Book Title: Avashyak Niryukti Part 01
Author(s): Sumanmuni, Damodar Shastri
Publisher: Sohanlal Acharya Jain Granth Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004277/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM arha AcArya bhadrabAhu viracita Avazyaka-niryukti (AcArya haribhadrasUri-racita vRtti sahita ) sampreraka, saMyojaka evaM pramukha sampAdaka pU.zrI sumana kumAra jI ma. sA. 'prajJAmaharSi' (u.bhA. pravartaka) aMgulamAvaliyANaM, bhAnAmasaMrivajja dosusNvijjaa| aMgulamAvali aMtI,AvaliA aNgulpuhuttN|| hatTami muhuttantI, divasaMto gAuyaMmi boddhcco| joyaNa divasapuhutaM,pakvanto pnnnnviisaao|| bharahami addhamAso, jaMbUDhIvaMmi sAhio maasii| vAsaM ca maNualoe, vAsapuhuttaM ca ruyaami|| saMvijjami u kAle, dIvasamuddA vi hu~ti sNvijjaa| kAlaMmi asaMrivajje, dIvasamuddA u bhiytvaa|| dhyApaka pUrva hindI anuvAdaka evaM vivecaka pro. DaoN. dAmodara zAstrI pIThikA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arha AcArya bhadrabAhu viracita Avazyaka-niyukti [AcArya haribhadrasUri-racita vRtti sahita] (pUrvapIThikA) (prathama khaNDa) sampreraka, saMyojaka evaM pramukha sampAdakaH 3. bhA. pravartaka pU. zrI sumana kumAra jI ma. sA. 'prajAmaharSi - hindI anuvAda va vivecanA : pro. DaoN. dAmodara zAstrI AcArya, jainavidyA evaM tulanAtmaka dharma va darzana vibhAga jaina vizvabhAratI vizvavidyAlaya, lADanUM-341306 (nAgaura, rAja.) prakAzaka AcArya zrI sohanalAla jaina grantha prakAzana ambAlA zahara-134003 (hariyANA) I. 2010 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ International Standard Book Number (ISBN): 81-7195-135X grantha nAma : Avazyaka niyukti (hindI anuvAda sahita) anuvAdaka va vivecaka : pro. DaoN. dAmodara zAstrI mUla preraka : zrI camanalAla mUthA, rAyacUra (karnATaka) preraka/pra. sampAdaka : muni sumana kumAra jI zramaNa' (pra. u. bhA.) sahayoga : prabala puruSArthI bhaMDArI muni sumantabhadra jI ma. (bAbA jI) artha saujanya : zrI dIvAnacanda jI jaina (sADhaurA vAle), ludhiyAnA (paMjAba) SORRE prathama saMskaraNa : san 2010 mudraNa : 500 pratiyAM mUlya : paThana-pAThana (kevala DAka vyaya) prApti-sthAna : 1. AcArya zrI sohanalAla jaina grantha prakAzana, zrI mahAvIra jaina bhavana, bAjAra bastIrAma, ambAlA zahara-134003(hariyANA) 2. zrI mahAvIra jaina svAdhyAya pITha, jaina sthAnaka, prakAzana vyavasthA ____ esa. esa. jaina saMgha, 17, barkiTaror3a, TI nagara, cennaI-600017 (tami.) azoka jaina, A. so. jaina sAmagrI bhaNDAra, ambAlA zahara : zrI Ananda zAstrI, zrutagaGgA prakAzana, (mobA.-09571773477) 614, jhaMkAra galI, cirAga dillI, naI dillI-17 kampyUTara TAIpa seTiMga KHARA mudraNa sthAna _ tiloka prinTiga presa, bIkAnera, mobA.-09314962475 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (With Acharya Haribhadra Suri's Sanskrit Commentary) Avashyaka Niryukti (Vol. 1) Project-Chief, Chief Patron & Chief Editor Rev. Muni Sri Suman Kumarji, Prajnamaharshi (Uttar Bharatiya Pravartak) Hindi Translator & Annotator Prof. Dr. DAMODAR SHASTRI Professor Deptt. of Jainology and Comparative Religion & Philosophy. Jain Vishva Bharti University, Ladnun-341306 (Raj.) Publishers : Acharya Shri Sohanlal Jain Granth Prakashan Ambala City-134003 (Haryana) 2010 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ABOUT THE BOOK The Avashyaka Sutra occupies a very prominent place among the Jain canonical texts. This work is divided into six sections dealing six essential activities that must be undertaken by all the ascetics everyday without fail. These activities are- 1. Samayika, 2. Caturvimsati-stava, 3. Vandana, 4. Pratikramana, 5. Kayotsarga and 6. Pratyakhyana. The oldest commentary in Prakrit verses (gathas) on this Avashyaka Sutra is Niryukti which is regarded as having been composed by Acharya Bhadrabahu. There are two Acharyas having name of Bhadrabahu, one is Bhadrabahu-I, designated as Shrutakevali & Chaturdash Purvadhara (probably in 3-4 century B.C.), the other is Bhadrabahu-II (5-6 century A.D.) The orthodox tradition believes that (Shrutakevali) Acharya Bhadrabahu-I is the author of this Niryukti. But most of the Jain scholars are of the opinion that the author of Niryukti must not be (Shrutakevali) Bhadrabahu-I. According to some scholars, the Niryukti gathas were composed even before Bhadrabahu-II; many of them have been included in present Niryukti. Thus, the original Niryukti has undergone with several additions. It is also observed that some of the gathas of Niryukti & Bhasya are intermixed. There is reason to believe that the completion of this present Niryukti must have taken place upto the time of Acharya Bhadrabahu-II, and a good number of the gathas have been included by him in this Niryukti which had came to him through tradition. Avashyaka Niryukti is a vast treatise. Its available edition consists of more than thousand gathas. It becomes more voluminous when it is presented with its Sanskrit commentary. The oldest Sanskrit commentary on Avashyaka Niryukti has been composed by distinguished & eminent Jain Acharya Haribhadra Suri of 8th century A.D. In this present volume, only 79 gathas of said Niryukti with the skt. Commentary of Acharya Haribhadra are included. This portion is regarded as an introductory part (Purva-Pithika) of the Niryukti, wherein the detailed discussion regarding the five categories of five knowledge has been made. The admirable feature of this edition is that Niryukti gathas & its sanskrit commentary, both have been translated in hindi and detailed explanation, wherever necessary, has also been made thereon. Hence, this volume will fulfill the much-felt need and will be cordially welcomed. The remaining parts of this work will be published in due course of time. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa grantha ke prakAzana meM arthasaujanya ke pradAtA sADhaurA (hariyANA) nivAsI zrImatI uSA jaina zrI dIvAnacanda jI jaina janma : 2 julAI 1929 pitA mAtA pautra-pautrI zrI mukandIlAla jaina zrImatI saradArIdevI jaina zrI avinAza jaina, zrI mukeza jaina zrI aMzula jaina, zrI saMbhava jaina, AzmA jaina, tanvI jaina, AzmA niTaveyara, mahAvIra jaina kaoNlonI, galI naM. 4, ludhiyAnA (paMjAba) DiplomA maikenikala iMjIniyara (avakAza prApta) pharma zikSA va sevAkArya : Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 705900SOC ODIOCCODISACCOGLIEGT 4. prajJAmaharSi pravartaka muni sumana kumAra "zramaNa' Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta prakAzana ke pramukha preraNAsrota gurudeva u.bhA. pravartaka maMtrI muni zrI sumanakumAra jI ma. (zabda citra) ARRDER janma : janmasthAna pitA mAtA dIkSA dIkSA nagara : gurudeva gurumahadeva zikSA : : san 1936I., saMvat 1992, mAgha sudi, vasaMta paMcamI bIkAnera 'pAMcu gAMva' (rAjasthAna) zrI bhIvarAja jI caudharI zrImatI vIrAMde jI san 1950, saMvat 2007, Asoja sudi 13 sADhaurA (tatkAlIna paMjAba), hariyANA muni zrI mahendrakumAra jI mahArAja pravartaka paM. zrI zuklacandra jI mahArAja saMskRta, prAkRta, hindI, paMjAbI, gujarAtI, aMgrejI Adi bhASAeM tathA Agama va Agametara sAhitya uttarabhAratIya pravartaka, zramaNasaMghIya salAhakAra, maMtrI, itihAsakesarI, pravacanadivAkara, nirbhIka vaktA, dakSiNakesarI, prajJAmaharSi Adi milanasAritA, saralatA, nirbhIkatA tathA siddhAntavAditA, spaSTavAditA, samanvayavAdI vicAroM ke dhnii| lekhana, sampAdana, anuvAdana tathA pravacana meM prviinn| alakaraNa vizeSa guNa : Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guru-paramparA Namo arihaMtANaM | Namo siddhANaM Namo AyariyANaM Namo uvajjhAyANaM / Namo loe savvasAhUNaM AcArya zrI amara siMha jI ma. pradhAnAcArya zrI sohana lAla jI ma. paMjAba kesarI AcArya zrI pujya kAMzI rAma jI ma. ooddiNdi. aadi ceesiNddikeeddi keeddmidee pravartaka paM. ra. zrI zuklacandra jI mahArAja tapasvI zrI sudarzana muni jI mahArAja sA. muni sumaMta bhadra bhaMDArI bAbA gurudeva paM. zrI mahendra muni jI mahArAja uttara bhArata pravartaka prajJA mahArSi zrI sumana muni jI mahArAja Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama zraddheya, prajJAmaharSi, zramaNasaMghIya salAhakAra, uttarabhAratIya pravartaka, maMtrI nizrA sumanakumAra jI ma. sA. kA saMkSipta jIvana paricaya zramaNasaMghIya salAhakAra uttarabhAratIya pravartaka, maMtrI, spaSTavaktA, vidvadvarya, prajJAmaharSi, parama zraddheya zrI sumanakumAra jI ma. sA. zramaNasaMgha ke eka mahAn saMta haiM / jana-jana ko Aloka pradAna karate hue 'tinnANaMtArayANaM' ke pada ko sArthaka kara rahe haiN| ApakI vANI meM oja hai, vyavahAra meM mAdhurya hai aura hRdaya meM saralatA, karuNA evaM sadbhAvanA kI triveNI pravahamAna hai| vastuta: saMtoM ke jIvana ko zabdoM meM nahIM piroyA jA sakatA, kyoMki unake upakAra anaMta hote haiM, aura anaMta ko sImAoM meM baddha nahIM kiyA jA sakatA hai| tathApi bahuAyAmI vyaktitva ke svAmI zraddheya pravartakazrI jI ke jIvana ko laghu zIrSakoM ke mAdhyama se Apa taka pahuMcAne kA yaha eka vinamra prayAsa hai| janma: rAjasthAna prAnta ke aMtargata bIkAnera raajy| bIkAnera jile meM nokhAmaNDI, sannikaTa grAma paaNcu| isI grAma ke nivAsI dampati zrI bhIvarAja jI caudharI evaM zrImatI viiraaNde| jAti jATa, vaMza godaaraa| vikrama | saMvat 1992, mAgha zukla paMcamI (vasaMta pacaMmI), I. san 1936ko eka puNyAtmA ne vIrAMde kI pAvana kukSI se janma liyaa|naamkrnn kiyA gyaa-girdhaarii| giradhArI lAla ke eka baDe bhrAtA the|shaishv-avsthaa meM hI mAtA-pitA kA viyoga ho gyaa| mAtR-pitR viyoga ke pazcAt giradhArIlAla ko puna: mamatA milI- vayovRddhA guruNIvaryA zrI rukmAM jI se| ApazrI bRhad nAgaurI laukAgacchIya upAzraya kI upAsikA thiiN| Apako bAlaka meM zubha lakSaNa - dRSTigocara hue| saMgha kI AjJA prApta karake bAlaka ko suzikSita karanA prAraMbha kiyA tathA vyavahArika zikSA 'seThiyA jaina hAI skUla' meM sampanna hone lgii| teraha varSa kI avadhi taka sAMgopAMga adhyayana karake yuvA giradhArI paMjAba prAnta meM A ge| sat saMgati se yuvAvasthA meM praveza karate hI ApazrI ke hRdaya meM vairAgya utpanna huA jo kramaza: sudRr3ha hotA gyaa| aMtata: Apa paMjAba prAnta ke tatkAlIna yuvAcArya paNDita-ratna zrI zuklacandra jI ma. sA., tathA munizrI mahendrakumAra jI ma. sA. kI sevA meM zAhakoTa (ji. jAlaMdhara) pahuMca gye| vahAM ApakA jJAnArjana sucAru rUpa se sampanna hone lgaa| dIkSA: uparyukta mahApuruSoM ke tyAga-vairAgya, zAstra-jJAna Adi sadguNoM ne Apake mAnasa ko AkarSita kiyaa| mahApuruSoM ke caraNa-sarojoM meM rahakara Apa apane ko dhanya samajhane lge| ApakI dharmazraddhA, Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grAhakAlaya gurubhakti, ekAgratA, sevA-vinaya Adi ke kAraNa sadguruoM kI kRpAdRSTi kA varSaNa sadaiva Apa para hotA rhaa| sADhorA (paMjAba) meM ApakI dIkSA sampanna huI- vikrama saMvat 2007, dinAMka 23 aktUbara 1950 somavAra kI pAvana velA meN| dIkSA pradAtA zraddheya zrI harSacandrajI ma. sA. the aura ziSya ghoSita kie gaepaMDitaratna zrI mahendrakumAra jI ma. sA. ke| giradhArIlAla' aba munizrI sumanakumAra jI ma. sA. ke nAma se abhihita hue| muni zrI sumanakumAra jI ne paNDitavarya pravartaka zrI zuklacaMdrajI ma. sA. aura gurudeva zrI kI upasthiti meM rahate hue Agama-sAhitya, Agametara sAhitya kA tathA saMskRta, prAkRta, hindI, paMjAbI, gujarAtI, aMgrejI Adi bhASAoM kA adhyayana kiyaa| itihAsa ApakA priya viSaya rhaa| jaina dharma ke itihAsa kA bhI Apane vihaMgAvalokana evaM unake hArda taka pahuMcane kA prayAsa kiyaa| sarvatomukhI vyaktitva bAhya vyaktitva : gauravarNa, pradIpta bhAla, vizAlanetra, unnata dehayaSTi / Abhyantarika vyaktitva H sahRdayI, prazAntacetA, karuNAzIla, spaSTavaktA Adi guNoM se yukta! zramaNa-saMgha-sevA: saMgha samAja ke aikya evaM samanvaya ke Apa pramukha vicAraka, vyAkhyAtA tathA mArgadarzaka rahe haiN| saMgha-viSayaka ApakI vicAradhArA bejor3a evaM nIti suspaSTa rahI hai| eka kuzala nItijJavat Apa saMgha aura samAja ke tanAvagrasta sadasyoM ke vicAra jAnakara apanI tarkaNA zakti se unakA hRdaya parivartita kara dete haiN| Apane Aja taka pAMca zramaNa-sammelana pUjya gurumaha evaM gurudevazrI kI nizrA meM dekhe haiN| I. 1964 meM ajamera ke pratinidhi zramaNa zikhara sammelana' meM paMjAba prAnta kI ora se pUjya-pravartaka zrI jI ke pratinidhi ke rUpa meM tathA mani zrI sazIla kamAra jI. pravartaka pUjya zrI pathvIcaMdra jI ma. Adi kA 'proksI' pratinidhitva Apane kiyaa| pUnA meM san 1987 ke apraila mAsa meM sampanna hue zramaNa mahAsammelana meM AcAryazrI jI ne Apako vizeSa rUpeNa AmaMtrita kiyaa| lagabhaga 2200 ki.mI. kI yAtrA sampanna kara kevala sAr3he tIna mAha meM Apa pUnA (mahArASTra) pdhaare| vividha padaH ____ 1. uttara bhAratIya pravartaka : dinAMka 15-8-2001 ko AcAryasamrAT zrI ziva muni jI mahArAja ne Apako isa pada para niyukta kiyaa| ____2. zramaNasaMghIya salAhakAra : AcAryazrI AnaMdaRSijI ma. sA. ke AdezAnusAra AdinAtha sosAyaTI, pUnA ke ziSTa maMDala ne I. 1987 meM ApazrI ko isa pada para abhiSikta kiyaa| sthala-pUnA ke snniktt| ___3. maMtrI : AcAryazrI ke AdezAnusAra upAdhyAya zrI puSkaramuni jI ma. sA. kI tathA upAcArya zrI devendramuni jI ma. sA. kI sannidhi meM I. san 1988 meM vidhivat ghoSaNA kI gii| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. zAMtirakSaka : pUnA zramaNa-saMgha sammelana kA sucAru rUpa se saMcAlana karane hetu I. 1987 meM yaha pada pradAna kiyA gyaa| 5. itihAsa kesarI : san 1983 meM zrI manoharamuni jI ma. sA. ke upAdhyAya-pada samAroha meM inheM itihAsa-kesarI upAdhi dI gii| pradAtA the- AcArya amarasiMha jaina zramaNa saMgha ke saMta pramukha zrI ratanamuni jI ma. saa.| 6.nirbhIka vaktAH san 1963 meM zrI esa. esa. jaina sabhA, rAyakoTa dvArA prdtt| 7. pravacana divAkara : zrI esa. esa. jaina sabhA, pharIdakoTa dvArA I. 1985 meM yaha pada pradAna kiyA gyaa| 8. prajJAmaharSi : san 1999 madrAsa ke TI. nagara zrI saMgha ne Apako isa pada se sammAnita kiyaa| 9. dakSiNakesarI : san 2000 ke rAyacUra varSAvAsa meM tatrastha zrI saMgha ne Apako ukta pada se sammAnita kiyaa| vihAra-yAtrA: jaina zramaNoM kA jIvana 'caraiveti caraiveti' ukti kA hI paryAya hai| basa calate rho| vaha bhI paidala vicaraNa, kitanA kssttdaayk| phira bhI dharma ke pracAra-prasAra hetu ye yAvajjIvana eka prAMta se dUsare prAnta meM paribhramaNa karate rahate haiN| ApazrI kA vicaraNa kSetra ati vistRta hai| yathA- paMjAba, rAjasthAna, himAcala, hariyANA, dillI, uttarapradeza, madhyapradeza, mahArASTra, AMdhapradeza, karnATaka, tamilanADu Adi / ina prAntoM ke choTe-bar3e nagaroM meM ghUma-ghUma kara ApazrI ne dharmadhvajA phhraaii| vartamAna meM Apa uttarabhArata meM paMjAba ke kSetra meM vicaraNa kara rahe haiN| sAhitya sevA: parama zraddheya gurudeva pravacanakAra hone ke sAtha-sAtha sAhityakAra bhI haiN| Apa Agama zAstra ke mahAn marmajJa haiM evaM AgamoM kI vyAkhyA atyanta sundara DhaMga se karate haiN| jaina siddhAntoM ko bhI Apa sahaja evaM sarala DhaMga se vyAkhyAyita karane meM siddhahasta haiN| Apa dvArA likhita, saMpAdita, anUdita, vyAkhyAyita kRtiyoM kI sUcI isa prakAra hai (1) paMjAba zramaNa saMgha gaurava AcArya zrI amarasiMha jI ma. (2) anokhA tapasvI zrI gaiMDerAyajI ma. (jIvanI dvaya) (3) bRhad AlocanA (lAlA raNajItasiMha jI kRta) (saMpAdana-anuvAda) (4) devAdhideva racanA (saMpAdita-anuvAdita) (5) tattva ciMtAmaNi bhAga-1, 2, 3, (paribhASita evaM saMpAdita) (6) zrAvaka karttavya (zrAvaka. AcAra kI mArgadarzikA) (7) zukla jyoti (jIvanI) (8) zukla smRti (jIvanI) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9) zukla pravacana bhAga-1,2,3,4,5,6,7,8 (10) sumanavANI (11) Avazyaka sUtra (aMgrejI) (Atmasiddhi zAstra kA lagabhaga 1000 pRSThoM meM vistRta vivecana) (12) zukla pravacana (13) mokSazAstra (tattvArthAdhigamasUtra) (paM. pannAlAla bAkalIvAla kI bhASA TIkA sahita, samIkSAtmaka vivecana va adhyAyasAra sahita) ____(14) zukla vANI (ambAlA zahara meM 2003 I. meM diye gaye pravacanoM kA saMkalana) vizeSatAH zramaNa saMgha meM aikya-saMgaThana, nyAyayukta rIti-nItiyoM ke saMdarbha meM Apa samaya-samaya para zrI a. bhA. zve. sthA. zramaNa saMgha ke sarvocca adhizAstA, anuzAstA Adi padavIdhArI mahAzramaNoM ke sAtha evaM padAdhikArI zrAvaka Adi varga ke sAtha spaSTa vicAra-vinimaya karate rahe haiN| zramaNa saMghIya vidhAna saMzodhana, pravartaka evaM upAdhyAya-yuvAcArya pada ke vivAda para ApakA nyAya pakSa para aDiga rahanA sarvavidita hai| Apake hRdaya meM dharmazAsana ke prati zraddhA, samarpaNa-bhAva, saMghaniSThA, samanvaya-paddhati ke vizeSa guNa vidyamAna haiM / Apa prakRti se namra, milanasAra haiM tathA sAtha hI sAtha nirbhIka evaM siddhAMtavAdI haiN| atizaya prazaMsA ke Apa virodhI rahe haiM / yathArtha ke adhika vizvAsI hone ke kAraNa samAja ke vyaktiyoM ke prazaMsA ke gIta gAnA aura sunanA pasaMda nahIM karate haiM / upekSita evaM pratAr3ita sadasyoM ke Apa sadA pakSadhara rahe haiN| kula milAkara ApakA jIvana tejasvitA evaM ojasvitA se paripUrNa rahA hai| ziSya parivAraH vidyAbhilASI, sevAbhAvI zrI sumaMtabhadrajI ma., 'sAdhaka', muni zrI guNabhadra (mejaramuni) jI ma., zrI navIna muni jI ma., zrI lAbhamuni jI ma. Apake ziSya praziSya-parivAra ke munirAz2a haiN| saMsthApita dharma saMsthAeM: ApazrI dvArA saMsthApita saMsthAoM kI sUcI vistRta hai| saMkSiptataH ApakI sadpreraNA se nirmita katipaya saMsthAoM kA vivaraNa yahAM prastuta hai| ye saMsthAeM zikSA, svAsthya, sAhitya-sevA, dharma-sAdhanA Adi vibhinna kSetroM meM pragati-patha para gatimAna haiN| ApakA dharma-sAdhanA ke sAtha-sAtha mAnava mAtra ke kalyANa kA uddezya bhI rahA hai| ina saMsthAoM ke nirmANa meM ApakI bhAgIdArI na samajheM, apitu pravacana dvArA prabala-preraNA se prerita vinirmita saMsthAeM smjheN| (1) zrI mahAvIra jaina pustakAlaya' (jaina sthAnaka), rAyakoTa, san 1954 (2) pUjya zrI kAzIrAma jaina smRti granthamAlA-ambAlA, san 1957 (3) zrI mahAvIra jaina lAibrerI-carakhIdAdarI, san 1958 (4) zrI mahAvIra jaina kanyA pAThazAlA, bhivAnI (hariyANA), san 1958 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) jIrA jaina sthAnaka vRddhi hetu tIna dukAnoM kA ApazrI jI kI preraNA se vilInIkaraNa san 1961 *(6) zrI jaina sthAnaka, bhIkhI kA zilAnyAsa, san 1962 (7) jaina sthAnaka hetu ApakI sadpreraNA se do bhUkhaNDa dAna-dAtAoM dvArA pradatta, samAnA maNDI (paMjAba), san 1966 (8) jaina sthAnaka kA jIrNoddhAra/navInIkaraNa, ratiyA (hariyANA), san 1970 (9) zrI muni tArAcanda jaina samAdhi mandira, ratiyA (hariyANA), san 1973 (10) svAmI zukla candra jaina haoNspiTala, jAlaMdhara (paMjAba), san 1973 (11) pravartaka svAmI zrI zukla candra jaina meDIkala rilIpha sosAyaTI kI sthApanA evaM bilDiMga rAyakoTa, (12) AcArya zrI amarasiMha jaina zAstra bhaNDAra, mAlerakoTalA (paMjAba), san 1982 (13) zrI bhojarAja jaina sabhA pablika hAI skUla, bhaTiNDA (paMjAba), san 1986 (14) jaina sthAnaka kA zilAnyAsa, rAjAjI nagara, baiMgalora (karnATaka), san 26janavarI 1991 (15) rAjakIya aspatAla ke. jI. epha. (karnATaka) meM bhagavAn mahAvIra blaoNka kA udghATana, san 1991 (16). jaina sthAnaka, TI nagara mAmbalama madrAsa kA ApakI pAvana nizrAya meM udghATana evaM usa bhavana meM sarvaprathama ApazrI kA cAturmAsa san 1993 (17) bhagavAn mahAvIra svAdhyAya pITha kI sthApanA, mAmbalama (cennaI) meM san 1993 (18) zrI guru gaNeza jaina sthAnaka bhavana kA ApazrI kI sannidhi meM udghATana evaM sarvaprathama cAturmAsa baiMgalora (karnATaka), san 1995 (19) "zrI pannAlAla caurar3iyA jaina bhavana" evaM sthAnaka kA UparI vyAkhyAna haoNla, zrI kuMdanamala jI bhaNDArI dvArA, san 1996 - (20) jaya nagara sthAnaka kI punarnirmANa yojanA, san 1996 (21) bhagavAn mahAvIra jaina pustakAlaya, meTupAliyama, san 1997 (22) zrI marudhara kesarI vizrAma gRha, varliyAra, (tamilanADu), san 1997 udghATana (23) zrI varddha. sthA. jaina zrAvaka saMgha TrasTa (raji.) kI sthApanA, madrAsa sAhUkAra peTha, cennaI, san 1998 (24) esa. esa. jaina, saMgha kuMDItopa, cennaI meM jaina sthAnaka nirmANa, san 1998 (25) zrI mahAvIra jaina pustakAlaya, ambAlA zahara, san 2009-2010 -0 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OCOCOCCACADOOOD COT OTOT OT OTOT OTOT gurudeva sva. paM. zrI mahendramuni jI ma. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - gurudeva sva. paM. zrI mahendramuni jI ma. (zabda citra) janma pitA bhalAnda grAma (kazmIra) saM. 1981 paM. zrI zyAmasundara zrImatI camelI devI mAtA jAti brAhmaNa gotra sArasvata dIkSA zikSA vidyA : hAMsI, vi. saM. 1994 bhAdoM zukla paMcamI, saMvatsarI ke din| hindI, saMskRta, prAkRta aadi| paM. pravartaka, maMtrI paM. ratna zrI zuklacanda jI ma. guru paMjAbakesarI AcArya zrI kAzIrAmajI ma. gurumaha gurudeva : gurubhrAtA bhAI : paM. zrI rAjendra muni jI ma. uttara bhAratIya pravartaka zrI sumanamuni jI ma. ziSya vizeSatA sevA-saralatA, adhyApana mahAprayANa 9 sitambara 1982 (saMvatsarI ke ATha dina bAda) mAlerakoTalA (paMjAba) MANDIDAI Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNasaMdhIya pravartaka paM. rala zrI zuklacandrajI ma. CoupouDUDDDDDDDDuppood Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraka-000000RRORSRe98ROScence ___ zramaNasaMghIya pravartaka paM. ratna zrI zuklacandrajI ma. (zabda citra) nAma janma janmabhUmi pitA mAtA vaMza vairAgya / vAgbandhana dIkSA dIkSAguru , : paMDitaratna prasiddha vaktA : yuvAcArya prAntamaMtrI : zaMkara vi. saM. 1951, bhAdrapada sudi 12 (vAmana dvAdazI) daDaulI-phatahapurI (gur3agAMvA) paMjAba paM. zrI baladeva zarmA jI zrImatI mahatAba kaur| gaur3a-brAhmaNa mitra-mAtA kA duHkh-rodn| sagAI-nikaTavartI gAMva 'nAhar3a' vi. saM. 1973 ASAr3ha pUrNimA, amRtasara (paMjAba) AcArya zrI sohanalAla jI mahArAja paMjAbakesarI AcArya zrI kAzIrAma jI mhaaraaj| upAdhi, muni sammelana hoziyArapura, pNjaab| pradezamuni sammelana evaM ambAlA shhr| vi. saM. 2003 ludhiyAnA-pada smaaroh| a. bhA. vardha, sthA. jaina zramaNa saMgha, sAdar3I (mAravAr3a), vi. saM. 2009 vaizAkha zukla tiij| vi. saM. 2021 (1964) ajamera, zikharamuni sammelana zAnta, madhura, vinamra, ojasvI, gaMbhIra, AjAnubAhu, dhairya guNa vAle, dIrgha lalATa, saumya tejasvI mukhmNddl| 52 vrss| vi. saM. 2025 phAlguna sudi dUja, 28 pharavarI 1968 / pravartaka zuklacandra jaina aspatAla, jAlandhara, pra. svA. zu. jaina meDikala ) rilIpha sosAyaTI, rAyakoTa, pra. zuklacaMdrajaina maoNDala skUla, barAr3A , (ambaalaa)| pra. zuklacandra jaina maimoriyala cairITebala TrasTa, ludhiyaanaa| pravartaka svabhAva dIkSA paryAya : svargavAsa : smAraka 20208) '1) (2) RP RR RAR.20 (RE Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . sa(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)ce E prakAzakIya prastuta anuvAdita grantha Avazyaka niyukti AcArya zrI bhadrabAhu viracita kRti hai tathA 8 isa niyukti ke sAtha AcArya haribhadra kI saMskRta TIkA bhI dI gaI hai| prastuta grantha ke mUla tathA isakI saMskRta TIkA kA hindI meM anuvAda aba taka upalabdha hai : nahIM thaa| pU. pravartaka zrI jI ma. ke parizrama evaM preraNA se yaha sAhitya jagat ko upalabdha huA hai| " phalataH hama unake cira AbhArI haiN| sAtha hI isake prakAzana/vitaraNa kA bhI hameM adhikAra diyA, & gayA hai| isa grantha ke prakAzana meM sarvaprathama pro. DaoN. dAmodara jI zAstrI kA sAdhuvAda kie binA nahIM , * raha sakate, kyoMki Agapa, siddhAnta tathA tattvoM se pUrNa granthoM kA anuvAda bar3A zramasAdhya hotA hai| " & zrI zAstrI jI ne yaha mahat kArya kiyA hai| isake (prathama bhAga ke) prakAzana kA sampUrNa artha-saujanya zrI dIvAnacanda jaina (sADhaurA , ce vAloM) ne pradAna kiyA hai, etadartha unake hama AbhArI haiN| anta meM, isa grantha kI sampUrNa kampyUTara TAIpa seTiMga karane meM zrI Ananda zAstrI (zrutagaGgA / prakAzana) ne tathA isake mudraNa meM zrI viSNu vyAsa (tiloka priTiMga praisa, bIkAnera) ne jo tatparatA ca dikhAI, usake lie ve bhI sAdhuvAda ke pAtra haiN| __ azoka jaina vyavasthApaka, A. zrI sohanalAla jaina sAmagrI bhaMDAra/prakAzana zrI mahAvIra jaina bhavana, ambAlA zahara (hariyANA) 233333333333333333333333333333333333333333333 380868808880888088@BR@necR90@Reges pa Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (r)(r)ce@DBR890888908ck@DBR@@CR80@cRe0@ svakathya 33333333333333 IsvI san 2003 meM ambAlA zahara meM varSAvAsa ke lie " | dillI se vihAra yAtrA karate hue merA eka dina Atmavallabha jaina, smAraka (dillI karanAla ror3a para sthita) meM ThaharanA huA thaa| vahAM 'bhogIlAla leharacanda bhArata bhAratI saMsthAna' ke mAdhyama se jaina darzana va prAkRta bhASA sAhitya ke adhyayana-adhyApana evaM pracAra-prasAra kA kArya aneka varSoM se kiyA jA rahA hai| vahAM eka & sundara va samRddha pustakAlaya bhI hai jahAM jaina darzana evaM sAhitya-adhyayana kI sundara vyavasthA hai| " samaya-samaya para adhyayana zivira evaM seminAra Adi ke Ayojana bhI vahAM hote rahate haiM jisameM dUra-dUra 2 ke vidyArthI lAbhAnvita hote haiN| pUrva varSoM kI bhAMti, usa varSa bhI vahAM prAkRta bhASA kA 21 divasIya & grISmakAlIna zikSaNa zivira cala rahA thaa| adhyApana hetu deza ke udbhaTa vidvAn vahAM Aye hue the| mujhe , vahAM una gaNamAnyoM meM pro. DaoN. dAmodara jI zAstrI kA sAkSAtkAra huaa| ve upAzraya ke pIche kamare meM hI , Thahare the| zrI zAstrI jI se hue prathama sAkSAtkAra vArtAlApa meM maiMne nizcaya kiyA ki ye mere lakSya , & saMkalpapUrti meM sahayogI bana paayeNge| merA lakSya thA- una amara sAhityika kRtiyoM ko jo pUrvAcAryoM, . a muniyoM va vidvAnoM dvArA praNIta haiM aura jo prAkRta gAthAoM, pAThoM, cUrNi, avacUri Adi ke rUpa meM yA , saMskRta bhASA meM TIkA, bhASya, TippaNI Adi ke rUpa meM hastalikhita yA mudrita rUpa meM haiM, unheM ca susampAdita kara hindI bhASA meM prakAzita krnaa| merA mantavya rahA hai ki jaina-darzana-dharma kI vistRta " jAnakArI ke lie isa yuga meM pracalita sarvabhogya prAyogika bhASA evaM lipi meM unakA anuvAda , prakAzita hokara janatA, mumukSuoM, jijJAsuoM ke hAthoM meM jAnA atIva apekSita hai| kyoMki Aja va saMskRta aura prAkRta bhASA kA paThana-pAThana, adhyayana-adhyApana svalpa mAtra raha gayA hai aura loka " a bhASAoM kA mahattva bar3ha gayA hai| tathApi una sabakI apekSA hindI bhASA saMskRta-prAkRta bhASA-bhAva ko , prakaTa karane meM adhika sakSama hai| kintu hindI anuvAda ke lie mAtra prAkRta-saMskRta vyAkaraNa kI / va vidvattA hI nahIM, pUrvApara prasaMga, anya zAstroM, granthoM tathA unake paramparAgata artha, rUDhArtha, laukika " a samanvaya-sAmaJjasya aura dharma-siddhAnta ke anugamya artha ko hI vizUSita kara use prastuta karane kI , yogyatA, kSamatA kA honA anivArya hai| aisI kSamatA vAle hI vidvAn una saiddhAntika, Agamika sAhitya a kA anuvAda kara sakate haiN| isake atirikta, yaha bhI apekSita hai ki anuvAda kArya kevala zAbdika na " ho, vaha bhASAnuvAda hI nahIM, apitu pAramparika sandarbho se puSTa bhI honA caahie| 888888888888888888888888888888888888888888888 maka Gaa (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)ce A. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3333333 &&&&&&&&&&&& 33333333333333 -(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)ce kamI pro. zAstrI jI meM ukta kSamatA ke darzana hue aura maiMne unheM Avazyakaniyukti ke hindI anuvAda ke lie bhAva prakaTa hI nahIM kie, sAgraha nivedana bhI kiyaa| isI prasaMga meM yaha bhI / & ullekhanIya hai ki mere lakSya aura saMkalpa kA mArgadarzana aura preraNA dene kA kArya zrI camanalAla jI " & mUthA, rAyacUra dvArA kiyA gayA hai| zrImUthA jI AgamasvAdhyAyI evaM adhyavasAya ke dhanI haiN| darzana-2 dharmazAstroM granthoM kA samanvaya karane meM tatpara rahate haiM aura prAcIna sAhitya va dharma paramparA ke vizeSa ce poSaka manasvI haiN| merA san do hajAra kA caturmAsa rAyacUra meM huA thaa| vahAM unake punaH nivedana/Agraha " & ne mere saMkalpa meM UrjA kA saMcAra kiyA aura sAtha meM Avazyaka niyukti (A. bhadrabAhu) ke mudrita do . bhAga bhI unhoMne mujhe pradAna kie| kintu isameM bhI pramAdavaza vilamba hotA gayA aura san 2005 ke cAturmAsa meM ambAlA zahara meM pro. zAstrI jI ko bulAkara maiMne unheM yaha kArya sauNpaa| inhoMne kucha pRSTha 2 & anuvAda kara mujhe zIghra hI preSita kara die the, kintu maiMne apane saMkalpa aura lakSya ko gauNa kara diyA hai & thA, kyoMki una dinoM saMghIya vigraha sthiti meM ulajha gayA thA, phalataH dhyAna na de sakA ataH pro. zAstrI ce jI bhI mauna rhe| gata varSa paMcakUlA cAturmAsa meM punaH sajagatA/sakriyatA bar3hI aura zAstrI jI dvArA anuvAda " & kArya bhI vRddhigata huaa| sana 2009 ke cAturmAsa meM grantha kA prathama khaNDa (lagabhaga 350) pRSTha taiyAra ho gayA aura aba . & (2010 I. meM) mudrita hokara pAThakoM ke samakSa A gayA hai| isa kArya meM bhaMDArI muni zrI sumantabhadra (bAbAjI) kA pUrNa va prazasanIya sahayoga rahA hai, a jisake lie unheM vizeSa hArdika sAdhuvAda hai| isake anuvAda ke lie pro. DaoN. dAmodara jI zAstrI, hai prakAzana ke sahayogI zrI dIvAna canda jI jaina (sADhaura vAle) ludhiyAnA, kampyUTara TAIpa saiTiMga . ke lie zrI Ananda zAstrI, mudraNa ke lie zrI viSNu zarmA, bIkAnera tathA prakAzaka/vitaraka : ca azoka jaina, vyavasthApaka/prabandhaka, AcArya zrI sohanalAla jaina sAmagrI bhaMDAra- A. zrI so. " & jaina granthamAlA prakAzana ko hArdika sAdhuvAda karanA maiM apanA karttavya mAnatA hUM kyoMki inake , sahayoga se hI yaha kArya sampanna huA hai| zrI dIvAnacanda jI jaina sADhaurAvAloM ne -jo ki merI / dIkSAbhUmi ke suzrAvaka haiM aura jo samaya-samaya para dhArmika gatividhiyoM meM sahayogI rahate haiMva isa prathama khaNDa ke pUrNa prakAzana ke lie sahayoga dekara zrutasAhitya kI sevA kI hai| anta meM maiM apane gurumaha gurudeva pravartaka paM. ratna zrI zuklacandra jI ma. sA. tathA gurudeva paM. zrI mahendrakumAra jI ma. ke prati sazraddha-sabhakti kRtajJatA evaM kRpA-varSaNa ke lie AbhArI huuN| ambAlA zahara (muni sumanakumAra zramaNa') / jaina mahAvIra bhavana (prava. uttarabhArata) dinAGka- 1 janavarI 2010 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)ce 838 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 880000RORoneRi8003003890090R samma (AcArya bhadrabAhu viracita) & Avazyaka niyukti prathama-khaNDa [jJAnapaJcakarUpa nandI (pUrvapIThikA) paryanta] . || viSaya-anukramaNikA // pRSTha saM. tAvanA. &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& I-XII 888888888888888888888888888888888888888888888 (Avazyaka-niyukti, evaM vRtti sAnuvAda) 1. vRttikAra kA maGgalAcaraNa 2. zAstra ke anubandha-catuSTaya 3. maGgala-sambandhI vivecana 4. nikSepavidhi se maGgala-nirUpaNa 5. paJcavidha jJAna (gAthA-1) mitijJAna] 6. zrutanizrita matijJAna-svarUpa 7. avagraha Adi ke svarUpa 8. avagraha Adi ke kAla pramANa 9. zrotrendriya Adi ke prApta-aprApta viSaya 10. zrotra dvArA gRhIta zabda-dravyoM kA svarUpa 11.bhASA-dravyoM kA grahaNa va utsarga (gAthA-2) (gAthA-3) (gAthA-4) (gAthA-5) (gAthA-6) (gAthA-1) &&&&&&&& Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0ROORB0BROWROOROSRAMRODRA viSaya-zIrSaka gAthA saM. pRSTha saM. 0 222222222332223333332323232232322322233222223 12. bhASA-dravyoM kA kAyika yoga se grahaNa (gAthA-8). 13. audArikazarIrI Adi dvArA gRhIta va utsRSTa bhASA ke satyA, mRSA Adi bheda (gAthA-9) 14.bhASA-dravyoM kI loka vyApti (gAthA-10) 15. matijJAna ke paryAya (gAthA-12) 16.nau anuyoga-dvAroM se matibheda-nirUpaNa (gAthA-13) 17. matijJAna kI prakRtiyAM (bheda) (gAthA-16) zrutajJAna] 18. zrutajJAna kI prakRtiyAM (bheda) (gAthA-17) 19. (akSara) zruta jJAna ke caudaha nikSepa (gAthA-19) 20. anakSara zruta kA svarUpa (gAthA-20) 21. zruta jJAna kI upalabdhi (gAthA-21) 22. buddhi ke ATha guNa (gAthA-2) 23. zravaNa vidhi ke sAta aMga (gAthA-23) 24. anuyoga (vyAkhyAna) kI vidhi (gAthA-24) [avadhijJAna] 25. avadhijJAna ke bheda (gAthA-25) 26. avadhijJAna kI caudaha pratipattiyAM (gAthA-1) 7. avadhi zabda ke sAta nikSepa (gAthA-29) 28. avadhijJAna kA jaghanyakSetra parimANa (gAthA-30) 29. avadhijJAna kA utkRSTa kSetra-parimANa (gAthA-31) 30. (madhyama) avadhi kA kSetra-kAla viSayaka pratibandha (gAthA-32) 31. dravyAdi-vRddhi sambandhI pratibandha, unameM sUkSmatA.. (gAthA-36) 32. avadhi jJAna ke grahaNayogya (prArambha-samApti meM) dravya / (gAthA-38) 33. audArika Adi grahaNa-yogya-ayogya dravya-vargaNAeM (gAthA-39) 34.gurulaghuva agurulaghuvargaNAeM (gAthA-41) 35. avadhi kA kSetra-kAla sambandhI pratibandha (gAthA-42) 36. paramAvadhi ke dravya, kSetra kAla va bhAva... (gAthA-44) 1180BRO90BROOROSAROOROROSCR90R Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000000000000R viSaya-zIrSaka gAthA saM. pRSTha saM. (gAthA-46) (gAthA-48) (gAthA-53) (gAthA-54) (gAthA-55) (gAthA-56) (gAthA-57) (gAthA-59) (gAthA-60) (gAthA-62) (gAthA-65) (gAthA-66) (gAthA-67) (gAthA-68) 37. nAraka va tiryaJcoM meM jaghanya va utkRSTa avadhi 38. devoM meM jaghanya-utkRSTa avadhi-kSetra 39. jaghanya-utkRSTa, pratipAtI-apratipAtI avadhi 40. jaghanya avadhijJAna ke saMsthAna (AkAra) 41. madhyama avadhijJAna kA saMsthAna 42. AnugAmika-anAnugAmika Adi avadhi 43. avadhijJAna kI avasthiti 44. avadhi ke jJeya dravya Adi kI vRddhi-hAni 45. avadhijJAna ke sparddhaka aura unake prakAra 46. avadhijJAna kA utpAda va pratipAta 47. devoM meM sAkAra-anAkAra, samyak va vibhaGga jJAna 48. Abhyantara va bAhya avadhijJAna 49. kSetra kI apekSA se sambaddha-asambaddha avadhi 50. avadhijJAniyoM meM pUrvapratipanna, pratipadyamAna (Rddhi-kathana pratijJA) 51. AmauSadhi Adi labdhiyAM 52. vAsudeva kI sAmarthya 53. cakravartI kI sAmarthya 54. tIrthaMkarakI sAmarthya 12RRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRR222222222222222. (gAthA-69) (gAthA-71) (gAthA-73) (gAthA-75) [manAparyayajJAna] 55. (saMjJI) jIvoM ke cintyamAna vastuoM kA jJAna 56. manaHparyayajJAna ke bheda, viSaya-kSetra, svAmI (gAthA-76) (gAthA-16) [kevalajJAna] 57. kevalajJAna kA svarUpa (gAthA-n) 58. kevalI (tIrthaMkara) kA vacanayoga (prajJApanIya dezanA) (gAthA-78) 297 59. pAMca jJAnoM meM zrutajJAna hI adhikRta (gAthA-79) [jJAnapaMcaka rUpa nandI (pUrvapIThikA) samApta] 30002020 20 CROSORRORREE Page #25 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& 838@cRBRB0BCRO900CR890803808RB0Bce prastAvanA (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)R 222233333333333333333333333333333333333333333 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 00BROR@RB0BROBCR8888880880@ce prastAvanA Avazyaka-niyukti grantha aura usake TIkAkAra a222222222222222222222222222222233222222222222 pro. DaoN. dAmodara zAstrI viziSTa jaina Agama 'Avazyaka sUtra' para a. bhadrabAhu dvArA racita (prAkRtapadyAtmaka) 1 / vyAkhyAtmaka grantha ke rUpa meM 'Avazyaka niyukti' kA jaina paramparA meM mahanIya sthAna hai| isa para ma AcArya haribhadra ne saMskRta meM 'vRtti' likhI hai| prastuta prakAzana meM Avazyaka niyukti va haribhadrIya vRtti- donoM (ke mUla ke sAtha, una) kA hindI anuvAda bhI diyA jA rahA hai| sAmAnya pAThakoM ke hitArtha la Avazyaka sUtra, niyukti va vRtti -ina tInoM kA saMkSipta paricaya yahAM prastuta kiyA jA rahA hai jaina zvetAmbara sthAnakavAsI paramparA meM battIsa Agama pramANa rUpa se mAnyatA prApta haiM- 11 aMga, 24 12 upAMga, 4 mUla sUtra, 4 chedasUtra, aura Avazyaka sUtra / AcArAMga, sUtrakRtAMga, sthAnAGga, samavAyAGga, ca bhagavatI (vyAkhyAprajJapti), jJAtAdharmakathA, upAsakadazA, antakRddazA, anuttaropapAtika dazA, & praznavyAkaraNa, vipAka -ye gyAraha aMga sUtra haiM (bArahaveM aMga dRSTivAda ke lupta ho jAne se, upalabdha aMgoM kI saMkhyA gyAraha mAnI gaI hai)| aupapAtika, rAjapraznIya, jIvAbhigama, prajJApanA, jambUdvIpa prajJapti, sUryaprajJapti, candraprajJapti, nirayAvalikA-kalpikA, kalpAvataMsikA, puSpikA, puSpacUlikA, vRSNidazA : ca -ye bAraha upAMga haiN| cAra mUla sUtra haiM- dazavaikAlika, anuyogadvAra, uttarAdhyayana, aura nandI suutr| cAra na chedasUtra haiM- dazAzruta skandha, vyavahAra sUtra, bRhatkalpa sUtra, aura nizItha suutr| uparyukta AgamoM kI kula ca saMkhyA ikatIsa hai, usameM Avazyaka sUtra ko jor3ane se battIsa saMkhyA pUrI ho jAtI hai| 888888888888888888888888888888888888888888888 Avazyaka sUtra : svarUpa-paricaya Avazyaka sUtra ko aMgabAhya AgamoM meM ativiziSTa sthAna diyA gayA hai (dra. nndiisuutr)| " vizeSAvazyaka bhASya (gA. 550 tathA vRtti) ke anusAra gaNadharoM dvArA dvArA na pUchane para; tIrthaMkara dvArA 'muktavyAkaraNa' (unmukta kathana) rUpa se jo niSpanna- abhivyakta hotA hai, athavA jo sthavira AcAryoM dvArA racita hotA hai, vaha 'aMgabAhya' Agama hotA hai| ataH aMgabAhya racanA ke antargata ve sabhI racanAeM , * samAviSTa kI gaI haiM jo atyanta prakRSTa mati Adi vAle zrutakevalI yA anya viziSTa jJAnI AcAryoM dvArA " kAla, saMhanana, Ayu kI dRSTi se alpa yogyatA vAle ziSyoM para anugraha karate hue likhI gaI haiN| / -00800ROSCR98R(r)(r)(r)(r)(r)(r)ce / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa 333333333388888888888888888888888888888888 ORORS) * CR) (R) RO RO ROR sAra 'Avazyaka' kA artha hai- avazya krnniiy| saMyama-sAdhanA ke aMgabhUta jo anuSThAna . ra AvazyakarUpa se, vastutaH AnevAryatayA karaNIya hote haiM, ve 'Avazyaka' ( anuSThAna ) meM parigaNita haiN| ) * zrapaNacaryA meM jo kriyAeM mUlataH sahAyaka hotI haiM, jinakA jJAna honA pratyeka zramaNa ke lie mUlataH * (prArambhika rUpa meM) apekSita hai, una 'Avazyaka' kriyAoM kA nirUpaNa isa sUtra meM hai| saMbhavataH isa la dRSTi se bhAvaprabhasUrI ne (jainadharmavarastotra, zloka-30 kI svopajJa vRtti) Avazyaka ko cAra mUlasUtroM meM se ra parigaNita kiyA hai| bhASyakAra ke mata meM 'Avazyaka' jJAnakriyAmaya AcaraNa hai. ataH mokSaprApti kA kAraNa hai| * jaise kuzala vaidya ucita AhAra (yA pathya) kI anumati detA hai, vaise hI bhagavAn ne sAdhakoM ke lie R Avazyaka kriyAoM kA vidhAna kiyA hai (dra. bhASya gA. 3-4 evaM bRhdvRtti)| 'Avazyaka' ko ) aMgabhUta chaH kriyAeM haiM- (1) sAmAyika (2) caturviMzati stava (3) vandana (4) pratikramaNa, (5) * kAyotsarga, aura (6) prtyaakhyaan| inhIM chaH kriyAoM se sambandhita chaH adhyayana isa sUtra meM haiN| & mUlapATha kA parimANa 100 zloka pramANa hai tathA isameM 9? gadya sUtra haiM aura 9 padyasUtra haiN| Antarika doSoM / kI zuddhi evaM guNoM kI vRddhi karane meM ukta cha: 'Avazyaka' kriyAeM kAryakArI haiN| inase AdhyAtmika C vizuddhi to hotI hI hai, sAtha hI vyAvahArika jIvana meM bhI samatva, vinaya, kSamAbhAva Adi prazasta guNa . saMvarddhita hote haiM, phalasvarUpa sAdhaka ke mAnasika dharAtala para Ananda kI nirmala gaGgA pravAhita hotI ) meM rahatI hai| Avazyaka kI racanA va racanA-kAla svanAmadhanya paM. dalasukha mAlavaNiyA isa sUtra ko gaNadhara-racita mAnate haiN| aneka vidvAnoM kI la yaha mAnyatA hai ki yaha kisI sthavira yA bahutazruta kI hI kRti hai| kucha jaina vidvAnoM ke mata meM yaha la ekAdhika AcAryoM kI kRti hai| AcArAMga TIkA ke eka vAkya se yaha bhI saMketita hotA hai ki isake kucha adhyayana ch (zrutakevalI) AcArya bhadrabAhu Adi evaM paravartI aneka sthavira AcAryoM kI jJAna-nidhi ke pratiphalita " ma rUpa haiN| ata: nizcaya hI isakA vartamAna rUpa bhagavAn mahAvIra ke samaya se hI prArambha hokara vi. saM. 5R 6 zatI taka pUrNata ko prApta ho cukA thaa| paM. sukhalAla jI ne ise I. pU. cauthI zatAbdI taka racita mAnA " ma hai| ataH sUtra kI atiprAcInatA svataH siddha ho jAtI hai| - IIOBCROOBCRORRORROROSCRROHORROR Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RRORRORDERRORRE80ORE 3333333222233333333333333333333333223 Avazyaka niyukti aura usake racayitA jaina AgamoM para jo padyAtmaka TIkAeM prAkRta meM likhI gaIM, unameM cUrNi, niyukti va bhASya kA mahattvapUrNa sthAna hai| jaina paramparA meM 'niyukti' eka vizeSa vyAkhyAna paddhati hai jisakA anusaraNa ra niyuktikAra ne vizeSa rUpa se kiyA hai| niyuktikAra ne sUtra meM Ae pratyeka pada ke, vizeSakara 1 ca pAribhASika pada ke vyutpattiparaka vividha arthoM kA prakAzana karate hue naya va nikSepoM ke mAdhyama se viziSTa vyAkhyA paddhati ke dvArA sUtrArtha ke hArda ko spaSTa kiyA hai tathA viSayavastu kA sarvAMgINa vivecana , kiyA hai| Avazyaka sUtra para racita prAkRtapadyAtmaka vyAkhyA Avazyaka-niyukti' ko AcArya bhadrabAhu kI kRti ke rUpa meM mAnyatA prApta hai| AcArya bhadrabAhu ne Avazyaka sUtra para hI nahIM, anya aneka, A AgamoM para niyuktiyoM kI racanA kI hai| svayaM niyuktikAra (bhadrabAhu) ne dasa AgamoM para niyukti racane , kA saMketa kiyA hai| ve daza Agama haiM- Avazyaka, dazavaikAlika, uttarAdhyayana, AcArAMga, sUtrakRtAMga, 9 dazAzrutaskandha, kalpa (bRhatkalpa tathA paMcakalpa), sUryaprajJapti va RSibhASita / sUryaprajJapti va RSibhASita la para niyuktiyAM aba upalabdha nahIM haiN| ina saba niyuktiyoM meM 'Avazyaka niyukti' unakI prathama 5 la racanA hai| niyukti kI upAdeyatA:- niyukti vaha vyAkhyAna hai jo sUtra va artha kA samyak nirNaya la karatI hai| A. jinadAsa gaNI ne 'sUtra meM niyukta' artha kA nirvRhaNa (abhivyaktIkaraNa) karane vAlI hai vyAkhyA ko 'niyukti' kahA hai| bhASyakAra jinabhadragaNI kSamAzramaNa tathA zIlAMkAcArya ke mata meM sUtra va artha ke yoga yA arthaghaTanA ko 'yukti' kahA jAtA hai aura nizcayapUrvaka yA adhikatA (vistAra) pUrvaka artha kA samyak nirUpaNa 'niyukti' kahalAtI hai| athavA niryukta arthoM kI yukti (niryukta-yukti) hI ma 'niyukti' hai, arthAt sUtroM meM hI paraspara-sambaddha arthoM kI yukti karanA niyukti hai| niSkarSa yaha hai ki 4 'niyukti' sUtroM ke vAstavika arthoM kA nirUpaNa karatI hai arthAt kauna-sA artha vAstavika hai- ise vaha va nizcita karatI hai aura sAtha hI usa artha ko vistAra bhI detI hai, arthAt usa artha ko adhikatA se yA vistRta vyAkhyAna ke mAdhyama se spaSTa karatI hai| sUtrArtha ko spaSTa karanA, nirNIta karanA tathA apekSAnurUpa , prAsaMgika viSayoM kA bhI nirUpaNa karate hue vistRta vyAkhyA prastuta karanA 'niyukti' kA kArya hotA hai| 80000ROIReneROSCROSROOR II sara Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9080CREDICARB0RRORNOROR niyuktikAra bhadrabAhu kauna se? AcArya bhadrabAhu nAma ke do AcArya hue haiN| eka haiM- chedasUtrakartA zrutakevalI sthavira bhadrabAhu " (prathama), aura dUsare haiM- prasiddha jyotirvid varAhamihira ke bhAI, aSTAMganimitta-jJAnI va maMtrazAstrapAraMgata " & bhadrabAhu (dvitiiy)| AcArya zIlAMka (vi. 8-9 zatI) tathA maladhArI hemacandra (vi. 12vIM zatI) ne / caturdazapUrvadhara zrutakevalI bhadrabAhu svAmI ko hI niyuktikAra mAnA hai| kintu isa mAnyatA ko yuktisNgt| va prAmANika nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki svayaM niyuktikAra ne dazAzrutaskandha-niyukti meM chedasUtrakartA la caturdazapUrvadhArI aMtimazrutakevalI bhadrabAhu ko namaskAra kiyA hai- nizcita hI yaha namaskAra tabhI saMgata na hotA hai jaba hama niyuktikAra ko bhadrabAhu (dvitIya) maaneN| isI prakAra, uttarAdhyayana-niyukti (gAthA-233) meM niyuktikAra kA kathana isa prakAra hai savve ee dArA maraNavibhattIha vaNiyA kmso| sagalaNiuNe payatthe jiNacauddasapuvviM bhaasNti|| arthAt ( uttarAdhyayana ke akAmamaraNIya nAmaka adhyayana se sambandhita) maraNavibhakti ba se sambandhita sabhI dvAroM kA anukrama se varNana kiyA hai| vastutaH padArthoM kA sampUrNa evaM vizada 1 varNana to 'jina' yAnI kevalI va caturdazapUrvadhArI hI kara sakate haiN| ukta kathana se spaSTa hai ki a niyuktikartA caturdazapUrvadhara nahIM haiN| isake atirikta, niyuktiyoM meM aisI ghaTanAeM va AcAryoM ke prasaMga varNita haiM jo zrutakevalI 21 la bhadrabAhu ke uttaravartI haiN| jaise- niyuktiyoM meM kAlakAcArya, pAdaliptAcArya, sthavira bhadragupta, vajrasvAmI, - Arya rakSita, phalgurakSita Adi aise AcAryoM ke prasaMga varNita haiM, jo prathama bhadrabAhu se bahuta arvAcIna " haiN| ataH nizcita hI niyuktiyoM kI racanA nimittajJAnI bhadrabAhu (dvitIya) dvArA hI kI gaI hai| niyuktiyoM ke zrutakevalI-racita hone kI mAnyatA kA kAraNa yaha ho sakatA hai ki Avazyaka " & niyukti kA prArambha zrutakevalI bhadrabAhu (prathama) dvArA kiyA gayA ho, bAda meM usakI gAthAoM meM kramazaH . 8 vRddhi hotI rahI ho aura ise antima rUpa bhadrabAhu (dvitIya) ne diyA ho| niyukti-gAthAoM meM vRddhi hotI hai rahane kI puSTi kaI udAharaNoM se hotI hai| jaise- Avazyaka niyukti ke prathama adhyayana kI 157 gAthAeM , A haribhadrIya vRtti meM haiM, kintu Avazyaka cUrNi meM mAtra 57 gAthAeM hI haiN| nizcaya hI cUrNi va haribhadrIya / * vRtti ke madhya 100 gAthAeM aura jur3a gaI haiN| itanA hI nahIM, bhadrabAhu (dvitIya) ke bAda bhI gAthAoM meM " vRddhi hote rahane kI sambhAvanA se inkAra nahIM kiyA jA sktaa| kA IV BOOROSORB0ROORBOBORROR * 22222333333333333322233333232222223333333333 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DROORBOROORORSCREDROORRORE . munizrI puNyavijaya jI ne bhI ukta vicAra kA samarthana karate hue kahA hai ki AgamoM kI / ca nirukti-paddhati se vyAkhyA aura niyukti-racanA kI paramparA ati prAcIna rahI hai| jaise- vaidika paramparA M meM 'nirukta' (yAska Adi racita) ati prAcIna hai, vaise hI jaina paramparA meM bhI niyukti-vyAkhyAna / paramparA ati prAcIna hai| anuyogadvAra meM niyukti-anugama' kA nirdeza hai aura vahAM niyukti rUpa ba kucha gAthAeM bhI prApta haiN| bhadrabAhu (dvitIya) ke pUrva bhI niyukti sAhitya ke astitva ko nakArA nahIM jA sktaa| ata: niyukti kI racanA meM zrutakevalI bhadrabAhu (prathama) aura bhadrabAhu 2 (dvitIya)-donoM kA hI yogadAna hai -aisA mAnA jAnA caahie| pro. sAgaramala jaina ke mata meM " va Avazyaka niyukti ke racanAkAra Aryabhadra haiM, bhadrabAhu nahIM (dra. zramaNa, apraila-jUna 2008, pRsstth-194)| unake anusAra niyukti kA racanAkAla I. 2-3 zatI hai| pAThakoM ke lAbhArtha bhadrabAhu (prathama) aura bhadrabAhu (dvitIya) -donoM kA paricaya yahAM prastuta kiyA jA rahA hai bhadrabAhu (prathama) zrutadhara AcAryoM meM pAMcaveM zrutadhara A. bhadrabAhu (prathama) kA mahanIya sthAna hai| zruta-paramparA " c& meM (artha kI dRSTi se) ye aMtima zrutadhara the| inake dIkSA-guru va zikSA-guru zrutadhara AcArya yazobhadra the| a inakA gotra 'prAcIna' thaa| inake jIvana Adi ke sambandha meM paryApta sAmagrI prabandhakoza, prabandha cintAmaNi, titthogAliya painnA, Avazyaka cUrNi, Adi meM prApta hai| unakA janma vi. pUrva 376, dIkSA- varSa vi. pU. 331 mAnA jAtA hai| vi. pU. 314 meM ye AcArya pada para pratiSThita hue| jaina zAsana ko vIra nirvANa kI dvitIya zatAbdI ke madhyakAla meM bhayaMkara duSkAla se jUjhanA " pdd'aa| ucita bhikSA ke abhAva meM aneka zrutasampanna muni kAla-kavalita ho gye| bhadrabAhu ke alAvA & koI bhI muni 14 pUrva kA jJAtA nahIM bacA thaa| ve usa samaya nepAla kI pahAr3iyoM meM mahAprANa dhyAna kI va sAdhanA kara rahe the| saMgha ko isase gaMbhIra cintA huii| Agama nidhi kI surakSA ke lie zramaNa saMghATaka 4 nepAla phuNcaa| karabaddha hokara zramaNoM ne bhadrabAhu se prArthanA kii| "saMgha kA nivedana hai ki Apa vahAM << padhAra kara munijanoM ko dRSTivAda kI jJAnarAzi se lAbhAnvita kreN|" bhadrabAhu ne apanI sAdhanA meM vikSepa " samajhate hue ise asvIkAra kara diyaa| kintu zramaNa-saMgha kI ora se prAyazcitta daNDa dene kI sthiti ko dRSTigata rakha kara unhoMne " / Agama-vAcanA dene kI svIkRti dii| mahAmedhAvI, udyamavaMta, sthUlabhadra Adi pAMca sau zramaNa, saMgha kA 222222333332332223333333333333333333333333232 : - 808Re8c6908880880880886 v - Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paORB0BOROSCRBORORE DHORARROR A Adeza prApta kara AcArya bhadrabAhu ke pAsa dRSTivAda kI vAcanA grahaNa karane ke lie phuNce| AcArya / R bhadrabAhu pratidina unheM sAta vAcanAeM pradAna karate the| eka vAcanA bhikSAcaryA se Ate samaya, tIna / M vAcanAeM vikAla belA meM aura tIna vAcanAeM pratikramaNa ke bAda rAtrikAla meM pradAna karate the| Arya sthUlabhadra kA adhyayana-krama calatA rhaa| bhadrabAhu kI mahAprANa dhyAna kI sAdhanA pUrNa / & hone taka unhoMne do vastu kama dazapUrva kI vAcanA grahaNa kara lI thii| titthogAliya painnA ke anusAra, M Arya sthUlabhadra ne dazapUrva pUrNa kara lie the| unake gyArahaveM pUrva kA adhyayana cala rahA thaa| dhyAna se sAdhanA kA kAla saMpanna hone para Arya bhadrabAhu pATaliputra lautte| yakSA Adi sAdhviyAM Arya bhadrabAhu ke / va vandanArtha aayiiN| Arya sthUlabhadra usa samaya ekAMta meM dhyAnarata the| parama vaMdanIya mahAbhAga AcArya / ca bhadrabAhu ke pAsa apane jyeSTha bhrAtA muni Arya sthUlabhadra ko na dekha sAdhviyoM ne unase pUchA- "gurudeva! - hamAre jyeSTha bhrAtA muni Arya sthUlabhadra kahAM hai?" bhadrabAhu ne sthAna-vizeSa kA nirdeza kiyaa| yakSA Adi & sAdhviyAM vahAM phuNciiN| bahanoM kA Agamana jAna Arya sthUlabhadra kutUhalavaza apanI zakti kA pradarzana M karane ke lie siMha kA rUpa banAkara baiTha ge| sAdhviyAM zera ko dekhakara Dara gyiiN| ve AcArya bhadrabAhu / ke pAsa tIvra gati se calakara pahuMcI aura prakaMpita svara meM bolI -"gurudeva, Apane jisa sthAna kA , la saMketa diyA thA, vahAM kesarIsiMha baiThA hai| lagatA hai, hamAre bhAI kA usane bhakSaNa kara liyA hai|" ra bhadrabAhu ne samagra sthiti ko jJAnopayoga se jAnA aura kahA- 'vaha kesarIsiMha nahIM, tumhArA bhAI hai| punaH 2 vahIM jaao| tumheM tumhArA bhAI milegaa| use vaMdana kro|' Arya sthUlabhadra vAcanA grahaNa ke lie AcArya bhadrabAhu ke caraNoM meM upasthita hue| apane // la sammukha Arya sthUlabhadra ko dekhakara AcArya bhadrabAhu ne unase kahA- "vatsa! jJAna kA ahaM vikAsa meM , meM bAdhaka hai| tumane zakti kA pradarzana kara apane ko jJAna ke lie apAtra siddha kara diyA hai| agrima " vAcanA ke lie aba tuma yogya nahIM rahe ho|" Arya bhadrabAhu dvArA Agama vAcanA na milane para unheM 3 apanI bhUla samajha meM aayii| pramAda vRtti para gaharA anupAta huaa| bhadrabAhu ke caraNoM meM girakara unhoMne / kSamAyAcanA kI aura kahA- "yaha merI pahalI bhUla hai| isa prakAra kI bhUla kA punarAvartana nahIM hogaa| * Apa merI bhUla ko kSamA kara mujhe vAcanA pradAna kreN|" AcArya bhadrabAhu ne usakI prArthanA svIkAra nahIM hai la kii| kintu bAda meM Arya sthUlabhadra ke atyanta Agraha para AcArya bhadrabAhu ne unheM cAra pUrvo kA jJAna 23 apavAda ke sAtha pradAna kiyaa| Arya sthUlabhadra ko AcArya bhadrabAhu se daza pUrvo kA jJAna arthasahita evaM - avaziSTa cAra pUrvo kA jJAna zabdazaH prApta huaa| 888888888888888888888888888888888888888888888 - I HOROSCRRRRRORSCORRBT - Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OR PER CROR (220*RO (RROR / bhadrabAhu (dvitIya) * adhikAMza jaina vidvAn bhadrabAhu (dvitIya) ko niyuktikAra mAnate haiN| ataH inake sambandha meM . bhI yahAM vicAra kiyA jAnA ucita hogaa| A. bhadrabAhu (dvitIya) jyotirvid varAhamihira ke bhAI the| varAhamihira kA samaya vi. lagabhaga chaThI zatI mAnA jAtA hai, kyoMki unhIM ke dvArA racita grantha paMcasiddhAntikA' meM isakA racanA-kAla zaka saM. 427 arthAt vi. saM. 562 nirdiSTa kiyA gayA hai saptAzvivedasaMkhyaMzakakAlamapAsya caitrshuklaadau| ardhAstamite bhAnau yavanapure saumyadivasAdye // ___ ataH bhadrabAhu (dvitIya) kA samaya vi. saM. 500-600 ke madhya (chaThI se sAtavIM zatI ke prArambha taka) mAnA jAnA caahie| inhIM bhadrabAhu kI racanA upasargahara stotra va bhadrabAhusaMhitA (anupalabdha)4 ye do grantha bhI haiN| niyuktiyoM ke bhI inhIM ke dvArA racita hone kI saMbhAvanA isalie bhI balavatI hotI hai kyoMki unakI maMtravidyAkuzalatA kA darzana kucha sthaloM para hotA hai| udAharaNArtha, Avazyaka niyukti ? 4 meM varNita gandharva nAgadatta ke kathAnaka meM nAga-viSa utArane kI kriyA kA nirdeza hai jisameM upasargaharA la stotra ke 'visaharaphulliMgamaMtaM' ityAdi padya kI praticchAyA dekhI jA sakatI hai| isake atirikta, M unhoMne sUryaprajJapti para bhI niyukti kI racanA kI thI, jisameM bhI inakA jyotirvid-svarUpa samarthita hotA hai| A. bhadrabAhu (dvitIya) kA jIvana-vRtta ___ 'prabandhakoza' meM varNita kathAnaka ke anusAra mahArASTra ke pratiSThAnapura meM eka brAhmaNa parivAra / la meM inakA janma huaa| inake kaniSTha bhrAtA kA nAma varAhamihira thA, jo itihAsa meM eka mahAn / jyotirvid-vidvAn ke rUpa meM prasiddha hue| inakA gRhastha jIvana nirdhana vaha nirAzrita avasthA meM biitaa|| CM donoM bhAiyoM ke mana meM virakti kI bhAvanA jagI aura inhoMne jainI dIkSA aMgIkAra kii| vinaya, bhadratA va , vidvattA Adi guNoM ke kAraNa muni-saMgha meM bhadrabAhu kI pratiSThA nirantara bar3hatI hI gaI aura inheM AcArya , la pada prApta huaa| isase varAhamihira ne apanI hInatA anubhava kii| ahaMbhAva va IrSyA ke Aveza meM , 2 varAhamihira ne muniveza tyAga diyA aura pratiSThAnapura ke rAjA ke yahAM phuNcaa| rAjA kA nAma jitazatru thA, na jo varAhamihira ke viziSTa nimittajJAna se prabhAvita huA aura usane varAhamihira ko apanA pradhAna , la purohita banA liyaa| varAhamihira ne svayaM ko jyotiSa vidyA kA sarvazreSTha jJAtA ghoSita kiyA aura vaha " IrSyAvaza AcArya bhadrabAhu kI bar3hatI pratiSThA ko nirmUla karane ke nirantara prayAsa karatA rahA, kintu vaha meM saphala nahIM ho paayaa| - 0 CROR ORROROR BOOR 80 OR VII Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R R R 203390033905688906R eka bAra AcArya bhadrabAhu kA pratiSThAnapura meM padArpaNa huaa| janatA meM unakA prabhAva bar3hatA / CR gyaa| idhara varAhamihira kI bhaviSyavANI kramazaH asatya hone lgiiN| varAhamihira ne apane putra ke . zatAyu hone kI bhaviSyavANI kii| idhara A. bhadrabAhu ne bhaviSyavANI kI ki isa kI Ayu mAtra sAta CM dinoM kI hogI aura isakI mRtyu meM koI billI nimitta bnegii| yadyapi jaina muni ke lie nimitta jJAna , la va jyotirvidyA Adi kA prayoga varjita hotA hai, kintu mithyA ajJAna ko dUra karane tathA dharma-prabhAvanA , 3 kI dRSTi se unhoMne yaha bhaviyavANI kI thii| AcArya bhadrabAhu dvArA kI gaI bhaviSyavANI hI satya siddha / la huI aura usa bAlaka kI mRtyu meM dvAra kI eka aisI argalA nimitta banI jisa para billI kA AkAra ra banA huA thaa| AcArya bhadrabAhu kI pratiSThA sarvatra saMsthApita ho gii| A. bhadrabAhu ke upadeza se prabhAvita M hokara rAjA jitazatru ne zrAvaka dharma svIkAra kiyaa| la AcArya bhadrabAhu ke muni jIvana meM eka ghaTanA aura ghaTI, jisakA ullekha bhI yahAM prAsaMgika " & hai| eka vyantara deva zrAvakoM ko atyadhika kaSTa de rahA thA jo varAhamihira kA hI jIva thA aura jo mara la kara vyantara yoni meM AyA thaa| janatA usa vyantara deva ke upadrava se trasta ho gaI thii| aMta meM janasAmAnya M ke kaSTa ko dUra karane ke lie A. bhadrabAhu ne paMcapadyAtmaka 'uvasaggahara' nAmaka prAkRta stotra kI racanA kii| isa stotra ko 'pUrva'-sAhitya se uddhata mAnA jAtA hai| vRttikAra AcArya haribhadra sUri jaina AcAryoM kI paramparA ke itihAsa meM AcArya haribhadra sUri ko atyadhika AdaraNIya M sthAna prApta rahA hai, jisakI puSTi aneka AcAryoM dvArA yathAsamaya abhivyakta zraddhApUrNa udgAroM se .. la hotI hai| 'paMcAzaka' ke TIkAkAra abhayadeva sUri ke anusAra ve 'zvetAmbara mata ke pravacanakartA / ma puruSoM meM zreSTha haiN| inakA janma sthAna citrakUTanagara (Adhunika vittaur3a, rAjasthAna) hai| ye jAti ke brAhmaNa the| ye apane vaiduSya ke kAraNa cittaur3a-nareza jitAri ke rAjapurohita bhI rhe| inhoMne brAhmaNa-paramparA ke mahAn / 4 vidyA-guruoM ke pAsa sabhI pramukha dhArmika evaM dArzanika granthoM kA paryApta adhyayana kiyA thaa| saMskRta aura prAkRta- donoM bhASAoM meM inhoMne nipuNatA prApta kI thii| rAjazekhara sUri ne 'prabandhakoSa' meM inheM " ( caturdazavidyAsthAnajJa brAhmaNa kahA hai| caturdaza vidyAoM ke antargata 'cAra veda, vedAMga, mImAMsA, nyAya, , purANa, dharmazAstra' -inakA grahaNa hotA hai| vedAMgoM ke antargata zikSA, kalpa, vyAkaraNa, chanda, jyotiSa, . nirukta- ina zAstroM kA grahaNa kiyA jAtA hai| AcArya haribhadra sUri dvArA vividha viSayoM para likhe gae mAsa VIII RROTHERO ROORBORROR .. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3333332802.22.23222.23322322223333333333333333 REARRB CROR(R: BOOR HAIR ) (REE granthoM ko dekha kara inakI 'caturdazavidyAsthAnanipuNatA' kA svata: nizcaya ho jAtA hai| haribhadra kI yaha - pratijJA thI ki jisa padya kA artha maiM nahIM samajha pAUMgA, usake vaktA (yA racayita.) kA maiM ziSyatva ) svIkAra kara luuNgaa| inake jaina dharma ke prati jhukAva ke pIche eka pramukha ghaTanA thI, jo isa prakAra hai __ eka dina AcArya haribhadra rAjamahala se vApisa ghara lauTa rahe the to unhoMne rAste meM eka bhavana meM striyoM kA madhura svara sunaa| unhoMne jaba isa para apanA dhyAna kendrita kiyA to unheM jJAta huA ki kucha striyAM (sAdhviyAM) eka prAkRta AryA (padya) kA gAna kara rahI haiN| unameM yaha jijJAsA utpanna huI ki isa padya kA kyA artha hai| haribhadra bahuta prayAsa karane para bhI usakA artha nahIM samajha paae| vaha gAthA isa prakAra thI cakkidugaM haripaNagaM paNagaM cakkINa kesavo ckkii| kesava cakkI kesava, ducakki kesI a cakkI a|| yaha gAthA Avazyakaniyukti kI (421vIM) hai, unameM cakravartI aura vAsudevoM kI paramparA ke sambandha para prakAza DAlA gayA hai| isakA artha isa prakAra hai: "pahale do cakravartI hote haiM, usake anantara 5 hari (vAsudeva) hote haiN| isake bAda 5th cakravartI, eka kazava, eka cakravartI, eka kezava, eka cakravartI, eka kezava, do cakravartI, eka kezava- isa prakAra ke anukrama ke bAda, anta meM eka cakravartI kI utpatti hotI hai|" ___haribhadra ko jaina paramparA aura itihAsa kI jAnakArI to thI nahIM, isalie ve ukta padya kA artha nahIM samajha ske| isalie haribhadra ne upahAsa evaM roSa ko vyakta karate hue kahA- 'yaha caka-caka 8 kyA lagA rakhI hai?' ukta gAthA ko par3hane vAlI yAkinI nAma kI eka jaina-sAdhvI thii| usane haribhadra : va dvArA kie gae upahAsa kA pratyuttara dete hue kahA- 'beTe! yaha gomaya (gobara) se lipA huA nayA-nayA 0 * sthAna hai|' sAdhvI ke kathana kA bhAva yaha thA ki jisa prakAra kisI ghara meM nayA-nayA gobara kA lepa kara diyA gayA ho to vaha ghara caka-caka karatA hai- arthAt camakatA hai, usI prakAra merI yaha gAthA tumhAre / lie naI-naI hai (ajJAtapUrva hai)- isalie tuma isakA artha nahIM samajha skte| itanA sunate hI haribhadra la ke abhimAna para mAno ghar3oM pAnI par3a gayA, aura unhoMne ukta sAdhvI se Agraha kiyA- 'mAtA'! Apa , ukta gAthA kA artha samajhAeM, apanI pUrvapratijJA ke anurUpa maiM svayaM ko ApakA ziSya mAnane ko " ra taiyAra huuN|' 08ROM08RORRECTOBRORS 08 IXE Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A A) RO RO RO (RP) * (R) (R) (R) (R sAdhvI ne namratApUrvaka kahA ki hameM AgamoM ke adhyayana kI anumati to apane guru se prApta / (r huI hai kintu hamAre guru ne unake artha karane kI anumati nahIM pradAna kI hai| yadi Apa ko usakA artha ) jAnanA ho to Apa hamAre guru ke pAsa jaaeN| AcArya haribhadra sAdhvI yAkinI ke guruvarya AcArya : jinabhaTTa ke pAsa pahuMce aura zraddhA se unake caraNoM meM apane Apako unhoMne samarpita kara diyaa| apanI 2 pratijJA ke anusAra unhoMne AcArya jinabhaTTa kI ziSyatA svIkAra kii| jaina dharma meM dIkSita hokara 3 - unhoMne apanA jIvana jaina dharma-darzana kI prabhAvanA meM samarpita kara diyaa| samasta zAstroM ke pAraMgata tathA jaina zAsana ke mahAn dharmaprabhAvaka AcArya haribhadra jaise ziSya " ko pAkara guru dhanya ho ge| unhoMne apanA uttarAdhikArI banA kara unheM 'AcArya-pada' pradAna kiyA tathA 'haribhadra sUri' yaha nAma ghoSita kiyaa| jisa yAkinI mahattarA ke kAraNa unake jIvana evaM vicAroM meM camatkArI parivartana huA, usake prati AcArya haribhadra ne apane granthoM meM kRtajJatA evaM zraddhA ke bhAva vyakta kie haiN| haribhadra ne / 3 yAkinI mahattarA ko apanI dharma-mAtA ke rUpa meM svIkAra kiyA aura apane granthoM ke anta meM " 2 'yAkinI-mahattarAdharmasUnu' ke rUpa meM bar3e gaurava ke sAtha apanA paricaya prastuta kiyaa| haribhadra sUri ne jaina-dharma kI prabhAvanA evaM alpamati vyaktiyoM kI suvidhA ke lie tathA 0 "R apanI guru-paramparA se prApta jJAnanidhi ko surakSita rakhane ke lie aneka zAstroM kI racanA kii| inake lagranthoM kI saMkhyA 1400 se upara batAI jAtI hai| candraprabha sUri-racita 'prabhAvakacarita', municandra sUrikRta upadeza TIkA, abhayadeva sUri-kRta paMcAzaka-TIkA Adi granthoM meM granthoM kI saMkhyA 1400 batAI gaI hai| kintu 'prabandhakoSa' meM yaha saMkhyA 20 1440 hai| ratrazekhara sUrikRta 'zrAddhapratikramaNArtha dIpikA'- TIkA, aMcalagaccha paTTAvalI, vijayalakSmI : sUrikRta 'upadezaprAsAda', kSamAkalyANa upAdhyAyakRta 'kharataragaccha paTTAvalI' Adi granthoM meM yaha la saMkhyA 1444 batAI gaI hai| astu, yaha saMkhyA kucha bhI rahI ho, kintu Aja inakI upalabdha kRtiyoM kI & saMkhyA100 se kama hI hai| o AcArya haribhadra ne apane dvArA viracita vizAla sAhitya-rAzi se jaina zAsana va dharma kI jo ) mahatI prabhAvanA kI hai, vaha jaina paramparA ke itihAsa meM svarNAkSaroM me likhI jAne yogya hai| mahAnizItha sUtra kA unake dvArA kiyA gayA uddhAra isa prasaMga meM ullekhanIya hai| isake atirikta, eka anuzruti ke (ma anusAra, mevAr3a meM por3avAla vaMza kI sthApanA unhoMne kI thI aura isa jAti ke logoM ko jaina-dharma kA " / anuyAyI banAyA thaa| A XN8ROROPRIR000ra Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * RROR.90 2200 ( RROR A. haribhadra kA samaya A. haribhadra ke samaya ke sambandha meM vidvAnoM meM aikamatya nahIM hai| paramparAgata vidvadvarga unakA ) CM svargavAsa I. 527 meM mAnatA hai| pro. harmana jaikobI tathA pro. ke. bI. abhyaMkara ke anusAra inakA samaya : vi. saM. 800-950 hai to paM. mahendrakumAra nyAyAcArya ke mata meM I. 720-810 hai| kintu muni jinavijaya / jI ne aneka yuktisaMgata pramANoM ke AdhAra para inakA samaya I. 700-770 siddha kiyA hai| ataH / sAmAnyataH inheM I. 8vIM zatI kA mAnA jA sakatA hai| AcArya haribhadra dvArA racita pramukha grantha isa prakAra hai jaina AgamoM para vyAkhyA ke rUpa meM racita grantha- anuyogadvAra vRtti, oghaniyukti-TIkA, , dazavaikAlika vRtti, nandI vRtti, prajJApanA TIkA, piNDaniyukti-vRtti, jIvAbhigama vRtti, kSetrasamAsavRtti, jambUdvIpa-prajJapti-TIkA, Avazyakaniyukti-vRtti aadi| siddhAnta-AcAra Adi ke grantha- dharmasaMgrahaNI, paMcavastuka, paMcAzaka, zrAvakaprajJapti, sambodhaprakaraNa, samyaktva-saptati, lokatattvanirNaya, SoDazaka prakaraNa, dharmabindu aadi| jaina nyAya-darzana ke granthaH- anekAntajayapatAkA, SaDdarzanasamuccaya, zAstravArtAsamuccaya, ( sarvajJasiddhi aadi| jaina adhyAtma-yoga ke grantha- yogadRSTisamuccaya, yogabindu, yogazataka, yogaviMzikA Adi . kathA-sAhitya grantha- dhUrtAkhyAna, samarAiccakahA aadi| stutiparaka grantha- mahAdevASTaka, saMsAradAvAnala-stuti aadi| Avazyaka-niyukti para AcArya haribhadra kRta vRtti AcArya haribhadra ne Avazyaka sUtra para to nahIM, kintu Avazyaka niyukti para eka vRtti likhI - hai| isameM Avazyaka cUrNi kA anusaraNa na karate hue svataMtra rUpa se viSaya-vivecanA kI gaI hai| isI ( vRtti meM yaha bhI saMketa milatA hai ki AcArya haribhadra ne AvazyakasUtra para eka bRhat TIkA bhI likhI thI, kintu yaha anupalabdha hai| niyukti ke pAThAntaroM kA bhI isameM kahIM-kahIM nirdeza ki II gayA hai| yaha vRtti saMskRta meM hai, kintu dRSTAnta va kathAnaka prAkRta meM hI diye gaye haiN| isa vRtti kA pramANa 22 hajAra zloka mAnA jAtA hai| BROSAROORGBROORB0RROR XI Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a ) (R ) (R (R ) (2 ) (R ) (R ) (R ) (2 ) prastuta prakAzana meM Avazyaka niyukti aura usa para racita haribhadrIya vRtti- donoM kA - mUla evaM unakA hindI anuvAda prastuta kiyA jA rahA hai| vyAkhyA ke sAtha-sAtha vizeSArtha bhI ) M (jahAM apekSita samajhA gayA) diyA jA rahA hai| isa prakAzana kI samagra yojanA kI saMkalpanA meM tathA usake kriyAnvayana meM pUjya pravartaka la zrI sumana muni jI ma. 'prajJAmaharSi' kA yogadAna hI pramukha nimitta rahA hai| ve zvetAmbara sthAnakavAsI jaina CM saMgha meM uttarabhAratIya pravartaka ke rUpa meM jaina dharma va darzana kI mahatI prabhAvanA kara rahe haiN| jaina sAhitya kI zrIvRddhi ke prati unakI mahatI ruci rahI hai| prAkRta, saMskRta Adi vividha bhASAoM ke ve jJAtA haiN| na maiM unake tapomaya vyaktitva ke prati apanI zraddhA-vandanA nivedana karate hue, isa grantha ke zeSa bhAgoM kI / na sampannatA ke lie unake zubhAzIrvAda kI kAmanA karatA huuN| anta meM, pUjya pravartaka jI ke sahayogI la kAryadakSa bhaMDArI munizrI sumantabhadra ma. sA. (bAbA jI) ke prati bhI apanI zraddhAsikta vandanA karanA M Avazyaka kartavya samajhatA hUM kyoMki prastuta kArya kI saMyojanA meM unakI ullekhanIya sahabhAgitA rahI hai| XII0ROSORRO900CROREOGROROR. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *) (2 ) (R ) (R ) (2 ) (R ) (2 ) (2 ) (2 Avazyaka-niyujika Page #41 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (r)(r)(r)(r)(r)n@ca@@ce@@@ce@@ AcArya bhadrabAhu zrutakevalI-racita |Avazyaka niyukti|| [AcArya haribhadra sUri kRta vRtti' se yukta] .. zrI gaNadharendro vijytetraam| [-gaNagharoM meM indra vijayavanta hoN|] 223222222222322232322233333333333333333333333 - (vRttikAra-kRta maGgalAcaraNa) praNipatya jinavarendra, vIraM zrutadevatAM gurUna saadhuun| Avazyakasya vivRti, gurUpadezAdahaM vakSye / / (hindI artha-) jinavarendra (tIrthaMkara) mahAvIra, zruta-devatA, gurujanoM evaM sAdhu (parameSThI) ko praNAma kara, apane guru-varya ke upadeza se, maiM 'Avazyaka' sUtra kI vivRti (vyAkhyA) kara ca rahA hUM 1 // . vizeSArtha4 (1) jinavarendra vIra:-jina avadhijina Adi, unameM vara-zreSTha='kevalI', unameM indra zreSTha, arthAt tiirthNkr| vIra= mhaaviir| jaina paramparA meM paMca parameSThiyoM ko maGgala rUpa mAnA gayA hai, aura inakA stavana-vaMdana bhI 7 maGgala rUpa hotA hai| grantha ke prArambha meM arhad Adi devoM se anya bhI kucha devatAoM kA dhyAna, smaraNa : va vandana kiyA jAtA hai| zAstrakAroM ne aise vandanIya devatAoM ke tIna prakAra mAne haiN| udAharaNArtha (1) abhISTa devatA-abhiyuktoM arthAt zreSTha-puruSoM dvArA jinakA yajana, pUjana kiyA jAtA ho, vaha sarvasammata deva hI abhISTa devatA hai, jaise- jinendra, tIrthaMkara aadi| - @nece@ Bce@ce@ @ce@009@ce@900 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aacaacaaca zrIAvazyakaniyukti (vyAkhyA-abuvAda sahita) 200mmon 2233333333332222232222 (2) abhimata devatA-jo vighnavinAzaka (zakti) ke rUpa meM mAnya kiye gae hoM, ve abhimata devatA hote haiN| jaise- zruta-adhiSThAtrI, evaM zAsana devatA aadi| (tIrthakara- vizeSa kI vizeSa yakSaca yakSiNI rUpa) zAsana devatA avirata (saMyamahIna) hote haiM, ataH unakI abhISTa devatA ke rUpa meM pUjyatA " a to nahIM hotI, kintu grantha kI nirvighnatA -isa prayojana kI siddhi ke lie ve kArya-sAdhaka (sahAyaka) a hote haiM, sAtha hI abhISTa deva jinendra Adi se jur3e hue hote haiM, isalie unake prati vinaya-pradarzana va ca kRtajJatA-jJApana ke rUpa meM namaskAra kiyA jAtA hai- aisA kucha AcAryoM kA mata hai| (3) adhikRta devatA-zAstra-nirmANa ke saMdarbha meM jinakA adhikAra (mahattva) ho, ve adhikRta a devatA hote haiN| jaise- bhAvazruta rUpa deva, jinavANI yA jJAnadAtA ke rUpa meM guru Adi, evaM prAcIna 4 AcArya Adi (bhI adhikRta devatA haiN)| adhikRta devatA ke prati namana jJAnAvaraNa ke kSayopazama kA ca sAdhaka hotA hai, isalie usakA aucitya hai hii| Agama meM bhI pratipAdita kiyA gayA hai ki zruta- " a ArAdhanA se ajJAna-kSaya Adi (phala prApta) hote haiN| ca 'abhISTa devatA' ke rUpa meM bhagavAn tIrthaMkara mahAvIra kI yahAM praNati-pUrvaka stuti kI gaI . hai| prArambha kie jAne vAle grantha kI samApti nirvighna ho- isa uddezya, se vRttikAra AcArya haribhadra ne zrutadevatA kI yahAM abhimata devatA ke rUpa meM stuti kI hai| yahAM zrutadevatA' se tAtparya hai:- 'zruta' kI , adhiSThAtrI devtaa| 'zruta' rUpI devatA- isa vyutpatti se to 'abhimata-devatA' artha na hokara, 'adhikRta devatA' artha vyakta hogaa| vRttikAra dvArA 'zruta-devatA' ko namaskAra kara isa tathya ko saMketita kiyA ca gayA hai ki 'zrutadevatA' (zAsana-devatA) avirata' hone para bhI vyAvahArika dRSTi se stuti yogya haiN| zrutace devatA ko jJAna va AcAra-donoM meM pAraMgata mAnanA aura jinendra Adi kI taraha pUjya mAnanA -yaha hai mithyAtva hai| guruH-guru ke prati kI gaI praNati ke mAdhyama se 'adhikRta-devatA' kI stuti kI gaI hai| : zAstra-racanA meM upakArI hone se 'guru' 'adhikRta devatA haiN| sAdhuH- yahAM 'sAdhu' pada se upAdhyAya, vAcanAcArya, gaNAvacchedaka Adi kA bhI grahaNa a zAstrakAra ko abhISTa hai, kyoMki ina sabhI meM 'sAdhutva' anivArya rUpa se hotA hI hai| yadyapi mayA tathA'nyaH, kRtA'sya vivRtistathApi sNyopaat| tad-sacisattvAnugrahahetoH kriyate prayAso'yam RI (hindI artha-) yadyapi maiMne tathA,anya (AcAryo) ne isa (Avazyaka sUtra) kI vivRti * (vyAkhyA) kI hai, tathApi saMkSepa-ruci prAdhiyoM para anugraha kI bhAvanA ke kAraNa, saMkSepa se | vivRti (vRtti) karane kA yaha merA prayAsa hai|2|| (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cacaacacacee 0000000 2333333333333332323222223222 niyukti gAthA-1 (bhUmikA) | vizeSArtha ___ 'Avazyaka sUtra' para AcAryoM dvArA vistRta vyAkhyA kI gaI hai, aisI sthiti meM prastuta " a vyAkhyA kI sArthakatA nahIM hai- isa AzaMkA kA samAdhAna vRttikAra ne ukta kathana dvArA kiyA hai| " * vRttikAra kA abhiprAya yaha hai ki sUtra/siddhAnta ko kucha ziSya vistAra se samajhanA cAhate haiM, to kucha saMkSepa se| yadyapi Avazyaka sUtra para vistRta vyAkhyAna upalabdha hai, tathApi vaha saMkSepa-ruci' ziSyoM ke , lie upakAraka nahIM hai, ataH unake upakAra- hetu (kiyA jA rahA) yaha prayAsa nirarthaka nahIM, apitu , sArthaka hai| (haribhadrIya vRttiH) ihAvazyakaprArambhaprayAso'yuktaH, prayojanAdirahitatvAt, kaNTaka-zAkhAmardanavat - ityevamAdyAzaGkApanodAya prayojanAdi pUrva pradarzyata iti, uktaM ca prekSAvatAM pravRttyartha, phalAditritayaM sphuttm| maGgalaM caiva zAstrAdau, vAcyamiSTArthasiddhaye / ityaadi| (vRtti-hindI-) (zaMkA-) isa (zabdamaya va arthamaya Avazyaka sUtra kI vivRti/ a vyAkhyA) ko prArambha karane kA prayAsa saMgata/aucityapUrNa nahIM (pratIta hotA) hai, kyoMki isa a (ke prArambha) meM prayojana (abhidheya, sambandha, maGgalAcaraNa) Adi kA kathana nahIM kiyA gayA , hai| (prayojana Adi ke kathana ke binA hI zAstra-racanA karane kA prayAsa to vaise hI / a (anucita/asaMgata) hai, jaise koI kAMToM bharI zAkhA kA mardana kare (yA kaue ke kitane dAMta : haiM- isakI parIkSA kre)| (samAdhAna-) ukta AzaMkA ke nirAkaraNa karane kI dRSTi se, (maiM : pUrvAcAryoM dvArA mAnya), prayojana (evaM abhidheya/viSaya-vastu, unakA sambandha va maGgalAcaraNa) , Adi ko sarvaprathama batA rahA huuN| (isa viSaya ke samarthana meM zAstrakAroM ne) kahA bhI haia (nirvighna samApti rUpa) abhISTa artha kI siddhi ke lie (kisI bhI) zAstra kI racanA, ke prArambha meM phala (evaM abhidheya/viSaya vastu, aura unakA paraspara sambandha) Adi tIna ke sAtha-sAtha maGgalAcaraNa (-ina cAra bAtoM) kA spaSTa rUpa se kathana karanA cAhie, tAki : samajhadAra (prekSAvAn) loga (usa zAstra ke adhyayana meM) pravRtta hoN| ityaadi| (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)900 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -aaaaaaa zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 2000000 222222222 vizeSArtha .. grantha kI nirvighna samApti Adi prayojanoM kI siddhi ke lie zAstra ke prArambha meM maGgalAcaraNa , a paramAvazyaka mAnA gayA hai| AcArya jinabhadragaNI kSamAzramaNa ne (vizeSAvazyaka bhASya, gAthA-13 meM) ca zAstra ke prArambha, madhya va anta meM maGgalAcaraNa kiye jAne kA samarthana karate hue, kahA hai- usa // ca maGgala ko zAstra ke Adi, madhya va anta meM bhI karanA cAhie, inameM prathama (Adi) mAla se zAstra va usake uddezya kI nirvighna sampannatA sambhava hotI hai| bAkI ke madhya mAla va antima maGgala se zAstra kI sthiratA aura ziSya-praziSya kI paramparA kA na TUTanA -ye prayojana siddha hote haiN| AcArya hemacandra ne bhI (pramANamImAMsA meM) pUrvokta tathya kA samarthana karate hue kahA hai- "mAla kiye jAne , para, pratipakSa (vighnarUpI zatru) ke nAza hone ke kAraNa, zAstra kI nirvighna, binA rukAvaTa ke samApti , hotI hai, sAtha hI zAstra ko sunane (par3hane-par3hAne) vAle bhI dIrgha Ayu vAle hote haiN"| maGgalAcaraNa ke . a alAvA anubandhacatuSTaya yA anubandhatraya kA bhI nirdeza karanA Avazyaka mAnA gayA hai| prAyaH anubandhoM kI saMkhyA cAra mAnI gaI hai- (ve haiM-) (1) abhidheya (viSayavastu), (2) prayojana hetu yA , phala), (3) abhidheya va prayojana -ina donoM kA zAstra (jisakI racanA kI jA rahI hai) ke sAtha a sambandha, tathA (4) adhikArI (zAstra ke adhyayana kA kauna adhikArI, yogya pAtra hai)| jisa zAstra , kI racanA kI jA rahI hai, usameM kisa viSaya kA pratipAdana kiyA jAnA hai, usa zAstra ke adhyayana se kyA (lAbha) prApta hogA, athavA kisa vizeSa prayojana kI siddhi hogI, isI prakAra race jA rahe zAstra, ca ke adhyayana hetu kauna upayukta (yogya) vyakti (ho sakatA) hai-ityAdi viSayoM kA nirUpaNa karanA hI , ca cAra anubandhoM kA nidarzana hotA hai| ina cAroM anubandhoM meM (bhI), jainAcAryoM ne tIna hI anubandhoM ko . pramukha rUpa se svIkArA hai| ve haiM- abhidheya, prayojana aura ina donoM ko zAstra se sambandha / inameM , ca 'adhikArI' kI jagaha maGgalAcaraNa kA nirdeza kucha AcArya karate haiM, ataH unake matAnusAra abhidheya, ca prayojana, ina donoM kA zAstra se sambandha aura maGgalAcaraNa -isa prakAra cAra anubandha haiM- yaha hai a jJAtavya hai| ina anubandhoM ke nirdeza karane se hI zAstra ke adhyayana meM pAThakoM kI pravRtti hotI hai| ukta , tathya ke samarthana meM anya zAstrIya vacana bhI yahAM prAsanika haiN| jaise- "siddhArtha siddhasambandhaM zrotuM , zrotA pravartate" (mImAMsA-zlokavArtika, pratijJAsUtra, zloka-17) arthAt usI zAstra ko sunane ke lie, yA par3hane ke lie zrotA yA adhyetA pravRtta hotA hai jisakA artha (artha= abhidheya va prayojana) siddhava spaSTa nirdiSTa ho- vaha prayojana nirvivAda rUpa se saMketita ho, aura sAtha hI ukta prayojana aura usa " zAstra kA paraspara sambandha bhI spaSTa ho| isI dRSTi se vRttikAra ne zaMkA uThA kara usakA Age , samAdhAna bhI prastuta kiyA hai| 890820084000000000000000. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | Maacance niyukti-gAthA-1 (bhUmikA).. PORRORD 33333333333333333333333. (haribhadrIya vRttiH) a ataH prayojanamabhidheyaM saMbandho mAlaM ca yathAvasaraM pradarzyata iti| tatra prayojanaM . tAvat parAparabhedabhinnaM dvidhA, punarekaikaM kartRzrotrapekSayA dvithaiv| a (vRtti-hindI-) isalie prastuta zAstra-racanA se sambandhita 1. prayojana, 2. abhidheya/ viSaya-vastu, 3. abhidheya va prayojana -ina donoM kA zAstra se sambandha, 4. maGgalAcaraNa-, inakA avasarAnurUpa kathana kara rahA huuN| inameM prayojana to do prakAra kA hotA hai- (1) : parama/utkRSTa prayojana aura (2) apara ( arthAt parama prayojana kA sAdhaka) pryojn| (cUMki : koI bhI racanA kartA va zrotA-donoM ko lAbhAnvita karatI hai, ataH) ina donoM meM pratyeka ke . a bhI do-do bheda hote (hI) haiM- (1) kartA se sambaddha prayojana, tathA (2) zrotA se sambaddha , a pryojn| . (haribhadrIya vRttiH) tatra dravyAstikanayAlocanAyAmAgamasya nityatvAt karturabhAva eva, "ityeSA dvAdazAGgI . na kadAcinnAsIt, na kadAcinna bhaviSyati na kadAcinna bhavati" itivacanAt / / va paryAyAstikanayAlocanAyAM cAnityatvAttatsadbhAva iti| tattvAlocanAyAM tu " . sUtrArthobhayarUpatvAdAgamasya arthApekSayA nityatvAt sUtraracanApekSayA cAnityatvAt kavaJcit . krtRsiddhiriti| a (vRtti-hindI-) 'dravyAstika naya' kI vicAraNA meM Agama nitya hai, isalie usa " a (Agama) kA koI kartA nahIM hai, kyoMki (nandI sUtra, sUtra saM.114 meM) isa abhiprAya vAlA , a (Agamika) kathana milatA hai- "yaha dvAdazAhI kabhI nahIM thI- aisA nahIM hai, bhaviSya meM nahIM hogI- aisA bhI nahIM, vartamAna meM nahIM hai- aisA bhI nahIM hai|" paryAyAstika naya ke : pariprekSya meM vicAra kareM to 'Agama' anitya hai, isalie Agama ke kartA kA sadbhAva hai| (cUMki pratyeka 'naya' samagra vastu ke ekadeza ko viSaya karatA hai, isalie syAdvAdazruta rUpI " * 'pramANa' ke pariprekSya meM) aba pUrNa 'tattva' kI vicAraNA karate haiN| cUMki 'Agama' sUtrAtmaka va . . arthAtmaka-donoM hotA hai, ataH vaha 'artha' kI dRSTi se nitya hai aura (gaNadharoM dvArA kI jAne , vAlI) sUtra-racanA kI apekSA se anitya bhI hai, isa dRSTi se Agama kA 'syAt (kathaMcit) , kartA hai' -yaha siddha hotA hai|) (r)(r)(r)(r)(r)(r)00000000000000 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -200332222222233333333302322222222222222222222 aaaaaaa zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 20000mmvizeSArtha 'natthi naehi vihUNo suttaM attho va jiNamae kiMci'- arthAt jina-mata meM koI bhI sUtra va . a artha aisA nahIM hai jo 'nayoM' se rahita ho| isa dRSTi se yahAM kartA ke prayojana para vicAra kiyA gayA hai| kartA ke prayojana kA vicAra ho to yaha bhI prazna uTha jAtA hai ki zAstra kA koI kartA hai bhI kyA? kyoMki Agama to nitya hai| Agama kI nityatA ko isa taraha bhI spaSTa samajha sakate haiM- 'Agama' ke / a abhidheya/vAcya jIvAdi tattva sarvathA va sarvadA nitya haiM, aura videha kSetra meM sarvadA sUtra/Agama kA , ka sadbhAva rahatA hI hai, isalie samasta kSetra kI apekSA se 'zrutavAn' AtmAoM kA kabhI abhAva nahIM " hotaa| vRttikAra ne paryAyAstika naya kI dRSTi se Agama kI anityatA bhI pratipAdita kI hai| nandI sUtra (sU. 78) meM bhI vyucchittinaya (paryAyArthika) se zruta ko sAdi-sAnta, tathA avyucchittinaya , a (dravyAstika) se anAdi-ananta batAyA gayA hai| isa taraha zAstrAdi kA kathaMcit kartRtva saMgata ho, jAtA hai| a (haribhadrIya vRttiH) a tatra sUtrakartuH paramapargaprAptiH aparaM sattvAnugrahaH, tadarthapratipAdayituH kiM prayojanamiti . * cet, na kizcit, kRtakRtyatvAt / prayojanamantareNArthapratipAdanaprayAso'yuktaH iti cet, na, , tasya tIrthakarabAma-gotravipAkitvAt / vakSyati ca- "taM ca kahaM veijjai?, agilAe : dhammadesaNAdIhi" ityaadinaa| (vRtti-hindI-) sUtrakartA kA parama prayojana hai- apavarga/mokSa kI praapti| aura . a (sUtrakartA kA) apara (pAramparika) prayojana hai- sattvoM/prANiyoM ke prati anugraha / (zaMkA-): sUtra ke artha kA pratipAdana karane vAle (tIrthaMkara Adi) kA kyA prayojana hotA hai? (samAdhAna-) na koI bhI prayojana nahIM hotA, kyoMki vaha kRtakRtya hotA hai| (zaMkA-) yadi vaha kRtakRtya hai & aura kisI prayojana kI pUrti avaziSTa nahIM raha jAtI, to kisI prayojana ke binA, tIrthaMkara kevalI dvArA artha ke pratipAdana kA aucitya hI nahIM rahegA? (samAdhAna-) vaha prayAsa * 'tIrthaMkara nAma gotra' karma ke vipAka-svarUpa hotA hai| (niyuktikAra dvArA prastuta grantha kI gAthA-185 meM) Age kahA bhI gayA hai- usa (tIrthaMkara nAma karma) kA kisa prakAra vedana kiyA jAtA hai? uttara hai- aglAnatA-pUrvaka dharma-dezanA Adi dvArA usakA vedana kiyA jAtA hai hai," ityaadi| (r)Rece@ @ @ @ce@ @ce@9999@N000 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -aaraaaa g g g g g g 333333333333 niyukti mAthA-1 (bhUmikA) vizeSArtha tAtparya yaha hai ki mukti rUpa parama prayojana kI pUrti kI dRSTi se, tIrthakara ke lie kucha vizeSa / karanA nahIM raha jAtA hai, kyoMki 'kevala' jhAna prApta hone va 'kevalI' hone se 'mukti' usake lie . avazyambhAvinI ho jAtI hai| ataH vaha 'kRtakRtya' hai| phira bhI tIrthakara nAma karma kA vedana kara hI hai usakA kSaya ho sakatA hai| vaha vedana dharmadezanA Adi se hotA hai| isa dRSTi se unakI dharma-dezanA kA aucitya spaSTa ho jAtA hai| (haribhadrIya vRttiH) proNAMtvaparaM tadarthAdhigamaH, paraM muktireveti|kthm? nAnakriyAbhyAM mokSastanmayaM cAvazyakamitikRtvA bAvazyakazravaNamantareNa viziSTa-jJAnakriyAvAptirupajAyate, kutaH?, , a tatkAraNatvAttadavAoH, tadavAtau ca pAramparyeNa muktisiddheH, ityataH prayojanavAn . AvazyakaprArambhaprayAsa iti| (vRtti-hindI-) zrotAoM kA apara prayojana to usa (sUtrAtmaka va arthAtmaka Agama) , kA bodha prApta karanA hai, aura parama prayojana mukti hI hai| (prazna-) yaha kathana kisa prakAra , . saMgata hai? (arthAt isa zAstra ke adhyayana se ye donoM prayojana kisa prakAra siddha hote haiM?) a (uttara-) jJAna aura kriyA (ina donoM) se mokSa prApta hotA hai, aura jJAna va kriyA kA samanvita rUpa (sAmAyika Adi rUpa) hI yaha Avazyaka hai, kyoMki Avazyaka-zravaNa ke binA parama : prayojana rUpa 'mukti' ke anukUla (arthAt mukti dilAne yogya) viziSTa jJAna-kriyA kI ? a sampannatA sambhava nahIM ho paatii| (prazna-) aisA kyoM? (uttara-) isalie ki viziSTa jJAna kriyA kI prApti meM Avazyaka-zravaNa kAraNa hai, aura viziSTa jJAna-kriyA kI prApti hone para : paramparA se mukti kI siddhi ho jAtI hai| isa taraha, (granthakartA va zrotA- donoM ke dvividha prayojanoM ko spaSTa kara diye jAne para), 'Avazyaka' sUtra-vivRti ke prArambha kA prayAsa karanA a (niSprayojana nahIM, apitu) 'saprayojana' hai (-yaha siddha ho jAtA hai)| (haribhadrIya vRttiH) tadabhidheyaM tu saamaayikaadi|sNbndhshcyopeybhaavlkssnnH tarkAnusAriNaH prati, katham? . upeyaM sAmAyikAdiparibAnama, muktipadaM vA, upAyastu Avazyakameva vacanarUpApannamiti, . yasmAtataH sAmAyikAdhanithayo bhavati, sati ca tasmin samyagdarzanAdivaimalyaM kriyAprayatnazca, 1 * tasmAta muktipdpraatiriti|athvaa upodghAtaniryuktau "uddese nidese ya" ityAdinA granthena / saprapachena svayameva vkssyti| . (r)p@@@@9808080808080@@ Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333333333333333333232323232223222222222222232 -kacacacacace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 20000mm (vRtti-hindI-) Avazyaka sUtra' (grantha) kA abhidheya (viSaya vastu) hai- (viziSTa ca jJAna-kriyA kI sAdhikA) sAmAyika Adi (kA niruupnn)| 'tarkAnusArI' (zrotAoM) ko dRSTi , meM rakheM to 'sambandha' hai- upAya va upeya (phala) bhAva ruup| (prazna-) kaise? (uttara-). sAmAyika Adi 'apara-prayojana' yA mukti rUpI 'parama prayojana' upeya (lakSya prApya) hai aura 1 vacanAtmaka 'Avazyaka' zAstra hI (usa upeya ko prApta karane kA sAdhana) upAya hai| kyoMki - usa (Avazyaka zAstra) se sAmAyika (va caturviMzati-stava) Adi artha (viSaya-vastu) kA , nizcaya (nirNayAtmaka-jJAna) hotA hai, aura usake bAda (hI) samyakdarzana Adi meM nirmalatA , evaM (samIcIna) kriyA kA prayatna hotA hai jisase 'mukti' prApta hotI hai| athavA (zraddhAnusArI, zrotAoM ko lakSya kara) svayaM hI (niyuktikAra) upodghAta-niyukti grantha 'uddese niddese ya' 1 a ityAdi (140vIM gAthA) ke dvArA Age vistAra-pUrvaka (sambandha kA) kathana kreNge| ca vizeSArtha tAtparya yaha hai ki zrotA do prakAra ke hote haiM- (1) tarkAnusArI, arthAt tarka, yukti va hetu 44 Adi ke mAdhyama se upadeza ko grahaNa karane vAle, aura (2) shrddhaanusaarii|trkaanusaarii zrotA sAmAyika ca Adi kA jJAna prApta karanA tathA mukti rUpa prayojana kI siddhi cAhatA hai| usake lie mukti Adi 4 upeya hai to yaha zAstra usakA upAya hai| zAstra kA ukta prayojana ke sAtha upAya-upeya sambandha bhI ukta , kathana se spaSTa ho jAtA hai| yahAM 'tarka' se tAtparya zuSka tarka se nahIM hai| yahAM tarkAnusArI kA artha haice zraddhA kI gauNatA aura tarka kI pradhAnatA kA bhAva rakhane vAle arthAt zraddhAsamanvita parIkSaka vykti| ca zAstrIya vAda yA carcA meM bhI kucha maulika padArthoM ke sadbhAva kI zraddhA apekSita hotI hai|yukti va tarka . ke sahAre 'satya' kI puSTi hotI hai-yaha rAjA pradezI ke dRSTAnta se samajhA jA sakatA hai (dra. rAjapraznIya / suutr)| kezIkumAra zramaNa kI yuktiyoM aura tarka ne rAjA pradezI jaise nAstika ko Astika banA diyA . ca thaa| isI dRSTi se nandI sUtra (sU. 115) meM jijJAsu janoM ke 8 bauddhika guNoM kA ullekha hai, jinameM 2 suzrUSA, zravaNa, grahaNa to haiM hI, IhA va apoha kA bhI nirdeza hai| IhA va apoha -ye cintana-mananasamIkSaNa Adi yukti mArga ke hI aMga haiN| vastutaH vastu-svabhAva tarkAtIta hotA hai| isalie AcArya samantabhadra ne kahA hai-svabhAvo'tarkagocaraH (AptamImAMsA, 100)|shussk tarka-korA vAda-vivAda yA , kutarka se to vastu kA yathArtha svarUpa jJAta nahIM ho sktaa|shussk tarkavAda kI nindA karate hue AcArya va haribhadra ne apane anya grantha (yogadRSTisamuccaya, 144-145) meM kahA hai ki yadi mAtra hetuvAda se " & atIndriya padArthoM kA nirNaya ho sakatA hotA to abhI taka nirNaya ho gayA hotaa| kintu zuSka tarka se , atIndriya padArthoM kA nirNaya nahIM ho pAtA, kyoMki vahAM mithyA abhimAna nihita hotA hai, ataH zuSka " tarkavAda heya hI hai| zraddhAnasArI zrotA ke prayojanAdi kA nirUpaNa Age kreNge| (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0000002 -acaaaaaa niyukti gAthA-1 (bhUmikA) (haribhadrIya vRttiH) kazcidAha- adhigatazAstrArthAnAM svayameva prayojanAdiparijJAnAt zAstrAdau prayojanADupanyAsavaiyaryamiti tabna, anadhigatazAstrArthAnAM pravRttihetutvAt tdupnyaasopptteH|| prekSAvatAM hi pravRttinizcayapUrvikA, prayojanAdau utte'pi ca anadhigatazAstrArthasya tnnishcyaanupptteH| 4 saMzayataH pravRttyabhAvAttadupanyAso'narthakaH iti cet, na, saMzayavizeSasya pravRttihetutvadarzanAt, " kRSIvalAdivat, ityalaM prsnggen| (vRtti-hindI-) yahAM kisI ne (dharmottara AcArya ke anuyAyI-vyapohavAdI bauddha) ne se zaMkA prastuta kI- jinhoMne zAstra kA adhyayana kiyA hai, unheM to svataH (prastuta) zAstra ke . prayojana Adi kA jJAna hai hI, taba zAstra ke prArambha meM (unake lie) prayojana Adi kA kathana vyartha hai? (uttara) aisI bAta nhiiN| jinhoMne zAstra kA adhyayana nahIM kiyA hai, unheM - isameM pravRtta karAne ke lie usa (prayojana) kA kathana karanA saMgata ho jAtA hai| (punaH zaMkA) samajhadAra vyaktiyoM kI pravRtti nizcaya pUrvaka hotI hai, taba prayojana Adi kA kathana karane para bhI, jaba taka zAstra-nihita artha kA adhyayana nahIM kara leM, taba taka unheM prayojana Adi kA 21 nizcaya nahIM hogaa| (anirNaya kI sthiti meM) saMzaya ke kAraNa unakI zAstra (ke adhyayana) meM " pravRtti nahIM hogI, isalie prayojana kA kathana vyartha hai? (uttara-) aisA nhiiN| (aniSTa-abhAva - evaM iSTa siddhi se jur3A) saMzaya-vizeSa pravRtti kA hetu hotA dekhA gayA hai, kisAna kI taraha [arthAt jaise kisAna ko khetI ke prayojana kA jJAna hotA hai, kintu abhISTa siddhi prApta hogI ki nahIM hai -aisA saMzaya-vizeSa use khetI ke kArya meM pravRtta karAtA hI hai, usI taraha zAstra ke prayojana ko jAna " a lene para bhI, pAThaka zAstra ke adhyayana meM isalie pravRtta hoMge ki calo, dekhA jAya jJAta prayojana isa a zAstra ke adhyayana se pUrA hotA hai ki nhiiN| yahAM itanA hI kahanA paryApta hogA, adhika vistAra kI jarUrata nhiiN| (haribhadrIya vRttiH) sAmprataM maGgalamucyate-yasmAt zreyAsi bahuvighnAni bhavanti iti|uktN cazreyAsi bahuvighnAni, bhavanti mhtaampi| azreyasi pravRttAnAm, kvApi yAnti vinaaykaaH|| iti| AvazyakAnuyogazca apavargaprAptibIjabhUtatvAt zreyobhUta eva, tasmAttadArambhe, vighnavinAyakAyupazAntaye tat pradarzyata iti|tcc maGgalaM zAstrAdau, madhye, avasAne ceSyata iti| 09092ece@nce@pecre2092cRO900 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333333333333333333333333333333333333333222333 aaaaaaaa zrIAvazyakaviyakti (vyAkhyA-anuvAda sahita) ROOPOOR (vRtti-hindI-) aba mAla ke viSaya meM kathana rahe haiN| cUMki zreyaskara kAryoM meM | aneka vighna hote haiN| kahA bhI hai mahApuruSoM ke zreyaskara kAryoM meM (bhI) aneka vighna hote (dekhe jAte) haiM, taba jo, akalyANakArI kAryoM meM pravRtta hoM to unake lie vighnanAyaka (bar3e-bar3e vighna) kahIM bhI, pagapaga para upasthita hoMge hii| (niyukti rUpa yaha) Avazyaka-anuyoga apavarga (mokSa) kI prApti meM bIja (pradhAna kAraNa jaisA) hone se zreyaskara hai hI, isalie (Avazyaka-anuyoga ke) prArambha meM hai ca vighnavinAyaka Adi kI zAMti hetu vaha (maGgala) kiyA jAtA hai| zAstra ke prArambha meM, madhya meM , aura anta meM bhI maGgala karanA abhISTa (apekSita) mAnA gayA hai| (haribhadrIya vRttiH) sarvamevedaM zAstraM mAlamityetAvadevAstu, mAlatrayAbhyupagamastvayuktaH, prayojanAbhAvAt , & iti cet na, pryojnaabhaavsyaasiddhtvaat|tthaa ca kathaM bubAma vineyA vivakSitazAstrArthasyAvighnena pAraM gaccheyuH? ato'rthamAdimaGgalopanyAsaH, tathA sa eva kathaM nu vAma teSAM sthiraH / syAd? ityato'rtha madhyamaGgalasya, sa eva ca kathaM nunAma ziSyapraziSyAdivaMzasya avichittyA : upakArakaH syAd? ityato'yaM caramamAlasya, ityato hetorasiddhatA iti| (vRtti-hindI-) (zaMkA-) yaha samasta zAstra hI maGgala rUpa hai, to mAtra zAstra kA kathana hI honA cAhie, (Adi-maGgala, madhyamaGgala va anta maGgala -ina) tIna maGgaloM kA , & kathana (maGgalAcaraNa) yuktiyukta nahIM hai, kyoMki ve maGgala niSprayojana ho jAte haiN| (uttara-). aisA kahanA ThIka nahIM, kyoMki unakI niSprayojanatA siddha nahIM hai| dUsarI bAta (maGgalAcaraNa : ke abhAva meM) ziSya vivakSita zAstra ko kisa prakAra nirvighnatA pUrvaka pAra kara pAeMge? : (unakA zAstrAdhyayana kisa prakAra nirvighnatA se sampanna ho pAegA?) isa prayojana kii| ca siddhi hetu Adi- maGgala kA upanyAsa karaNIya hai| vaha zAstra kisa prakAra una ziSyoM meM , & sthiratA ko prApta ho -isa prayojana kI siddhi hetu madhyamaGgala karaNIya hotA hai, aura vaha ra a zAstra ziSya-praziSya Adi vaMza-paramparA ke lie kisa prakAra nirantara, avicchinna rUpa se , upakAraka ho -isa prayojana kI siddhi hetu antamaGgala karaNIya hotA hai, isalie (maGgaloM : * kI niSprayojanatA ko siddha karane ke lie diyA gayA) hetu siddha nahIM hotA (vaha asiddha va . vyartha ho jAtA hai)| - 10 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aaaaaact 20000000 3333333333333330203020030332 niyuktinAthA-1 (amikA) vizeSArtha AcArya abhayadeva sUri ne (bhagavatIsUtra-sUtra-1/1/3-7 kI vRtti meM ) bhI paJcaparameSThInamaskAra rUpa bhAva majala se (1) vighna-nAza, (2) ziSya kI buddhi meM mAlAcaraNa karane kA bhAva bharanA aura ziSyoM ko usake lie preraNA denA, (3) ziSTa janoM kI AcAra-paramparA kA anuvartana -ina , prayojanoM kI siddhi hone kA saGketa kiyA hai| pANinizAstra ke mahAn bhASyakAra AdaraNIya AcArya , pataJjali ne bhI zAstra-racanA ke pahale, madhya meM tathA anta meM bhI maGgalAcaraNa kI mahattA va sArthakatA : kA samarthana karate hue kahA hai "maGgalAdIni, maGgalamadhyAni maGgalAntAni ca zAstrANi prathante / vIrapuruSANi ca bhavanti, 1 AyuSmatpuruSANi ca, adhyetArazca maGgalayuktA yathA syuH|" arthAt "jina zAstroM ke Adi, madhya va . 