Page Text
________________
રત્નાકરાવતારિકા સામાન્યના પ્રતિભેદોનું વર્ણન
૬૯૪ કે પોતાનાથી અન્ય એવા સર્વ પદાર્થો થકી વ્યાવૃત્તિ એ જ પદાર્થનું સ્વલક્ષાણ (સ્વરૂપ) છે. કોઈપણ વિવક્ષિત એવી એક ગાય પોતાનાથી અન્ય એવા વિજાતીય અશ્વ-મહિષ-અજ આદિ ઈતર પ્રાણીઓથી તથા સજાતીય એવી સકલ ઈતર ગાયોથી વ્યાવૃત્ત છે એ જ તે વિવક્ષિત ગાયનું સ્વલક્ષણ (સ્વરૂપ) છે તે ઈતર વ્યાવૃત્તિ રૂપ, અર્થાત્ અન્યવ્યાવૃત્તિ રૂપ, વિવક્ષિત ગાયનું જે સ્વલક્ષણ છે. સ્વરૂપ છે. તે સ્વલથાણ જ વિવક્ષિત ગાયના આત્માને ઈતર અન્ય અશ્વાદિ પ્રાણીઓની સાથે કે ઈતરઅન્ય ગાયોની સાથે અલ્પ પણ મિશ્ર થવા દેશે નહિં. તેથી “અન્યવ્યાવૃત્તિ” એ જ અનુગત આકારની પ્રતીતિનું કારણ છે. પરંતુ “સામાન્ય” જેવું કોઈ તત્ત્વ નથી.
જૈન - ઉપરોક્ત તે આ બૌધ્ધનું કથન મમરચા = ઝાંઝવાના ચક્ર = ભ્રમાત્મક શ. = પાણીનું સીવાન્ત = આચમન કરવા માટે ક્ષત્રિપુટ = બે હાથને સાથે કરીને બનાવેલી અંજલીપુટને (ખોબાને) પ્રસરમ્ લંબાવવા સમાન છે. અર્થાત્ ઝાંઝવાનું જળ જ ભ્રમાત્મક છે તો તેને પીવા માટે બે હાથની જોડેલી અંજલી લાંબી કરવાથી હાથમાં કંઈ જ આવતું નથી. શ્રમ માથે જ પડે છે. તેવી રીતે બૌધ્ધનું ઉપરોક્ત કથન યથાર્થ તત્ત્વ તો સિધ્ધ કરતું નથી. પરંતુ કેવલ પરિશ્રમ પુરતું જ છે અને કષ્ટદાયી છે કારણ કે કોઈ પણ રીતે તેનું કથન યુક્તિયુક્ત સિધ્ધ થતું નથી. તે આ પ્રમાણે –
ત્યાં ખંડ, મુંડ આદિ અનેક વ્યક્તિ વિશેષમાં રહેલી એવી આ “અન્યવ્યાવૃત્તિ” એક છે. અને તે અન્ય વ્યાવૃત્તિ વ્યક્તિવિશેષોથી ભિન્ન સ્વરૂપ (બાહ્યાત્મક) છે. એમ જ કહેશો તો તે અન્યવ્યાવૃત્તિ જ સામાન્યાત્મક થશે. કારણ કે અનેક વ્યક્તિવૃત્તિ, એક, અને વ્યક્તિઓથી ભિન્ન પદાર્થ માન્યો માટે, તે સામાન્યરૂપ જ થઈ. ફકત અમે જેને સામાન્ય કહીએ તેને જ તમે અન્યવ્યાવૃત્તિ કહી. એમ નામાન્તર માત્ર જ થયું અને જે તે અન્યત્રાવૃત્તિને વ્યક્તિ વિશેષોથી અન્તરવૃત્તિવાળી (અભિન્ન) માનો તો તે અન્ય વ્યાવૃત્તિનો બાહ્યપદાર્થના અભિમુખપણે ઉલ્લેખ કેમ થાય ? જો તે અન્ય વ્યાવૃત્તિ વ્યક્તિમાત્રવૃત્તિ હોય તો તેને અન્યવ્યક્તિની સાથેનો વ્યાવૃત્તિ રૂપે ઉલ્લેખ કેમ કરાય? અને જો તે અન્યવ્યાવૃત્તિ અન્તર્ગત પણ નહી અને બાહ્ય પાગ નહી. એમ જો કહેશો તો તે કહેવા પુરતુ જ છે. તત્ત્વરૂપ નથી.
तथाभूतं ह्यन्यव्यावृत्तिस्वरूपं किञ्चित्, न किश्चिद् वा ?। किञ्चिचेत्, नूनमन्तर्बहिर्वा तेन भाव्यम्, तत्र च प्रतिपादितदोषानतिक्रमः । न किञ्चिच्चेत्, कथं तथाभूतप्रत्ययहेतुः ?
वासनामात्रनिर्मित एवायमिति चेत्, तर्हि बहिरांपेक्षा न भवेत् । न हि अन्यकारणको भावोऽन्यदपेक्षते, धूमादेः सलिलाद्यपेक्षाप्रसङ्गात् । किञ्च, वासनाऽप्यनुभूतार्थविषयैवोपजायते । न चात्यन्तासत्त्वेन त्वन्मते सामान्यानुभवसम्भवः । अपि च, वासना तथाभूतं प्रत्ययं विषयतयोत्पादयेत् ? कारणमात्रतया वा ? प्राचि पक्षे सकलविशेषानुयायिनी पारमार्थिकी परिच्छेद्यस्वभावा वासनेति पयार्यान्तरेण सामान्यमेवाभिहितं भवेत्। कारणमात्रतया तु वासनाया: सदृशप्रत्ययजनने विषयोऽस्य वक्तव्यः, निर्विषयस्य प्रत्ययस्यैवासम्भवात् । न च सदृशपरिणामं विमुच्याऽपरस्तद्विषयः सङ्गच्छते, प्रागुदीरितदोषानुषङ्गात् ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 001267 |
| Book Title | Ratnakaravatarika Part 2 |
| Original Sutra Author | Vadidevsuri |
| Author | Kalyanbodhivijay |
| Publisher | Jinshasan Aradhana Trust |
| Publication Year | 1999 |
| Total Pages | 418 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati & Nyay |
| File Size | 9 MB |