratibaMdhako prApta thAya che. mATe sarva pratibaMdhakAbhAva saMsAramAM nathI. have A doSamAMthI bacavA mATe jo naiyAyika A pramANe dalIla kare ke - naiyAyika :- caMdrakAnta maNi Adi je je pratibaMdhako te (vivakSita) agninI dAhakazaktino pratibaMdha karavAne prasiddha sAmarthyavALA hoya te ja pratibaMdhakonA sarve abhAvo dAhotpattinuM kAraNa che. evuM ame mAnIe chIe paraMtu patra tatra ke yA tA rahelA evA sarva pratibaMdhakonA abhAvo ame kArAga mAnatA nathI. arthAt agninA nikaTakSetravartI ane nikaTa phALavata pratibaMdhako hoya to ja te agninI dAhaka zaktine rokavA samartha che. paraMtu dUra dUra kSetravartI ke dUra dUra kALavartI pratibaMdhako hoya to te agninI dAhakazaktine rokanAra nathI. mATe nikaTakSetravatI ane nikaTakAlavata evA pratibaMdhako ja pratibaMdhaka bane che tevA te pratibaMdhakono sarva abhAva dAhanuM kAraNa bane che ema ame mAnIzuM. paraMtu nikaTa ke dUra kSetravartI ane nikaTa ke dUrakAzavartI ema samasta traNe bhuvanamAM sarva pratibaMdhakono abhAva dAhanuM kAraNa che evuM ame mAnIzuM nahIM, jethI tamAro kahelo doSa amane Avato nathI. ame ahIM vAparelo rahu zabda prakAranA arthamAM vartato svIkAryo che. eTale ke je je pratibaMdhakomAM jyAre jyAre (je je kALe) ane jyAM jyAM (je je kSetre) pratibaMdhakatAno prakAra Avato hoya te te pratibaMdhakono ja, te te kALe ja, te te kSetre ja, abhAva ame dAhanuM kArAga mAnIe chIe. nikaTa hoya to ja pratibaMdhakatAno prakAra Ave che dUra hoya to pratibaMdhakatAno prakAra Avato nathI, mATe "nikaTavartI ja pratibaMdhakatAnA prakAravALA ja sava' evA arthamAM sarva zabda che. paraMtu trAgabhuvanavartI ke trAgakALavartI sarva pratibaMdhakAbhAva dAhanuM kAraNa che ema ame kahetA nathI. jaina :- dUrakSetravartI ane dUrakALavartI pratibaMdhakonA abhAvane tame dAhanuM kArAga na mAnyuM. paraMtu "prasiddhasAmarthyavALA" eTale nikaTatravartI ane nikaTakALavartI pratibaMdhako (ke jemAM dAha rokavAnuM sAmarthya che tevA pratibaMdhako)no ja abhAva dAhanuM kArAga tame mAnyuM che. tyAM have ame tamane puchIe chIe ke "siddharatImathyaH' e zabdamAM sAmarthya zabdathI pratibaMdhakomAM zuM koI atIndriyazakita mAno cho ke pratibaMdhakonuM tevA prakAranuM svataH svarUpa ja mAtra che ? ema mAno cho. A praznano uttara Apo. prajyapakSasvIkAre tu = have je he naiyAyiko ! tame pahelo pakSa svIkArazo, eTale ke pratibaMdhakomAM evI koI atIndriya zakti che ke je agninI dAhakazaktine roke che ema jo mAnazo to A ekakSaNamAtramAM ApaNA be vacceno vAdavivAda samApta thavAthI kaMThazoSa (bolI bolIne gaLAne zoSa ApavA rUpa kriyA karavAnI vAta) ja samApta thAya che. kAraNa ke ATalI lAMbI carcA karIne Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-11 596 paNa amAre tamane atIndriyazakita ja manAvavAnI hatI, te zakti tame pote ja svayaM svIkArI lIdhI che. have carcA karI kaMThazoSa karIne zuM phAyado ? tethI have bolI bolIne kaMThazoSa karavAnuM kSINa thAya che. carcA samApta ja thAya che. ane jo have dvitIyapakSe tu = bIjo pakSa kaho to eTale ke pratibaMdhakonuM evuM svarUpa ja che ke agninA dAhane roke che to te have = te ja (nikaTavartI ja) pratibaMdhako teM prati = te vivakSita agni pratye pratibaMdhaka bane, ane nApare = dUra dUra kSetra-kALavartI ItarapratibaMdhako pratibaMdhaka na bane AvI nIti kyAMthI lAvyA ? AvI nIti kema saMbhave ? kAraNa ke pratibaMdhaka nikaTa hoya ke dUra hoya paraMtu tenuM ja svarUpa che te svarUpa to banne prakAranA (niTa ane dUra kSetravartI) pratibaMdhakomAM sadA hoya ja che. svarUpa kadApi badalAtuM nathI. arthAt pratibaMdhaka nikaTa hoya ke dUra hoya to pANa pratibaMdha karanAra banavuM joIe kAraNa ke tame zakti to mAnatA nathI, mAtra svarUpa ja mAno cho to svarUpa to ubhayatra samAna ja che. maNi-maMtrAdi pratibaMdhakomAM koI eka (nItivelam =) agnine ja AzrayI (nikaTavartI mAtra agnine AzrayI) ja te pratibaMdhaka svarUpa hoya, ane anya (pUratara kSetravata) agnine AzrayI te pratibaMdhaka svarUpa na hoya evuM banI zake nahIM, svarUpa to sadA samAna ja hoya che. mATe eka agnino pratibaMdha kare ane anya agnino pratibaMdha na kare evuM hoI zake nahIM. tathA na pratibandhakasyAtyantAbhAvastAvat kAraNatayA vaktuM yuktaH / tasyAsattvAt, anyathA jagati pratibandhakakathAM pratyastamayaprasaGgAt / apare punaH pratibandhakAbhAvA ekaikazaH sahakAritAM dadhIran, dvitrA vA ? prathamapakSe prAgabhAvaH pradhvaMsAbhAvaH, parasparAbhAvaH, yaH kazcid vA sahakArI syAt, na prathamaH, pratibandhakadhvaM. se'pi pAvakasya ploSakAryopalambhAt / na dvitIyaH, pratibandhakaprAgabhAve'pi dahanasya dAhotpAdakatvAt / na tRtIyaH, pratibandhakasambandhabandhorapi dhanaJjayasya sphoTaghaTanaprasaGgAt, tasya tadAnImapi bhAvAt / na caturthaH, prarUpayiSyamANAniyatahetukatvadoSAnuSaGgAt / dvitraprativandhakAbhAvabhede tu kiM prAgabhAvapradhvaMsAbhAvI, prAgabhAvaparasparAbhAvI, pradhvaMsAbhAvaparasparAbhAvI, trayo'pi vA hetavo bhaveyuH / nAdya: pakSaH, uttambhakanaikaTye tAvantareNApi pAvakasya ploSakAryArjanadarzanAt / na dvitIyatRtIyaturIyAH, pratibaMdhakaparasparAbhAvasya prAk tadakAraNatvena varNitatvAt, bhedatrayasyApi cAsya parasparAbhAvasaMvalitatvAt / / tathA vaLI he taiyAyika ! tame dAhotpatti Adi kAryamAM jema agni kArAga che tema pratibaMdhakAbhAvane" paNa svataMtra kAraNa mAno cho tethI ame tamane puchIe chIe ke pratibaMdhakano kayo abhAva dAhotpattinuM kAraNa che ? zuM pratibaMdhakano atyantAbhAva dAhotpattinuM kAraNa che ke Itara evA prAgabhAvAdi ? tyAM pratibaMdhakano atyantAbhAva to dAhotpattimAM kArAga tarIke kahevo zakya nathI. kAraNa ke te atyantAbhAva to sarvathA asat che. eTale ke pratibaMdhakono atyantAbhAva saMsAramAM hoto ja nathI, kAraNa ke A jagatamAM koI paNa sthAne, koI paNa kALe maNi-maMtrataMtra-auSadhi Adi pratibaMdhako hoya ja che. sarvathA na hoya evuM banatuM nathI, mATe atyantAbhAva Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 597 zakti ane saMketa vaDe zabda arthabodhahetu che tenI carcA ratnAkarAvatArikA asattvAt = asat rUpa hovAthI kAraNa kahI zakAya nahIM, anyathA jo ema nahI mAno ane pratibaMdhakono atyannAbhAva hoya che ema mAnazo to tamArA mate atyantAbhAva vaikAlika dhruvanitya hovAthI agni pAse maNi-maMtra-taMtrAdi pratibaMdhako vidyamAna hoya tyAre paNa, ane vidyamAna na hoya tyAre paNa sadA dAhotpatti thayA ja karaze, koI rokI zakaze nahI, kAraNa ke atyantAbhAva dhruva-nitya hovAthI maNi-maMtra-taMtrAdinI hAjarI vakhate paNa te atyantAbhAva tyAM hAjara che ja, tethI maNi-maMtrAdinI hAjarI kALe paNa dAha thaze ane gerahAjarIkALe paNa dAha thaze ja. tethI A jagatamAM maNi Adi pratibaMdhaka che evI kathA (carcA) ja astapaNAne pAmaze. tethI atyantAbhAva to dAhanuM kAraNa saMbhavI zakato nathI. = apare punaH bIjA je pratibaMdhakAbhAvo che, te ekeka dAhotpattimAM sahakArI kAraNa che ke be-traNa bhegA thaIne sahakArI kAraNa bane che ? jo pahelo pakSa letA ho to zuM prAgabhAva sahakArI che ? praUsAbhAva sahakArI che ? ke parasparAbhAva sahakArI che ? ke je te koI paNa abhAva sahakArI che ? (1) na prathamaH = pahelo pakSa barAbara nathI eTale ke kevaLa ekalo pratibaMdhakano prAgabhAva mAtra dAhotpattinuM kAraNa che ema kaho to te ucita nathI, kAraNa ke pratibaMdhakanA dhvaMsakALe paNa (prAgabhAva na hovA chatAM paNa) dAhotpattinuM kArya dekhAya ja che. maNi Adi pratibaMdhako prathama lAvavAmAM AvyA hoya ane pachI dUra karavAmAM AvyA hoya tyAre dhvaMsa hote chate paNa prAgabhAva na hovA chatAM paNa pAvakamAM ploSakArya (bALavAnuM kArya) upalabdha thAya ja che. mATe prAgabhAva kAraNa nathI. (2) na dvitIyaH evI ja rIte bIjo pakSa paNa ucita nathI. eTale ke kevaLa ekalo pratibaMdhakano praosAbhAva paNa dAhotpattinuM kAraNa che ema kaho to te paNa ucita nathI. kAraNa ke pratibaMdhakanA prAgabhAvakALe paNa (dhvaMsa na hovA chatAM paNa) dahanamAM dAhotpatti kArya dekhAya ja che. maNi Adi pratibaMdhako haju lAvyA ja na hoya tyAre prAgabhAva hote chate dhvaMsAbhAva nathI chatAM paNa dahanamAM dAhotpattinuM kArya dekhAya ja che. = na tRtIyaH = trIjo pakSa paNa ucita nathI, eTale ke parasparAbhAva (anyonyAbhAva) paNa dAhotpattimAM sahakArI kAraNa nathI, kAraNa ke jyAre agni pAse candrakAntamaNi pratibaMdhaka hAjara hoya tyAre paNa agnimAM pratibaMdhakano anyonyAbhAva hAjara hovAthI dAha thavo ja joIe, tame tAdAtmyasaMbaMdhAvacchinna pratiyogitA vALA abhAvane anyonyAbhAva kaho cho. eTale ghaTa e paTarUpa nathI, ghaTamAM paTano paTapaNe je abhAva te ja anyonyAbhAva che. evI ja rIte agnie pote caMdrakAntamaNi nathI. mATe agnimAM miNano maNirUpe je abhAva te anyonyAbhAva che. tethI agni sadA maNinA anyonyAbhAva rUpa ja che. tethI pratibaMdhaka evA caMdrakAntamaNinA saMbaMdhavALA, ane tethI ja te miNanA baMdhUbhUta sAthe rahelA evA dhanaMjaya (agni) mAMthI paNa phoDalA thavA rUpa dAhanI utpatti thavAno prasaMga Avaze. kAraNa ke tattva te anyonyAbhAva taphAnIvi te vakhate = - Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-11 paNa caMdrakAnta maNinI hAjarIkALe paNa mavati = vidyamAna che mATe dAha thavo joIe, paraMtu thato nathI, mATe anyonyAbhAva paNa dAhanuM kAraNa nathI. na caturtha = cotho pakSa paNa ucita nathI. eTale ke ekalo prAgabhAva, ke ekalo praasAbhAva, ke ekalo anyonyAbhAva ema amuka koI niyata abhAvane ja kAraNa tarIke ame mAnatA nathI paraMtu game te kALe A traNamAMthI game te koI paNa eka abhAva dAhotpattimAM kAraNa bane che evuM ame (naiyAyiko) mAnIzuM to te tamArI vAta ucita nathI, kAraNa ke jo Ama aniyata kAraNa mAno to AgaLa upara hamANAM je samajAvAze evo niyatadetutva nAmano doSa lAgavAno tamane prasaMga Ave. te A pramANe ghaTanuM kAraNa mATI ja che. paTanuM kAraNa taMtu ja che. dhUmanuM kAraNa agni ja che ema pratiniyata kAryanuM jo pratiniyatakAraNa hoya to ja kAryakAraNabhAva saMbhave, ane to ja ghaTano arthI mATI lAve, paTano arthI taMtu lAve, jo ema na hoya to game te kAraNamAMthI game te kArya banavA lAge. tethI to jagatamAM avyavasthA thaI jAya, niyata kAryakArAgabhAvano je vyavahAra che teno uccheda ja thAya, tethI "aniyatakArAgatAno' doSa Ave. dvitraprativamIvamenTe = have jo prAgabhAvAdi ekeka abhAvane sahakArI kAraNa mAnavAmAM doSa dekhAya che mATe te pakSa choDIne be athavA trANa abhAvone samuccita rUpe dAhotpattimAM jo kAraNa mAno to ame tamane puchIe chIe ke jo be abhAvo kAraNa mAno to kyA be abhAvo? (1) zuM prAgabhAva ane prabaMsAbhAva ema be abhAva, ke (2) zuM prAgabhAva ane parasparAbhAva ema be abhAva, ke (3) zuM praasAbhAva ane parasparAbhAva ema be abhAva dAhamAM kAraNa che ke (4) traNe paNa abhAvo sAthe maLIne dAhotpattimAM hetuo bane che ! (1) nAdya: pakSa: = prathamapakSa barAbara nathI, kAraNa ke agni pAse jyAre caMdrakAnta ane sUryakAnta banne hAjara hoya tyAre eTale ke uttejaka je sUryakAnta maNi che tenI nikaTatA hote chate tAvantarefpa = te prAgabhAva ane pradhvasAbhAva banne vinA pANa (caMdrakAnta hAjara hote chate pANa) pAvakamAM ploSakArya utpanna thatuM dekhAya ja che. mATe A be abhAvo dAhanAM kAraNa nathI. kAraNasattve'pi kAryAjanakatvam pratibandhakasya lakSaNam / pratibandhakasattve'pi kAryasya janakatvam uttejakasya lakSaNam / samavAyI Adi kAraNo hovA chatAM je kArya na thavA de te pratibaMdhakanuM lakSaNa che. ane pratibaMdhaka vidyamAna hovA chatAM paNa je kArya thavA de te uttejakanuM lakSaNa che. caMdrakAnta pratibaMdhaka che ane sUryakAnta uttejaka che. banne maNinI vidyamAnatAkALe pratibaMdhaka caMdrakAntamaNino prAgabhAva ke pradhvasAbhAva ema banne nathI. chatAM dAha thAya ja che. mATe A banne abhAvo dAhanuM kArAga che. te pakSa paNa ucita nathI. (2) prAgabhAva ane parasparAbhAva e bIjo pakSa, (3) praasAbhAva ane parasparAbhAva e trIjo pakSa, ane (4) traNe abhAva e cotho pakSa, A bIjo, trIjo ane cotho pakSa vyAjabI nathI, kAraNa ke pratibaMdhakano je anyonyAbhAva che te dAhotpattimAM akAraNa che ema ame pUrve kahI cukyA chIe. ane A traNe bhedo anyAkhyAbhAvathI saMvalita Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59(9 zakti ane saMketa vaDe zabda arthabodhahetu che tenI carcA ratnAkarAvatArikA (yukta) che. jo anyonyAbhAva dAhanuM kAraNa banato hoya to caMdrakAntanI hAjarI kALe paNa agnimAM caMdrakAntamaNino anyonyAbhAva che ja, chatAM dAha thato nathI mATe anyonyAbhAvavALA A traNe pakSo dAha pratye akAraNa ja che. atha prAgabhAvapradhvaMsAbhAvottambhakamaNimantratantrAdayo yathAyogaM kAraNamiti cet - tadasphuTam - sphoTAdikAryasyaivamaniyatahetukatvaprasaGgAt / aniyatahetukaM cAhetukameva / tathAhi - anvayavyatirekAvadhAryaH kAryakAraNabhAvo bhAvAnAm, dhUmadhUmadhvajayoriva / prastute tu phloSAdi yadekadaikasmAdutpadyamAnamIkSAmAse, tadanyadA yadyanyato'pi syAt, tarhi tatkAraNakameva tanna bhavediti kathaM nAhetukaM syAt ? atha gomayAd vRzcikAcca vRzcikotpAda: prekSyate / na ca tatrAniyatahetukatvaM svIkRtaM tvayA'pIti cet tadapi trapApAtram, sarvatra hi zAlUkagomayAdau vRzcikaDimbhA''rambhazaktirekAsti - iti yAni tacchaktiyuktAni tAni tatkAryotpAdakAni - iti nAyaM naH kalaGkaH saGkrAmati / bhavatAM punaratrApyayaM prAdurbhavan duSpratiSedhaH, yeSAM vRzcikagomayasAdhAraNamekaM kiJcinnAsti / na ca prAgabhAvapradhvaMsAbhAvottambhakAdInAmapyekaM kicittulyaM rUpaM vartate / iti nAniyatahetukatvena durvidhadaivenevAmI mucyante / - etena bhAvasvabhAvo'pyabhAva evAstu heturna tvatIndriyazaktisvIkAraH sundara ityapyucyamAnamapAstam, uktAbhAvavikalpAnAmatrApyavizeSAt // naiyAyika - he jaino ! tamArI AvI sUkSma bhaMgajALamAM amane kaMI samajAtuM nathI. tame cAre bAjuthI amane bAMdhavAnI ja koziSa karo cho. paraMtu amArI vAta samajavA koziSa karatA nathI. ame ema mAnIe chIe ke pratibaMdhaka evA maNi Adino prAgabhAva, pradhvaMsAbhAva, uttejaka athavA (uttejakanI hAjarIvALA) maNi-maMtra-taMtra-auSadhi Adi koI paNa padArtha kyAreka kyAreka aniyatapaNe kAraNa bane che. eTale koIka kALe maNino prAgabhAva dAhanuM kAraNa bane che. to kyAreka maNino pradhvaMsAbhAva dAhanuM kAraNa bane che. to koIka kALe uttejaka ekalo paNa dAhanuM kAraNa bane che evI ja rIte (uttejakanI hAjarIvALA) maNi-maMtrAdi paNa jayAre hAjara hoya tyAre paNa dAhanAM kAraNa bane che. ema yathAyogya paNe anizcita kAraNa ame dAhanAM mAnIzuM jethI amane tamArA kahelA koI doSa Avaze nahIM. - jaina - tavatam = te vAta barAbara ucita nathI, ema mAnavA jatAM sphoTAdi kArya (phoDalAdi kArya-dAhAdikArya) aniyata kAraNavALuM banavAno prasaMga Avaze, ane je kArya aniyatakAraNavALuM hoya che te ahetuka (nirhetuka) bane che. eTale ke koI paNa vivakSita kArya potAnA niyatakAraNamAMthI utpanna thAya che ema jo na mAnIe to kAryakAraNabhAvano uccheda thAya ane game te kArya game te kAraNamAMthI utpanna thavAno doSa Ave, ane game te kArya game te kAraNamAMthI utpanna thatuM hoya to koI paNa nizcita kAraNanI apekSA na hovAthI vinA kAraNe paNa kArya thavAno doSa Ave, jema ke ghaTAtmaka kArya mATI rUpa niyata kAraNamAMthI utpanna thAya che. paTa e tantumAMthI janme che, dhUma e vinnemAMthI ja janme che. jo A nizcita kAryakAraNabhAva na mAnIe to ghaTa e mATIne Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-11 badale paththara-retI-tanta-agni-pANI Adi game te kAraNomAMthI paNa thavo joIe, ane A rIte game te aniyata kArANomAMthI utpanna thatA ghaTane koI paNa kArAganI niyata apekSA na hovAthI koIka vakhata vijaLInA camakArAnI jema nihetuka (koIpaNa kAraNa vinA) svayaM pAga thaI jaze. e ja rIte paTa pANa tanune badale retI-paththara-mATI-agni-pANI ItyAdi aniyata kAraNomAMthI pragaTa thavo joIe ane ema thavAthI niyata kAraNa na hovAthI koIka vakhata nihetuka paNa thaze, A rIte thavAthI aniyatahetuka kArya nihetuka banI jAya, tathA jagatanA pratyeka padArthomAM rahelo kAryakAraNabhAva anvaya-vyatireka dvArA avArya hoya che. jema dhUma ane dhUmadhvaja (agni). jyAM jyAM agni hoya, tyAM ja dhUma hoya, (anvaya), ane jyAM agni na hoya tyAM dhUma na ja hoya (te vyatireka), A rIte mR-ghaTa, tatu-paTa, mAM paNa anvaya vyatireka dvArA ja kAryakArANabhAva avadhArya bane che te ja rIte dAhAtmaka kArya paNa anvaya-vyatireka dvArA ja avadhArya che. ema jo nahIM mAno to prastuta evA A dAhAtmaka kAryamAM Tu je ploSAdi (phollAdi kArya) eka kALe koI eka kAraNathI (prAgabhAva athavA praasAbhAva athavA uttejaka ItyAdithI) utpanna thayeluM mAnazo, ane tat te ja (phollAdi kArya) macI = bIjA kALe bIjA kAraNomAMthI pAga utpanna thAya che ema ja mAnazo to te phollAdi kArya tAraNameva = te nizcita prathamakArAgavALuM ja che ema kahevAze nahIM ane A rIte aniyatakArAgavALuM te kArya nihetuka kema na kahevAya? yAyika - noman - he jaino ! vIMchInI utpatti vIMchIthI paNa thAya che ane gomaya (chAga) mAMthI paNa thAya che. Ama pratyakSa dekhAya che. chatAM taMtra = te vIMchInI utpattimAM "aniyatahetukatA" tamArA vaDe (jaino vaDe) paNa nathI svIkArAI. arthAt jema vIMchInI utpatti vIMchImAMthI ane gomayamAMthI thAya che chatAM aniyatahetukatA ke nirdetukatA nathI kahevAtI, tevI ja rIte dAhAtmaka kArya paNa pratibaMdhakanA prAgabhAvathI, athavA praasAbhAvathI athavA uttejaka ItyAdithI thaze. chatAM aniyatahetukatA ke nitukatA kahevAze nahI. jaina - tari tratram = te vAta paNa lajAspada athavA (khoTI hovAthI) karUNApAtra che AvI khoTI khoTI dalilo karatA taiyAyikane sAMbhaLIne tenA upara amane karUNA upaje che. kAraNa ke tyAM paNa sarvatra = banne jagyAe vIMchInAM baccAMne utpanna karavAnI hiMbhotpAdaka zakti eka ja kAraNa che mATe aniyatahetukatA ke nihetukatA kahevAtI nathI. ame jaino to zaktine mAnIe chIe e mATe gomaya hoya ke vIMchI hoya, banne padAtha vIMchIne utpanna karavAnI zaktithI yukta che. ema mAnIe chIe, zakti eka ja hovAthI te te kArAgamAMthI vIMchI utpanna thAya che. sArAMza ke je je padArtha te (vIMchI)ne utpanna karavAnI zaktithI yukta che te te padArtha (ja) vIMchIne utpanna karavAnA kAryanA utpAdaka che. mATe amane jainone A doSa (aniyatahetukatA ke nirdetukatA mAnavAno doSa) Avato nathI paraMtu Apa lokone (naiyAyikone) ahIM vIMchInA utpAdamAM paNa A aniyatahetukatAno Avato doSa rokavo duSkara banaze. arthAt A doSa rokI zakazo nahIM ane ahIM paNa tamane to A doSa Avaze ja. kAraNa ke je tamane taiyAyika lokone A gomaya Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 601 zakti ane saMketa vaDe zabda arthabohetu che tenI carcA ratnAkarAvatArikA ane vIMchI vacce bannemAM sAdhAraNa evuM eka (zakti nAmanuM) kAraNa mAnya nathI. je tame banne vacce sAdhAraNa ekakAraNatA mAno to te kti ja svIkArelI thaI. ane tame zaktitattva mAnatA nathI mATe tamane tyAM gomaya ane vIMchImAM paNa aniyatahetutA ane nirhetukatA doSa Avaze ja. tathA pratibaMdhakano prAgabhAva, pratibaMdhakano pradhvaMsAbhAva athavA uttejakanI hAjarI Adi bhinna, bhinna kAraNomAM paNa koI eka tulyarUpa vALuM kAraNa tamArA mate nathI. (je sAdhAraNa ekakAraNa mAno to te amArI mAnelI zakti ja svIkArelI thaze.) tethI prAgabhAvAdi bhinna bhinna kAraNo dAhanAM thaze. ane A rIte aniyata evA kAraNothI thato A dAha koI niyatakAraNavALo kahevAze nahIM. mATe ame ApelA '"aniyatahetukatA" nAmanA doSa rUpI daurbhAgya vaDe gamI = A taiyAyiko mukta thaI zakaze nahIM. paMktino artha A pramANe jANe daurbhAgya rUpI daiva ja hoya evA aniyatahetukatAnA doSa vaDe A taiyAyiko mukta thaI zakaze nahIM. ke naiyAyika ame pratibaMdhakAbhAvane bhAvathI bhinna kAraNapaNe kahyo eTale tame amane upara mujaba doSo ApI zako cho. paraMtu dhAro ke abhAva e paNa dAhanuM kAraNa che paraMtu bhAvathI bhinna nahIM. ema mAnIe to to kadAca tamArA doSomAMthI ame bacI zakIzuM. arthAt dAhAtmaka kAryamAM agni e bhAvAtmaka kAraNa che ane pratibaMdhakAbhAva tenAthI atyaMta bhinnapaNe kAraNa che. ema be kAraNothI dAha thAya che ema ame have nahI mAnIe paraMtu bhAvasvabhAvAtmaka evo pratibaMdhakAbhAva e ja dAhano hetu che ema mAnIne dAhamAM atIndriya zakti kAraNa che ema na mAnIe to koI doSa Avato nathI. ane A mAnyatAvALo mArga atisuMdara che. bhAvArtha evo che zabdamAM vAcya artha jaNAvavAnI svAbhAvika zakti che ke nahIM ? A bAbatamAM jainonA ane naiyAyikonA kathanamAM mukhya be vicArabheda hatA. jainonuM kahevuM ema che ke kAryanI utpattimAM bhAvAtmaka padArtha kAraNa che. temAM atIndriya zakti che ane te bhAvAtmaka padArtha pote pratibaMdhakanA abhAvAtmaka che. ane naiyAyikonuM kahevuM ema che ke bhAvAtmaka padArtha ane pratibaMdhakAbhAva A banne svataMtra kAraNa che. paraMtu bhAvAtmaka padArthamAM atIndriya zakti nathI. A carcAmAM naiyAyikoe mAnelI bhinna evI pratibaMdhakAbhAvanI kAraNatAmAM graMthakArazrIe ghaNA doSo batAvyA. tethI have te doSothI bacavA taiyAyiko evI dalIla kare che ke bhAvAtmaka agni ane ke - = - abhAvAtmaka pratibaMdhakAbhAva A bannene alaga alaga svataMtra kAraNa na mAnIe paraMtu bhAvasvabhAvAtmaka evo (abhinna evo) pratibaMdhakAbhAva e ja dAhAdikAryanuM kAraNa mAnIe ane atIndriya zakti na mAnIe to svataMtra abhAvane kAraNa mAnavAmAM tame jainoe ApelA doSo amane Avaze nahIM. ane atIndriya zakti na mAnIe paNa vyavahAra cAle che. mATe atIndriya zaktino svIkAra karavo te suMdara mArga nathI. paraMtu bhAva svabhAvAtmaka abhAva kAraNa che. ema mAnavuM te ja suMdara mArga che. A pramANe naiyAyika kahe che. jaina ityapyucyamAnamapAstam = A pramANe naiyAyika vaDe kahevAtuM vacana paNa upara kahelI carcAnA anusAre dUra thayeluM samajavuM. kAraNa ke tame pratibaMdhakAbhAvane bhAvAtmaka agnithI abhinna Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturtha pariccheda sUtra-11 602 bhale mAnyo paraMtu kArya karavAnI kAraNatA zakti agnimAM nathI svIkAratA, (jo te agnimAM kAryakAraNatA mAno to atIndriyazakti svIkArelI ja thAya mATe tyAM kAraNatA zakita mAnatA nathI, paraMtu bhAvathI abhinna evA pratibaMdhakAbhAvamAM kArANatA lAvo cho. je abhAvAtmaka hoya te AkAza puSpAdinI jema zUnya hovAthI temAM kAragatA saMbhave nahI. mATe pUrve kahelA abhAvanA je je vikalpo che ane te te vikalpo svIkAravAmAM je je doSo ane kahyA che. te te vikalpomAM te te doSo tamane Avaze ja. kAraNa ke kArya karavAnI kAraNatA tame abhAvamAM sthApo cho. ane abhAva zUnyAtmaka hovAthI kAryano akartA che ane jo kArAgatA bhAvamAM sthApo to bhAvAtmaka agnimAM dAhanI kAryakArI evI atIndriya zakita svIkArelI ja thaI, mATe bhAvAtmaka padArtha ja kArAga che ane temAM ja kAryakArI zakti che ja. ___ atha zaktipakSapratikSepadIkSitA AkSapAdA evaM sAkSepamAcakSate - nanu bhavatpakSe pratibandhako'kiJcitkaraH kizcitkaro vA bhavet ? akiJcitkaraprakAre - atiprasaGgaH, zRGga bhRGga-bhRGgArAderapyakiJcitkarasya prativandhakatvaprasaGgAt / kiJcitkarastu kiJcidupacinvan- apacinvan vA syAt ? prAci pakSe kiM dAhazaktipratikulAM zaktiM janayet, tasyA eva dharmAntaraM vA ? / na prathamaH, pramANAbhAvAt, dAhAbhAvastu pratibandhakasanidhimAtreNaiva caritArtha iti na tAmupapAdayitumIzvaraH / dharmAntarajanane tadabhAve satyeva dAhotpAda ityabhAvasya kAraNatvasvIkAraH, tvaduktAzeSaprAgabhAvAdivikalpAvakAzazca / apacayapakSe tu pratibandhakastAM zaktiM vikuTTayet taddharmaM vA ? prathamaprakAre, kutastyaM kRpITyoneH punaH sphoTaghaTanapATavam / tadAnImanyaiva zakti: saMjAteti cet - nanu sA saMjAyamAnA kimuttambhakAt, pratibandhakAbhAvAd, dezakAlAdikArakacakrAd atIndriyArthAntarAdvA jAyate ? AdyabhidAyAm, uttambhakAbhAve'pi prativandhakAbhAvamAtrAt kautaskutaM kAryArjanaM jAtavedasaH ? / dvitIyabhede, tata eva sphoTotpattisiddheH zaktikalpanAvaiyarthyam / tRtIye dezakAlAdikArakacakrasya pratibandhakakAle'pi sadbhAvena zaktyantaprAdurbhAvaprasaGgaH / caturthe, atIndriyArthAntaranimittakalpane tata eva sphoTa: sphuTaM bhaviSyati, kimanayA kAryam ? / tanna zaktinAzaH zrAyasaH, tadvadeva taddharmanAzapakSo'pi prtikssepnniiyH| naiyAyika - naiyAyiko ane vaizeSikonI mAnyatA lagabhaga samAna che. tethI atIndriya zakti na svIkAravAmAM banne samAna che. tethI jainonI sAme atyAra sudhI taiyAyikoe carcA karI, A sAMbhaLIne jANe gussAmAM AvyA hoya tevA AkSapAdo = (vaizeSiko) = naiyAyikonA pakSanuM uparANuM laIne jainonI sAme tuTI paDe che. ke (jainoe mAnelI atIndriya evI) zaktino je pakSa che. tenuM khaMDana ja karavAmAM mAtra dIkSita (catura) evA AkSapAdo (vaizeSiko) jaino pratye AkSepa sahita (gussA sAthe) A pramANe kahe che ke - zaktino pakSa karanArA he jaino ! tamArA pakSamAM maNi-maMtra-taMtrAdi pratibaMdhako zuM akiMcitkara che ke kiMcitkara che ? arthAt sahakAra ke pratiSedha kaMI kare che ke nathI karatA ? je maNi-maMtra-taMtrAdi pratibaMdhako akiMcitkara che evo prathama prakAra kahezo to atiprasaMga (ativyApti) doSa Avaze. te A pramANe - agnine kaMI paNa lAbha-nukazAna na karatA evA akiMcitkara maNi-maMtra-taMtrAdine jo pratibaMdhaka svIkArAya che to te ja nyAye agnine Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 603 zakita ane saMketa vaDe zabda arthabodhahetu che tenI carcA ratnAkarAvatArikA kaMI paNa lAbha-nukazAna na karatA evA zRMga-bhaMga ane bhaMgArAdi anya akiMcitkara padAthone pAga pratibaMdhaka thavAno (mAnavAno) prasaMga Avaze. kAraNa ke tamArA mate akiMcitkara padArtha paNa pratibaMdhaka bane che. mATe A atiprasaMga doSa Avaze. - have jo kizcinjara vALa bIjo pakSa kaho to, eTale maNi-maMtra-taMtrAdi pratibaMdhako agnimAM dAhAtmakakArya AzrayI kaMIka karanAra che ema ja kaho to te pratibaMdhako agnimAM zuM kare che ? te kaho. (1) zuM agnimAM kaMIka upacaya (vRddhi) kare che ke apacaya hAni) kare che ? jo te pratibaMdhako agnimAM upacaya kare che ema prathamapakSa kaho to te pratibaMdhako te ja agnimAM dAhazaktithI pratikuLa evI koI navI zakti (apUrvazakti) utpanna kare che ? ke je A dAhaka zakti che tene ja dharmAntara (arthAt rUpAntara karIne) adAhakapaNe kare che ? ne prathama pramATmavAtu - have jo ema kaho ke agnimAM dAhaka zakti che. paraMtu maNi-maMtrataMtrAdi pratibaMdhako AvIne te ja agnimAM dAhazakitathI pratikuLa evI bIjI zakti temAM utpanna kare che. (ane tethI pratibaMdhakakALe dAha thato nathI) to A vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke tema mAnavAmAM koI pramANa dekhAtuM nathI. agnimAM dAhaka zakti che ane maNi-maMtra-taMtrAdie AvIne pratikuLazakti utpanna karI ane te pratikuLa zaktie thatA dAhano abhAva karyo. AvI lAMbI vAta mAnavAmAM koI pramANa jaNAtuM nathI. paraMtu tene badale agnimAM dAhaka jevI koI zakti che ja nahi, ane pratibaMdhake pratikuLa zakti utpanna karI ja nathI, paraMtu pratibaMdhakanI sannidhimAtrathI ja dAhAbhAva thAya che. ATaluM ja mAnavuM te caritArtha (kArya karanAra) che. eTale ke Ama mAnavAthI ja dAhAbhAva thavA rUpa ApAnuM kArya patI jAya che mATe te pratibaMdhaka evA maNi maMtrAdi to = te pratikuLazaktine utpanna karavA mATe samartha nathI. tathA vaLI prativardhana pratirAzi ane te pratinimiAve Ama mAnavA karatAM prativaMdhaMddAmAnuM mAnavAmAM zarIrasaMbaMdhI pALa lAghava thAya che AvI yukita paNa joDavI. (paMkitanA akSaronI je laghutA thAya che tene ja zarIra saMbaMdhI laghutA kahevAya che.) have jo bIjo pakSa dharmAntara kare che te svIkAro to eTale maNi-maMtra-taMtrAdi pratibaMdhako agnimAM je dAhakazakti che tene ja dharmAntara-rUpAntara-arthAt adAhakarUpe kare che ema mAnazo to tamAre satyeva = te dharmAntara-rUpAntara-adAhakatA na thaI hoya tyAre ja dAhotpAda thaze. arthAt tad = te dhamarano 3mAve sati parva = je prAgabhAva che te hote chate ja, tAHotAH = dAhanI utpatti thAya che. ema artha thaze eTale jyAM sudhI dharmAntara utpanna na thAya- dharmAntarano prAgabhAva hoya tyAM sudhI ja agni dAha karI zake che. ema mAnavAthI dharmAtaranA prAgabhAvane dAhakatAmAM kAraNa tarIke tame svIkAra karelo thaze. eTale ke tame (jainoe) paNa abhAvane (dharmAntaranA prAgabhAvane) dAhakatAnuM kArAga mAnyuM. ane ema karavAthI tamArA ja kahelA sarva prAgabhAvAdi vikalpo tamane lAgavAno avakAza thaze. eTale ke ame taiyAyiko jyAre pratibaMdhakAbhAvane dAhanuM kAraNa mAnavAnuM kahetA hatA tyAre tame ja amAruM khaMDana karatA hatA ke abhAva e abhAvAtmaka hovAthI zazazRMgAdinI Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-11 604 jema koInuM kAraNa bane nahIM. vaLI prAgabhAva e kAraNa mAno to pradhvaMsakALe dAha thavo joIe nahIM ane pradhvaMsane kAraNa mAno to prAgabhAvakALe dAha thavo joIe, ane jo parasparAbhAvane kAraNa mAno to pratibaMdhakanI hAjarInA kALe paNa anyonyAbhAva vidyamAna hovAthI dAha thavo joIe ItyAdi je je doSajALa tame (jainoe) amane (naiyAyiko ane vaizeSikone) ApI te tamArI ja kahelI sarva prAgabhAvAdinA vikalpovALI doSajALa tamane (jainone) paNa lAgavAno avakAza Avaze ja. kAraNa ke tame paNa dharmAntaranA prAgabhAvano kAraNa tarIke svIkAra karyo. apacayakSe tu = have jo bIjo pakSa kaho ke te maNi-maMtra-taMtrAdi pratibaMdhako agnimAM apUrvazakti utpanna karavA rUpa vRddhi kare che e pakSa barAbara nathI paraMtu agnimAM je dAhakazakti che temAM apacaya (hAni) kare che evo bIjo pakSa ame (jaino) kahIzuM. to ame (vaizeSiko) tamane (jainone) puchIe chIe ke pratibaMdhaka evA te maNi-maMtra-taMtrAdi agnimAM rahelI te dAhakazaktino ja zuM vinAza ja kare che ke dAhakazaktine emane ema sajIvana rAkhIne te zaktimAM rahelA dAhakatA dharmano ja vinAza kare che ? A be pakSamAMthI kaho tame kayo pakSa svIkAro cho ? je prathama pakSa svIkAro to eTale ke pratibaMdhaka maNi-maMtra-taMtrAdi agnimAM rahelI dAhakazaktino vinAza ja kare che ema mAno to eka vAra pratibaMdhaka AvyA pachI agnimAM sadAne mATe dAhakazaktino vinAza thavAthI viSavinAnA sarpanI jema te maNi-maMtrAdi dUra thAya tyAre paNa kRpITayoni (agni)mAMthI pharI phollA thavAnI paTutA kyAMthI Avaze ? maNi maMtrAdi dUra karyA pachI paNa agni dAha karI zakaze nahIM. sArAMza ke madArI sarpamAMthI ekavAra viSanI zakti nAza kare che pachI sadA sarpa sAthe rame to paNa te DaMkha mArI zakato nathI kAraNa ke tenI DaMkhanI zakti naSTa thaI cukI che tevI ja rIte agni pAse eka vAra pratibaMdhaka maNi-maMtrAdi Ave tyAre temAMnI dAhakazaktino jo nAza thaI jAya che to te miNa-maMtrAdi have dUra karo to paNa temAM dAhakazakti naSTa thaI cukI hovAthI punaH kadApi dAha thavo joIe nahIM. ane dAha to thAya che mATe zaktino nAza thAya che A tamAro pakSa he jaino ! barAbara nathI. - kadAca have tame jaino ahIM evo bacAva karo ke agnimAM dAhakazakti hatI, pratibaMdhaka maLyAdi AvyA tyAre te pratibaMdhake dAhaka zaktino nAza karyo, paraMtu jyAre jyAre maNi-maMtrAdi pratibaMdhako dUra karAyA tyAre tyAre te agnimAM banyA va zaktiH saMkhAtA bIjI navI apUrva dAhaka zakti utpanna thaI. ane te zaktie dAhAtmaka kArya karyuM ema ame (jaino) mAnIzuM. Avo jo tame (jaino) bacAva karazo to ame naiyAyiko ane vaizeSiko tamane (jainone) puchIe chIe ke iiNa-maMtrAdithI eka vAra zaktino nAza thayA pachI punaH saMyamAnA sA = utpanna thatI evI te dAhakazakti (1) zuM uttejaka evA sUryakAntAdithI thAya che ke (2) maNi-maMtrAdi pratibaMdhakonA abhAvathI thAya che ke (3) deza kAlAdi anya evA kArakonA samuhathI thAya che ke (4) atIndriya evo koI tyAM padArthAntara che ane tenAthI A zakti utpanna thAya che. he jaino ! kaho A cAra pakSomAMthI kayo pakSa tamane svIkArya che ? punaH utpanna thatI zakti konAthI thAya che ? = Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 605 zakita ane saMketa vaDe zabda arthabodhahetu che tenI carcA ratnAkarAvatArikA - (1) miTAyAm = je A dAhakazakti bIjIvAra uttejakamAtrathI AvatI hoya to uttejaka evA sUryakAnta maNi Adino jyAre abhAva hoya to paNa pratibaMdhaka evA caMdrakAnta maNi-maMtrataMtrAdinA abhAva mAtrathI pAga agnimAM dAha thavA rUpa kAryArjana je thAya che te kema ghaTaze ? uttejaka ja jo navI dAhakazakti janmAvatuM hoya to jyAM janmAvanAra uttejaka na lAvIe ane kevaLa pratibaMdhakono ja abhAva karIe to paNa te agnimAMthI dAha thavA rUpa kArya thatuM je dekhAya che te janaka evA uttejaka vinA kema ghaTaze ? mATe Aghabheda barAbara nathI. (2) dvitIya menTe tata va #orosisiddhaH = have jo bIjo pakSa kaho to eTale ke uttejakathI A navI dAhakazakti utpanna thAya che ema nahIM paraMtu pratibaMdhakAbhAvathI A apUrva navI dAhakazakti janme che ane te navI dAhakazakti sphoTAdinI utpatti kare che. AvuM che jeno ! jo tame kahezo to te paNa tamArI vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke te pratibaMdhakAbhAva mAtrathI ja phoTAdi kAryanI utpatti siddha thaI jAya che. zaktinI kalpanA karavI te vyartha che. bhAvArtha evo che ke - pratibaMdhakAbhAvathI apUrvazaktino janma mAnavo, ane apUrvazaktithI dAdAdi (sphoTAuda) kArya mAnavuM. A lAMbI lAMbI kalpanA karavA karatAM sIdhe sIdhuM pratibaMdhakAbhAvathI ja dAdAdi (phoTAdi) kArya thAya che ema ja mAnavuM zuM khoTuM ? ke jemAM lAghava thAya che. nAhaka vacce zaktinI kalpanA karavI ane gaurava karavuM te vyartha che. (tathA vaLI pratibaMdhakAbhAvamAtrathI navI zakti utpanna thatI hoya to pratibaMdhaka ane uttejaka banne hoya tyAre pratibaMdhakAbhAva na hovA chatAM paNa dAha thato hovAthI tyAM paNa apUrvazakitanI utpatti mAnavI ja paDaze. tathA abhAvane ja apUrvazaktino utpAdaka mAnavAthI tamArA ja pUrve kahelA doSo tamane lAgaze. ItyAdi yukti paNa joDavI.) (3) tRtIye = have he jaino ! jo tame trIjo pakSa svIkAro to eTale ke pratibaMdhaka dUra karAya tyAre je apUrva evI navI dAhakazakti agnimAM janme che te tyAM vidyamAna evA kSetrakALa Adi anya kArakonA samuhathI navI dAhakazakti agnimAM utpanna thAya che. AvuM ja kahezo to te anya deza-kALa Adi kArakacakra to pratibaMdhakanA sadbhAva kALe paNa tyAM agni pAse hAjara ja che. tyAre pAga (pratibaMdhaka hAjara hoya tyAre paNa) dAha karanArI apUrva evI navI zakti utpanna thavI joIe. kAraNa ke jo A navI zakti kSetra-kAlAdi anya kArAgonA cakrathI thatI hoya to te kAraNonuM cakra pratibaMdhaka kALe paNa vidyamAna ja che tyAM kema apUrvazakita utpanna thatI nathI? tyAM paNa AvI apUrvazakti utpanna thavAno prasaMga tamane Avaze. (4) turthe tu = have he jeno ! jo tame cotho pakSa svIkArazo to, eTale ke pratibaMdhaka dUra karAya tyAre te agnimAM athavA agni pAse evo koI atIndriya bIjo padArtha che ke je te bIjo padArtha apUrvadAhakazaktine janma Ape che. ane tenAthI dAha thAya che. AvI ja kalpanA karazo to tata iva skorTa = te atIndriya evA mAnelA padArthottarathI ja phoTAdi dAha thaI jaze. simanayA mAryam = A zaktine mAnavA vaDe zuM lAbha ? bhAvArtha evo che ke - pArthAntarana rAtti Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-11 ane tarachaninyatA evuM lAMbuM lAMbuM mAnavAmAM gaurava thAya. tene badale pArthAntaranAH ema ja mAnI levuM zuM khoTuM ? mATe tamAro A cotho pakSa paNa he jaino ! barAbara nathI. te kAraNathI zakitano nAza mAnavo e zreyaskara pakSa nathI. kAraNa ke pratibaMdhaka jAya tyAre uttejanAthI, pratibaMdhakAbhAvathI, dezakALAdikArakacakrathI ke atIndriyapadArthAntarathI paNa pharIthI zaktinI utpatti ghaTatI nathI. badhA ja pakSomAM doSo ja Ave che. ane dAha thato to dekhAya ja che. mATe pratibaMdhaka AvavAthI agnimAM dAhakazaktino nAza thAya che evuM tame jaino je kaho cho te ucita nathI. have jo tame ema kaho ke pratibaMdhaka Ave ke jAya paraMtu agnimAM rahelI dAhakazakti emanI ema ja rahe che teno jarA paNa nAza thato nathI. paraMtu te zakitano je dAhakadharma che. te dharmano nAza thAya che. zakti nAmano dharmI anaSTa rahe che paraMtu teno dAhakadharma nAza pAme che Avo bIjo pakSa jo kaho to te paNa nyAyasaMgata nathI. kAraNa ke jo dAhakadharma nAza pAme to pachI teno dharmI je dAhakazakti, te pAga nAza ja pAmelI samajavI. dharma ane dharmI abhinna hovAthI dharmano jo nAza thAya to dharmano paNa avazya nAza thAya ja mATe zakti pAga nAza ja pAme, tethI zaktinA nAzanuM khaMDana ame je rIte pUrve karyuM tenI jema ja te zaktinA dharmanA nAzano pakSa paNa khaMDana karavA yogya samajI levo. A pramANe che jeno ! agnimAM jo dAhAtmaka zakti mAnIe ane pratibaMdhako te zaktine roke che. ema mAnIe to te pratibaMdhakone akiMcitkAra mAnavAmAM paNa doSa che ane kiMcitkAra mAnavAmAM paNa doSa che. mATe amAruM kaMIka mAno ane ghaNI lAMbI carcA karavA vaDe saryuM. have to kaMIka samajo, DAhyA thAo ane kaho ke agnimAM AvI dAhakazakti nathI. paraMtu pratibaMdhakAbhAvamAtrathI dAha thAya che. ___atrAbhidadhmahe - eteSu zaktinAzapakSa eva kakSIkriyata ityaparavikalpazilpakalpanAjalpAkatA kaNThazoSAyaiva vaH saMvabhUva / yattUktam - kutaH punarasAvutpadyateti / tatra zakyantarasahakRtAt kRpITayonereveti bruumH| nanu prativandhakadazAyAM sA zaktirasti navA ? nAsti cet - kutaH punaH utpadyeta ? zakyantarasahakRtAdagnereveti cet - tarhi sA'pi shktyntrsdhriicstsmaadevonmjjeditynvsthaa| athAsti, tadAnImapi sphoTotpAdikAM zaktiM sampAdayet, tato'pi sphoTaH sphuTaM syAdeveti / . atrocyate, prativandhakAvasthAyAmapyastyeva zaktyantaram, ghaTayati ca sphoTaghaTanalampaTAM zaktiM tadA'pi / yastu tadA sphoTAnutpAdaH sa pratibandhakenotpannotpannAyAstasyAH pradhvaMsAt / pratibandhakApagame tu sphoTaH sphuTIbhavatyevetyatIndriyazaktisiddhiH / atrAzaGkAntaraparIhAraprakAramauktikakaNapracayAvacAyaH syAdvAdaratnAkarAt tArkikaiH kartavyaH / evaM ca svAbhAvikazaktimAn zabdo'rthaM bodhayatIti siddham / jaina - (nayAyikoe ane) vaizeSikoe upara mujaba varSAvelI prakanonI bhaMgALanI sAme Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 607 ame jaino have teno pratyuttara ApIe chIe ke he naiyAyiko tathA vaizeSiko ! tamArA vaDe kahevAyelA A sarvapakSomAM pratibaMdhaka maNi-maMtrataMtrAdi dvArA agnimAM rahelI dAhakaktino nAza karAya che e eka ja pakSa ame svIkArIe chIe. ane te pakSano ja uttara have ame ahIM hamaNAM ja kahIe chIe. bAkInA sarva vikalponI zilpa kaLAnI RtvanA = kalpanA karavAmAM najvALA tamArUM bolavApaNuM te vaiH tamArA kaMThazoSa mATe ja (gaLu duHkhavA lAvavA rUpa ja- nirarthaka ja) che. sArAMza ke bAkInA badhA tame kalpelA vikalpo nirarthaka ja che. te sarva vikalpomAMthI pratibaMdhako dvArA zitanAza karAya che e eka ja pakSa amane mAnya che. = - zakti ane saMketa vaDe zabda arthabodhahetu che tenI carcA ratnAkarAvatArikA '"zita nA'" nA pakSamAM tame je kahyuM ke jo pratibaMdhako vaDe ziktano nAza karAto hoya ane pratibaMdhaka dUra karAye chate punaH zakti utpanna thatI hoya to te zakti konAthI utpanna thAya che ? zuM uttejakathI zakti utpanna thAya che ke pratibaMdhakAbhAvathI thAya che ke kSetrakAlAdikArakacakrathI thAya che ke atIndriyapadArthAntarathI thAya che ? ItyAdi cAra vikalpo pADIne je kaMI kahyuM tatra = tyAM amArUM kahevuM che ke anya zaktinA sahakAravALA evA te pITayone: agnimAMthI ja dAhotpAdakazakti punaH punaH utpanna thAya che ema amArUM kahevuM che. kevaLa ekalA uttejakathI A zakti utpanna thatI nathI. kevaLa ekalA pratibaMdhakAbhAvathI paNa A zakti utpanna thatI nathI ItyAdi samajI levuM. A zakti agnimAMthI ja janme che. phakta te agni anyazaktinA (eTale ke apUrva evI bIjI zaktinA) sahakAravALI hoya tyAre ja te agnimAMthI punaH punaH dAhotpAdaka zakti = utpanna thAya che. te naiyAyika agninI pAse pratibaMdhaka vidyamAna hoya tyAre dAhotpAdakazaktine utpanna karanArI te be naMbaravALI anyazakti pahelethI hatI ke na hatI ? jo na hatI ema kaho to te anyazakti vaLI konAthI utpanna thaze ? ane te anya zakti paNa zanyantarasahaSkRta evA (trIjI koI anyazaktinA sahakAravALA) agnithI ja A (be naMbaravALI) anyazakti utpanna thAya che. ema jo kaho to te trIjI zakti paNa zayantara (cothI zakti)nA zrIraH sahakAravALA evA tamAreva agnimAMthI ja janmaze. ema paraMparA cAlatAM anavasthA doSa Avaze. jema dAhotpAdakazakti anyazaktithI janme che. tema te te anyazakti tRtIyAnyazaktithI ane tRtIyAnyazakti caturthAnyazaktithI janmaze. ema thavAthI anavasthA Avaze. have jo he jaino ! tame ema kaho ke pratibaMdhakanI vidyamAna dazAmAM te anyazakti (be naMbaravALI zakti) prathamathI che ja. to te anyazakti tyAM hAjara hovAthI dAhotpAdaka evI prathamazaktine utpanna karaze ja. ane te kAraNathI ja anyazakti vidyamAna hovAthI ane tenA vaDe dAhajanakazikta paNa utpanna thatI hovAthI pratibaMdhaka kALe paNa spaSTapaNe phollAdi kArya thavuM ja joIe. paraMtu thatuM nathI. mATe he jaino ! tamArI A vAta barAbara nathI. jaina he naiyAyika ! atroaMte ahIM tamArA A praznano uttara ame kahIe chIe ke pratibaMdhakadazAnA kALe paNa dAhotpAdakazaktinI janaka evI te anyazakti (prakAzakatvAdi) che ja. : = = = Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-11 ane pratibaMdhakakALe vidyamAna evI te anyazakti TaTananAM = phollAne utpanna karavAmAM tatpara evI prathamazaktine arthAta dAhajanakazaktine tyAre paNa utpanna kare ja che. chatAM paNa te kALe je sphoTanI anutpatti che. te vAraMvAra utpanna thatI evI A dAhajanakazaktino pratibaMdhaka vaDe pradhvaMsa karAvAthI thAya che. eTale ke dAhajanakazakti jevI utpanna thAya che tevI turata ja pratibaMdhaka teno nAza kare che eTale phoTanI anutpatti thAya che. ane jyAre pratibaMdhaka dUra karavAmAM Ave che tyAre dAhajanakazaktino pravrusa karanAra koI na hovAthI sphoTa avazya thAya ja che. A pramANe agnimAM atIndriya evI dAhajanakazakti che ja ane te zakti ja dAha kare che. te ja pramANe zabdamAM pANa arthabodhaka evI atIndriyazakita svabhAvathI ja che. ema siddha thayuM. A zaktinI siddhi karavAnI carcAmAM haju paNa AvA prazno ane uttaro ghaNA che. paraMtu te ahI lakhavAthI ghANuM granthagaurava thAya ane abhyAsakavargane durlabhabodhavALuM pAga A pustaka banI jAya. mATe anya anya AzaMkAo ane teno parihAra karavAnA prakAro rUpI motIonA kaNonA praya = samuhano 3 vavAya: = vistAra pUjyagraMthakArazrIe ja (zrI vAdidevasUrijI e ja) banAvelA svopajJa evA syAdvAda ratnAkara nAmanA graMthamAMthI tArkikapurUSoe jANI levuM. A pramANe svAbhAvika zakti zabdamAM hoya ja che ane svAbhAvikazakitavALo evo te zabda arthane jaNAve che ema siddha thayuM. ___atha tadaGgIkAre tata evArthasiddheH saGketakalpanA'narthikaiva syAditi cet - naivam- asya sahakAritayA svIkArAt aGkurotyattau paya:pRthivyAdivat / atha svAbhAvikasambandhAbhyupagame dezabhedena zabdAnAmarthabhedo na bhaved, bhavati cAyam, caurazabdasya dAkSiNAtyairodane prayogAditi cet- tadazasyam, sarvazabdAnAM sarvArthapratyAyanazaktiyuktatvAt / tatra ca deze yadarthapratipAdanazaktisahakArI saGketaH, sa tamarthaM tatra pratipAdayatIti sarvamavadAtam // have ahIM koI evI zaMkA kare che ke jo zabdamAM arthabodhaka evI te zaktino svIkAra karIe to te zaktithI ja arthabodha thavAnI siddhi ApoApa thaI ja jAya che. to tame jaino mUlasUtra (4-11) mAM je saMketanI kalpanA karo cho athavuM svAbhAvikazakti ane saMketa ema be vaDe zabda arthabodha karAve che. evI je kalpanA karo cho te anarthaka ja thaze. uttara - A zaMkAno uttara A pramANe samajavo ke zabdamAM rahelI arthabodha karAvavAnI je zakti che te upAdAna kAraNa che. ane A saMketa je che te sahakArI kAraNa tarIke (arthAtuM nimittakArANa tarIke) ame svIkArIe chIe. jema aMkurA rUpa kArya utpanna karavAmAM bIjamAM upAdAna zakti hovA chatAM paNa pANI ane pRthvI Adi sahakArI kArANanI AvazyakatA rahe che ema samajavuM. have ahIM kadAca koI evI zaMkA kare ke jo pratyeka zabdamAM arthabodha karAvavAnI svAbhAvikazakti che ema ja mAnIe to je zabdamAM je arthabodha karAvavAnI svAbhAvikazakti hoya, te zabda te ja niyata arthane ja jagAvanAra banavo joIe, bIjo koI artha te zabdamAMthI nIkaLavo joIe Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 609 zakti ane saMketa vaDe zabda arthabodha hetu che tenI carcA ratnAkarAvatArikA nahIM. te kAraNathI ja dezabhede zabdono arthabheda thavo joIe nahIM ane dezabhede zabdono arthabheda to thAya ja che. jema ke vora zabda gujarAta Adi dezomAM cora arthamAM prayoga karAya che te ja vora zabda dakSiNadezanA loko dvArA odana arthamAM prayoga karAya che. have jo A vora zabda cora arthano bodha karAvavAnI svAbhAvikazakti dharAvato hoya to odana artha kyAMthI samajAvI zake ? ane jo odana artha samajAvavAnI zakti dharAvato hoya to cora artha kayAMthI samajAvI zake ? je artha samajAvavAnI zakti dharAve te ja artha thavo joIe. uttara - taraNyam - uparanI te zaMkA anucita che. ame ema kahIe chIe ke sarvazabdo sarva artha samajAvavAnI zaktithI yukta che. phakta je dezamAM je arthanuM pratipAdana karavAmAM sahakArI kArANabhUta evo je saMketa maLe, te dezamAM te zabda te ja arthanuM pratipAdana kare che. jema loTanA sarvakaNomAM purI-roTalI-bhAkharI ane lADu Adi sarva khAdya padArtho banAvavAnI upAdAnazakita hovA chatAM je je padArthane anurUpa masAlA nAkhavA rUpa sahakArI kAraNa maLe te te padArtha ja loTamAMthI bane che. koI eka kANamAM Tebala-khurazI-bArI-bAraNAM ema sarva kAryo banAvavAnI upAdAna zakti hovA chatAM je jAtanA ghATane anurUpa zastronA ghA svarUpa sahakArI kArANo maLe che te kArya ja temAMthI thAya che. tevI rIte ja pratyeka zabdomAM sarva artha jaNAvavAnI zakti hovA chatAM paNa je je saMketAtmaka sahakArI kArAga maLe te te zabdomAMthI te te arthabodha thavA rUpa kArya thAya che. A pramANe sarva bhAvArtha svaccha che arthAt nirdoSa che. __ saugatAMstu pratyevaM vidheyAnuvAdyabhAvaH, yo'yaM zabdo varNAtmA''vayoH prasiddhaH, sa svAbhAvikasAmarthyasamayAbhyAM kRtvA'rthabodhanibandhanameveti / atha svAbhAvikasAmarthyasamayAbhyAM zabdasyArthe sAmAnyarUpe, vizeSalakSaNe, tadubhayasvabhAve vA vAcakatvaM vyAkriyeta ? na prathame, sAmAnyasyArthakriyAkAritvAbhAvena nabho'mbhojasannibhatvAt / na dvaitIyIke, vizeSasya svalakSaNasya vaikalpikavijJAnAgocaratvena saGketAspadatvAsambhavAt / tatsambhave'pi vizeSasya vyavahArakAlAnanuyAyitvena saGketanairarthyakyAt / tArtIyIke tu svatantrayoH tAdAtmyApannayorvA sAmAnyavizeSayostadgocaratA saMgIryeta / nAya: pakSaH, prAcikavikalyopadarzitadoSAnuSaGgAt / na dvitIyaH, sAmAnyavizeSayoH viruddhadharmAdhyAsitatvena tAdAtmyAyogAditi nArtho vAcyo vAcAm / api tu paramArthataH sarvato vyAvRttasvarUpeSu svalakSaNeSvekArthakAritvena ekakAraNatvena copajAyamAnaikapratyavamarzarUpavikalpasyAkAro bAhyatvenAbhimanyamAno buddhiprativimba vyapadezabhAgapohaH, zabdazrutau satyAM tAdRzollekhazekharasyaiva vedanasyotpAdAt / apohatvaM cAsya svAkAraviparItAkAronmUlakatvenAvaseyam / apohyate svAkArAd viparIta AkAro'nenetyapoha iti vyutptteH| tattvatastu na kiJcid vAcyaM vAcakaM vA vidyate, zabdArthatayA kathite buddhipratibimbAtmanyapohe kAryakAraNabhAvasyaiva vAcyavAcakatayA vyavasthApitatvAt / naiyAyikonI sAthe zabdasaMbaMdhI A carcA samApta karIne have bauddhonI sAthe zabdasaMbaMdhI A carcA zarU karatAM TIkAkArazrI jaNAve che ke - saugato (baudhdho) pratye A pramANe vidheyAnuvAdhabhAva Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-11 610 jANavo - ApaNA bannenI vacce je A varNAtmaka zabda prasiddha che, te svAbhAvika sAmarthya ane saMketa ema be vaDe karIne ja arthabodhanuM kAraNa che. ahIM je vastu prasiddha hoya, vAdI-prativAdI bannene mAnya hoya evI je vastunuM kathana karAya te navI kahevAya che. uccAraNa karAto varNAtmaka je zabda che. te prasiddha che. bauddha ane jaina ema bannene mAnya che. mATe "zabda che" evuM je kathana te anuvAda. - je vastu prasiddha na hoya, vAdI-prativAdI bannene mAnya na hoya paraMtu vAdI dvArA prativAdIne samajAvavAnI hoya, kahevAnI hoya te vidheya kahevAya che. "zabda che" A vAta bannene mAnya che. paraMtu svAbhAvikasAmarthya ane saMketa vaDe te zabda vastuno bodhaka che. A vAta jainane ja mAnya che. bauddhane A vAta mAnya nathI, tethI tene samajAvavAnI che. mATe vidheya che. graMthakArazrI anuvAda evA zabdano zakti-saMketa vaDe vidheyabhAva have samajAve che. athavA vidheya eTale sAmarthya ane saMketa vaDe zabda vAcaka che evuM je samajAvavuM che te vidheya kahevAya che, teno anuvAdhabhAva eTale carcAno sAra A pramANe che - bauddha - he jaina ! svAbhAvika evuM sAmarthya ane saMketa A be vaDe zabdanuM vAcakapaNuM arthane viSe je tamArA vaDe kahevAya che te sAmAnyarUpa arthane viSe vAcakapAyuM che ? ke vizeSarUpa evA arthane viSe vAcakapaNuM che ? ke te sAmAnya ane vizeSa ema ubhayAtmaka svabhAvavALA arthane viSe vAcakapaNuM che ? arthAt zabdavaDe je artha samajAvAya che te artha zuM sAmAnyAtmaka che ? ke vizeSAtmaka che ke zuM ubhayAtmaka che ! ne prathame, = pahelA pakSamAM he jaina ! tamArI vAta barAbara nathI. sAmAnya e arthakriyAkArI na hovAthI AkAzapuSpanI tulya asat che. zAstromAM kahyuM che ke sAmAnya A niravavaM niSkriya = eTale ke sAmAnya e niravayava ane niSkriya che. ane je niSkriya hoya che. te sva arthakriyAkArI rUpa kiyAvALuM na hovAthI vadhyAputrAdinI jema sat kahevAya che. tva-pada- ItyAdi anvayI evuM sAmAnya koI paNa jAtanI kriyAne karanAra na hovAthI sat ja che. arthAt nathI ja, (bauddhadarzana kSaNikavAdI hovAthI sAmAnyane = anvayane-dhuvane na mAnanAra che.) tethI zabdathI vAcya artha sAmAnyAtmaka che. e vAta saMbhave nahIM. na dvatIya = bIjA pakSamAM paNa te jaina tamArI vAta barAbara nathI. kAraNa ke svalakSaNa svarUpa evuM A vizeSa vikalpasaMbaMdhI jJAnano viSaya banatuM nathI mATe te vizeSa saMketano AdhAra bane e asaMbhavita che. eTale ke pratyeka zabdo te te padArthanA vikalpane (eTale ke te te padArthasaMbaMdhI saMkalpane) ja jaNAve che. paraMtu vizeSAtmaka evA padArthane koI zabda jagAvato nathI. jema ke gharamAnA" bolatI vakhate zrotAnA manamAM ghaTanA AkAra rUpa vikalpajJAna utpanna thAya che. eTale ja te ghaTAdi zabdo zrotAnA manamAM ghaTAkArAdi vikalpone ja utpanna kare che te vikalpomAM vizeSadharmAtmaka padArtho saMbhavatA nathI, paraMtu vikalpo jANyA pachI anumAnathI vizeSadharmAtmaka padAthone te zrotA jANe che. Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 611 zakti ane saMketa vaDe zabda arthabodhahetu che tenI carcA ratnAkarAvatArikA sArAMza ke zabda sAMbhaLatAMnI sAthe ja zabda dvArA zrotAnA manamAM prathama vikalpo ja jaNAya che. ghaTapaTAdi padAthoM jaNAtA nathI. paraMtu vikalpo jANyA pachI AvA vikalpo hovAthI AvA padArtho hovA joIe evuM anumAna karIne padArtha bodha thAya che. mATe vAcaka evA zabdathI to mAtra vikalpo janme che. paraMtu AvA vizeSa (vizeSadharmAtmaka padAtho) jaNAtA nathI. zAstramAM kahyuM che ke - vikalpayonayaH zabdAH, vikalpAH zabdayonayaH / kAryakAraNatA teSAM, nArthaM zabdAH spRzantyapi // bolanAra vaktAnI apekSAe teNe manamAM goThavelA vikalpomAMthI zabdo utpanna thAya che. jevA manamAM vicAro (vikalpo) karyA hoya tevA zabdo mukhethI bolAya che. ane zrotAnI apekSAe zabdo sAMbhaLIne manamAM tevA tevA vikalpo uThe che. eTale vaktAnI apekSAe vikalpo che utpattisthAna jenuM evA zabdo che. ane zrotAnI apekSAe zabdo che utpattisthAna jenuM evA vikalpo che. A rIte vakatAmAM vikalpomAMthI zabdo ane zrotAmAM zabdomAMthI vikalpo utpanna thAya che. mATe vikalpone ane zabdone, tathA zabdone ane vikalpone paraspara kAryakAraNabhAva che. bAkI zabdo bhUmi upara paDelA padArthane to sparzatA paNa nathI. have jo zabdone ane vizeSadharmAtmaka padArthane koI paNa saMbaMdha ja na saMbhavato hoya to zabdamAM te te vizeSapadArthane jaNAvanAro saMketa che. ema kahevuM kema ucita kahevAya ? arthAt vaktAnI apekSAe vikalpamAMthI zabda utpanna thAya che. ane zabdamAMthI zrotAmAM vikalpo (ghaTAkArAdi) utpanna thAya che. bAkI mukhe bolAtA zabdo ane bhUmi upara paDelA vizeSa dharmAtmaka ghaTa-paTAdi padAthone to paraspara sparza paNa nathI. have jo zabdane ane padArthane paraspara koI saMbaMdha ja na hoya to te te padArthane jagAvanAro saMketa zabdamAM che ane zabda e saMketano AdhAra che A vAta kema saMbhave ? 