4 anta meM maGgalAcaraNa kiyA jAtA hai, ve zAstra prasiddhi prApta karate haiN| usake par3hane vAle bhI zUravIra, , dIrgha Ayu vAle evaM maGgalamaya jIvana vAle hote haiN|" ka(haribhadrIya vRttiH) tatra "AbhiNibohiyaNANaM, suyaNANaMceva" ityaadinaa''dimngglmaah|tthaa "vaMdaNa . citi kitikamma" ityAdinA madhyamaGgalam, vandanasya vinayarUpatvAt, tasya , cAbhyantaratapobhedatvAt, tapobhedasya ca maaltvaat| tathA "paccakkhANaM" ityAdinA : cAvasAnamaGgalam, pratyAkhyAnasyAvatapo-bhedatvAdeva maaltvmiti| tatraitatsyAt, idaM mAlatrayaM zAstrAdinnamabhibbaM vA?, yadi bhinnamataH zAstramamaGgalam, , tabhedAnyathAnupapatteH, amaGgalasya ca sato'nyamaGgalazatenApi maGgalIkartumazakyatvAt tnmjlopnyaasvaiyrym|tdupaadaane'nisstth vA, yathA prAgamanalasya sataHzAstrasya maGgalamuktam, evaM maGgalAntaramapyabhidhAtavyam, AdhamalAbhidhAne'pi tadamaGgalatvAt, itthaM punrpybhighaatvymityto'nisheti| (vRtti-hindI-) (niyuktikAra dvArA ina tInoM maGgaloM meM) prathama maGgala a 'AbhiNibohiyaNANaM suyaNANaM ceva' -ityAdi (prathama gAthA ke) rUpa meM kiyA gayA hai, aura " 'vaMdana citi kitikamma' -ityAdi gAthA ke rUpa meM Age madhyamaGgala kiyA gayA hai| cUMki . - vandana vinayarUpa hotA hai, aura Abhyantara tapa kA eka bheda hai, isalie vaha maGgalarUpa mAnA , gayA hai| paccakkhANaM' ityAdi gAthA ke rUpa meM Age antamAla kiyA gayA hai, kyoMki pratyAkhyAna bAhyatapa kA eka bheda hai, ataH usakI maGgalarUpatA (spaSTa) hai| (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 11 - 2233333333 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333333333333333333333333333333333333333333333 / Sacaacacacea zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000 (yahAM zaMkAkAra kA kathana-) calo, mAna liyA (ki maGgalAcaraNa ke ukta prayojana c& haiM, kintu yaha batAeM ki) ye tInoM maGgala zAstra se bhinna haiM yA abhinna? yadi ye zAstra se bhinna . haiM to yaha siddha ho jAtA hai ki zAstra 'maGgala' nahIM hai, kyoMki aisA na mAneM to zAstra va maGgala meM bheda kaise bana pAegA? aura jaba zAstra amaGgala hai to jo amaGgala ho, use saikar3oM maGgalAcaraNoM se bhI 'maGgala' nahIM kiyA jA sakatA, isalie maGgalAcaraNa kI niHsAratA , a siddha ho jAtI hai| dUsarI bAta, amaGgala ke lie dUsarA majala kiyA jAnA (ucita) mAna bhI / & liyA jAya to 'aniSThA' (anavasthA) doSa A jaaegaa| jaise, jo zAstra pahale maGgala nahIM hai, . & usake lie maGgalAcaraNa kiyA jA rahA hai, vaha maGgalAcaraNa to amaGgala rUpa hai to usake " & lie anya maGgalAcaraNa karanA par3egA, phira usake lie bhI punaH anyamaGgalAcaraNa karanA - isa taraha aniSThA (anavasthA) doSa A jAtA hai| (haribhadrIya vRttiH) athAbhinnam, evaM sati zAstrasyaiva maGgalatvAt anymngglopaadaanaankymev|ath maGgalabhUtasyApyanyanmaGgalamupAdIyata iti, evaM sati tasyApyanyadupAdeyamityanavasthAnuSA ev| - athAnavasthA neSyata iti maGgalAbhAvaprasaGgaH, katham? yathA maGgalAtmakasyApi sataHzAstrasya & anyamaGgala-nirapekSasyAmaGgalatA, evaM maGgalasyApyanyamaGgalazUnyasya, ityato maGgalAbhAva iti| . atrocyate-AdyapakSoktadoSAbhAvastAvadanabhyupagamAdeva, tadabhyupagame'pi ca maGgalasya, lavaNapradIpAdivat svaparAnugrahakAritvAduktadoSAbhAva iti| caramapakSe'pi na. maGgalopAdAnAnarthakyam, ziSyamatimaGgalaparigrahAya zAstrasyaiva mnggltvaanuvaadaat|etduktN la bhavati-kathaM nu nAma vineyo maGgalamidaM zAstramityevaM gRhNIyAt?, ato maGgalamidaM zAstramiti ca kyyte| (vRtti-hindI-) aura yadi aisA mAne ki zAstra aura maGgala -ye donoM abhinna haiM, to zAstra svayaM maGgalarUpa ho gayA aura usake lie anya maGgala kA kiyA jAnA nirarthaka hI ho , jAtA hai| yadi aisA kaho ki zAstra maGgalabhUta hai, phira bhI anya maGgala kiyA jAnA cAhie, n & to phira usa maGgala ke lie bhI anya maGgala karanA cAhie -isa prakAra (punaH) anavasthA doSa & A hI jAtA hai| aura anavasthA se bavanA cAheMge to maGgala kA hI abhAva ho jaaegaa| (Apa . pUchegeM) kaise? (to batA rahe haiM ki) jaise zAstra ke maGgalarUpa hone para bhI anya maGgala ke binA / - 12 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) - Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -Reace 99999000000 22222222222222222222222 niyukti gAthA-1 (bhUmikA) usakI amaGgalatA hai to maGgalAcaraNa kI bhI anya maGgala ke abhAva meM amaGgalatA hai, . * isalie (maGgalAcaraNa kA jo phala hai, vaha) 'maGgala' hI nahIM ho paaegaa| (pUrvokta zaMkA kA) uttara de rahe haiM- zAstra va maGgala meM bheda mAnane para Apane jo " doSa batAe, ve nirasta ho jAte haiM kyoMki hama bheda mAnate hI nahIM haiN| aura bheda mAna leM, to bhI , & ukta doSa nahIM hai kyoMki namaka va dIpaka Adi kI taraha maGgalAcaraNa svayaM bhI maGgalarUpa, hotA hai aura dUsaroM ke lie bhI maGgala siddha hotA hai [arthAt jaise namaka svayaM namakIna hotA hai, . vaha anya padArtha ko bhI namakIna banAtA hai, isake lie use anya namaka kI apekSA nahIM hotii| isI , va prakAra dIpaka svataH prakAzita hotA hai aura vaha anya padArthoM ko bhI prakAzita karatA hai, dIpaka ko la dekhane ke lie dUsare dIpaka kI AvazyakatA nahIM hotI, vaise hI maGgalAcaraNa svayaM maGgalarUpa hai, usake ? maGgala ke lie anya maGgala kI jarUrata nahIM, isalie anavasthA doSa nahIM hotaa|] abheda mAnane para " bhI maGgalAcaraNa kI nirarthakatA isalie nahIM hai kyoMki ziSyoM ke buddhi (mastiSka) meM 'maGgalAcaraNa karanA cAhie'- yaha bhAva baiThAnA jarUrI hai, aura yaha eka prakAra se zAstra kI maGgalarUpatA kA hI bodha karAnA hai| tAtparya yaha hai ki ziSya 'yaha zAstra maGgala hai' isa bhAva ko kisI na kisI prakAra samajhe -isa dRSTi se 'yaha zAstra maGgala hai' -yaha kahA jAtA hai| a (haribhadrIya vRttiH) Aha- yadyapi maGgalamidaM zAstramityevaM na gRhNAti vineyastathApi tat svato maGgalarUpatvAt svakAryaprasAdhanAyAlameveti kathaM nAnarthakyam?, na, abhipraayaaprijnyaanaat|ih , mAlamapi maGgalabuddhayA parigRhyamANaM maGgalaM bhavati, saadhuvt|tthaahi-saadhurmglbhuuto'pi basanmaGgalabuddhayaiva gRhyamANaH prazastacetovRtte vyasya tatkAryaprasAghako bhavati, yadA tu na tathA , gRhyate, tadA kAluSyopahatacetasaH sattvasya na bhavatIti, evaM zAstramapIti bhaavaarthH| ___ (vRtti-hindI-) (zaMkA-) yaha zAstra maGgala rUpa hai- isa rUpa se yadyapi ziSya nahIM hai samajhatA hai, phira bhI vaha zAstra svataH maGgalarUpa hone se maGgala-sampAdana kA apanA kArya to kara hI sakatA hai, aisI sthiti meM maGgalAcaraNa kI nirarthakatA kyoM nahIM hai? (arthAt usakI . sArthakatA kyA hai?) uttara-aisI bAta nahIM hai, Apane hamAre abhiprAya ko hI nahIM samajhA hai| " a (yadyapi zAstra maGgalarUpa hai, phira bhI) maGgala ko bhI maGgala ke rUpa meM grahaNa kareM (jAneM, , samajheM), tabhI vaha maGgala rUpa hotA hai, jaise sAdhu / arthAt sAdhu yadyapi maGgala rUpa hotA hai, - 8288906@ @ @ @ @ @ @ @ @ Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222222222222333333333333333333333333333333333 - caca cacaca cace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 200000 kintu jaba prazasta mana vAlA bhavya prANI use maGgala rUpa meM grahaNa karatA hai (jAnatA, ce samajhatA aura vaisA vyavahAra karatA hai), tabhI vaha sAdhu usake lie maGgalakAraka hotA hai, . aura jaba koI mAnasika kaluSatA vAlA prANI use maGgalarUpa meM grahaNa nahIM karatA to usake : lie vaha sAdhu maGgalakArI siddha nahIM hotA, isI prakAra zAstra bhI (maGgalakArI yA amaGgalakArI), va hotA hai- yaha bhAva hai| a (haribhadrIya vRttiH) Aha-yadyevamamaGgalamapi mAlabuddheH prANino mAlakAryakRtprApnotIti, tathAhi-yadi kazcitkAJcanameva kAJcanatayA'bhigRhya pravartate tatastatphalamAsAdayati, na punarakAJcanaM, satkAJcanabuddayA, naapytbuddhyeti| mAlatrayApAntarAladvayamitvamamAlamApadyata iti cet, na, azeSazAstrasyaiva tattvato mAlatvAt, tasyaiva ca saMpUrNasyaiva tridhA vibhaktatvAt modakavadapAntarAladvayAbhAva iti|ythaa hi modakasya tridhA vibhaktasya apAntarAladvayaM nAsti, evaM prakRtazAstrasyApIti bhaavaarthH|| (vRtti-hindI-) (zaMkA-) yadi aisI bAta hai to amaGgala ko bhI jo prANI maGgalabuddhi, se grahaNa kare to vaha bhI maGgalakArI mAnA jAne lagegA, aura aisA honA abhISTa nahIM hogaa| a (uttara-) aisA nhiiN| vaha (amaGgalakArI vastu yA AcaraNa) to svarUpa se hI amaGgalakArI , hai|jo svarUpa se maGgalakArI ho, vahI (prayoktA va vyavahArakartA kI ora se) maGgala-buddhi kI & apekSA rakhate hue (vighnanAza Adi) maGgala kArya kA saMpAdana karegA (anya nhiiN)| jaise koI svarNa ko svarNa kI buddhi se grahaNa kara pravRtta hotA hai, taba use svarNa vAlA phala prApta hotA hai, kintu jo svarNa nahIM hai (lohA, pItala Adi), use koI acche (nirdoSa) svarNa kI buddhi se grahaNa kare yA jo vaha padArtha jaisA nahIM hai, usa rUpa meM grahaNa kare to usa padArtha se vaha svarNa vAlA (daridratA-nAza Adi) phala nahIM prApta hogaa| (zaMkA-) tIna maGgaloM ke madhya -jo khAlI do samaya hai (arthAt Adi maGgala va madhya maGgala ke madhya, aura madhya maGgala va aMtima maGgala ke madhya, yahAM maGgala to haiM nahIM, isalie) vahAM amaGgalatA hone lagegI? (uttara-) aisA nahIM hai| tAttvika rUpa se (vastutaH) to samasta ca zAstra hI maGgala rUpa hai, usa sampUrNa zAstra ko hI tIna vibhAgoM meM (kAlpanika rUpa se). vibhakta kara diyA gayA hai, vastutaH to eka (baMdhe) modaka kI taraha usakA koI antarAla bhAga (r)(r)(r)(r)caepeca(r)080000000000.. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Raacaaaaa 0000000 222222223232222333333333330233232323232222222 niyukti gAthA-1 (bhUmikA) | nahIM hotA hai| yadi modaka ko tIna bhAgoM meM bAMTa bhI deM to, vahAM koI khAlI bhAga to rahegA | a nahIM, isI prakAra prakRta zAstra meM bhI samajhanA cAhie (arthAt yaha bhAgoM meM vibhakta kiye " a jAne para bhI, usameM koI khAlI bhAga nahIM hai, jahAM amaGgala kI sthiti mAnanI pdd'e)| . a (haribhadrIya vRttiH) mAlatvaM cAzeSazAstrasya nirjarAItvAt, prayogazca-vivakSitaM zAstraM mAlam, nirjarArthatvAt, tapovat / kavaM punarasya nirjarArthateti cet, bAbarUpatvAt, nAnasya ca krmnirjrnnhetutvaat|uktN ca jaMberaio kamma, khavei bahuyAhi vaaskoddiihiN| taM nANI tihi gutto, khavei uusaasmittennN| syAdetat, evamapi mAlatrayaparikalpabAvaiyarthyamiti ba, vihitottrtvaat| a tasmAsthitametat-zAstrasya Adau madhye'vasAne ca maalmupaadeymiti| (vRtti-hindI-) samasta zAstra kI maGgalamayatA isalie hai, kyoMki isakA prayojana va nirjarA karanA hai| anumAna vAkya se bhI isakA samarthana hotA hai-vivakSita zAstra maGgalamaya va hai, 'nirjarA' rUpI prayojana kA sAdhaka hone se, tapa kI trh| (prazna-) yaha zAstra (karma-) 0 nirjarA kA sAdhaka kaise hai? uttara hai- jJAna rUpa hone se, kyoMki jJAna karmanirjarA meM hetu " a mAnA gayA hai| kahA bhI hai . jina karmoM ko nairayika karor3oM varSoM meM (bhoga kara) kSINa karatA hai, use jJAnI , trividha guptiyoM se yukta hokara eka ucchvAsa-kAla mAtra meM hI kSINa kara detA hai| . (zaMkA-) calo maanaa| phira bhI tIna maGgaloM kI kalpanA kI koI sArthakatA nahIM hai| (uttara-) ApakA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki Apake prazna kA uttara diyA jA cukA hai , a (pahale tInoM maGgaloM ke pRthak-pRthak prayojana batAye jA cuke haiN)| isalie aba yaha siddha ho gayA ki zAstra ke Adi meM, madhya meM tathA anta meM maGgalAcaraNa karanA caahie| 15 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -acaacance zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000 222222222222223333332223333333333333232322323 / (haribhadrIya vRttiH) Aha-maGgalamiti kaH zabdArthaH?, ucyate, agi-ragi-lagi-vagi-magi itidaNDakaghAtuH, . & asya "idito numdhAtoH" (pA0 7-1-58) iti numi vihite auNAdikAlan-, pratyayAntasyAnubandhalope kRte prathamaikavacanAntasya maGgalamitirUpaM bhvti|mjhyte hitamaneneti maGgalam, manyate adhigamyate sAdhyata itiyaavt|athvaa maGgetidharmAbhidhAnam, 'lA AdAne' asya dhAtormaGga-upapade "Ato'nupasarge kaH" (pA0 3-2-3) iti kapratyayAntasya anubandhalope.. ca kRte "Ato lopa iTi ca dviti" (pA06-4-64 Ato lopa iTi ca) ityanena sUtreNAkAralope , a ca prathamaikavacanAntasyaiva maGgalamiti bhvti|mnggN lAtIti maGgalaM dhrmopaadaanheturityrthH| OM athavA mAM gAlayati bhavAditi maGgalam, sNsaaraadpnytiityrthH| (vRtti-hindI-) (zaMkA-) 'maGgala' yaha zabda kyA hai? (vyAkaraNa kI dRSTi se isameM 4 kauna-sI prakRtirUpa dhAtu hai aura pratyaya kauna sA hai?) (uttara-) batA rahe haiN| agi, ragi, & lagi, vagi, magi -yaha samasta daNDaka (eka hI artha vAlI samUhabaddha) dhAtueM (gati artha : vAlI) haiN| (isameM paThita 'magi') isa dhAtu se 'idito num dhAtoH' (pANinIya sUtra-7/1/58) se num hokara auNAdika 'alac' pratyaya anta meM huA, usake (prAtipadika rUpa 'maGgala' zabda , ca ke) prathamA vibhakti ke ekavacana meM 'maGgalam' yaha rUpa banatA hai| gati arthavAlI dhAtu 'prApti' hai & artha ko bhI abhivyakta karatI hai, (isalie vyutpatti -isa prakAra samajhanI cAhie-) jisase " a hita kI prApti yA siddhi kI jAya,vaha maGgala hotA hai| athavA 'maGga' nAma dharma kA hai| " manapUrvaka 'lA' dhAtu se -jisakA artha AdAna (lenA, prApta karanA Adi) hai- 'Ato'nupasarge kaH' isa(pANinIya-3/2/3) sUtra se ka pratyaya huA (maGga+lA+ka), anubandha lopa kI / kriyA sampanna hokara (arthAt 'ka' ke 'k' kA lopa hokara) 'Ato lopa iTi ca viGati' isa 4 (pANinIya-6/4/64 Ato lopa iTi ca) sUtra se ('lA' ke) AkAra kA lopa huA, aura 4 (prAtipadika saMjJA hone para) prathamA ke ekavacana meM hI yaha 'maGgala' zabda niSpanna hotA hai| jo 6 maGga yAnI dharma ko lAtA hai, utpanna karatA hai vaha 'maGgala', yAnI jo dharma ke upAdAna kA & kAraNa hotA hai -yaha artha hai| athavA 'mA' ko, yAnI pApa yA vighna ko jo galAve, naSTa kare & (aura maGgalakartA ko) saMsAra se chur3Ave -vaha maGgala hotA hai| 16 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RRRRRRR 2020009999 -2222222233333333333333333333333333333333333330 niyukti gAthA-1 (bhUmikA) (haribhaMdrIya vRttiH) tacca nAmAdi caturvidham, tadyathA-nAmamaGgalam 1, sthApanAmaGgalam ra, dravyamaGgalam 3, 4 bhAvamaGgalam 4 ceti|ttr yadvastuno'bhidhAnaM sthitamanyArthe tdrthnirpekssm| paryAyAnabhidheyaM (ca) nAma yAdRcchikaM ca tthaa|| ___ asyAyamarthaH- 'yad' 'vastuno' jIvAjIvAdeH 'nAma' yathA gopAladArakasyendra iti, : & 'sthitamanyArthe' iti paramArthataH tridazAdhipe'vasthAnAt, 'tadarthanirapekSam' iti indrArthanirapekSam, katham? tatra guNato varttata iti, indanAdindraH 'idi paramaizvarye' iti, tasya paramaizvaryayuktatvAt, . gopAladArake tu tdrthshuunymiti|tthaa paryAyaiH- zakrapurandarAdibhiH nAbhidhIyata iti, iha nAmava nAmavatorabhedopacArAd-gopAlavastveva gRhyate, evaMbhUtaM naameti|tthaa'nytraavrttmaanmpi kiJcid & yAdRcchikaM DityAdivat, cazabdAt yAvaddavyabhAvi ca prAyaza iti| yattu sUtropadiSTaM "NAmaM // ca AvakahiyaM", tat prtiniytjnpdsNjnyaamaashrityeti|naam ca tanmaGgalaM cetisamAsaH, tatra yat " jIvasyAjIvasyobhayasya vA maGgalamiti nAma kriyate tannAmamaGgalam / jIvasya yathA- " sindhuviSaye'gnirmaGgalamabhidhIyate, ajIvasya yathA- zrImallATadeze davarakavalanakaM maGgalamabhidhIyate, ubhayasya ythaa-vndnmaaleti| a (vRtti-hindI-) vaha maGgala nAma Adi bhedoM se cAra prakAra kA hai| jaise- (1) nAmamaGgala, (2) sthApanA maGgala, (3) dravyamaGgala aura (4) bhaavmnggl| 4 . inameM 'nAma' vaha hai jo 'yadRcchA' (apanI marjI) se kisI kA vAcaka banA diyA , jAtA hai, apane vAstavika artha se bhinna artha meM prayukta hotA hai, apane vAstavika artha se , nirapekSa (zUnya hokara vivakSita artha meM) rahatA hai, aura usakA paryAyoM se kathana nahIM kiyaa| jAtA hai| - isakA artha isa prakAra hai- jo jIva yA ajIva Adi kA nAma hotA hai, jaise gvAle , ke lar3ake kA vAcaka 'indra' yaha nAma, vaha (vAstavika indra se) anya (gvAle) artha meM sthita hai 4 (prayukta), paramArtha rUpa se (vastutaH) devatAoM ke adhipati ke artha meM sthita hotA hai, kintu " 8. usa artha se, devAdhipati -isa indrArtha se nirapekSa hotA hai| kisa prakAra? 'indra' yaha pada guNa " ke AdhAra para prayukta hai, kyoMki indra vaha hotA hai jo indana yAnI paramaizvarya ye yukta ho, kintu / - Rece@@cre@cROct@9082@Reme Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RRcaca Race zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 9999999 333333333333333333333333333333333333333333333 / gvAle ke lar3ake meM vaha artha (ghaTita) nahIM hotA hai| aura paryAyoM se, jaise zakra, purandara Adi paryAyoM se usakA kathana nahIM kiyA jaataa| yahAM nAma aura nAma vAlA -ina donoM meM abheda , kA upacAra kara 'gvAlA' rUpa vastu kA yahAM grahaNa kiyA gayA hai| to isa prakAra kA 'nAma', hotA hai| aura anyatra vartamAna na hone para yadRcchA se rakha diyA jAtA hai jaise 'Dittha' Adi / naam| 'ca' pada se yaha sUcita hotA hai ki nAmakaraNa jaba taka vivakSita dravya rahatA hai, taba taka, yA prAyaH arthAt kucha samaya ke lie bhI hotA hai (jaise- purAne nAma kI jagaha dUsarA, & nAma rakhA jA sakatA hai)| kintu jo sUtra (Agama) meM kahA gayA hai ki 'nAma yAvadarthika' >> (yA yAvatkathika) hotA hai (arthAt jaba taka vaha vastu hai, taba taka rahatA hai), vaha to pratiniyata janapadoM ke nAmoM ko dRSTi meM rakhakara kahA gayA hai| nAma ho aura maGgala ho- isa , & prakAra (karmadhAraya) samAsa hai (aura 'nAmamaGgala' yaha pada niSpanna huA hai)| jisa kisI jIva, yA ajIva yA donoM kA 'maGgala' yaha nAma rakha diyA jAtA hai to vaha 'nAmamaGgala' hai| jIva kA a nAma, jaise sindhu pradeza meM agni ko 'maGgala' nAma se pukArA jAtA hai| ajIva kA nAma, " * jaise- zrIsampanna lATa deza meM davarakavalanaka (rassI ke bane toraNa) ko 'maGgala' kahA jAtA " hai| jIva va ajIva -ina donoM kA) nAma, jaise- 'vandanamAlA' yaha (puSpa rUpa jIva aura rassI rUpa ajIva -ina donoM kA nAma hai| ca vizeSArtha Agama-nirUpita viSayoM ko spaSTa va vistAra se samajhAne meM niyukti-paddhati vizeSa sakSama " mAnI gaI hai| niyukti-paddhati meM anuyoga yA anugama vidhi kA vizeSa avalambana liyA jAtA hai| 6 niyukti-paddhati ko vizeSa rUpa se samajhAne ke lie bhASyakAra ne anugama ke tIna bhedoM kA nirdeza 1 & kiyA hai| ve bheda haiM- (1) nikSepaniyukti anugama, (2) upodghAta-niryukti anugama, aura (3) sUtrasparzika . niyukti-anugm| vastutaH upodghAta-niyukti meM hI nikSepa-niyukti samAviSTa hai| nikSapa ko anuyoga : & dvAra ke bheda rUpa meM tathA upodghAta niyukti ke bheda rUpa meM- donoM rUpoM meM nirdiSTa kiyA gayA hai| ina " & donoM kA antara yaha hai ki nikSepa rUpa anuyoga dvAra meM nAmAdi nikSepoM ke anurUpa 'artha' kA nirdeza : mAtra hotA hai, jaba ki upodghAta-niryukti ke antargata unakA zabdArthavicAra bhI kiyA jAtA hai| yahAM ca nikSepa vidhi se 'maGgala' padArtha kA vivecana jo kiyA gayA hai, vaha niyukti paddhati kA anusaraNa hai| " & nikSepa -cAra prakAra ke mAne gaye haiM- (1) nAma, (2) sthApanA, (3) dravya, (4) bhAva / prakRta meM 'nAma " nikSepa' ke anurUpa maGgala kA nirUpaNa hai| Age anya tIna nikSepoM ke AdhAra para maGgala kA nirUpaNa " kiyA jA rahA hai| (r)(r)(r)(r)(r)(r)RO90@cr@@@cR908 &&&&&&&&&&&&&&&&& - 18 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0000000 222222222222222238232322223333333333333333333 / niyukti gAthA-1 (bhUmikA) / (haribhadrIya vRttiH) yattu tadarthaviyuktaM tadabhiprAyeNa yacca ttkrnni| lepyAdikarma tat sthApaneti kriyate'lpakAlaM ca // asyAyamarthaH- 'yad' vastu 'tadarthaviyuktam' bhAvendrAdyartharahitam, tasminnabhi-: prAyastadabhiprAyaH, abhiprAyo buddhiH, tadabuddhayetyarthaH, karaNirAkRtiH, yacvendrAdhAkRti lepyAdikarma , kriyte'|cshbdaattdaakRtishuunyN cAkSanikSepAdi, 'tatsthApaneti' |tcetvrmlpkaalmitipryaayau, << cazabdAdyAvadrvyabhAvi c|sthaapyt iti sthApanA, sthApanA cAsau maGgalaM ceti smaasH|ttr * svastikAdi sthaapnaamngglmiti| (vRtti-hindI-) jo apane (vAcya) artha se zUnya hotI hai aura usa (vAcya vastu) ke hI a abhiprAya se usake AkAra se yukta lepya (citrakarma) Adi kArya dvArA, alpakAla ke lie jo vastu pratiSThita kI jAtI hai, vaha 'sthApanA' (nikSepa) hai| a isakA artha (bhAva) yaha hai ki jo vastu apane vAcya artha se zUnya ho, jaise : . udAharaNasvarUpa, indra (nAma se sthApita vastu) bhAva indra (vAstavika indra) Adi artha se , a rahita ho, kintu usake yAnIM 'indra' ke abhiprAya se, arthAt use usI (indra) jaisA mAna " a kara, karaNi arthAt indra Adi AkRti vAlA jo lepya Adi karma kiyA jAtA hai, 'ca' zabda se " & usakI AkRti se rahita bhI ho, jaise- pAse, mohare, goTiyoM Adi ke rUpa meM sthApita , karanA, vaha 'sthApanA' kahI jAtI hai| vaha sthApanA alpakAlika hotI hai| alpakAlika va , va itvara ye donoM paryAya haiN| 'ca' zabda se jaba taka vaha dravya vidyamAna hotA hai taba taka ke lie, ca arthAt hamezA ke lie bhI sthApanA hotI hai| cUMki vaha sthApita kI jAtI hai, isalie vaha " va sthApanA kahI jAtI hai| sthApanA hI maGgala hai, isa artha meM sthApanA va maGgala -ina donoM kA " a (karmadhAraya) samAsa huA hai| udAharaNa ke rUpa meM, svastika Adi jo banAye jAte haiM, ve , sthApanA maGgala kahalAte haiN| (haribhadrIya vRttiH) bhUtasya bhAvino vA bhAvasya hi kAraNaM tu ylloke| tadravyaM tattvajJaiH sacetanAcetanaM kathitam // asyAyaM bhAvArthaH- 'bhUtasya' atItasya 'bhAvino vA' eSyato 'bhAvasya' paryAyasya I'kAraNaM' nimittaM 'yad' eva 'loke' 'tad dravyam' iti|drvti gacchati tA~stAnparyAyAn kSarati / - (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)cR 0898c&(r)(r) Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333333333333333333338 333333333322238232 -cace cace ca caca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) Mmmmmm ceti dravyaM tattvajJaiH' sarva stIrthakRdbhiriti yaavt|scetnm anupayuktapuruSAkhyam, acetanaM ce jJazarIrAdi tathAbhUtamanyadvA 'kathitaM' AkhyAtaM prtipaaditmityrthH| tatra dravyaM ca tanmaGgalaM : cetismaasH| (vRtti-hindI-) jo bhUta meM yA bhAvI kAla meM usa bhAva kA kAraNa ho, vaha cetana ho acetana, use tattvajJAniyoM ne 'dravya' kahA hai| (Agama va noAgama ke saMdarbha meM) isakA tAtparya yaha hai- bhUta yAnI atIta, bhAvI / yAnI anAgata, aise bhAva yA paryAya kA kAraNa yA nimitta jo hotA hai, vaha 'dravya' (nikSepa), hotA hai, kyoMki dravya vaha hai jo una-una paryAyoM (bhAvI paryAyoM) ko prApta karatA hai yA (aura) 0 R (pUrvaparyAyoM ko) kSaya karatA hai- aisA tattvajJAnI, sarvajJa tIrthaMkaroM dvArA kahA gayA hai| " & anupayukta (arthAt vivakSita viSaya meM upayoga-rahita) puruSa ko sacetana dravya, aura jJazarIra, yA bhavya (bhAvI) zarIra Adi ko acetana dravya, isa prakAra cetana yA usase bhinna acetana, donoM ko dravya kahA gayA hai, pratipAdita kiyA gayA hai| dravya jo maGgala -isa prakAra (karmadhAraya) 1 c& samAsa hokara 'dravyamaGgala' zabda banA hai| 6 (haribhadrIya vRttiH) tacca dravyamaGgalaM dvidhA-Agamato noaagmtshc| tatra AgamataH khalvAgamamadhikRtya ca AgamApekSamityarthaH, noaagmtstutdvipryymaashrity|ttraagmto maGgalazabdAdhyetA anupayukto " & dravyamaGgalam, 'anupayogo dravyam' iti vcnaat|tthaa noAgamatastrividhaM drvymngglm|tdythaa& jJazarIradravyamaGgalam 1, bhavyazarIradravyamaGgalam 2, jJazarIrabhavyazarIravyatiriktam 3, 4 drvymngglmiti|ttr jJasya zarIraM jJazarIram, zIryata iti zarIram jJazarIrameva dravyamaGgalam jJazarIradravyamaGgalam, athavA jJazarIraM ca tadravyamaGgalaM cetismaasH| (vRtti-hindI-) vaha dravyamaGgala do prakAra kA hai- Agama-dravyamaGgala aura no-Agama & dravyamaGgala / inameM 'Agama dravyamaGgadhala' vaha hotA hai jo Agama AdhArita hotA hai, arthAt " jisameM Agama (yAnI zabdArthajJAna yA usake kAraNabhUta AtmA) kI apekSA rakhI jAtI hai| " & no-Agama isase viparIta hotA hai| inameM 'Agama dravya maGgala' vaha hai jo maGgala-zabda kA , adhyetA hote hue (usameM) upayoga nahIM rakhatA, kyoMki 'upayogarahita dravya hotA hai' aisA / & kahA gayA hai| isI prakAra, 'no Agama dravya maGgala' tIna prakAra kA hotA hai, jaise- (1) " / jJazarIra dravyamaGgala, (2) bhavyazarIra dravya maGgala, aura (3) jJazarIra bhavyazarIra (ubhaya) vyatirikta / - 20 0 3@@@@98R@088980cene 3 888888888888888888888888888888888888888888888 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRRRRRR niyukti-gAthA-1 (bhUmikA) | dravyaMmaGgala / jo kSINa ho jAe, vaha zarIra hotA hai| 'jJa' (jJAnayukta) kA zarIra hI dravyamaGgala & ho, athavA jo jJazarIra ho aura dravyamaGgala ho-isa prakAra samAsa hai aura 'jJazarIra dravyamagala' -yaha zabda niSpanna hotA hai| 3333333333333333333333333333333333 (haribhadrIya vRttiH) etaduktaM bhavati- maGgalapadArthajJasya yaccharIramAtmarahitaM tadatItakAlAnubhUtatadbhAvAnuvRttyA siddhazilAditalagatamapighRtaghaTAdivyAyena noAgamato jJazarIradravyamaGgalamiti, a maGgalajJAnazUnyatvAcca tasya, iha sarvaniSedha eva noshbdH|tthaa bhavyo yogyaH, maGgalapadArtha jJAsyati, yo na tAvadvijAnAti sa bhavya iti, tasya zarIraM bhavyazarIraM, bhavyazarIrameva drvymngglm| a athavA bhavyazarIraM ca tadravyamaGgalaM cetisamAsa iti| a ayaM bhAvArthaH-bhAvinIM vRttimaGgIkRtya maGgalopayogAdhAratvAt madhughaTAdinyAyenaiva : tat bAlAdizarIraM bhavyazarIradravyamaGgalamiti, nozabdaH puurvvt|jnyshriirbhvyshriirvytiriktN ca / ( dravyamaGgalaM saMyamataponiyamakriyAnuSThAtA anupayuktaH, aagmto'nupyuktdrvymngglvt|tthaa 1 yacharIramAtmadravyaM vA atItasaMyamAdikriyApariNAmam, tacca ubhayAtiriktaM dravyamaGgalam, a jJazarIradravyamaGgalavat, tathA yad bhAvisaMyamAdikriyApariNAmayogyaM tadapi ubhayavyatiriktam, 0 a bhvyshriirdrvymngglvt|tthaa yadapi svabhAvataHzubhavarNagandhAdiguNaM suvarNamAlyAdi, tadapi hi . bhAvamaGgalapariNAmakAraNatvAd dravyamaGgalam / atrApi nozabdaH sarvaniSedha eva drssttvyH| ityuktaM a drvymngglm| ____ (vRtti-hindI-) tAtparya yaha hai- jaise 'ghI kA ghar3A' (ghI ke na rahane para bhI 'ghI kA , ghar3A' hI kahA jAtA hai,) yA 'madhukumbha' (zahada nikAla diye jAne para bhI 'madhukumbha' hI kahA , jAtA hai, usI) kI taraha maGgala-padArtha ke jJAtA kA zarIra AtmA se zUnya ho jAne para bhI , hai 'no-Agama dravyamaGgala' ho jAtA hai, kyoMki vaha maGgala-sambandhI jJAna se rahita hai| yahAM 'no' & zabda sarva-niSedhavAcaka rUpa se prayukta huA hai| bhavya yAnI bhaviSya meM hone yogya (hone kI << yogyatA vAlA), arthAt jo maGgala padArtha ko jAnegA, kintu jAnane se pUrva, jo usake jJAna , a se rahita hai, vaha 'bhavya' hai| usakA zarIra hI dravyamaGgala ho athavA bhavyazarIra ho aura dravyamaGgala ho- isa artha meM samAsa huA hai (aura 'bhavyazarIra dravyamaGgala' -yaha zabda , niSpanna huA hai)| - @ @ @ @ @@ReBR@@ @cr@900 21 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222222222222222222333333333333323 -aaaacacace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 90000000 tAtparya yaha hai- bhAvinI (bhaviSya meM hone vAlI) vRtti ko svIkAra kara jo maGgalaca sambandhI upayoga kA AdhAra hai, vaha bAla (yA yuvA) Adi kA zarIra bhI, 'madhughaTa' ke , & (pUrvokta) nyAya ke AdhAra para hI 'bhavyazarIra dravya maGgala' kahA jAtA hai| yahAM bhI 'no'-zabda . pUrvavat (pUrNa-niSedha artha kA vAcaka) hai| isI prakAra, jJazarIra va bhavyazarIra se atirikta hai ca dravyamaGgala usa vyakti ko kahA jAegA jo saMyama, tapa va niyama kI kriyA kA anuSThAna a karatA hai aura vivakSita viSaya meM upayoga nahIM rakhatA, usI taraha jaise 'Agama se anupayukta dravyamaGgala' hotA hai| aura jo zarIra yA Atma-dravya, atIta meM saMyama Adi kriyA kI pariNati , se yukta thA, vaha jJazarIra dravyamaGgala kI taraha ubhaya-vyatirikta (jJazarIra-bhavyazarIra, ina donoM se atirikta, no-Agama) dravyamaGgala hai| isI prakAra, jo svabhAva se zubha varNa, gandha Adi & guNa se yukta ho, jaise- suvarNa-mAlA Adi, vaha bhI, bhAvamaGgala pariNAma kA kAraNa hone se " (no-Agama ubhaya vyatirikta) dravyamaGgala hai| yahAM bhI 'no'-zabda sarvaniSedha kA vAcaka hai| isa prakAra dravyamaGgala kA nirUpaNa pUrNa huaa| (haribhadrIya vRttiH) bhAvo vivakSitakriyAnubhUtiyukto hi vai smaakhyaatH| sarvajJairindrAdivadihe ndanAdi-kriyAnubhavAt // asyAyamarthaH-bhavanaM bhAvaH, sa hi vaktumiSTakriyAnubhavalakSaNaH sarvajJaiH samAkhyAtaH, , indnaadikriyaanubhvnyuktendraadivditi|ttr bhAvato maGgalaM bhAvamaGgalam, athavA bhAvazcAsau maGgalaM ceti smaasH|tc dvidhA-Agamato noaagmtshc|ttraagmto maGgalaparijJAnopayukto bhaavmngglm| (vRtti-hindI-) jaise indana Adi kriyA kA anubhava karane vAlA 'indra' hotA hai usI // taraha jo vivakSita kriyA kI anubhUti se yukta hotA hai, use sarvajJoM ne 'bhAva' (nikSepa) kahA hai||4|| " isakA bhAva (artha) isa prakAra hai- honA hI bhAva hai, use sarvajJoM ne indana (aizvarya) , ca Adi kriyA kA anubhava karane vAle indra (devarAja) Adi kI taraha 'vivakSita kriyA kI 7 & anubhUti' rUpa kahA hai| isa rIti se, bhAva se jo maGgala hai, vaha bhAvamaGgala hai| athavA bhAva hI , jo maGgala hai, vaha bhAvamaGgala hai -isa artha meM (bhAva va maGgala -ina do padoM kA) samAsa : hokara 'bhAvamaGgala' zabda banA hai| vaha do prakAra kA hai- AgamataH aura noaagmtH| inameM 2 'AgamataH bhAvamaGgala' vaha hai jo maGgala-sambandhI jJAna ke upayoga se yukta hai| - 22 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) - Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Reeeeece 2999999 222828822222222222222333333333333333333333333 niyukti gAthA-1 (bhUmikA) (haribhaMdrIya vRttiH) kathamiha bhAvamaGgalopayogamAtrAt tanmayatA'vagamyata iti, nahyagnijJAnopayukto 7 & mANavako'gnireva, dahanapacanaprakAzanAdyarthakriyAprasAdhakatvAbhAvAd iti cet, na, . abhipraayaaprijnyaanaat| saMvit jJAnam avagamo bhAva ityanantaram, tatra 'arthAbhidhAnapratyayAH / tulyanAmadheyAH' iti sarvapravAdinAmavisaMvAdasthAnam, agniriti ca yajjJAnaM tadavyatirikto . jJAtA tallakSaNo gRhyate, anyathA tajjJAne satyapi nopalabheta, atanmayatvAt, pradIpahastAndhavat / & puruSAntaravadvA / na cAnAkAraM tajjJAnam, padArthAntaravadvivakSitapadArthA-paricchedaprasaGgAt, " * bandhAdyabhAvazca, jJAnAjJAnasukhaduHkhapariNAmAnyatvAd, AkAzavat / na cAnalaH sarva eva . & dahanAdyarthakriyAprasAdhakaH, bhasmacchannAdinA vyabhicArAt, ityalaM prsnggen| (vRtti-hindI-) (prazna-) agnijJAna ke upayoga se yukta bAlaka (mANavaka) agni , hI nahIM ho jAtA, kyoMki vahAM (usa bAlaka meM) (agni ke guNa) jalAnA, pakAnA, prakAza >> karanA Adi arthakriyAoM ko siddha karane kI kSamatA nahIM hotI, usI prakAra bhAvamaGgalasambandhI upayoga hone mAtra se bhAvamaGgala se usakI tanmayatA kisa prakAra mAnI jA sakatI hai hai? (uttara-) aisA nahIM kheN| Apane hamArA abhiprAya nahIM samajhA hai| saMvit, jJAna, avagama, ca bhAva -ye zabda eka hI artha ke vAcaka haiN| artha, nAma va pratIti -inheM samAna nAmoM se pukArA , jA sakatA hai- isameM kisI bhI pravAdI (matavizeSa ke samarthaka) ko koI visaMvAda (Apatti) va nahIM hai| agni hai' -yaha jo jJAna hai, vaha aura usakA jJAtA -ye donoM paraspara pRthak nahIM hai, . a anyathA (pArthakya mAnane para anya (pRthak) padArtha kI taraha hI usake jJAna hone para agni kI . . upalabdhi nahIM ho pAegI, kyoMki hAtha meM dIpaka lie hue andhe (ko rUpAdijJAna jahIM hotA, , usa) kI taraha, yA anya (jJAtA se bhinna) puruSa kI taraha hI vahAM jJAna va jJAtA kI tanmayatA nahIM ho paaegii| vahAM (ukta udAharaNoM- andhe puruSa evaM a-jJAtA Adi meM) vaha jJAna usa . a (jJeya) se tadAkAra usI taraha nahIM ho pAtA jaise ki anya (ajJeya) padArtha / isa prakAra " vivakSita padArtha ke jJAna na hone kA doSa prasakta hogaa| aura bhI, yadi jJAna, ajJAna, sukha, 7 va duHkha -ina pariNAmoM se jJAtA ko bhinna mAnegeM to, jaise AkAza kA bandha (va mokSa) Adi " nahIM hote, usI taraha jJAtA (AtmA) ke bandha Adi kA sadbhAva hI lupta ho jaaegaa| (aura jo . "Apane dAha Adi arthakriyA kA sAdhaka na hone se agni-jJAnopayukta bAlaka ko 'agni' kahanA asaMgata batAyA thA, vaha bhI doSayukta hai, kyoMki) sabhI agni (nAma se kahe jAne vAle - Recemc@@@@R@@neck@@ 23 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | Ranance zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0999900 222222222222222233333322232333333333333332223 padArtha) dahana Adi arthakriyA ke sAdhaka hote nahIM bhI dekhe jAte haiM, kyoMki bhasma se ca AcchAdita agni meM (yA candrakAnta maNi ke sAnnidhya meM bhI) dAha Adi arthakriyA kA abhAva , hone se usakA vyabhicAra dekhA jAtA hai [usI prakAra, agni jJAna rUpa upayoga hone para bhI yadi bAlaka dAhakriyA nahIM karatA to koI doSa nahIM hai] / ataH adhika vistAra se kahanA yahAM apekSita nahIM raha gayA hai| (haribhadrIya vRttiH) prakRtamucyate-noAgamato bhAvamaGgalam Agamavarja jJAnacatuSTayamiti, srvnissedhvcntvaannoshbdsy|athvaa samyagdarzanajJAnacAritropayogapariNAmo yaH sa nAgama eva kevalaH na cAnAgamaH, ityato'pi mizravacanatvAnnozabdasya noAgamata ityaakhyaayte| athavA " a arhanbamaskArAcupayogaH khalvAgamaikadezatvAt noAgamato bhaavmngglmiti|| nanu nAmasthApanAdravyeSu maGgalAbhidhAnaM vivakSitabhAvazUnyatvAdrvyatvaM ca samAnaM vartate; tatazcaka eSAM vizeSa iti|atrocyte, yathA hi sthApanendre khalvindrAkAroM lakSyate, tathA kartuzca / sadbhUtendrAbhiprAyo bhavati, tathA draSTuzca tadAkAradarzanAdindrapratyayaH, tathA praNatikRtadhiyazca phalArthinaH a stotuM pravartante, phalaM ca prApnuvanti keciddevatAnugrahAt, na tathA nAmadravyendrayoriti, " a tasmAtsthApanAyAstAvadityaM bheda iti / yathA ca dravyendro bhAvendrasya kAraNatAM pratipadyate, tathopayogApekSAyAmapi tadupayogatAmAsAdayiSyati avAptavAMzca, na tathA nAmasthApanendrAvityayaM vishessH| (vRtti-hindI-) aba prAkRta viSaya kA kathana (prArambha) kara rahe haiM- Agama ko chor3akara, cAroM jJAna 'noAmamataH bhAvamaGgala' haiN| yahAM 'no' zabda sarvaniSedha kA vAcaka hai / kintu prasajjyapratiSedha kA vAcaka na hokara paryudAsa pratiSedha kA vAcaka hai, ataH, jaise 'abrAhmaNa ko a bulAo' kA artha nahIM hotA ki brAhmaNa ko mata bulAo, apitu yaha artha hotA hai ki brAhmaNa ko a chor3akara brAhmaNa jaise AmaMtraNa yogya ko bulaao| isI taraha 'noAgama' kA artha yahAM hogA ki " & Agama to nahIM, kintu Agama jaisA hii|] athavA samyagdarzana cAritra rUpa upayoga pariNAma rUpa jo Agama hotA hai, vahI kevala nahIM ho, kintu anAgama bhI nahIM ho -isa artha kA vAcaka hote hue (na Agama, na anAgama, isa prakAra) 'no' zabda mizra padArtha kA vAcaka hai -isalie ch 'no-Agama' kahA gayA hai| athavA arhantoM ko kiye jAne vAle namaskAra Adi upayoga - Agama-ekadeza haiM, isa dRSTi se vaha 'no-Agama bhAvamaGgala' kahA gayA hai| 248988088@ReceneRec@@@ . 333333333333333333333333333338888888888888 . Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRRRRRR niyukti gAthA-1 (bhUmikA) h h h h h h h -..- 333333333333333333333333333333333333333333333 (zaMkA-) nAmamaGgala, sthApanAmaGgala aura dravya maGgala -inheM 'maGgala' kahA gayA hai| ca kintu ina (tInoM) meM vivakSita maGgala rUpa bhAva to rahatA nahIM, aura dravyatva bhI inameM samAna " rUpa se hai, isalie (tInoM hI ko bhAvazUnya va dravyarUpa hone ke kAraNa) inameM vizeSatA kyA hai rahI? isakA uttara de rahe haiM- jaise sthApanA indra meM to indra kA AkAra (kahIM-kahIM) lakSita hotA hai, (sthApanA ke) kartA dvArA vaha sadbhUta indra rUpa meM abhipreta (abhISTa bhI) hotA hai| draSTA ko bhI indra ke AkAra ko dekhakara indra kI (yaha indra hai- isa prakAra) pratIti hotI hai| & praNati kI buddhi vAle (kisI abhISTa) phala kI kAmanA se usakI stuti bhI karane laga jAte haiM va aura (unameM) kucha ko devatA-anugraha se phala prApta bhI hotA hai, kintu aisA kucha 'nAma indra' " va 'dravya indra' meM ghaTita nahIM hotaa| isa dRSTi se 'sthApanA' kI nAma va dravya se bhinnatA hai| isI taraha, dravya indra (bhaviSya meM) bhAva indra kA kAraNa hotA hai, aura 'upayoga' kI dRSTi se bhI indra-sambandhI upayoga ko yA to vaha prApta karane vAlA hotA hai yA kara cukA hotA hai, kintu : yaha sthiti nAma indra va sthApanA indra meM nahIM hotI (kyoMki ina donoM meM indra hone kI sthiti na pahale kabhI rahI hotI hai aura na hI Age ho sakatI hai) -isa draSTi se 'dravya' (indra) kI ca nAma (indra) va sthApanA (indra) se bhinnatA hai| & (haribhadrIya vRttiH) bhAvamaGgalamevaikaM yuktaM, svakAryaprasAdhakatvAt, na nAmAdayaH, tatkAryAprasAdhakatvAt, pApavad iti cet, na, nAmAdInAmapi bhAvavizeSatvAt, yasmAdaviziSTamindrAdi vastu la uccaritamAtrameva nAmAdibhedacatuSTayaM pratipadyate, bhedAzca paryAyA eveti|athvaa nAmasthApanAdravyANi " a bhAvamaGgalasyaivAGgAni, ttprinnaamkaarnntvaat|tthaa ca maGgalAghabhidhAnaM siddhAdyabhidhAnaM copazrutya , 4 arhatpratimAsthApanAM ca dRSTvA bhUtayatibhAvaM bhavyayatizarIraM copalabhya prAyaH samyagdarzanAdibhAvamaGgalapariNAmo jAyate, ityalaM prsnggen| (vRtti-hindI-) (zaMkA-) (taba to) ekamAtra bhAvamaGgala kA hI kathana yuktiyukta hai, kyoMki vahI (indratva-sambandhI) svakArya kA sAdhaka hotA hai, ataH nAma Adi kA kathana yuktiyukta nahIM, kyoMki ve (indratva-sambandhI) sva-kArya ke sAdhaka nahIM hote? (uttara-) R ApakA aisA kahanA yuktiyukta nhiiN| nAma Adi bhI bhAva-vizeSa rUpa hI haiM, kyoMki vizeSarahita, arthAt sAmAnya rUpa meM, indra Adi vastu (ke nAma) kA uccAraNa karate hI (buddhi meM) nAma 6-7777777777777777777777777777777777777777777 (r)(r)ce@neck@@cROBR880868800 25 - Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -333333333333333333333333333333333333333323833 - a cace ce ce ca ca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0 0 0 0 0 0 0 0 || Adi cAroM bhedoM kA bodha ho jAtA hai, aura bheda paryAya rUpa hI hote haiN| athavA nAma, sthApanA / ca va dravya -ye tInoM bhAvamaGgala ke hI aMgabhUta hote haiM, kyoMki (ye tInoM) indra-sambandhI pariNati , & meM kAraNa hote haiN| udAharaNArtha- maGgala Adi ke, tathA (naGgalarUpa) siddha Adi ke nAmoM ko , sunakara tathA arhantoM kI sthApita pratimA kA darzana kara apane 'saMyati' (sAdhu, muni) hone ke 4 atIta pariNAma ko (smRti meM lAte hue) athavA saMyati ke bhAvI zarIra kI yogyatA (dravya 6 arhat avasthA) ko prApta karate hue prAyaH draSTA ko samyagdarzana Adi bhAvamaGgala-sambandhI & pariNAma utpanna ho jAte haiM (ityaadi)| isalie yahAM itanA hI kahanA paryApta hai| (haribhadrIya vRttiH) prakRtaM prastumaH-tatra noAgamato'hannamaskArAdi bhAvamaGgalamuktam, athavA noAgamato, bhAvamaGgalaM nandI, tatra nandanaM nandI, nandantyanayeti vA bhavyaprANina iti nandI, asAvapi ca // 4 maGgalavannAmAdicaturbhedabhinnA avgntvyeti|ttr nAmasthApane pUrvavat / dravyanandI dvidhA& Agamato noAgamatazca, Agamato jJAtA'nupayuktaH, noAgamatastu jJazarIrabhavyazarIrobhaya* vyatiriktA ca dravyanandI dvAdazaprakArastUryasaMghAtaH __ bhaMbhA mukuMda maddala kaDaMba jhallari huDukka kNsaalaa| kAhali talimA vaMso, saMkho paNavo ya baarsmo|| .. ___ (vRtti-hindI-) aba prakRta viSaya ko prastuta kara rahe haiM- arhanta-namaskAra Adi ko " ca 'no-Agama bhAvamaGgala' kahA jAtA hai, yA jisake dvArA bhavya prANI nandita hoM, samRddhisaMpanna - & hoM, vaha 'nandI' hai, aura isake bhI maGgala kI taraha hI, nAmanandI, sthApanA nandI, dravyanandI va bhAvanandI -isa prakAra cAra bheda samajhane caahieN| inameM nAma va sthApanA to pUrvavat hI haiN| dravyanandI ke do prakAra haiM- AgamataH aura no-AgamataH / jo nandI-sambandhI jJAtA ho, kintu tatsambandhI upayoga se rahita ho, vaha 'AgamataH dravyanandI' hai| no-Agama dravyanandI ke tIna va prakAra haiM- jJazarIra, bhavya zarIra aura ubhy-vytirikt| ina tInoM 'dravyanandI' ko (nimnalikhita) vAdya-samUhoM ke rUpa meM jAnanA cAhie (1) bhaMbhA, (2) mukunda, (3) maddala, (4) kaDaMba, (5) jhallarI, (6) huDukka, (7) & kaMsAla, (8) kAhalI, (9) talimA, (10) vaMza, (11) zaMkha, aura bArahavAM (12) praNava (-ye - sabhI vAdya-vizeSa dravyanandI haiN)| 8888888888888888888888888888888888888 - 26(r) (r)ce@@CROSCORR808080908 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 999999999999 - -RRRRRRR niyukti gAthA-1 (bhUmikA) vizeSArtha vAdyoM ke paricaya dene se pUrva yaha jAna lenA jarUrI hai ki vAdyoM ke pramukha cAra prakAra haiM- tata, , 4 vitata (avanaddha), ghana tathA sussir| tAroM se svara utpanna karane vAle -sitAra Adi vAdya 'tata' haiN| camar3e se mar3he hue vAdya- mRdaMga, Dhola Adi 'vitata' (avanaddha), vAdya haiN| Apasa meM TakarA kara svara utpanna karane vAle vAdya 'ghana' haiM, jaise tAla, maMjIrA aadi| suSira vAdyoM meM vaMzI (bAMsurI) va zaMkha Adi Ate hai| cm haiM jinheM phUMka va havA se bajAyA jAtA hai| inameM tata aura vitata svaravAdya haiM, aura vitata aura ghana - 3 ye laya vAdya haiN| vRttikAra ne 'nandI' ke rUpa meM bAraha vAdyoM kA nirdeza kiyA hai| ataH pratyeka vAdya (aura va usakI dhvani) maGgalarUpa hai- aisA samajhanA caahie| sAtha hI ina saba kI sAmUhika dhvani ko " 'dravyanandI' ke rUpa meM nirdiSTa kiyA hai, jise saMgItAcAryoM ne 'nandIghoSa' kahA hai| . naMdighoSaH- prAcIna saMgIta graMthoM meM paMca mahAzabda aura paMca vAdya kA bhI varNana milatA hai| paMca 3 mahAzabda meM turahI, ghar3iyAla, Dhola, huDakkA aura zahanAI -ina ke saMyukta vAdana hote the| karnATaka, a kerala aura ur3IsA meM Aja bhI paMca vAdya kA pracalana hai| (1) bhaMbhAH- yaha DholanumA dvimukhI vAdya vijayasAra ke kATha se banatA hai| isakI lambAI eka " hAtha tathA paridhi 39 aMgula kI hotI hai| isake donoM mukha teraha-teraha aMgula ke hote haiN| donoM mukhoM se ko kar3e camar3e se lapeTA jAtA hai tathA usameM sAta-sAta cheda kara camar3e se mar3ha diyA jAtA hai| una chedoM " ra meM moTA DorA lagAyA jAtA hai| isako bAMyI bagala meM dabAkara dAhine hAtha se DaNDI dvArA bajAyA , jAtA hai| isa vAdya kA ullekha rAjapraznIya, jIvAjIvAbhigama, jambUdvIpaprajJapti, jJAtAdharmakathA -ina / AgamoM meM prApta hotA hai| sAmAnyataH ise DhakkA, 'DhAka' (yA DhaMkA) kA paryAya mAna kara eka avanaddha " a vAdya ke rUpa meM jAnA jAtA hai| baMgAla meM kAlI pUjA Adi ke avasara para kAsara (ghaMTA) ke sAtha va 'DhAka' vizeSa rUpa se bajAyA jAtA hai| kucha AcAryoM ne ise eka vINA jaisA vAdya batA kara ise eka . va ghana vAdya bhI mAnA hai| a (2) mukuMdaH- yaha eka ati prAcIna mRdaMga yA bhuraja sarIkhA avanaddha vAdya hai, jise pakhAvaja , bhI kahA jAtA hai aura jisakI aneka kismeM alaga-alaga kSetroM meM pAI jAtI haiN| bhakti aura kIrtana, ke sAtha isa vAdya kA gaharA saMbaMdha hai| kahate haiM- caitanya deva mahAprabhu kA yaha priya vAdya thaa| yaha vAdya lagabhaga pauna mITara lambA hotA hai, dUsare mukha kI apekSA eka mukha kAphI caur3A hotA hai| yaha lakar3I yA pakI miTTI kA hotA hai aura mRdaMga kI bhAMti kaI partoM vAle do mukha kA hotA hai| lakar3I ke bane " a mRdaMga ko pakhAvaja kahate haiM, jabaki pakI miTTI se banA mRdaMga kahA jAtA hai- aisA bheda bhI batAyA , * gayA hai| yaha baMgAla meM khola, zrI khola, tathA maNipura va nAgAlaiNDa meM mukunda, makaMda, puMga Adi nAmoM " se bhI jAnA jAtA hai| 333332323233333333333333333332223333333333333 &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& &&&&&& 88888883 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333333333333333333333333333333333333333333333 acca ca CR CR CR ca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0 0 0 0 0 0 0 (3) maddalaH- yaha (mRdaMga ke AkAra kA) eka prAcIna avanaddha vAdya thA, jise madhyakAlIna / a evaM Adhunika saMgItajJoM ne mRdaMga kA hI paryAya mAnA hai| kintu unakI mAnyatA hRdayagamya nahIM hotI, 0 kyoMki rAjapraznIya sUtra meM mRdaMga va mardala -inakA pRthak-pRthak ullekha hai| TIkAkAra ne bhI mardala, ce ko eka aisA vAdya batAyA hai jo donoM ora se samAna mukha vAlA hotA hai| tamila va telagU meM mRdaMga kA " c& eka vizeSa rUpa 'maddala' pracalita bhI hai| dazAzruta skaMdha meM bhI isa vAdya kA ullekha hai| eka >> madhyakAlIna lekhaka ne mardala kA varNana kiyA hai, jisake anusAra mardala lagabhaga 40 senTImITara , lambA tathA bIca meM phUlA, lakar3I se banA vAdya hai| isake eka mukha kA vyAsa 24 senTImITara tathA dUsare mukha kA vyAsa lagabhaga 25 senTImITara hotA hai| donoM mukhoM para pake cAvala meM rAkha milAkara lepa " kiyA jAtA hai| (4) kaDaMba (karamba)- isa vAdya kA ullekha rAjapraznIya sUtra meM prApta hotA hai| ise uttara bhArata .. / meM khaMjarI nAma se jAnA jAtA hai| dakSiNa meM yaha kaMjIrA yA gaMjIrA, kazmIra meM kaDaMba tathA mahArASTra meM dimar3I nAma se bhI pukArate haiN| yaha Dhapha nAmaka vAdya se kucha choTA hotA hai aura eka avanaddha vAdya la hai| isa vAdya meM lagabhaga 30 senTImITara vyAsa kA lakar3I, pItala yA lohe kA banA eka DhAMcA hotA hai , aura yaha eka khAla se mar3hA hotA hai| yaha khAla itanI khiMcI rahatI hai ki isako bajAte samaya ise " & DhIlA karane ke lie gIle kapar3e se poMchate rahanA par3atA hai| vAdya aMgulI aura hathelI kA prayoga kara >> bajAyA jAtA hai| khaMjarI aura Dhapa meM kevala vyAsa kA hI aMtara ullekhanIya nahIM hai| khAsa aMtara yaha hai hai ki khaMjarI meM pItala kI choTI-choTI jhAMjha kI jor3iyAM DhIlI lagI hotI haiM jo bajAne para madhura 8 jhaMkAra utpanna karatI hai| uparokta khaMjarI se choTI binA jhAMjha kI khaMjarI bhI hotI hai jo lagabhaga c& vAlista bhara kA phAsalA rakhakara hAtha meM pakar3I jAtI hai aura dUsare ke dvArA bajAyI jAtI hai| khaMjarI , bher3a, bakarI, baila yA bhaiMsa kI khAla se banatI hai lekina kaMjIrA aura choTI khaMjarI eka kisma kI chipakalI kI khAla se banatI hai| cUMki camar3A vAdya ko banAne ke daurAna hI DhAMce para kasa kara mar3ha diyA & jAtA hai aura milAne kI guMjAiza nahIM hotI isalie yaha vAdya bArIka saMgIta ke upayukta nahIM hotaa| cn yaha rAjasthAna meM kAlabeliyA logoM dvArA bajAyA jAtA hai| (5) jhajhallarI:-yaha vAdya jaina AgamoM (rAjapraznIya, sthAnAMga, dazAzruta skandha, anuyogadva nizItha aupapAtika Adi) meM ullikhita hai| isake svarUpa ke viSaya meM kucha vicArabheda hai| kucha ise , valayAkAra evaM camar3e se maDhA huA eka avanaddha vAdya mAnate haiM to kucha ise 'jaya ghaMTA' kA paryAya mAnakara eka ghanavAdya mAnate haiN| avanaddha vAdyoM meM ise sAmAnyataH 'jhAMjha' ke rUpa meM pahacAnA jAtA hai " | jo maMjIre kA bar3A rUpa hotA hai| ise bhANa, cakravAdya, karacakra Adi nAmoM se bhI pukArate haiN| avnddh| 28 008R@neK@@@@&000088899 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ s h h h h h h .,, aev. Secece RRECE niyukti gAthA-1 (bhUmikA) vAdya ke rUpa meM yaha vAdya 10 aMgula moTA evaM 4 aMgula lambA hotA hai| isakA bIca Ara-pAra se polA / hotA hai| eka aMgula ke dala vAle isa vAdya ke eka mukha ko camar3e se mar3hA jAtA hai| bajAte samaya camar3e , c ko pAnI se bhigo kara bAeM hAtha se usakA kinArA dabAkara dAhine hAtha se bajAyA jAtA hai| ghanavAdya ke rUpa meM yaha vAdya Aja jayaghaMTA ke rUpa meM prAyaH hindU maMdiroM meM AratI ke samaya : ce bajAyA jAtA hai| saMgIta ratnAkara ke anusAra-jaya ghaMTA kAMse kA hotA thA jo samatala, cikanA tathA 7 gola hotA thaa| moTAI Adhe aMgula ke barAbara hotI thii| isake vRtta ke kinAre para do chidra hote the, jinameM DorI DAlakara laTakAne yogya banA liyA jAtA thaa| ise bAeM hAtha meM pakar3akara dAeM hAtha meM hai koI kaThora vastu lekara bajAyA jAtA thA, jise laukika bhASA meM jhAlari, jhAlara bhI kahate the| isI // ca kA bRhad rUpa mahAghaMTA hotA thA, jo kAMse athavA aSTadhAtu se nirmita kiyA jAtA thaa| (6) huDukkaH- isa vAdya kA ullekha rAjapraznIya, dazAzruta skandha, aupapAtika va jambUdvIpa , prajJapti Adi AgamoM meM milatA hai| yaha 'DamarU' se kucha bar3A AkAra kA hotA hai| ise huDukkA, huDuka, Deru Adi nAmoM se bhI pukArate haiN| yaha do mukhA avanaddha vAdya 16 aMgula laMbA tathA bIca meM se kucha " ca patalA hotA hai| isake mukha kA vyAsa ATha-ATha aMgula hotA hai| jhillI sAdI hotI hai, aura lagabhaga " DamarU jaise AkAra para mar3hI jAtI hai| isameM kucha cheda karake DoriyAM kasI jAtI haiN| DorI ke aMta meM . on eka anya DorI hotI hai| isI ko pakar3akara vAdya bajAyA jAtA hai| svara kI UMcAI-nIcAI ke lie 2 << huDukka kI rassiyoM ko DhIlA aura kar3A kiyA jAtA hai| isakA eka choTA rUpa huDukkI bhI hotA hai| " & uttara bhArata meM kahAra jAti ke logoM dvArA isakA prayoga kiyA dekhA jAtA hai| (7) kaMsAla (kAMsyatAla)- isa vAdya kA ullekha rAjapraznIya, jambUdvIpa prajJapti va nizItha , Adi jaina AgamoM meM milatA hai| prAcIna va madhyayugIna saMgIta granthoM meM ise ghanavAdya ke rUpa meM , ca svIkArA gayA hai| aneka AcAryoM ne ise vartamAna ke avanaddha vAdya jhAMjha kA eka rUpa yA paryAya mAnA " hai| kucha sthaloM meM jhAMjha va kaMsatAla kA pRthak-pRthak nAmollekha bhI hai, ataH ina donoM kI bhinnatA bhI , 4 pratIta hotI hai| sambhavataH kaMsatAla se tAtparya kAMse se bane tAla-yAnI maMjIrA vAdya ho| saMgIta granthoM ca meM prApta isa kAMsyatAla kA vivaraNa isa prakAra hai- yaha kAMse kI kamalinI ke patra ke AkAra kA 0 ca hotA hai| isakA vyAsa 13 aMgula kA hotA hai| isake bIca do aMgula pramANa kI golAI tathA eka . & aMgula pramANa kI gaharAI vAlI nAbhi hotI hai| tAla vAdya kI bhAMti isameM bhI madhya meM cheda hotA hai| 22222223333333333333333333333333333332 1 jisameM alaga-alaga DorI DAlakara bhItara se gAMTha lagA dI jAtI hai| Upara kI ora usI DorI meM ca kapar3A lapeTakara isa prakAra bAMdha dete haiM ki vaha donoM hAthoM kI muTTiyoM meM pakar3ane ke lie mUTha kA . " kAma kreN| prAyaH devI-devatAoM kI stuti, maMdiroM evaM zobhAyAtrA ke samaya tathA anya utsavoM para isakA prayoga kiyA jAtA hai| (r)(r)RO908cR@@@@R89@CR(r)(r) Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 aca cacacaca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0902090 90909 (8) kAhalI (kharamukhI)- kAhalA ko kharamuhI (kharamukhI) nAma se bhI nirdiSTa kiyA jAtA hai| isakA ullekha nizItha, rAjapraznIya, dazAzrutaskandha, aupapAtika va jIvAjIvAbhigama Adi , AgamoM meM prApta hotA hai| yaha eka suSira vAdya hai| isakA nirmANa tAMbA, cAMdI yA sone se hotA thaa| ce eka TIkAkAra ne ise kASThanirmita va kharamukhAkAra batAyA hai| laukika bhASA meM ise bhUpAr3oM ke nAma " & se bhI jAnate haiN| saMgIta granthoM ke anusAra, phUMka se bajAyA jAne vAlA yaha vAdya bhItara se khokhalA hotA thaa| isakI mukhAkRti dhatUre ke phUla jaisI hotI thI, jisake bIca meM do cheda hote the| bajAne para & hAthI jaisI hUM, hUM Adi dhvani nikalatI thii| vivAhAdi sabhI mAMgalika kAryoM para yaha vAdya bajAyA / jAtA rahA hai| - (9) talimaH (maMjIrA yA choTI jhAMjha)-kucha loga ise jhallarI kA hI choTA rUpa mAnate haiN| ca kucha ne tAla va maMjIrA ko eka bhI mAnA hai| ise tala, tAlI bhI kahA jAtA hai| tala yA tAla -ina .. & vAdyoM kA ullekha rAjapraznIya, sthAnAMga, dazAzruta skandha, aupapAtika, nizItha Adi AgamoM meM , milatA hai| tala yA tAla kA hI laghu rUpa talima' pratIta hotA hai| ise uttarabhArata meM jhAMjha, braja bhASA, la meM tAra (tAla) aura mahArASTra meM TAr3a kahA jAtA hai| saMgItAcAryoM ke anusAra isakA vivaraNa isa & prakAra hai- tAla vAdya kA nirmANa kAMse yA pItala se hotA hai| yaha do hissoM meM hotA hai, ye donoM bhAga 2 ca lagabhaga chaH aMgula vyAsa ke gola kAMse ke bane hue bIca se do aMgula gahare hote haiN| madhya meM cheda hotA & hai| ina chedoM meM DorI DAla kara bhItara se gAMTha lagA dI jAtI hai| jisase DorI nikala na paae| donoM : bhAgoM ko eka dUsare ke AghAta dvArA bajAyA jAtA hai| kRSNa-bhakta gaviyoM ne isa vAdya kA bahulatA se , ca ullekha kiyA hai| 'jhAMjha' bhI kahA jAtA hai| (12) vaMza (bAMsurI, baMsI)- isa vAdya kA ullekhanizItha, nandIsUtra, rAjapraznIya, jambUdvIpaprajJapti : ce Adi AgamoM meM milatA hai| yaha bhArata kA ati prAcIna suSira vAdya hai, jise prAyaH mele Adi ke 7 & avasara para bikate hue dekhA jAtA hai| Adhunika yuga meM bAMsurI kI aneka kismeM prApta haiN| & prAcIna kAla meM vaMzI banAne ke lie cikanA, sIdhA tathA binA gAMTha ke bAMsa kA prayoga karate " the| khaira kI lakar3I, hAthI dAMta, lAla caMdana tathA sapheda caMdana kI bhI bAMsurI banatI thii| lohA, kAMsA, . cAMdI, sone Adi kI bhI bAMsuriyAM banAI jAtI thiiN| bAMsuriyAM gola AkAra kI sIdhI tathA cikanI, ce hotI thiiN| prAyaH kaniSThA aMgulI praveza kara sake, itanI polI hotI thii| vaMzI kI lambAI 10 aMgula se " & lekara 35 aMgula taka hotI hai| UparI bhAga meM do, tIna athavA cAra aMgula chor3akara eka aMgula ke . pramANa se eka cheda kiyA jAtA hai, jise mukharandhra kahate haiN| bAMsurI kI lambAI ke anupAta meM 4 se 15 | taka cheda kiye jAte haiN| mukharandhra ke pAsa vAdana ke lie eka coMca sI banA dI jAtI hai| jaba saMgItakAra | - 30 (r)(r)(r)(r)con@CR89c8080cr@98. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Recence niyukti gAthA-1 (bhUmikA) 29999900 ghoMca se havA phUMkatA hai to isa cheda kI pattI ke kinAroM se TakarAtI hai jisase dhvani paidA hotI hai| vAdaka apanI aMguliyoM se randhroM ko kholate, baMda karate samaya surIlI dhvani nikAlatA hai| isa kisma , kI vaMzI ko uttara bhArata meM bAMsurI kahA jAtA hai| (13) saMkha (zaMkha)- isakA ullekha bhI rAjapraznIya, uttarAdhyayana, sthAnAja, dazAzrutaskandha, . nandIsUtra, anuyogadvAra Adi AgamoM meM milatA hai| zaMkha bhArata kA ati prAcIna suSira vAdya hai| " ca Agama yuga se hI isakA prayoga dhArmika tathA yuddha Adi meM hotA hai| zrIkRSNa kA pAJcajanya zaMkha - prasiddha hai| prAcIna kAla meM zaMkha ke aneka rUpa pracalita rahe haiN| Adhunika kAla meM zaMkha kA prayoga , dhArmika utsavoM meM hI prAyaH hotA dekhA jAtA hai| zaMkha eka sAmudrika jIva kA DhAMcA hai, jo samudra se . nikAlA jAtA hai| isakI do jAtiyAM 'dakSiNAvarta' tathA 'vAmAvarta' nAma se prasiddha hai| saMgIta pArijAta ca ke anusAra vAdyopayogI zaMkha kA peTa bAraha aMgula kA hotA hai| usameM mukha kA cheda bera ke bIja ke " ca barAbara hotA hai tathA usake Upara patalI dhAtu kA kalaza banAte haiN| isa kalaza ko mukha meM rakhakara " zaMkha ko vAdya kI bhAMti bajAyA jAtA hai| . (12) paNavaH (praNava)- isa vAdya kA ullekha nizItha, dazAzrutaskandha, rAjapraznIya, aupapAtika , va praznavyAkaraNa -ina AgamoM meM prApta hotA hai| paNava eka ati prAcIna avanaddha vAdya thaa| ise . anuvAdakoM ne Adhunika samaya kA Dhola batAyA hai| maharSi bharata ne mRdaMga ke bAda paNava ko hI sabase / << adhika mahattva diyaa| maharSi bharata ke anusAra paNava kA AkAra isa prakAra hai- solaha aMgula lambA, 7 'ca madhya bhAga bhItara kI ora dabA, jisakA vistAra ATha aMgula tathA jisake donoM mukha pAMca aMgula ke , hoM, vaha praNava hai| Adhe aMgUThe ke samAna moTA usakA kATha hotA hai aura bhItara kA khokhalA bhAga cAra ca aMgula ke vyAsa kA hotA hai| praNava ke donoM mukha komala camar3e se mar3he jAte the, jinheM sutalI se kasa 1 ca diyA jAtA thaa| sutaliyoM kA yaha kasAva kucha DhIlA rakhA jAtA thA jise vAdana ke samaya bAyeM hAtha se " & madhya bhAga ko dabAkara tathA DhIlA kara AvazyakatAnusAra UMcI-nIcI dhvani nikAlI jAtI thii| yuga , parivartana ke sAtha-sAtha vAdyoM kI mahattA meM bhI parivartana AyA, jisake pariNAma svarUpa paNava vAdya Aja kahAra, ahIra aura bhAMDa jAti kA hI vAdya banakara raha gyaa| dakSiNa bhArata meM aba bhI kahIM- 1 c. kahIM maMdiroM meM isakA prayoga dekhane ko milatA hai, kintu uttara bhAratIya ziva maMdiroM meM ise bar3e " AkAra kA DamarU mAnA jAtA hai| 33333333333333222332222222 -3333333333333333333 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 31 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Cacacancece zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 999999999 (haribhadrIya vRttiH) tathA bhAvanandyapi dvidhA- Agamato noaagmtshc| Agamato jJAtA upayuktaH, " noAgamataH paJcaprakAraM jJAnam, taccedam (niyuktiH) AbhiNibohiyanANaM suyanANaM ceva ohinANaM c| taha maNapajjavanANaM kevalanANaM ca paMcamayaM // 1 // [saMskRtacchAyA-AbhinibodhikajJAnaM zrutajJAnaM caiva avadhijJAnaM c|tthaa manaHparyavajJAnaM kevalajJAnaM ca paJcamam // (vRtti-hindI-) isI taraha, bhAvanandI ke bhI do bheda haiM- Agama bhAvanandI aura noaagmbhaavnndii| jo (vivakSita 'nandI' viSaya kA) jJAtA hone ke sAtha-sAtha (tatsambandhI) CM upayoga se yukta ho, vaha 'AgamataH bhAvanandI' hai| 'no-Agama bhAvanandI' to pAMca prakAra kA jJAna hai, jo isa prakAra hai (1) 888888888888888888888888888888888888888888888 (niyukti-artha-) Abhinibodhika jJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyavajJAna, tathA pAMcavAM kevalajJAna (-ye pAMca jJAna haiN)| & (haribhadrIya vRttiH) arthAbhimukho niyato bodhaH abhinibodhaH, abhinibodha eva Abhinibodhikama, vinayAdipAThAt abhinibodhazabdasya "vinayAdibhyaSThak" (pA0 5.4-34) ityanena svArtha eva ThapratyayaH, yathA vinaya eva vainayikamiti, abhinibodhe vA bhavaM tena vA nirvRttaM tanmayaM tatprayojanaM 1 & vA, athavA abhinibudhyate tad ityAbhinibodhikam, avagrahAdirUpaM matijJAnameva, tasya a svasaMviditarUpatvAt, bhedopcaaraadityrthH| . abhinibudhyate vA'nenetyAbhinibodhikam, tadAvaraNakarmakSayopazama iti bhaavaarthH| abhinibudhyate asmAditi vA''bhinibodhikam, tadAvaraNakarmakSayopazama eva, " & abhinibudhyate'sminniti vA kSayopazama ityAbhinibodhikam, Atmaiva vA'bhinibodhopayogapariNAmAnanyatvAd abhinibudhyata ityAbhinibodhikam, Abhinibodhikam ca tajjJAnaM ceti smaasH| - 32(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)ca@@ Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Rececent 0000000 333333333333022322232323333333333333333333333 niyukti gAthA-1 (bhUmikA) - (vRtti-hindI-) arthAbhimukhI niyata jJAna ko 'Abhinibodha' kahate haiN| abhinibodha ca hI 'Abhinibodhika' hai| cUMki abhinibodha' zabda 'vinayAdi' gaNa meM paThita hai, ataH 'vinayAdibhyaH / a Thak' -isa (pANinIya-5/4/34) sUtra se svArtha meM 'abhinibodha' zabda se Thak pratyaya hone / para usI prakAra 'Abhinibodhika' zabda niSpanna huA hai jisa prakAra 'vinaya hI' artha meM vainayika' pada niSpanna hotA hai| athavA Abhinibodhika vaha hai jo abhinibodha meM hotA hai, yA , usase niSpanna hotA hai, yA tanmaya hotA hai, yA jisakA prayojana 'abhinibodha' hI hotA hai, yA " jo abhinibuddha (arthAt abhinibodha kA viSaya) hotA hai| isa prakAra, avagraha Adi matijJAna , & hI 'Abhinibodhika' hai, kyoMki vaha svasaMvidita hotA hai| yaha kathana abhinibuddha va Abhinibodha , meM aupacArika bheda mAnakara kiyA gayA hai -yaha tAtparya hai| athavA Abhinibodhika vaha hai jisake dvArA abhinibodha prApta hotA hai, arthAt jo " : avadhijJAnAvaraNakarma kA kSayopazama hai, vaha Abhinibodhika hai| athavA Abhinibodhika vaha hai : jisake anantara abhinibodha ho (yA jisase udbhUta ho), isa dRSTi se bhI uktakSayopazama hI , Abhinibodhika siddha hotA hai| athavA Abhinibodhika vaha hai jisake sadbhAva meM (yA hone para) abhinibodha ho, isa (nirvacana) se bhI ukta kSayopazama 'Abhinibodhika' kahalAtA hai| 4 athavA Abhinibodhika vaha haiM jo abhinibodha kA viSaya ho, isa (nirvacana) se AtmA hI hai a 'abhinibodha' hai, kyoMki abhinibodha-upayoga rUpa pariNAma aura AtmA -ye donoM ananya haiM - a (eka hI haiN)|aabhinibodhik jo jJAna -isa artha meM donoM padoM kA samAsa hokara 'Abhinibodhika a jJAna' yaha zabda (pada) niSpanna hotA hai| (haribhadrIya vRttiH) . tathA zrUyata iti zrutaM zabda eva, bhAvazrutakAraNatvAditi bhaavaarthH| athavA zrUyate'neneti * zrutam, tadAvaraNakSayopazama ityarthaH, zrUyate'smAditi vA zrutam, tadAvaraNakSayopazama eva, 4 zrUyate'sminniti vA kSayopazama iti zrutam, zRNotIti vASStmaiva tadupayogAnanyatvAt, zrutaM ca // tajjJAnaM ceti smaasH|cshbdstvnyorev tulyakakSatodbhAvanAryaH, svaamyaadisaamyaat|kthm?, se ya eva matijJAnasya svAmI sa eva zrutajJAnasya "jattha mainANaM tattha suyaNANaM" iti vcnaat| tathA yAvAnmatijJAnasya sthitikAlastAvAnevetarasya, pravAhApekSayA atItAnAgatavartamAnaH sarva / eva, apratipatitaikajIvApekSayA ca ssttssssttisaagropmaannydhikaaniiti| 8088@ @ce@ @ROBce@ @ @ @ @ 33 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333333333333333333333333322233333333333333 cace caca ca cace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 09090202000 E S (vRtti-hindI-) aura, jo sunA jAya, vaha (yAnI) 'zabda' hI (dravya) 'zruta' hai, kyoMki c& vaha (zabda) bhAvazruta kA kAraNa hotA hai| athavA, jisase sunA jAya, vaha, arthAt zrutajJAnAvaraNa & karma kA kSayopazama 'zruta' hai| athavA, jisake kAraNa se sunA jAya, vaha, yAnI vahI kSayopazama & hI zruta hai| athavA jisake sadbhAva meM (yA jisake hone para) sunA jAya, vaha yAnI ukta ca kSayopazama hI zruta hai| athavA jo sunatA hai, vaha arthAt AtmA hI zruta hai| athavA jo sunatA hai, . vaha, arthAt AtmA hI zruta hai, kyoMki vaha zruta ke upayoga se ananya hai| zruta jo jJAna -isa ce artha meM do padoM kA samAsa hokara zrutajJAna -yaha pada niSpanna hotA hai| gAthA meM 'ca' pada prayukta " na hai jisase Abhinibodhika jJAna va zrutajJAna -ina donoM kI tulyakakSatA (samAnastaratA) sUcita hotI hai, kyoMki svAmI Adi dRSTiyoM se donoM kI samAnatA (zAstrapratipAdita hI) hai| " (prazna) (yaha samAnatA) kaise hai? (uttara-) jo hI matijJAna kA svAmI hai, vahI zrutajJAna kA , bhI svAmI hai, kyoMki 'jahAM-jahAM matijJAna hai, vahAM-vahAM zrutajJAna hai' yaha (zAstrIya) vacana 8 upalabdha hotA hai| aura, jitanA matijJAna kA sthitikAla hai, utanA hI zrutajJAna kA bhI hai| c. isake atirikta, pravAha kI dRSTi se bhI atIta, bhAvI, vartamAna -ina tInoM kAloM meM inakI ca sthiti hai| eka jIva kI bhI bAta kareM to donoM kI , apratipAtI (avicyuti) rUpa meM sAdhika & chAchaTha sAgaropama kAla taka kI sthiti mAnI gaI hai| O (haribhadrIya vRttiH) uktaM ca bhASyakAreNa dovAre vijayAisu gayassa tiNNaccue ahava taaii| aire gaM NarabhaviaM NANAjIvANa savvaddhaM // yathA ca matijJAnaM kSayopazamahetukaM, tathA zrutajJAnamapi, yathA ca matijJAnamAdezataH " & sarvadravyAdiviSayam, evaM zrutajJAnamapi, yathA ca matijJAnaM parokSam, evaM zrutajJAnamapi iti| " a evakArastvavadhAraNArthaH, parokSatvamanayorevAvadhArayati, AbhinibodhikazrutajJAne eva parokSe iti - ca bhaavaarthH| (vRtti-hindI-) bhASyakAra ne bhI (vizeSAvazyaka bhASya kI gAthA saM. 436 meM) kahA hai (manuSya bhava se, 33-33 sAgaropama Ayu vAle) vijaya Adi (vaimAnika devoM) meM do " / bAra (Ayu pUrNa kara), yA (22-22 hajAra sAgaropama Ayu vAle) acyuta (Adi devalokoM meM ! - 34 (r)(r)(r)(r)(r)(r)R@necR@9080@cR@@ Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRRRRRR 0900999900 33288323823333333333333 9223333333333333333333 niyukti gAthA-1 (bhUmikA) tIna bAra (Ayu pUrNa kara) vahAM se (punaH) manuSya bhava dhAraNa karane vAle ke, (matijJAna kI ca avicyuti ke rUpa meM,) sAdhika chAchaTha hajAra sAgaropama kAla kI sthiti hotI hai| nAnA 2 jIvoM kI apekSA se to sabhI kAloM meM mati jJAna kI sthiti hai| jisa prakAra matijJAna meM hetu usakA (usake AvaraNa kA) kSayopazama hotA hai, usI a prakAra zrutajJAna meM bhii| jisa prakAra matijJAna Adeza-anurUpa (arthAt oghadRSTi se, sAmAnyatayA) sarva dravya (evaM kSetra va kAla) Adi ko viSaya karatA hai (apanA jJeya banAtA hai), usI prakAra , : zrutajJAna bhii| (gAthA meM paThita) 'eva' zabda 'avadhAraNa' artha ko arthAt (dravyendriya va mana se a hone vAle) donoM jJAnoM kI parokSatA kA avadhAraNa karatA hai- arthAt yaha sUcita karatA hai ki a Abhinibodhika jJAna va zruta jJAna (-ye donoM) parokSa hI haiM, yaha tAtparya hai| (haribhadrIya vRttiH) tathA avadhIyate'nena ityavadhiH, avadhIyate iti adho'dho vistRtaM paricchidyate, maryAdayA veti, avadhijJAnAvaraNakSayopazama eva, tdupyoghetutvaadityrthH| avadhIyate'smAditi veti a avadhiH, tadAvaraNIyakSayopazama eva, avadhIyate'sminniti vetyavadhiH, bhAvArthaH pUrvavadeva |avdhaanN " a vA'vadhiH, vissypricchednmityrthH| avadhizcAsau jJAnaM ca avadhijJAnam / cazabdaH // a khalvanantaroktajJAnadvayasAdharmyapradarzanArthaH, sthityAdisAdhAt / katham?, yAvAn 2 a matizrutasthitikAlaH pravAhApekSayA apratipatitaikasattvAdhArApekSayA ca, tAvAnevAvadherapi, ataH / sthitisAdharmyAt, yathA matizrute viparyayajJAne bhavataH, evamidamapi mithyAdRSTarvibhaGgajJAnaM bhavatIti , viparyayasAdhAt, ya eva ca matizrutayoH svAmI sa eva cAvadherapi bhavatIti svAmisAdharmyAt, / vibhaGgajJAninaH tridazAdeH samyagdarzanAvAptau yugapajjJAnatrayaM saMbhavatIti laabhsaadhaacc| (vRtti-hindI-) aura, jisase (jisake dvArA) 'avadhAna' kiyA jAya, vaha 'avadhi' / (jJAna) hai| avadhAna kA artha hai- (ava-yAnI) nIce se nIce taka vistAra meM, yA maryAdA (rUpI 1 . dravyoM kI sImA) ke sAtha, (dhAna, yAnI) jJAna kI praapti|atH avadhijJAnAvaraNa kA kSayopazama " (rUpa-AtmasvarUpa) hI 'avadhi' siddha hotA hai, kyoMki vahI (kSayopazama) avadhijJAna-sambandhI . a upayoga (cetanA-vyApAra) meM hetu hotA hai| athavA, jisake nimitta se avadhAna (sambhava) ho, yA jisake sadbhAva meM (yA hone para) avadhAna ho, vaha 'avadhi' hai, ina donoM arthoM meM bhI hai / pUrvavat jJAnAvaraNa-kSayopazama hI 'avadhi' siddha hotA hai| athavA jo avadhAna hotA hai, (arthAt / (r)(r)(r)(r)(r)(r)ReecR@@@cRO900 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33333333333335888 -cace ca ca ca cace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0 0 0 0 0 0 avadhijJAna se hone vAlA jo viSaya-jJAna hotA hai), vaha 'avadhi' hai| avadhi jo jJAna -isa | ca artha meM donoM padoM kA samAsa hokara 'avadhi jJAna' yaha zabda niSpanna hotA hai| (gAthA meM paThita) 7 & 'ca' zabda apane anantara-paThita (samIpavartI) donoM jJAnoM (mati va zruta) ke sAtha avadhi jJAna , jJAna kA sAdharmya (sAdRzya) pradarzita karatA hai, kyoMki una (tInoM) meM sthiti (aura viparyaya, .. svAmI va lAbha) Adi kI dRSTi se sAdharmya hai| (prazna-) kaise (sAdharmya) hai? (uttara de rahe haiM)- 1 mati va zruta jJAna kA- pravAha kI dRSTi se, yA eka prANI meM avicyuta rUpa se AdhAra hone kI " & apekSA se- jitanA sthitikAla hotA hai, utanA hI, avadhi jJAna kA bhI hotA hai, isalie inameM sthiti-sambandhI sAdharmya hai| aura jisa prakAra, mati va zruta jJAna viparyaya jJAna (ajJAna) - vibhaMga jJAna hotA hai, isa taraha viparyaya-sambandhI sAdharmya bhI hai| aura, jo mati va zruta kA , svAmI hotA hai, vahI avadhijJAna kA bhI svAmI hotA hai, isa taraha svAmI-sambandhI sAdharmya , bhI hai| aura, vibhaMgajJAnI deva Adi ko samyagdarzana kI prApti hone para, yugapat (eka sAtha) tInoM jJAna sambhava hote haiM, ataH lAbha-sambandhI sAdharmya bhI hai| (haribhadrIya vRttiH) tathA manaHparyavajJAnam / ayaM bhAvArthaH- pariH sarvato bhAve, avanaM avaH, avanaM gamanaM vedanamiti paryAyAH, pari avaH paryavaH paryavanaM vA paryava iti, manasi manaso vA praryavo manaHparyavaH, sarvatastatpariccheda ityarthaH, sa eva jJAnaM mnHpryvjnyaanm| athavA manasaH paryAyA manaHparyAyAH, paryAyA bhedA dharmA bAhya-vastvAlocanaprakArA & ityanantaram, teSu jJAnaM manaHparyAyajJAnam, teSAM vA sambandhi jJAnaM manaHparyAyajJAnam / idaM , ca cArdhatRtIyadvIpasamudrAntarvattisaMjJi-manogatadravyAlambanameveti, tathAzabdo'vadhijJAnasArUpya- . & prdrshnaarthH| katham?, chadmasthasvAmisAdharmyAt, tathA pudgalamAtrAlambanatvasAmyAt, tathA . kSAyopazamikabhAvasAmyAt, tathA prtyksstvsaamyaacceti| (vRtti-hindI-) isI taraha, manaHparyaya jJAna bhI hai| tAtparya yaha hai- 'pari' arthAt sarva . & prakAra se, 'ava' arthAt avana (jnyaan)| avana, gamana, vedana -ye paryAya haiM, ataH 'pari' upasargapUrvaka arthAt sarvatobhAvena (sabhI taraha se), ava yA avana (jJAna) honA- 'paryava' hai| , vaha (paryava) manoviSaya ho, yA mana kA ho to use manaHparyava kahate haiM, jisakA artha hai- sabhI prakAroM se usakA (manovijJAna yA mana kA) bodha / manaHparyava jo jJAna -vaha manaHparyava jJAna hai| 333333333333333333333333333333333333333333333 - 36 89088888@m@@ @ @ @ @ @ @ Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ARRRRRRA 90000 9000 333333333333333333333333333333333333333333333 niyukti gAthA-1 (bhUmikA) * athavA, manaHparyava kA artha hai- mana ke paryAya / paryAya kaheM, yA bheda kaheM yA dharma kaheM ca (eka hI bAta haiM, kyoMki) ye saba bAhya vastu ke vividha Alocana (svarUpa) haiM, ataH eka hI " & artha ko vyakta karate haiN| inake viSaya kA jo jJAna hai, vaha manaHparyAya jJAna hai| athavA, mana ke , paryAyoM kA yA unase sambaddha jo jJAna hai, vaha manaHparyAya jJAna hai| vaha jJAna ar3hAI dvIpa-samudra CM ke bhItara (antargata) rahane vAle saMjJI prANiyoM ke manogata dravya kA Alambana lekara hotA hai| 2 gAthA meM prayukta 'tathA' zabda yaha sUcita karatA hai ki manaHparyAya jJAna kI avadhijJAna se " * sarUpatA (samAnatA) hai| (prazna-) yaha samAnatA kaise hai? (uttara hai-) donoM ke svAmI chadmastha " a (asarvajJa) hote haiM- yaha donoM kA (eka) sAdharmya hai| donoM hI mAtra pudgala kA hI avalambana " lete haiM, yaha bhI (eka) sAmya hai| donoM hI kSAyopazamika bhAva haiM, aura donoM hI pratyakSa (koTi , meM parigaNita) haiM, ye bhI samAnatAeM haiN| 4 (haribhadrIya vRttiH) kevalamasahAyaM matyAdijJAnanirapekSam, zuddhaM vA kevalam, tadAvaraNakarmamala- - kalaGkAGkarahitam, sakalaM vA kevalam, tatprathamatayaiva azeSatadAvaraNAbhAvataH sNpuurnnotptteH| asAdhAraNaM vA kevalam, ananyasadRzamitihRdayam, jJeyAnantatvAd anantaM vA kevalam, , yathAvasthitAzeSabhUtabhavadbhAvibhAva-svabhAvAvabhAsIti bhAvanA, kevalaM ca tajjJAnaM ceti samAsaH, , cazabdastUktasamuccayArthaH, kevalajJAnaM ca paJcamakamiti, athavA'nantarAbhihitajJAnasArUpyapradarzaka eva, apramattabhAvayatisvAmi-sAdhAt viparyayAbhAvayuktatvAcceti gAthAsamAsArthaH // a (vRtti-hindI-) 'kevala' kA artha hai- asahAya, arthAt binA kisI kI sahAyatA ke, 1 mati Adi jJAna kI apekSA na rakhate hue hone vaalaa| athavA 'kevala' se tAtparya hai- zuddha 1 a (amizrita) jJAna, kyoMki vaha apane AvaraNa (jJAnAvaraNa) karma ke mala yA kalaMka rUpI dhabbe " a se rahita hotA hai| athavA, kevala kA artha hai- sakala (arthAt pUrNa), kyoMki vaha samasta " AvaraNoM ke (pUrNatayA) abhAva hone ke kAraNa, sampUrNa (nirAvaraNa) hokara prakaTa hotA hai| yA 0 a kevala kA artha hai- asAdhAraNa (akelA, anupm)| arthAt jisake samAna koI aura na ho yaha tAtparya hai| athavA kevala kA artha hai- ananta, kyoMki usake jJeya ananta (padArtha evaM . usake paryAya) hote haiN| isakI pUrNatA kA artha hai- yathAvasthita (jo vastu jisa rUpa meM sthita . hai, use usI rUpa meM) samasta atIta, bhAvI va vartamAna padArthoM ke svabhAva ko prakAzita (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)cR00000000 37 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . -caca cace cacaca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000 karanA / kevala jo jJAna -isa artha meM do padoM kA samAsa hokara 'kevala jJAna' zabda niSpanna ce huaa| gAthA meM prayukta 'ca' zabda 'samuccaya' artha ko vyakta karatA hai, arthAt yaha sUcita karatA " & hai ki ukta cAra jJAnoM ke atirikta, pAMcavAM bhI jJAna hai aura vaha hai- kevalajJAna / athavA, . anantara (pUrva) meM kahe gaye manaHparyAya jJAna se isakI samAnatA ko vyakta karane vAlA hI yaha & 'ca' pada hai, kyoMki donoM ke svAmI apramatta (guNasthAna, bhAva) meM rahane vAle yati (muni ca Adi) hote haiM aura donoM ke viparyaya jJAna nahIM hote- yaha sAdharmya hai| yaha gAthA kA saMkSipta + artha pUrNa huA // (haribhadrIya vRttiH) Aha-matijJAna-zrutajJAnayoH kaH prativizeSa iti? ucyate, utpannAvinaSTAyagrAhakaM sAmpratakAlaviSayam matijJAnam, zrutajJAnaM tu trikAlaviSayam, utpannavinaSTAnutpannArtha graahkmiti| bhedakRto vA vizeSaH, yasmAdavagrahAdyaSTAviMzatibhedabhinnaM matijJAnam, " ca tathA'GgAnaGgAdibhedabhinnaM ca shrutmiti|athvaaSStmprkaashkN matijJAnam, svaparaprakAzakaM ca " zrutamityalaM prasaGgena, gmnikaamaatrmevaitditi| atrAha- eSAM jJAnAnAmitthaM kramopanyAse kiM prayojanam iti, ucyate, . & parokSatvAdisAdhAnmatizrutasadbhAveca zeSajJAnasaMbhavAt AdAveva mtishrutopnyaasH|mtijnyaansy : C pUrva kimiti cet, ucyate, matipUrvakatvAt shrutsyeti|mtipuurvktvN cAsya "zrutaM matipUrvam" , ca (...vyanekadvAdazabhedam, zrItattvArthe a. 1 sU. 20) iti vacanAt / tatra prAyo / la matizrutapUrvakatvAtpratyakSatva-sAdhAcca jJAnatrayopanyAsa iti, tatrApi kAlaviparyayAdi ce sAmyAnmatizruto panyAsAnantara me vAvadhe rupanyAsa iti| tadanantaraM ca . chAdmasthikAdisAdhAnmanaH- paryAyajJAnasya, tadanantaraM bhAvamunisvAmyAdirAdhAtsarvottamatvAcca kevalasyeti gaathaarthH||1|| __ (vRtti-hindI-) (zaMkA-) acchA, Apa yaha batAeM ki mati va zruta -ina do jJAnoM meM , ca kyA antara hai? (uttara-) antara batA rahe haiM- matijJAna to utpanna, avinaSTa (vartamAna) padArtha , CR kA (hI) grAhaka hai, kintu zrutajJAna to trikAla (vartI padArtha) ko viSaya karatA hai, aura utpanna, . C. vinaSTa (atIta) yA anutpanna (bhAvI) padArtha ko bhI viSaya karatA hai (yaha eka bheda hai)| (alaga alaga) bhedoM kI dRSTi se bhI inameM antara hai| jaise- matijJAna ke avagraha Adi aTThAIsa bheda - 38 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RRRRRRRom 99222000 33333333332 niyukti-gAthA-1 (bhUmikA) haiM to zrutajJAna ke aGga va anaGga (aMgapraviSTa va aMgabAhya Adi) bheda haiN| athavA, matijJAna mAtra 4 apane svarUpa ko (hI) prakAzita karatA hai, kintu zruta svayaM ko aura anyAnya (padArtha) ko " & bhI prakAzita karatA hai| itanA saMketa mAtra kiyA jA rahA hai| adhika kucha kahane kI koI , jarUrata nahIM hai| 4 yahAM kisI ne zaMkA prastuta kI -ina (pAMca) jJAnoM kA isa prakAra jo krama rakha gayA : & hai, usakA kyA prayojana (uddezya) hai? uttara de rahe haiM- eka to parokSatA kI dRSTi se (mati va . zruta -ye) donoM samAna haiM aura dUsare, ina (donoM) ke hone para hI zeSa jJAna saMbhava ho pAte haiM, .. hai isalie mati va zruta ko saba se pahale rakhA gayA hai| (prazna-) zruta se pUrva mati ko kyoM rakhA A gayA? batA rahe hai- mati-pUrvaka hI zruta hotA hai, isa sambandha meM tattvArthasUtra kA 'zrutaM / a matipUrvam vyanekadvAdazabhedam' (adhyayana-1, sUtra-20) yaha vacana (pramANa, samarthaka) hai| " a avadhi Adi zeSa tIna jJAnoM ko bAda meM isalie rakhA gayA hai, kyoMki ve prAyaH mati-zruta pUrvaka hote haiM, aura tInoM jJAna (avadhi, manaHparyaya va kevala) pratyakSa kI dRSTi se sAdharmya vAle , haiN| inameM sthiti-kAla va viparyaya -ina donoM dRSTiyoM se sAmya ko dekhate hue mati va zruta ke . bAda avadhi ko rakhA gayA hai| avadhi ke bAda manaHparyAya jJAna ko isalie rakhA gayA hai , kyoMki donoM ke svAmI chadmastha hI hote haiM -isa dRSTi se unameM sAdharmya hai| usa (manaHparyAya , a jJAna) ke bAda kevala jJAna ko isalie rakhA gayA hai kyoMki donoM meM yaha sAdharmya hai ki donoM , a ke svAmI 'bhAvamuni' hote haiN| isake atirikta, saba ke anta meM rakhane kA yaha bhI kAraNa hai , a ki kevalajJAna sabhI jJAnoM meM sarvazreSTha hai| yaha gAthA kA artha pUrNa huA |1|| (haribhadrIya vRttiH) a. sAmprataM yathoddezaM nirdezaH' iti nyAyAdjJAnapaJcakAdAvuddiSTasya AbhinibodhakajJAnasya " * svarUpamabhidhIyate- taccAbhinibodhikajJAnaM dvidhA, zrutanizritamazrutanizritaM c| yatpUrvameva 9 * kRtazrutopakAraM idAnIM punastadanapekSamevAnupravartate tad avagrahAdilakSaNaM shrutnishritmiti|ytpunH / * pUrva tadaparikarmitamateH kSayopazama-paTIyastvAt autpattikyAdilakSaNam upajAyate, . tdshrutnishritmiti| (vRtti-hindI-) aba, 'uddeza (nAma-nirdeza) ke bAda nirdeza (svarUpa-nirUpaNa) karanA , cAhie -isa niyama ke anurUpa, jJAna-paMcaka Adi meM uddiSTa (nAma se kathita) Abhinibodhika &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& (r)(r)(r)(r)(r)(r)R@@@@@@@ 39 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sacace caceae zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 902099 90 900jJAna ke svarUpa kA kathana kiyA jA rahA hai| vaha Abhinibodhika jJAna do prakAra kA haiMc& zrutanizrita aura azrutanizrita / jo zrutajJAna se pahale upakRta (parikarmita, saMskArita) hokara " & aba punaH usa (zruta jJAna) kI apekSA nahIM rakhate hue anupravRtta hotA hai, vaha avagraha Adi , svarUpa vAlA 'zrutanizrita Abhinibodhika jJAna' hotA hai| jo pUrva meM zruta se saMskArita nahIM / huA hai, kintu kSayopazama kI atyanta paTutA ke kAraNa autpattikI (vainayikI, karmikI va ce pAriNAmikI buddhi) Adi rUpa se jo (buddhicatuSTayAtmaka) jJAna utpanna hotA hai, vaha 'azrutanizrita' ce (Abhinibodhika) jJAna hai| (haribhadrIya vRttiH) ___ Aha- "tivaggasuttatthagahiyapeyAlA" [trivargasUtrAryagRhItapeyAlA] iti vacanAt . tatrApi kiJcit zrutopakArAdeva jAyate, ttkthmshrutnishritmiti| ucyate, avagrahAdInAM c. zrutanizritAbhidhAnAd autpattikyAdicatuSTa ye 'pi ca avagra hAdisadbhAvAt ce yathAyogamazrutanizritatvamavaseyam, na tu srvmeveti| ___ ayamatra bhAvArthaH-zrutakRtopakAranirapekSa yadautpattikyAdi tadazrutanizritam, prAtibhamiti , c. hRdayam, vainayikIM vihaayetyrthH|buddhisaamyaacc tasyA api niryuktau upanyAso'viruddha ityalaM " prsnggen| (vRtti-hindI-) yahAM zaMkAkAra ne prazna kiyA- 'trivarga ke sUtra va artha kA sAra " va (peyAla) grahaNa karane vAlI' (vainayikI buddhi hotI hai) -isa (nandIsUtra-3/38) vacana se 1 & unameM bhI kucha na kucha zrutaM-saMskAra rahatA hI hai (yaha sUcita hotA hai), taba phira use " & (buddhicuSTaya ko) 'azrutanizrita' kaise kahA? uttara de rahe haiM- avagraha Adi ko zrutanizrita , kahA gayA hai aura autpatikI Adi buddhiyoM meM bhI avagraha Adi kA sadbhAva rahatA hai, . 