Page Text
________________
રત્નાકરાવતારિકા
ચતુર્થપરિચ્છેદ સૂત્ર-૧૧
૫૯૨
અને તે બેમાં પ્રતિબંધકાભાવ વિભાવસુના (અગ્નિના) સ્વરૂપથી અત્યન્ત ભિન્ન છે એમ પણ તમે માનેલું છે. તેથી તમારે અગ્નિ એ જ દાહના પ્રતિબંધકસ્વભાવ વાળો છે એવું સ્વીકારવાનો પ્રસંગ આવશે, અર્થાત્ અગ્નિ પોતે જ દાહાત્મકકાર્ય ન કરનારો, પ્રતિબંધક સ્વભાવવાળો છે એવું માનવાનો પ્રસંગ આવશે, કારણ કે પ્રતિબંધકાભાવથી અત્યન્ત ભિન્ન હોવાથી (હેતુ), મણિ-મન્ત્રાદિ પ્રતિબંધકતત્ત્વોના સ્વરૂપની જેમ (ઉદાહરણ),
સારાંશ કે - જેમ ચંદ્રકાન્તમણિ-મંત્ર આદિ પ્રતિબંધક પદાર્થો પ્રતિબંધકાભાવથી અત્યન્ત ભિન્ન છે તેથી તે મણિ આદિ દાહાત્મકકાર્યને થવા દેતા નથી અને પ્રતિબંધકસ્વભાવવાળા કહેવાય છે. એ જ રીતે અગ્નિ પણ પ્રતિબંધકાભાવથી અત્યન્ત ભિન્ન તમે માન્યો છે માટે પ્રતિબંધકાભાવથી જે જે એકાન્તે ભિન્ન હોય તે તે અવશ્ય પ્રતિબંધકસ્વભાવવાળા જ હોય તેથી અગ્નિ પણ પ્રતિબંધકાભાવથી અત્યન્ત ભિન્ન હોવાથી પ્રતિબંધક જ થશે, તે કારણથી (જ્યારે ચંદ્રકાન્ત મણિ આદિ હોય ત્યારે જેમ મણિરૂપ પ્રતિબંધક હોવાથી દાહાત્મક કાર્ય થતું નથી એવી જ રીતે) ચંદ્રકાન્તમણિ આદિ પ્રતિબંધક ન હોય અને કેવલ એકલો અગ્નિ હોય ત્યારે પણ અગ્નિ પોતે જ પ્રતિબંધક પણે વિદ્યમાન હોવાથી દાહાત્મક કાર્યની ઉત્પત્તિ થશે નહીં. કારણ કે ત્યાં વિભાવસુ પોતે જ દાહનું પ્રતિબંધક બનશે. આ રીતે મણ હોય ત્યારે મણિ અને અગ્નિ એમ બન્ને પ્રતિબંધક બનશે, અને જ્યારે મણિ નહી હોય ત્યારે અગ્નિ સ્વયં એકલો પ્રતિબંધક બનશે, પરંતુ અગ્નિ તો સદા પ્રતિબંધક જ રહેશે, માટે કયાંય પણ દાહાત્મક કાર્ય થશે જ નહીં.
નૈયાયિક અરે હું જૈનો ! વિભાવસુને પ્રતિબંધક કેવી રીતે કહેવાય ? જ્યાં કેવળ અગ્નિ છે ત્યાં તે અગ્નિમાં પ્રતિબંધક એવા મણિમંત્ર તંત્રાદિનો પ્રાગભાવ વિદ્યમાન છે. અર્થાત્ ત્યાં પ્રતિબંધકનો પ્રાગભાવ અગ્નિમાં હોવાથી અગ્નિ પોતે પ્રતિબંધક કેમ બની શકે ? જે વસ્તુ જેના અભાવવાળી હોય તે વસ્તુને તે વાળી કેમ કહેવાય ?
જૈન
હે નૈયાયિક ! તારી આ વાત નિર્દોષ નથી કારણ કે ત્યાં વર્તતો તે પ્રતિબંધકાભાવ (એટલે કે પ્રતિબંધકનો પ્રાગભાવ) અને અગ્નિ તમારા મતે અત્યંત ભિન્ન છે એટલે ત્યાં વિદ્યમાન એવો જે પ્રતિબંધકાભાવ છે. એ જ પ્રતિબંધકસ્વભાવવાળો ન હો પરંતુ અગ્નિને શું લેવા-દેવા? અગ્નિનું સ્વરૂપ તો પ્રતિબંધકાભાવથી (તમારા મતે) અત્યન્ત ભિન્ન હોવાથી તેનાથી વ્યાવર્તમાન થયું છતું પ્રતિબંધકતાને કેમ ન પામે ? અર્થાત્ અવશ્ય પ્રતિબંધકતાને પામે જ, જેમ ચંદ્રકાન્તમણિ આદિ પ્રતિબંધક તત્ત્વો સ્વામાવાત્ પોતાના અભાવથી અર્થાત્ પ્રતિબંધકાભાવથી વ્યાવર્તમાન થયાં છતાં એટલે કે ભિન્ન હોવાથી પ્રતિબંધકતાને પામે છે તથા = એ જ ન્યાયે તનૂનપાપ અગ્નિ પણ પ્રતિબંધકસ્વરૂપતાને કેમ ન પામે અર્થાત્ તમારા મતે આ અગ્નિ પ્રતિબંધકાભાવથી અત્યન્ત ભિન્ન હોવાથી પ્રતિબંધકતાને પામશે જ. અમને સ્યાદ્વાદીઓને (જૈનીયોને) તો સંસારની તમામ વસ્તુ સ્વદ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ ભાવાત્મક અને પરદ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ અભાવાત્મક એમ ભાવ ૧ મૂલ ટીકામાં ‘‘સ્વ (સ્વા) માવત્'' એમ બન્ને પાઠો છે. પરંતુ વિચારીને અર્થસંકલના કરતાં સ્વામાવત્ પાઠ વધારે સંગત લાગે છે. છતાં તત્ત્વકેવલિગમ્ય જાણવું.
–
Jain Education International
=
For Private & Personal Use Only
=
www.jainelibrary.org
| SR No. | 001267 |
| Book Title | Ratnakaravatarika Part 2 |
| Original Sutra Author | Vadidevsuri |
| Author | Kalyanbodhivijay |
| Publisher | Jinshasan Aradhana Trust |
| Publication Year | 1999 |
| Total Pages | 418 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati & Nyay |
| File Size | 9 MB |