1. chatAM mAnI lo ke tatsamavera = zabda e saMketano AdhAra saMbhave che ema mAnI laIe to paNa te te saMketathI jaNAtA ghaTa-paTAdi vizeSa padArtho vyavahArakALane anusaranArA na hovAthI saMketa karavo nirarthaka che. jema ke vardhamAnavAmA A zabdano vyavahAra A kALe paNa che chatAM kacchadvAcya vardhamAnasvAmI rUpa vyakita Aje nathI. tathA ghaTa zabda sadA vyavahArAya che. paraMtu ghaTapadArtha vidhvaMsa thayA pachI hoto nathI. have jo te vizeSadharmAtmaka padArtha vyavahArakALa sudhI anusaranAra na hoya to te zabdano te vizeSamAM karelo saMketa niSphaLa ja jAya. mATe pANa zabdamAM vizeSanuM vAcakapaNuM saMbhavI zakatuM nathI. tArtavI tu = have he jaina ! trIjo pakSa jo tame kaho to eTale sAmAnya-vizeSa ema ubhayano vAcaka zabda che ema jo kaho to ame (bauddho) tamane (jainone) puchIe chIe ke svatannoH = svataMtra evA eTale ke paraspara atyanta bhinna evA sAmAnya ane vizeSa zabdanA viSaya bane che ? ke tAdrAbhyAsiyo: = tAdAtma pagAne pAmelA arthAt paraspara abhinna evA sAmAnya Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-11 612 vizeSa zabdanA viSaya bane che ? = vALo prathama pakSa kaho to teno nAtha: pakSa: pahelo pakSa barAbara nathI. jo tame svatantrayo: artha e thAya che ke zabdamAM rahelo saMketa svataMtra evA sAmAnyane = jaNAve che tathA svataMtra evA vizeSane jaNAve che ema mAnavAmAM hamaNAM ja vighna pUrve jaNAvelA vikalpa vikalpomAM riti batAvelA doSono prasaMga Avaze. jo svataMtra evA sAmAnyane jaNAve to sAmAnya niSkriya hovAthI AkAzapuSpa tulya hovAthI asat che ane jo svataMtra evA vizeSane jaNAve to zabdo vikalpone ja jaNAve che. vizeSone to zabdo sparzatA paNa nathI to jaNAve kyAMthI ? ItyAdi pUrve kahelA doSo punaH Avaze. = na dvitIyaH tAdAtmyabhAvane pAmelA evA sAmAnya ane vizeSane zabdagata A saMketa jaNAve che Avo bIjo pakSa paNa vyAjabI nathI kAraNa ke sAmAnya ane vizeSa A banne paraspara atyanta virUddhadharmathI yukta hovAnA kAraNe zItaLatA ane uSNatAnI jema A banneno tAdAtmya saMbhavI ja na zake. sAmAnya e dhruva che. ane vizeSa e kSaNika che. vaLI sAmAnya e sarvamAM anuyAyI che. ane vizeSa e vyaktimAtravartI che. A pramANe banne virUddha dharmavALA hovAthI tAdAtmya thaI ja na zake. mATe zabdothI sAmAnyAtmaka, ke vizeSAtmaka, ke ubhayAtmaka, ema traNa pakSomAMthI koI paNa pakSe artha (padArtha) e vAcya banI zakato ja nathI. mATe zabda ane ghaTa-paTAdi padArtha vacce vAcya-vAcakabhAva ja nathI. = paraMtu zabda ane manamAM uThatA vikalpo ke jene apoha kahevAya che te zabda ane apoha vacce mAtra kAryakAraNabhAva che. ''ghaTa'' evo vaktAnA mukhe zabda sAMbhaLatAM ja zrotAnA manamAM ghaTano AkAra je pratibiMbita thAya che. te ghaTAkAra rUpe pratibiMbita thayela vikalpa e kArya che ane zabda e kAraNa che. zabda nAmanA kAraNathI vikalpAtmaka kArya utpanna thAya che. A rIte zabdane ane vikalpane kArya-kAraNabhAva mAtra ja che. zrotAnA manamAM thato te vikalpa kevo che ? te samajAve che ke sarvato vyAvRttasvarUpeNu svakSonuM ekArthakAritvena sarvathA vyAvRtta svarUpavALA arthAt eka-bIjAthI paraspara atyanta bhinna svarUpavALA evA svalakSaNo (paramANu Adi rUpa padArtho)mAM "A eka ghaTa che'' evI hrArthanAritvena ekAkAra pratIti karAvanAra tarIke upanAyamAna = utpanna thato eka vicAra rUpa vikalpano je AkAra, tathA jALatvana2 35AyamAna = eka kAraNatAnA lIdhe utpanna thato eka vicAra rUpa vikalpano je AkAra, tathA bAhya tarIke manAto evo A AkAra ane buddhimAM jANe pratibiMbita thayo hoya evA vyapadezane bhajanAro evo je A AkAra te apoha kahevAya che. ane A apoha e ja zabdanuM kArya che. kAraNa ke zabda sAMbhaLatAMnI sAthe ja tAdRzoDhelovarasya v 'A eka ghaTa che.'' tevA prakAranA ullekhanA zikharavALA vikalpAtmaka AkAranuM ja saMvedana utpanna thAya che. A carcAno sAra evo che ke - vaktA vaDe bolAtA zabdanuM kArya zrotAnA manamAM thato vikalpamAtra che. tene apoha kahevAya che. te vikalpa arthAt apoha kevo che ? te cAra vizeSaNothI samajAve che. (1) sarvathA paraspara bhinna bhinna svarUpavALA paramANuomAM "A eka ghaTa che'" arthAt - = Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 613 zakti ane saMketa vaDe zabda arthabodhahetu che tenI carcA ratnAkarAvatArikA jalAdhAra rUpe eka kArya karanAra che." evA prakAranA ekAryakArIpaNe utpanna thatA eka vicAra rUpa AkArAtmaka che. tathA vaLI (2) A apoha eka mAtra vikalpanA kAraNapaNAmAMthI ja utpanna thato AkAravizeSarUpa che. paraMtu padArthathI utpanna thato nathI. ke padArthanI sAthe joDAto nathI. (3) tathA bAhya je bhUmi upara paDelA ghaTa-paTa che te AkAra manAto, hakIkatathI te apoha manamAM thato hovAthI atyaMtara che. phakta bAhyanI sAthe samAna hovAthI jANe bAhya padArthagata AkAra hoya zuM tevo dekhAto, ane (4) buddhimAM jANe pratibiMbita thaI cukyo hoya evo je A AkAra te ja apoha kahevAya che. parva pAmya = manamAM thatA A vikalpane apoha kahevAnuM kAraNa e che ke vivakSita evA ghaTa-paTAdi sva AkArathI viparIta Itara sarva AkAronuM umUlana karanAra hovAthI A vivakSita AkArane apoha kahevAya che. tenI vyutpatti AvA prakAranI che. modyate rUti poH = dUra karAyaumUlana karAya te apoha, sva AkArathI viparIta AkAra umUlana karAya che jenA vaDe te apoha kahevAya che. je vastu vicArAya che. tenAthI anya AkAronuM umUlana karAya che mATe apoha kahevAya tAtvikapaNe vicArIe to koI vA-vAcaka che ja nahIM zabda e vAcaka ane padArtha e vAcya AvuM che ja nahIM. padArthane to zabdo sparzatA paNa nathI. zabdane ane padArthane to koI paNa jAtano kaMI saMbaMdha nathI, paraMtu buddhimAM pratibiMbita thavA svarUpa je apoha (vikalpa) che te vikalpa ja zabdanA artha rUpe kahevAya chate zabda ane apoha A bannenI vacce mAtra kAryakAraNabhAva che. zabda e kAraNa che ane apoha e kArya che. A kAryakAraNabhAvane ja loko vAcavAcaka bhAva tarIke mAnI le che. paraMtu vAstavika vAcya vAcaka bhAva jevuM kaMI che ja nahIM A baudhdhamuninuM kahevuM che. atha zrImadanekAntasamudghoSapipAsitaH / apohamApibAmi drAga, vIkSantAM bhikSavaH kSaNam // // zrImAnuM evA (atizaya lakSmI ane zobhA vALA evA) anekAntavAdanuM vAraMvAra A graMthamAM ane AvA prakAranA bIjA paNa graMthomAM satata kathana karavAthI tRSAvAnuM banelo huM bauddhone A apohane jaldIthI (ghoLIne) pI jAuM chuM te he bauddhamunio ! tame kSaNavAra juo nA sArAMza ke AkhA A graMthamAM Dagale pagale vAraMvAra zrIvItarAgaparamAtmAe batAvelA anekAntavAdane ja gAtAM gAtAM (gAvAnA kAraNe ja) kaMThazoSa thavAthI lAgelI atyanta tRSAvALo huM bauddhoe raju karelA A apohane hamaNAM ja dalIlo dvArA khaMDita karuM chuM. (eTale pI jAuM chuM) te he bauddho ! tame juo. iha tAvadvikalpAnAM tathApratItiparihRtaviruddhadharmAdhyAsa- kathaJcittAdAtmyApanna- sAmAnyavizeSasvarUpavastulakSaNAkSUNadIkSAdIkSitatvaM prAk prAkaTyata / tatastattvataH zabdAnAmapi tatprasiddhameva / yato'jalpi Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-11 614 yuSmadIyaiH "sa eva zabdAnAM viSayo yo vikalpAnAm' iti kathamapohaH zabdArthaH syAt ? astu vA tathA'pyanumAnavat kiM na zabdaH pramANamucyate / apohagocaratve'pi paramparayA padArthe pratibandhAt pramANamanumAnamiti cet, tata eva zabdo'pi pramANamastu / atItAnAgatAmbarasarojAdiSvasatsu api zabdopalambhAmAtrArthapratibandha iti cet, tabhUd vRSTiH girinadIvegolambhAd, bhAvI bharaNyudayaH revatyudayAt, nAsti rAsabhazRGgam, samagrapramANairanupalambhAt, ityAderarthAbhAve'pi pravRtte'numAne'pi nArthapratibandhaH syAt / yadi vacovAcyApoho'pi pAramparyeNa padArthapratiSThaH syAt, tadAnImalAbUni majjantItyAdivipratArakavAkyApoho'pi tathA bhavediti cet, anumeyApohe'pi tulyametat, prameyatvAdihetvanumeyApohe'pi padArthapratiSThAprasakteH / prameyatvaM hetureva na bhavati, vipakSAsattvatallakSaNAbhAvAditi kutastyA tadapohasya tanniSThateti cet / tarhi vipratArakavAkyamapyAgama eva na bhavati, AptoktatvatallakSaNAbhAvAdityAdi samastaM samAnam / jaina - ahIM tame pADelA aneka vikalpomAM tevA prakAranI pratIti (dravya ane paryAyanI apekSAvizeSe eka ja kALe eka ja padArthamAM sAmAnya ane vizeSa sAthe rahe che paraMtu alpa paNa virUddhadharmAdhyAsa nathI. virUddhadharmadhyAsarahitapaNe rahe che tevA prakAranA anubhava) nA AdhAre paritA = tajAyo che virUddhadharmAdhyAsa jemAM evuM, tathA virUddhadharmAdhyAsa na hovAthI ja kathaMcit tAdAtmabhAvane pAmelA evA je sAmAnya ane vizeSa, te (avizvambhAvavALA) sAmAnya-vizeSa che svarUpa jenuM evuM vastunuM lakSaNa che. sArAMza ke tevA prakAranA anubhavanA AdhAre jemAMthI virUddhadharmAdhyAsapaNuM cAlyuM gayuM che tevuM vastunuM lakSaNa che ane vaLI kathaMcit abhedabhAvane pAmelA evA sAmAnya-vizeSAtmaka svarUpavALuM che. vastunuM AvuM kathaMcit abhedAtmaka lakSANa akhaMDapaNe samajAvavAmAM caturAIpaNuM amArA vaDe pahelAM pragaTa karAyuM ja che. tame ekAntasAmAnya, ekAntavizeSa, ane ubhayAtmaka evA je trAga pakSo kahyA che temAMthI prathamanA be pakSo ekAnta hovAthI ame svIkAratA ja nathI. tethI te be pakSono amAre uttara ApavAno raheto ja nathI. mAtra ubhayAtmaka evo trIjo pakSa ame svIkArIe chIe. tyAM tame je "virUddhadharmAdhyAsa" kahyo. te khoTo che. kAraNa ke jagatanI sarva vastuo ubhayasvarUpe anubhavAya ja che. ahI thato pratyakSa anubhava e ja pramANa che. AvA prakAranA anubhavanA AdhAre ja virUddhadharmAdhyAsano tyAga karIne kathaMcit tAdAtma (abheda) bhAvane pAmeluM evuM sAmAnya-vizeSAtmaka vastunuM svarUpa che. ane te ja sAcuM vastunuM lakSaNa che. ema ame mAnIe chIe. A ja vastunuM lakSaNa akhaMDapaNe ame batAvyuM che. te ja batAvavAmAM ame amArI satata caturAI pahelAM jaNAvI che. akSaT = akhaMDapANe satata, tIkSA = samajAvavAmAM, hIkSitatva = caturAI, prANa = pahelAM, pratyata = batAvAI che. mATe jaganA sarva padAthoM kathaMcit tAdAtmabhAvane pAmelA evA sAmAnya-vizeSAtmaka che. tethI zabdonuM paNa tat = te ubhayAtmaka svarUpa tattvathI prasiddha ja che. eTale ke zabdo paNa sAmAnya ane vizeSa ema ubhayAtmaka vastunA viSayavALA che. tamArA ja AcAryoe kahyuM Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 615 zakti ane saMketa vaDe zabda arthabodhahetu che tenI carcA ratnAkarAvatArikA "zabdono paNa te ja viSaya che. ke je vikalpono viSaya che." A vAkya ja ema jaNAve che ke vikalpo je padArtha (ghaTa-paTa)ne viSaya kare che. eTale ke manamAM thayelo vikalpa je ghaTa-paTa padArthane vicAre che te ja ghaTa-paTa padArtha zabdono viSaya che. AvuM spaSTa vAkya hovA chatAM paNa ane tevo anubhava hovA chatAM paNa "apoha" (vikalpa) e zabdono artha (viSaya) che ema kema mAnI zakAya ? vikalpathI jema viSaya jaNAya che tema zabdathI paNa viSaya ja jaNAya che. mATe ghaTa-paTa viSayane ja zabdono viSaya mAnavo joIe. paraMtu apohamAtrane zabdano viSaya na mAnavo joIe. matu vAnumAnavat = athavA mAno ke zabda e ghaTa-paTa padArthane viSaya karato nathI. paraMtu apohane ja viSaya kare che to paNa te zabda apohane to chevaTe jaNAve ja che. tethI anumAnanI jema zabdane pramANa kema na manAya ? anumAna paNa apohane (sAdhyanA nirNayane) jaNAvatuM chatuM pramANa kahevAya che tevI ja rIte zabda paNa apohane (padArthaviSayaka vikalpane) jaNAvato chato pramANa kema na manAya ? arthAt zabdane paNa pramANa mAnavo joIe. tethI he bauddha ! pratyakSa - ane anumAna ema be ja pramANo tame je mAno cho te vyAjabI nathI. paraMtu pratyakSa anumAna ane Agama ema trANa pramANo tamAre mAnavAM joIe. zabda e jo ke ghaTapaTa viSayane jaNAve che. chatAM tamArI kalpanA mujaba vikalpane jagAvato hoya to paNa vikalpane jaNAvato chato anumAnanI jema tamAre trIjA pramANa tarIke svIkAravo joIe. baudhdha - poparatve f = anumAna pramANa zabdanI jema apohanA viSayavALuM hovA chatAM pAga eTale ke koI pAga vakatA jyAre anumAna bole tyAre zrotAnA manamAM sAMbhaLatAMnI sAthe sAdhyanA nirNayane viSayavALo vikalpa (apoho uThavA chatAM paNa paraMparAe padArthanI sAthe pratibaMdhavALo hovAthI (arthAt jevA prakArano nirNaya thayo tevA prakAranA sAdhyanI pratIti pakSamAM thatI hovAthI) anumAnane to pramANa ja manAya. arthAt anumAna sAMbhaLatAM manamAM jevo apoha (vikalpa) thayo tevuM ja sAdhya pakSamAM jaNAya ja che. eTale apoha e padArthanI sAthe pratibaMdhavALuM che mATe anumAna pramANa manAya che. jema ke parvato vartamAn dhUmAt bolatAMnI sAthe zrotAne manamAM sAdhyano apoha ja thAya che. paraMtu pakSamAM jaIne jotAM vaddhi prApta thAya ja che. mATe anumAna bhale vikalpane ja utpanna kare che. paraMtu te vikalpa padArthanI sAthe pratibaMdhavALo che. tethI anumAna pramANa che. jaina - tata va rIndro pramANamatu = he bauddha ! jo AvuM samajo cho to te ja rIte zabda pAga pramANa ho. kAraNa ke vaktA vaDe uccAraNa karAyelo zabda sAMbhaLatAMnI sAthe ja zrotAnA manamAM prathama vikalpa (apoha) uThe che ane tyArabAda te ja apoha ghaTa-paTAdi bhUmigata padArthane jaNAvanAra bane ja che mATe padArtha sAthe pratibaMdhavALo hovAthI anumAnanI jema zabda paNa pramANa ho. - bauddha - 3atItAnA pati - he jaina ! zabda kyAreka apohamAtrane ja utpanna kare che. paraMtu tenAthI jaNAvAtA padAtho saMsAramAM hotA nathI. ema paNa bane che. saMsAramAM na hoya tevA padArthone Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-11 paNa jaNAvanArA zabdo pravarte che. mATe zabdo padArtha sAthe pratibaMdhavALA hoya ja evo niyama nathI tethI apramANa che. jema ke - (1) atIta, (2) anAgata ane (3) AkAzapuSpAdi, AvA je je padArtho asat che. teomAM paNa zabdoccAraNano upalaMbha thAya che. (1) RSabhadeva prabhu thayA. (2) padmanAbha prabhu thaze, ane (3) AkAzapuSpa saMsAramAM nathI. AvAM vAkyomAM padArtha na hovA chatAM paNa zabdaprayoga jovAya che. mATe zabdaprayoga arthanI sAthe vikalpa dvArA paraMparAe paNa pratibaddha nathI. tethI zabda e pramANa nathI. jaina - tamUt vRdi: - he bauddha ! A saghaLI vAta anumAnamAM paNa sarakhI ja che. arthAt anumAnamAM paNa padArthapratibaMdha na hovA chatAM paNa anumAna thatAM A saMsAramAM dekhAya ja che. te A pramANe - (1) ahIM pahelAM varasAda thayo hoya ema lAge che kAraNake parvata pAsenI nadImAM pANInA pUrano vega dekhAya che. A atItakALamAM thayelA varasAdanuM anumAna che. (2) have thoDAka ja samaya pachI bharaNI nakSatrano udaya thaze, kAraNake atyAre revatI nakSatrano udaya cAlu hovAthI. A bhAvimAM thanArA bharaNI nakSatranA udayanuM anumAna che. (3) gadheDAne zIMgaDAM nathI. kAraNake sarva pramANo vaDe paNa jaNAtAM na hovAthI, A asat vastunuM anumAna che. A pramANe atIta-anAgata-ane sarvathA asat vastuono abhAva hovA chatAM paNa pravartatA anumAnamAM paNa arthanI sAthe pratibaMdha hoya ja evo niyama kyAM che ? tethI arthapratibaMdha vinA paNa anumAno thatAM hovAthI zabdanI jema anumAnane paNa apramANa ja mAnavuM paDaze. athavA zabdane pramANa mAnavuM joIe. bauddha - Hi vavAyApodoDa = he jaina ! jo anumAnanI jema zabdane pramANa mAnIe to vaktA vaDe bolAyelA tamAma zabdo dvArA thayelo (vacana vaDe vAcya evo) apoha paNa paraMparAe padArthanI sAthe pratiSThAvALo (saMbaMdhavALo) mAnavo paDe. (to ja te pramANa gaNAya) ane jo ema mAnIe to "manvini maMni" tuMbaDAM taLAvamAM Dube che (tuMbaDAM mATInAM hovAthI sAmAnyathI taLAvamAM tare ja. chatAM koI vipratAraka purUSe AvIne kahyuM ke tuMbaDAM Dube che) AvA prakAranA vipratArakanA vAkyathI thato apoha paNa tevo thavo joIe. arthAt arthanI sAthe pratibaddha zabda hovAthI DaMbelAM tuMbaDAM batAvanAra banavo joIe. he jaino ! jo tame zabdane pramANa mAnazo to vipratAraka purUSa vaDe bolAyelA A vAkyathI thato je apaha, te paNa tevA prakAranA padArthanI sAthe pratibaddha hovo joIe. ane arthapratibaddha hoya evuM dekhAtuM nathI. kAraNake tuMbaDAM taratAM ja hoya che. mATe zabda e pramANa nathI. jana - manamevADa tutyametat - he bauddha ! anumeyanA apohamAM paNa A doSa to tulya ja lAgaze. eTale ke vipratAraka purUSanA zabdoccAraNarUpa vAkyathI te zabda arthanI sAthe pratibaddha na hovAthI padArthapratIti na thAya teTalAmAtrathI sarve zabdo padArthanI sAthe asaMbaMdhavALA mAnIne apramANa che ema ja kahezo to anumAna pramANamAM pANa anumeya padArthanA thayelA apohamAM paNa Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 617 zakti ane saMketa vaDe zabda arthabodhahetu che tenI carcA ratnAkarAvatArikA A vAta tulya ja che. jema ke parvato vaddhimAnuM prameyatvIt ItyAdi anumAnomAM vyabhicArI evA hetuthI thanArA anumeyasaMbaMdhI apohamAM paNa padArthapratibaMdha thavo joIe, jema dhUmahetuthI vahni prApta thAya che. tyAM padArthapratibaMdha che tevI ja rIte prameyatvahetuthI pAga vahni prApta thavo joIe. tyAM paNa padArthano pratibaMdha thavo ja joIe evo prasaMga doSa tamane Avaze. (anyathA eka anumAna apramANa hovAthI sarva anumAna apramANa thavAno zabdanI jema prasaMga Avaze). vipratArakano zabda apramANa hovAthI jo sarva (yathArthI zabdone paNa apramANa mAnazo to vyabhicArI hetuvALu anumAna apramANa hovAthI sahetuvALu anumAna paNa apramANa ja che evuM mAnavAno prasaMgadoSa tamane Avaze. bauddha - mevatve deva nA mavati = he jaina ! prameyatva e to hetu ja nathI. parvato himA prameyatvAn A anumAnamAM mukAyelo je prameyatva hetu che te kharekhara sAco hetu ja nathI. kArAga ke tyAM sAcA hetunuM je lakSaNa che te ghaTatuM nathI. "vipakSAsava" sAdhyAbhAva rUpa vipakSamAM hetunuM na hovuM e rUpa tahRkSa = sAcA hetunuM te lakSaNa prayatnamAM saMbhavatuM na hovAthI tevA prakAranA anumAnomAM thayelo je apaha, te padArthanI sAthe saMbaMdhavALo kyAMthI bane ? je sahetu hoya che tenAthI ja thayela anumeyano apoha padArthanI sAthe saMbaMdhavALo hoya che. paraMtu je hetu vyabhicArAdi doSavALo hoya che te hetu hetu ja na hovAthI tenA dvArA thayelo anumayano apoha padArtha sAthe saMbaMdhavALo hoto nathI. mATe tevA vyabhicAra Adi doSayukta hetuvALAM je je anumAno hoya che te te anumAno ja apramANa kahevAya che. paraMtu sarva anumAno apramANa kahevAtAM nathI. jaina - ta ivipratAvavAmagAma ne mavati = he bauddha ! anumAna pramANamAM jo tane Avo viveka sUjhe che, DAhI DAhI buddhi Ave che to zabdapramANamAM pAga A ja nyAya kema lAgu na paDe ? eTale ke vipratArakanuM vAkya paNa (jema prameyatva hetu sAco nathI tema) sAcu Agama nathI kAraNa ke prameyatvAdi hetvAbhAsomAM "vipakSAsattva" e rUpa sad hetunuM lakSaNa jema ghaTatuM nathI tema vipratArakanAM vAkyomAM pAga 'nAtojItva' rUpa sAcA AgamanuM lakSaNa ghaTatuM nathI. ane tethI ja tyAM padArthanI prApti na thAya. paraMtu sahetuvALA anumAnamAM jema sahetunuM lakSAga ghaTatuM hovAthI padArthapratibaMdha che ane tethI te anumAna jema pramANa manAya che. tevI ja rIte Asokata evA zabdomAM Asoktatva rUpa pramANazabdanuM lakSaNa ghaTatuM hovAthI ane tyAM padArthapratibaMdha pANa hovAthI te zabdone pramANa mAnavA joIe. zabdane pramANa mAnavAnI bAbatamAM anumAnanI jema sarva samAna ja vAta che. yastu nAptoktatvaM vacasi vivecayituM zakyamiti zAkyo vakti, sa paryanuyojyaH / kimAptasyaiva kasyApyabhAvAdevamabhidhIyate ? / bhAve'pi asya nizcayAbhAvAt, nizcaye'pi maunavratikatvAd, vaktRtve'pyanAptavacanAt tadvacaso vivekAvadhAraNAbhAvAd vA ? / sarvamapyetaccArvAkAdivAcAM prapazcAt mAtApitRputrabhrAtRgurusugatAdivacasAM vizeSamAtiSThamAnairaprakaTanIyameva / na ca nAsti vizeSasvIkAraH / tatpaThitAnuSThAnaghaTanAyAmeva Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-11 pravRtternirnibandhanatvApatteH / bauddha - he jeno ! tamArI vAta barAbara che ke je Asokta hoya te zabda pramANa gaNAya ane je Asokta na hoya arthAt anAsakta hoya te apramANa, paraMtu vakatA vaDe bolAyelAM vacanomAM "Amoktatva' nuM vivecana karavuM, eTale ke "AsokatapaNAno" viveka karavo zakya nathI. karyuM vacana Asokta che ? ane kayuM vacana anAmokta che ? te jANavuM duSkara che. mATe he jaina ! ame to badhA ja zabdone apramANa mAnIe chIe. jaina - AvuM kahetA te bauddha parvanuvo: = puchavA yogya che. arthAt ame jaino te baudhdhane puchIe chIe ke he bauddha ! (1) mArceve - A saMsAramAM koI paNa Ata purUSano abhAva ja che e kAraNathI tame Ama bolo cho ? ke mAveDA karyA - AvA Asa purUSo saMsAramAM to hoI zake che paraMtu A Asa, ane A anAkha, evo nizcaya thaI zakato nathI mATe tame bauddho AvuM bolo cho ke - nizcaye, kayA purUSo Ama ? ane kayA purUSo anAya ? eno nizcaya to thAya che. paraMtu nizcaya thavA chatAM paNa je AkhapurUSo che teo maunavratavALA hoya che kaMI paNa bolatA nathI, tethI sarve vacano Apyota nathI paraMtu anAsakta ja che ema mAno cho ? AvA kAraNathI he bauddho ! tame Ama bolo cho ke - vakRtve f = Ama purUSo bole che. maunavratavALA nathI. paraMtu anAmapurUSonA vacanothI te AmapurUSonAM vacanonuM vivekapUrvaka avadhAraNa karavuM (bheda karavo) te zakya nathI, vivekapUrvaka bheda thaI zakato nathI mATe he bauddho ! tame AvuM bolo cho ? kaho A cAra kAraNomAM kayA kAraNe tamAruM AvuM bolavuM che ? sarvamakheta ma nIyameva = A sarve vAto (1) Ata nathI, (2) A ja Ama che. evA nizcayano abhAva, (3) Apta maunavratadhArI che ane (4) Ama-anAmanA vacanono bheda karavo azakya che. A saghaLo bacAva he bauddho ! tamAre karavo joIe nahIM kAraNa ke cArvAkAdi (nAstikAdi) anyadarzanakAronI vANInA vistArathI mAtA-pitA-putra-bhAI-gurU ane jugata (baudhdhabhagavAna) nI vANImAM vizeSatA tame ja mAno cho. tame pote ja cArvAkAdi anya darzanakAronI vANIne apramANa kaho cho ane mAtA-pitAdi ane khAsa bauddhabhagavAn Adi upakArIonI vANIne pramANa mAno cho. A pramANe tame pote ja be vakatAnI vANImAM pramANa-apramANanI vizeSatA svIkAro cho tethI nakakI thAya che ke tame koIka Ama che ema paNa mAnyuM ja che. Ata-anAsano nirNaya paNa jANyo ja che. Asoe vANI uccArI che e paNa tame mAnyuM ja che. ane bannenA vacanono bheda pAga vivekapUrvaka avadhAryo ja che. to ja tame cArvAkAdinI vANIne apramANa ane bauddhabhagavAna AdinI vANIne pramANa Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 619 zakti ane saMketa vaDe zabda arthabodhahetu che tenI carcA ratnAkarAvatArikA evI vizeSatA kahI zako. mATe uparokta sarva bacAvo karavA te ucita nathI. tathA tame cArvAkAdinI vANImAM ane upakArIonI vANImAM vizeSatA (pramANa-apramANatAno bheda) nathI svIkAyo ema nathI. paraMtu svIkAryo ja che. jo A be vacceno bheda tame na svIkAryo hota to tatpavitAnuna = te bauddhabhagavAna tathA mAtA-pitAdi upakArIoe kahelA anuSThAnanI ja AcaraNA karavAmAM je pravRtti karo cho te pravRtti niSkAraNa-prayojana vinAnI thaI jAya. tathA upakArIonI jema cArvAkAdi nI vANImAM paNa pravRtti karavI joIe, athavA cArvAkAdinI jema upakArIonI vANImAM pravRtti tyajI devI joIe. AvuM tame karatA nathI. mATe tame ja Ata-anAtano bheda, ane AsonI ja vANInI pramANatA svIkArI ja che. mATe uparanI sarva dalIlo karavI te anucita che. nirarthaka ja che. athAnumAnikyevAptazabdAdarthapratItiH - pAdapArthavivakSAvAn, puruSo'yaM pratIyate / vRkSazabdaprayoktRtvAt pUrvAvasthAsvahaM yathA // 1 // iti vivakSAmanumAya "satyA vivakSeyam, AptavivakSAtvAt madvivakSAvat' iti vastuno nirNayAditi ne ? tdcturstrm| amUdRzavyavasthAyA anantaroktavaizeSikapakSapratikSepeNa kRtanirvacanatvAt / kiJca, zAkhAdimati padArthe vRkSazabdasaGkete satyetadvivakSA'numAnamAtanyeta anyathA vA ? na tAvadanyathA, kenacitkakSe vRkSazabdaM saMketya taduccAraNAt, unmattasuptazukasArikAdinA gotraskhalanavatA cAnyathA'pi tatpratipAdanAca hetoLabhicArApatteH / saGketapakSe tu yadyeSa tapasvI zabdastadvazAd vastveva vadet, tadA kiM nAma zUNaM syAt / na khalveSo'rthAd bibheti / vizeSalAbhazcaivaM sati yadevaMvidhAnanubhUyamAnapAramparyaparityAga iti // bauddha - he jaina ! ame AkhapurUSane paNa mAnIe chIe Ama purUSo vAgInuM uccAraNa kare che ema paNa mAnIe chIe ane AmapurUSanI vANIne pramANa paNa mAnIe chIe paraMtu AptapurUSanA zabdathI arthanI je pratIti thAya che te anumAnathI thanArI che. AgamathI thanArI nathI ema ame mAnIe chIe, Ama zabdathI thatI arthapratIti te anumAnamAM je aMtargata thAya che. Agama pramANane mAnavAnI jarUra nathI. te A pramANe - koI AmapurUSe "A vRkSa che" evo zabdaprayoga karyo tyAre vRkSanA arthanI je pratIti thALe che. te ame anumAnathI karIzuM. AgamathI nahIM. te anumAna A pramANe che. puruSoDyuM = A purUSa (pakSa), pArthavivekSAvAn = vRkSanA arthanI vivakSAvALo che (sAdhya), vRkSArIyo vIt = vRkSa zabdano prayoga karanAra hovAthI (hetu), pUrvAvasthAnuM kahyuM thI = jema meM pUrvakALamAM pAdapanA arthamAM vRkSa zabdano prayoga karyo hato tema (daSTAnta). A pramANe prathama vivakSAnuM anumAna karIne A amArI vivakSo sAcI ja che ema samajAvavA have pachI bIju anumAna karIzuM. vivovam = A vivakSA (pA), satyA sAcI ja che (sAdhya), Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-11 620 AsavivajJAAt AsapurUSanI vANI hovAthI (hetu), mavivakSAvat mArI vivakSAnI jema (udAharaNa). A pramANe Amokta vacanono anumAnapramANa dvArA vastubodha karAvavAno nirNaya huM mAnIza. arthAt anumAnapramANathI ja Amavacanono artha samajAI jAya che. te mATe AgamapramANa mAnavAnI jarUra nathI. jaina - tavavatusram = bauddhanI uparokta te vAta ucita nathI. kAraNake AvA prakAranI vyavasthAno (eTale ke zabdathI thato arthabodha anumAna dvArA thAya che evI bauddha kalpita vyavasthAno) hamaNAM ja kahelA (A cothA paricchedanA bIjAsUtranI TIkAmAM pRSTha 433mAM maMtrevaM vanti jAIII: ItyAdi paMktithI kahelA) vaizeSikasaMbaMdhI pakSanA khaMDana dvArA uttara apAI ja cukyo che. nirUttara karAyo ja che. sArAMza ke zabdathI thato ardhabodha anumAnyajanya nathI paraMtu svataMtra AgamapramANa janya che. A artha tyAM samajAvelo ja che. mATe tyAMthI akSarazaH joI levuM. vaLI he bauddho ! ame tamane puchIe chIe ke tame A vivakSAnuM je anumAna karo cho te anumAna zAkhAdivALA padArthamAM vRkSa zabdano saMketa karAye chate karo cho ke saMketa karAyA vinA ja A anumAna karo cho ? arthAt tamArA vaDe vivakSAnuM je A anumAna karAyuM te vRkSa zabdano zAkhAdivALA padArthamAM saMketa karIne karAyuM che ke saMketa karAyA vinA karAyuM che ? na tAvanyaH = anyathA eTale '"saMketa karyA vinA'' A bIjo pakSa to bIlakula ucita nathI. arthAt zAkhAdi padArthamAM vRkSa zabdano saMketa karyA vinA ja o tame vivakSAnuM A anumAna karazo to te bIlakula ucita nathI. kAraNa ke koI purUSa A ja vRkSazabda kSe tRNa arthamAM manathI goThavIne uccAraNa karaze tyAM tamAro hetu sAdhyAbhAvavavRtti thavAthI vyabhicArane pAmaze. tamArUM sAdhya che. ''vAvimAna pavArtha'' ane anya koI purUSe A vRkSazabdanuM uccAraNa tRLa arthamAM goThavIne karyuM. te tRNa zAkhAdinA abhAvavALo padArtha che. eTale ke sAdhyAbhAvavAnu che. tethI hetu vyabhicArI thaze tathA vaLI koIe A ja vRkSa zabda mana phAve tema ghaTa-paTanA arthamAM goThavIne karyo to te ghaTa paTa paNa sAdhyAbhAvavAn che AvA tRNa-ghaTa-paTa Adi rUpa vipakSamAM paNa vRkSa zabdanuM uccAraNa thavA rUpa hetu varte che. mATe A hetu vipakSavRtti thavAthI vyabhicArI banaze. jo saMketa nahI svIkAro to. tathA vaLI unmatta = unmAdI purUSo-gAMDA mANaso athavA madirApAnAdithI matta banelA purUSo, sutelA-nidrAdhIna purUSo, popaTa ane sArikA (menA) Adi vaDe anyathA paNa (abhidheya zUnya paNa) pratipAdana thAya che. arthAt je kaMI kahevAnuM hoya tevA abhidheyanI vivakSA vinA astavyasta paNa zabdaprayoga thAya che. tyAM zAkhAdivALA padArthanI vivakSA rUpa sAdhya nathI sAdhyAbhAva che chatAM zabdoccAraNa hetu che mATe paNa vyabhicAradoSa Avaze. tathA gotravanavatA = = gotra eTale vANI, vANInI skUlanA vALA purUSo vaDe (eTale ke kaMI bolavAnuM hoya ane kaMI bole evA - vANInI aniyata sthitivALA purUSa vaDe) bolAyelA = Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 621 zakti ane saMketa vaDe zabda arthabodhahetu che tenI carcA ratnAkarAvatArikA zabdo anyathA pi sAdhya zUnya paNa hoya che. mATe paNa hetu vyabhicArI banaze, A pramANe tRNa-ghaTa-paTAdi arthamAM kahevAyelA, unmatta-suta-zuka ane sArikAdi vaDe abhidheya zUnyapaNe kahevAyelA, tathA gotranI (vANInI) skhalanAvALA purUSa vaDe paNa je abhidheyazUnya paNe kahevAyelA zabdomAM hetu sAdhyAbhAvavad vRtti hovAthI vyabhicAra doSa Avaze. mATe saMketa vinA zabda prayoga karAya che A bIjo pakSa to koI paNa rIte ucita nathI. have saMketa karIne A anumAnamAM zabdaprayoga karAya che ema jo prathamapakSa kahetA ho to. A bicAro zabda pote ja saMketa dvArA te te potAnI niyata vAcya vastune anumAna vinA ja jaNAve che ema mAnavAmAM zuM doSa dekhAya che ? arthAt A zabda pote ja (anumAna vinA) vAcyane saMketa dvArA jaNAve che ema kahevAmAM ane mAnavAmAM koI doSa nathI. A zabda kaMI padArthathI Darato nathI ke jethI 'zabda artha jaNAve che.'' ema kahevAmAM ke mAnavAmAM bhaya lAge, ulaTuM ema satya mAnavAmAM ane svIkAravAmAM AvA prakArano vizeSalAbha thAya che. te vizeSalAbha A pramANe che zabdathI apoha jaNAya, ane apohathI arthabodha thAya AvA prakAranI, tathA vAraMvAra dareka zabde zabde anumAna karavA dvArA arthanI vivakSA jANavI. AvA prakAranI nahI anubhavAtI lAMbI lAMbI laMghara jevI paraMparAnI kalpanAno tyAga karavA rUpa vizeSalAbha thAya che. - sArAMza ke - gaurava ghaTe che ane lAghava thAya che. tathA jagatanA jIvo vaDe na anubhavAtI vAta svIkAravAmAM je bAdhA doSa Ave te paNa aTakI jaze. mATe he bauddho ! kaMIka samajo ke zabda pote ja saMketa vaDe potAno niyata vAcya artha jaNAve che. A ja vAta yuktisiddha che. yadakathi- paramArthataH sarvato vyAvRttasvarUpeSu svalakSaNeSvekArthakAritvenetyAdi - tadavadyam / yato'rthasya vAhadohAderekatvam-advirUpatvaM samAnatvaM vA vivakSitam ? / na tAvadAdyaH pakSaH, paNDamuNDAdau kuNDakANDabhANDAdivAhAderarthasya bhinnabhinnasyaiva saMdarzanAt / dvitIyapakSe'pi sadRzapariNAmAspadatvam, anyavyAvRttyadhiSThitatvaM vA samAnatvaM syAt / na prAcyaH prakAraH sadRzapariNAmasya saugatairasvIkRtatvAt / na dvitIyaH, anyavyAvRtteratAttvikatvena vAndhyeyasyeva svalakSaNe'dhiSThAnAsambhavAt / kiJca, anyataH sAmAnyena, vijAtIyAd vA vyAvRttiranyavyAvRttirbhavet / prathamapakSe na kiJcidasamAnaM syAt, sarvasyApi sarvato vyAvRttatvAt / dvitIye tu vijAtIyatvaM vAjikuJjarAdikAryANAM vAhAdisajAtIyatve siddhe sati syAt / taccAnyavyAvRttirUpamanyeSAM vijAtIyatve siddhe sati, iti spaSTaM parasparAzrayatvamiti / evaM ca kAraNaikyaM pratyavamarzaikyaM ca vikalpya dUSaNIyam // TIkAnuvAda tame pUrve (pRSTha-609 thI 613mAM) je kahyuM ke "sarvato vyAvRttasvarUpeNu svalakSaNeSvekArthakAritvena ityAdi, = A paMktiomAM tame (bauddhoe) ema kaheluM ke vyAvRtta svarUpavALA arthAt sarvathA bhinna svarUpavALA evA svalakSaNomAM (AgurUpa padArthomAM) 'A ghaTa che'' ''A paTa che'' jalAdhAra rUpa eka artha kriyA karanAra che. evI ekAkAra rUpa padArthanI pratIti karAvanAra tarIke utpanna thanAro, eka kAragatAnA lIdhe utpanna thato, bAhya padArtha tarIke manAto, - Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-11 622 ane buddhimAM jANe pratibiMbita thato evo je AkAra te "apoha" kahevAya che. ane apoha e ja zabdano artha che, paraMtu vastu e zabdano artha nathI. ItyAdi je tame pUrve kahyuM che. tam = te tamAruM kahevuM mithyA che. kAraNa ke jema bhinna bhinna AgulakSaNomAM "ghaTapaNe" ekAkAratAnI pratIti thavA mAtra rUpa vikalpo uThe che tema ja vAha-dohAdi athaoNmAM ekapAyuM hoya to, je prANI upara bhAra vahana karAya te baLada vigere vAha, jene dohI zakAya, dudha Ape te gAya vigere doha. A vAha (baLada) ane doha (gAya) Adi padArthomAM jo ekAkAratAnI pratIti mAtra ja hoya to ame tamane puchIe chIe ke te ekAkAratA = ekatva" eTale zuM ? (1) zuM teomAM dhitvapaNuM ja nathI ? = be pazuM ja nathI? arthAt banneno maLIne eka padArtha ja banelo che ke (2) banne padAthoM che bhinna-bhinna, paraMtu te bannenI vacce samAnatA = sadazatA bhAse che ? je prathamapakSa kaho to, eTale ke vAha = baLada ane doha = gAya Adi padArtho ekapadArtharUpa che ema jo kaho to te ucita nathI kAraNa ke huM (khaMDita zRMgavALA) ane munha (zaMga vinAnA) Adi ekalA "baLada" mAtramAM paNa koI baLada kuMDavAhI (ghaDAdine upADanAra), koI baLada kAMDavADI (ghAsanA samuhane upADanAra), ane koI baLada bhAMDavADI (vAsaNo upADanAra), pratyakSa najare dekhAya che. tevI ja rIte gAya-gAya paNa bhinna bhinna pratyakSa ja jaNAya che. tethI AvA be-cAra baLadone ekabaLadarUpa mAnavo, be-cAra gAyone ekagAya rU5 mAnavI, ke aneka baLada ane aneka gAyone eka ja prANI che. (addhirUpatva che) ema mAnavuM te sarvathA mithyA che. mATe A pakSa anucita che. tema svataH vyAvRtti svarUpavALA svalakSaNomAM (paramANuomAM) A ghaTa che. evI ekAkaratA mAnavI te anucita ja che. have jo bIjo pakSa kaho to eTale ke aneka vAha ane doha vacce "samAnatva" che e pakSa kaho to "samAnatva eTale zuM ? (1) "A AnI sAthe samAna = sadaza che ema sadazayANAnA pariNAmanuM AdhAratva che? ke (2) anya (Itara) padAthoMthI vyAvRttinuM AdhAratva che ? kharekhara be vacce sadazatA che ? ke ItarathI visadazatA che ? kaho, A be pakSomAM tamAre kayo pakSa mAnya che ? jo prathamapakSa kaho to ucita nathI. kAraNa ke bauddhadarzanamAM sarvavastuo kSaNika hovAthI, ane paraspara atyanta bhinna hovAthI tathA "anvayano" asvIkAra hovAthI "sadazapariNAmatA' svIkArAI ja nathI, koI koInI sAthe samAna che ja nahIM. eka vAha pote ja potAnA sthAne ja thanArA bIjA samayanA te vAhanI sAthe samAna nathI to Itara vAha ke Itara dohAdinI sAthe to samAna saMbhave ja kema ? mATe koInI paNa koInI sAthe samAnatA tamArA mate na svIkArAI hovAthI A pakSa anucita che. have jo bIjo pakSa kaho to, eTale ke vivakSita vAha Itara vAhAdithI vyAvRttirUpa (abhAvarUpa) che evI samAnatA kaho to te pakSa pANa anucita ja che. kAraNa ke anyanI vyAvRtti e vyAvRttirUpa = abhAvarUpa hovAthI ane abhAva e zUnyAtmaka hovAthI = tuccharUpa hovAthI svalakSaNamAM Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 623 zakti ane saMketa vaDe zabda arthabodhahetu che tenI carcA ratnAkarAvatArikA vadhyAputranI jema saMbhavI zake nahIM. jema vadhyAputra tuccharUpa abhAvAtmaka hovAthI eTale "satu" rUpa na hovAthI svalakSaNomAM praveza pAme nahIM tema anyanI vyAvRtti pAma vyAvRttirUpa = abhAvarUpa = tuccharUpa= asat rUpa hovAthI svalakSaNomAM praveza pAme nahIM mATe A pakSa paNa anucita ja che. tathA vaLI ame tamane (bauddhone puchIe chIe ke nyataH = sAmAnya vijJAtIya vA vyavRtti vyavRttimavet ? tame je vivakSita samAnatvano artha "anya thakI vyAvRtti" evo je karo cho tyAM ame puchIe chIe ke anyanI vyAvRtti eTale konAthI vyAvRtti ? (1) zuM sAmAnyathIsajAtIyathI vyAvRtti ? ke (2) vijAtIyathI vyAvRtti ? kaho ke A be pakSomAM tamane kayo pakSa mAnya che? jo prathamapakSa kaho to na zizcimInuM sthAt = to koI paNa padArtha koIpaNa padArthathI asamAna = vyAvRttivALo raheze ja nahIM. kAraNa ke ghaTa e sajAtIya evA ghaTathI vyAvRttivALo che eno artha e thAya che ke te vijAtIya evA paTanI sAthe samAna che. ane te ghaTa paTanI sAthe samAna thavAthI paTanI sAthe je vyAvRtti = asamAnatA hatI te rahetI ja nathI. uDI ja jAya che. tevI ja rIte paTa e sajAtIya evA paTathI vyAvRtta mAnavAthI Itara-vijAtIya evA gharanI sAthe samAna thavAthI ghaTathI je vyAvRtti-asamAnatA hatI te ghaTatI nathI- uDI ja jAya che. A rIte sarve paNa padAtho svajAtIya Itara-Itara sarvapadArthothI vyAvRtta hovAthI Itara evA vijAtIyanI sAthe samAna thavAnA kAraNe vijAtIyanI sAthenI te asamAnatA koIpaNa rIte saMbhavaze nahIM. samAna thaI jaze. have jo he bauddho ! bIjo pakSa kaho to eTale ke anya vyAvRtti = eTale vijAtIyathI vyAvRtti evo artha kaho to "vahAdinI apekSAe" bIjA vAhAdimAM sajAtIyatA prathama siddha thAya to ja vAji (azva) ane kuMjara (hAthI) Adi kAyoMmAM (padArthomAM) vijAtIyatA siddha thAya. kAraNa ke A banne zabdo paraspara sAma-sAmA che. vijAtIya e vijAtIya tyAre ja kahevAya ke koI sajAtIya hoya, te sajAtIya pAse samajAyo hoya, ane A vijAtIya padArtha sajAtIyathI bhinna che ema samajAyo hoya to ja vijAtIya e vijAtIya che ema siddha thAya, sAra e che ke sajAtIyatAnI siddhi vaDe vijAtIyatAnI siddhi thAya che. te = ane te sajAtIyatA 3nyAvRttirUpam = anya evI vijAtIyatAthI vyAvRtti rUpa ja che. mATe 3SAM vinAtIyatve siddha sati cAtu = anya padArthomAM vijAtIyatA siddha thaye chate ja sajAtIyatAnI siddhi ghaTI zake che. sArAMza ke - A sajAtIyatA e anyanI vijAtIyatA rUpa hovAthI anyomAM vijAtIyatA jyAM sudhI siddha na thAya tyAM sudhI siddha thaI zake nahIM. A rIte vijAtIyatAnI siddhi sajAtIyatAnI siddhi vinA asaMbhavita hovAthI ane sajAtIyatAnI siddhi vijAtIyatAnI siddhi vinA asaMbhavita hovAthI te bauddho ! tamane "parasparAzraya" nAmano doSa Avaze. A rIte pRSTha (609 thI 613) mAM bauddhanA pUrvapakSamAM kahelI paMktimAM prArthakAritvena padathI je dalIla che tenuM uparokta vikalpo pADIne ame jema khaMDana karyuM. te ja rIte te ja pRSThamAM Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-11 te ja paMktimAM pAraNana vopanIyamana ItyAdimAM karelI kAra = kAraNaekatvanI dalIla, tathA te ja paMktimAM praznaprativamarUpavinyAro ItyAdimAM karelI pratyamavarSa = pratyavamarzanA ekatvanI dalIla pANa (amArA upara jaNAvelA khaMDanamAM pADelA pakSonI jema ja) vikalpo pADIne te banne dalIlone dUSita karavI. khaMDananI rIta samAna hovAthI punaH punaH ame ahIM lakhatA nathI. ___api ca - yadi buddhipratibimbAtmA zabdArtha: syAt, tadA kathamato bahirarthe pravRttiH syAt ? svapratibhAse'narthe'rthAdhyavasAyAcet, nanu ko'yamarthAdhyavasAyo nAma, arthasamAropa iti cet, tarhi so'yamarthAnarthayoragnimANavakayoriva tadvikalpaviSayabhAve satyeva samutpattumarhati / na ca samAropavikalpasya svalakSaNaM kadAcana gocaratAmazcati / yadi cAnarthe'rthasamAropa: syAt, tadA vAhadohAdyarthakriyArthinaH sutarAM pravRttirna syAt / na hi dAhapAkAdyarthI samAropitapAvakatve mANavake kadAcit pravartate / rajatarUpatA'vabhAsamAnazuktikAyAmiva rajatArthino arthakriyArthino vikalpAttatra pravRttiriti cet, bhrAntirUpasta_yaM samAropaH, tathA ca kathaM tataH pravRtto'rthakriyArthI kRtArthaH syAt, yathA zuktikAyAM pravRtto rajatArthakriyArthIti / jo zabdano artha buddhimAM pratibiMbita thayelo manano je vikalpa, te ja hoya ane bhUmigata ghaTapaTAdi artha na hoya to te zrotAnI bhUmigata bAhya evA ghaTapaTAdi (nA prahANa-mocana ane Anayana) mAM pravRtti kema thAya che ? zabdathI to buddhimAM je pratibiMbita rUpa vikalpa che te ja thAya che. bhUmigata arthane to kaMI saMbaMdha ja nathI. to A jIvanI temAM thatI pravRtti kema ghaTe ? bauddha - svapratibhAse = buddhimAM pratibiMbita thayelo je vikalpa te (ghaTapaTAdi padArtharUpa) artha nathI ja. arthAta te vikalpa padArtha rUpa na hovAthI anartharUpa kahevAya che. tevA prakAranA anartharUpa evA buddhimAM pratibhAsita A vikalpamAM bhUmigata vAstavika ghaTapaTAdi arthano A jIva adhyavasAya kare che. tethI pravRtti ghaTe che. jaina = navuM phoDavAn = he bauddha ! A "arthodhyavAsAya" e zuM che ? arthadhyavasAyano artha (tuM zuM kare che ? bauddha - "marthasamAro" ti = arthano bhrama thavo te, jema jhAMjhavAnuM jaLa padArtha nathI tethI anartharUpa te jalamAM artha rUpa jalano bhrama thAya che. tathA jema chIpamAM rajatano bhrama thAya che tema anartha rUpa evA buddhipratibiMbita vikalpamAM bhUmigata vAstavika arthano je bhrama thAya che tene "adhyavasAya" kahevAya che. jaina - taruM sau tham = arthano bhrama thavo = samAropa thavo tene adhyavasAya kahevAya ema ja kahezo to te bhrama, artha rUpa (bhUmigata ghaTapaTAdi) ane anartharUpa (buddhipratibiMbita) ghaTapaTAdi ema banne te vikalpano viSaya thaye chate ja ghaTI zake, anyathA na ghaTI zake. jema vAstavika agni, ane krodhAvezamAM Avelo mANavaka (manuSya) rU5 upacarita agni ema banne artharUpa ane anartharUpa agni, agninA vikalpano viSaya bane che to ja anartharUpa agnimAM agnino upacAra ghaTe che. tema Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 625 zakti ane saMketa vaDe zabda arthabodhahetu che tenI carcA ratnAkarAvatArikA ahIM paNa artharUpa ghaTapaTAda ane anartharUpa buddhipratibiMbita ghaTapaTAdi ema banne jo te vikalpanI viSayatAne pAmatA hoya to ja A bhrama ghaTI zake che anyathA nahIM. kAraNa ke svalakSaNa (vAstavika artha) kadApi bhramAtmakavikalpanI viSayatAne pAmato nathI. arthAt artharUpa padArtha ane anartha rUpa pratibiMbita padArtha, ema banne zabdanA viSaya bane che. paraMtu zabdano viSaya anartharUpa pratibiMbita vikalpAtmaka viSaya thato hoya ane te anarthAtmaka vikalpano viSaya artharUpa bhUmigata ghaTapaTAdi thatA hoya ane jo anartha rUpa evA bhramAtmakavikalpamAM vAstavika arthano bhrama thato hoya to vAha-dohAdi arthakriyAnA arthI jIvonI temAM temAM pravRtti sArI rIte thaze ja nahIM. kAraNa ke jyAre jyAre te pravRtti karavA jAya tyAre tyAre tene turaMta ja khyAla Ave AvAha-dohAdi prANI te bhAravAhakaprANI nathI. mAtra mATInA banAvelA putaLArUpI ja bhramAtmaka vAhadohAdi che. tethI pravRtti karaze ja nahIM. jema dAhapAkAdi kriyAno ardhI jIva vAstavika agnimAM jevI pravRtti kare che. tevI krodhAvezamAM AvelA mANavakarUpI upacarita agnimAM kadApi pravRtti karato nathI. tema ahIM paNa jo anartharUpa vikalpamAM arthano Aropa mAtra hoya to ghaTazabda sAMbhaLIne ghaTanA grahaNamocanamAM jIva pravRttivALo banaze nahIM. bauddha - ratnatapatA = he jaina ! tamArI A vAta barAbara nathI. kAraNa ke rastAmAM paDelI zuktikAmAM jene rajata rUpatAno bhrama thayo che te jIva 'A rajata che' ema mAnIne pravRtti kare ja che. eTale ke jema chIpa (rajata rUpe anartha svarUpa hovA chatAM paNa te) mAM rajata (rUpa artha) no upacAra hovA chatAM paNa rajatanA arthInI pravRtti thatI dekhAya ja che. tema ahIM paNa thaze. jaina pahelAM to e ja moTo doSa che ke zuktikA bhale rajatarUpe na ho, paraMtu zuktikA paNa eka padArtha che. eTale artha rUpa che. je artha rUpa hoya che temAM ja bIjA arthano IndriyonI apaTutAthI bhrama thAya che. jyAre ahIM to manamAM thayela zabdArtha rUpa vikalpa to artha rUpa (padArtharUpa) che ja nahIM ke jethI temAM bIjA arthano samAropa saMbhavI zake. tathA vaLI A zuktikAmAM thatA rajatanA samAropanI jema A samAropa che ema jo tame kahezo to zuktikAne rajata mAnIne mANasa bhramathI bhale kadAca pravRtti kare che paraMtu aMte te rajata rUpa phaLa meLavavAmAM kRtArtha (saphaLa) thato nathI tema vikalpa rUpa anarthamAM kadAca bhUmigata ghaTapaTAtmaka arthano upacAra karIne jIva pravRtti karaze ema mAnI laIe to paNa A samAropa brAntirUpa che mATe tyAM pravartelo akriyAno arthI purUSa kevI rIte kRtArthatA (saphaLatA) ne pAmanAra banaze ? tethI zabdano vAcya artha kharekhara manano vikalpa nathI, paraMtu bhUmigataghaTapaTAdi artha ja che. - yadapi proktam - kAryakAraNabhAvasyaiva vAcyavAcakatayA vyavasthApitatvAditi / tadapyayuktam, yato yadi kAryakAraNabhAva eva vAcyavAcakabhAvaH syAt, tadA zrotrajJAne pratibhAsamAnaH zabdaH svapratibhAsasya bhavatyeva kAraNamiti tasyApyasau vAcakaH syAt / yathA ca vikalpasya zabdaH kAraNam, evaM paramparayA svalakSaNamapi, Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-12 atastadapi vAcakaM bhavediti pratiniyatavAcyavAcakabhAvavyavasthApanaM pralayapaddhatimanudhAvet / tataH zandaH sAmAnyavizeSAtmakArthAvabodhanibandhameveti sthitam // 4-11 // vaLI tame pUrve (pRSTha 600mAM) je kahyuM che ke zabda ane manamAM uThatA vikalpo vacce ja mAtra kAryakAraNabhAva che. paraMtu zabda ane padArtha vacce vAcavAcakabhAva jevuM kaMI che ja nahIM. tathA kAryakArAgabhAva e ja vAavAcakabhAva tarIke lokomAM vyavasthA pAmela che. ItyAdi tame je kahyuM che te ayukta ja che. je kAryakArANabhAva e ja vAavAcakabhAva hoya to zrotrendriya dvArA thatA jJAnamAM pratibhAsita thato (jaNAto) zabda paNa potAnA pratibhAsamAM kAraNa bane ja che. tethI A zabda paNa potAnAthI thatA te jJAnano pANa vAcaka banaze. (ane manamAM zrotra dvArA thatuM te jJAna paNa vAcya banaze). arthAt zabda e zrotrajanyajJAnanuM kArAga, ane zrotrajanyajJAna e zabdanuM kArya hovAthI, zabda e vAcaka ane zrotrajanya jJAna e vAcya banavuM joIe, paraMtu te banne vacce vAcyavAcakabhAva nathI. mATe A tamArI vAta barAbara nathI. tathA vaLI manamAM uThelA te vikalpanuM jema zabda kAraNa che. te ja rIte paraMparAe bhUmigata ghaTapaTAdi svalakSaNa = svapadArtha paNa samAropita thavA rUpe kAraNa che ethI te svalakSaNa = bhUmigataghaTapaTAdi padArtha paNa (vAsa hovA chatAM paNa) kAraNa hovAthI tamArA mate vAcaka banaze. ane Ama thavAthI manamAM utpanna thatA vikalpamAM jeTalAM kAraNo che te sarve vAcaka thaze. jethI pratiniyata vAgyavAcakabhAvanI je vyavasthA che te to pralayamArgane ja (vinAzane ja) pAmaze. ghaTazabda ane ghaTapadArtha rUpe je pratiniyatavA-vAcakavyavasthA A saMsAramAM sarvaprANIone anubhavasiddha che te to tuTI ja paDaze. mATe he bauddha ! have kaMIka samajo ke zabda e vAcaka ja che ane sAmAnya tathA vizeSa ema ubhayadharmAtmaka padArtha e ja vAcya che. tathA zabda e potAnAmAM rahelI svAbhAvika zakita ane saMketa A banne dvArA ja sAmAnya-vizeSa ema ubhayAtmaka svabhAvavALA evA arthanA bodhanuM kAraNa che. ema nakakI thayuM. I4-11, svAbhAvikasAmarthyasamayAbhyAmarthabodhanibandhanaM zabda ityuktam / atha kimasya zabdasya svAbhAvika rUpaM, kizca parApekSamiti vivecayanti - arthaprakAzakatvamasya svAbhAvikaM (rUpaM) pradIpavad yathArthAyathArthatve punaH puruSaguNadoSAvanusarataH // 4-12 // zabdamAM raheluM sahaja evuM je sAmarthya ane saMketa, A be vaDe arthabodha karAvavAmAM zabda e kAraNa che ema pUrvasUtramAM kahyuM. have A zabdanuM svAbhAvika svarUpa zuM che ane parApekSita svarUpa zuM che ? te banne have pachInA bAramA sUtramAM jaNAve che. arthano prakAza karavo e zabdanuM dIpakanI jema svAbhAvika svarUpa che. paraMtu karAyelo te arthabodha yarthAtha che ke ayathArtha che te vAta purUSanA guNadoSane anusare che. pa4-12AA Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 627 sva-para apekSAe zabdanuM rUpa ratnAkarAvatArikA dIpaka jema svataH ja prakAza kare che. prakAza karavo e dIpakanuM svAbhAvika svarUpa che. tema arthabodha karAvavo e zabdano svAbhAvika svabhAva che. paraMtu dIpaka sahajabhAve prakAza Apato hovA chatAM cakSunA doSavALo purUSa joI zakato nathI athavA doSanI hAni-vRddhi pramANe spaSTa aspaSTa jue che ane cakSunA guNavALo purUSa joI zake che tevI ja rIte zabda vaDe karAyelo arthabodha yathArtha che ke ayathArtha che te vAta purUSanA guNa ane doSa upara avalaMbita che. TIkA * maryaprakAratva, maryAvasAmarthya ma0 rASTrI svAmiAvi jaranala karavA thayA hi pradIpaH prakAzamAna: zubhamazubhaM vA yathAsannihitaM bhAvamavabhAsayati, tathA zabdo'pi vaktrA prayujyamAnaH zrutivartinImavatIrNaH satye'nRte vA, samanvite'samanvite vA, saphale niSphale vA, siddhe sAdhye vA, vastuni pratipattimutpAdayatIti / tAvadevAsya svAbhAvika rUpam / ayaM punaH pradIpAcchabdasya vizeSaH - yadasau saGketavyutpattimapekSamANaH padArthapratItimupajanayati / pradIpastu tannirapekSaH / yathArthatvAyarthArthatve satyArthatvA'satyArthatve punaH pratipAdakanarAdhikaraNazuddhatvAzuddhatve anusarataH / puruSaguNadoSApekSe ityarthaH / tathAhi - samyagdarzini zucau puruSe vaktari yathArthA zAbdI pratItiranyathA tu mithyArtheti / svAbhAvike tu yAthArthya mithyArthatve cAsyAH svIkriyamANe vipratAraketarapuruSaprayuktavAkyeSu vyabhicArAvyabhicAraniyamo na bhavet / TIkAnuvAda - arthaprakAratvam eTale ke arthano bodha karAvavApaNuM evuM A zabdanuM je sAmartha te arthaprakAzakatva kahevAya che. svAmavilam eTale sahaja svarUpa che arthAtu parathI nirapekSa che. pravIvat = dIpakanI jema, jema dIpaka prakAzamAna thayo chato anya koInI paNa apekSA vinA potAnA sahaja svabhAvathI ja sArI ke narasI yathAyogya sannihita rahelI vastune prakAzita kare che e ja rIte zabda pAga vaktA vaDe prayoga karAto chato zrotAnA zuti = kAnanI rtinI = vATamAM-mArgamAM-kArgadvAramAM AvatI pravezyo chato satya athavA mithyA, saMbaMdhavALA athavA saMbaMdha vinAnA, saphaLa athavA niSphaLa, siddha thayelI vastuviSayaka, athavA sAdhyamAnavastuviSayaka, evA padArthane viSe pratIti utpanna kare che. te A pramANe - (1) satya = rajanano TukaDo dekhI rAtami, suvArgano TukaDo dekhI suvarnamitram ItyAdi bolAya tyAre nata ane suvarNa zabdo satya arthane jaNAve che. (2) amRta = chIpano TukaDo dekhI rabatamima, pIttaLano TukaDo dekhI suvamima ItyAdi bhramathI athavA ThagabuddhithI bolAya tyAre nata ane suvarNa zabdo mithyA arthane jaNAve che. (3) saMbaMdhavALA ane saMbaMdha vinAnA arthano dAkhalo - navAM mA: santi tathA nAM ghoSa mati A banne vAkyomAM nahI zabda eka sthAne matsyanI sAthe saMbaMdhavALuM pANInuM pUra artha samajAve che. ane bIjA sthAne A ja navI zabdano je vAcya artha pANInuM pUra che te ghoSanI sAthe asaMbaMdhita artha jaNAve che. (4) saphaLa athavA niSphaLa * taLAvanA jaLane samajAvavA namitram bolAya tyAre zabda saphaLa Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-12 628 artha jaNAve che. ane jhAMjhavAnA jaLane samajAvavA gaImam zabda jyAre vaparAya tyAre niSphaLa jaLa artha samajAve che. (5) siddha ane sAdhyamAna = vahniH 8iAna ti, mAM vaparAyelo vahni zabda siddhavahnine samajAve che. ane parvato vahimAnuM dhUmar mAM vaDhi zabda sAdhyamAna vaddhine jaNAve che. dIpakanI jema potAnA nizcita vAcya arthane jaNAvavo e zabdanuM svAbhAvika svarUpa che. phakta pradIpa karatAM zabdamAM ATalI vizeSatA che ke je A zabda saMketavyutpattinI eTale saMketanA jJAnanI apekSA rAkhato chato artha bodha karAve che ane dIpaka tevA prakAranI koI paNa anya apekSA rahitapaNe padArthano prakAza kare che. jema ke eka oraDAmAM ghaTa-paTa-maTha Adi seMkaDo vastuo vidyamAna hoya tyAM pradIpa karavAmAM Ave to te pradIpa sarva vastuono prakAza kare. (eTale sarva vastuone jaNAve) paraMtu te ja oraDAmAM gharam evo zabda bolAya to te ghaTazabda vAca evA ghaTa padArthamAM ja saMketita hovAthI mAtra ghaTapadArthane ja jaNAve che paraMtu paTa-maThAdi anya padAthone jaNAvato nathI. ATalI vizeSatA dIpaka ane zabdamAM che. eTale zabda potAnA niyata vAcya arthane ja jaNAve che. te niyata vAccane ja jaNAvavAnI svAbhAvika zakti zabdamAM che. ane saMketa e sahakArI sAdhana paNa aMdara che. - have zabda jaNAvelo te te artha yathArtha che ke ayathArtha che ? eTale ke satya artha che ke asatya artha che. te vAta pratipAdaka (bolanAra) purUSa rU5 adhikaraNamAM rahelI zuddhi ane azuddhine anusare che. eTale purUSagata je guNa ane doSa che tenI apekSA rAkhe che. te guNa-doSanI apekSAe yathArtha-ayathArtha kahevAya che. te A pramANe - jo vaktA purUSa sAcI daSTivALo hoya ane pavitrahRdayavALo hoya to tenA vaDe karAtI zabdasaMbaMdhI arthanI pratIti yathArtha che ane anyathA tu = ane jo vaktA viparItadaSTivALo hoya athavA ThagahRdayavALo hoya to tenA dvArA karAtI zabdasaMbaMdhI arthanI pratIti te mithyA che ema jANavuM. te A pramANe - je sAcIdaSTivALo ane pavitrahRdayavALo vaktA hoya te rajatane joIne tene barAbara oLakhIne ja rajata ja jaNAvavAnA bhAvathI khatamitram ema bole che. e ja pramANe suvanim, sam, roma, ItyAdi vAkyo pote vastune sAcI rIte dekhIne pavitra hRdayathI jema che tema jAgAvavA bole che mATe yathArtha che. paraMtu avaLI daSTivALo ane ThagahRdayavALo potAne barAbara na dekhAyuM- samajAyuM hovAthI athavA barAbara dekhAyuM hovA chatAM ThagavAnI buddhi hovAthI chIpamAM rakhatamiDham pIttaLamAM suvarSAmim, rAjumAM sapaDavam ItyAdi bole che A rIte purUSagata guNa-doSane AzrayI te zabda yathArtha-ayathArtha arthane jaNAvanAra bane che. prazna - zabdamAM arthabodha karAvavAnI je zakti che te jema svAbhAvika che. parApekSita nathI. te ja rIte zabdothI thatI A arthanI pratIti yathArtha che ke ayathArtha che e vAta paNa zabdonI svAbhAvikazakita rUpa mAnIe to zuM doSa ? vaktAnA guNadoSa Azrita na mAnIe to zuM doSa? uttara - A vAta barAbara nathI. kAraNa ke - 3: pAtha mithyArthatve svamavi kri Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 629 sva-para apekSAe zabdanuM rUpa ratnAkarAvatArikA yamALa = zabdo dvArA thatI A pratItinI yathArthatA (satyArthatA) ane mithyArthatA (asatyArthatA) jo svAbhAvika che ema svIkAravAmAM Ave to vipratAraka purUSo vaDe prayoga karAyelAM vAkyomAM vyabhicAra ja hoya ane Itara (avipratAraka) purUSo vaDe prayoga karAyelAM vAkyomAM avyabhicAra ja hoya evo je niyama che te niyama raheze nahIM, kAraNake vAkyoccAraNa karanAra purUSa vipratAraka hoya ke vipratAraka (chetaranAra) na hoya to paNa zabdanI potAnI zaktithI yathArtha - ayathArthatA jaNAvAtI hoya to sarvatra banne purUSonA prayogakALe zabda potAnI zakitathI sarakho ja artha batAve banne sthAne zabda yathArtha ja artha batAve athavA banne sthAne ayathArtha ja artha batAve, paraMtu vipratArakanuM vAkya ayathArtha ane avipratArakanuM vAkya yathArtha ja hoya che. evo niyama jagatamAM je jaNAya che te raheze nahIM. __puruSasya ca karuNAdayo guNA dveSAdayo doSA pratItA eva / tatra yadi puruSaguNAnAM prAmANyahetutvaM nAbhimanyate jaiminIyaiH / tarhi doSANAmapyaprAmANyanimittatA mA bhUt / doSaprazamanacaritArthA eva puruSaguNA: prAmANyahetavastu na bhavantItyatra ca kozapAnameva zaraNaM zrotriyANAmiti // 4-12 // parano upakAra karavAnI je buddhi te karUNA ane parano apakAra karavAnI buddhithI para pratyenI je dAjha te dveSa, karUNA Adi purUSanA guNo kahevAya che ane dveSa Adi purUSanA doSo kahevAya che. A guNa-doSo jagatamAM suprasiddha che. purUSamAM jyAre saraLa ane guNIyala buddhi hoya tyAre te zabdanA artho yathArtha kare che ane purUSamAM jyAre zreSAdi doSo hoya che tyAre ThagabuddhivALo evo te purUSa zabdanA atha ayathArtha kare che. mATe yathArthanuM kAraNa guNo ane ayathArthanuM kAraNa doSo che. ahIM jaiminIyadarzanakAro (mImAMsako) zabdonA arthonI ayathArthatAnuM kAraNa doSo mAne che. paraMtu zabdonA arthonI yathArthatAnuM kAraNa guNo mAnatA nathI. teonuM mAnavuM evuM che ke dIpaka jema svAbhAvika zaktithI arthabodha karAve che tevI ja rIte zabdo potAnI svAbhAvika sahajazaktithI ja yathArtha ja artha jaNAve che. paraMtu yathArtha artha jaNAvavAmAM vaktagata guNonI apekSA mAnavAnI jarUra nathI. mAtra samajAvanAramAM Thaga buddhi ane ajJAnatA Adi doSo hoya to ja doSonA kAraNe doSavALo purUSa ayathArtha arthamAM zabda prayoga kare che. mATe yathArthatA svAbhAvikazakti janya che ane ayathArthatA vipratAraka purUSagatadoSajanya che. AvI jaiminIyonI mAnyatAnuM khaMDana karatAM graMthakArazrI jaNAve che ke - je jaiminIo vaDe purUSamAM rahelA guNone pramANatA (yathArthatA)nI nimittatA na svIkArAtI hoya to purUSamAM rahelA doSone apramANatAnI nimittatA paNa na mAnavI joIe. kAraNa ke jo guNo yathArthatAnuM kAraNa na bane to doSo ayathArthatAnuM kAraNa kema bane ? guNo ane doSo banne purUSagata ja che. temAM eka kAraNa bane ane bIjuM kAraNa na bane ema kema thAya ? mATe jaiminIyanI A vAta barAbara nathI. jaiminIya - purUSamAM rahelA guNo to doSone zAnta karavA puratA ja che. arthAt purUSagata Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-13 630 karUNAdi guNo purUSamAM rahela dveSAdi doSone mAtra dabAve ja che. zAnta ja kare che. eTaluM ja kArya karavAnI te guNonI zakti hovAthI teTalu kArya karavA vaDe ja te guNo caritArtha thaI jAya che. mATe purUSagataguNo e pramANatAno hetu banato nathI. jaina - je doSo ayathArthanuM nimitta banatA hoya to guNo yathArthatAnuM nimitta kema na bane? mATe huM jaiminiya ! guNo e mAtra doSopazamanano ja hetu che. paraMtu pramANatAno hetu nathI. evuM tamArUM kathana yuktirahita hovAthI sogana ApIne anicchAe lokone manAvA jevuM che. arthAt mithyA che. kAraNa ke - guNo jema doSopazamanamAM ja hetu che. paraMtu yathArthatAno hetu nathI ema tame mAno cho tema doSo guNonA AvaraNamAtramAM ja hetu che paraMtu ayathArthatAno hetu nathI. ema kema na mAnI zakAya ? banne bAju tarka to samAna ja che. zA mATe eka taraphano tarka satya ane bIjI taraphano tarka mithyA kalpI zakAya ? mATe tamArI vAta baLajabarIthI ThokI besADavA jevI che. 54-125 iha yathaivAntarbahirvA bhAvarAziH svarUpamAbibharti, tathaiva taM zabdena prakAzayatAM prayoktRNAM prAvINyamupajAyate / taM ca tathAbhUtaM saptabhaGgIsamanugata eva zabdaH pratipAdayituM paTIyAnityAhuH sarvatrAyaM dhvanirvidhipratiSedhAbhyAM svArthamabhidadhAnaH saptabhaGgImanugacchati // 4-13 // ahIM A saMsAranI aMtargata padArtharAzi eTale je cakSu Adi bAhya IndriyothI agamya che evI AtmA-karma Adi je padArtharAzi te atyaMtara padArtharAzi, tathA bAhya padArtharAzi eTale je cakSu Adi bAhya IndriyothI gamya che tevI ghaTa-paTa Adi padArtharAzi, jevA prakAranA (astinAsti-sAmAnya-vizeSa-nitya-anitya ema ubhayAtmaka) svarUpane dhAraNa kare che. tathaiva = tevA prakAranA ja anekAntAtmaka svarUpavALI evI teM te bhAvarAzine rAjvena = zabda dvArA prakAzita karatA prayoktAo yathArthavAdI thavAthI saMsAramAM pravINatAne-caturAIne-yazasvitAne pAme che. je vastu jema hoya te vastu tema kahevI e ja uttama purUSanuM kAma che. have jaNAvAtI samabhaMgInuM anusaraNa karanAra evo zabda ja teM = te bhAvarAzine tathAmUrta tevA prakAranA anekAntAtmakapaNe pratipAdana karavAne paTu (samartha) bane che. e ja vAta gurUjI samajAve che. = . sarvatra A zabda vidhi ane pratiSedha dvArA potAnA vAcya arthane kaheto chato samabhaMgIne' (sAta bhAMgAone) anusare che. 54-13 / / TI - sadasannityAnityAdisakalaikAntapakSavilakSaNAnekAntAtmake vastuni vidhiniSedhavikalpAbhyAM pravartamAnaH zabdaH saptabhaGgImanukurvANa eva pravartata iti bhAvaH // 4-13 // TIkAnuvAda - (1) sarvathA vastu ekAnte sat ja che. athavA (2) sarvathA vastu ekAnte asat ja che. (3) sarvathA ekAnte vastu nitya ja che. athavA (4) sarvathA ekAnte vastu anitya ja che. ItyAdi AvA prakAranA sarva ekAntapakSothI taddana vilakSaNa evA anekAntamaya vastune Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 631 saptabhaMgInuM svarUpa ratnAkarAvatArikA samajAvavAmAM vidhi ane pratiSedha vaDe pravartamAna evo zabda avazya have jaNAvAtA sAta prakAranA vAkyoccAraNanA bhAMgAne anusaraNa karato chato ja pravarte che. I4-13 atha saptabhaGgImeva svarUpato nirUpayanti - ekatra vastunyekaikadharmaparyanuyogavazAdavirodhena vyastayoH samastayozca vidhiniSedhayoH kalpanayA syAtkArAGkitaH saptadhA vAkyaprayogaH saptabhaGgI // 4-14 // have te samabhaMgIne ja svarUpathI graMthakArazrI samajAve che - vivakSita evI ghaTa-paTAdi koI paNa eka vastumAM (satra-asata Adi svarU5) ekeka dharmasaMbaMdhI prazna puchavAnA vazathI paraspara avirodhapaNe chuTA-chuTA athavA samuzcita rUpe karAyelA vidhi ane pratiSedhanI kalpanA karavA dvArA, tathA "sAta" evA padathI vAMchita (yukata) evo je sAta prakArano vAkyaprayoga te saptabhaMgI kahevAya che. 14-14. - ekatra jIvAdI bastunyekaikasattvAdidharmaviSayaprabhavazAdavirodhena pratyakSAdivAdhAparihAreNa pRthagbhUtayoH samuditayozra vidhipratiSedhayoH paryAlocanayA kRtvA syAcchandalAJchito vakSyamANaiH saptabhiH prakArairvacanavinyAsaH saptabhaGgI vijnyeyaa| bhajyante bhiyante'rthA yaste bhaGgA vacanaprakArAstataH sapta bhaGgAH samAhRtAH saptabhaGgIti kthyte| nAnAvastvAzrayavidhiniSedhakalpanayA zatabhaGgIprasaGganivartanAthamekatra vastunItyupanyastam / ekatrApi jIvAdivastuni vidhiiymaannissidhymaanaanntdhrmpryaalocnyaa'nntbhnggiiprsktivyaavrtnaarthmekaikdhrmprynuyogvshaadityupaattm| TIkAnuvAda - jIva-ajIva (AtmA-ghaTa-paTa-AkAza) Adi saMsAravartI padArtho paikI koI paNa eka padArthanI bAbatamAM A padArtha saMsAramAM che ke nahIM ? evo satva (astitva) Adi (AdizabdathI nAstitva-nityatva ane anityatva ItyAdi) aneka dharma viSayaka jyAre jyAre ekeka prazna puchavAmAM Ave che tyAre tyAre te praznanA vazathI (praznanA uttara rUpe) pratyakSa-anumAna Adi koI paNa pramANothI virodha (badhA) na Ave te rIte svadravya-kSetrAdinI apekSAe astitvanuM vidhAna, pAradravya-kSetrAdinI apekSAe nAstitvanuM vidhAna, A pramANe pRthabhUta evI vidhi ane niSedha dvArA, athavA svadravyAdi ane paravyAdinI kamazaH sAthe vivakSA karIne puchAyelA praznanA uttaramAM samudita rUpe vidhi-niSedhanI vicAraNA karIne, eTale ke vidhi dvArA ane niSedha dvArA sAthe kalpanA (palocanA) karIne " " zabdathI yukta, eTale apekSApUrvaka, kathaMcivivakSAyukta, bolAtAM evAM ane have jaNAvAtAM evAM sAta prakAranAM vacanonI je racanA = vacanonuM je uccAraNa, tene "samabhaMgI' kahevAya che ema jANavuM. "bhedAya - chuTA paDe artho jenA vaDe te bhaMga" kahevAya che. je je vacano bolavA dvArA padArtho judI-judI rIte samajAya, judI-judI rIte chuTA paDe tene bhaMga bhAMgA athavA prakAra kahevAya che. AvA prakAranA (zabdo) bolavAnA je vacana prakAro, e ja sAta bhAMgA che tethI AvA prakAranA sAta bhAMgAono je samudAya te saptabhaMgI kahevAya che. Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-14 632 have mUla sUtramAM "samabhaMgI'' nI vyAkhyA samajAvatAM (1) tra vastuni, (2) dharmavaryanuyogavazAt ane (3) avizeSena ItyAdi je je pado lakhyAM che te te pado lakhavAnuM prayojana zuM ? zA mATe A pado lakhavAM paDyAM ? te samajAvatAM gurUjI kahe che ke - (1) jo ghaTa-paTa Adi koI paNa vivakSita ekavastuviSayaka vidhi niSedhanA praznasaMbaMdhI uttaranI vAta na karIe ane nAnA vastu (bhinna bhinna aneka vastu) ne AzrayI vidhi-niSedhanA praznasaMbaMdhI uttaranI vAta jo karIe to nAnAvastuo seMkaDo hovAthI tenA saMbaMdhI prazno ane uttaro paNa seMkaDo thavAthI samabhaMgIne badale zatabhaMgI-sahasrabhaMgI lakSabhaMgI ItyAdi thaI javAno prasaMga Ave. te na Ave teTalA mATe arthAt zatabhaMgI AdinA nivartana mATe ja A ''samabhaMgI'' nI vyAkhyAmAM mULasUtramAM '"tra vastuni' evuM jaNAvyuM che. (2) dhAro ke ghaTa-paTa Adi vikSita padArtha eka ja laIe. paraMtu te vikSita eka ja padArthamAM paNa '"asti-nAsti' athavA nitya-anitya ema ekeka dharmaviSayaka praznonA uttaronI vAta je na karIe to te ja vivakSita eka vastumAM paNa vidhAna karAtA ane niSedha karAtA evA ''anaMtadharmo'' che. tevA prakAranA anaMtadharmo saMbaMdhI prazno ane uttaronI vAta jo karIe to anaMtadharmo hovAthI '"anaMtabhaMgI'' thaI jAya paraMtu saptabhaMgI rahe nahIM tethI tevA prakAranI te anaMtabhaMgInA prasaMganuM vyAvartana (rUkAvaTa) karavA mATe ja mUlasUtramAM dharmavaMnuyogavazAt A pramANe kaheluM che. ananteSvapi hi dharmeSu pratidharmaM paryanuyogasya saptadhaiva pravartamAnatvAt tatprativacanasyApi saptavi - dhatvamevopapannamityekaikasmin dharme ekaikaiva saptabhaGgI sAdhIyasI / evaM cAnantadharmApekSayA saptabhaGgInAmAnantyaM yadAyAti, tadabhimatameva / etaccAgre sUtrata eva nirNeSyate / pratyakSAdiviruddhasadAdyekAntavidhipratiSedhakalpanayA'pi pravRttasya vacanaprayogasya saptabhaGgItvAnuSaGgabhaGgArthamavirodhenetyabhihitam / 'avocAma ca yA praznAd vidhiparyudAsabhidayA bAdhacyutA saptadhA / dharmaM dharmamapekSya vAkyaracanA'nekAntAtmake vastuni // nirdoSA niradezi deva ! bhavatA sA saptabhaGgI yayA / jalpan jalparaNAGgaNe vijayate vAdI vipakSaM kSaNAt ||1|| idaM ca saptabhaGgIlakSaNaM pramANanayasaptabhaGgyo: sAdhAraNamavadhAraNIyam / vizeSalakSaNaM punaranayoragre vte // 4-24aa 1 A zloka TIkAkArazrI ratnaprabhasUrijIno ja banAvelo che. te govAma padathI jaNAya che. paraMtu temanA banAvelA kayA graMthamAM A zloka che. te jANavA prayatna karavA chatAM maLI zakyuM nathI. tethI tathAvidha gurUgamathI jANI levuM. Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samabhaMgInuM svarUpa ratnAkarAvatArikA vastumAM rahelA nityAnitya - sadasat sAmAnyavizeSa ItyAdi ananta dharmomAM paNa pratyeka dharmavAra (nityAnitya saMbaMdhI ekeka joDakA saMbaMdhI) praznonA sAta ja prakAra saMbhavatA hovAthI tenA pratyuttara rUpa vacano paNa sAta prakAranAM ja ucita che. A pramANe eka eDakAvALA nityAnityAdi dharmamAM eka ja saptabhaMgI mAnavI e ja zreyaskara che. paraMtu AvA prakAranA joDakAvALA anaMta dharmo che. tethI te anaMta joDakAonI apekSAe saptabhaMgIo paNa anaMtI je thAya che te amane mAnya che. 633 sArAMza ke eka dharmane AzrayIne zatabhaMgI-sahasrabhaMgI-lakSabhaMgI ke anaMtabhaMgI nathI. paraMtu ekeka joDakAvAra prazno sAta hovAthI uttaro paNa sAta che. mATe ekeka joDakAvAra ekeka samabhaMgI thAya che. evAM parasparavirodhI dharmonAM joDakAM anaMta hovAthI AvI samabhaMgIo anaMtI thAya che. ema ame jaino mAnIe chIe. A ja paricchedanA sUtra 37/38 mAM AgaLa upara mULasUtrathI ja A vAtano nirNaya jaNAvaze. pU. upAdhyAyajI zrI yazovijayajI mahArAjazrIe paNa dravya-guNaparyAyanA rAsamAM DhALa cothImAM A ja vAta samajAvI che. (3) mULasUtramAM virodhena zabda kema lakhyo ? te samajAve che ke pratyakSa-anumAna Adi pramANothI virUddha evA astitva ke nAstitvanA ekAntavAdomAM ekAnte vidhinI athavA ekAnte niSedhanI kalpanA vaDe pravartamAna evA vacanaprayogone '"samabhaMgIpaNAnI prApti' AvI na jAya (kAraNake ekAnta hovAthI vivakSita evA eka bhAMgAmAM pratipakSa bhAMgAno samAveza thato nathI mATe tyAM samabhaMgI thatI ja nathI. tethI) samabhaMgIpaNAnA anuSaMganA (prAptinA) bhaMga mATe (niSedha mATe) ame mUlasUtramAM ''vizeSena'" lakhyuM che. anyazAstromAM ame ja kahyuM che ke - '"anaMtadharmAtmaka evI ghaTapaTAdi vastumAM ekeka dharmane AzrayI prazno (samadhA) thatA hovAthI tenA uttara rUpe vidhi-niSedhanA bhedathI alpa paNa bAdhA (doSathI) rahita evI sAta prakAranI je nirdoSa vAkyaracanA che te rUpa A samabhaMgI he vItarAgadeva ! tamArA vaDe evI batAvAI che ke jenA vaDe vyUha racI samarAMgaNamAM bolato vAdI kSaNamAtramAM ja vipakSane (sAmenA prativAdInA pakSane) jItI le che. saptabhaMgInuM A lakSaNa pramANasamabhaMgI ane nayasabhaMgI ema bannemAM saMbhavI zake tevuM sAdhAraNalakSaNa samajavuM. paraMtu pramANasamabhaMgInuM ke nayasamabhaMgInuM ema ekekanuM vizeSalakSaNa A nathI. pramANasamabhaMgInuM ke naya samabhaMgInuM vizeSalakSaNa jo jANavuM hoya to te vizeSalakSaNa A bannenuM hamaNAM ja A ja paricchedanA sUtra 44/45 mAM jaNAvAze. 