68 isalie 'samasta buddhiyAM azrutanizrita hI haiM' -aisA nahIM mAna lenA cAhie, aura inakI & azrutanizritatA ko yathocita rUpa meM (arthAt svalpazrutanizrita, yA prAyika arthAt kabhI-kabhI , c& azrutanizrita hone vAlI -isa rUpa meM) hI grahaNa karanA caahie| ____isakA tAtparya yaha hai- pUrva meM zruta-parikarmita, zruta-saMskArita, kintu vartamAna meM hai & usase nirapekSa jo autpattikI Adi buddhiyAM haiM, ve azruta-nizrita haiM, arthAt sabhI prAtibha jJAna " azrutanizrita hai, kintu vainayikI ko chor3a kara (kyoMki vaha to zrutanizrita hI hai)| (mAtra), - 40 8888888880888080888 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IRRRRRRR f f f f f f --------- - 333333333333333333333333333333333333333333332 niyukti gAthA-1 (bhUmikA) buddhi-sAmya ke AdhAra para (arthAt vainayikI bhI cAra buddhiyoM meM se eka hai, isa dRSTi se) ca niyuktikAra ne usakA bhI 'azrutanizrita' meM grahaNa kara diyA hai, ataH unakA vaisA karanA , (bhI) aviruddha hai (saMgata ho jAtA hai)| aba isa sambandha meM adhika kahane kI apekSA nahIM , & raha jAtI hai||1|| & vizeSArtha prastuta gAthA meM AbhinibodhikajJAna ke do prakAra batalAe gae haiM- 1. zrutanizrita aura 2. .. azrutanizrita / indriyoM se vastu kA nirvikalpa bodha athavA darzana hotA hai| vaha paropadeza se savikalpa yA sAkAra banatA hai| udAharaNArtha- eka bAlaka AMkha se pustaka ko dekhatA hai| usake raMga aura " ca AkAra ko jAna letA hai| isake atirikta usa pustaka ke bAre meM anya kucha bhI nahIM jAnatA / mAtA- 1 ca pitA athavA zikSaka se usake viSaya meM use anya jAnakArI milatI hai| yaha mAnasa jJAna hI zruta hai| " isa prakriyA ke AdhAra para zruta ko matipUrvaka kahA gayA hai| indriyajanya bodha -arthAt yaha isa raMga, B rUpa aura AkAra vAlI koI vastu hai- itanA jJAna matijJAna hai| isake pazcAt paropadeza se hone vAlA , jJAna zrutajJAna hai| zrutajJAna se jisa vAsanA yA saMskAra kA nirmANa hotA hai, vaha bhaviSya ke jJAna kA 20 va sthAyI AdhAra banatA hai| bhaviSya meM yaha usa pustaka ko samagratA se jAna letA hai| usa samaya kisI 9 ke upadeza kI apekSA nahIM hotii| isa prakriyA ke do aMga haiM- vaha pustaka ko dekhakara samagratA se jAna , letA hai, yaha matijJAna hai| usakI mati pahale zruta se parikarmita athavA saMskArita hai- isalie yaha 0 vizuddha matijJAna nahIM hai| ina donoM aMgoM kI saMyojanA se eka tIsare tattva kA nirmANa huA hai, vaha hai & hai zrutanizrita matijJAna athavA zrutanizrita aabhinibodhikjnyaan| 4. A. haribhadra ke anusAra zrutanizrita matijJAna 'pUrva meM zruta-saMskArita' mati vAle ke hotA hai, . kintu vartamAna meM vaha zruta-nirapekSa hotA hai| vicArane para zrutanizrita Abhinibodhika jJAna ubhayAtmaka pratIta hotA hai| indriyajanya hone ke kAraNa vaha Abhinibodhika hai tathA zrutaparikarmita athavA zruta se 20 va saMskArita hone ke kAraNa vaha zrutajJAna hai| isa prakriyA meM vaha na kevala Abhinibodhika hai aura na " kevala zrutajJAna / isalie isakA nAma zrutanizrita AbhinibodhikajJAna rakhA gayA hai| yahAM tathAvidha , kSayopazama se utpanna Abhinibodhika ko azrutanizrita AbhinibodhikajJAna kahA gayA hai| niSkarSa yaha hai hai ki jisa AbhinibodhikajJAna kI utpatti meM dravyazruta va bhAvazruta kI apekSA nahIM rahatI, vaha // ca azrutanizrita AbhinibodhikajJAna hai| usake cAra prakAra haiM- 1. autpattikI 2. vainayikI 3. kArmikI 4. paarinnaamikii| ye cAra viziSTa buddhiyAM haiN| autpattikI buddhi indriyAtIta aura zabdAtIta cetanA kA vikAsa hai| isalie isakI - @RecRO BRBRBRBRB CR@@m@CR898 &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& 41 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333333333333333333333333333333333333333333333 -acca caca cace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000utpatti meM kisI indriya athavA zabda kA yoga nahIM hotaa| isa artha kI abhivyakti adRSTa, azruta aura avedita zabda se hotI hai| jo svayaM adRSTa hai, yA jise kabhI sunA nahIM hai, yA jisake bAre meM kabhI ciMtana nahIM kiyA, usa artha kA tatkAla yathArtha rUpa meM grahaNa karane kI kSamatA jisase hotI hai, usa ra buddhi kA nAma hai- autpttikii| jJAna aura jJAnI ke prati jo prakRSTa vinaya hotA hai, usase utpanna buddhi / & vainayikI buddhi hotI hai| kisI eka kArya meM mana kA abhiniveza ho jAtA hai| usa abhiniveza ke 2 & kAraNa kArya kI saphalatA ho jAtI hai| yaha karmajA buddhi kA phala hai| yaha buddhi kArya meM gaharI ekAgratA 4 aura abhyAsa se utpanna hotI hai| avasthA ke paripAka se hone vAlI buddhi pAriNAmikI hai| (ina saba ca ko vistAra se jAnane hetu nandIsUtra dekheM) autpattikI Adi buddhiyoM ke dhAraka mahApuruSoM ke kaI AkhyAna AgamoM kI vyAkhyAoM meM vistAra se diye gaye haiN| inhoMne apanI sUjhabUjha se aneka kaThina paristhitiyoM meM mArgadarzaka kA kAma kiyA hai| aise pratibhAzAlI vyaktiyoM meM rAjA, maMtrI, nyAyAdhIza, & saMta-mahAtmA Adi kA ullekha hameM ina prAcIna granthoM meM milate haiN| yahAM vainayikI kI vyAkhyA ke prasaMga meM eka prazna upasthita huA hai ki vainayikI buddhi vAlA ca trivarga ke sUtra aura artha kA sAra grahaNa karatA hai| isase isake azrutanizrita hone kA virodha spaSTa hai, . hai kyoMki zrutanizrita hue binA sUtrArtha-sAra kA grahaNa kaise sambhava hai? kintu nandI sUtra meM ise , azrutanizrita matijJAna ke antargata mAnA gayA hai| isa virodha kA parihAra kyA hai? isa prazna ke uttara 4 meM haribhadrasUri ke kathana kA tAtparya hai-azrutanizrita honA prAyika (kabhI-kabhI ghaTita hone vAlA) hai, c& usake svalpazrutanizrita hone meM koI doSa nahIM hai| mAtra buddhi-sAmya ke AdhAra para ise anya buddhiyoM- jo azruta-nizrita haiM- ke sAtha ullikhita kara diyA gayA hai| (haribhadrIya vRttiH) tatra zrutanizritamatijJAnasvarUpapradarzanAyAha (niyuktiH) uggaha IhA'vAo ya dhAraNA eva hu~ti cttaari| AbhiNibohiyanANassa bheyavatthUsamAseNaMIR // [saMskRtacchAyA-avagrahaH IhA'pAyazca dhAraNaiva bhavanti catvAri AbhinibodhikajJAnasya bhedavastUni samAsena.] (vRtti-hindI-) ukta donoM bhedoM meM zrutanizrita matijJAna ke svarUpa ko batAne ke lie " niyuktikAra kaha rahe haiM- . -88888888888888888888888 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Receman Rece niyukti gAthA-2 9 9 9 9 9 9 90 9 RDER (2) 222232222222222222222222222222222222233333333 (niyukti-artha-) saMkSepa meM, Abhinibodhika jJAna ke avagraha, IhA, apAya (avAya) : 4 aura dhAraNA -isa prakAra se (isI krama se) cAra hI bhedAtmaka vastu (arthAt paraspara bhinnatA " * rakhane vAle aura vasturUpa prakAra) hote haiM // 2 // (haribhadrIya vRttiH) tatra sAmAnyArthasyAzeSavizeSanirapekSAnirdezyasya rUpAderavagrahaNam avagrahaH, . a tadarthavizeSAlocanam IhA, tathA prkraantaarthvishessnishcyo'vaayH| cazabdaH pRthak pRthak avgrhaadisvruup-svaatntryprdrshnaaryH|avgrhaadiinaam IhAdayaH paryAyA na bhavantItyuktaM bhvti| " 4 avagatArthavizeSadharaNaM dhaarnnaa|evkaarH krmprdrshnaarthH| eva' anenaiva krameNa bhavanti, catvAri, . aabhinibodhikjnyaansy| bhidyanta iti bhedA vikalpA aMzA ityanarthAntaram, ta eva vastUni , bhedavastUni / katham?, yato nAnavagRhItamIhate, na cAnIhitamavagamyate, na cAnavagataM dhAryata iti|athvaa kAkvA nIyate-evaM bhavanti catvAryAbhinibodhikajJAnasya bhedavastUni?, 'samAsena', saMkSepeNa aviziSTAvagrahAdibhAvasvarUpApekSayA, na tu vistarata iti|vistrto'ssttaaviNshtiv bhedabhinnatvAttasyeti gaathaarthH| // (vRtti-hindI-) (ina cAroM meM) samasta vizeSoM (bhedoM) kI apekSA se rahita evaM : a anirdezya 'sAmAnya' artha ke avagrahaNa ko 'avagraha' kahate haiN| (tadanantara) usa avagRhIta va sAmAnya padArtha ke vizeSoM ke sambandha meM jo Alocana (vicAra-vimarza, Antarika) hotA hai, vaha 'IhA' hai| usake bAda, (Ihita) padArtha ke vizeSoM kA nizcaya ho jAnA 'apAya' hai| (gAthA : 4 meM prayukta) 'ca' pada avagraha Adi ke pRthak-pRthak svatantra svarUpa ko sUcita karatA hai| tAtparya yaha hai ki avagraha Adi ke IhA Adi (paraspara) paryAya nahIM haiN| avagata (arthAt , nizcita kiye gaye) padArtha-vizeSoM kI dhRti (dhAraNa- punaH smRti hetu surakSita rakhanA) 'dhAraNA' / . hai| yahAM 'eva' pada krama (ke aucitya) ko pradarzita karatA hai| eva=hI, isa krama se hI, arthAt // a Abhinibodhika jJAna ke ye cAroM bheda (isa) krama se hI, hote haiN| jo bhinna ho jAeM, ve 'bheda' , hote haiM, vikalpa va aMza bheda ke hI paryAya haiN| ve (bheda) hI 'vastu' (tAttvika sthitivAle, na ki ? kore kAlpanika, apitu yathArtha) hote haiN| (prazna-) inakA yahI krama hotA hai- yaha kaise? . / (uttara de rahe haiM-) cUMki binA avagraha hue vastu IhA-viSaya nahIM hotI, aura binA Ihita hue / BBCReech@888888888808 43 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ba 22 RED ca ca CE CR NE CROR zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 20 20 20 20 20 900 koI vastu 'avagata' (nirNIta, apAyAtmaka) nahIM hotI, aura binA 'avagata' hue dhAraNA nhiiN| hotii| athavA yahAM 'kAku' (praznAdi vAcaka svara ke mAdhyama se bhinnArtha ke saMketa kI / OM paddhati) ke mAdhyama se ukta kathana grAhya hai| 'kAku' se ukta kathana kA tAtparya isa prakAra : hogA- Abhinibodhika jJAna ke kyA ye hI cAra bheda haiM? isakA uttara hai- saMkSepa meM hI haiM, .. bhedarahita (arthAt bhedopabhedoM kI sUkSmatA yA vistAra meM na jAkara) avagraha Adi ke bhAvoM ke .. & svarUpa ko dhyAna meM rakhakara ye cAra bheda kiye gae haiM, vistAra se nahIM, kyoMki vistAra se to 1 cisa (mati jJAna) ke aTThAIsa bheda hote haiN| yaha gAthA kA artha pUrNa huA // 2 // vizeSArtha ___ prastuta gAthA nandI sUtra meM bhI (saM. 66) AI hai| isa meM zrutanizrita ke cAra prakAra batAe gaye / ra haiM- avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA / indriya aura artha kA ucita deza meM avasthAna hone para artha ce kA grahaNa hotA hai| grahaNa kI prakriyA isa prakAra hai 1. indriya aura artha kA ucita deza meM avsthaan| 2. darzana- padArtha kI sattA mAtra kA nirAkAra grhnn| 3. vyaanAvagraha- indriya aura artha ke saMbaMdha kA jJAna / yahAM vastu kA avyakta jJAna hotA hai| 4. arthAvagraha- artha kA grahaNa athavA jJAna, jaise- maiMne kucha dekhA hai| vyaMjanAvagraha kI * apekSA yaha jJAna adhika vyakta hotA hai, kintu use nAma Adi se nirdeza karanA sambhava nahIM hotaa| 5. IhA- paryAlocanAtmaka jJAna, jaise- yaha ghaTa honA caahie| 6. avAya- nirNaya, yaha ghaTa hI hai| 7. dhAraNA- avicyuti, ghaTa ke jJAna kA saMskAra rUpa meM badala jaanaa| . (haribhadrIya vRttiH) idAnImanantaropanyastAnAmavagrahAdInAM svarUpapratipipAdayiSayedamAha niyuktiH) atthANaM uggahaNaM avaggahaM taha viyAlaNaM iihN| vavasAyaMca avAryadharaNaMpuNa yadhAraNaM biNti||3|| [saMskRtacchAyAH- arthAnAm avagrahaNam, avagraham, tathA vicAraNam IhAm / vyavasAyam apAyam gharaNaM ca dhAraNAM vidanti // ] (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)ce@@ - 3333333333333333333333333333 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RRRRRRRRRR h h h h h h h h h . .223222223322323222332223333333333333333333333 niyukti gAthA-3 (vRtti-hindI-) ina (do prakAra ke mati jJAnoM) meM zrutanizrita matijJAna ke svarUpa ko spaSTa karane hetu niyuktikAra kaha rahe haiM (3) (niyukti-artha-) arthoM ke avagrahaNa ko 'avagraha', arthoM ke paryAlocana ko 'IhA', ca arthoM ke nirNayAtmaka jJAna ko 'avAya' aura usake dhAraNa ko 'dhAraNA' kahate haiN| (haribhadrIya vRttiH) tatra aryante ityarthAH, aryante gamyante paricchidyanta itiyaavt|te ca rUpAdayaH, teSAM / arthAnAm, prathamaM darzanAnantaraM grahaNam avagrahaNam avagrahaM bruvata itiyogH| Aha- vastunaH sAmAnyavizeSAtmakatayA'viziSTatvAt kimiti prathamaM darzanaM na * jnyaanmiti|ucyte, tasya prabalAvaraNatvAt, darzanasya caalpaavrnntvaaditi| saca dvidhA-vyaJjanAvagraho'rthAvagrahazca, tatra vyaJjanAvagrahapUrvakatvAdavigrahasya prathamaM " & vyaJjanAvagrahaH pratipAdyata iti| (vRtti-hindI-) jo prApta kiye jAeM, arthAt jAne jAeM, ve 'artha' hote haiM, jaise rUpa o aadi| una arthoM kA prathama 'darzana' hone ke bAda unakA grahaNa -yA avagrahaNa hotA hai, vaha 'avagraha', 'kahA jAtA hai' isakA yoga yahAM kiyA jAtA hai| yahAM kisI ne zaMkA kI- vastu to sAmAnya-vizeSAtmaka hotI hai, ataH vaha aviziSTa hai- usameM sAmAnya yA vizeSa -isa prakAra bheda nahIM hai, taba prathamatayA 'darzana' hI kyoM kahate ra haiM, jJAna kyoM nahIM? uttara de rahe haiM- jJAna kA AvaraNa prabala hai, kintu darzana kA AvaraNa 4 alpa hotA hai, isalie (prathamataH 'darzana' hotA hai, jJAna nhiiN)| vaha avagraha do prakAra kA hai- vyaJjanAvagraha aura arthAvagraha / inameM vyaJjanAvagraha4 pUrvaka hI arthAvagraha hotA hai- isalie pahale vyaJjanAvagraha kA pratipAdana kiyA gayA hai| -444744 88888888888888888888888888888888888888 8888888888888900908Rene 45 / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333333333333333333333333333333333333333333333 cacacancace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 2020 20 99900(haribhadrIya vRttiH) & tatra vyaJjanAvagraha iti kaH zabdArthaH?, ucyate, vyajyate'nenArthaH pradIpeneva ghaTa iti / vyaJjanam, tacca upakaraNendriyaM zabdAdipariNatadravyasaMghAto vA, tatazca vyaJjanena upakaraNendriyeNa , zabdAdipariNatadravyANAM ca vyaJjanAnAM avagraho vyaJjanAvagraha iti| ayaM ca nayanamanovarjendriyANAmavaseya iti|n tu nayanamanasoH, apraaptkaaritvaat|apraaptkaaritvN cAnayoH "puDhe suNei sadaMrUvaM puNa pAsaI apuDhetu" ityatra vkssyaamH|tthaa ca vyaJjanAvagrahacaramasamayopAttazabdAdyarthAvagrahaNalakSaNo'rthAvagrahaH, sAmAnyamAtrAnirdezya-grahaNamekasAmayikamiti " bhaavaarthH| tathA' ityAnantarye 'vicAraNam' paryAlocanam arthAnAmityanuvarttate, IhanamIhA tAm, 7 buvata iti smbndhH| ca (vRtti-hindI-) ina (donoM) meM 'vyaJjanAvagraha' kA zAbdika artha kyA hai? batA rahe haiMjisa prakAra dIpaka se ghar3e kI abhivyakti hotI hai, usa prakAra jisase padArtha kI abhivyakti , hotI hai, use 'vyaJjana' kahate haiN| (jJAna kI) upakaraNa indriyAM 'vyaJjana' haiM, athavA zabda Adi rUpa meM pariNata dravya-samUha (bhI) 'vyaJjana' haiN| isa prakAra 'vyaJjana' rUpa upakaraNa-indriya ce dvArA zabda Adi pariNata dravya rUpa 'vyaJjanoM' kA (prathama) avagrahaNa (hI) vyaanAvagraha hai| netra aura mana -ina do ko chor3akara, anya indriyoM se hI vyaJjanAvagraha kA honA mAnanA caahie|" * netra va mana -ina donoM kA vyaJjanAvagraha nahIM hotA, kyoMki ve (netra va mana) aprAptakArI haiN| " & inakI aprAptakAritA kA nirUpaNa 'spRSTaM zRNoti zabdaM rUpaM punaH pazyati aspRSTaM tu' (nandIsUtra- . & 3/sUtra-69, niyukti gAthA-5, vizeSAvazyaka bhASya, gAthA-336) isa gAthA (ke vyAkhyAna) meM & Age kareMge / aura, isa vyaJjanAvagraha ke aMtima samaya meM zabdAdi artha kA jo avagrahaNa hotA & hai, vaha 'arthAvagraha' hai, vaha grahaNa vastu kA sAmAnya mAtra tathA 'anirdezya' rUpa meM hotA hai ba (arthAt usa samaya usa padArtha kA nAma, jAti Adi se nirdeza karanA sambhava nahIM hotA) aura 1 c. usakA kAla-mAna 'eka samaya' mAtra hotA hai- yaha bhAvArtha hai| (gAthA meM prayukta) 'tathA' yaha 1 ca pada 'Anantarya' ('pUrvokta ke bAda' -isa) artha ko vyakta kara rahA hai| yahAM vAkya kI pUrNatA , & hetu 'arthAnAm' (arthoM ke viSaya meM) aura 'bruvate (kahate haiM) -ina do padoM kI anuvRtti hotI " & hai, phalasvarUpa pUrA vAkya isa prakAra niSpanna hogA- yahAM arthoM- padArthoM ke sambandha meM jo vicAraNA, paryAlocanA hotI hai, use IhA kahate haiN| IhA kA artha hai- Ihana (arthAt vizeSajJAna kI ora abhimukha honaa)| - 46 @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRRRRRRRcm h h h h h h h h h E :- ) 333333333333333333333333333333333333333333333 niyukti gAthA-3 | vizeSArtha yaha gAthA nandI sUtra (sU. 67) meM bhI AI hai| isameM avagraha Adi kA svarUpa samajhAyA - gayA hai| vyaanAvagraha aura arthAvagraha- 1. vyaJjana kA eka artha hai- indriya viSaya / 2. isakA dUsarA " & artha hai- dravyendriya, arthAt indriya kI viSaya-grahaNa meM sAdhanabhUta paugalika zakti, jisakI saMjJA , upakaraNendriya hai| upakaraNendriya ke sAtha artha kA saMbaMdha aura saMsarga hone para artha vyakta hotA hai| isalie yaha prathama grahaNa vyaanAvagraha kahalAtA hai| viSaya va viSayI kA saMyoga aura darzana ke pazcAt artha ke jJAna kI dhArA zurU hotI hai| vyaJjanAvagraha meM vaha avyakta rahatI hai| isakA kAlamAna hai asaMkhya smy| vyaJjanAvagraha ke aMtima samaya meM vaha padArtha vyakta ho jAtA hai| vaha vyakta avasthA & arthAvagraha hai, jisakA kAlamAna eka samaya hai| vyaJjanAvagraha arthAvagraha kaise banatA hai- isako & pratibodhaka dRSTAMta (naMdI sU. 62) va mallaka dRSTAMta (naMdI sU. 63) ke dvArA samajhAyA gayA hai| cakSu aura 2 mana kA vyaJjanAvagraha nahIM hotA isalie usake cAra prakAra haiN| arthAvagraha pAMca indriyoM aura mana kA , hotA hai, isalie usake chaH prakAra haiN| 4. pratibodhaka- (jagAne vAle kA) dRSTAnta kA sAra yaha hai-soye hue vyakti ko jagAne ke lie koI dUsarA vyakti AvAja detA hai| ve zabda gaharI nIMda meM soye hue vyakti ke karNa-vivara meM praviSTa hote haiN| kintu (kabhI-kabhI) kaI dera taka vaha jAga nahIM paataa| kAraNa yaha hai ki prathama samaya se lekara : pratisamaya zabda-pudgala praviSTa hote rahate haiM aura asaMkhyAta samayoM meM (arthAt jaghanyataH AvalikA ke asaMkhyeya bhAga pramANa, aura utkRSTataH saMkhyeya AvalikA ke kAla-pramANa meM, jo 2 se lekara 9 taka & kI saMkhyA vAlA zvAsocchvAsa kAla-pramANa hotA hai,) supta vyakti ko zabda-vijJAna utpanna karate haiN| & vRttikAra ke anusAra, carama samaya meM praviSTa pudgala hI jJAna ke utpAdaka banate haiM, zeSa praviSTa pudgala a indriya-kSayopazama ke upakAraka hote haiN| mallaka dRSTAntaH-sUkhe miTTI ke sakore (pAtra) meM eka-eka bUMda DAlate haiM to vaha bUMda usameM a samA jAtI hai, sakorA gIlA nahIM hotA, kintu DAlate-DAlate vaha sakorA gIlA ho jAtA hai| isa " prakAra asaMkhyAta samayoM meM praviSTa hote rahane vAle jalabinduoM meM se antima bindu use gIlA hone kI , sthiti taka pahuMcAte haiN| yahAM yaha jJAtavya hai ki asaMkhyAta (yA asaMkhyeya) samaya bhI koI dIrgha kAla nahIM hotA / vastutaH, eka bAra AMkhoM kI palakeM jhapakAne jitane kAla meM asaMkhyAta samaya bIta jAte haiN| -8888888888888888888888888888888888888888883 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caca cace a cace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0999999 (haribhadrIya vRttiH) ___ etaduktaM bhavati-avagrahAduttIrNaH avAyAtpUrvaM sadbhUtArthavizeSopAdAnAbhimukho'sadbhUtArtha& vizeSatyAgAbhimukhazca 'prAyo madhuratvAdayaH zaGkhazabdadharmA atra ghaTante, na kharakarkazaniSThuratAdayaH & zArGgazabdadharmAH' iti mativizeSa iihti|vishisstto'vsaayo vyavasAyaH, nirNayo nizcayo'vagama va ityanarthAntaram / taM vyavasAyaM ca, arthAnAmiti varttate, avAyaM buvata iti sNsrgH| etaduktaM bhavati-zAGkSa evAyaM zArGga eva vA ityavadhAraNAtmakaH pratyayo'vAya iti|cshbd evakArArthaH, ca sa cAvadhAraNe, vyavasAyamevAvAyaM bruvata iti bhaavaarthH| (vRtti-hindI-) tAtparya yaha hai- "avagraha (kI sthiti) se pAra hokara, aura 'avAya' 1 hone se pahale, artha ke sadbhUta artha ke vizeSa dharmoM ke upAdAna (grahaNa) kI ora abhimukha " ca hone vAlA, zaGkhIya dhvani ke 'madhuratva Adi jo dharma haiM, ve prAyaH yahAM ghaTita ho rahe haiM, zRMgI . a (vAdya) kI dhvani ke dharma -tIkhApanA, karkazapanA va niSThurapanA Adi- ghaTita nahIM hote' - isa prakAra jo mativizeSa hotA hai, vaha 'IhA' hai|' vyavasAya kA artha hai- viziSTa (vizeSoM , & kA) avasAya (nirnny)| avasAya, nirNaya va avagama -ye ekArthaka (paryAya) haiN| yahAM 'kahate hai la haiM (bruvate) -isa kI anuvRtti kI jAnI cAhie, ataH artha hogA- padArthoM ke vyavasAya ko , ca 'apAya' kahate haiN| tAtparya yaha hai- 'yaha zabda zaMkha kA hI hai, yA zRMgI vAdya kA hI hai' -isa " << prakAra (kisI eka vizeSatA kI ora jhukatI huI) avadhAraNAtmaka pratIti,ko 'avAya' kahA // ca jAtA hai| (gAthA meM paThita) 'ca' zabda 'hI' artha ko, arthAt avadhAraNa ko vyakta karatA hai, ataH & artha hogA- vyavasAya ko hI 'apAya' kahate haiN| (haribhadrIya vRttiH) dhRtirdharaNam, arthAnAmiti varttate, paricchinnasya vastuno'vicyutismRtivAsanArUpaM taddharaNaM punardhAraNAM bruvte|punHshbdo'pyevkaaraarthH, sa cAvadhAraNe, dharaNameva dhAraNAM bruvata iti, " & anena zAstrapAratantryamAha, ityaM tIrthakaragaNadharA bruvata iti| evaM zabdamadhikRtya - zrotrendriyanibandhanA avagrahAdayaH prtipaaditaaH| zeSendriyanibandhanA api rUpAdigocarAH " C sthANupuruSa-kuSThotpala-saMbhRtakarillamAMsa-sarpotpalanAlAdau ityameva drssttvyaaH|evN manaso'pi svapne zabdAdiviSayA avagrahAdayo'vaseyA iti|anytr cendriyvyaapaaraabhaave'bhimnymaansyeti|| (vRtti-hindI-) padArthoM kI dhRti, yA unake dharaNa ko, arthAt jJAta vastu kI avicyuta 333333333333333333333333333333333333333333333 &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& && - 48(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)R@8 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RRRRRRRRR niyukti gAthA-3 2909200000 222222222333333333333333333333333333333333332 / smRti sambandhI vAsanA rUpa dharaNa ko, 'dhAraNA' kahate haiN| (gAthA meM, paThita) "punaH' zabda kA ca (eva) 'hI' artha hai jo 'avadhAraNa' ko sUcita kara rahA hai, ataH artha hogA- dharaNa ko hI , & 'dhAraNA' kahate haiN| 'kahate haiM: (bruvate) -isa pada se (vaktA kI) zAstra-paratantratA sUcita kI , jA rahI hai, arthAt ukta kathana (merA apanA nahIM, kintu sarvajJa) tIrthaMkara va gaNadhara (Adi) dvArA nirUpita kiyA gayA hai| isa prakAra, zAbdika (vyutpatti) ke AdhAra para zrotrendriya- 1 ba nimitta vAle avagraha Adi kA pratipAdana kara diyA gayA hai| zeSa indriyoM se hone vAle rUpa , & Adi viSayoM ko -jaise sthANu (DhUMTha vRkSa) aura puruSa, kuSTha aura utpala, saMbhRta karIla aura " a mAMsa, sarpa aura utpala-nAla (kamala-nAla) Adi (kI IhA) meM (avagraha Adi kI prakriyA " ko) samajha lenA caahie| isI prakAra, svapna meM jo mana dvArA kiye jAte haiM, aura svapna ke alAvA jaba indriyavyApAra nahIM hotA aura mana kI kriyA pravRtta hotI rahatI hai, taba bhI hone vAle, aise (mAnasika) avagraha Adi ke viSaya meM bhI samajha lenA caahie| va vizeSArthaa avagraha ke bAda 'hA' kA prArambha hotA hai| isameM vizeSa-arthAbhimukhI AlocanA-paryAlocanA prArambha hotI hai| sAtha hI, vizeSa artha ke anvaya (sadbhUta) aura vyatireka (asadbhUta) dharma kA samAlocana, vyatireka (asadbhUta) dharma kA parityAga kara anvayadharma kA samAlocana bhI hotA hai| IhA kA kArya sampanna hone para artha ke svarUpa kA pariccheda (jJAna) hotA hai aura jJeya vastu sarvathA / avadhAraNA ke yogya bana jAtI hai| ise 'apAya' kI avasthA kahate haiN| avAya ke sAtha, avagRhIta, viSaya kI jo bodhAtmaka prakriyA prArambha huI thI, vaha sampanna ho jAtI hai| avadhArita artha kA hRdaya yA / hai mastiSka meM pratiSThita ho jAnA 'dhAraNA' hai| vAsanA va saMskAra dhAraNA ke hI paryAya yA aMga haiN| dhAraNA " hI Age cala kara smRti rUpa meM pariNata hotI hai| AcArya maladhArI hemacandra ne vizeSAvazyaka bhASya , kI (gAthA-291) meM avicyuti, vAsanA va smRti ko dhAraNA ke prakAra ke rUpa meM isa prakAra nirUpita / a kiyA hai- apAya se nizcita kiye gaye padArtha meM, usa (apAya) ke hone se lekara jaba taka usa padArtha- 0 va sambandhI upayoga kI nirantaratA banI rahatI hai, vaha nivRtta nahIM hotI, taba taka usa padArtha se (apAya- 1 jJAna kI) jo avicyuti hai, vaha dhAraNA kA prathama bheda hai (yaha prathama prakAra kI dhAraNA hai)| usake bAda, . usa padArtha-sambandhI upayoga kA jo AvaraNa (karane vAlA) karma hai, usake kSayopazama se jIva sampanna / hotA hai, jisase kAlAntara meM indriya-vyApAra Adi sAmagrI ke kAraNa, punaH padArtha-sambandhI vaha " upayoga 'smRti' rUpa se unmIlita (prakaTa) ho jAtA hai| sambaddha upayoga ke AvaraNa kI kSayopazama rUpa jo sthiti hai, vaha 'vAsanA' hai, yaha dhAraNA kA dvitIya bheda hai| aura, kAlAntara meM, vAsanA ke - (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ && &&&&&&& 332238232223333333333333333333333333333333333 -eca.cacaca cace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 2200020 / kAraNa, usa artha kI, jo indriyoM se upalabdha ho yA unase anupalabdha ho, mana meM smRti AvirbhUta ca hotI hai, vaha (dhAraNA kA) tIsarA bheda hai| sthANu-puruSa Adi-avagraha cUMki sAmAnya mAtra kA grAhaka hotA hai, ataH usameM dvitIya vastu kI apekSA hotI hI nhiiN| kintu IhA ubhaya vastu kA avalambana karatI hai| IhA do samAnadharmI , ca viSayoM meM se kisI eka kI ora jhukatI huI 'apAya' ko prApta hotI hai| netra indriya do samAnadharmI " & rUpa vAle viSayoM meM, rasanA do samAnadharmI rasa vAle viSayoM meM, ghrANa indriya do samAnadharmI gandha vAle , & viSayoM meM, zrotra indriya do samAnadharmI zabdoM vAle viSayoM meM, tathA sparzanendriya do samAnadharmI sparza ca vAle viSayoM meM pravartita hotI hai| yahAM yaha dhyAna rakhanA hogA ki vastu to eka hI hotI hai, kintu " & rUpAdi-sAdRzya ke AdhAra para dUsarI asadbhUta vastu -jo sambaddha sthala para nahIM hotI -kA dhyAna " jJAtA ko hotA hai| kintu sadRzatA ke sAtha-sAtha una vastuoM meM bhinnatA ke pratiSThApaka dharma hote haiN| ce jJAtA una bhinnatA-pratiSThApaka vyatireka-dharmoM ke AdhAra para do vastuoM meM se kisI eka kI ora & nirNayAbhimukha hotA hai| yaha prakriyA 'IhA' kA aMgabhUta hotI hai| jaise- thor3A andherA ho, dhuMdhalI rozanI ho sAmane vRkSa ko dekhakara IhA hogI- jijJAsA , hogI ki yaha vRkSa hai yA puruss| cUMki UMcAI, UparI ubhAra, caur3AI Adi aneka dharmoM kI samAnatA, donoM- vRkSa va puruSa meM hotI hai| kintu jJAtA vahAM kucha aise dharma bhI dekhatA hai jo puruSa meM nahIM hote, " & vRkSa meM hI hote haiM, bAhya paristhitiyAM bhI jo vRkSa ke sadbhAva kI aura manuSya ke abhAva kI poSaka hotI haiM, ve bhI vimarza meM AtI haiN| aMta meM vRkSa ke sadbhAva kI ora bar3hatA huA jo bodha hai, vaha nirNaya se pUrva kI sthiti 'IhA' hai| AcArya haribhadra ne yahAM samAnarUpadharmI viSayoM ke udAharaNa ke rUpa meM 21 & sthANu (DhUMTha vRkSa) aura puruSa (daityAkAra bhUta-preta Adi) ko prastuta kiyA hai| isI taraha kuSTha va utpala & ko samAMnagaMdhadharmI ke rUpa meM, saMbhRta karIla aura mAMsa ko samAna rasadharmI, tathA sarpa va kamalanAla ko samAnasparzadharmI ke rUpa meM prastuta kiyA hai| ghrANendriya se hone vAle IhAdi jJAna ke kuSTha va utpala 4 Adi kI taraha 'samAnagandhadharmI viSaya' hote haiN| yahAM kuSTha (eka vRkSa, vanaspati vizeSa) itra ke bAjAra & meM bikane vAlI koI vastu hotI hai aura utpala kA artha padma (kamala) hai| ina donoM kI gandha samAna hotI hai| jaba vaisI hI gandha (anubhUta) hotI hai, taba yaha kuSTha hai yA kamala hai?' -isa prakAra kI IhA pravRtta hotI hai| (isI prakAra,) saMskArita (vaMza) karIla va mAMsa Adi samAnarasadharmI viSaya hote haiN| vaMzakarIla- bAMsa kA aMkura hotA hai jo khAyA jAtA hai| suzruta saMhitA meM ise vAyu va kapha kA kAraka, " madhuravipAkI, vidAhI, kasailA, rUkhA batAyA gayA hai- veNoH karIrAH kaphalA madhurA rspaaktH| vidAhino vAtakarAH sakaSAyAH virukSaNAH (sushrut-46/3/4)| dazavaikAlika (5/21) meM ise 'veluya' zabda se abhihita kiyA gayA hai| TIkAkAroM ne isa kA saMskRta rUpa vaMzakarIla (yA bilva) diyA hai| 50 (r)(r)ce@p@conce@@cr89828890 &&&&&&&& Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -tence Rece niyakti-gAthA-3 000000000 2223333 32322232222222222222222222222222222222 vahAM ise zramaNa ke lie binA ubAle khAne kA niSedha kiyA gayA hai| sApha kara upayukta padArthoM (masAle a Adi) ke mizraNa se pariSkRta va caTapaTA banAyA huA vaMzakarIla nAmaka bAMsa kI jAlI vAlA ukta , khAdya padArtha kA aura mAMsa kA, donoM kA svAda eka jaisA hotA hai| isalie, andhakAra Adi meM, (ina" va donoM meM se) kisI eka ko jivhA ke agrabhAga para rakhA jAya to isa prakAra IhA hotI hai ki kyA yaha 7 masAledAra caTapaTA vaMzakarIla hai yA mAMsa hai?'| sparzanendriya se hone vAle IhA Adi jJAna ke viSaya , sarpa va kamalanAla Adi kI taraha 'samAnasparzadharmI viSaya' hote haiN| sarpa va kamalanAla -ina donoM kA sparza eka jaisA hotA hai, isalie IhA kI pravRtti sugama hI hai arthAt 'yaha sarpa hai yA kamalanAla?' yaha IhA hotI hai| mAnasika avagraha- isI prakAra, svapna Adi meM, indriya-vyApAra ke na hone para bhI, mana ke dvArA zabda Adi viSayoM meM avagraha Adi hote haiN| banda daravAje vAle sthAna meM, andhakArapUrNa sthAna meM, dIvAra yA parade Adi se Dhake sthAna meM jahAM indriya-vyApAra kA abhAva hotA hai. mAnasika avagrahAdi, hote haiN| inameM kevala mana kA hI vyApAra honA mAnA jAtA hai, arthAt indriya-pravRtti kA prAyaH , apekSAkRta abhAva hotA hai, ataH (usa sthiti meM bhI) zabdAdi viSayoM meM avagraha, IhA, apAya, dhAraNA, ca kA sadabhAva hotA hai, jinakA (svarUpAdi sambandhI) vicAra svayaM kara lenA caahie| jaise-svapna Adi . a meM citta kI utprekSA (kalpanA) mAtra se gIta Adi zabda sunAI de rahe hoM to (ukta manaHkRta) utprekSA meM . prathamatayA 'sAmAnya' mAtra kA avagraha hotA hai, phira 'kyA yaha zabda hai yA azabda hai?' ityAdi utprekSA rUpa meM 'IhA' hotI hai| zabda-sambandhI nizcaya hone para apAya, aura usake bAda dhAraNA hotI hai| isI , prakAra, (svapna meM) devatA Adi ke rUpa darzana kI, karpUra Adi padArthoM ke gandha-anubhUti kI, modaka . Adi ke rasa-AsvAdana kI, strI ke zarIrAdi ke sparza-sukha kI utprekSA hotI hai, to kevala mana ke avagraha Adi jJAnoM kA honA samajha lenA caahie| a (haribhadrIya vRttiH) a tatazca vyaJjanAvagrahazcaturvidhaH, tasya nynmnovrjendriysNbhvaat|arthaavgrhstu SoThA, tasya srvendriysNbhvaat| evamIhAdayo'pi pratyekaM SaTprakArA eveti| evaM saMkalitAH sarva eva , aSTAviMzatirmatibhedA avagantavyA iti| (vRtti-hindI-) isa prakAra vyaJjanAvagraha ke cAra bheda hote haiM, kyoMki vaha netra va mana , ko chor3akara anya (zeSa cAra) indriyoM se hotA hai| arthAvagraha ke chaH bheda haiM, kyoMki IhA Adi : " bhI pratyeka (indriya) ke chaH chaH prakAra hote haiN| isa taraha, saba kA yoga karane para mati jJAna " ke kula aTThAIsa bheda (hote haiM- aisA) jAnanA caahie| (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 51 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Rcaca cacacece zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 2099 90 90900 (haribhadrIya vRttiH) anye tvevaM paThanti- 'atyANaM ugahaNaMmi ugaho' tatra arthAnAmavagrahaNe sati avagraho , & nAma matibheda ityevaM buvate; evaM IhAdiSvapi yojyam, bhAvAryastu puurvvditi|athvaa prAkRtazailyA , 'arthavazAdvibhaktipariNAmaH' iti|ythaa''caaraane- "agaNiM ca khalu pucha ege saMghAyamAvajaMti" ityatra agninA ca spRSTAH,athavA spRSTazabdaH patitavAcI, tatazcAyamarthaH-agnau ca patitA 2 / 'eke' zalabhAdayaH 'saMghAtamApadyante' anyo'nyagAtrasaMkocamAsAdayantItyarthaH, tasmAd " agnisamArambho'neka-sattvavyApattihetuH ityato na kAryaH, ityAdivicAre dvitIyA tRtIyArthe , saptamyarthe ca vyaakhyaateti| evamatrApi saptamI prathamArthe draSTavyeti gaathaarthH||3|| (vRtti-hindI-) anya AcArya to (prastuta gAthA ko) isa prakAra par3hate haiM- 'atthANaM uggahaNaMmi uggaho' (taha viyAraNe iihaa| vavasAyaMmi avAo, dharaNaMmi ya dhAraNA biNti|) ityaadi| isakI vyAkhyA bhI ve isa prakAra karate haiM- padArthoM ke avagrahaNa hone para avagraha 4 nAma kA mati-bheda (matijJAna kA eka bheda) hotA hai (-aisA tIrthakarAdi kahate haiN)| isa pATha 2 ca meM bhAvArtha to pUrvavat hI hai (zabda bheda hone para bhI bhAva-bheda nahIM hai)| athavA, prAkRta zailI (arthAt prAkRta vyAkaraNa-niyamoM) ke anusAra artha karate samaya prayojanavaza (kucha) vibhakyioM & kA parivartana bhI kiyA jAtA hai| jaise- AcArAMga (1/1/4/85) meM kahA gayA hai- "agni & ko spRSTa kucha (jIva) saMghAta ko prApta hote haiN| kintu artha kiyA jAtA haiM- agni se spRSTa / 44 athavA 'spRSTa' kA artha 'gire hue' (patita) hotA hai, ataH artha kiyA jAtA hai- agni meM gire ca hue zalabha (pataMge) Adi jIva saMghAta yAnI paraspara zarIra-saMkoca (zArIrika ragar3a Adi) ko . & prApta karate haiN| isalie agni kA samArambha (jalAne kA kArya) nahIM karanA cAhie, kyoMki " & vaha kArya aneka prANiyoM kI hiMsA kA hetu hotA hai| ityAdi (pUrvokta) artha-vicAra meM (agni & zabda meM) dvitIyA vibhakti jo thI, use tRtIyA artha meM athavA saptamI artha meM mAna kara & vyAkhyAna kiyA gayA hai, usI prakAra prakRta gAthA-artha meM bhI avagraha kI saptamI vibhakti ko prathamA artha meM saMyojita karanA cAhie (ataH artha hogA- jo avagrahaNa hotA hai, vaha avagraha ca hai, ityaadi)| yaha gAthA kA artha pUrNa huA // 3 // vizeSArtha tRtIyA va saptamI ke artha meM dvitIyAH prAkRta vyAkaraNa ke anusAra tRtIyA va saptamI vibhakti ke | sthAna para dvitIyA vibhakti bhI kvacit hotI hai| A. hemacandra ne 'saptamyA dvitIyA' (hema vyAkaraNa, 21 (r)(r)(r)(r)RO0&cr@nece@98088808 -222382322322233333333333333333333333333333333 - / 52 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRRRRRRRR niyukti gAthA-4 9090020209020200 137) ke mAdhyama se saptamI artha meM dvitIyA kA bhI honA svIkAra kiyA hai| vibhakti parivartana kI ca prakriyA yaha sAMketika hai, ataH anya parivartana bhI anumata haiM, jaise-tRtIyA ke artha meM dvitIyA kA honaa| - 83333333333333333333333333333333333333333333 a (haribhadrIya vRttiH) idAnImabhihitasvarUpANAmavagrahAdInAM kAlapramANamabhidhitsurAha (niyuktiH) uggaha ikkaM samayaM IhAvAyA muhuttamaddhaM tu| kAlamasaMkhaM saMkhaM ca dhAraNA hoiNAyavA // 4 // [saMskRtacchAyAH- avagraha ekaM samayam IhA-apAyau muhUrtAntastu / kAlamasaMkhyaM saMkhyaM ca dhAraNA bhavati jJAtavyA // ] . (vRtti-hindI-) avagraha Adi kA svarUpa batAne ke bAda, aba (niyuktikAra) unakA a kAla-mAna batA rahe haiM __(niyukti-artha-) avagraha eka samaya taka rahatA hai, IhA va apAya-ye to ardhamuhUrta (eka ghar3I) taka rahate haiM, aura dhAraNA saMkhyeya, asaMkhyeya (evaM antarmuhUrta) kAla taka rahatI hai a -yaha jAnanA caahie| ce (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) tatra abhihitalakSaNo'rthAvagraho jaghanyo naizcayikaH, sa khalu ekaM samayaM va bhavatIti sNbndhH| tatra kAlaH paramanikRSTaH samayo'bhidhIyate, sa ca pravacanapratipAditotpala<< patrazatavyatibhedodAharaNAdjaratpazATikApATanadRSTAntAcca avseyH|tthaa sAMvyavahArikArthAvagraha vyaJjanAvagrahau tu pRthak pRthag antarmuhUrttamAtraM kAlaM bhavati iti vijJAtavyau / IhA cAvAyazca , IhAvAyau, prAkRtazailyA bahuvacanam, uktaM ca duvvayaNe bahuvayaNaM chaTThIvihattIeN bhaNNai cutthii| jaha hatthA taha pAyA, Namo'tyu devAhidevANaM // a [dvivacane bahuvacanam, SaSThIvibhaktau bhaNyate cturthii|ythaa hastau tathA pAdau, namo'stu 7 devaadhidevebhyH||] (r)(r)ca@nBR@@ce@@cR99280@CRO900 53 3 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acacecaceae zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 9200000 (vRtti-hindI-) (vyAkhyA-) jaghanya naizcayika arthAvagraha kA svarUpa pahale batAyA ca jA cukA hai, usakA kAla eka eka samaya hai, arthAt vaha eka hI samaya taka rahatA hai| yahAM a kAla kA artha hai- paramasUkSma samaya / use (aura usakI sUkSmatA ko) tIrthaMkara ke pravacana : a (Agama) meM pratipAdita do dRSTAntoM ke AdhAra para samajhA jA sakatA hai| unameM eka hai utpalapatrazatabheda, dUsarA hai- jIrNa sAr3I kA phAr3A jaanaa| yahAM yaha bhI jJAtavya hai ki sAMvyavahArika arthAvagraha va vyaJjanAvagraha -ye donoM pRthak-pRthak to antarmuhUrta kAla taka va rahate haiN| IhA aura avAya -ina donoM kA samAsa kara 'IhAvAyA' (IhApAyau) yaha pada gAthA 4 meM prayukta hai| prAkRta bhASA kI zailI (vyAkaraNa-niyama) ke anusAra yahAM dvivacana kI jagaha a bahuvacana prayukta huA hai| kahA bhI hai (prAkRta bhASA meM) dvivacana meM bahuvacana hotA hai aura caturthI ko SaSThI vibhakti se kahA hai 4 jAtA hai, jaise do hAtha, do pAMva (dvau hastau, dvau pAdau) ko prAkRta meM (bahuvacanAnta) hatthA , a (hastAH) pAyA (pAdAH) -isa prakAra kahA jAtA hai| isI taraha 'namo'stu devAdhidevebhyaH' isa : caturthI vibhakti ke sthAna para 'namo'tyu devAhidevANaM' meM (namo'stu devAdhidevAnAm -isa . prakAra) SaSThI vibhakti kA prayoga hotA hai| vizeSArtha prastuta gAthA kI vyAkhyA meM AcArya haribhadrasUri ne naizcayika aura sAMvyavahArika avagraha kI a carcA kI hai| avagraha ke do bheda haiM- jaghanya aura utkRSTa / inameM jaghanya arthAvagraha naizcayika hI kahA, jAtA hai aura utkRSTa arthAvagraha vyAvahArika hai| naizcayika arthAvagraha kA kAlamAna eka samaya aura sAMvyavahArika arthAvagraha kA samaya antarmuhUrta hai| ukta nirUpaNa kA mUla srota vizeSAvayaka bhASya hai| avagraha ke bAraha prakAra batAye gae haiN| unakI eka samaya kI avasthiti vAle avagraha ke sAtha saMgati , nahIM baiThatI hai| isa samasyA ko dhyAna meM rakhakara jinabhadragaNi ne avagraha ke naizcayika aura sAMvyavahArika ye do bheda kie haiN| avyakta sAmAnya mAtra grahaNa karane vAlA naizcayika avagraha hai| " apAya ke pazcAt uttarottara paryAya kA jJAna karane ke lie jo avagraha hotA hai vaha sAMvyavahArika hai| utpalapatrazatabheda-utpala kamala / zatapatra saikar3oM patte / bheda chedanA / jisa prakAra kamala . ke saikar3oM patroM ko suI se cheda kareM to eka sAtha hI una sabakA chedana ho jAtA hai| kintu vastutaH pratyeka patra ko pRthak-pRthak sUI chedatI huI jAtI hai| pratyeka patte ke chedane meM asaMkhyAta samaya lagatA - 54 0 0@cr@Recen@@@ce@9808808 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRERecent 9200000000 3333333333333333 niyukti gAthA-4 hai| yaha eka dRSTAnta hai| dUsarA dRSTAnta hai- jarat-paTTazATikA-pATanaH jarat jIrNa-zIrNa, phttii-puraanii| & paTTazATikA mahIna vastra saadd'ii| paattn-phaadd'naa| jaise jIrNa-zIrNa, mahIna se mahIna sAr3I ko kSaNa meM , hI pUrA phAr3I jA sakatA hai| kintu sAr3I ke eka-eka reze (tantu) pRthak-pRthak samaya meM alaga-alaga hai hote haiN| unakA samaya bhI sUkSmatama hai| prAkRta meM A. hemacandra dvivacanasya bahuvacanam' (hemaprAkRta vyAkaraNa, 3/130) isa sUtra dvArA dvivacana ke sthAna para bahuvacana prayoga karane kA nirdeza diyA hai| isI prakAra, 'caturthyAH SaSThI' (haima. vyAkaraNa- 3/131) isa sUtra dvArA caturthI ke sthAna para SaSThI karane kA vidhAna kiyA hai| isalie 'namaH' ke yoga meM namaskaraNIya padArtha se saMskRta meM sarvatra caturthI vibhakti hotI hai, kintu prAkRta meM SaSThI kI jAtI hai, isIlie Namo arihantANaM' Adi meM 'arihanta' zabda se SaSThI bahuvacana huA hai| " (haribhadrIya vRttiH) tAvIhAvAyau muhUrtAdha jJAtavyau bhvtH| tatra muhUrtazabdena ghaTikAdvayaparimANaH / kAlo'bhidhIyate, tasyAdha tu muhuurtaardhm|tushbdo vizeSaNAryaH, kiM vizinaSTi?-vyavahArApekSayA : etad muhUrtArdhamuktam, tattvatastu antrmuhuurtmvseymiti| a (vRtti-hindI-) ve IhA va apAya (avAya) ardhamuhUrta taka rahane vAle haiM -aisA jaaneN| 1 yahAM 'muhUrta' zabda do ghar3I kAla kA vAcaka hai, usakA arddha kAla 'muhUrtArddha' hai| (gAthA meM 'tu', yaha zabda vizeSaNa (vizeSatA ko batAne) hetu prayukta hai| kauna-sI vizeSatA batA rahA hai? (uttara) , * yaha sUcita kara rahA hai ki vyavahAra-dRSTi se hI ise muhUrtArddha vAlA kahA gayA hai, vastutaH to " - ise antarmuhUrta rahane vAlA samajhanA caahie| vizeSArtha nandI sUtra (61, sU. 35 ) niyukti meM IhA, avAya kA kAlamAna antarmuhUrta batAyA gayA hai| " va prastuta gAthA meM IhA aura avAya kA kAlamAna arddhamuhUrta batAyA gayA hai| haribhadrasUri ne niyukti tathA >> a naMdI sUtra meM sAmaJjasya sthApita kiyA hai| unake anusAra, vyavahAra kI apekSA IhA aura avAya kA , a kAlamAna arddhamuhUrta hai| vastutaH to antarmuhUrta samajhanA caahie| arddhamuhUrtasthAyI bhI antarmuhUrta , : (muhUrta ke bhItara) hotA hai, isalie arddhamuhUrta kaheM yA antarmuhUrta kaheM, koI vizeSa antara nahIM hai| " isIlie antarmuhUrta ke bhI aneka tAratamya-nimittaka bheda hote haiN| 232223222333333333332 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) ____55 1 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aaaaaaa zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 099999999 - - 3333333333333333333333333333333 (haribhadrIya vRttiH) anye tvevaM paThanti 'muhuttamantaM tu'|muhuurtaantstu dve pade |aymrthH-antrbhdhykrnne, & tuzabda evakArArthaH, sa caavdhaarnne|etduktN bhavati-IhAvAyau muhUrtAntaH, bhinnaM muhUrta jJAtavyau & bhavataH, antrmuhuurtmevetyrthH| kalanaM kAlaH,taMkAlam, na vidyate saMkhyA iyantaH pakSamAsarvayanasaMvatsarAdaya ityevaMbhUtA yasyAsAvasaMkhyaH, palyopamAdilakSaNa ityrthH|tN kAlamasaMkhyam, tathA saMkhyAyata iti saMkhyaH, . iyantaH pakSamAsanayanAdaya ityevaM saMkhyApramita ityrthH|tN saMkhyaM ca, cazabdAt antarmuhUrta c| (vRtti-hindI-) anya AcArya to prakRta gAthA (ke 'muhuttamaddhaM') kI jagaha 'muhuttamattaM' -aisA pATha mAnate haiN| yahAM muhUrta aura anta -ye do pada haiN| 'anta' kA yahAM artha haimadhyavartI, antargata / ataH 'muhUrtAnta' kA bhI artha hogA- antarmuhUrta / 'tu' pada 'eva' (hI) artha hai ko, arthAt avadhAraNa ko vyakta karatA hai| phalitArtha hogA- IhA va avAya -ye bhinna a (AMzika, apUrNa) muhUrta taka hote haiM, arthAt antarmuhUrta hote haiN| kAla kA artha hai- kalana (prignnn)| usa 'kalana' rUpa kAla ke anurUpa hI hai 'dhAraNA' kA kAla hotA hai| [jaise, jisakA kAla asaMkhya hai -arthAt jisakI Ayu asaMkhyAta " hai, usakI dhAraNA asaMkhyAta kAla kI hogii|] asaMkhyAta yAnI jisakI saMkhyA (parigaNanA) 4 itanA pakSa, itane mAsa, Rtu, ayana, saMvatsara Adi -isa rUpa meM saMbhava na ho, arthAt & palyopama Adi kAla / usa (asaMkhyAta kalana vAle ke dhAraNA asaMkhyAta kAla taka hotI hai|) saMkhya kAla vaha hai jisakI saMkhyA (parigaNanA) kI jA ske| -itane pakSa, mAsa, Rtu, a ayana Adi -isa rUpa meM jo pramita yAnI parigaNita kI jA sake, vaha saMkhya (saMkhyAta) hai| ca usa saMkhyAta kAla vAle ke dhAraNA saMkhyAta kAla kI hotI hai| gAthA meM paThita 'ca' zabda se , & antarmuhUrta kAla kA bhI grahaNa hotA hai| (arthAt dhAraNA antarmuhUrta se lekara, saMkhyAta va a asaMkhyAta samaya taka raha sakatI hai|) (haribhadrIya vRttiH) dhAraNA abhihitalakSaNA bhavati jnyaatvyaa| ayamatra bhAvArtha:- avAyottarakAlaM avicyutirUpA- antarmuhUtaM bhavati, evaM " smRtirUpA'pi, vAsanArUpA tutadAvaraNakSayopazamAkhyA smRtidhAraNAyA bIjabhUtA saMkhyeyavarSAyuSAM / B eca@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ 22222222222 - 56 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RRRRRRRRE niyukti-gAthA- 5 00000009 - 323333322323333333333333333333333333333333333 / sattvAnAM saMkhyeyaM kAlam, asaMkhyeyavarSAyuSAM palyopamAdijIvinAM cAsaMkhyeyamiti gAthArthaH // 4 // (vRtti-hindI-) isa prakAra dhAraNA ko -jisakA svarUpa batAyA jA cukA haia (kAlamAna kI dRSTi se) samajhanA caahie| tAtparya yaha hai- avAya ke bAda meM hone vAlI avicyutirUpa dhAraNA aura isI taraha , la smRti rUpa dhAraNA bhI antarmuhUrta hotI hai, kintu vAsanA rUpa smRti jo smRti rUpa dhAraNA kA a bIja hotI hai aura tadAvaraNakSayopazama rUpa kahI jAtI hai, vaha to saMkhyAta varSa kI Ayu vAle , & prANiyoM meM saMkhyAta varSoM taka, aura palyopama Adi asaMkhyAta varSoM kI Ayu vAle prANiyoM meM asaMkhyAta varSa kI hotI hai| yaha gAthA kA artha pUrNa huA ||4|| a vizeSArtha dhAraNA kI prabalatA se pratyabhijJAna evaM jAtismaraNa jJAna bhI ho sakatA hai| avAya ho jAne / para yadi upayoga kI sthiratA banI rahe to use avAya nahIM, apitu avicyuti dhAraNA kheNge| a avicyuti dhAraNA se vAsanA paidA hotI hai| vAsanA jitanI dRr3ha hogI, nimitta milane para vaha smRti ko adhikAdhika udbodhita karane meM kAraNa bnegii| isa vAsanA kA kAlamAna saMkhyAta, asaMkhyAta varSa kA batAyA gayA hai| a (haribhadrIya vRttiH) itthamavagrahAdInAM svarUpamabhidhAya idAnIM zrotrendriyAdInAM prAptAprAptaviSayatAM pratipipAdayiSurAha (niyuktiH) puDhe suNei sadaM rUvaM puNa pAsaI apuDhe tu / gaMdhaM rasaM ca phAsaM ca baddhapuDhe viyAgare // 5 // [saMskRtacchAyAH-spRSTaM zRNoti zabdarUpaM punaH pazyati aspRSTaM tu gandhaM rasaMca sparza ca baddhaspRSTaM & vyAzRNIyAt / / (vRtti-hindI-) isa prakAra, avagraha Adi kA svarUpa batA kara, aba niyuktikAra , zrotra Adi indriyoM kI 'prAptaviSayatA' yA 'aprApta-viSayatA' kA pratipAdana karane hetu gAthA kaha rahe haiM / (r)(r)(r)(r)(r)(r)caen@cR@@@ce@@ 57 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Rance cace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000 &&&&&&&&&&& -333333333333333333333333333333332223333333223 (niyukti-artha-) (zrotrendriya) zabda ko spRSTa sunatI hai, kintu netra indriya rUpa ko , & aspRSTa hokara (hI) dekhatI hai| gandha, rasa va sparza ko (ghrANa Adi indriyAM) spRSTa evaM baddha : & (AtmasAtkRta) hokara jAnatI haiM- isa prakAra vyAkhyAna karanA caahie| & (haridrIya vRttiH) (vyAkhyA-) Aha-nanu vyaJjanAvagrahanirUpaNAdvAreNa zrotrendriyAdInAM prAptAprAptaviSayatA , pratipAditaiva, kimarthaM punarayaM prayAsa iti? ucyate, tatra prakrAntagAthAvyAkhyAnadvAreNa prtipaaditaa| , & sAmprataM tu sUtrataH pratipAdyata itydossH| tatra 'spRSTam' ityAliGgitam, tanau reNuvat, zRNoti / gRhNAti upalabhata iti pryaayaaH|km?-shbdyte'neneti zabdaH taM zabdaprAyogyaM drvysNghaatm| 1 idamatra hRdayam -tasya sUkSmatvAt bhAvukatvAt pracuradravyarUpatvAt, zrotrendriyasya cAnyendriyagaNAtprAyaH paTutaratvAt spRSTamAtrameva zabdadravyanivahaM gRhnnaati|ruupyt iti rUpam, , ca tadrUpaMpunaH, pazyati gRhNati upalabhata ityeko'rthaH, aspRSTamanAlijitaM gandhAdivanna sNbddhmityrthH| (vRtti-hindI-) (vyAkhyA-) (zaMkA-) vyaJjanAvagraha sambandhI nirUpaNa ke mAdhyama " & se zrotra Adi indriyoM kI prAptaviSayatA yA aprAptaviSayatA kA pratipAdana kara hI diyA gayA hai| " a [arthAt pichalI gAthA-3 kI vyAkhyA meM yaha batA diyA gayA hai ki netra va mana -ye do . & prAptakArI haiM, zeSa indriyAM nahIM haiN|] to phira usI ke lie yaha prayAsa punaH kyoM kiyA jA rahA , & hai? uttara de rahe haiM- ukta pratipAdana pichalI gAthA ke vyAkhyAna meM kiyA gayA hai isalie aba isa (gAthA) rUpa se usakA pratipAdana kiyA jA rahA hai, ataH koI doSa nahIM hai| yahAM 'spRSTa' a kA artha hai- jisa prakAra zarIra para dhUla (kaNa) spRSTa hote haiM (zarIra ke pratyeka pradeza para chA , la jAte haiM), usI taraha AliMgita (paraspara-sambaddha, aassisstt)| 'sunatI hai' -grahaNa karatI hai, & upalabdha karatI hai, ye tInoM (zravaNa, zabda-grahaNa, zabda-upalabdhi) paryAya haiM (eka hI artha ko " & vyakta karate haiN)| kisako (zrotra-indriya) sunatI hai? (uttara-) zabda ko, jo zabdita hotA hai & use, arthAt zabda rUpa meM pariNata hone kI yogyatA vAle paugalika dravya-samUha ko sunatI hai, , grahaNa karatI hai, upalabdha karatI hai| tAtparya yaha hai- cUMki zabda rUpa se pariNamanayogya dravya-samUha sUkSma, bhAvuka evaM pracura dravyarUpa hotA hai, aura zrotrendriya bhI anya indriyoM kI apekSA adhika paTu (sakSama) hotI - 58 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Racecacecacaaca 000000000 niyukti gAvA-5 hai (isIlie vyaJjanAvagraha ke binA hI, isase arthAvagraha ho jAtA hai), ataH chUne mAtra se hI a zabda-dravyoM ke puMja kA grahaNa ho jAtA hai| jo rUpita hotA hai (arthAt jo mUrta rUpa meM " dRSTigocara hotA hai), vaha 'rUpa' hotA hai| usa rUpa ko (netra) dekhatI hai yA grahaNa karatI hai yA , upalabdha karatI hai- eka hI bAta hai| kintu vaha (dRzya rUpa, netra dvArA) aspRSTa, anAliMgita : :(hI) rahatA hai, arthAt jisa taraha gaMdha Adi (ghrANa Adi indriyoM ke sAtha) sambaddha hote haiM, : usa taraha nahIM (arthAt 'gandha' Adi ke svabhAva ke viparIta 'rUpa' kA svabhAva hai| (haribhadrIya vRttiH) tuzabdastvevakArArthaH, sa cAvadhAraNe, rUpaM punaH pazyati aspRSTameva, cakSuSaH . aprAdhakAritvAditi bhaavaarthH| punaHzabdo vizeSaNArthaH, kiM vizinaSTi? aspRSTamapi , yogyavadezAvasthitam, na punarayogyadezAvasthitam amrlokaadi| ganthyate ghAyata iti gandhastam, rasyata iti rasastaM ca, spRzyata iti sparzastaM ca, . candau puurnnaaryo| 'baddhaspRSTam iti baddhamAzliSTham, navazarAve toyvdaatmprdeshairaatmiikRtmityrthH| , spRSTaM pUrvavat prAkRtazailyA cetthamupanyAso 'baddhapuDhe' ti, arthatastu spRSTaM ca baddhaM ca spRssttbddhm| , (vRtti-hindI-gAthA meM paThita 'tu' zabda 'eva' (hI) artha ko vyakta karatA hai, arthAt, avadhAraNa artha meM yaha prayukta hai| ataH vAkya kA tAtparya yaha hai ki netra indriya rUpa ko aspRSTa / hI dekhatI hai, kyoMki vaha 'aprApyakArI' hai| 'punaH' yaha zabda vizeSaNaparaka (vizeSatA, vizeSa, bAta ko batAne vAlA) hai| (prazna-) vaha kyA vizeSita karatA hai? (uttara-) vaha yaha ki netra a 'aspRSTa' ko viSaya to karatA hai, kintu vaha tabhI jaba vaha padArtha yogya deza meM (netra kI sImA : a meM) sthita ho, na ki (dUra, adRzya) devaloka Adi meM (sthita ho)| a jo sUMghA jAya, vaha gaMdha hai| jisakA rasana (AsvAdana) kiyA jAya, vaha rasa hai| -jise chUA (sparza kiyA) jAya, vaha sparza hai| (gAthA meM do bAra paThita) 'ca' zabda gAthA ke . - rikta padoM kI pUrti karate haiM (arthAt unakA aura koI prayojana nahIM hai, apitu ekamAtra : prayojana yaha hai ki gAthA meM unake binA jo akSara (yA mAtrA) kama par3a rahe the, unakI pUrti , hotI hai| 'baddha-spRSTa' kA artha hai-jo baddha hai, yAnI AzruiSTa hai, arthAt naye sakore (miTTI ke : pAtra) meM jaise jala apane Atma-pradezoM se AtmabhUta ho jAtA hai, andara samA jAtA hai, usI " | taraha padArtha tvagindriya se sambaddha ho jAtA hai| 'spRSTa' kA artha pUrvavat hai| prAkRta-zailI ke (r)neces0c82c83c808080808 3.3333333333388888888888888888888888888888888 59 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRRRRRR zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000 anurUpa, (baddha va spRSTa -ina donoM zabdoM ko alaga-alaga na likha kara eka sAtha) 'baddhaspRSTa' ce isa rUpa meM rakha diyA gayA hai| isakA tAtparya hai- jo baddha hai aura spRSTa (bhI) hai| (bhI) hai| . & [kahane kA niSkarSa yaha hai ki gandha, rasa va sparza ko sambaddha indriyAM tabhI jAnatI haiM, jaba ve ca una (gandha, rasa va sparza) ke sAtha baddha bhI hoM aura spRSTa bhI hoN|] vizeSArtha ___prAptakAritA-aprAptakAritA- cakSu aura mana se vyaMjanAvagraha nahIM hotA kyoMki ye donoM ca aprApyakArI haiN| indriyAM do prakAra kI haiM- prApyakArI aura apraapykaarii| prApyakArI use kahA jAtA " hai jisakA viSaya-grahaNa meM padArtha ke sAtha sambandha honA anivArya ho, aura jisakA padArtha ke sAtha & sambaddha nahIM hotA use aprApyakArI kahA jAtA hai| artha aura indriya kA saMyoga vyaMjanAvagraha ke lie apekSita hai aura saMyoga ke lie prApyakAritA anivArya hai| cakSu aura mana-ye donoM aprApyakArI haiM, ataH inake sAtha padArtha kA saMyoga nahIM hotaa| binA saMyoga ke vyaMjanAvagraha sambhava nahIM hai| prazna ho sakatA hai ki mana ko to aprApyakArI mAna sakate haiM, para netra aprApyakArI kisa prakAra hai? samAdhAna hai- netra spRSTa artha kA grahaNa nahIM karatI hai, isalie vaha aprApyakArI hai| tvagindriya ke samAna vaha ce spRSTa artha kA grahaNa karatI hotI to vaha bhI prApyakArI ho sakatI thI, kintu vaha spRSTa hokara padArtha kA " ca grahaNa nahIM karatI, ataH netra aprApyakArI hai| sparzana, rasana aura ghrANa -ye tIna indriyAM bhogI haiM tathA netra aura zrotra -ye do kAmI haiN| ca kAmI indriyoM ke dvArA sirpha viSaya jAnA jAtA hai, usakI anubhUti nahIM hotii| bhogI indriyoM ke dvArA viSaya kA jJAna aura anubhUti donoM hote haiN| indriyoM ke dvArA hama bAharI vastuoM ko jAnate haiN| jAnane kI prakriyA sabakI eka-sI nahIM hai| netra kI jJAna-zakti zeSa indriyoM se adhika paTu hai, isalie vaha ce aspaSTa rUpa ko bhI jAna letI hai| sparzana, rasana aura ghrANa -ye tIna indriyAM paTu, zrotra paTutara aura netra indriya paTutama hotI , hai| netra indriya kI paTutA sarvAdhika hai, isalie vaha aspRSTa, aprApta athavA asaMbaddha viSaya kA bhI c& grahaNa kara letI hai| zrotra indriya paTutara hotI hai, isalie vaha spRSTa athavA prApta mAtra viSaya ko grahaNa 7 karatI hai| jaise dhUla zarIra ko chUtI hai, vaise hI zabda kAna ko chUtA hai aura usakA bodha ho jAtA hai| . c. zabda ke paramANu-skandha sUkSma, pracura dravya vAle tathA bhAvuka- uttarottara zabda ke paramANu skaMdhoM ko " vAsita, prakampita karane vAle hote haiN| isalie unakA bodha sparza mAtra se ho jAtA hai| sparzana, rasana , C aura ghrANa -ye tIna indriyAM spRSTa va baddha viSaya kA hI grahaNa karatI haiN| isakA hetu yaha hai ki inake ca viSayabhUta paramANu skandha alpadravya vAle aura abhAvuka hote haiN| aura cUMki ye tInoM indriyAM zrotrendriya " * ke samAna paTu nahIM hotIM, isalie inakA viSaya pahale spRSTa hotA hai, sparza ke anantara vaha baddha hotA" hai- Atma-pradezoM ke dvArA gRhIta hotA hai| - 6089@ce@@@pc@DBr(r)(r)(r)cene - 223333333333333333333333333333333333333333333 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRRRRRRRE nng g g g g g g g g .. ... 22223333333333333333333333333 - niyukti gAthA-5 (haribhadrIya vRttiH) - Aha- yabaddhaM gandhAdi tat spRSTaM bhavatyeva, aspRSTasya bandhAyogAt, tatazca // spRSTazabdoccAraNaM gtaarthtvaadnrthkmiti|ucyte, sarvazrotRsAdhAraNatvAcchAstrArambhasyAyamadoSa , iti|triprkaaraashc zrotAro bhavanti-kecid udghATitajJAH, kecit madhyamabuddhayaH, tathA'nye , 4 prapaJcitajJA iti|ttr prapaJcitajJAnAm anugrahAya gmymaansyaapybhidhaanmdossaayaiv|athvaa , va vizeSaNasamAsAGgIkaraNAdadoSaH, spRSTaM ca tadbaddhaM ca spRSTabaddham, tatra spRSTaM gandhAdi vizeSyam, . a baddhamiti ca vishessnnm| (vRtti-hindI-) (zaMkA-) jo bhI 'baddha' hotA hai, vaha to 'spRSTa' hotA hI hai, kyoMki 22 . spRSTa hue binA bandha nahIM hotaa| isalie (baddha zabda se hI) spRSTa hone kA artha vyakta ho jAne " G ke kAraNa spRSTa zabda kA uccAraNa (prayoga) yahAM nirarthaka hI hai (arthAt baddhaspRSTa kI jagaha " & 'baddha' itanA hI kaha denA cAhie thaa)| uttara de rahe haiM- zAstra kA nirmANa (yA upadeza) sabhI se taraha ke zrotAoM ko dRSTi meM rakhakara kiyA jAtA hai, ataH ukta doSa nahIM ttiktaa| kyoMki , zrotA tIna prakAra ke hote haiM- kucha to bolate hI (turanta) samajhane vAle (tIvra buddhi) hote haiM, . kucha madhyamabuddhi vAle hote haiM, aura bAkI loga vistAra se batAne para samajhate haiN| inameM , vistAra se batAne para samajha sakane vAle logoM para anugraha karate hue jo (sAdhAraNatayA) , ka spaSTa hotI hai, usa bAta ko bhI kaha denA koI doSa nahIM hotaa| athavA yahAM 'vizeSaNa samAsa' >> a (karmadhAraya samAsa) ko svIkArane se bhI, doSa kA abhAva (nirAkaraNa) ho jAtA hai| jo spRSTa . a ho aura (vahI) baddha ho (vaha baddha-spRSTa hai)| yahAM 'spRSTa' (yaha vizeSaNa hai, usa) ke vizeSya / haiM- gandha Adi, 'baddha' pada bhI una (gandha) Adi kA vizeSaNa hai| a (haribhadrIya vRttiH) Aha- evamapi spRSTagrahaNamatiricyate, yasmAdyabaddhaM na ttspRsstttvvybhicaari| : ubhayapadavyabhicAre ca vizeSaNavizeSyabhAvo dRSTaye yathA nIlotpalamiti, na ceha ubhypdvybhicaarH| , * atrocyate, naiSa doSaH, yasmAdekapadavyabhicAre'pi vizeSaNavizeSyabhAvo dRSTaH, yathA abdavyaM pRthivI , drvymiti|bhaavnaa-ab dravyameva, na dravyatvaM vyabhicarati, dravyaM punaraba cAnab ceti vyabhicAri, .. // atha ca vizeSaNavizeSyabhAva iti| -333332222222222 890@ @ @cR@ @ @ @cRO9000@RO900 61 2 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33333333333333333333333333333333333333333333 -acancaceae zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000 prakRtabhAvArthastvayam-AliGgitAnantaramAtma-pradezairAgRhItaM gandhAdi bAdaratvAda, ca abhAvukatvAt, alpadravyarUpatvAt, ghrANAdInAM cApaTutvAt gRhNAti nizcinotighrANendriyAdigaNa . ityevaM vyAgRNIyAt prtipaadyeditiyaavt| (vRtti-hindI-) (punaH) (zaMkA-) taba bhI to (karmadhAraya samAsa mAnane para bhI), & 'spRSTa' zabda atirikta (anapekSita) ho jAtA hai, kyoMki jo baddha hotA hai, vaha spRSTatva se , vyabhicarita (aspRSTa) nahIM ho sktaa| vizeSaNa vizeSya bhAva vahAM to ho sakatA hai, jahAM donoM : CM padoM ke artha paraspara vyabhicarita hoM, jaise- 'nIlotpala' (nIla kml)| kintu 'spRSTabaddha' meM ca to vaisA ubhaya pada vyabhicAra nahIM hai| (isa prakAra, vizeSaNavizeSya bhAva na hone se, samAsa la hI nahIM ho paaegaa|) uttara de rahe haiM- ukta doSa yahAM nahIM hai| kyoMki eka pada ke vyabhicAra meM . & bhI vizeSaNa-vizeSya bhAva hotA hai| jaise- ap-dravya (jala-dravya), aura pRthivI dravya / tAtparya - + yaha hai ki (apa) jala dravya hI hotA hai, vaha dravyatva se vyabhicarita (rahita) nahIM hotA, kintu & dravya to jala bhI hotA hai aura jala-itara bhI, isalie vaha (dravya) jala se vyabhicarita hotA hai, . phira bhI vahAM vizeSaNa-vizeSya bhAva hotA hai| a prakRta meM gAthA kA bhAvArtha isa prakAra hai- AliMgita (spRSTa) hone ke bAda, AtmapradezoM se jo gaMdha Adi sarvataH gRhIta hote haiM, unheM hI ghrANa Adi indriyAM grahaNa karatI haiM, nizcita (nirNIta) karatI haiM, kyoMki ghrANa Adi indriyAM apekSAkRta 'apaTu' (kama sakSama) hotI haiM aura dUsarI tarapha gaMdha Adi bhI sthUla, abhAvuka aura alpadravyarUpa hote haiM- isa & prakAra vyAkhyAna kareM, pratipAdita kreN| vizeSArtha indriyoM dvArA kisa prakAra viSayoM kA grahaNa hotA hai- isakA nirUpaNa prajJApanA (5/1/190) 4 Adi meM bhI prApta hai| vizeSAvazyaka bhASya (336-339) kI gAthAoM meM tathA usakI maladhArI hemacandra kRta ziSyahitA TIkA meM bhI isakA vistAra se nirUpaNa kiyA gayA hai| praviSTa, spRSTa aura baddhaspRSTa- ye tInoM zabda indriya aura viSaya ke madhya sambandha kI sAmAnyatA, pragAr3hatA va pragAr3hataratA ko vyakta karate haiN| spRSTa aura praviSTa meM antara yaha hai ki sparza to zarIra meM reta . lagane kI taraha hotA hai, kintu praveza mukha meM kaura (yAsa) jAne kI taraha hai| indriyoM dvArA apane-apane upakaraNa meM praviSTa viSayoM ko grahaNa karanA praviSTa kahalAtA hai| jaise zrotrendriya praviSTa arthAt - 62 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -ecaceaenance h h h h h h h h h -- . 2323222233333333333333 niyukti gAthA-5 karNakuhara meM prApta zabdoM ko sunatI hai, apraviSTa zabdoM ko nhiiN| netra indriya apane meM apraviSTa rUpa ko ce grahaNa karatI hai| ghrANendriya, rasanendriya aura sparzanendriya apane-apane upakaraNa meM baddha-praviSTa viSaya & ko grahaNa karatI haiN| jaise zarIra para reta laga jAtI hai, usI taraha indriya ke sAtha viSaya kA sparza ho : to, vaha spRSTa kahalAtA hai| spRSTa kA artha- AtmapradezoM ke sAtha samparkaprApta hai, jabaki baddha kA artha hai- AtmapradezoM ke dvArA pragAr3ha saMbaMdha ko prApta / viSaya, spRSTa to sparzamAtra se hI ho jAte haiM kintu baddha-spRSTa tabhI hote haiM, jaba ve AtmapradezoM ke sAtha ekameka ho jAte haiN| gRhIta hone ke lie gandhAdi ca dravyoM kA baddha aura spRSTa honA isalie Avazyaka hai ki ve bAdara (sthUla) haiM, alpa haiM, ve apane " cm samakakSa dravyoM ko bhAvita -uttarottara dravyoM ko vAsita-prakampita nahIM karate tathA zrotrendriya kI " apekSA ghrANendriya Adi indriyAM mandazakti vAlI bhI hotI haiN| (haribhadrIya vRttiH) . Aha-bhavatoktaM yogyadezAvasthitameva rUpaM pazyati, na punarayogyadezAvasthitamiti, " * tatra kiyAn punazcakSuSo yogyaviSayaH?, kiyato vA dezAdAgataM zrotrAdi zabdAdi gRhNAtIti? & ucyate, zrotraM tAvacchandaMjaghanyataH khalvaGgulAsaMkhyeyamAtrAddezAt, utkRSTatastu dvAdazabhyo yojanebhya iti| cakSurindriyamapi rUpaM jaghanyenAGgulasaMkhyeyabhAgamAtrAvasthitaM pazyati, utkRSTatastu yojanazatasahasAbhyadhikavyavasthitam iti|ghraannrsnsprshnaani tu jaghanyenAGgulAsaMkhyeyac bhAgamAtrAddezAdAgataM gandhAdikaM gRhNanti, utkRSTatastu navabhyo yojanebhya iti|aatmaanggulnisspnnN ceha yojanaM graahmiti| a. (vRtti-hindI-) (zaMkA-) Apane (abhI) kahA ki netra apane yogya deza (dekhane kI zakti ke sImA-kSetra) meM sthita rUpa ko hI dekhatI hai, ayogya deza meM sthita rUpa ko nahIM hai a (dekhtii)| to yaha batAeM ki netra indriya kA 'yogya viSaya' kitanA (kitanI dUrI taka kA , va kSetra) hotA hai? aura (yaha bhI batAeM ki) zrotra Adi indriyAM kitane (dUravartI) deza se (Agata) 4. zabdoM Adi ko grahaNa karatI haiM? (uttara-) lo, batA rahe haiN| zrotra indriya to kama se kama hai aMgula ke asaMkhyeya bhAga mAtra (dUra sthita) deza se, aura adhika se adhika bAraha yojanoM se , (12 yojana dUra se Ae) zabda ko suna sakatI hai| netra indriya kama se kama aMgula ke saMkhyAta bhAga pramANa sthita ko dekha sakatI hai| aura adhika se adhika eka lAkha yojana se (sAtireka) kucha adhika dUra deza meM sthita rUpa ko dekha sakatI haiN| kintu ghrANa, rasanA va sparzana (tvacA) -33333333333388888888888888833333333333333333 333333 322323 33.323 @@@@Re0@Reecr@@@Rene 63 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -222323232222222222222223333333333333333333333 -RRcaca cacaca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 9009000000 / indriya kama se kama aMgula ke asaMkhyAta bhAga mAtra deza se Ae gandha Adi ko grahaNa karatI / hai, aura adhika se adhika nau yojana dUra taka se Ae hue (gaMdha Adi) ko / yahAM yojana kA , mAna AtmAMgula ke AdhAra para kiyA jAtA hai- yaha jAnanA caahie| & vizeSArtha indriyoM kI viSaya-grahaNa kSamatA ke sambandha meM prajJApanA (5/1/992) meM tathA vizeSAvazyaka bhASya (gAthA-340) Adi meM evaM unakI vyAkhyAoM meM bhI paryApta vicAra kiyA gayA hai, jise saMkSepa meM : & vRttikAra ne prastuta kiyA hai| use sarala zabdoM meM isa prakAra samajhA jA sakatA hai zrotrendriya jaghanyataH AtmAMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga dUra se Ae hue zabdoM ko suna sakatI hai aura utkRSTa 12 yojana dUra se Ae hue zabdoM ko sunatI hai, bazarte ki ve zabda acchina arthAt - 1 avyavahita hoM, unakA tAMtA TUTanA yA bikharanA nahIM caahie| dUsare, vAyu Adi se unakI zakti pratihata , c& na ho gaI ho, sAtha hI ve zabda-pudgala spRSTa hone cAhieM, aspRSTa zabdoM ko zrotra grahaNa nahIM kara & skte| isake atirikta ve zabda-pudgala spRSTa hone cAhieM, aspRSTa zabdoM ko zrotra grahaNa nahIM kara skte| isake atirikta ve zabda nirvRttIndriya meM praviSTa bhI hone caahieN| isase adhika dUrI se Ae hue ca zabdoM kA pariNamana manda ho jAtA hai, isalie ve zravaNa karane yogya nahIM raha jaate| cakSurindriya jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga kI dUrI para sthita rUpa ko tathA utkRSTa eka lAkha yojana dUrI para " sthita rUpa ko dekha sakatI hai| kintu vaha rUpa acchinna (dIvAra Adi ke vyavadhAna se rahita), aspaSTa aura apraviSTa pudgaloM ko dekha sakatI hai| isase Age ke rUpa ko dekhane kI zakti netra meM nahIM hai, cAhe , vyavadhAna na bhI ho| niSkarSa yaha hai ki zrotra Adi cAra indriyAM prApyakArI hone se jaghanya aMgula ke hai ca asaMkhyAtaveM bhAga dUra ke zabda, gaMdha, rasa aura sparza ko grahaNa kara sakatI hai, jabaki cakSurindriya " 4 aprApyakArI hone se jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga dUra sthita avyavahita 'rUpI' dravya ko dekhatI hai, . 9 isase adhika nikaTavartIrUpa ko vaha nahIM jAna sakatI, kyoMki atyanta sannikRSTa aMjana, raja Adi ko bhI nahIM dekha paatii| prakAzAtmaka padArthoM meM ukta niyama nahIM- vizeSAvazyaka bhASya (gAthA-345-347) meM spaSTa & kiyA hai ki jo padArtha taijasa prakAza rahita haiM, jaise parvata Adi, unhIM meM yaha niyama lAgU hotA hai ki " netra adhika se adhika (sAdhika) eka lAkha yojana taka hI dekha sakatI hai| kintu sUrya Adi svataH / prakAzamAna padArthoM meM yaha niyama prayukta nahIM hai| puSkaravaradvIpa ke ardha bhAga meM jo manuSyottara parvata se lagA huA hai, karka saMkrAnti ke samaya vahAM ke loga-(adhika) ikkIsa lAkha yojana dUrI para sthita - 64 (r) (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)cenece@080868609 (r)cal Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RRRRRRRRce 333333333333333333333333333333333333332233333 niyukti gAthA-5 gh h h h h h hh saah kr sUrya-ko bhI pratyakSa dekhate haiN| aisA zAstroM meM kahA bhI gayA hai| Aja bhI hama sUrya ko lAkhoM yojanoM ce se pare hone para bhI dekha sakate haiN| aMgula kA mApa tIna prakAra kA hai- (1) AtmAMgula (2) utsedhAMgula, aura prmaannaaNgul| " M inakA kramazaH nirUpaNa isa prakAra hai AtmAMgula- apane aMgula ke dvArA nApane para apane zarIra kI UMcAI 105 aMgula pramANa hai hotI hai| vaha aMgula usakA AtmAMgula kahalAtA hai| isa aMgula kA pramANa sarvadA ekasA nahIM rahatA, hai, kyoMki kAla bheda se manuSyoM ke zarIra kI UMcAI ghaTatI-bar3hatI rahatI hai| utsedhAMgula- paramANu do prakAra kA hotA hai- eka nizcaya paramANu aura dUsarA vyavahAra , & paramANu / ananta nizcaya paramANuoM kA eka vyavahAra paramANu hotA hai| yadyapi vaha vyavahAra paramANu vAstava meM skandha hai, kintu vyAvahArika dRSTi se use paramANu kaha diyA jAtA hai, kyoMki vaha itanA , sUkSma hotA hai ki tIkSNa-se-tIkSNa zastra ke dvArA bhI isakA cheda-bhedana nahIM ho sakatA hai, phira bhI mApa ke lie isako mUla kAraNa mAnA gayA hai| jo isa prakAra hai- ananta vyavahAra paramANuoM kI cw eka utsUkSSya-zukSiNakA aura ATha utbhUkSNa-zukSiNakA kI eka zukSNa-bhUkSiNakA hotI hai| ATha zukSNa- 4 zrudiNakA kA eka UrdhvareNu, ATha UrdhvareNu kA eka trasareNu, ATha trasareNu kA eka rathareNu, ATha rathareNu . kA devakuru va uttarakuru kSetra ke manuSya kA eka kezAgra, una ATha kezAyoM kA eka harivarSa va ramyaka va kSetra ke manuSya kA kezAya, una ATha kezAyoM kA eka pUrvApara videha ke manuSya kA kezAna, una ATha c. kezAnoM kA eka bharata va airAvata kSetra ke manuSyoM kA kezAna, una ATha kezAgoM kI eka lIkha, ATha n & lIkha kI eka yUkA (jU), ATha yUkA kA eka yava kA madhya bhAga aura ATha yavamadhya kA eka . G utsedhAMgula hotA hai| chaha utsedhAMgula kA eka pAda, do pAda kI eka vitasti, do vitasti kA eka hAtha, / cAra hAtha kA eka dhanuSa, do hajAra dhanuSa kA eka gavyUta aura cAra gavyUta kA eka yojana hotA hai| pramANAMgula- pramANAMgula kI lambAI utsedhAMgula se 400 gunA jyAdA hotI hai| usakI va caur3AI utsedhAMgula se ar3hAI gunA adhika hotI hai| 400 ko ar3hAI se guNA karane para yaha 1000 hotA hai hai, arthAt bAhalya kI dRSTi se utsedhAMgula se pramANAMgula eka hajAra gunA bar3A mAnA gayA hai| " pramANAMgula se dvIpa, samudra, loka, Adi kI lambAI, caur3AI, UMcAI, gaharAI va paridhi Adi ko mApA jAtA hai| utsedhAMgula se nairayika, tiryaMca, manuSya va devoM ke zarIra kI avagAhanA kA mAna batAyA jAtA hai| AtmAMgula se samakAlika kUpa, tAlAba, nadI, udyAna, ratha, yAna Adi mApe jAte haiN| 1 (vistAra hetu dra. anuyoga dvAra, navama prakaraNa tathA vizeSAvazyaka bhASya, gAthA-340-344 evaM ziSyahitA ttiikaa)| Sece8c008RoRecen8086@ne Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222222222222222222222222222232322 - cacacacacacaa zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 90900900900(haribhadrIya vRttiH) Aha-uktapramANaM viSayamulakya kasmAcakSurAdIni rUpAdikamarthana gRhNantIti? ucyate, " sAmarthyAbhAvAt, dvAdazabhyo navabhyazca yojanebhyaH parataH samAgatAnAM zabdAdidravyANAM tathAvidhapariNAmAbhAvAca |mnsstun kSetrato viSayaparimANamasti, pudgalamAtranibandhanAbhAvAt, iha yat pudgalamAtranibandhaniyataM na bhavati, na tasya viSayaparimANamasti, yathA kevljnyaansy| ta yasya ca viSayaparimANamasti, tatpudgalamAtranibandhaniyataM dRSTam, yathA''vadhijJAnaM & manaHparyAyajJAnaM veti gAthAsamAsArthaH // c. (vRtti-hindI-) (zaMkA-) kyA kAraNa hai ki netra Adi indriyAM viSaya-yogya deza se sambandhita pUrvokta pramANa (sImA-mAna) kA ullaMghana kara rUpa Adi artha ko grahaNa nahIM kara " a pAtIM? uttara de rahe haiM- (eka to), una indriyoM kI vaisI sAmarthya nahIM hotI, dUsare, bAraha yA " & nau yojanoM se pare (dUra) sthita kisI sthAna se Ae hue zabda Adi dravyoM kA (indriya-jJeya , hone kA) vaisA pariNAma nahIM hotaa| kintu mana kA kSetra-sambandhI viSaya-gata parimANa (maryAdita kSetra) nahIM hotA, kyoMki vaha (viSaya kI dRSTi se) mAtra pudgala (mUrta vastu) taka hI , sambaddha-sImita nahIM hai| jisa bhI kisI (jJAna-sAdhana) kA, mAtra pudgala se sambaddha honA, niyata-sImita nahIM hotA, usakA viSaya-parimANa (parimita-sImita viSaya) nahIM hotA, jaise , ca kevala jJAna (isakA viSaya aparimita hai, mUrta hI nahIM, apitu amUrta dravya bhI usake viSaya " ka hote haiM, ataH usake kSetrAdi kI maryAdA nahIM hotI ) jisakA viSaya-parimANa hotA hai (arthAt " jo bhI sImita viSaya vAlA hotA hai), vaha mAtra paudgalika sambandha taka niyata (sImita) hotA hai, jaise- avadhijJAna yA manaHparyAya jJAna (kyoMki ye paudgalika dravya ko hI viSaya , karane vAle hote haiM, ataH unakA jJAna maryAdita hotA hai)| yahAM taka gAthA kA saMkSipta artha huaa| (haribhadrIya vRttiH) sAmprataM yaduktamAsIt yathA "nayanamanasoraprAptakAritvaM 'puDhe suNei saI' ityatra vakSyAmaH", taducyate / nayanaM yogyadezAvasthitAprAptaviSayaparicchedakam, prAptinibandhanatatkRtAnugrahopaghAtazUnyatvAt, manovat, sparzanendriyaM vipakSa iti| Aha-jalaghRtavanaspatyAlokaneSvanugrahasadbhAvAt sUryAdyAlokaneSu copaghAtasadbhAvAt asiddho hetuH, manaso'pi prAptaviSayaparicchedakatvAtsAdhyavikalo dRSTAntaH, tathA ca loke vaktAro .833333333333333333333333333338888888888888883 / 6. 333333321 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)ce@2009ne Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Rececentence 2000000000 2223823333333333333333333333333333333333333331 niyukti-gAthA-5 bhavanti- "amutra me gataM manaH" iti|atrocyte, prAptinibandhanAkhyahetuvizeSaNArthanirAkRtatvAd ca asyaakssepsyetydossH| kiM ca-yadi hi prAptinibandhanau viSayakRtAvanugrahopaghAtau syAtAm, evaM tarhi agnizUlajalAdyAlokaneSu dAhabhedakledAdayaH syuriti|kiNc-praaptvissypricchedktve: sati akSiaJjanamalazalAkAdikamapi gRhnniiyaat| (vRtti-hindI-) pahale hamane yaha kahA thA ki netra va mana kI aprApyakAritA ke viSaya meM 'spRSTaM zRNoti zabdam' -ityAdi gAthA meM Age kheNgeN| aba usI kA nirUpaNa kara, rahe haiN| hamArA anumAna vAkya isa prakAra hai (jisase netra kI aprApyakAritA kA samarthana hotA hai)- netra yogya deza meM sthita tathA aprApta (aspRSTa rahatI huI) viSaya ko jAnane vAlI hai, . ca kyoMki spRSTa hone ke kAraNa, spRSTa viSaya kI ora se indriya meM jo anugraha (anukUla vedana) aura upaghAta (pratikUla vedana) hote haiM, ve isa (netra) meM nahIM hote, mana kI trh| yahAM sparzana indriya vipakSa hai| (zaMkA-) Apake anumAna-vAkya meM jo hetu prayukta hai, vaha asiddha (doSa se dUSita) va hai, kyoMki jala, ghRta, vanaspati Adi ko dekhate rahane para netra meM anugraha (anukUla vedana) hotA hai, aura sUrya Adi ko dekhate rahane para usameM upaghAta (pratikUla vedana) hotA hai| isake , ca atirikta, ApakA dRSTAnta (mana) bhI sAdhya se rahita hai (arthAt dRSTAnta bhI doSagrasta hai), . kyoMki loka meM loga kahate (sune jAte) haiM- merA mana to yahAM gayA (lagA) huA hai (ataH : mana to prApyakArI huA, kintu sAdhya hai aprApyakAritA, jo dRSTAnta se viruddha hai)| uttara de / & rahe haiN| (vaha yaha hai ki) hamane hetu kA vizeSaNa diyA hai- spRSTa hone ke kAraNa (prAptinibandhanAkhya " va hetu), ataH ukta doSa vahAM nahIM rahatA (kyoMki jala Adi ko dekhane para jo (netra meM) anugraha 1 a hotA dikhAI detA hai, yA sUrya Adi ko dekhane para (netra meM) upaghAta hotA dikhAI detA hai, vaha sparza-nimittaka (viSaya ke sAtha sparza hone ke kAraNa) nahIM, apitu binA sparza kiye hI ve , & (aspRSTa padArtha) anugraha yA upaghAta ke kAraNa hote haiN|) aura yadi aisA mAneM ki ve aspRSTa : padArtha anugraha yA upaghAta ke kAraNa hote haiM to phira agni, zUla va jala Adi ko dekhane para , kramazaH netra (agni se) jala jAegI, (zUla se) chinna-bhinna ho jAegI, (jala se) gIlI ho / a jAegI (kintu aisA nahIM hotA, kyoMki agni Adi se netra spRSTa hI nahIM hotii)| isake . atirikta, yadi netra apane viSaya se spRSTa hokara jAnatI ho to vaha apane meM lage aMjana, mala, - @SCRenecren@R@n@Ren@necene 67 - Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -223222222222333333333333223823333333333333333 -acacaaaa& zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 92209999900 zalAkA (suramA lagAne kI sIMka) Adi ko bhI grahaNa kara letI (jAnatI, dekhatI), (kintu a aisA nahIM hotA, netra apane hI mala ko, kAjala ko dekha nahIM paatii)| . (haribhadrIya vRttiH) / Aha- nAyanA marIcayo nirgatya tamarthaM gRhNanti, tatazca teSAM taijasatvAt / sUkSmatvAcAnalAdisaMparke satyapi dAhAdyabhAva iti, prAk pratijJAtayoranugrahopaghAtayorapya- . & bhAvaprasAd ayuktametat, tadastitvasya upapattyA grahItumazakyatvAcca |vyvhitaarthaanuplbdhyaa " a tadastitvAvasAya iti cet, n|ttraapi tadupalabdhau kSayopazamAbhAvAt vyvhitaarthaanuplbdhisiddheH| . AgamamAtramevaitat iti cet, nAyuktirapyasti, AvaraNAbhAve'pi paramANvAdau darzanAbhAvaH, sa: ca tdvipkssyopshmkRtH|yccoktm- 'sAdhyavikalo dRSTAntaH' iti, tadapyayuktam, jJeyamanasoH . saMparkAbhAvAt, anyathA hi salilakarpUrAdicintanAdanugRhota, vahnizastrAdicintanAcopahanyeta, na cAnugRhyate upahanyate veti| Aha-manaso'niSTaviSayacintanAtizokAt daurbalyam, ArtadhyAnAduro'bhighAtazca 4 upalabhyate, tatheSTaviSayacintanAtpramodaH, tasmAtprAptakAritA tsyeti|etdpyyuktm, dravyamanasA & aniSTeSTapudgalopacayalakSaNena sakarmakasya jantoraniSTeSTAhAreNevopaghAtAnugrahakaraNAtkayaM praaptvissyteti| a (vRtti-hindI-) (kisI pUrvapakSI kI ora se) (zaMkA-) (hama to yaha mAnate haiM ki) 4 AMkhoM se kiraNeM nikalatI haiM aura ve jAkara usa (dRzya) padArtha ko grahaNa (spRSTa) karatI haiM, . kintu cUMki ve (kiraNe) taijasa svabhAva kI, aura sUkSma hotI haiM, isalie agni Adi ke . sAtha saMparka karane para bhI jalane Adi (upaghAtAdi) se rahita (surakSita, aprabhAvita) rahA , karatI haiM, (kintu netra va padArtha kA sparza hotA hai, yaha hama mAnate haiN)| uttara- netra meM anugraha / va upaghAta hotA hai- Apane yaha pratijJA kI thI, arthAt ise Apa siddha karanA cAhate the, kintu , ca Apake kathana se to unakA abhAva hI siddha hone lagegA, ataH ApakA kathana yuktiyukta nahIM va hai| dUsarI bAta, yukti se yaha bAta siddha nahIM hotI ki usakA (arthAt AMkhoM kI kiraNeM hotI , & haiM, Adi Adi kA) astitva hai| (zaMkA-) netra vyavahita (dIvAra Adi avarodha se yukta) padArtha " & ko nahIM jAna pAtI, isilae yaha mAnanA cAhie ki usakA astitva hai (arthAt netra yA netrakiraNeM jAkara padArtha ko spRSTa karatI haiM, vyavadhAna Ane para ve ruka jAtI haiM, Age nahIM jA / -888888888888888888888888888888888888888888888 - 68 (r)(r)ckeBR@@creece@9080@ce@@ - Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9000000000 2222222223333333333333333333 33333333333322382 caca caca caca cace niyukti gAthA-5 paatii)| uttara- avyavahita padArtha ko nahIM dekha pAne meM kAraNa yaha hai ki viSaya-jJAna meM jo & apekSita kSayopazama hai, usakA vahAM sadbhAva nahIM hotaa| (zaMkA-) kSayopazama Adi ke kAraNa , kI bAta to mAtra Agama meM hI pratipAdita hai (yukti se to nhiiN)| uttara- kyoM nahIM, yahAM yukti se bhI hai| jaise- kisI AvaraNa ke na hone para bhI paramANu kA darzana (pratyakSa) nahIM hotA, .. 8 isakA (koI na koI kAraNa to hogA, vaha) kAraNa kSayopazama hI hai (anya kucha nhiiN)| aura jo Apane yaha kahA ki 'dRSTAnta sAdhya rahita hai', vaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki jJeya padArtha va 1 & mana kA saMparka hotA hI nahIM (vaha aprApyakArI hI hai), anyathA jala, kapUra Adi ke cintana a se mana kA anugraha hotA aura agni Adi ke cintana se upaghAta hotA, kintu mana kA kabhI " & una (jala, yA agni) ke kAraNa anugraha yA upaghAta nahIM hotA (dekhA gayA hai)| (zaMkA-) mana jaba aniSTa viSaya kA cintana karatA hai, taba vaha atyadhika zoka ke . kAraNa usameM durbalatA rUpa upaghAta hotA hai aura ArtadhyAna se urobhighAta (chAtI para prahArAdi) . hotA dekhA jAtA hai| isI prakAra, iSTa viSaya ke cintana meM pramoda (rUpa anugraha) bhI hotA , & dekhA jAtA hai, isalie mana kI prApyakAritA hai| uttara- ApakA yaha bhI kahanA ThIka nhiiN| , dravya mana se aniSTa yA iSTa pudgaloM ke saMgraha rUpa kArya meM pravRtta prANI ke usI taraha anugraha & yA upaghAta hotA hai jisa taraha aniSTa AhAra se upaghAta aura iSTa AhAra se anugraha hotA hai / a (arthAt viSaya-cintana se mana kA koI anugraha va upaghAta nahIM hotA, apatui dravyamana se iSTa- 1 & aniSTa pudgala gRhIta hote haiM, unase mana kA anugraha yA upaghAta hotA hai), ataH mana kI " prApyakAritA kaise siddha huI? (arthAt siddha nahIM huI) (haribhaMdrIya vRttiH) 4. kiM ca-dravyamano vA bahiH nissaret, manaHpariNAmapariNataM jIvAkhyaM bhAvamano vA?, sa na tAvadbhAvamanaH, tasya zarIramAtratvAt, sarvagatatve ca nityatvAt bandhamokSAdyabhAvaprasaGgaH |ath , a dravyamanaH, tadapyayuktam, yasmAnnirgatamapi sat akizcitkaraM tat, ajJatvAt, uplvt|aah- 1 a karaNatvAdravyamanasastena pradIpeneva prakAzitamarthamAtmA gRhNAtItyucyate, na / yasmAt zarIrasthenaivAnenaM jAnIte, na bahirgatena, antaHkaraNatvAt / iha yadAtmano'ntaHkaraNaM sa tena , zarIrasthenaiva upalabhate, yathA sparzanena, pradIpastu bAntaHkaraNamAtmanaH, tasmAd . dRSTAntadAntikayovaiSamyamityalaM vistareNa, prakRtaM prastumaH iti gAthArthaH // 5 // 88888888888888 (r)n@ca(r)(r)R@ @ @ @ @ @ @ @ @ 69 - Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ && accacacaack zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0900909099 (vRtti-hindI-) dUsarI bAta, (yaha batAeM, jaba mana prApyakArI hai to) zarIra se bAhara kauna nikalatA hai, dravyamana yA manorUpa meM pariNata hone vAlA jIvAtmaka bhAvamana? bhAvamana , to bAhara nikalatA nahIM, kyoMki vaha to sAre zarIra meM (vyApta hokara) hI rahatA hai (kabhI .. ca bAhara nahIM rhtaa)| yadi use sarvagata mAna leM to use nitya mAnanA par3egA aura taba usake / bandha va mokSa Adi kA abhAva prasakta hogA (jo kathamapi abhISTa nahIM hogaa)| yadi Apa kaheM / ki dravya mana bAhara nikalatA hai to yaha kahanA bhI yuktiyukta nahIM, kyoMki dravyamana bAhara nikale bhI to vaha jar3a hone se patthara kI taraha akiMcitkara rahegA (viSaya-jJAna meM kisI . prakAra kAryakArI nahIM hogaa)| (zaMkA-) jaise (jar3a padArtha) dIpaka rUpI karaNa (pramukha ra & sAdhana) dvArA prakAzita kiye gaye padArtha ko AtmA grahaNa karatI hai (jAnatI hai), usI taraha " a jar3a rUpa dravya mana se bhI prakAzita kiye gaye padArtha ko AtmA grahaNa karatI hai- aisA hamArA kahanA hai| (uttara-) ApakA kathana samIcIna nahIM, kyoMki AtmA jo jAnatI hai, vaha zarIra ca meM hI sthita dravyamana se jAnatI hai, na ki kisI bahirgAmI dravyamana se, kyoMki mana eka & antaHkaraNa hai, aura jo bhI jisa AtmA kA antaHkaraNa hotA hai, usakI upalabdhi usa . AtmA ko zarIrastha rUpa meM hI hotI hai. jaise tvaka indriya / pradIpa to AtmA kA antaHkaraNa, hai nahIM, isalie dRSTAnta va dArTAnta -ina donoM kA vaiSamya hotA hai (vastutaH to donoM kA sAmya . na hI honA cAhie, kintu donoM meM vaiSamya hai, isalie usake AdhAra para dravyamana ko bahirgAmI 1 & siddha nahIM kiyA jA sktaa)| ataH isase adhika kahane kI aba apekSA nahIM raha jAtI hai| " & prakRta viSaya para punaH carcA kara rahe haiN| yaha gAthA kA artha pUrNa huA // 5 // ca vizeSArtha uparyukta viSaya kI carcA vizeSAvazyaka bhASya (gAthA-217-218) meM aura usakI TIkAoM meM a vistAra se huI hai, jisakA sAra isa prakAra hai- jIva kAyayoga kI sahAyatA se cintana-prakriyA kI , pravartaka jina manovargaNA ko grahaNa karatA hai, usI ke antargata jo dravya-samUha hai, vahI dravyamana hai| vaha svayaM jJAtA nahIM hotA, kyoMki vaha patthara ke Tukar3e kI taraha acetana hai| yahAM pUrvapakSI kA kahanA hai ki 1 << yadyapi dravyamana svayaM kucha nahIM jAnatA, tathApi jaise vastu ko prakAzita hone meM pradIpa Adi karaNa , & (sAdhana) hote haiM, vaise hI (padArtha-bodha meM) dravyamana kA karaNa bhAva yA usakI karaNa-rUpatA mAna sakate , haiN| isakA uttara bhASyakAra ne isa prakAra diyA hai- vaha (dravyamana) (zarIrastha) sparzana indriya kI taraha * hI eka antaHkaraNa hai bAhya karaNa nahIM hai| antaH karaNa hone ke kAraNa, vaha dravyamana sparzana indriya " / kI taraha kabhI bAhara nahIM nikltaa| 'karaNa' do prakAra ke hote haiM- (1)antaHkaraNa, jo zarIra meM hI / 333 333333333 &&&&&&&&&&&&&&&&&&&a 70 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)RO900CR(r)(r) Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRRRRRRcace 488 niyukti gAthA-6 2000900909 sthita rahatA hai, aura (2) bAhyakaraNa, jo zarIra se bAhara rahatA hai| dravya mana bhI eka antaHkaraNa hai| , zarIra se binA bAhara nikale, zarIra meM (hI) sthita rahane vAle usa (antaHkaraNa rUpa dravyamana) ke cs mAdhyama se jIvAtmA (dUrasthita) meru Adi viSayoM ko (bhI) usI prakAra jAna letA hai jisa prakAra sparzana indriya ke mAdhyama se (bahiHsthita) kamala-nAla Adi ke sparza kA anubhava vaha karatA hai| yahAM " & pUrvapakSI punaH zaMkA karatA hai- yadyapi dravyamana zarIrastha hI hai, kintu jaise padmanAla kA tantu apane mUla , zarIra se bAhara nikala jAtA hai, usI taraha dravyamana zarIra se bAhara kyoM nahIM nikala sakatA? bhASyakAra ne uttara diyA ki dravyamana kA antaHkaraNatva rUpa lakSaNa vAlA honA hI vaha 'hetu' hai, jisake kAraNa vaha dravyamana sparzana indriya kI taraha (zarIra se) bAhara nahIM nikltaa| agara vaha bAhara nikalane vAlA sAdhana ho to usakA 'antaHkaraNa' yaha nAma hI nirarthaka ho jaay| a (haribhadrIya vRttiH) kiM ca prakRtam?, spRSTaM zRNoti shbdmityaadi|atr kiM zabdaprayogotsRSTAnyeva kevalAni , zabdadravyANi gRhNAti? uta anyAnyeva tadbhAvitAni? AhosvinmizrANi iti / codakAbhiprAyamAzaya, na tAvatkevalAni, teSAM vAsakatvAt, tadyogyadravyAkulatvAcca lokasya, , kintu mizrANi tadvAsitAni vA gRhNAti ityamumarthamabhighitsurAha- . (niyuktiH) bhAsAsamaseDhIo, sadaM jaMsuNai miisyNsunnii| vIseDhI puNa sadaM, suNei niyamA parAghAe // 6 // .. [saMskRtacchAyAH-bhASAsamazreNItaH zabdaM yaM zRNoti mizrakaM shRnnoti|vishrenniH punaH zabdaM zRNoti . niymaatpraaghaate||] (vRtti-hindI-) prakRta viSaya kyA hai? vaha hai- "(zrotra indriya) spRSTa zabda dravyoM kA : a grahaNa karatI hai" ityaadi| yahAM zrotra indriya jina zabda dravyoM kA grahaNa karatI hai, ve zabda-dravya " kyA mAtra zabda-prayoga ke rUpa meM utsRSTa (chor3e gaye) dravya hI hote haiM, yA unase bhAvita anya , dravya bhI. yA phira mizrita hote haiM? isa prakAra ke abhiprAya vAlI zaMkA ko dRSTi meM rakha kara, : * niyuktikAra yaha kahanA cAhate haiM ki zrotA kevala ukta (vaktA dvArA utsRSTa mUla) zabda dravyoM ko , hI grahaNa nahIM karatA, apitu mizra rUpa meM grahaNa karatA hai| arthAt ve zabda dravya jina anya , dravyoM ko vAsita karate haiM, una (vAsita) dravyoM se yaha loka vyAkula (ApUrNa) hai, isalie, zrotA mizra yA unase vAsita zabda dravyoM ko grahaNa karatA hai| isI artha ko kahane ke lie " niyuktikAra (Age gAthA) kaha rahe haiM- (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 71 22222223823222222232322322232333333333333333 88888888888 &&&&&&&&&&&& Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -acca cace car zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 200020 822322233333333333333333333333333333333333333 (niyukti-artha-) bhASA-samazreNI meM sthita zrotA jina zabdoM ko sunatA hai, unheM mizra . & rUpa meM hI sunatA hai| kintu vizreNI meM sthita zrotA jina zabdoM ko sunatA hai, unheM parAghAta : hone para hI sunatA hai (arthAt utsRSTa zabda-dravya ke parAghAta se vAsita zabdo ko hI sunatA hai, . mUla utsRSTa zabdoM ko nhiiN)| (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) bhASyata iti bhASA, vakA zabdatayotsRjyamAnA drvysNhtirityrthH| tasyAH / samazreNayo bhaassaasmshrennyH| samagrahaNaM vizreNivyudAsArtham / iha zreNayaH kSetrapradezapaGka: yo'bhidhIyante, tAzca sarvasyaiva bhASamANasya SaTsu dikSu vidyante, yAsUtsRSTA satI.. bhASASSdyasamaya eva lokaantmnudhaavtiiti|taa ito bhASAsamazreNItaH, ito gataH prAptaH sthita * itynaantrm|etduktN bhavati-bhASAsamazreNivyavasthita iti|shbdyte'neneti zabdaH-bhASAtvena , & pariNataH pudgalarAzistaM zabda 'ya' puruSAzvAdisaMbandhinaM zRNoti gRhNAtyupalabhata iti paryAyAH, 1 yattadornityasaMbandhAttaM mizraM zRNoti / etaduktaM bhvti-vyutsRssttdrvybhaavitaapaantraalsthshbddrvymishrmiti| (vRtti-hindI-) (vyAkhyA-) jo bhASita hotI hai, vaha bhASA hotI hai, arthAt vaktA dvArA zabda rUpa meM utsRSTa (uccArita) hone vAlA dravya-samUha / usakI samazreNI hai- bhaassaasmshrennii| 'sama' yaha pada vizreNI ke nirAkaraNa hetu kiyA gayA hai| zreNI se abhihita artha haikSetra-pradeza pNkti| ve paMktiyAM bola rahe vaktA ke chahoM dizAoM meM sthita rahatI haiM, jinameM utsRSTa , bhASA prathama samaya meM hI lokAnta taka calI jAtI hai| una bhASA-sama-zreNiyoM ko prApta yA " ca sthita, prApta aura sthita- inakA eka hI artha hai, arthAt bhASA kI samazreNI meM sthita (vykti)| " & jo zabdita ho, bhASA rUpa meM pariNata ho, vaha pudgala-rAzi 'zabda' hai| puruSa, azva Adi se " & uccArita jisa paudgalika zabda ko (zrotA) sunatA hai, grahaNa karatA hai, upalabdha karatA hai , (sunanA, grahaNa karanA, upalabdha karanA) -ye paryAya haiN| 'yat' zabda kA 'tad' se nitya : sambandha hotA hai (arthAt vAkya meM 'jo', 'jisako','jisase' Adi zabda prayukta hoM to, vahAM / va 'vaha', 'usako', 'usase' Adi zabda bhI prayukta hote hI haiM, yadi prayukta na bhI hoM to samajhane vAle ko anurUpa zabda pRthak rUpa se jor3anA cAhie) ataH artha kahA jAegA -usa (yuta, 72 (r)(r)(r)(r)R@@ce@@@@@@@ Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ h h h h h h h h h hn 888888888 333333333333333333333333333333333333333333333 niyukti gAthA-6 gRhIta, upalabdha) zabda ko (zrotA) mizra rUpa meM (hI) sunatA hai| tAtparya yaha hai ki jo zabda ca samazreNI meM prApta hokara sunAI detA hai, vaha utsRSTa zabda-dravya se bhAvita (vAsita-prakampita) >> & AkAzastha zabda dravyoM se mizrita hokara sunAI detA hai| a (haribhadrIya vRttiH) vizreNiM punaH ita iti varttate / tatazcAyamartho bhavati-vizreNivyavasthitaH punaH zrotA & 'zabdam' iti|punH zabdagrahaNaM parAghAtavAsitadravyANAmapi tathAvidhazabdapariNAmakhyApanArtham / 1 zRNoti niyamAt' niyamena parAghAte sati yAni zabdadravyANi utsRSTAbhighAtavAsitAni tAnyeva, na punarutsRSTAnIti bhaavaarthH|kutH?