Page Text
________________
૬૪૭
બીજા-ત્રીજા અને ચોથા ભાંગાના એકાન્તવાદનું નિરસન રત્નાકરાવતારિકા क्वचित् कदाचित् कथञ्चित् प्राधान्येनाप्रतिप्रन्नस्य तस्याप्राधान्यानुपपत्तेः ॥४-२५॥
આ પ્રથમ ભાંગાના એકાન્તવાદનું જે ઉપર ખંડન કરવામાં આવ્યું. તેમાં કદાચ કોઈ આવી શંકા કરે તો તે શંકા જણાવીને તે શંકા દૂર કરે છે.
શંકા - કોઈ પણ શબ્દ સદાકાળ પ્રધાનપણે વિધિ જ (અસ્તિ જ) જણાવે છે અને સદાકાળ તે શબ્દ નાસ્તિને અપ્રધાનપણે જ જણાવે છે. પ્રક્ષકારનો આશય એવો છે કે શબ્દ કેવળ અસ્તિને જ જણાવે છે એમ અમે હવે કહેતા નથી. કારણ કે નાસ્તિ વિના અસ્તિનો અસંભવ જ છે. પરંતુ હવે અમે એમ કહીએ છીએ કે શબ્દ સદા કાળ વિધિને જ પ્રધાનપણે જણાવે છે અને નિષેધને (નાસ્તિને અવશ્ય સદા ગૌણપણે જ જણાવે છે. એમ માનીશું.
ઉત્તર - આવું કહેવું તે પણ અસાર છે - તુચ્છ છે. યુકિતરહિત છે તેનું કારણ જણાવે છે કે તે નાસ્તિત્વ કયાંય પણ કયારેય પણ કોઈપણ રીતે પ્રધાનપણે બન્યુ જ ન હોય તો તેમાં અપ્રધાનતા પણ ઘટી શકતી નથી. ૫૪-૨૪-૨૫ ___ - तमिति निषेधम् ॥ न खलु मुख्यतः स्वरूपेणाप्रतिपन्नं वस्तु क्वचिदप्रधानभावमनुभवतीति ૪-૨૪-રવા
ટીકાનુવાદ = ચોવીસમા સૂત્રમાં જે તમ્ શબ્દ છે તેનો અર્થ “તે નિષેધ' એવો કરવો. એટલે કે કોઈપણ શબ્દ વિધિને પ્રધાનપણે જ કહે છે. અને તે = તે નિષેધને અપ્રધાનપણે જ કહે છે. આવું કથન કરવું ઉચિત નથી. કારણ કે જે વસ્તુ (પ્રધાનપણે) મુખ્ય સ્વરૂપે પ્રાપ્ત ન થઈ હોય તે કદાપિ અપ્રધાનભાવને પામતી નથી. જેમ કે – (૧) તળાવ-નદી અને સમુદ્રાદિમાં જલ પ્રધાનપણે છે. તો જ ઝાંઝવાના જલમાં અપ્રધાનપણે
જલ કહી શકાય છે. એટલે કે જલનો ઉપચાર થાય છે. (૨) પ્રધાનપણે સમુદ્ર છે તો જ તોફાની બનેલી નદીને સમુદ્ર કહી ઉપચાર થઈ શકે છે. (૩) આકાશમાં મુખ્ય ચંદ્ર છે તો જ જલગતચંદ્રને અને આહલાદક મુખને પણ ચંદ્ર કહી
શકાય છે. (૪) પ્રધાનપણે સિંહ અરણ્યમાં છે તો જ બલવાનું પુરૂષમાં સિંહત્વનો ઉપચાર કરાય છે.
આ રીતે જે વસ્તુ કયાંય પણ પ્રધાનપણે બની હોય, બનતી હોય. તે જ વસ્તુ અન્યત્ર ગૌણ-અપ્રધાન બની શકે છે. તેમ નાસ્તિત્વ જો કયાંય પણ પ્રધાનપણે કહેવાતું જ ન હોય તો પ્રધાનપણે અજ્ઞાત એવું નાસ્તિત્વ અપ્રધાનભાવને કદાપિ પામતું નથી. માટે શબ્દ સદાકાળ નાસ્તિપણાને અપ્રધાનપણે જ જણાવે અને અસ્તિત્વને પ્રધાનપણે જ જણાવે આવા પ્રકારનો એકાન્તવાદ ઉચિત નથી. ૪-૨૪/૨પા इत्थं प्रथमभङ्गैकान्तं निरस्येदानीं द्वितीयभङ्गैकान्तनिरासमतिदिशन्ति -
निषेधप्रधान एव शब्द इत्यपि प्रागुक्तन्यायादपास्तम् ॥४-२६॥
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 001267 |
| Book Title | Ratnakaravatarika Part 2 |
| Original Sutra Author | Vadidevsuri |
| Author | Kalyanbodhivijay |
| Publisher | Jinshasan Aradhana Trust |
| Publication Year | 1999 |
| Total Pages | 418 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati & Nyay |
| File Size | 9 MB |