54-14 athAsyAM prathamabhaGgollekhaM tAvad darzayanti - tadyathA A samabhaMgImAM ''asti-nAsti" ne AzrayI pahelA bhAMgAno ullekha kare che te A pramANe che. (1) sarva ghaTa-paTa-AtmAdi padArtho (svadravya-kSetra kALa ane bhAvanI) apekSAe astirUpa - syAdastyeva sarvamiti vidhikalpanayA prathamo bhaGgaH // 4-15 // Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-15 634 ja che. AvA prakAranI vidhAnAtmaka kalpanA dvArA A pahelo bhAMgo che. 4-15 TIkA * sAhityavyamanentAvo thAt jayaMjit adhyakSetramALA sarva - mbhAdi, na punaH paradravyakSetrakAlabhAvarUpeNa / tathAhi - kumbho dravyataH pArthivatvenAsti, na jalAdirUpatvena, kSetrataH pATaliputrakatvena, na kAnyakubjAditvena, kAlataH zaiziratvena, na vAsantikAditvena, bhAvataH zyAmatvena, na raktatvAdinA / anyathetararUpApatyA svarUpahAniprasaGga iti / avadhAraNaM cAtra bhaGge'nabhimatArthavyAvRttyarthamupAttam / itarathA'nabhihitatulyataivAsya vAkyasya prasajyeta, pratiniyatasvArthAnabhidhAnAt / taduktam / vAkye'vadhAraNaM tAvadaniSTArthanivRttaye / kartavyamanyathA'nuktasamatvAt tasya kutracit // 1 // TIkAnuvAda - "di gati va sarvam" ghaTa-paTa AtmA Adi "sarvam = sarva vastuo thAt * apekSAe, ati va = che ja," A prathama bhAMgo che. te prathama bhAMgAmAM mukelo thAt zabda avyaya che. anekAnta arthane jaNAvanAra che. thAt eTale kathaMcita, kathaMcit eTale amuka apekSAe, arthAt svadravya-svakSetra-svakALa ane svabhAvanI apekSAe kuMbhAdi sarva vastuo "asti ja' che. paraMtu pAradravya, parakSetra, parakALa ane parabhAvanI apekSAe vastuo "asi" nathI ja. arthAt paradravyAdinI apekSAe nAsti ja che. te A pramANe - mATI dravyano banAvelo, pATaliputra gAmamAM banAvelo, zizira RtumAM banAvelo, kAco athavA zyAmaraMga vALo banAvelo evo eka ghaTa dhAro ke che. have te ghaTane AzrayI koI prazna kare ke zuM A ghaTa mATIno che ? to ApaNe hA ema kahIzuM. paraMtu koI evo prazna kare ke zuM A ghaTa jala dravya-tejadravya-ke vAyudravyano (athavA suvAno rUpAno ke trAMbA dravyano) banAvelo che to ApaNe ja kahIzuM ke nA, tethI te ghaTa svadravya (je dravyano banelo che te mATI dravya)ne AzrayI ati ja che paraMtu jalAdi anya paradravyane AzrayI asti nathI ja. nAsti ja che. e ja pramANe pATaliputramAM banAvelo hovAthI te svakSetrane AzrayI ati ja che. paraMtu te nagarathI anya nagara je kAnyakubbAdi, temAM na banAvelo hovAthI tadnagarajanyane AzrayI astipaNuM nathI ja. tathA zizira RtumAM banAvelo hovAthI ziziraRtujanya rUpa svakALane AzrayI ati ja che. paraMtu vasaMta Rtu Adi anya RtuomAM na banAvelo hovAthI te RtujanyatvanI apekSAe asti nathI ja tathA zyAma Adi rUpe ati ja che paraMtu tenAthI anya evA rakata Adi rUpe asti nathI ja. A rIte sarve paNa padAthoM svadravyAdine AzrayI ja asti che paraMtu paravyAdine AzrayI ati nathI ja. anyathA = jo ema na mAnIe ane svadravyAdinI jema ja paravyAdithI pANI astisvarUpa che ema mAnIe to vivakSita eka ghaTamAM Itara rUpanA paNa astitvanI Apatti thavAthI potAnA mUlasvarUpanI hAni thavAno prasaMga Avaze. arthAt suvA-rUprakAdi ItaradhAtu rUpe pAga astitva ja che ema vicAratAM eka ghaTa sarvasaMsAramaya (saMsAranA sarvapadArtha rU5) thaI jatAM Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 635 saptabhaMgInuM svarUpa ratnAkarAvatArikA potAnuM ghaTapaNe niyata svarUpa raheze nahIM. mATe "sarva padArtho svadravyAdinI apekSAe ja asti che. A prathama bhAMgAno artha samajAvyo. have te prathama bhAMgAmAM va zabda tathA di zabda kema kahyA che ? te banne zabdonAM kAraNo samajAve che. prathama bhAMgAmAM mUlasUtranI aMdara je vera che te anabhimata (zAstrakArane amAnya) evA arthane dUra karavA mATe che. zAstrakArane abhimata zuM che ? ane anabhimata zuM che ? te spaSTa kare che ke ghaTa-paTAdi sarva padArtho svadravyAdinI apekSAe asti che te abhimata che kAraNa ke padArtho tema che. paraMtu te ja svadravyAdinI apekSAe te ja vivakSita ghaTamAM astinI jema "nAsti paNa che' te abhimata nathI. kAraNa ke padArtha tevA svarUpe eTale ke svadravyAdinI apekSAe nAsti svarUpe nathI. tethI ja anabhimatanA niSedha mATe mati pAse vAra kahela che. jo A vAra na kahevAmAM Ave ane mAtra sthApti eTaluM ja kahevAmAM Ave to svadravyAdinI apekSAe "asti ja che" evo artha thAya nahIM ane ema nirNayAtmaka na kaheluM hovAthI astinI jema nAsti paNa svadravyAdinI apekSAe haze evI utpanna thatI saMbhAvanA rokI zakAtI nathI. te anabhimata arthanA (svadravyAdinI apekSAe astinI jema nAsti paNa aMdara AvI na jAya tethI tenA) niSedha mATe vAra kahyo che. jo ema na karIe to pratiniyatapaNe = cokkasapaNe sva=artha na kahelo hovAthI gati sUcavanAruM A vAkya anabhimata evA svadravyAdinI apekSAvALA nAstinI sAthe (svadravyAdithI nAsti pAga aMdara haze ja ema) tulyatAne ja pAme. A rIte anabhimata arthanI sAthe (abhimata arthanI jema) tulyatA ja thaI jAya. ane jo svadravyAdinI apekSAe pati ane nAti ema banne che. ema kahIe to paraspara virodha Ave. tathA svasvarUpe nAsti mAnavAthI padArthanuM svarUpa zUnyAtmaka thaI jAya. te na thaI jAya teTalA mATe ja AvA khoTA arthanI nivRtti sArUM vAra kahela che. tethI svadravyAdithI asti ja siddha thAya che. paraMtu svadravyAdithI nAsti siddha thatuM nathI. e ja vAra lakhavAnuM phaLa che. mATe ja. zAstromAM kahyuM che ke - "aniSTa arthanI nivRtti mATe vAkyamAM avadhAraNa to karavuM ja joIe, anyathA (jo avadhAraNa karavAmAM na Ave to) e vAkya koIka sthaLe (kyAreka-koIka kALe) akathitanI sAthe samAna thaI jaze. eTale ke astine kahenAruM A vAkya nahI kahelA evA nAstinI sAthe paNa samAna thaI jaze. ema thavAthI vastunuM pratiniyata svarUpa na rahevAthI svarU5hAni ja thaze." ___ tathA'pyastyeva kumbha ityetAvanmAtropAdAne kumbhasya stambhAyastitvenApi sarvaprakAreNAstitvaprApteH pratiniyatasvarUpAnupapattiH syAt / tatpratipattaye syAditi prayujyate, syAtkathaJcitsvadravyAdibhirevAyamasti, na paradravyAdibhirapItyarthaH / yatrApi cAsau na prayujyate, tatrApi vyavacchedaphalaivakAravad buddhimadbhiH pratIyata eva / yaduktam - so'prayukto'pi vA, tajjaiH sarvatrArthAt pratIyate / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-16 __ yathaivakAro'yogAdi vyavacchedaprayojanaH // 1 // // 4-15 // tathA vaLI (ahIM ga zabdano artha vaLI karavo). jo vara mukIe paraMtu "cA" zabda na mukIe, ane tethI "nava " ghaTa che ja eTaluM ja mAtra jo kahevAmAM Ave to badhI rIte "ghaTa che ja' ema artha thaze tethI ghaTa jema ghaTabhAve che tema staMbha-paTa-maThAdi anya dravyarUpe paNa che ja Avo artha thavAthI eka ghaTamAM saMsAravata sarvapadArtha rUpe "astitvanI" hovApaNAnI Apatti Avaze. ema thavAthI pratiniyata "A ghaTa mAtra che" evA svasvarUpanI anupatti thaze. have jo A ghaTa e ghaTamAtra che. paraMtu staMbha-paTa-maTha Adi rUpe nathI ema svIkAravuM hoya to te svIkAravA mATe " " ema prayoga karavo ja joIe, thAt eTale kathaMci, kathaMci eTale amuka apekSAe ja A ghaTa che. sarva apekSAe A ghaTa nathI. ema samajavA mATe eTale ke svadravya-svakSetra svakALa ane svabhAvanI apekSAe ja A ghaTa asti che. paraMtu paradravya-parakSetraparakAla ane parabhAvanI apekSAe A ghaTa asti nathI. A artha samajavo hoya to " " mukavuM joIe. kadAca koI koI vAkyomAM prayoga karanArA purUSo vaDe A "vAr" zabda jyAM paNa bolAyo na hoya tyAM paNa vyavacchedakaphaLavALA evakAranI jema buddhizALI purUSoe samajI levo joIe. zAstramAM kahyuM che ke - ayogAdi (ayoga-anyayoga ane atyAyogAdi) nA vyavaccheda phaLa vALo vAra vAkyamAM na prayogAyo hoya to paNa tenA jANakAra purUSo vaDe jema vAra samajI levAya che tema pravRmist so prayoga na karAyelo evo A "a" zabda paNa tenA jANakAra purUSo vaDe sarva sthAne arthanA vasathI samajI levo joIe. 4-1pa atha dvitIyabhaGgollekhaM khyApayanti - syAnAstyeva sarvamiti niSedhakalpanayA dvitIyaH // 4-16 // have gurUjI bIjA bhAMgAno ullekha samajAve che - sarva ghaTa-paTa-AtmAdi padArtho (para dravya-parakSetra-parakAla ane parabhAva nI) apekSAe nAsti rUpa ja che. AvA prakAranI niSedha kalpanA vaDe A bIjo bhAMgo jANavo. 4-16 - svadravyAdibhiriva paradravyAdibhirapi vastuno'sattvAniSTau hi pratiniyatasvarUpAbhAvAd vstuprtiniymvirodhH| na cAstitvaikAntavAdibhiratra nAstitvamasiddhamityabhidhAnIyam / kathaJcittasya vastuni yuktisiddhatvAt sAdhanavat / na hi kacidanityatvAdau sAdhye sattvAdisAdhanasyAstitvaM vipakSe nAstitvamantareNopapannam, tasya sAdhanAbhAsatvaprasaGgAt / TIkAnuvAda - ghaTa-paTa-AtmA-AkAza Adi sarva padArtho svadravyAdinI apekSAe jema ati Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 637 samabhaMgInuM svarUpa ratnAkarAvatArikA rUpa che tema paradravyAdinI apekSAe nAsti rUpa paNa che. have jo temAM paradravyAdinI apekSAe je asatva (nAstipaNu) aMdara raheluM che te niro na mAnIe to, eTale ke ghaTa-paTa Adi padArthomAM jema svadravyAdinI apekSAe astipaNuM hovAthI nAstipaNuM nathI ema mAnavAmAM Ave che tenI jema paradravyAdinI apekSAe paNa te padArthomAM nAstipaNuM nathI ja, ema jo mAnavAmAM Ave to ghaTapaTAdi padArtho svadravyAdinI apekSAe paNa nAsti nathI ane paradravyAdithI paNa nAsti nathI ema thavAthI ubhayarUpe mAtra astitva ja siddha thavAthI koI cokkasa pratiniyata svarUpa siddha na thavAthI A ghaTa e ghaTa ja che paNa paTa nathI, ane A paTa e paTa ja che, paraMtu ghaTa nathI ema amuka cokkasa je svarUpa che te ghaTI zakaze nahIM. tethI te pratiniyata svarUpa mAnavAno virodha Avaze. ahIM keTalAka astitvanA ekAntavAdIo (advaitavAdI vedAntiko-vedAntadarzanakAro) kadAca AvI zaMkA kare ke saMsAramAM sarva ThekANe "tuM" mAtra ja che sat sivAya bIjuM kaMI che ja nahIM. mAtra "tuM" e ja eka (advaita) ja jagatamAM che. tethI nAstitva paNa che evuM jainonuM kathana barAbara nathI. AvI zaMkA advaitavAdIo ahIM karI zake che. tene gurUjI samajAvatAM kahe che ke - astitvanA ekAntavAdioe ahIM (A carcAmAM) nAstitva e asiddha che (nAstitva je jainoe mAneluM che te khoTuM che) ema kahevuM nahIM kAraNa ke vastuni = sarva vastuomAM tasya = te nAstitva paNa jayaMti - apekSAvizeSe sAdhavat = hetunI jema pusaddhavAn = yuktisiddha che. te A pramANe - ekAnta astitvavAdIonuM AvuM anumAna che ke "TapaTarabrAyaH pAthaH nityAH sarvat A anumAnamAM "jyAM jyAM sattva che tyAM tyAM anityatva che e anvayavyApti ane jyAM jyAM anityatva na hoya tyAM tyAM sattvanuM na hovuM te vyatirekavyApti che. have ame tamane puchIe chIe ke tamAro A sarva hetu sAdhyAbhAvamAM- vipakSamAM che ke nathI ? jo "che" ema kahezo to vipakSamAM hetu vartato hovAthI vyabhicArI hetvAbhAsa thaze. ane jo A hetu vipakSamAM nathI ema kahezo to tame paNa nAstitva svIkAryuM. mATe anityasvAdi sAdhya sAdhavAmAM sattvAdi hetunuM astitva, te vipakSamAM nAstitva mAnyA vinA siddha thaze nahIM. ane jo vipakSamAM nAstitva nahI mAno to vipakSamAM hetunuM astitva thavAthI te "satva" hetu vyabhicArI hetvAbhAsa thavAno prasaMga Avaze. mATe "satva"nI jema "asatva" paNa vastunuM svarUpa che ja. ___atha yadeva niyataM sAdhyasadbhAve'stitvaM tadeva sAdhyAbhAve sAdhanasya nAstitvamabhidhIyate / tatkathaM pratiSedhyam ? svarUpasya pratiSedhyatvAnupapatteH, sAdhyasadbhAve nAstitvaM tu yat tatpratiSedhyam / tenAvinAbhAvitve sAdhyasadbhAvAstitvasya vyAghAtAt tenaiva svarUpeNAsti nAsti ceti pratItyabhAvAditi cet . tadasat / evaM hetostrirUpatvavirodhAt, vipakSAsattvasya tAtvikasyAbhAvAt, yadi cAyaM bhAvAbhAvayorekatvamAcakSIta, tadA sarvadA na kacit pravarteta, nApi kutazcinnivarteta, pravRttinivRttiviSayasya bhAvasyA Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-16 638 bhAvaparihAreNAsambhavAt, abhAvasya ca bhAvaparihAreNeti vastuno'stitvanAstitvayo rUpAntaratvameSTavyam / tathA cAstitvaM nAstitvena pratiSedhyenAbinAbhAvi siddham / yathA ca pratiSedhyamastitvasya nAstitvaM tathA pradhAnabhAvataH kramArpitobhayatvAdidharmapaJcakamapi vakSyamANaM lakSaNIyam // 4-16 // ekAnta astitvavAdI (advaitavAdI) AvI zaMkA kare che ke nAstitva na mAnIe to paNa ghaTa-paTAdinuM anityatva sAdhavAmAM amAro kahelo "sava'' hetu vyabhicArI hetvAbhAsa thato nathI. te A pramANe : he jaino ! tame svadravyAdinI apekSAe vidhikalpanA dvArA astitva ane paradravyAdinI apekSAe pratiSedhakalpanA dvArA nAstitva ema banne judAM judAM je kaho cho te barAbara nathI. paraMtu sAdhya hote chate hetunuM je niyata astitva che te ja sAdhyanA abhAvamAM hetunuM nAstipaNuM che. jema sAkaramAM madhuratAnuM hovuM te sAkaranuM svarUpa che. te ja rIte madhuratAnuM astitva e ja AslAdinA nAstitva rUpa che mATe te paNa sAkaranuM svarUpa ja che. e ja rIte ghaTanA anityatvane sAdhavAmAM satva" hetunuM je niyamapUrvaka = nizcita astitva che. te ja anityatvanA abhAvarUpa sAdhyAbhAvamAM sattva" hetunuM nAstitva che. arthAt "sattva" hetunuM je astitva che te astitva ja sAdhyAbhAvamAM nAstirUpa che. bhinna evuM nAstitva hotuM nathI. varSa nIva: caitanyavettAt = jIvasAdhyanA sadbhAvamAM niyamapUrvaka caitanyanuM je astitva e ja jIvAbhAva rUpa sAdhyAbhAvamAM caitanyanuM nAstitva che. bhinna nAstitva nathI. tethI astitva e hetunuM jema svarUpa che tema nAstitva e paNa hetunuM potAnuM svarUpa ja che. te svarUpane pratiSedhya kema kahevAya ? je svarUpa hoya temAM pratiSedhyatva kadApi saMbhavatuM nathI. astitva e jema "satva" hetunuM svarUpa che. te ja rIte sAdhyAbhAvamAM na vartavA rUpa nAstitva paNa "sattva" hetunuM svarUpa ja che. mATe "sarva" hetumAM jema astitva varte che tema nAstitva pAga satva hetunuM svarUpa ja che tethI nAstitva paNa satva hetumAM sAdhyAbhAvanI apekSAe varte ja che. ane vidyamAna hovAthI pratiSedhane yogya nathI. tathA cetana hetunuM astitva jIva nAmanA sAdhyanA sadbhAvamAM vidyamAna che mATe astitva e jema cetana hetunuM svarUpa che ane tethI vidheya che pratiSedhya nathI. tevI ja rIte jIvAbhAvarUpa sAdhyAbhAvamAM cetananuM A astitva ja nAstitva rUpa che. mATe te nAstitva paNa cetana hetunuM astitvanI jema svarUpa ja che tethI vidheya ja che pratiSedhya kema bane ? mATe svarUpamAM pratiSedhyatvanI anupapatti che. A pramANe jyAM jyAM sAdhya ane hetu "samavyApyavyApaka" che tyAM tyAM hetunuM astitva e jema hetunuM svarUpa che tema nAstitva e paNa hetunuM svarUpa ja hovAthI pratiSedhyarUpa nathI. ane sAdhyanA sadbhAvamAM hetunuM je astitva e ja sAdhyAbhAvamAM hetunuM nAstitva svarUpa che. alaga nAstitva nathI. ema samajavuM joIe. paraMtu "rvato mana dhUma" ItyAdi anumAnomAM jyAM jyAM sAdhya ane hetu "samavyAkhyavyApaka" nathI paraMtu viSama vyAkhavyApaka che tyAM tyAM sAdhyanA sarbhAvamAM pAga hetunuM je nAstitva che te pratiSedhya che. jema ke A anumAnamAM sAdhya vahni che. teno rASTrabhAva mahAnasamAM Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 639 saptabhaMgInuM svarUpa ratnAkarAvatArikA paNa che ane ayogolakamAM pANI che. jyAre dhUmahetunuM astitva mAtra mahAnasamAM ja che tethI ayogolakamAM vahnisAdhyano sadbhAva hovA chatAM paNa dhUmahetunuM je nAstitva che te pratiSedhya (pratiSedhane yogya che. kAraNa ke tena = te nAstitvanI sAthe sAthvasamAvAstitva = sAdhyanA sadbhAvamAM vartanArA hetunA astitvano vinAmAvatve = avinAbhAva mAnavAmAM gAvAtAt = vyAghAta Ave che. hetunuM sAdhyanI sAthe avinAbhAve vartavuM e lakSaNa che. paraMtu dhUmahetunuM astitva vahnisAdhyanA sadbhAvamAM avinAbhAvarUpa pAguM nathI, tethI ayogolakamAM sAdhyavaddhi hovA chatAM sAdhyanA sarbhAvamAM paNa je nAstitva che te ja nAstitva (astitvanI jema svarUpAtmaka na hovAthI) pratiSedhya che. kAraNa ke tenaivasvarUpega = je svarUpe hetunuM astitva che te ja svarUpe nAstipaNAnI pratIti abhAva che. mATe te ja nAstitva ekaluM pratiSedhya che. AkhI vAtano sArAMza e che ke sAdhyanA bhAvamAM hetunuM avinAbhAvapaNe niyata je astitva che te astitva ja sAdhyAbhAvamAM nAstitva rUpa che. mATe astitvanI jema nAstitva e pAga vastunuM svarUpa mAtra ja che. tethI astitva jema pratiSedhya nathI tema nAstitva paNa pratiSedhya kema hoya ? A rIte je hetunuM astitva che te ja nAstitva che. jaina * graMthakArathI uttara Ape che ke tat = te uparokata vAta asata che mithyA che. Ama karavAthI tame hetunAM je trANa rUpa kahyAM che (1) pakSasattva, (2) sapakSasatva, ane (3) vipakSAsatta. eno virodha Avaze. kAraNa ke sapakSamAM (sAdhyanA sadbhAvamAM) hatuM je astitva che te ja sAdhyAbhAvamAM (vipakSamAM) nAstitva mAnavAthI vipakSAsattva e trIjuM tAtvika rUpa banaze nahIM. bIjA rUpane ja trIju rUpa mAnavAthI vAstavika trIjA rUpano abhAva thaze. eka A doSa Avaze. tathA vaLI bIjo doSa paNa je Avaze te A pramANe - ya ivAve = A astivaikAntavAdI bhAva (astitva) ane abhAva (nAstitva) ema bannenuM ja ekatva ja mAne che. eka ja che ema kahe che to te vAdIne koI paNa sthAne sarvathA pravRtti ke nivRtti thaze nahIM koI paNa kAryamAM pravRtti karAze nahIM ane koI paNa kArya thakI nivRtti karAze nahIM, jema ke "A amRta che" ahIM amRta che ema samajIne pravRtti karavI joIe paraMtu amRtanuM astitva amRtanA nAstitva rUpa che. eTale pravRtti kema thAya ? pravRtti kare to paNa nAsti rUpa paNa hovAthI phaLa kayAMthI Ave ? tevI ja rIte "A taLAvamAM jala nathI" ahIM jalanuM nAstitva jANIne nivRtti karavI joIe paraMtu te jalanuM nAstitva paNa astitva rUpa hovAthI nivRtti kema thAya ? mATe AvA vAdIne kayAMya pAga pravRtti ke nivRtti thaze nahIM. kAraNa ke pravRttiviSaya mAvasyAmavaparAmavat = pravRtti karAvavAnA viSayabhUta evuM astitva (bhAvatva padArthanI vidyamAnatA) e abhAva (nAstitva) vinAnuM saMbhavatuM ja nathI. nAstitvavALuM ja saMbhave che tethI pravRtti kare kevI rIte? e ja pramANe nivRttiviSaya gamaveca ra mAvadiALa (masanmavIta) nivRtti karAvavAnA viSayavALuM abhAvatva (nAstitva) e bhAvatva (a7i) vinA asaMbhavita che eTale nivRtti kare kevI rIte? Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-17/18 640 mATe he sarvekAntavAdIo ! vastunuM astitva ane nAstitva e banne rUpAntara (bhinna bhinna rU5) che ema mAnavuM ja joIe. jema eka purUSamAM svapitAnI apekSAe putratva che ane svaputranI apekSAe pitRtva che. paraMtu svapitAnI apekSAe je putratva che te ja pitRtva nathI. rUpAntara che. te ja pramANe svadravAdinI apekSAe astitva che ane paradravyAdinI apekSAe nAstitva che ema banne dhamoM eka padArthavartI che paraMtu rUpAntararUpa che tethI nakakI thAya che ke astitva e pratiSedhya evA nAstitvanI sAthe avinAbhAvi ja che. jyAM jyAM svadravyAdinI apekSAe vidheya evuM astitva hoya tyAM tyAM niyamAM paradravyAdinI apekSAe niSedhya evuM nAstitva hoya ja che. ane jyAM jyAM paradravyAdinI apekSAe niSedhya evuM nAstitva hoya che tyAM tyAM svadravyAdinI apekSAe vidheya evuM astitva paNa hoya ja che. A banne avinAbhAvi ja che. tethI eka jagyAe avinAbhAva che ane bIjI jagyAe avinAbhAvamAM vyAghAta che A vAta barAbara nathI. thI 2 pratiSpa nAstitva astitvamya (vinAma vi) upara samajAvyA pramANe je rIte pratiSedhya evuM nAstitva e astitvanI sAthe avinAbhAvi saMbaMdhavALuM che. te ja rIte pradhAnabhAve vivakSA karavAthI kramaza: = anukrame arpaNa karavAthI bananArA ubhayatvAdi ((3) patinAti, (4) vitavya, (5) tigavataga, (6) nAti , ane (7) patinAti navajIvya) rUpa dharmapaMcaka (pAMca bhAgA) paNa paraspara avinAbhAvi ja che ema samajI levuM. vivekSAbhedathI avinAbhAvI che. 4-16 atha tRtIyaM bhaGgamullekhato vyaktIkurvanti - syAdastyeva syAnnAstyeveti kramato vidhiniSedhakalpanayA tRtIyaH // 4-17 // have trIjA bhAMgAno ullekha karIne tene spaSTa kare che - ghaTa-paTAdi samasta vastuo svadravyAdinI apekSAe asti ja che ane para dravyAdinI apekSAe nAsti ja che. ema kamavivakSAe vidhiniSedhanI kalpanA karavAthI A trIjo bhAMgo thAya che. 4-17 TIkA - samiti pUrvasUtravihorAtra vanuvartanIyanA tomartha: mArSitapa dvavyArituTayApekSavA kramAptiAbhyAmastitvanAstitvAbhyAM vizeSitaM sarvaM kumbhAdi vastu syAdastyeva syAnnAstyevetyullekhena vaktavyamiti // 4-17 // TIkAnuvAda - "sarva" AvuM pada pUrvanA (15/16) sUtramAMthI ahIM ane have pachInAM uttarasUtromAM paNa anuvartanIya che. tethI sUtrano artha A pramANe thAya che. anukrame arpaNA (vivakSA) karAyelA evA svadravyAdi cAra (svadravya-svakSetra-svakALa ane svabhAva) tathA paravyAdi cAra (padravya-parakSetra-parakALa ane parabhAva)nI apekSAe anukrame prathama astitva ane pachI nAstitvanI vivakSA karavA dvArA vizeSita karAyela kuMbhAdi sarva padArtho kathaMcit atirUpa ja ane kathaMcit nAsti rUpa ja che. AvA ullekhe bolAto A trIjo bhAMgo jANavo. Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 641 saptabhaMgInuM svarUpa ratnAkarAvatArikA sArAMza ke kuMbhAdi pratyeka padAthomAM svadravyAdinI apekSAe astitva ja che ane paradravyAdinI apekSAe nAstitva ja che A bannemAMthI kramaza: ekekanI ja mAtra pradhAnapaNe ane bIjAnI gauNapaNe vivakSA karavAthI jema pahelo ane bIjo bhAMgo bane che tevI ja rIte A bannenI kramaza: sAthe vivakSA karavAthI A trIjo bhAMgo paNa bane che. 4-1thA idAnI caturthabhaGgollekhamAvirbhAvayanti - syAdavaktavyameveti yugapadvidhiniSedhakalpanayA caturthaH // 4-18 // have cothA bhAMgAnA ullekhane pragaTa kare che - kuMbhAdi sarva vastuo kathaMcit avAya ja che. jyAre ekIsAthe vidhi niSedhanI kalpanA karIe tyAre A cotho bhAMgo bane che. 4-18 TIkA- dvAkhyAmastitvanAstitvArthadhamyAM putradhAnatApitAmyAvAcakamidhitsAya tAdIsy zabdasyAsambhavAdavaktavyaM jIvAdi vastu iti / tathAhi - sadasattvaguNadvayaM yugapadekatra sadityabhidhAnena vaktumazakyam / tasyAsattvapratipAdanAsamarthatvAt / tathaivAsadityabhidhAnena na tad vaktuM zakyam / tasya sattvAtyAyane sAmarthyAbhAvAt / sAGketikamekaM padaM tadabhidhAtuM samarthamityapi na satyam / tasyApi krameNArthadvayapratyAyane sAmopapatteH / "zatRzAnacI sad" iti zatRzAnacoHsaGketitasacchabdavat / dvandvavRttipadaM tayoH sakRdabhidhAyakamityapyanenApAstam / sadasattve ityAdi padasya krameNa dharmadvayapratyAyane samarthatvAt / karmadhArayAdivRttipadamapi na tayorabhidhAyakaM tata eva vAkyaM tayorabhidhAyakamanenaivApAstamiti sakalavAcakarahitatvAdavaktavyaM vastu yugapat sadasattvAbhyAM pradhAnabhAvAptiAbhyAmAkrAntaM vyavatiSThate / ayaM ca bhaGgaH kaizcit tRtIyabhaGgasthAne paThayate, tRtIyazcaitasya sthAne, na caivamapi kazciddopaH, arthavizeSasyAbhAvAt // 4-18 // TIkAnuvAda - yugapa paNe (ekI sAthe) pradhAna svarUpe arpaNA (vivakSA) karAyelA evA astitva ane nAstitva nAmanA be dhama vaDe eka vastunuM svarUpa kahevAnI (samajAvavAnI) IcchA hoya tyAre tevA prakArano (paraspara virodhI evA banne svarUpane sAthe samajAvI zake tevo) koI zabda saMbhavato na hovAthI bannenI pradhAnavivekSA sAthe karIe tyAre jIva-ajavAdi sarva vastu avaktavya bane che. te A pramANe --- ghaTa-paTa-jIva zarIra Adi saMsAravartI sarva padArthasArthamAM svadravyAdinI apekSAe astitva eTale "satu" paNa che ane paradravyAdinI apekSAe nAstitva eTale "asa" paNa che ja. padArthamAM sattva ane asattva A banne gugo (dharmo) rahelA che ja. paraMtu sattva ane asattva evA A banne guNo (banne dhamo) yuga56 = ekI sAthe eka padArthamAM "tuM" evA zabdathI kahevAne te zakya nathI kAraNa ke te sat zabda (mAtra astitva artha ja jagAvato hovAthI) asattva arthanuM pratipAdana karavAnuM tenAmAM sAmarthya nathI. tevI ja rIte "sa" evA prakAranA zabda vaDe paNa Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-18/19 642 "sat-sam" ubhayAtmaka svarUpa kahI zakAtuM nathI. kAraNa ke te zat zabda sarva arthanuM pratipAdana karavAnuM sAmarthya dharAvato nathI. mATe yuga5 pANe = ekIsAthe A satva-asattva svarUpa eka ja zabdathI kahevuM hoya to tevA prakArano koI zabda na hovAthI yuga5rnI vivakSAe vastunuM svarUpa avaktavya ja bane che. A cotho bhAMgo jANavo. zaMkA - satime paTuM tame ema kaho cho ke koI eka pada ubhaya arthane nathI jaNAvatuM paraMtu tamArI A vAta barAbara nathI ke je sAMketikapado che te te sAMketika pado eka hovA chatAM ubhaya arthane kahe ja che. jema ke rAtRrInarI sat (pANinivyAkaraNa sUtra 3/2/124) ahIM vaparAyelo "sa" zabda eka ja pada hovA chatAM sAMketika (saMketa arthayukta) hovAthI zatru ane zAna banne pratyayane jaNAve che. tathA Trampata eTale strI ane purUSa. ahIM paNa ekapada hovA chatAM be arthane jaNAve ja che. tathA "pitaro" A paNa ekazeSa thavAthI eka ja pada hovA chatAM paNa mAtA ane pitA ema ubhaya arthane jaNAve ja che. tathA vandrasamAsa thAya tyAre rAmazno chataH ahI rAmajI e samAsa thayA pachI eka ja pada hovA chatAM rAma ane lakSmaNa evA be arthane jaNAve ja che. tethI vaLI karmadhAraya samAsamAM paNa kRSNasa nacchati = kALo evo sApa jAya che ItyAdi vAkyomAM sarva sAmAsika evuM eka pada hovA chatAM pAga kALo e vizeSaNa ane sarpa e vizeSya ema ubhaya arthane samajAve ja che. mATe (1) sAMketika pado (jema ke sat - wtI ane zabda) tathA (2) dvanda samAsa, tathA (3) karmadhAraya samAsa A badhI jagyAe pada eka ja che chatAM ubhaya artha samajAve che mATe tame (jaino) ema kema kaho cho ke ubhaya artha samajAve evA prakArano koI zabda ja saMbhavato nathI. jaina - rU na satyam = prazrakAranI A vAta paNa sAcI nathI. kAraNa ke ame jaino ema kahetA nathI ke "ekapada ubhaya arthane na samajAve" paraMtu ame ema kahIe chIe ke "ekapada yugapapAse ubhaya arthane na samajAve" tame upara je je daSTAnto ApyAM tyAM tyAM sarvatra ekAda ubhayaarthane cokkasa samajAve che paraMtu yuga56 pANe (ekI sAthe) ubhaya arthane samajAvatA nathI kramaza: - kramasara ja ubhaya arthane samajAve che. eTale ke te zabdo paNa anukrame ja arthadraya samajAvavAmAM sAmarthya dharAve che te A pramANe - "tUrInaro sa" ahIM sAMketika sat evo zabda rAtru ane rAna ema ubhaya arthane samajAve che paraMtu kramaza: eka pachI eka arthane samajAve che. tathA te sat zabdanI jema patI zabda paNa strI ane purUSa be arthane samajAve che. kAraNa ke nAvA no Adeza ham banelo che tethI prathama strI artha jaNAvI pachI purUSa artha jaNAve che mATe kramaza: ja ubhaya artha jaNAve che. tathA pitaro mAM paNa mAtR zabda aMdara che mAtra teno ekazeSa thavAthI lopa che. tethI ja kivacana AveluM che tethI kramaza: ja mAtA-pitA artha jaNAve che. "ndrasamAsavAthI eka pada" te ubhaya arthanuM vAcaka che evuM je tame kaho cho te paNa A samajAvavAthI ja khaMDita thayeluM samajI levuM. kAraNa ke samAsa thavAthI baneluM eka pada rAma ane lakSmaNa evA ubhaya arthane avazya samajAve che paraMtu te kramaza: ja samajAve che yuga5kSaNe Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 643 saptabhaMgInuM svarUpa ratnAkarAvatArikA nahIM. tevI ja rIte "sa" A paNa dhandrasamAsavAcI eka ja pada . paraMtu te eka pada anukrame ja be dhamoM samajAvavAmAM samartha che. karmadhAraya samAsavALuM pada paNa te ubhayanuM yugapapANe vAcaka nathI. prathama vizeSaNa artha jaNAvIne pachI ja vizeSya artha jaNAve che ItyAdi svayaM samajI levuM. prazna - eka pada yuga5kSaNe ubhaya arthane kahenArUM bhale na ho. paraMtu eka vAkaya (padono samuha te vAkaya) to ubhaya arthane yugapapAse jaNAve che ema mAnIe to zuM doSa ? uttara - A vAta paNa ucita nathI. je eka pada yuga5kSaNe ubhaya arthane na jaNAvI zake to vAkaya to ghaNAM padonuM baneluM che te to yugapapaNe ubhaya arthane jaNAve ja kema ? arthAt na ja jaNAve. eka pada yuga55Ne ubhaya arthane jaNAvatuM nathI tata va vAkyam = te ja kAraNathI vAya paNa te ubhayaarthanuM (yuga55Ne) vAcaka che e matanuM A samajAvavA vaDe khaMDana thayeluM samajI levuM. A pramANe ekI sAthe (yugapapANe) pradhAnabhAve arpaNa karAyelA evA astitva ane nAstitva vaDe AkAnta vastu sakala vAcakarahita hovAthI "avaktavyabhAvane" pAme che. A cothA bhAMgAne koI koI AcAryo (gadhahastikArAdi AcAyo) trIjA bhAMgAnA sthAne jaNAve che ane trIjA bhAMgAne A cothA bhAMgAnI jagyAe kahe che. ema kahevAmAM paNa kaMI doSa nathI. kAraNa ke banne vicAromAM koI arthavizeSa (arthabheda) nathI. I4-18 atha paJcamabhaGgollekhamupadarzayanti . syAdastyeva syAdavaktavyameveti vidhikalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA pama: 4-2ll have pAMcamA bhAMgAnA ullekhane jaNAve che - ghaTa-paTAdi samasta vastu kathaMcivivakSAe asti ja che ane kathaMcit vivakSAe avakatavya ja che ema prathama vidhikalpanA dvArA ane pachI vidhi niSedha ubhayanI sAthe kalpanA karavA dvArA A pAMcamo bhAMgo thAya che. 4-19 TIkA - vyArivAIvApekSasstitve satyatitvanAstitvamyAM sad vasaMtumayaM sarva vatu ! tataH syAdastyeva syAdavaktavyamevetyevaM paJcamabhaGgenopadaryata iti // 4-19 // TIkAnuvAda - prathama svadravya-svakSetra-svakALa ane svabhAva ema svadravyAdi cAranI apekSAe sarva vastuo astisvarUpa che ema kahIne tyArabAda astitva ane nAstitva ema ubhayanI sAthe vivakSA kahevAnI IcchA thAya to eka zabda vaDe yuga56 pANe kahevAne sarva vastu azakya che tethI kathaMcit ati ja che ane kathaMcit avaktavya ja che ema pAMcamo bhAMgo jaNAvAya che. I4-19. atha SaSThabhaGgollekhaM prakaTayanti - Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-20/21 syAnnAstyeva syAdavaktavyameveti niSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA na lai ||4-20nA have chaThThAbhAMgAno ullekha pragaTa kare che ghaTa-paTAdi samasta vastu kathaMcid vivakSAe nAsti ja che tathA kathaMcid vikSAvazathI avakatavya ja che ema prathama niSedhakalpanA dvArA (nAstipaNu jaNAvIne) pachI vidhi-niSedha ema ubhayanI kalpanA karavA vaDe chaThTho bhAMgo thAya che. 54-20aa 644 TI31 - paradravyAdicatuSTayApekSayA nAstitve satyastitvanAstitvAbhyAM yaugapadyena pratipAdayitumazakyaM samastaM vastu / tataH syAnnAstyeva syAdavaktavyamevetyevaM SaSThabhaGgena prakAzyate // 4-20 // TIkAnuvAda prathama paradravya-parakSetra-parakALa ane parabhAva Adi paradravyAdi cAranI apekSAe sarva vastuo nAstisvarUpa che ema jANIne tyArabAda astitva ane nAstitva ema A banne dharma vaDe ekI sAthe pratipAdana karavAne sarva vastu azakya che tethI prathama syAd nAsti ja che ane pachI syAd avaktavya ja che. ema kramaza:nI apekSAe A chaThThAbhAMgA dvArA vastu syAdnAsti ane syAd avaktavya ja kahevAya che. 54-200 samprati saptamabhaGgamullikhanti - syAdastyeva syAnnAstyeva syAdavaktavyameveti kramato vidhiniSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca saptama iti // 4-21 // have sAtamA bhAMgAno ullekha kare che ghaTa-paTAdi samasta vastu svadravyAdinI vivakSAe asti ja che. parathyAdinI vivakSAe nAsti ja che. ane yugapa ubhayavivakSAe avaktavya ja che. ema prathama kramavAra vidhi-niSedha jaNAvavA dvArA, ane pachI ekI sAthe vidhiniSedha jaNAvavA dvArA A sAtamo bhAMgo thAya 9.118-2911 TIkA - tirA: saptamaphIsamArtha:| svaparadravya vicatuSTayApekSayA'stittvanAstitvayoH saMtorstitvnaastitvaabhyaaN samasamayamabhidhAtumazakyamakhilaM vastu tata evamanena bhaGgenopadarzyate // 4-21 // TIkAnuvAda Itizabda samabhaMgInI samApti mATe che. prathama svadravyAdi ane paradravyAdi cAranI apekSAe kramaza: astitva ane nAstitvanI vivakSA karAye chate tyArabAda astitva ane nAstitva samasamaye ekI sAthe kahevAnI IcchA thaye chate kahevAne azakya sakaLa vastu che. tethI ja A sAtamA bhAMgA vaDe A pramANe ja sarva vastu sAdasti, syAdmAsti, ane syAdavaktavya jaNAya che. = ghaTa-paTa-AtmA ane AkAza Adi saMsAravartI sarve paNa padArtho svadravya-svakSetra-svakALa ane Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 645 prathama bhAMgAnA ekAntavAdanuM nirasana ratnAkarAvatArikA svabhAva AzrayI '"asti'" dharmavALA che. ane paradravya-parakSetra-parakALa ane parabhAvane AzrayI ''nAsti''dharmavALA che. e ja pramANe pratyekapadArtho dravyArthikanayanI apekSAe nitya che. ane paryAyArthika nayanI apekSAe ''anitya'' che. saMgrahanayanI apekSAe ''sAmAnya'' rUpa che ane vyavahAra tathA RjusUtra nayanI apekSAe ''vizeSa'' svarUpa che. A pramANe paraspara virodhI dekhAtA be dharmonuM yugala eke eka padArthomAM nayabhede che ja. AvA prakAranA A be dharmomAMthI koIpaNa ekadharmane pradhAnapaNe ane bIjA dharmane gauNapaNe kahevAthI prathama be bhAMgA bane che. A be bhAMgA ja sAta bhAMgAnuM (samabhaMgInuM) mUlakAraNa bane che. jema ke "asti ane nAsti' A be dharmo che. temAM astinI pradhAnatAe ane nAstinI gauNatAe vivakSA karavAthI '"syAdasti'" nAmano prathamabhAMgo bane che. tathA nAstinI pradhAnapaNe ane astinI gauNa paNe vivakSA karavAthI '"syAnnAsti'" nAmano bIjo bhAMgo bane che. AvI ja rIte sthAnnitya" ane "syAnitya' ema nityAnityanA prathama be bhAMgA bane che. tathA '"svAtmAmAna'" ane '"syAvizeSa'" ema paNa be bhAMgA bane che. A rIte paraspara virodhI dekhAtA (ane bhinna bhinna naya lagADavAthI vAstavika avirodhI) evA be be dharmonAM anaMta joDakAM (anaMta yugalo) sarva padArthomAM che. te kAraNathI jema eka yugaladharmamAMthI vivakSAe ekasamabhaMgI thAya che. evI ja rIte anaMtayugaladharmamAMthI anaMta samabhaMgIo ekeka padArthamAM hoya che. paraMtu anaMtabhaMgIo thatI nathI. kAraNa ke pratyeka yugaladharma uparathI bhAMgA sAta ja thatA hovAthI '"samabhaMgI'' ja bane che. prathamanA be bhAMgA thayA bAda bAkInA pAMca bhAMgAo saMcAraNathI thAya che. be benA mIlanathI thAya che jema paccakkhANomAM "mana-vacana-kAyAnA'' tathA '"karavuM-karAvavuM ane anumodavuM" enA ekasaMyogI (3), dvisaMyogI (3) ane trisaMyogI (1) ema sAtabhAMgAo thAya che. e ja rIte A yugala dharmomAM paNa ekasaMyogI-dvisaMyogI ane trisaMyogInI apekSAe sAta bhAMgAo sarvatra samajavA. jema ke (1) mana (2) vacana (3) kAyA karavuM karAvavuM anumodavuM kara-karA asti nAsti avaktavya (4) manavacana asti-nAsti (5) mana-kAyA kara-anu. asti-avakata. (6) vacana-kAyA karA. anu. nAsti-avakta. asti-nAsti.ava ni. ani. ava. (7) mana-vacana-kAyA kara-karA.anu. AvI anaMta samabhaMgIo thAya che. samabhaMgI karavAno Azaya e che ke koIpaNa ekAntarUpe vastunuM svarUpa nathI. je je darzanavAdIo vastunuM ekAntasvarUpa mAne che tenA nirasana mATe A samabhaMgI samajAvAya che. jema ke sarvathA zUnyavAdI bauddho 'kaMI ja nathI' ema mAne che. teo nitya anitya avaktavya ni. ani. ni.ava. ani.ava. Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-22/23/24/25/26 46 sarvathA nAsti ja che ema mAnanArA hovAthI tenA nirasana mATe svadravyAdinI apekSAe '"syAdasti'' evo prathamabhAMgo kahyo che. tathA sarvathA advaitavAdI mImAMsako "sarva vastuo sat rUpe eka ja che.' ema mAne che teo sarvathA astivAdI ja che. tenA nirasana mATe para dravyAdinI apekSAe 'syAnnAsti" evo bIjo bhAMgo che. e ja rIte sarva vastu pratikSaNe kSaNikamAtra ja che ema mAnanArA bauddhonA nirasana mATe "syAnnitya'' svarUpa samajAvela che. tathA AtmAdi padArtho sarvathA nitya ja che ema mAnanArA sAMkhya-naiyAyika ane vaizeSikonA nirasana mATe "sthAnitya" svarUpa samajAvela che. A rIte anya sarvadarzano ekAMtavAdI che ane jainadarzana ja mAtra anekAntavAdI ane yathArthavAdI che. 118-2911 athAsyAmeva saptabhaGgayAmekAntavikalpAnnirAcikIrSavaH sUtrANyAhuH - - vidhipradhAna eva dhvaniriti na sAdhu // 4-22 // niSedhasya tasmAdapratipattiprasakteH // 4-23 // have Aja samabhaMgImAM ekAntamatanA je je vikalpo che te te vikalpone dUra karavAnI IcchAvALA graMthakArazrI te saMbaMdhI sUtro jaNAve che dhvani - (zabda) vidhipradhAna ja che mAtra astitvavAcI ja che evuM mAnavuM sArUM nathI. tenuM kAraNa paNa jaNAve che ke jo zabda vidhi ja jaNAvato hoya to te zabdathI niSedha na ja jaNAvavAno prasaMga Ave. "A ghaTa che" ema kahevAthI jo zabda ghaTanuM vidhAna ja karato hoya to tenAthI A ghaTa che. paNa paTa nathI ema niSedha je samajAya che te na samajAvo joIe. 54-22/235 TIkA- prAdhAnyana vidhimetra rAjyo'miyatte rUti na yuktam / tasmAhiti rAndrAt // 4-22/23 // TIkAnuvAda zabda sadAkALa vidhi ja (astitvane ja) jaNAve che A vAta ucita nathI. kAraNa ke jo ema ja hoya to tasmAt = te zabdathI niSedha na ja samajAvo joIe. paraMtu jema vidhi samajAya che tema niSedha paNa samajAya ja che. kAraNa ke "A ghaTa che" ema vAkaya bolatAM jema A ghaTa che. ema te vAkaya asti jaNAve che. tema te ja vAkya A ghaTa e paTa nathI ema niSedhane paNa jaNAve ja che. mATe zabda e vidhi ja jaNAve che A vAta vyAjabI nathI. 4-22/23 - AzaGkAntaraM nirasyanti aprAdhAnyenaiva dhvanistamabhidhatte ityapyasAram // 4-24 // atra hetumAcakSa -- Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 647 bIjA-trIjA ane cothA bhAMgAnA ekAntavAdanuM nirasana ratnAkarAvatArikA kvacit kadAcit kathaJcit prAdhAnyenApratiprannasya tasyAprAdhAnyAnupapatteH // 4-25 // A prathama bhAMgAnA ekAntavAdanuM je upara khaMDana karavAmAM AvyuM. temAM kadAca koI AvI zaMkA kare to te zaMkA jaNAvIne te zaMkA dUra kare che. zaMkA - koI paNa zabda sadAkALa pradhAnapaNe vidhi ja (asti ja) jaNAve che ane sadAkALa te zabda nAstine apradhAnapaNe ja jaNAve che. prakSakArano Azaya evo che ke zabda kevaLa astine ja jaNAve che ema ame have kahetA nathI. kAraNa ke nAsti vinA astino asaMbhava ja che. paraMtu have ame ema kahIe chIe ke zabda sadA kALa vidhine ja pradhAnapaNe jaNAve che ane niSedhane (nAstine avazya sadA gauNapaNe ja jaNAve che. ema mAnIzuM. uttara - AvuM kahevuM te paNa asAra che - tuccha che. yukitarahita che tenuM kAraNa jaNAve che ke te nAstitva kayAMya paNa kayAreya paNa koIpaNa rIte pradhAnapaNe banyu ja na hoya to temAM apradhAnatA paNa ghaTI zakatI nathI. 54-24-25 ___ - tamiti niSedham // na khalu mukhyataH svarUpeNApratipannaM vastu kvacidapradhAnabhAvamanubhavatIti 4-24-ravA TIkAnuvAda = covIsamA sUtramAM je tam zabda che teno artha "te niSedha' evo karavo. eTale ke koIpaNa zabda vidhine pradhAnapaNe ja kahe che. ane te = te niSedhane apradhAnapaNe ja kahe che. AvuM kathana karavuM ucita nathI. kAraNa ke je vastu (pradhAnapaNe) mukhya svarUpe prApta na thaI hoya te kadApi apradhAnabhAvane pAmatI nathI. jema ke - (1) taLAva-nadI ane samudrAdimAM jala pradhAnapaNe che. to ja jhAMjhavAnA jalamAM apradhAnapaNe jala kahI zakAya che. eTale ke jalano upacAra thAya che. (2) pradhAnapaNe samudra che to ja tophAnI banelI nadIne samudra kahI upacAra thaI zake che. (3) AkAzamAM mukhya caMdra che to ja jalagatacaMdrane ane AhalAdaka mukhane paNa caMdra kahI zakAya che. (4) pradhAnapaNe siMha araNyamAM che to ja balavAnuM purUSamAM siMhatvano upacAra karAya che. A rIte je vastu kayAMya paNa pradhAnapaNe banI hoya, banatI hoya. te ja vastu anyatra gauNa-apradhAna banI zake che. tema nAstitva jo kayAMya paNa pradhAnapaNe kahevAtuM ja na hoya to pradhAnapaNe ajJAta evuM nAstitva apradhAnabhAvane kadApi pAmatuM nathI. mATe zabda sadAkALa nAstipaNAne apradhAnapaNe ja jaNAve ane astitvane pradhAnapaNe ja jaNAve AvA prakArano ekAntavAda ucita nathI. 4-24/2pA itthaM prathamabhaGgaikAntaM nirasyedAnIM dvitIyabhaGgaikAntanirAsamatidizanti - niSedhapradhAna eva zabda ityapi prAguktanyAyAdapAstam // 4-26 // Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-27/28/29/30/31 TIkA = cattam II4-raddA A pramANe prathama bhAMgAnA ekAntavAdanuM khaMDana karIne have bIjA bhAMgAnA ekAntavAdanuM khaMDanA jaNAve che ke - ' zabda niSedha pradhAna ja che ema mAnavuM te paNa pUrve kahelA nyAyathI khaMDita thayeluM jANavuM. (4-26aaaa zabda sadAkALa niSedha ja jaNAve che ema kahIe te paNa ucita nathI kAraNa ke jo zabda sadAkALa niSedha ja pradhAnapaNe jaNAvato hoya to te ja zabdathI vidhi je samajAya che te na samajAvI joIe. ane vidhi paNa samajAya to che ja. mATe A ekAnta barAbara nathI. tathA sadAkALa niSedha ja pradhAnapaNe samajAya ane vidhi apradhAnapaNe ja samajAya. A vAta paNa ucita nathI. kAraNa ke jo vidhi kayAMya pradhAnapaNe jaNAI ja na hoya to te apradhAnapaNe paNa jANI zakAtI nathI ItyAdi yukti pUrvanI jema jANavI. spaSTa hovAthI TIkA nathI. I4-26aaaa atha tRtIyabhaGgaikAntaM parAkurvanti .. kramAdubhayapradhAna evAyamityapi na sAdhIyaH // 4-27 // TIkA - samiti rASTra: 4-rabA have trIjA bhAMgAnA ekAntavAdane dUra kare che. anukrame ubhayanI pradhAnatAvALo ja A zabda che ema kahevuM te paNa zreyaskara nathI. 4-27 ahIM mULasUtramAM mAm padathI "zabda" evo artha levAno che. bhAvArtha evo che ke anukrame bannene (vidhi-niSedhane) pradhAnapaNe ja zabda jaNAve che A ekAnta paNa vyAjabI nathI. tenuM kAraNa have pachInA sUtramAM nIce jaNAve che. eTale ahIM vadhu vivaraNa lakhatA nathI. 4-27 etadupapAdayanti - __ asya vidhiniSedhAnyatapradhAnatvAnubhavasyApyabAdhyamAnatvAt // 4-28 // TIkA * prathama dvitIyamanA pradhAnatva tIrathavadhivatrIne tRtIyamAnAmyupAma: zreyAnuM 4-28. A ja vAta yuktipUrvaka samajAve che ke - kevala ekalA vidhinI pradhAnatAvALo athavA kevaLa ekalA niSedhanI pradhAnatAvALo evo thato A anubhava paNa pramANothI abAdhita ja che. I4-28 pahelo bhAgo je vidhinI pradhAnatA jaNAvanAro, ane bIjo bhAgo je niSedhanI pradhAnatA jaNAvanAro che. ema ekekanI pradhAnatAne jaNAvanArI je pratIti thAya che te pANa abAdhita(yathArtha) hovAthI trIjA bhAMgAno ekAnta svIkAra zreyaskara nathI. Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIjA-trIjA ane cothA bhAMgAnA ekAntavAdanuM nirasana ratnAkarAvatArikA jo zabda vidhi-niSedha ema bannene pradhAnapaNe ja jagAvato hoya to kevaLavidhinI pradhAnatA jaNAvanAro prathamabhaMga ane kevaLa niSedhanI pradhAnatA jagAvanAro dvitIyabhaMga mithyA thAya. paraMtu te mithyA nathI kAraNa ke (1) "A ghaTa che" ema bolavAthI koIka vakhata vidhi ja pradhAnapANe jaNAve che ane niSedha gauNapaNe paNa jaNAya ja che. ghaTa che paraMtu paTAdi nathI. (2) A bhUtala upara ghaTa nathI" A vAkaya niSedhana (ghaTa nathI tene) pradhAna paNe samajAve che ane gauNapaNe ghaTa vinAnuM paNa bhUtala che ema vidhi paNa samajAve ja che. have jo vidhi-niSedha banne pradhAnapaNe ja jaNAtAM hoya to A prathama ane dvitIya bhaMgathI thato anubhava bAdhita ja thAya. ane te bAdhita nathI. mATe A trIjA bhAMgAno ekAntavAda ucita nathI. 4-28 atha caturthabhaGgaikAntaparAbhavAya prAhuH / yugapadvidhiniSedhAtmano'rthasyAvAcaka evAsAviti ca na caturasram // 4-29 // TIkA = dvivettarAmeti rAmAnto na beniI 4-21 kuta ityAhuH . __ tasyAvaktavyazabdenApyavAcyatvaprasaGgAt // 4-30 // have cothA bhAMgAnA ekAntavAdano parAbhava karatAM gurUjI kahe che - eka sAthe (yuga56 paNe) vidhi ane niSedhAtmaka evA padArthano avAcaka ja A zabda che. Avo cothA bhAMgAno A ekAnta paNa yukitayukata nathI. kAraNa ke jo ekAnta avAcya hoya to "avA" zabdathI paNa na kahI zakAya. N4-29/30 TIkAnuvAda = "syAdavaktavya ja che'' A cotho bhAMgI paNa ekAnta mAnavo ucita nathI. kAraNa ke je yuga5kSaNe zabda ekAnta avAcaka ja hoya to te "gavata" athavA vApya evA zabdathI paNa avAgye ja banavAno prasaMga Ave. sArAMza e che ke bannenI ekI sAthe pradhAnatA karIe to te bannene jagAvanAro koI zabda na hovAthI avAcaka jarUra che. paraMtu sAthe sAthe evI zabdathI bannenI pradhAnatA kahI paNa zakAya che mATe sarvathA avAcya ja che ema nahIM. 4-29/30 atha paJcamabhaGgaikAntamapAsyanti - vidhyAtmano'rthasya vAcakaH sannubhayAtmano yugapadavAcaka eva sa centioSa na vAntaH 4-rUzA atra nimittamAhuH - niSedhAtmanaH saha dvayAtmanazvArthasya vAcakatvAvacakatvAbhyAmapi zabdasya Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthapariccheda sUtra-32/33/34/35/36/37 pratIyamAnattvAt ||4-rUA TIkA niSedhAtmano'rthasya vAcakatvena saha vidhiniSedhAtmano'rthasyAvAcakatvena ca zabdaH SaSThabha pratIyate tataH paJcamabhaGgaikAnto'pi na zreyAn // 4-31/32 // have pAMcamA bhAMgAnA ekAntavAdanuM khaMDana kare che - te zabda vidhi Atmaka (vidhisvarUpa) padArthano vAcaka thayo chato ubhayAtmaka arthano yugapaNe avAcaka ja che Avo ekAnta paNa manohara nathI tenuM kAraNa jaNAve che ke niSedhAtmaka arthano vAcaka thayo chato tenI sAthe yAtmaka (ubhayAtmaka) arthano avAcaka paNa zabda jaNAya ja che. 54-31/32 niSedhAtmaka padArthanA vAcakatvanI sAthe vidhi-niSedha ema ubhayAtmaka arthanA avAcakapaNe paNa zabda chaThThAbhAMgA paNe pratIta thAya che tethI pAMcamA bhAMgAno ekAnta manohara nathI. sArAMza ema che ke je pAMcamA bhAMgAno ekAnta hota to chaThTho bhAMgo tenAthI viparIta hovAthI saMbhavata ja nahIM ane chaThTho bhAMgo paNa saMbhave to che ja mATe pAMcamA bhAMgAno ekAnta manohara nathI. jo vidhyAtmakano vAcaka ane ubhayAtmakano avAcaka A bhAMgo ekAnta zabdamAM hota to niSedhAtmakano vAcaka ane ubhayAtmakano avAcaka evo chaThTho bhAMgo thAta ja nahIM ane thAya to che kAraNa ke tevo paNa anubhava thAya che mATe pAMcamA bhAMgAno ekAnta vyAjabI nathI. 5431/32 / / ratnAkarAvatArikA SaSThabhaGgaikAntamapAkurvanti niSedhAtmano'rthasya vAcakaH sannubhayAtmano yugapadavAcaka evAyamityapyavadhAraNaM na ramaLIyam ||4-rUphA - 650 atra hetumupadarzayanti tathApi saMvaivanAt ||4-rUkA TIkA - AvamajJAtiSu vidhyAvipradhAnatayA'pi rAndrasya pratIyamAnattrAvityartha: // 4-22/245 have chaThThA bhAMgAnA ekAntavAdanuM khaMDana kare che niSedhAtmaka arthano vAcaka thayo chato ubhayAtmaka arthano yugapad paNe A zabda avAcaka ja che AvuM '"avadhAraNa'' paNa ramaNIya nathI. tenuM kAraNa jaNAve che ke anyathA paNa padArthanA vAcaka tarIke zabda jaNAya che. 54-33/345 - - prathamanA bhAMgAomAM (prathamanA samajAvAyelA pAMca bhAMgAomAM) chaThThA bhAMgAnA ekAnta karatAM anyathA paNa padArthano vAcaka zabda anubhavAya che kAraNa ke prathamabhAMgAmAM kevala vidhAnAtmakatAnI pradhAnatAe padArthano vAcaka zabda jaNAya che. bIjA bhAMgAmAM kevala niSedhAtmakatAnI pradhAnatAe padArthano vAcaka zabda che trIjA bhAMgAmAM kramazaH kevaLa vidhi niSedhano vAcaka zabda jaNAya che. Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 651 5-6 ane 7 bhAMgAnA ekAntavAdanuM nirasana ratnAkarAvatArikA cothA bhAMgAmAM kevaLa avakatavyatAnI pradhAnatAvALo paNa zabda che. tathA pAMcamA bhAMgAmAM vidhipAge ane avaktavyapANe pANa zabda padArthano vAcaka che, jo A chaThThA bhAMgAno ekAnta laIe to prathamanA pAMce bhAMgAmAM judI judI pradhAnatApANe padArthanA vAcaka tarIke zabda je anubhavAya che te anubhavAta nahIM mATe A ekAnta paNa manohara nathI. 4-33/34 atra saptamabhaGgaikAntamapAkurvanti - kramAkramAbhyAmubhayasvabhAvasya bhAvasya vAcakazcAvAcakazca dhvanirnAnyathetyapi mithyA 4-rUpA atra bIjamAkhyAnti . vidhimAtrAdipradhAnatayA'pi tasya prasiddheH // 4-36 // ahIM sAtamA bhAMgAnA ekAntavAdane dUra kare che. anukrame ubhAyAtmaka bhAvanI (prathama vidhino, pachI niSedhano) vAcaka banyo chato A zabda ame eTale yugapapaNe ubhayAtmakabhAvano avAcaka ja zabda che. tenAthI anyathA vAcaka nathI ja evA prakAranuM avadhAraNa paNa mithyA ja che. ahIM tenuM kAraNa samajAve che ke mAtra eTale ke kevaLa vidhi AdinI pradhAnatAe paNa te zabda vAcaka tarIke prasiddha che. A4-35/36 A sAtamo bhAMgo sAdasti, sTAnnAsti, syAdavaktavya ema traNanA saMyogavALo trisaMyogI bhAMgo che. have jo A ekAnta hoya eTale ke koIpaNa zabda prathama anukrame ati-nAsti pradhAnapaNe kahIne pachI yuga55Ne ubhayano avAcaka ema tridharma yukta ja hoya to prathama bhAMgAmAM mAtra ekalI vidhinI pradhAnatAno paNa zabda vAcaka che ema je kahyuM che te mithyA thAya, tevI ja rIte ekalA niSedhanI pradhAnatAno paNa zabda vAcaka che ema je bIjA bhAMgAmAM kahyuM te paNa mithyA thAya, A rIte prathamanA be ane cothA bhAMgAmAM ekekanI pradhAnatAvALA ekasaMyogI 3 bhAMgA, ane trIjo pAMcamo tathA chaThTho je bhAMgA che te be benI pradhAnatAvALA disaMyogI 3 bhAMgA ema cha bhAMgAono anubhava paNa prasiddha che. te anubhavonI sAthe A sAtamA bhAMgAnA ekAntano virodha Ave che. mATe sAtamo bhAMgo ekAnta mAnavo te ucita nathI. Ir4-35/36 nanvekasmin jIvAdI vastunyanantAnAM vidhIyamAnaniSidhyamAnAnAM dharmANAmaGgIkaraNAdanantA eva vacanamArgAH syAdvAdinAM bhaveyuH, vAcyeyattA''yattatvAd vAcakeyattAyAH, tato viruddhaiva saptabhaGgI iti bruvANaM nivanti - ekatra vastuni vidhIyamAnaniSidhyamAnAnantadharmAbhyupagamenAnantabhaGgI prasaGgAdasaGgataiva saptabhaGgIti na cetasi nidheyam // 4-37 // matra detumAdu - Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-38/ 3940/41 vidhiniSedhaprakArApekSayA pratiparyAyaM vastunyanantAnAmapi saptabhaGgInAmeva samavati 14/38nA TIkA - mizritya vani vidhiniSedhavitpammiAM vyasta samatAbhyAM sakSetra mAM samanti, na punaranantAH / tatkathamanantabhaGgIprasaGgAdasaGgatatvaM saptabhaGagyAH samudbhAvyate // 4-37/38 // jIva - ajIva Adi ekeka padArthamAM vidhAna karAtA ane niSedha karAtA evA anAdhamoM jainoe aMgIkAra karelA hovAthI te anaMta dhamone kahenArA vacanamAga paNa (zabdo pANa) syAdvAdione (jainone) anaMta ja thaze. kAraNake vAcakanI (zabdonI) IyattA (maryAdA) vAnI (padArthanI) IyattAne (maryAdAne) AdhIna che. eTale ke jeTalA vAgye dharmo hoya teTalA tenA vAcaka zabdo hoya. tethI anaMta vacana mAgoM thavAthI anaMtabhaMgI ja thaze, mATe A "saptabhaMgI" nuM je kathana che te virUddha ja che arthAt nyAyasaMgata nathI. AvuM bolatA vAdIne dUra karavA mATe gurUjI jaNAve che ke - eka vastumAM vidhAna karAtA ane niSedha karAtA evA anaMta dharmo (jenoe) svIkArelA hovAthI "anaMtabhaMgI"no prasaMga Avaze mATe A kahelI saptabhaMgI asaMgata ja che AvuM manamAM vicAravuM nahIM, manamAM Avo vicAra lAvavo paNa nahIM. tenuM kAraNa e che ke - ekeka paryAya (dharma)ne AzrayI vidhAna ane niSedhanA prakAranI apekSAe ame upara jaNAvI gayA tema vastumAM anaMtI paNa samabhaMgIo ja saMbhave che. 4-37/38 TIkAnuvAda - ekeka vastumAM anaMta paryAyo (anaMta dhama) avazya che ja. temAMnA ekeka paryAyane AzrayI vidhi ane niSedhanA upara jaNAvyA pramANe prathama vyasta chuTA-chuTA ekeka) ane pachI samasta (banne sAthe) vikalpo pADavA dvArA sAta ja bhAMgA saMbhave che, paraMtu anaMtA bhAMgAo saMbhavatA nathI. kahevAno Azaya e che ke paraspara virodhI be be dharmonAM anaMta jeDakAM che temAMnA ekeka joDakAne AzrayI vidhi-niSedhanA vikalpanI apekSAe sAtabhAMgA ja (saptabhaMgI ja) thAya che. jema ke nityAnitya, bhinnabhinna, sAmAnyavizeSa, evAM paraspara virodhI dharmonAM joDakAM anaMta hovAthI saptabhaMgIo anaMtI thAya che paraMtu anaMtabhaMgI ke anaMtabhaMgIo thatI nathI. tethI anaMtabhaMgI thaI javAno prasaMga ja nathI to sabhaMgInuM asaMgatapaNuM kema kahevAya ? arthAt sabhaMgInuM asaMgatapaNuM kahevuM ucita nathI. 4-37/38u kutaH saptaiva bhaGgAH sambhavantItyAhuH - pratiparyAyaM pratipAdyaparyanuyogAnAM saptAnAmeva sambhavAt // 4-39 // sAti, sAmApti ItyAdi bhAMgAo sAta ja kema thAya che ? tenuM kAraNa samajAve che ke pratyeka paryAyanI apekSAe pratipArca = zrotAonA rthanuyoga = prazno sAta ja saMbhave che mATe bhAgA sAta ja thAya che. 4-30 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 653 samabhaMgImAM sAta ja bhAMgA kema ? tenI vicAraNA ratnAkarAvatArikA jema ke jIvadravyamAM nityAnityaviSayaka prazno nIce mujaba sAta ja thAya che. (1) zuM jIva nitya che ? hA - vyArthikanayanI apekSAe sthAnitya che. (2) zuM jIva anitya che ? hA. paryAyArthikanayanI apekSAe sthAnitya paNa che. (3) zuM jIva nitya-anitya banne che ? hA- kamaza: banne nayo lagADatAM A jIva svAmitva pAga che ane sthAniya paNa che. (4) banne hovAthI zuM sAthe bolI zakAya che ? nA - ekI sAthe eka ja zabdathI banne dha sAthe bolI zakAtA nathI mATe sarvatanya paNa che. A pramANe bAkInA bhAMgAo to mAtra saMyogathI samajI levA. eTale zrotAnA manamAM prazno sAta ja thatA hovAthI tenA uttara rUpe A bhAMgA pANa sAta ja che. 4-39 ta ita tyAdu: - teSAmapi saptatvaM saptavidhatajjijJAsAniyamAt // 4-40 // A bAbatamAM koIne evo prazna thAya ke sAtabhAMgAonuM kAraNa zrotAone pro sAta ja uThe che ema tame je kaho cho tyAM amane prazna thAya che ke atapi zrotAonA A prazro pAga sAta ja thAya ema kema ? teno uttara A sUtramAM Ape che ke - teSAmapi = zrotAonA te praznonuM paNa je samavidhatva che tenuM kAraNa e che ke zrotAonA hRdayamAM te jANavAnI jijJAsA paNa sAta ja prakAranI uThe che. evo niyama che.u4-40mA sAta prakAranI jijJAsA uThe che tethI sAta prazno puche che ane tenA sAta uttaro maLatAM zrotAonAM haiyAM zAnta thaI jAya che. jijJAsA saMtoSAI jAya che. A pramANe jijJAsAnA samavidhatvanA niyamathI praznonuM samavidhatva che ane praznonA savidhatvanA niyamathI uttara rUpe bhAMgAonuM paNa samavidhatva ja che. 4-40nA atha saptavidhatajjijJAsAniyame nimittamAhuH - tasyA api saptavidhatvaM saptadhaiva tatsandehasamutpAdAt // 4-41 // TIkA - tasyA api iti pratipAdyajijJAsAyAH tatsandehasamutpAdAditi pratipAdyasaMzayasamutpatteH II4-kazA have ahIM koIne evI zaMkA thAya ke zrotAonA hRdayamAM te jijJAsA pANa sAta ja prakAranI uThe che. tenuM kAraNa zuM che ? teno uttara A sUtramAM gurUjI Ape che ke - tathA gapa = te jijJAsAonuM paNa savidhatva eTalA mATe che ke te zrotAonA hRdayamAM sAta prakAranA ja saMdeho (zaMkAo) utpanna thAya che. 14-41 TIkAnuvAda - tasyA mA evuM je mUlasUtramAM pada che teno artha zrotAonI te jijJAsA pAga sahavidha che ema karavo. ane tatsamuddhiAt no artha zrotAnA hRdayamAM saMdehanI utpatti Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA paNa samadhA ja che. ema artha karavo. sArAMza ke zrotAnA hRdayamAM saMdeho (zaMkAo) samavidha hovAthI jijJAsA paNa sAta ja uThe che. jijJAsA sAta thavAthI prazno paNa sAta ja thAya che ane prazno sAta hovAthI tenA uttara rUpe bhAMgA paNa sAta ja che. 4-415 = caturthapariccheda sUtra-42/43/44 sandehasyApi saptadhAtve kAraNamAhuH tasyApi saptaprakAratvaniyamaH svagocaravastudharmANAM saptavidhatvasyaivopapatteH ||4-42 // TIkA - tasya pratipAdyagatasandehasya svagocaravastudharmANAM sndehvissyiikRtaanaamstitvaadivstupryaayaagAm ||4-jIrA saMdeha paNa sAta ja prakArano thAya che tenuM kAraNa zuM ? teno uttara A sUtramAM Ape che ke te saMdeha paNa sAta prakArano ja thAya che evo niyama che kAraNa ke sva saMdehanA govara padArthanA dharmo paNa sAta prakAranA ja saMbhave che. 54 viSayabhUta evA vastudharmAMLAM 45 = - TIkAnuvAda - mUlasUtramAM tasya evo je zabda che teno artha zrotAnA hRdayamAM rahelo saMdeha evo artha karavo. ane svazodhavastudharmAMLAm saMdehanA viSaya bhUta evA astitva Adi vastunA paryAyo paNa sAta ja che evo artha karavo. tethI (1) astitva, (2) nAstitva, (3) kramaza: astitva-nAstitva, (4) avAcyatva, (5) asti avAcyatva, (6) nAsti avAcyatva, ane (7) asti-nAsti-avAcyatva ema vastunA dharmo vastumAM sAta ja che mATe saMdeho paNa sAta ja uThe che tethI zrotAne tRpti thaI jAya che. A pramANe (1) vastudharmo sAta hovAthI saMdeha sAta thAya che ane (2) saMdeha sAta thavAthI jijJAsA sAta uThe che (3) jijJAsA sAta uThatI hovAthI prazno sAta puche che ane (4) prazno sAta hovAthI tenA uttararUpe bhAMgA paNa sAta ja che ema siddha thayuM. 54-42aa iyaM saptabhaGgI kiM sakalAdezasvabhAvA vikalAdezasvabhAvA vetyArekAM parAkurvanti - iyaM saptabhaGgI pratibhaGgaM sakalAdezasvabhAvA vikalAdezasvabhAvA ca // 4-43 // TIkA - ekaiko bhaGgo'syAH sambandhI sakalAdezasvabhAvaH vikalAdezasvabhAvazcetyarthaH // 4-43 // A samabhaMgI zuM sakalAdezasvabhAvavALI che ? ke zuM vikalAdeza svabhAvavALI che ? AvI zaMkAne dUra karatAM gurUjI kahe che ke - A samabhaMgI bhAMge-bhAMge sakalAdezasvabhAvavALI paNa che ane vikalAdeza svabhAvavALI paNa che. 54-43mA = 654 = TIkAnuvAda - asyA: = A samabhaMgI saMbaMdhI ekeka bhAMgo (sAte bhAMgA) sakalAdezasvabhAvavALA paNa che ane vikalAdeza svabhAvavALA paNa che. sakalAdeza ane vikalAdeza kone kahevAya che ? Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 655 sakalAdeza-vikalAdezanuM svarUpa ratnAkarAvatArikA te vAta have pachInA sUtramAM Ave ja che eTale ahIM tenuM vivecana karatA nathI. 