-tessaamnushrennigmnaatprtiighaataabhaavaacc |athvaa vizreNisthita 6 eva vizreNirabhidhIyate, pade'pi padAvayavaprayogadarzanAt 'bhImasenaH senaH, satyabhAmA bhAmA' itigAthArthaH // 6 // (vRtti-hindI-) ita=sthita, prApta / yaha pada 'vizreNI' ke sAtha bhI jur3atA hai (samazreNI , ke sAtha 'sthita' zabda jo jur3A thA, vaha 'vizreNI' ke sAtha bhI jur3egA, aura taba) isa prakAra , ca artha hogA- kintu vizreNI (viSaya zreNI) meM sthita jisa zabda ko sunatA hai| yahAM 'zabda' kA ? & punaH grahaNa (niyukti meM) kiyA gayA hai (arthAt gAthA ke prathama caraNa meM 'zabda' A gayA thA, " usakA adhyAhAra kiyA jA sakatA thA, phira bhI niyukti meM gAthA kI dUsarI paMkti meM punaH . 'zabda' isakA prayoga kiyA hai)| isakA prayojana yaha hai ki ve yaha batAnA cAhate haiM ki parAghAta se vAsita (prakAmpita) dravya bhI vaisI hI arthAt (pUrvokta utsRSTa zabdAtmaka) pariNati vAle haiM (arthAt ve azabda nahIM haiN)| bhAvArtha yaha hai ki parAghAta hone para, arthAt utsRSTa zabdava dravya ke abhighAta se vAsita jo zabda hote haiM, niyamataH unheM hI sunatA hai, utsRSTa (mUla zabdoM) 4 ko nahIM sunatA / (prazna-) aisA kyoM? (uttara-) isalie ki ve utsRSTa zabda dravya anuzreNI meM 20 * hI gati karate haiM aura (cUMki ve sUkSma hote haiM ataH) unakA pratighAta (avarodha Adi) nahIM - hotA / athavA- 'vizreNI' kA artha hai- vizreNI meM sthita (zrotA), kyoMki pada ke anvaya (aMza) ko bhI 'pada' ke rUpa meM prayukta kiyA jAtA hai, jaise bhImasena kI jagaha 'sena', satyabhAmA kI C jagaha 'bhAmA' / [isa vyAkhyAna ke anusAra 'vizreNI' pada ke sAtha 'ita' (sthita) pada kI anuvRtti CA karane kI AvazyakatA nahIM hai, binA 'ita' lagAe hI 'vizreNI' kA artha 'vizreNI-sthita' ho jAtA - hai|] | yaha gAthA kA artha pUrNa huA |6| &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& 808888@@@@@@@@ 73 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33338 333333333333333333333333333333333333333333333 ES ca RCA CA CROR zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 9020 200000 / vizeSArtha bhASA ke svarUpAdi ke viSaya meM jaina zAstroM meM paryApta carcA huI hai| prajJApanA evaM vizeSAvazyaka hai bhASya Adi meM vistAra se isa para prakAza DAlA gayA hai| vaktA jaba apane vicAroM aura bhAvanAoM ko dUsaroM ke prati abhivyakta karane kI icchA karatA hai to sarvaprathama usakA manoyoga sakriya hotA hai| mana ke sakriya hone se vacanayoga sakriya hotA hai| & vAk ke sakriya hone se kAyayoga sakriya hotA hai| zarIra ke sakriya hone para vaktA kA svarayaMtra bhASA- 2 & vargaNA ke paramANuoM (arthAt dhvanirUpa meM parivartita hone yogya pudgala-paramANuoM) kA grahaNa karatA - hai aura unakA bhASArUpa meM pariNamana karatA hai arthAt unheM viziSTa zabdadhvaniyoM ke rUpa meM parivartita , karatA hai aura anta meM una dhvani rUpoM kA utsarjana karatA hai arthAt unheM bAhara nikAlatA hai| zabda-dhvani ke prasaraNa kI yaha prakriyA ko isa prakAra samajhA jA sakatA hai| sarvaprathama dhvani rUpa meM niHsRta pudgala apane samIpastha pudgala skandhoM ko prakampita kara apanI zakti ke anurUpa c. unheM zabdAyamAna karate haiN| arthAt una dhvanirUpa pudgaloM ke nimitta se bhASAvargaNA ke dUsare pudgaloM " meM bhI zabda-paryAya utpanna ho jAtI hai, ve zabdAyamAna dUsare pudgala bhI punaH apane samIpastha pudgaloM , ko zabdAyamAna karate haiM aura isa prakAra kramazaH utpanna hotI huIM ye dhvani-taraMgeM bhASA-vargaNA ke / pudgaloM ke mAdhyama se lokAnta taka pahuMca jAtI hai jisa prakAra jalAzaya meM pheMke gaye eka patthara se , prakampita jala meM utpanna taraMgeM apane samIpastha jala ko kramazaH prakampita karate hue jalAzaya ke taTa " & taka pahuMca jAtI haiM, usI prakAra zabda-dhvaniyAM bhI lokAnta taka apanI yAtrA karatI haiN| vaktA dvArA , utsRSTa zabda dravya prathama samaya meM svabhAvataH anuzreNI meM gamana karate haiN| dUsare samaya meM unake dvArA vAsita zabda dravyoM kI gati viSama zreNI meM hotI hai, aura ve mUla rUpa meM nahIM raha pAte / yahI kAraNa hai ? c& ki viSama zreNI meM sthita zrotA ko vAsita zabda hI sunAI par3ate haiM, mUla mukta zabda dravya nhiiN| yadyapi " dhvani prasaraNazIla hotI hai, phira bhI usakI prasaraNakSamatA vaktA kI zakti para nirbhara karatI hai| ataH , kucha dhvani-taraMgeM vaktA ke svarayantra se nikalakara dUra taka zravyarUpa meM jAtI haiM, jabaki kucha thor3I dUra, CA jAkara azravya bana jAtI haiN| ataH yaha Avazyaka nahIM hai ki sabhI zabda lokAnta taka zravyarUpa meM hI & phuNce| isakA kAraNa yaha hai ki zabdoM kI saMvedanA vAyu ke AdhAra para nirbhara karatI hai| aneka " sthitiyoM meM anukUla dizA kI vAyu hone para dUra ke zabda bhI sune jA sakate haiN| kintu pratikUla vAyu hone para pAsa ke zabda bhI sunAI nahIM dete| yaha zravyamAna dhvani tIna prakAra kI ho sakatI hai- uccarita, vAsita, uccarita-vAsita (mishr)| isameM vaktA dvArA bolA gayA mUla zabda uccarita hai| vaktA dvArA bolA gayA yaha zabda jaba apane (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 888888888888888888888888888888888888 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRRRRRRRR niyakti-gAthA- 7 009 DDDDDDDU anurUpa dUsarI dhvanitaraMgoM ko utpanna karatA hai aura ve dUsarI dhvanitaraMgeM jaba zrotA taka pahuMcatI haiM taba ca vaha zabda vAsita hotA hai arthAt una uccarita zabdoM se prakampita yA zabdAyamAna hokara jo anya zabda- 2 dhvani nikalatI hai, vaha vAsita hotI hai, jaise dhvanivistAraka yantra se nikale zabda / jisa dhvani meM / ca uccArita aura vAsita donoM prakAra kI zabda-dhvaniyAM rahatI haiM, vaha uccarita-vAsita (mizra) zabdadhvani " la hotI hai| isI prakAra vaktA kI dRSTi se bhI dhvani yA dravyabhASA tIna prakAra kI mAnI gayI hai- grahaNa, >> niHsaraNa aura parAghAta / vacanayoga vAlI AtmA arthAt vaktA dvArA gRhIta bhASAvargaNA ke pudgalagrahaNa, usake dvArA uccarita bhASAvargaNA ke pudgala- niHsaraNa aura uccarita bhASAvargaNA ke pudgala dvArA saMskArita (vAsita) anya bhASAvargaNA ke pudgala- parAghAta / zabdAtmaka bhASA ko yahAM paugalika batAyA gayA hai| arthAt 'zabda' pudgala kA hI paryAya hai| isa kathana se naiyAyika-vaiziSikoM dvArA zabda ko AkAza kA guNa jo mAnA gayA hai, usakA khaNDana " ho jAtA hai| cUMki zabda kI utpatti jIva ke prayatnoM se hotI hai, ataH bhASA ko jar3a va cetana kA saMyukta , pariNAma kaha sakate haiN| cUMki zabda pudgala kA eka paryAya hai, ataH vaha anitya bhI hai| isameM sparza guNa mAnA gayA hai| zAstrIya bhASA meM yaha catuHsparzI hai jisameM zIta-uSNa, snigdha-rUkSa -ye cAra hI ca sparza hote haiN| bhASAtmaka zabda sUkSma hone ke sAtha-sAtha prasaraNazIla bhI hote haiN| sUkSma hone se sparzana " indriya se unakA anubhava nahIM ho pAtA / sUkSma hone ke kAraNa hI kinhIM avarodhoM se inheM bAdhita v (avaruddha) karanA bhI zakya nahIM hotaa| jisa prakAra gaMdha ke paramANu binA kisI bAdhA ke banda daravAje vAle kamare meM praviSTa ho jAte haiM, usI prakAra zabda bhI praviSTa ho jAte haiN| (haribhadrIya vRttiH) kena punaryogena eSAM vAradravyANAM grahaNamutsargo vA kathaM vetyetadAzaya gururAha (niyuktiH) giNhaiya kAieNaM, nissaraitaha vaaiennjoennN| egantaraM ca giNhai, Nisirai egaMtaraM ceva // 7 // [saMskRtacchAyA:-gRhmAtica kAyikena, nisRjati tathA vAcikena yogenAekAntaraMca gRhNAti, nisRjati a ekAntarameva // ] (vRtti-hindI-) kintu ina bhASA dravyoM kA grahaNa yA utsarga kisa yoga se aura kisa , prakAra se hotA hai -isa AzaMkA (jijJAsA) ko dRSTi meM rakha kara guruvara kaha rahe haiM 2333333333333333333333 / 2222223823222333333333. @ @@@ @ce@n@ce@n cR@ @ @ce(r)08 75 EET Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sika CACA CRORE zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 09 20 20 20 2009 33333333333333333333333333333333333333333333B (7) (niyukti-artha-) bhASA-dravya kA kAya yoga ke dvArA grahaNa hotA hai aura vacana yoga : ke dvArA nissaraNa kiyA jAtA hai| grahaNa ekAntara hotA hai aura nissaraNa bhI ekAntara hotA hai| . (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) tatra kAyena nivRttaH kAyikaH, tena kAyikena yogena, yogo vyApAraH karma " kriyetynntrm| sarva eva hi vaktA kAyakriyayA zabdadravyANi gRhNAti, cazabdastvevakArArthaH, sa cApyavadhAraNe, tasya ca vyavahitaH saMbandhaH, gRhNAti kAyikenaida, nisRjatyutsRjati muJcatIti : paryAyAH, tathetyAnantaryArthaH, uktirvAk, vAcA nirvRtto vAcikastena vAcikena yogena / kayaM gRhNAti , nisRjatIti vA? kimanusamayam uta anyathetyAzaGkAsaMbhave sati ziSyAnugrahArthamAha4 ekAntarameva gRhNAti, nisRjati ekAntaraM caiv|aymtr bhAvArtha:- pratisamayaM gRhNAti muJcati & ceti, katham?, yathA grAmAdanyo grAmo grAmAntaram, puruSAdvA puruSo'nantaro'pi sanniti, " sa evamekaikasmAtsamayAd ekaika eva ekAntaro'nantarasamaya evetyarthaH / ayaM gaathaasmudaayaarthH| . (vRtti-hindI-) vahAM (kAyika yoga zabda meM) kAyika kA artha hai- kAya se niSpanna / " & yoga, vyApAra, karma yA kriyA -inameM artha-bheda nahIM hai (arthAt ye eka hI artha ke vAcaka haiN)| " sabhI vaktA kAyika kriyA dvArA zabda (bhASA) dravyoM ko grahaNa karatA hai| yahAM 'ca' zabda 'eva' , (hI) artha ko vyakta karatA hai aura 'avadhAraNa' karatA hai, usakA vyavahita sambandha hai (arthAt 'hI' kA sambandha 'grahaNa karatA hai' ke sAtha nahIM, apitu kAyika yoga ke sAtha hai)| ataH , 6 (phalita artha hogA-) kAyika yoga se hI (grahaNa karatA hai)| 'tathA' yaha pada anantara 2 ('aura') artha ko abhivyakta karatA hai| nisarjana karanA. utsarjana karanA. choDanA -ye " paryAyavAcI haiN| kathana hI vAk hai, vAk (vANI) se jo niSpanna hai, vaha vAcika hai| (pUrA " vAkyArtha isa prakAra hogA-) usa (vAcika) yoga ke dvArA (nisarjana Adi karatA hai)| kisa , & prakAra grahaNa karatA hai yA chor3atA hai? kyA pratyeka samaya meM yA anya rUpa se? isa AzaMkA kI sambhAvanA ho sakatI hai, ataH ziSya ke anugraha hetu kaha rahe haiM- ekAntara (eka ke bAda , eka -isa) rUpa se hI grahaNa karatA hai aura utsarjana (chor3anA) bhI ekAntara rUpa se karatA hai hai| isakA bhAvArtha yahI hai ki pratisamaya grahaNa karatA hai aura chor3atA hai| (ekAntara kA ukta .. , bhAva) kaise? (uttara-) jaise grAmAntara kA artha hotA hai- puruSAntara / isI taraha (ekAntara &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& - 76 (r)(r)R@@@mc@RSCR(r)(r)(r)(r)08 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A RRRRRRRece s h h h h h h h h ***** 441444444444444 niyukti gAthA-7 samaya, yAnI) eka-eka samaya kI apekSA pratyeka anantarabhAvI samaya hI ekAntara (samaya) / & hai- yaha tAtparya hai| yahAM taka gAthA kA samudita artha kiyA gayA hai| (haribhadrIya vRttiH) atra kazcidAha- nanu kAyikenaiva gRhNAtItyetad yuktam, tasyAtmavyApArarUpatvAt, nisRjati tu kathaM vAcikena?, ko vA'yaM vAgyoga iti| kiM vAgeva vyApArApannA, Ahozvit tadvisargahatuH kAyasaMrambha iti?, yadi pUrvo vikalpaH, sa khalvayuktaH, tasyA yogatvAnupapatteH, tathA ca na vAkkevalA jIvavyApAraH, tasyAH pudgalamAtrapariNAmarUpatvAt, rasAdivat, " yogazcAtmanaH zarIravato vyApAra iti, na ca tayA bhASayA nisRjyate, kintu saiva nisRjyata ityuktm| . . atha dvitIyaH pakSaH, tataH sa kAyavyApAra evetikRtvA kAyikenaiva nisRjatItyApannam, CM aniSTaM caitat iti|atrocyte, na, abhipraayaaprijnyaanaat| a (vRtti-hindI-) yahAM kisI ne zaMkA prastuta kI- kAyika yoga se hI grahaNa karatA hai- yaha (kahanA) to yuktiyukta hai kyoMki vaha (yoga) Atma-vyApAra rUpa hai| kintu vAcika ca (yoga) se utsarjana karatA hai -aisA kaise? aura phira yaha vAcika yoga hai kyA? kyA vANI hI . ca vyApArAtmaka hotI hai yA kAyika vyApAra hI ukta utsarjana kA kAraNa hotA hai? yadi prathama a vikalpa mAnate haiM to vaha yuktiyukta nahIM, kyoMki vANI kA 'yoga' rUpa anupapanna (asaMgata) va hai| aura kevala vANI ko jIva-vyApAra nahIM kahA jA sakatA, kyoMki vaha (vANI) rasa Adi kI taraha paugalika hai, jaba ki yoga to zarIradhArI-AtmA kA vyApAra hotA hai| isIlie a (pahale) yaha kahA gayA hai ki vaha (bhASA hI) utsRSTa (mukta) hotI hai, aisA nahIM kahA gayA ki usa (zabda-dravya samUha rUpa) vANI se bhASA nisRSTa hotI hai| yadi dUsarA pakSa mAnate haiM to isakA artha yaha hogA ki vAcika yoga kAyika vyApAra hI hai, isalie kAyika vyApAra se hI (vaktA bhASA-dravyoM ko) chor3atA hai, kintu yaha (kisI , prakAra) abhISTa nahIM hai (kyoMki gAthA meM spaSTa kahA jA rahA hai ki 'vAcika yoga se hI M utsarjana kiyA jAtA hai')| aba (uparyukta praznoM kA) uttara de rahe haiM- ApakA AkSepa * yuktiyukta nahIM, kyoMki Apane hamAre abhiprAya kA nahIM samajhA hai| 22322333222322333333 89@ce@00c88999R89@ce@989nece@ @ 77 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRRRRcace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 2200000 223233333333333333333333333333333333333333333 ! (haribhadrIya vRttiH) ca iha tanuyogavizeSa eva vAgyogo manoyogazceti, kAyavyApArazUnyasya siddhavat . tdbhaavprsnggaat|ttshcaatmnH zarIravyApAre sati yena zabdadravyopAdAnaM karoti sa kAyikaH, , yena tu kAyasaMrambheNa tAnyeva muJcati sa vAcika iti, tathA yena manodravyANi manyate sa mAnasa, iti, kAyavyApAra evAyaM vyavahArArthaM tridhA vibhakta ityto'dossH|tthaa 'ekAntaraM ca gRhNAti, " nisRjatyekAntaraM caiva' ityatra kecidekaikavyavahitaM ekAntaramiti manyante, teSAM ca . & vichinnaratnAvalIkalpo dhvanirApadyate, sUtravirodhazca, yata uktam- "aNusamayamavirahiyaM / nirantaraM giNhai" tti| Aha-yatpunaridamuktam "saMtaraM nisarati, no niraMtaraM, egeNaM samaeNaM giNhati, , egeNaM NisaratI" tyAdi, tatkathaM nIyate?, ucyte|ih grahaNApekSayA nisargaH saantro'bhihitH|| etaduktaM bhavati-yathA AdisamayAdArabhya pratisamayaM grahaNam, naivaM nisarga iti, yasmAdAyasamaye . nAstIti, grahaNamapi nisargApekSayA sAntaramApadyata iti cet, n|tsy svatantratvAt, nisargasya , ca grahaNaparatantratvAt, yato nAgRhItaM nisRjyata iti, ataH pUrvapUrvagrahaNasamayApekSayA / sAntaravyapadeza iti| tathA ekena samayena gRhNAti, ekena nisRjti| kimuktaM bhavati? - " * grahaNasamayAnantareNa sarvANyeva tatsamayagRhItAni nisRjatIti |athvaa ekasamayena gRhNAtyeva, 0 & Adyena, na nisRjti|tthaa ekena nisRjatyeva, carameNa, na gRhNAti / apAntarAlasamayeSu tu " grahaNanisargAvarthagamyau ityato'virodha iti| (vRtti-hindI-) yahAM zArIrika vizeSa yoga (vyApAra) hI vAgyoga va manoyoga hai, . & kyoMki kAyika vyApAra se rahita vyakti ke to siddhAtmA kI taraha vAgyoga va manoyoga kA " & abhAva prasakta ho jaaegaa| isalie zArIrika vyApAra hone para jisake dvArA, AtmA bhASAdravya " & kA upAdAna karatI hai, vaha usa AtmA kA zArIrika yoga hai| jisa zArIrika prayatna dvArA unheM hI AtmA chor3atI hai, vaha AtmA kA vAcika yoga hai, aura jisake dvArA AtmA manodravyoM kA manana (jJAna) karatI hai, vaha (usa AtmA kA) mAnasa yoga hai, isa prakAra eka zArIrika vyApAra kA hI vyavahAra kI dRSTi se tIna rUpoM meM vibhAga hai, ataH koI doSa nahIM hai & rahatA / aura 'ekAntara grahaNa karatA hai aura ekAntara hI chor3atA hai' isa kathana meM kucha loga " - 'ekAntara' kA artha karate haiM- eka (antara yAnI) vyavadhAna ke saath| unake anusAra, dhvani 78 (r)(r)RecRO908R@@@@@@* - Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - Racecaceecece 909009009000 222333333333333333333333. niyukti gAthA-7 | vicchinna ratna-paMkti kI taraha huA karatI hai (arthAt eka ratna ke bAda dUsare ratna ke madhya meM ca eka ratnetara hotA hai, usI taraha eka dhvani ke bAda dUsarI dhvani ke madhya eka 'samaya' kA " a vyavadhAna hotA hai), (jo pratyakSaviruddha hai aura) isameM siddhAnta-virodha bhI hai; kyoMki (Agama , meM) kahA gayA hai- (vaktA) pratisamaya avirahita (binA vyavadhAna ke) nirantara (bhASAdravyoM kA) grahaNa karatA hai| _ zaMkAkAra (punaH) kahatA hai- kintu jo (Agama meM) yaha kahA gayA hai- "sAntara visarjana karatA hai, nirantara nahIM, eka samaya meM grahaNa karatA hai aura eka samaya meM nisarjana : va karatA hai" ityAdi, usakI saMgati kaise baiThAeMgeM? (uttara) isakA uttara de rahe haiM- yahAM grahaNa & kI apekSA nisarga ko 'sAntara' kahA gayA hai| kahane kA tAtparya yaha hai- jisa prakAra Adi & samaya se lekara pratisamaya grahaNa hotA hai, usa taraha nisarga (mocana) nahIM hotA, kyoMki Adya . a (prathama) samaya meM (mAtra grahaNa hotA hai) nisarga nahIM hotaa| (zaMkA-) nisarga kI apekSA grahaNa kI bhI 'sAntaratA' siddha hotI hai (arthAt gRhIta dravyoM kA nisarga ke vinA jaise grahaNa nahIM hotA, isalie grahaNa kI sAntaratA hai, usI taraha nisarjana hone para hI grahaNa sambhava hai, . isalie grahaNa kI bhI sAntaratA mAnanI caahie)| (uttara-) ApakA kathana yuktiyukta nahIM, . kyoMki usa (nisarga) kI paratantratA hai (arthAt prathama samaya meM nisarga ke binA grahaNa to ho " ca jAtA hai, kintu nisarjana tabhI hotA hai jaba pUrva meM koI gRhIta ho)| cUMki gRhIta hue binA " * nisarga nahIM hotA, isalie pUrva-pUrva grahaNa ke samaya kI apekSA se 'sAntara' kathama kiyA gayA hai| isa prakAra, eka samaya meM grahaNa karatA hai aura eka samaya meM nisarjana karatA hai a (isakA tAtparya kyA hai?) tAtparya yaha hai ki grahaNa-samaya ke bAda hI, ukta samaya meM gRhIta . samasta (bhASA-dravyoM) ko chor3atA hai| athavA eka samaya se grahaNa karatA hI hai| jaise, prathama samaya meM (grahaNa karatA hI hai), aura chor3atA nahIM hai| aura eka samaya meM chor3atA hI hai, jaise a aMtima samaya meM, grahaNa nahIM karatA hai, madhya ke samayoM meM to grahaNa va nisarga arthagamya haiM ca (arthAt arthApatti se samajhane yogya haiM (arthAt grahaNa aura nisarga donoM hI hote haiM, anyathA " * Adya samaya meM grahaNa hI honA, aura antya samaya meM nisarga hI honA -isa avadhAraNa kI asaMgati ho jaaegii)| -888888888888888888888888888888888888888888888 333333 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)R@ne 79 - Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333333333333333382333333333333333333333333333 / -Racecacace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 20000 90 / (haribhadrIya vRttiH) __ Aha-grahaNanisargaprayatnau AtmanaH parasparavirodhinau ekasminsamaye kathaM , syAtAmiti? atrocyate, nAyaM doSaH, ekasamaye karmAdAnanisargakriyAvat tathotpAdavyayakriyAvat / tathA'GgulyAkAzadezasaMyogavibhAgakriyAvacca kriyAdvayasvabhAvopapatteriti gAthArthaH // 7 // (vRtti-hindI-) (zaMkAkAra dvArA punaH) (zaMkA-) grahaNa va nisarga -ye donoM svarUpa se paraspara-virodhI haiM, ataH unakA eka samaya meM honA kaise sambhava ho sakatA hai? yahAM uttara 8 diyA jA rahA hai- ukta doSa nahIM hai, kyoMki jisa prakAra eka samaya meM karma-sambandhI AdAna evaM nisarga (arthAt karma-bandha va vipAka vedanIya nirjarA) -ye donoM kriyAeM (sAtha-sAtha) sa hotI haiM, tathA (eka dravya meM, eka samaya meM hI) utpAda va vyaya sambandhI kriyA (pariNAma) hote " haiM, aura jisa prakAra aMgulI meM eka AkAza-pradeza ke sAtha saMyoga va vibhAga -ye donoM hI kriyAeM (eka samaya meM) hotI haiM, usI prakAra (eka hI samaya meM) do kriyAoM kI svAbhAvikatA - saMgata hotI hai| yaha gAthA kA artha pUrNa huA ||7 || (haribhadrIya vRttiH) yaduktaM- 'gRhNAti kAyikena' ityAdi, tatra kAyiko yogaH paJcaprakAraH, audArikavaikriyAhArakataijasakArmaNabhedabhinnatvAttasya, tatazca kiM paJcaprakAreNApi kAyikena gRhNAti AhosvidanyathA-ityAzaGkAsaMbhave sati tadapanodAyedamAha (niyuktiH) tivihaMmi sarIraMmi, jIvapaesA havanti jiivss| jehi u giNhai gahaNaM, to bhAsai bhAsao bhAsaM // 8 // [saMskRtacchAyAH-trividhe zarIre jIvapradezA bhavanti jIvasyAyaistu gRhNAti grahaNaM tato bhASate bhASako bhASAm // ] (vRtti-hindI-) 'kAyika yoga se grahaNa karatA hai' ityAdi jo kathana kiyA gayA hai, & usameM kAyika yoga pAMca prakAra kA hotA hai, kyoMki kAya ke audArika, vaikriya, AhAraka, . taijasa va kArmaNa -ye (pAMca) bheda hote haiN| yahAM yaha AzaMkA ho sakatI hai ki (vaktA) kyA hai * pAMcoM prakAra ke zarIroM se (bhASA dravya kA) grahaNa karatA hai yA kisI eka se (yA anya kucha " se)| isa AzaMkA ko dUra karane ke lie Age gAthA kaha rahe haiM (r)(r)cRBSCR@@@@c809009088009 - - 80 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ARRRRRRRRRR niyukti gAthA-8 902020009000 (8) 222222223333333333333332223333333333333333382 (niyukti-artha-) trividha zarIra meM jIva ke (aMgabhUta) jIva-pradeza huA karate haiM, . jina (Atma-pradezoM) ke dvArA jIva 'grahaNa' (ke yogya zabda-pudgaloM) kA grahaNa karatA hai, . isake bAda vaktA bhASA kA bhASaNa karatA hai| ce (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) 'trividhe' triprkaare|shiiryt iti zarIraM tasmin, audArikAdInAmanyatama , ityrthH|jiivtiiti jIvaH tasya pradezAH jIvapradezAH bhvnti| etAvatyucyamAne 'bhikSoH pAtram' . 4 ityAdau SaSTyA bhede'pi darzanAtmA bhUd bhinnapradezatayA'pradezAtmasaMpratyaya ityata Aha-jIvasya / c AtmabhUtA bhavanti, tatazcAnena niSpradezajIvavAdinirAkaraNamAha, sati niSpradezatve karacaraNoa rugrIvAdyavayavasaMsargAbhAvaH, tdektvaaptteH| katham? -karAdisaMyuktajIvapradezasya " uttamAGgAdisaMbaddhAtmapradezebhyo bhedaabhedviklpaanupptteriti| a. (vRtti-hindI-) trividha yAnI tIna prakAra ke zarIra meM / jo zIrNa (kSINa) hotA hai, vaha 'zarIra' kahA jAtA hai, arthAt audArika Adi pAMca prakAra ke zarIroM meM se koI bhI ek|jo jIvita rahatA hai, vaha 'jIva' hai| jIva-pradeza yAnI jIva ke pradeza / kintu ukta kathana karane para, , jisa prakAra 'bhikSu kA pAtra' isa kathana meM 'kA' (SaSThI vibhakti) ke kAraNa (bhikSu va pAtra meM paraspara) bheda dekhA jAtA hai, usI taraha kahIM jIva aura pradeza -ina (donoM) meM paraspara bheda " << mAna kara, kisI ko AtmA ke pradezarahita hone kI pratIti ho sakatI hai, isalie (usake " a nivAraNa hetu) kahA- (jiivsy)| jIva ke (ve jIva-pradeza) haiM, arthAt ve pradeza jIvarUpa haiM jIva ke AtmabhUta haiM (arthAt jIva se abhinna haiN)| isa kathana ke dvArA 'jo jIva ko pradezarahita (niravayava) mAnate haiM, unakA nirAkaraNa bhI sUcita kara diyA gayA hai| kyoMki / jIva yadi pradezahIna ho to usakA hAtha, pAMva, Uru, grIvA Adi avayavoM se saMsarga (saMgata) n nahIM ho pAegA, isakA kAraNa yaha hai ki yadi saMsarga ho to hAtha, pAMva Adi kI (bhinnatA & samApta hokara) ekatA (abhinnatA) kI aniSTa sthiti paidA ho jaaegii| (prazna-) yaha kaise hogI? (uttara-) hAtha Adi se saMyukta jIva-pradeza aura sira Adi se sambaddha Atmapradeza -: inameM paraspara bheda yA abheda -ina donoM vikalpoM kI asaMgati ho jaaegii| [tAtparya yaha hai ki * yadi bheda mAneMge to AtmA ko bhI sAvayava mAnanA par3egA, aura AtmA ko niSpradeza mAnane kA mata khaNDita hogA, aura abheda mAneMge to niSpradeza AtmA kI bhinna-bhinna avayavoM ke sAtha saMyoga nahIM ho SecROBRO0808090Sce@ 81 - Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cace ca ca ca ca ca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000 sakatA, isalie kisI eka avayava kI hI sAtmakatA (AtmasambaddhatA) mAnanI par3egI, na ki sabhI / avayavoM kii| isa prakAra, donoM hI vikalpoM meM aniSTa Apatti uTha khar3I hogii| -222222222222223333333333333333333333333333333 ca (haribhadrIya vRttiH) yaiH kiM karotItyAha- 'yaistu gRhnnaati'|tushbdo vishessnnaarthH| kiM vizinaSTi? -na sarvadaiva gRhNAti, kintu tatpariNAme sati, kim? -gRhyata iti grahaNam, grahaNamiti "kRtyalyuTo, & bahulam" (pA. 3-3-113) itivacanAtkarmakArakam, shbddrvynivhmityrthH| tato' gRhItvA 'bhASate' vakti, bhASata iti bhASakaH kriyA''viSTa ityrthH|anen niSkriyAtmavAdavyavacchedamAha, . & sati tasminniSkriyatvAt apracyutAnutpannasthiraikarUpatvAdbhASaNAbhAvaprasaGgaH |kaam?-bhaassyt , iti bhASA, tAM bhaassaam| Aha- 'tato bhASate bhASaka' ityanenaiva gatArthatvAdbhASAgrahaNamatiricyate iti, na / abhipraayaaprijnyaanaat|ih bhASyamANaiva bhASocyate, na pUrvaM nApi pazcAda, ityasyArthasya khyApanAya & bhASAgrahaNamaduSTameveti gaathaarthH||8|| (vRtti-hindI-) jo (Atma-pradeza batAe gaye) haiM, unase (vaktA) kyA karatA hai? uttara : & diyA- jinase (inhIM se) to (vaha) grahaNa karatA hai| yahAM 'to' zabda vizeSaNa-paraka hai| (prazna) kyA vizeSatA vyakta kara rahA hai? (uttara-) yaha batA rahA hai ki sarvadA grahaNa nahIM karatA, c. apitu (yogya) pariNAma hone para (grahaNa karatA hai)| (prazna-) kyA (grahaNa karatA hai)? (uttara & hai-) 'grahaNa' ko (grahaNa karatA hai)| jo grahaNa kiyA jAva, arthAt zabda-dravya-samUha (hI & 'grahaNa' zabda se abhipreta hai), yahAM 'graha' dhAtu se karma artha meM 'kRtyalyuTo bahulam' (pANinIya . & sU. 3/3/113) se lyuT (ana) pratyaya huA hai| tataH= usake ('grahaNa' ke grahaNa hote) ke bAda, 6 bhASate bolatA hai| kauna? (uttara-) bhASaka, arthAt bhASaNa karane vAlA, bhASaNa-kriyA se 6 yukta (vaktA jIva bolatA hai)| uparyukta kathana (ki 'vaktA jIva bolatA hai') se AtmA ko a niSkriya mAnane vAle mata kA nirAkaraNa kiyA gayA hai, kyoMki yadi AtmA niSkriya ho to use apracyuta, sthira, anutpanna va ekarUpa (arthAt kisI bhI pariNamana se rahita) mAnanA hogA, aura usa sthiti meM usake dvArA bhASaNa kiyA jAnA asaMgata ho jAegA (kyoMki pahale : jo mauna thA, aba bola rahA hai, yaha pariNati 'vikAra' hotI hai jo niSkriya AtmA meM saMgata ce nahIM ho sktii)| (prazna-) kise bhASita karatA (bolatA) hai? (uttara-) jo bhASita hotI hai, " / use arthAt bhASA ko (bhASita karatA hai)| 82 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RRRRRRece h h h h h h h h h 23333333333333333333333333333333 niyukti gAthA-8 (zaMkAkAra ne) kahA- 'usake bAda vaktA bhASaNa karatA hai' -itane kathana mAtra se hI ca bAta pUrI ho jAtI, ('bhASA kA bhASaNa karatA hai' -yaha kahakara 'bhASA kA' yaha kathana hai atirikta (anapekSita) ho jAtA hai (ataH bhASA ko bhASita karatA hai -yaha kathana kyoM kiyA . & gayA?) (uttara-) ApakA Aropa sahI nahIM hai, kyoMki (hamAre kathana ke) abhiprAya ko Apa samajha nahIM pAe haiN| jo bhASita kI jAtI hai, use hI 'bhASA' kahanA cAhie, bhASaNa se pUrva yA bhASaNa ke bAda bhASA (kI sattA) nahIM hotI -isa artha (abhiprAya) ko vyakta karane lie yahAM " 'bhASA' zabda kA (atirikta) grahaNa kiyA gayA hai| ataH (jaisA zaMkAkAra ne kahA hai, vaisA) a koI doSa nahIM raha jaataa| yaha gAthA kA artha pUrNa huA IB || vizeSArtha ___"jIva ke pradeza' itanA hI kahanA paryApta thA, phira bhI niyukti meM 'jIva ke jIva-pradeza' yaha " ca kathana kiyA hai jisameM vizeSa bAta antarnihita hai| yahAM jIva zabda do bAra par3hA gayA hai, jo yaha sUcita ca karatA hai ki jo jIva ke pradeza haiM, ve jIva ke hI haiM (yA jIva rUpa hI haiM), arthAt jIva aura usake pradeza ca abhinna haiN| jisa prakAra 'bhikSu kA pAtra' aisA kahane para bhikSu va pAtra -ina donoM kI bhinnatA samajha meM 2 & AtI hai, usI taraha 'jIva ke pradeza' aisA kahane para jIva aura usake pradeza -ina donoM meM bhI koI paraspara-bhinnatA kA bodha kara sakatA hai- isalie do bAra jIva zabda kA kathana kiyA gayA hai| vastutaH jIva eka akhaNDa dravya hai, vaha dravyataH eka hai, vaha nirvibhAga hai, usakA aMza-aMza karake pRthak-pRthak vibhAga sambhava nahIM hai| kintu kAlpanika yA vyAvahArika dRSTi se usake asaMkhyAta pradezoM (aMzoM) kA " la honA mAnA jAtA hai| zuddhanaya se AtmA apradeza hI hai| ataH AtmA kI sAvayavatA kathaMcit hI hai (dra. ca rAjavArtika-5/6 tathA 5/8) / AtmA kI sapradezatA (sAvayavatA) ko lekara dArzanikoM meM matabheda hai| vyAya-vaizeSikoM ke 6 mata meM AtmA nitya, niravayava hai| unake mata meM sAvayava padArtha kArya (utpanna hone vAle) tathA anitya & hote haiM, isalie yadi AtmA ko sAvayava mAnA jAegA to usakI nityatA para praznacinha lgegaa| jainadarzana AtmA ko nitya bhI mAnatA hai aura asaMkhyAta pradezI bhii| AtmA pariNAmInitya hai, aura nityatA va pariNAmayuktatA -donoM usameM sambhava haiN| jahAM taka zarIra ke hAtha, pAMva, grIvA Adi aMgoM kI bAta hai, jaina va nyAyavaizeSika -sabhI unheM sAvayava mAnate haiN| - (r)(r)ca(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)e 83 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333333333333333333333333333333333333333333332 -aca cace cacace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 9000000 prastuta prakaraNa meM AtmA kI sAvayavatA kI yuktiyuktatA kA samarthana kiyA gayA hai| AtmA a ko sAvayava mAnane para zarIra ke hAtha, pAMva, sira, grIvA Adi vividha avayavoM kI pRthaka-pRthak sAtmakatA (sacetanatA, AtmasaMbaddhatA) saMgata yA sambhava ho jAtI hai| AtmA bhI sAvayava hai aura " zarIra ke vividha aMga bhI sAvayava haiN| AtmA ke avayavoM kA zarIra ke avayavoM ke sAtha saMsarga hotA . hai| niravayava AtmA kA unase pRthak-pRthak saMsarga ho nahIM paaegaa| niSpradeza AtmA kA pratyeka avayava ke sAtha yugapat saMsarga ho to saba avayavoM kI ekatA -abhinnatA ho jaaegii| kisI eka c. zarIrAvayava se niSpradeza AtmA kA saMsarga ho jAya to dUsare anya avayavoM ke sAtha saMsarga nahIM ho - ca pAegA, aura AtmA yugapat sabhI avayavoM ke sAtha sambaddha ho to sabhI kI ekAtmatA ho jAegI, . bhinnatA nahIM raha paaegii| AtmA ko sAvayava mAnane para yaha doSa nahIM rahatA, kyoMki AtmA ke kucha avayava hAtha se, kucha avayava grIvA se sambaddha ho jAte haiM aura pratyeka zarIrAvayava AtmA ke vibhinna avayavoM se jur3atA huA, apanI-apanI svatantra, bhinna sthiti kAyama rakhatA hai| bhASA kauna sI?- prastuta prakaraNa meM yaha bhI spaSTa kiyA gayA hai ki vaktA apane kAyika , yoga se bhASAvargaNA ke yogya pudgala-dravyoM kA grahaNa karatA hai, vaha bhASA nahIM hai| isI taraha bolane , 8 ke bAda jo zabda AkAza-pradezoM meM phailate haiM, pratidhvanita hote haiM, yA zravaNayogya hote haiM, vaha bhI / ce 'bhASA' nahIM kahA jA sktaa| pudgala-dravyoM ke grahaNa ke bAda jo vAcika yoga se jo bhASA-dravya " & utsarjita hote haiM, usI utsarjana kI sthiti meM 'bhASA' kI sattA hai jo vaktA dvArA bhASita hotI hai| isa se tathya kI prarUpaNA bhagavatI-sUtra (1/10) meM bhI kI gaI hai| (haribhadrIya vRttiH) yaduktaM- 'trividhe zarIre' ityAdi, tatra na jJAyate katamat traividhyamiti, atastadabhidhAtukAma Aha (niyuktiH) orAliyaveuviyaAhAro giNhaI muyai bhaasN| saccaM mosaM saccAmosaM ca asaccamosaM ca // 9 // [saMskRtacchAyAH-audArika-vaikriya-AhArako gRhNAti muzcati bhASAm |styaaN satyamRSAM mRSAMca & asatyamRSAM ca // ] (vRtti-hindI-) (pUrva gAthA meM) trividha zarIra meM (jIva pradeza hote haiM-) ityAdi kathana : kiyA gayA thaa| vahAM yaha (spaSTa) jJAta nahIM hotA ki ve zarIra ke tIna prakAra kauna se haiM? " isalie use batAne kI icchA se (niyuktikAra) kaha rahe haiM- 84 @@comcaeyca@2889089808990 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ er ye ye ye ye ye he he he he| niyukti gAyA-9 h h h h h h h h h -~ s 333333333333 (9) (niyukti-artha-) audArika, vaikriyaka va AhAraka zarIra (vAle jIva) satya, mRSA " (asatya), satya-mRSA aura asatya-mRSA (-ina cAra prakAroM vAlI) bhASA (ke yogya pudgaladravyoM) ko grahaNa karatA hai aura (unheM) chor3atA (nisarjana karatA) hai| (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) tatra audArikavAnaudArikaH, ihaudArikazabdenAbhedopacArAd matublopAdvA . audArikazarIriNo grhnnmiti| evaM vaikriyavAnvaikriyaH, AhArakavAnAhAraka iti|asau , audArikAdiH / gRhNAti' Adatte, 'muJcati' nisRjati ca, bhASyata iti bhASA tAM bhASAm, . & zabdaprAyogyatayA tdbhaavprinntdrvysNhtimityrthH| kiMviziSTAmityAha-satAM hitA satyA, . santo munayastadupakAriNI satyeti, athavA santo mUlottaraguNAstadanupaghAtinI satyA, athavA santaH padAryA jIvAdayaH, taddhitA tatpratyAyanaphalA janapadasatyAdibhedA satyeti, tAM styaam| " va satyAyA viparItarUpA krodhAzritAdibhedA mRSeti tAm / tathA tadubhayasvabhAvA " vastvekadezapratyAyanaphalA utpannamizrAdibhedA satyAmRSeti tAm / tathA tisRSvapyanadhikRtA & zabdamAtrasvabhAvASSmantraNyAdibhedA asatyAmRSeti tAM ca / cazabdaH smuccyaarthH| AsAM ca . svarUpamudAharaNayuktAnAM sUtrAdavaseyamiti gAthArthaH // 9 // (vRtti-hindI-) yahAM 'audArika' kA artha hai-audArika zarIravAlA, kyoMki abhedopacAra : kara (audArika zarIra aura zarIradhArI meM paraspara abheda mAnakara) athavA 'matupa' ('vAlA') . pratyaya kA lopa kara 'audArika' zabda se- 'auradArika zarIradhArI' kA grahaNa kiyA gayA hai| ( isI prakAra, vaikriya kA artha hai- vaikriya zarIra vaalaa| AhAraka kA artha hai- AhAraka zarIra a vaalaa| audArika Adi (zarIra-dhAraka), usa bhASA ko jo bhASita hotI hai, arthAt zabda rUpa " banane kI yogyatA ke kAraNa zabda rUpa pariNata hone vAle dravya-samUha ko, grahaNa karate haiM aura " a (bhASA rUpa meM) chor3ate haiN| (prazna-) vaha bhASA kisa-kisa prakAra kI hotI hai? uttara de rahe , haiM- (vaha satyA Adi cAra prakAra kI hotI hai, unameM eka hai-) satyA bhASA yAnI vaha bhASA . jo satpuruSoM ke lie upakAriNI hotI hai, athavA satpuruSa yAnI munijana, unake lie upakAriNI hotI hai, athavA sat yAnI (zramaNa-caryA ke aMga) mUlagaNa va uttara-guNa unakA hai upaghAta na karane vAlI, athavA sat yAnI jIva Adi padArtha, unake lie hitakArI arthAt 2222222382322 85 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acacacacacece zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 00000000 333333333333333333333333333333333331 / unakA (yathArtha) bodha karAne vAlI evaM 'janapadasatya' Adi (ke AdhAra para vibhinna prakAra / ce vAlI, aisI bhASA ko (vaktA grahaNa karatA hai aura chor3atA hai)| satyA bhASA se viparIta svarUpa , vAlI, evaM 'krodha mizra' Adi-bhedoM vAlI jo bhASA hai, vaha 'mRSA' (asatya) hotI hai (use bhI vaktA gahaNa karatA va chor3atA hai)| tathA (satyA va mRSA -ina) ke svabhAva vAlI aura vastu ke / ekadeza (aMzabhUta dharma-vizeSa) kA pratipAdana karane vAlI evaM 'utpannamizra' Adi bhedoM vAlI & jo bhASA hai, vaha 'satyAmRSA' hotI hai (use bhI vaktA grahaNa karatA hai va chor3atA hai)| tathA (ina " pUrvokta) tInoM bhASAoM meM anadhikRta (aparigaNita), zabda mAtra svabhAva vAlI, evaM 'AmantraNI' . & Adi bhedoM vAlI bhASA 'asatyAmRSA' hotI hai, use bhI (vaktA grahaNa karatA va chor3atA hai)| yahAM , 'ca' zabda samuccaya ('aura' -isa) artha ko vyakta karatA hai arthAt vaktA dvArA grahaNa kI jAne vAlI aura chor3I jAne vAlI bhASAoM meM ina cAroM bhASAoM kA grahaNa karanA caahie| ina sabhI & bhASAoM ke svarUpa Adi kA sodAharaNa nirUpaNa (prajJApanA Adi) sUtra (Agama) se jAnA ca jA sakatA hai| yaha gAthA kA artha pUrNa huA // vizeSArtha ahiMsA ke sAdhakoM ke lie vANI-saMyama atyanta apekSita mAnA gayA hai| vizeSa kara zramaNa- " ce caryA meM to yaha anivAryataH apekSita hai hii| isI dRSTi se dazavaikAlika sUtra ke saptama adhyayana meM spaSTa " & kahA gayA hai ki muni bhASA ke cAra prakAroM ko jAnakara, unameM do prakAra kI bhASA kA to kabhI, prayoga na kre| asatyA'mRSA aura satya bhASA -jo pUrNataH niSpApa, mRdu va saMdeha rahita ho- vahI , bhASA bolane yogya hotI hai| satyamRSA, mRSA, avaktavya satya evaM buddha puruSoM dvArA aprayukta bhASA kA . & prayoga sarvadA varjanIya hai|jo kaThora va jIva-hiMsA meM nimitta ho -aisA satya bhI nahIM bolanA caahie| " satyA bhASA ko mUlaguNa va uttaraguNoM kI avirodhinI kahA gayA hai| munitva kI sAdhanA meM jo , anivArya guNa hote haiM, ve mUlaguNa hote haiM aura jo sAdhanA meM pragati ke lie apekSita hote haiM, ve uttaraguNa hote haiN| sUtrakRtAMga-niyukti ke anusAra, pAMca mahAvrata mUlaguNa haiM aura bAraha prakAra kA tapa & uttaraguNa hai| ThANaM-10, tathA bhagavatI-7/2 meM anAgata-pratyAkhyAna Adi dasa uttaraguNa batAye gae haiN| vaha bhASA jo inakA upaghAta karatI ho, 'satyA' nahIM khlaatii| prastuta prakaraNa meM bhASA kI mahattA ko dhyAna meM rakhakara bhASA ke cAra bhedoM kA nirdeza kiyA , gayA hai| TIkAkAra ne inake svarUpoM kI bhI saMkSepa meM vivecanA kI hai aura vizeSa paricaya hetu AgamoM : ke svAdhyAya kA saMketa bhI kiyA hai| ina bhASAoM ke sambandha meM sthAnAMga (dazama sthAna) tathA - 86 B BCRecr@ @ @ @ @ @ @ @ @ Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRRRRecace ce 999999999999999 23333333333333 niyukti gAthA-9 prajJApanA (gyArahavAM pada, tathA usakI malayagirivRtti) meM jo nirUpaNa prApta hai, use pAThakoM ke hitArtha / a yahAM prastuta karanA aprAsaMgika nahIM hogaa| ArAdhanI va virAdhanI bhASAeM- satyA, satyAmRSA, mRSA va asatyamRSA -ina cAroM meM kucha 'ArAdhanI' haiM to kucha 'viraadhnii'| jisake dvArA mokSamArga kI ArAdhanA kI jAe, vaha ArAdhanI / bhASA hai| kisI bhI viSaya meM zaMkA upasthita hone para vastutattva kI sthApanA kI buddhi se jo 8. sarvajJamatAnusAra bolI jAtI hai, jaise ki AtmA kA sadbhAva hai, vaha svarUpa se sat hai, pararUpa se asat " & hai, dravyArthika naya se nitya hai, paryAyArthika naya se anitya hai, ityAdi rUpa se yathArtha vastusvarUpa kA , kathana vAlI hone se ArAdhanI hai| jo ArAdhanI ho, usa bhASA ko satyAbhASA samajhanI caahie| jo , virAdhanI ho, vaha mRSA hai, arthAt -jisake dvArA muktimArga kI virAdhanA ho, vaha virAdhanI bhASA hai| 1 viparIta vastusthApanA ke Azaya se sarvajJamata ke pratikUla jo bolI jAtI hai, jaise- AtmA nahIM hai, . a athavA AtmA ekAnta nitya hai yA ekAnta anitya hai, ityaadi| athavA jo bhASA saccI hote hue bhI " parapIr3A-janaka ho, vaha bhASA virAdhanI hai| isa prakAra ratnatrayarUpa muktimArga kI virAdhanA karane , vAlI jo ho, vaha bhI virAdhanI hai| virAdhanI bhASA ko mRSA samajhanA caahie|jo ArAdhanI-virAdhanI , & ubhayarUpa ho, vaha satyAmRSA- hai, arthAt jo bhASA AMzika rUpa se ArAdhanI aura AMzika rUpa se " a virAdhanI ho, vaha ArAdhanI-virAdhanI kahalAtI hai| jaise- kisI grAma yA nagara meM pAMca bAlakoM kA " a janma huA, kintu kisI ke pUchane para kaha denA 'isa gAMva yA nagara meM Aja daseka bAlakoM kA janma , huA hai|' 'pAMca bAlakoM kA jo janma huA' utane aMza meM yaha bhASA saMvAdinI hone se ArAdhanI hai, .. a kintu pUre dasa bAlakoM kA janma na hone se utane aMza meM yaha bhASA visaMvAdinI hone se virAdhanI hai| " * isa prakAra sthUla vyavahAranaya ke mata se yaha bhASA ArAdhanI-virAdhanI huii| isa prakAra kI bhASA 2 'satyAmaSA' hai| jo na ArAdhanI ho. na virAdhanI, vaha asatyAmaSA-jisa bhASA meM ArAdhanI ke lakSaNa bhI ghaTita na hote hoM tathA jo viparItavastusvarUpa kathana ke abhAva kA tathA parapIr3A kA kAraNa na hone se jo bhASA virAdhanI bhI na ho tathA jo bhASA AMzika saMvAdI aura AMzika visaMvAdI bhI na , a hone se ArAdhana-virAdhanI bhI na ho, aisI bhASA asatyAmRSA samajhanI caahie| aisI bhASA prAyaH " a AjJApanI yA AmaMtraNI hotI hai, jaise- mune! pratikramaNa karo -aisA khnaa| a ina bhASAoM ke vividha prakAroM kA nirUpaNa isa prakAra hai- satyA bhASA ke 10 bheda haiM- (1) . janapadasatyA, (2) sammatasatyA, (3) sthApanAsatyA, (4) jAmasatyA, (5) rUpasatyA, (6) pratItyasatyA, (7) : * vyavahArasatyA, (8) bhAvasatyA, (9) yogasatyA, (10) aupmystyaa| inakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai- " (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)cR9900 87 - Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222222222222222222222222222222233333333333333 - -cace cace cace ca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 09009090902 (1) janapadasatyA-vibhinna janapadoM (prAntoM yA pradezoM) meM jisa zabda kA jo artha iSTa hai, usa ca iSTa artha kA bodha karAne vAlI hone ke kAraNa vyavahAra kA hetu hone se jo satya mAnI jAtI hai| jaise , koMkaNa Adi pradezoM meM paya ko 'piccam' kahate haiN| (2) sammatasatyA-jo samassaloka meM sammata hone .. ce ke kAraNa satyarUpa meM prasiddha hai|jaise- zaivAla, kumuda (candravikAsI kamala) aura kamala (sUryavikAsI ca kamala) ye saba paMkaja haiM- kIcar3a meM hI utpanna hote haiM, kintu 'paMkaja' zabda se janasAdhAraNa 'kamala' . & artha hI samajhate haiN| zaivAla Adi ko koI paMkaja nahIM khtaa| ataeva kamala ko 'paMkaja' kahanA hai sammatasatya bhASA hai| (3) sthApanAsatyA-tathAvidha (vizeSa prakAra ke) aMkAdi ke vinyAsa tathA mudrA : ca Adi ke Upara racanA (chApa) dekhakara jisa bhASA kA prayoga kiyA jAtA hai, vaha sthApanAsatyA bhASA ce hai| jaise '1' aGka ke Age do bindu dekhakara kahanA- yaha sau (100) hai, tIna bindu dekhakara kahanA- yaha eka hajAra (1000) hai| athavA miTTI, cAMdI, sonA Adi para amuka mudrA (muharachApa) aMkita dekhakara mASa, kArSApaNa, muhara (ginnI), rupayA Adi khnaa| (4) nAmasatyA- kevala nAma ke kAraNa hI jo / 4 bhASA satya mAnI jAtI hai, vaha nAmasatyA kahalAtI hai| jaise- koI vyakti apane kula kI vRddhi nahIM ? ca karatA, phira bhI usakA nAma 'kulavarddhana' kahA jAtA hai| (5) rUpasatyA-jo bhASA kevala amuka rupa . a (vezabhUSA Adi) se hI satya hai| jaise- kisI vyakti ne dambhapUrvaka sAdhu kA rUpa (svAMga) banA liyA ho, use 'sAdhu' kahanA rUpasatyA bhASA hai| (6) pratItyasatyA-jo kisI anya vastu kI apekSA se 2 ca satya ho| jaise- anAmikA aMgulI ko 'kaniSThA' (sabase choTI) aMgulI kI apekSA se dIrgha kahanA, .. 4 aura madhyamA kI apekSA se hrasva kahanA pratItyasatyA bhASA hai| (7) vyavahArasatyA- vyavahAra se- " lokavivakSA se jo satya ho vaha vyavahArasatya bhASA hai| jaise- kisI ne kahA- 'pahAr3a jala rahA hai'| yahAM pahAr3a ke sAtha ghAsa kI abhedavivakSA karake aisA kahA gayA hai| ataH lokavyavahAra kI apekSA se .. 4 aisA bolane vAle sAdhu kI bhASA bhI vyavahArasatyA hotI hai| (8) bhAvasatyA--bhAva se arthAt -varNa ce Adi (kI utkaTatA) ko lekara jo bhASA bolI jAtI ho, vaha bhAvasatyA bhASA hai| arthAt- jo bhAva " & jisa padArtha meM adhikatA se pAyA jAtA hai, usI ke AdhAra para bhASA kA prayoga karanA bhAvasatyA , & bhASA hai|jaise- balAkA (baguloM kI paMkti) meM pAMcoM varNa hone para bhI use zveta kahanA / (7) yogasatyA yoga kA artha hai- sambandha, saMyoga; usake kAraNa jo bhASA satya mAnI jaae| jaise- chatra ke yoga se , ca kisI ko chatrI kahanA, bhale hI zabdaprayogakAla meM usake pAsa chatra na ho| isI prakAra kisI ko daNDa " ca ke yoga se daNDI khnaa| (10) aupamyasatyA- upamA se jo bhASA satya mAnI jaae| jaise- gau ke 2 samAna 'gavaya' (pazu vizeSa) hotA hai| isa prakAra kI upamA para Azrita bhASA ko aupamyasatyA kahA jAtA hai| &&&&&&aaaaaaaaaaaaaaaaaaa hAmI 88 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRRRRRRRce h h h h h h h g n * - 2322323233 23 niyukti gAthA-1 mRSA bhASA ke 10 bheda isa prakAra haiM- (1) krodhaniHsRtA (2) mAnaniHsRtA, (3) mAyAniHsRtA, a (4) lobhaniHsRtA, (5) preya (rAga)-niHsRtA, (6) dveSaniHsRtA, (7) hAsyaniHsRtA, (8) bhayaniHsRtA, (9) a AkhyAyikA-niHsRtA, (10) upghaat-niHsRtaa| inakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai (1) krodhaniHsRtA-krodhavaza muMha se nikalI huI bhASA, (2) mAnaniHsRtA- pahale anubhava na / ca kiye hue aizvarya kA, apanA AtmotkarSa batAne ke lie kahanA ki hamane bhI eka samaya aizvarya kA a anubhava kiyA thA, yaha kathana mithyA hone se mAna-niHsRtA hai| (3) mAyAniHsRtA- paravaMcanA Adi ke 4 abhiprAya se nikalI huI vaannii| (4) lobha niHsRtA-lobhavaza, jhUTha taula-nApa karake pUchane para kahanA hai yaha taula-nApa ThIka pramANopeta hai, aisI bhASA lobhaniHsRtA hai| (5) preya (rAga) niHsRtA-kisI ke prati a atyanta rAgavaza kahanA- 'maiM to ApakA dAsa hUM', aisI bhASA preyaniHsRtA hai| (6) dveSaniHsRtAdveSavaza tIrthakarAdi kA avarNavAda krnaa| (7) hAsyaniHsRtA- haMsI-majAka meM jhUTha bolnaa| (8) bhayaniHsRtA- bhaya se nikalI huI bhaassaa| jaise- coroM Adi ke Dara se koI aMTasaMTa yA UTapaTAMga " a bolatA hai, usakI bhASA bhayaniHsRtA hai| (9) upaghAta-niHsRtA- kisI kathA-kahAnI ke kahane meM 2 sambhava vastu kA kathana krnaa| (10) upaghAta-niHsRtA- dUsare kehRdaya ko upaghAta (AghAta-coTa) pahuMcAne kI dRSTi se mukha se nikAlI huI bhaassaa|jaise- kisI para abhyAkhyAna lagAnA ki 'tU cora hai|' ca athavA andhe ko aMdhA yA kAne ko kAnA bolnaa| ca satyAmRSA bhASA ke dasa bheda isa prakAra haiM- (1) utpanna-mizritA, (2) vigatAmizritA (3) m Ma utpannavigatamizritA, (4) jIvamizritA, (5) ajIvamizritA (6) jIvAjIvamizritA (7) anantamizritA, CM (8) pratyeka-mizritA, (9)addhAmizritA, (10) addhAddhAmizritA / inakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai . () utpannamizritA- anutpannoM (jo utpanna nahIM hue haiM) ke sAtha saMkhyApUrti ke lie utpannoM & ko mizrita karake bolanA / jaise- kisI grAma yA nagara meM kama yA adhika zizuoM kA janma hone para bhI kahanA ki Aja isa grAma yA nagara meM dasa zizuoM kA janma huA hai| (2) vigatamizritA-vigata kA artha hai- vigata na ho, vaha avigata hai| avigatoM (jIvitoM) ke sAtha vigatoM (mRtoM) ko saMkhyA kI << pUrti hetu milA kara kahanA / jaise- kisI grAma yA nagara meM kama yA adhika vRddhoM ke marane para bhI aise " ca kahanA ki Aja isa grAma yA nagara meM bAraha bUr3he mara ge| yaha bhASA vigatamizritA satyAmRSA hai| (3) . utpannavigatimizratA- utpannoM (janmeM huoM) aura mRtakoM (mare huoM) kI saMkhyA niyata hone para bhI / 4 usameM gar3abar3a karake khnaa| (4) jIvamizritA-zaMkha Adi kI aisI rAzi ho, jisameM bahuta-se jIvita 1 ca hoM aura kucha mRta hoM, usa eka rAzi ko dekha kara kahanA ki kitanI bar3I jIvarAzi hai, yaha . jIvamizritA satyAmRSA bhASA hai, kyoMki yaha bhASA jIvita zaMkhoM kI apekSA satya hai aura mRta zaMkhoM kI apekSA se mRSA / (5) ajIvamizritA- bahuta-se mRtakoM aura thor3e-se jIvita zaMkhoM kI eka rAzi (r)(r)(r)(r)(r)Recr@9880808080908 &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& 22222 333333 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ce CE CR CR CR cace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 2020009| ko dekhakara kahanA ki 'kitanI bar3I mRtakoM kI rAzi hai', isa prakAra kI bhASA ajIvamizritA a satyAmRSA bhASA kahalAtI hai, kyoMki yaha bhASA bhI mRtakoM kI apekSA se satya aura jIvitoM kI 4 apekSA mRSA hai| (6) jIvA-jIvamizritA-usI pUrvokta rAzi ko dekhakara, saMkhyA meM visaMvAda hone para : ce bhI niyatarUpa se nizcita kaha denA ki isameM itane mRtaka haiM, itane jIvita haiN| yahAM jIvoM aura ajIvoM , kI vidyamAnatA satya hai, kintu unakI saMkhyA nizcita kahanA mRSA hai| ataeva yaha jIvAjIvamizritA , satyAmRSA bhASA hai| (7) anantamizritA-mUlI, gAjara Adi anantakAya kahalAte haiM, unake sAtha kucha c. pratyeka vanaspatikAyika bhI mile hue haiM, inheM dekhakara kahanA kiye saba anantakAyika haiM- yaha bhASA & anantamizritA satyAmRSA hai| (8) pratyekamizritA- pratyeka vanaspatikAya kA saMghAta anantakAyika ke & sAtha Dhera karake rakhA ho, use dekhakara kahanA ki 'yaha saba pratyekavanaspatikAyika hai'; isa prakAra kI ra bhASA pratyekamizritA satyAmRSA hai| (9) addhAmizritA- addhA kahate haiM- kAla ko| yahAM prasaGgavaza . c& addhA se dina yA rAtri artha grahaNa karanA cAhie, jisameM donoM kA mizraNa karake kahA jaae| jaise abhI dina vidyamAna hai, phira bhI kisI se kahA- uTha, rAta par3a gii| athavA abhI rAtri zeSa hai, phira bhI kahanA ki uTha, sUryodaya ho gyaa| (10) addhAddhAmizritA- addhAddhA kahate haiM- dina yA rAtri kAla cm ke eka deza (aMza) ko| jisa bhASA ke dvArA una kAlAMzoM kA mizraNa karake bolA jaae| jaise- abhI " ca pahalA pahara cala rahA hai, phira bhI koI vyakti kisI ko jaldI karane kI dRSTi se kahe ki 'cala' madhyAhna CM ho gayA hai', aisI bhASA addhAddhAmizritA hogI hai| asatyAmRSA ke 12 bheda isa prakAra haiM- (1) AmaMtraNI, (2) AjJApanI (3) yAcanI (4) pRcchanI (5) prajJApanI (6) pratyAkhyAnI (7) icchAnulomA (8) anabhigRhItA (9) abhigRhItA, (10) ca saMzayakaraNI, (11) vyAkRtA (12) avyaakRtaa| R (1) AmaMtraNI-sambodhanasUcaka bhaassaa|jaise- he devadatta! (2) AjJApanI-jisake dvArA dUsare & ko kisI prakAra kI AjJA dI jaae| jaise- 'tuma yaha kArya kro| AjJApanI bhASA dUsare ko kArya meM , pravRtta karane vAlI hotI hai| (3) yAcanI-kisI vastu kI yAcanA karane (mAMgane) ke lie prayukta kii| jAne vAlI bhASA / jaise- mujhe diijie| (4) pRcchanI-kisI saMdigdha yA anizcita vastu ke viSaya meM ce kisI viziSTa jJAtA se jijJAsAvaza pUchanA ki 'isa zabda kA artha kyA hai?' (5) prajJApanI-vinIta ziSyAdi janoM ke lie upadezarUpa bhaassaa| jaise- jo prANihiMsA se nivRtta hote haiM, ve dUsare janma meM dIrghAyu hote haiN| (6) pratyAkhyAnI-jisa bhASA ke dvArA amuka vastu kA pratyAkhyAna karAyA jAe yA & prakaTa kiyA jaae| jaise- Aja tumhAre eka prahara taka AhAra karane kA pratyAkhyAna hai| athavA kisI ke dvArA yAcanA karane para kahanA ki 'maiM yaha vastu tumheM nahIM de sktaa| (7) icchAnulomA-jo bhASA | icchA ke anukUla ho, arthAt- vaktA ke iSTa artha kA samarthana karane vAlI ho| isake aneka prakAra ho - 90 (r)(r)(r)(r)ce@@ce@@cr80@@ce(r)(r) 333333333333333333388888888888 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRRRRRRece h h h h h h h h h **y 3333333333 222223333333333322822333333333 niyukti gAthA-1 sakate haiM- (1) jaise koI kisI gurujana Adi se kahe- 'ApakI anumati (icchA) ho to maiM / pratikramaNa karanA cAhatA huuN|' (2) koI vyakti kisI sAthI se kahe- 'ApakI icchA ho to yaha kArya kIjie', (3) Apa yaha kArya kIjie, isameM merI anumati hai| (yA aisI merI icchA hai)| isa prakAra a kI bhASA icchAnulomA kahalAtI hai| (8) anabhigRhItA-jo bhASA kisI niyata artha kA avadhAraNa na . kara pAtI ho, vaktA kI jisa bhASA meM kArya kA koI nizcita rUpa na ho, vaha anabhigRhItA bhASA hai| " jaise kisI ke sAmane bahuta-se kArya upasthita haiM, ataH vaha apane kisI bar3e yA anubhavI se pUchatA haice 'isa samaya meM kauna-sA kArya karUM?' isa para vaha uttara detA hai- 'jo ucita samajho, kro|' aisI bhASA 0 se kisI viziSTa kArya kA nirNaya nahIM hotA, ataH ise anabhigRhItA bhASA kahate haiN| (9) abhigRhItA- 2 jo bhASA kisI niyata artha kA nizcaya karane vAlI ho, jaise- isa samaya amuka kArya karo, dUsarA koI kArya na kro| isa prakAra kI bhASA abhigRhItA hai| (10) saMzayakaraNI-jo bhASA aneka arthoM , & ko prakaTa karane ke kAraNa dUsare ke citta meM saMzaya utpanna kara detI ho| jaise- kisI ne kisI se " kahA- saindhava le aao| saindhava zabda ke aneka artha hote haiM, jaise- ghor3A, namaka, vastra aura puruss| , 'saindhava' zabda ko sunakara yaha saMzaya utpanna hotA hai ki yaha namaka maMgavAtA hai, yA ghor3A Adi / yaha ca saMzayakaraNI bhASA hai| (11) vyAkRtA- jisa bhASA kA artha spaSTa ho, jaise- yaha ghor3A hai| (12) " ca avyAkRtA- jisa bhASA kA artha atyanta hI gUDha ho, athavA avyakta (aspaSTa) akSaroM kA prayoga , karanA avyAkRtA bhASA hai, kyoMki vaha bhASA hI samajha meM nahIM aatii| asatyAmRSA bhASA pUrvokta satyA, mRSA aura mizra -ina tInoM bhASAoM ke lakSaNa se vilakSaNa la hone ke kAraNa na to satya kahalAtI hai, na asatya aura na hI satyAmRSA , yaha bhASA kevala & vyavahArapravartaka hai| . . prajJApanA sUtra kI malayagiri-vRtti ke anusAra, uparyukta- cAroM prakAra kI bhASAoM ko jo " & jIva samyak prakAra se upayoga rakha kara pravacana (saMgha) para AI huI malinatA kI rakSA karane meM tatpara , hokara bolatA hai, arthAt- pravacana (saMgha) ko nindA aura malinatA se bacAne ke lie gaurava-lAghava kA , 6 paryAlocana karake cAroM meM se kisI bhI prakAra kI bhASA bolatA huA sAdhuvarga ArAdhaka hotA hai, . virAdhaka nhiiN| kintu jo upayogapUrvaka bolane vAle se para-bhinna hai tathA asaMyata (mana-vacana-kAya " ke saMyama se rahita) hai, jo sAvadya vyApAra (hiMsAdi pApamaya pravRtti) se virata nahIM (avirata) hai, jisane , apane bhUtakAlika pApoM ko micchA mi dukkaDaM (merA duSkRta mithyA ho), dekara tathA prAyazcitta Adi / va svIkAra karake pratihata (naSTa) nahIM kiyA hai tathA jisane bhaviSya kAlasambandhI pApa na hoM, isake lie 2 pApakarmoM kA pratyAkhyAna nahIM kiyA hai, aisA jIva cAhe satyabhASA bole yA mRSA, satyAmRSA yA . asatyAmRSA meM se koI bhI bhASA bole, vaha ArAdhaka nahIM, virAdhaka hai| - (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)909 91 9 33333388888888888888888888888888888888888888 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Rececacance zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 900900900 - -333333333333333333333333333333333333333333333 (haribhadrIya vRttiH) Aha- 'audArikAdiH gRhNAti muJcati ca bhASAm' ityuktam / sA hi muktA utkRSTataH . & kiyatkSetraM vyApnotIti? ucyate, samastameva lokamiti Aha-yadyevaM 'kio'ttigaahaa|ayN & suutrto'bhisNbndhH| (vRtti-hindI-) [vRttikAra Age vAlI gAthA ko pUrvasandarbha se jor3a rahe haiN| ve agrima gAthA 1 ko do prakAra ke saMdarbho se jor3a kara dekha rahe haiN| pUrvagAthA meM hI kucha jijJAsA paidA hotI hai, vahI " * jijJAsA Age kI gAthA meM hai| yaha eka saMdarbha huaa| dUsarA saMdarbha isa prakAra hai| pIche kI gAthA ke " ce artha yA vyAkhyAna meM indriya-viSayoM kI, vizeSataH zrotra indriya kI sImA batAI gaI thI, usa sambandha sa meM bhI kucha jijJAsA uThatI hai, vahI Age kI gAthA meM hai|] jijJAsu kA kahanA hai- 'audArika Adi (zarIroM ke dhAraka) bhASA kA grahaNa va ce nisarjana karatA hai'- aisA pahale (pUrva gAthA meM) kahA gayA hai| (to kRpayA yaha batAeM ki) vaha , mukta (nisarjita) bhASA utkRSTataH kitane kSetra ko vyApta karatI hai? uttara hai- samasta loka & ko| taba hamArI jijJAsA Age kI gAthA 'kaihiM samaehi' ke rUpa meM hai| isa prakAra Age ca kI gAthA kA sUtra (mUla gAthA) se sambandha samajhanA caahie| (haribhadrIya vRttiH) athavA'rthataH prtipaadyte|aah- dvAdazabhyo yojanebhyaH parato na zRNoti zabdam, mandapariNAmatvAttadravyANAmityuktam, tatra kiM parato'pi dravyANAmAgatirasti?, yathA ca viSayAbhyantare nairantaryeNa tadvAsanAsAmarthyam, evaM bahirapyasti uta beti? ucyate, asti, CM keSAJcit kRtsnlokvyaapteH|aah-ydyevm niyuktiH) kaihi samaehi logo, bhAsAi nirantaraMtu hoi phuddo| logassa ya kaibhAge, kaibhAgo hoi bhAsAemon [saMskRtacchAyAH-katibhiH samayaiH lokaH, bhASayA nirantaraM tu bhavati spRssttH|loksy ca katibhAge katibhAgo bhavati bhaassaayaaH|] -333333333333333338888888888888888888888888883 92 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)ce@@@@@ - Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acacecacaacance 2200020009 223322233333333333333333333333333333333333333 niyukti-gAthA-10 (vRtti-hindI-) athavA artha (gAthA ke vyAkhyAna) se jor3akara (bhI) (Age kI gAthA & kA) pratipAdana (saMdarbha-nirdeza Adi) kiyA jA rahA hai| jijJAsu kA kathana hai ki pUrva (gAthA . saM. 5 ke vyAkhyAna meM zrotrendriya ke viSaya kI sImA batAte hue kahA gayA hai ki) bAraha 1 yojana se Age ke zabda ko zrotA nahIM suna pAtA, kyoMki vahAM bhASA-sambandhI pudgala-dravyoM a kA gati-pariNAma maMda par3a jAtA hai| vahAM yaha prazna uThatA hai ki bAraha yojana ke Age se bhI a (zabda-pudgala) dravyoM kA AnA sambhava hai kyA? (isI taraha yaha bhI prazna hai ki) jaise (zrotra) a indriya-viSaya kI sImA (bAraha yojana) ke andara, nirantara se (pUrNatayA, samagratayA) zabda pudgaloM dvArA anya dravyoM ko vAsita karane kI jitane sAmarthya batAI gaI hai, kyA vaha sAmarthya apanI viSaya-sImA se bAhara bhI hai yA nahIM? yadi yaha kaheM ki yaha sAmarthya hai . kyoMki kinhIM ke mata meM bhASA meM samasta loka meM vyApta hone kI sAmarthya hai, to (eka aura jijJAsA uThatI hai, vaha isa prakAra Age kI gAthA ke rUpa meM hai-) (10) (niyukti-artha-) kitane samayoM meM bhASA-dravyoM dvArA yaha loka nirantara (pUrNatayA : samagrarUpa se) spRSTa hotA hai? aura bhASA (dravyoM) kA kitanA bhAga aura loka ke kitane bhAga meM spRSTa hotA hai? 4 (haribhadrIya vRttiH) a (vyAkhyA-) 'katibhiH samayaiH' 'lokaH' lokyata iti lokaH caturdazarajjvAtmakaH kSetralokaH parigRhyate,bhASayA nirantarameva bhavati spRSTaH vyAptaH pUrNa ityanantaram, lokasya ca katibhAge katibhAgo bhavati bhaassaayaaH?,10|| a (vRtti-hindI-) (vyAkhyA-) jo avalokita hotA hai, vaha 'loka' hai| yahAM 'loka' pada se caudaha rAjU pramANa 'kSetra loka' artha gRhIta hai| vaha kSetraloka bhASA-dravyoM se nirantara (pUrNatayA) spRSTa hotA hai to kitane samayoM meM? spRSTa, vyApta, pUrNa -ye ekArthaka haiN| (isI , ce prakAra) loka ke kitane bhAga meM bhASA dravya kA kitanA bhAga spRSTa, vyApta, pUrNa hotA " ce hai? ||10 // 80@RO0BRORROR@@@@@ 93 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333333333333333333333333333333333333333333333 acacaca cacece zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 200000 / (haribhadrIya vRttiH) atrocyate (niyuktiH) cauhi samaehi logo, bhAsAiniraMtaraMtu hoi phuddo| logassa ya caramaMte, caramaMto hoi bhAsAe // 11 // [saMskRtacchAyAH- caturbhiH samayaiH lokaH, bhASayA nirantaraM tu bhavati spRSTaH / lokasya ca caramAnte caramAnto bhavati bhaassaayaaH||] (vRtti-hindI-) isa viSaya meM (ukta jijJAsA ke samAdhAna hetu) Age kI gAthA kahI jA rahI hai (11) (niyukti-artha-) (yaha) loka cAra samayoM meM bhASA (dravyoM) dvArA nirantara (pUrNatayA, : binA kisI khAlI sthAna ke) spRSTa ho jAtA hai| aura loka ke carama (asaMkhyeya) bhAga meM , bhASA kA caramAnta (asaMkhyeya) bhAga spRSTa hotA hai| (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) caturbhiH samayairloko bhASayA nirantarameva bhavati spRssttH|aah-kiN sarvathaiva bhASayA uta vishissttyaiveti|ucyte, viziSTayA, katham? -iha kazcinmandaprayatno vaktA bhavati, sa hyabhinnAnyeva zabdadravyANi visRjati, tAni ca visRSTAni asaMkhyeyAtmakatvAt paristhUlatvAcca vibhidyante, bhidyamAnAni ca saMkhyeyAni yojanAni gatvA zabdapariNAma-tyAgameva kurvnti| kazcittu mahAprayatnaH, sa khalu AdAnanisargaprayatnAbhyAM bhittvaiva visRjati, tAni ca sUkSmatvAdbahutvAcca anantaguNavRddhyA vardhamAnAni SaTsu dikSu lokaantmaapnuvnti|anyaani ca tatparAghAtavAsitAni vAsanAvizeSAt samastaM lokmaapuurynti|ih ca catuHsamayagrahaNAt tripaJcasamayagrahaNamapi pratyetavyam, tulaadimdhygrhnnvt| (vRtti-hindI-) (vyAkhyA-) cAra samayoM meM bhASA (-dravyoM) dvArA nirantaratA (yAnI : ca koI sthAna khAlI na rahe -aisI sthiti) ke sAtha yaha loka spRSTa (vyApta, pUrNa) ho jAtA hai| zaMkAkAra ne kahA- aisA kyA sabhI bhASAoM se hotA hai yA kisI viziSTa bhASA se? uttara hai - - 94 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r). mA Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ C -RecenamRece 393029999990 -233333333333333333333333333333333333333333333 niyukti gAthA-11 | kisI viziSTa bhASA se hI (loka spRSTa hotA hai, na ki sabhI bhASAoM se)| (prazna-) aisA / ca kyoM? (uttara-) koI vaktA manda prayatna (ke sAtha bolane) vAlA hotA hai, vaha abhinna (pRthak pRthak spaSTa na sunAI dene vAle, apUrNa) zabda-dravyoM kA hI visarjana karatA hai, ve visarjita , zabda-dravya asaMkhyeya (pudgala-skandha) hone tathA (apekSAkRta) atisthUla hone ke kAraNa, bhinna-bhinna (bikhara) jAte haiM, bhinna-bhinna hokara ve saMkhyAta yojana taka jAkara zabda-pariNati , kA tyAga kara dete haiM (arthAt zabdAtmaka pariNati se cyuta hI ho jAte haiM, isalie aisI bhASA " se loka spRSTa nahIM ho paataa)| kintu koI mahAprayatna vAlA (vaktA) ho to vaha zabda-dravyoM ke grahaNa va nisarjana meM hI aisA (adhika) prayatna karatA hai ki (ve zabda-dravya) bhinna-bhinna (pRthak-pRthak spaSTa) hokara " . hI visarjita hote haiM, jo (apekSAkRta adhika) sUkSmatA aura bahulatA ke kAraNa, anantaguNa- 20 buddhi ke sAtha (Age-Age) bar3hate hue, chahoM dizAoM meM (phailate hue) loka ke aMtima chora taka , pahuMca jAte haiM, (kyoMki) unake atirikta bhI jo unake dvArA vAsita bhASA-dravya hote haiM, aise , 64 paugalika dravya viziSTa vAsanA ke kAraNa samasta loka ko pUrita kara dete haiN| cUMki nApa-taula , Adi meM madhyama (ausata) parimANa kA nirUpaNa kiyA jAtA hai, isalie yahAM 'cAra samaya' . kA jo nirdeza kiyA gayA hai, usase tIna yA pAMca samayoM kA bhI grahaNa karaNIya hai- aisA & samajhanA caahie| (haribhadrIya vRttiH) - tatra kathaM punastribhiH samayaiH loko bhASayA nirantarameva bhavati spRSTa iti?, ucyte| lokamadhyasthavaktRpuruSanisRSTAni, yatastAni prathamasamaya eva SaTsu dikSu lokAntamanudhAvanti, jIvasUkSmapudgalayoH 'anuzreNi gatiH' (tattvArtha. a. 2 sUtra 21) iti vcnaat|dvitiiysmye tu " ta eva hi SaT daNDAzcaturdizamekaikazo vivardhamAnAH SaT manyAno bhavanti, tRtIyasamaye tu pRthak . * pRthak tadantarAlapUraNAt pUrNo bhavati loka iti|evN tribhiH samayairbhASayA lokaH spRSTo bhvti| " yadA tu lokAntasthito vA bhASako vakti, catasRNAM dizAmanyatamasyAM dizi nADyA . a bahiravasthitastadA caturbhiH samayairApUryata iti|kthm?, ekasamayena antarnADImanupravizati, . trayo'nye puurvvdrssttvyaaH| yadA tu vidigvyavasthito vakti, tadA pudgalAnAmanuzreNigamanAt samayadvayenAntarnADImanupravizati, zeSasamayatrayaM pUrvavadraSTavyamityevaM paJcabhiH samayairApUryata iti| , / 8088890cRneK@@@908900CRO900 95 ma Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -aca cacacacaca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) DOODOOD (vRtti-hindI-) (zaMkA-) kintu kisa rIti se tIna samayoM meM (hI) bhASA-dravyoM se ca yaha loka nirantaratA ke sAtha spRSTa hotA hai? (uttara-) batA rahe haiM- cUMki kabhI loka ke ThIka . & madhya meM sthita hokara vaktA puruSa zabda dravyoM ko visarjita karatA hai, isalie ve (zabda-dravya) : prathama samaya meM hI chahoM dizAoM meM (phaila kara) loka ke aMtima chora taka pahuMca jAte haiM, , va kyoMki (tattvArthasUtra, 2/25 meM) jIva aura sUkSma pudgala -ina donoM kI 'anuzreNI gati' kahI / ce gaI hai| ataH dvitIya samaya meM to ve hI chaH daNDoM ke rUpa meM (pariNata ho jAte haiM aura pratyeka " a daNDa) cAroM dizAoM meM (aura Upara va nIce) phailate hue chaH mathAnI ke rUpa meM pariNata ho jAte hai haiN| tIsare samaya meM unake dvArA pRthak-pRthak rUpa se cAroM dizAoM ke antarAla (madhyavartI , sthAna) bhI pUrita ho jAte haiM, aura isa prakAra (samasta) loka unase pUrita ho jAtA hai| isa rIti se tIna samayoM meM bhASA dvArA loka kA sparza hotA hai| kintu jaba koI vaktA loka ke , aMtima chora para sthita hokara bolatA hai, arthAt cAroM dizAoM meM se kisI eka dizA meM (trasa), a nAr3I ke bAhara sthita hokara bolatA hai, taba cAra samayoM meM yaha loka bhASA-dravyoM se pUrita ka hotA hai| (prazna-) aisA kyoM? (arthAt tIna kI jagaha cAra samaya kyoM lagate haiM?) (uttara-) kyoMki eka samaya meM to vaha bhASA trasa nAr3I ke andara praviSTa ho pAtI hai, bAkI tIna samaya : pUrvavat samajhane caahieN| kintu jaba vaktA vidizA meM sthita hokara bolatA hai, to cUMki / va pudgaloM kI gati anuzreNI meM hotI hai, isalie do samayoM meM vaha bhASA trasa nAr3I ke bhItara praviSTa ho pAtI hai, bAkI tIna samaya pUrvavat lagate haiN| isa prakAra (kula) pAMca samayoM meM & (bhASA-dravyoM se yaha loka) pUrita hotA hai| vizeSArtha yaha loka trasa aura sthAvara jIvoM se ThasAThasa bharA huA hai| trasa jIva trasa nAr3I' meM hI rahate haiM ca haiM, bAhara nhiiN| sthAvara jIva trasa nAr3I ke bhItara va bAhara donoM jagaha vartamAna haiN| loka ke Upara se a nIce taka caudaha rAjU pramANa laMbe aura eka rAjU pramANa caur3e ThIka madhya ke AkAza-pradezoM kI , a trasanAr3I hotI hai| isake bAhara zeSa sthAvaranAr3I hotI hai| trasanAr3I ke bAhara loka ke anta meM sthita " CM vaktA dvArA uccArita bhASA ke dravya prathama samaya meM to basa nAr3I meM praviSTa hote haiN| dvitIya samaya meM vahIM / C. anuzreNI gati karate haiM, tRtIya samaya meM cAroM dizAoM meM phailate hue chaH mathAnI ke rUpa meM pariNata : va hote haiM aura caturtha samaya meM dizAoM ke antarAloM ko bhI spRSTa karate hue samasta loka ko pUrita kara " | dete haiN| isI taraha koI vaktA trasa nAr3I ke bAhara, vidizA (arthAt cAroM dizA meM do dizAoM ke madhya | - 96 @@cR@@c@@cr(r)(r)(r)(r)(r)cr(r)900 333333 22222222233333333333333333333333333332 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223222333333333333333333333333333333333333333 cace ca cace cace can niyukti gAthA- 11 9 09020 20 20 20 2009 kI koI dizA) meM sthita hokara bolatA hai to usa vyakti dvArA uccArita bhASA-dravyoM ko do samaya trasa & nAr3I meM praviSTa hone meM laga jAte haiN| kyoMki prathama samaya meM vidik se dik meM, dvitIya samaya meM trasa , nAr3I ke madhya AnA sambhava hotA hai| tRtIya samaya meM cAroM dizAoM meM prasaraNa, caturtha samaya meM chaH mathAnI kA rUpa grahaNa sambhava hotA hai aura samasta loka ko pUrita hone meM pAMca samaya laga jAte haiN| (haribhadrIya vRttiH) anye tu jainasamudghAtagatyA lokApUraNamicchanti / teSAM cAdyasamaye bhASAyAH khalu , & UrdhvAdhogamanAt zeSadikSu na mizrazabdazravaNasaMbhavaH |uktN cAvizeSeNa- "bhAsAsamaseTIo, , sadaM jaM suNai mIsayaM suNai" (6)tti| atha matam- 'vyAkhyAnato'rthapratipattiH' iti nyAyAddaNDa eva mizrazravaNaM bhaviSyati, , na zeSadikSviti, tatazcAdoSa iti|atrocyte, evamapi tribhiH samayairlokApUraNamApadyate, na , catuHsamayasaMbhavo'sti / katham? prathamasamayAnantarameva zeSadikSu parAghAtadravyasadbhAvAt dvitIyasamaya eva manthAnasiddheH, tRtIye ca tadantarAlApUraNAt iti| . (vRtti-hindI-) kucha (vyAkhyAtA) jaina (darzana meM mAnya) samudghAta ke jaisI hI 4 (bhASA dravya kI) gati (vistAra) mAna kara bhASA-dravyoM se loka kA pUrita honA mAnate haiN| / c. unake mata meM, prathama samaya meM bhASA Urdhva va nIce (samudghAta kI taraha, caturaMgula-pramANa daNDa 0 a rUpa meM) gamana karatI hai, isalie zeSa dizAoM meM mizra zabda kA zravaNa sambhava nahIM ho pAtA la hai (aura aisA honA doSapUrNa va Agamaviruddha hai), kyoMki sAmAnyataH yaha (pahale, gAthA saM. chaH meM) kahA jA cukA hai- 'bhASA kI samazreNI meM sthita zrotA jisa zabda ko sunatA hai, vaha , & mizra zabda sunatA hai'| taba (ukta doSa ke nivAraNa hetu) ve (vyAkhyAtA) isa prakAra kahate haiM- 'vyAkhyAna se (vizeSa) artha kA pratipAdana hotA hai' -isa niyama se (Urdhva va nIce phaile cAra aMgula vAle), daNDa (AkRti kI sthiti) meM hI 'mizra' zravaNa hotA hai (aisA hama mAnate haiM), zeSa dizAoM meM se la nahIM, isalie koI doSa nahIM rahA (arthAt mizra zabda ke zravaNa na hone kA jo doSa lagAyA , gayA thA, vaha ukta prakAra se nirasta ho jAtA hai)| (uttara-) (ukta vyAkhyAnAnusAra jo 2. & pratipAdana kiyA gayA hai, usake nirAkaraNa hetu) hamArA yaha kahanA hai- ukta prakAra se to " / tIna samayoM meM hI (bhASA-dravya dvArA) loka kA ApUraNa ho jAegA, vahAM cAra samayoM kA , 888888888888888888888888333333333333388888888 - @BRBRBROSRO90@RO90000000 970 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -333333333333333333333333333333333333333333333 - RR OR CROR OR GR zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 22000202000 honA sambhava hI nahIM hai| (prazna-) kyoM? (uttara-) prathama samaya ke bAda, zeSa dizAoM meM | ce parAghAta-dravyoM ke astitva ke kAraNa, dvitIya samaya meM hI mathAnI ke AkAra kI siddhi ho , & jAegI, aura tRtIya samaya meM (dizAoM ke) antarAla bhAga (bhASA dravyoM se) pUrita ho jAeMgeM , (ataH samudghAta kI taraha bhASA dravya ke prasAra mAnane vAle mata meM doSa yaha hai ki cAra samayoM / kI bajAya tIna samayoM meM hI bhASA-dravyoM se loka pUrita ho jAtA hai, jo Agama-viruddha hai)| a (haribhadrIya vRttiH) Aha-jainasamudghAtavaccatubhirevApUraNaM bhaviSyatIti ko doSa iti, atrocyate, na, . siddhAntAparijJAnAt / iha jainasamudghAte svarUpeNApUraNAt, na tatra parAghAtadravyasaMbhavo'sti, . skrmkjiivvyaapaartvaattsy|ttshc kapATanivRttireva tatra dvitIyasamaya iti|shbddrvyaannaaN tvanuzreNigamanAtparAghAtadravyAntaravAsakasvabhAvatvAcca dvitIyasamaya eva mnthaanaapttiriti| va acittamahAskandho'pi vaisasikatvAt parAghAtAbhAvAca caturbhireva pUrayati, na caivaM zabda iti, . << srvtraanushrennigmnaat| ityalamativistareNa, gamanikAmAtramevaitat prstutmiti| " ca yaduktaM 'lokasya ca katibhAge katibhAgo bhavati bhASAyAH' iti|ttredmucyte-'loksy c& ca' |kSetragaNitamapekSya 'caramAnte' asaMkhyeyabhAge, 'caramAntaH' asaMkhyeyabhAgo bhavati 'bhASAyAH' - samagralokavyApinyAH, iti gAthArthaH // 11 // (vRtti-hindI-) pUrvapakSI (jo samudghAta kI taraha bhASA dravya ke prasAra kA samarthaka & hai, usake) dvArA kathana- (cAra samayoM meM samasta loka ko pUrita karane vAle) jaina samudghAta - & kI taraha cAra samayoM meM hI loka pUrita hogA, phira doSa kyA hai? (uttara-) aisA kahanA ThIka , & nhiiN| vastutaH siddhAnta se Apa paricita nahIM hai| jaina samudghAta meM (Atma-pradeza) svarUpataH C loka ko spRSTa karate haiN| vahAM cUMki vaha (samudghAta) sakriya jIva-vyApAra rUpa hotA hai, ataH C parAghAta-dravyoM kA sadbhAva sambhava nhiiN| isalie dvitIya samaya meM kapATa-AkRti kA nirmANa hotA hai, kintu zabdadravyoM kI gati 'anuzreNI' hI hotI hai aura ve parAghAta-svabhAvI bhI hai hote haiM, isalie dvitIya samaya meM hI mathAnI ke AkAra kA nirmANa ho jAegA (jaba ki " * samudghAta meM to tRtIya samaya meM jAkara mathAnI kI AkRti banatI hai)| acitta mahAskandha bhI " & svAbhAvika (svabhAvaprerita) hone se tathA parAghAta kI sthiti kA abhAva hone se, cAra samayoM meM hI loka ko pUrita karatA hai, kintu zabda vaisA nahIM hotA, kyoMki vaha sarvatra anuzreNI 98 @ @ @ @ce@ @ @ @ @ @ @cR998 - Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRRRRRRR. g b g g g g g g 1 - &&& && niyukti gAthA-11 gamana hI karatA hai (ataH samudghAtavat gati mAneM to vaha tIna samayoM meM hI loka ko pUrita ce kara degA, jo Agama-sammata nahIM hogaa)| ataH aba adhika kahanA apekSita nhiiN| yahAM jo , & kahA gayA hai, vaha mAtra 'gamanikA' (sAmAnyataH samajhAne kI dRSTi se kathana) hai| aura, jo yaha Apane pUchA thA ki loka ke kitane bhAga meM bhASA dravya kA kitanA bhAga spRSTa hotA hai, to hamArA uttara hai- (loksy)| kSetragaNita kI dRSTi se (caramAnte) loka , ke asaMkhyeya bhAga meM, (bhASAyAH caramAntaH) samagra loka meM vyApta hone vAlI bhASA kA C. asaMkhyeya bhAga (spRSTa hotA) hai| yaha gAthA kA artha pUrNa huA ||11 || vizeSArtha prastuta prakaraNa meM bhASA kI sUkSmatA aura usakI loka-vyApitA kA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai & hai| bhASA vargaNA ke pudgala sUkSma aura catuHsparzI hote haiM, isalie sAmAnya janoM yAnI chadmasthoM ke lie dRzya nahIM hote| kintu kevalI-sarvajJa dhvani-taraMgoM ko, cAhe ve kahIM bhI hoM, sAkSAt AtmA se (na ki indriyoM se) jAnatA hai| chadmastha unheM kAna se sunakara jAnatA hai| ve sUkSma zabda kisa prakAra zravaNayogya banate haiM? isakA samAdhAna isa prakAra hai- vaktA ke mukha se nikale zabdoM kA visphoTa hotA hai, unameM anantapradezI (bhASA vargaNA ke) skandha milakara unheM aSTasparzI banA dete haiN| vizeSAvazyaka bhASya va TIkAkAra (gAthA-628-629) ke anusAra bhASA ke antarAlavartI dravya gurulaghu va agurulaghu , Ga -donoM hote haiN| loka meM trasa jIvoM kA eka niyata kSetra-prasanAr3I-hotA hai, usameM sthita vyakti chahoM , dizAoM se Ane vAle zabdoM ko suna sakatA hai| vizeSa vivaraNa hetu draSTavya -bhagavatI sUtra (5/4 udde.) . ce. aadi| bhASA ke vaktA (bhASaka) kauna-kauna se jIva ho sakate haiM- isa sambandha meM bhI zAstroM & (paNNavaNA, 11 pada Adi) meM sAmagrI prApta hotI hai| siddha, zailezI avasthA prApta kevalI, ekendriya, 4 aparyAptaka anekendriya -ye abhASaka mAne gae haiN| paryAptaka anekendriya jIvoM kI bhASA do prakAra kI hotI hai- akSarAtmaka va anakSarAtmaka (sthAnAMga- 2/3/212) / varNoM kI niyata krama se hone vAlI la dhvanyAtmaka bhASA 'akSarAtmaka' hotI hai| yahI bhASA zravaNa-grAhya hokara vyavahAra-jagat meM paraspara & manobhAvoM ke sampreSaNa meM sahAyaka hotI hai| prastuta prakaraNa meM yahI bhASA vizeSataH grAhya hai| isa bhASA " a ke vaktAoM meM kucha vaktA mandaprayatna vAle hote haiM to kucha tIvra prayatna vaale| yadi vaktA manda prayatna se . bolatA hai to usake dvArA nisarjita zabda dravya 'abhinna' hote haiM jo Age jAkara 'bheda' ko prApta hote haiN| . khaNDa, pratara, cUrNikA, anutaTikA, utkarikA -ina rUpoM meM ye pAMca prakAra ke bheda mAne gaye haiM , | (jinakA vizeSa vivaraNa pannavaNA (11 pada) se jJAtavya hai| - (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 99 222833333333333333333333333333333333333333333 &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& ya Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cacace caceae zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000 33333333333333333333333333333333333333 (bhinna-abhinna kA spaSTIkaraNa-) bhASA rUpa meM gRhIta pudgaloM kA nirgamana do prakAra se ce hotA hai- jisa pramANa meM ve grahaNa kiye gaye hoM, una saba pudgala-piNDoM kA usI rUpa meM nirgamana . & hotA hai, arthAt vaktA bhASAvargaNA ke pudgaloM ke piNDa ko akhaNDa rUpa meM hI visarjita karatA hai| aisA, & abhinna zabda-dravya sthUla hone se zIghra hI vinAza ko prApta hotA hai| isake viparIta yadi vaktA gRhIta pudgaloM kA bheda (vibhAga) karake visarjita karatA hai to ve piNDa (bhinna) sUkSma ho jAte haiM jo zIghra c. dhvasta nahIM hote, apitu samparka meM Ane vAle anya (bhASA vargaNA ke) pudgaloM ko bhI dAsita a (bhASArUpa meM pariNata) karate hue, (vIcItaraMganyAya se) anantaguNa vRddhi se bar3hate-bar3hate lokAnta taka & pahuMca jAte haiN| ___vRttikAra ne 'samudghAta' kA prasaMgavaza saMketa kiyA hai| samudghAta-sambandhI vizeSa vivaraNa " c& prajJApanA (36 pada), sthAnAMga (4/4/645, 8/114), bhagavatI sUtra (6/6, 2/2) tathA aupapAtika (sUtra 141-150) Adi se jJAtavya haiN| tathApi prakRta viSaya ko spaSTa karane hetu apekSita nirUpaNa yahAM diyA jA rahA hai samudghAta kA artha hai- vedanA Adi kAraNoM se Atma-pradezoM kA bahiHnissaraNa (bAhara , niklnaa)| isake sAta bheda haiM- vedanAsamudghAta, kaSAyasamudghAta, mAraNAMtikasamudghAta, vaikriya , samudghAta, taijasa samudghAta, AhAraka samudghAta, aura kevlii-smudghaat| prastuta prakaraNa meM samudghAta se tAtparya hai- kevalI samudghAta / aupapAtika sUtra evaM sthAnAMga ke anusAra kevalI samudghAta kA svarUpa isa prakAra hai samudghAta ke pahale samaya meM kevalI ke Atma-pradeza Upara aura nIce kI ora lokAnta taka zarIra-pramANa caur3e AkAra meM phailate haiN| unakA AkAra daNDa ke samAna hotA hai, ataH ise daNDasamudghAta kahA jAtA hai| dUsare samaya meM ve hI Atma-pradeza pUrva-pazcima dizA meM caur3e hokara lokAnta taka phaila kara kapATa ke AkAra ke ho jAte haiM, use kapATasamudghAta kahate haiN| tIsare samaya meM ve hI Atma-pradeza c& dakSiNa-uttara dizA meM loka ke anta taka phaila jAte haiM, ise manthAna samudghAta kahate haiN| digambara zAstroM meM ise pratara samudghAta kahate haiN| cauthe samaya meM ve Atma-pradeza bIca ke bhAgoM sahita sAre loka meM phaila jAte hai, ise loka-pUraNa samudghAta kahate haiN| isa avasthA meM kevalI ke Atma-pradeza aura lokAkAza ke pradeza sama-pradeza rUpa se avasthita hote haiN| isa prakAra ina cAra samayoM meM kevalI ke pradeza uttarottara phailate jAte haiN| - 100 B BCR@ @@@ @ @ @ @ @ @c&000 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100KGeeeee. 