4-43nA atha sakalAdezaM lakSayanti - pramANapratipannAnantadharmAtmakavastunaH kAlAdibhirabhedavRttiprAdhAnyAdabhe dopacArAdvA yaugapadyena pratipAdakaM vacaH sakalAdezaH // 4-44 // have sakalAdeza kone kahevAya ? te samajAve che ke - pratyakSAdi pramANothI jAgelA evA anaMta dharmavALI vastunuM kAlAdi (ATha) tAro vaDe abhedavRttinI pradhAnatA dvArA athavA abheda upacAra dvArA ekI sAthe pratipAdana karanAruM che vacana te sakalAdeza kahevAya che. 4-44 TIkA - iimirachAmi nI vRdharmadharmiorapRthabhAnI prathAnaM tamatu, mANAiima. bhinnAtmanAmapi dharmadharmiNAmabhedAdhyAropAd vA samakAlamabhidhAyakaM vAkyaM sakalAdezaH prmaannvaakymityrthH| ayamarthaH - yogapadyanAzeSadharmAtmakaM vastu kAlAdibhirabhedavRttyA, abhedopacAreNa vA pratipAdayati sakalAdezaH, tasya pramANAdhInatvAt / vikalAdezastu krameNa bhedopacArAd bhedaprAdhAnyAd vA tadabhidhatte, tasya nayAyattatvAt / TIkAnuvAda - prathama bhAvArtha samajIe (TIkAnA padono artha pachI vicArIzuM)- saMsAravata ghaTa-paTa-jIva-pudgala Adi koIpaNa vastu "anaMtadharmAtmaka" che. temAM paNa paraspara virodhI dekhAtA ane apekSAvizeSathI avirodhIpaNe rahenArA be be dhamoMnAM anaMta joDakAM che. jema ke "nityAnitya, bhinnabhinna, asti-nAsti, sAmAnya-vizeSa, vAcya-avA' ItyAdi be be dhamoMnAM joDakAM nayavizeSathI eke vastumAM anaMtA che. A sarva dharmo che. guNo che ane vastu-padArtha e dharmI che guNI che. vastu eka che ane temAM dhama (guNo) anaMta che. ema ekeka vastumAM anaMta dhamAM rahelA che. A anaMtadhama ane tenA AdhArabhUta dharmI vastu kathaMcit bhinna che ane kathaMcit abhinna paNa che. jo dharma ane dharmI bhinna na hota (ane ekAnta abhinna ja hota, to "A dharma ane A dharmI" evo bheda na thAta, AdhAra.AthamaNa pAvA na iTadharma anaMta ane dhama eka ema saMkhyAla na ghaTata mATe kathaMcit bheda avazya che ja, evI ja rIte jo dharma ane dharmI abhinna paNa na hota (ane ekAnta bhinna ja hota, to vivakSita te guNo anyaguNIthI jema bhinna che tema tenA AdhArabhUta svaguNIthI paNa ekAnta bhinna ja hovAthI A tenA guNo che ane A guNono A ja guNI che evo guNa-guNI vyavahAra ghaTata nahIM. jema ghaTanA sthAmAdi guNo paTathI bhinna che mATe te zyAmAdi guNo ane paTa guNa-guNI kahevAtA nathI te ja rIte ghaTa ane ghaTanA guNo pANa ekAnta bhinna ja thavAthI guNa-guNIbhAva saMbhavaze nahIM. mATe dharma ane dharmI bhinna jarUra che paraMtu sarvathA bhinna nathI, kathaMcit bhinna che. A rIte dharma ane dharmI kathaMci bhinna paNa che Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA ane kathaMcid abhinna paNa che. DhALa-2-3-4) A pramANe dharma-dharmI vacce bheda ane abheda banne che. temAM je abheda che tenI jyAre pradhAnatA karIe tyAre 'jhamevRttipradhAnatA'' kahevAya che. kAraNa ke ameT abheda, vRtti = aMdara je varte che. tenI ja pradhAnatA = mukhyatA karavAmAM AvI hoya to te abhedavRttipradhAnatA kahevAya che. evI ja rIte dharma ane dharmI vacce bheda paNa che. te bheda najara samakSa dekhAvA chatAM te bheda je nayanI apekSAe che tenA tarapha ganimilikA (AMkha mIcAMmaNAM-upekSAvRtti)no Azraya karIne chatA bhedanI avivakSA karI temAM abhedano Aropa (upacAra) karavAmAM Ave te abhedopacAra kahevAya che. 656 caturthapariccheda sUtra-44 A ja jagatanuM sAcuM svarUpa che. (juo dravya-guNa-paryAyano rAsa A pramANe dharma-dharmI vacce je bheda che tenI jyAre pradhAnatA karIe tyAre mevavRttipradhAnatA kahevAya che. kAraNa ke meT dharma-dharmIno bheda, vRtti aMdara varte che tenI ja, pradhAnatA mukhyatA karavAmAM AvI che tyAre te bhedavRttipradhAnatA kahevAya che ane dharma-dharmI vacce abheda paNa che. te abheda najara samakSa dekhAto hovA chatAM je nayanI apekSAe te abheda che te naya tarapha ganimilikA (AMkhamIcAMmaNAM - upekSAvRtti)no Azraya karIne abhedanI avivakSA karI temAM bhedano Aropa (upacAra) karavAmAM Ave te bhedopacAra kahevAya che. A vAta vadhu spaSTa samajAvavA mATe ja TIkAmAM kAlAdi ATha dvAro samajAvavAmAM AvyAM che. te kAlAdi ATha dvAro vaDe abhedavRttinI pradhAnatA karavA dvArA athavA abhedopacAra karavA dvArA yugapaNe anaMtadharmone samajAvanArUM je vAkaya te sakalAdeza che ane bhedavRttinI pradhAnatA karavA dvArA athavA bhedopacAra karavA dvArA yugapatne badale kramaza: dharmone pratipAdana karanArUM je vacana te vikalAdeza che. sakalAdeza eTale pramANavAkaya ane vikalAdeza eTale nayavAkaya kahevAya che, sakalAdeza pramANane AdhIna che ane vikalAdeza nayane AdhIna che. uparokata vAtano sAra A pramANe che. (1) padArthone dharmI kahevAya che. ekeka padArthamAM anaMta-anaMta dharmo che. ane paraspara virUddha dekhAtAM, ane bhinna-bhinna nayanI apekSAe avirUddhapaNe saMbhavatAM be be dharmonAM anaMta joDakAM che. = - (2) anaMta joDakAM (yugala) rUpe je be be dharmo che tene samajAvanArA sAta-sAta bhAMgA hovAthI anaMtI sasabhaMgIo che. paraMtu anaMtabhaMgIo nathI. (3) dharma ane dharmI vacce bheda tathA abheda banne che. chatAM jyAre prayojanavazathI kAlAdi ATha dvAro vaDe abhedanI pradhAnatA karAya athavA dekhAtA bhedanI upekSA karI abhedano upacAra karAya ane te rIte anaMtadharmonuM yugapaNe pratipAdana thAya te sakalAdeza kahevAya che. (4) dharma ane dharmo vacce bheda tathA abheda banne che chatAM jyAre prayojanavazathI kAlAdi - Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 657 kAlAdi ATha dhAronuM varNana ratnAkarAvatArikA ATha dvAro vaDe bhedanI pradhAnatA karAya athavA dekhAtA abhedanI upekSA karI bhedano upacAra karAya ane te rIte anaMtadharmonuM kramaza: paNe je pratipAdana karAya tene vikalAdeza kahevAya che. (5) sakalAdeza e sarva daSTionA saMgrahAtmaka hovAthI pramANavAkya kahevAya che. (6) vikalAdeza e ekeka dRSTionI vivakSAnI mukhyatA rUpa hovAthI nayavAkya kahevAya che. (7) samabhaMgInA sAte bhAMgAomAMnA ekeka bhAMgAnI sakalAdeza rUpe vivakSA karo to te pramANasamabhaMgI kahevAya che ane (8) te ja sAte bhAMgAomAMnA ekeka bhAMgAnI vikalAdeza rUpe vivakSA karo to te nayasabhaMgI paNa kahevAya che. A pramANe samabhaMgInA sAte bhAMgA pramANasamabhaMgI paNa bane che ane sAte bhAMgA nayasasabhaMgI paNa bane che. have ApaNe TIkAnA padono zabdArtha vicArIe. kAlAdi ATha kAro vaDe karIne dharma ane dharmInI vacce je apRthakbhAva eTale ke abhedavRtti che. tenI pradhAnatAe samakAlamAM pratipAdana karanArUM je vAkaya te sakalAdeza. athavA kAlAdi A ja ATha dvAro vaDe bhinna che svarUpa jenuM evA dharma-dharmI vacce bheda hovA chatAM abhedano Aropa karIne samakAlamAM samajAvanArUM vAkaya te sakalAdeza. sakalAdeza e ja pramANavAkaya kahevAya che. teno bhAvArtha A pramANe che ke kAlAdi ATha dvAro vaDe abhedavRttinI pradhAnatA dvArA athavA abhedopacAra dvArA yugapaNe azeSadharmAtmaka vastune jaNAvanArUM je vAkaya te sakalAdeza. A sakalAdeza pramANane AdhIna che ane bhedopacAra dvArA athavA bhedavRttinI pradhAnatA dvArA kramaza: azeSa dharmAtmaka vastune jaNAvanArUM je vAkaya te vikalAdeza che A vikalAdeza nayane AdhIna che. prazna :- krama eTale zuM ? yugapad eTale zuM ? ane kAlAdi ATha dvAro kayAM kayAM ? te dvArone AzrayI abhedavRtti pradhAnatA ane abhedopacAra, tathA bhedavRttipradhAnatA ane bhedopacAra kevI rIte ? te barAbara samajAvo. te have vicArIe. kaH punaH kramaH ? kiM vA yaugapadyam ? yadA'stitvAdidharmANAM kAlAdibhirbhedavivakSA, tadaikasya zabdasyAnekArthapratyAyane zaktyabhAvAt kramaH, yadA tu teSAmeva dharmANAM kAlAdibhirabhedena vRttamAtmarUpamucyate, tadaikenApi zabdenaikadharmapratyAyanamukhena tadAtmakatAmApannasyAnekAzeSarUpasya vastunaH prtipaadnsmbhvaadyogpadyam / krama eTale zuM ? ane yaugapadya eTale zuM ? A vAta prathama samajAve che. (1) ghaTa-paTajIva-ajIvAdi sarva padArthomAM rahelA astitva Adi anaMta dharmonI bheda vivakSA karavAmAM Ave, tyAre vivakSita eka zabda aneka arthane samajAvavAmAM zaktivALo na hovAthI arthAt eka zabdathI aneka dharmonuM kathana, ane te dvArA tenuM jJAna thaI zakatuM na hovAthI ekeka dharmanuM kramaza: ekeka zabda dvArA je jJAna karAvavAmAM Ave te krama kahevAya che. asti-nAsti Adi lAInazara zabdaprayoga Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-44 658 ane te dvArA lAInasara jJAna thAya te krama kahevAya che. tu = paraMtu jyAre te ja astitvAdi dharmonuM kAlAdi ATha dvArA vaDe abhedapaNe baneluM je svarUpa che te svarUpa jyAre eka zabda vaDe kahevAya tyAre te eka zabda vaDe eka dharmane samajAvavA dvArA tenI sAthe tAdAtmabhAvane (abhedabhAvane) pAmelA evA aneka azeSa je dharmo che te anekadharmavALI vastunuM pratipAdana paNa saMbhavI zake che tene yaugapadya kahevAya che. ati Adi koI paNa vivakSita eka zabdaprayoga kALe paNa tenI sAthe tAdAtma paNe rahelA zeSa anaMtadhamanuM paNa jJAna karavuM te yaugapadya kahevAya che. sArAMza ke jyAre bhedathI kathana karAya tyAre eka zabda eka dharmane ja kahenAra che. eTale dharmo dharme zabda judo judo vAparavAno hovAthI koI paNa svarUpa kramathI ja kahI zakAya che. jema ke A cA kaDavI che. tIkhI che, mIThI che. ane sapheda che. ahIM cA nAmanA eka dravyamAM anubhavAtA A cAre paryAyo bhedanI pradhAnatAe bolAyA che eTale eka zabda eka ja arthane kahenAra che tethI cAra paryAyo samajAvavA kramazaH cAra zabdono prayoga karyo che. kaDavAza bhukakI rUpa cAthI thayelI che. tIkhAza mazAlAthI thayelI che. mIThAza khAMDathI thayelI che. ane saphedAI dudhathI thayelI che. bhedasUcaka zabdo bhinna bhinna hovAthI A krama che. ane jyAre abhedathI kathana karAya tyAre eka zabda ja tAdAtmabhAvavALA aneka dhamone jaNAvI zake che tene yugapad kahevAya che. jema ke A cA suMdara che eTale "suMdara" zabda pramANopeta kaDavAza-tIkhAza-mIThAza ane cetatA ema cAre paryAyane eka sAthe jaNAve che, eka zabda hovA chatAM paNa aneka artha samajAvavAmAM samartha che A yuga5d kahevAya che. A pramANe krama ane yugapad A be zabdonA artha jANIne have ApaNe kAlAdi ATha dvArA samajIe. punaH jAya? (2) zAstra (2) mAtmauM, () marya, (4) sanyA , (6) 35 . (6) mukleiza, (7) saMsaf, (8) rAH rUchI tatra yArnIvAdri vartutyevenyatra yAtramastitva tArA zeSAnantadharmA vastunyekaDeti teSAM kAlenAbhedavRttiH (1),.yadeva cAstitvasya tadguNatvamAtmarUpam, tadeva cAnyAnantaguNAnAmapItyAtmarUpeNAbhedavRttiH (2), ya eva cAdhAro'rtho dravyAkhyo'stitvasya, sa evAnyaparyAyANAmityarthenAbhedavRttiH (3), ya eva cAviSvagbhAva kathaJcittAdAtmyalakSaNa: sambandho'stitvasya sa evAzeSavizeSANAmiti sambandhenAbhedavRttiH (4), kAlAdi ATha dvAro kayAM kayAM ? ane tenI apekSAe abheda tathA bheda kevI rIte ? tyAM prathama ATha vAro A pramANe che. (1) kAladdAra (2) AtmarUpa = svarUpa dhAra, (3) arthadvAra - AdhAra dhAra, (4) saMbaMdhadvAra, (5) upakAradvAra, (6) guNIdeza dvAra, (7) saMsargadvAra, ane (8) zabdadvAra. have A AThe vAronA artho tathA tenI apekSAe prathama abheda vicArIe ane pachI bheda vicArIe. Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlAdi ATha dvrAronuM varNana ratnAkarAvatArikA (1) nIvAvi vastu svAsyeva - jIva-ajIvAdi sarva vastuo kathaMcid asti che. ahIM vastumAM je kALe astitva dharma che te ja kAle zeSa anaMtadharmo paNa A eka vastumAM che. eTale astitvadharma zeSa anaMta dharmonI sAthe eka vastumAM ekakAle sAthe varte che. kAraNa ke atti che tyAre ja bIjA dharmo paNa tyAM che ja, A rIte astitvadharmanI ane zeSa dharmonI kALanI apekSAe abhedavRtti thaI. A prathamadvAra thayuM. (1) 659 (2) astitva dharma e jIvAdi te te vastuno guNa che. eTale tanunatvam te te jIvAdi dravyonA guNapaNuM e jema astitvadharmanuM jJAtmapam svarUpa che. tevI ja rIte anyaguNonuM svarUpa paNa te ja (tattuLatva) che. A rIte taLuLAtma te te dravyonA guNamayapaNAnuM svarUpa (JAtmapatva) astitvanuM ane anyaguNonuM sarakhuM che. A Atmapeja AtmarUpa vaDe abhedavRtti samajavI. A bIju dvAra thayuM. = (3) rthaM eTale AdhAra, astitva nAmanA dharmano jIva-ghaTa-paTa Adi dravyAtmaka padArtha je AdhAra che. te ja padArtha anya paryAyono (guNadharmono) paNa AdhAra che. je jIva astitvano AdhAra che te ja jIva anya anaMta paryAyono paNa AdhAra che A rIte rtha vaDe (AdhAra vaDe) abhedavRtti thaI. A trIjuM dvAra jANavuM. (4) sambandha: ahIM aviSvabhAva saMbaMdha samajavo, aviSvabhAva eTale tAdAtmyasaMbaMdhaekamekasaMbaMdha astitva dharmano ghaTa-paTAdidharmInI sAthe kathaMcittAdAtmya svarUpa je aviSvabhAva (abheda) saMbaMdha che te ja kacittAdAtmya (abheda) saMbaMdha bAkInA anaMtadharmono paNa dharmInI sAthe che, A rIte avizvabhAva nAmanA saMbaMdhanI apekSAe paNa astitvanI ane zeSa anaMta dharmonI abhedavRtti thaI. A cothuM dvAra jANavuM. ya eva copakAro'stitvena svAnuraktatvakaraNam, sa eva zeSairapi guNairityupakAreNAbhedavRtti: (5), ya guNinaH sambandhI dezaH kSetralakSaNo'stitvasya, sa evAnyaguNAnAmiti guNidezenAbhedavRttiH (6), ya eva caikabastvAtmanA'stitvasya saMsargaH, sa evAzeSadharmANAmiti saMsargeNAbhedavRttiH, nanu prAguktasambandhAdasya kaH prativizeSaH ? / ucyate, abhedaprAdhAnyena bhedaguNabhAvena ca prAguktaH sambandhaH, bhedaprAdhAnyenAbhedaguNabhAvena caiSa saMsarga iti ( 7 ), ya evAstIti zabdo'stitvadharmAtmakasya vastuno vAcakaH, sa eva zeSAnantadharmAtmakasyApIti zabdenAbhedavRttiH (8), paryAyArthikanayaguNabhAve dravyArthikanayaprAdhAnyAdupapadyate / - = = (5) ghaTa-paTa-jIvAdi dravyono astitvadharma vaDe svAnuraktatva karavA rUpa je upakAra karAya che te ja upakAra zeSa guNadharmo vaDe paNa karAya che eTale ke "astitva'' dharma ghaTa-paTa-jIvAdi dravyonuM hovApaNu jaNAvavA rUpa eTale ke sva astitva-hovApaNA rUpa dharma vaDe anutttatva anuraMjita karavA svarUpa, hovApaNuM batAvavA vaDe jema dravyano upakAra kare che. vastunuM chatApaNuM batAve che tema zeSaguNadharmo paNa potapotAno niyata karelo bhAva jaNAvavA dvArA dravyano rUpe upakAra kare che. A rIte upakAra vaDe abhedavRtti thaI. A pAMcamuM dvAra samajavuM. te = = Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-44 () astitva nAmanA guNanAM guNI evAM je ghaTa-paTa-jIvAdi dravyo che. te ghaTa-paTa jIvAdi guNIdravyo saMbaMdhI je kSetra svarUpa deza astitva dharmano che te ja kSetra svarUpa deza anyaguNono paNa che. arthAt dravyanI sAthe saMbaMdha rAkhanArA astitvaguNanuM je kSetra che te ja kSetra anyaguNonuM paNa che. mATe astitva ane anyaguNo ema banne guNI saMbaMdhI eka ja dezamAM vartatA hovAthI guNidezavaDe paNa abhedavRtti jANavI. (7) va vartAtmanA = astitvadharmanA AdhArabhUta evI je vastu che. te vastusvarUpanI sAthe astitvadharmano je saMsarga (saMparka) che. te ja saMparka zeSa dhamano pAga te eka vastu svarUpanI sAthe che. jema astitvano saMsarga ghaTamAM che tema zeSadharmono paNa saMsarga ghaTamAM che A saMsargavaDe abhedavRtti thaI. prazna - pUrve (cothA dvAramAM) kahelA saMbaMdha nAmanA dvArathI varasya = A saMsargadvAranI aMdara zuM vizeSatA che ? eTale ke je cothuM dvAra che te paNa saMbaMdharUpa che ane A saMsargadvAra paNa ekajAtanA saMbaMdharUpa ja che. to A bannemAM vizeSatA zuM ? uttara - saMbaMdhapaNe banne samAna hovA chatAM kaMIka vizeSatA che. jyAM abhedanI pradhAnatA hoya ane bhedanI gauNatA hoya tyAM tAdAtma (arthAt aviSyabhAva nAmano) saMbaMdha kahevAya. A artha cothA dvAramAM jANavo. jema ke (1) goLa gaLyo che. ghaDo lAla che. A mahAtmA jJAnI che. ItyAdi. paraMtu jyAM bhedanI pradhAnatA ane abhedanI gauNatA hoya tyAM A sAtamA dhAravALo saMsargasaMparka rUpa saMbaMdha samajavo. jema ke goLamAM gaLapaNa che. ghaDAno raMga lAla che. A mahAtmAmAM mahAjJAna che. ItyAdi. tAdAtma jevo je saMbaMdha te cothuM saMbaMdhadvArA jANavuM ane saMyoga jevo je saMbaMdha te sAtamuM saMsargadvAra jANavuM. prazna - guNa-guNI vacce sadA tAdamya ja saMbaMdha hoya che. saMparkapa saMyogasaMbaMdha kevI rIte hoya ? te to dravya-dravyano hoya che ? tathA vaLI atyAre amedavRttiprAdhAnyathI A ATha dvAra samajAvAya che tyAM abhedanI pradhAnatA vALuM "saMbaMdha" nAmanuM cothuM dvAra saMbhavI zake paraMtu bhedanI pradhAnatAvALuM A sAtamuM dvAra kema saMbhavI zake ? uttara - tamAro prazna satya che. "saMyoga" saMbaMdha dravya-dravyano ja hoya, guNa-guNIno hoto nathI, tathA guNa-guNIno sadA tAdAtmasaMbaMdha ja hoya che. A rIte tAdAbhyasaMbaMdha" vAstavika hovA chatAM vyavahAranayanI pradhAnatA karIne jANe guNa-guNI vacce bheda hoI nahI zuM ? tema "goLamAM gaLapaNa ghaNuM che" ItyAdinI jema kalpanAkRta bhedanI pradhAnatA che. A vAstavika bhedanI virakSA nathI. vAstavika bhedanI vivakSA bhedapradhAnatA vakhate Avaze. tethI ja A "abheda pradhAnatAnA kathana" prasaMge aupacArika rIte bhedanI pradhAnatA jyAre vicArAya tyAre A sAtamuM dvAra kahevAya. mATe ja A "saMyoga" saMbaMdha nathI. paraMtu saMyoganA jevo je saMbaMdha bhAse te saMsarga. ema vicakSA karI che. (8) tathA "astitva" dharmAtmaka vastuno vAcaka "asti" zabda jema che. te ja pramANe Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlAdi ATha dvAronuM varNana ratnAkarAvatArikA zeSa ananta dharmAtmaka vastunA paNa tevA tevA vAcaka zabdo che. kAraNa ke ghaTa-paTAdi padArthomAM jema "mati" dharma che ane tene vAcaka pti zabda paNa che te ja rIte zeSa ananta dhamAM paNa tenI aMdara "che" ane te te dharmonA tevA tevA vAcaka zabdo paNa che. eTale "zabda"nI apekSAe asti dharmanI sAthe abhedavRtti thaI. A pramANe paryAyArthikanayanI gauNatA jyAre karAya ane dravyArthikanayanI pradhAnatA jyAre karAya tyAre A sarva ghaTI zake che. dravyArthikaguNabhAvena paryAyArthikaprAdhAnye tu na guNAnAmabhedavRttiH sambhavati, samakAlamekatra nAnAguNAnAmasambhavAt, sambhave vA tadAzrayasya tAvad vA bhedaprasaGgAt (1), nAnAguNAnAM sambandhina AtmarUpasya ca bhinnatvAt, AtmarUpAbhede teSAM bhedasya virodhAt (2), svAzrayasyArthasyApi nAnAtvAt, anyathA nAnAguNAzrayatvavirodhAt / (3), sambandhasya ca sambandhibhedena bhedadarzanAt nAnAsambandhibhirekatraikasambandhAghaTanAt (4), taiH kriyamANasyopakArasya ca pratiniyatarUpasyAnekatvAt, anekairupakAribhiH kriyamANasyopakArasyaikasya virodhAt (5), guNidezasya ca pratiguNaM bhedAt, tadabhede bhinnArthaguNAnAmapi guNidezAbhedaprasaGgAt (6), saMsargasya ca pratisaMsargibhedAt, tadabhede saMsargibhedavirodhAt (7), zabdasya ca prativiSayaM nAnAtvAt, sarvaguNAnAmekazabdavAcyatAyAM sarvArthAnAmekazabdavAcyatA''patteH zabdAntaravaiphalyApatteH (8), tattvato'stitvAdInAmekatra vastunyevamabhedavRtterasambhave kAlAdibhirbhinnAtmanAmabhedopacAraH kriyate / tadetAbhyAmabhedavRttyabhedopacArAbhyAM kRtvA pramANapratipannAnantadharmAtmakasya vastunaH samasamayaM yadabhidhAyakaM vAkyaM saH sakalAdeza: pramANavAkyAparaparyAya iti sthitam / kAlAtmarUpasambandhAH saMsargopakriye tathA / guNidezArthazabdAzcetyaSTau kAlAdayaH smRtAH // 1 // 4-44 // A "sakalAdeza" pramANAdhIna hovAthI anaMtadharmonA svarUpane ekIsAthe "yuga5" pAse kahenAra hoya che. ane "vikalAdeza" nayAdhIna hovAthI te ja anaMtadharmonA svarUpane kramazaH kahe che. A bannemAM mAtra eTalo ja taphAvata che. sakalAdeza e jAge avayavI hoya ane vikalAdeza e jANe avayava hoya. sakalAdeza e jANe paTa hoya ane vikalAdeza e jANe tantu hoya tema banne Adezo apekSAvizeSa mAtra che. - te bemAMthI "sakalAdeza" abhedavRttinI pradhAnatAthI jaNAya che. athavA bhedavRttinI pradhAnatAmAM abheda upacAra karavAthI pAga jANAya che ema be rIte sakalAdeza jANI zakAya che. A be prakAramAMthI prathama abhedavRttinI pradhAnatAe sakalAdezanuM ja svarUpa che te kAlAdi ATha dvAro vaDe jaNAvyuM. have A be prakAramAMthI bIjo je prakAra che ke bhedavRttinI pradhAnatA hovA chatAM tenI tarapha upekSA karI temAM abheda pANAno upacAra karavAthI paNa sakalAdeza jANI zakAya che. te have samajAvAya che. A sakalAdeza pUrNa thayA pachI vikalAdeza samajAvAze. abhedopacArathI sakalAdeza A pramANe che - Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-44 jyAre jyAre dravyArthikanayane gauNa karavAmAM Ave ane paryAyArthikanayanI pradhAnatA karavAmAM Ave tyAre tyAre eka ja vastumAM rahelA anaMta dharmono A ja kAlAdi ATha dvAro vaDe mukhyatAe bheda je jaNAya che. abheda jaNAto nathI. kAraNa ke paryAyArthika nayano viSaya bheda jaNAvavAno che. tethI pradhAnapaNe jaNAtA te bhedamAM jo abheda jANavo hoya to abhedane Aropa karavo paDe, A pramANe abhedano je Aropa karavo- abhedano upacAra karavo te abhedopacArathI sakalAdeza kahevAya che. abhedopacArathI A sakalAdeza samajAvavA mATe prathama paryAyathikanayanI mukhyatAvALo bheda samajAvAya che. ane aMte kahevAze ke AvA bhedamAM abhedano upacAra karavo te paNa sakalAdeza che. have paryAyArthika nayanI apekSAe bhedavRtti pradhAnatAthI kAlAdi ATha dvArA A pramANe che. - (1) sAmetra = eka ja vastumAM eka ja kAle bhinna bhinna aneka guNo saMbhavI zakatA nathI. ane jo bhinna bhinna guNo saMbhave ema mAnIe to Aya evA guNo anaMta hovAthI tAzrayastha te anaMta guNonA AdhArabhUta evA guNIpadArthanA paNa tAvame teTalA ja bheda (anaMta bheda) mAnavAno prasaMga Ave mATe eka kALe nAnAguNo guNInI aMdara asaMbhavita che. ema kALAzrayI bheda samajAvyo. (2) astitvAdi je je bhinnabhinna guNo che. te te guNo saMbaMdhI teonuM AtmarUpa (potAnuM svarUpa) bhinna bhinna ja che, jema ke astitvadharma vastunA hovApaNAne batAvavAnA svarUpavALo che. nAstitvadharma vastunA na hovApaNAne jagAvavAnA svarUpavALo che. sAmAnyadharma vastunI samAnatA jaNAvanAra che ane vizeSa dharma vastunA vizeSa svarUpane jaNAvanAra che. ema pratyeka guNo saMbaMdhI AtmarUpa (svarUpa) bhinna bhinna che jo te guNonuM AtmarUpa (svarUpa) abhinna che (eka che) ema mAnIe to te guNomAM paraspara je bheda che teno virodha Ave. svarUpanA bheda vinA svarUpavAnano bheda na saMbhavI zake. mATe dareka guNonuM svarUpa bhinna bhinna che. ema samajavuM. te AtmarUpathI bheda nAmanuM bIjuM dvAra thayuM. (3) svAzrayastha marthastha = te te guNo bhinna bhinna hovAthI tenA potAnA AdhArabhUta evo padArtha paNa bhinna bhinna gaNAya che. anyathA = jo ema na mAnIe to rAdhAramenTe DAyameH Avo nyAya lAgavAthI AdhAradravya eka mAnavAthI temAM vartanArA astitvAdi dha pAga ekarUpa thaI javAthI A dravya nAnAguNonA AzrayavALuM che = te nAnAgu vatva mAnavAno virodha Ave. mATe Adheya aneka hovAthI Azraya = AdhAra paNa bhinna bhinna hovo joIe. A artha = AdhAra nAmanuM trIjuM kAra. (4) sabdha ra = jema purUSa eka ja hoya che. paraMtu svapitA ane svaputra, svapatnI, svasvasu Adi bhinna bhinna saMbaMdhInI sAthe anukrame putra, pitA, pati ane bhAI ItyAdi aneka saMbaMdhavALo hoya che. judA judA saMbaMdhionI sAthe ekapurUSamAM ekasaMbaMdha aghaTita che. te ja nyA astitva Adi dharmo aneka hovAthI tAdAbhya nAmano saMbaMdha pAga te pratyeka dharmonI sAthe bhinna bhinna ja dekhAya che. je ema na mAnIe to nAnAsaMbaMdhIonI sAthe eka vastumAM ekasaMbaMdha Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlAdi ATha dvAronuM varNana ratnAkarAvatArikA mAnavo te aghaTita che. kAraNa ke jo saMbaMdha eka ja hoya to tenAthI saMbaMdhita thayelA astitvAdi anekagaNo ekarUpa ja thaI jAya mATe tAdAtmarUpa saMbaMdha bhinna bhinna hovAthI tene AzrayI guNagugIno, dharma-dharmIno bheda che. (5) tai: kriImALa) = astitva Adi te te dhamoM vaDe karAto upakAra potapotAnA cokkasa svarUpavALo hovAthI aneka prakArano che. jema astitvadharma vastune astisvarUpa batAvavAno upakAra kare che. ane nAstitvadharma te ja vastune nAstisvarUpa batAvavAno upakAra kare che ItyAdi aneka guNo anekavidha upakAra kare che. kAraNa ke upakArI evA astitvAdi aneka guNo vaDe karAto upakAra eka che ema mAnavAmAM (upakArIonuM anekatva uDI javA rU5) virodha Ave. kAraNa ke je upakArakriyA eka ja karAtI hoya to upakArI guNono bheda saMbhavI zake nahIM ane tethI anaMta guNo che ema kahevAze nahIM. mATe upakArabheda che. A pAMcamuM dvAra thayuM. (6) gujarAccha 9 = AdhArabhUta evA guNipadArthanuM kSetra paNa pratyekagaNavAra (apekSAvizeSathI) bhinna bhinna che. jo ema na mAnIe ane tameTuM = te guNideza (bhinnabhinna guNono pANa) eka ja che ema jo mAnIe to (bhinna bhinna guNono paNa eka ja guNideza hovAthI) bhinna bhinna padArthamAM vartanArA (ghaTa-ane paTamAM vartanArA) guNono paNa guNideza eka thaI javAno prasaMga Avaze. tethI jema ghaTa-paTamAM guNo bhinna bhinna hovAthI guNideza bhinna che. te ja rIte eka ghaTamAM vartanArA anekaguNo paNa bhinna bhinna hovAthI teno paNa guNideza bhinna bhinna ja hovo joIe. A chaThuM guNideza dvAra thayuM. (7) saM sya 2 upara samajAvyA mujaba ja saMsargino bheda hote chate (eTale saMsargavALA astitvAdi dharmono bheda hote chate) teono ane padArthano saMsarga paNa bhinna bhinna ja hoya che. jo ema na mAnIe to tameTuM = te saMsargano abheda hovAnA kAraNe saMsargi evA astitvAdi dhamano paNa abheda thavAthI bheda mAnavAmAM virodha Ave. A sAtamuM saMsarga dvArA thayuM. (8) rasya 2 prativiSa nAnIvItuM = astitvAdi dhamane kahenArA zabdo paNa viSayavAra judA judA hoya che. astitva dharmane kahenAro "asti" zabda jema che. e ja zabda nAstidharma jaNAvato nathI paraMtu nAstitvadharmane kahenAro "nAsti" zabda judo che. ema viSayavAra zabda paNa bhinna bhinna che. jo ema na mAnIe ane asti-nAsti Adi anaMta (sarva) dhamone eka ja zabdathI vAcya mAnavAmAM Ave to tenI jema ja ghaTa-paTa-maTha Adi saMsAravata sarvapadArtho pANa eka ja zabdathI vAcya banavAnI Apatti Ave. ane jo A rIte sarvapadAtho ane sarvaguNo eka ja zabdathI jaNAvI zakAtA hoya to ghaTa-paTa-maTha Adi zabdAntaro = bhinnabhinna zabdo niSphaLa thavAnI Apatti paNa Ave. mATe vAcya bhinna bhinna hote chate vAcaka zabda paNa bhinnabhinna hovo joIe. upara samajAvyA pramANe jyAre vyArthika (abhedavAcI) naya gauNa karavAmAM Ave ane paryAyArthikanaya (bhedavAcInaya) jyAre mukhya karavAmAM Ave tyAre uparokata kALa-AtmarUpa-artha ItyAdi Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-45 664 ATha dvAro vaDe bhinna bhinna svarUpavALA astitvAdi anaMta dharmonuM eka vastumAM A rIte tattvathI (vAstavikapaNe) abhedavRttino asaMbhava hote chate ane bhedavRtti spaSTa jaNAye chate jo tyAM abheda jANavo hoya to abhedano upacAra karavo paDe che. jema koI eka purUSamAM siMhanI jema cArapaga, kezavALI, nakha, hiMsakavRtti Adi dhama na jaNAvAthI A purUSa siMhathI bhinna che ema spaSTa jaNAvA chatAM jo te purUSane "A siMha che" ema kahevuM hoya to (vIratAnI apekSAe) siMhapANAno upacAra karAya che. tema ahIM paNa abhedapaNAno upacAra jANavo. jyAre vyArthikanA mukhya hoya ane paryAyArthika naya gauNa hoya tyAre abheda mukhya che mATe te "abhedavRttipradhAnatA" kahevAya che ane jyAre dravyArthikanaya gauNa hoya ane paryAyArthikanayA mukhya hoya tyAre bhedamukhya hovAthI jo abheda jAgavo hoya to abhedano upacAra karavo paDe che tene abhedopacAra kahevAya che. tAmyam = tethI A abhedavRtti pradhAnatA ane abhedopacAra ema be vaDe karIne pramANathI svIkRta evA anaMtadharmAtmaka vastune eka ja samaye (yugapapAge) kahenArUM je vAkya te sakalAdeza kahevAya che. tenuM ja bIjunAma pramAgavAkya che. A rIte sakalAdeza che. ema siddha thAya che. (1) kALa, (2) AtmarUpa, (3) artha, (4) saMbaMdha, (5) upakAra, (6) guNideza, (7) saMsarga ane (8) zabda ema kALAdi ATha dvArA zAstromAM jaNAvelAM che. A vAtano sArAMza e che ke saMsAravartI ghaTa-paTa-jIva Adi sarva vastuo astitva-nAstitva, bhinna-abhinnatva, samAna-asamAnatva, vAcya-avAcyatva, ItyAdi anaMtadhamAMthI bharelI che. A vAta sAkSAt anubhavasiddha che. sarvakALe akhaMDita che. mATe ja pramANasiddha che. kevalIbhagavaMtoe jagatanuM svarUpa kevalajJAnathI AvuM joyuM che ane joIne prakAzya che. have eka vastumAM rahelA te astitvAdi anaMta dharmono bheda paNa che ane abheda pAga che. te bemAMthI jo abheda jANavo hoya to te abheda be prakAre jaNAya che. (1) abhedavRtti pradhAnatAthI ane abhedopacArathI. jyAre vyArthikanaya pradhAna karIe ane paryAyArthinaya gauNa karIe to amedavRttipradhAnatAthI abheda jaNAya che. jema ke ghaTAdi eka padArthamAM je kALe astitva che te ja kALe nAstitvAdi anaMta dhamAM pANI sAthe ja che. mATe kALathI abhinna che ema AtmarUpAdi zeSa sAta dvArothI paNa anaMtadhano abheda mukhyapaNe jANI zakAya che. A abheda vRttipradhAnatAthI abheda jAgyo kahevAya. tathA jyAre dravyArthikanaya gauNa karavAmAM Ave ane paryAyArthikanaya mukhya karavAmAM Ave tyAre mukhyatAe jaNAya che bheda, jemake je astizabda jevo astitvadharmano vAcaka che tevo nAstitvAdi dhamano vAcaka nathI. te nAstitvAdi dhamoMnA vAcaka zabdo nAsti vigere bhinna bhinna che, ema zabdathI bheda jaNAyo. e ja rIte zeSa sAta dvArothI paga bheda jaNAya che. paraMtu te bhedamAM have jo abheda jANavo hoya to abhedano upacAra karavo paDe che ke astitvadharmano vAcaka bhale "asti" zabda ane nAstitvadharmano vAcaka bhale "nAsti" zabda hoya to paNa te banne Akhara Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 665 kAlAdi ATha dvAro vaDe vikalAdezanuM varNana ratnAkarAvatArikA che to ''zabda ja'' mATe zabdapaNe banneno abheda samajone. A rIte abhedavRtti pradhAnatA ane abhedopacAra vaDe abheda jaNAya che. tene ja sakalAdeza athavA pramANavAkya kahevAya che. ane tenAthI viparItane vikalAdeza athavA nayavAkya kahevAya che je have pachInA sUtramAM samajAvavAmAM Avaze. jyAre vyArthikanaya gauNa karavAmAM Ave ane paryArthikanaya mukhya karavAmAM Ave tyAre bheda mukhyapaNe jaNAya che tene bhedavRttipradhAnatA kahevAya che ane jyAre vyArthikanaya mukhya hoya tathA paryAyArthika naya gauNa hoya tyAre abheda mukhya hovAthI jo bheda jANavo hoya to abhedamAM bhedano upacAra karavo ja paDe che tene bhedopacAra kahevAya che A pramANe bhedavRttipradhAnatA ane bhedopacAra dvArA kramazaH vastunuM svarUpa samajAvanArAM je vAkyo tene vikalAdeza kahevAya che. tenuM ja bIjuM nAma nayavAkya che. A ja vAta have pachI AvanArA sUtramAM jaNAve che. 4-44 // adhunA nayavAkyasvabhAvatvena nayavicArAvasaralakSaNIyasvarUpamapi vikalAdezaM sakalAdezasvarUpanirUpaNaprasaGgenAtraiva lakSayanti tadviparItastu vikalAdezaH // 4-45 // ttii| - nayaviSayIkRtasya vastudharmasya bhedavRttiprAdhAnyAd bhedopacArAd vA krameNa yadabhidhAyakaM vAkyam, sa vikalAdezaH / etadullekhastu nayasvarUpAnabhijJazrotRRNAM duravagAha iti nayavicArAvasara evaM pradarzayiSyate 54-4aa have vikalAdeza samajAvavo che, ane te nayavAkyanA svabhAvAtmaka tethI eTale ke nayavAkyAtmaka hovAthI kharekhara jyAre nayonA vicAro samajAvavAnA hoya tyAre ja lakSaNIya (jaNAvavA lAyaka) svarUpavALo A vikalAdeza che. to paNa lAghavatA mATe ahIM ja sakalAdezanA svarUpanuM nirUpaNa cAle che te ja prasaMge kaMIka samajAvAya che. sakalAdeza e pramANavAkyAtmaka che. ane 1 thI 4 paricchedamAM pratyakSa-parokSa, tathA smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna ane Agama, ItyAdi pramANo samajAvAya che te kAraNathI sakalAdeza ahIM samajAvAya barAbara ucita che. paraMtu vikalAdeza nayavAkyAtmaka che ane nayonuM prakaraNa AgaLa sAtamA paricchedamAM AvavAnuM che eTale A vikalAdeza paNa kharekhara sAtamA paricchedaprasaMge samajAvavo joIe. paraMtu sakalAdeza ane vikalAdeza paraspara pratispardhI svarUpavALA hovAthI sakalAdeza samajAye chate vikalAdeza samajavo sukara bane che tethI samajAvavAmAM lAghavatA thAya che mATe sakalAdezanuM svarUpa samajAvavAnA prasaMge ja vikalAdeza paNa gurUjI kaMIka samajAve che. te (sakalAdeza) thI je viparIta Adeza te vikalAdeza kahevAya che. 54-45 / / TIkAnuvAda bhedavRttinI pradhAnatAthI athavA bhedopacArathI nayanA viSayabhUta banelA evA vastudharmane anukrame kahenArUM je vAkya te vikalAdeza kahevAya che. A vikalAdezano bodha nayanA - Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-46/47 viSayane nahIM jANanArA evA zrotAone duHkhe samajAya tema che tethI nayonA vicAro jyAre (sAtamAM paricchedamAM) jaNAvIzuM te ja avasare A vikalAdeza samajAvIzuM. jo ke pUrva sUtranA vivecanamAM ja kaMIka aMze A vikalAdeza samajAvAyo che tathA sakalAdeza samajavAthI viparIta paNe A vikalAdeza kaMIka aMze samajAI paNa jAya che. tethI ame ahIM tenuM vadhAre vivecana ApatA nathI. I4-4pA pramANaM nirNIyAtha yata: kAraNAt pratiniyatamarthametad vyavasthApayati, tat kathayanti - tad dvibhedamapi pramANamAtmIyapratibandhakApagamavizeSasvarUpasAmarthyataH pratiniyatIrthamavathatAMti 4-kaddA TIkA - pratyakSa-parokSarUtiyA tripuramari pramupatisvarUpa pramai svIyajJAnAvara - dRSTavizeSakSayakSayopazamalakSaNayogyatAvazAt pratiniyataM nIlAdikamarthaM vyavasthApayati // 4-46 // pramANane yathArtha samajAvIne have je kAraNathI A jJAna amuka cokakasa padArthane ja jaNAve che. te samajAve che. te pratyakSa ane parokSa ema be prakAranuM pANa (jJAnAtmaka) pramANa potapotAnA pratibaMdhaka evA jJAnAvaraNIya karmano apagamavizeSa thavA rU5 sAmarthyathI pratiniyata arthane ja jaNAve che. 4-46o TIkAnuvAda - pratyakSa ane parokSarUpapaNA vaDe banne prakAranuM ane pUrve jAgAvelA svarUpavALuM evuM A pramANa pota-potAnA jJAnAvaraNIyakarma vigere aSTavizeSanA kSaya athavA kSayopazama rUpa yogyatAnA vazathI amuka cokakasa nIla-pItAdi padArthane jaNAve che. bhAvArtha A pramANe che ke je spaSTajJAna te pratyakSa, ane je aspaSTa jJAna te parokSa, pratyakSanA Indriya pratyakSa ane paramArthapratyakSa tathA parokSanA smRti-pratyabhijJAna, tarka, anumAna, Agama ItyAdi pramANonA bheda-pratibhedo samajAvyA. te sarve pramANajJAna upara te te jJAnanuM pratibaMdha karanArUM jJAnAvaraNIyakarma sarvajIvone che. pratibaMdha karavA yogya evA jJAnanA bhedone anusAra teno pratibaMdha karanArA evA jJAnAvaraNIyakarmanA paNa te te nAmavALA bhedo paDe che. jemake pratyakSajJAnanuM AvaraNa karanAra pratyakSa jJAnAvarAgIya, parokSajJAnanuM AvaraNa karanAra karma te parokSajJAnAvaraNIya karma ItyAdi. A pramANe te te pramANa (jJAno) nuM AvaraNa karanArA evA te te jJAnAvaraNIya karma svarUpa adaSTa (bhAgya-karma-nasIba) no kSaya thavAthI athavA kSayopazama (tIvra hoya te maMda) thavAthI amuka cokakasa te te padArtha dekhAya che. koI eka rUmamAM paDelA aneka padAthoMmAMthI jJAnAvaraNIya karmanA kSayopazamane lIdhe ghaTa-paTa jaNAya che ane bIjI vastu nathI paNa jAgAtI. eka vastu samajAya ane bIjI vastu na paNa samajAya. A badhAmAM jJAnAvaraNIya karmano kSaya ane kSayopazama e ja mukhya ane atyaMtara kAraNa che tathA Adi zabdathI Indriya-prakAza-Adi pAga (bAhya) kAraNo che. A pramANe samajavuM. paraMtu je darzanakAro jJAnAvaraNIya karmanA kSaya ane kSayopazamane kAraNa mAnyA vinA "tadutpatti Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 667 tadutpatti ane tadAkAratA e arthabodhanuM kAraNa nathI ratnAkarAvatArikA ane tadAkAratA'' mAtrane ja kAraNa mAne che te barAbara nathI. tenuM khaMDana have pachInA sUtramAM hamaNAM ja karavAmAM Avaze. A sUtra maMDanAtmaka che. ane suDatAlIsamuM sUtra anya darzanakAronI mAnyatAnA khaMDanAtmaka che. 54-46aa etad vyavacchedyamAcakSate - na tadutpattitadAkAratAbhyAm, tayoH pArthakyena sAmastyena ca vyabhicAropalambhAt // 4-47 // uparanA 46 mA sUtramAM jJAnAvaraNIya karmanA kSaya ane kSayopazamathI pratiniyata artha jaNAya che. ema je kahyuM. enAthI Itara darzanakAronI je mAnyatAnuM khaMDana thAya che te khaMDana yogya viSayane gurUjI jaNAve che. (jJAnAvaraNIya karmanA kSaya athavA kSayopazamathI ja pratiniyata artha jaNAya che. paraMtu) tadutpatti ke tadAkAratA vaDe amuka cokkasa pratiniyata artha jaNAto nathI. kAraNa ke te banne pRthak-pRthag hoya tyAre athavA te banne samuccita hoya tyAre vyabhicAra dekhAto hovAthI A kAraNo mAnavA ucita nathI. 4-475 2- tathAhi jJAnasya tadutpattitadAkAratAbhyAM vyastAbhyAM samastAbhyAM vA pratiniyatArthavyavasthApakatvaM syAt / yadi prAcyaH pakSaH, tadA kapAlakSaNaH kalazAntyakSaNasya vyavasthApakaH syAt / tadutpatteH kevalAyAH sadbhAvAt / stambhaH stambhAntarasya ca vyavasthApakaH syAt / tadAkAratAyAstadutpattirahitAyA: sambhavAt / atha dvitIyaH, tadA kalazasyottarakSaNaH pUrvakSaNasya vyavasthApako bhavet, samuditayostadutpattitadAkAratayorvidyamAnatvAt, atha vidyamAnayorapyanayorjJAnamevArthasya vyavasthApakam, nArthaH, tasya jaDatvAditi matam / tadapi na nyAyAnugatam, samAnArthasamanantarapratyayotpannajJAnairvyabhicArAt, tAni hi yathoktArthavyavasthApakatvalakSaNasya samagrasya sadbhAve'pi prAcyaM janakajJAnakSaNaM na gRhaNanti / TIkAnuvAda - anyadarzanakAro tadutpatti ane tadAkAratA vaDe jJAna pratiniyata arthane jaNAvanArUM bane che ema mAne che. teonuM kahevuM evuM che ke manamAM ''Toyam'' A ghaTa che evA prakAranuM je jJAna utpanna thAya che te jJAna bhUmi upara sAme paDelA jJeya evA ghaTathI utpanna thayuM che eTale tadutpatti zeya dvArA jJAnanI utpatti che mATe te jJAna pratiniyata amuka cokkasa evA ghaTane jaNAve che. tathA te jJAna sAme paDelA ghaTanA AkAre pariNAma pAmyuM che. jJAnamAM ghaTAkAratA AvI che eTale paNa te jJAna pratiniyata evA ghaTane jaNAve che. A pramANe tadutpatti ane tadAkAratA vaDe jJAna pratiniyata arthanuM bodhaka che ema mAne che. tenI sAme jainadarzanakAro pota-potAnA pratibaMdhaka evA jJAnAvaraNIyakarmanA kSaya ane kSayopazamathI jJAna pratiniyata arthane jaNAve che. paraMtu tadutpatti ane tadAkAratA vaDe jaNAvatuM nathI ema mAne che. tethI anya darzanakAranA matanuM khaMDana karatAM gurUjI jaNAve che ke - = Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-47 jo tadutpatti ane tadAkAratA dvArA jJAna pratiniyata viSayanuM bodhaka thatuM hoya to ame (jaino) tamane puchIe chIe ke A tadutpatti ane tadAkAratA vyasta (ekeka bhinna bhinna) hoya tyAre viSayanAM bodhaka thAya che ke samasta (banne sAthe) hoya tyAre pratiniyata arthanAM bodhaka thAya che ? kaho tamone A be pakSamAMthI kayo pakSa mAnya che ? jo prathama pakSa kaho to eTale ke kevaLa ekalI tadutpatti hoya athavA kevaLa ekalI tadAkAratA hoya to jJAna pratiniyata arthane jAgAvanAra che. ema ja kaho to kapAlanI prathamakSAga (ThIkarAMno prathamakSAga) ghaTanA anyakSaNano vyavasthApaka (bodha karAvanAra) banavo joIe. kArAga ke kevala ekalI tadutpattino tyAM saMbhava che. ghaTanA kSayathI ja kalApanI utpatti thAya che. kapAlano (ThIkarAMno) prathamakSANa e ghaTanA atyakSANathI ja utpanna thayelo che. jo kevala tadutpatti kAraNa hoya to ahIM pAga kapAlakSAga kalazanA anyakSAgano bodhaka thavo joIe. paraMtu thato nathI. mATe A kevala tadutpattipakSa nyAyasaMgata nathI. tathA kevala ekalI tadAkAratAne jo pratiniyata arthanI vyavasthApaka kaho to eka staMbha (pattharano staMbha) tenA jevI ja AkRtivALA taMbhAntara (bIjA pattharanA staMbha) no bodhaka thavo joIe, kArAga ke tadutpatti rahita kevala ekalI tadAkAratA bIjA staMbhamAM che. paraMtu bIjo staMbha prathama staMbhano (tadAkAratA hovA chatAM pAga) bodhaka thato nathI. mATe kevala tadAkAratA pALa bodhaka nathI. kevala tadAkAratAne bodhaka mAnavI e pakSa pAga nyAyasaMgata nathI. have jo bIjo pakSa kaho to eTale tadutpatti ane tadAkAratA banne sAthe hoya tyAre ja pratiniyata arthanA bodhaka che ema ja kaho to ghaTanI utpattinI bIjIkSaNa (uttarakSaNa) te ja ghaTanI pUrvANanI vyavasthApaka (bodhaka) banavI joIe, kAraNa ke ghaTano te uttarakSaNa ghaTanA pUrvekSaNathI utpanna thayelo che. mATe tadutpatti paNa che ane prathama samayamAM je ghaTAkAratA che te ja (tevI ja) ghaTAkAratA dvitIyakSagamAM paNa che ja tethI tadAkAratA pAga che. Ama samudita sAthe maLelAM evAM) tadutpatti ane tadAkAratA banne tyAM vidyamAna che. mATe bodha thavo joIe ane bodha thato nathI. mATe samudita evAM tadutpatti-tadAkAratA paNa viSayanAM bodhaka che A vAta yuktiyukata nathI. prazna - 3ya vidyamAna = have kadAca tame (ItaradarzanakAro) Avo prazna karo ke ame ekalI tadutpatti ke tadAkAratA, ke samuzcita tadutpatti ane tadAkAratA mAtrane ja pratiniyata arthanAM bodhaka kahetA nathI. paraMtu "jJAnameva'' tadutpatti ane tadAkAratAvALuM evuM je jJAna che te jJAna ja pratiniyata arthanuM bodhaka che. kevala ekalI tadutpatti-tadAkAratA hoya to pAga te jaDa hovAthI bodhaka nathI. ane tadutpatti-tadAkAratA vinAnuM kevala m krizcit ItyAdi arthAvagraha rUpa jJAna paNa viSayanuM bodhaka nathI. paraMtu A banne tadutpatti ane tadAkAratA vidyamAna hote chate je jJAna svarUpa che te ja arthanuM vyavasthApaka che. ema ame mAnIe chIe. paraMtu jaDa padArtha e viSayano bodhaka nathI. kAraNa ke te padArtha to jaDa che. kapAlakSaNa, staMbha, ane ghaTano uttarakSaNa A traNe tadutpattivALA tadAkAratAvALA ane ubhayavALA che paraMtu jJAnAtmaka nathI. mATe jaDa hovAthI bodhaka nathI. Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadutpatti ane tadAkAratA e arthabodhanuM kAraNa nathI ratnAkarAvatArikA anyadarzanakAronI upara mujabanI vAta vAstavika nyAyayukta uttara tadapi na nyAyAnugatam nathI. samAna viSayavALA evA '"samanantara pratyakSathI'' utpanna thanArA jJAnonI sAthe vyabhicAra doSa Ave che. te A pramANe 669 - ghaTa-paTa Adi koI paNa eka ja viSayane jaNAvanArAM samaye samaye je dhArAvAhI jJAno utpanna thAya che te "samanantara pratyayotpannajJAna'' kahevAya che. jemake ghaTane jANavA mATe ApaNe pravartya, prathama samayathI antarmuhUrta sudhI satata tenA ja upayogamAM (tenuM ja jJAna meLavavAmAM) vyasta rahyA. tyAM prathama samaye ghaTanuM je jJAna maLyuM. tenAthI ja bIjA samayanuM jJAna utpanna thAya che. tenAthI ja (adhikapaNe) trIjA samayanuM jJAna utpanna thAya che. A rIte pratyeka samayomAM pUrva pUrva jJAnathI uttara uttara samayavartI jJAnomAM ''tadyutpatti'" paNa che. ''tAjAratA'' paNa che. ane jJAnatva paNa che mATe samAna viSayavALAM samanantara pratyayathI utpanna thayelAM evAM dvitIyakSaNAdivartI je jJAno che temAM vyabhicAradoSa Avaze. kAraNa ke te jJAno (1) tadutpatti, (2) tadAkAratA, ane (3) jJAnatva ema traNe dharmayukta hovAthI yathokta (pUrve kaheluM) evuM arthavyavasthApakatvanuM samagra lakSaNa tyAM hovA chatAM paNa te te uttarakSaNavartI jJAno pota potAnA janaka evAM pUrvasamayavartI jJAnone jaNAvatAM nathI. paraMtu ghaTa-paTa Adi jJeyaviSayane ja jaNAve che. mATe tamArI A vAta paNa yuktiyukta nathI. api ca, kimidamarthAkAratvaM vedanAnAm, yadvazAt pratiniyatArthaparicchedaH syAt, kimarthAkArolekhitvam ? arthAkAradhAritvaM vA ? prathamaprakAre arthAkArollekho'rthAkArapariccheda eva tatazca jJAnaM pratiniyatArthaparicchedAt pratiniyatamarthamavadyotayatIti sAdhyAviziSTatvaM spaSTamupaDhaukate / dvitIyaprakAre punararthAkAradhAritvaM jJAnasya sarvAtmanA, dezena vA ? prathamapakSe, jaDatvAdarthasya jJAnamapi jaDaM bhavet, uttarArthakSaNavat / pramANarUpatvAbhAvazcottarArthakSaNavadevAsya prasajyeta, sarvAtmanA prameyarUpatA'nukaraNAt, atha dezena nIlatvAdinA'rthAkAradhAritvamiSyate jJAnasya, tarhi tenAjaDAkAreNa jaDatApratipatterasambhavAt kathaM tadviziSTatvamarthasya pratIyeta ? na hi rUpajJAnenApratipannarasena tadviziSTatA sahakAraphalAdau pratIyate / kiJca dezenArthAkAradhAritvAnnIlArthabanniHzeSArthAnAmapi jJAnena grahaNApattiH, sattvAdimAtreNa tasya sarvatrArthAkAradhAritvAvizeSAt / tathA vaLI, A tadutpatti ane tadAkAratA mAnanArA darzanakArone ame (jaino) puchIe chIe vedanAnAm jJAnomAM je A 'arthAkAratA'" tame kaho cho te arthakAratA zuM che ? ke je arthAkAratAnA vazathI A jJAna amuka cokkasa pratiniyata arthano ja pariccheda karAve che. arthAkAratA eTale zuM ? te tame jarA vadhAre spaSTa karo. (1) arthAkAratA eTale arthamAM je AkAra che teno ullekha karavo, tene jaNAvavuM, teno bodha karAvavo, tene samajAvavuM, tene tame tadAkAratA-arthakAratA kaho cho ke (2) ghaTa-paTa Adi padArthomAM je je AkAro che te te AkAro (uDIne) jJAnamAM AvI jAya che ane te jJAna te te arthanA AkArane potAnAmAM dhArI le che tene arthAkAratA kaho che. A be pakSomAMthI kaho ke tadAkAratA eTale zuM ? have jo prathamaprakAra kaho to eTale ke arthAkAratAno artha arthAkArano ullekha ema jo kaho Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-47 670 to padArthanA AkArano ullekha karavo eTale ke padArthanA AkArano pariccheda (bodha-jJAna) karavo e ja artha thAya che. tethI tamane ''sAdhyAviziSTatva' nAmano anumAnano doSa spaSTa lAgaze. kAraNa ke anumAnamAM evo niyama che ke sAdhyane sAdhavA je hetu mukAya che te banne samAna na hovAM joIe, te banne vacce avinAbhAva saMbaMdha bhale ho, paraMtu vahri-dhUmanI jema asamAna joIe, kAraNa ke sAdhya asiddha che. arthAt haju sAdhavAnuM che ane hetu siddha hoya che. sAdhya ajJAta che ane hetu jJAta hoya che. ema banne vacce asamAnatA hovI joIe. jyAre tamArA anumAnamAM banne samAna thaI jAya che. mATe A doSa spaSTa Ave che. tamArUM te anumAna AvA prakAranuM thAya che. jJAnaM (pakSa), pratiniyatamarthamavadyotayaMti (sAdhya), pratiniyatArthaparicchevAt (hetu) jJAna e pratiniyata ardhabodha karAvanAra hovAthI pratiniyata arthane jaNAve che. ahIM sAdhya paNa pratiniyataarthano bodha ane hetu paNa pratiniyata arthano bodha thAya che mATe banne samAna thavAthI ''sAdhyAviziSTatva'' nAmano anumAnadoSa tamane spaSTa lAge ja che. have jo bIjo prakAra kaho to 'arthAkAradhAritva" eTale ke ghaTa-paTa Adi padArthamAM je AkAra che te AkAra uDIne jJAnamAM Ave eTale jJAna pote ja arthanA AkArane dhAraNa karI le che Ama jo kahezo to ame tamane puchIe chIe ke A jJAna arthanA AkArane zuM sarvathA potAnAmAM dhAraNa kare che ke ekadezathI arthano AkAra pote dhAraNa kare che ? jo prathama pakSa kahezo to eTale jJAna pote arthano AkAra sarvathA potAnAmAM dhAraNa kare che ema jo mAnazo to padArtha ghaTa-paTa Adi jaDa hovAthI ane teno sarva AkAra jJAnamAM AvavAthI jJAna paNa jaDa ja banI jaze. jema prathamakSaNavartI ghaTAkArane uttarakSaNavartI ghaTa sarvathA dhAraNa kare che ane tethI jaDasvabhAvAtmaka te uttarakSaNa che tenI jema A jJAna paNa ghaTAkAratAne potAnAmAM sarvathA dhAraNa karato hovAthI jJAna paNa jaDatAne ja pAmaze. ane tethI uttarakSaNavartI arthakSaNa jema pramANarUpa nathI, jJAna svarUpa nathI tenI jema ja A jJAnamAM paNa pramANasvarUpatAno (jJAnasvabhAvatAno) abhAva ja prApta thaze. eTale ke jJAna paNa pramANanA abhAvAtmaka (jaDasvarUpa) banI jaze. kAraNa ke te jJAne jaDa evA je jJeya padArtho che tenI rUpatAnuM sarvathA anukaraNa karyuM che. mATe jJAna jaDa thaI jaze. atha dezena have jo tame ema kahezo ke A jJAna ghaTa-paTa Adi jJeya padArthomAM rahelA nIlatva Adi amuka ja dharmone dhAraNa kare che eTale jJAna sarvathA ghaTAkAra banI jatuM nathI paraMtu ghaTagatanIlatvAdi amuka dharmone ja jJAna potAnAmAM dhAraNa kare che ane tethI deza rUpa arthAkAradhAritva hovAthI A jJAna ghaTagatanIlAdi dharmone jANI zake che. ema jo kahezo to te vAta paNa ucita nathI. kAraNa ke "ajaDAkAra'' vALA evA te jJAna vaDe ''jaDatA' nI prAptino asaMbhava hovAthI padArthanuM tadviziSTatva (jaDatAviziSTatva athavA nIlatvAdidharmaviziSTatva) kevI rIte jANaze ? bhAvArtha evo che ke jJAna jo jJeyanA ekadezabhUta AkArane dhAraNa karatuM hoya to, ane tethI ghaTa-paTAdi jJeyapadArthomAM rahelA nIlatvAdi amuka dharmone ja jJAna potAnAmAM AkArarUpe dhAraNa Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 671 tadutpatti ane tadAkAratA e arthabodhanuM kAraNa nathI ratnAkarAvatArikA karatuM hoya to ghaTa-paTAdi joyagata je jaDatA rUpa AkAratA che te jJAnamAM AvatI nathI. kAraNa ke jJAna ekadeza rUpa nIlavAdi AkArane ja potAnAmAM dhAraNa kare che tethI zeyagatajaDAkAratA jJAnamAM na AvavAthI jJAna jaDAkAra banatuM nathI. mATe abhaDAkAra rUpa je jJAna che. temAM nIlavAdidharmano AkAra AvavA chatAM pAga ghaTapaTAdiyagata jaDAkAratA na AvavAthI A ghaTapaTAdi padArtho jaDatAvALA" che jaDatvasvabhAvavALA che evuM kevI rIte jANaze ? kAraNa ke je dhamoM jJAna jaNAve temAM tadAkAratA tame kAraNa mAno cho tethI ghaTapaTAdigata jaDatA jANavI hoya to targata jaDatAne jJAne dhAraNa karavI joIe. jJAnamAM ghaTAdigata jaDatA AkAra rUpe pariNAma pAme to ja jJAna jaDatAne jaNAvI zake paraMtu ekadezathI tadAkAradhArita tame lIdhuM che ane te nIlAdidharmaviSayaka tadAkAratA jJAne dhArAga karI che. jaDAkAratA dhAraNa karI nathI mATe te jaDaviSayaka AkAratA jJAnamAM AvyA vinA A jJAna te ghaTa-paTa AdiviSayaka jaDAkAratA kema jaNAvI zake. A artha pUjya zrI jJAnacaMdra sUrikRta TippaNInA AdhAre karela che. te TippANImAM tAirASTatvam padano artha jaDatAviziSTatA karela che. eTale arthasaMbaMdhI jaDatA rUpa viziSTatAne A jJAna kema jaNAvI zake ? paraMtu pU. rAjazekharasUrijIkRta paMjikAmAM viziSTam A padano artha jaDatAviziSTatva na karatAM nIlatvAdidharmaviziSTatva evo karela che. tethI tyAM A paMktino artha A pramANe jAgavo - jo jJAna zeya evA ghaTa-paTAdinA nIlatvAdi dezamAtra AkArane dhAraNa karatuM hoya to zeSajaDatva" rUpa bIjI dezIkAratA dhArAga na karavAthI joyagata dezIkAratA na dhAraNa karavApaNuM paNa che mATe tevA jJAna vaDe (ke je jJAna zeyagata dezIkAratAnuM (jaDatAne AzrayI) adhAraka paNa che tevA jJAna vaDe) nIlatvAdi dharma viziSTatA paNa kema jANI zakAya ? Avo artha saMbhavI zake che. paraMtu pUrvAparanA lakhANane jotAM TippaNIkArano artha vadhAre saMgata hoya ema lAge che. tathA gujarAtI arthamAM pU. malayavijayajI ma.zrIe paNa TippaNIkArano ja artha svIkAryo che. (tattva kevaligama jAgavuM) tathA vaLI graMthakAre pAchaLa ApeluM sahakAranA phaLanuM dRSTAnta pAga TippaNIkAranA arthane vadhAre saMgata karatuM jaNAya che. je purUSe AmraphaLamAM rahelA rasanuM jJAna meLavyuM nathI. A kerI khATI che ke mIThI ? ema kerIno rasa jeNe cAkhyo nathI. tevo purUSa kerInA rUpajJAna mAtra dvArA kerI uparanA nIla-pIta Adi rUpamAtra jovA vaDe) A Amraphala madhura haze ke Amsa ? tevuM taviziSTatva (rasaviziSTatA) AmraphalAdi mAM jANI zakato nathI. arthAt AmraphalamAM rUpa ane rasa ema banne dhamoM che je jJAnamAM rUpanI AkAratA AvI che te jJAnamAM rasanI AkAratA na AvavAthI rUpanI AkAratA dvArA thayelA rUpajJAna vaDe jema rasajJAna meLavI zakAtuM nathI. tevI ja rIte ghaTa-paTAdi yamAM nIlAdi ane jaDatAdi banne dhamoM che. temAMthI ekadezarUpa nIlAdi dhamano AkAra jo jJAna dhAraNa kare to paNa jaDatArUpa anya AkAra dhAraNa na karavAthI ghaTapaTa padArthagata jaDatAdi anya dharmane A jJAna kevI rIte jANI zake ? ane "jaDatA" AkArane jo jJAna dhAraNa kare to nIlAdi Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA caturthapariccheda sUtra-47 672 dharmane te jJAna kema jANI zake ? ane je banne AkArane dhAraNa kare to dezakAradhAritva kahevAya nahIM. ane jJAna pote paNa jaDa banI jAya. te kevI rIte arthabodha karAve ? - jigna, TeronAthArapAritvIt = tathA vaLI jJAna jo joyagata deza AkAratAne dhArAga karatuM hoya ane je dezarUpAkAratAne dhAraNa kare te dharma viziSTa arthane grahaNa karatuM hoya (jaNAvI zakatuM hoya) to dezathI jema arthagata nIlAkArane dhAraNa kare che eTale nIla-artha jaNAve che tenI jema sarva padAthone paNa jJAnavaDe grahaNanI (jaNAvavAnI) Apatti Avaze. kAraNa ke te ghaTa paTAdi zeyagata nIlAkAratA jJAnamAM paDe to nIlatAno jema bodha thAya che tema te ja ghaTapaTAdi yagata sakriya eTale astitvAdi dhamone paNa A jJAna dhAraNa karaze ane te astitvAdi dhamAM sarvatra = saMsAravartI sarvapadArthomAM avizeSa hovAthI astitvarUpa dezabhUtadharmanuM arthAkAradhAritva avizeSa hovAthI A jJAna astitva dharmane pote dhAraNa karatuM hovAthI ane te dharmavALA saMsAravartI sarva padArtho sarakhA hovAthI sarvapadArthonuM jJAna thavAno paNa prasaMga Avaze. atha tadavizeSe'pi nIlAdyAkAradailakSaNyAnikhilArthAnAmagrahaNam, tarhi samAnAkArANAM samastAnAM grahaNApattiH / atha yata eva jJAnamutpadyate tasyaivAkArAnukaraNadvAreNa grAhakam / hanta ? evamapi samAnArthasamanantarapratyayasya tadgrAhakaM syAdityuktam / tato na tadutpatti- tadAkAratAbhyAM pratiniyatArthAvabhAsaH, kintu pratibandhakApagamavizeSAditi siddham // 4-47 // have kadAca ItaradarzanakAro ahIM potAnA taraphathI jo Avo bacAva kare ke ghaTapaTAdi zeyagata astitvAdi sAmAnya dharmanI AkAratA jJAnamAM AvavA chatAM, ane tenA dvArA sarva padArtho samAna hovAthI sarvapadAthano bodha thavAnI zakyatA hovA chatAM pAga nIlAdi AkArone paNa A jJAne dhAraNa karyA che ane A nIlAdi AkAro vailakSaNyAtmaka che. eTale viziSTa che. arthAt sarva dravyavyApI nathI. amuka ja dravyavyApI che mATe ja viziSTa che eTale ke vailakSaNyAtmaka che ane AvA vailakSayAtmaka nIlAdi AkAronuM dhAritva hovAthI ane te dharmo sarvagata na hovAthI sarva padArthone grahaNa karavAnI Apatti amane AvatI nathI. AvuM jo ItaradarzanakAro kahe to samAnArAnAM samaratAnAM = samAna AkAra vALA evA samasta padArthono to bodha thavo ja joIe evI Apatti Avaze eTale ke saMsAravartI astitvadhavALA sarvapadAthone grahaNa karavAnI Apatti viziSTadharmanIlAdino AkAra hovAthI bhale na Avo paraMtu nIladharma vALA A saMsAramAM jeTalA jeTalA padArtho hoya te te sarva-samA dAtha nIlAdi AkAranI apekSAe samAna AkAravALA che te to sarve jagAI ja jaze evI Apatti to tamane avazya Avaze ja. - ItaradarzanakAra - 3patha lata parva jJAnamudyate = have kadAca anya darzanakAro Avo bacAva kare ke kevaLa ekalI joyagata dezIkAratAne dhAraNa karavA rUpa tadAkAratA ja viSayano bodha karAve che ema nahIM (jo ema hota to eka ghaTagata nIlAkAratAne dhAraNa karavAthI sarvanIlAkArayukta padArthono bodha thaI javAnI Apatti amane cokakasa Avata.) paraMtu ame ema kahIe chIe ke dezathI tadAkAratA Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 673 tadutpatti ane tadAkAratA e arthabodhano hetu nathI = = ratnAkarAvatArikA hovA uparAMta je jJAna je padArthathI utpanna thAya che te jJAna te ja jJeyagata je AkAra (nIlAdi AkAra), tenu anukaraNa kare che arthAt te ja jJeyagata nIlAdi AkArane dhAraNa kare che mATe te ja nIlAdi ghaTa-paTa mAtrane ja jaNAve che. paraMtu samastanIlAdi padArthane A jJAna jaNAvatuM nathI. jethI amane samAna AkAravALA samasta padArthone jaNAvavAnI Apatti paNa Avaze nahIM. AvuM jo koI anyadarzanakAra kahe to phranta, evamapi kharekhara A vAta paNa satya nathI. A rIte tadutpatti ane (dezathI) tadAkAratAvALuM jJAna jJeyanuM grAhaka thatuM nathI A vAta ame prathama samajAvI gayA chIe. tathA vaLI jJAna kadApi jJeyathI utpanna thatuM ja nathI jo jJeyathI jJAna utpanna thatuM hoya to atIta ane anAgata bhAvo je naSTa ane anutpanna che tenuM paNa yogI mahAtmAone je jJAna thAya che te ghaTaze nahIM kAraNa ke atItaviSaya naSTa hovAthI ne anAgata viSaya anutpanna hovAthI zeyathI jJAnanI utpatti kema thAya ? mATe tadutpatti che ja nahIM. A vAta samajAvelI che. chatAM paNa dhAro ke vapa ema hoya eTale ke tadutpatti ane tadAkAratAvALuM jJAna jenAthI utpanna thayuM tenuM grAhaka hoya ane te kAraNathI nIlAdi samAna AkAravALA sarvanIla ghaTanuM A jJAna bhale agrAhaka banatuM hoya to 5 / samAnArthasamanantarapratyayasya tad grAhakaM syAd = prathama samaye je nIlaghaTanuM jJAna thayuM te ja padArthanuM tenA bIjA kSaNe je jJAna utpanna thAya che te dvitIyakSaNavartI jJAna prathama samayanA viSayavALA jJAnanI sAthe samAnArthaka che. ane tenA pachInA turata samayamAM tenAthI ja utpanna thayuM che. mATe tadutpatti ane (dezena) tadAkAratA paNa che. mATe ta= te dvitIya samayavartI jJAna samAnArtha te ja viSayane jagAvanArA, samanantara anantara pUrvanA samayamAM thayelA pratyayasva jJAnanuM prA banavuM joIe. paraMtu ghaTa-paTAdi padArthanuM grAhaka bane che pUrvasamayavartI jJAnanuM grAhaka A dvitIyasamayavartI jJAna banatuM nathI. tethI AkhI vAtano sAra e che ke tadutpatti ane tadAkAratA A be vaDe jJAna amuka cokkasa pratiniyata arthanuM bodhaka che. A vAta koI paNa rIte nyAya saMgata nathI. ntui paraMtu jJAna uparanuM pratibaMdhaka AvaraNa karanArUM je jJAnAvaraNIyakarma, tenA apagavizeSathI ja amuka cokkasa pratiniyata arthane jaNAvanAra bane che. ema siddha thayuM 4-47NA iti pramANanayatattvAloke zrIratnaprabhAcAryaviracitAyAM = grAhaka = = ratnAkarAvatArikAkhyalaghuTIkAyAmAgama svarUpanirNayo nAma caturthaH paricchedaH samAptaH A pramANe pU. AcAryadeva zrI vAdidevasUrIzvarajI kRta pramANa nayatattvAloka nAmanA A graMtha upara zrI ratnaprabhAcArya vaDe racAyelI ratnAkarAvatArikA nAmanI laghu TIkAmAM Agama nAmanA parokSapramANanA pAMcamA bhedanA svarUpane samajAvanAro A cotho pariccheda samApta thayo. tathA tenuM gujarAtI bhASAntara paNa samApta thayuM. = Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA 674 pramANanayatattvAlokasya paJcamaparicchede (maGgalAcaraNam) vandAmi pArzvanAthaM taM, kalpatarusamaM kalau / zavezvarAkhyatIrthasthaM, paramavAJchitapradam // 1 // smarAmi zrutadevIM tAM, zrutajJAnopakArikAm / marAvajArirAjISThAM, zrIhemacandrakAritAm // 2 // AgamAkhyaM parokSasya paJcamabhedavarNakam / paricchedaM caturthaM hi, samApya vAdavAridhim // 3 // prameyamatha sAmAnya-vizeSAtmakamucyate / paJcame hi paricchede, vAdabAhulyagumphite // 4 // sAmAnyaM dvividhaM proktaM, tiryagurvAbhidhAnataH / evaM vizeSamapyuktaM, guNaparyAyabhedataH // 5 // bhinnavyaktiSu tulyA yA, pariNatistu dRzyate / tiryaksAmAnyamuktaM tat, gauauriti matiryathA // 6 // pUrvApareSu paryAye, - pvekatvamurdhvatAbhidham / syAtsAmAnyaM mahAhAra, mauliSu kAzcanaM yathA // 7 // sahabhAvI guNaH proktaH, kramabhAvI ca paryayaH / etatsarvaprameyAnAM, svarupaM kathyate'dhunA // 8 // bauddhaH kSaNikavAditvAt, saamaanydrshne'ndhdhii:| yauga sAGakhyAdayo nitya-tvAdanyatra parAGamukhaH // 9 // paricchede'tra sarvatra, bauddhayogAdivAdinAm / bhajyante hi matA: sarve, hyAjau vAjigajA: yathA // 10 // tathyavAzravaNe jJAnAta, tiivraajnyaankdaagrhii| nazyete kSaNamAtraM hi, ravikarAttamo yathA // 11 // sarvajJoktAtinirdoSA' nekAntavAdapIyuSam / pItvA hi vacanAtItaM, syAddharSo vaaggocrH||12|| tenaivotsAhito'trAhaM, granthasyAsya vivecane / karomi yatnamevAtrA, - ziSaM varSantu sajjanA: // 13 // granthe kAThinyabAhulye, vividhvaadvaaridhau| vighnavAtaM vinAzyAntaM, yAntu dhairya dhanA janAH // 14 // chAjhasthyAnupayogAdi - bhiratra kSatisambhavaH / kSAmyantu taM kRpAM kRtvA, paropakAramajjanAH // 15 // anuvAdena cAnena, prAptaprapuNyasaJcayAt / astu teSAM hitaM yeSAM, cittaM muktau bhave tanuH // 16 // Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 675 ratnAkarAvatArikA paMcama pariccheda sUtra-1 zrIvAdidevasUriviracitasya pramANanayatattvAlokasya zrI ratnaprabhAcAryaviracitA ladhvI TIkA rAvatAriNa paJcamaH paricchedaH itthaM pramANasya svarupasakhye samAkhyAya viSayamAcakSate - tasya viSaya: sAmAnyavizeSAdyanekAntAtmakaM vastu // 5-1 // A pramANe "pramANa" nuM svarUpa (lakSaga) tathA bhedonI saMkhyA, tathA te saMbadhI prasaMge prasaMge AvatI anyadarzanakAronI judI judI doSita evI aneka mAnyatAonI vizAla carcA karIne have pramANanA viSayane (pramANathI jANavA lAyaka je zeya padArtha che. te prameya viSayane) graMthakArazrI pAMcamA paricchedamAM jaNAve che. sUtrArtha = sAmAnya ane vizeSAdi aneka (anaMta) dharmAtmaka evI je vastu, te pramANane viSaya che. pa-1 TIkA - tasya pramANajI, visIyanne nevadatte vipariminiti viSayo jevaH parimirti yAvat / sAmAnyavizeSau vakSyamANalakSaNA vAdiryasya sadasadAdyanekAntasya tattadAtmakaM tatsvarupaM vstviti| evaM ca kevalasya sAmAnyasya, vizeSasya, tadubhayasya vA svatantramya pramANaviSayatvaM pratikSiptaM bhavati / TIkAnuvAda = prathamanA 1 thI 4 paricchedamAM jaNAveluM je pramANa, svano (jJAnano potAno) ane parano (jJayaviSayano) vyavasAya (nirNaya) karAvanArUM je jJAna te pramANa kahevAya che. tevA jJAnAtmaka pramANano viSaya "sAmAnya ane vizeSAdi aneka dharmamaya" je vastu che te che. zeya evo je padArtha che te viSaya kahevAya che. ane te padArthane jaNAvanA je jJAna te viSayI kahevAya che. vi upasarga ane si dhAtu uparathI A viSaya zabda bane che. vilIyanta = (jJAna) baMdhAya jemAM te viSaya, koNa baMdhAya ? to viSaya evAM pramANo (jJAno), te pratibaMdhita thAya je padathamAM, te padArtha viSaya kahevAya che. te te pramANajJAno vivakSita evA te te viSayane jaNAvatAM chatAM (jJApakabhAve) te te jJAno te te viSayamAM pratibaMdhita thayelAM (joDAyelAM) kahevAya che. A pramANe pramANAtmaka jJAna e viSaya che. ane tenAthI jaNAtI vastu te viSaya che. tene ja jJAnathI gocara paNa kahevAya che. ane paricchedya paNa kahevAya che. prazna = pramANAtmaka evA jJAnano je viSaya che. te viSe kevo che ? keTalA dharma vALo che ? kayA kayA dharmavALo che. ? te dhamoM paraspara kevA che ? Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA prameya padArthanuM varNana uttara - jJAnano viSaya je vastu che te vastu aneka dharmAtmaka che. arthAt anaMtadhamoMdhI yukata evo te padArtha che. prameya padArtha kaMI eka - be - traNa dharmavALo nathI, paraMtu anaMta - anaMta dharmathI bharelo che. anugatAkAranI (ekAkAratAnI) pratItino je hetu te sAmAnya, ane vizeSAkAranI (pRthagAkAratAnI) pratItino je hetu te vizeSa, AvuM lakSaNa jenuM hamaNAM ja kahevAze (pariccheda 5, sUtra 2,) te sAmAnya ane vizeSa evA dhamAM che AdimAM jene te "sAmAnyaviroSadri', ahIM Adi zabdathI asti * nAsti, nitya - anitya, bhinna - abhinna, vAcya - avAcya, abhilAkha - anabhilApya ityAdi anaMta dhamanI aneka joDI (yugala) samajavI. A pramANe sAmAnya ane vizeSa che AdimAM je (anekAntAmaka)ne, te anekAntAtmaka svarUpa che je padArthanuM te padArtha (arthAt sAmAnya - vizeSa Adi aneka dharmamaya svarUpa che je padathanuM te padArtha (arthAt sAmAnya - vizeSa Adi aneka dharmamaya svarUpa vALo padArtha) ja jJAnano viSaya (prameya) bane che. graMthakArazrI "sAmAnya - vizeSa ema ubhaya dharmAtmaka vastune jJAnano viSaya (prameya) jaNAve che tethI kevala ekalA sAmAnya dharmavALI ja vastu prameya che. ema mAnanArA vedAnta ane mImAMsaka darzananuM (advaitavAdanuM) khaMDana thAya che. tathA ekalA vizeSa dharmavALI ja vastu prameya che ema mAnanArA baudhdhadarzananuM (kSaNikavAdInuM) khaMDana thAya che. tathA svataMtrapaNe (ekAnta bhinnapANe) rahelA evA sAmAnya ane vizeSane mAnanArA niyAyika ane vaizeSikanuM (svataMtra sAmAnya vizeSavAdInuM) pANa khaMDana thAya che. kAraNake jJAnanA viSayabhUta pratyeka padArtho sAmAnya ane vizeSa ema ubhayAtmaka ja che. ubhayasvarUpa ja che. tethI kevala sAmAnya, kevala vizeSa, athavA svatantra ubhayadharmamAM pramANanuM viSayapaNuM Apo Apa khaMDita thAya che. ____ athaitadAkarNya karNAneDapIDitA iba yaugA: saMgirante / nanvaho jainA: / kenedaM suhRdA karNapuTa viTaGikatamakAri yuSmAkam-svatantrau sAmAnyavizeSau na pramANabhUmiriti / sarvagataM hi sAmAnyaM gotvAdi, taviparItAstu zavalazAbaleyabAhuleyAdayo vizeSAH, tataH kathameSAmaikyamAkarNayitumapi sakarNeH zakyam ? tathA ca sAmAnyavizeSAvatyantabhinnau, viruddhadharmAdhyastatvAt, yAvevaM tAvevam, yathA pAthaHpAvakI, tathA caitau, tasmAttathA, tato na sAmAnyavizeSAtmakatvaM ghaTAdeghuTate / - uparokata amArI sUtraracanA "sarva vastu sAmAnya vizeSAtmaka che" A sAMbhaLIne kAna maraDavAthI jANe atizaya pIDAyA hoya tema yaugiko (naiyAyiko) A pramANe kahe che - he jenIo! tamArA kayA hitecchu mitre tamArA karNapaTane (banne kana) vizeSa TaMkita karyA che. (tamArA kArNayugalamAM AvyuM mithyA zalya kayA mitre rahyuM che - khoTu samajAvyuM che) ke svataMtra evA (atizaya bhinna evA) sAmAnya ane vizeSa pramANano viSaya thatA nathI. kaMIka vicAra to karo ke A banne atizaya virUdhdha = paraspara virodhI dharmo hovAthI kayAMya paNa sAthe rahI zake kharA ? gotra vigere je sAmAnya che. te sarvagata (arthAt sarva gAyavyakitamAM rahenAra) che. jayAre (1) zabala, (2) zAbaleya, (3) bAhuleya vigere je vizeSa che te to mAtra te te eka vyakitamAM ja rahenAra che tethI te Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pariccheda sUtra-1 677 ratnAkarAvatArikA vizeSa sAmAnyathI viparIta svabhAvavALA che. sAmAnya e sarvavyApI che ane vizeSa e vyakitamAtra vyApI che A pramANe virUdhdha dharmavALA hovAthI vAm = A dharmonuM chetyam = ekapaNuM sauM: viddhAno vaDe Ayitupi sAMbhaLavAne paNa yaM rAjyanuM = kema samartha thavAya ? AvI haDahaDatI juTThI vAta paMDita purUSo kema sAMbhaLI zake ? tathA kema sahI zake ? te bannenuM atyanta bhinnapaNuM "anumAna pramANathI'' A rIte samajI zakAya ja che. sAmAnya ane vizeSa A banne dharmo atyanta bhinna ja che. (pakSa), paraspara virUdhdha dharma yukata hovAthI (hetu), je AvA virUdhdhadharmathI yukata hoya che te tevA atyanta bhinna ja hoya che (anvayavyApti), jema ke pANI ane agni (anvaya udAharaNa), jema pANI ane agni zItaLatA ane dAhakatA rUpa virUdhdha dharmanA Azraya hovAthI atyanta bhinna che. tevI ja rIte A sAmAnya ane vizeSa paNa sarvavyApI ane vyakitavyApIpaNe virUdhdha dharmathI Azrita ja che. tethI te sAmAnya ane vizeSa paNa tevA ja che arthAt atyanta bhinna ja che. tethI ghaTa paTa Adi sarva padArthonuM sAmAnya-vizeSa ema ubhayAtmakapaNuM jaino je kahe che te koIpaNa rIte ghaTatuM nathI. yukitasidhdha thatuM nathI. = - . tadetatparamapraNayaparAyaNapraNayinIpriyAlApaprAyaM vAsavezmAntareva rAjate / tathAhi - yadidaM sarvagatatvaM sAmAnyasya nyarupi, tat kiM vyaktisarvagatatvam sarvasarvagatatvaM vA svIkRtya ? yadi prAktanam, tadA tarNakotpAdadeze tadavidyamAnaM varNanIyam, anyathA vyaktisarvagatatvavyAghAtAt / tatrotpannAyAM ca vyaktau kutastat tatra bhavet ? kiM vyaktyA sahaivotpadyate, vyaktyantarAd vA samAgacchet ? nAdyaH pakSaH, nityatvenAsya svIkRtatvAt / dvitIyapakSe tu tatastadAgacchat pUrvavyaktiM parityajyAgacchet, aparityajya vA ? prAcikavikalpe prAktanavyakterniHsAmAnyatApattiH / dvitIyapakSe tu kiM vyaktyA sahaivAgacchat, kenacidaMzena vA ? Aye (pakSe ) zAbaleye'pi bAhuleyo'yamiti pratItiH syAt / dvitIyapakSe tu sAmAnyasya sAMzatApattiH sAMzatve cAsya vyaktivadanityatvaprAptiH / = jaina upara kahelI taiyAyikanI vAtanuM nirasana karatAM TIkAkArazrI jaNAve che ke "te A naiyAyikanuM kathana atizaya premamAM parAyaNa (arthAt Asakata = gADha rAga vALI) evI patnInA priya AlApa tulya che. ane te tenA vAsagharanI (zayanakhaMDanI) aMdara ja zobhApAtra che. paMDitonI sabhAmAM jarA paNa zobhe tema nathI. vAsagharamAM atizaya rAga vALI patnI pati pratye game tevAM vAkayo bole to paNa te yukitayukata na hovA chatAM rAgapradhAna hovAthI hAsya vinodanuM ane mAnapAnanuM kAraNa bane tema naiyAyikanAM uparokata vAkayo paNa teonA gharamAM ja (teonA anuyAyI vargamAM ja ) bolAtAM yuktirahita hovA chatAM anuyAyIone temanA pratye atizaya anurAga hovAthI tyAM zobhAspada kadAca bane paraMtu vidvAn evA vAdI-prativAdIonI sabhAmAM jarA paNa zobhatAM nathI. yukti vinAnAM hovAthI badhI rIte doSita mAtra ja che. te A pramANe - sAmAnyanuM je A sarvavyApitva kahevAyuM che. te kevuM kahevAyuM che.? kaMIka vadhAre spaSTa to karo. zuM te te sAmAnya - Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA prameya padArthanuM varNana 678 te te vyakita mAtramAM sarvavyApI che. eTale ke gotva nAmanuM sAmAnya eka eka gAyavyakitaomAM sarvatra vyApaka che ? ke sarvatra sarvavyApaka che. arthAt samastalokamAM te govAdi Iccho cho ? yaddei prArUnam = jo pahelo pakSa kahezo to gAyanA garbhabhAgamAM jayAM ta = vAcharaDAnuM udiro = utpatti sthAna che. te bhAgamAM tat = te govAdi sAmAnya vidyamAnaM = avidyamAna ja che. arthAt nathI, ema ja tamAre vanIyam = kahevuM paDaze. jo ema nahIM kaho ane vAcharaDAnA utpattikSetravALA garbhabhAgamAM paNa govAdri sAmAnya che ema ja kahezo to govAHi sAmAnyanuM tame mAneluM vyaktinI sAthenuM sarvavyApakatva ghaTaze nahIM. kAraNa ke vivakSita evI A gAya vyakita ke je mAtA bane che teno AtmA te garbhabhAgamAM polANa hovAthI ane vAcharaDAno (anya jIvano) utpAda hovAthI tyAM nathI ane garva che. eTale mAtra e gAya vyakitane choDIne anyatra svataMtra ekaluM paNa rahenAruM thayuM. tethI gAya vyakitanI sAthe vyApakatA rahetI nathI. paraMtu vyabhicAritA thAya che. tathA bIjo e paNa doSa Ave che ke te garbhabhAgamAM vAcharaDuM pahelAM na hatuM. pachI utpanna thayuM che. tethI utpanna thayelA evA te vAcharaDA rUpa vyakitamAM te garva che ke nahIM ? "nathI" ema to kahI zakazo ja nahIM kAraNa ke vyaktimAM sarvagatatva tame mAnyuM che ane vAcharaDuM e paNa navI evI eka vyakita che tethI vyakita sarvagatatva gotvanuM mAnavAthI tyAM avazya notuM hovuM ja joIe, mATe "nathI" ema kahI zakazo nahIM. have "che" ema ja kahezo to tatra tat taH mavet = te vAcharaDAmAM mAneluM te norva sAmAnya kayAMthI thayuM ? arthAtu kayAMthI AvyuM ? (1) zuM vAcharaDA nAmanI je A vyakita garbhabhAgamAM utpanna thaI che. te vyakitanI sAthe ja navuM navuM utpanna thayuM che ke (2) vyakatyantarathI (potAne janma ApanAra mAtA svarUpa gAya vyakitathI) te vAcharaDAmAM AveluM che ? A be pakSomAMthI kaho tame kayo pakSa svIkArazo ? nAyaH pakSa = prathama pakSa barAbara nathI. eTale ke utpanna thatA evA vAcharaDA nAmanI navI vyakitanI sAthe ja utpanna thayuM che. A prathamapakSa jo kaho to te barAbara nathI.kArAgake 33 nityatvenA svItavA = A sAmAnya tame nitya tarIke ja svIkAryuM che. ane je nitya hoya tenI utpati ke aMta saMbhavato ja nathI. mATe A govAdi sAmAnya targakanI sAthe utpanna thAya che e pakSa ucita nathI. dvitIyapakSe tu = have jo bIjo pakSa kahezo to eTale ke mAtAbhUta gAya vyakitamAMthI vAcharaDAmAM gotra Ave che ema ja kahezo to tataH = te mAtAbhUta gAyamAMthI mA-chat tat = AvatuM evuM te nota mAtAbhUta pUrvavyakitane tyajIne tArgamAM Ave che ke pUrvavyakitane tyajyA vinA tArNakamAM Ave che ? prAvivipe-jo prathama vikalpa kaho to mAtAbhUta pUrvavyaktine choDIne norva A tArNakamAM Ave che. ema jo kaho to mAtAbhUta pUrvavyakti rUpa je gAya che te gAyane sAmAnya vinAnI (gotvavinAnI) mAnavAnI tamane Apatti Avaze. have jo bIjo pakSa kahezo to eTale ke pUrvavyakitane tyajyA vinA A gotva targakamAM Ave che. ema ja kahezo to te tva pUrvavyakitane sAthe laIne A tarNakamAM dAkhala thAya che ke gotva eka aMzathI pUrvavyaktimAM rahe che ane bIjA eka aMzathI tarNakamAM Ave che ? A be pakSamAMthI kaho kayo pakSa svIkArazo ? mA = prathamapakSa kaho to Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 679 paMcama pariccheda sUtra-1 ratnAkarAvatArikA eTale ke A gotva pUrvavyakitanI sAthe A tarNakamAM dAkhala thAya che ema jo kaho to tarNakamAM (zAbaleyamAM) paNa pUrvavyakitanI (bAhuleyanI) pratIti thavAno prasaMga Avaze, arthAt mAtAmAM raheluM gotva mAtAbhUta gAya sAthe jo tArNakamAM Ave to targaka ja gAya mAtA che evI pratIti thavI joIe. dhAro ke targakanuM nAma zAbaleya hoya ane mAtAbhUtagAyanuM nAma bAhuleya hoya to zAbaleyamAM paNa bAhuleyanI pratIti thavAno prasaMga Avaze. have jo bIjo pakSa kahezo to sAmAnya evI gotrI jAti ubhayamAM aMzathI vartanAra thavAthI sAmAnyane "sAMza" mAnavuM paDaze. ane sAMza mAnavAthI vyakitanI jema gaNya = A sAmAnyane paNa anityatA mAnavAnI Apatti Avaze. je je sAMza hoya, eTale avayavI hoya te te vastu avayavothI - aMzothI utpanna thAya che. jema kapAlaya saMyogathI ghaTa, tattvasaMyogathI paTa, tema A gotva paNa sAMza thavAthI avayavajanya banavAthI utpativALuM thaze. ane tethI anitya mAnavuM paDaze. zAstramAM sAmAnyane nitya mAneluM che. nityame manerti sAmAnyam e pramANe kaheluM che. mATe uparanI dalIlothI samajAya che ke A sAmAnya vyakitamAM sarvavyApI koI paNa rIte ghaTI zakatuM nathI. atha vicitrA vastunAM zaktiH / yathA mantrAdisaMskRtamastramudarasthaM vyAdhivizeSaM chinatti, nodaram, tadvadihApi sAmAnyasyedRzI zakti: yayA svahetubhyaH samutpadyamAne'rthe pUrvasthAnAdacaladeva tatra vartata iti vet ? syAdetadevam, yadyekAntenaikyaM sAmAnyasya pramANena prasiddhaM syAt, na caivam, tasyaiva tattvato vicArayitumupakrAntatvAt / tathAhi - yadyasyaikAntaikyaM kIrtyate, tadA bhinnadezakAlAsu vyaktiSu vRttirna syAditi / yadi tu svabhAvavAdAlambanamAtreNaiveyamupapAdyate tadA kimamunA sAmAnyena ? kintarAM vA'nyenApi bhuyasA vastunA parikalpitena ? ekaiva kAcid padmanidhIyamAnA vyaktirabhyupagamyatAm / sA hi tathAsvabhAvatvAt tathA tathA prathiSyata iti lAbhAbhilASukasya mUlocchedaH / tanna vyaktisarvagatatvametasya saGgatigocarIbhAvama have ahI taiyAyiko kadAca evo svabacAva kare ke "vastuonI zakita citra-vicitra hoya che" jema ke manTothI maMtrita kareluM (saMskArAyeluM) evuM zastra udaragata vyAdhivizeSano nAza kare che paraMtu udarano nAza karatuM nathI tenI jema ahIM sAmAnyanI paNa evA prakAranI zakita ja che ke je zakita vaDe te A sAmAnya pUrva sthAna (mAtAbhUta gAya Adi)thI calita na thayuM chatuM ja pota-potAnA (janaka evA) kArAgothI utpanna thatA evA tarNakAdi padArthomAM paNa tyAM varte che. sArAMza evo che ke jema maMtrita evuM zastra je roganAzanA uddezathI choDAyuM hoya te rogano ja nAza kare che paraMtu te roganA AdhArabhUta udarano nAza karatuM nathI. AvI bAbatamAM buddhigamya koI tarkanuM sthAna ja nathI. mAtra maMtrita zastranI tevA prakAranI zakitavizeSa ja mAnavI paDe che. tevI ja rIte ame mAnelA sAmAnya nAmanA padArthanI tevA prakAranI zakitavizeSa ja che ke je zakitanA baLe te sAmAnya pUrvavyakitamAM je che te to temane tema ja rahe che tyAMthI alpa pAga Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA prameya padArthanu varNana 680 calita thatuM nathI. paraMtu bhinna bhinna kSetramAM ane bhinna bhinna kALamAM potapotAnA utpAdaka kAraNothI utpanna thatA evA navA navA padArthomAM paNa te sAmAnya varte che. mAtAbhUta gAyamAM raheluM gotva ja te gAyamAM rahyuM chatuM ja bhinna bhinna kSetrakALe janma pAmanAra tarNakAdimAM paNa varte che. Ama mAnavAthI noAvi sAmAnyanuM gAya mAtra vyaktimAM je sarvavyApitva ame mAnyuM che te paNa raheze ane navA utpanna thatA tarNakAdimAM paNa tenuM hovApaNuM paNa ghaTaze. jethI amane koI doSa Avaze nahIM. jaina - svAvetarevan uparokata tamArI tevA prakAranI kalpelI A kalpanA to ghaTI zake ke jo sAmAnyanuM ekAnte ''ekatva'" pramANathI sidhdha hoya to. paraMtu vAstavika te ekatva ja nathI. sAmAnyanA te ekatvano ja tattvathI A vicAra karavAno prAraMbha karelo che. bhAvArtha evo che ke mAtAbhUtagAyamAM ane tarNakAdimAM raheluM otva sAmAnya jo sarvathA (ekAnte) ekarUpa ja hoya to ja te eka zotva gAyamAM rahyu chatuM tarNakamAM paNa varte, paraMtu bannemAM vartanArUM A zotva sAmAnya eka che ke bhinna bhinna che te ja vicArAI rahyuM che. sarvathA ekAnte eka nathI. kAraNa ke Azrayabhede Azrayino paNa sadA bheda hoya che. tethI vyakitabhede zotva paNa bhinna bhinna ja che. sarvathA ekAnte eka nathI. vadyasthAntanAM hrItyaMte jo A sAmAnyanuM ekAnte ekatva tamArA vaDe kahevAze to bhinna bhinna kSetre ane bhinna bhinna kALe utpanna thatI tarNakAdi vyakitaomAM A zotva sAmAnyanI vRtti ghaTaze nahIM. kAraNake sAmAnya ekAnte eka ja che ema tame mAnyu che ane te eka ja hovAthI eka padArtharUpa AdhAramAM ja vartI zake anya AdhAramAM vartI zake nahIM, anya AdhArabhUta padArthamAM tenI vRtti mAnavAthI tenuM ekAnte mAneluM ekatva rahetuM nathI.ddayAzrayavRti thavAthI Azrayabhede Azrayano paNa bheda thavAthI ekAnte ekatva TakatuM nathI. = bhinna = have jo tame ema kaho ke sAmAnyanuM ekAnte ekatva ja che paraMtu teno tevo tevo svabhAva ja che ke je svabhAvane lIdhe pote eka hovA chatAM aneka AzrayamAM vartI zake che. A pramANe svabhAvavAdanuM ja mAtra AlaMbana svIkArI sAmAnyanuM ekAnte ekatva mAnI laI pam bhinna deza ane bhinna bhinna kALamAM utpanna thanArI aneka vastumAM jo A sAmAnyanI vRtti sattA svIkArAya to AvA prakAranA sAmAnyane paNa mAnavAnI zuM jarUra che ? tathA bIjA paNa aneka padArthonI kalpanA karavAnI paNa zuM jarUra che ? paminidha tulya kuberAdinI tulya koI eka avyakata vyakita mAtra ja mAnI lo ke je potAnA tevA tevA svabhAvane lIdhe te te svarUpe prasidhdha thaze. arthAt evI alaukika koI eka vyakita che ke je potAnA tathAsvabhAvanA kAraNe tevI tevI bane che A pramANeja mAnI lo to paNa zuM doSa che ? kAraNa '"svabhAvavAda' haMmezA apraSTavya ja hoya che. tema mAnavAmAM kaMI puchavAnuM ke kahevAnuM hotuM ja nathI. ema mAnavAthI sAmAnyanI ekAnte ekatAnI vAta to bAju upara rahI. paraMtu mUla sAmAnya tatva ja mAnavAnuM uDI jaze. jethI ekatA sidhdha karavA jatAM mUla padArtha ja uDI javAthI lAbhane icchatA evA tamane mUla sAmAnya svIkAravAnI mAnyatAno ja uccheda thavAno prasaMga Avaze. tethI A sAmAnyanuM = Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 681 paMcama pariccheda sUtra-1 ratnAkarAvatArikA eka vyakitamAM sarvavyApitva koIpaNa rIte yukitanI saMgatine pAmatuM nathI. nApi sarvasarvagatatvam, khaNDamuNDAdivyaktyantarAle'pi tadupalambhaprasaGagAt / avyaktatvAttatra tasyAnupalambha iti cet, vyaktisvAtmano'pyanupalambho'ta eva tatrAstu / antarAle vyaktyAtmanaH sadbhAvAvedakapramANAbhAvAdasattvAdevAnupalambhe sAmAnyasyApi so'sattvAdeva tatrAstu, vizeSAbhAvAt / kiJca, prathamavyaktisamAkalanavelAyAM tadabhivyaktasya sAmAnyasya sarvAtmanA'bhivyaktirjAtaiva, anyathA vyaktAvyaktasvabhAvabhedenAnekatvAnuSaGgAdasAmAnyasvarupatA''pattiH / tasmAdupalabdhilakSaNaprAptasya svavyaktyantarAle sAmAnyasyAnupalambhAdasattvam, vyaktisvAtmavat / have ahIM naiyAyika kadAca potAno bacAva evA prakArano kare ke gotra vigere sAmAnya "vyakitamAM sarvagata" hoya tevuM ame kahetA nathI paraMtu te norva vigere sAmAnya "sarvamAM sarvagata" che ema ame kahIe chIe. eTale ke A nItva vigere sAmAnya sarva jagatamAM sarvavyApI che. jema AkAza sarva jagatamAM sarvavyApI che. tema A sAmAnya pANa nitya hovAthI eka hovAthI ane vyApaka hovAthI sarvatra sarvavyApI che. ema ame mAnIzuM jethI tame jainoe je uparokata doSo amane ApyA te Avaze nahIM. AvA prakArano taiyAyika jo bacAva kare to te gotyAdri sAmAnyanuM sarvatra sarva vyApIpaNuM mAnavuM paNa ucita nathI. kAraNa ke te mAnyatAmAM paNa doSa ja Ave che te A pramANe - jo gotra sarvatra sarvavyApI hoya to khaMDa gAya (eka vivakSitagAya) ane muMDagAya (bIjI vivakSita gAya) nI vaccenA AMtarAmAM raheluM je AkAza che te aMtarAlavata AkAzamAM paNa te gotvAdri sAmAnyano upalaMbha thavAno prasaMga Avaze. arthAt koIpaNa be gAyonI vaccenA khullA AkAzamAM paNa govAdri sAmAnya dekhAvuM joIe. paraMtu te tyAM dekhAtuM nathI mATe te govAdri sarvatra sarvavyApI nathI. (ahIM ravaSya no artha ane mukhya no artha evo paNa thAya che.) ahIM taiyAyika potAnA pakSano have evo bacAva kare ke be gAyonI vaccenA te AkAzamAM vAri" sAmAnya sarvavyApI hovAthI che ja, paraMtu bhUtapreta-pizAcAdinI jema avyakata hovAthI sat evA paNa te govADhi no upalaMbha tyAM thato nathI. arthAta vaccenA AkAzamAM govAdri sAmAnya sarvatra sarvavyApI hovAthI tyAM paNa vidyamAna ja che. paraMtu bhUtAdinI jema avyakata hovAthI upalabdha thatuM nathI. to ame jaino kahIe chIe ke jo na dekhAtuM hovA chatAM sAmAnya tyAM che. ane avyakata hovAthI te sAmAnya daSTi gocara thatuM nathI ema jo kaho cho to khaMDa muMDa Adi gAya vyakitanA potAnA AtmAno paNa arthAta AvA ja prakAranI koI trIjI gAya vyakitanA svarUpano anupalaMbha paga tyAM avyakata hovAthI ja ho ema mAnavAno prasaMga Avaze. eTale ke "anupalaMbha" be prakArano hoya che. eka to vastu hoya ja nahIM eTale na dekhAya te sarva hovAthI anupalaMbha kahevAya che. ane je vastu hoya paraMtu bhUta-preta-pizAcanI jema chatI vastu na dekhAya te 31 hovAthI anupalaMbha kahevAya che tethI be gAyonI vaccenA AkAzamAM trIjI gAya paNa bhUta-pretAdinI jema Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA prameya padArthanuM varNana 682 . hovA chatAM avyakta hovAthI teno anupalaMbha thato hoya ema kema na bane ? tame jema "tva sAmAnya tyAM aMtarAlamAM hovA chatAM pAga avyakta hovAthI teno anupalaMbha che ema kaho cho tenI jema trIjI gAya Adi vyaktino paNa tyAM sadbhAva hovA chatAM avyakta hovAthI anupalaMbha hoya ema kema na mAnI zakAya ? ahIM naiyAyika have evo bacAva kare che ke trIjI gAya Adi "cAtmanaH samAvemAvevamAna-gamavat = vyakitanA svarUpanA sabhAvane (chatA paNAne) jAgAvanAruM koI prabaLa pramANa na hovAthI te aMtarAlakSetramAM trIjI gAya Adi vyaktino sattAvAnupame = asattvatAnA lIdhe ja anupalaMbha che. paraMtu avyaktatAnA kAraNe anupalaMbha nathI. Avo bacAva taiyAyika jo kare to ame teone kahIe chIe ke sAmAnyathApi sau = govAdri sAmAnyano pAga te anupalaMbha TotvAdri tyAM asatuM hovAthI ja che. ema svIkArI lo ne ? evo khoTo bacAva zA mATe karo cho ke Apa Adi vyaktino tyAM asat hovAthI anupalaMbha che ane govAHi sAmAnya tyAM asat nathI paraMtu sat che. chatAM avyakta hovAthI teno anupalaMbha che. Ama bhinna bhinna mAnavAmAM zuM pramANa che ? arthAt tamArI A kalpanA taddana yukti vinAnI che. jo vyakita tyAM asat hovAthI anupalaMbhavALI che to sAmAnya paNa asat hovAthI ja anupalaMbha vALu ho, ane jo sAmAnya tyAM avyakta hovAthI tuM chatAM anupalaMbha vALu hoya to gAya Adi vyakita paNa tyAM sat hovA chatAM avyakta hovAthI ja anupalaMbhavALI che ema ja mAnavuM joIe. bannenI mAnyatAmAM koIpaNa prakAranI vizeSatAno abhAva ja che. tathA vaLI prathama gAya vyaktine jANavAnA samaye vivakSita evI te (gAyAdi) vyakti jyAre abhivyakta thaI tyAre ja gotyAdri sAmAnyanI paNa saMpUrNapaNe abhivyakita thayelI ja che. sArAMza gAya vigere vyakti jyAre abhivyakta thAya che tyAre govADhi sAmAnya paNa abhivyakta thAya ja che. ane tamArA mate abhivyakta thayelI te govAdri sAmAnya sarvatra sarva vyApI hovAthI vivakSita be gAyonI vaccenA aMtarAlamAM paNa abhivyakta ja che. mATe tyAM teno upalaMbha thavo ja joIe. kanyathA = jo tame ema nahI mAno to eTale ke je gAya Adi vyakti abhivyakta che. tyAM ja vartamAna gotsAri sAmAnya abhivyakata bane che. ane aMtarAlakSetravartI AkAzamAM gAya na hovAthI te gAyanI abhivyakti nathI ane tethI jovAdri sAmAnyanI paNa tyAM abhivyakti nathI. paraMtu anabhivyakti che. Ama jo kahezo to govAdri sAmAnya gAyavALA kSetramAM abhivyakta ane aMtarAla vartI kSetramAM anabhivyakta, ema vyakta ane avyakta evA be bhinna bhinna svabhAvabhedanA kAraNe sAmAnyamAM paNa "anekatva" AvI javAthI te sAmAnyane "asAmAnya" mAnavAnI Apatti tamane Avaze kAraNa ke sAmAnya haMmezAM eka ja hoya che. ane je eka na hoya arthAtu aneka hoya te sAmAnya kahevAya nahIM eTale sAmAnyane paNa asAmAnya = vizeSa" kahevAze. tethI have he naiyAyiko kaMIka samajo ke 3patraSeitrukSaUILTH = jema gAya Adi vyakti upalabdhipANAne pAmI chatI draSTigocara thAya ja che, mATe jyAM gAyavyakti che tyAM te gAya sat che ane aMtarAlavartI Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 683 paMcama pariccheda sUtra-1 ratnAkarAvatArikA kSetramAM te ja gAya vyakti che ja nahIM. tethI sat hovAthI tenI anupalabdhi che. tevI ja rIte gotva paNa tyAM hota to dekhAta ja evA upalabdhi lakSANane (dazyapaNAnA svarUpane) pAmeluM A sAmAnya be gAyonA aMtarAlamAM na dekhAtuM hovAthI sat ja che. arthAt nathI ja. mATe te sAmAnyanuM sarvatra sarvavyApIpaNuM pAga saMbhavatuM nathI ja. api ca, avyaktatvAt tatra tasyAnupalambhastadA sidhyed, yadi vyaktyabhivyaGgyatA sAmAnyasya siddhA syAt, na caivam, nityaikarUpasyAsyAbhivyakterevAnupapatteH / tathAhi - vyaktirupakAraM kazcit kurvatI sAmAnyamabhivyaJjayet, itarathA vA ? kurvatI cet, ko'nayA tasyopakAraH kriyate ? tajjJAnotpAdanayogyatA cet, sA tato bhinnA, abhinnA vA vidhIyate ? bhinnA cet, tatkaraNe sAmAnyasya na kiJcitkRtamiti tadavasthA'syAnabhivyaktiH / abhinnA cet, tatkaraNe sAmAnyameva kRtaM syAt tathA cAnityatvaprAptiH / tajjJAnaM cedupakAraH, tarhi kathaM sAmAnyasya siddhiH, anugatajJAnasya vyaktibhya eva prAdurbhAvAt / tatsahAyasyAsyaivAtra vyApAra ityapi zraddhAmAtram / yato yadi ghaTotpattau daNDAdyupetakumbhakAravad vyaktyupetaM sAmAnyamanugatajJAnotpattI vyApriyamANaM pratIyeta, tadA syAdetat / tacca nAstyeva, na kiJcit kurvatyAzca vyaJjakatve vijAtIyavyakterapi vynyjktvprsnggH| tannAvyaktatvAt tatra tasyAnupalambhaH, kintvasatvAdeva iti na sarvasarvagatamapyetad bhavitumarhati, kintu prativyakti kathaJcivibhinnam, kathazcittadAtmakatvAd visadRzapariNAmavat / yathaiva hi kAcid vyaktirupalabhyamAnAda vyaktyantarAd viziSTA visadRzapariNAmadarzanAdavatiSThate, tathA sadRzapariNAmAtmakasAmAnyadarzanAt samAneti, tenAyaM samAno gauH so 'nena samAna iti pratIteH / na ca vyaktisvarUpAdabhinnatvAt sAmAnyarUpatAvyAghAto'sya, rUpAderapyata eva guNarUpatAvyAghAtaprasaGgAt / kathazcidavyatirekastu rUpAderiva sadRzapariNAmasyApyastyeva / tathI vaLI tame notvAdri sAmAnyane sarvatra sarvavyApI mAnIne be gAyonA aMtarAlamAM govAdri hovA chatAM avyakata hovAthI tyAM te govAdri nI anupalabdhi thAya che. ema je kaho cho te tyAre ja siddha thAya ke te gotyAdi sAmAnya jayAM gavAdi vyakita hoya tyAM te gavAdi vyakita vaDe abhivyaDugya thatuM hoya to ja aMtarAlamAM gavAdi vyakita na hovAthI avyakata rahe che A vAta sidhdha thAya. arthAta govAdi sAmAnya sarvatra ekasarakhuM sarvavyApI hovA chatAM gavAdi hoya tyAM vyakata ane gavAdi vyakita na hoya tyAM aMtarAlamAM avyakata tyAre ja kahI zakAya ke jo te gavAdi vyakita govAdi sAmAnyane vyakata karatu hoya to, paraMtu na vim = ema banatuM nathI. gavAdi vyakita govAdi sAmAnya vyakata karatuM hoya A vAta yukitathI saMbhavatI ja nathI kAraNake govAHi A sAmAnya nitya che. eka ja svarUpa vALuM che mATe tenI abhivyakita thatI hoya A vAta saMbhavatI nathI. jo tame tenI abhivyakita thaI ema mAno to te abhivyakita thatA pUrve anabhivyakita hatI evo artha thAya, tema thavAthI prathama anabhivyakita ane pachI abhivyakita thavAthI nitya raheze nahIM tathA ekarUpatA paNa raheze nahIM. mATe abhivyakita ghaTatI ja nathI. Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA prameya padArthanu varNana 684 tathA vaLI te gavAdi vyakita jo gotvAdi sAmAnyane abhivyakata karatuM hoya ema mAno to ame tamane puchIe chIe ke vyakttipAraM zcit aMtI = te gavAdi vyakita kaMI paNa upakAra karatI chatI gautsAha sAmAnyane abhivyakta kare che ? tarathA = upakAra karyA vinA ja sAmAnyane abhivyakata kare che ? javAba Apo ke gavAdi vyakita gotvAdi sAmAnyane zuM kaMI upakAra karatI chatI gotyAddi ne abhivyakta kare che ke upakAra na karatI chatI zetvAddi ne abhivyakta kare che ? vaMtI cait = jo te gavAdi vyakita gotyAdi sAmAnyane kaMIne kaMI upakAra karatI hoya to jonayA tasyopakAraH kriyate = A gavAdi vyakita vaDe te gotvAdi sAmAnyano zuM upakAra karAya che ? tajjJAnotpAdanayogyatA cet jo tame ema kaho ke te gavAdi vyakita te gotvAvi sAmAnyanuM jJAna utpanna karavAnI yogyatA rUpa upakAra kare che. eTale ke antarAlavartI gotva avyakata hovAthI tenuM jJAna thatuM na hatuM. tethI te jANavA mATe "ayogya'' hatuM paraMtu tyAM gavAdi vyakita lAvavAmAM AvI ke turata ja te lavAyelI gavAdi vyakita tyAM avyakatapaNe rahelA gotvAdine jANavAnI ''yogyatA'" vALuM banAvI de che. A rIte te gosvAdinA jJAnanI (jANavApaNAnI) utpattinI yogyatA rUpa upakAra kare che. ema jo tame kaho to ame pUchIe chIe ke te jJAnotpAdana yogyatA tato te gotyAdi sAmAnyathI bhinna karAya che ? ke abhinna karAya che ? minnA zvet = jo te karAto upakAra gotyAdri sAmAnyathI bhinna ja hoya to te yogyatA svarUpa upakAra karavA chatAM paNa zotvAti sAmAnyanuM kaMI paNa karAyuM nathI kAraNake karAyelo A upakAra gotyAdri sAmAnyathI taddana bhinna che tethI sAmAnyane zuM lAbha ? tethI A sAmAnyanI to pUrvakAlanI jemaja anabhivyakita ja raheze. jema upakAra karAyA pahelAM sAmAnya avyakta hatuM te ja rIte upakAra karAvA chatAM paNa te upakAra bhinna hovAthI sAmAnya to tevuM ne tevuM avyakata ja raheze. sArAMza e che ke minnA cet jo A upakAra sAmAnyathI bhinna karAya che to tarane = te upakAra karAvA chatAM paNa sAmAnyastha na nizcitam = sAmAnyanuM kaMI paNa kArya karAyuM nathI ta tavasthA sasya ganamiSyatti tethI A pramANe A sAmAnyanI to tevI ne tevI ja avasthA vALI anabhivyakita ja rahI. = = Avo doSa Avaze. = = sAmAnya abhinnA cet have jo te jJAnotpAdanayogyatA rUpa upakAra sAmAnyathI abhinna karAya che. evo pakSa je kahezo to taraNe te upakAra karAye chate sAmAnyameva tuM svAt ja karAyeluM thaze ane sAmAnya A pramANe karAyeluM thavAthI tathA 6 sabhya anityatvaprAptiH = A sAmAnyane upara pramANe kRtrimatA AvavAthI anitya mAnavAnI Apatti Avaze. = = have jo ema kaho ke "tajJAnuM cevuvAra: antarAlavartI sAmAnya thamapi tai: pavi gau:'' evA prakAranuM tulyAkAratAnu jJAna pahelAM karAvatuM na hatuM. paraMtu jyAre gAyavyakita tyAM Ave che tyAre te AvA prakAranuM tulyAkAratA-samAnatAnuM jJAna karAvavA rUpa upakAra sAmAnyano kare che. tarriyaM sAmAnyasya siddhiH ema jo kaho to sAmAnyanI sidhdhi kema thaze ? arthAt sAmAnya che ema mAnavAnI zI jarUra ? kAraNa ke je A sAmAnya che. te ekAkAratA-tulyAkAratAne jaNAve = Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 685 paMcama pariccheda sutra-1 ratnAkarAvatArikA che te kAraNathI ja sAmAnya mAnavAnuM hoya che. paraMtu te tulyAkAratA-anugatAkAratAnuM jJAna gavAdi vyakitathI ja pragaTa thaI jAya che. tethI have sAmAnya mAnavAnuM rahetuM ja nathI. sArAMza ke sAmAnyanuM je anugatAkAratAnuM jJAna karAvavAnuM kArya hatuM te ja kArya gavAdi vyakitamAMthI ja thaI jAya che. eTale anugatAkAratAne jaNAvanArUM sAmAnya che ema mAnavAnuM rahetuM ja nathI. tethI sAmAnyanI sidhdhi kema thaze ? tatsacaiivItra para: rUlyA zraddhAmAtram = have kadAca tame evo bacAva karo ke anugatAkAratAnuM jJAna gavAdivyakita karAvatuM nathI jo gavAdivyakti ja anugatAkAratAnuM jJAna karAvatuM hoya to to sAmAnyane mAnavAnI AvazyakatA rahetI nathI paraMtu tat = te gavAdivyaktinI sIyastha = sahAyatA vALA evA have ja samasya = A sAmAnyano 3tra A anugatAkAratAnuM jJAna karAvavAmAM vyApAra: = phALo che. bhAvArtha evo che ke gavAdi vyakitathI anugatAkAratAnuM jJAna thatuM nathI ke jethI sAmAnyanI sidhdha na thAya, paraMtu gavAdivyakitanI sahAyatAvALA evA A sAmAnyathI ja A anugatAkAratAnuM jJAna thAya che. mATe sAmAnyanI siddhi thaze ja. AvuM jo kaho to te A kathana paNa zradhdhAmAtra rUpa ja che arthAt yukiyukata nathI. tamArA potAnA bacAva mATe kahevA puratu ja che. paraMtu satya nathI. to = kAraNake ghaTa banAvavAmAM kuMbhakAra kartA rUpe kAraNa che chatAM jo daMDAdinI sahAya tene na hoya to kartA evo paNa kuMbhakAra ghaTa karI zakato nathI. paraMtu daMDAdi (sahakArI kAraNo) thI yukata evo ja kuMbhakAra ghaTa karI zake che. tevI ja rIte ekaluM sAmAnya jo anugatAkAratAnuM jJAna na karAvI zakatuM hota ane gavAdi vyakitathI yukata evuM ja sAmAnya anugatAkAratAnA jJAnanI utpattimAM vaparAtuM pratIta thatuM hota ta tat to tamArI A kalpanA saphaLa thAya. jema daMDAdithI yukata ja kuMbhakAra ghaTanI utpattimAM kartA bane che tema vyakitathI upeta ja sAmAnya jo anugatAkAratAnI jJAnotpattimAM vaparAtuM pratIta thatuM hota to ja tamArI A kalpanA yukitayukta banata, paraMtu ta2 nAsteva = tevI pratIti thatI nathI ja. ekaluM sAmAnya anugatAkAratAnuM jJAna na karAve ane vyakitayukata evuM sAmAnya anugatAkAratAnuM jJAna karAve AvI pratIti koIne kyAMya thatI nathI. mATe tamArI A vAta yukitasaMgata nathI. A rIte gavAdi vyakitavizeSa sAmAnyane koIpaNa jAtano upakAra karatuM hoya ane tenA dvArA sAmAnya vyakta thatuM hoya tathA aMtarAlavartI kSetramAM gavAdivyakti vizeSa na hovAthI sAmAnya hovA chatAM avyakata rahetuM hoya A badhI taiyAyikanI vAta yukitasaMgata nathI. tathA na Rzcit rvAzca = koI paNa jAtano kaMI paNa upakAra na karatI evI gavAdivyakita sAmAnyanI vyaMjaka che. evo bIjo pakSa mAnavo te paNa ucita nathI. kAraNa ke kaMI paNa lAbha na karAvatI vyakitane jo vyaMjaka mAnavAmAM Ave to govAdri sAmAnyanI gavAdisajAtIya vyakita jema vyaMjaka bane tema mahiSAdi vijAtIya vyakitane paNa govAdri sAmAnyanI vyaMjaka mAnavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke kaMIpaNa upakAra na karavApaNuM sajAtIya gavAdimAM ane vijAtIya mahilAdimAM samAna ja che. A rIte gavAdivyakita govAdi sAmAnyane upakAra kare che ema mAno to pAga doSa ja che. ane upakAra nathI karatI ema mAno to paNa doSa ja che. tad na 3htvanuM tatra tasyAnupama = tethI khaMDa ane muMDa evI be Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA prameya padArthanuM varNana gavAdinA vaccenA te aMtarAlakSetramAM "sAmAnya che paNa avyakta hovAthI teno anupalaMbha che A vAta yogya nathI, kintu sattAva = paraMtu aMtarAlakSetramAM nAri sAmAnya asat hovAthI ja teno anupalaMbha che. jo aMtarAlakSetramAM jovAdri vidyamAna hota ane avyakta hovAthI teno anupalaMbha thato hota to to te govAdri sarvatra sarvavyApaka che. ema siddha thAta, paraMtu te aMtarAlakSetramAM govAdri sAmAnya che ja nahIM asatu ja che tethI ja teno anupalaMbha che. mATe A govAdi sAmAnya sarvatra sarvavyApI thavAne yogya nathI. vinnu pratiSita thacit fmam, paraMtu gotvAdri A sAmAnya gavAdi pratyeka vyakitaothI bhinna avazya che paraMtu kathaMcit bhinna che. ekAnta bhinna nathI. kAraNa ke kathaMcida tAdAtmaka pANa (abhinna paNa) che. visadazapariNAmanI jema, carthava di sAvit = jema koI eka skUla gavAdi vyakita, sAme dekhAtI bIjI tanutarazarIravALI gavAdi vyatyantarathI sthUla ane tanutara evA visadazaparigAmanA darzanathI viziSTa = bhinna jaNAya che. tathA = tevI ja rIte A pANa gAya che ane te pAga gAya che evA sadaza parigAmAtmaka sAmAnyanA darzanathI samAna paNa che ja. tenAthaM samAna : = te kArAgathI ja A gAya (baLada) te gAyanI (baLadanI) sAthe samAna che ane te gAya (baLada) A gAyanI (baLadanI) sAthe samAna che. tevI pratIti jagatamAM sarvane thAya che. (ahIM go zabda strIlIMga puliMga banne che. tethI strIliMgamAM gAyavAcaka jema bane che tema pulDiMgamAM baLadavAcI paNa bane che. mATe TIkAmAM pusviMga paNe A zabdano prayoga karela che) prazna - ne je vyakTripaHi mitvItu sAmAnyakSatAvyIvAto, ahIM kadAca taiyAyika evo prazna kare ke pratyeka gAyavyakita bhinna bhinna hovAthI vizeSAtmaka che ane A vAri e sAmAnyAtmaka che. chatAM jaino mAne che te rIte mAnavA jatAM gavAdi vyakita vizeSanA svarUpathI A govAdi sAmAnyane abhinna (tAdAtmaka) mAnavAthI jevI gavAdi vyakitao "vizeSAtmaka che tevuM ja sAmAnya pAga vizeSAtmaka ja banI jaze, abhinna mAnavAthI jema vyakita e vizeSa che tema sAmAnya pAga vizeSAtmaka thaze. ane tema thavAthI urya = A sAmAnyamAM je sAmAnyarUpatA che teno vyAghAta thaze. sAmAnya pANa vizeSAtmaka ja thavAthI temAM sAmAnyarUpatA raheze nahIM arthAt sAmAnyarUpatA uDI jaze. uttara - Yrati va = uparano prazna barAbara nathI. kArAga ke A ekAnta abhivra mAnavAmAM AvyuM nathI. jo ekAnta abhinna mAnavAmAM Ave to ja eka svarUpa thavAthI sAmAnya e vizeSa banI jAya paraMtu A kathaMcida abhinna mAnavAmAM AvyuM che jo kathaMcit abhinna mAnavA mAtrathI tarUpatA AvI jatI hoya to dravya ane rUpa -rasa-gaMdha-sparzAdi guNono paga kathaMcit abheda manAyelo hovAthI rUpAdi cAre guNomAM dravyarUpatA AvI javAthI guNarUpatA mAnavAmAM vyAdhAta thavAno prasaMga Avaze. paraMtu tema banatuM nathI arthAt kathaMcida abheda hovA chatAM pAga dravya e dravya ja che ane rUpAdi guNo e gAgo ja che. temAM guNa svarUpatA rahe ja che tevI ja rIte Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 687 paMcama pariccheda sUtra-1 ratnAkarAvatArikA A rUpAdiguNonI jema ja sadaza pariNAmamAM paNa vyakitanA svarUpathI kathaMcit ja abheda mAnavAmAM Avyo che ekAnta abheda mAnavAmAM Avyo nathI. mATe tarUpatA thaI jatI nathI. A rIte kathaMcida abheda che ja. paraMtu abheda nathI ema paNa nahI ane sarvathA abheda ja che ema paNa nahIM. nanu prathamavyaktidarzanavelAyAM kathaM na samAnapratyayotpattiH ?, tatra sadRzapariNAmasya bhAvAditi cet, tavApi viziSTapratyayotpattistadAnIM kasmAnna syAd, vaisadRzyasyApi bhAvAt ? parApekSatvAt tasyAprasaGgo'nyatrApi tulyaH / samAnapratyayo'pi hi parApekSaH, parApekSAmantareNa kacit kadAcidapyabhAvAt, aNumahattvAdipratyayavat / prazna: ahIM koI naiyAyika jainadarzananI sAme evo prazna kare che ke jo sAmAnya e vyaktivizeSathI (kathaMcipANa) abhinna che to koIpaNa eka ja gavAdi vyakitavizeSanuM jyAre prathamadarzana thAya che. te ja veLAe te gavAdivyakita vizeSamAM rahelA sadazapariNAmanI (eTale ke samAna pariNAmanIsAmAnyanA bodhanI) utpati kema thatI nathI jo sAmAnya e vyakitavizeSathI abhinna hoya to vyakitavizeSane jotAMnI sAthe ja sadazatAno bodha pariNAma thavo joIe. kAraNake tyAM sadazapariNAma che ja. uttara - ta tuM, tavApi = jo A pramANe taiyAyika prazna kare to ame jaino tene puchIe chIe ke tane pAga viziSTanA pratyayanI utpatti te vakhate (prathamadarzanakAle) kema thatI nathI ? A uttara kAphavAnyAyathI Apyo che. jainadarzanakArano kahevAno Azaya evo che ke ame sAmAnyane vyakitavizeSathI kathaMci abhinna mAnyo eTale tame amane vyakti dekhatAMnI sAthe ja sAmAnyano pariNAma thavo joIe Avo prazna karo cho paraMtu ''visadazatA" arthAt vizeSatA paNa te ja kAle (prathamadarzanakAle) te vyakitavizeSamAM che ja, to tamane te kAle visadazatAno bodha kema thato nathI ! te prathama darzanakAle te gavAdivyakitamAM vivAdazatA nathI ema nahIM paraMtu che ja. to kema dekhAtI nathI ? (A praznano je uttara tame Apazo te ja uttara tame puchelA praznano amArA taraphathI che ema jaNAvavA A rIte jaina darzanakAre taiyAyikane prazna karela che) TRIkSatu tAprasanna = have jo naiyAyika ema kahe ke A virAdazatA vyakitavizeSamAM avazya che. paraMtu teno pratyaya (teno bodha) paranI apekSA vALo che. eTale jyAM sudhI paragavAdivyakita (bIjI gAya vyakita) na lAvavAmAM Ave tyAM sudhI aMdara rahelI videzatA jaNAtI nathI. sArAMza ke visadazatAno bodha paranI apekSA vALo hovAthI para na Ave tyAM sudhI teno pratyaya (bodha) thavAno prasaMga Avato nathI kAraNa ke eka gAya hote chate bIjI gAya lAvavAmAM Ave tyAre ja bannene joIne ja A gAyathI pelI gAya visadaza che. evo visadaza pariNAma thAya che. mATe te parApekSita che. te A ja uttara 3 trA itu: bIjI jagyAe pAga samAna ja che. arthAta visadazatA parApekSita hovAthI prathama gavAdidarzanakAla para vyakita na hovAthI jema te jaNAtI nathI. tevI ja rIte "dizA" paNa parApekSita hovAthI prathamagavAdi darzanakAla para vyakita na hovAthI jAgatI Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA prameya padArthanu varNana 688 nathI. jema aNumAM raheluM ANutva ane AkAzAdimAM raheluM mahattva potapotAno guNa hovA chatAM para padArtha hAjara na hoya tyAre parApekSita hovAthI jaNAtA nathI tema samAnapaNAno bodha paNa paranI apekSA vALo che. tethI paranI apekSA vinA koI paNa sthAne kyAre paNa te samAnapratyaya jaNAto nathI. A pramANe sAmAnyanuM vyakita sarvavyApitva ke sarvasarvavyApitva na saMbhavatuM hovAthI svataMtra (ekAnte vizeSathI bhinna) evuM sAmAnya nathI. paraMtu padArtha pote sAmAnya ane vizeSa ema ubhayAtmaka ja che. A pramANe svataMtra sAmAnya nathI. e sidhdha karIne have svataMtra vizeSo paNa nathI te vAtanuM khaMDana TIkAkArathI kare che vizeSA api naikAntena sAmAnyAd viparItadharmANo bhavitumarhanti / yato yadi sAmAnyaM sarvagataM siddhaM bhavet, tadA teSAmavyApaphatvena tato viruddhadharmAdhyAsaH syAt / na caivam sAmAnyasya vizeSANAM ca kathaJcitparasparAvyatirekeNaikAnekarUpatayAvasthitatvAt / vizeSebhyo' vyatiriktatvAddhi sAmAnyamapyanekamiSyate, sAmAnyAttu vizeSANAmavyatirekAtte'pyekarUpA iti / ekatvaM ca sAmAnyasya saMgrahanayArpaNAt sarvatra vijnyeym| pramANArpaNAt tasya sadRzapariNAmarUpasya visadRzapariNAmavat prativyaktibhedAt / evaM cAsiddhaM sarvathA viruddha dharmAdhyastatvaM sAmAnyavizeSayoH / yadi punaH kathaJcideva viruddhadharmAdhyastatvaM hetuzcikIrSitam, tadA viruddhameva, kathaJcidviruddhadharmAdhyAsasya kathaJcidbhedenaivAvinAbhUtatvAt / ''vizeSo'" paNa ekAnte sAmAnyathI virUdhdhadharmavALA thavAne yogya nathI. tethI vizeSo paNa sAmAnyathI atyantabhinna nathI, te A pramANe- tamArA dvArA upara jaNAvAyeluM sAmAnyanuM 'sarvavyApakatva' jo sidhdha thayuM hota to vizeSo vyakitamAtramAM ja rahenAra hovAthI avyApaka che. ane sAmAnya sarvavyApaka hoya tethI vizeSo e sAmAnyathI virUdhdhadharmathI yukata sidhdha thAya, kAraNa ke vizeSo avyApaka ane sAmAnya sarvavyApaka eTale virUdhdhadharmAMdhyAsa thAya, maiM caivam paraMtu ema nathI. ame jaNAvelI carcA pramANe sAmAnyanuM '"sarvavyApakatva'' sidhdha thatuM ja nathI. tethI sAmAnya paNa vyakitamAtra vyApI che. A rIte sAmAnyasya vizeSAnAM 2 thaMcit parasparAjyatireooLAnerUpatAvasthitatvat sAmAnya ane vizeSo kathaMcit paraspara abhedabhAve eka ane aneka rUpapaNA vaDe padArthomAM rahelA che. jayAM jayAM sAmAnya che tyAM tyAM vizeSo paNa che ane jayAM jayAM vizeSo che tyAM tyAM sAmAnya paNa che ja. koI paNa padArthone ekarUpapaNA vaDe (sadazatAnA pariNAmathI) joIe to sAmAnya jaNAya che jema ke A paNa gAya, ane pelI paNa gAya, tathA te ja padArthone anekarUpapaNA vaDe (visadazatAnA pariNAmathI) joIe to vizeSa paNa jaNAya che jemake A gAya zAbaleya che ane pelI gAya bAhuleya che. ityAdi. sAmAnya (sadazatA) e eka ane vizeSo(visadazatA) e aneka hovA chatAM, sAmAnya paNa vizeSonI sAthe avyatirikata hovAthI anekarUpe paNa icchAya che ane vizeSo paNa sAmAnyanI sAthe avyatirikata hovAthI te vizeSo eka rUpa paNa icchAya che. sAmAnyanuM je ekapaNuM gaNAya che te saMgrahanayanI pradhAnatAthI sarva ThekANe jANavuM. paraMtu jo pramANanI arpaNA (vyavahAranayanI = Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 689 paMcama pariccheda sUtra-1 ratnAkarAvatArikA arpaNA) karavAmAM Ave to jema vyaktie vyaktie visadazatA bhinna bhinna che te ja rIte te sadazapariNAma svarUpa sAmAnya paNa pratyeka vyakitavAra bhinna bhinna ja che. mATe anekapaNe paNa apekSAvizeSe che ja. jema zAbaleya-bAhuleya Adi vizeSo (visadazapariNAmo) aneka che tema pratyeka gAyomAM raheluM gotva paNa vyaktivAra vicArIe to vyakti aneka hovAthI gotva paNa aneka che ja. ane tene ja saMgrahanayanI pradhAnatAe A paNa gotva ane te paNa gotva, banne samAna ja che ema vicArIe to eka pAga che ja. A pramANe sAmAnya pAga eka ane anekarUpa che tathA vizeSo pANa eka ane aneka rUpa che mATe sAmAnya ane vizeSa e banne vacce paraspara virUdhdhadharmavALApaNuM asidhdha che. A pramANe he nAyiko ! tame A carcAnA prAraMbhamAM je anumAna amArI (jenonI) sAme raju kareluM ke "sAmAnyaviroSa' pakSa, ""atyantamistrI'' sAdhya, "virUddhadharmadhyAsatyA' hetu, yathA pAtha:paviau udAharAga, tamArA batAvelA A anumAnamAM je virUdhdhadharmAdhyAsatva hetu kahevAmAM Avyo che te jo "sarvathA' levAmAM Ave to tamAro A hetu "asidhdhahevAbhAsa' thAya che. kAraNa ke ame jaNAvelI uparokata carcA pramANe sAmAnya ane vizeSanI vacce atyanta virUdhdhadharmAdhyAsatva saMbhavatuM ja nathI. mATe A hetu pakSamAM na vartato hovAthI asidhdha hetvAbhAsa thAya che ane jo tame "thagnitu" ja virUdhdhadharmAdhyAtva hetu kahevAne icchatA ho to te hetu amane mAnya pAga che ane pakSamAM varte pAga che tethI asidhdhahetvAbhAsa nathI. paraMtu sAdhyanA abhAvamAM ja te hetu vartato hovAthI virUdhdha hetvAbhAsa ja thAya che. kAraNake tamArUM sAdhya che atyannabhinnatva, tenA abhAva rUpa je kathaMcibhinnatva, tyAM ja A kathaMcidvirUdhdhadharmAdhyAsatva hetu varte che. eTale ke kathaMci virUdhdhadharmAdhyAsatva hetu kathaMcibheda (svarUpa sAdhyAbhAva)nI sAthe ja avinAbhAvI che. (paraMtu sAdhyanI sAthe nathI) mATe tamAro A hetu virUdhdha hetvAbhAsa bane che. tethI tamArI vAta barAbara nathI. pAtha:pAvakasvarUpo dRSTAnto'pyubhayaviphalaH, tayorapi kathaJcideva virudhdhadharmAdhyastatvena bhinnatvena ca svIkaraNAt / payastvapAvakatvAdinA hi tayoviruddhadharmAdhyAso bhedazva, dravyatvAdinA punastadvaiparItyamiti, tathA ca kathaM na sAmAnyavizeSAtmakatvaM ghaTAderghaTate iti // 5-1 // tathA tamArA anumAnamAM jaNAveluM jala ane agni svarUpa je udAharaNa che te paNa sAdhya ane sAdhana ema bannethI rahita che. anvayavyAptimAM jaNAvAtuM udAharaNa sadA sAdhya - sAdhana yukata ja hovuM joIe jema ke yatra dhUmataMtra dina: yathA mAnasam, paraMtu tamAruM A jalavAhinanuM udAharAga sAdhya ane sAdhana ema ubhayathI vikase che. kAraNa ke te jala ane vahni pANa kathaMcit ja virUdhdhadharmathI yukata che ane kathaMcit ja bhinna manAyelAM che. sarvathA virUdhdha dharmayuktatva ane sarvathA bhinnatva tyAM nathI. jalamAM payasva je che te vahnimAM nathI ane vahnimAM je pAvakatva che te jalamAM nathI mATe parva ane pAvakatva dharmanI apekSAe te jala ane valinI aMdara avazya Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA sAmAnyanA pratibhedonuM varNana 690 virUdhdha dharmAMdhyArAtva che ja. tathA dravyatvAdi dharmo vaDe (dravyatva - padArthatva - guNavatva jJeyatva prameyatva ItyAdi dharmo vaDe) tenAthI viparItatA eTale ke avirUdhdha dharmAMdhyAsatA paNa che ja. A pramANe jala ane vahni paNa payastya ane pAvakatva dharmanI apekSAe virUdhdhadharmAMdhyAsatA ane dravyatvAdinI apekSAe avirUdhdhadharmAMdhyAsatA hovAthI kathaMcivirUdhdhadharmAMdhyAsatA ane kathaMcid ja bheda sidhdha thAya che. paraMtu atyantabheda ke sarvathA virUdhdhadharmAMdhyAsatA sidhdha thatI nathI. mATe tamArUM udAharaNa ubhayavikala che. Avo dRSTAntadoSapaNa che. A pramANe tamArA anumAnano hetu asidhdha athavA virUdhdha hetvAbhAsa thavAthI ane udAharaNa ubhayavikala thavAthI tamArUM sAdhya sidhdha thatuM nathI tethI ghaTa- paTa Adi vizvavartI samasta padArthonuM ''sAmAnyavizeSAtmakapaNuM" kema na ghaTI zake ? arthAt sarve padArtho ubhayAtmaka che ja. ema amAro jainadarzanano mata sarvathA nirdoSa sidhdha thAya che. 5-15 - adhunA sAmAnyavizeSasvarUpAne kAntAtmaka vastusamarthanArthaM sAkSAddhetudvayamabhidadhAnAH sadasadAdyanekAntAtmakavastuprasAdhakahetUn sUcayanti - anugataviziSTAkArapratItiviSayatvAd prAcInottarAkAraparityAgopAdAnA vasthAnasvarUpapariNatyA'rthakriyAsAmarthyaghaTanAcca // 5- 2 // have sAmAnya ane vizeSa ema ubhayasvarUpa anekAntAtmaka ja sarve vastu che A vAtanuM samarthana karavA mATe sAkSAtpaNe (have pachI mUlasUtramAM ja) be hetuo kahetA evA graMthakArazrI ''sat ane asat'' Adi aneka rIte anekAtmaka vastu che e vAtane sidhdha karanArA bIjA aneka hetuone sUcavatAM jaNAve che "sarve vastuo sAmAnya ane vizeSa Adi rUpe anekAntAtmaka che" A anumAna prathama sUtramAM che. tenA be hetuo A sUtramAM jaNAve che. (1) anugata AkAra ane viziSTa AkAranI pratItino viSaya hovAthI. TIkA (2) prAcIna AkArano parityAga, ane uttara AkAranuM upAdAna, tathA dravyapaNe avasthAna (dhrauvya) svarUpanI pariNita dvArA ja arthakriyA karavAnuM sAmarthya saMbhavatuM hovAthI. 5-2 anugatAkArA'nuvRttasvabhAvA gaurgaurityAdipratItiH, viziSTAkArA vyAvRttarUpA, zavalaH zyAmala ityAdipratItistadgocaratvAt - iti tiryaksAmAnyaguNAkhyavizeSalakSaNAnekAntAtmakavastusiddhau hetuH / prAcInottarAkArayoH yathAsaGakhyena ye parityAgApAdAne, tAbhyAM yadavasthAnam, tatsvarUpapariNAmenArthakriyAsAmarthyaghaTanAt, kAryakaraNopapatteH - ityurdhvatAsAmAnyaparyAyAkhyavizeSasvarUpAnekAntAtmakavastusiddhau hetuH / cakArAt sadasadAdyanekAntasamarthaka hetavaH sadasadAkArapratItiviSayatvAdayo draSTavyA: // 5- 2 // - TIkAnuvAda - A pAMcamA paricchedanA prathama mUlasUtramAM graMthakArazrIe ''vastu sAmAnyavizeSAdi anekAtmaka che" ema je pratIjJA karI che tene sidhdha karavA mATe A sUtramAM be hetuo ApyA Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 691 paMcama pariccheda sUtra-2 ratnAkarAvatArikA che ghaTa-paTa Adi saMsAravartI samasta vastuo sAmAnyAtmaka ane vizeSAtmaka ema ubhayAtmaka hovAthI anekAntAtmaka che te A pramANe - anugata AkAravALI je pratIti eTale ke eka vyakitamAM je svarUpa hoya te ja svarUpa bIjI vyakitamAM paNa anuvarte che evI anuvRtta svabhAva vALI je pratIti thAya che. jema ke A paNa gAya che. te paNa gAya che ityAdi svarUpe je samAna pratIti, sadazatAnI pratIti thAya che. te tiryakatsAmAnya che. tathA te ja be vyaktimAM je svarUpa eka vyakitamAM che. te svarUpa bIjI vyakitamAM nathI. ane je svarUpa bIjI vyakitamAM che te svarUpa prathama vyakitamAM nathI evI je viziSTa AkAravALI pratIti che. eTale ke vyAvRta svabhAvavALI pratIti che jema ke A gAya zabala guNa vALI che. ane te gAya zyAmala guNa vALI che ityAdi je pratIti thAya che te guNAkha (guNa nAmanuM) vizeSa svarUpa che A pramANe pratyeka padArtho anugata AkAranI pratItino viSaya hovAthI tathA viziSTa AkAranI pratItino viSaya hovAthI tiryasAmAnya ane guNa nAmanA vizeSa svarUpa vALI ema anekAntAtmaka ja vastu che. tenI sidhdhimAM AvI ubhayAkAranI pratItinA viSayapaNuM e hetu che. sarva vastuo ubhayAkAranI pratItino viSaya hovAthI anekAntAtmaka che. A pramANe anugatAkAra ane viziSTa kAranI pratItino viSaya hovAthI sarva vastuo sAmAnya ane vizeSAtmaka paNe anekAntamaya che. ema siddha thAya che. ahIM sAmAnyanA be bheda che eka tiryasAmAnya ane bIjuM urdhvatA sAmAnya, tathA vizeSanA pANa be bheda che guNa ane paryAya. ema kula be be bhedomAMthI A rIte tiryasAmAnya ane guNAtmaka vizeSa AvI pratIti thI siddha thAya che. have urdhvatA sAmAnya ane paryAyAtmaka vizeSa kevI pratItithI siddha thAya che ? te samajAvavA bIjo hetu Ape che. prAcIna AkAra ane uttara AkArano anukrame je parityAga ane grahaNa, eTale ke prAcIna AkArano parityAga, ane uttara AkArano je svIkAra, tathA te bannenI sAthe vastunuM dravyapaNe je avasthAna (dhruvapaNe rahevuM) tevA prakAranuM tripadImaya vastunuM svarUpa mAnIe to ja kArya karavApaNuM ghaTI zakatuM hovAthI padArtha tripadImaya che ane sAmAnyavizeSAtmaka che. A pramANe urdhvatA sAmAnya ane paryAya nAmanA vizeSa svarUpavALI ema anekAtmaka ja vastu che tenI sidhdhimAM AvI prAcInAkArano parityAga, uttarAkArano svIkAra, ane dravyapaNe avasthAna evA prakAranI tripadImaya pratItinA viSayapaNuM e ja hetu che. saMsAranI sarva vastuo utpAda-vyaya-ane dhruva svabhAvanI pratItino viSaya hovAthI urdhvatAsAmAnyarUpa ane paryAya nAmanA vizeSa rUpa vALI che ema anekAtmaka upara samajAvAyelI carcAno sAra e che ke prathama sUtramAM vastune sAmAnya ane vizeSa ema ubhayarUpe anekAtmaka kahevAmAM AvI che. temAM sAmAnya e tirthaka ane urdhvatA ema be prakAranuM che tathA vizeSa paNa guNa ane paryAya ema be prakAranuM che. jayAre anugatAkAre pratIti thAya che tyAre tiryaksAmAnyarUpe vastu bhAse che ane jayAre viziSTa kAre pratIti thAya che tyAre guNa nAmanA | vizeSa rUpe vastu bhAse che tevI ja rIte prAcIna AkAranA parityAga rUpe ane uttara AkAranA Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA sAmAnyanA pratibhedonuM varNana 692 svIkAra rUpe vastu vicArIe chIe tyAre paryAya nAmanA vizeSa rUpe vastu bhAse che ane pUrvottaraparyAyomAM vastu tenI teja avasthAna rUpe che. ema vicArIe tyAre urdhvatAsAmAnyarUpe bhAse che. ema A banne hetuothI vastu sAmAnya ane vizeSa ema ubhayarUpe anekAntAtmaka sidhdha thAya che. sarva vastuo sAmAnya vizeSa Adi anekAntAtmaka che. A pramANe prathama sUtramAM je vi zabda che. tethI '"sat - asatApe'' paNa anekAntAtmaka che. 'bhinna-abhinnarUpe" paNa anekAntAtmaka che. ''vAcya-avAcyarUpe'" paNa anekAntAtmaka che. tathA 'nitya-anityarUpe" paNa anekAntAtmaka che ityAdi aneka rIte anekAntAtmaka che. temAMthI '"sat-asape" je anekAntAtmakatA che te samajAve che. sarva vastuo ''sat-asatApe'' paNa anekAntAtmaka che kAraNa ke pratyeka vastuo svadravyasvakSetra-svakAla ane svabhAvanI apekSAe ''sat'' rUpe, ane paradravya-parakSetra-parakAla ane parabhAvanI apekSAe ''asat'' rUpe pratibhAsita thAya che. tathA AdizabdathI sarva vastuo ''nitya-anitya'' rUpe paNa anekAntAtmaka che. vyArthika nayanI apekSAe nitya ane paryAyArTikanayanI apekSAe anitya che. tathA sarvavastuo ''bheda-abheda" rUpe paNa anekAntAtmaka che. vyavahAranayathI bhedarUpe ane saMgrahanayanI apekSAe abhedarUpe jaNAya che. A pramANe '"sat-asat' Adi anekAntAtmakatAnuM samarthana karanArA sat ane asat AkAre pratItinuM viSayatva vigere hetuo mUla bIjA sUtramAM kahelA cAra thI jANI levA. A pramANe sarva vastuo aneka rIte anekAntAtmaka che. A vAta saMpUrNa paNe nirdoSa che. 5-2 idAnIM sAmAnyaM prakArataH prarUpayanti - sAmAnyaM dvipa'kAraM tiryaksAmAnyamUrdhvatAsAmAnyaM ca // 5-3 // have sAmAnyane bhedathI samajAve che tiryaksAmAnya ane urdhvatAsAmAnya ema sAmAnya be prakAranuM che. 5-3 TIst - tiryagullekhinA'nuvRttAkArapratyayena gRhyamANaM tiryaksAmAnyam urdhvamulekhinA'nugatAkArapratyayena paricchidyamAnamurdhvatAsAmAnyaM ceti / // 5-3 / / sAmAnya be prakAranuM che. (1)tiryaksAmAnya, ane (2) urdhvatA sAmAnya, tIcho che. ullekha jemAM evA "anuvRttAkAra" vALA jJAna dvArA jaNAtuM je sAmAnya tiryaksAmAnya, ane urdhva che ullekha jemAM evA ''anugatAkAra'" vALA jJAna dvArA jaNAtuM je sAmAnya te urdhvatA sAmAnya kahevAya che A banneno bhAvArtha have pachInA sUtramAM dRSTAnta AvatuM hovAthI tyAM ja samajAvIzuM. ahIM to vAkayArtha mAtra Apyo che. 5-3 tatrAdyabhedasya svarupaM sodAharaNamupadarzayanti . prativyakti tulyA pariNatistiryaksAmAnyam, Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 693 paMcama pariccheda sUtra-3-4 ratnAkarAvArikA zabalazAbaleyAdipiNDeSu gotvaM yathA // 5-4 // te be prakAranA sAmAnyamAMthI prathamabheda je tiryakSAmAnya che tenuM svarUpa udAharaNa sahita samajAve che. pratyeka vyakitamAM (bIjI vyakitaonI sAthe) je tulya pariNAma che tene tiryasAmAnya kahevAya che. jema ke zabala ane zAbaleya Adi gAyonA samuhamAM vartatuM gotra = gAyapaNuM = gAya paNe samAnapariNati 5-4 koI paNa eka vyakita bIjI anya vyakitanI sAthe je pariNati dvArA samAna che. te parigatine tiryasAmAnya kahevAya che. jema ke koI paNa vivakSita zabala nAmavALI eka gAya zAbaleya nAmavALI bIjI gAyanI sAthe "gAya pALe" samAna che. mATe banne gAyomAM raheluM gAyapaNuM e tirthaksAmAnya kahevAya che. e ja rIte gAya-mahiSa-azva-Adi pazuo vacce rahelI pazupaNAnI samAna pariNati te tiryakasAmAnya kahevAya che. ''tirtha'' nAma rAkhavAnuM kAraNa e che ke A sAmAnya samajatI vakhate samajanAranI daSTi ticha phare che. zabala-zAbaleya -bAhuleya Adi gAyo jANe sAme ubhI che. temAM gAyapaNAnI samAnatA jovA mATe jonAra purUSanI daSTi prathama zabala gAya upara, tyArabAda zAbaleya gAya upara, tyArabAda bAhuleya gAya upara ema ekeka gAya vyakti upara jonAranI daSTi tirthI jANe pharatI pharatI jatI hoya evo bhAva che. tethI A sAmAnyane tiryasAmAnya kahevAya che A tirthaksAmAnya ane pAMcamA sUtramAM samajAvAtA urdhvatA sAmAnyanI vacce paraspara zuM taphAvata che te hakikata tyAM pAMcamA sUtramAM ja samajAvIzuM. TIkA :- vyakti vitamavicitya samAna parititirthasAmAnya viSeyam | matra sItA sakirnte-gauaurityaadynugtaakaarprtiptternyvyaavRttimaatraiv vyaktiSu prasiddheranavasara eva sadRzapariNAmasvarUpasAmAnyasvIkAraH / sarvato vyAvRttAni hi svalakSaNAni na manAgapyAtmAnamanyena mizrayantIti / tadetanmarumarIcikAcakrodakA''cAntaye'JjalipuTaprasAraNam / yata iyamanyavyAvRttirbahiH, antarvA bhavet ? tatra khaNDamuNDAdi vizeSapratiSThakAnyavyAvRttervahiH sadbhAve sAmAnyarUpatA durnivArA / Antaratve tu tasyAH kathaM bahirAbhimukhyenollekha: syAt ? nAnta: bahirvA, setyapi svAbhiprAyaprakaTanamAtram / TIkAnuvAda - sAmAnyane sarvathA na svIkAranAra ane ekAnta mAtra vizeSo ja che evuM mAnanAra saugato (baudhdho) jaina darzanakAranI sAme prazna kare che ke "A gAya che" "A gAya che" ItyAdi anugata AkAranI (eTale ke sadazAkAranI) je pratIti thAya che. te pratIti "sAmAnya" nAmanA dharma vaDe thatI nathI. paraMtu "anyavyAvRtti" mAtra vaDe ja sarvavyaktiomAM prasidhdha (jaNAtI) hovAthI "sadazapariNAmAtmaka' sAmAnya dharmano svIkAra karavAnI jarUra nathI. je sAmAnya dvArA anugata AkAranI pratIti karavI che. te anugata AkAranI pratIti anya vyAvRtti mAtra vaDe ja thaI jAya che. tethI sadaza pariNAmane jaNAvanAra sAmAnyane mAnavAno anavasara ja che. kAraNa Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA sAmAnyanA pratibhedonuM varNana 694 ke potAnAthI anya evA sarva padArtho thakI vyAvRtti e ja padArthanuM svalakSANa (svarUpa) che. koIpaNa vivakSita evI eka gAya potAnAthI anya evA vijAtIya azva-mahiSa-aja Adi Itara prANIothI tathA sajAtIya evI sakala Itara gAyothI vyAvRtta che e ja te vivakSita gAyanuM svalakSaNa (svarUpa) che te Itara vyAvRtti rUpa, arthAt anyavyAvRtti rUpa, vivakSita gAyanuM je svalakSaNa che. svarUpa che. te svalathANa ja vivakSita gAyanA AtmAne Itara anya azvAdi prANIonI sAthe ke Itaraanya gAyonI sAthe alpa paNa mizra thavA deze nahiM. tethI "anyavyAvRtti" e ja anugata AkAranI pratItinuM kAraNa che. paraMtu "sAmAnya" jevuM koI tattva nathI. jaina - uparokta te A baudhdhanuM kathana mamaracA = jhAMjhavAnA cakra = bhramAtmaka za. = pANInuM sIvAnta = Acamana karavA mATe kSatripuTa = be hAthane sAthe karIne banAvelI aMjalIpuTane (khobAne) prasaram laMbAvavA samAna che. arthAt jhAMjhavAnuM jaLa ja bhramAtmaka che to tene pIvA mATe be hAthanI joDelI aMjalI lAMbI karavAthI hAthamAM kaMI ja AvatuM nathI. zrama mAthe ja paDe che. tevI rIte baudhdhanuM uparokta kathana yathArtha tattva to sidhdha karatuM nathI. paraMtu kevala parizrama puratuM ja che ane kaSTadAyI che kAraNa ke koI paNa rIte tenuM kathana yuktiyukta sidhdha thatuM nathI. te A pramANe - tyAM khaMDa, muMDa Adi aneka vyakti vizeSamAM rahelI evI A "anyavyAvRtti" eka che. ane te anya vyAvRtti vyaktivizeSothI bhinna svarUpa (bAhyAtmaka) che. ema ja kahezo to te anyavyAvRtti ja sAmAnyAtmaka thaze. kAraNa ke aneka vyaktivRtti, eka, ane vyaktiothI bhinna padArtha mAnyo mATe, te sAmAnyarUpa ja thaI. phakata ame jene sAmAnya kahIe tene ja tame anyavyAvRtti kahI. ema nAmAntara mAtra ja thayuM ane je te anyatrAvRttine vyakti vizeSothI antaravRttivALI (abhinna) mAno to te anya vyAvRttino bAhyapadArthanA abhimukhapaNe ullekha kema thAya ? jo te anya vyAvRtti vyaktimAtravRtti hoya to tene anyavyaktinI sAtheno vyAvRtti rUpe ullekha kema karAya? ane jo te anyavyAvRtti antargata paNa nahI ane bAhya pAga nahI. ema jo kahezo to te kahevA puratu ja che. tattvarUpa nathI. tathAbhUtaM hyanyavyAvRttisvarUpaM kiJcit, na kizcid vA ? / kiJcicet, nUnamantarbahirvA tena bhAvyam, tatra ca pratipAditadoSAnatikramaH / na kiJciccet, kathaM tathAbhUtapratyayahetuH ? vAsanAmAtranirmita evAyamiti cet, tarhi bahirAMpekSA na bhavet / na hi anyakAraNako bhAvo'nyadapekSate, dhUmAdeH salilAdyapekSAprasaGgAt / kiJca, vAsanA'pyanubhUtArthaviSayaivopajAyate / na cAtyantAsattvena tvanmate sAmAnyAnubhavasambhavaH / api ca, vAsanA tathAbhUtaM pratyayaM viSayatayotpAdayet ? kAraNamAtratayA vA ? prAci pakSe sakalavizeSAnuyAyinI pAramArthikI paricchedyasvabhAvA vAsaneti payAryAntareNa sAmAnyamevAbhihitaM bhvet| kAraNamAtratayA tu vAsanAyA: sadRzapratyayajanane viSayo'sya vaktavyaH, nirviSayasya pratyayasyaivAsambhavAt / na ca sadRzapariNAmaM vimucyA'parastadviSayaH saGgacchate, prAgudIritadoSAnuSaGgAt / Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pariccheda sUtra-4 ratnAkarAvatArikA tathA vaLI he bauddha ! tamArUM mAneluM tevA prakAranuM "anyanI vyAvRtti" rUpa je svarUpa, te zuM kaMI vastu che ? ke kaMI vastu nathI ? arthAt ghaTa-paTanI jema asti rUpa che ke AkAzapuSpAdinI jema nAsti rUpa ja che ? jo "kaMIka vastu che' e pakSa svIkAro to eTale ke ghaTa-paTAdi padArthanI jema anyavyAvRtti e paNa kaMIka vastusvarUpa che ema jo kaho to te vAstavika-pAramArthika padArtha hovAthI vivakSita govyaktivizeSathI kAM to aMtarvIM hovI joIe athavA bahirvartI hovI joIe. A banne pakSomAMthI koI paNa pakSa svIkArazo to tyAM (banne pakSomAM) doSo Ave jaM che je ame hamaNAM ja upara kahI gayA chIe. eTale amArA vaDe pratipAdana karAyelA doSonuM anullaMghana ja thAya che. arthAt doSo Ave ja che. jo bahirvIM mAno to te anyavyAvRtti pote sAmAnyarUpa thaI jAya che. ane jo antarvIM mAno to teno bAhya padArthanA abhimukhapaNe ullekha saMbhavato nathI evA doSo Ave che. mATe ''iikhrasti'' anyavyAvRtti e kaMIka che e pakSa tame kahI zakazo nahIM. have jo 'na hrizcit' anyavyAvRtti e ghaTapaTAdinI jema koIpaNa prakAranA astisvarUpAtmaka nathI. paraMtu AkAza puSpAdinI jema "kaMI nathI ja'' arthAt asat rUpa ja che. ema jo kaho to tevA prakAranA (sadazAkAranA-anugatAkAratAnA) pratyayanuM kAraNa kema bane? je vastu sarvathA asat rUpa hoya che te koI paNa prakAranA bodhanuM kAraNa banI zake nahIM. kAraNa ke je pote ja asat-avidyamAna che te parano bodha kema karAvI zake ? ane jo asat vastu paNa paranA bodhanuM kAraNa banatI hoya to AkAzapuSpa-vandhyAputra-rAsabhazrRMgAdi asatpadArtho paNa paranA bodhanuM kAraNa banavuM joIe. mATe anyavyAvRttinA svarUpane jo ''na hrizcit'" eTale asat mAnazo to tevA prakAranA '"anugatAkAratAnA'" pratyayano (bodhano) hetu kema banaze ? arthAt asat hovAthI Avo bodha karAvI zakaze nahIM. 695 have baudhdho potAno bacAva karavA mATe o ema kahe ke je A anugatAkAratAno bodha thAya . che. te anyavyAvRttithI thAya che ema ame je kahetA hatA te vAta doSavALI hovAthI tene choDIne have ame ema kahIe chIe ke vAsanAmAtranirmita vAyamiti cet = A anugatAkAratAno bodha mAtra vAsanAthI ja janya che. anyavyAvRtti Adi anya koI kAraNothI janya nathI. phakata te bodhamAM 'mananI vAsanA'' ja kAraNa che. Ama jo baudhdha kahe to te bodha thavAmAM bAhya anya padArthanI apekSA rahevI joIe nahIM. kAraNa ke je kAraNa dvArA je padArtha utpanna thato hoya, te padArtha potAnI utpattimAM pAtAnA kAraNabhUta te ja padArthonI apekSA rAkhe che jema ke agnimAMthI utpanna thato dhUma agninI ja apekSA rAkhe che. salilAdinI apekSA kadApi rAkhato nathI. tema A anugatAkAratAno pratyaya jo vAsanA mAtrathI ja thato hoya to anugatAkAratAno te pratyaya phakata vAsanAnI ja apekSA rAkhanAra hovo joIe. paraMtu bAhya anya padArthanI apekSA hovI joIe nahIM. sadazAkAratAno bodha bIjI govyaktinI apekSAthI ja thAya che. te bIjI govyakti rUpa bAhyapadArthanI apekSA tyAM hovI joIe nahIM kAraNa ke anya kAraNonI apekSAvALo mAvaH = padArtha kadApi na gaN apekSate- anyanI kadApi apekSA rAkhato nathI. jo anyanI apekSA rAkhe Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA sAmAnyanA pratibhedonuM varNana te dhUmAdi (agnithI thatA hovA chatAM paNa) jalAdinI apekSA rAkhanAra banavAno prasaMga Ave mATe mAtra vAsanAthI ja janya A bodha hoya te vAta paNa ucita nathI. jigna tathA vaLI jo A "anugata AkAratAno pratyaya (bodha)" vAsanAthI ja mAtrajanya hoya to vAsanA sadA bhUtakALamAM anubhavelA viSaya vALI ja utpanna thAya che. na anubhavelA, na jANelA, ane na sAMbhaLelA viSayanI vAsanA kadApi thatI nathI. tethI vAsanA thayA pahelAM koIpaNa rIte A anugata AkAratAno bodha jo anubhavelo hoya to ja kAlAntare vAsanAthI punaH janya banI zake che. paraMtu tamArA mate "sAmAnya" to atyanta asat rUpa ja hovAthI te sAmAnyanA anubhavano saMbhava ja nathI ane sAmAnyanA anubhava vinA anugata AkAratAnA pratyayano paNa anubhava saMbhavita nathI, tenA vinA vAsanA thavI pAga asaMbhavita ja che. mATe paNa vAsanA janyanI vAta ucita nathI. 