000000000 333333333333333333333333333333333333222222222 niyukti gAthA-11 -punaH pAMcaveM samaya meM unakA saMkoca prArambha hokara maMthAna-AkAra ho jAtA hai, chaThe samaya meM ca kapATa-AkAra ho jAtA hai, sAtaveM samaya meM daNDa-AkAra ho jAtA hai aura AThaveM samaya meM ve zarIra , la meM praveza kara pUrvavat zarIrAkAra se avasthita ho jAte haiN| pahale aura AThaveM meM ve audArika zarIra-kAyayoga kA prayoga karate haiN| dUsare, chaThe aura sAtaveM samaya meM ve audArika mizra zarIra-kAyayoga kA prayoga karate haiN| tIsare, cauthe, aura pAMcaveM samaya meM ve kArmaNa zarIra-kAyayoga kA prayoga karate haiN| a ina ATha samayoM ke bhItara nAma, gotra aura vedanIya karma-kI sthiti, anubhAga aura pradezoM kI uttarottara asaMkhyAta guNita krama se nirjarA hokara unakI sthiti antarmuhUrta-pramANa raha jAtI hai| . taba ve sayogI jinandra yoga-nirodha kI kriyA karate hue ayogI banakara caudahaveM guNasthAna meM praveza karate haiM aura 'a, i, u, R, lu' -ina pAMca hrasva akSaroM ke pramANakAla meM zeSa rahe cAroM aghAti-karmoM kI eka sAtha sampUrNa nirjarA karake mukti ko prApta karate haiN| & sabhI kevalI bhagavAn samudghAta karate haiM, yA nahIM karate haiM? isa viSaya meM zvetAmbara aura 2 digambara zAstroM meM do-do mAnyatAeM spaSTa rUpa se likhita milatI haiN| pahalI mAnyatA yahI hai ki sabhI kevalI bhagavAn samudghAta karate hue hI mukti prApta karate haiN| kintu dUsarI mAnyatA yaha hai ki jinako 1 a chaha mAsa se adhika AyuSya ke zeSa rahane para kevalajJAna utpanna hotA hai, ve samudghAta nahIM karate haiN| " kintu chaha mAsa yA isase kama AyuSya zeSa rahane para jinako kevalajJAna utpanna hotA hai, ve niyama se samudghAta karate hue hue hI mokSa prApta karate haiN| - jaba kevalI kA AyuSya karma antarmuhUrta raha jAtA hai aura zeSa nAma, gotra aura vedanIya karmoM kI sthiti adhika zeSa rahatI hai, taba unakI sthiti kA AyuSyakarma ke sAtha samIkaraNa karane ke lie c. samudghAta kiyA jAtA hotA haiN| aupapAtika sUtra meM kevalisamudghAta kA kAraNa isa prakAra batAyA a gayA hai-kevaliyoM ke vedanIya, AyuSya, nAma tathA gotra -ye cAra karmAza aparikSINa hote haiM-sarvathA kSINa nahIM hote, unameM vedanIya karma sabase adhika hotA hai, AyuSya karma sabase kama hotA hai, bandhana & evaM sthiti dvArA viSama karmoM ko ve sama karate haiN| niSkarSa yaha hai ki bandhana aura sthiti se viSama a. karmoM ko sama karane hetu kevalI AtmapradezoM ko vistIrNa karate haiM, samudghAta karate haiN| ca prastuta prakaraNa meM kevalI samudghAta meM hone vAle AtmapradezoM ke vistAra meM aura bhASAvargaNA a ke dravyoM ke lokAnta-sparza meM antara batAyA gayA hai| yadi bhASA vargaNA ke dravyoM meM samudghAta vAlA niyama lAgU ho to bhASA dravya tIna samayoM meM hI lokAnta-sparza kara leMge, jaba ki Agama mAnyatA " | yaha hai ki unheM cAra samaya lagate haiN| ataH Agama-virodha prasakta hotA hai| (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) -888888888888888888888888888888888 101 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233333333333 caca caca cacaca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0090090900(haribhadrIya vRttiH) _ 'tattva-bheda-paryAyairvyAkhyA' iti nyAyAt tattvato bhedatazca matijJAnasvarUpamabhidhAya & idAnIM nAnAdezajavineyagaNasukhapratipattaye tatparyAyazabdAn abhidhitsurAha (niyuktiH) IhA apoha vImaMsA, maggaNA ya gvesnnaa| saNNA saI maI paNNA, salaM AbhiNibohiyaM // 12 // [saMskRtacchAyAH- IhA apoho vimarzo mArgaNA ca gvessnnaa| saMjJA smRtiH matiH prajJA, srvmaabhinibodhikm||] ___ (vRtti-hindI-) svarUpa, bheda va paryAya -inake nirUpaNa dvArA vyAkhyA kI jAtI hai - isa niyama (nyAya) ke anusAra matijJAna kA tAttvika svarUpa aura usake bheda kA kathana / kara diyA gayA, aba nAnA dezoM se sambaddha ziSya gaNoM ko sukhapUrvaka jJAna karAne ke uddezya se usa (mati) ke paryAya vAcaka zabdoM kA kathana (Age kI gAthA meM) kiyA jA rahA hai (12) (niyukti-artha-) IhA, apoha, vimarza, mArgaNA, gaveSaNA, saMjJA, smRti, mati, prajJA & -ye saba Abhinibodhika jJAna (ke paryAya) haiN| (haribhadrIya vRttiH) __ (vyAkhyA-) 'Iha ceSTAyAm', IhajamIhA, satAmarthAnAma anvayinAM vyatirekiNAM ca " paryAlocanA itiyAvat |apohnm, apohaH nizcaya ityrthH| vimarzanaM vimarzaH IhAyA uttaraH, " a prAyaH ziraHkaNDUyanAdayaH puruSadharmA ghaTante iti saMpratyayo vimrshH|tthaa anvayadharmAnveSaNA & maargnnaa| cazabdaH smuccyaarthH| vyatirekadharmAlocanA gvessnnaa| tathA saMjJAnaM saMjJA, vyaJjanAvagrahottarakAlabhAvI mativizeSa ityrthH|smrnnN smRtiH, pUrvAnubhUtAryAlambanaH prtyyH| / mananaM matiH-kathaJcidarthaparichittAvapi sUkSmadharmAlocanarUpA buddhiriti|tthaa prajJAnaM prajJA viziSTakSayopazamajanyA prabhUtavastugatayathAvasthitadharmAlocanarUpA mtirityrthH| sarvamidaM ca 'AbhinibodhikaM' mtijnyaanmityrthH| evaM kizcidbhedAr3hedaH prdrshitH| tattvatastu mativAcakAH " sarva evaite paryAyazabdAH, iti gaathaarthH||12|| (vRtti-hindI-) (vyAkhyA-) 'Iha ceSTAyAm' (arthAt ceSTA arthavAlI 'Iha' dhAtu) se - 10280@@@@cr(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 3333333333333333 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A RRRRRRRRce 999999999000 222222222222222222238232233333333333333333332 niyukti gAthA-13-15 | 'IhA' zabda niSpanna huA hai| Ihana (arthAt ceSTA) hI 'IhA' hai, arthAt sadbhUta padArthoM se | / sambaddha anvaya-dharmoM aura vyatireka dharmoM kI jo paryAlocanA (rUpa ceSTA) hotI hai, vahI 'IhA' . hai| apohana arthAt nizcaya honA 'apoha' hai| vimarza karanA, arthAt 'IhA' ke bAda 'sira', khujalAnA Adi puruSagata dharma isameM ghaTita hote haiM- yaha jo pratIti hotI hai, vaha 'vimarza : ( karanA, arthAt 'IhA' ke bAda 'sira khujalAnA Adi puruSagata dharma isameM ghaTita hote haiM' -yaha / ca jo pratIti hotI hai, vaha 'vimarza' hai| 'mArgaNA' kA artha hai- anvaya-dharmoM kI anvessnnaa| 'ca' , * zabda samuccaya ('aura') kA bodhaka hai (arthAt yaha IhA, apoha Adi -ina sabhI kI , & AbhinibodhikatA batA rahA hai)| vyatireka-dharmoM kI AlocanA 'gaveSaNA' hai| saMjJA yAnI , a saMjJAna, arthAt vyaJjanAvagraha ke uttarakAla meM hone vAlA vizeSa matijJAna / smRti kA artha hai+ smaraNa, arthAt pUrva anubhUta padArtha kA Azraya lekara hone vAlI pratIti / mati yAnI manana, . arthAt kisI rUpa meM padArtha kA jJAna hone para bhI, usa padArtha ke sUkSma dharmoM ke sambandha meM jo kI jAne vAlI paryAlocanA rUpa buddhi / prajJA yAnI prajJAna, arthAt sadbhUta vastu meM yathArtha meM / va sthita dharmoM kI alocanAtmaka mati jo prakRSTa kSayopazama se janita hotI hai| ye sabhI (IhA 2 Adi) Abhinibodhika yAnI matijJAna haiM- yaha tAtparya hai| ukta rIti se (pRthak-pRthak nAma : a batAkara) kucha bheda kA bhI saMketa kiyA gayA hai, vAstavika rUpa se to ye sabhI matijJAna ke 7 paryAya-zabda haiN| yaha gAthA kA artha pUrNa huA ||12|| a (haribhadrIya vRttiH) / tattva-bheda-paryAyairmatijJAnasvarUpaM vyAkhyAyedAnIM navabhiranuyogadvAraiH punaH tadrUpanirUpaNAyedamAha (niyuktiH) saMta-paya-parUvaNayA-davvapamANaMca khitt-phusnnaay| kAlo a aMtaraM bhAga-bhAve appAbahuM ceva // 13 // gai-iMdie ya kAe, joe vee kasAya-lesAsu / sammattanANa-daMsaNa-saMjaya-uvaoga-AhAre // 14 // bhAsaga-paritta-pajjatta-suhame saNNIya hoi bhvcrime| AbhiNibohianANaM, maggijjai esu ThANesu // 15 // (r)(r) CR@D(r)CRORRORSCR989@cr@@ 103 - &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acaceaaaaaaa zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 9009000 322232222322232223222322233333333333333322333 (saMskRtacchAyA:-satpadagrarUpaNatA dravyapramANaMca kSetrasparzaneca kAlazca antaraMbhAga-bhAva-alpabaha ce (vaM) vaiva |gti-indriyyoshc kAye yoge vede kssaay-leshyyoH| smyktvjnyaandrshnsNym-upyog-aahaaressu| 2 a bhASaka-parItta-paryApta-sUkSma-saMjJiSu ca bhavacaramayozca |aabhinibodhikjnyaanN mAya'te eSu sthAneSu // ] (vRtti-hindI-) tattva (svarUpa), bheda, paryAya -ina dRSTiyoM se matijJAna ke svarUpa kA " & kathana karane ke bAda, aba nau anuyoga-dvAroM ke mAdhyama se punaH usake svarUpa kA nirUpaNa . karane ke lie niyuktikAra (Age kI gAthAeM) kaha rahe haiM (13-15) (niyukti-artha-) satpadaprarupaNatA, dravyapramANa, kSetra, sparzanA, kAla, antara, bhAga, bhAva, alpabahutva, (-ina nau anuyogadvAroM ke mAdhyama se, tathA) gati, indriya, kAya, yoga, , veda, kaSAya, lezyA, samyaktva, jJAna, darzana, saMyama, upayoga, AhAra, bhASaka, parItta, paryApta, . ra sUkSma, saMjJI, bhava, carama -ina sthAnoM meM Abhinibodhika jJAna kI mArgaNA kI jAtI hai| (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) saca tatpadaM ca satpadam, tasya prarUpaNaM satpadaprarUpaNam, tasya bhAvaH satpadaprarUpaNatA, gatyAdibhirirAbhinibodhikasya krttvyeti|athvaa sadviSayaM padaM satpadam, zeSaM pUrvavat Aha-kimasatpadasyApi prarUpaNA kriyate? yenedamucyate 'stpdprruupnneti'|kriyt , ca ityAha kharaviSANAderasatpadasyApIti, tasmAt sdgrhnnmiti|athvaa santi ca tAni padAni " a ca satpadAni gatyAdIni, taiH prarUpaNaM satpadaprarUpaNaM materiti / tathA 'dravyapramANam' iti , a jIvadravyapramANaM vaktavyam / etaduktaM bhavati- ekasmin samaye kiyanto matijJAnaM pratipadyanta . & iti, sarve vA kiyanta iti|kH smuccye| kSetram' iti kSetraM vaktavyam, kiyati kSetre matijJAnaM , sNbhvti| sparzanA ca' vaktavyA, kiyat kSetraM matijJAninaH spRshnti|aah-kssetrsy sparzanAyAzca kaH prativizeSaH?, ucyate, yatrAvagAhastat kSetram, sparzanA tu tadbAhyato'pi bhavati, ayaM vizeSa 4 iti|cshbdH puurvvt| c (vRtti-hindI-) satpadaprarUpaNA kA artha isa prakAra hai- sat jo pada (vAcaka zabda), . usakI prarUpaNA kA honA (bhaav)| (prastuta prakaraNa meM niyuktikAra kA abhiprAya hai-) gati , Adi dvAroM se 'Abhinibodhika jJAna' -isa satpada kI prarUpaNA karanI caahie| athavA " 'satpadaprarUpaNA' kA artha hai- sad viSaya vAle (sadbhUta viSaya/artha ke vAcaka) pada kI (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 104 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33222222233333223222322233333333333333333332 -aaaaacaca cace niyukti gAthA-13-15 0 00 90 91 92000| prarUpaNA, zeSa artha pUrvavat niyojita kara lenA caahie| (zaMkA-) jo asat pada hai, kyA | c. usakI bhI prarUpaNA hotI hai, jo Apa ("pada' ke sAtha 'sat' yaha vizeSaNa lagAkara) a 'satpadaprarUpaNA' isa prakAra kaha rahe haiM? uttara hai- kharaviSANa (gadhe kI sIMga) Adi asat , CM padArtha kI bhI prarUpaNA kI jAtI hai, isalie (usake nirAkaraNa hetu) 'satpadaprarUvaNA' isa : & prakAra khaa| athavA yahAM 'satpadaprarUpaNA' kA artha hai- gati Adi dvAra rUpa jo satpada, . - unake dvArA matijJAna kI prarUpaNA karanA / (satpadaprarUpaNA ke alAvA) dravya-pramANa, arthAt 1 ca jIva dravya sambandhI pramANa (parimANa) kI bhI prarUpaNA karanI caahie| tAtparya yaha hai- eka " * samaya meM kitanI AtmAeM matijJAna ko prApta karatI haiM, yA sabhI matijJAnI kitane haiM ityAdi (rUpa meM prarUpaNA karanI caahie)| 'ca' samuccaya ('aura' isa) artha ko batA rahA hai| , (isake atirikta,) kSetra kI bhI prarUpaNA karanI cAhie- (jaise) kitane kSetra meM matijJAna : sambhava hai? aura 'sparzanA' kI bhI prarUpaNA karanI cAhie, (jaise) matijJAnI kitane kSetra kI sparzanA karate haiM (aadi)| (zaMkA-) kSetra va sparzanA meM kyA antara hai? batA rahe hai- jahAM ce (vartamAna kAla meM) padArtha kA avagAhana hai, vaha kSetra hai, kintu sparzanA se to usase bAhya , a bhAga (arthAt kSetra kA pArzvavartI, agala-bagala ke bhAga) kA bhI grahaNa hotA hai, yahI donoM meM , 4 antara hai| 'ca' zabda pUrvavat ('samuccaya' artha kA vAcaka) hai| va vizeSArtha ___ vastuvizeSa ko nirUpita karane ke aneka anuyoga-dvAra (vyAkhyAna-bindu) hote haiN| vastu ko , ca jAnanA usa vastu se sambandhita vividha praznoM ke mAdhyama se hotA hai| ve prazna vividha vicAra-binduoM . para kendrita hote haiN| inheM 'anuyoga dvAra' ke rUpa meM jaina zAstroM meM vyavasthita kiyA gayA hai| " satpadaprarUpaNA Adi anuyogadvAra hI haiN| sadbhUta padArtha ke astitva kA prarUpaNa vividha dRSTiyoM (gati : a Adi dvAroM) se karaNIya hotA hai| dravya pramANa ke antargata vivakSita vastu ke parimANa, bheda, saMkhyA 1 Adi kA nirUpaNa hotA hai| kSetra' anuyoga dvAra aura sparzana anuyoga dvAra -ye parasparasambaddha pratIta " & hote hue bhI kucha bhinnatA lie hue haiN| AcArya pUjyapAda ne 'sarvArthasiddhi' meM kSetra ko vartamAnakAlavI . 4 aura sparzana ko trikAlavartI mAnA hai, arthAt padArtha vartamAna meM jitane pradeza meM nivAsa karatA hai, vaha kSetra hotA hai aura jahAM trikAlavartI nivAsa hotA hai, vaha sparzana hotA hai (kSetraM nivAsaH vartamAna4 kAlaviSayaH, tadeva sparzanaM trikAlagocaram, ta. sU. 3/8)|kintu vizeSAvazyaka bhASya, usake vyAkhyAkAra " / maladhArI hemacandra tathA Avazyakaniyukti ke prakRta vyAkhyAkAra A. haribhadra Adi ke mata meM jitane | (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 105 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aca cacaca cace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000 333333333333333333333333333333333333333333333 AkAza-pradeza meM padArtha avagAr3ha (avagAhanA rakhane vAlA) hotA hai, vaha 'kSetra' hai aura usa avagAhanA se atirikta jo pArzvavartI (zarIra-pradezoM se spaSTa) atirikta kSetra hotA hai, vaha sparzana hai (yatra avagADhaH, tat kSetramucyate, yattu avagAhanAtaH, bahirapi atirikta kSetraM spRzati, sA sparzanA abhidhIyate, vizeSA. . bhA. 432-33, va vRtti aadi)| udAharaNArtha- eka paramANu kA kSetra hai- AkAza kA eka pradeza, aura 3 & sparzanA hai- saptapradeza, (kSetra-eka pradeza ke atirikta, cAroM dizAoM, Upara va nIce kA AkAza prdesh)| " ataH vivakSita dharma vAle jIvAdi padArthoM ke (vartamAna) nivAsa sthAna kA nirUpaNa kSetra anuyoga dvAra hai, usake kSetra-sparza kA samuccaya rUpa se nirdeza karanA sparzana anuyoga dvAra hai| & (haribhadrIya vRttiH) kAlazca vaktavyaH, sthityaadikaalH|antrN ca vaktavyaM prtipttyaadaaviti|bhaago vaktavyaH, - matijJAninaHzeSajJAninAM katibhAge vartanta iti|tthaa bhAvo vaktavyaH, kasmin bhAve matijJAnina . iti| alpabahutvaM ca vaktavyam / Aha- bhAgadvArAdevAyamartho'vagataH, tatazcAlamaneneti, na, abhiprAyAparijJAnAt / iha matijJAninAmeva pUrvapratipannapratipadyamAnakApekSayA alpabahutvaM vaktavyamiti smudaayaarthH| (vRtti-hindI-) 'kAla' arthAt sthiti Adi kI bhI prarUpaNA karanI caahie| antara : arthAt pratipatti Adi se sambandhita 'antara' (viraha-kAla) kI bhI prarUpaNA karanI caahie| 'bhAga' kI, jaise matijJAnI zeSa jJAniyoM ke kitane bhAga (pramANa) meM haiM- isakI prarUpaNA, karanI caahie| 'bhAva' kI bhI prarUpaNA karanI cAhie, jaise- kisa-kisa bhAva meM matijJAnI , : haiN| 'alpabahutva' kI prarUpaNA bhI karanI caahie| (zaMkA-) 'bhAga' dvAra ke dvArA hI isa >> (alpabahutva) artha kA jJAna ho jAtA hai, isalie 'bhAga' dvAra kA kathana anapekSita hai| " (uttara-) aisI bAta nahIM hai, kyoMki hamAre abhiprAya ko Apane nahIM samajhA hai| yahAM , (alpabahutva dvAra meM) matijJAniyoM kA hI pUrvapratipanna aura pratipadyamAna -ina (do bhedoM) kI / apekSA rakhakara alpabahutva kA nirUpaNa karanA caahie| isa prakAra gAthA kA samudita artha hai pUrA huaa| vizeSArtha_ 'kAla' dvAra ke dvArA vastu yA padArtha kI jaghanya va utkRSTa sthiti-samaya kA nirUpaNa hotA hai hai| 'antara' se tAtparya hai- virahakAla yA madhya kAla jisameM vivakSita guNa ke guNAntara rUpa se - 106 @9888088@@ce890@ @nen@ce@00 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SecemRRRRcace g g g g g g g g g llaa 333333333333333333333333333333333333333333333 niyukti-gAthA-13-15 saMkramita hone ke bAda use punaH pUrva sthiti kI prApti hotI hai| arthAt do sadRza avasthAoM ke bIca kA & kAla 'antara' kAla hotA hai| jaise- eka jIva samyaktva se cyuta hokara punaH samyaktva kI sthiti prApta karatA hai to samyaktva cyuti kA madhyakAla yA viraha-kAla kitanA, jaghanya yA utkRSTa ho sakatA haiisakA nirUpaNa 'antara' dvAra se kiyA jAtA hai| 'bhAga' dvAra ke antargata yaha spaSTa kiyA jAtA hai ki ? & koI padArtha anya padArthoM kA kitane bhAga-pramANa hai| 'bhAva' se tAtparya hai- padArtha kA apane-apane svabhAva se pariNamana / jIva ke audayika, aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika va pAriNAmika -ye , & pAMca bhAva mukhya haiN| prakRta prasaMga meM inhIM bhAvoM meM jJAna yA jJAnI ke sadbhAva kA nirUpaNa 'bhAva' dvAra ca ke mAdhyama se kiyA gayA hai| padArthoM ke paraspara nyUnAdhika-alpAdhika bhAva hI 'alpabahutva' haiN| ca padArthoM ke kisI eka pariNAma kA nirNaya ho jAne para unakI paraspara vizeSa pratipatti (jJAna) ke lie alpabahutva kA AdhAra liyA jAtA hai| dravya, kSetra, kAla va bhAva Adi nikSepoM kI apekSA alpabahutva ke aneka bheda sambhava haiN| & (haribhadrIya vRttiH) idAnIM prAgupanyastagAthAdvayena Abhinibodhikasya satpadaprarUpaNAdvArA avayavArthaH / prtipaadyte|kthm?, anviSyate 'AbhinibodhikajJAnaM kimasti naastiiti|' asti, yadyasti / kva tat ?, tatra 'gtaaviti'| gatimaGgIkRtyAlocyate / sA gatizcaturvidhA naarktiryddnraamrbhedbhinnaa|ttr catuSprakArAyAmapi gatau AbhinibodhikajJAnasya pUrvapratipannA : 6 niyamato vidyante, pratipadyamAnAstu vivakSitakAle bhAjyAH, kadAcidbhavanti kdaacinneti|ttr ca pratipadyamAnA abhidhIyante te ye tatprathamatayA''bhinibodhikaM pratipadyante, prathamasamaya eva, ca zeSasamayeSu tu pUrvapratipannA eva bhavanti (1) / ca (vRtti-hindI-) aba pUrva meM prastuta do (kula tIna) gAthAoM ke dvArA Abhinibodhika " a jJAna kI 'satpadaprarUpaNA' karate hue gAthA kA avayavArya (gati Adi pratyeka dvAra ke anusAra) pratipAdita kiyA jA rahA hai| (uttara-) kisa rIti se? (uttara-) jaise, yaha anveSaNA karanA , ki Abhinibodhika jJAna hai ki nahIM hai? yadi hai to vaha kahAM-kahAM hai (aadi)| (1) aba ina 5 a (gati Adi 20 dvAroM) meM 'gati' -isa (dvAra) ko aMgIkAra kara AlocanA kI jA rahI hai| . vaha gati nAraka, tiryaMca, manuSya, deva -ina bhedoM ke kAraNa cAra prakAra kI hai| ina cAroM . prakAra kI gatiyoM meM Abhinibodhika jJAna ke pUrvapratipanna (pahale se hI isa jJAna se yukta) >> / niyamataH vidyamAna haiN| jo pratipadyamAna, arthAt jo yaha jJAna prApta kara rahe haiM, ve (chadmastha haiM | (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)R@ 107 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333333333333333332223222333223222333333333333 - -RacecacRcace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 9009OOR | to) vivakSita kAla ke anurUpa bhajanIya haiM, arthAt kabhI hote haiM to kabhI nahIM hote| inameM | (vivakSita labdhi upayoga kI sthiti kI apekSA se, na ki apUrva labdhi-prApti kI apekSA se) " jo pratipadyamAna haiM, prathama bAra Abhinibodhika jJAna ko prApta karate haiM, ve prathama samaya meM to pratipadyamAna haiM, bAkI (uttaravartI) samayoM meM pUrvapratipanna hI ho jAte haiN| & vizeSArtha 'gati' dvAra ke mAdhyama se Abhinibodhika jJAna kI sthiti kA yahAM nirUpaNa kiyA gayA hai| " gatiyAM cAra haiM-deva, nAraka, tiryaMca aura manuSya jIva kisI bhI gati meM ho, Abhinibodhika jJAna se , sampanna hogA hii| ataH sabhI jIva pUrvapratipanna haiN| kintu jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama-vizeSa rUpa 'labdhi-upayoga' kI prApti kI dRSTi se ve pratidyamAna ho sakate haiM, ve ukta prApti ke prathama samaya meM hI : pratipadyamAna hoMge, uttara kAla meM to 'pUrvapratipanna' hoNgeN| (haribhadrIya vRttiH) tathA indriydvaare'| indriyANyaGgIkRtya mRgyte|ttr paJcendriyAH pUrvapratipannAH niyamataH / santi, pratipadyamAnAstu vikalpanIyA iti|dvitricturindriyaastu pUrvapratipannAH saMbhavanti, natu, pratipadyamAnAH, ekendriyAstu ubhayavikalAH (2) / tathA 'kAya iti' | kAyamaGgIkRtya vicaaryte|ttr trasakAye pUrvapratipannA niyamato a vidyante, itare tu bhaajyaaH|shesskaayessu ca pRthivyAdiSu ubhayAbhAva iti (3) / (vRtti-hindI-) (2) 'indriya' dvAra meM indriyoM ko AdhAra banAkara mArgaNA kI jA . la rahI hai| isameM paJcendriya to niyama se pUrvapratipanna (indriya-prApta) hote hI haiM, kintu pratipadyamAna , (indriya-prApti kara rahe) to bhajanIya haiM (vikalpa dvArA kathanIya haiM, arthAt-ve hote bhI haiM, nahIM , & bhI hote haiN)| dvIndriya, trIndriya va caturindriya ke dhAraka (jo labdhiparyAptaka haiM, karaNa kI " aparyApta avasthA meM anya janma meM prApta sAsAdana-samyaktva kA jinameM sadbhAva hai, ve) pUrva , pratipanna to ho sakate haiM, kintu pratipadyamAna nhiiN| ekendriya to ubhayavikala (na pUrvapratipanna : aura na hI pratipadyamAna) hote haiN| (3) 'kAya' (zarIra) dvAra meM kAya ko AdhAra banAkara vicAra kiyA jA rahA hai| vahAM : trasa kAya meM pUrvapratipanna niyama se hote haiM, anya (pratipadyamAna) to bhajanIya haiN| zeSa kAyoM- " pRthivI Adi meM to donoM (pUrvapratipanna va pratipadyamAna -ina) kA abhAva hai| - 108 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r). Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RacemeRect niyukti-gAthA-13-15 0 90020902090209 222382322322333333333333333333333333333333333 vizeSArtha indriyAM pAMca haiM- sparzana, rasana, ghrANa, netra aura zrotra / inake bhI dravya va bhAva rUpa se do-2 do bheda haiN| dravyendriyAM paugalika, pudgalajanya hone se arthAt aMgopAMga va nirmANa nAma karma se nirmita la hone se jar3a, acetana haiM, kintu bhAvendriyAM cetanAzakti kI paryAya hone se bhAva rUpa haiN| mati jJAnAvaraNa ? ca karma ke kSayopazama se utpanna Atma-vizuddhi yA usa vizuddhi se utpanna jJAna hI bhAvendriya haiN| inake bhI 7 labdhi va upayoga -ye do-do bheda haiN| matijJAnavaraNa karma ke kSayopazama -cetanA zakti kI yogyatA- . vizeSa ko labdhi rUpa bhAvendriya kahate haiM, aura bhAvendriya ke anusAra, AtmA kI viSaya-grahaNa meM pravRtti ko upayoga rUpa bhAvendriya kahate haiN| indriyoM kI dRSTi se jIvoM ke 5 bheda haiM- ekendriya (jinameM mAtra sparzanaindriya hotI haiM), .. ba dvIndriya (sparzana va rasana indriya se yukta), trIndriya (sparzana, rasana va ghrANa se yukta), caturindriya " ca (sparzana, rasana, ghrANa va netra se sampanna) va paMcendriya (sparzana. rasana. ghANa. netra va zrotra se smpnn)| & ekendriya jIvoM ke 5 bheda haiM- pRthvIkAya, jalakAya, agnikAya, vAyukAya va vanaspatikAya / sabhI , ekendriya 'sthAvara' kahalAte haiM, zeSa dvIndriya Adi 'trasa' kahalAte haiN| ye sabhI (sthAvara va trasa) paryApta / ca bhI hote haiM aura aparyApta bhii| paryApti vaha zakti hai jisake dvArA jIva gRhIta yogya pudgaloM ko grahaNa , ca kara, unase indriya Adi kI racanA pUrNa karatA hai| paryApta jIva ve haiM jinake paryApta nAma karma ke udaya se indriyAdi-racanA pUrNa hotI hai, zeSa aparyApta / paryApti ke nimnalikhita chaha bheda ho jAte haiM4 (1) AhAraparyApti, (2) zarIraparyApti, (3) indriyaparyApti, (4) zvAsocchvAsaparyApti, (5) 0 bhASAparyApti aura (6) mana-paryApti / mana va bhASA -ina donoM ko eka mAnakara paryAptiyoM kI saMkhyA : pAMca bhI mAnI gaI hai| ina paryAptiyoM kA prArambha yugapat hotA hai, kyoMki janma samaya se lekara hI hai inakA astitva pAyA jAtA hai kintu pUrNatA krama se hotI hai| ukta paryAptiyoM meM se ekendriya jIvoM ke " & Adi kI cAra paryAptiyoM aura vikalendriya (dvIndriya, trIndriya, caturindriya tathA asaMjJI paMcendriya) jIvoM ke manaparyApti ke sivAya zeSa pAMca paryAptiyAM, tathA saMjJI paMcendriya jIvoM ke sabhI chaH paryAptiyAM hotI haiN| paryApta aura aparyApti ke nimna prakAra se do bheda bhI haiM(1) labdhi-aparyApta, (2) karaNa-aparyApta / (3).labdhi-paryApta, (4) karaNa-paryApta / paryApta nAmakarma ke udaya se jIva apanI-apanI paryAptiyoM se pUrNa hotA hai, tathApi jaba taka 1 | usakI zarIra paryApti pUrNa nahIM hotI taba taka usako paryApta nahIM kahate haiM kintu nirvRtti-aparyApta kahate - (r)(r)(r)(r)(r)necke8c680@Recen@ ___109 - Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333333333333333333333333333333333333333333333 -acca cace cace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000 | haiN| lekina zvetAmbara sAhitya meM karaNa zabda se 'zarIra, indriya Adi paryAptiyAM' itanA artha kiyA huA milatA hai| ataH labdhi-aparyApta ve jIva kahalAte haiM jo svayogya paryAptiyoM ko pUrNa kiye binA hI mara , jAte haiM kintu karaNa-aparyApta ke viSaya meM yaha bAta nahIM hai| ve paryApta nAmakarma ke udaya vAle bhI hote haiM aura aparyApta nAmakarma ke udaya vAle bhii| isakA Azaya yaha hai ki cAhe paryApta nAmakarma kA udaya , & ho yA aparyApta nAma kA, kintu jaba taka karaNoM -zarIra, indriya Adi paryAptiyoM kI pUrNatA na ho taba " taka jIva karaNa-aparyApta kahe jAte haiN| jisane zarIra-paryApti pUrNa kI hai, kintu indriyaparyApti pUrNa nahIM kI hai, vaha bhI karaNa-aparyApti kahA jA sakatA hai| arthAt zarIrarUpa karaNa ke pUrNa karane se karaNa9 paryApti aura indriyarUpa karaNa pUrNa na karane se karaNa-aparyApti hai| isalie zarIraparyApti se lekara & manaHparyApti paryanta pUrva-pUrva paryApti ke pUrNa hone para karaNa-paryApta aura uttarottara paryApti ke pUrNa na hone , se karaNa-aparyApta kaha sakate haiM, lekina jaba jIva svayogya sampUrNa paryAptiyoM ko pUrNa kara letA hai taba use karaNa-aparyApta nahIM kahate haiN| labdhi-paryApta jIva ve kahalAte haiM jinako paryApta nAmakarma kA udaya ho aura isase ve svayogya paryAptiyoM ko pUrNa karake marate haiM, pahale nhiiN| lekina karaNa-paryAptoM ke lie yaha niyama nahIM & hai ki ve svayogya paryAptiyoM ko pUrNa karake hI maraNa ko prApta hoN| labdhi-aparyApta jIva bhI karaNa-aparyApta hote haiN| kyoMki yaha niyama hai ki labdhi-aparyApta bhI , & kama se kama AhAra, zarIra aura indriya -ina tIna paryAptiyoM ko pUrNa kiye binA mahIM marate haiN| jIva " kA maraNa tabhI hotA hai jaba AgAmI bhava kI Ayu kA baMdha ho jAtA hai aura Ayu tabhI bAMdhI jA sakatI hai jabaki AhAra, zarIra aura indriya -ye tIna paryAptiyAM pUrNa ho jAtI haiN| labdhi-aparyApta jIva / pahalI tIna paryAptiyoM ko pUrNa karake hI agrima bhava kI Ayu bAMdhatA hai| jo agrima Ayu ko nahIM hai ce bAMdhatA hai aura usake abAdhAkAla ko pUrNa nahI karatA hai, vaha mara bhI nahIM sktaa| isa prakAra se sva- . yogya paryAptiyoM ke pUrNa karane aura na karane kI yogyatA kI apekSA se samasta saMsArI jIvoM - ekendriya se paMcendriya taka ke jIvoM -ko paryApta aura aparyApta mAnA jAtA hai| vikalendriyoM (dvIndriya, trIndriya va caturindriya) meM matijJAna ke sadbhAva ke prasaMga meM pratipAdita : kiyA gayA hai ki ve pUrvapratipanna to ho sakate haiM, pratipadyamAna nhiiN| yahAM yaha samajha lenA cAhie ki, << yahAM 'Abhinibodhika jJAna' ke sadbhAva se tAtparya hai- samyaktva-sahita jJAna, kyoMki samyaktvarahita , ce to vaha ajJAna rUpa hI hai| yadi vikalendriya 'sAsvAdana samyaktva' ke sAtha pUrva bhava se Ate haiM, unameM 7 'pUrvapratipatti' hone se matijJAna kA sadbhAva hai, isalie ve pUrvapratipanna ho sakate haiN| kintu ina sabhI" vikalendriyoM meM apekSita vizuddhi na hone se 'pratipadyamAna' kA sadbhAva nahIM hotaa| . (r)(r)CRORRORRORecr@@@cR929 -8888888888888883333333333333333333333333333 - 110 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RRRRRRRce 99999999999 -333333333333333333333333333333333333333333333 niyukti-gAthA-13-15 ekendriyoM meM pratipadyamAna va pUrvapratipanna -ina donoM kA abhAva kahA gayA hai| kyoMki ve ce mithyAtvI-ajJAnI haiN| yaha kathana saiddhAntika mata se hai| karmagrantha ke anusAra labdhi-paryApta bAdara , pRthvI, jala, vanaspati kAya ke jIva, jo 'karaNa-aparyApta hote haiM, pUrvapratipanna ho sakate haiM, kyoMki 4 unameM sAsvAdana samyaktva ke sAtha pUrva bhava se AnA ho sakatA hai| kintu ekendriyoM meM pratipadyamAna " & nahIM hote -isameM karmagrantha va siddhAnta pakSa donoM sahamata haiM (dra. maladhArIvRtti, vizeSA. bhASya, gAthA- 2 4 412-413, tathA bhagavatI sUtra-8/2/205-207 para vRtti)| a 'kAya' dvAra ke antargata, vividha zarIroM se sampanna jIvoM meM Abhinibodhika jJAna ke sadbhAva , kA vicAra kiyA gayA hai| sthAvarakAya ke pAMca bheda tathA trasa kAya -inheM milAkara chaH kAya haiN| 6 sthAvarakAyoM meM na to pUrvapratipanna hote haiM aura na hI pratipadyamAna | trasakAya meM pUrvapratipanna hote hI haiM, pratipadyamAna to kucha hI ho sakate haiM, saba nhiiN| & (haribhadrIya vRttiH) tathA 'yoga' iti| triSu yogeSu samuditeSu pnycendriyvdvktvym|mnorhitvaagyogessu vikalendriyavat, kevalakAyayoge tUbhayAbhAva iti (4) / tathA 'vede' iti|trissvpi vedeSu vivakSitakAle pUrvapratipannA avazyameva santi, itaretu , bhAjyA iti (5) / tathA 'kaSAya' iti dvAram / kaSAyAH krodhamAnamAyAlobhAkhyAH / ca pratyekamanantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNasaMjvalanabhedabhinnA iti| tatrAyeSu anantAnubandheSu krodhAdiSUbhayAbhAva iti|shessessu tu paJcendriyavad yojyam (6) / ba . (vRtti-hindI-) (4) aba 'yoga' dvAra kA nirUpaNa isa prakAra hai- tInoM samudita , a yogoM meM paJcendriya kI taraha isakI vaktavyatA samajhanI caahie| manoyoga se rahita vacana yoga meM vikalendriya kI taraha vaktavyatA hai| mAtra kAyayoga meM to donoM kA abhAva hai (kyoMki " & vikalendriyoM meM sAsAdana kA sadbhAva hone para bhI ekendriyoM meM unakA asadbhAva hotA hai)| " (5) aba 'veda' dvAra kA nirUpaNa isa prakAra hai- tInoM vedoM meM vivakSita samaya meM ca pUrvapratipanna avazya hote haiM, anya kA sadbhAva bhajanIya (vikalpa se kathanIya) hai| (6) 7 & 'kaSAya' dvAra kA nirUpaNa isa prakAra hai- krodha, mAna, mAyA va lobha -ye cAra kaSAya haiN| . ina cAroM meM pratyeka ke bhI anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa va saMjvalana / -ye (cAra-cAra) bheda haiN| inameM prathama anantAnubandhI krodhAdi (cAra) kaSAyoM meM (pUrvapratipannaka / 88888333333333333333333333333333333333333333 - (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)R@@@R@80@ 111 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -Ramacacea zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 99000000 va pratipadyamAna -ina) donoM kA abhAva hai (yahAM sAsvAdana kAla kI alpatA ke kAraNa ce usakI vivakSA nahIM kI gaI hai- aisA maladhArI hemacandra kA mata hai)| zeSa meM paJcendriyoM kI . taraha vaktavyatA samajhanI caahie| (arthAt vahAM pUrvapratipanna haiM, pratipadyamAna kA sadbhAva , bhajanIya hai| jo pUrva meM prApta kara vartamAna meM unake upayoga meM yA sambandhita labdhi meM / 4 vidyamAna haiM, ve yahAM 'pratipanna' rUpa se grAhya haiM, na ki ve jo pratipanna hokara use chor3a cuke haiN| vizeSArtha yoga kA artha hai- vyApAra, prvRtti| yoga ke tIna bheda haiM- kAyayoga, vacanayoga va mnoyog| mana, vacana va zarIra ke dvArA hone vAle Atma-pradezoM kA parispanda (halacala) 'yoga' yahAM gRhIta hai| zAstrIya zabdAvalI meM kaheM to bAhya va Abhyantara kAraNoM se utpanna, AtmA kA gamanAdika sambandhI & pradeza-parispanda 'kAya yoga' hai| isameM bAhya kAraNa audArika Adi kisI na kisI prakAra kI zarIra& vargaNA kA avalambana hai aura antaraMga kAraNa hai- vIryAntarAya karma kA kSayopazama / isI prakAra AtmA kA bhASAbhimukha pradeza-parispanda 'vacanayoga' hai jisameM bAhya kAraNa , & pudgalavipAkI zarIra nAmakarma ke udaya se hone vAlA vacana-vargaNA kA avalambana hai aura antaraMga kAraNa vIryAntarAya karma va matijJAnAvaraNa va akSarazrutajJAnAvaraNa karma kA kSayopazama hai| isI 6 prakAra, manana-abhimukha Atma-pradeza parispanda 'manoyoga' hai jisameM antaraGga kAraNa hai- vIryAntarAya a karma kSaya yA kSayopazama tathA noindriyAvaraNa karma kA kSayopazama aura bAhya kAraNa hai- manovargaNA a kA avalambana / vastutaH ina tInoM meM mukhyatA kAyayoga kI hai, kyoMki kAyayoga kI sahAyatA se hone 4 vAle bhinna-bhinna vyApAra ko vyavahAra ke lie ina tIna yogoM ke rUpa meM nirUpita kiyA jAtA hai| 'yoga' dvAra meM manoyoga Adi vAle jIvoM meM Abhinibodhika jJAna ke sadbhAva kA yA vahAM pUrvapratipanna va pratipadyamAna kA sadbhAva batAyA gayA hai| tInoM yoga samudita rUpa meM jina jIvoM meM haiM, & unameM Abhinibodhika jJAna kA kathana paJcendriyoM kI taraha kathanIya hai| manoyoga-rahita vacanayoga vAloM meM vikalendriyoM (dvIndriya se caturindriya Adi) kI taraha, tathA mAtra zarIra yoga vAloM meM & ekendriyoM kI taraha kathana karanA cAhie (arthAt saiddhAntika dRSTi se mAtra zarIra-yoga vAloM meM pratipanna / va pratipadyamAna -ina donoM kA abhAva hai)| 'veda' ke dvArA indriyajanya, saMyogajanya sukha Adi kA vedana hotA hai| mohanIya karma ke , ca udaya, udIraNA se hone vAlA jIva-pariNAma kA saMmoha (caMcalapanA), jisase guNa-doSa kA viveka nahIM " / raha pAtA, vaha (no-kaSAya) 'veda' hai| 'veda' ke tIna bheda haiM- puruSaveda, strIveda aura napuMsaka veda / 'veda' (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 222333333333333332222222333333333333333333333 - 112 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ g g g g g g g g 1 2322222222222222222222 cace cecace crance niyukti gAthA-13-15 anuyoga-dvAra ke mAdhyama se yahAM jJAna ke sadbhAva kA nirUpaNa kiyA gayA hai| ukta tInoM vedoM meM jJAna ca ke sadbhAva kA kathana paJcendriya jIvoM kI taraha karaNIya hai| arthAt vahAM pUrvapratipanna to niyama se hote 6 haiM, kintu pratipadyamAnakoM kA sadbhAva bhajanIya hai, bhAva yA abhAva donoM yathAprasaGga hote haiN| 'kaSAya' mAnasika vikAra haiM jo mohanIya karma ke udaya se hote haiN| vastutaH ye AtmIya pariNAma haiM jo mohanIya karma ke kAraNa hote haiN| ye AtmapariNAma yA AtmIya vaibhAvika pariNamana jIva ke samyakatva, dezacAritra, sakala cAritra va yathAkhyAta cAritra kA ghAta karane meM sakSama hote haiN| " kaSAya mukhyataH cAra haiM-krodha, mAna, mAyA va lobha / inameM se pratyeka ke cAra-cAra bheda haiM- anantAnubandhI, , apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa, va saMjjvalana / anantAnubandhI kaSAya jIva ke samyaktva guNa kA ghAta karatA hai| isa kaSAya vAloM meM samyaktva ke abhAva va ajJAna ke kAraNa, pUrvapratipanna va ca pratipadyamAna -ina donoM kA abhAva hai| apratyAkhyAnAvaraNa Adi tIna kaSAyoM vAle jIvoM meM paJcendriyoM kI taraha Abhinibodhika jJAna kA kathana karaNIya hai| (haribhadrIya vRttiH) va tathA lezyAsu' cintyte| tatra zleSayantyAtmAnamaSTavidhena karmaNA iti lezyAHca kAyAdyanyatamayogavataH kRSNAdidravyasaMbandhAdAtmanaH pariNAmA ityrthH| tatroparitanISu tisRSu " va lezyAsu paJcendriyavadyojanIyam iti|aadyaasutu pUrvapratipannAH saMbhavanti, natvitara iti (7) / " tathA 'smyktvdvaarm'| samyagdRSTiH kiM pUrvapratipannaH kiM vA pratipadyamAnaka iti| atra , vyavahAranizcayAbhyAM vicAra iti| tatra vyavahAranaya Aha- samyagdRSTiH pUrvapratipannaH, na / pratipadyamAnakaH AbhinibodhikajJAnalAbhasya, samyagdarzanamatizrutAnAM yugapallAbhAt, 4 AbhinibodhikapratipattyanavasthAprasaGgAcca / nizcayanayastvAha- samyagdRSTiH pUrvapratipannaH la pratipadyamAnazca AbhinibodhikajJAnalAbhasya, samyagdarzanasahAyatvAt, kriyAkAla- 1 a niSThAkAlayorabhedAt, bhede ca kriyA'bhAva-avizeSAt pUrvavad vastuno'nutpattiprasaGgAt, na cetyaM / tatpratipattyanavastheti (8) / (vRtti-hindI-) (7) aba 'lezyA' dvArA kA vicAra kiyA jA rahA hai| jo AtmA ko " a ATha prakAra ke karmoM se zliSTa (saMyukta) karatI haiM, ve lezyA hotI haiM, arthAt kAya, vANI va . mana -ina tInoM yogoM meM se kisI bhI eka yoga vAle vyakti ke Atma-pariNAma 'lezyA' haiN| , ina (chaH) lezyAoM meM Upara kI (prazasta, tejolezyA, padmalezyA va zuklalezyA -ina) tIna " lezyAoM meM paJcendriya kI taraha kathana karanA caahie| prathama tIna meM to 'pUrvapratipanna' kA (r)(r)(r)(r)ce@9808988999@cr(r)08 113 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333333 caca ca cace cace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 090020200090 sadbhAva hai, anya kA nhiiN| (8) aba 'samyaktva' dvAra kA vicAra kiyA jA rahA haicsamyagdRSTi (Abhinibodhika jJAna-lAbha kI dRSTi se) kyA pUrvapratipanna hai yA pratipadyamAnaka hai & -isa sambandha meM vyavahAra va nizcaya -ina donoM nayoM se vicAra kiyA jA rahA hai| inameM se vyavahAra naya kA kathana hai ki samyagdRSTi Abhinibodhika jJAna ke lAbha kI dRSTi se 'pUrvapratipanna' la hotA hai, pratipadyamAnaka nahIM, kyoMki samyagdarzana, mati, zruta jJAna -ina (tInoM) kI yugapat / 4 (eka sAtha) prApti hotI hai, anyathA (yugapat prApti na ho to) Abhinibodhika jJAna kI prApti ca kI anavasthA ho jaaegii| kintu nizcaya naya kahatA hai- samyagdRSTi Abhinibodhika jJAna& lAbha kI dRSTi se pUrvapratipanna bhI hai aura pratipadyamAnaka bhI hai, kyoMki vahAM samyagdarzana sAtha, a meM rahatA hai, evaM kriyA-kAla aura niSThAkAla (kAryotpatti-kAla) -ina donoM meM abheda hai| yadi . & bheda mAneM to kriyA aura vastu-abhAva -ina donoM meM antara nahIM rahegA, aura pUrva kI taraha... 4 (asad) vastu kI utpatti nahIM ho paaegii| aura isa prakAra (abheda mAnane para) Abhinibodhika * jJAna kI pratipatti kI anavasthA bhI nahIM rhtii| vizeSArtha kaSAyodaya se anuraMjita yoga-pravRtti dvArA hone vAle AtmIya vividha pariNAmoM ko -jo kRSNa, nIla Adi vividha varNIya pudgala-vizeSa ke prabhAva se hote haiM- 'lezyA' kahA jAtA hai| lezyA hI AtmA ko puNya-pApa se, vividha karmoM se saMzruiSTa karatI hai| lezyA ke do prakAra haiM- dravyalezyA va ca bhAvalezyA / moha karma ke udaya, upazama, kSayopazama yA kSaya se jIva meM hone vAlI Atma-pradezIya ca caMcalatA yA parispanda hI bhAvalezyA hai| isameM sAdhana haiM-jIvavipAkI mohanIya karma tathA vIryAntarAya ca karma kI avsthaaeN| dravya lezyA zarIra nAmakarma ke udaya se utpanna evaM paudgalika haiM, isa dRSTi se & varNanAmakarma ke udaya se utpanna zarIra-varNa ko dravya lezyA kahA jAtA hai| lezyAoM ke chaH prakAra haiM- kRSNa, nIla, kApota, teja, padma aura zukla / inameM prathama tIna " ce aprazasta haiM, zeSa prazasta haiM, inameM bhI uttarottara prazastatA (zreSThatA) samajhanI caahie| (vizeSa vivaraNa 2 hetu uttarAdhyayana kA (34vAM) lezyAdhyayana draSTavya hai|) 'lezyAdvAra' dvArA vividha lezyA vAle jIvoM meM jJAna ke sadbhAva kA nirUpaNa kiyA gayA hai| " & prazasta tIna lezyAoM meM jJAna ke sadbhAva kA kathana paMcendriyoM kI taraha kathanIya hai| tInoM aprazasta , lezyAoM meM pUrvapratipanna ho sakate haiM, pratipadyamAna nahIM hote| 3333333333333333333333333333338888888888888 333333333 - 114 @ @R@nec8e8 @ @ @ @ @ @ @ - Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222222333232322332223222333333333333333333333 aacacacacacacace niyukti gAthA-13-15 0 00000000 'AtmA kA mokSa-avirodhI viziSTa (AMzika nirmala) pariNAma 'samyaktva' hai| isameM jIvAdi padArthoM kA viparIta abhiniveza haTakara unake prati yathArtha zraddhAna hotA hai| isameM AtmA kI 6 antarmukhI pravRtti sambhava hotI hai| prazama, saMgeva, nirveda, anukampA va AstikatA -ye lakSaNa, samyaktva ke mAne gaye haiN| samyaktva kI prApti kA nizcita kAraNa hotA hai -anAdi pAriNAmika " va bhavyatva bhAva kA vipAka (antaraMga kaarnn)| pravacana-zravaNa Adi bAhya kAraNa bhI nimitta rUpa se mAne " jAte haiN| Antarika kAraNa kI vividhatA se samyaktva ke aupazamika, kSAyopazamika, kSAyika Adi bheda hote haiN| anantAnubandhI kaSAya-catuSka va darzanamohanIya-trika -ina sAta prakRtiyoM ke upazama se c tattvaruci rUpa AtmIya pariNAma 'upazama samyaktva' hai, aura inhIM sAta prakRtiyoM ke kSaya se utpanna a Atma-pariNAma kSAyika samyaktva' hai|anntaanubndhii kaSAyacatuSka, mithyAtva aura samyag mithyAtva " & -ina chaH prakRtiyoM ke udayAbhAvI kSaya aura inhIM ke sad-avasthA rUpa upazama se tathA dezaghAtI . spardhaka (vargaNA-samUha) vAlI samyaktva prakRti ke udaya meM tattvaruci pariNAma 'aupazamika samyaktva' hotA hai| (vizeSa vivaraNa hetu anya karmagrantha draSTavya haiN|) samyagdRSTi meM Abhinibodhika jJAna ke sadbhAva kA nirUpaNa 'samyaktva' dvAra ke mAdhyama se yahAM kiyA gayA hai| isa viSaya meM naya dRSTi ke antara ko vizeSa dhyAna meM rakhA gayA hai| prakRta nirUpaNa " a sUtrAtmaka va saMkSipta hai| ataH spaSTIkaraNa hetu vyavahAra va nizcayanaya -ina donoM ke svarUpa-bheda ko " samajhanA yahAM apekSita hai| vyavahAra naya 'asatkAryavAdI' hai| miTTI bikharI huI hotI hai, usa samaya ghar3A nahIM hotaa| usameM pAnI milA kara, piNDa banAkara, cAka para car3hA kara, vividha kriyA karate hue 'ghaTa' kA nirmANa la hotA hai, taba 'ghaTa' sat hotA hai| apane nirmANa se pahale 'ghaTa' sat nahIM, asat rahatA hai, mAtra miTTI 22 on 'sat' rahatI hai| isI mAnyatA ke pariprekSya meM 'jJAna' dvAra kA nirUpaNa karate hue kahA gayA hai ki " mithyAdRSTi-ajJAnI ko jaba samyaktva utpanna hotA hai, taba vaha samyaktva va jJAna (jo pahale nahIM thA, , : usa) ko prApta karatA huA 'pratipadyamAna' hotA hai, kintu (pahale se hI) samyaktva jJAna-sampanna vyakti / a 'pratipadyamAna' nahIM hotaa| isake viparIta, nizcaya naya yaha mAnatA hai ki samyaktva, sahita ke hI a samyaktva utpanna hotA hai| kintu isa mAnyatA kA virodha karatA huA vyavahAra naya kahatA hai ki jo " vastu pahale se hI sadpa ho, usakA utpAdana saMgata nhiiN| jo nahIM hai, usI kI utpatti hotI hai| mithyAdRSTi pahale samyaktvahIna thA, bAda meM vaha samyaktva prApta karatA hai| jaise koI pUrvaniSpanna ghar3e ko * koI (punaH) banA nahIM sakatA, vaise samyagdRSTi ke pahale se hI samyaktva hai, usa samyaktva ko vaha utpanna , kaise karegA? yadi phira bhI kare to karatA hI rahegA, usakA virAma hogA hI nahIM, taba samyaktva kA nAza (r)(r)(r)(r)(r)Recence@@@ce@@ 115 -88888888888888888888888888888888888888888 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222222223333333333333333333333333333333333333 -acacace cacaca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 2900 0000(samyaktva-pracyuti) nahIM ho paaegaa| vidyamAna kI hI punaH kAryarupa meM pariNati ho to kArya karane kI & kriyA niSphala kahI jAegI, kyoMki kArya to pahale se hI vidyamAna thA, kriyA ne phira kyA kiyA? kriyAkAla va niSThAkAla (kArya-utpattisamaya)-ina donoM ko abhinna mAnane vAle nizcayanaya , Ma ke virodha meM vyavahAra naya kA kahanA hai ki kriyA-kAla va niSThA-kAla meM bhinnatA hI dRSTigocara hotii| hai, kyoMki kriyA prArambha karate hI ghaTa utpanna nahIM ho jAtA, apitu miTTI lAnA, usameM pAnI milAnA, & piNDa banAnA, cAka para car3hAnA Adi dIrghakAlIna kriyA ke bAda, usakI samApti para hI, 'ghaTa' utpanna " hotA hai, isase pahale 'ghaTa' kahIM (unapUrvavartI kriyAoM ke madhya) upalabdha nahIM hotaa| isalie prastuta , jJAna (samyaktva) kI prApti ke prasaMga meM yaha niSkarSa nikalatA hai ki guru-sannidhi meM upadeza-zravaNa- . cintana-manana Adi (samyaktva-upAdaka) kriyAoM ke samaya Abhinibodhika jJAna (samyaktva) nahIM ca hotA, apitu anta meM (niSThAkAla meM) vaha utpanna hotA hai| ataH mithyAdRSTi va ajJAnI hI samyaktva* jJAna pratipanna' hotA hai, na ki smygdRsstti-jnyaanii| ce nizcayanaya sAMkhya darzana ke satkAryavAda kA samarthana karatA hai| satkAryavAda ke anusAra " kAraNa va kArya eka hI vastu tattva kI do avasthAeM haiN| kAraNa apane kArya kA avyakta rUpa hai to kArya , apane kAraNa kA vyakta ruup| vRkSa rUpa kArya bIja rUpa kAraNa meM vidyamAna hI rahatA hai, kintu, avyakta rUpa se hI rahatA hai| upayukta sAmagrI milane para vaha vRkSa rUpa meM vyakta ho jAtA hai| isa prakAra 'kArya' & kA sadA sadbhAva hai| hAM, usake vyakta rUpa ko vyavahAra meM kArya kI utpatti' kaha dete haiM, vastutaH vahAM >> & avyakta rUpa meM sat kArya hI vyakta hotA hai| ukta satkAryavAdI mAnyatA ke anurUpa hI nizcaya naya' kA , yahAM kathana kiyA gayA hai| nizcaya naya ke anusAra sat kI hI utpatti hotI hai, (sarvathA) asat kI / & nhiiN|aakaash-kusum Adi kI utpatti nahIM hotI hai, kyoMki ve sarvathA asat padArtha haiN| yadi asat kI , & bhI utpatti ho to AkAza kusuma aura gadhe kI sIMga jaise asat padArtha kI bhI utpatti honI caahie| " ca kArya-vizeSa kI utpatti ke prasaGga meM jo kriyAeM kI jAtI haiM, ve pratisamaya bhinna-bhinna hotI haiM, una unakA bhinna-bhinna kucha na kucha phala vizeSa prakaTa hotA hai, kintu pUrNa kArya (ghaTa) kI utpatti (abhivyakti) carama-kriyA kAla meM hotI hai| ghaTa kI utpatti ke pahale jitanI kriyAeM haiM, ve pratisamaya & bhinna-bhinna haiM, aura una sabakA uddezya ghaTa-utpatti nahIM, apitu ghaTa-utpatti ke anukUla vividha a sthitiyoM kA nirmANa hai jinakA pratyakSa miTTI kI vividha pariNatiyoM ke rUpa meM bhinna-bhinna rUpa se , hotA hI hai| isa dRSTi se ve kriyAeM niSphala nahIM kahI jA sktiiN| una kriyAoM meM jo carama kriyA hai, . ra vaha ghaTa ko utpanna karatI hai, ataH vaha bhI sArthaka hai hii| isa taraha kriyAkAla va niSThAkAla -ina donoM kI abhinnatA meM koI asaMgati nahIM hai, kyoMki pratyeka kSaNika kriyA apane dvArA utpanna viziSTa kArya - 116 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223333333333333333232323 -acca caca cace caca niyukti-gAthA-13-15 000000mmkI niSThA se jur3I huI hai, arthAt kriyA-kAla hI unakA niSThAkAla hai, donoM abhinna haiN| uparyukta vicAroM ke pariprekSya meM, nizcaya naya ke anusAra, dharmazramaNa Adi samyaktva-sAdhikA " a kriyAoM ke carama samaya meM, samyaktva va jJAna 'pratipadyamAna' hotA huA 'pratipanna' bhI hai (dra. . vizeSAvazyaka bhASya, gAthA-414-2,6 tathA una para ziSyahitA vRtti)| (haribhadrIya vRttiH) tathA 'jJAnadvAram' |ttr jJAnaM paJcaprakAram, matizrutAvadhimanaHparyAyakevalabhedabhinnam >> iti| atrApi vyavahAra nizcayanayAbhyAM vicAra iti| tatra vyavahAra nayamataM . la matizrutAvadhimanaHparyAyajJAninaH pUrvapratipannA na tu pratipadyamAnakA iti, matyAdilAbhasya , samyagdarzanasahacaritatvAt / kevalI tu na pUrvapratipanno nApi pratipadyamAnakaH, tasya : kssaayopshmikjnyaanaatiittvaat|tthaa matyajJAnazrutAjJAnavibhaGgajJAnavantastu vivakSitakAle / pratipadyamAnA bhavanti, na tu pUrvapratipannA iti| nizcayanayamataM tu matizrutAvadhijJAninaH / << pUrvapratipannA niyamataH santi, pratipadyamAnA api samyagdarzanasahacaritatvAt matyAdilAbhasya " a saMbhavantIti, kriyAkAlaniSThAkAlayorabhedAt / manaHparyAyajJAninastu pUrvapratipannA eva, na . pratipadyamAnakAH, tasya ca bhaavyterevotptteH|kevlinaaN tUbhayAbhAva iti|mtyaadyjnyaanvntstu na pUrvapratipannA nApi pratipadyamAnakAH, pratipattikriyAkAle matyAdyajJAnAbhAvAt, kriyAkAlaniSThAkAlayozcAbhedAt, ajJAnabhAve ca pratipattikriyA'bhAvAt (9) / a (vRtti-hindI-) (9) aba 'jJAna' dvAra kA nirUpaNa kiyA jA rahA hai| jJAna ke pAMca . bheda isa prakAra haiM- mati, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevala jJAna / inameM bhI vyavahAra va : va nizcaya -ina donoM dRSTiyoM se vicAra kiyA jA rahA hai| inameM vyavahAra naya kA mata hai ki mati, zruta, avadhi va manaHparyaya jJAna vAle jIva pUrvapratipanna haiM, pratipadyamAna nahIM haiN| samyagdarzana 20 ke sAtha hI mati Adi kA lAbha hotA hai| kintu 'kevalI' na to pUrvapratipanna hai aura na hI " va pratipadyamAna, kyoMki usake kSAyopazamika jJAna vyatIta ho gayA hai (arthAt naSTa, vilIna, 4 atIta kI bAta ho gayA hai, kSAyika kevala jJAna hone para mati Adi cAroM kSAyopazamika jJAna " phira nahIM hote)| mati-ajJAna, zruta-ajJAna va vibhaMga jJAna vAle vivakSita samaya meM pratipadyamAna : hote haiM, kintu pUrvapratipanna nahIM hote| nizcaya naya kA mata to yaha hai ki mati, zruta va avadhi jJAna vAle niyama se 'pUrvapratipanna' hote haiM, aura samyagdarzana ke sAtha hone ke kAraNa mati 888888888888888888888888888888888888888888888 332222222222223323 8 88@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ &&&&&&&&&&&& Racecacee zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 200000 | Adi lAbha kI dRSTi se pratipadyamAna bhI hote haiM, kyoMki kriyAkAla va niSThAkAla (kAlaniSpattikAla) -ina donoM kAloM meM abheda (hameM svIkArya) hai| manaHparyayajJAnI to , ch pUrvapratipanna hI hote haiM, pratipadyamAna nahIM, kyoMki vaha jJAna bhAvayati ke hI utpanna hotA hai| & 'kevalI' meM to pUrvapratipanna va pratipadyamAna -ina donoM kA abhAva hotA hai| mati Adi ajJAna * vAle jIva na pUrvapratipanna haiM aura na hI pratipadyamAna, kyoMki pratipatti kI kriyA ke samaya mati ce Adi ajJAna nahIM hotA, aura kriyAkAla va niSThA-kAla meM (hameM) abheda (svIkArya) hai aura " ce ajJAna hone para pratipatti-kriyA sambhava nahIM hotii| vizeSArtha AtmA kA lakSaNa 'upayoga' hai| upayoga kA artha hai- bodhAtmaka vyaapaar| yaha caitanya kA cm anuvidhAyI (sahavartI) pariNAma hai| upayoga ke do rUpa haiM- jJAna va darzana / sAmAnya-vizeSAtmaka vastu ce ke sAmAnya svarUpa ko viSaya karane vAlA 'darzana' hai aura vizeSa svarUpa ko viSaya karane vAlA 'jJAna' . hai| 'darzana' nirAkAra jJAna hai to jJAna sAkAra upayoga hai| sAkAra kA artha hai- savikalpa, anAkAra , ca kA artha hai- nirvikalpa / jo upayoga sAmAnya aMza ko grahaNa karatA hai, vaha nirvikalpa hai| dArzanikoM , ce kI bhASA meM sAmAnya vizeSAtmaka bAhya padArtha ko grahaNa karane vAlA AtmIya vizeSa guNa 'jJAna' hai| & vastutaH eka caitanya yA upayoga ke hI viSaya-bheda ke AdhAra para diye gae ye do nAma haiN| AtmagrahaNa " & meM pravRtta caitanya (upayoga) 'darzana' hai to parapadArtha-grahaNa meM pravRtta 'jJAna' hai| padArthabodha ke kSetra meM donoM , hI paraspara anubaddha haiN| jJAna ke pAMca mukhya bheda haiM- mati, zruta, avadhi, manaHparyAya aura kevala (jnyaan)|mithyaatvyukt la hone para mati, zruta va avadhi -ye tInoM ajJAna rUpa bhI hote haiN| manaHparyAyaM jJAna va kevala jJAna c& samyaktva ke sadbhAva meM hI hote haiM, isalie ina donoM ke 'ajJAna' nahIM hote| ukta pAMca jJAna tathA ukta " ca tIna ajJAna- inheM milAkara ATha 'sAmAnya jJAna' ke rUpa meM yahAM grAhya haiN| 'jJAna' dvAra ke nirUpaNa meM bhI vyavahAra va nizcaya naya (kI dRSTiyoM) ko sAmane rakha kara pAMca " prakAra ke jJAniyoM meM Abhinibodhika jJAna kI dRSTi se pUrvapratipanna va pratipadyamAna -ina donoM prakAra , ke jIvoM kA sadbhAva kisa prakAra hai- isakA nirUpaNa kiyA gayA hai| vyavahAra naya kA niSkarSa kathana / ce yaha hai ki mati Adi pAMca jJAniyoM meM Abhinibodhika jJAna ke pUrvapratipanna to hote haiM, pratipadyamAna " & nahIM, kyoMki isa mata meM vahAM mati jJAna kI pratipatti kA yoga hotA nhiiN| kevalI' cUMki kSAyopazamika jJAna se atIta haiM, ataH vahAM pUrvapratipanna va pratipadyamAna -ina donoM kA hI sadbhAva nahIM hai| mati 118 118 89@c(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 3888888888888888 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ReceRecence niyukti-gAthA-13-15 000000000 ajJAna, zruta-ajJAna va vibhaMga jJAna (avadhi-ajJAna)-ina tInoM jJAna ke dhArakoM meM kabhI pratipadyamAna ce to hote haiM, kintu pratipanna nahIM hote haiN| isake viparIta, nizcaya naya kA niSkarSa kathana yaha hai ki cUMki , jJAnI dvArA hI jJAna kI pratipatti kI jAtI hai, ataH mati-zruta-avadhi-jJAnI ke dhAraka meM pUrvapratipanna / to niyamataH hote haiM, pratipadyamAna kI bhajanA hai| manaHparyaya jJAna ke dhArakoM meM pUrvapratipanna hI hote haiM, 0 & pratipadyamAna nahIM hote, kyoMki pUrvasamyaktva kI upalabdhi ke samaya pratipanna matijJAna ke hI anantara, 9 a antya avasthA meM manaHparyaya jJAna hotA hai| kevaliyoM meM to donoM -pUrvapatipanna va pratipadyamAna-kA , 6 abhAva hai| isI taraha, mati-ajJAna, zruta-ajJAna va vibhaMga jJAna ke dhArakoM meM donoM kA abhAva hai, ca kyoMki jJAnI ko hI jJAna kI pratipatti honI mAnI gaI hai| 333333333333333333333333333333333333333333 (haribhadrIya vRttiH) idAnIM 'drshndvaarm'|tddrshnN caturvidham, ckssurckssurvdhikevlbhedbhinnm| tatra cakSurdarzaninaH ackssurdrshninshc|kimuktN bhavati? -darzanalabdhisampannAH, na tu darzanopayogina iti, sanAoladdhIo sAgArovaogovauttassa uppajjai' [sA apilabdhayaH sAkAropayogaupayuktasya upapadyante] iti vacanAt / pUrvapratipannA niyamataH santi, pratipadyamAnAstu . vivakSitakAle bhaajyaaH| avadhidarzaninastu pUrvapratipannA eva, na tu prtipdymaankaaH| * kevaladarzaninastUbhayavikalA iti (10) / saMyata iti dvAram' |sNytH pUrvapratipannona pratipadyamAna " iti (11) / 'upayogadvAram / sa ca dvidhA- saakaaro'naakaarshc| tatra sAkAropayoginaH pUrvapratipannA niyamataH santi pratipadyamAnAstuvivakSitakAle bhAjyA iti|anaakaaropyoginstu, pUrvapratipannA eva na pratipadyamAnakAH (12) / (vRtti-hindI-) (10) aba 'darzana' dvAra kA kathana kiyA jA rahA hai| darzana cAra : prakAra kA hai- cakSurdarzana, acakSurdarzana, avadhidarzana aura kevala drshn| inameM cakSurdarzana vAle aura acakSurdarzana vAle (Abhinibodhika-jJAnI) jIva se kyA tAtparya hai? (cUMki sAkAra va a anAkAra upayoga kA yugapad sadbhAva nahIM hotA, ataH aisA mAnanA cAhie ki ye darzanopayoga1 yukta nahIM, apitu darzanalabdhi sampanna haiM, kyoMki 'samasta labdhiyAM sAkAra upayoga vAle ke hI , hotI haiM' -aisA zAstrIya vacana hai| isa prakAra, inameM niyama se 'pUrvapratipanna hote haiM, . pratipadyamAna kA sadbhAva to vivakSita samaya ke anurUpa vikalpaM se kathanIya hai| avadhidarzanI meM (avadhidarzanopayoga-yukta to 'pUrvapratipanna' hI hote haiM aura pratipadyamAna nahIM hote haiM (kyoMki " | sAkAra upayoga vAle ke hI matijJAna kI utpatti sambhava hai, anAkAropayoga darzana vAle ke / (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 119 888888888888888888888888888888888888 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222333333333333333333 cace ce ca cace ce zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) POOOOOOD nhiiN)| kevaladarzanI to ubhaya-rahita haiM (arthAt na to ve pUrvapratipanna haiM aura na hI prtipdymaan)| 4 (11) aba saMyama dvAra kA nirUpaNa kiyA jA rahA hai| saMyata jIva pUrvapratipanna hotA hai, . & pratipadyamAna nahIM hotA hai| (12) upayoga dvAra kA nirUpaNa isa prakAra hai- vaha (upayoga) do , prakAra kA hotA hai- sAkAra aura anaakaar| inameM sAkAra upayoga vAle niyama se / pUrvapratipannaka hote haiM, pratipadyamAna kA sadbhAva vivakSita kAla ke anurUpa vikalpa se , ca kathanIya hai| anAkAra upayoga vAle to pUrvapratipanna hI hote haiM, pratipadyamAna nahIM hote| " vizeSArtha . sAmAnya-vizeSAtmaka vastu-svarUpa meM se vastu ke sAmAnya aMza ko dekhane vAle, jAnane vAle / cetanA, vyApAra ko 'darzana' kahA jAtA hai| athavA sAmAnya kI mukhyatA pUrvaka, vizeSa ko gauNa karake, padArtha-jJAna ko 'darzana' kahA jAtA hai| darzana anAkAra mAnA jAtA hai, kyoMki padArthoM meM yadyapi sAmAnya, vizeSa donoM hI dharma rahate haiM, kintu darzana dvArA mAtra sAmAnya dharma kI apekSA se, & svaparasattA kA abheda rUpa nirvikalpa avabhAsana hotA hai| darzana mArgaNA ke cAra bheda hote haiM- (1) cakSurdarzana, (2) acakSurdarzana, (3) avadhidarzana, (4) C kevala darzana / manaHparyAya kA darzana nahIM mAnA gayA, kyoMki manaHparyaya jJAna avadhijJAna kI taraha . svamukha se viSayoM ko nahIM jAnatA hai, kintu parakIya mana-praNAlI se jAnatA hai| ataH jisa prakAra hai mana atIta. anAgata arthoM kA vicAra-cintana to karatA hai, kintu dekhatA nahIM hai, usI prakAra , & manaHparyAyajJAnI bhI bhUta, bhaviSyat ko jAnatA to hai, para dekhatA nahIM hai| vaha vartamAna ko bhI mana ke viSaya rUpa vizeSAdhikAra se jAnatA hai| ataH sAmAnyAvalokanapUrvaka pravRtti na hone se manaHparyAya darzana nahIM mAnA jAtA hai| (kucha AcArya manaHparyAya ko darzana bhI mAnate haiN|) cakSu indriya dvArA padArtha ke sAmAnya aMza kA bodha 'cakSurdarzana' hai| cakSu ko chor3a kara anya : ce indriyoM se padArtha ke sAmAnya aMza kA bodha 'acakSurdarzana' hai|avdhi darzanAvaraNa karma ke kSayopazama se " a indriyoM kI sahAyatA ke vinA 'rUpI' dravya kA jo sAmAnya bodha hotA hai, vaha 'avadhidarzana' hai|smpuurnn . dravya-paryAyoM ko sAmAnya rUpa se viSaya karane vAlA bodha kevala-darzana hai, jo ghAtI karmoM ke kSaya ke : anantara hI hotA hai| _ 'darzana' mArgaNA se Abhinibodhika jJAna kA nirUpaNa isa prakAra hai-cakSurdarzana, acakSurdarzana, aura avadhi darzana -ina tIna darzanoM meM darzana-labdhi kI apekSA se niyamataH vahAM pUrvapratipanna hote haiM, / / 'pratipadyamAna' kA sadbhAva bhajanA (vikalpa) se kathanIya hai|drshnopyog kI dRSTi se to pUrvapatipanna hI | 22333333 120 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRRRRRRR 9999999999999 Fuc tuc is 333333333333333333332232233333333333333333333 niyukti gAthA-13-15 hote haiM, prapidyamAna nahIM hote, kyoMki labdhi rUpa matijJAna kI darzanopayoga meM utpatti niSiddha hai, ca isakA kAraNa yaha hai ki 'sAkAropayogayukta ke sabhI labdhiyAM utpanna hotI haiM' -aisA zAstrIya vacana , ka hai| 'kevala darzana' ke dhArakoM meM to donoM -pUrvapratipanna va pratipadyamAna- kA abhAva hai| (saMyama mArgaNA-) sAvadha yogoM- pApajanaka pravRttiyoM se uparata honA, athavA pApajanaka vyApAra-Arambha, samArambha se AtmA ko jisake dvArA saMyamita-niyamita kiyA jAtA hai, rokA jAtA & hai, vaha 'saMyama' kahalAtA hai| saMyama-mArgaNA ke sAta bheda hote haiM- sAmAyika, chedopasthApanIya parihAravizuddhi, sUkSmasAMparAya, yathAkhyAta, dezavirati va avirti| inake svarUpa Adi ke lie anya zAstra draSTavya haiN| saMyata jIva Abhinibodhika jJAna kI dRSTi se pUrvapratipanna hI hote haiM, pratipadyamAna kA sadbhAva bhajanA (vikalpa) se kathanIya hai| isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai- saMyata jIva samyaktvasahita hI & hotA hai aura samyaktva lAbha hote hI (hone ke bAda) matijJAna kI dRSTi se vaha 'pUrvapratipanna ho jAtA hai, . kintu 'pratipadyamAna' kI bhajanA (sadbhAva yA asadbhAva) kaise saMgata hotI hai? samAdhAna yaha hai ki Avazyaka cUrNi meM kahA gayA hai- samyaktvavihIna cAritra nahIM hotA, kintu darzana kI bhajanA hai a (nAsti cAritraM samyaktva-vihInam, darzanaM tu bhjniiym)| tathA yaha bhI kahA gayA hai ki samyaktva va , & cAritra eka sAtha bhI ho sakate haiM, aura pUrva meM samyaktva aura bAda meM cAritra kA honA- yaha bhI . sambhava hai (samyaktvacAritre yugapat, pUrvaM ca smyktvm)| to jaba atizaya vizuddhi ke kAraNa samyaktva va cAritra kI yugapat prApti hotI hai, taba saMyama pratipadyamAna hotA hai| samyaktva va cAritra kI yugapat prApti na ho, pUrva meM samyaktva hokara bAda meM cAritra kI prApti ho to saMyata jIvoM meM matijJAna ke " ca pratipadyamAna kA abhAva hai| yahI pratipadyamAna ke sadbhAva kI bhajanA kA spaSTIkaraNa hai| (dra. vizeSA. bhASya, gA. 426 para ziSyahitA) 'upayoga' jIva kA lakSaNa hai| isake darzana va jJAna -ye do bheda haiN| darzana anAkAropayoga hai , aura jJAna sAkAropayoga hai| darzana ke cAra bheda aura jJAna ke ATha bheda, kula milAkara bAraha bheda 4 upayoga ke ho jAte haiN| ye isa prakAra haiM- (1) cakSurdarzana, (2) acakSurdarzana, (3) avadhi darzana, (4) & kevala darzana, (5) matijJAna, (6) mati-ajJAna, (7) zruta jJAna, (8) zruta-ajJAna, (9) avadhi jJAna (10) 0 vibhaMga jJAna, (11) manaHparyaya jJAna, aura (12) kevala jJAna / 'upayoga' dvAra se matijJAna kA nirUpaNa yahAM kiyA gayA hai| sAkAropayoga meM niyamataH * pUrvapratipranna hote hI haiM, aura pratipadyamAna ke sadbhAva kI bhajanA hai| anAkAropayoga meM to pratipanna hI hote haiM, pratipadya-mAna nahIM hote, kyoMki anAkAropayoga meM labdhi kI utpatti kA niSedha hai| (r)(r)(r) ca(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 121 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -333333333333333333333332222222222222222223322 -acaca cace cace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 2000000 (haribhadrIya vRttiH) adhunA 'aahaarkdvaarm'|aahaarkaaH pUrvapratipannA niyamataH santi, pratipadyamAnAstu, vikalpanIyA vivakSitakAla iti|anaahaarkaastu apAntarAlagatau pUrvapratipannAH saMbhavanti, na tu pratipadyamAnakA iti (13)|tthaa 'bhASaka' iti dvAram / tatra bhASAlabdhisaMpannA bhASakAH, te " * bhASamANA abhASamANA vA pUrvapratipannA niyamataH santiH, pratipadyamAnAstu vivakSitakAle . & bhajanIyA iti, tallabdhizUnyAzcobhayavikalA iti (14) / (vRtti-hindI-) (13) aba 'AhAraka' dvAra kA nirUpaNa kiyA jA rahA hai| AhAraka, jIva niyama se 'pUrvapratipannaka' hote haiN| una (AhArakoM) meM pratipadyamAna kA sadbhAva vivakSita kAla ke anurUpa vikalpa se kathanIya hai| anAhAraka apAntarAla gati meM pUrvapratipanna ho , 4 sakate haiM, pratipadyamAna nhiiN| (14) aba 'bhASaka' dvAra kA kathana kara rahe haiN| yahAM bhASaka kA " artha hai- bhASAlabdhisampanna / ve bola rahe hoM yA nahIM bola rahe hoM, niyama se pUrvapratipannaka hote , & haiM, pratipadyamAna kA sadbhAva vivakSita samaya ke anurUpa vikalpa se kathanIya hai| bhASAlabdhi se rahita jIvoM meM (pUrvapratipanna va pratipadyamAna -ina) donoM kA abhAva hai| vizeSArtha audArika, vaikriya va AhAraka -inameM se yathAsambhava kisI bhI zarIra ke yogya, tathA : 8 AhAra Adi chaH paryAptiyoM ke yogya pudgaloM ko grahaNa karanA 'AhAra' kahalAtA hai| kintu yahAM c'AhAraka' se tAtparya una jIvoM se hai jo oja, loma aura kavala -ina tInoM meM se kisI bhI prakAra " & ke AhAra ko grahaNa karatA hai| garbha meM utpanna hone ke samaya jo zukra-zoNita rUpa AhAra kArmaNa zarIra dvArA kiyA jAtA hai, vaha oja AhAra hai| sparzanendriya dvArA jo grahaNa kiyA.jAtA hai, vaha roma ce yA loma AhAra hai, aura jo anna Adi ke rUpa meM mukha dvArA grahaNa kiyA jAtA hai, vaha kavala-AhAra ce hai| ina tInoM AhAroM meM se jo koI bhI grahaNa nahIM karatA, vaha anAhAraka hai|aahaarkoN meM mati jJAna & ke pratipanna aura pratipadyamAna -inakA sadbhAva sAkAropayoga kI taraha kathanIya hai| anAhAraka jIvoM kI apAntarAla gati meM pUrvapratipanna ho sakate haiM, pratipadyamAna to kisI bhI taraha nhiiN| yahAM apAntarAla gati se tAtparya hai- eka bhava se dUsare bhava ko prApta karane ke madhya kI gti| bhASaka yAnI bhASAlabdhi sampanna / aisA jIva bhASA bola rahA bhI ho sakatA hai, nahIM bhI bola c rahA hotA hai| donoM hI sthitiyoM meM matijJAna prApta karate samaya, pUrvapratipanna ho bhI sakatA hai aura nahIM " bhI ho sktaa| bhASA-labdhi se rahita jIvoM meM, arthAt ekendriya jIvoM meM, pUrvapratipanna va pratipadyamAna -donoM hI nahIM hote| (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) - 122 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRRRRRRece 2090090090090 33333333333332.3323333333333333333333333333333 - niyukti gAthA-13-15 (haribhadrIya vRttiH) . 'parItta' iti dvaarm|ttr parIttAH prtyekshriirinnH|te pUrvapratipannA niyamataH santi, pratipadyamAnAstu vivakSitakAle bhAjyA iti, sAdhAraNAstu ubhayavikalA iti (15) / paryAptaka' & iti dvAram / tatra SaDbhirAhArAdiparyAptibhirye paryAptakAH, te pUrvapratipannA niyamato vidyante, , & vivakSitakAle pratipadyamAnAstu bhajanIyA iti|apryaaptkaastu SaTparyAptyapekSayA pUrvapratipannAH saMbhavanti, na tvitare (16) / (vRtti-hindI-) (15) aba 'parItta' dvAra kA nirUpaNa kiyA jA rahA hai| yahAM 'parItta' se tAtparya hai- prtyekshriirii| ve niyama se pUrvapratipanna hote haiM, pratipadyamAna kA sadbhAva to vivakSita samaya ke anurUpa, vikalpa se kathanIya hai| sAdhAraNazarIra jIvoM meM to pUrvapratipanna va pratipadyamAna -ina donoM kA abhAva hai| (16) aba 'paryAptaka' dvAra kA nirUpaNa kiyA jA & rahA hai| yahAM AhAra (evaM zarIra, indriya, zvAsocchvAsa, bhASA, mana) Adi chaH paryAptiyoM se , jo paryApta (saMpanna) haiM, ve hI 'paryAptaka' kahalAte haiN| ve (paryAptaka) niyama se pUrvapratipanna hote . ce haiM (kyoMki saMjhI paMcendriyoM meM chahoM paryAptiyAM hotI hI haiM) vivakSita samaya kI dRSTi se 20 la pratipadyamAna kA sadbhAva vikalpa se kathanIya hai| aparyAptaka chahoM paryAptiyoM kI apekSA se & pUrvapratipanna ho sakate haiM, pratipadyamAna nhiiN| vizeSArtha- parItta kA artha kiyA gayA hai- pratyekazarIrI jIva / ekendriya vanaspatikAya ke jIva do " prakAra ke hote haiM- sAdhAraNa va pratyeka / eka zarIra meM ananta jIva jisameM hote haiM, ve sAdhAraNazarIrI , haiM aura jahAM eka zarIra meM eka hI jIva hotA hai, vaha pratyekazarIrI hotA hai| pratyeka-vanaspati jIvoM ke . zarIra-pRthak-pRthak hote haiN| pratyekazarIrI jIva apane zarIra kA nirmANa svayaM karatA hai| unameM , ca parAzrayatA bhI hotI hai| eka ghaTaka jIva ke Azraya meM asaMkhya jIva palate haiN| vRkSa ke ghaTaka bIja meM & eka jIva hotA hai| usake Azraya meM patra, puSpa aura phUla ke asaMkhya jIva upajate haiN| bIjAvasthA ke . sivAya vanaspati-jIva saMghAtarUpa meM rahate haiN| zleSma-dravya-mizrita sarasoM ke dAne athavA tilapapar3I ke tila eka-rupa bana jAte haiN| taba bhI unakI sattA pRthak-pRthak rahatI hai| pratyeka vanaspati ke zarIroM kI bhI yahI bAta hai| zarIra kI saMghAta-dazA meM bhI unakI sattA svatantra rahatI hai| sAdhAraNa vanaspati jIvoM " ca kI bhAMti pratyeka vanaspati kA eka-eka jIva lokAkAza ke eka-eka pradeza para rakhA jAe to aise . asaMkhya loka bana jaaeN| yaha loka asaMkhya AkAza pradeza vAlA hai, aise asaMkhya lokoM ke jitane AkAza pradeza hote haiM, utane pratyeka zarIrI vanaspati jIva haiN| Recen@cBRORSCR8080808890 123 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ &&&&&&&&&&& &&&& cacacaceae zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000 AhAra paryApti, zarIra paryApti, indriya paryApti, zvAsocchvAsa paryApti, bhASA paryApti aura a mana paryApti -ye chaH paryAptiyAM haiM (bhASA va mana paryApti ko eka mAna kara pAMca paryAptiyAM bhI mAnI gaI haiN)| ina chaH paryAptiyoM kA prArambha yugapat hotA hai, kyoMki janma samaya se lekara hI inakA cr astitva pAyA jAtA hai, kintu pUrNatA krama se hotI hai| sarvaprathama AhAra paryApti pUrNa hotI hai, bAda meM ca kramazaH zarIra, indriya, zvAsocchvAsa, bhASA va mana paryAptiyAM pUrNa hotI haiN| saMjJI paJcendriyoM ko , 4 chor3akara anya jIvoM meM sabhI paryAptiyAM hotI haiN| paryApta jIvoM meM gRhIta pudgaloM ko AhAra Adi rUpa se pariNata karane kI zakti hotI hai, aura aparyApta jIvoM meM isa prakAra kI zakti nahIM hotii| paryAptaka ca ke do prakAra bhI haiM- labdhiparyApta aura krnnpryaapt| labdhiparyApta ve haiM jinake paryApta nAma karma kA ca udaya ho, ve svayogya paryAptiyoM ko pUrNa karake hI marate haiM, pahale nhiiN| jisane zarIra paryApti pUrNa kara lI hai, kintu indriya-paryApti pUrNa nahIM kI hai, vaha bhI karaNa-aparyApta kahA jAtA hai| vaha zarIra << paryApti pUrNa karane se karaNa paryApta bhI hai aura indriya paryApti kI apUrNatA se karaNa-aparyApta bhI hai| ca digambara sAhitya meM karaNa-aparyApta kI jagaha nivRtti-aparyApta zabda vyavahRta huA hai| prastuta prakaraNa CG meM paryApta pada se ve jIva grAhya haiM jo svayogya paryAptiyoM ko pUrNa karate haiM, aura aparyApta ve haiM jo use C pUrNa na kreN| isa dRSTi se jo paryApta haiM, una meM (arthAt chahoM paryAptiyoM se pUrNa jIvoM meM) niyamataH ce pUrvapratipanna hote haiM, kintu pratipadyamAna hote bhI haiM aura nahIM bhI hote haiN| aparyAptakoM meM chahoM . paryAptiyoM kI apekSA se pUrvapratipanna ho sakate haiM, anya (pratipadyamAna) nhiiN| ' ca (haribhadrIya vRttiH) & 'sUkSma' iti dvaarm|ttr sUkSmAH khlubhyviklaaH| bAdarAstu pUrvapratipannA niyamataH // & santi, itare tu vivakSitakAle bhAjyA iti (17)|tthaa sNjnyidvaarm'|ttreh dIrghakAlikyupadezena , va saMjJinaH pratigRhyante, te ca baadrvdvktvyaaH|asNjnyinstu pUrvapratipannAH saMbhavanti, na vitara. & iti (18) / _ 'bhava' iti dvAram / tatra bhavasiddhikAH saMjJivadvaktavyAH abhavasiddhikAstUbhayazUnyA : iti (19) / 'carama' iti dvaarm|crmo bhavo bhaviSyati yasyAsau abhedopacArAccarama iti|ttr , & itthaMbhUtAH caramAH pUrvapratipannA niyamataH santi, itare tu bhaajyaaH|acrmaastuubhyviklaaH / ca ()|uttraardhN tu vyaakhyaatmev|kRtaa stpdprruupnneti| (vRtti-hindI-) (17) 'sUkSma' dvAra se nirUpaNa kiyA jA rahA hai| yahAM sUkSma jIvoM meM " donoM (pUrvapratipanna aura pratipadyamAna) kA abhAva hai| bAdara jIvoM meM niyama se pUrvapratipanna hote (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) - 124 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 8 & 222222233333333333333322222223333333333333333 -acaca cace caca cacR niyukti gAthA-13-15 000000000 . haiM, anya-(pratipadyamAna) kA sadbhAva to vivakSita samaya ke anurUpa vikalpa se kathanIya hai| & (18) aba 'saMjJI' dvAra se nirUpaNa kiyA jA rahA hai| yahAM dIrghakAlika upadeza kI apekSA se - & 'saMjJI' kA grahaNa samajhanA caahie| unakA kathana 'bAdara' kI taraha karaNIya hai| asaMjJiyoM meM , & pUrvapratipanna ho sakate haiM, anya (pratipadyamAna) nhiiN| (19) 'bhava' dvAra se nirUpaNa kiyA jA rahA hai- bhavasiddhika (bhavya) jIvoM kA : kathana saMjJI jIvoM kI taraha karaNIya hai| abhavasiddhika (abhavya) jIvoM meM donoM (pUrvapratipanna va pratipadyamAna) kA abhAva hai| (20) aba 'carama' dvAra se nirUpaNa kiyA jA rahA haiN| yahAM bhava / A aura bhava vAle -ina donoM meM abhedopacAra kiyA gayA hai (aura 'bhava' se bhavayukta kA grahaNa , ba hai), ataH carama pada se 'jisakA carama bhava hogA' vaha grAhya hai| aise 'carama' jIvoM meM niyamataH va pUrva-pratipanna hote haiM, pratipadyamAna to bhajanA se kathanIya haiN| acarama jIva to (na pUrvapratipanna - va hote haiM aura na hI pratipadyamAna, ataH) donoM se rahita hote haiN| isa prakAra, (15vIM) gAthA ke uttarArdha kI vyAkhyA pUrI huii| satpada-prarUpaNA (bhI) pUrI huii| & vizeSArthara sUkSma va bAdara-ekendriya ke sUkSma aura bAdara yaha do bheda mAne gaye haiN| dvIndriya se lekara " & paMcendriya taka ke jIva to bAdara (sthUla) zarIra vAle hI hote haiM aura ve AMkhoM se bhI dikhAI dete haiM, . lekina ekendriya jIvoM ke sUkSma aura bAdara yaha do bheda mAnane kA kAraNa yaha hai ki sUkSma zarIra vAle , ekendriya jIva to AMkhoM se nahIM dekhe jA sakate haiM lekina unakA astitva jJAnagamya hai aura bAdara , zarIra vAle ekendriya jIva jJAnagamya hone ke sAtha-sAtha AMkhoM se bhI dikhalAI dete haiN| ekendriyoM ke sUkSma aura bAdara zarIra kI prApti sUkSma aura bAdara nAmakarma ke udaya se hotI hai hai| sUkSma nAmakarma sthAvara dazaka aura bAdara nAmakarma trasadazaka meM mAnI gaI karma prakRti hai| sUkSma nAmakarma ke udaya se jo sUkSma zarIra prApta hotA hai vaha svayaM na kisI se rukatA hai / aura na anya kisI ko rokatA hai| arthAt sUkSma nAmakarma se prApta zarIra paraspara vyAghAta se rahita hai| yaha zarIra anya jIvoM ke anugraha yA upaghAta ke ayogya hotA hai| yaha anubhavasiddha bhI hai| jisa prakAra sUkSma hone se agni lohe ke gole meM praviSTa ho jAtI hai, usI prakAra se sUkSma nAmakarma se prApta ca zarIra bhI loka ke kisI bhI pradeza meM praviSTa ho sakatA hai| &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)ce90090@@@ ____125 . 125 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 333333333322222222222222222222222222233333333 -accacaca cace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 00900202 jisa karma ke udaya se jIva bAdara kAya kI prApti karatA hai usako bAdara nAmakarma kahate haiN| ca anya ko bAdhA pahuMcAne vAle zarIra kA nirvartaka (nirmANa-kartA) bAdara nAmakarma hai| AMkhoM se dikhalAI de, AMkhoM se dekhA jA sake, cakSuindriya kA viSaya ho- yahI bAdara kA artha nahIM hai| kyoMki eka-eka bAdara kAya vAle pRthvIkAya Adi kA zarIra bAdara zarIra ko prApta karane para bhI AMkhoM se , & dekhA nahIM jA sakatA hai| kintu bAdara nAmakarma pRthvIkAya Adi jIvoM meM eka prakAra ke bAdara pariNAma , 4 ko utpanna karatA hai jisase bAdara pRthvIkAya Adi ke jIvoM ke zarIra samudAya meM eka prakAra kI abhivyakti pragaTa ho jAtI hai aura usase ve zarIra dRSTigocara hote haiN| bAdara nAmakarma ke kAraNa hI bAdara jIvoM kA mUrta dravyoM ke sAtha ghAta-pratighAta Adi hotA hai| sUkSma zarIra se asaMkhyAta guNI adhika avagAhanA vAle zarIra ko bAdara aura usa zarIra se 4 yukta jIvoM ko upacAra se bAdara jIva athavA bAdara zarIra se asaMkhyAta guNI hIna avaMgAhanA vAle , & zarIra ko sUkSma aura usa zarIra se yukta jIvoM ko upacAra se sUkSma jIva kahate haiM to isa prakAra kI . & kalpanA karanA bhI yuktisaMgata nahIM hai| kyoMki sUkSma zarIra se bhI asaMkhyAta guNa hIna avagAhanA vAle aura bAdara nAmakarma ke udaya se utpanna hue bAdara zarIra kI upalabdhi hotI hai| ataH avagAhanA ce kI apekSA sUkSma aura bAdara kA bheda nahIM kiyA jA sakatA hai| ca isI prakAra pradezoM kI alpAdhikatA kI apekSA bhI sUkSma aura bAdara bheda nahIM haiM kyoMki 4 taijasa aura kArmaNa zarIra ananta pradezI haiM kintu unakA ati saghana aura sUkSma pariNamana hone se - & indriyoM dvArA grahaNa nahIM hotA hai| yaha bhI niyama nahIM hai ki sthUla (bAdara) bahuta pradeza saMkhyA vAlA , honA cAhiye, kyoMki sthUla eraNDa vRkSa se sUkSma lohe ke gole kI ekarUpatA nahIM bana sakatI hai| . eraNDa kA vRkSa, ruI kA Dhera sthUla dRSTi se adhika sthAna ko gheratA hai aura lohe kA piNDa kama sthAna, ce ko, lekina unake paramANuoM kI ginatI kI jAye to sambhava hai lohe ke piNDa maiM eranDa ke vRkSa yA " ruI ke Dhera se bhI saMkhyAta, asaMkhyAta gune adhika paramANu hoN| ataH pradezApekSayA bhI saMsArI jIvoM ke . zarIra ke liye sUkSma aura bAdara kA vicAra nahIM kiyA jA sakatA hai| ataH niSkarSa yaha hai ki samasta / saMsArI jIvoM ke zarIra meM jo bAdaratva aura sUkSmatva bheda mAnA jAtA hai, vaha bAdara aura sUkSma , & nAmakarma janya hai| ekendriya jIvoM ke sUkSma aura bAdara, yaha do bheda mAnane ke pUrvokta kathana kA sArAMza yaha hai ? a ki sUkSma ekendriya jIva ve haiM jinmeM sUkSma nAmakarma kA udaya hai| inakA zarIra itanA sUkSmatama hotA . * hai ki yadi ve asaMkhyAta, ananta bhI ekatrita ho jAyeM taba bhI dRSTigocara nahIM ho pAte haiN| aise jIva sampUrNa loke meM vyApta haiN| jJAna ke dvArA jAnane yogya hone para bhI vAcanika vyavahAra ke ve ayogya hai| (r)(r)cr@@@@ce(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 126 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -eeeeeeence 0000000000 niyukti-gAthA-13-15 kintu bAdara ekendriya jIvoM meM bAdara nAmakarma kA udaya hotA hai| ye jIva loka ke pratiniyata ca deza meM rahate haiM, sarvatra nahIM / yadyapi bAdara ekendriya jIva bhI aise haiM ki pratyeka kA pRthak-pRthak zarIra . dRSTi-gocara nahIM hotA hai kintu unake zArIrika pariNamana meM bAdara rUpa se pariNamita hone kI, 4 abhivyakta hone kI vizeSa kSamatA hone se ve samudAya rUpa meM dikhalAI de sakate haiN| isalie unheM " ce jJAnagamya hone ke sAtha-sAtha vyavahArayogya kahA gayA hai| sUkSma aura bAdara sabhI prakAra ke ekendriya jIvoM ke saMjJI aura asaMjJI mAnane kA kAraNa saMjJA zabda ke kaI artha haiM- (1) AhAra, bhaya, maithuna, parigraha kI icchaa| (2) dhAraNAtmaka yA UhApoha rUpa vicArAtmaka jJAna vizeSa / jIvoM ke saMjJitva aura asaMjJitva ke vicAra karane ke prasaMga meM saMjJA kA Azaya nAma-nikSepAtmaka na lekara mAnasika kriyA vizeSa liyA jAtA hai| yaha mAnasika kriyA do prakAra kI hotI hai- jJAnAtmaka aura anubhavAtmaka (AhArAdi kI icchA ruup)| isIliye , saMjJA ke do bheda haiM- jJAna aura anubhava / mati, zruta Adi pAMca prakAra ke jJAna jJAnasaMjJA haiM aura (1) 8 AhAra, (2) bhaya, (3) maithuna, (4) parigraha, (5) krodha, (6) mAna, (7) mAyA (8) lobha (9) ogha, (10) 20 < loka, (11) moha, (12) dharma, (13) sukha, (14) duHkha (15) jugupsA, (16) zoka, yaha anubhava saMjJA ke 16 bheda haiN| ye anubhava saMjJAyeM sabhI jIvoM meM nyUnAdhika pramANa meM pAI jAtI haiN| isalie ye-saMjJI- asaMjJI vyavahAra kI niyAmaka nahIM hai| zAstroM meM saMjJI aura asaMjJI kA jo bheda mAnA jAtA hai vaha 8 anya saMjJAoM kI apekSA se hai| noindriyAvaraNa karma ke kSayopazama yA tajjanya jJAna ko saMjJA kahate cm haiN| noindriyAvaraNa karma kA kSayopazama hone para jIva mana ke avalambana se zikSA, kriyA, upadeza aura & AlApa ko grahaNa karatA hai| < saMjJA ke cAra bheda haiM- oghasaMjJA, hetuvAdopadezikI saMjJA, dIrghakAlikopadezikI saMjJA, aura dRSTivAdopadezikI saMjJA / ekendriya se lekara paMcendriya paryanta ke jIvoM meM caitanya kA vikAsa, kramazaH * adhikAdhika hai aura isa vikAsa ke taratama bhAva ko samajhAne ke lie nimnalikhita cAra vibhAga ca kiye gaye haiMR (1) oghasaMjJI- atyanta alpa vikAsa vAle jIva -yaha vikAsa itanA alpa hotA hai ki isa c. vikAsa vAle jIva mUrchita kI taraha ceSTArahita hote haiN| isa prakAra kI avyakta cetanA ko oghasaMjJA . kahate haiN| ekendriya jIva oghasaMjJA vAle hote haiN| a (2) hetuvAdopadezikI saMjJI- isa vibhAga meM vikAsa kI itanI mAtrA vivakSita hai ki jisase kucha bhUtakAla kA smaraNa kiyA jA sake / yadyapi isa vikAsa meM bhUtakAla kA smaraNa kiyA jAtA hai | lekina sudIrgha bhUtakAla kA nhiiN| isase iSTa viSayoM meM pravRtti aura aniSTa viSayoM meM nivRtti bhI hotI / - (r)(r)ce@@RO 908 ROOR@@@@08 1270 333333333333333333333333333333333333333333333 &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333333333333333333333333333333333333333333333 -caca ca ca cace c& zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) nnnnnnn hai| isa pravRtti-nivRttikArI jJAna ko hetuvAdopadezakI saMjJA kahate haiN| isa dRSTikoNa se dvIndriya Adi ce cAra trasa saMjJI hai aura pAMca sthAvara asNjnyii| (3) dIrghakAlopadezikI saMjJA- isa vibhAga meM itanA vikAsa vivakSita hai ki jisase sudIrgha bhUtakAla meM anubhava kiye hue viSayoM kA smaraNa aura usa smaraNa dvArA vartamAna kAla ke kartavyoM kA . nizcaya kiyA jAtA hai| yaha kArya viziSTa mana kI sahAyatA se hotA hai| isa jJAna ko dIrghakAlopadezakI 2 a saMjJA kahate haiN| dIrghakAlopadezakI saMjJA ke phalasvarUpa sadartha ko vicArane kI buddhi, nizcayAtmaka & vicAraNA, anvaya dharma kA anveSaNa, vyatireka dharma svarUpa kA paryAlocana tathA yaha kArya kaise huA, , vartamAna meM kaise ho rahA hai aura bhaviSya meM kaise hogA? isa prakAra ke vicAra-vimarza se vastu ke / va svarUpa ko adhigata karane kI kSamatA prApta hotI hai|dev; nAraka aura garbhaja manuSya ye dIrghakAlopadezakI & saMjJA vAle haiN| (4) dRSTivAdopadezikI saMjJI- isa vibhAga meM viziSTa zrutajJAna vivakSita hai| yaha jJAna itanA " & zuddha hotA hai ki samyagdRSTi jIvoM ke sivAya anya jIvoM meM yaha sambhava nahIM hai| isa viziSTa vizuddha jJAna ko dRSTivAdopadezikI saMjJA kahate haiN| ukta cAra vibhAgoM meM jIvoM kA vargIkaraNa karake zAstroM meM jahAM kahIM bhI saMjJI aura asaMjJI kA ullekha kiyA hai, vahAM ogha aura hetuvAdopadezikI saMjJA vAle jIvoM ko asaMjJI tathA dIrghakAlopadezikI sa aura dRSTivAdopadezikI saMjJA vAloM ko saMjJI kahA gayA hai| isa prakAra kI apekSA se ekendriya, dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM ko asaMjJI hai aura paMcendriya jIvoM ko saMjJI aura asaMjJI donoM prakAra kA kahA gayA hai| zvetAmbara granthoM kI taraha " saMjJI-asaMjJI kA vicAra digambara granthoM meM bhI kiyA gayA hai| lekina usameM kucha antara hai| usameM garbhaja tiryaMcoM ko saMjJI mAtra na mAnakara saMjJI-asaMjJI ubhaya rUpa mAnA hai| .. zvetAmbara granthoM meM jo hetuvAdopadezikI, dIrghakAlikI aura dRSTivAdopadezikI -ye tIna saMjJA ke bheda mAne gaye haiM, unakA vicAra digambara granthoM meM dRSTigocara nahIM hotA hai| bhavya-ve jIva hote haiM jo mokSa prApta karate haiM yA pAne kI yogyatA rakhate haiM, athavA jinameM samyagdarzanAdi bhAva prakaTa hone kI yogyatA hotI hai| abhavya ve haiM jo anAdi tathAvidha pAriNAmika ca bhAva ke kAraNa kisI bhI samaya mokSa pAne kI yogyatA nahIM rkhte| bhavya jIvoM ke kaI prakAra haiMa Asannabhavya, dUrabhavya aura jAti bhavya / jo nikaTa bhaviSya meM mokSa prApta kareMge, ve haiM- Asanna bhvy| 1 jo bahuta kAla ke bAda mokSaprApta kareMge, ve haiM- dUra bhvy| kintu mokSa kI yogyatA rakhate hue bhI, -333333333333333333888888888888888888888888883 128 (r)(r)(r)(r)(r)Recen@cR900000000 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRRRRRRRR 000000000 niyukti-gAthA-13-15 anukUla sAmagrI na milane ke kAraNa mokSa prApta nahIM kara pAte, ve haiM- jAtibhavya / (digambara sAhitya ca meM jAtibhavya ko abhavyasamabhavya kahA gayA hai|) yahAM carama dvAra meM 'bhavya' se tAtparya hai- jAtibhavya ko chor3a kara Asanna bhavya evaM dUrabhavya / a (haribhadrIya vRttiH) ___sAmpratam AbhinibodhikajIvadravyapramANamucyate-tatra pratipattimaGgIkRtya vivakSitakAle , kadAcid bhavanti kdaacinneti| yadi bhavanti jaghanyata eko dvau trayo vA / utkRSTatastu 1 kSetrapalyopamAsaMkhye yabhAgapradezarAzitulyA iti / pUrvapratipannAstu jaghanyataH // & kSetrapalyopamAsaMkhyeyabhAgapradezarAziparimANA eva, utkRSTatastu ebhyo vizeSAdhikA iti|uktN , drvyprmaannm| idAnIM kssetrdvaarm'|ttr nAnAjIvAn ekajIvaM cAGgIkRtya kssetrmucyte| tatra sarva evAbhinibodhikajJAninolokasya asaMkhyeyabhAge vrtnte|ekjiivstuiilikaagtyaa gacchannUrdhvam / anuttarasureSu saptasu caturdazabhAgeSu vartate, tebhyo vaa''gcchnniti|adhstu SaSThIM pRthvI gacchaMstato , ca vA pratyAgacchan paJcasu saptabhAgeSu iti, nAtaH paramadhaH kSetramasti, yasmAt samyagdRSTeH adhaH / saptamanarakagamanaM prtissiddhmiti| . (vRtti-hindI-) aba (1) Abhinibodhika (jJAna vAle) jIva dravyoM kA pramANa (parimANa) , & batAyA jA rahA hai- pratipatti (prApti) kI dRSTi se (pratipadyamAna jIvoM kI apekSA karake kahA jAya to) vivakSita samaya meM kabhI ve hote haiM aura kabhI nahIM hote haiN| yadi hote haiM (arthAt , 9 pratipadyamAna hokara Abhinibodhika jJAna prApta karane vAle jo haiM, unako dRSTi meM rakha kara kaheM) to jaghanyatayA (kama se kama) eka, do yA tIna taka ho sakate haiN| utkRSTatayA unakA , < sadbhAva (dravya rAzi pramANa) kSetrapalyopama ke asaMkhyeya bhAga rUpa pradeza-rAzi ke samAna , & hotA hai| pUrvapratipanna to jaghanyatayA kSetrapalyopama ke asaMkhyeya bhAga rUpa pradezarAzi ke 2 samAna (parimANa vAle) hote haiM, aura utkRSTatayA (adhika se adhika) ina (jaghanya pUrvapratipannoM) , se vizeSa adhika (parimANa vAle) hote haiN| isa prakAra 'dravyapramANa' kA nirUpaNa pUrA huaa| ___aba (2) kSetra dvAra kA nirUpaNa kiyA jA rahA hai| isameM kSetra kA kathana nAnA jIvoM .. 