2 = tathA vaLI A vAsanA tathA mUrta pratyayaM = tevA prakAranA anugatAkAratAnA pratyayane utpanna kare che. ema tame je kaho cho tyAM tamArI (baudhdhonI) sAme amAro (jainono) prazna che ke A vAsanA tathAbhUta pratyayane (eTale A pAga gAya, A pAga gAya evA prakAranA anugata AkAra rUpa bodhane) je utpanna kare che temAM vAsanA zuM viSayapANe kAraNa banIne tathAbhUta pratyayane utpanna kare che ke (nimitta) kAraNa banIne tathAbhUta pratyayane utpanna kare che ? have jo prathama pakSa kahezo to eTale vAsanA e tathAbhUtapratyayano viSaya bane che ane tathAbhUta pratyayanA viSayabhUta banatI te vAsanA tathAbhUta pratyayane janmAve che ema jo kaho to viSayabhUta evI vAsanAmAMthI utpanna thato tathAbhUta pratyayano bodha potAnA viSayabhUta evI vAsanAne jaNAve che ema artha thayo. have jo A pramANe vAsanA tathAbhUta pratyayane janmAvatI hoya ane utpanna thayelo te tathAbhUta pratyayano bodha vAsanA e potAno viSaya hovAthI te vAsanAne jaNAvatuM hoya to "vAsanA" evuM nAma mAtra ja judu thayuM. vAstavika to tame nAmAntarapANe amAruM mAneluM sAmAnya ja svIkAryuM. kAraNa ke padArthomAM rahelA sAmAnyathI ja tathAbhUta pratyaya (jJAna) utpanna thAya che. eTale ke sAmAnya sadazAkAratA rUpa hovAthI te sAmAnya ja tathAbhUta pratyayane janma Ape che ane te anugatAkAratA rUpa utpanna thayeluM jJAna ja te sAmAnyane jaNAve che ema ja artha thayo. je ame jaino kahIe chIe. eTale je A tathAbhUta pratyaya che te sAmAnyane jaNAve che ema ame kahIe che ane te tathAbhUta pratyaya vAsanAne jaNAve che ema tame kaho cho te banne vAtomAM nAmAntara mAtranA taphAvata vinA bIjo koI taphAvata nathI. nAmAntarabheda e kaMI pAramArthika tattvabheda nathI. eTale ke "vAsanA" evuM nAmamAtra bhinna ApIne tame paNa sAmAnya" ja svIkAryuM che. have jo nimitta kAraNa mAtra rUpe A vAsanA tathAbhUta pratyayane utpanna karavAmAM prayuM jAya che. ema ja kahezo to A vAsanA nimittakAraNa mAtra mAnelI hovAthI tathAbhUta pratyayane utpanna karIne te to daMDAdinI jema dUra khasI jAya che. have te vAsanAthI janmelA tathAbhUta pratyayathI jaNAya Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pariccheda sUtra-4 ratnAkarAvatArikA zuM ? tathAbhUta pratyaya e anugatAkArarUpa eka prakAranuM jJAna vizeSa hovAthI tenAthI zeya zuM ? A anugatAkAra rUpa je jJAna utpanna thayuM te jJAnathI kaMIne kaMI jANavA yogya viSaya to hovo ja joIe ne ? kAraNa ke nirviSayaka jJAna to saMbhave ja nahIM. ane A tathAbhUta pratyaya (eTale ke anugatAkAra jJAna) e paNa eka prakAranuM jJAna hovAthI tenA vaDe jANavA lAyaka viSaya kaMIka hovo joIe ne ? bIjo koI viSaya na saMbhavato hovAthI tamAre "sAdaza pariNAma rUpa sAmAnyane" ja viSaya mAnavo paDaze. arthAt te tathAbhUta pratyaya vaDe "sadazapariNAma" jaNAya che ema ja tamAre kahevuM paDaze. kAraNa ke anyavyAvRtti vigere bIjo koIpaNa viSaya kahevAmAM pUrve kahyA pramANe doSo ja AvatA hovAthI "sadaza pariNAma svarUpa sAmAnyane' tyajIne 3para: taviSaya: na sachete = bIjo koI paNa viSaya te anugatAkArapratyayanA viSaya tarIke thaI zakato nathI. eTale vAsanA nAmanA nimittakaraNa dvArA janma pAmelA tathAbhUta pratyaya vaDe je sadazapariNAma jagAyo te sAmAnya" ja che. A pramANe vAsanAne viSayapANe kAraNa mAnazo to prathama pakSamAM vAsanA e ja sAmAnya banaze ane nimitta kArAga mAnavA rUpa bIjA pakSamAM tathAbhUta pratyaya e jJAnAtmaka hovAthI tenA viSaya tarIke paNa "sAmAnya"nI ja sidhdhi thaze. kiJca, iyamanyavyAvRttiH svayamasamAnAkArasya samAnAkArasya vA vastunaH syAt ? prAktanavikalpakalpanAyAmatiprasaGgaH, kuraGgataraGgataraGgAdiSvapi tatsambhavApatteH tathA ca tessvnugtaakaaraikprtyyaanussnggH| svayaM samAnAkArasya tu vastuno'bhyupagame samupasthita evAyamatithi: sadRzapariNAmaH kathaM parANudyatAm ? / tathA vaLI he baudhdha ! tamoe mAnelI A "anyavyAvRtti" svayaM pote asamAna AkAravALI vastuonI che ke samAna AkAravALI vastuonI che ? sArAMza ke je anugatAkAranI pratipatti thAya che te anya vyAvRttithI thAya che ema tame je kaho cho tyAM te anya vyAvRtti asamAnAkAravALA padAthanI thAya che ema jo prAptanavikalpa = prathamapakSanI kalpanA tame kahezo to ativyApti Avaze kuraMga (haraNa) turaMga (azva)ane taraMga (jalanI laharIo)mAM paNa asamAna AkAra hovAthI anya vyAvRtti mAnavI paDaze ane tenAthI thanAro "sadaza pariNAma = anugatAkAra bodha mAnavo paDaze. sArAMza ke kuraMgAdi je asamAnAkAravALA padArtho che temAM paNa tatsamavApareH = te anyavyAvRttino saMbhava mAnavAnI Apatti Avaze ane tenAthI tevuM manAtA pratyavAnuSa6 = anugata AkAra che jemAM evu sadazapariNAmAtmaka jJAna mAnavAno prasaMga tamane Avaze. have jo tame ema kaho ke A anyavyAvRtti je je padArtho svayaM samAnAkAravALA che. teonI hoya che. to tame nAmAnAra mAtrathI amAruM mAneluM "sAmAnya" ja svIkAreluM thaze. kAraNa ke jo A anyavyAvRtti samAna AkAravALI vastuonI ja hoya to 3yam = A sadgapariNAmaH = samAna AkAratAno parigAma tithi: samupasthitaH va = tamArA gharanA bAraNe mahemAna thaIne AvIne ubhelo ja che ema thayuM. nAmAntaramAtrathI tame sAmAnya svIkAryuM ja che. ema ja artha thayo. tethI tame pazutAm = te sadazapariNAma rUpa sAmAnyanA svIkArano kevI rIte tiraskAra karI Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA sAmAnyanA pratibhedonuM varNana 698 zakazo ? arthAt sAmAnyano svIkAra karavo ja paDaze. tene rokI zakAze nahIM. nanu yayA pratyAsattyA kecana bhAvA: svayaM sadRzapariNAmaM bibhrati / tayaiva svayamatadAtmakA api santastathA kiM nAvabhAseran iti cet tadapi anucitam, cetanetarabhedAbhAvaprasaGgAt, yayaiva hi pratyAsattyA cetanetarasvabhAvAn bhAvAH svIkurvanti, tayaiva svayamatadAtmakA api santastathA kiM nAvabhAseran ityapi bruvANasya brahmAdvaitavAdino na vaktraM vakrIbhavet ? / cetanetaravyatiriktasya brahmaNo'sattvAt kathamasya tathA'vabhAsanam / ityanyatrApi tulyam / na khalu sadRzapariNAmazUnyaM svalakSaNamapyasti, yat tathA'vabhAseta / nanu svalakSaNasya visadRzAkArAtmanaH sadRzapariNAmAtmakatvaM virudhyate / naivam, jJAnasya citrAkAratAvat vikalpetarAkAratAvacaikasyobhayAtmakatvAvirodhAt / tato vyAvRttapratyayahetuvisadRzAkAratAvad vastunaH sadRzapariNAmAtmakamapyanuyAyipratyayahetuH svIkAryam // 5-4 // TIkAnuvAda - baudhdha kahe che ke je prayAsatti vaDe (pratyAtti e eka prakArano saMbaMdha vizeSa che. eTale khura - kakuda- ane sAsnAdimatva (kharI-khuMdha ane godaDIvALApaNuM) e svarUpa je prayAsattisaMbaMdha che. tenA vaDe) keTalAka padArtho (kALI-dhoLI-pILI Adi sarve gAyo) jema svayaM sadazapariNAmane dhAraNa kare che. tevI ja rIte te ja prayAsatti saMbaMdha vaDe svayaM atadAtmaka evA (gAya-azva-rAsabha-aja-manuSya ItyAdi) padArtho paNa tathA = tevA sadazapariNAmAtmaka ja kema na jaNAya ? sadazapariNAmAtmakapaNe jaNAvA ja joIe. baudhdhano prazna evo che ke je pratyAttisaMbaMdha samAnAkAravALAmAM sadazapariNAmatA utpanna kare che. te ja prayAsattisaMbaMdha asamAnAkAravALA padArthomAM pAga tevo sadazapariNAma kema na jaNAve ? jo khura-kakuda-sAsnAdimattva svarUpa prayAsattithI sadazapariNAmano bodha thato hoya, to te ja pratyAttisaMbaMdha samAna-asamAna sarva padArthomAM sadazapariNAmane jaNAvanAra banavo joIe. paraMtu baudhdhanuM AvuM kahevuM te ucita nathI. kAraNa ke amuka niyata-parimita padArthomAM rahelo prayAsattisaMbaMdha jo sarvamAM sadasapariNAmatA jaNAvanAra bane to A saMsAramAM cetana ane acetana vacce je bheda che tenA pANa abhAvano prasaMga Ave. kAraNa ke eka sthAne rahelI samAnatA rUpa pratyAtti jo sarvatra sadazapariNAmatA jAgAvatI hoya to te khura-kakuda-sAsnAdimaMttva rUpa pratyAtti sarva-jIva-ajIvomAM pAga sadazatA-pariNAmane jagAvanArI banavAthI koI bhinna bhinna tattva raheze nahIM sarva dravyo sarvatra sarvathA ekapaNAne ja pAmI jaze. ane tema jo hoya to sarvathA atavAda ja mAnanAra brahmAdvaitavAdIno ja pakSa vijaya pAme. arthAtu amArI-tamArI A vAda-vivAdanI carcAmAM trIjA brahma advaitavAdIno ja vijaya thAya. kAraNa ke teo AkhA jagatane brahma advaitarUpa-sadazapariNAma rUpa ja mAne che. teonuM kahevuM che ke je pratyAtti saMbaMdha vaDe jagatanA bhAvo (padAtho) cetana ane acetanasvabhAvone pAme che. te ja prayAsatti saMbaMdha paDe vayamataddAtmA 3 santa: = svayaM atadAtmaka evA-eTale je bhAvo cetana-acetana svarUpa vAstavika nathI. paraMtu brahma-advaitasvarUpa che chatAM tathA jiM navamAseran = tevA prakAre eTale ke cetana acetana svarUpe bhAsatA hoya ema kema na bane ? je prayAsattithI Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pariccheda sUtra-4 ratnAkarAvatArikA bhAvo cetana-acetana rUpe thAya che. te ja prayAsattithI svayaM cetana acetana svarUpa na hoya ane mAtra advaita brahmasvarUpa ja hoya chatAM te rUpe cetana-acetanarUpe bhAsatA hoya evuM kema na bane? AvA prakAranA kevala brahmAtivAda mAtrane bolanArA advaitavAdInuM mukha have vakra thaze nahIM. tenA mukhanuM vacana have juThuM karaze nahIM. tenA mukhathI nIkaLeluM advaitavAdanuM vacana ja satya thaze. baudhdha - he jaina ! tamArI uparokta vAta barAbara nathI. kAraNa ke vetanetarakhyatiriksa hmaNosarvat = kAraNa ke cetana ane acetanathI bhinna evA brahmA ja A saMsAramAM nathI to thama tathAIvamAnam = nasya = A brahmA ja tathA = te cetana-acetana rUpe bhAsatA hoya ema kema bane ? arthAt brahmA jevuM koI tatva ja saMsAramAM nathI to A padArtha samuha e mAtra brahmasvarUpe vAstavika hoya ane cetana-acetana rUpe bhAsamAna hoya ema kema bane ? jaina - phUlya trApa tum = A vAta sazatA mAnavA rUpa anyatra paNa tulya ja che. arthAt amArI vAtamAM paNa samAna ja che. te A pramANe - "sadaza pariNAma" vinAnuM (sAmAnya vinAnuM) svalakSaNa (padArthanuM svarUpa) ja A saMsAramAM nathI. ke jethI te svalakSaNa (padArthanuM svarUpa) mAtra anya vyAvRtti rUpa vizeSa ja vAstavika hoya ane tathA = te rUpe = eTale ke sadaza pariNAma rUpe mAtra bhAsamAna ja thatuM hoya tevuM bane. sArAMza ema che ke jo brahmA vAstavika hoya to te sat kahevAya ane cetana-acetana rUpa bheda e avabhAsa-AbhAsa mAtra kahevAya. paraMtu tema nathI arthAt brahamAM che ja nahIM. mATe cetana-acetana e avabhAsa mAtra nathI paraMtu vAstavika che. tema "sadaza pariNAmazUnya" sAmAnya vinAnuM je padArthanuM svarUpa vizeSa mAtra hota to to te sadazapariNAmazunyatA e vAstavika banata ane sadazapariNAmanuM darzana e avabhAsa-AbhAsa mAtra gaNAta. paraMtu tema nathI. arthAt sadazapariNAmanI zUnyatA saMsAramAM che ja nahIM. mATe sadazatAno je pariNAma thAya che te avabhAsa-AbhAsa mAtra nathI. paraMtu vAstavika che. "sadazapariNAmathI zUnya evuM mAtravizeSa svarUpa ja padArthanuM lakSaNa A saMsAramAM che ja nahIM ke je padArthanuM vAstavika paNe vizeSa svarUpa ja lakSaNa gaNAya ane tevA prakAranA sAmAnyarUpe mAtra AbhAsa ja thAya che ema kahevAya. baudhdha - padArthanuM svarUpa kSaNe kSaNe badalAtuM hovAthI vizeSamAtrarUpa ja hoya ane sAmAnya to AbhAsita mAtra ja hoya ema ja amane lAge che. jo ema na hoya to tame (jaino) ja kaho ke padArthanuM svarUpa vAstavika kevuM che ? jaina - padArthanuM svarUpa kevala vizeSa mAtra svarUpa ja nathI, tathA kevala sAmAnya mAtra svarUpa paNa nathI. paraMtu ubhayAtmaka ja che. baudhdha - nanuM svakSastha visarAritminaH = pratyeka padAtho kSaNe kSaNe apUrva-apUrva ja utpanna thatA hovAthI, tathA koIpaNa eka (gavAdi) vyakita itara (gavAdi) vyaktinI sAthe koIne koI dharmathI visadaza (vijAtIya-asamAnAkAratAvALI) hovAthI bhinna bhinna ja che ane A ja Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA sAmAnyanA pratibhedonuM varNana 700 padArthanuM lakSaNa = svarUpa che. AvA prakAranA visadazAkArAtmakatA ja mAtra padArthanuM lakSaNa che. tethI tenI sAthe "sadazAkAratAtmakapaNuM" mAnavuM e to virodha ja Ave. jema jaDa ane cetana jaDatA ane cetanatA dharmathI asadazAkAratA hovAthI visadaza che. tevI rIte atyanta bhinna padAthone "sadazapariNAmatA" mAnavI e taddana virUddha che. tevI ja rIte eka govyakita itara govyakitanI sAthe koIne koI dharmathI taddana visadaza ja che. tene sadazapariNAmAtmakarUpa kema manAya ? jaina = naivam = uparokta tamArI vAta barAbara nathI. jema jJAna e citrAkAratAvALuM paNa hoya che. tathA savikalpaka ane nirvikalpaka paNa hoya che. tema saMsAravartI koIpaNa eka vastune apekSAbhedathI ubhayAtmakapaNe mAnavAmAM kaMI virodha nathI. pItavarganuM zveta varNanuM kRSNa varganuM jema jJAna thAya che tema citravArNanuM jyAre jJAna thAya che tyAre eka ja jJAnamAM paraspara virodhI aneka vANanA AkAro pratibhAsita thAya che, tathA eka ja jJAna prathamotpattikAle vikalpa vinAnuM ane pachI te ja jJAna kAlAntare vikalpavALuM bane che. tethI eka ja jJAnamAM nirvikalpakAkAratA ane savikalpakAkAratA ema banne hoya che. temAM kaMI virodha nathI. te ja rIte eke eka padArthamAM sAmAnyapAnuM (sadazAkArapariNAmatA) ane vizeSapaNuM (visadazAkArapariNAmatA) saMbhavI zake che. temAM kaMI virodha Avato nathI. tethI koI paNa vivakSita eka vastumAM A vastu ItaravastuthI vyAvRtta che. bhinna che evA prakAranA vyAvRttinA pratyayamAM hetUbhUta "visadazAkAratA" jema hoya che tevI ja rIte te ja vastumAM A vastu ItaravastunI sAthe koI bIjA anya dhamanI apekSAe sadaza pariNAmavALI pAga che. evA prakAranA anuyAyi jJAnamAM hetu bane evuM "sadazaparigAmAtmakapALuM" che ja. ema he baudhdha ! tamAre svIkAravuM joIe. 5-4 atha sAmAnyadvitIyabhedaM sanidarzanamupadarzayanti . pUrvAparapariNAmasAdhAraNaM dravyamurkhatAsAmAnyaM kaTakakaGkaNAdyanugAmikAJcanavat // 5-5 // prativyaktimAM je tulyapariNati che te tiryaksAmAnya che te jaNAvIne have sAmAnyano je bIjo bheda "urdhvatA sAmAnya" che. tene udAharaNa sAthe samajAve che. pUrvapariNAma (pUrvaparyAya) tathA uttara pariNAma (uttaraparyAya)mAM samAna paNe rahenAruM je dravya te urdhvatAsAmAnya kahevAya che. jema ke kaTaka ane kaMkaNa Adi alaMkAra vizeSamAM vartanAra kaMcanadravya. 5-pA. TIkA - pUrvAparayaranutame rAmu, dravati tatAnuM yAna chatIti vyutpajyA triIjAnuyAyI yo vastvaMzaH, tadUrdhvatAsAmAnyamityabhidhIyate / nidarzanamuttAnameva / TIkAnuvAda - koI paNa vivakSita eka dravyanA lAge kSaNe kALakrame AvatA pUrvaparyAya ane uttaraparyAyamAM anusaranArUM je eka dravya, te urdhvatA sAmAnya kahevAya che. dravati = te te paryAyone Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 701 paMcama pariccheda sUtra-5 ratnAkarAvatArikA je pAme te dravya, AvI vyutpatti hovAthI kramazaH thatA paryAyomAM traNe kALamAM anuyAyI evo je padArthoza, tene urdhvatAsAmAnya kahevAya che. A mUla sUtramAM kaheluM je nidarzana = udAharaNa che. te uttAna (spaSTa) ja che. jema kaTaka-kaMkA-keyura-kuMDala Adi sonAnA banAvAtA bhinna bhinna paryAyomAM paNa sonuM tenuM te ja che evo je yuvAza che te urdhvatA sAmAnya che. A rIte eka vyaktinI ItaravyaktinI sAthe je saMdazatA te tiryakSAmAnya kahevAya che ane eka ja vyaktinA kALakrame thatA paryAyomAM dravyanI je dhruvatA che te urdhvatA sAmAnya che. ema jaina darzanamAM be prakAranuM sAmAnya jaNAvyuM che. atraikasya kAlatrayAnuyAyitAyAM januSA'ndhaH zauddhodaniziSya: samAcaSTe - aho / kaSTaH ziSTairupakrAnto'yamekasyAnekakAlAvasthitivAdaH / pratikSaNabhaGgurabhAvAvabhAsanAyAmeva hi pramANamudrA saakssinnii| tathAhi - yat sat, tat kSaNikam, saMzca vivAdAdhyAsitaH zabdAdiH / sattvaM tAvad yat kizcidanyatrAstu, prastute tAvadarthakriyAkAritvameva me sammatam / tacca zabdAdau dharmiNi pratyakSapramANapratItameva / vipakSAca vyApakAnupalabdhyA vyAvRttam / sattvasya hi kSaNikatvavat kramAkramAvapi vyApakAveva / na hi kramAkramAbhyAmanyaH prakAra: zaGkitumapi zakyate, vyAghAtasyodbhaTatvAt / na krama iti niSedhAdevAkramopagamAt / nAkrama iti niSedhAdeva ca kramopagamAt / tau ca kramAkramo sthirAd vyAvartamAnAvarthakriyAmapi tato vyAvartayataH / vartamAnArthakriyAkaraNakAle hyatItAnAgatayorapyarthakriyayo: samarthattve tayorapi karaNaprasaGgaH / asamarthatve pUrvAparakAlayorapyakaraNApattiH / TIkAnuvAda :- jainadarzanakAro pratikSaNe paryAyAntara thatA sarve padArthamAM dravyanI anuyAyitAdhruvatA che. ema kahe che. kAraNa ke dravyanI apekSAe kaMIka ghuvatattva hoya to ja temAM pratikSAge pUrva pUrva paryAyono vyaya, ane navA navA paryAyono utpAda thaI zake. paraMtu jo pUrvaparyAyanI sAthe vyAMzano pAga sarvathA nAza ja thaI jAya to AdhArabhUta evA dravya vinA uttaraparyAya kono thAya ane kyAM thAya ? mATe dravyAMzathI sarve vastuo dhruva che. ema jaino mAne che. paraMtu baudhdhadarzanakAro dravyanI dhruvatA mAnatA nathI. pratikSaNe mAtra utpAda ane vyaya ja che ema mAne che. tethI A urdhvatA sAmAnya (dravyanI apekSAe dhruvatA) temanA mate che ja nahIM. tethI teo jainonI sAme carcA zarU kare che ahIM eka padArthanI traNe kAle anuyAyitA (dhruvatA) mAnavAmAM janmathI aMdha evA zauddhodaninA (baudhdhanA) koI ziSya jainonI sAme kahe che ke - koI paNa eka padArthano aneka kALa sudhI (dIrghakALa paryanta) A avasthitivAda (rahevApaNAnuM kathana) ziSTa evA tamArA vaDe je hamaNAM raju karAyo che te ghANA duHkhanI vAta che. arthAt koIpaNa padArtha dIrghakALa sudhI rahe che evI jainonI vAta barAbara nathI. kAraNa ke pratyeka kSaNe bhaMgura (utpAda ane vyayanA) svabhAvavALA padArthonuM avabhAsana thavAmAM "pramANamudrA" e ja sAkSI che. eTale ke sarve padArtho kSaNabhaMgura mAtra ja che. A vAta pramANasiMdha che. amArI A vAta satya ja che temAM pramANayuktatA che Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA sAmAnyanA bIjAbhedanuM varNana 702 e ja tenI sAkSiNI che. te pramANayuktatA A pramANe che vivAvAdhyAsita rASTrAviH (pakSa), kSaLi: (sAdhya), sattvAr (hetu), vRt yat sat tat sarva zim (anvayavyApti), saMzrva rASTrAti (pakSadharmatA=upanaya), tasmAt kSaHi rASTrAviH, (nigamana) A anumAna pramANa che. amArAtamArA vacce vivAdanA viSayabhUta zabdAdi (ghaTa-paTAdi samasta padArtharAzi) e kSaNika mAtra ja che. sat hovAthI, je je sat hoya che te te niyamA kSaNika ja hoya che jema ke ghaTAdi, ane je kSaNika nathI te sat paNa nathI jema ke AkAzapuSpAdi, amAro sattvAt hetu zabdAdi pakSamAM varte ja che. (eTale asidhdha hetvAbhAsAdi nathI) tethI zabdAdi padArtharAzi kSaNika ja che ema sidhdha thAyache. vRt sat tat kSazim AvI TIkAmAM je paMkti che te anvaya vyAptinI che ane saMzca vivAnAdhyAsita rAndrAviH evI je paMkti che pakSa dharmatAnI athavA upanayanI paMkti che. A anumAnamAM sattvAt'" evo je hetu kahevAmAM Avyo che. teno artha anyatra game te bhale ho, paraMtu prastuta prakaraNamAM to amane sattvano artha arthakriyAkAritva ja mAnya che. je padArtha kriyAkAri che te ja padArtha sat che. AvuM arthakriyAkAritva svarUpa te sattva zabdAdi dharmImAM (pakSamAM) pratyakSa pramANathI prasidhdha ja che. zabda-ghaTa-paTa Adi padArtho pota-potAnI niyata jJAnaprAptinI kriyA, jalAdhAranI kriyA, ane zarIrAcchAdanAdinI kriyA kare che. ane tenA kAraNe te padArtho sat che tathA kSaNika che te pratyakSa anubhavAya ja che. eTale vadhAre samajAvavAnI jarUra nathI. tathA amAro A '"sattva'' hetu sAdhyAbhAva rUpa vipakSamAM (akSaNika-nityamAM) vartato ja nathI. vipakSathI vyAvRtta ja che. mATe anaikAntika ke virUdhdha hetvAbhAsa thato nathI. - prazna - A hetu vipakSathI vyAvRtta che temAM zuM pramANa che ? uttara vyApakAnupalabdhyA = vyApakanI anupalabdhi vaDe A hetu vipakSamAMthI vyAvRttivALo che. te A pramANe-sattva hetu vyApya che ane kSaNikatva sAdhya e vyApaka che. te ja pramANe sattva hetune ''kramAkrama'' paNa vyApaka ja che. koIpaNa padArtha potAnI niyata arthakriyA kAM to kramazaH kare athavA ekI sAthe (akrame) kare. krama ane akrama A be sivAya anya trIjo koI prakAra arthakriyA karavA mATe kalpavo e zakaya nathI. kAraNa ke '"krama nathI'' ema niSedha karavAthI '"akrama''thI arthakriyA saMbhave che ane "akrama (doSavALo hovAthI barAbara) nathI'' ema niSedha karavAthI ja kramasara arthakriyA saMbhave ja che. eTale A bemAMthI game te eka dvArA ardha kriyA ghaTI zake che. be vinA trIjo koI anya prakAra yuktiyukta saMbhavato nathI. kAraNa ke trIjo koI paNa prakAra mAnavAmAM vyAghAtasya mahAn bAdhAdoSa maTAt prabaLapaNe Ave che. mATe A bemAMthI koI paNa eka prakAra dvArA ja arthakriyA saMbhavI zake che. have jo padArthane kSaNika na mAnIe ane sthira (nitya) mAnIe to krama ke akrama eke paNa pakSa nirdoSapaNe saMbhavatA nathI. je hamaNAM ja samajAvavAmAM Avaze. mATe sthira (nitya) padArthamAM te kramAkrama saMbhavatA na hovAthI tyAMthI vyAvartana pAmatA te kramAkrama banne pakSo to nitya padArthamAMthI arthakriyAne paNa vyAvartAve che. kramAkrama pakSa sthiramAM ghaTatA nathI. mATe arthakriyA paNa ghaTatI nathI. te A pramANe- je padArtha vartamAna kAlamAM vartato - = Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 703 paMcama paricheda sutra-5 ratnAkarAvatArikA chato vartamAnakAlIna arthakriyA karavAmAM samartha hovAthI vartamAnakAlanI arthakriyA jema kare che tema ja atIta ane anAgatakAlanI arthakriyA karavAmAM pAga samartha mAnIe to bannekAlanI kriyA pANI karavAno prasaMga Avaze eTale ke nitya padArtha bhUta-bhAvinA kAryo karavAmAM jo samartha che to vartamAna kAlanI kriyA kare tyAre bhUta-bhAvinI kriyA paNa karanAra banavo joIe. yuvAvasthAmAM vartato devadatta yuvAvasthAnI kriyAkarANakAle bAlyAvasthA ane vRddhAvasthAnI arthakriyA karanAra pANa banavo joIe ane banato dekhato nathI mATe nitya padArtha arthakriyA karavAmAM samartha nathI. have jo nitya padArthane asamartha mAnazo. to sadA nitya padArtha eka sarakhA samAna svabhAvavALo hovAthI pUrvakAlamAM ane aparakAlamAM je je arthakriyA karI che ane karaze te banne arbakiyAno te te kAle akarANano prasaMga Avaze. tathA asamartha hovAthI vartamAna kAlIna arthakriyAnA pAna akaraNano prasaMga Avaze. kAraNa ke nitya padArtha kArya karavAmAM asamartha manAyo che. mATe nitya padArtha arthakriyA karavAmAM samartha hoya to traNekAlanI kriyA ekakAle karavAno prasaMga Avaze ane asamartha hoya to te te kAle te te arthakriyA paNa na karavAno doSa Avaze. - samartho'pyapekSaNIyAsanidherna karoti, tatsannidhestu karotIti cet, nanu kimarthaM sahakAriNAmapekSA ? kiM svarUpalAbhArtham, utopakArArtham, atha kAryArtham ? na prathamaH, svarUpasya kAraNAdhInasya nityasya vA pUrvasiddhatvAt, na dvitIyaH, svayaM sAmarthya sAmarthya vA tasyAnupayogAt / tathA ca . bhAvaH svata: samarthazceda, upakAra: kimarthakaH / bhAvaH svato'samarthazced, upakAra: kimarthakaH // 1 // ata eva na tRtIyaH, upakAravat sahakAriNAmapyanupayogAt / tathA ca . bhAvaH svataH samarthazcet, paryAptaM sahakAribhiH / bhAvaH svato'samarthazcet, paryAptaM sahakAribhiH // 1 // anekAdhInasvabhAvatayA kAryameva tAnapekSata iti cet - na, tasyAsvatantratvAt svAtantrye vA kAryatvavyAghAtAt, taddhi tatsAkalye'pi svAtantryAdeva na bhavediti / evaM ca yat kramAkramAbhyAmarthakriyAkAri na bhavati, tadasat, yathA gaganendIvaram, tathA ca kramayogapadyayoApakayo: vyAvRtterakSaNikA vyAvartamAnArthakriyA kSaNike vizrAmyatIti pratibandhasiddhiH / / nitya padArtha kArya karavAmAM samartha hoya ke asamartha hoya to pAga banne pakSe krama ke akrama pakSa mAnavAmAM doSo hovAthI kArya saMbhavatuM nathI. ema upara je samajAvavAmAM AvyuM. temAM jaina potAnA pakSano bacAva karatAM kadAca AvuM jaNAve ke - padArtha to pota-potAnuM niyata kArya karavA samartha ja che. arthAt uparanA be pakSomAMthI samarthatAvALo ja pakSa yuktiyukta che. paraMtu samartha evo paNa padArtha apekSAgIya = apekSA rAkhavA yogya evA = sahakArI kArAgo'nI asannidhi hovAthI kArya karatuM nathI. ane te apekSAgIya kAraNonI Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA sAmAnyanA bIjAbhedanuM varNana 704 sannidhi hote chate kArya kare che. tame (baudhdhoe) amane je doSa Apyo ke jo padArtha kArya karavAmAM samartha hoya to vartamAnakAle paNa bhUta-bhAvinAM kAryo karavAM joIe. paraMtu padArtha samartha hovA chatAM paNa bhUta-bhAvinAM kAryo karavAmAM je je apekSaNIya kAraNo che tenI sannidhi na hovAthI te padArtha te bhUta-bhAvinAM kAryo karatuM nathI. ema ame (jaino) kahIzuM. to tenuM khaMDana karatAM baudhdha jaNAve che ke - samartha evA te padArthane kArya karavAmAM sahakAri kAraNonI apekSA zA mATe rAkhavI paDe che? (1) zuM te padArtha potAnA svarUpanI prApti mATe, (2) ke kaMIne kaMI upakAra levA mATe, (3) ke kArya karavA mATe te sahakArI kAraNaonI apekSA rAkhe che ? A traNa pakSomAMthI kaho ke tamone kayo pakSa mAnya che ? je pakSa mAnazo te pakSamAM tamane doSo ja AvavAnA che. tethI eke pakSa nirdoSa nathI. te A pramANe jo prathamapakSa kaho to te vyAjabI nathI. kAraNa ke kAraNAdhIna eTale svajanaka evAM kAraNone AdhIna che svarUpa jenu evuM eTale ke potAnI utpattimAM hetubhUta evAM kAraNone AdhIna evuM anitya svarUpa, athavA nitya evuM svarUpa pahelethI ja sidhdha che. kahevAno Azaya e che ke nityapadArtha anityasvarUpa vALo ke nityasvarUpavALo jevo che tevo jyArathI che tyArathI sidhdha thayelo ja che. tene have A sahakArIkAraNo AvIne zuM svarUpalAbha karAvavAnA hatA ? ane jo kaMI navA-apUrva svarUpano lAbha karAve to te padArtha navA svarUpavALo banavAthI nitya rahe ja nahIM. mATe jevo che tevo prathamathI ja sidhdha che. tene sahakArI kAraNo kaMI paNa bIjA svarUpalAbhavALo karI zakatAM nathI. sArAMza ke je padArtha potAnA janaka kAraNone AdhInapaNe je svarUpavALo thayo che. te ja svarUpavALo kAyama rahe che. mATe svarUpalAbha sArU apekSaNIyanI apekSA Avazyaka nathI. have jo bIjo pakSa kaho to te paNa ucita nathI. kAraNa ke jo padArtha pote potAnuM kArya karavAmAM svayaM zaktimAnlR che to pachI sahakArI kAraNo taraphathI upakAranA (madadanA) lAbhanI apekSA rAkhavAnI zuM jarUra ? samartha hovAthI svayaM pote ja kArya karI zake che ane jo svayaM pote kArya karavAmAM asamartha che (azaktimAnlR che) to paNa sahakArI kAraNonI apekSA rAkhavAnI zuM jarUra ? kAraNa ke je padArtha pote svayaM je kArya-karavA samartha nathI tyAM hajAro sahakArI kAraNo paNa tene te kArya karanAra banAvI zakatAM nathI. je retI tela ApavA svayaM samartha nathI tene ghaNI Adi sahakArI kAraNo tela ApanAra banAvI zakatAM nathI. mATe padArtha pote kArya karavAmAM samartha hoya to paNa ane asamartha hoya to paNa sahakArI kAraNonI jarUrIyAta nathI ja. te kAraNono tyAM anupayoga ja che. zAstramAM kahyuM che ke - "padArtha pote jo svayaM kArya karavA mATe samartha che to sahakArikAraNo vaDe karAto upakAra zuM prayojanavALo che ? arthAt nirarthaka ja che ane jo padArtha pote svayaM kArya karavAmAM asamartha che to paNa sahakArIkAraNo vaDe karAto upakAra zuM prayojanavALo che ? arthAt kaMI paNa phaLa ApanAra nathI.'' Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 705 paMcama pariccheda sUtra-5 ratnAkarAvatArikA A ja kArAgathI "nAtha" vALo trIjo pakSa paNa ucita nathI kAraNa ke je padArtha kArya karavAmAM samartha hoya to pAga ane asamartha hoya to paNa jema sahakArI kAraNo taraphathI upakAranI apekSA nakAmI che. tevI ja rIte kArya karavA mATe paNa te sahakArI kArAgono upayoga bInajarUrI che. anAvazyaka che. samartha jo che to sahakArIonI rAha zuM karavA jue ? ane jo samartha nathI to sahakArIo AvIne paNa zuM karaze. tethI kArya karavA mATe te padArthane sahakArIonI jarUra nathI. zAstramAM ja kahyuM che ke - "je padArtha pote ja kArya karavAmAM samartha ja che to sahakArI kAraNo vaDe (tenI rAha jovA paDe) saryuM. ane jo padArtha kArya karavAmAM asamartha ja che. to pANa sahakArIkAraNo (AvIne pAga kaMI phAyado karavAnA nathI mATe te kAraNo) vaDe saryuM." have he jenIo ! tame kadAca ema kaho ke padArtha to pote ja kArya karavAmAM saMpUrNapaNe samartha ja che. paraMtu temAMthI utpanna thatuM evuM "#Aryameva sAdhInavamIvatA tAn 3pekSate = kArya ja aneka kAraNone AdhIna janma thavAnA svabhAvavALuM hovAthI kArya ja te te apekSArIya kAraNonI apekSA rAkhe che. arthAt kAryane utpanna karanArA evA padArthane sahakArI kAraNonI apekSA nathI. paraMtu utpanna thatuM evuM kArya pote ja sahakArIonI apekSA rAkhe che. baudhdha kahe che ke jenIonI A vAta barAbara nathI. kAraNa ke padArthamAMthI utpanna thatuM taya = te kArya karatasnettAt = parataMtra hovAthI, sArAMza ke utpanna thanAruM A kArya tene utpanna karanArA evA kAraNone AdhIna ja teno janma che eTale parataMtra che. tethI tene utpanna karanAro padArtha Ave ane te kArya karavAmAM pUrNa paNe samartha hoya to kArya svataMtra na hovAthI utpanna na thAya ema na bane. paraMtu utpanna thAya ja eTale tene bIjA koInI apekSA rAkhavAnI rahetI ja nathI. svAtacce vA kAryatvacAvAtAt = jo tene svataMtra mAnIe to te kAryamAM kAryatA mAnavAno vyAghAta thAya. kAraNa ke jo utpanna thanAruM A kArya svataMtra hoya to ta Dapa = te janaka kAraNa svarUpa padArtha ane nimitta kArAgarUpa sahakArIkAraNo ema badhAM hAjara hovA chatAM paNa svAtannoveva pote svataMtra ja hovAthI utpanna thavuM hoya to thAya ane utpanna na thavuM hoya to na thAya ema hovAthI taddhi na miita = te kArya utpanna na thAya ema paNa banavuM joIe. paraMtu AvuM banatuM nathI. mATe svataMtra nathI. tethI sahakArI kAraNonI apekSA che e vAta vyAjabI nathI A pramANe padArtha samartha hoya to paNa artha kriyAkAritva ghaTatuM nathI. ane asamartha hoya to to saMbhave ja nahIM. wvuM pat mAmAbhyAm = A pramANe nitya padArtha krame paNa akriyA karI zakato nathI ane akrame paNa arthakriyA karI zakato nathI ane je vastu kramAkrama dvArA akriyAkArI hoto nathI te padArtha saMsAramAM hoto ja nathI arthAt te padArtha asatuM ja hoya che. jema ke gagananuM puSpa tathA rAkSafifmamato mavaH = Ama hovAthI agika eTale ke nitya tarIke mAnelo koIpaNa Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA 706 upara samajAvyA mujaba ''vyApAnupaddhaAi: padArtha vRti vALo uttiSThate = = (kramAkrama rUpa) vyApakanI anupalabdhi bane che. padArthane nitya mAnavAmAM kramazaH paNa arthakriyA saMbhavatI nathI ane akrame paNa arthakriyA saMbhavatI nathI. kramAkrama rUpa vyApakanI anupalabdhi hovAthI tenA vyApyarUpa '"sattva'" hetunI paNa anupalabdhi che. tathA 2 = Ama thavAthI maunapadyayovijhyoH krama ane yugapaNu (akrama) A banne vyApakonI vyAvRttaH asaMbhAvanA hovAthI kSaLiAd nitya padArthamAM arthakriyA ghaTatI nathI tethI temAMthI vyAvartamAnA arthayiA pAchI pharatI A arthakriyA kSaNike vizrAmyatIti = kSaNikamAM ja vizrAnta thAya che. nitya padArthamAM arthakriyA saMbhavatI nathI tethI kSaNikamAM ja vizrAnta thAya che. ema samajI levuM joIe. A pramANe baudhdha potAno pakSa ahIM pUrNa karyo. sat hetuthI kSaLittva sAdhya sidhdha thAya che sat hetunI sAthe jema kSatvi sAdhya vyApaka che tema kramAkrama paNa vyApaka che. temAM arthakriyA saMbhavatI nathI mATe vipakSamAM (nityamAM) kramAkrama svarUpa vyApakanI anupalabdhi hovAthI ''sattva'' hetu tyAM ghaTato nathI. sattva hetu tyAMthI vyAvRtta bane che. mATe kSaNikamAM ja sattva hetu paNa ghaTe che. ane arthakriyAkAritva paNa ghaTe che A rIte sattva hetunI kSaLitva sAdhyanI sAthe pratibaMdha vyApti barAbara ghaTe che. ema sidhdha thayuM. A pramANe baudhdhano kahevAno sAra che. - sAmAnyanA bIjAbhedanuM varNana - = atrAcakSmahe - nanu kSaNabhidelimabhAvAbhidhAyibhikSuNA kAraNagrAhiNaH, kAryagrAhiNaH, tadvayagrAhiNo vA pratyakSAdarthakriyAkAritvapratItiH procyeta, yatastaca zabdAdau dharmiNi pratyakSapramANapratItamevetyuktaM yuktaM syAt / na tAvat paurastyAt, tasya kAraNamAtramantraNaparAyaNattvena kAryakiMvadantIkuNThatvAt / nApi dvitIyAt, tasya kAryamAtraparicchedavidagdhatvena kAraNAvadhAraNavandhyatvAt / tadubhayAvabhAse ca "idamasya kAraNam, kAryaM ca" ityarthakriyAkAritvAvasAyotpAdAt / = vastusvarUpameva kAraNatvaM kAryatvaM ceti tadanyataraparicchede'pi tadbuddhisiddhiriti cet, evaM tarhi nAlikeradvIpavAsinospi vahnidarzanAdeva tatra dhUmajanakatvanizcayasya, dhUmadarzanAdeva vahnijanyatvanizcayasya ca prasaGgaH / nApi tRtIyAt, kAryakAraNobhayagrAhiNaH pratyakSasyAsambhavAt, tasya kSaNamAtrajIvitvAt, anyathA'nenaiva hetorvyabhicArAt / tadubhayasamArthyasamudbhUtavikalpaprasAdAttadavasAya iti cet, tarhi kathaM pratyakSeNa tatpratItiH ? jaina uparokta baudhdhanI carcAno have ame (jaino) ahIM uttara ApIe chIe ke pratyeka vastuo kSaNe kSaNe bheda (vinAza) pAmavAnA svabhAvavALI che. evA prakAranA padArthone kahenArA baudhdhabhikSu vaDe kevA prakAranA pratyakSapramANathI ardhakriyAkAritvanI pratIti jaNAvAI che ? (1) zuM kAraNa mAtrane grahaNa karanArA pratyakSathI arthakriyAkAritvanI pratIti thAya che ? (2) ke zuM kAryamAtrane grahaNa karanArA pratyakSathI arthakriyAkAritvanI pratIti thAya che ! ke (3) kArya-kAraNa ema ubhayagrAhI pratyakSa vaDe arthakriyAkAritvanI pratIti thAya che ? A traNa prakAranA pratyakSapramANamAMthI kaho ke kayA pratyakSapramANa vaDe arthakriyAkAritvanI pratIti thAya che ? ke jethI tame pote pahelAM je Avu kaheluM ke tapa rASTrATo mini te sat paNuM zabdAdi dharmimAM pratyakSapramANathI pratIta ja che. Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 707 paMcama pariccheda sUtra-5 ratnAkarAvatArikA A tamArUM kaheluM vAkaya yukti yukta bane. tame kaheluM ke je satuM hoya che te kSaNika ja hoya che ane tevuM sapanuM zabdAdi dharmIomAM pratyakSapramANathI prasidhdha ja che. ema tame je kaheluM temAM ame puchIe chIe ke A pratyakSa pramANa uparokta traNa pakSomAMthI kevuM che ? arthAt kayuM che ? prathama pakSa jo kaho to te barAbara nathI. jo kAraNa mAtrane jaNAvanArA pratyakSathI arthakriyAkAritvanI pratIti thAya che ema kaho to te barAbara nathI kAraNa ke te pratyakSapramANa to kAraNa mAtrane ja jaNAvavAmAM parAyaNa (tatpara) hovAthI kAryanI (vinIka) kathA jaNAvavAmAM kuMThita che. kAraNa mAtrane jagAvanAruM A pratyakSajJAna kAryanI kathA jaNAvavAmAM kuMThita che. ane bannenA jJAna vinA arthakriyAkAritva samajAtuM ja nathI. A ja kAraNathI tame jo bIjo pakSa kaho to te paNa barAbara nathI. kAraNa ke bIjA pakSamAM te pratyakSajJAna kArya mAtrano pariccheda karAvavAmAM ja vidagdha hovAthI kAraNanuM avadhAraNa karAvavAmAM vAMjhIyuM che. arthAt kAraNanuM jJAna karAvI zakatuM nathI. prathama pakSamAM mAtra kArAganuM ja jJAna thAya che ane bIjA pakSamAM mAtra kAryanuM ja jJAna thAya che ubhayanuM jJAna prathamanA be pakSamAM ekamAM nathI. ane arthakriyAkAripALAnuM jJAna kArya-kAraNa ubhayanA jJAnathI ja thAya che. kAraNa ke taDumathIvamA = te kArya ane kArAga -ema ubhayane jaNAvanArUM jJAna thAya to ja rUm 3stha raLa, sAthe 2 = A ghaTapaTAdi A jalAdhAra-zarIrAcchAdanAdikAryanuM kAraNa che. ane A jalAdhAra-zarIrAcchAdanAdi kArya e A ghaTapaTAdi kArANanuM kArya che. ema ubhayanA jJAnathI ja "arthakriyAkAritva'no avasAya (nirNaya) utpanna thAya che. baudhdha - kAryatva ane kArAgae banne vastunuM svarUpa ja che. tethI vastunA banne svarUpomAMthI anyatara = koI pAga eka svarUpano pariccheda (bodha) thaye chate pAga banne svarUpone jAgavAnI buddhinI sidhdhi thaI ja jAya che eka svarUpa jANe chate banne svarUpo jaNAI ja jAya che tethI tame upara je kahyuM ke kArAgamAtranuM jJAna kAryane na jaNAve ane kAryamAtranuM jJAna kArAgane na jaNAve te vAta barAbara nathI ubhayane jagAve ja che ane tethI ardhakriyAkAritva ghaTI zake che. ekanA jJAnathI kArya-kAraNa ubhayanA jJAnanI ane tenAthI thatI arthakriyAjJAnanI buddhi siddha thAya ja che. jaina :- jo ema ja hoya to mAlIkeradvIpa vAsI manuSyane paNa vahni mAtra dekhavAthI tyAM A vahni dhUmAtmaka kAryanI janaka che evA nirNayano bodha thaI javo joIe, tathA dhUmamAtra dekhavAthI A dhUma vahninAmanA kArAgathI janya che evA nirNayano bodha paNa thaI javAno prasaMga Avaze. paraMtu eka svarUpa mAtrane jAgavAthI banne svarUpanuM jJAna thatuM nathI. mATe kArAgamAtranA jJAnathI ke kAryamAtranA jJAnathI arthakriyAkAritvanuM jJAna thatuM nathI. have jo trIjo pakSa kahezo to eTale ke kArya kAraNa ema ubhayagrAhI evA pratyakSajJAnathI A arthakriyAkAritvanuM jJAna thAya che. ema jo kahezo to te paNa tamArA mate barAbara nathI. kAraNa ke kAraNa ane kArya e kamabhAvI ja paryAyo che. eka ja kSaNamAM A kAraNa ane kArya paryAyo hotA nathI ane tamArA mate sarva vastuo kSaNika mAtra ja che. tethI kramabhAvI evA kAraNa ane kAryane grahaNa karanAruM pratyakSajJAna (kSaNikamAtra Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA sAmAnyanA bIjAbhedanuM varNana 708 tame mAnelu hovAthI) saMbhavatuM ja nathI. kAraNa ke te pratyakSajJAna tamArA mate kSaNamAtra ja rahenArUM che. anyathA jo tame ema nahIM mAno ane kArya-kAraNa ema ubhayagrAhI pratyakSa mAnazo eTale ke kSaNikane badale akSaNika (nitya) mAnazo to A jJAna akSaNika che ane sat paNa che ema thavAthI A "sattva' hetu sanenaiva = A ja akSaNika mAnelA pratyakSajJAnanI sAthe vyabhicArI hetu thaze. sattva hetu kSani sAdhyane badale kSapti evA ubhayagrAhI A pratyakSajJAnamAM jato hovAthI vyabhicArI banaze. baudhdha - tanumavasanArthyasamudbhUta kAraNagrAhI athavA kAryagrAhI ema banne prakAranA pratyakSamAMthI koI paNa prakAranA pratyakSanA baLathI utpanna thayela vikalpa vizeSa, te vikalpavizeSanI kRpAthI tavasAya te arthakriyAkAritvano nirNaya thAya che. sArAMza ke kAraNagrAhI athavA kAryagrAhI ema ubhaya pratyakSathI vikalpa (eTale vicAravizeSa) thAya che. ane tevA vikalpathI arthakriyAkAritvano nirNaya thAya che. = jaita :tardi yaM pratyakSeLa tantratIti: ? jo ema hoya to te arthakriyAkAritvano nirNaya vikalpavizeSa vaDe ja thayo kahevAya, pratyakSa vaDe teno nirNaya thayo che ema kema kahevAya? arthAt pratyakSa dvArA vikalpa ane vikalpa dvArA arthakriyAkAritvano nirNaya thayo kahevAze. paraMtu pratyakSa vaDe te arthakriyAkAritvano nirNaya thayo che ema kevI rIte kahevAze ? pratyakSavyApAraparAmarzitvAt vikalyasya taddvAreNa pratyakSameva tallakSakamiti cet ?, nanu na kAryakAraNagrAhiNoranyatareNApi pratyakSeNa prAkAryakAraNabhAvo bhAsayAmAse, tat kathaM vikalpena tadvyApAraH parAmRzyeta ? iti na kSaNikavAdinaH kApyarthAkriyApratItirastIti vAyasiddhaM sattvam / baudhdha - pratyakSavyApAravAmaziAt vivasva pratyakSathI thanAro je A vikalpavizeSa che. te vikalpavizeSa pUrvakAlamAM thayelA pratyakSanA vyApArano je viSaya che. te ja viSayano parAmarza karanAra hovAthI tadvAreLa = te vikalpa dvArA pratyakSa ja te arthakriyAkArino lakSaka (jaNAvanAra) che. arthAt pUrvakAlamAM pratyakSano je vyApAra thayo teno ja parAmarza pAchaLa thanAra vikalpavizeSa kare che. ane tenA dvArA arthakriyAkAritvano nirNaya thAya che. ema vacce rahenAra vikalpavizeSa dvArA pratyakSa ja arthakriyAkAritvano nirNaya karanAra che. ema ame baudhdho kahIzuM. jaina nanu na kAryakAraNagrAhiNoranyatareNApi pUrvakALamAM thayelu pratyakSa kAM to kAraNagrAhI che athavA kAryagrAhI che. ema bemAMthI koI paNa ekanuM ja grAhI hovAthI A bannemAMnA koI paNa pratyakSa vaDe 'kAryakAraNabhAva" pahelAM jaNAyo ja nathI jo kAraNagrAhI pratyakSa thayuM hoya to te kAraNamAtrane jaNAvavAnA vyApAravALuM che tenAthI kArya kema jaNAya ? ane kAryamAtragrAhI pratyakSa thayuM hoya to te kAryamAtrane jaNAvavAnA vyApAravALuM che tenAthI kAraNa kema jaNAya ? eka jaNAya ane bIju na jaNAya eTale ''kAryakAraNabhAva'' je ubhayaviSayaka che te kayAMthI jaNAya ? ane A pratyakSa vaDe utpanna thato vikalpavizeSa tamArA vaDe kAryakAraNa ema ubhayagrAhI manAyo = = Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 709 paMcama pariccheda sUtra-5 ratnAkarAvatArikA che. tethI pratyakSanA vyApArano parAmarza te kema kahevAya ? pratyakSa e mAtra kAraNagrAhI athavA mAtra kAryagrAhI ja mAneluM che tethI pratyakSano je vyApAra che te vikalpa vaDe tyAre parAmarzita thayo kahevAya ke jo vikalpa paNa ekeka mAtrano ja grAhI hoya to, ane vikalpa jo ekeka mAtrano ja grAhI hoya to arthakriyAkAritvano jagAvanAra bane nahIM. kAraNa ke arthakriyAkAritva e ubhayAtmaka che. ane eTalA mATe ja tamArA vaDe vikalpane ubhayagrAhI manAyo che. tethI ubhayagrAhI evo je vikalpa che. te eka aMza mAtra pratyakSanA vyApArano parAmarza karanAra kema bane ! A kAraNathI zabdAdi dharmamAM arthakriyAkAritva rUpa sattva hetu pratyakSapramANathI pratIta che. evuM tamAruM kathana yuktiyukta nathI. A pramANe kSaNikavAdIne koIpaNa arthakriyAnI pratIti thatI nathI. tethI vAdI evA baudhdhane A satvahetu pakSamAM avRtti thavAthI "asidhdha" hetvAbhAsa thAya che. ____ saMdigdhAnekAntikaM ca, kSaNikAkSaNike kSaNikaikAntavipakSe kramAkramavyApakAnupalambhasyAsiddhatvena tadvyAptArthakriyAyAstato vyAvRttyanirNayAt / kizcit kRtvA'nyasya karaNaM hi kramaH / ayaM ca kalazasya kathaJcidekarUpasyaiva kramavat sahakArikAraNakalApopaDhaukanavazena krameNa ghaTaceTikAmastakopariparyaTanAttAsAM klamaM kurvataH supratIta eva / atra hi bhavAnatyantatArkikammanyo'pyetadeva vaktuM zaknoti - yasmAdakSepakriyAdharmaNaH samarthasvabhAvAdekaM kAryamudapAdi, sa eva cet pUrvamapyasti, tadA tatkAlavattadaiva tadvidadhAnaH kathaM vAryatAm ? kAryANi hi bilambante, kAraNAsannidhAnataH / samarthahetusadbhAve, kSepasteSAM nu kiMkRtaH ? // 1 // tathA vaLI he baudhdha ! tArA anumAnamAM kahelo tAro "sava' hetu saMdigdhAnaikAntika hetvAbhAsa che. te A pramANe- je hetu sAdhyanA abhAvamAM (vipakSamAM) nakakI hoya ja te nizcitAnekAntika kahevAya che. ane je hetu sAdhyanA abhAvamAM (vipakSamAM) hovAnI zaMkA hoya, na ja hoya ema nahIM tene saMdigdhAnakAntika kahevAya che tamAruM anumAna pUrve kaheluM A pramANe che. vivAdhyAtiH rIndrAdriH (pakSa), kSaLi: (sAdhya), sarvAt (hetu), ahIM sAdhya ekAnta kSaNika che. tame sarva vastuone ekAnta kSaNika mAno cho. tethI kSaNika ekAnta e tamAruM sAdhya che tethI kSaNikAkSaNika eTale ke nityAnitya ubhayAtmaka svarUpa e teno sAdhyAbhAva arthAt vipakSa thayo. AvA prakAranA kSaNikaikAnta nAmanA sAdhyanA vipakSabhUta evA kSaNikAkSaNika vipakSamAM (svAdvAda hovAthI) kramAkrama nAmanuM vyApaka yuktipUrvaka yathArthapaNe saMbhavatuM hovAthI kramAkrama nAmanA vyApakano anupalaMbha asidhdha che. arthAt anupalaMbha nathI paraMtu kramAkramanAmanA vyApakano upalaMbha che. A pramANe vyApakano anupalaMpa na hovAthI tenAthI vyAsa (vyApyabhUta) e arthakriyAkAritva saMbaMdhI vyAvRjyaniyAnuM = vyAvRttino paNa tataH = te kSaNikAkSaNika nAmanA vipakSathI anirNaya ja rahe che. sArAMza e che ke kSaNikekAnta je sAdhya che teno vipakSa je kSaNikAkSaNika che. te vipakSamAM kramAkrama nAmanuM vyApaka saMbhavatuM hovAthI arthakriyAkAritva nAmanuM vyApya paNa saMbhavI zake che. kramAkrama nAmanA vyApakano Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 710 ratnAkarAvatArikA sAmAnyanA bIjAbhedanuM varNana anupalaMbha na hovAthI tenAthI vyApya evI arthakriyAkAritvanI paNa vyAvRtti saMbhavatI nathI. A pramANe sAdhAbhAvamAM (vipakSamAM) vyApaka hovAthI vyApya paNa hoya ja che vyApya evuM arthakriyAkAritva hovAthI te svarUpa sattva hetu paNa vipakSamAM hoI zake che. ema saMdigdha anaikAtikatA thAya che. baudhdha - kSaNikAkSaNika (nityAnitya) nAmano vipakSa svIkAravAmAM krama ane akramano anupalaMbha nathI. paraMtu upalaMbha che evuM tamAruM (jainonuM) je kathana che te kevI rIte samajavuM ? kSaNikAkSaNikamAM kamAkramano upalaMbha che. te samajAvo ke jethI arthakriyAkAritva ane tasvarUpa sarva hetu paNa tyAM che ema amane samajAya, jaina - koI paNa eka kArya karIne bIjA anya kAryanuM karavuM tene kema kahevAya che. kathaMci eka rUpe rahelA evA eka ja ghaTane anukramavALAM evAM sahakAri kArANonA samuhanA upaDhokananA vazathI kramazaH ghaTa upADanArI aneka strIonA mastaka upara pheravavAthI te strIone parizrama utpanna karatA ghaTamAM A krama suprasidhdha ja che. bhAvArtha A pramANe che ke pANIno bharelo eka ghaTa che tene vArA pharatI aneka strIo upADe che. upADavAnI kriyA karavAmAM utsAha, upADI zakavAnI uMmara, zarIra sauSThava, zakti, dravyalAbha vigere badhAM sahakArI kAraNo kahevAya che. A sahakArIkArAgo je je strIomAM kamasara AvI maLe che teonA mastaka upara ekano eka ghaTa vArApharata upADAyA che. ane je strInA mastaka upara jyAre upADAya che te strIne te kAle parizrama paNa lAge ja che. ghaTa ekano eka che ane kramazaH upADAya che ane kramazaH vesTama = (parizrama) utpanna karavA rUpa arthakriyA paNa kare che ja. A rIte kamAkrama nAmanuM vyApaka tathA arthakriyAkAritva vyApya A banne kSaNikAkSaNika nAmanA vipakSamAM barAbara saMbhave ja che. temAM kaMI zaMkA che ja nahIM. potAnI jAtane atizaya tArkika mAnanArA he baudhdha ! ahIM tame kadAca AvA prakArano tarka kahevAne zaktimAna cho. arthAt amArI jainonI sAme kadAca tame Avo tarka (pra) karo ke - pakSepakriyAtharmaLaH = kSepa (eTale vilaMba-lAMbokALo. tenA vinA eTale ke vilaMba vinA kArya karavAnA dharmavALA ane samartha (pUrNapaNe zakita) svabhAvavALA je dravyamAMthI je vartamAna kALe eka kArya utpanna thayuM. te ja (kArya karavAno) svabhAva jo pUrvakAlamAM te dravyamAM hato to te svabhAva tatsavituM = jema te kAlamAM (vartamAnakALamAM) vivakSita kArya kare che tema tavaiva = tyAre ja (bhUtakALamAM ja) tat = te vivakSita kArya vidhAnaH kare, to the vAryatAm = kema aTakAvI zakAya ! sArAMza ke je bIja thoDAka divaso pachI aMkurA janananuM kArya kare che. te ja bIja vinA vilaMbe kArya karavAnA dharmavALuM hovAthI ane kArya karavAmAM samartha zakti svabhAvavALuM hovAthI thoDAka divaso pachInA vartamAnakAle jema aMkuro janmAve che. tema te ja svabhAva pUrvakALamAM (aMkuro utpanna karyo tenA pUrvakALamAM) pANa hato ja. thoDAka divaso pachInA vartamAnakALamAM jema aMkurAne janmAve che tenI jema tavaiva = tyAre ja (bhUtakALanA divasomAM ja) tat te aMkurA janananuM kArya vidhAna: kare, to te svabhAvane bhUtakALamAM te kArya karatAM konA vaDe rokI zakAya ? bhUtakALamAM te dravyano Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pariccheda sUtra-5 711 ratnAkarAvatArikA te svabhAva te vivakSita kAryane A tarkanI puSTimAM tame amane "kAraNonI asannidhithI karanAro banavo joIe. Avo tarka tame ahIM karI zakazo. tamArA (jainone) AvI dalIla karI zakazo ke gerahAjarIthI kAryo vilaMbe thAya che. paraMtu kArya karavAnI saMpUrNa zikta dharAvatuM samartha kAraNa (mUladravya) hote chate te kAryono vilaMba konA vaDe karAya che arthAit bIja aMkurAjananamAM samartha ja che to thoDA divasanA vilaMbe aMkuro kema janmAve che ? tatkAla kema . janmAvato nathI ?' na caitadavadAtam, ekAntenAkSepakriyAdharmatvAnabhyupagamAt / dravyarUpazaktyapekSayA hi tat samarthamabhidhIyate, paryAyazaktyapekSayA tvasamarthamiti / yadeva hi kuzUlamUlAvalambi bIjadravyam, tadevAvani-vanapavanAtapasamarpitAtizayavizeSasvarUpaparyAyazaktisamanvitamaGkuraM karoti / nanvasau paryAyazaktiH kuzUlamUlAvasthAnAvasthAyAmavidyamAnA, kSetrakSitikSepaNe tu saMpadyamAnA bIjadravyAd bhinnA vA syAt ? abhinnA vA ? bhinnAbhinnA vA ? yadA bhinnA, tadA kimanayA kANanetrAJjanarekhAprakhyayA ?, vibhinnAH sannidhibhAjaH saMbedanakoTimupAgatAH sahakAriNa evAsatAm / atha sahakAriNa: kamapi bIjasyAti zeSavizeSamapoSayantaH kathaM sahakAritAmapi prApnuyuH ? iti cet, tarhyatizayo'pyatizayAntaramanAracayan kathaM tattAM prApnuyAt ?, athAyamAracayati tadantaram, tarhi samupasthitamanavasthAdausthyam / athAbhinnA bhAvAt paryAyazaktiH, tarhi tatkaraNe sa eva kRta iti kathaM na kSaNikatvam ? bhinnAbhinnaparyAyazaktipakSo'pyaMze kSaNikatvamarpayanna kuzalIti / = = jaina upara kahelo baudhdhano prazna vyAjabI nathI. koIpaNa padArthamAM ame (jainoe) ''akSepakriyA dharmatva' vinA vilaMbe kriyA karavAnuM sAmarthya hoya che evuM ekAnte svIkAryuM nathI. paraMtu sarve padArtho dravya ane paryAya ema ubhayAtmaka che. tyAM dravya svarUpa je zakti padArthamAM che tenI apekSAe te padArtha kArya karavA mATe "samartha sAmarthyavALo'' kahevAya che. ane paryAya svarUpa je zakti che tenI apekSAe te padArtha kArya karavA mATe "asamartha asAmarthyavALo'' kahevAya che. = = - = yadeva hi kuzUlamUlam = anAja bharavAnI je koThI hoya che tenA taLIyAmAM je bIja dravya che ke jemAM dravyanI apekSAe aMkurA utpAdananuM sAmarthya raheluM ja che. taheva te ja bIja dravya avani mATI, vana = pANI, pavana = vAyu, ane satapa prakAza vigere sahakArI kAraNo dvArA samarpita karAyo che (utpanna karAyo che) atizayavizeSa svarUpa (aMkurA utpAdanano pragaTa) paryAya jemAM evuM paryAyazaktithI samanvita thayuM chatuM aMkurAne kare che. koThImAM paDelA bIjamAM dravyathI aMkarA utpAdananuM samarthapaNuM che ane mATI Adi sahakArI kAraNo dvArA te ja aMkurA utpAdananuM sAmarthya pragaTa paryAya rUpe bane che jyAM sudhI sahakArI kAraNo na maLe tyAM sudhI pragaTa paryAyanI apekSAe te bIjadravya asAmarthyavALuM kahevAya che. ema ame jaino A bIjadravyane samartha-asamartha, akSepakriyAkArI = Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA sAmAnyanA bIjAbhedanuM varNana 712 ane kSepakriyAkArI ema ubhaya svarUpavALuM mAnIe chIe. jethI koI doSa Avato nathI. baudhdha - he jainIo ! bIjadravyamAM je A paryAyazakti tame mAnI che te paryAyazakti koThInA taLIyAmAM rahevAvALI avasthAkALe avidyamAna che ane khetaranI bhUmimAM vAvavAnA kALe te paryAyazakti pragaTa thAya che evuM tame je mAno cho tyAM ame tamane puchIe chIe ke te paryAyazakti bIjadravyathI zuM bhinna che ? zuM abhinna che ? ke zuM bhinnabhinna che ? yA mistrI = jo bhinna che ema tame kaho to te paryAyazaktithI bIjadravyane zuM lAbha ? jema AMkha ja jo kANI hoya, zobhA vinAnI ja hoya to tene aMjana AMjIne zuM phAyado ? kANI AMkhane aMjananI rekhA jema zobhA karatI nathI tenI jema atyanta bhinna mAnelI A paryAyazaktithI bIjane zuM phAyado ? bIja to jevuM pUrve hatuM tevuM ja rahyuM. tethI koThInA taLIyAmAM paDelA bIjanI jema ja aMkurA utpAdanamAM asamartha ja raheze. athavA viminAM saMnidhimAnaH atyanta bhinna manAyelA evA mATI-pANI-pavana ane AtapAdi sahakArI kAraNo sannidhine (samIpatAne) bhajanArAM thayAM hoya tathA bIjanI atyanta sannidhine bhajanArAM banyAM hoya evA pratyakSa jJAnanAM viSaya banyAM chatAM sahakArI kAraNo ja aMkurA utpAdanamAM kArANa ho, paryAyazakti mAnavAnI zuM jarUra che ? paryAyazakti ane sahakArI kAraNo e banne bIjadravyathI che to bhinna che, to pachI pratyakSa najare dekhAtAM sahAkArI kArAgone ja kAraNa kema na mAnavAM? ane na dekhAtI paryAyazaktine kAraNe mAnavAnI zuM jarUra ? kAraNa ke te paryAyazakita mAnIe to paNa bIjadravyane to kaMI lAbha karatI ja nathI, atyanta bhinna ja rahe che to pachI sahakArI kAraNone ja kAraNa mAnavAM zuM khoTAM ? te ja kArAga ho, paryAyazakti mAnavAnI kaMI jarUra nathI. maya sArikhaH = ahIM kadAca he jainIo ! tame mane eka prazna karo ke sahakArI kAraNo paNa bIjadrayathI atyata bhinna hovAthI bIjadravyane kaMI pAga atizayaviseSa (lAbhavizeSa, vikAravizeSa) mapayantaH = nahIM karatAM chatAM sahakAritAraNatAne paNa kema pAme ? kaMIkane kaMIka atizayavizeSa kare to ja sahakAritAne pAme, kaMI paNa atizayavizeSa karyA vinA atyanta bhinna rahyAM chatAM te sahakArI kAraNo paNa kAraNatAne kevI rIte pAme ? ane jo A rIte atizayatA karyA vinA bhinna kAraNo paNa kAraNatAne pAmatAM hoya to tribhuvana vartI sakalapadArtharAzi pAga kAraNa banI jAya. AvuM jo tame (jeno) amane (baudhdhone) kaho to ame (baudhdho) kahIe chIe ke mAnI lo ke te sahakArIkAraNo atyanta bhinna hovA chatAM kaMIkane kaMIka atizayavizeSa A bIjadravyane kare che. paraMtu jema A sahakArIkAraNo atizayavizeSa na kare to sahakArIkArAgatAne pAmatAM nathI tevI ja rIte te Avelo atizayavizeSa paNa anya atizayavizeSane nIrathanuM = jo na kare to te prathama atizayavizeSa paNa tattAM = sahakArIkArAgatAne kema pAmaze ? je kArAga bIjadravyamAM atizayavizeSa lAve nahIM te kArAgane kArAgatA lAbhe nahIM. A doSamAMthI bacavA have he jaino ! tame jo ema kahezo ke 3yam = A atizaya vizeSa tattaram = tenAthI bIjA atizaya vizeSane mAravati = kare ja che. taruM = to te atizaya bIjA atizayane bIjo atizaya trIjA atizayane, Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pariccheda sUtra-5 ratnAkarAvatArikA 313 ane trIjo atizaya cothA atizayane karaze ema karatAM anavasthA doSanuM mahAdu:kha tamArA mAthe samupasthitam AvI paDaze. tame A doSathI bacI zakazo nahIM. A paryAyazakti bIjadravyathI = bhinna mAno cho to A doSo Ave che. mATe bhinnapakSa barAbara nathI. = athAbhinA bhAvAt paryAyazaktiH have he jaino ! jo A paryAyazaktine bIja dravyathI abhinna che ema kahezo tarphe tArane to te paryAyazaktine karavAmAM Ave chate sa va nRta kRti te bhAva (padArtha) ja karAyelo thayo. jemAM paryAyazakti pragaTa karavAmAM AvI te padArtha karAyelo ja banyo. A rIte padArtha kRtaka thavAthI tene kSaNikatva kema na AvyuM ? te padArtha kSaNika ja thayo kahevAya che. have paryAyazakti bIjadravyathI bhinnAbhinna che evo trIjo pakSa jo tame kaho to banne pakSa mAnavAmAM je '"abhinna aMza mAnavAmAM Avyo che te aMza ame upara samajAvyuM tema padArthamAM kSaNikatva arpayan = sidhdha thaI ja jAya che. tethI padArthanI kSaNikatAne sidhdha karato A pakSa paNa tamArA mATe kuzaLatAvALo nathI. arthAt kalyANakArI nathI. mATe kaho ke A paryAyazakti kevI che ? - atra brUmaH - eSu carama eva pakSaH kakSIkriyate / na cAtra kalaGkaH kazcit, dravyAMzadvAreNAkSaNike vastuni paryAyAMzadvAreNa kSaNikatvopagamAt, kSaNikaikAntasyaiva kuTTayitumupakrAntatvAt / kSaNikaparyAyebhyo'vyatirekAt kSaNikameva dravyaM prApnotIti cet na, vyatirekasyApi sambhavAt / na ca vyatirekAvyatirekAvekasya virudhyete / na hi naJaH prayogAprayogamAtreNa virodhagatiH, atiprasaGgAt / "dalitahRdayaM gADhodvegaM dvidhA na tu bhidyate, bahati vikalaH kAyo mohaM na muJcati cetanAm / jvalayati tanumantardAhaH karoti na bhasmasAt, praharati vidhirmarmacchedI na kRntati jIvitam // 1 // ityAdiSvapi tatprApteH / na ca sthirabhAvasyApi yenaiva rUpeNa vyatirekam, tenaivAvyatirekaM vyAkurmahe / dravyametat, ete ca paryAyA iti rUpeNa vyatirekaH, vastvetaditirUpeNa tvavyatirekaH, / ekameva ca vijJAnakSaNaM savikalpakAvikalpakam, bhrAntAbhrAntam kAryaM kAraNaM cAyaM svayaM svIkaroti, bhedAbhede tu virodhapratirodhamabhidadhAtIti mahAsAhasika:, iti kSaNikAkSaNike'pi kramAkramAbhyAmarthakriyAyAH sambhavAt siddhaM saMdigdhAnaikAntikaM sattvam / have ame (jaino) ahIM uttara kahIe chIe ke A paryAyazakita dravyathI bhinna che ? ke abhinna che? ke bhinnAbhinna che ? AvA prakAranA pADelA traNa pakSomAMthI ame jaino carama bhinnAbhinna pakSa ja svIkArIe chIe. eTale ekAnte bhinna ane ekAnte abhinna be pakSamAM tame ApelA doSono javAba ApavAno amAre raheto ja nathI. tathA A bhinnAbhinna nAmanA trIjA pakSamAM kaMI paNa doSa Avato nathI. tame A trIjA pakSamAM amane jainone je evo doSa Apyo hato ke bhinnAbhinna mAnazo to paryAyazakti abhinna mAnavAthI paryAyazakti karAye chate bIja paNa karAyeluM Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA sAmAnyanA bIjA bhedanuM varNana 714 thaze. ane tethI bIjadravya kSaNika thaI jaze. tyAM amAro e uttara che ke bIjadravyAdi sarva padArthone ame ekAnta "akSaNika" mAnatA nathI ke jethI apekSAvizeSathI AvatuM kSaNika amane doSarUpa bane. ame to sarva padArthomAM vyAMza dvArA (dravyadaSTie - vyArthikanayanI apekSAe) akSaNika (nitya) mAnelI vastumAM pAga paryAyAMza dvArA (paryAya daSTie - paryAyArthika nayanI apekSAe) kSaNikapaNe paNa svIkAryuM ja che. ame jeno tamAro (baudhdhono) je virodha karIe chIe te tamArA mAnelA ekAnta kSaNikatvavAdane ja kuTTavAno-khaMDana karavAno AraMbha karyo che. kathaMcikSaNikatva to amane atizaya iSTa ja che. tame ekAnta kSaNikavAdI cho. teno ja amane virodha che. baudhdha - paryAyo kSaNika hovAthI tenAthI abhinna mAneluM dravya paNa kSaNika ja thaI jaze. paryAyo kSaNe kSaNe badalAya che. ane AvA kSagika paryAyothI dravyane avyatirikata (abhinna) mAnavAthI dravya paNa tevuM ja arthAt kSaNika ja thaze. kathaMcikSaNika nahIM paraMtu ekAntakSaNika ja thaze. - jaina - tamAro A prazna barAbara nathI. paryAyothI dravyane vyatirikata (bhinna) paNa ame mAneluM che. arthAt ekAnta abhinna ame mAnyuM nathI. paraMtu kathaMcibhinna ane kathaMcidabhinna ema vyatirikatAtirikata ubhA mAneluM che eTale amane koI doSa Avato nathI. baudhdha - eka ja dravyamAM paryAyonI sAthe dravyano vyatirekAvyatireka (bhedabheda) kema saMbhavI zake? banne paraspara virodhI hovAthI eka ja sthAne eka ja kAle sAthe kema hoI zake ? jaina - eka ja dravyamAM eka ja kAle vyatireka ane avyatireka (bheda ane abheda) bhinna bhinna apekSAe mAnelA hovAthI kaMI pAra virodha Avato nathI. paryAyAMza dvArA bheda ane dravyAMza dvArA abheda mAnelo hovAthI kaMI paNa virodha Avato nathI. niSedhavAcaka nan nA prayoga ane aprayoga mAtra vaDe virodha Ave che. ema na samajavuM. kahevAnI apekSA judI judI hovAthI virodha Avato nathI. jo ema zabda mAtra paraspara virodhI dekhIne virodha samajI laIe to atiprasaMga (ativyati) Ave. te A pramANe - "gADha evo udavega hRdayane cirI nAkhe che. paraMtu be TukaDA karatuM nathI, AkuLavyAkula kAyA mUcha pAme che. paraMtu cetanAno nAza thato nathI. aMdarano dAha zarIrane bALe che paraMtu bhasmarUpa karato nathI. ane marmamAM ccheda karanAra vidhi (bhAgya) prahAra kare che paraMtu jIvitane cchedato nathI" AvA prakAranA zlokomAM paNa "virodha" Ave che ema mAnavuM paDaze. jema AvA zlokonA cAre padonA pUrva bhAgamAM kahelI vAtamAM nam no prayoga nathI. ane pAchaLanA bhAgamAM nagna no prayoga che. chatAM kahenArano Azaya (vivakSA) judI judI hovAthI virodha Avato nathI. te rIte vyatireka-avyatirekane judI judI apekSAe sAthe mAnavAmAM virodha Avato nathI. sthirabhAva vALI vastumAM pAga (nitya vastumAM paNa che je svarUpe (je vivakSAe) dravya ane paryAyono vyatireka che. te ja svarUpe (te ja vivakSAe) avyatireka pAga che evuM ame jaino kahetA nathI. "A dravya che ane e paryAyo che" e rUpe dravyano dravyapaNe ane paryAyono paryAyapaNe je ullekha karIe chIe. te apekSAe ame vyatireka mAnIe chIe. ane dravya hoya ke paryAya hoya. paraMtu "A Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pariccheda sUtra-5 315 ratnAkarAvatArikA vastu che.'' evI vivakSAe ame avyatireka mAnIe chIe. tathA vaLI A baudhdha (1) eka ja vijJAnakSaNa saviklpaka ane nirvikalpaka, tathA bhrAnta ane abhrAnta, tathA eka ja vijJAnakSaNa pUrvakSaNanI apekSAe kArya ane uttarakSaNanI apekSAe kAraNa che. ItyAdimAM svayaM pote ja paraspara virodhI ubhaya svarUpa mAne ja che ane ame jainoe mAnelA bhedAbhedamAM ''virodha'" rUpa (pratirodha =) doSa kahe che. mATe dhaNo mahAsAhasika hoya ema lAge che. A pramANe kSaNikAkSaNikamAM paNa kramAkrama nAmanA vyApaka dvArA arthakriyArUpa vyApyano saMbhava hovAthI tamAro ''satva'' hetu tamArA kSaoiAnta nAmanA sAdhyanA vipakSa bhUta evA kSaNikAkSaNikamAM vartato hovAthI sidhdha thayuM ke tamAro A satva hetu saMdigdhAsidhdha anaikAntika hetvAbhAsa che. tathA vaLI he baudhdho ! tamAro A hetu virUdhdha hetvAbhAsa paNa che. te A pramANe kSaNikaikAnte tAbhyAmarthakriyAyA anupapatte rviruddhaM vA / tathAhi - kramastAvad dveghA, dezakramaH kAlakramazca / tatra dezakramo yathA taralatarataraGgaparamparottaraNaramaNIyazreNIbhUtazvetacchadamithunAnAm / kAlakramastvekasmin kalaze krameNa madhumadhUkabandhUkazambUkAdInAM dhAraNakriyAM kurvANe / kSaNikaikAnte tu dvayorapyetayorabhAva eva / na hi vastunA kacideze, kAle vA kiJcitkAryamarjayAmAse tattatraiva, tadAnImeva ca niranvayamanazyat, tato dezAntarakAlAntarAnusaraNavyasanazAlinaH kasyApyekasyAsambhavAt kva nAma kSaNikaikAnte kramo'stu / he baudhdha ! tame sarva vastuone ekAnte kSaNika mAno cho, padArthamAM dravyAMza apekSAe je dhruvatva che te dekhavAmAM tame janmAMdha cho. tethI kSaNika ekAnta sAdhavA tame je anumAna ApeluM che. vivAvAdhyAsita rASTrAti:, kSaLi, sat, A anumAnamAM kahelo tamAro satva hetu upara samajAvyA mujaba saMdigdhAmaikAntika to che ja, taduparAnta A tamAro '"satva'' hetu virUdhdha hetvAbhAsa paNa che kAraNa ke kSaNika ekAntamAM kramAkrama dvArA arthakriyAnI anupapatti che. mATe virUdhdha che. te A pramANe ''krama'' be prakArano hoya che. eka dezaskrama, ane bIjo kALakrama, tyAM dezakrama te kahevAya che ke je atizaya caMcaLa evA taraMgonI paraMparA upara taratAM ane ramaNIya evI paMkita badhdha banelAM haMsayugalono krama hoya che. te, eTale ke mAnasAdi sarovaronA jaLanA bhinna bhinna pradezavartI caMcaLa taraMgo upara taratAM, ane manane AhlAda pamADe tevI paMkitabadhdha dekhAtAM haMsayugalomAM kramazaH bhinna bhinna sthAnavartitva je che te dezakrama kahevAya che. ane kALakrama te kahevAya che ke eka ja ghaTamAM anukrame madha, mahuDAM, baporIyAM, ane zaMkhalA Adi bhinna bhinna padArthone dhAraNa karavAnI kriyA karavAmAM je kramazaH kAla thAya che te kAlakrama che. tamArA mAnelA kSaNika ekAnta pakSamAM uparokata dezakrama ane kAlakrama ema A banne kramono abhAva ja che. kAraNake je vastu vaDe koI eka dezamAM athavA koI eka kALamAM koI eka vivakSita kArya karAyuM pachI te ja vastu te ja kSetramAM, ane te ja kAle saMpurNapaNe nAza pAmI gaI. tethI dezAntaramAM ke kAlAntaramAM anusaravAnA svabhAvavALI koI paNa (dravyAtmaka) eka vastuno tamArA mate asaMbhava Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA sAmAnyanA bIjA bhedanuM varNana 716 ja hovAthI bIjA sthAne ane bIjA kAle mULabhUta te vastu ja na hovAthI AvA prakAranA ekAntakSaNika pakSamAM kaho ke te krama kayAM hoI zake ? sArAMza ke ekAntakSaNika pakSamAM koI paNa vastu ekakSaNa mAtra jIvI hovAthI bIjA dezamAM ke bIjA kALamAM tenuM anusaraNa na hovAthI te padArtha krama vaDe vivakSita kArya karaze A vAta saMbhavatI nathI. have kSaNika ekAntapakSamAM "akrama eTale yugapapaNe" pANa arthakriyA ghaTI zakatI nathI. te samajAvAya che. nApyatra yaugapadyamanavadyam, yataH kSaNikAnaMzasvarUpaM rUpaM yugapadeva svakAryANi kAryANi kurvANaM yenaiva svabhAvena svopAdeyaM rUpamutpAdayati tenaiva jJAnakSaNamapi, yadvA yenaiva jJAnakSaNaM tenaiva rUpakSaNamapi, svabhAvAntareNa vA, ? / prAci pakSe, jJAnasya rUpasvarUpatvApattiH, rUpotpAdakaikasvabhAvAbhinirvartyattvAt, ruupsvruupvt| dvitIye, rUpasya jJAnarUpattApattiH, jJAnotpAde naikasvabhAvasampAdyatvAt / jJAna svarUpavat / tRtIye, rUpakSaNasya kSaNikAnaMzasvarUpavyApattiH, svabhAvabhedasya bhedakasya sadbhAvAt / athAnaMzaikasvarUpamapi rUpaM sAmagrIbhedAd bhinnakAryakAri bhaviSyati ko doSa iti cet, tarhi nityaikarUpo'pi padArthastattatsAmagrIbhedAt tattatkAryakartA bhaviSyatIti kathaM kSaNikaikAntasiddhi: syAt ? / tato na kSaNikaikAnte kramayogapadyAbhyAmarthakriyA saMbhavatIti siddhaM viruddhaM sattvamiti / have "yaugapagha" arthAtuM akrame eTale ke ekIsAthe arthakriyA thAya che. evo pakSa jo ahIM tame kahezo to te paNa anavadya (nidaSa) nathI. kAraNa ke kSaNika ane anaMza che svarUpa jenuM evuM, tathA ekIsAthe svAbhi = potAne karavA lAyaka evA #AryALi nuM = kAyoni karatuM evuM pa = rUpa (padArtha) je svabhAva vaDe potAne upAdeya (karavAlAyaka) rUpane utpanna kare che. te ja svabhAva vaDe jJAnakSaNane paNa utpanna kare che ke je svabhAva vaDe jJAnakSAgane utpanna kare che te ja svabhAva vaDe rUpakSAgane utpanna kare che ke bannene utpanna karavAmAM bhinna bhinna svabhAva che ? vastu potAnA svarUpe je pragaTa thAya jema ke ghaDo ghaDApaNe pragaTa thAya te rUpakSaNa ane te amuka vastu che. evuM jJAna karAvavuM te jJAnakSAmAM kahevAya che. jema ghaTanuM thavuM te rUpakSaNa ane A ghaTa che evuM te padArtha dvArA te padArthanuM jJAna karAvavuM te jJAnakSANa, utpanna thato ghaTa e ghaTAkAratAne pAga pragaTa kare che. ane A ghaTa che evA jJAnane pAra karAve che to A bannemAM svabhAva eka che ? ke bhinna bhinna che ? ja pakSe = jo prathama pakSa kaho to eTale je svabhAve padArtha svathI upAdeya rUpane utpanna kare che te ja svabhAva vaDe jJAnakSaNane paNa utpanna kare che ema ja kahezo to jJAnastha svarUtvApatti = jJAnane rUpAtmaka (padArthAtmaka) svarUpanI Apatti Avaze, jJAna e padArtha svarUpa (dravyAtmaka) banI jaze. kAraNa ke rUpakSANano utpAdaka je svabhAva che. te ja eka svabhAva vaDe jJAnakSaNanuM utpAdana thayela hovAthI jJAnakSaNa paNa rUpekSAga pANAne pAmaze, jema rUpakSANa ane rUpanuM svarUpa ekasvabhAva janya hovAthI ekarUpa che tema rUpakSoga ane jJAnakSaNa paNa eka svabhAvajanya thatAM jJAnakSaNa rUpakSagatAne pAmaze. A ja rIte dvitIye = bIjo pakSa kahezo to eTale ke je svabhAva vaDe jJAnakSAmAM utpanna thAya che.te ja svabhAva vaDe jo rUpekSaNa utpanna Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 717 paMcama pariccheda sUtra-5 ratnAkarAvatArikA karAya to rUpekSaNane jJAnakSAgapALAnA svarUpanI Apatti Avaze. kAraNa ke banne eka svabhAvajanya hovAthI A vivakSita pakSANa paNa jJAnakSaNAtmakatAne ja pAmaze. tRtIya = have jo trIjo pakSa kahezo to eTale ke rUkSaNa bhinnasvabhAvathI utpanna karAya che ane jJAnakSaNa pAga bhinnasvabhAvathI utpanna karAya che ema jo svabhAvAntara vALo pakSa kahezo to rUpakSANanuM (kSaNika padArthanuM) je kSaNika anaMza evuM svarUpa tame mAnyuM che. tenI vyApatti thaze. arthAt padArtha "kSaNika - avaMza svarUpa" raheze nahIM kAraNa ke kSaNika - anaMza svarUpano bheda karanAro, kSaNikane akSaNika karanAro ane anaMzane sAMza karanAro evo svabhAvabheda te rUpekSaNamAM hovAthI have kSaNika-anaMzatA ghaTaze nahIM. eka kAle eka ja svabhAva saMbhavavAthI kAlAntare bIjo svabhAva AvavAthI kSaNikatA raheze nahIM tathA eka ja rUpakSAgamAM (padArthamAM) bhinna bhinna be svabhAvane kramazaH ghaTavAthI vastu avaMza rahetI nathI paraMtu sAMza thaI jAya che. baudhdha - 3thInIsvarUpama = have ahIM baudhdha kadAca ema kahe ke ame vastune kSaNika -anaMza eka svarUpavALI ja mAnIzuM. paraMtu kSaNika ane anaMza eka svarUpavALuM rUpa = te rUpa arthAt padArtha che. paraMtu utpAdaka evI sAmagrInA bhedathI bhinnabhinna kAryane (rUpakSaNane ane jJAnakSaNane) karanAra bane che. arthAt rUpamAM (padArthamAM) to rUpakSAga ane jJAnakSaNane utpanna karanAro svabhAva eka ja che. paraMtu nimitta bhUta sAmagrInA bhedathI bhinna bhinna kArya thAya che. ema ame mAnIzuM. to zuM doSa che? jaina - jo Ama kahezo to nitya evo eka rUpavALo padArtha pAga tevI tevI sAmagrInA bhedathI ja te te bhinna bhinna kArya karanAra thaze. ema mAnavAmAM pAga zuM doSa che ? arthAt padArtha nitya hoya, eka svabhAva vALo hoya ane sAmagrInA bhedathI bhinnabhinna kArya karato hoya ema paNa kema na bane ? padArthane nitya mAnanArA sAMkhyAdine tame have evo doSa kevI rIte ApI zakazo ke bhinna bhinna kArya karavAthI svabhAva bheda thaze, ane svabhAvabheda thavAthI nityatA raheze nahIM. Avo doSa tame teone je Apo cho te have ApI zakazo nahIM. kArAga ke padArtha pote nitya ane ekasvabhAvavALo ja hote chate sAmagrIbhedathI bhinnabhinna kArya thAya che ema paNa kema na hoI zake ? bIjAnI AvI mAnyatAmAM jo tame doSa Apo cho. to tevI mAnyatA tame to na ja mAnI zako ema thavAthI tamArA mAnelA kSaNika ekAntanI sidhdhi kema thaze ? A rIte kSaNika ekAntapakSamAM "yugapa-akrama" vALo pakSa pAga saMbhavato nathI. tethI kSaNika ekAntapakSamAM krame ke akrame arthakriyA saMbhavatI nathI tethI tamAro "satvahetu" virUdhdha hetvAbhAsa svarUpa che ema sidhdha thayuM. ___ yadapyAcakSate bhikSavaH kSaNakSayaikAntaprasAdhanAya pramANam- ye yadbhAvaM pratyanapekSAH, te tadbhAvaniyatA:, yathA'ntyA kAraNasAmagrI svakAryajanane, vinAzaM pratyanapekSAzca bhAvA iti / tatra vinAsaM pratyanapekSa tvamasiddhatAvaSTabdhameva nocchvasitumapi zaknotIti kathaM vastUnAM vinAzanaiyatyasiddhau sAvadhAnatAM dRdhyAt ? Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 718 ratnAkarAvatArikA sAmAnyanA bIjAbhedanuM varNana tathAhi - tarasvipuruSapreritapracaNDamudgarasamparkAt kumbhAdayo dhvaMsamAnA: samIkSyante / tathA vaLI sarva vastuo "ekAnta kSogakSayavALI" ja che evuM sAdhavA mATe baudhdho AvA prakAranuM anumAna pramANa kahe che ke je je padArtho je bhAva (je kArya karavA) pratye nirapekSa che (anya koI sahAyakanI apekSA rAkhatA nathI, te te padArtho te te kArya karavAnA svabhAvavALA ja nakkI che. jema ke koI paNa kArya utpanna karavAmAM antima kArANasAmagrI anya koI kAraNonI apekSA rAkhatI nathI eno artha e che ke te kArAgasAmagrI pote ja te kArya karavAnA svabhAvavALI nakakI che ja aMkurA utpAdananI bIja-IlA-anila -kAla jalAdirUpa antimakSaNa vartI sarvasAmagrI te ja kSaNe aMkurAne utpanna kare ja che. bIjA koI sahAyaka kAraNonI rAha jotI nathI. tethI teno artha evo thAya che ke antima kSaNavartI A sarva sAmagrI ja kArya jatananI zakita dharAve che. tevI ja rIte vinArAM pratyakSazva mAvA rUti = sarve paNa padArtho potAnA vinAza pratye anya koIpaNa sahAyaka kAraNathI nirapekSa ja che. mATe svayaM vinAza pAmavAnA svabhAva vALA ja che. tethI pratyeka padArtho pratyeka kSaNe vinAza pAmavAnA svayaM svabhAva vALA hovAthI ane vinAzaka nimittothI nirapekSa hovAthI pratikSaNe vinAza pAme ja che. ane pratikSaNe vinAza pAmatA hovAthI ekAnta kSaNika ja che. evI amArI (baudhdhonI) vAta barAbara sidhdha thAya ja che. upara mujaba kSaNikekAntanI sidhdhimAM baudhdho je anumAna pramANa kahe che. tatra te anumAnamAM "vinArAM pratyakSetram = sarva vastuo potAnA vinAzamAM anya vinAzaka nimittathI nirapekSa ja che" Avo teono kahelo hetu siddhatIvaSTadhameva" = asidhdha nAmanA hetvAbhAsathI yukata hovAnA kAraNe jIvita rahevAne pAga zakaya nathI to sarva vastu niyatapaNe vinAza pAmavAnA svabhAvavALI ja che. evA vinAnaiyatva rUpa sAdhyanI sidhdhi karavAmAM sAvadhAnatAM samarthanatAne kema dhAraNa karaze. arthAtu potAnA sAdhyanI sidhdhimAM samartha kema banaze ? teonuM anumAna A pramANe che ke - mAvAH (pakSa), vinArAne tyavIvIH (sAdhyA), vinA pratyanakSatnIt (hetu), A anumAnamAM teoe kahelo hetu pakSamAM saMbhavato nathI. kAraNa ke tasvi = baLavAna evA purUSathI prerita (marAyelA) pracaMDa mugaranA saMparkathI ghaTAdi bhAvo dhvaMsa pAmatA sAkSAt dekhAya ja che. tethI ghaTAdi bhAvo svanAzamAM mudagarAdi vinAzaka nimittanI apekSA vALA ja dekhAya che. mATe ""nakSatra" hetu pakSamAM ghaTato nathI. tethI baudhdhano hetu asidhdha hetvAbhAsa che. nanvetatsAdhanasiddhibaddhakakSeSvasmAsu satsu kathamasiddhatAbhidhAtuM zakyA ? tathAhi - vegavanmudgarAdizaheturnazvaraM vA bhAvaM nAzayati, anazvaraM vA ? tatrAnazvarasya nAzahetuzatopaniyAte'pi nAzAnupapatti: svabhAvasya gIrvANaprabhuNA'pyanyathAkartumazakyatvAt / nazvarasya ca nAze taddhetUnAM vaiyarthyAt / na hi svahetubhya evAptasvabhAve bhAve bhAvAntaravyApAraH phalavAn, tadanuparatiprasakteH / uktaM ca - bhAvo hi nazvarAtmA cet, kRtaM pralayahetubhiH / athApyanazvarAtmA'sau, kRtaM pralayahetubhiH // 1 // Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pariccheda sUtra-5 ratnAkarAvatArikA baudhdha amAro A hetu e asidhdha hetvAbhAsa nathI paraMtu sAdhyasidhdhimAM '"sAdhana'' ja che (sahetu ja che) A vAtanI sidhdhi karavAmAM badhdhakakSA vALA (arthAt kamara kasIne taiyAra rahelA) evA ame hote chate amArA hetumAM asidhdhatA kahevAne tamArA vaDe kema kitamAn thavAze tame kahelI asidhdhatA amArA hetumAM ghaTatI nathI. tethI amAro hetu svasAdhya sAdhavAmAM nirdoSa ja che.te A pramANe pracaMDa vegavALA mudgarAdine tame je nAzahetu mAno cho tyAM ame tamane puchIe chIe ke utpattisamayathI ja nazvarasvabhAva vALA janmelA evA ghaTAdipadArthane A nAzahetu evA vegavAnmudagarAdi nAza kare che ke utpatti samayathI ja anazvarasvabhAva vALA ja janmelA evA ghaTAdipadArthane A mudagarAdi nAza kare che ? tyAM jo tame ema kaho ke ghaTAdi padArtho utpattisamayathI ja "anazvara svabhAvavALA" ja che. ane teno murAdi nAza kare che. to A tamArI vAta ucita nathI. kAraNa ke je padArthamAM je svabhAva hoya che te svabhAva (ffHpramu =) Indra vaDe paNa anyathA karavo zakya nathI. tethI jo vastu pote anazvara svabhAva vALI ja che to tenA nAzanAM seMkaDo kAraNo AvI maLavA chatAM paNa te vastumAM nAzanI anupatti ja che. ane jo ema kaho ke vastu jyAre utpanna thaI che tyArathI nazvararasvabhAva vALI ja utpanna thaI che. to vastu pote ja nazvara svabhAvavALI ja hovAthI svayaM nAza pAmavAnI ja che. nazvara vastunA nAzamAM nAzanAM kAraNo mAnavAM te vyartha che. kAraNake mud-daMDa-cakra-cIvarAdi svakAraNothI jyAre ghaTa utpanna thAya che. tyAre ja temAM nazvara svabhAva jo prApta thaI ja jAya che. to svahetuothI je nAzapaNAnA prAmasvabhAvavALA padArthamAM bIjA bIjA padArthono vyApAra mAnavo te phaLavAn (jarUrI) nathI. ghaTa pote ja utpattithI ja jo nazvarabhAva vALo janmyo ja che. to te prAptasvabhAvathI ja svayaM nAza pAmavAno che. temAM vaLI nAza mATe mudgarAdi anya anya padArthono vyApAra mAnavo te Avazyaka nathI. tathA potAnA nazvara svabhAvathI ja ghaTAdi svayaM nAza pAmavAnA hovA chatAM paNa jo anAvazyaka (bInajarUrI) mudgarAdine jo sahakArIkAraNa mAnavAno Agraha rAkhazo to evAM hajAro bIjA padArthone paNa nAzanAM kAraNa mAnavAM paDaze. eTale kyAMya teno virAma ja thaze nahIM. arthAt anavasthA ja Avaze. zAstromAM kahyuM che ke jo padArtha pote naththarasvarUpa (nazvarasvabhAvavALA) ja janmyo che to nazvarasvarUpa hovAthI ja utpatti bAda turataja nAza pAmavAno ja che. tyAM pralayanAM kAraNo (vaDe A padArtha nAza pAmyo ema) mAnavAnI jarUra zuM ? ane jo padArtha pote anazvarasvarUpa (-anazvara svabhAvavALo) ja janmyo che to anazvara svabhAva hovAthI Indra paNa te svabhAvane badalavA samartha na hovAthI te padArtha nAza pAmavAno ja nathI. mATe paNa pralayanA hetuo mAnavA vaDe saryuM ? 318 = api ca / bhAvAt pRthabhUto nAzo nAzahetubhyaH syAt, apRthagbhUto vA ? yadyapRthagbhUtaH, tadA bhAva eva taddhetubhiH kRtaH syAt, tasya ca svahetorevotpatteH kRtasya karaNAyogAttadeva taddhetuvaiyarthyam / atha pRthagbhUto'sau, tadA bhAvasamakAlabhAvI, taduttarakAlabhAvI vA syAt ? tatra samakAlabhAvitve nirbharapratibandha Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA sAmAnyanA bIjA bhedanuM varNana . 720. bandhurabAndhavayoriva bhAvAbhAvayoH samakAlamevopalambho bhavet, avirodhAt / taduttarakAlabhAvitve tu ghaTAdeH kimAyAtama, yenAsau svopalambhaM svArthakriyAM ca na kuryAt / na hi tantvAdeH samutpanne paTe ghaTaH svopalambhaM svArtha kriyAM ca kurvan kenacit pratiSedhuM zakyaH / tathA vaLI he jaina ! nAzanA kAraNabhUta evAM je murAdi che tenA vaDe karAto nAza mIvAt ghaTAdi vivakSita padArthathI pRthabhUta che ke apRthabhUta che ? mugarAdi vaDe karAto nAza ghaTAdithI zuM bhinna che ke abhinna che ! pRthamUtaH = mudrAdi vaDe karAyelo A nAza ghaTAdi padArthathI apRthabhUta (abhinna) che ema ja kahezo to mugarAdi te kAraNo vaDe karAyelo nAza ghaTAdithI abhinna hovAthI nAza paryAya karAya chate ghaTAdi ja karAyelA thaze. eTale ke mugarAdi vaDe ghaDo karAyo che evo artha thaze. kAraNa ke nAza ane ghaTAdi padArtha e be abhinna mAnyA che. tethI te bemAMthI eka karAye chate bIjo paNa abhinna hovAthI karAyelo ja thAya che. tethI ghaTAdi utpanna karAyA evo artha thaze ane ta va = te ghaTAdi to svato = potAnA janaka mR-daMDa-cakra-cIvarAdithI ja utte: = utpanna thayelo ja che. kRtI verAyo t = je ekavAra potAnA kAraNothI karAyeluM hoya che. tenuM pharIthI (anya kAraNo dvArA) karANa (karavApaNuM) mAnavuM te ucita nathI. tethI te tuveyarthya taphleva = "tenA nAzanA kAraNonuM vyarthapaNuM' te ja doSa pharIthI Avyo. ke je doSa tamArI mAnyatAmAM amane ISTa (mAnya) che. tamArI mAnyatAmAM ame je tahetuvyarthatA nAmano doSa prathama kahyo hato te ja doSa pharIthI ahIM Avyo. 3tha pRthamUto = have jo A nAza ghaTAdi padArtharAzithI pRthabhUta che (arthAt bhinna che) ema ja kahezo to ame tamane pUchIe chIe ke A nAza ghaTAdipadArthanA samakAlabhAvI che? (padArtha vidyamAna hoya te kAle nAza hoya che?) ke tenA uttarakAlabhAvI che ! (ghaTAdinA abhAvakAlamAM hoya che ?) tatra samakSatrimAvitve = tyAM jo rAmakAla bhAvI kahezo to nirmara = atyanta prativardhI = sneha vaDe vadhura premALa banelA vAdhavavi = be bhAIonI jema ghaTAdipadArtha ane teno nAza (abhAva) samakAle ja dekhAvA joIe, paraspara avirodhI hovAthI bhAva ane abhAva banne sAthe jaNAvA joIe. ane sAthe jAgAtA nathI. ghaTa hoya tyAre ghaTAbhAva nathI jAgAto, ane ghaTAbhAva hoya che tyAre ghaTa nathI jaNAto mATe A pakSa vyAjabI nathI. have jo ema kaho ke A nAza e ghaTAdinA uttarakAle thanAra che. to temAM ghaTAdine zuM AvyuM? ke penAsI jethI A ghaTAdi potAnuM jJAna ane potAnI niyata arthakriyA na kare ? je A nAza ghaTAdinA uttarakAlamAM AvanAra hoya to bhalene te nAza uttara kALamAM AvIne bese ? temAM ghaTAdine zuM lAbha-nukazAna? A nAza ghaTAdithI bhinna mAnelo che. te Ave to paNa ghaTAdine cAlyA javAnI zuM jarUra ? ghaTAdipadArthoe to ame to A pRthvI upara hayAta ja chIe evo svaupalaMbha karAvavo joIe ane jalAdhArAdi artha kriyA pAga nAza AvyA pahelAM jevI karatA hatA, tevI ja karavI joIe. kAraNa ke ghaTAdine ane nAzane zuM saMbaMdha ? kaMI ja nahIM. jema paTa e ghaTathI atyanta bhinna Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 721 paMcama pariccheda sUtra-5 ratnAkarAvatArikA che tethI tanU Adi kAraNothI paTa utpanna thato hoya to bhale thAo, te paTa utpanna thavA chatAM paNa ghaTa to potAno upalaMbha ane potAnI jalAdhArAdi arthakriyA kare ja che. tene tema karato rokavA koI ja samartha nathI. tevI ja rIte muLarAdithI nAza utpanna thato hoya to bhale thAo te nAza utpanna thavA chatAM pANa ghaTe to tenAthI atyaMta bhinna hovAthI potAno upalaMbha ane potAnI arthakriyA karaze ja, mATe nAza AvavA chatAM ghaTa javo na joIe tathA arthakriyA aTakavI na joIe ane ghaTa jAya to che ja tathA arthakriyA paNa virAma pAme ja che. tethI A pRthabhUtavALo paNa tamAro pakSa barAbara nathI. nanu paTasyAvirodhitvAna tadutpatau tadabhAvaH, abhAvasya tu tadviparyayAdasau syAt / nanu kimidamasya virodhitvaM nAma ? nAzakatvaM, nAzasvarUpatvaM vA ? nAzakatvaM cet, tarhi mudgarAdivanAzotpAdadvAreNAnena ghaTAdirunmUlanIyaH, tathA ca tatrApi nAze'yameva paryanuyoga ityanavasthA / nAzasvarupatvaM cet, nanvevamarthAntaratvAvizeSAt kathaM kuTasyaivAsau syAt ? anyasyApi kasmAnocyate ? tatsambandhitvena karaNAditi cet ? kaH sambandhaH ? kAryakAraNabhAvaH, saMyogaH, vizeSaNIbhAvaH, aviSvagbhAvo vA ? na prAcyaH pakSaH, mudgarAdikAryatvena tadabhyupagamAt / na dvitIyaH, tasyAdravyatvAt, kuTAdisamakAlatApattezca / na tRtIyaH, bhUtalAdivizeSaNatayA tatkakSIkArAt / turIye tvaviSvambhAvaH sarvathA'bhedaH kathaJcidabhedo vA bhavet ? nAyaH pakSaH, pRthagbhUtatvenAsya kakSIkArAt / na dvitIyaH, virodhAvarodhAt / iti nAzahetorayogataH siddhaM vastUnAM taM pratyanapekSatvamiti / baudhdha potAnI dalIla barAbara majabUta karatAM kahe che ke ahIM kadAca koI jaina potAno bacAva karavA mATe AvuM kahe ke paTa paTa e ghaTano avirodhI hovAthI taDutanI = tattvAdithI te paTa utpanna thavA chatAM paNa na tamAd = te ghaTano abhAva thato nathI. paTa bhale utpanna thAya, paraMtu ghaTano abhAva zA mATe thAya ? avirodhI hovAthI paTa thavA chatAM ghaTa raheze, tuM = paraMtu amAvasya = A ghaTano abhAva e viparyayAt = tenAthI (avirodhitvathI) viparIta hovAthI eTale ke ghaTano abhAva e ghaTano virodhI hovAthI rasI = A ghaTAbhAva thAt thaze ja. sArAMza ke paTa e ghaTano avirodhI che mATe paTa Ave to paNa ghaTa rahe paraMtu ghaTano abhAva e ghaTano virodhI che. (paTa avirodhI hato ane ghaTAbhAva tenAthI viparIta eTale virodhI che) mATe abhAva Ave tyAre ghaTa rahe ja nahIM, ghaTAbhAva ja thAya. Avo bacAva jo jaina kare to ame baudhdho te jainane pUchIe chIe ke maNa rUma virodhitve nAma jiM ? (3) A abhAvanuM (ghaTanI sAthe) (mu) A virodhIpAzuM tamArA vaDe je kahevAyuM. te zuM che ? ghaTAbhAva e ghaTano virodhI che eTale zuM ? (1) A ghaTAbhAva e ghaTano nAzaka che evo artha virodhIno che ? ke (2) A ghaTAbhAva e ghaTanA nAzAtmaka che evo artha virodhI che ? virodhitvano artha zuM ? nAzaka ke nAzAtmakatA ? nArItve vet = je A ghaTAbhAva e ghaTano nAzaka che. arthAt A ghaTAbAva e ghaTanA nAzane karanAra che. ema jo prathamapakSa kahezo to jema mudgarAdi vaDe ghaTAdino nAza karavA dvArA ghaTAdi Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 722 ratnAkarAvatArikA sAmAnyanA bIjA bhedanuM varNana dUra karAya che ema tame jaino je mAno cho ane tyAM ame tamane doSa ApIe chIe ke mugarAdi vaDe karAyelo A nAza ghaTAdithI pRthabhUta che ke apRthabhUta che ? ItyAdimAM jema hetunI vyarthatA vigere doSo amArA vaDe pUrve kahevAyA che. evI ja rIte mu drivat mudrAdinI jema ja manena = A ghaTAbhAva vaDe paNa nArotyAna dvArA = nAza utpanna karavA dvArA ghATribyunIyA = ghaTAdi padArtho dUra karAya che evo ja artha thayo tathA 2 = tema thavAthI mugarAdi vaDe karAyelA nAzamAM ame je pRthabhUta - apRthabhUtanA prazno karyA hatA ane tame je pakSa svIkAro temAM doSo ApyA hatA. mayameva ryanuyoga = e ja praznAvali nAro ghaTAbhAva vaDe karAtA nAzamAM paNa thavAnI che. jema mugarAdi vaDe karAto nAza (abhAva) e ghaTAdino nAzaka hovAthI ghaTAdinuM unmelana kare che. tevI rIte A ghaTAbhAva vaDe karAto je nAza e paNa nAzaka hovAthI ghaTAdinuM unmelana kare che. tathA tevI ja rIte A nAza e pAga abhAvAtmaka ane nAzaka hovAthI bIjo nAza utpanna karavA dvArA ja ghaTAdinuM umUlana karaze, tevI ja rIte bIjo Avelo nAza paNa abhAvAtmaka ane nAzaka hovAthI trIjA nAzane karavA dvArA ja ghaTAdinuM umUlana karaze. ema pratyeka nAza navA navA nAza karavA dvArA ja ghaTAdinuM umUlana karaze. Ama mAnavAthI na rokI zakAya evI anavasthAnI Apatti Avaze. have uparanA doSamAMthI bacavA tame kadAca ema kaho ke ghaTAbhAva e ghaTano virodhI che. teno artha e che ke A ghaTAbhAva e ghaTano nAzaka che ema nahIM paraMtu ghaTanA nAzasvarUpa ja che. arthAt A ghaTAbhAva ghaTanA nAzAtmaka che. ema bIjo pakSa jo kahezo to eTale sArAMza ke ghaTAbhAva e nAzane utpanna kare che ema nahIM paraMtu ghaTAbhAva pote ja ghaTanA nAzasvarUpa che ema ja kahezo to A nAzAtmaka ghaTAbhAva e ghaTathI pRthabhUta che ? ke apRthabhUta che ? evA ame kahelA be pakSomAMthI amRthabhUtamAM kAraNonI vyarthatAno doSa ame jaNAvela hovAthI tame pRthabhUtavALo pakSa lIdhelo che. have jo nAzasvarUpa evo A ghaTAbhAva ghaTathI pRthabhUta hoya to paTAdithI pANa pRthabhUta ja che. te abhAvamAM jevuM paTAdi Itara padAthoMthI pRthabhUtapaNuM (arthAntarapaNuM - bhedapaNuM) che. tevuM ja ghaTathI pRthabhUtapaNuM = arthAntarapaNuM pANa samAna ja che. ema mantaratnAviroSAt = pRthabhUtapaNuM ekasarakhuM samAna hovAthI masa A nAza va = ghaTano ja karyuM sthAt = kema kahevAya ? pRthabhUtatA samAna hovAthI A nAza Ave tyAre jo kuTAdi (ghaTAdi)no nAza thAya to paTAdino paNa nAza thavo joIe, ane jo paTAdino nAza na thAya to ghaTAdino paNa nAza na thavo joIe. kuTAdino ja nAza thAya ane anyano nAza na ja thAya ema kema kahevAya che ? jema kuTAdino nAza thAya tevI ja rIte anyano paNa nAza kema kahevAto nathI ? amArA A praznanA uttaramAM kadAca jaino potAnA taraphathI Avo bacAva kare ke tatsadhitvenI rAiita vet je nAza karAya che te ghaTAdinA saMbaMdhI tarIke karAya che. paraMtu paTAdinA saMbaMdhI tarIke karAto nathI. mATe ghaTAdino ja nAza thAya che. paraMtu paTAdino nAza thato nathI. jema gavAdi Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 723 paMcama pariccheda sUtra-5 ratnAkarAvatArikA padArtho devadatta ane yajJadatta ema bannethI pRthabhUtapaNe samAna hovA chatAM paNa devadatta saMbaMdhI hovAthI devadattanA kahevAya che. paraMtu yajJadattanA kahevAtA nathI. tevI ja rIte ghaTAbhAva vaDe karAto A nAza ghaTanA saMbaMdha vALo hovAthI ghaTano nAza kahevAya che. paTAdi saMbaMdhI na hovAthI paTAdino nAza kahevAto nathI A pramANe amArI (baudhdhonI) sAme jo jaina Avo bacAva kare to ame teone puchIe chIe ke he jaino ! A ghaTa ane vinAza ema benI vacce va: sarUpaH kayo saMbaMdha che ? (1) suM kAryakArAga bhAva e nAmano saMbaMdha che ? ke (2) saMyogasaMbaMdha che ? ke (3) vizeSANIbhAva nAmano saMbaMdha che ? ke (4) aviSyambhAva (abhedabhAva) rUpa saMbaMdha che ? na praH jA = prathama pakSa jo kaho to te ucita nathI. kAraNa ke A je nAza (abhAva) karAya che te tamArI daSTie muLarAdi vaDe karAya che. ghaTAdi vaDe kaMI nAza karAto nathI. mATe murArisarvatvena tapumAn = te vinAza mugarAdinuM kArya che. ema svIkAreluM hovAthI mugarAdi e vinAzanuM kAraNa ho, ane vinAza e mugarAdinuM kArya ho, paraMtu ghaTane ane vinAzane zuM levAdevA? A vinAzane ghaTanI sAthe kAryakArANasaMbaMgha na hovAthI ghaTano nAza che ema na bolAvuM joIe ane ghaTanuM unmelana paNa na thavuM joIe. ne dvitIyaH = bIjo pakSa paNa vyAjabI nathI. kAraNa ke saMyoga saMbaMdhe sadA be dravyono ja hoya che. ahIM ghaTa e dravya che paraMtu " tadravyatvat = te vinAza e dravya nathI paraMtu kriyA che. A rIte vinAza e adravya hovAthI saMyoga saMbaMdha paNa ghaTI zakato nathI. vaLI "saMyoga saMbaMdha " mAnavAmAM bIjo pANa eka doSa Ave che. je beno saMyoga saMbaMdha hoya che te banne samakAlabhAvi ja hoya che. to ja saMyoga thAya che. jema ke ghaTapaTa, ghaTa-ghaTa, ghaTa-devadattAdi, tevI ja rIte ahIM jo saMyoga saMbaMdha mAnavAmAM Ave to ghaTa ane ghaTanA vinAzane samahtratA pareza = samakAlamAM rahevAnI Apatti Ave. ane kuTAdi pUrvakAlIna hoya che ane vinAza uttarakAlavartI hoya che. mATe pANa saMyogasaMbaMdha saMbhavato nathI. ne tRtIyaH = trIjo pakSa paNa ucita nathI. ghaTa ane vinAzane (abhAvane) vizeSAga-vizeSya saMbaMdha paNa saMbhavato nathI. vaTavariTuM mUta85, veTamAvevariTuM mUtam ghaTa hoya tyAre ghaTavALuM A bhUtala che. ane ghaTanAza thAya tyAre ghaTAbhAva vALuM A bhUtala che. ema mUtahAiivaroSatA takSati = te abhAvane bhUtalAdinA ja vizeSAga tarIke svIkArAyo che. paraMtu kayAMya te abhAvane ghaTAdinA vizeSaNa tarIke svIkArAyo nathI. mArevInuM navuM ghaTaH ema kayAMya koI bolatuM nathI ane saMbhavatuM paNa nathI. mATe ghaTa ane abhAva vacce vizeSANa-vizeSyasaMbaMdha paNa ghaTato nathI. turIye tu = have cotho pakSa jo kaho to eTale ghaTa ane ghaTAbhAvane aviSyambhAva (eTale abheda) saMbaMdha jo kaho to te abheda saMbaMdha kevo mAno cho ? zuM sarvathA abhedasaMbaMdha mAno cho ? ke kathaMciabheda saMbaMdha mAno cho ? nAcaH pakSa = sarvadhA abhedavALo prathamapakSa mAnavo ucita nathI. kAraNa ke pRtharatvenA] kSIrat = A abhAvane (vinAzane) ghaTAdipadArthathI pRthabhUtapaNe ja svIkArAyo che. tame pRthabhUtavALo ja pakSa svIkAryo che mATe sarvathA abheda to mAnI zakAze ja nahIM. na dvitIyaH kaci abhedavALo bIjo pakSa to kahI zakazo ja nahIM. kAraNa ke "kathaMci abheda" Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA sAmAnyanA bIjAbhedanuM varNana 724 mAnavAmAM virodha doSa rUpa avarodha (bAdhA) nakkI Ave ja che. kAM to bheda hoya, athavA kAM to abheda hoya, paraMtu kathaMci abheda mAnavo e to mAtA nI jema virodhI ja che. ti nAtorAtaH upara karelI lAMbI lAMbI carcA pramANe mugarAdi e ghaTanA nAzanAM kAraNo hoya ema na ghaTatuM hovAthI vastunAM sarva vastuo te prati = vinAza pAmavAmAM anapekSatva = koI paNa (murgArAdi) nI apekSA rAkhatA nathI. paraMtu utpattisamaye ja vinazvara svabhAvavALI ja janmelI hovAthI bIjA ja samaye svayaM ja nAza pAme che. tethI sarva vastuo kSaNikamAtra ja che. ema sidhdha thayuM. A pramANe baudhdha karelo pUrvapakSa ahI samApta thAya che. tadetadetasya samastamutpAde'pi samAnaM pazyataH pradhvaMsa eva paryanuyuJAnasya luptaikalocanatAmAviSkaroti / tathAhi utpAdaheturapi satsvabhAvasya, asatsvabhAvasya vA bhAvasyotpAdaka: syAt ? / na satsvabhAvasya, tasya kRtopasthAyitaprasaGgAt / nApyasatsvabhAvasya, svabhAvasyAnyathAkartumazakteH, abhyugamavirodhAcca / na hyasatsvabhAvajanyotpAdakatvamiSyate tvayA / athAnunpannasyAsattvAdutpannasya satsvabhAvatvAd vyartho vikalpayugalopanyAsaparizrama Iti cet, naivam, naSTetaravikalpApekSayA'sya nAze'pi tulyatvAt / tathA ca bhAvo bhavatsvabhAvazcet, kRtamutpAdahetuMbhiH / athAbhavatsvabhAvo'sau, kRtamutpAdahetubhiH // 1 // | sarva padArtho potAnI utpattimAM ane potAnA vinAzamAM nimitta kAraNonI apekSA rAkhe che che. nimittakAraNonA sahakArathI ja padArthanI utpatti ane nAza thAya che. chatAM nAza e nimitta vinA ja thAya che. nirdetuka ja nAza thAya che AvuM baudhdha mAne che. tethI ja te baudhdhoe nAzane nihetuka sidhdha karavA mATe uparokata lAMbI lAMbI carcA karI che. paraMtu nAzane nihetuka sidhdha karavAmAM je je dalIlo teoe karI che. te tamAma dalIlo utpAdamAM paNa samAna ja che. chatAM utpAdana sahetuka mAnato ane nAzane nihetuka mAnato A baudhdha jANe eka AMkhe kANo ja hoya ema lAge che. evo uttara AcAryazrI Ape che. te A pramANe - ta] = A baudhdhadarzananuM tatatsamasta nAzane nihetuka mAnavA vALuM te A samasta kathana, utpAtreDapi utpattimAM paNa samAnaM pataH samAna ja che. (nAzane sahetuka mAnanArAne huM je je doSo ApuM chuM. te samasta doSo utpattine huM sahetuka mAnato hovAthI mane paNa Avaze ja) evuM sAkSAt dekhavA chatAM paNa pradhvasa Iva varSanuyugmInI vinAzamAM ja AvA ekAnta daSTinA pakSo pADI pADIne prazno karanArA baudhdhanuM te A samasta kathana tenI eka AMkhanI luptatAne ja jagAve che. jANe te eka ja AMkhe dekhato hoya ane bIjI AMkhe kANo ja hoya ema sAbita thAya che. te A pramANe - he baudhdha ! padArthanI utpatti sahetuka che ema tame mAno cho. tyAM ame tamane puchIe chIe ke daMDa-cakra-cIvarAdi hetuo dvArA mRdAdimAMthI utpanna thato evo ghaTa zuM sasvabhAva vALo che ? eTale mRdAdi upAdAnakAraNamAM vidyamAna svabhAvavALA ghaTAdi padArthanA A utpAdahetuo utpAdaka bane che ke mRdAdi upAdAnakAraNamAM avidyamAna svabhAvavALA ghaTAdi padArthanA A hetuo utpAdaka bane che ? na satyamavarNa, mRdAdi Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 725. paMcama pariccheda sUtra-5 ratnAkarAvatArikA upAdAna kAraNamAM sat svabhAva vALA (arthAt vidyamAna svabhAvavALA) ghaTAdine A daMDAdi utpAdahatuo utpanna kare che. evo pakSa jo kaho to te vyAjabI nathI. kAraNake daMDAdi vaDe karAto ghaTa jo prathamathI ja (karAyA pahelAM ja) mRdAdimAM sat ja che. vidyamAna ja che. to te karAyelo ja che. evo artha thaze, ema thavAthI ta = karAyelAne ja upasthAyitA karavApaNAno prasAduM = prasaMga Avaze, karAyelAne ja karavApaNuM thaze. je vastu prathamathI karAyelI ja che tene vaLI karavAnuM zuM ! karavApaNuM vyartha thaze. ane jo karelAne karAtuM hoya to sadA karAyA ja karo tethI anavasthA doSa Avaze. have jo tame ema kaho ke mRdAdimAM A ghaTAdi kArya asasvabhAvavALA che. ane tene daMDAdi utpAdahetuo kare che. to nAtha7mavI, asvabhAva vALA evA ghaTAdine diMDAdi utpanna kare che A bIjo pakSa paNa ucita nathI. kAraNa ke jo mRdAdimAM ghaTAdibhAvo asvabhAvavALA ja che. to mAvasthAnyathItmA = svabhAvane badalavo azakya hovAthI asat svabhAvavALI vastu AkAzapuSpAdinI jema sadA asatuM ja raheze, game teTalA daMDAdi utpAdahetuo Ave tathApi asat evo ghaTa sat thaze nahIM. tathA vaLI tamane gamyumivirodhA2 = tamArA potAnA svIkArelA matanI sAthe virodha Avato hovAthI paNa A pakSa ucita nathI. kAraNake naiyAyiko ane vaizeSiko ja mRdAdi upAdAna kAraNamAM asat evA ghaTAdikAryanI utpatti mAne che. teo ja asatkAryavAdI che. tamane (baudhdhone) teono mata mAnya nathI. tame teono virodha karanArA cho. eTale ma7mAva asvabhAva vALA nanya = kAryanuM utpAduvaM = utpattivALA paNuM na rUdhyate - = tamArA vaDe manAyuM nathI. tame taiyAyika ane vaizeSikanA virodhI hovAthI asatkAryavAdI nathI. paraMtu satkAryavAdI cho ane have jo asvabhAvavALA kAryanI utpatti svIkArazo to tamane tamArA ja abhyapagamano virodha Avaze. svavacanavirodha thaze. ahIM have kadAca baudhdha ema kahe ke je je vastuo utpanna nathI thaelI te te vastuo asat che. ane je je vastuo utpanna thayelI che te te vastuo sat che. ema ame mAnIzuM ekalI asvabhAvavALI ke ekalI sasvabhAvavALI mAnIzuM ja nahIM jethI tame kahelA banne pakSo rUpI vikalpayugalane rajUkaravAnI tamArI mahenata niSphaLa ja che. ema jo baudhdho kahe to ame tenI sAme kahIe chIe ke naSTa ane ananTanA vikalponI apekSAe nAzamAM paNa kahyuM tunyatvati = A banne vikalpayugalanI tArI rajUAta paNa tulya ja che. arthAt nAza na pAmelI vastumAM (ananTa vastumAM) nAza e asat (avidyamAna) che. ane nAza pAmelI (naSTa) vastuomAM nAza e sat (vidyamAna) che. ema ame paNa tamArA mAnelA utpAdanI jema ja kahIzuM. pachI tamArA vaDe pUrve apAyelA doSo nAzamAM amane kevI rIte lAge ? ame jo ekAnta nazvara svabhAvavALA ke anazvarasvabhAvavALA padArthano nAza mAnIe to nazvara vastu svayaM nAza pAmanAra hovAthI nAzakahetunI vyarthatA, ane anazvaravastu sadA anazvara ja rahenAra hovAthI Indra vaDe paNa svabhAva nahIM badalI zakAya ItyAda tame je doSo ApyA hatA te amane lAge, paraMtu ame evuM ekAnta mAnatA ja nathI. tame utpAdamAM jema banne mAno cho tema ja ame nAzamAM paNa naSTane asat svabhAvavALAM, Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA sAmAnyanA bIjA bhedanuM varNana 726 ane anaTane sasvabhAvavALAM ema banne mAnIe chIe. pachI doSa kevI rIte Ave ? ane jo amane Ama mAnavA chatAM nAzamAM doSa Ave to tamane paNa utpAdamAM doSa Ave ja. tathA 2 = tethI ja tame jema amane mAvo Hi nazvarAma vet ItyAdi zlokamAM doSo ApyA, tevA ja doSo tamane paNa ame ApI zakIe ja chIe. jo bhAva (padArtha) pote ja utpatti svabhAvavALo che to utpAdanA hetu (daMDAdi) lAvavA vaDe saryuM. daMDAdi hetuo lAvIne zuM kAma che ? ghaTAdi to utpAdasvabhAvavALA hovAthI svayaM thaze ja, tathA je sau = A bhAva (padArtha) utpanna na thavAnA svabhAvavALo che to teno te abhAva svabhAva Indra vaDe paNa badalavA mATe azakya hovAthI utpAdanAhetu (daMDAdi) lAvavA vaDe saryuM" ItyAdi carcA samAna ja che. tathA'yamutpadyamAnAd vyatiriktaH, avyatirikto vA ? tatra janyAvyatiriktotpAdajanakatve na janyasyotpAdaH, janyAvyatiriktatvenotpAdasya ksycidyogaat| na hi kathaJcid bhinnamutpAdamantareNa tadevotpadyata ityapi vaktuM zakyate, kintu vastvidamityeva vaktuM zakyam, na ca tathA tadutpAda: kathitaH syAt ? utpadyamAnAd vyatiriktotpAdajanakatAyAM na tasyotpAdaH, tadvadanyasyApi vA kathamasau na bhavet ? tasyaiva sambandhinastasya karaNAditi cet, tadapyavadyam, utpAdenApi sAkaM kAryakAraNabhAvAdestvanmatena sambandhasyAsambhavAt / tasmAneyamIdRgvikalpaparikalpajalpAkatA parizIlanIyA / tathA ame jainoe nAzane je sahetuka mAnelo che te vAtanuM khaMDana karavA mATe tame baudhdhoe pUrve amane jevA prazno karelA che ke nAzaka evA mudgarAdi vaDe karAto A nAza ghaTAdikAryathI pRthabhUta mAnazo ke apRthabhUta ? apRthabhUta mAnazo to nAza karAye chate ghaTAdi te nAzathI abhinna hovAthI ghaTAdi karAyA ema thaze ane ghaTAdinI to daMDAdi svahetuthI pUrve utpatti thayelI ja che. ane pRthabhUta mAnazo to te ghaTAdino nAza thayo ema nahI kahevAya. ItyAdi je je doSo tame amane pUrve ApyA che. tevI ja rIte utpAdane tame sahetuka mAno cho temAM ame tamane tevA ja doSo kahevAne zakitamAna chIe te A pramANe ke tathAkyam = A utpAda utpamAnad = utpanna thatA evA ghaTAdi kAryathI tiri: = bhinna mAnazo ke matirijI va = abhinna mAnazo ! tyAM jo prathamapakSa kahezo to eTale ke daMDa-cakra-cIvarAdi utpAdanA hetuo gaja = kArya evA ghaTAdithI tirivatobhadra = abhinna evA utpAdana nanakSatve = janaka che ema mAnazo to 3tyANa = A utpAda nItirijItvena = kAryathI abhinna mAnela hovAthI vidyAnuM = AvA prakArano koI utpAda ghaTaze nahIM. kAraNake utpAdana ghaTAdithI sarvathA abhinna mAnavAthI A ghaTanA utpAda thayo" ema kahI zakAya nahIM, SaSThI vibhakti sabaMdhamAM Ave che. ane saMbaMdha dviSTa hovAthI be vastuo hoya to ja saMbhave che. ghaTa ane utpAda sarvathA abhinna thavAthI eka ja vastu banI jAya che. dvitva saMbhavatu ja nathI ane dvitva vinA saMbaMdha ghaTato nathI. mATe sarvathA abheda mAnavAthI jema ghaTAdi thavA pUrve ghaTAdi avidyamAna che tema utpAda paNa avidyamAna ja Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 727 paMcama pariccheda sUtra-5 ratnAkarAvatArikA raheze jethI koIpaNa prakArano utpAda thaze nahIM ahIM baudhdha potAnA bacAva mATe evI dalIla kadAca kare ke "A ghaTanA utpAda thayo che" ema ame SaSThI vibhaktithI utpAda nahI kahIe, paraMtu "tavocate' te ja ghaTAdi utpanna thAya che ema ame SaSThI vinA abhedarUpe utpAda kahIzuM to te vAta paNa tamArI barAbara nathI. kAraNake gnid misamudramatterepa = ghaTAdithI utpAdana kathaMcit bhinna mAnyA vinA tavocate" A te ja ghaTAdi utpanna thAya che tya iva na rAvate = evA prakArano abhedotpAda kahevI paNa zakya nathI. kAraNa ke taveva = "te ja ghaTa" e pada mATImAM apragaTapaNe rahelA ghaTane sucavanAra che. ane tvacate = e pada pragaTapaNe banelI ghaTane sUyavanAra che. sarvathA abheda mAnavAmAM tirobhUta ane Avirbhata evo bheda paNa saMbhavato nathI. mATe te ja A ghaTa utpanna thayo che ema paNa kahevuM zakya nathI. paraMtu "vastu rUm' A vastu che eTaluM ja bolavuM zakya che. ghaTa ane utpAda abhinna mAnela hovAthI mRdAdikAle ghaTa che ja nahIM ane ghaTa vinA abhinna evo utpAda Ave nahIM. eTale je mRdAdi vastu che te ja A mRdAdi vastu che ema ja kahevAze, tathA 2 tema bolavAthI na tatpati: thataH cAt = te ghaTAdino utpAda kahelo thato nathI. kathaMci bheda vinA A ghaTano utpAda thayo che ema bolAvuM zakya nathI. A badhA doSonA kAraNe avyatirika pakSa mukIne have jo vyatiriktavALo pakSa kahezo to, samAnAr = utpanna thatA evA ghaTAdi kAryathI tirityajJanatAya = vyatirikta utpAda ne A utpAdakahetuo (daMDa-cakrAdi) utpanna kare che ema ja kahezo te te utpAda ghaTAdithI bhinna mAnela hovAthI na tobhAdraH ghaTAdino utpAda thayo che ema kahevAze nahIM ane jo A utpAda ghaTAdikAryathI bhinna hovA chatAM paNa ghaTAdino utpAda thayo che. ema jo kahezo to tad = tenI jema anyApi = anya evA paTAdi kAryano paNa asau = A utpAda ye na mavet = thayo che ema kema na kahevAya ! A utpAda jema ghaTAdithI bhinna che tema ja paTAdithI pANa bhinna ja che bheda banne sthAne samAna ja che. ahIM baudhdha potAnA bacAva mATe kadAca ema kahe ke tava sanidhanaH = utpadyamAna evA ghaTAdi kArya saMbaMdhI evA tIrad = te utpAdana A hetuo karatA hovAthI A utpAda ghaTAdino kahevAya che. paraMtu paTAdino kahevAto nathI Avo bacAva je baudhdho kare to tapa vacam = teonuM AvuM bolavuM te paNa doSita ja che. A bacAva paNa yukitasaMgata nathI. ame nAzane ghaTAdinI sAthe saMbaMdhI hovAthI ghaTano nAza thayo kahevAya paraMtu paTano nAza thayo na kahevAya evuM jyAre pUrve kaheluM tyAre tame ja kaheluM ke kaho ghaTAdine ane nAzane kayo saMbaMdha mAnazo ? kAryakAraNa, saMyoga, vizeSaNIya ke avinvabhAva, A cAramAMthI koI paNa saMbaMdha ghaTato nathI. ItyAdi tame je nAzanA prakaraNamAM amane kaheluM, tevI ja rIte utpAnA sAva utpAdanI sAthe paNa ramavADhera = kAryakAraNa bhAva vigere cAre prakAranA saMbaMdhomAMthI koI paNa prakAranA sampanthaya saMbaMdhano tainmate tamArA mate nAzanI jema ja sanmavAn = saMbhava nathI. koI paNa saMbaMdha ghaTI zakato nathI. sArAMza e che ke nAzane sahetuka mAnavAmAM tamArI daSTie jeTalA doSo tamane dekhAya che ane jorazorathI amane jainone tame ekAnta dRSTi Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA sAmAnyanA bIjAbhedanuM varNana 728 rAkhIne doSo Apo cho. teTalA tamAma doSo utpAdane sahetuka mAnavAmAM tamane paNa Ave ja che. paraMtu tame te bAju jotA ja nathI. mATe amane ema lAge che ke tame lumaikalocanatAvALA (eka AMkhe ja dekhanArA ane bIjI daSTi jenI cAlI ja gaI che tevA) cho. tamAt tethI viparitna = AvA prakAranA ekAnta daSTivALA doSothI ja bharelA vikalponI kalpanA karavA svarUpa che khaTIBtA = A vAcALatA na parijhanIya = AcaravI joIe nahIM. potAne doSo Ave evA doSo bIjAne ApavA mATe AvI vikalponI racanA karIne bola bola karavuM te paMDitone zobhA ApatuM nathI. idaM punarihaidamparyam- yathA daNDacakracIvarAdikAraNakalApasahakRtAt mRtsnAlakSaNopAdAnakAraNAt kumbha utpadyate, tathA vegavanmudgarasahakRtAt tasmAdeva vinazyatyapi / na caikAntena vinAzaH kalazAd bhinna eva, mRllakSaNaikadravyatAdAtmyAt / virodhitvaM cAsya vinAzarUpatvameva / na caivaM ghaTavatpaTasyApi tadApattiH, mRdrvyatAdAtmyenaivAvasthAnAdutpAdavat / na ca sarvathA tAdAtmyam, tadanyatarasyAsattvApatteH / na caivamatra virodhAvarodhaH / citrakajJAnavadanyathotpAde'pi tadApatteH / ityasiddhaM vinAzaM pratyanapekSatvamarthAnAm / ataH kathaM kSaNabhidelimabhAvasvabhAvasiddhiH syAt ? / evaM ca siddhaM pUrvAparapariNAmavyApakamekamUrdhvatAsAmAnyasvabhAvaM samataM viita 6-dho. baudhdhadarzanakAro utpAdane sahetuka ane nAzane nirdetuka mAne che nAzamAM mugarAdi je je kAraNo che tene vikalponI kalpanA karIne tarkajALathI uDAve che. eTale ja TIkAkArakSIe tenA khaMDanamAM utpAdanA kAraNo ne paNa tevI ja vikalponI kalpanA karavA dvArA takazailIthI khaMDana mAtra ja kareluM che. AvA prakAranA ekabIjAnA pakSonA khaMDanamAtrathI vAstavika vastu svarUpa zuM che ? te keTalIka vAra samajAtuM nathI. dalIlo mAtra sAMbhaLavAthI banne mithyA che eTalu ja jaNAya che eTale TIkAkArazrI have vAstavika vastunuM svarUpa arthAt utpAda ane vyaya kevA che ? te barAbara samajAve che - ahIM vaLI uparokata carcAno sAra A pramANe che. jema daMDa-cakra ane cIvara Adi kAraNonA samuhanA sahakArathI mATI svarUpa upAdAna kAraNamAMthI ghaTAtmaka kArya nIpaje che. tevI ja rIte atizaya vegavALA mugarAdi vinAzaka kAraNonA sahakArathI mATI svarUpa upAdAna kArAgamAMthI ja ghaTAtmaka kArya vinAza pANa pAme ja che. A vinAza. kalazAtmaka kAryathI ekAnta bhinna nathI. ke jethI baudhdha nAzane bhinna mAnavAmAM jainone je doSo ApyA hatA te zobhA pAme, paraMtu kathaMcit ja bhinna hovAthI te doSo AvatA nathI, mATI svarUpa eka ja dravyanuM tAdAbhyapaNuM sadA raheluM ja che. ghaTamAM paNa mRdravya che ane ghaTano vinAza thaI kapAla thAya tyAM pANa (vinAzamAM paNa) mRddbhavya che. mATe ekAnta bhinna nathI. tathA vAstha = A vinAzanuM je vinArA tvam = je vinAzAtmaka svarUpa che te ja virodhitvam = mAtra virodhI che. sArAMza ke vinAzakAle je vinAzAtmakatA che te ja ghaTanI sAthe virodhI hovAthI ghaTakAle vinAzitA hotI nathI ane vinAzakAle ghaTatA saMbhavatI nathI. Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 729 paMcama pariccheda sUtra-5 ratnAkarAvatArikA paraMtu ekAnta bheda na hovAthI mRt svarUpa ekadravyanI tAdAtmatA banne kAle hoya ja che. mugarAdi vaDe karAto nAza ghaTAdithI bhinna hovA chatAM jo ghaTano nAza thAya che to paTAdino paNa nAza thavo joIe kAraNa ke te nAza paTAdithI paNa bhinna che. evI dalIla baudhdha pUrve je karI hatI teno uttara ApatAM TIkAkArathI jaNAve che ke ghaTa ane nAzanI vacceno A bheda e ekAnta bheda nathI mATe na vaM ghaTavaTara A pramANe murgArAdi paDavAthI jema ghaTano nAza thAya che tenI jema paTano paNa tatpattiH = nAza thavAnI Apatti Avaze ema che baudhdha ! na kahevuM. kAraNa ke ghaTano nAza thavA chatAM te nAza mATI dravyanA tAdA paNe utpAdanI jema avasthAna pAmato hovAthI, arthAt mRpiMDa kAle paNa mATI che ane temAMthI ghaDo utpanna thAya to paNa temAM mATI che. eTale jema utpAdakAle muspiDamAM ane ghaTamAM mATI dravyanuM tAdAbhyapaNuM rahe che. tevI ja rIte ghaTano mudagarAdi vaDe vinAza thAya tyAre paNa ghaTakA ane kapAlakAle mRdadravya tAdAmyapaNe varta ja che. eTale ghaTanA nAzamAM mRdadravyano anvaya che tevo mATI dravyano anvaya paTanA nAzamAM nathI. mATe paTano nAza thato nathI. ghaTa ane ghaTanAza A bannenI vacce ame kathaMcit ja bheda mAnIe chIe ekAnta bheda mAnatA ja nathI ke jethI paTanAzAdi doSo amane Ave, tathA nA 2 sarvathA tAvAgyam = sarvathA tAdAmya (abheda) paNa ame (jaino) kahetA nathI jo sarvathA abheda kahIe to tatarasya = te ghaTa ane nAza A bemAMthI koI paNa ekanA masaltApatte = asapaNAnI (eTale bemAMthI eka ja hoya bIjo na hoya tevA abhAvanI ja) Apatti Ave. kAraNa ke ghaTa ane ghaTanAza A banne jo sarvathA abhinna hoya to ghaTakAle paNa ghaTanAza vidyamAna hovAthI ghaTa raheze nahIM ane ghaTanAzakAle pANa ghaTa vidyamAna hovAthI ghaTanAza raheze nahIM arthAt ghaTa ane ghaTanAza banne sarvathA abheda thavAthI bemAMthI eka ja rahe. ane bAkInA anyataranI (game te ekanI) asatyapANAnI prApti Ave paraMtu kathaMcit ja (dravyamAtranI apekSAe ja) abheda che. paryAyanI apekSAe bheda paNa che ja evuM ema mAnIe chIe. tethI kaMI doSa nathI. na jaivamatra virodhAvarodhaH = ame jaino dravya apekSAe abheda, ane paryAya apekSAe bheda mAnIe eTale bheda-abheda zabdo paraspara virodhI hovAthI virodha nakakI Avaze. ema paNa ahIM he baudhdha ! tAre na kahevuM. bheda mAnavAmAM paryAyanI apekSA ane abheda mAnavAmAM dravyanI apekSA hovAthI citrajJAnanI jema kaMI paNa virodha nathI. jo tame amArI A vAta nahIM mAno to utpAdamAM paNa mRpiMDa ane ghaTamAM tamane paNa taddA pareH bheda - abhedano virodha Avaze ja. ATalI lAMbI lAMbI carcAnA aMte baudhdhoe je pUrve padArthomAM potAnA vicAro pramANe vinAza pratye anapekSatA" (sahakArI kAraNonI apekSA nathI) evuM je kahyuM hatuM te A rIte asidhdha thayuM. (khoTu che ema sAbita thayuM) tathA vinAza e nirapekSa nathI paNa sahakArI kAraNo vaDe ja thAya che tethI jyAre sahakArI kAraNo maLe tyAre ja ghaTAdipadArthono vinAza thAya che . paraMtu pratikSaNe vinAza thato nathI kSaNavinAzI svabhAve te janmo ja nathI. mataH A kAraNathI misisamAvavamavaddhi Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA vizeSanA be bhedo 730. = sarve padArtho kSaNe kSaNe vinAza ja pAmavAnA svabhAva vALA ja che. AvA prakAranA padArthanA svabAvanI sidhdhi (je baudhdha kahe che te) artha thAt = kevI rIte thAya ? teonI vAta koI paNa rIte yukitayukta nathI. vra ii samaste vastu = A pramANe saMsAranI sarve vastuo pUrvAparariNAmagAm = pUrva - uttarakAlanA pariNAmamAM (kamavartI sarva paryAyomAM) vyApakapaNe rahenArA urdhvatA sAmAnyaramAve = urdhvatA sAmAnya nAmanA sAmAnya svabhAvavALI ja che. ti siddham = ema siddha thayu.pa-pA atha vizeSasya prakArau prakAzayanti - ___vizeSo'pi dvirUpo guNa: paryAyazca // 5-6 // tiryagsAmAnya ane urdhvatA sAmAnya ema be prakAranuM sAmAnya samajAvIne graMthakArathI have vizeSanA be prakAra samajAve che - vizeSa paNa guNa ane paryAya svarUpe be prakAre che. 55-6aaaa TIkA - sarveSAM viroSa vIroDapi paryAyaro luparIndrazya sadartiviroSattinA samayane kramavartivizeSavAcI gobalIvardanyAyAt atra gRhyate // 5-6 // TIkAnuvAda - "paryAya" zabda jo ke sarva vizeSono vAcaka che. to paNa sahavarti vizeSonA vAcaka evA "gu' zabdanI samIpamAM teno prayoga karyo hovAthI ahIM govaDhIvaTuM nA nyAye kamavartI vizeSonA ja vAcaka tarIke grahaNa karAya che. jema no zabda prasaMganI apekSAe kayAMka gAya arthamAM, ane kayAMka baLada arthamAM ema banne arthamAM vaparAya che. tema paryAya zabda kayAMka sarvavizeSonA vAcaka tarIke ane kayAMka kramavartI vizeSonA vAcaka tarIke levAya che. paraMtu ahIM paryAya zabdanI pAse | zabdanuM vidhAna karela hovAthI sarvavizeSonA vAcaka tarIke na letAM mAtra "kamavata vizeSonA ja vAcaka tarIke grahaNa karavo. guNa ane paryAyanI vyAkhyA tathA vizeSavarNana have pachInA banne sUtromAM Ave ja che. eTale ahIM vadhAre vivecana karatA nathI. paraMtu jo no zabdanI pAse vaDhIvarta zabda lakhyo hoya to te no zabda mAtra gAya arthane ja jaNAve che. kAraNa ke baLada artha jaNAvavA vastrIvarya zabda judo che ja. pa-6 tatra guNaM lakSayanti - guNa: sahabhAvI dharmo yathA''tmani vijJAnavyaktizaktyAdiH // 5-7 // te guNa ane paryAyamAM prathama guNa samajAve che. "sahabhAvI je dharma" te guNa kahevAya che jemake AtmAmAM rahelI vijJAnanI vyakatatA, tathA vijJAnanI zakitamattA Adi 5-7 TIkA - samAmitra RkSaNam ! yatyAdimumi vijJAnatiiicat jJAnaM tavAnAM vidyamAnam / vijnyaanshktiruttrjnyaanprinnaamyogytaa| AdizabdAt sukhaparispandayauvanAdayo gRhyante // 5-7 // Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pariccheda sUtra-6-7-8 ratnAkarAvatArikA TIkAnuvAda ''sahabhAvitva" e ahIM guNanuM lakSaNa che. dravyanI sAthe je sadA rahe, je dravyanI sAthe sahavartI dharma te guNa kahevAya che. mUla sUtramAM yathA vigere pAchaLaluM je vAkya che te udAharaNa rUpa che. AtmAmAM rahelI je vijJAna vyakti ane vijJAnazakti vigerene guNa kahevAya che. taddAnI vidyamAnaM yatkrizcit jJAnaM te vakhate eTale cAlukAle vartamAnakAle AvirbhUta thayeluM je koI jJAnavizeSa - bhAvikALamAM = vijJAnavyakita kahevAya che. viziSTa evI jJAnazaktinI je vyakatatA prakaTIkaraNa - AvirbhUtatA te vijJAnavyakita jANavI. ane uttarajJAnapariNAmayogyatA pragaTa thanArA jJAna paryAyanI AtmAmAM rahelI je yogyatA te vijJAnazakti kahevAya che. ahIM mULasUtramAM kahelA sAvi zabdathI sukha, parispandana (gamanAgamanAdinI ceSTA - kriyA) ane yauvana vigere paNa guNo kahevAya che. te samajI levuM. prazna - pragaTa vijJAna, ane pragaTa thavAne yogya vijJAnane eTale ke upayogAtmakajJAnane, ane labdhirUpajJAnane je AtmAnA guNa yA te barAbara che. paraMtu Adi zabdathI sukhAdi traNane je guNo kahyA che te kevI rIte guNo kahevAya ? kAraNa ke ''sAvitva'' lakSaNa temAM saMbhavatuM nathI. sukhakAle sukha hoya che paraMtu duHkhakAle sukha saMbhavatuM nathI, eTale sukha duHkha kramavartI che gamanAgamana kriyAkAle parispandana saMbhave che. paraMtu sthiratAnA kAle parispandana jarA paNa saMbhavatuM nathI. tevI ja rIte yuvAvasthAnA kAle yauvana saMbhave che. paraMtu bAlya ane jarA avasthAnA kAle yauvana saMbhavatuM nathI A rIte sadAkAla sahabhAvi na hovAthI A traNane guNa kema kahevAya ? 731 = uttara ahI sukha-parispandana ane yauvana sAmAnyathI laIe to te guNa kahevAya che. ane pratikSaNavartI laIe to paryAya kahevAya che. A ja uttara have pachInA sUtramAM vadhAre spaSTa samajAvAya ja che. paryAyaM prarupayanti - = paryAyastu kramabhAvI yathA tatraiva sukhaduHkhAdi: // 58 // = have paryAyanI prarUpaNA kare che. kramabhAvI" je dharma te paryAya kahevAya che. jemake te ja AtmAmAM (kramaza: AvanArA) sukha ane duHkha vigere // 5-8 // TIkA - dharma tyanuvartanIyam / mamAvitjhamid rakSaLam / pariziSTa tu nirdhanam / tatretyAtmani / Adizabdena harSaviSAdAdInAmupAdAnam / ayamartha:- ye sahabhAvinaH sukhajJAnavIryaparispandayauvanAdayaH, te guNAH, ye tu kramavRttayaH sukhaduHkhaharSaviSAdAdayaH, te paryAyAH / TIkAnuvAda - '"dharma'' zabdanI uparanA sAtamA sUtramAMthI ahIM anuvRtti lAvavI ane mamAvI zabdanI sAthe vizeSya rUpe tenuM guMjana karavuM. 