6 aura eka jIva -donoM kI (pRthak-pRthak) apekSA se kiyA jAtA hai| (bhavyajIvoM kI apekSA se) sabhI AbhinibodhikajJAnI loka ke asaMkhyeya bhAga meM haiM (arthAt ve sabhI piNDa rUpa meM " / ho to loka ke asaMkhyeya bhAga ko hI vyApta karate haiM), kintu eka jIva (marakara) IlikA-1 - @ @cr@908RSecr@ne@ @ @ @ @ 129 333333333333333333333333333333333333333333333 333333333333333333333333333333333333333333333 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -Raacaacace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0900909009 333333332222222222222222222222222222222333322 gati (arthAt loka ke agala-bagala ke antaHpradezoM ko na chUte hue, sIdhe daNDa kI jaisI gati) ca se anuttara vaimAnika devoM meM jAe yA vahAM se lauTe to vaha loka ke 14 bhAgoM meM se sAta bhAgoM , a meM rahatA hai (arthAt 14 rAjU pramANa loka ke sAta rAjU pramANa kSetra usa jIva kA rahatA hai)| nIce chaThI pRthvI (chaThe naraka) taka jAe yA vahAM se lauTe to usakA kSetra (adho loka ke) sAta bhAgoM meM se pAMca bhAga taka rahatA hai, isase (chaThI pRthvI se) nIce usakA kSetra nahIM hotA hai a kyoMki samyagdRSTi kA nIce sAtaveM naraka meM jAne kA niSedha hai| vizeSArtha palyopama zabda eka vizeSa, ati dIrgha kAla kA sUcaka hai|jain vAGmaya meM isakA bahulatA se prayoga huA hai| palya yA palla kA artha kuMA yA anAja kA bahuta bar3A koThA hotA hai| usake AdhAra , cm para yA usakI upamA se kAla-gaNanA kI jAne ke kAraNa yaha kAlAvadhi 'palyopama' kahI jAtI hai| palyopama ke tIna bheda haiM- 1. uddhAra-palyopama, 2. addhA-palyopama, 3. kssetr-plyopm| uddhAra-palyopama- kalpanA kareM, eka aisA anAja kA koThA yA kuMA ho, jo eka yojana , ca (cAra kosa) lambA, eka yojana caur3A aura eka yojana gaharA ho / eka dina se sAta dina kI Ayu vAle " 4 navajAta yaugalika zizu ke bAloM ke atyanta choTe Tukar3e kie jAeM, unase DhUMsa-TUMsa kara usa koThe yA , kuMe ko acchI taraha dabA-dabA kara bharA jAya / bharAva itanA saghana ho ki agni unheM jalA na sake, cakravartI kI senA una para se nikala jAya to eka bhI kaNa idhara udhara na ho sake, gaMgA kA pravAha baha " ca jAya to una para kucha asara na ho ske|yoN bhare hue kuMe meM se eka-eka samaya meM eka-eka bAla-khaMDa . nikAlA jAya / yoM nikAlate-nikAlate jitane kAla meM vaha kuMA khAlI ho, usa kAla-parimANa ko , uddhAra palyopama kahA jAtA hai| uddhAra kA artha nikAlanA hai| bAloM ke uddhAra nA nikAle jAne ke AdhAra para isakI saMjJA uddhAra-palyolama hai| yaha saMkhyAta samaya-pramANa mAnA jAtA hai| uddhAra-palyopama ke do bheda haiM- sUkSma evaM vyAvahArika / uparyukta varNana vyAvahArika uddhAraca palyolama kA hai| sUkSma uddhAra-palyolama isa prakAra hai vyAvahArika uddhAra palyolama meM kuMe ko bharane meM yaugalika zizu ke bAloM ke Tukar3oM kI jo , & carcA AI hai, unameM se pratyeka Tukar3e ke asaMkhyAta adRzya khaMDa kie jaaeN| una sUkSma khaMDoM se " pUrvavarNita kuMA DhUMsa-DhUMsa kara bharA jaay| vaisA kara lie jAne para pratisamaya eka-eka khaMDa kuMe meM se / * nikAlA jaay|yoN karate-karate jitane kAla meM vaha kuMA, bilkula khAlI ho jAya, usa kAla-avadhi ko sUkSma uddhAra-palyopama kahA jAtA hai| isameM saMkhyAta varSa-koTi parimANa-kAla mAnA jAtA hai| - 130 82@ce@ @@@@@@90898808 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Recenecece 000000000 22333822222233232322322233233333333333333333 niyukti-gAthA-13-15 addhA-palyopama- addhA dezI zabda hai, jisakA artha kAla yA samaya hai| Agama ke prastuta prasaMga meM jo palyopama kA jikra AyA hai, usakA Azaya isI palyopama se hai| isakI gaNanA kA krama / 4 isa prakAra hai- yaugalika ke bAloM ke Tukar3oM se bhare hue kuMe meM se sau-sau varSa meM eka-eka Tukar3A , va nikAlA jAya / isa prakAra nikAlate-nikAlate jitane kAla meM vaha kuMA bilkula khAlI ho jAya, usa , kAlAvadhi ko addhA-palyopama kahA jAtA hai| isakA parimANa saMkhyAta varSa koTi hai| . addhA-palyopama bhI do prakAra kA hotA hai- sUkSma aura vyaavhaarik| yahAM jo varNana kiyA / A gayA hai, vaha vyAvahArika addhA-palyopama kA hai| jisa prakAra sUkSma uddhAra-palyopama meM yaugalika & zizu ke bAloM ke Tukar3oM ke asaMkhyAta adRzya khaMDa kie jAne kI bAta hai, tatsadRza yahAM bhI vaise hI asaMkhyAta adRzya keza-khaNDoM se vaha kuAM bharA jaay| prati sau varSa meM eka khaMDa nikAlA jaay| yoM nikAlate-nikAlate jaba kuMA pUrNataH khAlI ho jAya, vaisA hone meM jitanA kAla lage, vaha sUkSma & addhA-palyopama koTi meM AtA hai| isakA kAla-parimANa asaMkhyAta varSa koTi mAnA gayA hai| " va kSetra-palyopama-Upara jisa kUpa yA dhAna ke vizAla koThe kI carcA hai, yaugalika ke bAla . khaMDoM se uparyukta rUpa meM dabA-dabA kara bhara diye jAne para bhI una khaMDoM ke bIca meM AkAza pradeza-rikta . sthAna raha jAte haiN| ve khaMDa cAhe kitane hI choTe hoM, Akhira ve rUpI yA mUrta haiM, Akaza arUpI yA , a amUrta hai| sthUla rUpa meM una khaMDoM ke bIca rahe AkAza-pradezoM kI kalpanA nahIM kI jA sakatI, para 7 sUkSmatA ke eka bahuta bar3e koThe ko kUSmAMDoM-kumhar3oM se bhara diyA gyaa| sAmAnyataH dekhane meM lagatA hai, vaha koThA bharA huA hai, usameM koI saTe hue kumhar3oM ke bIca meM sthAna khAlI jo hai| yoM nIbuoM se va bhare jAne para bhI sUkSma rUpa meM aura khAlI sthAna raha jAtA hai, bAhara se vaisA lagatA nhiiN| yadi usa , koThe meM sarasoM bharanA cAheM to ve bhI samA jaayeNge| sarasoM bharane para bhI sUkSma rUpa meM aura sthAna, khAlI rahatA hai| yadi nadI ke rajaHkaNa usameM bhare jAeM, to ve bhI samA sakate haiN| dUsarA udAharaNa dIvAla kA hai| cunI huI dIvAla meM hameM koI khAlI sthAna pratIta nahIM hotA, ca para, usameM hama aneka khUTiyAM, kIleM gAr3a sakate haiN| yadi vastutaH dIvAra meM sthAna khAlI nahIM hotA to . yaha kabhI saMbhava nahIM thaa| dIvAla meM sthAna khAlI hai, moTe rUpa meM hameM mAlUma nahIM pdd'taa| astu| 3 kSetra-palyopama kI carcA ke antargata yaugalika ke bAloM ke khaMDoM ke bIca-bIca meM jo AkAza-pradeza hone kI bAta hai, use bhI isI dRSTi se samajhA jA sakatA hai| yaugalika ke bAloM ke khaMDoM / ca ko saMspRSTa karane vAle AkAza-pradezoM meM se pratyeka ko prati samaya nikAlane kI kalpanA kI jaay| - a yoM nikAlate-nikAlate jaba sabhI AkAza-pradeza nikAla lie jAeM, kuMA bilkula khAlI ho jAya, , vaisA hone meM jitanA kAla lage, use kSetra-palyopama kahA jAtA hai| isakA kAla-parimANa asaMkhyAta " utsarpiNI-avasarpiNI hai| (r)(r)(r)(r)(r)cR@@R800000000000000 131 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 222222222222222222222222222222222222222222222 cacacacacacea zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000 kSetra-palyopama do prakAra kA hai- vyAvahArika evaM sUkSma / uparyukta vivecana vyAvahArika kSetra& palyopama kA hai| sUkSma kSetra-palyopama isa prakAra hai- kuMe meM bhare yaugalika ke keza-khaMDoM se spRSTa tathA " & aspRSTa sabhI AkAza-pradezoM meM se eka-eka samaya meM eka-eka pradeza nikAlane kI yadi kalpanA kI / & jAya tathA yoM nikAlate-nikAlate jitane kAla meM vaha kuMA samagra AkAza-pradezoM se rikta ho jAya, , a vaha kAla parimANa sUkSma-kSetra-palyopama hai| isakA bhI kAla-parimANa asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI hai| vyAvahArika kSetra-palyopama kI apekSA isakA kAla asaMkhyAta gunA adhika hotA hai| narakoM meM samyagdRSTi- samyaktva-lAbha karane se pUrva narakAyu bAMdha lI gaI ho tabhI samyaktvI naraka meM jAtA hai| samyaktva kA virAdhaka jIva chaThI pRthvI (ke chaThe naraka) taka samyaktva ke sAtha jAtA hai hai- yaha saiddhAntika (Agamika) mata hai, kintu karmagrantha ke anusAra tiryaJca va manuSya kSAyopazamika , 4 samyaktva ko chor3akara hI naraka meM jAtA hai| jahAM taka saptama pRthvI (ke saptama naraka) meM jAne kI bAta la hai, Agamika va karmagrantha -donoM ke anusAra, samyaktva se cyuta hokara hI jAnA sambhava hai, samyaktva sahita kA nhiiN| (haribhadrIya vRttiH) Aha-adhaH saptamanarakapRthivyAmapi samyagdarzanalAbhasya pratipAditatvAt AgacchataH a paJcasaptabhAgAdhikakSetrasaMbhava iti| atrocyate, etadapyayuktam , saptamanarakAt va smygdRssttraagmnsyaapybhaavaat|kthm?,ysmaat tata uddhRtAstiryakSvevAgacchantIti pratipAditam, ca amaranArakAzca samyagdRSTayo manuSyeSveva, ityalaM prsnggen|prkRtN prstumH| ___(zaMkA-) nIce saptamaM pRthvI ke naraka meM bhI samyagdarzana kI prApti pratipAdita kI gaI " 4 hai, ataH vahAM se Ate hue (jIva kA kathana kareM to loka ke) sAta bhAgoM meM se pAMca bhAgoM se - bhI adhika kSetra kA honA sambhava hai (arthAt adhika kSetra kA honA sambhava kyoM nahIM mAnA , gayA?) isakA samAdhAna yaha hai -ApakA ukta mata yuktiyukta (Agamasammata) nahIM hai| , kyoMki vahAM (saptama pRthvI) se nikala kara jIva tiryaMcoM meM hI jAte haiM- yaha pratipAdita kiyA , gayA hai jabaki samyagdRSTi deva yA nArakI manuSyoM meM hI utpanna hote haiM (arthAt yadi saptama , & pRthvI meM samyagdRSTi kA Agamana hotA to tiryaMcoM meM usakA jAnA kyoM kahA jAtA?), ataH " adhika kahanA aba apekSita nahIM hai| aba prakRta viSaya para A rahe haiN| - 132 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)ca@@@ Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ARRRRRRRRRce 99999999999 232323222222222222222223333333333333333333333 niyukti-gAthA-13-15 vizeSArtha samyaktvI jIva kI gati-Agati ke niyamoM ke anurUpa kSetra dvAra-sambandhI nirUpaNa ko yahAM spaSTa kiyA gayA hai| sAmAnyataH nArakIya jIva manuSyoM va tiryaMcoM meM jAte haiM, punaH naraka aura , 6 devagati meM nhiiN| inameM samyagdRSTi nArakI manuSyoM meM utpanna hote haiN| kSAyopazamika samyaktvI samyaktva-vamana karane ke bAda hI neraka gati meM jAtA hai (kintu samyaktva mohanIya kI uddhavelanA karane vAlA samyagdRSTi cAroM gatiyoM meM jA sakatA hai| udvelanA yAnI yathApravRtta Adi tIna karaNoM ke 4 binA hI kisI prakRti ko anya prakRti meM pariNamita karanA / samyaktva mohanIya kI udvelanA arthAt , & isa prakRti ke dalikoM ko mithyAtva mohanIya rUpa meM prinnmaanaa)| sAtaveM naraka meM AyuSya kA bandha >> pahale guNasthAna meM karate haiM, anya guNasthAnoM se tadyogya adhyavasAya kA abhAva hone se bandha nahIM karate haiN| sAtaveM naraka ke jIva meM manuSya gati prAyogya bandha ke anukUla pariNAma sambhava nahIM haiM, isalie manuSyAyu nahIM, baMdhatI, mAtra tiryaMcAyu bAMdhate haiN| (haribhadrIya vRttiH) _ 'sparzanAdvAram' idAnIm / iha yatrAvagAharatat kSetramucyate, sparzanA tu tato'tiriktA , & avagantavyA, yatheha paramANorekapradeza kSetraM saptapradezA ca sprshneti|tthaa 'kAladvAram', tatropayogamaGgIkRtya ekasyAnekeSAM cAntarmuhUrttamAtra eva kAlo bhavati jaghanyata utkRsstttshc| tathA tallabdhimaGgIkRtya ekasya jaghanyenAntarmuhUrtameva, utkRSTatastu SaTSaSTisAgaro pmaannydhikaaniiti|vaardvyN vijayAdiSu gatasya acyute vA vAratrayamiti, narabhavakAlAbhyadhika va iti|tt UrdhvamapracyutenApavargaprAptireva bhavatIti bhaavaarthH| nAnAjIvApekSayA tu sarvakAla eveti, a na yasmAdAbhinibodhikalabdhimacchUnyo loka iti| (vRtti-hindI-) aba (3) sparzanA dvAra kA nirUpaNa kiyA jA rahA hai| yahAM kSetra' " 4 use kahA gayA hai jahAM jIvAdi kA avagAha hotA hai| sparzanA to usa kSetra se kucha adhika >> & hotI hai- aisA jAnanA caahie| udAharaNArtha- paramANu kA kSetra eka pradeza hotA hai, kintu . usakI sparzanA (cAra dizAeM, UMce, nIce, svayaM ke avagAha kA kSetra -ina sabakA samudita , rUpa) 'saptapradezAtmaka' hotI hai| (4) aba kAla dvAra kA nirUpaNa kiyA jA rahA hai- yahAM / a 'upayoga' ko dRSTi meM rakheM to eka jIva ke aura aneka jIvoM ke bhI jaghanya yA utkRSTa 1 . antarmuhUrta samaya hI hotA hai, aura upayoga-labdhi ko dRSTi meM rakheM to eka jIva ke jaghanya (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)ce@90090@ce@@ 133 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aaaacaaca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 099999999 333333333333333333333333333333333333333333333 / samaya 'antarmuhUrta' hotA hai, aura utkRSTa samaya sAdhika (kucha adhika) 66 hajAra sAgaropama & kAla hotA hai| vijaya (aura vaijayanta, jayanta va aparAjita) Adi (cAra anuttara vimAnoM meM , se kisI eka) devaloka meM do bAra jAkara (janma lekara), (arthAt vahAM 33 sAgaropama kI . & utkRSTa Ayu do bAra bhoga kara), yA acyuta devaloka meM tIna bAra jAkara utpanna hone vAle , 6 (arthAt vahAM 22 sAgaropama kI utkRSTa Ayu tIna bAra bhoga kara manuSya bhava meM Ae to, CM Abhinibodhika jJAna kI upalabdhi kA) utkRSTa kAla, usake (madhyavartI va aMtima) manuSya la bhava kI Ayu (ke kAla) ko jor3ane se, sAdhika (66 sAgaropama pramANa) hotA hai| ukta utkRSTa " a kAla se adhika (upayoga-labdhi kI) apracyuti ho to apavarga (mokSa) kI prApti hotI hai -yaha " bhAvArtha hai| nAnA jIvoM kI apekSA se Abhinibodhika upayogalabdhi kA sadbhAva saba kAla meM " hotA hai, kyoMki aisA kabhI nahIM hotA ki loka meM ukta labdhisampanna jIva kA abhAva ho| ce vizeSArtha sparzanA va kSetra ke svarUpa ke viSaya meM digambara paramparA meM eka pRthak vicAra upalabdha hotA , hai| sarvArthasiddhi (1/7) ke anusAra vartamAna nivAsa 'sparzanA' hai (kSetraM nivAso vartamAnakAlaviSayaH, - tadeva sparzanaM trikaal-gocrm)| yahAM TIkAkAra ne jo mata prastuta kiyA hai, usake anusAra padArtha kA , & avagAha-pradeza kSetra' hai aura usa kSetra se jur3A (spRSTa) chahoM dizAoM kA kSetra 'sparzanA' ke antargata hai| " vizeSAvazyaka bhASya (gAthA-432-433) meM bhI isI mata kA nirUpaNa kiyA gayA hai| eka AbhinibodhikajJAnI jIva ke jo kSetra va sparzanA sambandhI nirdeza haiM, unakI apekSA nAnA AbhinibodhikajJAnI jIvoM kI kSetra-sparzanA asaMkhyeya guNita haiM kyoMki una jIvoM kI saMkhyA asaMkhyAta hotI hai| - matijJAna ke kAla kA nirUpaNa upayoga va labdhi ke bhedoM ko dhyAna meM rakhakara karaNIya hai| eka jIva kA upayoga-kAla jaghanyataH aura utkRSTatayA antarmuhUrta hI hotA hai, usake bAda anya : upayoga meM jAnA nizcita hai| sarvalokavartI nAnA Abhinibodhika jJAniyoM kA bhI jaghanya va utkRSTa " & kAla antarmuhUrta hI hai, eka jIva kI apekSA yaha antarmuhUrta kucha bar3A hotA hai| aba labdhi kI dRSTi se . & vicAra kreN| sambaddha jJAnAvaraNa kSayopazama rUpa samyaktva ko prApta kiye hue jIva kI Abhinibodhika >> | jJAna-labdhi kA jaghanya kAla (eka jIva kI dRSTi se) antarmuhUrta hI hai, kyoMki usake bAda yA to vaha | -3333333333888888888888888888888888888888888880 - 134 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Rececementce n n n n n n n n n n N 22322222333333333333333333333333333333333333 niyukti-gAthA-13-15 mithyAtva meM jAegA yA kevala jJAna prApta kregaa| kintu utkRSTa kAla sAtireka (kucha adhika) chAsaTha sAgaropama pramANa hotA hai| udAharaNArtha- koI matijJAnasampanna muni kucha kama 'pUrva koTi' kAla taka . * pravrajyA meM rahakara, vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita -ina vimAnoM meM se kisI bhI eka vaimAnika devoM meM utkRSTa Ayu-kAla -saiMtIsa sAgaropama ko bhoga kara punaH matyAdijJAna se apracyuta hotA huA manuSya meM janma letA hai aura pUrvakoTi varSa taka jIvita hokara punaH ukta vaimAnika devoM meM utkRSTa taiMtIsa sAgaropama pramANa Ayu bhoga kara punaH manuSya banatA hai, aura pUrva koTi kI Ayu bhogakara siddha-mukta , . hotA hai| isa prakAra chAsaTha sAgaropama pramANa Ayu kA utkRSTa kAla pUrNa hone kA dRSTAnta samajha lenA , & caahie| isI taraha anya bhI saMgatiparaka ghaTita kiye jA sakate haiN| jaise, acyuta devaloka meM 22 6 sAgaropama kI utkRSTa Ayu tIna vAra (madhya meM manuSya-janma prApta karate hue) bhoga kara anta meM a manuSyAyu prApta kara siddha-mukta hone vAle ke bhI chAsaTha sAgaropama Ayu kA utkRSTa kAla saMgata ho jAtA hai| Adi meM, madhya meM aura aMta meM prApta manuSya-Ayu ko jA kAla bhogA jAtA hai, utanA kAla adhika jor3ane se, sAdhika chAsaTha sAgaropama pramANa utkRSTa Ayu-kAla saMgata hotA hai| nAnA jIvoM kI dRSTi se to sabhI kAloM meM mati jJAna kI sthiti rahatI hai| (haribhadrIya vRttiH) idAnIm 'antrdvaarm'| tatraikajIvamaGgIkRtya AbhinibodhikasyAntaraM jaghanyenAntarmuhUrttam / katham?, iha kasyacit samyaktvaM pratipannasya punastatparityAge sati punastadAvaraNakarmakSayopazamAd antarmuhUrttamAtreNaiva prtipdymaansyeti| utkRSTatastu 4 AzAtanApracurasya parityAge sati apArdhapudgalaparAvartta iti|uktN ca titthagarapavayaNasurya, AyariyaM gaNaharaM mahihIyaM |aasaadito bahuso, aNaMtasaMsArio hoi| tIrthakaraM pravacanaM zrutam AcArya gaNadharaM maharddhikam |aashaatyn bahuzaH anantasaMsAriko bhvti|] tathA nAnAjIvAnapekSya antarA'bhAva iti| (vRtti-hindI-) (5) aba 'antara' (prApti-viraha kA kAla, cyuti evaM punaH prApti ke .. madhya kA kAla) dvAra kA nirUpaNa kiyA jA rahA hai| yahAM eka jIva ko lekara nirUpaNa kareM to Abhinibodhika jJAna kA antara-kAla jaghanya antarmuhUrta hotA hai| (prazna-) aisA kyoM? a (uttara-) samyaktva ko prApta hue vyakti kA samyaktva jaba cyuta ho jAe to vaha sambandhita - AvaraNa karma ke kSayopamazama ke kAraNa antarmuhUrta meM hI punaH samyaktva ko prApta kara sakatA 8086880038000000000000 135 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cacacacacace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 090090900 -323233333333333333333333333333333333333333333 / hai (isa prakAra, jaghanya antara kAla-antarmuhUrta hai)| yadi (tIrthaMkarAdi ke prati kI gaI) | c. AzAtanA kI adhikatA ho to usake kAraNa samyaktva-cyuti hogI to 'apArddhacudgalaparAvarta' a (kucha kama arghapudgalaparAvarta-kAla) utkRSTa antara kAla hotA hai| kahA bhI hai "tIrthaMkara, pravacana, zruta, AcArya, gaNadhara evaM maharddhika (AmaDaiSadhilabdhi Adi ke . dhAraka) kI bahulatayA (adhikAdhika) AzAtanA karane se ananta saMsAra kI sthiti (sudRr3ha), hotI hai|" a nAnA jIvoM kI apekSA se 'antara' kAla hotA hI nahIM (arthAt sarvadA kisI na kisI jIva meM Abhinibodhika jJAna hotA hI hai)| a vizeSArtha koI jIva samyaktva sahita matijJAja ko prApta kara, bAda meM usase cyuta hokara mithyAtva meM rahe, aura punaH samyaktvasahita matijJAna ko prApta kare to madhya kA samaya 'prApti-viraha-kAla' yA 64 'antara' kahA jAtA hai, vaha samaya jaghanyatayA (kama se kama) antarmuhUrta hotA hai| samyaktva kA pratipatana huA aura antarmuhUrta ke bAda phira samyaktva prApta ho gayA, isa apekSA se usakI jaghanya a sthiti antarmuhUrta hotI hai| samyaktva kA pratipatana hone para jIva vanaspati Adi meM calA jAtA hai| & vahAM ananta avasarpiNI va utsarpiNI taka rahakara vahAM se bAhara Akara punaH samyaktva prApta karatA hai& isakI apekSA utkRSTa sthiti apArddha pudgala parAvarta kahI gaI hai| yaha utkRSTa kAla jo hotA hai, vaha 6 prAyaH tIrthaMkara, guru, jinavANI Adi kI 'AzAtanA' (apamAna, avajJA, tiraskAra Adi) ke kAraNa & hotA hai| ukta utkRSTa kAla ke bAda niyata rUpa meM punaH samyaktvayukta Abhinibodhika jJAna kA lAbha hogA hii| yaha kathana eka jIva kI apekSA se hai| nAnA jIvoM kI apekSA se to koI antara (viraha , kAla) hotA hI nahIM, kyoMki samyaktvayukta AbhinibodhikajJAnI to sarvadA hote hI haiN| apArddha-pudgalaparAvarta-apArddhapudgalaparAvarta (yA dezona apArddha pudgala parAvarta) kA kAla 8 ananta utsarpiNI va avasarpiNI ke samAna hotA hai| pudgala parAvarta ke cAra bheda haiM- dravya, kSetra, kAla ca va bhAva -isa prakAra cAra prakAra kA kahA hai| yahAM kSetra pudgala parAvarta abhISTa hai| __ jitane kAla meM eka jIva samasta loka meM rahane vAle samasta paramANuoM ko audArika zarIra & Adi sAta vargaNA rUpa se grahaNa karake chor3a detA hai, utane kAla ko 'bAdara dravya-pudgala parAvarta' kahate " haiM aura jitane kAla meM samasta paramANuoM ko audArika zarIra Adi sAta vargaNAoM meM se kisI eka | vargaNA rUpa se grahaNa karake chor3a detA hai, utane kAla ko 'sUkSma dravyapudgala parAvarta' kahate haiN| - 136(r) (r)(r)08 Rep@R(r)08 R@9828CR(r)908 -88888888888888888888888888888888888888888888 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GRRRRRRRRR niyukti-gAthA-13-15 929999999999990 223222333333333333333333333333333333333323222 eka jIva apane maraNa ke dvArA lokAkAza ke samasta pradezoM, utsarpiNI-avasarpiNI kAla ke & samaya tathA anubhAga baMdha ke sthAnoM ko jisa kisI bhI prakAra (binA krama ke) se aura anukrama se , 4 sparza kara letA hai taba kramazaH bAdara aura sUkSma kSetrAdi pudgala parAvarta hote haiN| / va kSetrapudgala parAvarta-koI eka jIva bhramaNa karatA huA AkAza ke kisI eka pradeza meM marA aura vahI jIva punaH AkAza ke kisI dUsare pradeza meM marA, tIsare, cauthe Adi pradezoM meM marA / isa * prakAra jaba vaha lokAkAza ke samasta pradezoM meM mara cukatA hai to utane kAla ko bAdara kSetrapudgala parAvarta kahate hai| bAdara kSetrapudagala parAvarta meM krama-akrama Adi kisI bhI prakAra se samasta AkAza ce pradezoM ko sparza kara lenA hI paryApta mAnA jAtA hai| sUkSma kSetrapudgala parAvarta meM bhI AkAza pradezoM ko sparza kiyA jAtA hai, lekina usakI vizeSatA isa prakAra hai ki koI jIva bhramaNa karatA-karatA AkAza ke kisI eka pradeza meM maraNa karake , ce punaH usa pradeza ke samIpavartI dUsare pradeza meM maraNa karatA hai, punaH usake nikaTavartI tIsare pradeza meM 2 ca maraNa karatA hai| isa prakAra anantara-anantara krama se pradeza meM maraNa karate-karate jaba samasta " & lokAkAza ke pradezoM meM maraNa kara letA hai, taba vaha sUkSma kSetrapudgala parAvarta kahalAtA hai| ... ukta kathana kA sArAMza aura bAdara va sUkSma kSetrapudgala parAvarta meM antara yaha hai ki bAdara meM , ca to krama kA vicAra nahIM kiyA jAtA hai, usameM vyavahita pradeza meM maraNa karane para yadi vaha pradeza pUrva se & spRSTa nahIM hai to usakA grahaNa hotA hai, yAnI vahAM krama se yA binA krama se samasta pradezoM meM maraNa kara . lenA hI paryApta samajhA jAtA hai kintu sUkSma meM samasta pradezoM meM krama se hI maraNa karanA cAhie aura . akrama se jina pradezoM meM maraNa kiyA jAtA hai athavA pUrva maraNasthAna meM punaH janma lekara maraNa kiyA jAtA hai to unakI gaNanA nahIM kI jAtI hai| isase yaha spaSTa hai ki bAdara kI apekSA sUkSma kSetrapudgala parAvarta meM samaya adhika lagatA hai| bAdara kA samaya kama aura sUkSma kA samaya adhika hai| sUkSma kSetrapudgala parAvarta ke saMbandha meM eka bAta aura jAnanA cAhie ki eka jIva kI & jaghanya avagAhanA loka ke asaMkhyAtaveM bhAga batalAI hai, jisase eka jIva yadyapi lokAkAza ke eka " & pradeza meM nahIM raha sakatA, tathApi kisI eka deza meM maraNa karane para usa deza kA koI eka pradeza 7 ca AdhAra mAna liyA jAtA hai, jisase yadi usa vivakSita pradeza se dUravartI kinhIM pradezoM meM maraNa hotA " hai to ve gaNanA meM nahIM liye jAte haiM kintu anantakAla bIta jAne para jaba kabhI vivakSita pradeza ke anantara kA jo pradeza hai, usameM maraNa karatA hai to vaha gaNanA meM liyA jAtA hai| - @ @ @ @ @@@ @ @ @ @ @@ne 137 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 8 8 8 8 8 8 3333333333333 33333333333333333333333333333333 -ce caca ca cace ca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) Omnman pradezoM ko grahaNa karane ke bAre meM kinhIM-kinhIM AcAryoM kA mata hai ki lokAkAza ke jina & pradezoM meM maraNa karatA hai, ve sabhI pradeza grahaNa kiye jAte haiM, unakA madhyavartI koI vivakSita pradeza 1 ca grahaNa nahIM kiyA jAtA hai| c(haribhadrIya vRttiH) ___'bhAgaH' iti dvaarm|ttr matijJAninaHzeSajJAninAmajJAninAMcAnantabhAge vartante iti| ra 'bhAvadvAram' idAnIm / tatra matijJAninaHkSAyopazamike bhAve vartante, matyAdijJAnacatuSTayasya kSAyopazamikatvAt / tathA 'alpbhutvdvaarm'|ttraabhinibodhikjnyaaninaaN pratipadyamAnava pUrvapratipannApekSayA alpbhutvvibhaago'ymiti|ttr sadbhAve sati sarvastokAH pratipadyamAnakAH, pUrvapratipannAstu jaghanyapadinastebhyo'saMkhyeyaguNAH, tathotkRSTapadinastu etebhyo'pi vizeSAdhikA : & iti gAthAvayavArthaH // 13-15 // (vRtti-hindI-) (6) 'bhAga' dvAra kA nirUpaNa isa prakAra hai- matijJAnI zeSa jJAniyoM , va ajJAnI jIvoM ke anantaveM bhAga meM hote haiN| (7) aba 'bhAva' dvAra kA nirUpaNa kara rahe haiMC. matijJAnI kSAyopazamika bhAva meM sthita hote haiM, kyoMki mati Adi cAroM jJAna kSAyopazamika la haiN| (8) alpabahutva dvAra kA nirUpaNa isa prakAra hai- Abhinibodhika jJAniyoM meM 'pratipadyamAna' va 'pUrvapratipanna' ko dRSTi meM rakhakara unakA alpabahutva-vibhAga yahAM nirUpita kiyA jAtA hai| ca vahAM sadbhAva kI dRSTi se sabase kama 'pratipadyamAna' hote haiN| jaghanya pUrvapratipanna una & (pratipadyamAnoM) kI tulanA meM asaMkhyeya gune haiM, utkRSTapadI pUrvapratipanna to unase bhI vizeSa & rUpa se adhika haiN| yaha gAthA kA avayavArtha (pratyeka pada ke anusAra artha) huA ||13-15 // vizeSArtha2 matijJAna kSAyopazamamika bhAva hai| cUMki matijJAnAvaraNa karma ke udIrNa, kSINa hone para, yA ca anudIrNa ho to upazAnta hone para matijJAna kI utpatti hotI hai, isalie kSAyopazamika bhAva meM hI vaha matijJAna hai, audayika va kSAyika Adi bhAvoM meM nahIM hotA hai| matijJAnI anya jJAniyoM kI CM tulanA meM thor3e haiM kyoMki siddha, kevalI Adi jIvoM kI saMkhyA ananta hotI hai| alpabahutva dvAra meM cUMki 'pratipadyamAna' kA sadbhAva vivakSita eka samaya mAtra se sambandhita * hotA hai, ataH ve sabase kama haiN| unase 'pUrvapratipanna' apekSAkRta asaMkhyAta gune hote haiM, kyoMki ve cirakAla se (dIrghakAlaparamparA se) jur3e hote haiN| (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) . / 138 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRRRRRRE 209099999999999 222222222222222222222233333333333333333333333 niyukti gAthA-16 / (haribhadrIya vRttiH) sAmprataM yathAvyAvarNitamatibhedasaMkhyApradarzanadvAreNopasaMhAramAha (niyuktiH) AbhiNibohiyanANe, aTThAvIsai havanti payaDIo // 15 // 2 // [saMskRtacchAyAH-AbhinibodhikanjJAne aSTAviMzatiH prakRtayo bhvnti|] (vRtti-hindI-) aba, pUrva-pratipAdita matijJAna ke bhedoM kI saMkhyA batA kara upasaMhAra , ke rUpa meM (AcArya niyuktikAra) kaha rahe haiM (152) (niyukti-artha-) Abhinibodhika jJAna kI (kula) prakRtiyAM aTThAIsa haiN| (haribhadrIya vRttiH) asya gamanikA- 'AbhinibodhikajJAne aSTAviMzatiH bhavanti prakRtayaH' |prkRtyo bhedA & ityanantaram / katham?, iha vyaJjanAvagrahaH caturvidhaH, tasya mnonynvrjendriysNbhvaat| & arthAvagrahastu SoDhA, tasya sarvendriyeSu sNbhvaat| evaM IhAvAyadhAraNA api pratyekaM SaDbhedA eva . mantavyA iti| evaM saMkalitA aSTAviMzatirbhedA bhvnti| va Aha-prAg avagrahAdinirUpaNAyAm 'atthANaM UgahaNaM' ityAdAvetAH prakRtayaH pradarzitA & eva, kimiti punaH pradarzyante?, ucyate, tatra sUtre saMkhyAniyamena noktAH, iha tu saMkhyAniyamena pratipAdanAdavirodha iti| (vRtti-hindI-) isa (upasaMhAra rUpa gAthArddhabhAga) kA artha hai- Abhinibodhika >> ca jJAna meM aTThAIsa prakRtiyAM hotI haiN| prakRti kaheM yA bheda kaheM- eka hI artha (tAtparya) hai| " a (prazna-) kaise? (arthAt inake bhedoM kI saMkhyA aTThAIsa hI kyoM haiM?) (uttara : vaha isa prakAra se hai-) isa matijJAna meM vyaJjanAvagraha cAra prakAra kA hotA hai, kyoMki yaha mana va netra -ina do ko chor3akara anya indriyoM se (zeSa cAra indriyoM-zrotra, rasanA, ghrANa, sparzanendriya -dvArA) : hotA hai| arthAvagraha chaH prakAra kA hotA hai, kyoMki sabhI indriyoM (pAMca indriyoM va chaThe // anindriya mana) se hotA hai| isI prakAra, IhA, avAya, dhAraNA -inameM bhI pratyeka ke chaH chaH / / bheda hote hI haiN| ataH sabako jor3ane para kula aTThAIsa bheda ho jAte haiN| 80@ca@ @ @ @ce@ @ce@ @ @ @ @ 139 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ m ca cace ca ca ca ca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) n n n n n n n - (zaMkA-) pahale avagraha Adi ke nirUpaNa meM 'arthAnAmavagrahaH' ityAdi (tIsarI / & niyukti gAthA Adi ke) rUpa meM ina prakRtiyoM kA pradarzana (spaSTIkaraNa) kara hI diyA gayA hai, . phira yahAM punaH unakA nirUpaNa kyoM kiyA jA rahA hai? uttara de rahe haiM- pahale sUtra meM ina prakRtiyoM kA kathana to kiyA gayA hai, kintu saMkhyA-niyama ke sAtha nahIM kahA gayA hai, yahAM . saMkhyA-niyama ke sAtha (arthAt unakI saMkhyA aTThAIsa hai, sattAIsa nahIM, unatIsa bhI nahIM hai ce hai- isa dRSTi se) pratipAdana kiyA gayA hai, isalie koI virodha vAlI bAta nahIM hai| ca (haribhadrIya vRttiH) idaM ca matijJAnaM caturvidham-dravyataH kSetrataH kAlato bhaavtshc|ttr dravyataH sAmAnyAdezena CA matijJAnI sarvadravyANi dharmAstikAyAdIni jAnIte, na vizeSAdezata iti|evN kSetrato lokAlokam, & kAlataH sarvakAlam, bhAvatastu audayikAdIn paJca bhAvAniti, sarvabhAvAnAM caanntbhaagmiti|| (vRtti-hindI-) yaha matijJAna cAra prakAra hai- dravyataH, kSetrataH, kAlataH aura bhaavtH|| 8 inameM dravyataH (dravya-dRSTi se), arthAt dravya-sAmAnya-apekSA se matijJAnI dharmAstikAya Adi. & samasta dravyoM ko jAnatA hai, na ki 'vizeSa' (paryAya) kI dRSTi se (arthAt vaha sabhI paryAyoM ko ce nahIM jAnatA, kucha hI paryAyoM ko jAnatA hai, anyathA sarvajJa se antara kyA raha jaaegaa?)| << isI prakAra, kSetra kI dRSTi se (dharmAstikAyAdi ke AdhAra) loka aura aloka (mAtra AkAza) ko jAnatA hai| kAla kI dRSTi se sabhI (atIta, vartamAna va bhAvI -ina tIna) kAloM ko jAnatA hai| bhAva kI dRSTi se audayika Adi pAMca bhAvoM ko jAnatA hai, athavA sabhI paryAyoM ke / 0 anantaveM bhAga ko jAnatA hai ||13-15 // BBBBBBBBB 33 333333333333333333333333333333333333333333333 a vizeSArtha matijJAna kI jJeya vastu kA pratipAdana jo yahAM kiyA gayA hai, vaha bhagavatI sUtra (8/2/184) ke anusAra hI hai| vahAM jJeya vastu ke cAra prakAra batAe gaye haiM- dravya, kSetra, kAla aura bhAva / ina caturvidha jJeya ke AdhAra para matijJAna ke viSaya ko spaSTa kiyA gayA hai| __ AbhinibodhikajJAnI sarvadravya, sarvakSetra, sarvakAla aura sarvabhAva ko jAnatA hai|aabhinibodhik jJAna aura zrutajJAna parokSa jJAna haiN| parokSa jJAna ke dvArA sUkSma, dUrastha aura vyavahita viSaya ko nahIM jAnA jA sakatA, isIlie 'sAmAnyAdeza' se jAnane kA nirUpaNa kiyA gayA hai| 140 (r)(r)(r)(r)(r)cR990888888@0090880808. Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRRRRRRRce 927 niyukti gAthA-16 jinabhadragaNi kSamAzramaNa ke anusAra AbhinibodhikajJAnI oghAdesa (sAmAnya Adeza) se ca saba dravyoM ko jAnatA hai, kintu vaha saba vizeSoM kI dRSTi se saba dravyoM ko nahIM jaantaa| tAtparya kI " & bhASA meM yaha Abhinibodhika jJAna ke jJeya kI sImA kA nirdeza hai| arthAt vaha sAmAnyataH kucheka , paryAyoM se viziSTa dravya ko jAnatA hai (dra. vizeSA. bhASya, 404-404) / AbhinibodhikajJAnI saba bhAvoM ko jAnatA hai| jinabhadragaNi ne isakA artha kiyA hai-: AbhinibodhikajJAnI audayika, aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, pAriNAmika -ina pAMca bhAvoM ko sAmAnya yA jAti ke rUpa meM jAnatA hai| tattvettA, dArzanika aura vaijJAnika apanI mati se saMpUrNa vizva racanA aura vizvavartI padArthoM ke bAre meM ciMtana karate haiM, zodha karate haiM, aura naI-naI sthApanA karate haiN| unameM autpattikI buddhi kA vikAsa bhI hotA hai| usake dvArA ve adRSTa aura azruta tattvoM ko jAna lete haiN| kisI pUrva paraMparA aura zAstra kA * anusaraNa kie binA aneka nae tattvoM kA pratipAdana karate haiN| isalie Abhinibodhika aura zrutajJAna kI ca kevalajJAna se sApekSa dRSTi se tulanA kI jAtI hai| matijJAna kI anya jJAna (zrutajJAna va kevalajJAna) se & tulanA karate hue usake jJeya kI sImA ko spaSTa karane hetu nimnalikhita cArTa prastuta hai - 222222222222222222222222222222222222222333333 Abhinibodhika zrutajJAna kevalajJAna dravya-AdezataH sarva dravyoM ko| zrutopayogaavasthA meM sarvadravyoM ko | | sarva dravyoM ko jAnatA-dekhatA jAnatA-dekhatA hai| jAnatA-dekhatA hai| hai| kSetra-AdezataH sarva kSetroM ko| zrutopayoga avasthA meM sarva kSetroM| sarva kSetroM ko jAnatA-dekhatA jAnatA-dekhatA hai| ko jAnatA-dekhatA hai| hai| | kAla-AdezataH sarva kAla| zrRtopayoga avasthA meM sarva kAla sarva kAla ko jAnatA-dekhatA ko jAnatA-dekhatA hai| ko jAnatA-dekhatA hai| bhAva- AdezataH sarva bhAva| zrutapayoga avasthA meM sarva bhAvoM| sarva bhAvoM ko jAnatA-dekhatA ko jAnatA-dekhatA hai| ko jAnatA-dekhatA hai| @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ 141 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - RECRcaca cace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 909200000 / (haribhadrIya vRttiH) uktaM matijJAnam, idAnIM avasaraprAptaM zrutajJAnaM pratipipAdayiSurAha (niyuktiH) suyaNANe payaDIo, vittharao Avi vocchAmi // 16 // [saMskRtacchAyAH- zrutajJAne prakRtIH vistarataH cApi vakSye // ] (vyAkhyA-) zrutajJAnaM pUrvaM vyutpAditam |tsmin, prakRtayo bhedA aMzA iti pryaayaaH| ce tAH, 'vistarataH' prapaJcena, cazabdAt saMkSepatazca, apizabdaH saMbhAvane, avadhiprakRtIzca 'vakSye' 4 abhidhaasye||16|| (vRtti-hindI-) matijJAna kA nirUpaNa sampanna huaa| aba krama-prAptaM zrutajJAna kA " pratipAdana kara rahe haiM [16] (niyukti-artha-) (aba) zruta jJAna kI prakRtiyoM (bhedoM) ko vistAra se khuuNgaa| (vRtti-hindI-) (vyAkhyA-) zrutajJAna kA pUrva meM nirUpaNa kiyA jA cukA hai, usakI " prakRtiyoM arthAt bhedoM yA paryAyoM ko vistAra se khuuNgaa| yahAM 'ca' ('aura') se saMkSepa se bhI , ca (kahIM kahIM) kathana karane kA saMketa kiyA gayA hai| api (bhI) yaha pada 'saMbhAvanA' artha ko & vyakta kara rahA hai, arthAt saMbhavataH avadhijJAna kI prakRtiyoM kA kathana karUMgA -yaha artha bhI * yahAM vyakta kiyA jA rahA hai 16 // (haribhadrIya vRttiH) ___ idAnIM tA eva zrutaprakRtIH pradarzayannAha (niyuktiH) patteyamakkharAiM, akkharasaMjoga jattiA loe| __evaiyA payaDIo, suyanANe huMti NAyavvA // 17 // 388888888888888883333333333333333333333333 [saMskRtacchAyAH-pratyekamakSarANi akSarasaMyogA yAvanto loke|etaavtyH prakRtayaH zrutajJAne bhavanti jJAtavyAH // ] (vRtti-hindI-) aba zrutajJAna kI unhIM prakRtiyoM kA nirUpaNa kara rahe haiM142 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) - Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cacaaReacence niyukti-gAthA-17 90000000900 2222222233333333333333333323 _ [17] (niyukti-artha-) loka meM pratyeka akSara (ke jitane bheda) haiM, aura jitane (prakAra ke) " ca akSara-saMyoga haiM, zrutajJAna kI utanI hI prakRtiyAM haiM- aisA jAnanA caahie| a (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) ekamekaM prati pratyekam, akSarANyakArAdIni anekbhedaani|ythaa akAraH // * sAnunAsiko nirnunaasikshc|punrekaikstridhaa-hsvH dIrghaH plutazca |punrekaikstridhaiv-udaattH, . & anudAttaH, svritshc|ityevmkaarH aSTAdazabhedaH ityevamanyeSvapi kArAdiSu yathAsaMbhavaM bhedajAlaM , vktvymiti|tthaa akSarANAM saMyogA akSarasaMyogAH, saMyogAzca yAdayaH yAvanto loke yathA 'ghaTapaTa' iti, 'vyAghrahastI' ityevamAdayaH ete cAnantA iti|ttraapi ekaikaH anantaparyAyaH, svaparaparyAyApekSayA iti| (vRtti-hindI-) (vyAkhyA-) 'pratyeka' kA artha hai- eka-eka akSara, akSara akAra : 4 Adi haiM, una (meM se pratyeka) ke aneka bheda haiN| jaise, akAra sAnunAsika aura niranunAsika 1 rUpa (se do prakAra kA) hai| phira unameM se bhI pratyeka ke tIna-tIna bheda haiM- hrasva, dIrgha aura " a plut| phira inameM se bhI pratyeka ke tIna-tIna bheda haiM- udAtta, anudAtta aura svarita / isa " prakAra (eka) akAra ke aThAraha bheda hote haiN| isI taraha, anya (akSaroM, svaroM, jaise) ikAra , Adi ke bhI yathAsambhava bheda-prabhedoM kA kathana karanA caahie| akSaroM ke saMyoga (akSarasaMyoga) bhI do akSaroM ke (evaM tIna akSaroM ke) Adi-Adi jitane bhI loka meM (vyavahRta) haiM, jaise ghaTa-paTa, vyAghra-hastI ityAdi, ve bhI ananta (saMkhyA meM) haiN| unameM bhI sva-para paryAyoM kI apekSA se pratyeka ke paryAya ananta hote haiN| & (haribhadrIya vRttiH) Aha-saMkhyeyAnAm akArAdInAM kathaM punaranantAH saMyogA iti|atrocyte|abhidheysy : pudgalAstikAyAderanantatvAt bhinnatvAcca, abhidheyabhede ca abhidhAnabhedasiddhyA / anntsNyogsiddhiriti| abhidheyabhedAnantyaM ca yathA- paramANuH, dvipradeziko, yAvad , . anantapradezika ityaadi|tthaiktraapi ca anekAbhidhAnapravRtteH abhidheyadharmabhedAH yathA-paramANuH, . niraMzaH, niSpradezaH, nirbhedaH, niravayava ityaadi|n caite sarvathaikAbhidheyavAcakA dhvanaya iti, . sarvazabdAnAM bhinnapravRttinimittatvAt / ityevaM sarvadravyaparyAyeSu aayojniiymiti| tathA ca - 80@ce@ @ce@ @ce@ @ce@9890@ca@908 143 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333333333333333333333333333333333333333333333 -cace cRcecacaca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000 sUtre'pyuktam- "aNaMtA gamA aNaMtA pajjavA" (anantAH gamAH, anantAH pryaayaaH)|amumevaarth / ce cetasi Aropya Aha- 'etAvatyaH' |iytprimaannaaH pravRttinimittatvAt / ityevaM sarvaprakRtayaH / & zrutajJAne bhavanti jJAtavyA iti gAthArthaH // 17 // (vRtti-hindI-) (zaMkA-) akAra Adi to saMkhyeya (hI) haiM, phira unake saMyoga , 8 ananta kaise (sambhava) haiM? isakA samAdhAna kaha rahe haiM- una akSaroM (evaM akSara-saMyogoM) ke , CM jo abhidheya (vAcya) artha (padArtha) pudgalAstikAya Adi haiM, ve bhinna-bhinna haiM aura ananta haiM, . aura apane abhidheya padArtha kI bhinnatA ke kAraNa unake vAcaka zabdoM (pada Adi) meM bhI bheda 8 siddha hotA hai, ataH ananta saMyoga kI siddhi ho jAtI hai| abhidheya sambandhI bhedoM kI 8 anantatA kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai| jaise, (eka hI) paramANu dvipradezI (tripradezI Adi) a se lekara anantapradezI bhI hotA hai, aadi-aadi| isake atirikta, eka hI vastu meM aneka * abhidhAnoM (vAcaka zabdoM) kI pravRtti hotI dekhI jAtI hai, aura eka hI abhidheya ke bhinna bhinna dharma hote haiN| jaise- paramANu (ko) niraMza, nirbheda, niravayava Adi (rUpa meM khnaa)| , 6 ukta sabhI dhvaniyAM sarvathA eka hI abhidheya kI vAcaka nahIM hotIM, kyoMki sabhI zabdoM kI , pravRtti meM (vyavahAra-yogya hone meM) bhinna-bhinna nimitta hote haiN| isI prakAra, sabhI dravyoM, aura unake paryAyoM ke viSaya meM samajha lenA caahie| sUtra (Agama) (nandIvRtti) meM bhI kahA gayA hai- "ananta 'gama'(arthagama, artha-pariccheda) aura ananta paryAya hote haiN'| isI artha a (tAtparya) ko mana meM rakhakara (gAthA meM) kahA gayA hai ki pravRtti-nimitta rUpa meM itane (etAvatyaH) parimANa (saMkhyA) vAlI prakRtiyAM hotI haiN| isa taraha zrutajJAna ke antargata samasta prakRtiyoM kA Akalana, jJAna karanA caahie| yaha gAthA kA artha pUrNa huA // 17 // va vizeSArtha a, i, u, R -inameM se pratyeka ke 18-18 bheda isa prakAra haiM (a) hrasva dIrgha pluta udAtta anudAtta svarita - 144 @c@mecRBOOR@Recr(r)(r)(r)(r)(r)(r) Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000 2233333333322322238233233 22222222222 niyukti-gAthA-17 isa prakAra 'a' ke nau bheda hue| ina nau bhedoM meM se pratyeka ke sAnunAsika va niranunAsika ca -isa prakAra 2-2 bheda hote haiM aura kula aThAraha bheda ho jAte haiN| isI taraha 'i', 'u', 'R' ke bhI 18-0 018 bheda samajhane caahieN| anyoM svaroM kI sthiti isa prakAra hai- 'lu' ke 12 bheda hI hote haiM, kyoMki usameM dIrgha bheda, ce nahIM hotA, ataH hrasva lu ke chaH, pluta 'lu' ke chaH bheda, kula bAraha bheda ho jAte haiN| isI prakAra, e, ai, ca o, au-ina cAroM meM bhI pratyeka ke 12-12 bheda hote haiM, kyoMki inameM 'hrasva' nahIM hotA, dIrgha va pluta se -ye do bheda hI hote haiN| vyaJjanoM meM hrasva Adi bheda nahIM hote| vyaJjanoM kA prAyaH svara ke sAtha uccAraNa hotA hai| ataH , svaroM ke bheda yahAM batAe gae haiN| . do akSaroM ke saMyoga se bane pada ghaTa-paTa (Adi) haiM, tIna akSaroM ke saMyoga se bane pada bhuvana, jIvana Adi haiM, isI prakAra cAra-pAMca Adi akSaroM ke saMyoga se bane pada ho sakate haiN| ina saMyogoM meM & bhI bhinnatA dekhI jA sakatI hai, jaise-ghaTa aura vyAghra / ghaTa (yA paTa) meM svarAntarita saMyoga hai, arthAt vaha 'gh' aura 'T' ke saMyoga ke bIca svara (a) hai| isI prakAra 'paTa' meM bhI samajhanA caahie| kintu , vyAghra' meM gha va r kA saMyoga svarAnantarita hai, donoM ke madhya koI svara nahIM hai| isI prakAra 'hastI', 4 meM bhI samajhanA cAhie / ukta prakAra 'saMyoga' kI bhinnatA ke AdhAra para dvi-akSara, tri-akSara vAle padoM : & meM bhI (pratyeka ke) do-do bheda ho jaaeNge| isake atirikta, eka-eka akSara yA akSara-saMyoga sva-. paryAyoM va paraparyAyoM kI apekSA anantarUpatA lie hue hai| (vizeSAvazyaka bhASya, gAthA 478 va 4800 ke anusAra) kisI anya varNa se saMyukta hue binA hI eka akSara ke jo udAttAdi Atmagata paryAya haiM, , ca ve ananta haiM kyoMki unake vAcya dravya ananta haiM, una vAcya ananta dravyoM meM pratyeka ko kathana karane kI " va pRthak-pRthak zakti hai| isI taraha unake para paryAya' bhI haiM, arthAt anya vargoM ke paryAya jo use anya varNoM , se pRthak karate haiM, ve bhI ananta ho jAte haiN| arthAt varNavizeSa ke astitva se jur3e svaparyAya' haiM aura , nAstitva se jur3e paryAya 'paraparyAya' haiM, aura astitva-nAstitva, 'bhAvAbhAvAtmaka' padArtha ke hI aMza haiN| 1 yahAM zaMkA uThAI gaI hai ki akSara to sAre bAvana hI haiM, to usake saMyoga ananta kaise ho / gae? uttara diyA ki unake abhidheya padArthoM kI saMkhyA ananta hai| eka hI paramANu ko dvi-pradezI, " & tripradezI Adi rUpoM meM dekheM to eka 'paramANu' zabda ke anekAneka bhinna-bhinna abhidheya hote haiN| ataH // abhidheya kI bhinnatA ke kAraNa abhidhAna (vAcaka) kI bhinnatA ho.jAtI hai, (arthAt bhinna abhidheya , dharmoM ko kahane ke lie bhinna-bhinna vAcaka zabda hote haiM) isa prakAra, akSara saMyoga (rUpa vAcaka padoM) " kI anantatA siddha hotI hai| (r)(r)(r)(r)(r)Reneck@@ce@00000000 - 08. 145 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -333333333333333333333333333333333333333333333 -acaca cace cece zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 000 0000 itanA hI nahIM, ekapradezI paramANu ko bhI aneka vAcaka zabdoM dvArA abhihita kiyA jA & sakatA hai, jaise- paramANu niraMza, avayavarahita hai, pradezarahita hai, avibhAgI hai, aadi-aadi| isIlie " a Agama meM kahA gayA hai ki vastu ke ananta paryAya aura unake pariccheda (jJAna) bhI ananta haiN| isa prakAra, zruta jJAna kI prakRti (bhedoM) meM ukta sArI anantarUpatA samAhita hai jisase paricita honA zrutajJAna ko samajhane kI dRSTi se apekSita hai- yaha niyuktikAra kA abhiprAya hai| a (haribhadrIya vRttiH) idAnIM sAmAnyatayopadarzitAnAm anantAnAM zrutajJAnaprakRtInAM yathAvadbhedena pratipAdanasAmarthyam AtmanaH khalu apazyannAha (niyuktiH) katto me vaNNe, sattI suynnaannsvvpyddiio?| caudasavihanikkhevaM, suyanANe Avi vocchAmi // 18 // [saMskRtacchAyAH-kuto me varNayituM zakti shrutjnyaansrvprkRtiiH|cturdshvidhnikssepN zrutanAne cApi vakSye // (vRtti-hindI-) aba sAmAnyatayA pradarzita zrutajJAna kI ananta prakRtiyoM ke sabhI bhedoM ko pratipAdita karane kI apanI sAmarthya ko jAnate-samajhate hue AcArya kaha rahe haiM (18) (niyukti-artha-) zrutajJAna kI samasta prakRtiyoM ko varNita karane kI zakti merI kahAM ca hai? (ataH) zrutajJAna se sambandhita caudaha prakAra ke nikSepoM kA nirUpaNa kruuNgaa| ca (haribhadrIya vRttiH) ___(vyAkhyA-) kutaH?, naiva pratipAdayitum, 'me' mama 'varNayituM' pratipAdayituM 'zaktiH' - & saamrthym|kaaH? -prkRtiiH|ttr prakRtayo bhedAH, sarvAzca tAH prakRtayazca sarvaprakRtayaH, zrutajJAnasya >> & sarvaprakRtayaH zrutajJAnasarvaprakRtaya iti smaasH|taaH kuto me varNayituM zaktiH? (vRtti-hindI-) (kutaH me varNayituM zaktiH) arthAt varNana karane kI merI zakti kahAM - & hai? kise varNana karane kI? (zrutajJAnasarvaprakRtIH) prakRti yAnI bheda / zrutajJAna' tathA 'sarvaprakRti' , & -inakA (SaSThI tatpuruSa) samAsa hai, arthAt zrutajJAna kI samasta prakRtiyoM ke (nirUpaNa karane se kii)| 88888888888888888888888888888888888888888888 / - 146 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | RRRRRRRRo... niyukti-gAthA-18 .000000000 33333333333333333333333333333333333333333 (haribhadrIya vRttiH) kathaM na zaktiH?, iha ye zrutagranthAnusAriNo mativizeSAste'pi zrutamiti prtipaaditaaH| " uktaMca-"te'viya maIvisese, suyaNANabhaMtare jANa" (tAnapica mativizeSAn zrutajJAnAbhyantare " jaaniihi)|taaNshcotkRsstttH zrutadharo'pi abhilApyAnapi sarvAn na bhASate, teSAmanantatvAt AyuSaH / a parimitatvAt vAcaH kramavRttitvAcceti, ato'shktiH| tataH caturdazavidhanikSepam' |nikssepnnN nikssepo-naamaadivinyaasH|cturdshvidhshcaasau , ra nikSepazceti vigrahastaM 'zrutajJAne' zrutajJAnaviSayam, cazabdAt zrutAjJAnaviSayaM c|apishbdaat / ubhayaviSayaM c| tatra zrutajJAnaM samyakzrute, zrutAjJAne asaMjJimithyAzrute, ubhayazrute " va darzanavizeSaparigrahAt akSarAnakSarazrute iti, vakSye' abhidhAsye iti gAthArthaH // 18 // (vRtti-hindI-) (ukta) sAmarthya kyoM nahIM hai? (uttara-) yahAM zruta-grantha ke anusArI , : (arthAt isa grantha meM pratipAdita zruta-sambandhI) jo mati-vizeSa (mati-bheda) haiM, unheM bhI 'zruta' / * kahA gayA hai| kahA bhI hai- una mati-vizeSoM ko bhI zrutajJAna ke antargata jaaneN| una " << mativizeSoM meM jo bhI utkRSTataH abhilApya haiM, una sabhI ko zrutadhara bhI nahIM kaha pAtA hai, . va kyoMki ve ananta hote haiM aura (vaktA kI) Ayu parimita hotI hai, aura vANI kramazaH hI pravRtta " la hotI hai (arthAt pratyeka ko kramazaH hI kaha pAtI hai), isalie (merI) sAmarthya nahIM hai| " ataH caturdazavidha nikSepoM ko kahUMgA / nikSepa yAnI nikSepaka arthAt 'nAma' (sthApanA, , dravya, bhAva) Adi rUpa se nyAsa karanA / caturdazavidha aura (vahI) nikSepa -isa prakAra , ca (karmadhAraya) samAsa hai| una zruta-jJAna viSayaka caudaha nikSepoM ko khuuNgaa| 'ca' zabda se yaha " ca saMketita hai ki zruta-ajJAna viSayaka nikSepoM ko bhI khuuNgaa| 'api' (bhI) zabda se yaha sUcita " a kiyA gayA hai ki donoM (zruta jJAna va zruta-ajJAna) ke nikSepoM kA kathana kruuNgaa| inameM - & zrutajJAna se 'samyakzruta', zruta-ajJAna se asaMjJI mithyAzruta, aura ubhaya se darzana-vizeSa va arthAt akSarazruta va anakSarazruta kA grahaNa hotA hai| 'vakSye' arthAt kahUMgA / yaha gAthA kA artha " << pUrNa huA 18 // (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)00000000 147 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aaaaaacaa zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) Monommo(haribhadrIya vRttiH) sAmprataM caturdazavidhazrutanikSepasvarUpopadarzanAyAha 222222222222222222222222222222222222222222223 akkharasaNNI sammaM,sAIyaM khalu spjjvsiaNc| gamiyaM aMgapavilu, sattavi eesapaDivakkhA // 19 // [saMskRtachAyAH-akSara saMlli samyak sAdikaM khAnu saparyavasitaM cAmamikamajapraviSTaM saptApyate sapratipakSAH1] (vRtti-hindI-) aba caudaha bhedoM vAle zruta-nikSepa kA svarUpa pradarzita kara rahe haiM __ (19) (niyukti-artha-) (1) akSara (zruta), (2) saMnni (zruta), (3) samyak (zruta), (4)sAdi / a (zruta), (5) saparyavasita (zruta), (6) gamika (zruta), (7) aMgapraviSTa (zruta) -ye sAta, tathA , & inake pratipakSI (viruddha), (8) anakSara (zruta), (7) asaMni (zruta), (10) asamyak (zruta), , 14 (11) anAdi (zruta), (12) aparyavasita (zruta), (13) agamika (zruta), (14) anaMga praviSTa / 4 (aMgabAhya zruta) -ye sAta (tathA kula milA kara zruta jJAna ke caudaha) bheda hote haiN| a (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) tatra akSarazutadvAram |ih sUcanAtsUtram' jhatikRtvA sarvadvAreSu zrutazabdo , draSTavya iti|ttr akSaramiti kimuktaM bhavati? -'kara saMcalane' na bharatItyakSaram, tacca jJAnaM , cetanetyarthaH, na yasmAdidamanupayoge'pi pracyavata iti bhaavaarthH| itthaMbhUtabhAvAkSarakAraNatvAd / 4 akaaraadikmpykssrmbhidhiiyte|athvaa arthAn karati baca kSIyate itykssaarm| tacca smaaststrividhm|tdythaa-sNjnyaakaarN vyAnAkaraM labyakSaraM ceti|sNjnyaakssrN tatra , 4 akSarAkAravizeSaH, yathA ghaTikAsaMsthAno pakAraH,kuruNTikAsaMsthAnazcakAra ityAdi, tacca , braahmyaadilipiividhaanaadnekvidhm| (vRtti-hindI-) (vyAkhyA-) (ina caudaha nikSapoM meM prathama) 'akSarazruta' dvAra hai| sUtra 1 ca (rUpa grantha) sUcana karatA hai (sUcana karane ke kAraNa hI 'sUtra' kahA jAtA hai, arthAt sUtra " kucha to kahatA hai aura kucha kA saMketa mAtra karatA hai) isalie sabhI (sambhAvita) dvAroM meM . - - 148 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)9890(r)(r)(r) Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -anenance 000000000 222222222222222333333333333333333333333333333 niyukti-mAthA-19 'zruta' zabda kA nidarzana karaNIya hai (-aisA samajhanA caahie)| inameM 'akSara' se kyA tAtparya * abhihita hai? saMcalana (kSaraNa kSati, nAza) artha meM 'kSara' dhAtu hai| jo kSarita nahIM hotA, vaha 4 'akSara' hotA hai, vaha jJAna yA cetanA (hI 'akSara') hai- yaha 'akSara' zabda kA vAcya artha hai| , 6 cUMki vaha anupayoga (upayogarahita avasthA) meM bhI pracyuta nahIM hotA, isalie vaha (cetanA yA , jJAna) 'akSara' hai, athavA jo padArthoM kA kSaraNa nahIM karatA aura na hI kSINa hotA hai, vaha 1 ce 'akSara' hai| vaha saMkSepa meM tIna prakAra kA hotA hai-saMjJAkSara, vyaJjanAkSara aura lbdhykssr| inameM saMjJAkSara (se tAtparya) hai- akSara sambandhI vizeSa AkAra, jaise ghaTikA (choTA ghar3A) ke hai & AkAra vAlA dhakAra, aura kuruNTikA (pIlA sadAbahAra yA kaTasaraiyA phUla) ke AkAra ? vAlA cakAra, aadi-aadi| vaha saMjJAkSara (bhI) brAhmI Adi (vividha) lipiyoM ke anurUpa & aneka prakAra kA hotA hai| (haribhadrIya vRttiH) tathA vyAnAkSaram, vyajyate'nenAryaH pradIpeneva ghaTa iti vyaJjanam, vyaJjanam ca tadakSaraM ca ceti vyaJjanAkSaram, tacceha sarvameva bhASyamANaM akArAdi hakArAntam, arthaabhivyjktvaacchbdsy| tathA yo'kSaropalambhaH tat labyakSaram, tacca jJAnam indriyamanonimittaM zrutagranthAnusAri , tadAvaraNakSayopazamo vaa| atra saMjJAkSaraM vyAnAkSaraM ca dravyAkSaramuktam , , shrutjnyaanaakhybhaavaakssrkaarnntvaat|lbykssrN tu bhAvAkSaram, vijnyaanaatmktvaaditi| tatra, akSarazutamiti akSarAtmakaM zrutaM akAracutam, dravyAkarANyadhikRtya, athavA akSaraMca tat zrutaM ca / akSArazrutam, bhaavaakssrmjiikRty9|| . (vRtti-hindI-) vyaanAkSara meM do pada haiM- vyaJjana aura akssr| jisa prakAra pradIpa dvArA ghaTa abhivyakta hotA hai, usI prakAra jisake dvArA padArtha vyakta hotA hai| vaha 'vyaJjana' hotA hai, vyaJjana (svarUpa vAlA) jo akSara, vaha 'vyaJjanAkSara' hai| akAra se lekara hakAra taka , & bhASita hone vAle samagra zabdAdi vyaJjanAkSara haiM, kyoMki zabda arthoM ke abhivyaJjaka mAne jAte " va haiN| jo akSara kI upalabdhi hai, vaha labdhyakSara hai| vaha indriya va mana ke nimitta se hone vAlA , jJAna yA zruta grantha kA anusaraNa karane vAlA zrutajJAnAvaraNa-kSayopazama (hI labdhyakSara) hai| , ina (tInoM) meM saMjJAkSara aura vyaJjanAkSara -ye dravyAkSara kahe gaye haiM, kyoMki ye zrutajJAna rUpa - @nce@78c98c0000000000000 149 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222222233333232323323222222222323232223322222 -acacacecacace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000 bhAvAkSara ke kAraNa hote haiN| kintu labdhyakSara bhAvAkSara rUpa hai, kyoMki vaha vijJAna-rUpa hai| yahAM akSarazruta kA (dvividha) artha hai- (1) dravyAkSaroM kI dRSTi se akSarAtmaka zruta aura (2) , G bhAvAkSara kI dRSTi se akSara zruta (arthAt vaha zruta jo akSara hai)| yaha gAthA kA artha pUrNa huA // 19 // vizeSArtha zrutajJAna ke 14 bheda (nikSepa) yahAM nirUpita kiye gaye haiN| yahAM akSarazruta va anakSara zruta kA ca bheda jo kiyA gayA hai, vaha akSara va saMketa ke AdhAra para hone vAle dvividha jJAnoM kI apekSA se hai| varNa, pada, vAkya Adi bola kara bhI jJAna karAyA jA sakatA hai aura anakSarAtmaka yAnI saMketAtmaka 4 (nirarthaka) dhvaniyoM dvArA bhI karAyA jA sakatA hai| bhAvazruta jJAna ke kAraNa hone se dravyazruta inheM kahA hai jA sakatA hai| isI prakAra, saMjJizruta va asaMjJi zruta kA bheda jo kiyA gayA hai, vaha mAnasika vikAsa ca yA samanaska-amanaska (vastutaH saMjJI yA asaMjJI) vyaktiyoM ke AdhAra para hone vAle jJAna kI apekSA se hai| jJAtA samyak dRSTi hai yA mithyAdRSTi hai, usake jJAna ke AdhAra para samyakzruta va asamyakzruta -ye do bheda kiye gaye haiN| kAlAvadhi ke AdhAra para sAdi-anAdi zruta bheda haiN| jJAna sAmAnya kI dRSTi & se 'zruta' anAdi hai to vyakti-vizeSa kI dRSTi se anAdi hai| isI taraha, pravartanamAna asavarpiNI ke . bhagavAn mahAvIra dvArA upadiSTa zruta 'sAdi' hai to ananta utsarpiNI-avasarpiNI kAla-cakra kI dRSTi se / & 'zruta' bhI anAdi hai| racanA-zailI kI apekSA se gamika va agamika -ye zruta bheda kiye gaye hai| jo hai racanA bhaMga-gaNita pradhAna yA sadRza pATha pradhAna hotI hai, usakI saMjJA gamika zruta hai| visadRza pATha ca pradhAna racanA agamika hai| dRSTivAda ko gamika tathA AcArAMga Adi kAliqa zruta ko Agamika kahA a gayA hai (vastutaH yaha kathana bahulatA kI apekSA se samajhanA caahie)| kAlika zruta evaM dRSTivAda meM jo caturbhaMga Adi vikalpa kahe gaye haiM, tathA saMkalana (jor3a karanA) Adi gaNita kA varNana hai aura kriyAvizAla 'pUrva' meM jo chanda prakaraNa haiM, ye sabhI gamika haiN| prayojanavaza agamika zruta meM bhI kahIM kahIM sadRza pATha kI racanA zailI apanAI gaI hai, udAharaNArtha- nizItha sUtra kA bIsavAM uddezaka, zeSa va gAthA, zloka Adi visadRza pATha hone se agamika haiN| aMga-anaMga zruta kA bheda jo hai, vaha granthakartA yA c. pravacanakAra kI apekSA se hai| gaNadharoM dvArA racita Agama aMga (aMgapraviSTa) zruta haiM, aura una AgamoM , / ke AdhAra para sthaviroM dvArA nirmUDha Agama anaMga (aMgabAhya) zruta haiN| athavA gaNadhara-kRta tripRcchA ke " pratyuttara meM tIrthaMkara kA utpAda vyaya dhrauvyatmaka jo Adeza-prativacana hai, usase niSpanna hai-aMgapraviSTa / - 150 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)920 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RecemRecence h h h h h h h h h niyukti gAthA-19 prazna pUche binA, tIrthaMkara dvArA pratipAdita artha, mukta vyAkaraNa (vyAkhyAna) se niSpanna aMgabAhya Agama c& hai| A. pUjyapAda ke anusAra (uttaravartI) AcAryoM dvArA racita grantha aMgabAhya (anaMga) Agama haiN| a zrutajJAna ke bhedoM kI saMkhyA-nandIsUtra (caturtha prakaraNa, parokSa zruta jJAna) meM inhIM caudaha bhedoM se & kA nirUpaNa kiyA gayA hai| kintu paravartI granthoM-jaise tattvArthasUtra meM zrutajJAna ke do, aneka va bAraha . & bheda kiye gaye haiN| (dra. tattvArthasUtra, 1/2, zrutaM matipUrvaM vynekdvaadshbhedm)| karmagrantha meM zrutajJAna ke . caudaha bhedoM ke sAtha-sAtha bIsa prakAra kA bhI nirUpaNa kiyA hai (karmagrantha, bhAga-1, gaathaa-6-7)| isI bIsa bhedoM kI paramparA kA darzana SaTkhaNDAgama va gommaTasAra (digambara granthoM) meM bhI hotA hai| akSarazruta- jisakA kabhI kSaraNa nahIM hotA vaha akSara hai| cUMki jJAna anupayoga avasthA meM , CM (viSaya ke prati dattacittatA na hone para) bhI pracyuta nahIM hotA, isalie vaha akSara hai| jinabhadragaNi ne nayadRSTi se jJAna ke kSara aura akSara isa ubhayAtmaka svarUpa kI carcA kI hai| naigama Adi avizuddha & nayoM kI dRSTi meM jJAna akSara hai, usakA pracyavana nahIM hotaa| RjusUtra Adi nayoM kI dRSTi meM jJAna kSara , & hai| anupayoga avasthA meM usakA pracyavana hotA hai| ghaTa Adi abhilApya padArtha dravyArthika dRSTi se nitya haiM. akSara yArthika dRSTi se anitya haiM,kSara haiN| yadyapi sakala jJAna akSara hai phira bhI rUr3hivazAt varNa ko akSara kahA jAtA hai| kAra ne yahAM akSara ke tIna bheda kie haiM- 1. saMjJAkSara 2. vyaanAkSara 3. lbbykssr| & nandI-cUrNikAra ne akSara ke tIna prakAra bhinna rUpa se batalAe hai- 1. jJAnAkSara, 2. abhilASAkSara, 3. 2 varNAkSara / bhASA vijJAna sammata zabda kI tIna prakRtiyoM se inakI tulanA kI jA sakatI hai 1. cakSurAhya prakRti- lipizAstragata rekhaaeN| 2. zrotra grAhya prakRti- uccAraNazAratragata hai dhvaniyAM / 3. buddhi grAhya prakRti- vastu kA avadhAraka arth| saMjJAkSara-saMjJA zabda ke aneka artha hote haiN| yahAM saMjJA kA artha saMketa hai| akSara ke jisa saMsthAna athavA AkRti me jisa artha kA saMketa sthApita kiyA jAtA hai, vaha akSara saMketa ke anusAra, hI artha bodha karAtA hai| isa saMjJAkSara ke AdhAra para brAhmI Adi sabhI lipiyoM kA vikAsa huA hai| 8 nandI-cUrNikAra ne ise udAharaNa ke dvArA samajhAyA hai| vRtta aura ghaTa kI AkRti vAle varNa ko dekhane , sa para 'Tha' kI saMjJA utpanna ho jAtI hai| malayagiri ne NakAra aura DhakAra kI AkRti kA nidarzana , & prastuta kiyA hai| unake anusAra NakAra cUlhe kI AkRti vAlA aura DhakAra kutte kI vakrIbhUta pUMcha kI " | AkRti vAlA hotA hai| maladhArI hemacaMdra ke anusAra TakAra arddhacaMdra kI AkRti vAlA hotA hai| 333333333333333333333333333333333333333333333 / 88cIO0BR@neck@BROn@@ce@@ 151 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -acacacacaca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 00000000 222222222222222222222222222222222222222222222 / vyaJjanAkSara- akArAdi kA uccAraNa vyaJjanAkSara hai| isase artha kI abhivyaJjanA hotI hai|| ca isalie isakA nAma vyaJjanAkSara hai| labdhyakSara- indriya aura mana isa ubhayAtmaka vijJAna se akSara kA lAbha hotA hai, usakI / saMjJA labdhi akSara hai| haribhadra aura malayagiri ne zrutajJAnAvaraNa kA kSayopazama aura zrutajJAna kA . upayoga-ina donoM ko labdhi akSara batalAyA hai| malayagiri ne prazna upasthita kiyA hai ki labdhi akSara akSarAnuviddha jJAna hai, isalie vaha samanaska jIvoM ke hI ho sakatA hai| amanaska jIva akSara ko par3ha nahIM sakate aura usake uccAraNa ko samajha nahIM skte| unake labdhi akSara saMbhava nahIM hai| isa prazna para samAdhAna prastuta kiyA haica A. jinabhadra gaNI ne / unhoMne vizeSAvazyaka bhASya meM pRthvI Adi ekendriya jIvoM meM bhAvazruta svIkAra kiyA jo zabda aura artha kI paryAlocanA se hone vAlA vijJAna hai| zabdArtha kA paryAlocana akSara ke binA nahIM ho sktaa| isa AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki amanaska jIvoM ke avyakta akSara lAbha hotA hai| usase amanaska jIvoM meM akSarAnuSakta zrutajJAna utpanna hotA hai| isa tathya kI puSTi ke lie AhAra Adi kI abhilASA kI carcA kI gaI hai| abhilASA kA artha hai 'mujhe vaha vastu mile' yaha abhilASA akSarAnuviddha hotI hai isalie ekendriya Adi amanaska jIvoM meM avyakta akSara labdhi , avazya svIkArya hai| prajJApanA (pada-11) meM pratipAdita bhASA vijJAna aura Adhunika vijJAna ke prakaMpana kI dRSTi se " a 'labdhi akSara' para nayI dRSTi se vicAra kiyA jA sakatA hai| ekendriya Adi amanaska jIva dhvani ke , prakaMpanoM ko pakar3a lete haiM aura unheM avyakta akSara ke rUpa meM badala dete hai| ise pheksa mazIna kI : prakriyA se bhI samajhA jA sakatA hai| ekendriya jIvoM meM bhASA nahIM hotii| ve apanI bAta dUsaroM taka, prakaMpanoM ke mAdhyama se pahuMcAte haiN| dvIndriya jIvoM se bhASA kA prArambha hotA hai| trIndriya, caturindriya " aura paJcendriya saba bhASA kA prayoga karate haiN| inakI bhASA akSarAtmaka aura anakSarAtmaka, donoM " prakAra kI hotI hai| akSara aura lipi kI vyavasthA manuSya ne kii| kITa, pataMgoM aura pazu pakSiyoM ke . pAsa akSara aura lipi kI vyavasthA nahIM hai|] dhavalA meM akSara ke tIna bheda isa prakAra haiM-1.labdhi akSara-jJAnAvaraNa kA kSAyopazamika bhaav| 2. nivRtti akSara- akSara kA uccAraNa-isakI tulanA vyaJjanAkSara se hotI hai| nirvRtti akSara ke , do prakAra hai- vyakta aura avykt| samanaska paryApta paJcendriya kA akSara vyakta hotA hai| avyakta akSara " dvIndriya se lekara amanaska paryApta paJcendriya taka hotA hai| (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 152 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRRRRRRRR g g g g g g g g g - ** - && 222222222223333333332223323 niyukti gAthA-20 (haribhadrIya vRttiH) uktamakSarazrutam, idAnImanakSarazrutasvarUpAbhidhitsayAha (niyuktiH) UsasinIsasiaM, nicchUDhaM khAsiaMca chiiaNc| NIsiMghiyamaNusAraM, aNakkharaM cheliyaaiiaN||20|| [saMskRtacchAyAH-ucchvasitaM niHzvasitaM niSThayUtaM kAsitaM ca zrutaM ca / niHsiGghitamanusvAramanakSaraM & seNTitAdikam // (vRtti-hindI-) akSarazruta kA nirUpaNa huaa| aba anakSara zruta ke svarUpa ke nirUpaNa kI icchA se (Age kI gAthA) kaha rahe haiM (20) (niyukti-artha-) ucchvAsa, niHzvAsa, thUkanA, khAMsanA, chIMkanA, nAka sApha karanA, . anusvAra (anusvAra tulya-sAnunAsika dhvani, yA nAsikApradhAna dhvani), sITI bajAnA -ye anakSara (zruta ke antargata) haiN| a (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) ucchvasanam ucchvasitam, bhAve nisstthaaprtyyH|tthaa niHzvasanaM niHzvasitam, niSThIvanaM niSThyUtam, kAzanaM kAzitam, cazabdaH samuccayArthaH, kSavaNaM kSutam, cazabdaH samuccayArtha va eva, asya ca vyavahitaH sNbndhH| katham! seNTitaM cAnakSarazrutamiti vkssyaamH| niHsiGghanaM ca niHsivitm| anusvAravadanusvAram, anakSaramapi yadanusvAravaduccAryate huGkArakaraNAdivat tat // & 'ankssrmiti'| etaducchvasitAdi ankssrshrutmiti| seNTanaM seNTitaM tatseNTitaM ca . ankssrshrutmiti| iha cocchvasitAdi dravyazrutamAtram, dhvanimAtratvAt, athavA , zrutavijJAnopayuktasya jantoH sarva eva vyApAraH zrutam, tasya tadbhAvena prinnttvaat| (vRtti-hindI-) (vyAkhyA-) ucchvasita yAnI ucchvasana (UMcI sAMsa lenA), yahAM - & ud upasarga-pUrvaka 'zvasak' dhAtu se 'bhAva' artha meM niSThAsaMjJaka (kta) pratyaya huA hai| isI , taraha niHzvasita yAnI niHzvasana (sAMsa chor3anA), niSThyUta yAnI niSThIvana (thUkanA), kAzita : * yAnI kAzana (khaaNsnaa)| 'ca' yahAM samuccayArthaka hai (arthAt 'aura' isa artha ko abhivyakta kara rahA hai)|kssut (chIMkanA) yAnI kSavaNa / isake Age Aye 'ca' kA bhI samuccaya artha hai, aura - 808c98c98c98c&(r)(r)(r)(r)(r)(r) 153 &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& 22222222222 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cace cecace cece zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 90099 90 90 900| isakA sambandha vyavahita hai (arthAta isakA sambandha bIca ke padoM ko choDa kara Age se hai||| ce kisa prakAra (sambandha hai)? (uttara-) 'ca' kA sambandha 'seNTitAdi' ke sAtha hai| (arthAt , hamArI vivakSA yaha hai ki aura seNTitAdi (sITI bajAnA Adi) anakSara zruta haiM' / niHsidhita . CM yAnI niHsingghn| (nAka kA mala nikaalnaa)| anusvAra yAnI anusvAra tulya, arthAt / CM anakSara bhI yadi huMkAra Adi taraha anusvAra kI taraha (yA sAnunAsika) bolA jAya to vaha 1 cm anakSara zruta hai| ye ucchvasita Adi bhI anakSarazruta haiN| seNTana yAnI mukha se sITI kI / ce AvAja nikAlanA, vaha bhI anakSara zruta hai| ucchvasita (zvAsa khIMcanA, nikAlanA) Adi " dravyazruta mAtra haiM, kyoMki ye dhvani rUpa hai| athavA zruta-vijJAna se upayukta (zrutajJAna meM pravRtta) " a prANI kA sArA hI (saMketaparaka) vyApAra 'zruta' hai, kyoMki vaha zArIrika saMketa rUpa vyApAra) usa (zruta) rUpa meM pariNata ho jAtA hai| ca (haribhadrIya vRttiH) Aha-yadyevaM kimityupayuktasya ceSTApi zrutaM nocyate? yenocchvasitAdyevocyate iti| " ca atrocyate, rUDhyA, athavA zrUyata iti zrutam, anvarthasaMjJAmadhikRtya ucchvasitAdyeva zrutamucyate, . na ceSTA, tdbhaavaaditi|anusvaaraadystu arthagamakatvAdeva zrutamiti gaathaarthH| . (zaMkA-) yadi aisI (uparyukta) bAta hai to (zrutajJAna) upayoga-yukta vyakti kI ceSTA ko , & hI zruta kyoM nahIM kaha dete, kyoMki ceSTA se hI to ucchvasita Adi uccarita hote haiM? yahAM . CM uttara de rahe haiM- rUr3hi se yA jo sunA jAtA hai, vaha zruta hai -isa anvarthasaMjJA ke AdhAra para 4 ucchvAsa Adi ko hI zruta kahA jAtA hai, ceSTA ko nahIM, kyoMki usameM zravaNayogyatA kA 8 abhAva hai| anusvAra Adi meM to arthapratipAdaka hone se 'zruta' rUpatA hai hii| yaha gAthA kA 4 (zAbdika) artha huaa| vizeSArtha yaha gAthA nandI sUtra (caturtha prakaraNa, parokSazrutajJAna, sU. 60) meM bhI nirdiSTa hai| jIva kI jo " & ceSTAeM ghvanyAtmaka haiM aura jo sAMketika artha ko vyakta karane kI kSamatA bhI rakhatI haiM, ve hI yahAM - & anakSara zruta mAnI gayI haiM- aisA niyuktikAra kA abhimata pratIta hotA hai| yadi koI jamIna meM DaMDA ce mAra kara dhvani kare to usakA yahAM grahaNa nahIM hai, hAlAMki dhvanyAtmaka koI na koI saMketa usase ho / hI sakatA hai| (ukta dhvani jo hotI hai, vaha DaMDe ke bhUmi para hone vAle AghAta se hai, na ki mAtra kAyika ceSTA se) - 154 -888888888888888888888888888888888888888.8 (r)(r)(r)(r)(r)(r)8890@cR98080888909 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RecemRRRRR 20902090209000 niyukti-gAthA-20 (haribhadrIya vRttiH) uktamanakSarazrutadvAram, idAnIM 'sNjnyidvaarm'|ttr saMjJIti kaH zabdArthaH?, saMjJAnaM saMjJA, . saMjJA'syAstIti sNjnyii|sc trividhaH-dIrghakAlikahetuvAdadRSTivAdopadezAd, yathA nanyadhyayane : & tathaiva drssttvyH| tatazca saMjJinaH zrutaM saMjJizrutam, tathA asaMjJinaH zrutam asNjnyishrutmiti|tthaa 'samyazrutam' aGgAnaGgapraviSTham aacaaraavshykaadi|tthaa mithyAzrutam' purANarAmAyaNabhAratAdi, la sarvameva vA darzanaparigrahavizeSAt samyakzrutamitaradvA iti| tathA 'sAdyamanAcaM saparyavasitamaparyavasitaM ca' nayAnusArato'vaseyam / tatra " dravyAstikanayAdezAd anAdyaparyavasitaMca, nityatvAt, astikaayvt|pryaayaastiknyaadeshaat sAdi saparyavasitaMca, anityatvAt, nArakAdiparyAyavat / athavA dravyAdicatuSTayAt sAdhanAdyAdi avagantavyam, yathA nandyadhyayane iti| (vRtti-hindI-) anakSara zruta kA nirUpaNa huaa| aba 'saMjJI' dvAra kA kathana karanA , hai| yahAM 'saMjJI' kA zabdika artha kyA hai? saMjJA yAnI saMjJAna (vikasita jnyaan)| 'saMjJA' se sampanna vyakti saMjJI' hotA hai| vaha tIna prakAra kA hai- dIrghakAlika, hetuvAda aura dRSTivAdopadeza, 8 jaisA ki nandI adhyayana meM nirUpita hai, vaisA hI (inake svarUpAdi ko) samajha lenA caahie| tadanusAra saMjJI kA zruta 'saMjJIzruta' hai aura asaMjJI kA zruta 'asaMjJI zruta' hai| isI taraha, 1 a aMgapraviSTa va anaMgapraviSTa (aMgabAhya) AcArAMga va Avazyaka sUtra Adi 'samyakzruta' haiN| " * purANa, rAmAyaNa, mahAbhArata Adi grantha mithyAzruta haiN| athavA (cAhe samyak zruta ho yA " mithyAzruta ho) sabhI darzana-parigraha vizeSa (dRSTi kI samIcInatA yA asamIcInatA) ke AdhAra , para samyakzruta yA itara (mithyAzruta) ho jAte haiN| 4 aura sAdi zruta, anAdizruta, saparyavasita zruta, aparyavasita zruta -inheM nayoM ke , anusAra samajha lenA caahie| (jaise-) dravyAstika naya kI apekSA se jisa prakAra 'astikAya' nitya hai, usI prakAra zruta bhI anAdi va aparyavasita (ananta) hai| kintu paryAyAstika naya kI apekSA se narakAdi paryAya kI taraha anitya hone se zruta sAdi va saparyavasita (sAnta) hai| ca athavA dravyAdicatuSTaya (dravya, kSetra, kAla, bhAva -ina) ke AdhAra para (bhI) zruta ko, jaisA ki nandI adhyayana meM pratipAdita hai, sAdi yA anAdi samajhanA caahie| -222222322323222333333333333333333333333333333 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 155 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333333333333333333333333333333333333333333333 cace caca cacace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000(haribhadrIya vRttiH) khaluzabda evakArArthaH, sa cAvadhAraNe, tasya ca vyavahitaH sNbndhH| saptaiva ete' zrutapakSAH sapratipakSAH, na pakSAntaramasti, sto'traivaantrbhaavaat|tthaa gamA asya vidyante iti gamikam, & tacca prAyovRttyA dRssttivaadH|tthaa gAthAdyasamAnagrantham agamikam, tacca praayHkaalikm|tthaa : va aGgapraviSTaM gaNadharakRtam AcArAdi, anaGgapraviSTaM tu sthavirakRtam aavshykaadi| gAthAzeSamavadhAraNaprayogaM darzayatA vyAkhyAtameveti gaathaaryHRO|| (vRtti-hindI-) 'khalu' zabda kA 'eva' ('hI') artha hai| (arthAt) vaha avadhAraNa artha ce ko vyakta karatA hai aura usakA vyavahita (Age kisI pada ke sAtha) sambandha hai, arthAt (yahAM se ca sAvadhAraNa artha isa prakAra vyakta huA samajheM-) ye sAta hI zrutanikSepa haiM aura inake sAta hI , pratipakSa bhI haiM, koI anya pakSa (nikSepa, bheda) nahIM hai (arthAt chaH bheda yA ATha bheda, athavA .. samagratayA bAraha bheda yA solaha bheda Adi nahIM ho skte)| yadi koI dUsarA pakSa ho bhI to , vaha inhIM (sAtoM yA caudaha) bhedoM meM antarbhUta hai| aura gamika yAnI jisakA 'gama' ho / (sadRzatA se bodhanIya) ho| jaise- dRSTivAda 'gamika' hai, yaha kathana prAyovRtti (bahulatA) ke AdhAra para hai| gAthA Adi jo asamAna (asadRza pATha vAle) grantha haiM, ve agamika haiM, yaha kathana bhI prAyaHkAlika (bahulatA ke AdhAra para) hai| aMgapraviSTa ve zruta haiM jinakI gaNadharoM ne & (zAbdika) racanA kI hai| sthaviroM dvArA racita Avazyaka Adi anaMgapraviSTa haiN| isa prakAra ca avadhAraNa-prayoga (evakAra, 'hI' ke sAtha) ko spaSTa karate hue gAthA ke zeSa bhAga kI bhI & vyAkhyA ho gii| yaha gAthA kA artha pUrNa huA // 20 // ce vizeSArtha nandI sUtra (caturtha prakaraNa, parokSa zrutajJAna) meM saMjJA ke svarUpa va bhedoM kA, samyakzruta- " & mithyAzruta ke bhedagata AdhAra kA, aura aMgapraviSTa va anaMga praviSTa kA pratipAdana kiyA gayA hai| 'saMjJI' se yahAM tAtparya hai- jinameM saMjJAna ho, jinameM iSTa kI prApti hetu pravRtti aura aniSTa se nivRtta hone kI kriyA ho, ve 'saMjJI' hai| saMjJA ke tIna prakAra haiM- dIrghakAlikI, hetUpadezikI aura . dRssttivaadopdeshikii| (1) kAlikI saMjJAH yaha saMjJA kA vikasita rUpa hai, isakA adhikArI garbhaja paMcendriya hotA . hai| deva va nArakI bhI isake adhikArI hote haiN| AgamoM meM jahAM kahIM bhI 'saMjJI' kA prayoga milatA hai, 7777773333333333333333333333333333333333338 - 156 80 @980@ @ @ @ @ @ @caen. Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -tececacaceence 299999999999 2.333333333333333333333333322 niyukti gAthA-20 vahAM yaha samajhanA cAhie ki vahAM isI 'kAlikI' saMjJA ko AdhAra mAnA gayA hai (dra. naMdI cUrNi, ca pR.46, jassa saNNA bhavati so Adipadalovato kAliovadeseNaM snnnniityrthH)| cUrNikAra ke anusAra, " kAlikI labdhi se sampanna prANI manovargaNA ke ananta paramANuoM kA grahaNa kara manana karatA hai| ce kAlikI saMjJA ke dvArA atIta kI smRti, vartamAna kA cintana tathA bhaviSya kI kalpanA -ina tInoM " ca kAlakhaNDoM kA jJAna hotA hai| tattvArtha bhASya meM ise saMpradhAraNa saMjJA se abhihita kiyA gayA hai (dra. ta. " bhaassy-2/25)| isa saMjJA ke chaH kArya haiM- (1) IhA- zabda Adi artha ke viSaya meM anvaya va vyatireka, dharmoM kA vicAra, jaise yaha kyA hai? (2) apoha- vyatireka dharma kA parityAga kara anvayI dharma kA ca avadhAraNa, nizcaya, jaise- yaha khambhA hai| (khambhe meM hI pAe jAne vAle dharma- anvaya dharma haiM, aura " & usameM nahIM pAye jAne vAle dharma vyatireka dharma haiN|) (3) mArgaNA- vizeSa dharma kA anveSaNa krnaa| " madhura va gambhIra dhvani ke kAraNa 'yaha zabda zekha kA hai' -yaha jAnanA (4) gaveSaNA- dhvani ke sambandha meM svabhAvajanya-prayogajanya, nitya-anitya Adi kA vicAra karanA / (5) cintA- yaha kArya kisa . prakAra kiyA jAya -yaha cintana / (6) vimarza- tyAjya dharma kA parityAga tathA upAdeya dharma ko grahaNa 1 ca karane ke prati abhimukha honaa| inhIM IhA Adi ko maharSi caraka ne mana ke pAMca kAryoM ke rUpa meM 5 & abhivyakta kiyA hai- (1) cintya (2) vicArya (3) Uhya (4) dhyeya, (5) saMkalpa (dra. varakasaMhitA, 1/3 820) / 2. hetUpadezikI saMjJA- yaha mAnasika cetanA se yA kAlikI saMjJA se nimnastara kI vetanA kA vikAsa hai, kAlikI saMjJA traikAlika hotI hai| hetUpadezikI saMjJA prAyaH vartamAna kAlika hotI hai| kahIM-kahIM atIta aura anAgata kA cintana bhI hotA hai kintu dIrghakAlika cintana nahIM hotaa| hetUpadezikI saMjJA ke vikAsa meM abhisaMdhAraNa -avyakta cintana hotA hai, isalie isa saMjJA 0 a vAle jIva apanI kriyAtmaka zakti meM avyakta cintana kA prayoga karate haiN| ve ciMtanapUrvaka AhAra Adi " iSTa viSayoM meM pravRtta hote haiM aura aniSTa viSayoM se nivRtta hote haiN| hetUpadezikI saMjJA ke AdhAra para jIvoM ke saMjJI aura asaMjJI -ye do vibhAga kie gae haiMjisa jIva meM abhisaMdhAraNapUrvaka kriyA zakti hotI hai, vaha hetUpadezikI saMjJA kI dRSTi se saMjJI hai, . jaise- dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura saMpUrchima paJcendriya jIva / jisa jIva meM abhisaMdhAraNapUrvaka ca kriyA zakti nahIM hotI, vaha hetUpadezikI saMjJA kI dRSTi se asaMjJI hai| pRthvIkAyika Adi ekendriya " / jIvoM kI cetanA matta, mUrchita aura viSa-pariNata cetanA tulya hotI hai| ve iSTa ke lie pravRtta aura aniSTa , se nivRtta hone meM samartha nahIM hote| 2323222333333 (r) (r)cR@ @ @ @Ren@R@ @ RO908 157 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333333333333333333333333333333333333333333333 - RECR caca cace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 9090099 90 900 3. dRSTivAdopadezikI saMjJA-saMjJI aura asaMjJI kA tIsarA vargIkaraNa dRSTi athavA darzana ke * AdhAra para kiyA gayA hai| isake anusAra samyakdRSTi jIva saMjJI aura mithyAdRSTi jIva asaMjJI hote la haiN| mithyAtva mohanIya aura zrutajJAnAvaraNa ke kSayopazama se saMjJIzruta kI prApti hotI hai| mithyAtva mohanIya ke udaya aura zrutajJAnAvaraNa ke kSayopazama se asaMjJIzruta kI prApti hotI hai va hai| saMjJI kA zruta saMjJIzruta, aura asaMjJI kA zruta asaMjJIzruta kahalAtA hai| jaise kutsita zIla ko azIla kahA jAtA hai vaise hI mithyAtva se kutsita hone ke kAraNa saMjJI ko asaMjJI kahA gayA hai| mithyAtva ke kAraNa usakA jJAna bhI ajJAna kahalAtA hai| ukta tInoM saMjJAoM ke AdhAra para saMjJI-asaMjJI kA vibhAga isa prakAra hotA haisaMjJA saMjJI asaMjJI kAlikyupadezikI samanaska paMcendriya sammUrchima prANI hetuvAdopadezikI dvIndriya se sammUrchima paJcendriya . ekendriya draSTivAdopadezikI samyakadRSTi mithyAdRSTi samyakzruta aura mithyAzruta ke vibhAga ke do AdhAra haiM- 1. graMthakAra, 2. svaamitv| kevalI dvArA praNIta zruta samyakzruta hai| mithyAdRSTi dvArA racita zruta mithyAzruta hai| svAmitva kI apekSA dvAdazAMga zruta caturdazapUrvI ke lie samyakzruta hai| nandI cUrNikAra aura . & TIkAkAra malayagiri ne trayodazapUrvI, dvAdazapUrvI, ekAdazapUrvI -ina antarAlavartI pUrvadharoM kA bhI , ullekha kiyA hai| jinabhadragaNi ne vizeSAvazyaka bhASya meM aGgabAhya zruta ko bhI samyakzruta batalAyA & hai|nbdiicuurnnikaar ke mata meM abhinna dazapUrvadhara se nIce AcArAMga taka ke sabhI zrutasthAna samyakdRSTi svAmI ke lie samyakzruta haiM, mithyAdRSTi svAmI ke lie mithyAzruta haiN| zruta samyak hai, usakA adhyetA samyakadRSTi hai| vaha apane samyaktva guNa ke kAraNa samyakzruta ko samyak rUpa meM grahaNa karatA hai| zarkarA yukta dUdha pitta jvara vAle vyakti ke lie anukUla nahIM hotA, hai vaise hI mithyAdRSTi samyakzruta ko mithyAtva ke kAraNa mithyA rUpa meM pariNata kara letA hai| isalie . samyakzruta usake lie mithyA ho jAtA hai| samyakdRSTi manuSya mithyAzruta kA samyak rUpa meM grahaNa ca karatA hai, ataH usake lie mithyAzruta samyakzruta bana jAtA hai| mithyA abhiniveza ke kAraNa, ce mithyAzruta mithyAdRSTi ke lie mithyA hI rahatA hai| zruta kI sAditA-anAditA- TIkAkAra ne dravyacatuSTaya se zruta kI sAditA-anAditA kA 2 vivecana kiyA hai| usakA sAra isa prakAra hai - 158 @ @ @ @ @Rece@ @cR@ @ @ @ @ Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRRRRRRRR 9000000000 kAla 333333333333333333333333333333333333333333333 niyukti gAthA-20 dravya kI dRSTi se- eka puruSa kI apekSA zruta ke sAdi-saparyavasita hone ke aneka hetu ho ca sakate haiN| jinabhadragaNi ne isake pAMca hetu batalAe haiM, naMdI cUrNikAra aura TIkAkAroM ne bhI unakA , M anusaraNa kiyA hai 1. mithyAdarzana meM gamana, 2. bhavAntara meM gamana, 3. kevalajJAna kI utpatti, 4. roga, 5... pramAda athavA vismRti| kSetra kI dRSTi se- mahAvideha meM zruta kI niraMtaratA rahatI hai, usakI apekSA dvAdazAGga anAdi ca aparyavasita haiN| - kAla kI apekSA mahAvideha meM utsarpiNI avasarpiNI kA vibhAga nahIM ce hotaa| isa apekSA se noutsarpiNI noavasarpiNI meM dvAdazAGga anAdi aparyavasita hai| 4 bhAva kI dRSTi se- bhAva kI apekSA bhagavAn mahAvIra ne dvAdazAGga ke artha kA prajJApana jisa " & kAla- pUrvAhna, aparAhna, dina, rAta meM kiyA, vaha dvAdazAGga kA Adi hai| aura pravacana kI sampannatA , kA kAla usakA paryavasAna hai| prajJApanIya bhAva kI apekSA se bhI dvAdazAGga sAdi saparyavasita hotA hai| prajJApaka kI apekSA dvAdazAGga sAdi saparyavasita hotA hai| jinabhadragaNi ne usake cAra hetu batalAe haiM- 1. zruta kA upayoga, 2. svara, dhvani, 3... prayatna- tAlu Adi kA vyApAra, 4. Asana / ye prajJApaka ke bhAva- paryAya badalate rahate haiN| isa va parivartana kI apekSA dvAdazAGga ko sAdi-saparyavasita kahA jA sakatA hai| vyAkhyA granthoM meM inakA hI " & anusaraNa kiyA gayA hai| isI taraha, kSAyopazamika bhAva nitya hai| usakI apekSA dvAdazAGga anAdi aparyavasita hai| aMgapraviSTa va anaMgapraviSTa-jinabhadragaNi ne vizeSAvazyaka bhASya meM aGgapraviSTa aura aGgabAhya ke bhedakAraka hetu batalAe haiM-. aGgapraviSTa aGgabAhya 1. aGgapraviSTa Agama gaNadhara ke dvArA racita hai| 1. aGgabAhya Agama sthavira ke dvArA racita hai| 2. gaNadhara dvArA prazna kie jAne para tIrthaGkara 2. prazna pUche binA tIrthaMkara dvArA pratipAdita . dvArA pratipAdita hotA hai| hotA hai| 3. zAzvata satyoM se saMbaMdhita hotA hai aura 3. cala hotA hai- tAtkAlika yA sAmayika " sudIrghakAlIna hotA hai| hotA hai| (r)90@ @ @cr@ @cr@ @ @ @ @ @ @ 159 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -cace ce ca cacaca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000 nandI cUrNikAra ne eka gAthA uddhRta kI hai| usakA tAtparya bhI yahI hai gaNaharakatamaMgagataM jaM kataM therehiM bAhiraM taM ca / NiyataM vaMgapavijeM aNiyatasuta bAhiraM bhaNitaM // umAsvAti ne aGgabAhya ke kartA aura uddezya donoM kA nirUpaNa kiyA hai| unake anusAra, M aGgabAhya ke racanAkAra AcArya gaNadhara kI paramparA meM hote haiM unakA Agama jJAna atyanta vizuddha, la hotA hai| ve parama prakRSTa vAk, mati, buddhi aura zakti se anvita hote haiN| ve kAla, saMhanana, Ayu kI & dRSTi se alpazakti vAle ziSyoM para anugraha kara jo racanA karate haiM vaha aGgabAhya hai| Agama racanA ke viSaya meM pUjyapAda, akalaMka, vIrasena aura jinasena jaise digambara 1 & AcAryoM kA abhimata bhI jJAtavya hai| pUjyapAda ke anusAra Agama ke vaktA tIna hote haiM- 1. sarvajJa- 1 & tIrthaMkara athavA anyakevalI, 2. zrutakevalI, 3. ArAtIya (uttaravartI) aacaary| sarvajJatIrthaMkara ne , 8 arthAgama kA pratipAdana kiyaa| ArAtIya AcAryoM ne kAladoSa se prabhAvita Ayu, mati, bala ko dhyAna / meM rakhakara aGgabAhya AgamoM kI racanA kI -aisA sarvArthasiddhikAra (A. pUjyapAda) kA mata hai| " R aGgabAhya Agama kI racanA ke viSaya meM akalaMka kA abhimata pUjyapAda jaisA hI hai| vIrasena ne " SaTkhaNDAgama meM aGgabAhya ke racanAkAra ke rUpa meM indrabhUti gautama kA ullekha kiyA hai| , harivaMzapurANakAra jinasena ke anusAra aGgapraviSTa aura aGgabAhya kA artha mahAvIra ne batalAyA aura ma una donoM kI racanA gautama gaNadhara ne kii| ataH aGgabAhya Agama kI racanA ke viSaya meM pramukha mata tIna haiM 1. bhagavAn mahAvIra ke dvArA artha rUpa meM pratipAdana aura gaNadharoM dvArA unakI rcnaa|| 2. indrabhUti gautama dvArA aGgabAhya kI rcnaa| 3. ArAtIya AcAryoM dvArA aGgabAhya kI racanA / dazavaikAlika Adi aGgabAhya Agama ke c& racanAkAra zrutakevalI haiM, gaNadhara haiN| prajJApanA, anuyogadvAra Adi aGgabAhya Agama racanA kI bhI yahI sthiti hai| gamika-agamika zruta-pATha racanA zailI ke AdhAra para Agama zruta ke do vibhAga kie gae 1 & haiM- 1. gamika, 2. agmik| gama ke do artha hote haiM- 1. bhaGga, gaNita, 2. sadRza paatth| jo racanA 'bhaGga pradhAna' athavA , 'sadRza pATha pradhAna' hotI hai, usakI saMjJA gamika hai| isakA pratipakSa agamika hai| nandI cUrNikAra | aura nandI vRttikAroM ne gamika kA artha 'sadRza pATha pradhAna racanA-zailI' kiyA hai| unake anusAra - 160 888890(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 333333333333333333333322333333333333333333333 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Racetance 9090902090900900 222333333333333333333333333333333333333333333 niyukti-gAthA-21 Adi, madhya aura avasAna meM kucha viziSTa pATha hotA hai aura zeSa pATha kI punarAvRtti aneka bAra hotI cm hai| isa zailI kA prayoga prAyaH dRSTivAda meM hotA hai| agamika kI racanA zailI visadRza hotI hai| " * AcArAMga Adi kAlika sUtra meM isI zailI kA prayoga kiyA gayA hai| a (haribhadrIya vRttiH) satpadaprarUpaNAdi matijJAnavad Ayojyam / pratipAditaM shrutjnyaanmrthtH|saamprtN , viSayadvAreNa niruupyte|tccturvidhm-drvytH, kSetrataH, kAlato bhaavtshc|ttr dravyataH zrutajJAnI , sarvadravyANi jAnIte, na tu pshyti| evaM kSetrAdiSvapi draSTavyam / idaM punaH zrutajJAnaM : sarvAtizayaratnasamudrakalpam, tathA prAyo gurvAyattatvAt parAdhInaM yataH, ataH vineyAnugrahArthaM yo yathA cAsya lAbhaH, taM tathA darzayannAha ___ (niyuktiH) AgamasatyaggahaNaM, jaM buddhiguNehi ahiM diddhN| biMti suyanANalaMbhaM, taM pulavisArayA dhIrA // 21 // [saMskRtacchAyAH-AgamazAstragrahaNaM yad buddhiguNaiH aSTabhiH nirdiSTam |buvte zrutajJAnalAbhaM tat pUrvavizAradAH dhiiraaH|] ___(vRtti-hindI-) zruta jJAna kI satpadaprarUpaNA Adi kA kathana matijJAna kI taraha kara c lenA caahie| isa prakAra, arthataH zrutajJAna kI prarUpaNA sampanna huii| aba zruta jJAna kA c& viSaya-dvAra (dRSTi) se nirUpaNa kiyA jA rahA hai| vaha (zruta jJAna grAhya viSaya kI dRSTi se) cAra ka prakAra kA hai- dravyataH, kSetrataH, kAlataH aura bhaavtH| inameM zrutajJAnI samasta dravyoM ko jAnatA hai kintu dekhatA nhiiN| isI prakAra kSetrataH Adi meM bhI samajha lenA caahie| yaha ra & zrutajJAna to sarvotkRSTa ratnasamudra jaisA hai, aura cUMki yaha prAyaH gurujanoM ke adhIna hone se para-Azrita hotA hai, ataH jisa rIti se aura jo isakA lAbha hai, use vineya (ziSya) janoM para anugraha karane kI dRSTi se spaSTa kara rahA hUM (21) a (niyukti-artha-) buddhi ke ATha guNoM dvArA jo Agama-zAstra kA (arthataH) grahaNa , ' honA batAyA jAtA hai, usa (Agama-zAstra-grahaNa) ko hI 'pUrva' jJAna-vizArada dhIra (muni) : janoM ne 'zrutajJAna kI upalabdhi' (rUpa meM) batAyA hai| 80@ca(r)(r)(r)(r)ce@@ce8082(r)ce@98 161 - Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222222222222223333333333322222222222222222222 cacacacacacaca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000 (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) AgamanaM aagmH|aang abhividhimaryAdAryatvAd abhividhinA maryAdayA . * vA gamaH- pariccheda aagmH| sa ca kevalamatyavadhimanaHparyAyalakSaNo'pi bhavati, . va atastadvyavacchittyarthamAha- ziSyate'neneti zAstraM-zrutam, AgamagrahaNaM tu >> a SaSTitantrAdikuzAstravyavacchedArtha, teSAmanAgamatvAt, samyakaparicchedAtmakatvAbhAvAdityarthaH, zAstratayA ca ruuddhtvaat|ttshc AgamazcAsau zAstraMca AgamazAstraM tasya grahaNamiti smaasH| gRhItimrahaNam, yadbuddhiguNaiH vakSyamANalakSaNaiH karaNabhUtaiH aSTabhiH, dRSTaM, buvate, zrutajJAnasya / lAbhaH zrutajJAnalAbhastam, tadeva grhnnm|buvte, ke?, pUrveSu vizAradAH pUrvavizAradAH, vizAradA vipazcitaH, dhIrA vratAnupAlane sthirAH, ityayaM gaathaarthHR1|| (vRtti-hindI-) (vyAkhyA-) Agama yAnI Agamana / 'gama' kA artha hai- pariccheda, . & Agama (jnyaan)| 'A' yaha upasarga hai jisakA abhividhi-maryAdA (Arambhika sImA) ko abhivyakta karatA hai| ukta maryAdA ke sAtha jo 'gama' (jJAna) hotA hai, vaha 'Agama' hai| ukta , 'Agama' meM antargata kevala jJAna, matijJAna, avadhijJAna va manaHparyAya lakSaNa bhI ghaTita hote . haiM, ataH nirAkaraNa hetu (Agama ke sAtha-sAtha) 'zAstra' khaa| zAstra yAnI 'zruta' jJAna, . kyoMki zAstra vaha hotA hai jisase zAsita, zikSita kiyA jA ske| 'zAstra' ke sAtha-sAtha 'Agama' ke grahaNa kA prayojana yaha hai ki SaSTitantra (sAMkhya) Adi jo kuzAstra haiM, unakA yahAM grahaNa na ho, kyoMki ve anAgama haiM, Agama nahIM haiM, arthAt ve samyak-jJAna rUpa nahIM haiM / kintu zAstra rUpa se (loka meM) rUr3ha (vyavahRta) haiN| jo 'Agama' ho aura vahI 'zAstra' (bhI) ho, (isa artha meM Agama va zAstra kA karmadhAraya samAsa hai), usakA grahaNa yAnI gRhiiti|| va isa prakAra (Agama zAstra kA grahaNa ke sAtha SaSThI tatpuruSa) samAsa hai| jo Age kahe jAne , vAle zAstra grahaNa meM karaNa (pramukha kAraNa) rUpa buddhi-sambandhI ATha guNoM dvArA honA batAyA hai| ca gayA hai| use (hI) zrutajJAna kA lAbha honA kahate haiN| kauna kahate haiM? (uttara-) 'pUrva' zAstroM se 4 meM jo vizArada (pAraMgata) vidvAn haiM, aura 'dhIra' arthAt vrata-pAlana meM sthiracitta haiM (ve kahate . a haiN)| yaha gAthA kA artha pUrNa huA 21 || 162 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)cR@@@cR9900 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -ReaRREnce niyukti gAthA-22 9000000000 (haribhadrIya vRttiH) buddhiguNairaSTabhirityuktam, te cAmI (niyuktiH) sussUsai paDipucchai, suNei giNhaiyaIhae vaavi| tatto apohae yA, dhArei karei vA sammaM // 22 // [saMskRtacchAyA:-zuzrUSate pratipRcchati zRNoti gRhNAti cehate caapi|tto'pohte vA dhArayati karoti & vA samyak / (vRtti-hindI-) buddhi ke ATha guNoM kA nirdeza kiyA gayA thaa| ve buddhi-guNa isa " & prakAra hai (22) 23333333333333 33333333 (niyukti-artha-) (buddhi ke ATha guNa isa prakAra haiM-) (1) zuzrUSA (zravaNa-icchA), . 4 (2) pratipRcchA. (punaH pUchanA), (3) sunanA, (4) grahaNa karanA, (5) IhA (paryAlocana), (6) , apoha (nizcaya taka pahuMcanA), (7) dhAraNA, aura (8) samyakkaraNa (samyak anusstthaan)| , va (haribhadrIya vRttiH) &.. (vyAkhyA-) vinayayukto gurumukhAt zrotumicchati shushruussti|punH pRcchati pratipRcchati, tacchutamazaGkitaM karotIti bhaavaarthH| punaH kathitaM tacchRNoti, zrutvA gRhNAti, gRhItvA cehate, . paryAlocayati-kimidamityaM uta anytheti|cshbdH samuccayArthaH, apizabdAt paryAlocayan , kiJcit svabuddhyA'pi utpreksste| tataH' tadanantaram 'apohate ca' evametat yadAdiSTamAcAryeNeti punastamarthamAgRhItaM dhArayati, karoti ca samyak taduktamanuSThAnamiti, taduktAnuSThAnamapi ca . 4 zrutaprAptiheturbhavatyeva, tdaavrnnkrmkssyopshmaadinimitttvaattsyeti|athvaa yadyadAjJApayatiguru * tat samyaganugrahaM manyamAnaH zrotumicchati zuzrUSati, pUrvasaMdiSTazca sarvakAryANi kurvan punaH pRcchati // ke pratipRcchati, punarAdiSTaH tat samyak zRNoti, zeSaM pUrvavad -iti gaathaarthHR2|| (vRtti-hindI-) (vyAkhyA-) vinayayukta (ziSya) guru-mukha se (tattvajJAna kA) zravaNa " a karanA cAhatA hai, pratipRcchA (punaH prazna) karatA hai- arthAt jo (guru se) sunA, usameM hone vAlI zaMkAoM kA nirAkaraNa karatA hai| punaH, guru jo kahatA hai, use sunatA hai, suna kara grahaNa karatA hai, grahaNa kara IhA- paryAlocanA karatA hai- ki yaha aisA hI hai yA anya rUpa se - 80ck@ @ @ @ @@@9890880900 163 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333333232322222222333 888888 -cacacacacace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 00000000 hai| 'ca' zabda 'samuccaya' ('aura' -isa) artha kA bodha karAtA hai| 'api' (bhI) zabda yaha | sUcita karatA hai ki paryAlocanA karate hue apanI buddhi se bhI kucha utprekSA (cintana yA " & avadhAraNA kA nirmANa) karatA hai| usake bAda 'apoha' karatA hai, (arthAt) AcArya ne jA, batAyA, vaha isa prakAra hai, phira usa gRhIta-nizcita artha kI dhAraNA karatA hai, tadanantara kahe . hue kA samyak anuSThAna karatA hai| vaha anuSThAna bhI (ziSya ke lie) zruta-upalabdhi kA va sAdhana hotA hI hai, kyoMki vaha (anuSThAna) zruta jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama meM nimitta hotA hai ca hai| athavA- guru jo AjJA detA hai, use apane Upara (guru kA) anugraha mAnatA huA sunanA , a cAhatA hai (arthAt guru mukha se kucha kaheM- yaha unakA mujha para anugraha hogaa)| pUrva meM jaisA " a guru ne kahA thA, tadanusAra sabhI kAryoM ko karatA huA, punaH pratiprazna (vijJAsA) karatA hai, . use samyak zravaNa karatA hai, zeSa pUrvavat (grahaNa, IhA Adi karatA hai- aisA) samajhanA caahie| yaha gAthA kA artha pUrNa huA // 22 // vizeSArtha - mahAbhArata (5/35/52) kI viduranIti (3/52) meM bhI buddhi ke ATha guNoM kA nirUpaNa isa : prakAra kiyA gayA hai- aSTau guNAH puruSaM dIpayanti, prajJA ca kaulyaM ca damaH zrutaM ca / parAkramazcAbahubhASitA / ca ca, dAnaM yathAzakti kRtajJatA c|| -arthAt kulInatA, indriya-nigraha, zAstrAbhyAsa, parAkrama, kama " bolanA, yathAzakti dAna, kRtahAtA -ye buddhi ke ATha guNa vyakti ko prakAzamAna (khyAti prApta) karate , 54 haiN| kintu niyuktikAra ne jo ATha guNa batAe haiM, ve vinIta ziSya ke lie guru se zAstrIya tattvajJAna / * prApta karane kI dizA meM sahAyaka haiN| abhidhAnacintAmaNi (2/224-225) meM bhI buddhi ke ATha guNoM ke , nAma isa prakAra haiM- zuzrUSA, zravaNa, grahaNa, dhAraNA, UhA, apoha, arthavijJAna, aura tttvjnyaan| " a bhAratIya saMskRti meM tattvajJAna meM zravaNa-manana-nididhyAsana ko pramukhatA prApta hai, tadanurupa yahAM / ca 'zravaNa' kI mahattA ke sAtha-sAtha tadanukUla samyak AcaraNa kI bhI mahattA pratipAdita huI hai| zuzrUSA Adi ATha guNoM kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai- zuzrUSA- arthAt dhyAna lagA kara , - guru-mukha se sunane kA bhAva / pratipRcchA-upadiSTa zruta meM saMbhAvita zaMkAoM ke nivAraNa hetu punaH prazna - krnaa| zravaNa-sUtra ke artha ko sunnaa| grahaNa-sUtra va artha kA adhyayana kara zruta kA samyaktayA / grhnn| IhA-sUtra va arthapadoM kI mArgaNA, anvessnnaa| avAya- yaha aisA hI hai, anya prakAra se nahIM , a -isa taraha nirNaya taka pahuMcanA / dhAraNa- parivartanA va anuprekSA ke dvArA sUtrArtha kA sthiriikrnn| " karaNa-zruta meM pratipAdita jJAna ko AcaraNa meM utaarnaa| zuzrUSA Adi -ye ATha guNa zruta-grahaNa | (zruta-jJAna) kI dRSTi se to upayogI haiM hI, guru-ArAdhanA (guru-sevA) kI dRSTi se bhI upayogI haiN| | 09081890c0000000000000000 222222 164 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -Raceceectance 333333333333333333333333333333333333333 niyukti gAthA-23 g g g g g g g g >> maladhArI hemacandra ne isakI vyAkhyA prakArAntara se bhI kI hai aura ina guNoM ko guru-sevA se bhI jor3A ce hai| unake mata meM guru kucha kArya karane ko kahe to use ziSya ThIka se suneM, usa kArya ke viSaya meM pratipRcchA (punaH prazna) kareM aura phira jo guru dvArA kahA jAya, use samyaktayA zravaNa kareM, use grahaNa & kareM, Adi aadi| ye guNa guru-sevA meM kAryakArI (prabhAvaka) hote haiM aura usakA phala zrutajJAna kI ca prApti hai| (dra. vizeSA. bhASya, gA. 561, ziSyahitA ttiikaa)| (haribhadrIya vRttiH) buddhiguNA vyAkhyAtAH, tatra zuzrUSatItyuktam, idAnIM zravaNavidhipratipAdanAyAhameM niyuktiH) . mUaM huMkAraM vA, baaddhkaarpddipucchviimNsaa| tatto pasaMgapArAyaNaM ca pariNiTTha sattamae / 23 // [saMskRtacchAyAH- mUkaM huMkAraM vA baaddhngkaar-prtipRcchaa-miimaaNsaaH| tataH prasaGgapArAyaNaM ca pariniSThA c& saptamake] . (vRtti-hindI-) buddhi ke guNoM kA nirUpaNa huaa| vahAM zravaNa-icchA kA ullekha hai, . a aba usI zravaNa kI vidhiyoM kA pratipAdana (niyuktikAra) karane jA rahe haiM (23) a (niyukti-artha-) (1) mUka hokara sunanA, (2) huMkAra denA, (3) bADhaMkAra (yaha aisA hI hai, aisA kahanA), (4) pratipRcchA (punaH pUchanA), (5) mImAMsA karanA, usake bAda, (6), prasaMga-pArAyaNa (sune hue viSaya meM pAraMgata honA), aura sAtavAM (7) pariniSThA (kahe hue ko / punaH kahane kI bhI kSamatA) (ye zravaNa-vidhi ke sAta aMga haiN)| (haribhadrIya vRttiH) R (vyAkhyA-) 'mUkamiti', mUkaM shRnnuyaat| etaduktaM bhavati-prathamazravaNe saMyatagAtraH tUSNIM khalvAsIta, tathA dvitIye huGkAraM ca dadyAt, vandanaM kuryaadityrthH|tRtiiye bADhatkAraM (bAlaMkAra), kuryAt, bATamevametat naanytheti|cturthshrvnne tugRhItapUrvAparasUtrAbhiprAyo manAk pratipRcchAM, a kuryAt kthmetditi|pnycme tumImAMsAM kuryAt, mAtumicchA mImAMsA prmaannjijnyaasetiyaavt| tataH SaSThe zravaNe taduttarottaraguNaprasaGgaH pAragamanaM cAsya bhvti|prinisstthaa saptame zravaNe bhvti| etaduktaM bhavati-guruvadanubhASata eva saptamazravaNe ityayaM gaathaarthHR3|| (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 165 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cacacacacacaca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000 222222222233333333333333333333333333333333333 (vRtti-hindI-) mUka, arthAt mUka hokara zravaNa kre| tAtparya yaha hai ki prathamataH a zravaNa ke samaya saMyata rUpa se mUka yAnI vinA bole (baiThe yA khar3A) rhe| dUsarI vidhi yaha hai . ki (zravaNa ke madhya, yA anta meM, jahAM apekSita ho) huMkArA bhI bhare arthAt guru-vandana kare / (huMkAre ke rUpa meM guru ke prati vandanIya bhAva vyakta karanA caahie)| tIsarI vidhi yaha hai ki , 4 bADhaMkAra arthAt (jaisA Apane kahA,) aisA hI hai, anyathA nahIM hai (arthAt yahI yathArtha hai mujhe & acchI taraha samajha meM A gayA hai-) aisA kathana kre| cauthI vidhi yaha hai ki jaba paDhe hue pahale va bAda ke sUtra kA abhiprAya jJAta ho jAya, taba dhIre-dhIre, thor3A-thor3A pratiprazna bhI kare " ki yaha kaise hai? pAMcavI vidhi meM mImAMsA (zraddhA ke sAtha vicAra, cintana, manana) kre| , mImAMsA kA (vyutpatti-labhya) artha hai- mAna-sambandhI jijJAsA, arthAt 'pramANatA' kI jijJAsA / isake bAda, chaThI vidhi yaha hai ki jo zravaNa kiyA hai, usameM uttarottara guNa-vRddhi, pAraMgata hone kI sthiti prApta kI jAya / sAtavIM vidhi meM isa (jJAna) kI sampannatA hotI hai| ca tAtparya yaha hai ki sAtaveM krama meM vaha sthiti prApta hotI hai ki vinIta zravaNakartA ziSya guru ke . ca jaisA anubhASaNa (anusArI kathana) karane yogya ho hI jAtA hai| yaha gAthA artha pUrNa huA 23 | " vizeSArtha buddhi ke ATha guNoM ke nirUpaNa tathA zravaNa-vidhi ke nirUpaNa kI prastuta gAthAeM nandI sUtra " ca meM bhI prApta haiN| yahAM zAstrakAra dvArA pratipAdita zravaNavidhi kA sAra yaha hai ki ziSya mauna rahakara sune, phira huMkAra- 'jI hAM' aisA khe| usake bAda bADhaMkAra arthAt 'yaha aise hI hai jaisA gurudeva 4 pharamAte haiN| isa prakAra zraddhApUrvaka maane| isa abhivyakti ke pIche bhAratIya saMskRti chipI huI hai| ca bhAratIya saMskRti vinamratA kI saMskRti hai| usake AdhAra para guru aura ziSya ke sambandhoM kI paramparA sthApita huI hai| usameM eka sambandha hai- jijJAsA aura samAdhAna / ziSya jijJAsA karatA hai aura guru usakA samAdhAna detA hai| samAdhAna ke samaya guru ke mana meM ziSya ke jJAna-vRddhi kI bhAvanA 4 rahatI hai| samAdhAna ke pazcAt ziSya kA mana Ananda-pulakita aura bhAva-vibhora ho uThatA hai| vaha " sahaja hI kRtajJatA ke svara meM bola uThatA hai- "bhaMte! Apane mujhe nayA Aloka diyA hai, naI dRSTi dI hai hai| Apane jo kahA, vaha bilkula sahI hai|" yaha kRtajJatA kI abhivyakti eka naI preraNA ko saMjIvita 1 ce karatI hai| guru ke mana meM ziSya ko aura adhika jJAna dene kI bhAvanA pallavita ho jAtI hai| isa " prakAra yaha ahobhAva jJAna kI paramparA ke cirajIvI hone kA sUtra bana jAtA hai| ukta bADhaMkAra ke bAda, 27 agara zaMkA ho to pUche ki- "yaha kisa prakAra hai?" phira mImAMsA kare arthAt vicAra-vimarza kre|tb " uttarottara guNa-prasaMga se ziSya pAragAmI ho jAtA hai| tatpazcAt vaha cintana-manana Adi ke bAda - 166(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IReceneRece niyukti-gAthA-24 000000000 guruvat bhASaNa aura zAstra kI prarUpaNA kare (aisA guru ke samakSa kiyA jAya to sambhAvita truTi dUra & ho sakatI hai|)| zAstra-zravaNa kI dRSTi se buddhi ke ina ATha guNoM kI upayogitA ko samajhanA caahie| 333333333333333333333333333333333333333333333 c (haribhadrIya vRttiH) evaM tAvacchravaNavidhiruktaH, idAnIM vyAkhyAnavidhimabhidhitsurAha (niyuktiH) suttatyo khalu paDhamo, bIo nijjuttimIsao bhnnio| taio ya niravaseso, esa vihI bhaNia aNuoge R4 // [saMskRtacchAyAH-sUtrAyaH khalu prathamaH, dvitIyo niyuktimizrako bhnnitH|tRtiiyshc niravazeSaH eSa , vidhiH bhaNitaH anuyoge||] (vRtti-hindI-) abhI zravaNa-sambandhI vidhi kA kathana huaa| aba vyAkhyA(anuyoga) sambandhI vidhi kA (niyuktikAra) kathana karane jA rahe haiM (24) (niyukti-artha-) anuyoga (vyAkhyA) se sambandhita vidhi isa prakAra kahI gaI haica prathamataH sUtra kA artha-bodha, dUsarA niyukti ke sAtha arthabodha, tathA tIsarA samagratA ke sAtha arthbodh| (haribhadrIya vRttiH) a (vyAkhyA-) sUtrasyArthaH suutraarthH| sUtrArtha eva kevalaH pratipAdyate yasminnanuyoge asau va sUtrArtha ityucyte|suutraarthmaatrprtipaadnprdhaano vA suutraarthH| khaluzabdastvevakArArthaH, sa caavdhaarnne| " etaduktaM bhavati-guruNA sUtrArthamAtrAbhidhAnalakSaNa eva prathamo'nuyogaH kAryaH, mA bhUt prAthamikavineyAnAM mtisNmohH| dvitIyaH' anuyogaH sUtrasparzikaniyuktimitraka kArya ityevaMbhUto : bhaNito jinaishcturdshpuurvdhraishc| tRtIyazca niravazeSaH' prasaktAnuprasaktamapyucyate yasmin sa evaMlakSaNo niravazeSaH, kArya iti|s 'eSa' uktalakSaNo vidhAnaM vidhiH prakAra ityrthH| bhaNitaH & pratipAditaH jinAdibhiH, kva?, sUtrasya nijena abhidheyena sArdham anukUlo yogaH anuyogH| & suutrvyaakhyaanmityrthH|tsminnnuyoge'nuyogvissy iti, ayaM gAthArthaH // 24 // __|samAptaM shrutjnyaanm|| -3333333388888888888888888888888888888888883 - 80CRORBRBRece@@cRB00000000 167 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222222222233333333322222222222222223333333322 -aaaaaaa zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000 (vRtti-hindI-) (vyAkhyA-) sUtra kA jo artha hotA hai, vaha sUtrArtha hai| jisa anuyoga ca (vyAkhyAna) meM mAtra sUtrArtha kA hI pratipAdana hotA hai, vaha 'sUtrArtha' anuyoga kahA jAtA hai| " & athavA mAtra sUtrArtha ke pratipAdana kI pradhAnatA vAlA anuyoga 'sUtrArtha' hai| 'khalu' yaha zabda : CM 'eva' (hI) artha ko vyakta kara rahA hai, vaha yahAM 'avadhAraNa' karatA hai| tAtparya yaha hai ki guru, dvArA prathama jo anuyoga (vyAkhyAna) karanA cAhie, vaha mAtra sUtrArtha kA kathana (arthAt yahIM , c taka sImita) ho, prAthamika stara ke ziSyoM ko matisaMmoha (aspaSTatA, vyAmoha) na ho , ca (isalie sabase pahale mAtra sUtrArtha kathana hI kiyA jAtA hai, pahale hI prAsaMgika yA ziSya ke 7 ke lie pUrNataH ajJAta viSaya para AdhArita vyAkhyAna prArambha kara dene para ziSya ko vyAmoha hone se kI saMbhAvanA hai)| sUtrasparzI niyukti ke sAtha sUtrArtha kA kathana karanA cAhie -isa prakAra : ke dvitIya anuyoga kA kathana jinendra tathA caturdazapUrvadhArI AcAryoM ne kiyA hai| tIsarA & anuyoga- 'niravazeSa' (sUtrArtharUpa zruta se sambaddha) honA cAhie, arthAt sUtrArtha se jur3e / prAsaMgika yA AnuSaMgika (paramparA se sambaddha) viSayoM kA bhI kathana ho, isa prakAra kucha la aura kahanA zeSa na raha jAya (-isa rUpa meM 'niravazeSa' vyAkhyAna ho)| yaha jo pUrvokta , a vidhiyAM yA prakAra (anuyoga ke) batAe gaye haiM, unheM jinendra Adi ne kahA hai| kisa viSaya meM " a (ye vidhiyAM batAI gaI haiM)? (uttara-) 'anuyoga' meM, arthAt 'anuyoga' ke viSaya meN| anuyoga , & kA artha hai- abhidheya (vAcya artha) ke sAtha anukUla yojanA, arthAt sUtrArtha kI (samyak) , & vyAkhyA / yaha gAthA kA artha pUrNa huA 24 // vizeSArtha prathama vAcanA meM sUtra aura artha khe| dUsarI meM sUtrasparzika niyukti kA kathana kre| tIsarI " vAcanA meM sarva prakAra naya-nikSepa Adi se pUrNa vyAkhyA kre| isa taraha anuyoga kI vidhi zAstrakAroM , ne pratipAdita kI hai| ___AcArya, upAdhyAya yA bahuzruta guru ke lie bhI Avazyaka hai ki vaha ziSya ko sarvaprathama sUtra , kA zuddha uccAraNa aura artha sikhaae| tatpazcAt usa Agama ke zabdoM kI sUtrasparzI niyukti btaae| tIsarI bAra punaH usI sUtra ko vRtti-bhASya, utsarga-apavAda, aura nizcaya-vyavahAra, ina sabake Azaya : CR kA naya, nikSepa, pramANa aura anuyogadvAra Adi vidhi se vyAkhyA sahita smjhaae| isa krama se, adhyApana karane para guru ziSya ko zrutapAraMgata banA sakatA hai| -833333333333333333333333333. - 168 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ babaRRRRR niyukti-gAthA- 2599999999999 ukta vyAkhyAna-vidhi guru ko lakSya kara batAI gaI hai| vineya ziSyoM kI yogyatA ko dekha kara ukta vidhiyoM kA nirdhAraNa kiyA gayA hai| anuyoga-vidhi ke hI ye vidhiyAM vividha prakAra haiN| ca prAthamika stara ke ziSya mUla viSaya ko hI nahIM jAnate haiM, aisI sthiti meM pahale hI prauDha vyAkhyAna denA 2 a ucita nahIM hotaa| ataH pahale unheM mUla sUtra aura usakA sIdhA-sAdA artha batAnA caahie| kabhI-kabhI , CM upodghAta (niyukti) tathA nikSepa (niyukti) kI bhI prArambha meM karaNIyatA batAI gaI hai, kintu vaha / ca ziSya kI yogyatA ke AdhAra para hai| mUla sUtra se jor3ane ke lie kabhI-kabhI bhUmikA ke rUpa meM kucha " batAyA jA sakatA hai. kinta vaha usI sImA taka ki ziSya 'kanphyUjDa' (vyAmoha yukta) na ho jaay| usake bAda niyukti kA Azraya lekara sUtrArtha ko spaSTa kiyA jaay| aura usake bAda hI prAsaMgika va va viSaya se paramparayA sambandhita bAtoM ko batAyA jAya, tAki ziSya kA jJAna krama se pUrNatA kI ora " & agrasara ho| niSkarSa yaha hai ki niyuktikAra ne isa gAthA meM jo vidhi batAI hai, vaha vyAkhyAtA, 2 pravacanakAra va adhyApaka, sabhI ke lie upAdeya hai, kyoMki isakA nirdhAraNa sarvajJoM ke dvArA, viziSTa ca jJAniyoM dvArA kiyA gayA hai aura adhika manovaijJAnika siddha bhI huA hai| ||zrutajJAna kA nirUpaNa samApta huaa| 223322222222222333333333333333333333333333333 - (haribhadrIya vRttiH) uktaprakAreNa zrutajJAnasvarUpamabhihitam / sAmprataM prAgabhihitaprastAvamavadhijJAnamupadarzayannAha (niyuktiH) saMkhAIAo khalu, ohInANassa svvpyddiio| kAo bhavapaccaiyA, khovsmiaaokaao'viIR5|| a. [saMskRtacchAyAH- saMkhyAtItAH khalu avadhijJAnasya srvprkRtyH| kAzcid bhavapratyayitAH, akSAyopazamikyaH kAzcid api||] (vRtti-hindI-) ukta rIti se zrutajJAna kA svarUpa batA diyA gyaa| aba pahale kahe " gae prastuti-krama ke anurUpa avadhi jJAna ke nirUpaNa hetu (zAstrakAra Age kI gAthA) kaha , rahe haiM (25) ...(niyukti-artha-) avadhijJAna kI samasta prakRtiyAM (bheda) asaMkhyAta haiN| inameM kucha " (prakRtiyAM) 'bhavapratyaya' hotI haiM aura kucha kSAyopazamika' (gunnprtyy)| (r) (r)cr@ @@0808080809000cr@90(r) 169 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3333333333333333333333322 RaaaaaR zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000 / (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) saMkhyAnaM saMkhyA tAmatItAH saMkhyAtItA asaMkhyeyA ityrthH| tathA saMkhyAtItamanantamapi bhavati, tatazcAnaMntA api|tthaa ca khaluzabdo vishessnnaarthH| kiM vizinaSTi? -kSetrakAlAkhyaprameyApekSayaivaM saMkhyAtItAH, dravyabhAvAkhyajJeyApekSayA cAnantA iti| avadhijJAnasya' prAgnirUpitazabdArthasya, sarvAzca tAH prakRtayazca sarvaprakRtayaH, prakRtayo bhedA aMzA iti pryaayaaH| etaduktaM bhavati- yasmAdavadheH lokakSetrAsaMkhyeyabhAgAdArabhya pradezavRddhayA asaMkhyeyalokaparimANam utkRSTam AlambanatayA kSetramuktam / kAlazcAvalikA'saMkhyeyabhAgAdArabhya samayavRddhayA khalvasaMkhyeyotsarpiNyavasarpiNIpramANa uktaH |jnyeybhedaacc jJAnabheda & ityataH saMkhyAtItAH tatprakRtayaH iti| tathA taijasavAradravyApAntarAlavaya'nantapradezakAd / dravyAdArabhya vicitravRddhayA sarvamUrttadravyANi utkRSTaM viSayaparimANamuktam, prativastugatAsaMkhyeya paryAyaviSayamAnaMca iti|atH pudgalAstikAyaMtatparyAyAMzcAGgIkRtya jJeyabhedena jJAnabhedAdanantAH & prakRtaya iti| (vRtti-hindI-) saMkhyA kA artha hai-- saMkhyAna (jisakI ginatI kI jA sake), usase " jo atIta haiM, ve saMkhyAtIta hote haiM, arthAt asaMkhyeya hote haiN| saMkhyAtIta ananta bhI hote haiM, .. isalie ve (prakRtiyAM) ananta bhI ho sakatI) haiN| 'khalu' yaha (avyaya pada) vizeSaNa-artha ko 4 vyakta karatA hai| yaha vizeSaNa rUpa meM kyA vizeSa (antara) batA rahA hai? (vaha yaha antara batA la rahA hai ki) kSetra va kAla rUpa jJeya kI apekSA se hI ve prakRtiyAM saMkhyAtIta haiM, dravya va bhAva , & rUpa jJeya kI apekSA se to ve ananta haiN| (kauna saMkhyAtIta va ananta haiM?) avadhijJAna kI, 2 jisakA zabdArtha pahale batA diyA gayA hai, ve sabhI prakRtiyAM (asaMkhyAta va ananta haiN)| prakRti, & bheda, aMza -ye paraspara paryAya haiN| tAtparya yaha hai- cUMki loka-kSetra ke asaMkhyAta bhAga se lekara pradeza-vRddhi karate hue . asaMkhyAta loka-parimita kSetra ko avadhijJAna kA utkRSTa Alambana (viSaya) batAyA gayA hai| " avadhi kA kAla bhI AvalikA ke asaMkhyeya bhAga se lekara (kramazaH) 'samaya' kI vRddhi, & karate hue asaMkhyAta utsarpiNI va avasarpiNI kAla pramANa batAyA gayA hai| jJeya ke bheda se jJAna kA bhI bheda hotA hai, isalie usa (avadhi jJAna) kI prakRtiyAM saMkhyAtIta (asaMkhyAta) hotI haiN| isI prakAra, avadhi jJAna ke (dravyAtmaka) viSaya kA utkRSTa parimANa batAyA gayA 3333333333333 33 __ 170 @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRRRRRRece. niryakti-gAthA-25 &&&&&&&&&&&&&& & 222222323222333333333333333333333333333333333 hai- taijasa vargaNA evaM bhASA dravya ke vargaNA ke apAntarAlavartI ananta pradezI dravya se lekara vicitra (ekapradezI, dvipradezI Adi rUpa meM vividhatApUrNa) vRddhi karate hue samasta mUrta dravyoM >> tk| aura avadhi jJAna ke (bhAvAtmaka) viSaya kA (utkRSTa) parimANa hai- pratyeka vastu ke . asaMkhyAta paryAya / isalie pudgalAstikAya aura usake paryAyoM ko dhyAna meM rakheM to jJeya- 1 bheda se jJAna-bheda hone ke kAraNa (avadhi jJAna kI) ananta prakRtiyAM ho jAtI haiN| (haribhadrIya vRttiH) AsAM ca madhye 'kAzcana' anyatamAH bhavapratyayA' bhvnti|asmin karmavazavartinaH prANina iti bhavaH, sa ca nArakAdilakSaNaH, sa eva pratyayaH-kAraNaM yAsAM tAH bhvprtyyaaH|| pakSiNAM gaganagamanavat, tAzca nArakAmarANAmevAtathA guNapariNAmapratyayAH kSayopazamanirvRttAH kSAyopazamikAH kAzcana, tAzca tirynraannaamiti| Aha-kSAyopazamike bhAve'vadhijJAnaM pratipAditam / nArakAdibhavazca audayikaH, sa, * kathaM tAsAMpratyayo bhvtiiti|atrocyte, tA api kSayopazamanibandhanA eva, kiMtu asAveva " kSayopazamaH tasminnArakAmarabhave sati avazyaM bhavatItikRtvA bhavapratyayAstA iti gAthArthaH // 25 // a. (vRtti-hindI-) ina (samasta prakRtiyoM) ke madhya meM kucha prakRtiyAM bhavapratyaya " (janmajAta) hotI haiN| jahAM karma ke vazIbhUta prANI rahate haiM, vaha nAraka Adi rUpa 'bhava' hotA hai, vahI bhava jisameM pratyaya yA kAraNa hai, vaha 'bhavapratyaya' (avadhijJAna kI prakRti kahI jAtI hai hai|) jaise pakSiyoM ke AkAza-gamana kI sAmarthya janmajAta hotI hai, vaise hI mAtra nArakI va devoM ko (janmajAta) avadhijJAna prApta hotA hai (jise bhavapratyaya kahA jAtA hai)| isI taraha, guNa-pariNAma pratyaya (AtmIya pariNAmazuddhatA-vizeSa jisameM kAraNa haiM, aisI) kucha prakRtiyAM la hotI haiM jo (avadhi-jJAnAvaraNIya karma ke) kSayopazama se utpanna hone ke kAraNa kSAyopazamika ca kahI jAtI haiM, jo tiryaMcoM va manuSyoM meM hI hotI haiN| (vRtti-hindI-) (zaMkA-) kSAyopazamika bhAva meM hI avadhijJAna kA pratipAdana kiyA hai A gayA hai| kintu narakAdi janma to audayika haiM, ataH unameM bhavapratyaya avadhijJAna kaise kahA " a jAtA hai? samAdhAna yaha hai- bhavapratyaya avadhi jJAna kI ve prakRtiyAM bhI kSayopazamajAta hI haiM, " kintu cUMki vaha kSayopazama una nArakI va devoM meM avazya hotA hI hai, isa dRSTi se unheM , 'bhavapratyaya' kaha diyA jAtA hai| yaha gAthA kA artha pUrNa huA // 25 // &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 171 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22222222222222333333333322222223333333333333 -caca caca cace ce zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000 vizeSArtha avadhi jJAna kA vistAra se varNana nandIsUtra tathA prajJApanA (pada-33) meM hai| vahAM devoM, nArakoM, . a manuSyoM, tiryaJcoM ke avadhijJAna ke kAraNa tathA avadhijJAna kI jaghanya va utkRSTa kSetra-maryAdA kA , pRthak-pRthak nirUpaNa bhI hai| avadhi jJAna ke chaH mukhya prakAroM ke svarUpa ko bhI vahAM spaSTa kiyA gayA / hai| isa sambandha meM vizeSa jAnakArI una-una granthoM se prApta kI jA sakatI hai| prastuta gAthA meM , avadhijJAna kI dravya, kSetra, kAla va bhAva kI dRSTi se jaghanya va utkRSTa kSetra-sImA kA nirdeza kiyA gayA hai| " (1) kSetra kI dRSTi se- loka-kSetra ke asaMkhyAtaveM bhAga se lekara, eka-eka pradeza bar3hAte hue, utkRSTatayA asaMkhyAta loka parimANa kSetra taka avadhi-jJAna kI kSetra-maryAdA batAI gaI hai| yahAM yaha " & jAnanA cAhie ki 'asaMkhyAta loka pramANa' kSetra kA vastutaH sadbhAva nahIM hai, kintu utkRSTa avadhijJAna 2 a (paramAvadhi jJAna) kI sAmarthya ko batAne ke lie 'asaMkhyAta loka' kA kathana hai| AcArya akalaMka ne (rAjavArtika-1/22/4) meM avadhijJAna ke tIna bheda kiye haiM- dezAvadhi, . ca paramAvadhi aura sarvAvadhi / dezAvadhi jJAna jaghanyatayA utsedhAMgula ke asaMkhyAta bhAga mAtra kSetra ko " ca jAnatA hai aura utkRSTatayA sampUrNa loka ko jAnatA hai| paramAvadhi jJAna jaghanyatayA eka pradeza adhika >> & loka pramANa viSaya ko jAnatA hai aura utkRSTatayA asaMkhyAta lokoM ko jAnatA hai| sarvAvadhi jJAna , utkRSTatayA paramAvadhi ke kSetra se bAhara asaMkhyAta loka pramANa kSetroM ko jAnatA hai| isa jJAna ke jaghanya Adi bheda nahIM hote| (2) kAla kI dRSTi se- avadhijJAnI jaghanyatayA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kAla ko : jAnatA-dekhatA hai aura utkRSTatayA asaMkhyAta utsarpiNI va avasarpiNI parimANa kAla ko jAnatA-.. dekhatA hai| yahAM kAla ko jAnane se tAtparya hai- usa kAla meM vartamAna 'rUpI' dravya, kyoMki avadhi jJAna, ca arUpI dravya ko viSaya nahIM krtaa| aMgula' se tAtparya pramANAMgula se hai- yaha AcArya malayagiri kA , / mata hai| eka anya mata ke anusAra 'utsedhAMgula' bhI yahAM grAhya hai| ce (3) dravya kI dRSTi se-avadhijJAnI jaghanyatayA anantapradezI pudgala-skandha se lekara ekapradezI, cdvipradezI Adi taka ke sabhI mUrta dravyoM ko jAnatA-dekhatA hai| yahAM vyAkhyAkAra ne anantapradezI skandha ke lie eka vizeSaNa diyA hai- taijasa va bhASA 0 c& dravyoM kA mdhyvrtii| isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai- ukta vizeSaNa prAthamika (pratipAtI jJAna ke " dhAraka) avadhijJAnI ko dhyAna meM rakhakara kiyA gayA hai| Avazyaka-niyukti kI Age 38vIM gAthA meM | 172 (r)90@cRODece@ SAROOR@@@@ Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -333333333333333333332222222333333333333333333 Reacecacecacee niyukti gAthA-25 000000000 | kahA gayA hai ki avadhijJAnI prArambha meM taijasa vargaNA va bhASAvargaNA ke antarAlavartI-gurulaghu va | ca agurulaghu paryAya vAle dravya-pudgaloM ko jAnatA hai| unameM taijasadravyAsanna pudgala gurulaghu hote haiM, jabaki bhASAdravyAsanna pudgala agurulaghu hote haiN| maladhArI hemacandra ne yahAM spaSTIkaraNa dete hue kahA ce hai ki usa avadhijJAnI ke lie atisUkSma hone se taijasa zarIra ke dravya grahaNa-yogya nahIM hote aura " ca atisUkSma hone ke kAraNa bhASA-dravya bhI grahaNa-yogya nahIM hote| kintu taijasa va bhASA ke antarAlavartI dravya gurulaghu aura agurulaghu-donoM prakAra ke hote haiM, ataH ve hI avadhijJAna dvArA grAhya hote haiM (dra. 3 vizeSA. bhA. gA. 628-29) / (4) bhAva kI dRSTi se- avadhijJAnI jaghanyatayA pratyeka dravya ke saMkhyAta yA asaMkhyAta paryAyoM , ca ko tathA utkRSTatayA asaMkhyAta paryAyoM ko jAnatA-dekhatA hai| kintu nandI sUtra meM kahA gayA hai ki avadhijJAnI jaghanyatayA va utkRSTatayA, donoM rUpoM meM, ananta bhAvoM ko jAnatA-dekhatA hai (dra. sU. 25) / " kintu cUrNikAra Adi vyAkhyAtAoM ne yaha spaSTa kiyA hai ki ananta bhAvoM ko jAnatA huA bhI n & avadhijJAnI samasta paryAyoM ko nahIM jAna pAtA, kyoMki vaisI zakti kevalajJAnI meM hI hai| jinabhadragaNI ne (dra. vizeSA. bhA. gAthA-623) dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI sUkSmatA kA gaNita kI bhASA meM pratipAdana kiyA hai| kAla sUkSma hai| kSetra kAla se bhI asaMkhyeya guNa sUkSma hai| dravya kSetra se bhI ananta guNa sUkSma hai| paryAya dravya se bhI asaMkhyeya guNa athavA saMkhyeya guNa sUkSma hai| kAla , sUkSma hotA hai| isakA hetu yaha hai ki kamala ke sau pattoM kA bhedana karane meM pratipatra ke bhedana meM - asaMkhyeya samaya lagate haiN| isa dRSTAnta ke dvArA haribhadra ne kAla kI sUkSmatA kA nirUpaNa kiyA hai| " kAla kI apekSA kSetra sUkSmatara hai| eka aMgula kI zreNI mAtra kSetra meM jo pradeza kA parimANa hai usake / prati pradeza meM samaya gaNanA kI dRSTi se asaMkhyeya avasarpiNI ho jAtI haiN| eka aMgula ke zreNI mAtra 1 va kSetra ke pradezoM kA parimANa asaMkhyeya avasarpiNI ke samayoM ke parimANa jitanA hai| avadhijJAna ke do bheda haiM- (1) bhavapratyaya, aura (2) guNapratyaya / bhavapratyayika avadhijJAna " ca janma lete hI prakaTa hotA hai, jisake lie saMyama, tapa athavA anuSThAnAdi kI AvazyakatA nahIM hotii| 2 kintu kSAyopazamika avadhijJAna ina sabhI kI sahAyatA se utpanna hotA hai| jo karma avadhijJAna meM , rukAvaTa utpanna karane vAle (avadhijJAnAvaraNIya) haiM, unameM se udayagata kA kSaya hone se tathA anudita , c. karmoM kA upazama hone se jo utpanna hotA hai, vaha kSAyopazamika avadhijJAna kahalAtA hai| ca avadhijJAna ke svAmI cAroM gati ke jIva hote haiN| bhavapratyaya avadhijJAna devoM aura nArakoM " ko tathA kSAyopazamika avadhijJAna manuSyoM evaM tiryaJcoM ko hotA hai| use 'guNapratyaya' bhI kahate haiN| - (r) (r)ce80@cr@ @ce@ @cR@ @ @ @ @ 173 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333333333333333333333333333333333333333333333 | ca ca ca ca ca ca ca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) nrna mom avadhijJAna kSAyopazamika hai kyoMki vaha kSayopazama se utpanna hotA hai| isa prasaMga meM kSaya aura upazama kI prakriyA isa prakAra hai- udayAvalikA meM praviSTa jJAnAvaraNa kA kSaya aura anudIrNa ca jJAnAvaraNa karma kA upazama, jisakA tAtparya haica 1. udayAvalikA meM Ane yogya karmapudgaloM ko vipAka ke ayogya banA denA, pradezodaya meM , badala denaa| 2. vipAka ko maMda kara denA, tIvra rasa kA maMda rasa meM pariNamana kara denaa| A. haribhadrasUri ne upazama kA artha 'udaya kA nirodha' kiyA hai aura A. malayagiri ne & usakA artha 'vipAkodaya kA viSkambha' kiyA hai| cUrNikAra ne kSayopazama ke do prakAroM kA nirUpaNa kiyA hai1. guNa ke binA hone vAlA kSayopazama / 2. guNa kI pratipatti se hone vAlA kSayopazama / guNa ke binA hone vAle avadhijJAna ko samajhAne ke lie cUrNikAra ne eka rUpaka kA prayoga ch kiyA hai| AkAza bAdaloM se Acchanna hai| bIca meM koI chidra raha gyaa|us chidra meM se svAbhAvika rUpa & se sUrya kI koI kiraNa nikalatI hai aura vaha dravya ko prakAzita karatI hai, vaise hI avadhijJAnAvaraNa kA kSayopazama hone para yathApravRtta avadhijJAna kI prApti hotI hai, vaha guNa ke binA hone vAlA kSayopazama hai| ra kSayopazama kA dUsarA hetu hai- guNa kI prtiptti| yahAM guNa zabda se cAritra vivakSita hai| & cAritra guNa kI vizuddhi se avadhijJAna kI utpatti ke yogya kSayopazama hotA hai, vaha guNapratipatti se hone vAlA kSayopazama hai| isa prakAra kadAcita viziSTa gaNa kI pratipatti ke binA aura kadAcita ca viziSTa guNa kI pratipatti se avadhijJAna utpanna hotA hai| & zaMkA kI gaI hai- avadhijJAna kSAyopazamika bhAva meM parigaNita hai to phira nArakoM aura devoM , ca ko hone vAle avadhi jJAna ko bhavapratyayika kaise kahA gayA? & uttara yaha hai ki vastutaH avadhijJAna kSAyopazamika bhAva meM hI hai| nArakoM aura devoM ko bhI , kSayopazama se hI avadhijJAna hotA hai, kintu usa kSayopazama meM nArakabhava aura devabhava pradhAna kAraNa & hotA hai, arthAt ina bhavoM ke nimitta se nArakoM aura devoM ko avadhijJAnAvaraNa karma kA kSayopazama ho hI jAtA hai| isa kAraNa unakA avadhijJAna, bhavapratyaya kahalAtA hai| yathA- pakSiyoM kI ur3Ana-zakti , janma-siddha hai, kintu manuSya binA vAyuyAna, jaMghAcaraNa athavA vidyAcaraNa labdhi ke gagana meM gati " nahIM kara sktaa| - 174 8 0@ @ @ @ @ @ @@@ @ @ @ @ 7777777777777777777777777 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRRRRRRRR 9999999999900 niyukti gAthA-26 (haribhadrIya vRttiH) sAmprataM sAmAnyarUpatayA uddiSTAnAM avadhiprakRtInAM vAcaH kramavarttitvAd AyuSazcAlpatvAta & yathAvabhedena pratipAdanasAmarthyamAtmano'pazyannAha sUtrakAraH (niyuktiH) katto me vaNNeuM, sattI ohissa svvpyddiio?| caudasavihanikkhevaM, iDDIpatte ya vocchAmi // 26 // [saMskRtacchAyAH-kuto me varNayituM zaktiH, avadheH srvprkRtiiH| caturdazavighanikSepam RddhiprAptAMzca vakSye // ] . (vRtti-hindI-) aba, cUMki avadhi kI sAmAnya rUpa se nAma-nirdiSTa prakRtiyoM kA , kathana vANI se kramapUrvaka hI sambhava hai aura Ayu alpa hai, isalie sabhI bhedoM ke sAtha use , C pratipAdita karane kI apanI sAmarthya ko nahIM dekhate hue sUtrakAra Age kaha rahe haiM (26) (niyukti-artha-) avadhijJAna kI samasta prakRtiyoM (bhedoM) ko varNana karane kI zakti / mujha meM kahAM hai? (tathApi) avadhijJAna ke caudaha nikSepoM tathA Rddhisampanna (vyaktiyoM) kA , nirUpaNa kruuNgaa| & (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) kuto? 'me' mama, varNayituMzaktiH avadheH sarvaprakRtIH?,AyuSaH parimitatvAd , vAcaH kramavRttitvAcca, tathApi vineyagaNAnugrahArtham, caturdazavighazcAsau nikSepazceti samAsaH, . va tam avadheH saMbandhinam, AmadaiSadhyAdilakSaNA prAptA Rddhiyaiste prAptarddhayaH tAMzca iha . gAthAbhaGgabhayAd vyatyayaH, anyathA niSThAntasya pUrvanipAta eva bhavati bhuvriihaaviti|cshbdH / smuccyaarthH| vakSye' abhidhAsye, iti gAthArthaH // 26 // (vRtti-hindI-) (vyAkhyA-) (kuto me) avadhijJAna kI samasta prakRtiyoM (bhedoM) kA va varNana karane kI sAmarthya merI kahAM? kyoMki Ayu parimita kAla kI hotI hai, vANI bhI krama * se hI pravRtta hotI hai| phira bhI ziSya-gaNoM para anugraha karane kI dRSTi se / caudaha prakAra kA jo 7 nikSepa, vaha hai- cturdshvidhnikssep| yahAM caturdazavidha aura nikSepa -ina donoM zabdoM kA samAsa 333333333333333333333333333333333333333333333 @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ 175 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ canaana zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 99000000 333333333333333333333333333333333333333333333 / hai| vaha avadhijJAna se sambandhita hai| (usakA nirUpaNa kruuNgaa|) tathA AmakhaiSadhi- Adi. & rUpa meM prasiddha) RddhiyoM ko jinhoMne prApta kiyA hai, unakA (vakSye) varNana kruuNgaa| gAthA meM " & RddhiprApta zabda hai| vyAkaraNa kI dRSTi se yaha zabda honA cAhie- prApta-Rddhi (prAptarddhi), a kyoMki bahuvrIhisamAsa meM niSThAnta (niSThA pratyaya, jaise 'kta') 'prApta' pada kA pUrvanipAta hI hotA hai, tathApi yaha prayoga isalie kiyA gayA hai tAki gAthA kA bhaMga na ho, (arthAt gAthA , & kA sauSThava saundarya banA rhe)| 'ca' yahAM samuccaya ('aura' -isa) artha kA vAcaka hai| yaha gAthA kA artha pUrNa huA // 26 // (haribhadrIya vRttiH) yaduktaM caturdazavidhanikSepaM vakSye' iti, taM pratipAdayaMstAvad dvAragAthAdvayamAha (niyuktiH) ohI 1 khittaparimANe, 2 saMThANe 3 ANugAmie 4 / avaTThie 5 cale 6 tibbamanda 7 paDivAuppayAI 8 a||27|| nANa 9daMsaNa 10 vibbhaMge 11, dese 12 khitte 13 gaI 14 ia| iDIpattANuoge ya, eme A paDi vattio // 28 // [saMskRtacchAyAH- avadhiH kSetraparimANaM sNsthaanmaanugaamikH| avasthitaH calaH tIvramandapratipAtotpAdAdizca jJAnadarzanavibhaGgAH dezaH kSetraMgatiriti RddhiprAptAnuyogazca evametAH prtipttyH|] (vRtti-hindI-) caudaha prakAra ke nikSepa ko kahUMgA -aisA pahale kahA thaa| aba, usI kA pratipAdana karane hetu (nikSepa ke caudaha) dvAroM ko (zAstrakAra) do gAthAoM dvArA ca kaha rahe haiM (27-28) (niyukti-artha-) avadhi, kSetra-parimANa, saMsthAna, AnugAmika, avasthita, cala, tIvra-manda, pratipAta-utpAda, jJAna, darzana, vibhaGga, deza (va sarva), kSetra, gati ityAdi (caudaha a dvAra) tathA (pandrahavAM) RddhiprApta kA kathana -ye (avadhijJAna kI) pratipattiyAM haiN| 888888888888888888888888888888888888833333333 176 8888888888888890090@RO900 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ As cecececace cence niyukti-gAthA-21-28 000000000 23223232 2222222222222222222233 32333333 (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) tatra avadhyAdIni gatiparyantAni caturdaza dvArANi, Rddhistu casamuccitatvAt . & paJcadazam / anye tvAcAryA avadhirityetatpadaM parityajya AnugAmukamanAnugAmukasahitam , & arthato'bhigRhya caturdaza dvArANi vyaacksste|ysmaat nAvadhiH prakRtiH, kiMtarhiH, avadhereva prakRtayaH cintyante, yatazca prakRtInAmeva caturdazadhA nikSepa ukta iti|pkssdvye'pi avirodha iti| tatra 'avadhiriti' |avadhernAmAdibhedabhinnasya svarUpamabhidhAtavyam, tathA avadhizabdo dvirAvartyate iti vyAkhyAtamiti tathA kSetraparimANa' iti kssetrprimaannvissyo'vdhirvktvyH| evaM saMsthAnaviSaya iti| athavA 'arthAdvibhaktipariNAma' iti dvitIyaiveyam, tatazca va avadherjaghanyamadhyamotkRSTabhedabhinna kSetrapramANaM vktvym|tthaa sNsthaanmvdhervktvym| AnugAmuka ca iti dvaarm'|anugmnshiil AnugAmukaH, svipksso'vdhirvktvyH|ekaaraantH zabdaH prathamAnta va itikRtvA, yathA kayare Agacchai' (uttarA. a. 12 gA. 6) ityaadi|tthaa avasthito'vadhirvaktavyaH, dravyAdiSu kiyantaM kAlam apratipatitaH sannupayogato labdhitazcAvasthito bhvti| tathA calo'vadhirvaktavyaH, calo'navasthitaH, saca vardhamAnaH kSIyamANo vA bhvti|tthaa 'tIvramandAviti / dvaarm'| tIvro mando madhyamazcAvadhirvaktavyaH, tatra tIvro vizuddhaH, mandazcAvizuddhaH, tiivrmndstuubhyprkRtiriti| 'pratipAtotpAdAviti dvAram / ekakAle dravyAdyapekSayA , ca pratipAtotpAdAvavadhervaktavyau // 27 // (vRtti-hindI-) inameM avadhi se lekara gati paryanta caudaha dvAra haiN| Rddhi (se sampanna a ke kathana) ko jor3ane se pandraha (dvAra) ho jAte haiN| anya AcArya 'avadhi' isa ko chor3a kara, . * AnugAmuka ke sAtha anAnugAmuka ko artha rUpa meM jor3a kara, caudaha dvAroM kA vyAkhyAna - & karate haiN| (avadhi ko ve kyoM chor3ate haiM, kyoMki) avadhi (svayaM apanI) prakRti nahIM hai| to kyA hai? avadhi kI hI prakRtiyoM kA yahAM vicAra cala rahA hai, aura cUMki (avadhi kI) prakRtiyoM ke : hI caudaha rUpoM meM nikSepa kA kathana yahAM kiyA gayA hai| (avadhi ko chor3eM, yA milaa|) donoM , pakSoM meM koI virodha nahIM hai (donoM hI apanI-apanI dRSTi ke AdhAra para mAnya haiN)| inameM 'avadhi' (dvAra) se tAtparya hai ki avadhi ke nAma Adi-bhedoM ke sAtha isakA : svarUpa batAnA caahie| yahAM 'avadhi' zabda kI do bAra AvRtti karanI cAhie (to artha hogA-1 avadhi ke avadhi Adi bhed)| isa prakAra avadhi zabda kI vyAkhyA huii| aura kSetraparimANa - (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 177 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222222222222222222222222222222 -cacacacaca cace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000 / arthAt avadhi ke viSayabhUta kSetra kA parimANa (kitanA hai- ise) batAnA caahie| isI prakAra | ca saMsthAna- (arthAt avadhi ke AkAra) kA kathana karanA caahie| athavA 'artha ke kAraNa hai a (arthAt artha kI saMgati baiThAne ke lie) vibhakti pariNamita hotI hai' isa niyama ke anurUpa, kSetraparimANa va saMsthAna meM dvitIyA hI hai, aisA maaneN| phalasvarUpa artha hogA- avadhi ke / jaghanya, madhyama va utkRSTa bhedoM se yukta kSetrapramANa ko kaheM, isI prakAra saMsthAna ke viSaya ko ? 1 kheN| aba 'AnugAmuka' yaha dvAra hai| anugamanazIla ko AnugAmuka kahate haiN| isakA vipakSa (ananugAmaka) ke kathana ke sAtha nirUpaNa karanA caahie| jisa prakAra (uttarAdhyayana-12/0 a 6 meM prayukta') 'kayare Agacchai' (kataraH Agacchati) yahAM 'kayare' zabda prathamAnta hai, usI . * prakAra 'ANugAmie' yaha (prAkRta pada saptamI kA nahIM, apitu) prathamAnta pada hai, ityaadi| aura 'avasthita' avadhi kA kathana karanA cAhie, arthAt dravya Adi meM apratipAtI rahatA : a huA yaha avadhijJAna upayoga va labdhi kI apekSA se kitane samaya taka sthita rahatA hai (yaha / batAnA caahie)|aur 'cala' avadhi kA kathana karanA caahie| 'cala' se tAtparya hai- anavasthita, vaha yA to varddhamAna (bar3hatA huA) hogA yA kSIyamANa (ghaTatA huA) hogaa| isake atirikta, , a 'tIvra-manda' dvAra hai, arthAt avadhi ke tIvra, manda va madhyama bhedoM kA nirUpaNa karanA caahie| a inameM tIvra vizuddha hotA hai, manda vizuddha hotA hai aura madhyama ubhayAtmaka (tIvra-mandAtmaka) hotA hai| aba pratipAta-utpAda dvAra hai, arthAt eka samaya meM dravya Adi kI apekSA se avadhi, ke pratipAta va utpatti (-ina donoM) kA kathana karanA cAhie // 27 // a (haribhadrIya vRttiH) dvitIyagAthAvyAkhyA-tathA 'jJAnadarzanavibhaGgA' vktvyaaH|kimtr jJAnam? kiM vA " darzanam? ko vA vibhaGgaH? parasparatazcAmISAm alpabahutvaM cintymiti|tthaa 'dezadvAram', , kasya dezaviSayaH sarvaviSayo vA'vadhirbhavatIti vktvym| kSetradvAram', kSetraviSayo'vadhirvaktavyaH, . saMbaddhAsaMbaddhasaMkhyeyA sNkhyeyaapaantraallkssnnkssetraavdhidvaarennetyrthH| gatiriti ca' atra itizabda : Adyarthe draSTavyaH, tatazca gatyAdi ca dvArajAlamavadhau vaktavyamiti tathA prAptInuyogaca kartavyaH, . * anuyogo'nvAkhyAnam / evamanena prakAreNa etA' anantaroktAH 'pratipattayaH' pratipAdanAni, . va pratipattayaH parichittaya ityrthH| tatazcAvadhiprakRtaya eva pratipattihetutvAt pratipattaya ityucyante- " iti gAthAdvayasamudAyArthaH RCI 223200 - 178 178 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)CRO900 .. Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Recaceecececece niyukti-gAthA-29 OOOOOOOON 222222222222222222222222222222222222223232322 (vRtti-hindI-) dUsarI (28vIM) gAthA kI vyAkhyA isa prakAra hai-jJAna-darzana-vibhA c. -inakA kathana kreN| arthAt yaha batAnA cAhie ki yahAM jJAna kitanA hai, darzana kitanA hai, . vibhaGga (avadhi-ajJAna) kitanA hai? inake paraspara alpa-bahutva kA vicAra karanA caahie| aba 'deza' dvAra hai, arthAt kisake dezAvadhi aura kisake sarvAvadhi jJAna hotA hai -yaha batAnA caahie| kSetra' dvAra- kSetraviSaya kI dRSTi se avadhi kA nirUpaNa karanA cAhie, arthAt : sambaddha, asambaddha, antarAlavartI -ityAdi kSetra kI apekSA se avadhi kA nirUpaNa karanA , ca caahie| 'gati' ityAdi dvAra- yahAM iti pada 'Adi' artha kA vAcaka hai, arthAt avadhi ke gati a Adi dvAroM ke jAla (aneka dvAroM) kA kathana karanA caahie| isake sAtha hI, Rddhi prApta kA . bhI anuyoga (kathana) karanA cAhie, yahAM anuyoga kA artha hai- anukathana (anukUla, . anurUpa kthn)| isa taraha, isa prakAra se, ye pUrvokta 'pratipattiyAM' haiN| pratipatti yAnI, pratipAdana, pariccheda (vizleSaNAtmaka jnyaan)| avadhi kI ukta prakRtiyAM (prakAra, bheda) hI pratipatti kI hetu (AdhAra) haiM, isa dRSTi se inheM hI 'pratipatti' kaha diyA jAtA hai| yaha donoM , ca gAthAoM kA samudita artha pUrNa huA // 28 // (haribhadrIya vRttiH) sAmpratamanantaroktadvAragAthAdvayAdyadvAravyAcikhyAsayedamAha (niyuktiH) nAmaM ThavaNA davie, khitte kAle bhave ya bhAve y| eso khalu nikkhevo ohissA hoi sattaviho R9 // [saMskRtacchAyAH- nAma sthApanA dravyaM kSetraM kAlo bhavaca bhAvazca / eSa khalu nikSepo'vadheH bhavati. sptvidhH| (vRtti-hindI-) abaM, pIche avadhi-dvAroM se sambandhita do gAthAeM kahI gaI haiM, unameM : kahe gae prathama dvAra kA vyAkhyAna karane kI icchA se (Age) yaha kathana kara rahe haiM (29) (niyukti-artha-) nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva -ye hI avadhi ke , sapta prakAra ke nikSepa haiN| 89&c.090@c@necreneca@@neces@ 179 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222222222222222222222222222222222222222222322 - -aaaaaaa zrIAvazyakaniyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) PRODomme (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) tatra nAma pUrva nirUpitam, nAma ca tadavadhidha nAmAvadhiH, yasthAvadhiriti >> nAma kriyate, yathA mryaadaayaaH|tthaa sthApanA cAsAvavadhizca sthApanAvadhiH, akssaadivinyaasH| athavA avadhireva ca yadabhidhAnaM vacanaparyAyaHsanAmAvadhiH sthApanAvadhiryaH khalu AkAravizeSaH / tttdvykssetrsvaaminaamiti|tthaa dravye'vadhivyAvadhiH, dravyAlambana ityrthH| athavA'yam / ekArAntaH zabdaH prathamAnta itikRtvA dravyamevAvadhivyAvadhiH, bhAvAdhikAraNaM drvymityrthH|| a yadvotpadyamAnasyopakArakaM zarIrAdi, tadavadhikAraNatvAd drvyaavdhiH|tthaa kSetre'vadhiH kSetrAvadhiH, a athavA yatra kSetre'vadhirutpadyate tadevAvadheH kAraNatvAt kSetrAvadhiH pratipAdyate vA tathA kAle'vadhiH, kAlAvadhiH athavA yasmin kAle avadhirutpadyate kathyate vA sa kaalaavdhiH| bhavanaM bhavaH, saca , * bArakAdilakSaNaH, tasmin bhve'vdhirbhvaavdhiH|bhaavH bAyopazamikAdiH dravyaparyAyo vA, , tasminnavadhiHbhAvAvadhiH cshbdausmuccyaartho| eSaH' anantaravyAvarNitaH khaluzabdaH ekkArArthaH, basa cAvadhAraNe, eSa eva, naanyH|nikssepnnN nikSepaH, avadherbhavati saptavidhaH saptaprakAra iti gaathaarthR9|| a (vRtti-hindI-) 'avadhi' yaha nAma pahale batA diyA hai, nAma jo avadhi, vaha 'nAmAvadhi' hai| kisI kA nAma, jaise 'maryAdA' kA nAma avadhi rakha diyA jAtA hai to vaha 'nAmAvadhi' hai| aura sthApanA rUpa avadhi hai- 'akSa' (causara ke pAsoM) Adi meM vinyAsa (kisI padArtha ke ka sadbhAva kA Aropa) kiyA jAnA / athavA 'avadhi' yaha jo vacana-paryAya rUpa kathana hai, vaha a 'nAma-avadhi' hai aura jo dravyAvadhi yA kSetrAvadhi ke svAmiyoM kA AkAra-vizeSa sthApita kiyA jAya vaha sthApanA-avadhi hai| dravya-viSayaka arthAt dravya-AdhArita avadhi 'dravya avadhi' hai| athavA 'davie' yaha ekArAnta prathamAnta (dravyam) pada hai, aisA mAna kara dravya hI jo avadhi, vaha 'dravyAvadhi' hai, arthAt jo bhAva-avadhi kA kAraNabhUta dravya hai, yA utpanna hone vAle avadhijJAna kA upakAraka zarIra Adi hai, vaha avadhi kA kAraNa hone se 'dravyAvadhi' hai| " * isI taraha kSetra-viSayaka avadhi kSetrAvadhi' hai, athavA jisa kSetra meM avadhijJAna utpanna hotA hai - hai, vaha kSetra avadhijJAna kA kAraNa hone se kSetrAvadhi' hai yA usa rUpa kSetrAvadhi meM pratipAdita . hotA hai| isI taraha kAla-viSayaka avadhi (hI) kAlAvadhi hai, yA jisa samaya meM avadhijJAna , * utpanna hotA hai yA kahA jAtA hai, vaha kAlAvadhi hai| bhava yAnI honA, jaise 'nAraka' Adi honA, usa bhava se sambandhita jo avadhijJAna hai, vaha 'bhavAvadhi' hai|bhaav yAnI kSAyopazamikAdi - 180 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -Ramaee niyukti-mAthA- 30002020poor 12233333333333333333333333333333333333333 || bhAva yA dravya-paryAya, usase sambandhita jo avadhijJAna hai, vaha 'bhAvAvadhi' hai| 'ca' zabda | 4 samuccayArthaka hai| (eSaH) -yaha yAnI abhI-abhI jisakA nirUpaNa kiyA gayA hai (vaha nikSepa sAta prakAra kA hai)| 'khalu' yaha pada 'evakAra' (hI, nizcaya se) artha ko abhivyakta kara rahA hai , aura vaha 'avadhAraNa' karatA hai ki nikSepa yAnI nikSepaNa, arthAt avadhi ke saptavidha prakAra basa ye hI haiM, anya koI nahIM haiN| (yaha gAthA kA artha pUrNa huA) // 29 // (haribhadrIya vRttiH) idAnI kSetraparimANAkhyadvitIyadvArAvayavArthAbhidhitsayA''ha niyuktiH) - jAvajhyA tisamayAhAragassa suhamassa pnngjiivss| ogAhaNA jahaNNA, ohIkhittaM jahaNNaM tu // 30 // [saMskRtAyAH-yAvatI trisamayAhArakasya sUkSmasya pnkjiivsy|avgaahnaa jaghanyA avadhikSetra & jaghanyaM tu] (vRtti-hindI-) aba, kSetra-parimANa nAmaka dvitIya nikSepa-dvAra kA avayavArtha batAne , ke lie (zAstrakAra) kaha rahe haiM (30) ___(niyukti-arva-) tIna samaya ke AhAraka (kisI) sUkSma panakajIva (vanaspativizeSa) kI jitanI kama se kama avagAhanA hotI hai, utanA hI (kSetra) avadhi-jJAna kA kSetraparimANa hotA hai| (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) tatra kSetraparimANaM jaghanyamadhyamotkRSTabhedabhinnaM bhvti| yatazca prAyo jaghanyamAdau, atastadeva tAvatpratipAlate-'yAvatI yatparimANA, trInsamayAva AhArayatIti : trisamayAhArakastasya, sUkSmanAmakarmodayAt sUkSmaH tasya, panakazvAsau jIvazca panakajIvaH vanaspativizeSa ityarthaH, tasyAavagAhanti yasyAM prANinaHsA avagAhanA taburityarthaH, 'jaghanyA' sarvastokA, avadheH kSetraM avadhikSetram, 'jaghanyaM sarvastokama, tuzabda evakArAvaH, sa cAvadhAraNe, . tasya caivaM prayogaH-avadheH kSetraM jaghanyametAvadeveti gaathaakssraarthH| (r)(r)(r)(r)(r)000000000000000 181 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333333333333330232222222222222222222222232322 -acacacacacaca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0202000902 (vRtti-hindI-) (vyAkhyA-) kSetra parimANa ke jaghanya, madhyama va utkRSTa bheda hote haiN| . inameM prAyaH jaghanya parimANa kA kathana pahale hotA hai, isalie use hI pratipAdita kara rahe . haiM- (yAvatI) jitane parimANa vaalii| 'trisamayAhAraka' vaha hai jo tIna samayoM meM AhAra : grahaNa karatA hai, sUkSma yAnI sUkSma nAma karma ke udaya se jo sUkSma ho, panaka jo jIva, vaha . panaka jIva jo vanaspati-vizeSa hai, usakI, avagAhanA yAnI jisameM prANI avagAhita hote haiM / 4 arthAt shriir| jaghanya yAnI saba se kama avadhi kA kSetra hai| 'tu' yaha zabda 'evakAra' artha ko hai a vyakta kara rahA hai, ata: vaha avadhAraNa karatA hai, vaha (avadhAraNa) isa prakAra hai- avadhi kA " a jaghanya kSetra itanA hI hai- yaha gAthA kA akSarArtha huaa| (haribhadrIva vRttiH) atraca saMpradAyasamadhigamyo'yamarthaH yojanasahasamAno matsyo mRtvA svakAyadeze yH| / utpadyate hi sUkSmaH, panakatveneha sa grAhyaH // 1 // saMhRtya cAdyasamaye, sa hyAyAmaM karoti ca prtrm| saMkhyAtItAkhyAGgulavibhAgabAhulyamAnaM tu||2|| svakatanupRthutvamAtra, dIrghatvenApi jiivsaamrthyaat| ' tamapi dvitIyasamaye, saMhRtya karotyasau suucim||3|| sNkhyaatiitaakhyaalvibhaagvisskmbhmaannirdissyaam| nijatanupRthutvadaiyA, tRtIyasamaye tu saMhRtya // 4 // utpadyate ca panakaH, svadehadeze sa suukssmprinnaamH| samayatrayeNa tasyAvagAhanA yAvatI bhavati // 5 // a (vRtti-hindI-) saMpradAya (paramparA-vizeSa) dvArA samajhA gayA artha yahAM isa prakAra 33.33 333333333333333333333333333333333333333 .. hajAra yojana pramANa vAlA matsya mara kara apane hI zarIra ke eka (bAhya) bhAga meM , sUkSma panaka (vizeSa vanaspati) ke rUpa meM utpanna hotA hai, vahI panaka jIva yahAM grAhya hai| // 182 (r)(r)(r)(r)(r)n@RO9000000000000 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3-0amRamance 000000000 22222222222222222222222222 niyukti gAthA-30 vaha prathama samaya meM apane zarIra meM vyApta samasta Atma-pradezoM kI moTAI ko a saMkucita kara 'pratara' banAtA hai| usa pratara kI moTAI aGgula ke asaMkhyeya bhAga pramANa hotI hai | // 2 // usa pratara kI lambAI-caur3AI bhI apane deha-pramANa ke anurUpa hotI hai| dUsare samaya meM vaha apane hI sAmarthya se usa pratara ko saMkucita kara matsyadeha pramANa lambAI-caur3AI , vAle AlamapradezoM kI sUcI banAtA hai||3|| usa sUcI kI moTAI-caur3AI aMgula ke asaMkhyeya bhAga pramANa hotI hai| tIsare samaya meM usa sUcI ko vaha saMkucita karatA hai ||4|| aura aMgula ke asaMkhyeya bhAga pramANa vAle apane zarIra ke bAharI pradeza meM sUkSma : pariNati vAle 'panaka' ke rUpa meM utpanna hotA hai| utpatti ke tIsare samaya meM panaka ke zarIra 4 kA jitanA pramANa hotA hai (utane pramANa vAlA kSetra avadhi jJAna kA jaghanya kSetra hotA hai) 15 // a (haribhadrIya vRttiH) atra kazcidAha- kimiti mahAmatsyaH? kiM vA tasya tRtIyasamaye nijadehadeze , samutpAdaH? trisamayAhArakatvaM vA kalpyata iti?, atrocyate, sa eva hi mahAmatsyaH tribhiH / samayairAtmAnaM saMkSipan prayatnavizeSAt sUkSmAvagAhano bhavati, nAnyaH, prathamadvitIyasamayayozca * atisUkSmaH caturthAdiSu cAtisthUraH trisamayAhAraka eva ca tadyogya itytstdgrhnnmiti|| 'anye tu vyAcakSate- trisamayAhAraka iti| AyAmaviSkambhasaMhArasamayadvayaM sUcisaMharaNotpAdasamayazcetyete trayaH samayAH, vigrahAbhAvAccAhAraka eteSu, ityata utpAdasamaya a eva trisamayAhArakaH sUkSmaH panakajIvo jaghanyAvagAhanazca, atastatpramANaM jghnymvdhikssetrmiti| " 4 etaccAyuktam , trisamayAhArakatvasya panakajIvavizeSaNatvAt, matsyAyAmaviSkambhasaMharaNa samayadvayasya ca panakasamayAyogAt, trisamayAhArakatvAkhyavizeSaNAnupapattiprasaGgAt iti, alaM prasabheneti gAthArthaH // 30 // - (vRtti-hindI-) yahAM kisI ne AzaMkA prastuta kI -yaha mahAmatsya kauna hai? kyA usakI apane zarIra ke eka bhAga meM utpatti sambhava hai? kyA tIna samaya taka AhAraka honaa| saMgata hotA hai? samAdhAna isa prakAra hai- mahAmatsya hI aisA hotA hai ki vaha tIna samayoM meM saMkucita karate hue prayatna vizeSa se sUkSma avagAhanA vAlA ho jAtA hai, anya koI (jIva) ___(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 183 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -aaaacacaca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 200mmnhiiN| vaha prathama va dvitIya samaya meM atyanta sUkSma hotA hai, kintu cauthe samaya meM vaha ce atisthUla ho jAtA hai, isalie tIsare samaya taka ke AhAraka (svarUpa) ko hI (atisUkSma , hone kI) vaisI yogyatA prApta hotI hai, isalie usakA yahAM usakA yahAM grahaNa kiyA gayA hai| " anya loga 'tIna samaya ke AhAraka' kI vyAkhyA isa prakAra karate haiM- AyAma va , viSkambha (lambAI va caur3AI) ko saMkucita karane ke do samaya, aura sUcI rUpa meM utpatti (kA , eka samaya, kula) milA kara tIna samaya hote haiM, inameM cUMki vigraha gati nahIM hotI (kyoMki : utpatti kisI anya deza meM jAkara nahIM hotI), isalie ina samayoM meM jIva 'AhAraka' rahatA, hai, isalie utpatti ke samaya meM hI 'tIna samaya kA AhAraka' sUkSma panaka jIva jaghanya , a avagAhanA vAlA hotA hai, isalie vaha jaghanya avagAhanA pramANa hI avadhi kSetra kA jaghanya " va kSetra hotA hai| kintu yaha vyAkhyAna yuktiyukta nahIM hai, kyoMki 'tIna samayoM meM AhAraka' hone se kA vizeSaNa panaka jIva kA hai (na ki mahAmatsya kA), matsya ke AyAma va viSkambha : a (lambAI-caur3AI) ko saMkucita karane ke samayoM meM 'panaka' kA samaya nahIM jur3ane se, (panaka, jIva ke sAtha) 'tIna samaya ke AhAraka' isa vizeSaNa kI asaMgati ho jaaegii| aba aura . adhika vistAra se kahanA apekSita nahIM raha gayA hai| yaha gAthA kA artha pUrNa huA 30 // vizeSArtha gAthA meM 'paNaga' arthAt panaka zabda nIlama-phUlana (nigoda) ke lie AyA hai| sUtrakAra ne batAyA hai ki sUkSma panaka jIva kA zarIra tIna samaya AhAra lene para jitanA kSetra avagAr3ha karatA hai, . ca utanA jaghanya avadhijJAna kA kSetra hotA hai| nigoda ke do prakAra hote haiM- (1) sUkSma (2) baadr| prastuta sUtra meM 'sUkSma nigoda' ko grahaNa , a kiyA gayA hai- 'suhamassa paNagajIvassa' / sUkSma nigoda use kahate haiM jahAM eka zarIra meM ananta jIva - hote haiN| ye jIva carma-cakSuoM se dikhAI nahIM dete, kisI ke bhI mArane se mara nahIM sakate tathA sUkSma / nigoda ke eka zarIra meM rahate hue ve ananta jIva antarmuhUrta se adhika Ayu nahIM paate| kucha to hai ca aparyApta avasthA meM hI mara jAte haiM tathA kucha paryApta hone pr| ____ eka AvalikA asaMkhyAta samaya kI hotI hai tathA do sau chappana AvalikAoM kA eka . & 'khuDDAga bhava' (kSullaka-kSudra bhava) hotA hai| yadi nigoda ke jIva aparyApta avasthA meM nirantara maraNa , karate raheM to eka muhUrta meM ve 65536 bAra janma-maraNa karate haiN| isa avasthA meM unheM vahAM asaMkhyAtakAla , bIta jAtA hai| - 18480@c(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 222222222222222233333333333333333333333333333 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aanemance niyukti gAyA-31 900909009999 222222222222222222222222222222222222 kalpanA kareM ki nigoda ke ananta jIva pahale samaya meM hI sUkSma zarIra ke yogya pudgaloM a kA sarvabaMdha kareM, dUsare meM dezabaMdha kareM, tIsare samaya meM zarIraparimANa kSetra roke, ThIka utane hI kSetra meM sthita pudgala jaghanya avadhijJAna kA viSaya ho sakate haiN| pahale aura dUsare samaya kA banA huA zarIra " a atisUkSma hone ke kAraNa avadhijJAna kA jaghanya viSaya nahIM kahA gayA hai tathA cauthe samaya meM vaha zarIra apekSAkRta sthUla ho jAtA hai, isIlie zAstrakAra ne tIsare samaya ke AhAraka nigodIya zarIra kA hI ullekha kiyA hai| yahAM yaha jJAtavya hai ki prathama, dvitIya va tRtIya samaya meM AhAraka rUpa meM jo jIva hai, vaha panaka kA hI hai, mahAmatsya kA nhiiN| ataH jo anya vyAkhyAtA tIsare samaya meM hI panaka jIva kI utpatti mAnate haiM, unakA yahAM khaNDana kiyA gayA hai| - AtmA asaMkhyAta pradezI hai| una pradezoM kA saMkoca evaM vistAra kArmaNayoga se hotA hai| ye / pradeza itane saMkucita ho jAte hai ki ve sUkSma nigodIya jIva ke zarIra meM raha sakate haiM tathA jaba vistAra 4 ko prApta hote haiM to pUre lokAkAza ko vyApta kara sakate haiN| jaba AtmA kArmaNa zarIra chor3akara siddhatva ko prApta kara letI hai, taba una pradezoM meM saMkoca & yA vistAra nahIM hotA, kyoMki kArmaNa zarIra ke abhAva meM kArmaNa-yoga nahIM ho sakatA hai| Atma pradezoM meM saMkoca tathA vistAra sazarIra jIvoM meM hI hotA hai| (haribhadrIya vRttiH) evaM tAvat jaghanyamavadhikSetramuktam, idAnIM utkRSTamabhidhAtukAma Aha (niyuktiH) savabahuagaNijIvA, nirantaraM jattiyaM bhrijjaasu| khittaM savadisAgaM, paramohI khitta niddiTTho // 31 // [saMskRtacyayAH-sarvabahuagnijIvAH nirantaraM yAvad abhASuH |kssetrN sarvadikkaM paramAvadhiH kSetranirdiSTaH // ] (vRtti-hindI-) isa prakAra, aba taka jaghanya avidha-kSetra kA kathana huA, aba, utkRSTa avadhi-kSetra kA karane kI icchA se (Age kI gAthA) kaha rahe haiM __(31) (niyukti-artha-) sarvAdhika agnikAyika jIva nirantaratA ke sAtha saba dizAoM meM " jitane kSetra ko bhara deM (vyApta kareM), utanA paramAvadhi kA kSetra kahA gayA hai| -77777778888888888888888888888888888888888888 @ @ @ @cR@ @cR@ @R@ @ @cR@ @ 185 / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2333333333333333333333 222222 -acace ce ca caca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) Ronawane / (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) sarvebhyo vivakSitakAlAvasthAyibhyo'nalajIvebhya eva bahavaH sarvabahavaH, , na bhUtabhaviSyadbhyaH, nApi shessjiivebhyH|kutH?, asNbhvaat|agnyshc te jIvAzca agnijIvAH, . sarvabahavazca te'gnijIvAzca srvbhgnijiivaaH| nirantaram' iti kriyaavishessnnm| yAvat' / yAvatparimANam 'bhRtavanto' vyAptavantaH, 'kSetram' AkAzam / etaduktaM bhavati-nairantaryeNa , viziSTasUcIracanayA yAvat bhRtavanta iti|bhuutkaalnirdeshshc ajitasvAmikAla eva prAyaH / & sarvabahavo'nalajIvA bhavanti asyAmavasarpiNyAM ityasyArthasya khyaapnaarthH| idaM . ca cAnantaroditavizeSaNaM kSetramekadikkamapi bhavati, ata Aha- 'srvdikkm'| anena " & sUcIparicamaNapramitamevAha / paramazcAsAvavadhizca paramAvadhiH, 'kSetram' anantaravyAvarNitaM , prabhUtAnalajIvamitamaGgIkRtya nirdiSTa kSetranirdiSTaH, pratipAdito gaNadharAdibhiriti, tatazcaparyAyeNa , paramAvadheretAvatkSetramityuktaM bhvti|athvaa sarvabahagnijIvA nirantaraM yAvad bhRtavantaH kSetraM : sarvadikkam / etAvati kSetre yAnyavasthitAni dravyANi tatparicchedasAmarthyayuktaH paramAvadhiH / ckSetramaGgIkRtya nirdiSTo, bhAvArthastu pUrvavadeva, aymkssraarthH| (vRtti-hindI-) (vyAkhyA-) sarvAdhika yAnI vivakSita samayoM meM hone vAle sabhI / 8 agnikAyika jIvoM se adhik| atIta va bhAvI agni-kAyika jIvoM se adhika yA anya , sabhI jIvoM se adhika -yaha artha yahAM karanA ucita nahIM, kyoMki aisA honA sambhava nahIM hai| " ca agni jIva yAnI jo agni bhI hai aura jIva bhI hai| sarvAdhika jo agni jIva haiM, unhoNne| 'nirantara' yaha kriyA-vizeSaNa hai, (arthAt nirantaratA se) jitane kSetra yAnI AkAza ko bhara diyA thA, vyApta kiyA thaa| bhUtakAla kI kriyA kA nirdeza yaha batAne ke lie hai ki isa : avasarpiNI meM sarvAdhika agnikAyika jIvoM kA sadbhAva zrI ajitanAtha (dvitIya) tIrthaMkara : 4 ke samaya huA thaa| nirantara bharA gayA' isa pUrvokta vizeSaNa se yukta kSetra eka dizA meM bhI ho . c sakatA hai, isalie kahA- srvdikk| yahAM yaha batAyA gayA hai ki sUI kI taraha ghumAne se , & jitanA kSetra paridhi meM Aye, utanA kSetra / paramAvadhi yAnI parama (utkRSTa) jo avadhi jnyaan| " kSetra -sarvAdhika agni-jIvoM dvArA vyApta jisa kSetra kA abhI-abhI nirUpaNa kiyA gayA hai, . vahI yahAM kSetra ke rUpa meM nirdiSTa hai| isa taraha paramAvadhi kA jJAna-paryAya kI dRSTi se itanA : * kSetra hotA hai -yaha (niSkarSa rUpa meM) nirUpita kiyA gayA hai| athavA sarvAdhika agni jIvoM " I ne nirantara sabhI dizAoM se jitane kSetra ko bharA thA, utane kSetra meM jo jo dravya sthita hai, unheM - 186 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -Racecaceaence h h h h h h h h nn : - 223333333333333333333333333232322332223222222 niyukti-gAthA-31 jAnane kI sAmarthya paramAvadhi meM hai, isa dRSTi se usakA kSetra-AdhArita nirdeza kiyA gayA hai| ca isa vyAkhyAna kA bhAva to pUrva vyAkhyAna jaisA hI hai| isa prakAra yaha gAthA kA akSarArtha , huaa| a (haribhadrIya vRttiH) ___ idAnIM sAmpradAyikaH pratipAdyate- tatra sarvabaha gnijIvA bAdarAH - & prAyo'jitasvAmitIrthakarakAle bhavanti, tadArambhakapuruSabAhulyAt, sUkSmAzcotkRSTapadinastatraivAvarudhyante, tatazca sarvabahavo bhvnti| teSAM ca svabuddhayA SoDhA'vasthAnaM kalpyate- ekaikakSetrapradeza ekaikajIvAvagAhanayA " sarvatazcaturasro ghanaH prathamam, sa eva jIvaH svAvagAhanayA dvitIyam, evaM prataro'pi dvibhedaH, zreNyapi dvibhedaa|ttr AdyAH paJca prakArA anAdezAH, kSetrasyAlpatvAt kvacitsamayavirodhAcca / SaSThaH prakArastu sUtrAdeza iti|ttshcaasau zreNI avadhinAninaH sarvAsu dikSu zarIraparyantena bhrAmyate, sAca asaMkhyeyAn aloke lokamAtrAn kSetravibhAgAn vyApnoti, etAvadavadhikSetram utkRssttmiti| sAmarthyamaGgIkRtyaivaM prarUpyate, etAvati kSetre yadi draSTavyaM bhavati tadA pazyati, na tvaloke // draSTavyamasti, iti gAthArthaH // 31 // . (vRtti-hindI-) aba sampradAya-gata vyAkhyAna kA pratipAdana kara rahe haiM- (dvitIya) va tIrthaMkara ajitanAtha svAmI ke kAla meM hI prAyaH sarvAdhika bAdara (sthUla) agni-jIva hote haiM, " : kyoMki usa samaya agni-Arambha (jalAnA-bujhAnA Adi) karane vAle puruSoM kI adhikatA hai hotI hai| sUkSma agni-jIva bhI usa samaya utkRSTapadI (utkRSTa saMkhyA meM vimAna) hote haiM, isalie unakI saMkhyA (anya samaya ke agni-jIvoM kI tulanA meM) sarvAdhika hotI hai| ina agni-jIvoM ke avasthAna kI kalpanA apanI buddhi se kareM to vaha avasthiti cha: - prakAra se sambhava hai| eka-eka kSetra-pradeza meM eka-eka jIva kI avagAhanA ho to eka 'caturasra ghana' kI racanA ho -yaha eka sthiti huii| vahI eka jIva apanI avagAhanA ke sAtha sthita ho- yaha dUsarI sthiti huii| isI prakAra, ina jIvoM kI 'pratara' racanA kI jaae| vaha , pratara bhI do prakAra kA hogaa| isI prakAra 'zreNI' (eka-eka pradeza para eka-eka jIva ca avagAhita kara eka dizA meM vistAra karate hue) kA nirmANa kiyA jAya / vaha zreNI bhI do - prakAra kI hogii| ina (chaH prakAroM) meM prathama pAMca prakAra agrahaNIya (asvIkArya) haiM, kyoMki - @pecrenceDEOSO988@@ 187 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 232223333333333333333333333333333333333333333 -acaca cace caca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) POOOOOina sthitiyoM meM agni jIvoM dvArA vyApta kSetra alpa hogA aura kahIM-kahIM svasiddhAnta kA | & virodha bhI sambhAvita hai| kintu chaThA prakAra sUtra-anurUpa (aviruddha) hotA hai| isa prakAra, . 4 (chaThe prakAra ke rUpa meM) jo zreNI kA nirmANa hogA, (arthAt nijI avagAhanAyukta samasta : & agni-jIvoM kI jo zreNIbaddha sthiti banegI) use avadhijJAnI ke sabhI dizAoM meM zarIra-: paryanta ghumAyA jAye, to vaha zreNI asaMkhyeya loka-pramANa kSetroM ko aloka meM bhI vyApta kara la legii| vaha vyApta kSetra (hI) avadhi jJAna kA utkRSTa kSetra hai| yaha kathana sAmarthya kI dRSTi se hI , kiyA gayA hai, kyoMki itane kSetra meM draSTavya ko hI to dekhA jA sakatA hai, kintu aloka meM to . koI draSTavya hotA hI nhiiN| yaha gAthA kA artha pUrNa huaa|31 vizeSArtha nandIsUtra (sU. 15) meM bhI isI udAharaNa dvArA paramAvadhi jJAna kI utkRSTa kSetra-maryAdA kA & nirUpaNa isa prakAra kiyA hai- samasta sUkSma, bAdara, paryApta aura aparyApta agnikAya ke sarvAdhika >> jIva sarvadizAoM meM nirantara jitanA kSetra paripUrNa kareM, utanA hI utkRSTa kSetra paramAvadhijJAna kA : & nirdiSTa hai| tAtparya yaha hai ki pAMca sthAvaroM meM sabase kama tejaskAya ke jIva haiM, kyoMki agni ke jIva / sImita kSetra meM hI pAye jAte haiN| sUkSma jIva sampUrNa loka meM, tathA bAdara ar3hAI dvIpa (manuSyaloka) meM , hote haiN| tejaskAya ke jIva cAra prakAra ke hote haiN| (1) paryApta tathA aparyApta sUkSma tathA (2) paryApta evaM 8 aparyApta baadr| ina cAroM meM se pratyeka meM asaMkhyAta jIva hote haiN| ina jIvoM kI utkRSTa saMkhyA tIrthakara 1 & bhagavAn ajitanAtha ke samaya meM huI thii| cUrNikAra ke anusAra jaba pAMca bharata aura pAMca airAvata meM - 8 manuSyoM kI saMkhyA parAkASThA para hotI hai, taba sarvAdhika saMkhyA meM agni-jIva hote haiM, kyoMki logoM 4 kI bahulatA hone se pacana-pAcana kriyAeM pracura hotI haiN| dvitIya tIrthaMkara ajitanAtha ke samaya meM , ca agni ke jIva parAkASThA para the, kyoMki usa samaya manuSyoM kI saMkhyA bhI apanI parAkASThA para thii| . usa samaya agni-jIvoM kI utpatti bhI nirAbAdha thI, kyoMki mahAvRSTi Adi kA vyAghAta nahIM thaa| agni-jIvoM se vyApta kSetra ko paramAvadhi kA utkRSTa kSetra batAyA gayA hai| isa sandarbha meM jIvoM kI AkAza-pradezoM meM avagAhanA kisa prakAra mAnI jAya -yaha vicAraNA hotI hai| ataH ca kalpanA kA sahArA lenA par3atA hai| asaMkhyAta-pradezI lokAkAza meM agni-jIvoM ke vyApta hone kI . tIna pramukha sthitiyAM sambhAvita haiM- ghana, pratara va shrennii| ina tInoM meM bhI pratyeka ke 2-2 bheda haiN| isa // prakAra una jIvoM kI bhI avasthiti ke kula chaH bheda ho jAte haiN| ina chahoM prakAroM kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai- 188 89c98cence(r)(r)(r)(r)(r)cene Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Icecacaceenacace 900000000001 2222222222222222222222222222222222222222222221 niyukti-gAthA-31 pahalI va dUsarI (caturasa ghana-vinyAsa) sthiti- AkAza ke eka-eka pradeza para eka-eka ca agni jIva rakhe jAeM aura eka caturasa (catuSkoNa, caukora) jaisI AkRti ho| mAna leM ki tIna & AkAza-pradezoM kI, eka ke Upara eka, tIna paMktiyAM hoM, inake nau pradezoM meM pratyeka para eka-eka jIva ka hoM to kula jIvoM kI saMkhyA nau huii| aba pratyeka jIva ke Upara kI ora, aura nIce kI ora 1-1 jIva 4 aura baiThAeM jAyeM, isa taraha eka-eka pradeza para 3-3 jIva, aura kula milAkara 27 jIva avasthita hue| " isa prakAra, Upara nIce jIvoM ke sthita hone se, arthAt chahoM dizAoM meM jIvoM kI avagAhanA ke kAraNa, eka 'caturasa ghana' kA svarUpa bana gyaa| isI taraha, samasta agni-jIvoM ko avasthita kiyA jaay| yaha eka sthiti huii| dUsarI sthiti isa prakAra hai- pahale vinyAsa meM AkAza ke eka pradeza meM eka hI jIva rakhA a gayA thaa| kintu isa dUsarI sthiti meM eka jIva ko utane AkAza-pradezoM meM rakhA jAegA, jitanoM meM " ce usakI avagAhanA sambhava hai| agni-jIva kI avagAhanA asaMkhya pradezAtmaka mAnI gaI hai| nizcita " hI pahalI sthiti kI tulanA meM isa dUsarI sthiti meM jIvoM dvArA vyApta kSetra adhika hogA, vastutaH asaMkhyAta gunA hogaa| tIsarI va cauthI sthiti 'pratara' kI hai| eka-eka AkAza-pradeza para eka-eka jIva rakhe jaaeN| (unake Upara-nIce jIva nahIM rakhe jaaeNgeN)| isa prakAra, paMktibaddha aneka zreNI banatI jaaeNgii| yaha a tirachA phailA huA vinyAsa 'pratara' hai| cauthI sthiti meM eka jIva ko usakI avagAhanA-yogya AkAza-pradezoM para rakhA jaaegaa| nizcaya hI 'caturasra ghana' kI tulanA meM 'pratara' kI donoM sthitiyoM meM , jIvoM dvArA vyApta kSetra asaMkhyAtagunA adhika hogaa| - pAMcavI va chaThI sthiti 'zreNI kI hai| zreNI eka hI paMkti kI banAI jAegI, kyoMki aneka zreNiyoM se to 'pratara' vinyAsa banAyA jA cukA hai| isameM eka-eka AkAza-pradeza para eka-eka hI jIva avasthita hoMge aura 'sUI' ke AkAra kI yaha paMkti dIrgha, dIrghatara rUpa se bar3hatI jaaegii| chaThI " * sthiti meM avagAhanA-yogya pradezoM meM jIvoM ko avasthita kiyA jaaegaa| nizcaya hI isa aMtima prakAra meM jo sUI-tulya zreNI nirmita hogI, vaha pratara kI tulanA meM asaMkhyAtagunI hogii| a pUrvokta chahoM sthitiyoM meM pahalI pAMca sthitiyAM Agama-anumodita na hone se mAnya nahIM hai| kyoMki ina pAMcoM meM vyApta jIva-kSetra utanA adhika nahIM ho pAtA, jitanA zAstrakAra ko yA . a AgamAnumodita paramAvadhi ke utkRSTa kSetra ke rUpa meM abhISTa ho| dUsarA kAraNa yaha bhI hai ki ina " sthitiyoM meM AkAza ke eka pradeza para eka jIva ko avagAhita karAyA jAtA hai, jo AgamAnumodita 888888888888888888888888888888888888888888888 . (r)necessconce0c000000908 189 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 232223333333333333333333333333332322222222222 cacacecacacaca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) OOOOOOO nahIM hai, kyoMki eka AkAza-pradeza para eka jIva kI avagAhanA nahIM ho sakatI, ataH yaha asat ca kalpanA hai| phira bhI ghana va pratara kI tulanA meM zreNI (sUcI) kI racanA meM bahuta adhika kSetra spRSTa hotA , hai, isa dRSTi se chaThe vikalpa kI sthiti ko grAhya mAnA gayA hai| isa sUI rUpa zreNI ko avadhijJAnI , 4 kI deha ke paryantavartI bhAga se saba dizAoM meM ghumAyA jAya, vaha sUcI itanI bar3I hogI ki aloka meM , a bhI lokapramANa asaMkhya khaNDoM ko sparza kregii| vaha jitane kSetra ko arthAt (arthAt asaMkhyAta , a lokapramANa kSetra ko) spRSTa karegI, vaha paramAvadhi jJAna kA utkRSTa kSetra hai| - yahAM yaha jJAtavya hai ki yadyapi samasta agnikAya ke jIvoM kI zreNI-sUcI kabhI kisI ne banAI nahIM hai aura na usakA bananA saMbhava hI hai| alokAkAza meM koI mUrta padArtha bhI nahIM hai jise avadhijJAnI jAne / kintu paramAvadhijJAna kA sAmarthya pradarzita karane ke lie yaha mAtra kalpanA kI gaI hai| (haribhadrIya vRttiH) evaM tAvajjaghanyamutkRSTaM cAvadhikSetramabhihitam, idAnIM vimadhyamapratipipAdayiSayA , etAvatkSetropalambhe caitAvatkAlopalambhaH, tathA etAvatkAlopalambhe caitAvatotropalambha ityasyArthasya pradarzanAya cedaM gAthAcatuSTayaM jagAda zAstrakAraH niyuktiH) aMgulamAvaliyANaM, bhAgamasaMkhijja dosusNkhijjaa| aMgulamAvaliaMto, AvaliA aMgulapuhuttaM // 32 // hatthaMmi muhuttanto, divasaMto gAuyaMmi boddhvyo| joyaNa divasapuhuttaM, pakkhanto paNNavIsAo // 33 // bharahaMmi addhamAso, jaMbUdIvaMmi sAhio maaso| vAsaM ca maNualoe, vAsapuhuttaM ca ruyagaMmi // 34 // saMkhijjaMmi ukAle, dIvasamuddA vi huMti sNkhijjaa| kAlaMmi asaMkhijje, dIvasamuddA u bhaiyavvA // 35 // [saMskRtacchAyAH-ali-AvalikayoH bhAgamasaMkhyeyaM dvayoH saMkhyeyau / aGgulamAvalikAntarAvalikAa aGgulapRthaktvam // haste muhUrtAntardivasAntargavyUte bodvvyH| yojane divasa-pRthaktvaM pakSAntaH paJcaviMzatim / bharate'rddhamAsaH, jambUdvIpe sAdhiko maasH|vrss ca manujaloke varSapRthaktvaM ca rucke|sNkhyeye tu kAle dvIpasamudrA api bhavanti saMkhyeyAH |kaale asaMkhyeye dvIpasamudrAstu bhktvyaaH|| - 190 (r)(r)cr(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -Raacancececace niyukti-gAthA-32-35 32900000000 2222222222222222222222222322 (vRtti-hindI-) isa prakAra jaghanya va utkRSTa avadhi-kSetra kA.kathana kiyA gyaa| aba ca madhyama avadhi-kSetra ke pratipAdana kI icchA se 'itane kSetra kI upalabdhi (jJAna) meM itane kAla " kI upalabdhi hotI hai, aura itane kAla kI upalabdhi meM itane kSetra kI upalabdhi hotI hai'4 isa taraha viSaya ko spaSTa karane kI dRSTi se bhI zAstrakAra Age kI cAra gAthAeM kaha rahe haiM (32-35) (niyukti-artha-) aGguli ke asaMkhyAta bhAga ko dekhane vAlA (avadhijJAnI) AvalikA " ke asaMkhyAta bhAga taka dekhatA hai| aGgula ke saMkhyAta bhAga kSetra ko dekhane vAlA (avadhijJAnI) 0 AvalikA ke saMkhyAta bhAga taka dekhatA hai| aGgula jitane kSetra ko dekhane vAlA bhinna (apUrNa) , a AvalikA taka dekhatA hai| kAla kI apekSA se eka AvalikA taka dekhane vAlA kSetra kI . a apekSA se aGgula pRthaktva (do aGguloM se lekara nau aGguloM taka ke) kSetra ko dekhatA hai| . eka hAtha jitane kSetra ko dekhane vAlA antarmuhUrta pramANa kAla paryanta dekhatA hai| eka ca gavyUta (eka cauthAI yojana) kSetra ko dekhane vAlA antardivasa kAla (eka dina se kucha kama) va paryanta dekhatA hai| eka yojana kSetra ko dekhane vAlA divasapRthaktva kAla (do dinoM se lekara nau dinoM) paryanta dekhatA hai| paccIsa yojana kSetra ko dekhane vAlA antaHpakSa (kucha kAla kama eka . ca pakhavAr3e) paryanta dekhatA hai| - bharata kSetra jitane kSetra ko dekhane vAlA arddhamAsa kAla paryanta dekhatA hai| jambUdvIpa a pramANa kSetra ko dekhane vAlA sAdhika mAsa (eka mAsa se kucha adhika) kAla paryanta dekhatA hai| " manuSya loka pramANa kSetra ko dekhane vAlA eka varSa paryanta kAla ko dekhatA hai| rucaka dvIpa - pramANa kSetra ko dekhane vAlA varSa-pRthaktva (do se nau varSoM) taka kAla ko dekhatA hai| saMkhyAta kAla taka dekhane vAlA (avadhijJAnI) saMkhyAta dvIpa-samudra kSetra ko dekhatA hai hai| asaMkhyAta kAla taka dekhane vAlA (avadhijJAnI) asaMkhyAta dvIpa-samudra jitane kSetra ko . dekha pAe -isa viSaya meM bhajanA hai (arthAt vaha kabhI saMkhyAta dvIpa samudroM ko hI dekha pAtA " a hai, aura kabhI asaMkhyAta dvIpa-samudroM ko bhI dekha sakatA hai)| - 82800200crence@98cronner@@ 191 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Reacecra zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 9000000 - (haribhadrIya vRttiH) ___prathamagAthAvyAkhyA- 'aGgulam' kSetrAdhikArAt pramANAGgulaM gRhyate, avadhyadhikArAcca . ucchrayAGgulamityeke / 'AvalikA' asaMkhyeyasamayasaMghAtopalakSitaH kaalH| uktaM ca "asaMkhijjANaM samayANaM samudayasamitisamAgameNaM sA egA Avaliyatti vuccati" aGgalaM va cAvalikA ca anggulaavliketyornggulaavlikyoH| bhAgam' aMzam asaMkhyeyaM pazyati avdhijnyaanii|| etaduktaM bhavati-kSetramaGgulAsaMkhyeyabhAgamAtraM pazyan kAlataH AvalikAyA asaMkhyeyameva / < bhAgaM pazyatyatItamanAgataM ceti|kssetrkaaldrshnN copacAreNocyate, anyathA hi kSetravyavasthitAni , darzanayogyAni dravyANi, tatparyAyAMzca vivakSitakAlAntaravarttinaH pazyati, na tu kSetrakAlau, , muurttdrvyaalmbntvaattsyeti|evN sarvatra bhAvanA drssttvyaa|kriyaa ca gaathaactussttye'pydhyaahaaryaa|| tathA 'dvayoH' aGgulAvalikayoH saMkhyeyau bhAgau pazyati, aGgulasaMkhyeyabhAgamAtraM kSetraM : pazyannAvalikAyAH saMkhyeyameva bhAgaM pshytiityrthH|tthaa aGgulaM pazyan kSetrataH AvalikAntaH pazyati, bhinnaamaavlikaamityrthH|tthaa kAlataH AvalikAM pazyan kSetrato'GgulapRthaktvaM pshyti| pRthakvaM hi dviprabhRtirA navabhyaH iti prathamagAthArthaH // 32 // (vRtti-hindI-) prathama gAthA kA vyAkhyAna isa prakAra hai- aGgula pada se yahAM " & 'pramANAMgula' lenA cAhie, kyoMki yahAM kSetra kA adhikAra (prasaMga) cala rahA hai| kucha loga " yahAM aMgula pada se ucchrayAMgula grahaNa karate haiM, kyoMki yahAM avadhi jJAna kA adhikAra (prakaraNa) hai| asaMkhyAta samayoM ke samUha rUpa meM abhivyakta kAla ko 'AvalikA' kahate haiN| , kahA bhI hai- "asaMkhyAta samayoM ke samUha ko milA kara eka 'AvalikA' kahI jAtI hai"|" aMgulI va AvalikA -ina donoM ke asaMkhyAta bhAga yAnI aMza ko avadhijJAnI dekhatA hai| " tAtparya yaha hai ki aMgula ke asaMkhyAta bhAga pramANa kSetra ko dekhatA huA (avadhijJAnI) ca kAla kI apekSA se AvalikA ke (vartamAna), atIta, bhAvI rUpoM sahita asaMkhyeya bhAga ko, dekhatA hai| yahAM kSetra va kAla ko dekhanA jo kahA gayA hai, vaha upacAra se hI hai kyoMki vaha kSetra . meM sthita darzana-yogya dravyoM ko aura vivakSita kAla ke antarvartI paryAyoM ko dekhatA hai, na ki kSetra va kAla ko, kyoMki avadhijJAna kA Alambana mAtra mUrtadravya hI hotA hai| isI prakAra , & (anyatra, jahAM bhI kSetra va kAla ko dekhane kI bAta ho, vahAM) sarvatra yahI bhAvanA (samajha) : rakhanI caahie| ('dekhatA hai' -isa) kriyA kA cAroM gAthAoM meM adhyAhAra karanA caahie| . isI prakAra jo aMgula va AvalikA ke saMkhyeya bhAgoM ko dekhatA hai, vaha aMgula ke mAtra - 19280@cr(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)0898c000 * 333333333333333333333333333333333333333333333 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRRRRRRece 2299999000 333333333333333333333333333333333333333333333 niyukti gAthA-32-35 / saMkhyAta bhAga ko dekhatA huA AvalikA ke mAtra saMkhyAta bhAga ko dekhatA hai- yaha artha hai ca aura kSetra kI dRSTi se (sampUrNa) aMgula ko dekhatA huA avadhijJAnI antaHAvalikA ko, . & arthAt bhinna yA apUrNa AvalikA ko dekhatA hai| aura kAla kI dRSTi se AvalikA ko dekhatA : huA, kSetra kI apekSA se aMgula-pRthaktva ko dekhatA hai| yahAM pRthaktva se tAtparya hai- do se nau : c taka kI saMkhyA / yaha prathama gAthA kA artha pUrNa huA ||32 / / (haribhadrIya vRttiH) dvitIyagAthAvyAkhyA- 'haste' iti hastaviSayaH kSetrato'vadhiHkAlato muhUrtAntaH pazyati, , bhinna muhuurttmityrthH| avadhyavadhimatorabhedopacArAd avadhiH pshytiityucyte|tthaa kAlato. divasAntaH' bhinnaM divasaM pazyana, kSetrato gavyUtam itigavyUtaviSayo boddhavyaH, tathA yojanaviSayaH / kSetrato'vadhiHkAlato divasapRthaktvaM pazyati, tathA, 'pakSAntaH bhinna pakSaM pazyan kAlataH kSetrataH // & paJcaviMzatiyojanAni pazyatIti dvitIyagAthArthaH // 33 // 4 (vRtti-hindI-) dUsarI gAthA kI vyAkhyA isa prakAra hai- 'hAtha meM' isakA tAtparya ba hai- (avadhi) kSetra kI dRSTi se (eka) hAtha paryanta (dekhatA hai, to vaha) kAla kI dRSTi se . 'antarmuhUrta' yAnI bhinna (apUrNa) muhUrta kAla ko dekhatA hai| avadhi va avadhijJAnI -ina donoM se 4 meM abheda upacAra kara 'avadhi dekhatA hai' -aisA kahA gayA hai| (vAstava meM usakA tAtparya hai - avadhijJAnI dekhatA hai)| aura kAla kI dRSTi se 'antardivasa' yAnI bhinna (apUrNa) divasa ko , dekhatA huA (avadhijJAnI) kSetra kI dRSTi se 'gavyUta' (eka cauthAI yojana) ko (jJAna kA) : C viSaya karatA hai- aisA smjheN| aura kSetra kI dRSTi se yojana ko viSaya karane vAlA 'avadhi' / c jJAna kAla kI dRSTi se divasa-pRthaktva ko dekhatA hai, aura kAla kI dRSTi se 'antaHpakSa' yAnI // * bhinna (apUrNa) pakSa (pakhavAr3e) ko dekhatA huA kSetra kI dRSTi se paccIsa yojana paryanta dekhatA " hai- yaha dvitIya gAthA kA artha pUrNa huA // 33 // (haribhadrIya vRttiH) tRtIyagAthA vyAkhyAyate- 'bharate' iti bharatakSetraviSaye avadhau kAlato'rdhamAsa uktH| c evaM jambUdvIpaviSaye cAvadhau sAdhiko mAsaH, varSa ca manuSyalokaviSaye'vadhau iti|mnussylokH / va khalvardhatRtIyadvIpasamudraparimANaH, varSapRthaktvaM ca cakAkhyabAhAdvIpaviSaye'vadhAvavagantavyamiti - tRtiiygaathaarthH||34|| - @986@ @@@ @ @ @ @ @ @ce(r)(r) 193 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333333333333333333333333333333333333333333333 a cace cace cacace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000 (vRtti-hindI-) tIsarI gAthA kI vyAkhyA kI jA rahI hai- bharata meM, arthAt (sampUrNa) / ce 'bharata' kSetra jaba (kSetra-dRSTi se) avadhi kA viSaya ho to kAla kI dRSTi se usakA viSaya AdhA >> & mAsa kahA gayA hai| isI prakAra, (kSetra-dRSTi se) jambUdvIpa taka avadhi kA viSaya ho to (kAla, kI dRSTi se avadhi kA viSaya) sAdhika mAsa (kucha adhika mahInA) hotA hai| (samasta) manuSya loka avadhi kA viSaya ho to (kAla kI dRSTi se eka) varSa viSaya hotA hai| manuSyaloka (avasthAna) ar3hAI dvIpa-samudraparimita (manuSottara parvata taka) mAnA gayA hai| kSetra kI dRSTi se . & bAhya (manuSya-loka se bAhara sthita) rucaka nAmaka dvIpa ko avadhi jaba viSaya karatA " ca (dekhatA) hai, taba kAla kI dRSTi se varSa-pRthaktva (2 se lekara nau varSa) paryanta avadhi kA viSaya hotA hai- aisA samajhanA caahie| yaha tRtIya gAthA kA artha pUrNa huA // 34 // 4 (haribhadrIya vRttiH) ca caturthagAthA vyAkhyAyate-saMkhyAyata iti saMkhyeyaH, saca saMvatsaralakSaNo'pi bhvti| " tu-zabdo vishessnnaarthH| kiM vizinaSTi? saMkhyeyo varSasahasrAtparato'bhigRhyate iti, tasmin // sNkhyeye| kAle' kalanaM kAlaH, tasmin kAle avadhigocare sati, kSetratastasyaiva avadhergocaratayA, . 6. dvIpAzca samudrAzca dvIpasamudrA api bhavanti sNkhyeyaaH|apishbdaat mahAneko'pi tadekadezo'pi, iti| tathA kAle asaMkhye ye palyopamAdilakSaNe'vadhiviSaye sati, tasyaiva asaMkhyeyakAlaparicchedakasyAvadheH kSetrataH paricchedyatayA dvIpasamudrAzca bhaktavyAH' viklpyitvyaaH| 1 . kadAcidasaMkhyeyA eva, yadA iha kasyacinmanuSyasya asaMkhyeyadvIpasamudraviSayo'vadhirutpadyate / * iti|kdaacinmhaantH saMkhyeyAH, kadAcid ekaH, kadAcidekadezaH svayambhUramaNatirazco'vadheH / vijJeyaH, svambhUramaNaviSayamanuSyabAhAvadhervA yojanApekSayA ca sarvapakSeSu asaMkhyeyameva kSetramiti ca gAthArthaH // 35 // __(vRtti-hindI-) caturtha gAthA kI vyAkhyA kI jA rahI hai- (saMkhyeyakAla ko jAne . & to...) yahAM saMkhyeya kA artha hai- jisakI ginatI kI jA ske| vaha saMkhyeya 'saMvatsara' hotA . hai| 'to' yaha pada vizeSatA vyakta kara rahA hai| yaha kyA (yA kisakI) vizeSatA batA rahA hai? & (vaha yaha batA rahA hai ki) 'saMkhyeya' se yahAM hajAra varSoM se adhika kAla ko grahaNa karanA , caahie| usa saMkhyeya kAla meN| 'kalana' (ginatI) hI kAla hai| vaha kAla jaba avadhi kA viSaya : (jJeya) ho to kSetra kI dRSTi se usI avadhi ke saMkhyAta dvIpa va samudra bhI viSaya hote haiN| 'bhI' , - 194 (r)necken@cr@ @ce@ @cR90090880900 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222222223332 22222233 | CORRECER cace ce niyukti gAthA-32-35 00000000m | yaha pada yaha saMketa kara rahA hai ki kabhI eka mahAn (vizAla) bhAga aura kahIM usakA & AMzika bhAga bhI viSaya (jJeya) hotA hai| aura asaMkhyAta kAla yAnI palyopama Adi kAla , & jaba avadhi kA viSaya ho to usI yAnI asaMkhyAta kAla ke jJAtA avadhi ke kSetra kI dRSTi se , jJeya hone vAle dvIpoM va samudroM kI bhajanA kalpanIya hai| kabhI usa samaya jaba kisI manuSya , ko yahAM asaMkhyAta dvIpa samudra ko viSaya karane vAlA avadhi jJAna utpanna hotA hai, taba usake / ca ve asaMkhyAta hI dvIpa-samudra avadhi-viSaya hote haiN| kintu kabhI (saMkhyAta dvIpa-samudra hI hai a avadhi ke viSaya ho pAte haiM, jaise kabhI) mahAn saMkhyAta dvIpa-samudra (avadhi-viSaya hote haiM), " to kabhI eka hI dvIpa yA samudra, aura kabhI svayambhUramaNa parvata kA ekadeza (AMzika) , tiryak-bhAga hI avadhi kA viSaya ho pAtA hai| yojanoM kI dRSTi se to ukta sabhI vikalpoM meM , (arthAt saMkhyAta dvIpa-samudroM ko, eka dvIpa yA samudra ko yA ekadeza bhAga ko jAnane kI , sthiti meM bhI, yojanoM ko dRSTi meM rakheM to) kSetra asaMkhyAta hI hai| yaha gAthA kA artha pUrNa : a huaa|| 35 // .. vizeSArtha . prastuta cAra gAthAoM meM avadhi jJAna ke viSaya kA, kSetra va kAla kI apekSA rakha kara, vicAra, kiyA gayA hai| avadhi jJAna ke kSetra va kAla kI dRSTi se viSaya-bhedoM ko samajhane hetu eka tAlikA nIce . prastuta kI jA rahI haikSetra-apekSA kAla-apekSA a 1. eka aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga dekhe| 1. eka AvalikA kA asaMkhyAtavAM bhAga dekhe| ca 2. aMgula kA saMkhyAtavAM bhAga dekhe| 2. AvalikA kA saMkhyAtavAM bhAga dekhe| ca 3. eka aMgula 3. AvalikA se kucha nyuun| 4. pRthaktva aMgula (do aMgula se nau aMgula taka) 4. eka aavlikaa|| 5. eka hasta 5. eka muhUrta se kucha nyuun| 6. eka kosa 6. eka divasa se kucha nyuun| 4 7. eka yojana 7. pRthaktva divasa (do se nau divasa taka) 8. paccIsa yojana 8. eka pakSa se kucha nyuun| - (r)(r)R@RO98ck@@@98088000 195 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cacacacacacace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 200000 9. bharatakSetra 9. arddha maas| 232223232223333333333333333333322222222222222 10. jambUdvIpa 10. eka mAsa se kucha adhik| 68 11. ar3hAI dvIpa 11. eka vrss| 12. rucaka dvIpa 12. pRthaktva varSa (do se nau varSa taka) 13. saMkhyAta dvIpa 13. saMkhyAta kaal| & 14. saMkhyAta va asaMkhyAta dvIpa evaM samudroM kI bhajanA 14. palyopamAdi asaMkhyAta kaal| a (arthAt saMkhyAta bhI asaMkhyAta bhI, ekadeza bhI) digambara paramparA meM bhI SaTkhaNDAgama (pustaka-13) meM avadhijJAna ke kSetra ko lekara vicAra , kiyA gayA hai, jo kucha aMzoM meM zvetAmbara paramparA se bhinnatA rakhatA hai| tulanAtmaka dRSTi se adhyayana karane vAloM ke lAbhArtha eka tAlikA nIce dI jA rahI haikSetra-apekSA kAla-apekSA utsedhAMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga AvalikA kA asaMkhyAtavAM bhAga utsedhAMgula kA saMkhyAtavAM bhAga AvalikA kA saMkhyAtavAM bhAga aMgulamAtra antarAvalikA . .. aMgulapRthaktva AvalikA hastapramANa AvalikA pRthaktva 1 gavyUta sAdhika ucchvAsa 1yojana antarmuhUrta . 25 yojana antardivasa bharatakSetra ardhamAsa jambUdvIpa sAdhika mAsa manuSyakSetra eka varSa rucaka dvIpa varSapRthaktva saMkhyeya dvIpasamudra saMkhyeya varSa asaMkhyeya dvIpasamudra asaMkhyeya varSa 196 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)ce@900 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acecacecaceaect 000000000 niyukti gAthA-36 (haribhaMdrIya vRttiH) evaM tAvat paristhUranyAyamaGgIkRtya kSetravRddhayA kAlavRddhiraniyatA, kAlavRddhayA ca kSetravRddhiH prtipaaditaa|saamprtN dravyakSetrakAlabhAvApekSayA yavRddhau yasya vRddhirbhavati, yasya vA na bhavati-amumarthamabhidhitsurAha (niyuktiH) kAle cauNDa vuDDI, kAlo bhaiyavbu khittvuddiie| vuDDIe davdapajjava, bhaiyavvA khittakAlA u||36|| [saMskRtacchAyAH-kAle caturNA vRddhiH, kAlo bhaktavyaH kssetrvRddhau|vRddhau dravyaparyAyayoH bhaktavyau kssetrkaalau|] ___ (vRtti-hindI-) isa prakAra, 'paristhUla nyAya' (arthAt kisI sUkSmatA meM na jAkara, . & moTe taura para nirUpaNa karanA -isa nIti) ko svIkAra kara, kSetra-vRddhi se aniyata kAlagata : 8 vRddhi, aura kAla-vRddhi se kSetra-gata vRddhi kA honA batAyA gyaa| aba dravya, kSetra, kAla va bhAva : kI apekSA se kisI kI vRddhi se kisI (anya) kI vRddhi hotI hai yA kisI kI vRddhi nahIM hai ce hotI -isa artha ko batAne hetu (Age kI gAthA) kaha rahe haiM (36) __ (niyukti-artha-) kAla kI vRddhi hone para cAroM (dravya, kSetra, kAla va bhAva) kI vRddhi, hotI (hI) hai| kSetra kI vRddhi meM kAla-vRddhi bhajanIya (vikalpa-yogya) hai| dravya va paryAya kI " a vRddhi hone para kSetra aura kAla kI vRddhi bhajanIya (vikalpa-yogya) hotI hai| (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) kAle' avadhijJAnagocare, vardhamAna iti gmyte| caturNAm' dravyAdInAM c vRddhirbhavati, saamaanyaabhidhaanaat|kaalstu 'bhaktavyaH' vikalpayitavyaH kSetrasya vRddhiH kSetravRddhiH, tasyAM kSetravRddhau satyAma, kadAcidvardhate kdaacinneti|kutH? kSetrasya sUkSmatvAt kAlasya ca // pristhuurtvaaditi|drvypryaayau tu vrdhete|sptmynttaa cAsya "ai hoti ayArante, paryami biiyAe . bahusu pulis| taiyAichaTThIsattamINa egami mahilatye 1r [et bhavati akArAnte pade, dvitIyAyAM bahuSu / & puMlijetRtIyAdiSu SaSThIsaptamyoH ekasmin mahilAyeM // ] asmAllakSaNAt siddhyti|evmnytraapi , prAkRtazailyA iSTavibhaktyantatA pdaanaamvgntvyeti|tthaa vRddhau ca, dravyaM ca paryAyazca dravyaparyAyau " tayoH vRddhau satyAM 'bhaktavyau' vikalpanIyau kssetrkaalaavev| tuzabdasya evakArArthatvAt, - 828ce@pc@ @ @ @ @ @ @ @ 197 222233333333333333333333333333333333333333333 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333333333333333333333333333333222333222222222 -caca caca cacea zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 2000020kadAcidanayovRddhirbhavati kadAcinneti, dravyaparyAyayoH sakAzAt paristhUratvAt kSetrakAlayoriti ca bhaavaarthH| dravyavRddhau tu paryAyA varddhanta eva, paryAyavRddhau ca dravyaM bhAjyam / dravyAt paryAyANAM sUkSmataratvAt akramavartinAmapi ca vRddhisaMbhavAt kAlavRddhayabhAvo bhAvanIya iti gAthArthaH // 36 // . a (vRtti-hindI-) kAla jaba avadhijJAna kA viSaya ho, yahAM 'kAla' pada se (prakaraNa vaza) kAla-vRddhi artha gamya hotA hai (arthAt jaba kAla kI vRddhi ko avadhi jJAna apanA viSaya : banAe to), cAroM kI, arthAt dravya, kSetra, kAla va bhAva -inakI vRddhi hotI hai| yahAM cAroM kA / sAmAnya rUpa se grahaNa kiyA gayA hai (cAroM ko alaga-alaga nAma se nahIM kahA gayA hai)| kAla kI bhajanA hai, arthAt vikalpa se kathanIya hai| arthAt kSetra kI vRddhi hone para, kabhI to " ca kAla kI vRddhi hotI hai aura kabhI nahIM bhI hotii| aisA kaise? (uttara hai-) kyoMki kSetra " a (apekSAkRta) sUkSma hotA hai aura kAla (apekSAkRta) sthUla hotA hai| jaba dravya va paryAya . & vRddhigata hoN| "akArAnta pada meM dvitIyA bahuvacana meM 'e' hotA hai, strIliMga meM tRtIyA Adi, G (arthAt) saptamI va SaSThI vibhakti ke ekavacana meM bhI ekAra hotA hai" -isa (prAkRta vyAkaraNa ke) lakSaNa ke anusAra, yahAM 'vuDDhIe' (vRddhau) isa prAkRta pada meM saptamI vibhakti kA sadbhAva : siddha hotA hai (ataH artha hogA- vRddhi hone pr)| isI prakAra anyatra bhI prAkRta-zailI ke .. 1 anurUpa yaha jAna lenA cAhie ki padoM ke anta meM kauna sI vibhakti prayukta huI hai| dravya va " paryAya -ina donoM kI vRddhi hone para, kSetra va kAla -ina donoM kI hI bhajanA hai| 'tu' yaha zabda ca 'evakAra' ko vyakta karatA hai| tAtparya yaha hai ki (dravya-paryAya kI vRddhi hone para), kSetra va 1 & kAla kI kabhI vRddhi hotI hai, aura kabhI nahIM, kyoMki dravya va paryAya kI tulanA meM kSetra va kAla sthUla hote haiN| dravya kI vRddhi hone para to paryAyoM meM vRddhi hogI hI, kintu paryAyoM kI , 8 vRddhi hone para dravya meM vRddhi kI bhajanA hai, kyoMki dravya kI tulanA meM paryAya adhika sUkSma hote , & haiM, aura cUMki dravya meM akramavartI-paryAyoM (sparza rasAdi guNoM) kI bhI vRddhi saMbhAvita hai, . isalie (paryAya-vRddhi hone para bhI) kAla-vRddhi nahIM (bhI) hotI -aisA samajha lenA caahie| < yaha gAthA kA artha pUrNa huA 36 // (haribhadrIya vRttiH) atra kazcidAha-jaghanyamadhyamotkRSTabhedabhinnayoH avadhijJAnasaMbandhinoH kSetrakAlayoH aGgulAvalikA'saMkhyeyabhAgopalakSitayoH parasparataH pradezasamayasaMkhyayA paristhUrasUkSmatve sati -88888888888888888888888888888888888881 - 198 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RRRRRRRece 209020200090 niyukti gAthA-37 kiyatA bhAgena hiinaadhiktvmiti|atrocyte, sarvatra pratiyoginaH khalvAvalikA'saMkhyeyabhAgAdeH ca kAlAd asaMkhyeyaguNaM kssetrm|kut etat? ata Aha niyuktiH) suhamo ya hoi kAlo, tatto suhumayaraM havai khittN| aGgalaseDhImitte, osappiNIo asaMkhejjA // 37 // [saMskRtacchAyAH- sUkSmazca bhavati kAlaH, tataH sUkSmataraM bhavati kSetram / aGgulazreNimAtre ca avsrpinnyo'sNkhyeyaaH|] (vRtti-hindI-) kisI zaMkAkAra ne kahA- avadhijJAna se sambaddha, evaM jaghanya, : madhyama va utkRSTa -ina bhedoM vAle tathA aMgula va AvalikA ke asaMkhyAta bhAga ke rUpa meM , nirdiSTa kSetra va kAla kI (bhI to) paraspara pradeza-saMkhyA va samaya-saMkhyA ke AdhAra para apekSAkRta sthUlatA va sUkSmatA hotI hai, (kSetra kI apekSA kAla kI sthUlatA hai), aisI sthiti meM yaha bhI batAeM ki kitane aMzoM meM hInatA hai yA adhikatA hai? isakA uttara yaha haica AvalikA ke asaMkhyeya bhAga Adi pratiyogI (vidheya, jJeya) kAla kI tulanA meM kSetra sarvatra ca asaMkhyeya gunA (sthUla) hotA hai| aisA kaise? isakA uttara de rahe haiM (37) (niyukti-artha-) kAla sUkSma hotA hai, (kintu) usase bhI adhika sUkSma kSetra hotA hai| " a (kyoMki) aMgulazreNI mAtra AkAzapradeza kA parimANa asaMkhyAta avasarpiNI kI samaya-rAzi ke samAna hotA hai| (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) 'sUkSmaH' zlakSNazca, bhavati kAlaH, yasmAd utpalapatrazatabhede samayAH * pratipatramasaMkhyeyAH pratipAditAH, tathApi tataH' kAlAt, sUkSmataraM bhavati kssetrm|kutH?, yasmAt " * aGgulazreNimAtre kSetre pradezaparimANaM pratipradezaM samayagaNanayA avasarpiNyaH asaMkhyeyAH, tIrthakRdbhiH / prtipaaditaaH| etaduktaM bhavati- aGgulazreNimAtre kSetre pradezAgram asaMkhyeyAvasarpiNIsamayarAziparimANamiti gaathaarthH||37|| . (vRtti-hindI-) kAla sUkSma va zlakSNa (alpa, bArIka) hotA hai, kyoMki sau kamala ke / patroM ke bhedane meM pratyeka patra ke bhinna hone kA kAla asaMkhyeya samaya batAyA gayA hai, phira | - (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)ce(r)(r) 199 - - 232223333333333333333333333333333333333333332 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2233 33333333333333333333333333333333333333 scecaca caca caca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 20 20 20 20 909097 bhI usa kAla kI tulanA meM (bhI) kSetra adhika sUkSma hotA hai| kaise? cUMki mAtra aMguli-zreNI 4 ke kSetra meM hI pratyeka pradeza ke AdhAra para samaya kI gaNanA kareM to asaMkhyeya avasarpiNI " kAla ho jAtA hai -aisA tIrthaMkaroM ne batAyA hai| tAtparya yaha hai ki aMgula-zreNI mAtra kSetra meM , pradeza ke agrabhAga- AkAzapradeza kA hI parimANa asaMkhyAta avasarpiNI kAla kI samayarAzi jitanA hotA hai| yaha gAthA kA artha pUrNa huA ||37 // (haribhadrIya vRttiH) uktamavadherjaghanyAdibhedabhinna kssetrprimaannm|kssetrN cAvadhigocaradravyAdhAradvAreNaivAvadheriti / 1 vyapadizyate, ataH kSetrasya dravyAvadhikatvAt tadabhidhAnAnantarameva avadhiparicchedayogyadravyAbhighitsayA''ha (niyuktiH) teAbhAsAdavvANa, antarA ittha lahai ptttthvo| gurulahua-agurulahuaM, taMpi ateNeva niTThAi // 38 // [saMskRtacchAyAH-taijasa-bhASAdravyANAm antarA atra labhate prsthaapkH|gurulghu agurulaghukaM tadapi se ca tenaiva nitisstthti| (vRtti-hindI-) avadhijJAna ke jaghanya Adi bhedoM ke anurUpa kSetra-parimANa kA nirupaNa kara diyA gyaa| avadhijJAna ke viSaya hone vAle dravya ke AdhAra para hI avadhi kA kSetra batAyA jAtA hai| cUMki kSetra dravya-maryAdita hotA hai, isalie dravya-maryAdA ke nirUpaNa ke bAda hI avadhijJAna se jAne jA sakane yogya dravya kA kathana ucita hai- isa dRSTi se a (zAstrakAra Age) kaha rahe haiM 333333333333333333333333333388888888888888888 / (38) (niyukti-artha-) prasthApaka (prAthamika sthiti vAlA, pratipAtI jJAna vAlA) avadhijJAnI taijasa vargaNA va bhASA vargaNA ke madhyavartI gurulaghu va agurulaghu paryAya vAle (dravyoM) ko grahaNa , na karatA hai| basa, use grahaNa karate-karate hI pratipatita (samApta) ho jAtA hai| 200 (r)(r)(r)(r)ce(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) - Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IRecenecescece bbbbb bbbb 333333333333333333333 niyukti-gAthA-8 | (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) avadhizca jaghanyamadhyamotkRSTabhedabhinnaH, tatra tAvajjaghanyAvadhipariccheda-2 yogyamevAdAvabhidhIyate-taijasaM ca bhASA ca taijasabhASe, tayordravyANi taijasabhASAdravyANi, . 