'manAvI'' evuM je pada che te ahIM paryAyanuM lakSaNa che. vA zabdathI prAraMbhIne bAkInuM samasta vAkaya dRSTAntarUpa che. naiva zabdano artha te ja AtmAmAM Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA guNa paryAyanuM varNana 732 ema karavo, eTale AtmA Adi dravyonI sAthe kramasara AvanArA je dharmo te paryAya kahevAya che jema ke AtmA dravyamAM kramasara AvanAra sukha ane duHkha vigerene paryAya kahevAya che kari zabdathI harSa ane viSAda (kheda) vigerene pAga paryAya kahevAya che. te grahaNa karI levuM banne sUtrono sArAMza evo che ke AtmAnI sAthe sahabhAvI pAse rahelA sukha jJAna - vIrya - parispandana ane yauvana vigere je dhama che te guNa kahevAya che. ane kramabhAvI paNa rahelA sukha-duHkha-harSa-ane viSAda vigere je dharmo che te paryAyo kahevAya che. nanvevaM ta eva guNA ta eva paryAyA iti kathaM teSAM bheda: ? iti cet, naivam, kAlAbhedavivakSayA kAlabhedavivakSayA ca tadbhedasyAnubhUyamAnatvAt / na caivameSAM sarvathA bheda ityapi mantavyam, kathaJcidabhedasyApyavirodhAt / na khalveSAM stambhakumbhavadbhedaH, nApi svarUpavadabhedaH, kintu dharmyapekSayA'bhedaH, svarUpApekSayA tu bheda iti / / prazna = sukhAdi AtmAnA guNo kahyA, ane paryAyomAM paNa te ja sukhAdi pharIthI paNa kahyA, to nanvayaM = A pramANe vicAratAM te ja guNo che. ane te ja paryAyo che arthAt je guNo kahyA, te ja paryAyo dekhAya che ane je paryAyo che te ja guNo dekhAya che. to teSAM = te guNa ane paryAyomAM taphAvata kevI rIte samajavo ? uttara - uparokata prazna ucita nathI, kALanI abheda vivakSA karavAthI ane kALanI bhedavivakSA karavAthI guNa ane paryAyomAM paraspara taphAvata anubhavAya ja che jemake "jJAna" guNa pratyeka jIvomAM ochA vattA pramANamAM bhUtakALamAM paNa hato, vartamAnakAlamAM paNa che ane bhaviSyakALamAM paNa haze ja, ema traNe kALe sAmAnyathI jJAnaguNa jIvanI sAthe abheda rUpe vivakSA karavAthI "guNa" kahevAya che. te ja jJAnaguNa pratikSaNomAM taratamatA vALo che. bhUtakALamAM hoya teTalo vartamAnamAM nathI, ane vartamAnamAM che teTalo bhaviSyamAM nathI rahevAno, kAM to vadhAre thaze, athavA hAni pAmaze, tethI koI paNa eka kAlamAM vartatI je jJAnanI mAtrA te paryAya kahevAya che. jJAna e vaikAlika hovAthI guNa che ane tenI mAtrA ekakAlIna hovAthI paryAya che. je vaivameghAM sarvathA meH = paraMtu A guNa ane paryAyomAM ekAnta bheda che ema paNa na mAnavuM. kAraNa ke kathaMcit abheda paNa che ja, ema abheda paNa mAnavAmAM kaMI virodha nathI. sArAMza e che ke A guNa ane paryAyono staMbha ane kuMbha (thAMbhalA ane ghaDA) jevo ekAnta bheda paNa nathI. ane ghaTa tathA ghaTanA svarUpanI jema ekAnta abheda paNa nathI. paraMtu dharmanI apekSAe abheda che ane svarUpanI apekSAe bheda che. jema kaTaka ane keyura alaMkAramAM kanaka rUpa dharmInI vivakSA karo to abheda che ane kaTaka tathA keyura rUpa dharmanI vivakSA karo to bheda che. tevI ja rIte jIva ane jJAnano saikAlika saMbaMdha hovAthI abheda che. mATe jJAna e guNa che. paraMtu tenI hAni-vRdhdhi ekakAlIna che. dravyanI sAthe saikAlIna nathI. mATe bheda che te paryAya che. pudgalamAM vArNa-gaMdha-rasa-ane sparza e dravyanI sAthe vaikAlika hovAthI kALathI abhinna che mATe guNa che. paraMtu tenA pratibhedo raktatA, ke zvetatA vigere te ekakAle Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 733 paMcama pariccheda sUtra-8 ratnAkarAvatArikA hoya che bIjA kAle nathI paNa hotA tethI te bhinna bhinna kAle bhinna bhinna hovAthI paryAya che. guNa ane paryAyamAM sarvathA bheda ke sarvathA abheda na jANavo. _athaitadAkarNya yaugA: zAlUkakaNTakAkrAntamarmANa ivotplavante - yadi dharmyapekSayA dharmiNo dharmA abhinnA bhaveyuH, tadA tadvat tasyApi bhedApatteH / pratyabhijJApratipannaikatva-vyAhatiriti / tannAvitatham, kathazcittabhedasyAbhISTatvAt, pratyabhijJAyAzca kathazcidekatvagocaratvenAvasthAnAt / nityaikAntasya pramANAbhUmitvAt, tathAhi - yadyasau nityaikasvarUpa: padArtho vartamAnArthakriyAkaraNakAlavatpUrvAparakAlayorapi samarthaH syAt, tadA tadAnImapi tatkriyAkaraNaprasaGgaH / athAsamarthaH, pUrva pazcAd vA'yaM syAt, tadA tadAnImiva vartamAnakAle'pi tatkaraNaM kathaM syAt ? / guNo ane paryAyo ekAnta bhinna ke ekAnta abhinna nathI. paraMtu dharmI apekSAe abhinna che ane dharma apekSAe bhinna che AvA prakAranuM uparanuM patAvaLuM = A kathana sAMbhaLIne 35tha yauTI: = have taiyAyiko rAhU vIMchInA kSetre saMkhathI brAnta vyApta che marmALaH marmasthAno jenAM evA va jANe thayA chatA kavanta atizaya uchaLIne kahe che. naiyAyiko dravyane sadA nitya mAtra mAnanArA che. paryAyo (parirvatano) dravyamAM che ja nahIM. te jo mAtra saMyogikabhAve Aropita ja thAya che ema mAne che. tethI ekAnta nityavAdI hovAthI dhamone dharmathI bhinnabhinna sAMbhaLIne (temAM pAga bhinna mAnavAmAM tene vAMdho na hovAthI abhinnanI bAbatamAM) atizaya uchaLIne ekadama bolI bese che ke - jo dhamanI apekSAe dhamIMdhI dharmo abhinna ja hoya to to tavat = te dhamoMnI jema tasyA te dharmonA pANa mApa: = bhedanI Apatti Avaze ane tema thavAthI kramazaH AvatA bhinna bhinna bahu dhamoMmAM vartato (dhamoMthI dharmI abhinna mAnyo hovAthI) dharmI paNa bahu thavAthI = bhinna bhinna thavAthI pratyabhijJA nAmanA pramANa vaDe "chavAya'' te ja A che evA prakAranuM mAneluM dharmanuM ekatva je che tenI vyAhati (badhA) Avaze. dhama bhinna bhinna hovAthI tenAthI abhinna evo dharmI paNa aneka bahu bhinna bhinna thavAthI te ja A dharmI che evuM pratyabhijJA pramANajanya dharmInuM ekatva khaMDita thaze. ghaTaze nahI. mATe dhama dhamathI abhinna nathI paraMtu ekAnta bhinna ja che. ema taiyAyikanuM kahevuM che. jaina - tAvitatham = taiyAyikanI A vAta satya nathI. kAraNa ke dhamoMmAM dharmI abhivra mAnavAthI pratikSaNavartI dharmI bhinna bhinna thavAthI dharmInuM bahuta (dharmAbhada) thaI jaze evo je doSa taiyAyike amane Apyo tyAM amAro e ja uttara che ke pratikSaNamAM Avato nathazcittame = kathaMcita te dharmIno bheda amane (jainone) 31mISTatAt ISTa hovAthI kaMI paNa doSa rUpa nathI. pratikSaNe dharmI kathaMcit bhinna bhinna che ja, pratyabhijJAkAle pANa dhama evA AtmadravyanI bhUtakAlIna anubhavAvasthA bhinna che ane vartamAnakAlIna smaraNa ane anubhavavALI ubhayAzritAvasthA bhinna che. AvA prakArano kathaMci bheda mAno to ja pratyabhijJA pramANa saMbhave che. ekAnta dharmAnuM ekarUpatva Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA guNa paryAyanuM varNana 734 mAnavAmAM pratyabhijJA thAya ja nahIM kAraNa ke pratyamijJAyArthe sthadhivetvano paratvena pratyabhikSA pramANa paNa dharmInA kathaMcid ekatvanA ja viSayavALI avasthAnAt saMbhave che. jo dharmInuM ekAnte ekatva svIkArIe to anubhavAvasthA vALuM dravya anubhavAvasthAvALuM ja rahe, smaraNa ane anubhava ema ubhayAzrita avasthAvALuM thAya ja nahIM, tenA vinA pratyabhijJApramANa kahevAya ja nahIM. mATe dharmInuM ekatva avazya che paraMtu kathaMcit ja, ane te kathaMcid ekatva to ja saMbhave jo kathaMcid dharmIbheda paNa mAno to, tethI tame Apelo dharmIbheda amane doSarUpa banato nathI. tathA dharmIbheda vinAnuM ekAnte dharmInuM ekatva eTale nitya ekAnta kahevAya, tevA prakAranuM nitya ekAnta e pramANano viSaya nathI. sarvathA nitya ekAnta dravya pramANothI sidhdha thatuM ja nathI. te A pramANe = jo A padArtha nitya eka svarUpavALo ja hoya to traNe kALe te padArthanuM ekasarakhuM samAna ja svarUpa rahetuM hovAthI vivakSita A padArtha jema vartamAnakAlamAM je je arthakriyA kare che (jema ghaTa ghaTakAle jalAdhAra Adi arthakriyA kare che) tema pUrvAvAopi = pUrvakAlamAM (bhUtakAlamAM) mRdAvasthAmAM ane aparakAlamAM (bhAvikALamAM) kapAlakAle paNa jo A padArtha kArya karavAne samartha (zaktimAna) hoya tavA to tavAnIpi te bhUta-bhAvikAlamAM paNa tayiAprasaMgaH vartamAnakAlanI jalAdhArAdi te kriyA karavAno prasaMga Avaze. sArAMza ghaTa e jo ekAnte nitya hoya to vartamAnakAle jema jalAdhArakriyA kare che tema mRpiMDavALI bhUtakAlavALI avasthAmAM ane kapAla svarUpa bhAvi avasthAmAM paNa samartha mAnIe to te ja jalAdhAranI arthakriyA karanAra banavo joIe sayAsamartha: pUrva pazcAd vADayuM svAt ane jo bhUta-bhAvikAlamAM jalAdhArAdi arthakriyA karavAmAM asamartha che ema mAnIe tadA = to tAnImiva = te bhUta-bhAvikAlanI jema ja vartamAna heDapi nityapadArtha sadA ekarUpavALo ja hovAthI vartamAnakALamAM paNa asamartha ja raheze tethI tatkALa yaM svAt ? te jalAdhArAdi arthakriyA vartamAna kAlamAM paNa kema karaze ? bhUta-bhAvinI jema vartamAnamAM paNa asamartha ja hovAthI arthakriyA thaze nahIM. = atha samartho'pyayamapekSaNIyAsannidherna karoti, tatsannidhau tu karotIti cet, nanu keyamapekSA nAma ? kiM tairupakRtaH karotItyupakArabhedaH ? kiM vA taiH saha karotItyanvayaparyavasAyI svabhAvabhedaH, atha tairvinA na karotIti vyatirekaniSThaM svarUpam, yadvA sahakAriSu satsu karoti, tadvirahe tu na karotIti tadvayAvalambi vasturUpam / have jo AvA prakArano bacAva he naiyAyiko ! tame karo ke A nitya padArtha samartha to che ja, paraMtu samalaiMDayam = samartha evo paNa A nityapadArtha apekSaLIvAsaviSenuM roti = apekSaNIya evAM je sahakArIkAraNo che teonI asannidhithI kArya karato nathI. tatsannidhAtu roti paraMtu apekSaNIya kAraNonI sannidhithI kArya kare che. aMkurAnA utpAdanamAM '"bIja'' nAmanuM upAdAna kAraNa nitya ane samartha to che ja, tathApi pRthvI-pANI-pavana Adi sahakArI (apekSaNIya) kAraNonI jyAre asannidhi hoya tyAre aMkurAne utpanna karatuM nathI. ane te apekSaNIya kAraNonI sannidhi hoya = = Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pariccheda sUtra-8 ratnAkarAvatArikA 735 = tyAre kArya kare che. AvA prakArano bacAva naiyAyika jo kare to ame jaino teone puchIe chIe ke yamapekSA nAma = A apekSA e zuM che ! ( 1 ) kiM tairupakRtaH karotItyupakArabhedaH te sahakArI kAraNo vaDe upakRta thayelo (upakAra pAmelo-saMskArita karAyelo) evo padArtha kArya kare che ? pRthvI-pANI-ane pavanAdi vaDe saMskArita karAyeluM evuM bIja aMkurA utpAdananuM kArya kare che ! ema bIja Adi upAdAna kAraNamAM upakAra thavA vALo bheda (pakSa) kaho cho ? ke (2) xi vA te saha rotItyanvayaparyavasAyI svamAvameTH = athavA zuM te sahakArI kAraNo sAthe maLIne upAdAna kAraNa kare che ? pRthvI-pANI-pavanAdinI sAthe maLIne upAdAna kAraNa kArya kare che ? pRthvI-pANI-pavanAdinI sAthe maLIne bIja aMkurAne utpanna karavAnuM kArya kare che ? ema anvayamAM paryavasAna pAmanAra = arthAt vidhimukhavALo zuM tame svabhAvabheda mAno cho ? je bIjamAM pUrvakAlamAM sahakArIonI avidyamAnatAmAM kArya na karavAno svabhAva hato, paraMtu sahakArI AvavAthI kArya karavAno svabhAva thayo ema svabhAva badalAI javA rUpa svabhAvabheda bIjuMmAM thAya che ema tamArUM kahevuM che ? A pakSa anvayavALo che. prathamapakSamAM saMskArita thayeluM bIja hoya to kArya thAya, ane A bIjA pakSamAM sahakArI kAraNo sAthe maLeluM bIja hoya to kArya kare che. ema bIjAmAM anvayAtmaka rUpe vidhirUpe ullekha che. (3) athavA anya taivinA narotIti vyatireRniSTha svarUpam = te sahakArI kAraNo vinA upAdAna kAraNa kArya karatuM nathI. ema vyatirekayukata = niSedhamukhe vastunu svarUpa che ? (4) yA sahajArijI sattuoti, tadvirahe tu na karotIti tadvayAvalambi vasturUpam athavA sahakArI kAraNo hote chate upAdAna kAraNa kArya kare che ane sahakArI kAraNonA virahamAM upAdAna kAraNa kArya karatuM nathI. ema anvaya tathA vyatireka te bannenA avalaMbanavALuM vastunuM svarUpa che ! he naiyAyiko ! kaho ke A cAra pakSomAMthI tame samartha evo padArtha sahakArI kAraNonI apekSA rAkhe che ema mAno cho temAM kayo pakSa svIkAro cho ! = - ' tatra prAcyaH prakArastAvadasAraH, anavasthArAkSasIkaTAkSitatvAt, tathAhi - upakAre'pi kartavye sahakAryanantaramapekSaNIyam, upakaraNIyaM ca tenApItyupakAraparamparA samApatatItyanavasthA / tathA'mI upakAramArabhamANA bhAvasvabhAvabhUtam, atatsvabhAvaM vA''rabheran / svabhAvabhUtopakArArambhabhede bhAvasyApyutpattirApatati / na hyanutpadyamAnasyotpadyamAnaH svabhAvo bhavati, viruddhadharmAdhyAsAt / dvitIyapakSe tu dharmiNaH kimAyAtam ? na hyanyasmin jAte naSTe bA'nyasya kizcid bhavati, atiprasaGgAt, atha tenApi tasya kiJcidupakArAntaramAracanIyamityeSA parA'navasthA / nitya samartha evo padArtha kAryotpattimAM sahakArI kAraNonI apekSA rAkhe che AvA prakAranA tamArA pakSamAM apekSAnA uparokata cAra vikalpomAMthI jo prathama prakAra kaho to te sArabhUta nathI. kAraNa ke te mAnavAmAM anavasthArUpI rAkSasI vaDe tame kaTAkSo pUrvaka pakaDAyelA cho. arthAt tamArI vAta anavasthAnA doSathI dUSita che. te A pramANe - bIja aMkurA utpAdananuM je kArya kare che Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA guNa paryAyanuM varNana 736 temAM sahakArI kAraNo (pRthvI Adi) vaDe bIjane upakAravALuM karAya che ema ja kahezo to bIjane aMkurA utpAdanamAM jema sahakArInI apekSA rahe che tevI ja rIte sahakArIkAraNo vaDe karAto A upakAra e paNa sahakArIkAraNonI arthakriyA ja hovAthI te upakArAtmaka arthakriyA karavAmAM A sahakArIkAraNone bIjA sahakArI kAraNonI apekSA rAkhavI ja paDaze, uparove ra tenAra = te anya sahakArIkAraNo vaDe karAtA upakAramAM paNa trIjA anya sahakArI kAraNonI apekSA rAkhavI paDaze. ema anya anya sahakArI kAraNo vaDe karAtA upakAronI paraMparA ja AvI paDaze. mATe anavasthA doSa Avaze. tathA vaLI upakArane AraMbhatA evA A sahakArIkAraNo upAdAnamAM je je upakAra kare che te te upakAra mavamavamUtam = padArthanA svabhAvabhUta zuM che ? ke matimAkaM vA padArthanA asvabhAvabhUta che ? sahakArI kAraNo vaDe karAto A upakAra upAdAnakArAga evA bIja AdithI abhinna karAya che ? ke bhinna karAya che ? vamavibhUtopaIRIRmameTuM = sahakArI kAraNo vaDe karAto A upakAra padArthanA svabhAvabhUta (arthAt abhinna) ja AraMbhAya che evI pakSa jo kahezo to mAvAyutpatti /pati padArthanI paNa utpatti mAnavI paDaze. kAraNake A upakAra jo kRtrima che to tenAthI abhinna evo padArtha paNa kRtaka ja thaze tethI padArtha nitya tame je mAno cho te raheze nahIM kAraNa ke na hyanutvamAnomAnaH svamAvo mavati = anutpaghamAna (arthAt utpatti na pAmatA evA nitya) padArthano svabhAva utpadhamAna hoI zake nahIM. viruddhadhadhyAsAt = paraspara virudhdhadharmayukta hovAthI A vAta yuktiyukta nathI. kAraNa ke sahakArI kAraNo vaDe karAto je A upakAra che te utpadhamAna hoya, ane te upakAra jeno karAya che te mUlavya anutpaghamAna hoya, tathA upakAra ane upakAravAnuM abhinna hoya evuM banI zake nahIM, abhinna hoya tyAM eka karAye chate bIju paNa karAyeluM ja thAya che. anyathA abheda kahevAya nahIM. have jo bIjo pakSa tasvamavamUta kaho to eTale ke sahakArI kArANo vaDe karAto A upakAra bIja vigere upAdAna kAraNothI asvabhAvabhUta ja thAya che. bhinna ja karAya che. upakAra ane upAdAnakAraNane kaMI paNa saMbaMdha nathI. sarvathA bhinna ja upakAra karAya che evo bIjo pakSa jo kaho to dharmika krimIyatam ? dhama evA bIja Adi upAdAnakAraNamAM zuM AvyuM ? e dharmI to pUrve jevo hato tevone tevo ja rahyo, upakAra AvyA pUrve jema aMkurA utpAdananuM kArya padArtha karato nathI tema ja upakAra AvyA pachI paNa A kArya karanAra te padArtha na ja banavo joIe, kAraNa ke AvelA upakArane ane A dhamane kaMI saMbaMdha nathI. atyanta bhinnapaNe karAyela che. ane na hyumina khAte naSTa vAsya nizcit mavati = anya koIpaNa padArtha utpanna thAya athavA nAza pAme to paNa tenAthI sarvathA bhinna padArthane kaMI paNa lAbha nukazAna thatuM nathI. jo bhinna hovA chatAM bhinna padArthane tenAthI lAbha nukazAna thAya che ema kahIe to ativyApti doSa Ave. ghaTanI utpatti ke nAza thaye chate paTanI paNa utpatti ke nAza thavAM joIe atha tenA itA zikiSA{/ntaramAranISamiti Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pariccheda sUtra-8 737 ratnAkarAvatArikA = have kadAca tame evo bacAva karo ke sahakArIkAraNo vaDe karAyelA ane dharmI evA bIja AdithI atyaMta asvabhAvabhUta (bhinna) rahelA evA tepi te upakAra vaDe tasya te dharmI evA bIja Adi upAdAnane kaMIka bIjo upakAra karAya che. to tyAM paNa ame tamane A ja prazno karavAnA ke te karAyelo bIjo upakAra paNa dharmIthI asvabhAvabhUta ke svabhAvabhUta ? temAM paNa pUrvokta ja doSo lAgavAnA che. ane tenAthI trIjo-cotho ItyAdi vAraMvAra upakAra mAnatAM upakAronI paraMparA cAlatAM chApA anavasthA A moTI anavasthA (doSa) Avaze. A pramANe uparokta cAra pakSomAMthI taitaH roti e arthavALo prathamapakSa ucita nathI. taiH saha karotItyAdipakSospi nAkSuNaH svabhAvasya tAdavasthyAt / na hyasya sahakArivyAvRttau svabhAvavyAvRttiriti tairvinAsspi kuryAt / nanu yata eva sahakArivyAvRttAvasya svabhAvo na vyAvartate, ata eva tairvinA'pi na karoti / kurvANo hi taiH sahaiva karotIti svabhAvaM jahyAt / sa tarhi svabhAvabheda: sahakArisAhitye sati kAryakaraNaniyata: sahakAriNo na jahyAt, pratyuta palAyamAnAnapi galepAdikayopasthApayet, anyathA svabhAvahAniprasaGgAt / have he naiyAyika ! tai: sad rotItyAvi = A dharmI evo nitya padArtha te sahakArI kAraNonI sAthe maLIne kArya kare che ItyAdi arthavALo bIjo pakSa jo mAno to te paNa (akSuNa) nirdoSa nathI. arthAt doSita ja che. kAraNa ke game teTalA sahakArI kAraNo Ave athavA jAya to paNa dharmI padArtha nitya hovAthI svamAvasya tAvandhyAt = teno potAno je svabhAva jema che te svabhAva tema ja sadA avasthita ja rahe che mATe sArivAvRttau sahakArI kAraNonI vyAvRtti thAya to paNa nahasya svamAvAvRttiH A dharmI nitya padArthanA svabhAvanI vyAvRtti thatI nathI.teno svabhAva to sadA teno teja rahe ja che. mATe sahakArI kAraNo hote chate te dharmo jema kArya kare che. tevI ja rIte sahakArI kAraNonI vyAvRtti thAya to paNa, tairvinAviAMtte sahakArIkAraNo vinA paNa A dharmI nityapadArtha tenA ja svabhAvavALo hovAthI kArya karanAra ja banaze. = baudhdha nanu yata eva = he jaina ! "te sahakArI kAraNo sAthe ja kArya karavuM" AvA prakArano artha svamAvaH A dharmI nitya padArthano je svabhAva che te svabhAva sahAriAvRttI sahakArIkAraNono abhAva thavA chatAM paNa yata va na kyAvartate = je kAraNathI nivRtti pAmato nathI, te svabhAva dUra thato nathI gata parva A kAraNathI ja sahakArI kAraNonI nivRtti thaye chate '"te sahakArI kAraNo hAjara hoya to ja kArya karavuM'' evo svabhAva vidyamAna chatAM paNa tairvinApi na karoti te sahakArIkAraNo na hovAthI tenA vinA A dharmI padArtha potAnuM kArya karato nathI. ema ame mAnIzuM. kAraNa ke rvAno hiM sahakArI kAraNonI nivRtti thaye chate paNa jo A dharmI nitya padArtha potAnuM kArya kare to potAnuM kArya karatA evA te dharmI padArthe taiH saheva rotIti svabhAvaM jahyAt "te sahakArI kAraNonI sAthe maLIne ja kArya karavuM'' evA prakAranA potAnA svabhAvano tyAga karavo ja paDe, ane evA svabhAvano jo tyAga kare to nitya rahe nahIM mATe - - = = = = Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA guNa paryAyanuM varNana 738 svabhAva teno te rahe ja che. ane sahAkarIonI nivRttikAle svabhAva vidyamAna hovA chatAM paNa sahakArIkAraNo hAjara na hovAthI nitya dharmI padArtha kArya karato nathI. ema ame mAnIzuM. jethI kaMI doSa Avaze nahIM. jaina upara pramANe baudhdha jo kahe to evuM banaze ke "sahakArI kAraNono samuha hote chate ja kArya karavAmAM nizcita svabhAvavizeSavALo te padArtha'' sahakArIkAraNone tyajaze ja nahIM pratyuta ulaTu evuM banaze ke patjhAyamAnAnapi vizeSe karI khasI jatA-dUra thatA evA te sahakArI kAraNone paNa gaLAmAM paga bhIDAvIne pakaDI rAkhaze, sahakArI kAraNone javA deze nahIM. majabUta rIte pakaDI ja rAkhaze, kAraNa ke anyathA = jo sahakArI kAraNone javA de to svamAvahAniprasannAt teo tyAM vidyamAna na rahevAnI 'teonI sAthe maLIne kArya karavAnA svabhAva'nI hAni thavAno ja prasaMga Ave ane jo svabhAvanI hAni thAya to te dharmI padArtha nitya kahevAya nahIM. paraMtu anitya thaI jAya. = = = ata eva na tRtIyo'pi, kartRsvabhAvAparAvRtteH / atha tadvirahAkartRsvabhAva:, tarhi svahetuvazAdupasarpato'pi sahakAriNaH parANudya na kuryAt, tadvirahAkartRzIlaH khalvayamiti / A kAraNathI ja (svabhAvahAni thavAnA kAraNathI ja) tamAro kahelo trIjo pakSa paNa he, naiyAyika ! ucita nathI. kAraNa ke tamAro trIjo pakSa evo che ke ''tairvinA na oti'' te sahakArIkAraNo vinA kArya kare nahI. to je sahakArIkAraNonI hAjarImAM teno kartRtvasvabhAva che. te svabhAva A padArtha nitya hovAthI sahakArIonI gerahAjarI thAya to paNa aparAvartanIya che. kartRtvasvabhAva badalI zakAto nathI. have jo tame kadAca ema kaho ke sahakArI kAraNo vidyamAna hoya tyAre kArya karavAno kartRtvasvabhAva nitya evA dharmI padArthamAM che ema ame kahetA nathI. paraMtu tavirahAtRsvamAva: te sahakArI kAraNonA virahamAM kArya na karavAno '"akartRtva'" svabhAva vALo ja te nitya dharmI padArtha che. ema ame kahIe chIe eTale akartRtvasvabhAva hovAthI sahakArIonI avidyamAnadazAmAM = padArtha kArya na kare to paNa svabhAvahAni thatI nathI. kAraNa ke sahakArIonA virahamAM kArya na karavAno svabhAva che. ane te svabhAva teNe sAcavI rAkhyo che. mATe svabhAvahAni doSa lAgato nathI. ema jo naiyAyika bacAva kare, tardi to kAlAntare paNa pota potAnA hetunA vazathI samIpa AvatA evA paNa sahakArIono nitya evo A dharmI padArtha varAjIya tiraskAra karIne, dhakkA Adi mAravA dvArA dUra karIne na ti kArya kadApi karaze ja nahIM. kAraNa ke tavAIzItjha ravaLvayamiti A nitya dharmI padArtha te sahakArI kAraNonA virahamAM kArya na karavAnA svabhAvavALo che. jo bhUle cuke paNa sahakArI najIka AvI jAya to kArya karavuM ja paDe. ane kArya kare to akartRtvasvabhAva tyajavo ja paDe ane jo akatRtvasvabhAva tyajI kartRtvasvabhAvamAM Ave to nityatA hAni thAya ane svabhAvahAnino paNa doSa lAge. tethI potAnA akartRtvasvabhAvane sAcavI rAkhavA mATe koI koI kAraNasara najIka AvatA sahakArI kAraNone tiraskArI tiraskArIne dUra ja rAkhavA = Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 739 paMcama pariccheda sUtra-8 ratnAkarAvatArikA paDe. paraMtu saMsAramAM AvuM banatuM nathI. mATe tamAro A trIjo pakSa paNa ucita nathI. ___ turIyabhede viruddhadharmAdhyAsaH, yaH khalu sahakArisahitaH, sa kathaM tadvirahitaH syAt ? tathA ca bhAvabhedo bhavet / athAyaM kAlabhedena suparihara eva, anyadA hi sahakArisAkalyam, anyadA ca tavaikalyamiti / tadasat, dharmiNo'natirekAt / kAlabhede'pi hyeka eva dharmI svIcakre / tathA cAsya kathaM tatsAkalyavaikalye syAtAm ? sattve vA sidhdho dharmibhedaH / atha sahakArisAkalyam, tavaikalyaM ca dharmaH, na ca dharmabhede'pi dharmiNaH kazcit, tato bhinnatvAt teSAM iti cet, astu tAvadekAntabhinnadharmadharmivAdApavAda eva praSThaH prihaarH| tattve'pi na sAkalyameva kAryamarjayati, kintu so'pi padArthaH / tathA ca tasya bhAvasya yAdRzazvaramakSaNe'kSepakriyAdharmasvabhAvaH / tAdRza eva cet prathamakSaNe'pi, tadA tadevAsau prasahya kurvANo gIrvANazApenApi nApahastayituM zakyaH / yathA hi viruddhadharmAdhyAsena bhedaprasaGgapariharAya sAkalyavaikalyalakSaNau dharmoM bhinnasvabhAvI parikalpitI to, tathA na so'pyakSepakriyAdharmasvabhAvo bhAvAd bhinna evAbhidhAtuM zakyaH, bhAvasyAkartRtvaprasaGgAt / tataH siddho viruddhadharmAdhyAsaH / / sahakArIkAraNo hoya tyAre padArtha kArya kare che ane sahakArI kAraNo na hoya tyAre padArtha kArya karato nathI evA anvaya-vyatirekarUpa ubhayanA AlaMbanavALo cotho pakSa jo kahezo to tamane 'virUdhdha dharmano yoga" thavAno doSa Avaze, kAraNa ke je dharmo padArtha kAryakArI che te jo sahakArIkAraNothI sahita che to te padArtha (nitya-ekasvabhAvayukta hovAthI) sahakArI kAraNa rahita kema hoI zake ? ane jo sahakArIkAraNa rahita hoya to sahakArIkArANa sahita kema hoI zake ? tathA 2 jo tema thAya to mAvo bhavet = padArthano bheda thayo kahevAya, ane padArthano bheda thavAthI nityatAnI hAni thAya. baudhdha - tame Apelo yathAvuM menTena suparina parva = A bhAvabheda (padArthano bheda thavA)no doSa kAlabhedathI sArI rIte TALI zakAya tevo ja che. ekano eka nitya dharmI padArtha koI eka kAle sahakArIkArANothI sahita hoya che. ane te ja padArtha bIjA koIkAle sahakArI kAraNothI rahita paNa hoya che. ema padArtha nitya che. paraMtu anya anya kAlabhedane lIdhe sahakArI kAraNothI sahita ane rahita hoya che. ema ame mAnIzuM. jaina - tat = te tamArI vAta ucita nathI. banne kAle dharmI dravya sarvathA (mati) eka ja mAnya che, kAlabheda thavA chatAM paNa sahakArI kAraNaonA saMyoga ane viyogamAM dharmI dravyamAM kaMI paNa vizeSatA na svIkArI hovAthI tamArA vaDe dharmI dravya sarvathA eka ja svIkArAyuM che. tathA 2 = dhama dravya sarvathA eka mAneluM hovAthI makhya A dharmI dravyane the tAnyatve yAtim te sahakArIkArANono saMyoga ane viyoga kema ghaTe ? sarve vA siddho dhIme = ane te sahakArIkAraNono saMyoga tathA viyoga dharmI dravyane thAya che ema jo mAnazo to ekakAle te dharmI dravya sahakArInA saMyogavALu ane bIjAkAle te dharmI dravya sahakArInA viyogavALuM thaye chate dharmIdravyano bheda sidhdha thayo ja. dharmedravya nitya eka raheze nahIM. Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA guNa paryAyanuM varNana 740 baudhdha - he jaina ! sahakArI kAraNono saMyoga ane sahakArI kAraNono viyoga A banne dharmo che kAlakrame AvA prakAranA banne bhinna bhinna dharmamekrepa dharmabheda thavA chatAM paNa na dharma kafa dharmI evA nitya dravyamAM kaMI (lAbha-nukazAna) thatuM nathI kAraNa ke tato te dharmIdravyathI teSAM te dhama mitvAn atyata bhinna hovAthI dharma badalAvA chatAM dharmI badalAto nathI. tethI banne dharmakAle dharmI eka ja rahe che. jethI dharmibheda thavAno tame je doSa amane Apo cho. te Avato nathI. jaina - he baudhdha ! AvA prakAranA ekAnta bheda vALA dharma-dharmIvAdanuM (apavAdaka) khaMDana e ja (pra4=) zreSTha uttara ahIM ho. arthAt dharmathI dhama, ane dhamathI dharma ekAnta bhinna A saMsAramAM nathI, tethI tame A banneno ekAnta bheda kalpIne upara je uttara Apyo che. te barAbara nathI. kAraNa ke dharma-dharmInA ekAntabhedanuM khaMDana (ekAntabhedano tiraskAra) je che te ja ahIM uttara che. tathA taQs = dharma-dharmano ekAntabheda mAnavA chatAM paNa sahakArIkAraNono saMyoga mAtra ja na phAryamarnati kArya kare che ema nathI. paraMtu te padArtha pote paNa kArya karanAra che ja. arthAt sahakArIkAraNono saMyoga ane dharmopadArtha ema banne sAthe maLIne ja kArya kare che. tathA 2 = tethI ta5 mI dharmI evA te padArthano paramakSa = sahakArIkAraNonI sAkalyatA hote chate chellA samaye tArA vakSepayiAdharmamAveH = jevA prakArano turata ja potAnI arthakriyA rUpa che kArya karavAno dharmasvabhAva che. tArA iva re prathamaphaLasf, tevo ja dharmasvabhAva jo prathamakSaNe paNa che to to te te prathamakSaNakAle ja kaso A dharmopadArtha prasahya baLAtkAre paNa kArya phaLo karato jaLarAnA devanA sogana ApavA chatAM paNa nAstiyituM rAjya = rokavAne zakaya nathI. sArAMza e che ke dharmI dravyathI dhama jo ke ekAnta bhinna nathI. eTale sahakArI kAraNonuM sAkalya ane vaikalya rUpa je dhama che te dhama dhamathI ekAnta bhinna nathI. paraMtu bhinnabhinna ubhaya rUpa che. tethI dharmIdravya ekavAra viyogavALuM ane ekavAra saMyogavALuM banavAthI kathaMcit ja nitya che. ekAnta nitya nathI. chatAM paNa dhAro ke dharmIthI dhama ekAnta bhinna hoya to pAga sAphalya rUpa dharma ja kAryakartA nathI paraMtu sAkalya rUpa dharma, ane padArtha Atmaka dharmI ema banne kArya karanAra che. tethI dharmI paNa kAryane karanAra hovAthI caramasamaye dhamamAM akSepe kArya karavAno jevo svabhAva che. tevo ja svabhAva te dharmane tame ekAne nitya mAnyo hovAthI prathama samaye paNa mAnavo ja paDaze ane tema mAnatAM caramasamaye te dharmopadArtha jevuM akSepe kArya kare che tevuM ja prathamasamaye paNa kAryakaranAra ja banavuM joIe. paraMtu prathamasamaye kAryanA akatRtvasvabhAvavALo te dharmI jagatamAM dekhAya che ane caramasamaye kAryanA kartutvasvabhAvavALo te dharmI padArtha A saMsAramAM dekhAya che mATe paNa svabhAvabheda hovAthI dharmIdravya ekAnta nitya nathI, jo ke sahakArI kAraNonA sAkalya ane vaikalyane lIdhe paNa dharmI ekAnta nitya nathI chatAM te sAkalya ane vaikalyane dharmIthI ekAnta (bhinna nathI chatAM ekAnta) bhinna mAnI dharmIne ekAnta nitya che ema sidhdha karavA jazo to paNa caramasamaye katRtva svabhAva ane prathama kSaNe akartutvasvabhAva hovAthI paNa dharmedravya virUdhdhadharmAdhyAsa yukta thAya che ane ekAnta sarvathA nitya nathI ema siddha thAya che. Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 741 paMcama pariccheda sUtra-8 ratnAkarAvatArikA ahIM baudhdha kadAca potAnA pakSano bacAva karavA mATe evI dalIla kare ke vathA viruddha dharmAdhyane sahakArI kAraNonA sAkalya-vaikalpa rUpa virUdhdhadharmono dharmIne yoga thavAthI dharmI ekAnta nitya raheze ja nahIM paraMtu pUrvakAlamAM vaikalyadharmavALo ane pachInA kAle sAkalyadharmavALo thaze eTale dhama dravyamAM kAlabhede sAkalya ane vaikalyane lIdhe "bheda" mAnavAno prasaMga Avaze AvA prakAranA jainoe ApelA medraprasafparirAya bhedaprasaMganA doSanA nivAraNa mATe sa nyastrakSaLo dhama sAkalya ane vaikalya lakSANavALA A banne dhamone dharmIdravyathI misvamAvI parinvitI tau, ame bhinna svabhAvavALA jema kacyA che. eTale ke sAkalya ane vaikalya dhama dhamadravyathI ekAnta bhinna che. tethI te dhamanA kAraNe dhamamAM bheda thato nathI paraMtu nityatA jaLavAI rahe che. tathA 2 tevI ja rIte soDathakSepakSivAdharmasvamAvo dharmIdravyamAM sahakArI kAraNonA sAkalyane lIdhe caramasamayamAM Avelo tarata ja arthakriyA karavA svarUpa te dharmasvabhAva paNa mAvA mitra parva dharmedravyathI atyanta bhinna ja che ema ame mAnIzuM. jethI dharmI dravyanI nityatA mAnavAmAM amane koI doSa Avaze nahIM. tti midhAtuM na ro: Avo bacAva karavAne koI (baudhdha) zakaya nathI. kAraNa ke akSepe arthakriyA karavAnA svabhAvane paNa jo dhamadhI bhinna mAnavAmAM Ave, to mAvasthAtRtvaprasAt = dharmIdravyamAM sarvathA arthakriyA karavAnA kartutvano abhAva ja thavAno prasaMga Ave, kAraNa ke te te artha kriyA karavA mAguM pAga jo dravyathI bhinna che to kartutvane ane bhAvane kaMI paNa saMbaMdha na rahevAthI dharmIdravya akartA ja banaze. mATe Ape kriyA karavAno dharmasvabhAva dharmedravyathI kathaMcit abhinna ja che ane te akSepe kriyA karavAno dharmasvabhAva caramasamaye ja pragaTa thAya che. prathamAdi samayamAM saMbhavato nathI. tataH tethI dharmIdravyamAM kAlabhede viruddhadhadhyAsa: siddhaH prathamAdikSANomAM ane camakSaNamAM virUdhdha dharmano yoga che ema sidhdha thayuM. ane ema thavAthI ekAnta nitya nathI. e sidhdha thayuM. evaM ca yada viruddhadharmAdhyastaM, tada bhinnaM, yathA zItoSNe, viruddhadharmAdhyastazca vivAdAspadIbhUto bhAva iti na nityaikAntasiddhiH / evaM copasthitamidaM nityAnityAtmakaM vastu, utpAdavyayadhrauvyAtmakatvAnyathAnupapatteriti / tathAhi - sarvaM vastu dravyAtmanA notpadyate, vipadyate vA, parisphuTamanvayadarzanAt / lUnapunarjAta - nakhAdiSvanvayadarzanena vyabhicAra iti na vAcyam, pramANena bAdhyamAnasyAnvayasyAparisphuTatvAt / na ca prastuto'nvayaH pramANaviruddhaH, satyapratyabhijJAnasiddhatvAt / tato dravyAtmanA sthitireva sarvasya vastunaH / paryAyAtmanA tu sarva vastUtpadyate vipadyate ca / askhalitaparyAyAnubhavasadbhAvAt / na caivaM zukle zaGakhe pItAdipayAryAnubhavena vyabhicAraH, tasya skhaladrUpatvAt / na khalu so'skhaladrUpo yena pUrvAkAravinAzAjahadvattottarAkArotpAdAvinAbhAvI bhavet / na ca jIvAdI vastuni harSAmarSodAsInyAdiparyAyaparamparA' nubhava: skhaladpaH, kasyacid bAdhakasyAbhAvAt / A pramANe je je vastu virUdhdha dharmathI yukta hoya che te sadA bhinna bhinna hoya che. jema ke zItaLatA dharmavALuM jala ane uSNatA dharmavALo agni bhinna che. tema vivAdanA Azraya vALo A sAkalyadharmavALo dhamAM ane vaikalya dharmavALo dharmI tathA akSepe kriyA karavAnA kartutvadharmasvabhAvavALo Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA guNa paryAyanuM varNana 742 dharma ane akartutvadharmasvabhAvavALo dharmI virUdhdhadhamoMthI yukta hovAthI avazya kathaMcit bhinna che ja. ekAnta abhinna nathI ja. tethI dharmIdravya sarvathA ekAnta nitya ja che. sadA ekarUpavALuM ja che ema sidhdha thatuM nathI. A rIte sarve paNa vastuo nityAnitya ema ubhayasvarUpa che. dravyathI nitya ane paryAyathI anitya che ema nakkI thayuM. sarva vastuo dravyathI nitya ane paryAyathI anitya mAnyA vinA sarva vastuo utpAda-vyaya- ane dhrauvyAtmaka che A vAta siddha thatI nathI. ane saMsAramAM sarve vastuo utpAdAdi traNa dharmAtmaka dekhAya che, tethI nakkI nityAnitya che ja. te A pramANe - | sarve vastuo dravyAtmakapaNe utpanna thatI nathI tathA vinAza paNa pAmatI nathI. kAraNa ke atizaya spaSTapaNe "anvaya" dekhAya ja che. jema ke mRpiMDamAMthI ghaTa bane tyAre, ane ghaTano nAza thaI kapAla bane tyAre ema mRpiMDa-ghaTa ane kapAlAdi avasthAomAM mRddadravyano anvaya spaSTa jaNAya ja che. bAlya-yuvA- ane vRddhAvasthAmAM jIvano anvaya spaSTa jaNAya ja che. ema sarvatra samajavuM. prazna - sarve vastuomAM dravyapaNe "anvaya" dekhAya che. evI tamArI vAta vyabhicAra vALI che. arthAt jyAM anvaya hoto nathI tyAM pANa anvayanuM darzana thAya che. jema ke TUna kApelA ane punarnAta pharIthI ugelA evA naravAri6 = nakha ane Adi zabdathI mAthAnA keza vigeremAM je nakha ane keza kApelA che te pharIthI ugyA nathI bIjA ja nakha ane keza ugyA che chatAM je kApyA hatA te nakha ane keza pAchA bahu vadhI gayA che. evo anvaya dekhAya che. tevA anvaya darzananI sAthe tamArI vAta vyabhicArI che. uttara - kApelA ane pharIthI ugelA nakha ane kezAdimAM je anvaye dekhAya che. te pratyakSAdi pramANo vaDe bAdhita che. mATe te anvaya spaSTapaNe vAstavikapaNe anvaya kahevAya nahIM. kAraNa ke je nakha ane keza kApelA che te pharIthI ugyA ja nathI. bIjA navA ja ugyA che. chatAM te ja sthAne pharIthI ugyA che. eTale upacAra karAya che ke te ja ugyA che. vAstavika to navA ja ugyA che. je kApyA che te to kadAca kacarApeTI AdimAM paDyA paNa hoI zake che. mATe te ugyA ja nathI. navA ja AvyA che. tethI tyAM te ja A pharIthI ugyA che evo je anvaya dekhAya che. te pramANathI bAdhita che. paraMtu ghaTa-paTa-Adi sarva dravyamAM je anvaya dekhAya che. te ame samajAvelo prastuta anvaya pramANavirUdhdha nathI. kAraNa ke je mRpiMDa che te ja ghaTa bane che ane je ghaTa che te ja kapAla bane che je vastu che te ja paTa bane che. je bAlyAvasthA vartI devadatta che te ja yuvAvasthAvartI devadatta thAya che ane je yuvAvasthAvartI devadatta che te ja vRdhdhAvasthAvartI thAya che. ema satya (sAcI) arthAt pramANathI avirUdhdha evI pratyabhijJA dvArA A vAta siddha thAya che. mATe pramANathI virUdhdha nathI paraMtu pramANasidhdha che. tethI nakkI thayuM ke dravyAtmakapaNe sarve paNa vastuonI sthiti ja che. arthAt dravyAtmakapaNe utpAda-vyaya nathI ja paraMtu sthiti che. tethI ja sarve dravyo anAdi-anaMta che. anAdi hovAthI Izvara-kaka paNa nathI. Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 743 paMcama pariccheda sUtra-8 ratnAkarAvatArikA ane anaMta hovAthI Izvara saMhartA paNa nathI. anAdithI svayaM che ja ane anaMtakALa sudhI svayaM rahenArAM ja che. dhruva che. nitya che. anAdi-anaMta che. yAtmanA tu sarva vastute vidyate vI - paraMtu paryAyanI apekSAe (pariNamana-parivartananI apekSAe) sarve paNa vastuo utpanna paNa thAya che ane nAza paNa pAme ja che. kAraNa ke ammalita paNe (abhramAtmapaNe eTale ke barAbara yathArthapaNe) paryAyo utpanna thatA hoya ane nAza pAmatA hoya tevo anubhava sAkSAt thAya ja che. mRpiMDakAle je ghaTa na hato te ghaTakAle thayo che. ane ghaTakAle je kapAla na hatAM te kapAlakAle thayAM che. Avo anubhava sarva jagatane anubhavAya che ja, tathA ghaTa Ave tyAre piMDano nAza, ane kapAla thAya tyAre ghaTano nAza paNa sarva jagatane thAya che ja. mATe paryAya apekSAe thato utpAda ane nAza anubhavasiddha che. abAdhita che. asmalita che. bhramarahita che. prazna- paryAyothI utpAda-vyaya che A tamArI vAta kyAMIka vyabhicAravALI paNa dekhAya che. zaMkha sadA zveta ja hoya che. chatAM paNa jeone netramAM timirAdino (pILIAno) roga thayo hoya che. teone te ja zaMkha pIta nathI chatAM pIta dekhAya che. arthAt A zaMkha zveta paryAyapAse nAza pAmyo nathI chatAM zveta nathI ema dekhAya che ane pItapaNe utpanna thayo nathI chatAM pItano utpAda dekhAya che. sarvatra AvuM ja hoya ema kema na bane ? sArAMza ke zukala zaMkhamAM pIta paryAyanA anubhavanI sAthe "paryAyanI apekSAe utpAda-vyaya thAya che' A vAta vyabhicAra vALI che. uttara - ema na kahevuM. "zukala zaMkhamAM je pIte paryAyano anubhava che" te netranA rogavizeSathI janya hovAthI smarUpavALo che eTale ke bhramAtmaka che. kAraNa ke netranA roga vizeSa vinAnA sarve purUSone te ja zaMkha niyamA zukala ja dekhAya che. netranA roga vALA je purUSane zukalazaMkha pIta dekhAya che te ja purUSane netrano roga dUra thatAM te ja zaMkha zukala ja dekhAya che. mATe A pItanI pratIti khalita rUpavALI che. bhramAtmaka che. tethI ja vastu sosavaE: = te pItapaNAnI pratIti alarUpa vALI eTale abAdhita nathI. sAcI nathI ke pena pUrvAlA vinArA, manavRtta, uttarArotari-3vinAmAvI mavet = jethI zukalazaMkhamAM pIta paryAyanI je A pratIti thAya che te pUrva AkArano tyAga, tathA nathI tyajyo anvaya jeNe evA ane uttarAkArano utpAda, A tripadInI sAthe avinAbhAvI bane, A pItaparyAyanI pratIti tripadIvALI nathI. utpAda-vyatha-dhruvanI sAthe avinAbhAvI nathI. ane jIvAdi sarva padArthomAM harSa, amarSa (krodha), ane audAsInya ItyAdi paryAyonI paraMparAno je anubhava thAya che te AvA prakAranA khularUpa vALo arthAt bhramAtmaka-bAdhita nathI. kAraNa ke vid vAdhavA = te paryAyonI paraMparAnA anubhavamAM koI paNa bAdhaka pramANa dekhAtuM ja nathI. bAdhakatAno sarvathA abhAva ja che mATe sarve paNa padArtho pUrvAkArathI vyaya pAme che. uttarAkArathI utpanna thAya che. ema paryAya apekSAe utpAda ane vyaya vALA che ane vyAtmakapaNe dhrauvyAtmaka Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA utpAdAdi tripadInuM varNana 744 che. tethI nityAnitya ja che. ekAnta nitya ke ekAnta anitya nathI. nanUtpAdAdayaH parasparaM bhidyante navA ? / yadi bhidyante,kathamekaM vastu trayAtmakam / na bhidyante cet, tathApi kathamekaM trayAtmakam ? / tathA ca . yadyutpattyAdayo bhinnAH, kathamekaM trayAtmakam ? gotattvaviminAra, yame trayatmin ? zA ___ iti cet, tadayuktam, kathazcid bhinnalakSaNatvena teSAM kayazcid bhedAbhyupagamAt / tathAhi . utpAdavinAzadhrauvyANi, syAdbhinnAni bhinnalakSaNatvAt, rUpAdivat / na ca bhinnalakSaNatvabhasiddham, asataH AtmalAbhaH, sataH sattAviyogaH, dravyarUpatayA'nuvartanam ca, khalUtpAdAdInAM, parasparamasaMkIrNAni lakSaNAni sakalalokasAkSikANyeva / na cAmI bhinnalakSaNA api parasparAnapekSAH, khapuSpavadasattvApatteH / tathAhi- utpAda: kevalo nAsti, sthitivigamarahitatvAt, kUrmaromavat, tathA vinAzaH kevalo nAsti, sthityutpattirahittatvAt, tadvat, evaM sthitiH kevalA nAsti, vinAzotpAdazUnyatvAt, tadvadeva, ityanyonyApekSANamutpAdAdInAM vastuni sattvaM pratipattavyam / tathA ca kathaM naikaM tryAtmakam ? / prazna - A utpAda-vyaya ane dhrauvya e trAge paraspara bhinna che ? ke abhinna che ? jo A traNe bhinna bhinna che to koI paNa eka vastu traNadharmAtmaka che ema kema kahevAya ? kAraNa ke utpAdi traNe jo bhinna bhinna ja che to jyAM utpAda che tyAM vyayAdi na hovAthI, ane jyAM vyaya hoya tyAM utpAdAdi na hovAthI, ane jyAM dhrauvya che tyAM utpAda-vyaya na hovAthI eka vastu traNa dharmAtmaka kema kahevAya ? ne mitte tuM tathA A utpAdAdi traNe jo bhinna bhinna nathI arthAtuM abhinna ja che to abhinna hovAthI traNe maLIne ekarUpa thavAthI eka ja che. tethI paNa eka vastu trANadharmAtmaka che ema kevI rIte bane ? tethI. "jo utpatti Adi traNe dharmo paraspara bhinna ja che. to pachI eka vastu traNa dharmAtmaka che ema kema bane ? ane jo utpatti Adi traNe dhamoM paraspara abhinna ja che to paNa eka vastu traNadharmAtmaka che ema kema kahevAya ?' ti re, tapum = A pramANe jo tame kaho to te tamAro prazna barAbara nathI. A utpAdAdi traNenAM lakSaNo kathaMcit bhinna bhinna hovAthI paraspara trAge kathaMcit bhinna che. arthAt sarvathA ekAnta bhinna nathI, paraMtu kathaMcit bhinna che. te A pramANe - utpAda-vyaya ane prauvya A traNe (pakSa) paraspara syAd bhinna che. kathaMcit bhinna che. (sAdhya), traNenAM lakSaNo bhinna bhinna hovAthI (hetu), rUpa-rasa-gaMdha-sparzanI jema (udAharaNa), jema cakSugrahyatva e rUpanuM lakSaNa che je rasAdimAM nathI, rasanAgrAhyatva e rasanuM lakSaNa che je rUpamAM nathI, prANagrAhyatva e gandhanuM lakSaNa che te rUpa rasamAM nathI. ema rUpAdi cArenAM lakSaNo jema bhinna bhinna che. tema utpAda-vyaya ane dhruvanAM lakSaNo bhinna bhinna che. mATe paraspara A traNe bhinna che. chatAM rUpAdi cAre ekadravyavRtti jema che. tevI Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama pariccheda sUtra-8 745 ratnAkarAvatArikA asata: AtmalAbhaH ja rIte utpAdAdi traNe paNa ekadravyavRtti che. ahIM koI evI zaMkA kare ke utpAda-vyaya ane dhrauvyamAM paraspara "bhinnalakSaNatva'" je tame kahyuM che te asidhdha che arthAt bhinna bhinna lakSaNa nathI. to AvI zaMkA karavI nahIM. kAraNa ke bhinna lakSaNo che. te pramANe A utpAdanuM lakSaNa che. je svarUpa avidyamAna che. teno AtmalAbha (pragaTapaNuM) je thAya che te utpAda che. sRSiMDamAM je ghaTasvarUpa avidyamAna che te ghaTasvarUpa pragaTa thayuM tene utpAda kahevAya che. sataH sattAviyogaH je vidyamAna svarUpa che tenI vidyamAnatAno viyoga thAya tene nAza kahevAya che. je ghaTamAM ghaTasvarUpa vidyamAna che. teno kapAlakAle viyoga thAya che. mATe tene ghaTano nAza kahevAya che. 'dravya patayAnu-vartanam'' dravyapaNe banne avasthAmAM je anvaya che te dhrauvya che AvuM dhrauvyanuM lakSaNa che. ema traNenAM lakSaNo bhinna bhinna hovAthI kathaMcid bhinna che. A pramANe utpAdAdi traNenAM lakSaNo paraspara '"asaMkIrNa'' che arthAt bhinna che ema sakala lokanI sAkSIbhUta A lakSaNo che. mATe sarvathA bhinna nathI. na cAmI bhinnalakSaNA api parasparAnapekSAH = A utpAdAdi traNe bhinna bhinna lakSaNo vALA hovA chatAM paNa paraspara atizaya nirapekSa nathI, arthAt ekAnta bhinna nathI, jema rUpa-rasa-gaMdha ane sparza bhinna bhinna lakSaNovALA hovA chatAM ekaja dravyamAM eka ja kAle ekI sAthe varte che. tevI ja rIte A utpAdAdi traNe dharmo paNa pUrvApara paryAyanI apekSAe ane dravyanI apekSAe hovAthI eka ja dravyamAM eka ja kAle ekI sAthe varte che. jo traNe dharmo paraspara sApekSa na hoya ane nirapekSa ja hoya to AkAzapuSpAdi padArthonI jema sarvathA ''asat" ja thavAnI Apatti Ave. te A pramANe- kevala ekalo utpAda A saMsAramAM nathI. sthiti ane vinAza rahita hovAthI, kAcabAnA romanI jema, tathA kevala ekalo vinAza paNa nathI. sthiti-utpatti vinAno hovAthI, te kAcabAnA romanI jema ja, tathA sthiti paNa ekalI nathI. vinAza ane utpAdathI zUnya hovAthI, te ja kAcabAnA romanI jema, A rIte A traNe dharmo sAthe ja hoya che. koI paNa dravyanuM koI paNa paryAya rUpe jyAre jyAre rUpAntara thAya che tyAre pUrvaparyAyathI vyaya, uttaraparyAyathI utpAda ane banne avasthAmAM dravyapaNe dhruvatva ema traNe sAthe ja hoya che. A pramANe paraspara apekSAvALA evA utpAda-vyaya ane dhruva ema traNe dharmonuM sattva hovApaNuM vastuni vastumAM che ema samajavuM joIe, ane jo vastumAM traNe dharma sAthe che ja, to pachI eka vastu traNa dharmAtmaka che ema paNa kema na kahevAya ? arthAt kahevAya ja che. A utpAdAdi traNe dharmo bhinna bhinna lakSaNavALA hovAthI kathaMcit bhinna paNa che ane paraspara sApekSa hovAthI ekadravyamAM ekakAle sAthe hovAthI kathaMcit abhinna paNa che, mATe ja sarva vastu traNa dharmAtmaka che ema kahevAya che. kiJca, aparamabhyadhiSmahi paJcAzati - = pradhvaste kalaze zuzoca tanayA maulau samutpAdite, putraH prItimuvAha kAmapi nRpaH zizrAya madhyasthatAm / - Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 746 ratnAkarAvatArikA utpAdAdi tripadInuM varNana pUrvAkAraparikSayastadaparAkArodayastadvayA, dhArazcaika iti sthitaM trayamayaM tattvaM tathApratyayAt // 1 // tathA ca sthitaM nityAnityAnekAntaH kAnta eveti / evaM sdsdnekaanto'pi| nanvatra virodhaH, kathamekameva kumbhAdi vastu saca, asaca bhavati, sattvaM hyasattvaparihAreNa vyavasthitam, asattvamapi sattvaparihAreNa, anyathA tayoravizeSa: syAt, tatazca tad yadi sat, kathamasat ?, athAsat, kathaM saditi ? tadanavadAtam, yato yadi yenaiva prakAreNa sattvam, tenaivAsattvam, yenaiva cAsattvam, tenaiva sattvamabhyupeyeta, tadA syAd virodhaH / yadA tu svarUpeNa ghaTAditvena, svadravyeNa hiraNyamayAditvena, svakSetreNa nAgaditvena, svakAlatvena vAsantikAditvena sattvam, pararUpAdinA tu paTatvatantutvagrAmyatvayaiSmikatvAdinA'sattvam, tadA ka virodhagandho'pi / vaLI paMcAzat nAmanA graMthamAM ame kahyuM che ke "kaLaza nAza pAme chate putrIe zoka karyo, ane mugaTa utpanna karAve chate putre harSa karyo, rAjAe koI (apUrva) udAsInatAno Azraya karyo, A pramANe pUrva AkArano nAza, apara Akarano utpAda, ane te bannenA AdhArabhUta eka survaNa dravya che. tethI tevA prakAranA anubhavathI A jagatanuM tattva trANamaya che. ema nakakI thayuM." A pramANe ekAnta nitya, athavA ekAnta anitya na mAnatAM sarve padArtho nityAnitya ja che. ema mAnavuM e ja suMdara pakSa che. e ja pramANe ekAnta sat athavA ekAnta asatuM na mAnatAM sadasane paNa anekAnta mAnavo e ja zreyaskara che. sarva vastuo svadravya svakSetra-svakAla ane svabhAvane AzrayI sat che ane paradravya parakSetra-parakAla ane parabhAvane AkSayI asat che. ema sat-asatno paNa anekAnta ja manohara che. prazna-tamArI A vAtamAM virodhadoSa Ave che. ema amane dekhAya che. kuMbhAdi ekanI eka vastu sat paNa hoya ane asat paNa hoya ema kema bane ? kAraNa ke sat ane masatuM A banne zabdo paraspara virodhI che. eTale sat pANuM asat paNAne choDIne ja varte, ane sat paNuM paNa sat paNAne pariharIne ja varte, jema prakAza ane aMdhakAra paraspara virodhI hovAthI prakAza e aMdhakArane pariharIne ja rahe che ane aMdhakAra e prakAzane pariharIne ja varte che. tema sat ane sat paNa paraspara virodhI hovAthI ekanA virahamAM ja bIju svarUpa rahe che anyathA = jo ema na mAnIe ane banne sAthe ja rahe che. ema kalpIe to ""to viro: 7" te sat ane sat A bannemAM avizeSatA arthAt ekarUpatA thaI jAya, tatathA tethI jo te vastu sat che to tene sat kema kahevAya ? ane jo te vastu sat che to tene sat kema kahevAya ? A banne sAthe na rahI zake, bannene sAte mAnavAmAM upara mujaba virodhadoSa Avaze. - uttara - upara kahelI tamArI vAta nirdoSa nathI. kAraNa ke vastumAM je prakAre sattva che. te ja prakAre je asattva kahevAya, ane je prakAre asattva che te ja prakAre jo sarva kahevAya, to avazya | virodha Ave. yA tu = paraMtu svarUpAdinI apekSAe ghaTAudarUpe, svadravyanI apekSAe suvarNAdimaya Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 747 paMcama pariccheda sUtra-8 ratnAkarAvatArikA rUpe, svakSetranI apekSAe nagarajanya Adi rUpe ane svakAlanI apekSAe vasantAdi Rtujanya rUpe, ane svabhAvanI apekSAe rakatapItAdi rUpe jo astitva vicArAya ane pararUpAdipAge, eTale paTavatakhtatva-grAmajanyatva-grISmaRtujanyatva ItyAdi rUpe jo nAstitva vicArAya to virodhanI gaMdha paNa kayAM Ave ? bhAvArtha evo che ke koI paNa padArthamAM je apekSAe astitva che te ja apekSAe je nAstitva kahIe to ja virodha doSa Ave, paraMtu judI judI apekSAe asti-nAsti mAnavAmAM kaMI virodha Ave nahIM jema koI eka purUSa jeno putra che teno ja pitA che ema jo kahIe to avazya virodha Ave, paraMtu te ja purUSa tenA pitAnI apekSAe putra che ema kahIe ane potAnA putranI apekSAe pitA che ema jo kahIe to eka purUSamAM pitA-putranI apekSAe putratva ane pitRtva mAnavAmAM kaMI virodha Avato nathI e ja pramANe ghaTAdimAM svadravyAdinI apekSAe astitva ane paradravyAdinI apekSAe nAstitva mAnavAmAM kaMI virodha Avato nathI. apekSAbhede astitva ane apekSA bhede nAstitva banne sAthe rahI zake che. virodha doSa samajAvavA mATe prakAza ane aMdhakArano tame je dAkhalo Apyo te paNa ucita nathI. kAraNa ke jyAM prakAza che. tyAM adhika prakAzanI apekSAe te aMdhakAra pAga che ane aMdhakAranI apekSAe te prakAza pAga che ema banne kahevAmAM kaMI virodha nathI. evI ja rIte jyAM aMdhakAra che tyAM tenAthI paNa adhika gADha aMdhakAranI apekSAe prakAza ane prakAzanI apekSAe A aMdhakAra che ema kahevAmAM kaMI virodha Avato nathI. ye tu saugatA: parAsattvaM nAbhyupayanti, teSAM ghaTAdeH sarvAtmakatvaprasaGgaH / tathAhi - yathA ghaTasya svarUpAdinA sattvam, tathA yadi pararUpAdinA'pi (sattvaM) syAt, tathA sati svarUpAditvavat pararUpAditvaprasakteH kathaM na sarvAtmakatvaM bhavet ? parAsattvena tu pratiniyato'sau sidhyati / atha na nAma nAsti parAsattvam, kintu svasattvameva taditi cet - aho nUtanaH ko'pi tarkavitarkakarkazaH samullApaH / na khalu yadeva sattvam, tadevAsattvaM bhavitumarhati / vidhipratiSedharUpatayA viruddhadharmAdhyAsenAnayoraikyAyogAt / atha pRthak tannAbhyupagamyate, na ca nAbhyupagamyata eveti kimidamindrajAlam ? tatazcAsyAnakSaramasattvamevoktaM bhavati / evaM ca yathA svAsattvAsattvAt svasattvaM tasya, tathA parAsattvAsattvAt parasattvaprasaktiranivAritaprasarA, vishessaamAvAn tathA vaLI je baudho "paravyAdinI apekSAe asattva" nathI svIkAratA eTale sarva vastuo svadravyAdinI apekSAe astitvarUpa che. ema mAne che paraMtu paravyAdinI apekSAe je nAstisvarUpa che tene baudhdho svIkAratA nathI teone ghaTAdi padArtho sarvAtmaka sarvamaya thavAno prasaMga Avaze. te A pramANe- jema ghaTanuM svarUpAdi dvArA (svadraya-svakSetra-svakAla ane svabhAvanI apekSAe) sattva" svarUpa che. tevI ja rIte jo pararUpAdi dvArA paNa (padravya-parakSetra-parakAla ane parabhAvanI apekSAe pANa) je asattva che. te je na mAno to te apekSAe paNa sattva ja hoya ema artha thAya. tethI tathA sati = tema thaye chate jema ghaTAdipaNe svarUpAdipADyuM che tevI ja rIte paTAdipAge pararUpAdipaNuM pANa te ghaTane prApta thaze ja, tethI sarvAtmakapaNuM kema na thAya ? kAraNa ke ghaTAdi Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA utpAdAdi tripadInuM varNana 748 padArtha ghaTAdiAtmaka svarUpe jema astimaya che. tema te ja ghaTAdi padArtha paTAdi Atmaka pararUpe jo nAsti na mAno to paTAdi Atmaka pararUpe paNa te ghaTAdi astimaya ja thaze. A rIte ghaTa e ghaTa-paTa-Adi sarvarUpe thatAM sarvAtmakatA Avaze. A doSamAMthI bacavA jo paranuM asatva mAnIe to ja te paradravyAdinI apekSAe nAstitva svIkAravA dvArA ja A padArtha pratiniyata (ghaTa) svarUpe ja che. ema siddha thAya che. baudhdha - he jaina ! "para asattva" sarvathA nathI ema ame kahetA nathI. paraMtu je svasattva che te ja para asattva che ema ame kahIe chIe. ghaTAdi padArthonuM ghaTAdipaNe je astitva che te ja paTAdi pAse nAstitva che. ema amAruM kahevuM che. jaina - he baudhdha tarkanA vikalpothI kaThora evo tamAro A koI apUrva ja (koIne paNa budhdhimAM na utare tevo) ullApa che. arthAt tamAruM A kathana kevala takanI ja karkazatA vALuM che. paraMtu yathArtha nathI. kAraNa ke je sattva che. te ja asattva kema banI zake ! je ati svarUpa che vidyamAnAtmaka che. te nAsti svarUpa-avidyamAnAtmaka kema thaI zake ? kArAga ke je sattva che te vidhirUpa che. ane je asattva che te pratiSedha rUpa che. A pramANe satva ane asattva e vidhi ane pratiSedha svarUpa hovAthI paraspara virUdhdha dharmayukta hovAthI A bannenuM aikaya kema kahevAya? paraspara virodhI dharmavALA che mATe sarva e ja asattva banI zake nahIM. tethI baudhdhanuM kahevuM ucita nathI. baudhdha - 5tha pRtha tAmyupate he jena te parAsarUne ame (svasattvathI) pRtha mAnatA nathI. paraMtu 1 2 navupampata pati ame (baudhdho) parAsarUne sarvathA nathI svIkAratA ema nahIM. arthAt je svasattva che te ja parAsattva che. svasattvathI judu evuM parAsattva kaMI nathI. ema amAruM kahevuM che. jaina - mimindranAm = A te IndrajAla jevuM tame zuM kahyuM. arthAt A goLa goLa bolavA rUpa mAnyatAthI zuM ? tamArA kahevA pramANe to je svasattva che te ja parAsattva che. arthAt paranI apekSAvALuM evuM bhinna parAsattva nathI. tatI tethI tenalam = mukhethI na bolAyeluM paraMtu garbhita rIte arthathI kaheluM 37 A parAsattvanuM garvameva = asattva ja arthAt parAsattvano abhAva ja 3 mavati = kahelo thAya che. paranA asattvano abhAva ja tamArA vaDe garbhita rIte sUcavAya che. pUrva ra ane ema thavAthI thA vIsvAsasvIt sarva ta, jema te ghaTapaTAdi padArthomAM svanuM asava na hovAthI svarUpe sat che. tathA parIsarvIsvItuM parasendraprasarinivAritasara = tevI ja rIte te ja ghaTa paTa Adi padArthomAM paranA asattvano abhAva mAnavAthI te ghaTapaTa Adi padArthomAM pararUpe paNa "sa" mAnavAno prasaMga Avaze ja, jene tame nivArI zakazo nahIM. kAraNa ke jevo svanA satvano abhAva hovAthI svanuM asattva che. tevI ja rIte paranA asattvano abhAva mAnavAthI mAno ke na mAno paraMtu paranuM sattva AvI ja jaze, bannemAM koI vizeSatA na hovAthI Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 749 paMcama pariccheda sUtra-8 ratnAkarAvatArikA paranA sattvane AvatuM aTakAvI zakAze nahIM. ane tema thavAthI vivakSita eka ghaTa jema ghaTa rUpe sat che tema paTAdi Itara parapadArtha rUpe paNa te ghaTa sat ja thaze, asatu thaze nahIM, jethI sarvAtmakatA anivArita Avaze ja. atha nAbhAvanivRttyA padArtho bhAvarUpaH, pratiniyato vA bhavati, api tu svasAmagrItaH svasvabhAvaniyata evopajAyata iti kiM parAsattveneti cet ? na kizcit, kevalaM svasAmagrItaH svasvabhAvaniyatotpattireva, parAsattvAtmakatvavyatirekeNa nopapadyate / pAramArthikasvAsattvAsattvAtmakasvasattveneva parAsattvAsattvAtmakaparasattvenApyutpattiprasaMgAt / baudhdha - he jaina ! tame upara je kahyuM ke jema svanA asattvano abhAva thavAthI svanuM sattva thAya che. tema jo paranuM asattva nahI mAno to "paranA asattvanuM asattva thavAthI' eTale ke paranA abhAvano abhAva thavAthI vivakSita padArtha pararUpe bhAvAtmaka thaI jaze. AvA prakArano je doSa tame amane Apyo te ucita nathI. kAraNa ke nAmAvanivRjyA pAtha mApa: pratiniyato vI. 'mati, abhAvanI nivRtti vaDe padArtha parasvarUpe bhAvAtmaka ke svasvarUpe pratiniyatasvarUpavALo banato nathI. ahIM manivRjyA mAM je abhAva zabda che. te paranA asattva rUpa abhAva paNa levAya che ane svanA asattva rUpa abhAva pAga levAya che. paranA asatvarUpa abhAvanI nivRtti vaDe padArtha kaMI pararUpe bhAvAtmaka banI jato nathI. ane svanA asatvarUpa abhAvanI nivRtti vaDe padArtha kaMI pratiniyata svarUpe thato nathI. kahevAno Azaya evo che ke vivakSita evA ghaTamAM paranA abhAvanI jo nivRtti mAnIe eTale para evA paTAdino abhAva nathI ema jo mAnIe to paTAdinA abhAvano abhAva thavAthI A ghaTa paTAdi parapadArtha rUpe bhAvAtmaka thaI jaze. ema na kahevuM. evI ja rIte vivakSita evA ghaTamAM svanA abhAvanI nivRtti mAnIe eTale svanA abhAvano abhAva mAnavAthI pratiniyata evA ghaTasvarUpAtmaka che ema na kahevuM. sArAMza ema che ke paranA abhAvanI nivRtti mAnavAthI padArtha para rUpe bhAvAtmaka thaI jaze, ane svanA abhAvanI nivRtti mAnavAthI padArtha pratiniyata svasvarUpe che. ema he jaina ! tamAre na kahevuM. kAraNa ke padArtha A rIte pratiniyata svarUpavALo thato nathI tu = paraMtu potAnI utpAdaka sAmagrI dvArA ja (daMDa-cakra-cIvara Adi dvArA ja) padArtha potAnA svabhAvarUpe (ghaTarUpe) niyata pAse ja utpanna karAya che mATe "paranuM asattva" mAnavAnI zI jarUra che ? daMDAdi utpAdaka svasAmagrI dvArA ghaTa ghaTarUpe ja utpanna karAya che. temAM svanA abhAvano abhAva mAnavAthI pratiniyata svasvarUpa Ave che ema paNa nathI. ane paranA abhAvano abhAva mAnavAthI pararUpe bhAvAtmaka thaI jAya che ema paNa nathI. jaina - ti re, na nizcitU he baudhdha ! jo tuM upara pramANe bacAva kare to te kaMI ucita nathI. kAraNa ke phakata potAnI utpAdaka sAmagrI dvArA ja sarve padArthonI pota potAnA niyata svasvarUpe utpatti mAtra ja che evuM je tame kahyuM te paranA asattvAtmaka evo parano abhAva vyatireT = mAnyA vinA saMbhavI zake ja nahIM. kAraNa ke sarve padArtho vAstavika svanA abhAvanA abhAva Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA sadasadAdi anekAMtavAdanuM varNana 750 svarUpe hovAthI svasvarUpe jema utpanna thAya che. tema parano abhAva na mAnavAthI paranA abhAvanA abhAvasvarUpa evA parasvarUpe paNa utpatti thavAno prasaMga Avaze ja. mATe he baudhdha ! parano abhAva avazya mAnavo joIe. svanA sattvanI jema paranuM asattva paNa avazya che ja. yogAstu pragalbhante . sarvathA pRthagbhUtaparasparAbhAvAbhyupagamamAtreNa padArthapratiniyamaprasiddheH paryAptaM teSAmasattvAtmakatvakalpanAkadarthaneneti, tadasundaram, - have taiyAyiko jainonI sAme vALADaMbara pUrvaka bole che ke atyanta bhinna evA "parasparAbhAva" eTale ke anyonyAbhAvano svIkAra mAtra karavA dvArA ja padArtha pratiniyatasvarUpavALo ja che ema sidhdha thaI ja jAya che. mATe teSAm = te padAthone paranA asattAtmaka che evI kalpanA karavAnI kadarthanA vaDe saryuM. naiyAyiko "abhAva" nAmano eka svataMtra padArtha mAne che. tenA cAra bhedo che. jemAM 'parasparAbhAva" arthAt anyonyAbhAva nAmano je abhAva che. tenA dvArA ja padArtha pratiniyatasvarUpa vALo che. ema sidhdha thaI jAya che. ghaTa pote paTAbhAvasvarUpa che. ema mAnavAnI kaMI jarUra nathI. kAraNa ke ghaTamAM rahelo ghaTathI atyanta bhinna evo paTano anyobhAva ja ghaTane paTAtmaka nathI ema sidhdha karaze ja. AvuM naiyAyika jo kahe to te suMdara nathI. arthAt satya nathI. yato yadA paTAdyabhAvarUpo ghaTo na bhavati, tadA ghaTaH paTAdireva syAt / yathA ca ghaTasya ghaTAbhAvAd bhinnatvAt ghaTarUpatA, tathA paTAderapi syAt, ghaTAbhAvAd bhinnatvAdeva / kiJca, amISAM bhAvAnAM svato bhinnAnAm, abhinnAnAM vA bhinnAbhAvena bhedaH kriyate / nAya: pakSaH, svahetubhya eva bhinnAnAmeSAmutpatteH / nApi dvitIyaH, svayamabhinnAnAmanyo'nyAbhAvAsambhavAt / bhAvAbhAvayozca bhedaH svata eva vA syAt, abhAvAntareNa vA / prAci pakSe bhAvAnAmapi svarUpeNaivAyamastu, kimapareNAbhAvena parikalpitena ? / dvitIye, punaranavasthAnApattiH, abhAvAntareSvapyabhAvAntarANAM bhedakAnAmavazyasvIkaraNIyatvAt / kathaJcidabhinne tu bhAvAdabhAve na kazcidamUdRzakalaGkAvakAzaH / vastveva hi tattathA, sadasadaMzayostathApariNatireva hi ghaTaH paTo vA'bhidhIyate, na kevalaH sadaMzaH, tataH kathaM ghaTAdiH pareNAtmAnaM mizrayet ? / iti sUktaH sdsdnekaantH| evamapare'pi bhedAbhedAnekAntAdayaH svayaM caturairvivecanIyAH // 5-8 // naiyAyikanI vAta satya nathI. kAraNa ke jo ghaTapadArtha pote paTAdinA abhAvAtmaka svarUpe na hoya to ghaTa e paTAdi ItarapadArtha rUpe thAya ja. tathA paTAdi ItarapadArtho ghaTarUpe pANa thAya ja. kAraNa ke jema ghaTa pote ghaTAbhAvathI bhinna hovAthI (ghaTAbhAva svarUpa na hovAthI) ghaTanI ghaTarUpatA thAya che. te ja rIte te ghaTa paTAbhAvathI paNa atyanta bhinna hovAthI paTarUpe paNa thAya che. tathA paTAdi Itara padArthonI paNa ghaTarUpatA thaze ja. kAraNa ke te paTAdi itarapadArtho paNa tamArA mate ghaTAbhAvathI atyanta bhinna ja che. tamArA mate abhAva nAmano padArtha svataMtra bhinna hovAthI te abhAva jevo ghaTathI atyanta bhinna che tevo ja te abhAva paTathI paNa bhinna ja che. eTale ghaTa e ghaTAbhAvathI bhinna hovAthI jema ghararUpa bane che tema paTa pAga (ghaTAbhAvAtmaka tame na mAnyo hovAthI) ghaTAbhAvathI atyanta bhinna thavAthI ghaTarUpatA thaze ja. gni = tathA vaLI A "anyonyAbhAva vaDe" ghaTa-paTAdino Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 751 paMcama pariccheda sUtra-8 ratnAkarAvatArikA bheda karAya che. ema tame kaho cho tyAM ame tamane puchIe chIe ke ghaTapaTAdithI minAmAvena = atyanta bhinna mAnelA evA, svataMtra alaga padArtha svarUpa evA A abhAva vaDe je ghaTapaTAdino bheda karAya che te ghaTapaTAdi padArtho pote svayaM bhinna che ane bheda karAya che? ke svayaM abhinna che ane bheda karAya che ? kaho, A be pakSamAMthI tame kayo pakSa mAno cho ? nA: kSa:, = prathama pakSa kahezo to vyAjabI nathI. kAraNa ke ghaTanI utpattinAM kAraNo daMDacakracIvarAdi che ane paTanI utpattinAM kAraNo takhta-tantavAyAdi che. AvA prakAranI bhinna bhinna evI potAnI utpAdaka sAmagrIthI ja A ghaTa-paTAdi sarve padArthonI bhinnapaNe ja utpatti thAya che. tethI svayaM bhinna che ja. teno bheda karavA mATe anyonyAbhAva lAvavAnI jarUra zuM ? je svayaM bhinnapaNe ja utpanna thayA che te utpattithI bhinna ja che. eTale bheda karanAra anyonyAbhAva lAvavAnI jarUra nathI. have jo bIjo pakSa kahezo to te pANa ucita nathI. kAraNa ke jema ghaTa ane ghaTasvarUpa svayaM abhinna che te benI vacce anyonyAbhAva saMbhavato nathI. tevI ja rIte ghaTapaTAdi sarve padArtho jo svayaM abhinna ja che to teonI vacce bhedaka evA A anyAbhAvano asaMbhava ja che. tathA vaLI mAvAmAvayogya meH ta va vA thAt ? 3mAvAntarekha vA ? ghaTa-paTAdi bhAvAtmaka padAtharyo, ane teothI atyanta bhinna evo je A anyonyAbhAva, A bhAvAtmaka evA ghaTapaTAdi ane abhAvAtmaka evA anyonyAbhAva vacce je tame bheda mAno cho te bheda zuM svayaM che ? ke bIjA abhAvavaDe A bheda karAyelo che ? tame abhAvane ghaTapaTAdi bhAvAtmaka padArthothI atyanta bhinna mAno cho tethI ame tamane puchIe chIe ke bhAva (svarUpa ghaTapaTAdi) ane atyanta bhinna mAnelA evA A abhAvanI vacce je atyanta bheda tame mAno che te bheda svayaM che ? ke bIjA koI abhAva vaDe A bheda karAyo che ? prati pakSe = jo prathamapakSa kahezo to jema bhAva ane abhAvanI vacce svayaM A bheda che. tevI ja rIte mAvAnAmapi svarUpeLavAyamag, fmAremAna parinjina = bhAvAtmaka evA ghaTa-paTAdi padArthono paNa svarUpe ja (svayaM ja) A bheda ho, bheda mATe bIjA abhAvane (anyonyAbhAvane) mAnavAnI zuM jarUra ? dvitIye. ane jo bIjo pakSa kahezo to vaLI anavasthAna nAmanA doSanI Apatti Avaze. bhAva ane abhAvanI vacce bheda karanArA evA abhAvAntaromAM paNa AvA prakAranA ja bhedaka evA bIjA bIjA abhAvAntarone paNa avazya svIkAravA ja paDaze. kAraNa ke bhAva ane abhAvano bheda karanAra jema abhAvAntara tame mAno cho te ja rIte A abhAvAntarano pAga bhAvanI sAthe bheda karanAra trIjo abhAvAra mAnavo paDaze. ema paraMparA cAlavAthI anavasthAna doSa avazya Avaze ja. he naiyAyika ! tame bhAvAtmaka evA ghaTapaTAdithI abhAvane ekAnta bhinna mAno cho eTale uparokta doSo Ave che. paraMtu kaMIka daSTi kholo ane jagatanA svarUpane jema che tema pAramArthikapaNe juo cimine tu mAvAbhAve bhAvAtmaka padArthothI abhAvane kathaMcit abhinna jo mAno to na mUDurAvArA: AvA prakAranA (upara kahyA te) kalaMko (doSo) lAgavAno koI avakAza ja nathI. kAraNa ke saMsAranI te pratyeka vastu pote ja tevI che. arthAt svadravyAdinI apekSAe Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAkarAvatArikA sadasadAdi anekAntavAdanuM varNana 752 sasvabhAvavALI che paradravyAdinI apekSAe asvabhAvavALI ema ubhayasvabhAvAtmaka ja che. bhAva ane abhAva paraspara kathaMci bhinna ane kathaMcit abhinna che sadaMza ane asadaMzanI tevA prakAranI pariNati ja ghaTa athavA paTa kahevAya che. arthAta ghaTa e ghaTabhAve sadaMza che ane paTa bhAve asadaMza che. tevI rIte paTa e paTabhAve sadaMza che ane ghaTabhAve asadaMza che. eka sarve padArthonI pariNati sva-paranI apekSAe sadaMzAtmaka ane asadaMzAtmaka ema ubhayAtmaka ja che. na va: saarAH paraMtu kevala ekalI sadaMzAtmaka vastu che ja nahIM tataH ye ghaTAHi parezAtmAnuM mizrayet ? tethI ghaTAdi padAthoM kevI rIte paradravya evA paTAdinI sAthe potAnI jAtane mizrita kare ? jo ghaTAdi kevala sarUpa ja hota to jema ghaTarUpe satuM che tema paTarUpe paNa sat ja thavAthI ghaTamAM jema ghaTarUpatA che tema paTarUpatA pANa mizra thAta. paraMtu kevala sarUpatA che ja nahIM. paraMtu ubhayAtmakatA che. mATe AvA doSo syAdvAda mAnavAthI AvatA nathI. ti sU: rasanentiH = A pramANe sat ane asat ema anekAntamaya vastu svarUpa che evuM pUvaoNcAyoMe je kahyuM che te ja suvacana che. A pramANe bhedabhedanA anekAnta vigere vAdo paNa catura purUSoe svayaM jANI levA. ekAnta satuM ane ekAnta asamAM jevA doSo Ave che ane saMtu-asatno anekAntamArga jema sarvathA nidaoNSa che. tevI ja rIte ekAntabheda ane ekAnta abhedamAM paNa aneka doSo ja bharelA che. bhedabhedano anekAnta ja nirdoSa che. tevI ja rIte nityAnitya, vAvAe, ane sAmAnya vizeSa vigere anekAnamArga ja sarvathA nirdoSa che. A pramANe tiryakSAmAnya ane urdhvatAsAmAnya nAmanuM be prakAranuM sAmAnya ane guNa tathA paryAya e nAmanuM be prakAranuM vizeSa che. ema sAmAnya tathA vizeSa evI ubhayAtmaka vastu pramANano (pramAgajJAnano) viSaya che. tene prameya kahevAya che. A pramANe prathama paricchedamAM pramANanuM lakSaNa, bIjA paricchedamAM pramANanA bhedo ane pratyakSapramANanuM varNana, trIjA paricchedamAM parokSa pramAAganA pAMca bhedo paikI prathama cAra bhedonuM varNana, cothA paricchedamAM parokSapramANanA pAMcamA bheda rUpa AgamapramANanuM varNana ane A pAMcamA paricchedamAM prameyanuM varNana karyuM. have chaThA paricchedamAM pramANanA phaLanuM varNana tathA cAra prakAranA AbhAsonuM vArNana, sAtamAM paricchedamAM dravyArthika Adi nayonuM vargana, ane AThamA paricchedamAM vAdavidhinuM vArNana karavAmAM Avaze. 5-8 iti pramANanayatattvAlokAlaGkAre zrIratnaprabhAcAryaviracitAyAM ratnAkarAvatArikAkhyalaghuTIkAyAM prameyasvarUpanirNayo nAma paJcama: pariccheda: samAptaH A pramANe pramANanayatattAlokAlaMkAra nAmanA graMtha upara zrI ratnaprabhAcAryajInI banAvelI ratnAkarAvatArikA nAmanI laghuTIkAmAM prameyanA svarUpane samajAvanAro A pAMcamo pariccheda pUrNa thayo. tathA tenuM gujarAtI bhASAntara paNa samApta thayuM. Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAAda syAdghAda eTale aneka Angle thI vastune jovAno draSTikoNa IllnIII) cAaAda eTale ekAMtika pakkaDa kadAgrahano abhAva \\\\\\\////// syAdvAda eTale 'ja' kArano nahI, paNa sarvatra paNa ' no upayoga karavo. /////////\\\\" cAaAda eTale game tevA kilaSTa saMgharSonuM samAdhAna karI ApanAra Master Key Dulilllll STITUT III//// = jayA saMgharSa che bhataleTache manabheda che tyAM ekAMtavAda che. aneka draSTimAM saMgharSane sthAna nathI. padArthanI kasoTI samaye 'syAdvAda' kasoTInA pattharanuM kAma karI sonA jevA satyano ane pittaLa jevA satyAbhAsano pardAphAza kare che. InillNS jyAM ekAMtavAha tyAM saMgharSa kyAM anekAMtavAha tyAM samAdhAna. mahendra ophaseTa, nyumArkeTa, pAMjarApoLa, rIlIpha roDa, amadAvAda-1 phona : 334176, 387964 www.jainelibrary