4 teSAmiti smaasH| antarAt' iti 'arthAdvibhaktipariNAmaH' antare, athavA 'antare' iti / & paatthaantrmev| etaduktaM bhavati-taijasavAradravyANAmantara ityntraale|atr tadayogyamanyadeva dravyaM & 'labhate' pshyti|ko'saavityt Aha- 'prasthApakaH' |prsthaapko nAma avdhijnyaanpraarmbhkH| kiMviziSTaM taditi, ata Aha- 'guruladhvagurulaghu' |guru ca laghu ca gurulaghu tathA na gurulaghu, agurulghu| (vRtti-hindI-) avadhi ke jaghanya, madhyama va utkRSTa bheda hote haiN| inameM jaghanya ca avadhijJAna ke yogya dravya kA hI pahale nirUpaNa kiyA jA rahA hai| taijasa aura bhASA, ina , a (donoM) ke dravya, isa artha kA vAcaka samAsayukta pada hai- 'taijasa bhASA dravya', unakA antr| yahAM 'antara' pada meM artha-vaza (arthasaMgati ke nimitta) vibhakti-pariNAma (saptamI vibhakti se , yukta) karaNIya hai, taba artha hogA -antara meM (madhya meM, antarAla meN)| athavA 'antare' yaha / (saptamyanta pada) pAThAntara hI upalabdha hotA hai (taba vibhakti-pariNAma, vibhaktiparivartana kI ce AvazyakatA nahIM hogii)| tAtparya yaha hai ki taijasa dravya aura bhASA dravya ke bIca meM, jo taijasa va bhASA ke ca ayogya anya dravya hote haiM, unheM hI yaha avadhijJAna grahaNa karatA hai| kauna grahaNa karatA hai? & prasthApaka (grahaNa karatA hai)| prasthApaka kA artha hai- avadhijJAna kA prArambhaka (prArambhika avdhijnyaanii)| vaha (grahaNayogya) dravya kisa prakAra kA kA hotA hai? isake uttara meM batAyA - 1 4 gurulaghu-agurulaghu / guru ho aura laghu bhI ho vaha gurulaghu, aura jo aisA na ho, vaha agurulghu| & (haribhadrIya vRttiH) etaduktaM bhavati-gurulaghuparyAyopetaM gurulaghu, agurulaghuparyAyopetaM cAgurulaghu iti|| la tatra yattaijasadravyAsannaM tadguThalaghu, yatpunarbhASAdravyAsannaM tdgurulghu| tadapi ca' avadhijJAnaM . va pracyavamAnaM satpunaH tenaiva dravyeNopalabdhena satA niSThAM yAti, prcyvtiityrthH| tatra apizabdAt . yatpratipAti tatrAyaMkramaH, na punaravadhijJAnaM pratipAtyeva bhvtiityrthH|cshbdstvevkaaraarthH|s, cAvadhAraNe, tasya caivaM prayogaH- tadevAvadhijJAnamevaM pracyavate, na zeSajJAnAnIti gAthArthaH // 38 // 333333 333333333333333 80@cr(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 201 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ce cR CR ca ca ca R zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 7mon nnnn (vRtti-hindI-) tAtparya yaha hai- gurulaghu paryAya ko prApta gurulaghu hotA hai aura / & agurulaghu paryAya ko prApta agurulaghu / jo taijasa dravya ke nikaTa hotA hai, vaha gurulaghu hotA hai hai, aura jo bhASA dravya ke nikaTa hotA hai, vaha agurulaghu hotA hai| aura vaha avadhijJAna , pracyavamAna hI (pratipAtI, vinAzazIla) hotA huA, usa dravya ko upalabdha karate hue hI, & sampanna arthAt pracyAvita (naSTa) ho jAtA hai| 'bhI' pada se yaha sUcita hai ki jo pratipAtI & avadhijJAna hai, usI meM yaha sthiti hotI hai, kintu avadhijJAna mAtra pratipAtI hI nahIM hotA hai a (vaha apratipAtI bhI hotA hai)| 'ca' pada kA yahAM 'eva' (hI) artha hai| vaha 'avadhAraNa' vyakta , & karatA hai, isalie usake prayoga se yaha artha vyakta hotA hai ki vahI avadhijJAna ukta prakAra se pracyavita hotA hai, zeSa avadhi jJAna nhiiN| yaha gAthA kA artha pUrNa huA | 38 // vizeSArtha avadhijJAna ke aneka bheda zAstroM meM pratipAdita haiM, jinameM apratipAtI va pratipAtI-ye 222222222222222323233333333333333333333333333 bheda yahAM prAsaMgika haiN| inakA svarUpa isa prakAra hai pratipAtI- pratipAta kA artha patana honA, giranA yA samApta ho jAnA hai| jagamagAte dIpaka ca ke vAyu ke jhoMke se ekAeka bujha jAne ke samAna jo avadhijJAna sahasA lupta ho jAtA hai, use pratipAtI kahate haiN| yaha avadhijJAna jIvana ke kisI bhI kSaNa meM utpanna aura lupta bhI ho sakatA hai| . hIyamAna aura pratipAtI meM antara yaha hai ki hIyamAna kA to pUrvApekSayA dhIre-dhIre hrAsa ho jAtA hai, . ca jabaki pratipAtI dIpaka kI taraha eka kSaNa meM naSTa ho jAtA hai| apratipAtI- jisa avadhijJAna kA svabhAva patanazIla nahIM hai, use apretipAtI kahate haiN| kevalajJAna hone para bhI apratipAtI avadhijJAna nahIM jAtA, apitu vaha kevalajJAna meM samAviSTa ho : jAtA hai| kevalajJAna ke samakSa usakI sattA usI taraha akiMcitkara hai, jaise ki sUrya ke samakSa dIpaka CR kA prkaash| yaha apratipAtI avadhijJAna bArahaveM guNasthAnavI jIvoM ke antima samaya meM hotA hai / aura usake bAda terahaveM guNasthAna prApta hone ke prathama samaya ke sAtha kevalajJAna utpanna ho jAtA hai| ca isa apratipAtI avadhijJAna ko paramAvadhijJAna bhI kahate haiN| -8888888888888888888888888888888888888 - 202 202 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)000RO900 (r)(r)(r)(r)(r)(r) Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A RRRRRRRRR h h h h h h h g g >> >> >> >> niyukti-gAthA-39-40 (haribhadrIya vRttiH) & Aha- kiyatpradezaM tad dravyam, yat taijasabhASAdravyANAmapAntarAlavarti jaghanyAvadhiprameyamityAzaya taddhi paramANvAdikramopacayAd audArikAdivargaNAnukramataH prtipaadymiti|atsttsvruupaabhidhitsyaa gAthAdvayamAha (niyuktiH) orAlaviuvvAhArateabhAsANapANamaNakamme / aha davvavaggaNANaM, kamo vivajjAsao khitte // 39 // kammovariM dhuveyara-suNNeyaravaggaNA annNtaao| caudhuvaNaMtara-taNuvaggaNA ya mIso tahA'citto // 40 // [saMskRtacchAyAH- audArika-vaikriyA''hAra-taijasa-bhASA''napAna-manaHkarmaSu / atha dravyavargaNAnAM kramo viparyAsataH kSetre ||krmopri dhuvetara-zUbyetaravargaNA anantAH / caturyuvAnantara-tanuvargaNAzca mishrstthaa'cittH||] (vRtti-hindI-) (zaMkA-) taijasa va bhASA dravyoM ke antarAla meM sthita dravya jaghanya CC avadhijJAna kA viSaya hotA hai| vaha kitane pradezoM ke parimANa vAlA hotA hai? isa AzaMkA kA uttara hai- 'paramANu Adi krama ke upacaya ke AdhAra para aura audArika Adi vargaNAoM ke CM anukrama se usa dravya kA pratipAdana hotA hai'| isalie inake svarUpa ko kahane kI icchA se (Age) do gAthAeM kaha rahe haiM (39-40) . (niyukti-hindI) dravya vargaNAoM kA krama isa prakAra hai:- audArika, vaikriya, AhAra, taijasa, bhASA, AnapAna, mana va kArmaNa / kSetra-viSayaka vargaNAoM kA krama (grahaNa-ayogya, & grahaNa-yogya, grahaNa-ayogya -isa prakAra) viparIta (arthAt paraspara viparItatA liye hue, hai)| karmavargaNA ke (hI) rUpa meM (grahaNa-ayogya) dhruvavargaNA, adhruva vargaNA, zUnyAntara vargaNA, azUnyAntara vargaNA, cAra dhruvAnantara vargaNA, cAra tanu vargaNAeM- (audArika, vaikriya, AhAraka va taijasa), mizraskandha vargaNA, aura acitta (mahA)skandha vrgnnaa| 333333333333 (r)(r)(r)(r)(r)(r)c&000000000000 203 bu Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -333333333333333333333333333333333333333333333 aca caca ca cace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 9000 9000(haribhadrIya vRttiH) prathamagAthAvyAkhyA-Aha-audArikAdizarIraprAyogyadravyavargaNAH kimartha prarupyante / & iti? ucyate, vineyAnAmavyAmohArtham / tathA codAharaNamatra-iha bharatakSetre magadhajanapade , & prabhUtagomaNDalasvAmI kucikarNo (kuvikarNo) nAma dhnptirbhuut| sa ca tAsAM gavAmatibAhulyAt sahasrAdisaMkhyAmitAnAM pRthak pRthaganupAlanArtha prabhUtAn gopAMzcakrete'pi ca parasparasaMmilitAsu 6 tAsu goSvAtmIyAH samyagajAnAnAH snto'klhyn|taaNshc parasparato vivadamAnAnupalabhya ca asau teSAmavyAmohArtham adhikaraNavyavachittaye ca raktazuklakRSNakarburAdibhedabhinnAnAM gavAM // & pratigopaM vibhinnA vargaNAH khalvavasthApitavAn -ityeSa dRssttaantH| ayamarthopanayaH- iha " gopapatikalpastIrthakRt gopakalpebhyaH ziSyebhyo gorUpasadRzaM pudgalAstikAyaM , paramANvAdivargaNAvibhAgena nirUpitavAniti alaM prsnggen| (vRtti-hindI-) prathama gAthA kI vyAkhyA- (zaMkA-) isa prakAra hai ki audArika & Adi zarIroM ke yogya dravya vargaNAoM kI prarUpaNA kyoM kI gaI hai? samAdhAna yaha haiziSyajanoM ko bhrama na ho -isa ke lie (vargaNAoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai)| isa sambandha meM eka udAharaNa (dRSTAnta) bhI isa prakAra hai- isa bharata kSetra ke magadha nAmaka , janapada meM pracura go-maNDaloM (gooM ke jhuNDoM) kA svAmI dhanADhya vyakti thA, jisakA nAma hai ca kucikarNa (yA kuvikarNa) thaa| gooM kI atyadhika saMkhyA ko dekhate hue, hajAroM kI saMkhyA - & vAlI una gooM kI pRthak-pRthak rakSA hetu usa dhanapati ne aneka gvAloM ko tainAta kiyA, 7 kintu ve bhI, jaba ve gAeM paraspara mila jAtI thIM, to apanI gAyoM ko ThIka se pahacAna na pAne , & ke kAraNa Apasa meM jhagar3ate the| unheM paraspara bahasa (va jhagar3A) karate hue dekha kara una , 6 (gvAloM) ko kabhI koI bhrama nahIM ho aura unameM jhagar3A bhI na ho -isake lie usa (dhanapati) ne gAyoM ko lAla, sapheda, kAlI, citakabarI Adi bhedoM meM bAMTakara pratyeka gvAle hai ke jimme gooM kI pRthak-pRthak vargaNAeM (jhuNDa) niyata kara dI -yaha dRSTAnta hai| isa ca dRSTAnta kA artha-upanaya (usakI saMgati) isa prakAra hai- yahAM gvAloM ke svAmI ke samAna " & tIrthaMkara haiM, jinhoMne gvAle jaise ziSyoM ke lie gooM ke jaise vividha rUpoM vAle pudgalAstikAya . ko paramANu Adi vividha vargaNAoM meM vibhakta kara usakA nirUpaNa kiyaa| aba aura kucha * adhika kahane kI jarUrata nhiiN| -777777777777777777777777 204 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)8808880888888 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Commecentenance 9000000000 niyukti-gAthA-39-40 / (haribhadrIya vRttiH) ___padArthaH pratipAdyate-tatra audArikagrahaNAd audArikazarIragrahaNayogyA vargaNAH >> prigRhiitaaH|taashcaivmvgntvyaaH- iha vargaNAH sAmAnyatazcaturvidhA bhvnti|tdythaa-drvytH, kSetrataH, kAlataH, bhaavtshc| tatra dravyata ekapradezikAnAM yAvadanantapradezikAnAm, kSetrata ekapradezAvagADhAnAm yAvadasaMkhyeyapradezAvagADhAnAm, kAlata ekasamayasthitInAM CM yAvadasaMkhyeyasamayasthitInAm, bhAvatastAvat paristhUranyAyamaGgIkRtya kRSNAnAM yAvat zuklAnAm , va surabhigandhAnAM durabhigandhAnAM c| tiktarasAnAM yAvanmadhurarasAnAm, mRdUnAM yAvadrUkSANAM , a gurulaghUnAmagurulaghUnAM ca, evametA dravyavargaNAdyA vargaNAzcaturvidhA bhvnti| a (vRtti-hindI-) (aba gAthA ke) padoM kA artha batAyA jA rahA hai- audArika pada se yahAM 'audArika zarIra dvArA grahaNa-yogya vargaNA' artha grAhya hai| una (ke svarUpa) ko isa " ca prakAra samajheM- yahAM vargaNA ke cAra prakAra haiN| jaise- dravya (kI dRSTi) se, kSetra se, kAla se - aura bhAva se| inameM ekapradezI se lekara anantapradezI taka (dravyoM) kI vargaNAeM dravya-dRSTi se , & haiN| eka pradeza meM avagAr3ha (sthita) se lekara asaMkhyeya pradezoM para avagAr3ha dravyoM kI vargaNAeM, kSetra-dRSTi se haiN| eka samaya se lekara asaMkhyeya samaya taka sthiti vAle dravyoM kI vrgnnaaeN| kAla kI dRSTi se hai| aura 'paristhUla' nyAya ko svIkAra kara (moTe rUpa se nirUpaNa kareM to) ce kRSNa varNa se lekara zukla varNa vAle, surabhi gaMdha se lekara dUSita gaMdha vAle, tikta rasa se lekara " ca madhura rasa vAle, mRdu sparza se lekara rUkSa sparza vAle, gurulaghu va agurulaghu (guNavAle) -ina sabhI kI dravya, kSetra, kAla va bhAva kI dRSTi se cAra-cAra vargaNAeM hotI haiN| (haribhadrIya vRttiH) .. prakRtopayogaH pradarzyate-tatra paramANUnAmekA vargaNA, evaM dvipradezikAnAmapyekA, , & evamekaikaparamANuvRddhayA saMkhyeyapradezikAnAM saMkhyeyA vargaNA, asaMkhyeyapradezikAnAMcAsaMkhyeyAH, . tato'nantapradezikAnAm anantAH khalvagrahaNayogyA vilaMdhya tatazca viziSTapariNAmayuktA " audArikazarIragrahaNayogyAH khalvanantA eveti| tA api collaMghya pradezavRddhayA . pravardhamAnAstatastasyaivAgrahaNayogyA anantA iti, tAzca prabhUtadravyanivRttatvAt , sUkSmapariNAmopetatvAcca audArikasyAgrahaNayogyA iti|vaikriysyaapi cAlpaparamANunirvRttatvAd / bAdarapariNAmayuktatvAccAgrahaNayogyA eva tA iti|punH pradezavRddhayA pravardhamAnAH khalvanantA 333333333333333333333333333333333333333333333 - 808869088890880000000000000 205 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caca ca ca cace ca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 09929 | evollaMghya tathApariNAmayuktA vaikriyagrahaNayogyA bhvnti|taa api ca pradezavRddhyA pravardhamAnA << anantA eveti tAvad yAvad ekAdipracuraparamANunirvRttatvAt sUkSmapariNAmayuktatvAcca // vaikriyasyAgrahaNayogyA bhvnti| evaM pradezavRddhayA pravardhamAnAH khalvagrahaNayogyA apyanantA , eveti, tAzcAhArakasya alpaparamANunivRttatvAd bAdarapariNAmopetatvAcca agrahaNayogyA eveti|| 6 evamAhArakasya taijasasya bhASAyAH AnApAnayormanasaH karmaNazca ayogyayogyAyogyAnAM c vargaNAnAM pradezavRddhayupetAnAmanantAnAM trayaM trymaayojniiym| (vRtti-hindI-) (aba) vartamAna prasaMga meM unake upayoga (vyAvahArika sthiti) ko c spaSTa kara rahe haiM -inameM eka vargaNA to (eka pradezI) paramANuoM kI hai, isI prakAra usake bAda do-pradezI (do-do paramANuoM) kI eka vargaNA hai, isI taraha eka-eka paramANu kI vRddhi, & karate hue saMkhyeya pradeza vAloM kI saMkhyeya vargaNAeM haiM, isake bAda anantapradezavAloM kI * ananta vargaNAeM haiM- (ye sabhI) audArika zarIra dvArA grahaNa-ayogya haiN| inheM pAra karake , a (ananta vargaNAoM ke bAda) viziSTa pariNAma vAlI, audArika zarIra dvArA grahaNayogya vargaNAoM kI saMkhyA ananta hI hai| inheM bhI pAra kara, pradeza-vRddhi ke sAtha bar3hane vAlI, ananta vargaNAeM haiM jo usI audArika zarIra ke grahaNa-yogya nahIM hotIM, kyoMki ve prabhUta (pracura) dravyoM se banI la aura (ati) sUkSma pariNAma vAlI hotI haiM, isalie audArika ke lie agrAhya hotI haiN| ve hI cvargaNAeM vaikriya zarIra ke lie bhI grahaNa-yogya nahIM hotIM, kyoMki unake lie ve alpa & paramANuoM se banI aura bAdara (sthUla) pariNAma vAlI hotI haiN| isake bAda pradeza-vRddhi se " & vRddhiMgata hotI huI una ananta vargaNAoM ko pAra kara viziSTa pariNAma vAlI aura vaikriya " zarIra ke lie grahaNayogya vargaNAeM vidyamAna hotI haiN| ve vargaNAeM bhI pradeza-vRddhi se vRddhiMgati , hotI huI ananta hI hotI haiN| kintu inake Age ekAdi pracura paramANuoM se nirmita evaM sUkSma pariNAmoM se yukta hotI huI vargaNAeM vidyamAna haiM jo vaikriya zarIra ke lie grahaNayogya nahIM hai ca hotiiN| isI prakAra pradeza-vRddhi se vRddhiMgata hotI huIM ye agrAhya vargaNAeM bhI ananta hI hotI haiN| " ca ve bhI, AhAraka zarIra ke lie agrahaNIya hI hotI haiM, kyoMki ve alpa paramANuoM se banI " & aura sthUla pariNAma se pariNata hotI haiN| isI prakAra, AhAraka, taijasa, bhASA, AnApAna " (ucchvAsa-niHzvAsa), mana, va kAnaNa pya kI brahaNA ayogya, grahaNayogya aura phira rAhaNa-.. ayogya -isa krama se sthita tathA pradezavRddhi ke sAtha vRddhiMgata hone vAlI ananta vargaNAoM meM pratyeka ke 'trika' (tIna-tIna varga) banAne caahieN| - 206 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)DecRODO 333333333333 23333333333333333333 33333322 - 188888888888888888888888888 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - Recenamance 9999999999999999 - 22.3333333333333333333333333333333333333330 niyukti-gAthA-39-40 (haribhadrIya vRttiH) AhakathaM punaridaM ekaikasyaudArikAdestrayaM trayaM gamyata iti| ucyate, : taijsbhaassaadrvyaantr-vryubhyaayogydrvyaavdhigocraabhidhaanaat| 'atha' ayaM dravyavargaNAnAM kramaH, tatra vargaNA vargo rAziriti pryaayaaH|tthaa viparyAsataH', . viparyAsena 'kSetre' iti kSetraviSayo vargaNAkramo veditvyH| etaduktaM bhavati-ekapradezAvagAhinAM / paramANUnAM skandhAnAM caikA vargaNA, tathA dvipradezAvagAhinAM skandhAnAmeva dvitIyA vargaNA, . evamekaikapradezavRddhayA saMkhyeyapradezAvagAhinAM saMkhyeyAH, asaMkhyeyapradezAvagAhinAM cAsaMkhyeyAH, ca tAzca pradezapradezottarAH khalvasaMkhyeyA vilaMdhya karmaNo yogyAnAmasaMkhyeyA vargaNA bhavanti, punaH ca pradezavRddhayA tasyaivAyogyAnAm asaMkhyeyA iti| ayogyatvaM cAlpaparamANunivRttatvAt prabhUtapradezAvagAhitvAcca / manodravyAdInAmapyevamevAyogyayogyAyogyalakSaNaM trayaM trymaayojniiymiti|evN sarvatra bhAvanA kaaryaa| paraM paraM sUkSmam', 'pradezato'saMkhyeyaguNam' (prAktaijasAt) iti (tattvArthe a0 2 sUtre 38-39) vacanAt / kAlato bhAvatazca vargaNA digmAtrato darzitA eveti gAthArthaH // 39 // ___ (vRtti-hindI-) (zaMkA-) audArika Adi meM pratyeka kA tIna-tIna prakAra kisa , AdhAra para gamya (jJAta) hote haiM? samAdhAna isa prakAra hai- taijasa va bhASA dravyoM ke madhyavartI ubhaya dravyoM ke ayogya dravya taka ko avadhijJAna dvArA jJAta kiye jAne kA jo kathana kiyA hai gayA hai, usI ke AdhAra para (ye gamya hote haiN)| . dravya-vargaNAoM kA yaha (uparyukta) krama hai| yahAM (yaha jJAtavya hai ki) vargaNA, varga va rAzi -ye paraspara-paryAya haiN| kSetra viSayaka ukta dravya-vargaNA kA krama-viparyAsa (viparItatA) a lie hue hotA hai- aisA jAnanA caahie| tAtparya yaha hai eka pradeza meM avagAr3ha paramANuoM va " va skandhoM kI eka vargaNA huI, isI taraha eka-eka pradeza kI vRddhi karate hue saMkhyAta pradezoM meM avagAr3ha skandhoM kI saMkhyAta vargaNAeM, asaMkhyAta pradezoM meM avagAr3ha skandhoM kI asaMkhyAta & vargaNAeM, eka-eka pradeza kI vRddhi se yukta hotI huI ina asaMkhyAta vargaNAoM ko lAMghakara, (inase pare) 'karma' ke (grahaNa-) yogya asaMkhyAta vargaNAeM hotI haiM, phira pradeza-vRddhi se bar3hatI hai huI karma ke (grahaNa-) ayogya dravyoM kI asaMkhyAta vargaNAeM vidyamAna hotI haiN| (grahaNa-) ayogyatA kA kAraNa hai- unakA alpaparamANu se nirmita honA aura pracura pradezoM meM avagAhita 77777777777777777773333333333338888888888888 @90cR90@ @@ @98889080@cR900. 207 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cancecace caca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 99000000 3333333 333333333333333333333322232323223 2222222 | honA / isI taraha manodravya vargaNAoM ke bhI (grahaNa-) ayogya, yogya, ayogya -isa prakAra & tIna-tIna varga niyojita karane caahieN| isI rIti se sarvatra bhAvanA (dRSTi) rakhanI caahie| . & isa viSaya meM 'paraM paraM sUkSmam', 'pradezato'saMkhyeyaguNAH' (arthAta zarIroM meM uttarottara sUkSma , % hote haiM, aura ve pradeza kI dRSTi se asaMkhyAta guNe bhI haiM) -ye (tattvArthasUtra ke dvitIya adhyAya, meM 38-39 veM sUtra rUpa meM) zAstrIya vacana prApta hote haiN| isa prakAra, kAla va bhAva kI dRSTi se vargaNAoM kA namUne ke taura para nirUpaNa kara hI diyA gayA hai| yaha gAthA kA artha pUrNa ba huaa|| 39 // (haribhadrIya vRttiH) . dvitIyagAthAvyAkhyA-tatrAnantaragAthAyAM karmadravyavargaNAH prtipaaditaaH|saamprtN. : pradezottaravRddhayA tadagrahaNaprAyogyAH pradarzyante-kriyata iti karma, karmaNa upari krmopri| dhuveti-dhuvavargaNA anantA bhavanti, dhuvavargaNA iti dhuvA nityAH sarvakAlAvasthAyinya iti bhaavaarthH| itarA' iti pradezavRddhayA tato'nantA evAdhuvavargaNA anantA bhvnti| adhuvA' iti // & azAzvatyaH, kadAcinna sntypiityrthH|ttH 'zUnyA' iti sUcanAtsUtramitikRtvA zUnyAntaravargaNAH . parigRhyante, zUnyAnyantarANi yAsAM tAH zUnyAntarAH zUnyAntarAzca tA vargaNAzceti smaasH| (vRtti-hindI-) dvitIya (40vIM) gAthA kI vyAkhyA isa prakAra hai- pichalI gAthA meM , & karma-dravyavargaNA kA pratipAdana kiyA gayA hai| aba, (eka-eka) pradeza kI uttarottara vRddhi , karate hue, usake grahaNa-ayogya vargaNAoM kA nidarzana kiyA jA rahA hai- karma vaha hai jo kiyA jAtA hai, usa 'karma' ke Upara meM (ukta kArmaNa vargaNAoM ke bAda kucha anya vargaNAeM bhI haiM jo grahaNa-ayogya haiN)| (dhruvetara...) ananta dhruva vargaNAeM hotI haiN| dhruva yAnI nitya, sarva ca kAloM meM jo sthAyI rahatI haiM, ve dhruva vargaNAeM hotI haiM- yaha tAtparya hai| isake sAtha hI, pradezava vRddhi ke sAtha, usa (dhruva vargaNA) se bhI anantagunI adhruva vargaNAeM bhI ananta hotI haiN| " a 'adhruva' yAnI azAzvata, arthAt kabhI nahIM bhI rhtiiN| isake Age 'zUnya' vargaNAeM haiN| cUMki 1 yahAM sUtrAtmaka yAnI nirdezamAtra kathana hai, isalie 'zUnya' se- 'zUnyAntara vargaNA' artha grAhya hai| jinameM antara zUnya hoM ve 'zUnyAntara' hotI haiM (ataH 'zUnyAntara' isa pada meM bahuvrIhi . samAsa hai), aisI vargaNAeM -isa artha meM (isa prakAra karmadhAraya samAsa ho kara tIna padoM : vAlA) samAsa-yukta pada hai- zUnyAntara vrgnnaa| &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& 208 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)99 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Secaceaecence 9000000000 niyukti gAthA-39-40 (haribhadrIya vRttiH) ___etaduktaM bhavati- ekottaravRddhayA vyavahitAntarA iti|taa api cAnantA ev|tthaa . 'itreti'|itrgrhnnaadshuunyaantraaH prigRhynte|n zUnyAni antarANi yAsAMtA azUnyAntarAH, . CM azUnyAntarAzca tA vargaNAzceti vigrahaH, azUnyAntaravargaNA avyavahitAntarA ityrthH|taa api / ca pradezottaravRddhayA khalvanantA eva bhvnti|ttH 'caturiti' / catasaH dhuvAzca tA anantarAzca / dhuvAnantarAH pradezottarA eva vargaNA bhvnti| tataH 'tanuvargaNAzca' tanuvargaNA iti| kimuktaM . bhavati? bhedAbhedapariNAmAbhyAmaudArikAdiyogyatA'bhimukhA iti|athvaa mizrAcittaskabdhadvayayogyAstAzcatasa eva bhavanti, tato 'mizra' iti mizraskandho bhvti| sUkSma . eveSadbAdarapariNAmAbhimukho mishrH| tathA' iti aanntrye| acitta' iti acittamahAskandhaH, . saca visasApariNAmavizeSAt kevalisamudghAtagatyA lokamApUrayannupasaMharaMzca bhvtiiti| (vRtti-hindI-) kahane kA tAtparya yaha hai ki (zUnyAntara vargaNA meM) eka-eka pradeza kI vRddhi se hone vAle antara meM vyavadhAna (bhI) ho jAtA hai (unameM hone vAlA ukta antara , kabhI-kabhI TUTa bhI jAtA hai)| ye bhI vargaNA ananta hotI haiN| tathA inase itara bhI hotI haiN| . 5 'itara' pada se 'azUnyAntara' vargaNA kA grahaNa yahAM hai| jinameM antara zUnya nahIM hoM, aisI jo vargaNA -isa artha meM samasta pada hai- 'azUnyAntara vargaNA', arthAt inameM (uttarottara pradezaa vRddhi kA) antara avyavahita rUpa se rahatA hai| uttarottara pradeza-vRddhi vAlI ye bhI vargaNAeM - + ananta hI hotI haiN| isake bAda, 'dhruvAnantara' (saMjJaka) cAra vargaNAeM hotI haiN| ye vargaNAeM dhruva . (sarvakAlasthAyI) hotI haiM aura 'anantara' (nirantara) uttarottara eka-eka pradeza-vRddhi vAlI hI hai hotI haiN| isake bAda (cAra) tanu vargaNAeM (bhI) hotI haiN| ('tanu' isa nAma se) kahane kA kyA , tAtparya hai? (uttara hai-) ye apane bheda yA abheda pariNAma ke mAdhyama se, audArika zarIra, 4 Adi kI yogyatA prApta karane kI ora abhimukha hotI haiM, athavA ina cAroM meM hI mizra skandha , ce va acitta skandha -ina donoM ke rUpa meM pariNata hone) kI yogyatA hotI hai| isake bAda - a 'mizra' skandha hotA hai| yaha sUkSma hI hotA hai kintu thor3A bAdara (sthUla) pariNAma kI ora " ca abhimukha hotA hai, isIlie use 'mizra' kahate haiN| aura isI ke anantara (vinA antara, & vyavadhAna ke) 'acitta' yAnI acitta mahAskandha hotA hai, jo visasA (svabhAvataH) pariNAma-. * vizeSa se, 'kevalIsamudghAta' kI gati se (cAra samayoM meM) loka ko ApUrita karatA huA (anya cAra samayoM meM hI) upasaMhRta punaH pUrvarUpa ko prApta ho jAtA hai| - (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)Recene 209 3333333333333333333333333333333 33333333333 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -222222222222222222222222222222222222222222322 cacancacacara zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 000 0000(haribhadrIya vRttiH) Aha-acittatvAvyabhicArAttasyAcittavizeSaNAnaryakyamiti, na, kevalisamudghAtaa sacittakarma-pudgalalokavyApimahAskandhavyavacchedaparatvAt vishessnnsyeti| . ayameva sarvotkRSTa pradeza iti kecid vyAcakSate, na caitadupapattikSamam , : yasmAdutkRSTapradezo'vagAhanAsthitibhyAm asaMkhyeyabhAgahInAdibhedAd catuHsthAnapatita uktH| . tathA coktam- "ukkosapaesiANaM bhaMte! kevaiA pajjavA paNNatA?, goyamA! aNantA,se keNatuNaM bhaMte! evaM vuccai?, goyamA! ukkosapaesie ukkosapaesiassa davaTThayAe tulle, paesaTTayAe vitulle, ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDie, ThitIe vi 4, vaNNarasagandha aTThahi a. phAsehi chtthtthaannvddie"|[utkRssttprdeshikaanaaN bhadanta! kiyantaH paryavAH prajJaptAH? gautama! anantAH, * tatkenArthena bhadanta! evamucyate? gautama! utkRSTapradezika utkRSTapradezikasya dravyArthatayA tulyaH avagAhanayA catuHsthAnapatitaH sthityA'pi, varNarasagandhairaSTabhiH sparzezca ssttsthaanptitH|] ayaM , punastulya eva, aSTasparzazvAsau paThyate, catuHsparzazca aymiti| ato'nye'pi santIti pratipattavyam, ityalaM prasajheneti gAthArthaH // __ (vRtti-hindI-) (zaMkA-) ukta mahAskandha (paudgalika hI to hai ataH) acitta hI , hotA hai (vaha kabhI) sacitta to hotA nahIM, isalie usakA 'acitta' yaha vizeSaNa anarthaka hai| (uttara-) vaha vizeSaNa nirarthaka nahIM hai, kyoMki kevalisamudghAta ke samaya loka meM vyApta hone vAle sacitta mahAskandha kA grahaNa yahAM na ho -isa dRSTi se yaha vizeSaNa sArthaka hai| : kucha logoM kI vyAkhyA ke anusAra, yaha 'acitta mahAskandha' hI sarvotkRSTa pradezoM / vAlA hai, kintu unakA yaha mata yuktiyukta nahIM hai, kyoMki utkRSTapradezI mahAskandha ko, 1 usakI avagAhanA va sthiti kI dRSTi se unameM hone vAlI asaMkhyAta bhAga hInatA (yA " a adhikatA) Adi bhedoM ke kAraNa catuHsthAnapatita kahA gayA hai| (prajJApanA sUtra ke pAMcaveM paryAya ca pada va sU. 554 meM) kahA bhI gayA hai- bhagavan! utkRSTapradezI skandhoM ke kitane paryAya kahe gaye . haiM? (uttara-) gautama! utkRSTapradezI skandhoM ke ananta paryAya hote haiN| (prazna-) kisa apekSA , se Apa aisA kahate haiM? (uttara-) gautama! utkRSTapradezI skandha dUsare utkRSTapradezI skandha se , dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se bhI tulya hai, avagAhanA kI apekSA se , / catuHsthAnapatita hai, sthiti kI apekSA se bhI catuHsthAnapatita hai, kintu varNAdi tathA ATha 210 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)CRO9002@cr@200. . Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3333333333333 23233222222222222333333333333333 -RacecaRacece niyukti gAthA-39-40 202020009 sparzoM ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hotA hai| isa prakAra yaha (ukta acitta ca mahAskandha sarvotkRSTapradezI skandha ke) samAna hI hai| (antara yaha hai ki) sarvotkRSTapradezI >> skandha ko to aSTasparzI kahA gayA hai, jaba ki yaha to catuHsparzI hai| isalie isase pRthak, 4 anya mahAskandha bhI vidyamAna haiM- aisA mAnanA caahie| aba adhika kucha kahane kI apekSA nahIM raha gaI hai| yaha gAthA kA artha pUrNa huA 40 // vizeSArtha prastuta prakaraNa meM vividha dravya-vargaNAoM kI avasthiti kA nirUpaNa kiyA gayA hai| samAna dravyoM kA varga, yA unakI rAzi ko 'vargaNA' kahA jAtA hai| inheM vividha vargoM meM vibhAjita karane se 4 tattva-jijJAsu ke lie kahIM bhrama jaisI sthiti nahIM hotii| isa sambandha meM kuvikarNa (yA kucikarNa) " a nAmaka dhanapati kA dRSTAnta prastuta kiyA gayA hai| dravya, kSetra, kAla va bhAva -ina cAra dRSTiyoM se , vargaNAeM cAra prakAra kI hotI haiN| pahale audArikazarIra dvArA grahaNayogya na hone vAlI vargaNAeM haiN| jinameM ekapradezI se lekara saMkhyAta-asaMkhyAta-anantapradezI dravyoM kI ananta vargaNAeM samAhita haiN| " ce inake bAda audArikazarIra dvArA grahaNayogya vargaNAeM haiM, unameM bhI ekapradezI se lekara anantapradezI , taka ananta haiN| inake bAda, punaH audArikazarIra dvArA grahaNa-yogya na hone vAlI vargaNAeM haiM, jo ( vaikriyazarIra dvArA bhI grahaNayogya nahIM hotiiN| inake bAda, vaikriyazarIra dvArA grahaNayogya vargaNAeM haiM, " << jo eka-eka pradeza-vRddhi ke sAtha vRddhigata hotI huI ananta hotI haiN| inake bAda vaikriya zarIra ke 4 grahaNa-ayogya vargaNAeM hai, inake bAda punaH vaikriya zarIra ke grahaNayogya vargaNAeM haiN| isa prakAra se , taijasa zarIra taka kramazaH va bhASA Adi se sambandhita -grahaNa-ayogya, grahaNayogya, grahaNa-ayogyaca isa krama se tIna-tIna vargaNAeM haiN| a dUsarI (40vIM) gAthA ke vyAkhyAna meM kArmaNa vargaNAoM kA nirUpaNa hai| inhIM kArmaNa " 4 vargaNAoM meM dhruva, adhuva, zUnyAntara, azUnyAntara, aura cAra dhruvAntara va cAra tanu-vargaNAoM kA nirdeza >> hai| inake bAda mizraskandha, aura ThIka usI ke bAda acitta mahAskandha kI sthiti batAI gaI hai| yahAM yaha jJAtavya hai ki utkRSTa avagAhanA vAlA anantapradezI skandha sarvalokavyApI hone kI kSamatA rakhatA hai| vaha yA to acita mahAskabdha hotA hai yA kevalI samudghAta kI sthiti meM karmaskandha ca (sacitta) ho sakatA hai| ina donoM kA kAla daNDa, kapATa, pratara aura antara-pUraNa rUpa cAra samayoM kA " hotA hai| isalie inakI sthiti samAna mAnI gaI hai| prastuta prakaraNa meM jo acitta mahAskandha kA , nirUpaNa hai, usameM 'acitta' yaha vizeSaNa diyA gayA hai, tAki kevalIsamudghAta vAle sacitta karmaskandha kA grahaNa nahIM ho ske| (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)080808938211 / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Imacecacaaca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-abuvAda sahita) 2200000 ukta acitta mahAskandha jaisA koI anya yA isase bar3A koI skandha nahIM hai, yahI sabase bar3A a (utkRSTapradezI) hai- aisI mAnyatA samIcIna nahIM hai| isake lie prajJApanA (pAMcavAM pada, sU. 554) meM , 60 utkRSTapradezI skandha kA jo nirUpaNa prApta hai, vaha utanIya hai| vahAM kahA gayA hai ki utkRSTapradezI skandha anya utkRSTapradezI skandha se dravya va pradeza dRSTi se samAna hotA hai, avagAhanA va sthiti kI dRSTi , se 'catuHsthAnapatita' hai, arthAt unameM paraspara hInatA hogI yA adhikatA hogI, yaha hInAdhikatA cAra " rUpoM meM sambhava hai (1) asaMkhyAtabhAga hIna yA asaMkhyAtabhAga adhik| (2) saMkhyAtabhAga hIna yA saMkhyAtabhAga adhik| (3) asaMkhyAtaguNa hIna yA asaMkhyAtaguNa adhik| (4) saMkhyAtaguNa hIna yA saMkhyAtaguNa adhik| isI prakAra, varNa, gandha, rasa evaM ATha sparzI sambandhI paryAyoM kI apekSA se vaha SaTsthAnapatita' a hai, arthAt vaha hInAdhikatA chaH rUpoM meM sambhava hai (1) anantabhAga hIna yA anantabhAga adhik| (2) asaMkhyAtabhAga hIna yA asaMkhyAtabhAga adhik| (3) saMkhyAtabhAga hIna yA saMkhyAtabhAga adhik| (4) anantaguNa hIna yA anantaguNa adhik| (5) asaMkhyAtaguNa hIna yA asaMkhyAtaguNa adhik| (6) saMkhyAtaguNa hIna yA saMkhyAtaguNa adhik| prajJApanA ke ukta nirUpaNa ko dRSTi meM rakheM to yaha spaSTa hotA hai ki jisa utkRSTapradezI , 4 mahAskandha kA nirUpaNa hai, usase anya bhI, usa jaise mahAskandha haiM, kyoMki tabhI paraspara tulyatA , : batAnA sambhava hogaa| dUsarI bAta, prajJApanA-nirUpita acitta mahAskandha ATha sparzoM vAlA hai, jabaki prakRta gAthA meM vargaNA-prasaMga se jo acitta skandha batAyA gayA hai, vaha to cAra sparzoM vAlA hI hai| " isase bhI spaSTa hai ki cAra sparzoM vAle mahAskandha se pRthak bhI anya aneka skandhoM kA sadbhAva hai| " (haribhadrIya vRttiH) prAk tejasabhASAdravyANAmantarAle guruladhvagurulaghu ca jaghanyAvadhiprameyaM dravyam' : ityuktam, baudaarikaadidrvyaanni|saamprtmaudaarikaadiinaaN dravyANAM yAni gurulaghUni yAni " cAgurulaghUni, tAni darzayannAha- 212 @pconcenceenece@2008c008 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ attactact 000000000 niyukti-gAthA-41 (niyuktiH) orAliaveubiaAhAragatea gurulahU dbbaa| kammagamaNabhAsAI, eAi agurulhuaaii||1|| [saMskRtacchAyAH-audArika vaikriya-AhAraka-taijasAvi mukhlavidravyANi karmaNa abo-bhAvATIvi 4 etAni agurulaghukAni (vRtti-hindI-) pahale yaha kahA thA ki taijasa va bhASA dravyoM ke antarAla meM jo avadhijJAna kA jJeya bhUta dravya hai, vaha gurulaghu aura agurulaghu hai| kintu audArika Adi dravyoM : kA kathana nahIM kiyaa| aba audArika Adi dravyoM ke jo gurulaghu va agurulaghu rUpa haiM, unakA spaSTIkaraNa kara rahe haiM (41) (niyukti-hindI) audArika, vaikriya, AhAraka va taijasa (-ina cAra vargaNAoM) ke a dravya gurulaghu hote haiM aura kArmaNa, mana, bhASA, va AnApAna (ina cAra vargaNAoM) ke dravya : 6 agurulaghu hote haiN| a (haribhadrIya vRttiH) a (vyAkhyA-) padArthastu audArikavaikriyAhArakataijasadravyANi murulaghUbi, tathA ce kArmaNamanobhASAdidravyANi ca agurulaghUni nizcayanayApekSayeti gAthArthaH10 (vRtti-hindI-) (vyAkhyA-) padoM kA artha isa prakAra hai ki audArika, vaikriya, : ce AhAraka va taijasa (vargaNAoM) ke dravya gurulaghu hote haiM, aura kArmaNa, mana, bhASA Adi (vargaNAoM) ke dravya agurulaghu hote haiM, yaha kathana nizcayanaya kI dRSTi se hai| yaha gAthA kA . & artha pUrNa huA // 1 // a (haribhadrIya vRttiH) vakSyamANagAthAdvayasambandhaH- pUrva kSetrakAlayoravadhijJAnasaMbandhinoH kevalayoH aGgalAvalikA'saMkhyeyAdivibhAgakalpanayA parasparopanibandha uktH| sAmprataM tayorevoktalakANena / dravyeNa saha parasparopanibandhamupadarzayannAha 222233333333333333333333333333333333333333333 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)200@ren 213 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -acacacacacaca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 9999999 -232332222222222222222222222222333333333333323 (niyuktiH) saMkhijja maNodave, bhAgo logapaliyassa boddhbdo| saMkhijja kammadave, loe thovUNagaM paliyaM 42 // teyAkammasarIre, teAdabve a bhAsadabve a| boddhavvamasaMkhijjA, dIvasamuddA ya kAlo a||43|| [saMskRtacchAyAH-saMkhyeyo manodravye bhAgo lokapalyayoH boddhavyaH / saMkhyeyAH karmadravye loke stokonakaM . palyam |taijs karmazarIre taijasadravye ca bhASAdravye cAboddhavyAH asaMkhyeyAH dvIpasamudrAzca kAlazca // ]. . (vRtti-hindI-) Age kahI jAne vAlI do gAthAoM kA prakaraNa se sambandha isa 4 prakAra hai- pahale avadhi jJAna se sambaddha mAtra kSetra va kAla kA, aMgula va AvalikA ke >> a asaMkhyeya Adi vibhAgoM kI kalpanA ke mAdhyama se, paraspara-sambandha (prabhAva) batAyA gayA thaa| aba (zAstrakAra) unhIM donoM (kSetra va kAla) ko uktalakSaNa vAle dravya ke sAtha (rakhakara : unake) paraspara sambandha (prabhAva) kA nidarzana karane jA rahe haiM (42-43) (niyukti-hindI) manodravya kA jJAtA avadhi jJAna ho to (kSetra kI dRSTi se) loka kA , saMkhyeya bhAga tathA (kAla kI dRSTi se) palyopama kA saMkhyeya bhAga usakA 'jJeya' (viSaya hotA va hai- aisA) samajhanA caahie| jaba avadhijJAna 'karma dravya' kA jJAtA ho to (kSetra kI dRSTi se) , * loka kA saMkhyeya bhAga, tathA (kAla kI dRSTi se) palyopama kA saMkhyeya bhAga usakA 'jJeya' hai- yaha samajhanA caahie| samasta loka kA jJAtA avadhi jJAna ho to (kAla kI dRSTi se) kucha kama palyopama (kAla) usakA 'jJeya' hotA hai| taijasa zarIra, kArmaNa zarIra, taijasa dravya va bhASA dravya kA jJAtA avadhijJAna ho to (kSetra kI dRSTi se) asaMkhyeya dvIpa-samudra tathA (kAla kI dRSTi se) asaMkhyeya kAla usakA 'jJeya' hotA hai| (haribhadrIya vRttiH) (prathamagAthAvyAkhyA-) saMkhyAyata iti saMkhyeyaH, manasaH saMbandhi yogyaM vA dravyaM manodravyaM " 'tasmin manodravye iti manodravyaparicchedake avadhau, kSetrataH saMkhyeyo lokabhAgaH, kAlato'pi - saMkhyeya eva, 'paliyassa' palyopamasya 'boddhavvo' vijJeyaH, prmeytveneti| - 214 00BCEOROSCORRE@@@@@ &&&&&&&&&& &&&& Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -cacacacacaca cacece niyukti-gAthA-42-43 000000000 22222223 333333333 3333333333333333 etaduktaM bhavati-avadhijJAnI manodravyaM pazyan kSetrato lokasya saMkhyeyabhAgaM kAlatazca ca palyopamasya jAnIte iti| tathA saMkhyeyA lokapalyopamabhAgAH 'karmadravye' iti , & karmadravyaparicchedake'vadhau prameyatvena boddhavyA iti vartate |ayN bhAvArthaH-karmadravyaM pazyan / lokapalyopamayoH pRthak pRthak saMkhyeyAn bhAgAn jaaniite| loke' iti caturdazarajjvAtmakalokaviSaye'vadhau, kSetrataH kAlataH stokanyUnaM palyopamaM prameyatvena boddhavyam iti vrtte| (vRtti-hindI-) prathama gAthA (42vIM) kI vyAkhyA isa prakAra hai-saMkhyeya kA artha hai C jisakI ginatI kI jA ske| manodravya se tAtparya hai- mana se sambandhita yA mana ke yogya , dravya, vaha jaba avadhijJAna kA viSaya ho, arthAt avadhijJAna jaba manodravya ko jAne to kSetra 1 a kI dRSTi se loka kA saMkhyeya bhAga, kAla kI dRSTi se bhI 'paliya' yAnI 'palyopama' kA , va saMkhyeya bhAga 'prameya' (jAnane yogya) ke rUpa meM samajhanA caahie| tAtparya yaha hai ki avadhijJAnI manodravya ko jAnatA huA, kSetra kI dRSTi se loka ke va saMkhyAta bhAga ko tathA kAla kI dRSTi se palyopama ke saMkhyAta bhAga ko jAnatA hai, arthAt " karmadravya ko jAnane vAle avadhijJAna ke lie loka kA saMkhyeya bhAga tathA palyopama kAla kA , saMkhyAta bhAga 'prameya' hotA hai- aisA smjheN| bhAvArtha yaha hai ki karmadravya ko dekhatA huA : avadhijJAna loka ke tathA palyopama ke pRthak-pRthak saMkhyeya bhAgoM ko jAnatA hai| yahAM / 'loke' se tAtparya hai- kSetra kI dRSTi se caudaha rAjU pramANa loka ko viSaya karane vAle avadhijJAna ke hone para, kAla kI dRSTi se kucha kama 'palyopama' kAla ko usake prameya rUpa 4. meM jAnanA caahie| (haribhadrIya vRttiH) idamatra hRdayam-samastaM lokaM pazyan kSetrataH kAlataH dezonaM palyopamaM pshyti| 4 dravyopanibandhanakSetrakAlAdhikAre prakrAnte kevalayorlokapalyopamakSetrakAlayohaNam anarthakamiti 5 cet, nAihApi sAmarthyaprApitatvAd dravyopanibandhanasya, ata eva ca taduparyApa dhuvavargaNAdi dravyaM pazyataH kSetrakAlavRddhiranumeyeti gAthArthaH // 42 // ca (vRtti-hindI-) sArAMza yaha hai ki kSetra kI apekSA se samasta loka ko dekhatA huA hai kAla kI dRSTi se kucha kama palyopama ko dekhatA hai| (zaMkA-) dravya ke sAtha kSetra va kAla kA nirUpaNa karane Apa jA rahe the, kintu Apa ke dvArA mAtra loka va palyopama ko, arthAt mAtra - (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 215 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232222222333333333333333333333333333333333333 caca cacaacaca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000. kSetra va kAla ko hI lekara yahAM nirUpaNa karanA to nirarthaka (niSprayojana) hai? uttaraca ApakA kahanA sahI nahIM hai, kyoMki yahAM bhI (dravya kA bhale hI sAkSAt nirUpaNa na ho, to , bhI) sAmarthya se dravya ke upanibandhana (dravyagata maryAdA) kA nirUpaNa ho hI jAtA hai, isIlie: karma dravya ke bAda avadhijJAna ke lie (ukta anupAta se) kSetra va kAla kI vRddhi kA anumAna : ce kara lenA caahie| yaha gAthA kA artha pUrNa huA |42 / / (haribhadrIya vRttiH) (dvitIyagAthAvyAkhyA-) tejomayaM taijasam, zarIrazabdaH prtyekmbhisNbdhyte| . taijasazarIre taijasazarIraviSaye'vadhau kSetrato'saMkhyeyA dvIpasamudrAH prameyatvena boddhavyA iti|| kAlazca asaMkhyeya ev| mithyAdarzanAdibhiH kriyata iti karma-jJAnAvaraNIyAdi, tena nirvRttaM / tanmayaM vA kArmaNam, zIryate iti zarIram, kArmaNaM ca taccharIraM ceti vigrahaH, tasminnapi taijasavadvaktavyam / evaM taijasadravyaviSaye cAvadhau bhASAdravyaviSaye ca kSetrato 'boddhavyA' vijnyeyaaH| saMkhyAyanta iti saMkhyeyAH, na saMkhyeyA asaMkhyeyAH, dvIpAzca samudrAzca dvIpasamudrAH, prmeytveneti| . & kAlazcAsaMkhyeya eva, sa ca palyopamAsaMkhyeyabhAgasamudAyamAno vijJeya iti, (gravyAgram 1000) / . atra cAsaMkhyeyatve satyapi yathAyogaM dvIpAdyalpabahutvaM sUkSmetaradravyadvAreNa vijnyeymiti| (vRtti-hindI-) dUsarI gAthA (tiyAlIsavIM) kI vyAkhyA isa prakAra hai- tejomy| . taijasakarmazarIra' isa pada meM prayukta 'tejasa' kA artha hai- tejomy| 'zarIra' kA sambandha , 4 taijasa va karma -ina donoM se hai| ataH artha hogA- taijasa zarIra aura karma-zarIra (kArmaNa: zarIra), yadi ye avadhi jJAna ke viSaya hote haiM to kSetra kI dRSTi se asaMkhyeya dvIpa-samudra prameya, hote haiM- yaha jAnanA caahie| kAla ko bhI asaMkhyAta hI jAnanA cAhie (arthAt kAla kI : * dRSTi se palyopama kA asaMkhyAta bhAga prameya hotA hai)| 'karmazarIra' zabda meM karma kA artha hai jo mithyAdarzana Adi dvArA kiyA jAya, vaha jJAnAvaraNIyAdi karma / usa karma se banA huA yA . tanmaya, use kArmaNa kahA jAtA hai| zarIra kA artha hai- jo zIrNa ho, kSaya ko prApta ho / kArmaNa . & jo zarIra -yaha vigraha (artha) hai (tadanusAra karmadhAraya samAsa hokara 'karmazarIra' yaha samasta pada niSpanna huA hai)| yaha jaba avadhijJAna kA viSaya ho to (kSetra va kAla kI dRSTi se , * prameya kyA hogA -isakA nirUpaNa pUrvokta) taijasa zarIra kI taraha samajhanA caahie| isI , , taraha, taijasa dravya va bhASA dravya jaba avadhi ke viSaya hoM to kSetra kI dRSTi se prameya ko - 216 8 9@@@ca@@@Rece@9828898 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22222233333333222222223 -caca ca cacacace caca niyukti gAthA-42-43 0 900200099samajhanA cAhie, arthAt jinakI ginatI nahIM kI jA sake, aise (asaMkhyAta) dvIpa va samudra & prameya hote haiM aura kAla bhI asaMkhyeya hotA hai, arthAt palyopama ke asaMkhyAta bhAga kA , samudita rUpa pramANa kAla 'prameya' hotA hai (yahAM taka grantha kA parimANa huaa-1000)| yahAM / yadyapi dvIpa-samudra ko asaMkhyAta batAyA gayA hai, phira bhI prameya bhUta dravya (taijasa va bhASA) kI sthUlatA va sUkSmatA ke anurUpa dvIpa-samudra kI alpatA-bahulatA samajha lenI caahie| (haribhadrIya vRttiH) Aha- evaM sati 'teyAbhAsAdavANa antarA ettha lahai paTThavao' (gAthA-38) , ityAdhuktam, tasya ca taijasabhASAntarAladravyadarzino'pyaGgulAvalikA'saMkhyeyabhAgAdi / kSetrakAlapramANamuktaM tadvirudhyate, taijasabhASAdravyayorasaMkhyeyakSetrakAlAbhidhAnAt, n| prArambhakasyobhayAyogyadravyagrahaNAt, dravyANAM ca vicitrapariNAmatvAd yathoktaM la kSetrakAlapramANamaviruddhameva / alpadravyANi vA'dhikRtya taduktam, pracurataijasabhASAdravyANi " ca punrnggiikRtyedm|alN vistareNeti gAthArthaH // 43 // (vRtti-hindI-) (zaMkA-) yadi aisI bAta hai to (gAthA-38 meM) Apane kahA thA ki c'taijasa va bhASA dravyoM ke antarAla meM sthita dravyoM ko avadhi jJAna kA prasthApaka grahaNa karatA hai hai'| vahAM taijasa va bhASA dravya ke antarAla ko dekhane vAle avadhi jJAna ke lie aMgula va & AvalikA ke asaMkhyAta bhAga Adi kSetra-kAla pramANa viSaya Apane batAyA- usase yaha , (prastuta) kathana viruddha ho jAtA hai, kyoMki taijasa va bhASA dravya ke jJAtA avadhi jJAna ko / Apa yahAM asaMkhyAta kSetra va kAla ko viSaya karane vAlA batA rahe haiN| uttara- aisI bAta : 4 (paraspara viruddha kathana) nahIM hai| prArambhaka avadhijJAnI ke lie vahAM yaha kahA gayA hai ki vaha donoM (taijasa va bhASA) ke ayogya dravya ko grahaNa karatA hai| (arthAt vaha jitanA grahaNa , kara pAtA hai, usI kA nirUpaNa hai|) una (jaise ayogya) dravyoM kI pariNatiyAM bhI vicitra 1 hotI haiN| isalie kSetra va kAla kA pUrvokta kathana virodhI nahIM hai| athavA pahale jo kahA gayA, . vaha alpa dravyoM ko dRSTi meM rakha kara kahA gayA, kintu yahAM jo kathana kiyA gayA hai, vaha , pracura taijasa va bhASA dravyoM ko dRSTi meM rakhakara kiyA gayA hai| aba adhika kahane kI apekSA, nahIM raha jaatii| yaha gAthA kA artha pUrNa huA 43 // (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 217 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3333333333333333322222223333333333333 Recace ca ca ca caca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 000 0000 / vizeSArtha yahAM dravya kI sthUlatA va sUkSmatA ke anurUpa prameyabhUta samudra-dvIpAdi kI alpatA-bahulatA , C kA honA batAyA hai| usakA tAtparya yaha hai ki taijasa dravya kA jAnane vAlA avadhijJAna, aura bhASA , ca dravya Adi ko jAnane vAlA avadhijJAna -ye sabhI kSetra kI dRSTi se asaMkhyAta dvIpa-samudroM ko jAnate " haiM, phira bhI unameM viSaya kI alpatA-bahulatA kA antara hotA hai| jo jitanA sUkSma dravya ko viSaya , C karegA, usakA kSetra-viSaya bhI sUkSmatara hone se adhikatA lie hue hogaa| taijasa zarIra kI tulanA meM , c& kArmaNa sUkSma hai, kArmaNa zarIra se bhI abaddha taijasa vargaNA dravya adhika sUkSma hai, usase bhI sUkSma " bhASA dravya haiM, ataH taijasa zarIra ko jAnane vAle avadhi jJAna kI tulanA meM kArmaNa zarIra ko jAnane , vAlA avadhijJAna asaMkhyAta dvIpa-samudroM ko jo jAnatA hai, vaha adhika sUkSmatA lie hue hotA hai, . ataH vahAM kSetra kI apekSAkRta bahulatA hotI hai| ce taijasa va bhASA ke avadhijJAna kA kSetra va kAla taijasa va bhASA dravya ko viSaya karane vAlA avadhijJAna kSetra kI dRSTi se asaMkhyAta dvIpa-samudra 1 ko jAnatA hai-aisA yahAM prastuta vyAkhyAna meM batAyA gayA hai| yahIM zaMkAkAra ne prazna kiyA ki ukta ca kathana pUrvakathana se viruddha hai| pUrva meM gA. 38 Adi meM batAyA gayA thA ki taijasa va bhASA dravya ko jAnane vAlA avadhijJAna aMgula ke asaMkhyAta bhAga ko jAnatA hai, aura yahAM gAthA 43 meM kahA jA la rahA hai ki asaMkhyAta kSetra ko jAnatA hai| pahale asaMkhyAta bhAga ko jAnanA aura aba asaMkhyAta kSetra ca ko jAnanA -ye donoM paraspara-viruddha kathana haiN| uttara meM yaha batAyA gayA hai ki pUrva kathana isa bAta ko samajhAne ke lie kiyA gayA hai| ki vaha prArambhika (va pratipAtI avadhi jJAna sampanna) taijasa va bhASA dravya -donoM ke ayogya dravya ko , grahaNa karatA hai, zeSa ko grahaNa nahIM kara paataa| donoM ke ayogya hone kI pariNati dravya kI apanI hai, . c& vaha vicitra hotI hai| ataH pUrvokta kSetra kAla ke pramANa meM koI virodha vAlI bAta nahIM hai| dUsarA >> a samAdhAna yaha hai ki pUrva kA kathana alpa dravyoM ke rUpa meM kiyA gayA hai aura prastuta gAthA kA kathana hai pracura taijasa va bhASA dravyoM ke rUpa meM kiyA gayA hai| &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& (haribhadrIya vRttiH) Aha-jaghanyAvadhiprameyaM pratipAdayatA gurulaghu aguThalaghu vA dravyaM pazyatItyuktam, na . & srvmev|vimdhymaavdhiprmeympi cAGgulAvalikAsaMkhyeyabhAgAdyabhidhAnAt na sarvadravyarUpam, : tatrasthAnAmeva darzanAt, ata utkRSTAvadherapi kimasadravyarUpamevAlambanam, Ahosvinneti, , ityatrocyate - 218(r)(r)(r)(r)(r)n@cr(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRRRRRRRce 200900900200 822222222222222222223333333333333333333333332 niyukti gAthA-44 (niyuktiH) egapaesogADhaM paramohI lahai kmmgsriirN| lahaiya agukhyalaghuaM, teyasarIre bhavapuhuttaM // 4 // [saMskRtacchAyAH- ekapradezAvagADhaM paramAvadhiH labhate kArmaNazarIram / labhate ca agurukalaghukaM , 6 taijasazarIre bhavapRthaktvam // ] (vRtti-hindI-) (zaMkA-) jaghanya avadhijJAna ke prameya kA pratipAdana karate hue yaha hai 4 kahA gayA thA ki avadhijJAna gurulaghu va agurulaghu dravya ko hI jAnatA-dekhatA hai, samasta cm dravya ko nhiiN| isI prakAra madhyama avadhijJAna kA prameya bhI aMgula va AvalikA ke asaMkhyeya " & bhAga rUpa batAyA gayA, ataH vaha bhI samasta dravya ko nahIM jAnatA, kyoMki vaha (ukta) niyata , kSetra meM sthita dravyoM kA hI darzana karatA hai| isalie utkRSTa avadhijJAna kA Alambana (viSaya) : asamasta dravya hai yA nahIM? isa para (isI jijJAsA ke samAdhAna hetu) Age kaha rahe haiM _ (44) (niyukti-artha-) paramAvadhi (jJAna-sampanna) eka pradeza meM sthita (paramANu se lekara hai ananta pradezI skandhoM taka) dravyoM evaM kArmaNa zarIra, evaM agurulaghu (va gurulaghu bhI) dravyoM ko . dekhatA-jAnatA hai| taijasa zarIra ko viSaya karane para (vaha avadhi) bhavapRthaktva (do se lekara . nau bhavoM taka) ko dekhatA hai| (haribhadrIya vRttiH) . (vyAkhyA-) prakRSTo dezaH pradezaH, ekazcAsau pradezazcaikapradezaH, tasmin avagATam, avagATamiti vyavasthitam, ekapradezAvagADhaM paramANudvayaNukAdi dravyam |prmshcaasaavvdhishc / paramAvadhiH utkRssttaavdhirityrthH| 'labhate' pshyti| avadhyavadhimatorabhedopacArAdavadhiH ca pshytiityuktm|tthaa kArmaNazarIraM ca lbhte| a (vRtti-hindI-) (vyAkhyA-) pradeza yAnI prakRSTa deza (bhAga), eka jo pradeza, vaha hai- 1 ekapradeza, usameM avagAr3ha yAnI vyavasthita (vyaapt)| paramANu, vyaNuka Adi (se lekara a ananta pradezI skandha taka) dravya 'ekapradezAvagAr3ha' hotA hai| paramAvadhi kA artha hai- parama - yAnI utkRSTa avadhi, arthAt utkRSTa avadhijJAna / labhate yAnI dekhatA hai| avadhijJAna va jJAtA meM : abheda upacAra kara 'avadhijJAna dekhatA hai' -yaha kathana hai (jisakA tAtparya hai- avadhijJAnI " dekhatA hai)| vaha kArmaNa zarIra ko bhI dekhatA hai| (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) &&&&&&&&&&&&&&&&&&& 219 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222333333333333333333322222222222222233333333 -ca cace ca ca cace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 2 ORDon| (haribhadrIya vRttiH) Aha-paramANudvayaNukAdi dravyamanuktaM kathaM gamyate tadAlambanatveneti, tatazcopAttameva . kArmaNamidaM bhaviSyati, n|tsyaikprdeshaavgaahitvaanupptteH| labhate cAgurulaghu' |cshbdaat , gurulghu|jaatypekssN caikavacanam, anyathA hi sarvANi sarvapradezAvagADhAni dravyANi pazyatItyuktaM . bhvti| tathA taijasazarIradravyaviSaye avadhau kAlato bhavapRthaktvaM pricchedytyaa'vgntvymiti| etaduktaM bhavati-yastaijasazarIraM pazyati, sa kAlato bhavapRthaktvaM pazyati iti|ih ca ya eva: hi prAk taijasaM pazyataH asaMkhyeyaH kAla uktaH, sa eva bhavapRthaktvena vizeSyata iti| (vRtti-hindI-) (zaMkA-) 'ekapradezAvagAr3ha' se paramANu Adi kA artha Apane kaise ... * liyA? paramANu Adi kA kathana to gAthA meM hai nahIM, ataH isI pada ke Age Ae kArmaNa, & zarIra kA hI vizeSaNa 'ekapradezAvagAr3ha' ko mAna leN| (uttara-) aisA ucita nahIM hai| kArmaNa " c. zarIra kI eka pradeza meM sthiti saMgata nahIM hotii| (vaha asaMkhyeyapradezI hotA hai, ataH kArmaNa " & zarIra kA ekapradezAvagAr3ha vizeSaNa nahIM ho sktaa)| agurulaghu dravya ko bhI vaha dekhatA hai| " 'ca' pada se yaha sUcita hotA hai ki gurulaghu dravya ko bhI vaha dekhatA hai| 'agurulaghu' meM : ekavacana jAtivAcaka hai| arthAt pudgalajAtIya hI yahAM grAhya hai, anyathA yaha artha nikala 4 jAtA ki sarva-pradezAvagAr3ha sabhI dravyoM ko (arthAt dharmAstikAya Adi ko bhI) dekhatA- 1 jAnatA hai| aura jaba taijasa zarIra ko avadhijJAna dekhatA hai to kAla kI dRSTi se bhavapRthaktva (do / & se nau bhavoM taka ke samaya) ko avadhi ke jJeya rUpa meM jAnanA caahie| tAtparya yaha hai- jo & avadhijJAna taijasa zarIra ko dekhatA hai, vaha kAla kI dRSTi se bhavapRthaktva ko dekhatA hai| taijasa , << zarIra ko dekhane vAle avadhijJAna kA jo pahale asaMkhyeya (palyopama kA asaMkhyeya) kAla kahA gayA thA, use hI yahAM 'bhavapRthaktva' rUpI vizeSaNa se yukta kahA gayA hai (arthAt , & palyopama kA asaMkhyAta kAla yAnI bhavapRthaktva, 2 bhavoM se lekara nau bhavoM tk)| a (haribhadrIya vRttiH) Aha-nanvekapradezAvagADhasyAtisUkSmatvAt tasya ca paricchedyatayA'bhihitatvAt kArmaNazarIrAdInAmapi darzanaM gamyata evetyataH tdupnyaasvaiyrthym|tthaikprdeshaavgaaddhmitypi - 2200(r)c(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)ca@28 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90909002020009 28822222222222333 acreecenecace niyukti gAthA-44 navaktavyam, 'rUvagayaM labhai salaM' ityasya vkssymaanntvaaditi|atrocyte, na sUkSmaM pazyatIti niyamato bAdaramapi draSTavyam, bAdaraM vA pazyatA sUkSmamiti, yasmAdutpattau agurulaghu pazyannapi " na gurulaghu upalabhate, ghaTAdi vA atisthuurmpi| tathA manodravyavidasteSveva darzanaM nAnyeSvatisthUreSvapi, evaM vijJAnaviSayavaicitryasaMbhave sati saMzayApanodArthamekapradezAvagAhigrahaNe stypishessvishessopdrshnmdossaayaiveti| athavA ekapradezAvagAhigrahaNAt paramANvAdigrahaNaM kArmaNaM yAvat, taduttareSAM cAgurulaghvabhidhAnAt / cazabdAt gurulaghUnAM caudArikAdInAmityevaM sarvapudgalavizeSaviSayatvamAviSkRtaM bhvti| tathA cAsyaiva niyamArthaM 'rUpagataM labhate sarvam' ityetad vakSyamANalakSaNamaduSTameveti, etadeva hi sarvaM rUpagatam, nAnyad iti, alaM prasaGgeneti , gAthArthaH // 44 // (vRtti-hindI-) (zaMkA-) ekapradezAvagAr3ha to atyanta sUkSma hotA hai, use jaba avadhi kA jJeya batA diyA gayA to phira svataH kArmaNa zarIra kA bhI dekhanA bodhagamya ho hI 4 jAtA hai, ataH alaga se kArmaNa zarIra kA kathana vyartha hai| dUsarI bAta, 'ekapradezAvagAr3ha' isa ca pada ko bhI kahane kI jarUrata nahIM, kyoMki Age (45vIM gAthA meM) 'rUpagata sabhI (sabhI rUpI a dravyoM) ko dekhatA hai' yaha kahA hI jAne vAlA hai| isa (zaMkA-) kA uttara de rahe haiM- aisA koI 7 niyama nahIM ki jo sUkSma ko dekhe, vaha bAdara (sthUla) ko bhI dekha le, yA jo sthUla ko dekhe, , vaha sUkSma bhI dekha le, kyoMki utpatti-samaya meM avadhijJAna agurulaghu ko dekhatA huA bhI , gurulaghu ko nahIM dekhatA, ghaTa Adi atisthUla (va gurulaghu) padArthoM ko bhI nahIM dekhtaa| isI taraha manaHparyAyajJAnI manodravya jaise sUkSma ko hI dekhatA hai, anya (ghaTAdi) atisthUla padArthoM a ko nahIM dekhtaa| isa prakAra, jaba jJAna ke viSaya kI vicitratA sambhava hai, taba eka pradezAvagAr3ha a rUpa meM kArmaNa zarIra kA grahaNa sambhava hone para bhI, saMzaya ko dUra karane hetu (kArmaNa zarIra rUpI) avaziSTa dravya kA yahAM jo kathana kiyA gayA hai, usameM bhI doSa nahIM hai| athavA 'ekapradezAvagAhI' pada se paramANu se lekara kArmaNa vargaNA ke pudgaloM taka . & kA grahaNa hai, kArmaNa-vargaNA kI uttaravartI dhruvavargaNA Adi (se lekara acita mahAskandhoM , taka) kA grahaNa 'agurulaghu' pada se kiyA gayA hai| 'ca' zabda se gurulaghu audArika Adi . vargaNAeM (arthAt vaikriya, AhAraka, taijasa bhI) gRhIta haiM, isa prakAra (parama) avadhijJAna kA . | viSaya samasta pudgala hai- yaha nirUpita hotA hai| Age 'samasta rUpagata ko dekhatA hai' yaha - 80screece@@@@cr890090888900 2222222 221 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333332233333333333333333333333333333333333333 | Sacaacaaca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 9900009jo kathana kiyA gayA hai, vaha isI tathya ko punaH isa rUpa meM niyamabaddha kara rahA hai ki itanA ce hI samasta rUpagata (rUpI dravya) hai, anya kucha nahIM, ataH (isa kathana meM bhI) koI doSa nahIM . raha jaataa| aura adhika kucha kahane kI jarUrata nahIM hai| yaha gAthA kA artha pUrNa huA ||44 // , (haribhadrIya vRttiH) evaM paramAvadherdravyamaGgIkRtya viSaya uktaH, sAmprataM kSetrakAlAvadhikRtyopadarzayannAha niyuktiH) paramohi asaMkhijjA, logamittA samA asNkhijjaa| rUvagayaM lahai salaM, khittovamiaM agaNijIvA // 45 // [saMskRtacchAyAH- paramAvadhiH asaMkhyeyAni lokamAtrANi samAH asNkhyeyaaH| rUpagataM labhate sarva kSatropamitam agnijiivaaH||] ___ (vRtti-hindI-) isa prakAra, paramAvadhi jJAna ko dRSTi meM rakha kara, usakA viSaya " va batAyA gyaa| aba, usake kSetra va kAla sambandhI viSayoM ko batAyA jA rahA hai (45)(niyukti-artha-) paramAvadhi (jJAna) asaMkhyAta loka-parimita (bhAgoM, khaNDoM) ko " jAnatA hai, tathA asaMkhyAta varSoM (utsarpiNI-avasarpiNI jaise kAla-khaNDoM) ko jAnatA hai| " vaha sabhI rUpI dravyoM ko jAnatA hai| usake (prameya) kSetra kA upamAna hai- (pUrvokta sarvAdhika) : a agni-jIva (unake dvArA vyApta kssetr)| (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) paramazcAsAvavadhizca prmaavdhiH| avadhyavadhimatorabhedopacArAd asau paramAvadhiH kSetrataH 'asaMkhyeyAni lokamAtrANi', khaNDAnIti gamyate, labhata iti sNbndhH| & kAlatastu 'samAH' utsarpiNyavasarpiNIrasaMkhyeyA eva labhate / tathA dravyato 'rUpagataM' muurttdrvyjaatmityrthH| labhate' pazyati 'sarva' paramANvAdibhedabhinnaM pudglaastikaaymeveti|| bhAvatastu vakSyamANAMstatparyAyAn iti| __ (vRtti-hindI-) (vyAkhyA-) paramAvadhi kA artha hai- parama yAnI utkRSTa jo avadhi (jJAna), vaha / avadhijJAna va avadhidhAraka-inameM abheda upacAra (sambandha) sthApita karate hue 222 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)908900999@ - Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A-RRRRRRRRR 1232222232223333333333333333333222323333333333 niyukti-gAthA-45 000000000 yaha kathana hai ki yaha paramAvadhi jJAna kSetra kI dRSTi se asaMkhyeya loka-parimita khaNDoM ko & dekhatA hai- isa prakAra padoM kA paraspara sambandha (jJAtavya) hai| kAla kI dRSTi se asaMkhyAta " varSoM -arthAt asaMkhya hI utsarpiNI va avasarpiNI (jaise kAla-khaNDoM) ko jAnatA hai| tathA : dravya kI dRSTi se vaha (paramAvadhijJAna) samasta rUpI, yAnI samasta mUrta dravya-samUha ko, arthAt paramANu Adi bhedoM vAle pudgalAstikAya ko hI jAna letA hai| bhAva kI dRSTi se Age ca kahe jA rahe paryAyoM ko (paramAvadhijJAna) jAna letA hai| (haribhadrIya vRttiH) yaduktam 'asaMkhyeyAni lokamAtrANi khaNDAni paramAvadhiH pazyatIti' tatkSetraniyamanAyAha-upamAnam upamitam, bhAve niSThApratyayaH, kssetrsyopmitm|kssetropmitm, , etaduktaM bhavati-utkRSTAvadhikSetropamAnam, 'agnijIvAH' prAgabhihitA eveti| __Aha- 'rUpagataM labhate sarvam' ityetadanantaragAthAyAmarthato'bhihitatvAt kimarthaM punruktmitytrocyte|uktH prihaarH|athvaa anantaragAthAyAM 'ekapradezAvagADham' ityAdi / paramAvadherdravyaparimANamuktam, iha rUpagataM labhate sarvam' iti kSetrakAladvayavizeSaNam / etaduktaM bhavati-rUpadravyAnugataM lokamAtrAsaMkhyeyakhaNDotsarpiNyavasarpiNIlakSaNaM kSetrakAladvayaM labhate, . na kevalam, arUpitvAttasya, rUpidravyanibandhanatvAccAvadhijJAnasyeti gAthArthaH 45 // (vRtti-hindI-) ye yaha jo kahA gayA thA ki loka-parimita asaMkhyeya khaNDoM ko , a paramAvadhi jAnatA hai, to usa kSetra ko maryAdita karane kI dRSTi se khaa-kssetropmit| upamita - yAnI upamAna, yahAM 'bhAva' artha meM (upamA-zabda se) niSThA (i+ta) pratyaya huA hai| ataH , kSetropamita kA artha huA-kSetra kA upamAna (sAdRzyabodhaka drvy)| tAtparya hai- utkRSTa avadhi, ke kSetra kA upamAna hai- agni jIva, jisakA kathana pahale (gAthA-31 meM) kiyA jA cukA hai| (zaMkA-) 'samasta 'rUpI' (mUrta) padArthoM ko jAnatA hai' -isa bAta ko bhAva (tAtparya) rUpa meM (anya zabdoM meM) pichalI gAthA (44) meM kaha hI diyA gayA thA, aba punaH use kyoM kahA : jA rahA hai? uttara isa prakAra hai- isakA samAdhAna pahale diyA cukA hai (vaha yaha ki yaha punarukti yaha batAne ke lie kI gaI hai ina saba prameyoM (paramANu, kArmaNa zarIra, agurulaghu , a Adi) ko chor3a kara anya koI 'rUpI' dravya nahIM hai|athvaa pichalI gAthA (44) meM ekapradezAvagAr3ha se ityAdi dravyoM ko paramAvadhi kA dravyaparimANa kahA gayA hai, aura yahAM 'samasta rUpI dravyoM ko @@ca(r)(r)(r)(r)(r)(r)ce@989@@@ 223 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cace ca Caca cace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 3000200 . jAnatA hai'- yaha kathana avadhi ke kSetra va kAla -ina donoM kA vizeSaNa hai| tAtparya yaha hai ki loka-parimita asaMkhyeya khaNDa evaM utsarpiNI va avasarpiNI kAla khaNDa -ye donoM kSetra va . kAla 'rUpI dravya' hone para hI avadhi ke jJeya hote haiM, na ki mAtra kSetra va kAla ke rUpa meM, , kyoMki ve (kSetra va kAla) to arUpI hote haiM, aura avadhijJAna 'rUpI' dravya ko hI viSaya karatA hai| yaha gAthA kA artha pUrNa huA ||45 / / (haribhadrIya vRttiH) & tAvat puruSAnadhikRtya kSAyopazamikaH khalu anekprkaaro'vdhimuktH| sAmprataM C tirazco'dhikRtya pratipipAdayiSurAha . (niyuktiH) AhArateyalaMbho, ukkoseNaM tirikkhjonniisu| gAuya jahaNNamohI, naraesu u joynnukkoso||46|| [saMskRtachAyAH- AhArataijasalambhaH utkarSeNa tiryagyoniSu / gavyUtaM jaghanyamavadhiH narakeSu ca ca yojanamutkRSTam // (vRtti-hindI-) yahAM taka manuSyoM ko dRSTi meM rakha kara vividha prakAra ke kSAyopazamika a avadhi kA nirUpaNa huaa| aba tiryaJcoM ko dRSTi meM rakha kara 'avadhi' ke pratipAdana hetu (Age " a gAthA) kaha rahe haiM (46) (niyukti-artha-) tiryaMca yoniyoM meM (hone vAlA) avadhijJAna utkRSTatayA AhAraka, . taijasa (va audArika, vaikriya -ina) ko grahaNa karatA hai| narakoM meM (yaha) avadhijJAna jaghanyatayA , gavyUta (vastutaH ardhagavyUta) aura utkRSTatayA eka yojana taka kA huA karatA hai| (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) tatrAhAratejograhaNAd audArikavaikriyAhArakatejodravyANi gRhynte| . tatazcAhArazca tejazca AhAratejasI tayorlAbha iti smaasH| lAbhaH prAptiH / a paricchittirityanantaram / idamatra hRdayam-tiryagyoniSu yoniyonimatAmabhedopacArAt, tiryagyonikasattvaviSayo yo'vadhiH, tasya dravyataH khalu AhAratejodravyapariccheda utkRSTata uktH| " itthaM dravyAnusAreNaiva kSetrakAlabhAvAH paricchedyatayA vijJeyA iti| (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)RO900 2222222222222222222 224 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Racecacee niyukti-gAthA-46 PORRORRORE idAnIM bhvprtyyaavdhisvruupmucyte|sc suravArakANAmeva bhvti|ttr prathamamalpa << itikRtvA nArakANAM pratipAdyata iti|at Aha-kSetrato 'gavyUtaM' parichinatti jghnyenaavdhiH| kva? narAn kAyantIti narakAH, kai gairai zabde itidhAtupAThagat narAn shbdyntiityrthH| iha ca / narakA AzrayAH, aashryaayinnorbhedopcaaraat|nrkessutuyojnmutkRsstt ityaah|etduktN bhavati nArakAdhAro yo'vadhiH, asau utkRSTo yojanaM parichinatti kssetrtH|itthN kSetrAnusAreNa dravyAdayastu ce avaseyA iti gAthArthaH // 46 // (vRtti-hindI-) yahAM AhAra va taijasa zarIra ke kathana se audArika, vaikriya, AhAraka va taijasa dravyoM kA bhI grahaNa kiyA jAtA hai| AhAra va teja -inakA lAbha, lAbha, prApti, ca upalabdhi, paricchitti -ye eka hI artha ke vAcaka haiN| tAtparya yaha hai- tiryaMca yoniyoM meN| yahAM , & yoni va yoni vAle -inameM abheda kA upacAra (sambandha) mAna kara kathana kiyA gayA hai| ataH / co: 'tiryazcayoniyoM meM isakA artha hogA- tiryaJca yoni vAle prANiyoM meM rahane vAlA jo avadhi jJAna hai, use dravya dRSTi se utkRSTatayA AhAraka va taijasa dravya kA (sAtha hI audArika va, 4 vaikriya dravya kA bhI) jJAtA kahA gayA hai| isa prakAra, dravya ke anusAra hI kSetra, kAla va bhAva : rUpa se jJeya viSayoM ko jAna lenA caahie| - aba bhavapratyayika (janmajAta) avadhijJAna ke svarUpa kA nirUpaNa kara rahe haiN| vaha 6 (bhavapratyayika avadhijJAna) devoM va nArakoM ko hI hotA hai| inameM pahale nArakoM ke hI 4 avadhijJAna kA nirUpaNa kara rahe haiM, kyoMki (devoM kI tulanA meM) vaha alpa hotA hai| isalie va kahA- jaghanya avadhijJAna kSetra kI dRSTi se 'gavyUta' (gAU) kSetra pramANa ko jAnatA hai| yaha hai va jJAna kahAM (kinameM) hotA hai? narakoM meN| kai, gai, rai-ye dhAtueM zabda (cillAnA, pukAranA) , a artha vAlI haiN| jo naroM ko (sahAyatArtha) pukArate haiM, ve naraka yAnI nArakI jIva haiN| (nArakI , AzrayI, nivAsI haiM, naraka unake Azraya haiN| Azraya va AzrayI meM abheda upacAra karate hue) yahAM naraka pada se, una nArakiyoM ke AzrayabhUta kSetra gRhIta haiN| ina naraka kSetroM meM utkRSTa avadhijJAna kA kSetra hai- yojn| tAtparya yaha hai ki nArakoM kA AdhArabhUta (unameM rahane vAlA), jo avadhijJAna hai, vaha utkRSTatayA kSetra kI dRSTi se yojana (taka kSetra) ko dekha letA hai| isI , ke prakAra kSetrAnusAra dravya Adi kI dRSTi se bhI samajha lenA caahie| yaha gAthA kA artha pUrNa , huA 146 // 1222222222222232223333333333333333333333333333 828808802880000000000000 225 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - / -acacacacacaca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000 vizeSArtha yahAM nArakoM ke avadhijJAna kA jaghanya kSetra 'gavyUta' (gAU) batAyA gayA hai| kintu prajJApanA (pada- .. ca 33) kA tathA Age vAlI gAthA kI vyAkhyA kA anuzIlana kareM to yahAM 'gavyUta' kA artha 'arddhagavyUta' hI grAhya " ca hai-aisA ucita pratIta hotA hai| 'gavyUta' kA vyAvahArika mAna kyA hai? saMskRta koSakAra 'gavyUta' (yA gavyUta) ko eka kosa (yA " kahIM-kahIM do kosa) ke barAbara, yA do hajAra dhanuSa pramANa mAnate haiN| samavAyAMga meM gavyUta ko eka cauthAI " c& yojana pramANa vAlA mAnA gayA hai, vahI sarvatra grAhya hai- aisA mAnanA caahie| 6 . 23333333333333333333333222222 22222222222222 (haribhadrIya vRttiH) ___ evaM nArakajAtimadhikRtya jaghanyetarabhedo'vadhiH prtipaaditH| sAmprataM , ratnaprabhAdipRthivyapekSayA utkRSTetarabhedamabhidhitsurAha (niyuktiH) cattAri gAuyAI, adbhuTThAI tigAuyaM cev| aDDAijjA duNNi ya, divaTTamegaM ca niraesu // 47 // [saMskRtacchAyAH-catvAri gavyUtAni, sArvatrINi trigavyUtaM caiva |arghtRtiiyaani, dveca, addhyardhamekaM ca a barakeSu / / (vRtti-hindI-) isa prakAra, nAraka janma ko AdhAra mAna kara, vahAM ke jaghanya va utkRSTa avadhijJAna kA pratipAdana kiyA gyaa| aba ratnaprabhA Adi (naraka kI sAta) pRthiviyoM - 4 kI apekSA se (avadhi ke) utkRSTa va jaghanya bheda kA kathana karane jA rahe haiM 666666 (47) (niyukti-artha-) narakAvAsoM meM (sAtoM pRthiviyoM meM avadhi ke kramazaH) jaghanya va 4 utkRSTa kSetra isa prakAra haiM- (1) cAra gavyUta va sAr3he tIna gvyuut| (2) sAr3he tIna gavyUta va tIna gvyuut| (3) tIna gavyUta va DhAI gavyUta / (4) DhAI gavyUta va do gavyUta / (5) do gavyUta va Der3ha gavyUta (6) Der3ha gavyUta va eka gavyUta, (7) eka gavyUta va argha gvyuut| &&&&&&&&& 1226 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)RO900 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . - RecemRRRRR niyUkti-gAthA-470 030002020 (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) tatra barakAH iti nArakAlayAH, teca saptapRthivyAdhAratvena saptaghA bhidynte| . tatra ratnaprabhAdyAdhAranarakeSu yathAsaMkhyamutkRSThetarabhedabhinnAvadheH kSetraparimANamidam / 'naskeSu' " & iti sAmarthyAt tannivAsino nArakAH prigRhynte| tatra ratnaprabhAdhArabarake utkRSTAvadhikSetraM , catvAri gavyUtAni, jaghanyAvadherardhacaturthAni, ardha caturthasya yeSu tAnyardhacaturthAni / evaM , zarkarAprabhAdhAranarake paramAvadhikSetramAnam ardhacaturthAni / itarAvadhikSetramAnaM tu trigavyUtama, . trINi gavyUtAni trigavyUtam, evaM sarvatra yojyaM yAvanmahAtamaHprabhAdhAranarake utkRSTAvadhikSetraM gavyUtam, jaghanyAvadhikSetraM caardhgvyuutmiti|rtnprbhaadhaarnrk ityAdau jAtyapekSamekavacanam, : anirdiSTasyApi navaraM pdaarthgmnikaa| (vRtti-hindI-) (vyAkhyA-) naraka yAnI nArakiyoM ke nivAsa sthAna, ve sAta pRthviyoM ke AdhAra ke kAraNa sAta bhedoM meM vibhakta haiN| inameM ratnaprabhA Adi pRthviyoM meM sthita narakoM meM - kramazaH avadhijJAna ke utkRSTa va jaghanya kSetra-parimANa isa prakAra haiN| narakoM meM- yahAM , & prakaraNa-sAmarthya se naraka pada kA artha yahAM grAhya hogA- 'narakavAsI' yAnI nArakI jiiv| . (inameM prathama pRthvI) ratnaprabhA meM sthita naraka meM (nArakiyoM kA) utkRSTa avadhi-kSetra cAra gavyUta hai aura jaghanya avadhi-kSetra arghacaturtha gavyUta hai| cauthe kA AdhA hI bhAga ho jisameM, vaha 'ardhacaturtha' (yAnI sAr3he tIna) hotA hai| zarkarAprabhA meM sthita naraka meM avadhijJAna kA utkRSTa kSetra ardhacaturtha (sAr3he tIna) gavyUta hai aura jaghanya kSetra to tIna gacyUta hai| isI prakAra a (AdhA-AdhA) gacyUta kama karate hue, aura Upara kI pRthvI ke jaghanya kSetra-mAna ko Age kI . * pRthvI meM utkRSTa kSetra mAna banAte hue Age bhI) sarvatra kSetramAna kI AyojanA karate jAeM to sAtavIM pRthvI mahAtamaHprabhA meM sthita naraka taka utkRSTa avadhi-kSetra eka gavyUta hogA aura 4 jaghanya-kSetra AdhA gvyuut| ratnaprabhA meM sthita narakoM Adi meM jAti-apekSA se ekavacana hai| (vastutaH prathama pRthvI meM kaI lAkha naraka hote haiM, Age kI pRthviyoM meM bhI aneka naraka haiM, " ca ataH sabhI ko ekarUpatA kI dRSTi se ekavacana dvArA abhihita kiyA gayA hai|) padArthabodha meM ca to jo nirdiSTa nahIM hotA, usakA bhI bodha samAhita hotA hai| -333333333333333333333333333333333333333333333 -333333333333333333333333333333333333333333388 (r)(r)(r)(r)(r)R@necR9088090090@RO900 227 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aaaaaaabIAvazyakaniyAkti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000 222222222222222222222222222222222000232223223 (haribhadrIya vRttiH) artha tRtIvasya ardhatRtIvAni, deva, adhikagaI yasmin tad adhyym| Aha-kutaH pubaridama?, sAmAnyeva pratipRvivyAdhAravarakA utkRSTamavadhiotramuktam a catvArigavyUtAni ityAdi, ardhagajyUtonaM japanyamitvavasIvate?, ucyate, suutraat|tthaa coktam "rayaNappabhApuravinerajhyAcaM te kevavaM vittaM ohinA jANati pAsaMti?,govamA! jahaNeNaM, a anjumAiMgAuyAI upakoseNaM cattAri, evaM gAva mAtamapuravinerakyA? jovamA jahaNe agAuyaM / ukoseNaM gAuba"ratnaprabhApRthivInArakANAM bhadanta! kiyat kSetramavadhinA jAnAti, pazyati? gautama! , a jaghanyena ardhatRtIyAni gavyUtAni utkarSaNa vatvAri.. evaM yAvat mahAtama pRthivInArakANAm? gotama! a jaghanyena arddhagavyUtam, utkarSeNa gvyuutm|| (vRtti-hindI-) arthatRtIya yAnI tRtIya kA AdhA arthAt DhAI gavyUta (vaha cauthI , paMkaprabhA pRthvI meM avadhinAna kA utkRSTa kSetra hai), do gavyUta (yaha pAMcavI dhUmaprabhA pRthvI meM 4. utkRSTa kSetra hai), aura adhyarddha yAnI jisameM AdhA adhika ho arthAt Der3ha gavyUta (yaha chaThI : tamaHprabhA pRthvI meM utkRSTa avadhi-kSetra hai)| (zaMkA-) sAmAnyatayA pratyeka pRthvI para sthita naraka meM utkRSTa avadhi-kSetra 'cAra gavyUta' Adi batAye gaye haiM, kintu usameM se AdhA gavyUta kama karake jaghanya avadhi kSetra, a samajhA jAya, ityAdi kA kyA AdhAra hai? samAdhAna isa prakAra hai-sUtra (Agama) ke AdhAra " para vaisA jAnA jAtA hai| kyoMki prajJApanA Agama ke 33veM pada meM) kahA bhI gayA hai bhagavan! ratnaprabhA pRthvI ke mArakI jIva avadhijJAna se kitane kSetra ko jAnate a dekhate haiM?" ____ "gautama! ve jaghanya sADhe tIna gavyUta, aura utkRSTa cAra gavyUta kSetra jAnate-dekhate " "isI prakAra mahAtamaHpRthvI ke bArakI jIva (kitane kSetra ko jAnate-dekhate haiM)?" : "gautama! ve jaghanya AdhA gavyUta aura utkRSTataH eka gavyUta kSetra ko (jAnate-dekhate va haiN)|" 228 Specrep.opeOper20290920 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aaaaaaana (haribhadrIya vRttiH) Aha-yavevaM 'gAU jahannamoThI garaechu' (8) ityetad byAhanyate / atrocyate, 4 utkRSTajaghanyApekSayA tdbhidhaabaaddossH| idamatra hRdayana- utkRSThAvAmeba saptAnAmapi ratvaprabhAvavadhInAM gavyUtakSetraparicittikRta avavirjadhanyaH, ityalaM prasaneneti gAthA G (vRtti-hindI-) (saMkA-) yadi aisI bAta hai (arthAt jaghanya avadhi kSetra AdhA gavyUta hai) to (gAthA-46 meM) 'narakoM meM jaghanya avadhi-kSetra eka gavyUta hotA hai' -yaha kathana jo kiyA gayA hai, vaha khaNDita hotA hai| isakA samAdhAna yaha hai- (sabhI) utkRSTa avadhi-kSetroM meM , vaha jaghanya (eka gavyUta) hai -isa dRSTi se (gAthA-46) kA kathana hai, isalie koI doSa nahIM hai & hai| sArabhUta kathana yaha hai- sAtoM ratnaprabhA Adi se sambaddha utkRSTa avadhi-kSetroM meM eka , a gavyUta kSetra ko jAnane vAlA avadhijJAna (utkRSTa hote hue bhI apane Upara kI pRthvI kI - a tulanA meM) jaghanya hai| ataH adhika kahane kI apekSA nhiiN| yaha gAthA kA arthapUrNa huA 46 || D vizeSAva narakAvAsoM meM utkRSTa va jaghanya avadhi-kSetra kI maryAdA kI paricAyaka tAlikA isa ca prakAra hai utkRSTa avadhi kSetra jaghanya avadhi-patra 1. ratnaprabhA pRthvI cAra gavyUta sAr3he tIna gavyUta 2. zarkarAprabhA pRthvI sADhe tIna gavyUta 3. bAlukA prabhA pRthvI tIna gavyUta ThAI gavyUta 4. paMkaprabhA pRthvI ThAIgavyUta do gavyUta 5. dhUmaprabhA pRthvI do gavyUta Der3ha gavyUta 6. tamaHprabhA pRthvI Der3ha gavyUta eka gavyUta 7. mahAtamaHprabhA pRthvI eka javyUta AdhA gavyUta [gavyUta= eka cauthAI yojana] 3333333 222222222222222222222222 barakAvAsa tIna gavyUta (r)(r)ce@pca@na980000000000 229 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -acacacacacaca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 20000mm 2222222222222222222222222222222222 (haribhadrIya vRttiH) " evaM nArakasaMbandhino bhavapratyayAvadheH svarUpamabhidhAyedAnIM vibudhasaMbandhinaH / pratipipAdayiSuridaM gAthAtrayaM jagAda- . ... . . niyakti) sakkIsANA paDhama, duccaM ca snnNkumaarmaahiNdaa| tacvaM ca baMbhalaMtaga, sukkasahassAra ya cautthIM // 48 // ANayapANayakappe, devA pAsaMti paMcamiM puddhviN| taM ceva AraNaccuya ohInANeNa pAsaMti // 49 // chaTTi hiTimamajjhimagevijjAsattamiMca uvrillaa| saMbhiNNaloganAliM, pAsaMti aNuttarA devA // 10 // [saMskRtacchAyAH-zakra-IzAnau prathamAM dvitIyAM ca sntkumaar-maahendrau|tRtiiyaaN ca brahma-lAntako zukra sahasArau ca caturthIm ||aant-praanntklpe devAH pazyanti paJcamIM pRthiviim|taamev AraNa-acyutau avadhijJAnena pshytH||sssstthiim aghastya-madhyama-aveyakAH, saptamI copritnaaH| saMbhinnalokanADI pazyantyanuttarA devaaH||] (vRtti-hindI-) isa prakAra, nArakiyoM ke bhavapratyaya avadhijJAna kA svarUpa batA & kara, aba devoM se sambandhita avadhi jJAna kA pratipAdana karane kI dRSTi se tIna gAthAeM kahI hai jA rahI haiM (48-50) (niyukti-artha-) zakra (saudharmakalpavAsI) tathA IzAna (aizAna kalpa ke) deva avadhijJAna , ba se prathama pRthvI (ke naraka) taka, sanatkumAra va mAhendra (kalpavAsI) deva dUsarI pRthvI (ke 20 4 naraka) taka, brahma va lAntaka (kalpavAsI) deva tIsarI pRthvI (ke naraka) taka, zukra va sahasrAra ca (kalpavAsI) deva cauthI pRthvI (ke naraka) taka, aura Anata va prANata kalpa (ke) deva pAMcavIM " va pRthvI (ke naraka) taka dekhate haiN| isI prakAra, AraNa va acyuta (deva loka ke) deva bhI usI . G (pAMcavI) pRthvI (ke naraka) taka dekhate haiN| adhastana va madhyama aveyaka deva chaThI pRthvI (ke . naraka) taka aura uparitana graiveyaka deva sAtavIM pRthvI (ke naraka) taka dekhate haiN| anuttara : (vaimAnika) deva avadhijJAna dvArA saMbhinna (sampUrNa) lokanAr3I ko dekhate haiN| 333 - 230 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) - Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRRRRRRece 9000000000 (vyAjA niyukti-gAthA-48-50 (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) tatra prathamagAthAvyAkhyA-zakravezAnazca zaLezAnau tatra 'shkreshaanaaviti'| . & zakrezAnopalakSitAH saudharmezAnakalpanivAsino devAH sAmAnikAdayaH parigRhyante, te hyavadhinA : 6 prathamAM ratnaprabhAbhidhAnAM pRthivIm, 'pazyanti' iti kriyAM dvitIyagAthAyAM vkssyti|tthaa dvitIyAM ca' pRthiviimitynuvrttte| sanatkumAramAhendrAviti' -sanatkumAramAhendradevAdhipopalakSitAH / ca tatkalpanivAsinastridazA eva sAmAnikAdayo gRhyante, te hi dvitIyAM pRthivImavadhinA pshynti| & tathA tRtIyAMca pRthivIM brahmalokalAntakadevezopalakSitAH tatkalpanivAsino vibudhAH sAmAnikAdayaH / pazyanti, tathA zukrasahasrArasuranAyopalakSitAH khalvanye'pi tatkalpanivAsino devAzcaturvI pRthivIM . & pazyantIti gAthArthaH // 48 // _ (vRtti-hindI-) (vyAkhyA-) inameM prathama (48vIM) gAthA kI vyAkhyA isa prakAra haizakrezAna yAnI zakra va IzAna / 'zaka' pada se saudharmakalpa ke tathA 'IzAna' pada se IzAna " & kalpa ke nivAsI sAmAnika Adi devoM kA grahaNa hotA hai| ve deva ratnaprabhA nAmaka prathama & pRthvI ko (dekhate haiN)| 'dekhate haiM' yaha kriyA Age dUsarI gAthA meM AI hai| sanatkumAra va mAhendra kalpa ke nivAsI deva dUsarI ko dekhate haiM, 'pRthvI ko' isa pada kI anuvRtti kI jAtI hai c hai| (ataH artha hogA- dUsarI pRthvI ko dekhate haiN)| yahAM bhI sanatkumAra va mAhendra deva se usa- . ca usa kalpa ke nivAsI (sabhI) sAmAnika Adi devoM kA grahaNa hotA hai, ve saba apane . ca avadhijJAna se dUsarI pRthvI ko dekhate haiN| isI prakAra, brahmaloka va lAntaka devendra pada se . gRhIta usa usa kalpa ke nivAsI sAmAnika Adi deva tIsarI pRthvI ko tathA zakra va sahasrAra , 4 indra pada se gRhIta usa usa kalpa ke nivAsI anya deva caturtha pRthvI ko dekhate haiM- yaha gAthA ca kA artha huA ||48 // a (haribhadrIya vRttiH) dvitIyagAthA vyAkhyAyate-AnataprANatayoH kalpayoH saMbandhino devAH pazyanti paJcamI pRthvIm, tAmeva AraNAcyutayoH sambandhino devA avadhijJAnena pshynti|svruupkthnmevedm, vimalatarAM bahutarAM ceti gaathaarthH||49|| (vRtti-hindI-) dUsarI (49vIM) gAthA kI vyAkhyA kI jA rahI hai-Anata va prANata - ina donoM kalpoM se sambandhita (nivAsI) deva pAMcavIM pRthvI taka, aura usI ko AraNa va 333333 ba - (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)00 231 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2222222 &&&&& a -aaaaaaa zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) nnnnnnn . acyuta kalpa se sambandhita deva bhI dekhate haiN| yaha svarupakathana mAtra hI hai, (vastutaH) ve ca (AraNa-acyuta vAsI deva) apekSAkRta adhikatA (adhika paryAyoM ke sAtha) va adhika nirmalatA- . + spaSTatA se dekhate haiN| yaha gAthA kA artha huA // 49 // (haribhadrIya vRttiH) tRtIyagAthA vyAkhyAyate-lokapuruSagrIvAsthAne bhavAni aveyakAni (Ni) vimaanaani| tatra adhastyamadhyamauveyakanivAsino devA adhastyamadhyamagaveyakAH, te hi SaSThI pRthivIM , tamo'bhidhAnAmavadhinA pazyantIti yogH|tthaa saptamI ca pRthivImuparitanauveyakanivAsina , iti|tthaa saMbhinnalokanADIm caturdazarajjvAtmikAM kanyakAcolakasaMsthAnAmavadhinA pazyanti, anuttaravimAnavAsino'nuttarAH, tatra ekendriyAdayo'pi bhavanti tad vyavacchedArthamAha- 'devaaH'| evaM kSetrAnusArato dravyAdayo'pyavaseyAH iti gAthArthaH // 10 // (vRtti-hindI-) tIsarI (50vIM) gAthA kI vyAkhyA isa prakAra hai- lokapuruSa ke . grIvA-sthAna meM sthita hote haiM, isalie ve graiveyaka vimAna kahalAte haiN| inameM nicale va madhyama, sthAnIya aveyaka (vimAnoM) meM rahane vAle deva hue -adhastana va madhyama aveyaka, ve tamaHprabhA 1 ca nAmaka chaThI pRthvI ko avadhijJAna se dekhate haiN| anuttara-vaimAnika deva hI 'anuttara deva' haiN| . una vimAnoM meM ekendriya Adi jIva bhI rahate haiM, isalie unake nirAkaraNa hetu 'deva' . vizeSaNa lagAyA gayA hai| ve anuttara deva apane avadhijJAna se caudaha rAjU UMcI evaM kanyA kI , colI jaise vinyAsa vAlI samasta lokanAr3I ko dekhate haiN| isI prakAra, kSetrAnusAra dravya Adi / (prameyoM) ko bhI samajha lenA cAhie (arthAt avadhijJAnI jisa pRthvI ko dekhate haiM, vahAM ke / dravya Adi ko bhI jAnate haiN)| yaha gAthA kA artha pUrNa huA 50 // / (haribhadrIya vRttiH) evamadho vaimAnikAvadhikSetrapramANaM pratipAdya sAmprataM tiryagUrvaM ca tadeva darzayannAha (niyuktiH) eesimasaMkhijjA, tiriyaM dIvA ya sAgarA cev| bahuaaraM uvarimagA, uDaM sgkppthuubhaaii||51|| [saMskRtacchAyAH-eteSAmasaMkhyeyAH tiryak dvIpAzca sAgarAH vaiv|bhuktrm uparimakAH Urdhva ca / svakalpa-stUpAdIn // ] - 232 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) / 2333333333333 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRRRRRRece niyukti-gAthA-51 2099 9 9 9 90 9 - (vRtti-hindI-) isa prakAra, vaimAnika devoM ke avadhijJAna ke adhovartI kSetra pramANa ce kA pratipAdana huaa| aba usI avadhi ke tiryak (tirache) va UMce (Upara kI ora) kSetra kI maryAdA ko spaSTa kara rahe haiM 23333333333333 33333333333333333333333332223 (51) (niyukti-artha-) ina (vaimAnika devoM) ke (avadhijJAna dvArA) jJeya viSaya haiM-tiryak / & loka meM asaMkhyeya dvIpa va samudra, aura Urdhvaloka meM apane apane kalpa ke stUpa (va dhvajA) , aadi| a (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) eteSAm' zakrAdInAm, saMkhyAyanta iti saMkhyeyAH na saMkhyeyA asNkhyeyaaH| tiryag, dvIpAzca-jambUdvIpAdayaH, sAgarAzca lavaNasAgarAdayaH kSetrato'vadhiparicchedyatayA avaseyAH 4 iti vaakyshessH|tthaa uktalakSaNAt-asaMkhyeyadvIpodadhimAnAt kSetrAt bahutaram, uparimA eva 4 uparimakA uparyuparivAsino devAH, khalvavadhinA kSetraM pazyantIti vaakyshessH| tathA UrdhvaM svakalpava stUpAdyeva yAvat kSetraM pazyanti, AdizabdAd dhvajAdiparigrahaH iti gAthArthaH // 11 // . (vRtti-hindI-) (vyAkhyA-) inakA arthAt (pUrvokta) zakra Adi ke (avadhijJeya haiN-)| ca asaMkhyeya yAnI jinakI ginatI na kI jA sake, tiryak yAnI tirachI dizA-tiryagloka meM, dvIpa yAnI jambUdvIpa Adi, sAgara yAnI lavaNasAgara Adi, kSetra kI dRSTi se, 'avadhijJAna " dvArA jJeya (jAna sakane yogya) haiM' -yaha vAkya kA avaziSTa (aMtima) bhAga hai| tathA pUrvoktafa asaMkhyeya dvIpa va sAgara parimita kSetra se adhikatara kSetra ko, uparivartI hI, arthAt (kramazaH) , jo Upara-Upara rahate haiM, ve (vaimAnika) deva hI nizcita rUpa se, avadhijJAna se dekha pAte haiM6 isa prakAra vAkya pUrNa karanA caahie| aura, Upara kI ora (ve vaimAnika deva) apane apane ra kalpoM ke (vimAna ke) stUpa Adi taka ke kSetra ko dekhate haiM, Adi pada se dhvajA Adi artha hai ce lenA chie| yaha gAthA kA artha pUrNa huA ||51 || vizeSArtha_ 'amukadeva' amuka pRthvI ko dekhate haiM- isa kathana kA tAtparya yaha hai ki vaha deva apane & zarIra se prArambha kara usa pRthvI ke adhastavartI caramAnta (bhAga) taka jAnatA-dekhatA hai, usakA jJAna " nirantara pUrNa hotA hai, usameM parvata, dIvAra Adi kA vyavadhAna nahIM hotaa| - 80@RDSCR@@@@@98088898 233 kara Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kapA RCE CROR OR CROR zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 90090mm devoM ke avidhajJAna dizAoM ke anurUpa adhika kama bhI mAnA gayA hai| udAharaNArthac& bhavanavAsI va vyantara devoM kA avadhijJAna Urdhvaloka meM adhika hotA hai, zeSa devoM kA adholoka gt| jyotiSka (va nArakoM) kA tiryaglogata adhika hotA hai| (haribhadrIya vRttiH) itthaM vaimAnikAnAm avadhikSetramAnamabhidhAya, idAnIM sAmAnyato devAnAM se pratipAdayannAha (niyuktiH) saMkhejjajoyaNA khalu, devANaM addhasAgare uunne| teNa paramasaMkhejjA, jahaNNayaM paMcavIsaM tu // 12 // [saMskRtacchAyAH- saMkhyeyayojanAni khalu devAnAmardhasAgare Une / tena paramasaMkhyeyAni jaghanyakaM " & pnycviNshtistu|| (vRtti-hindI-) isa prakAra, vaimAnika devoM ke avadhijJAna kI kSetra maryAdA kA kathana " & kara, aba sAmAnyatayA devoM ke avadhijJAna kI kSetra-maryAdA kA pratipAdana karane jA rahe haiM 38888888888888 822333333323333333333333333333333333333333333 (52) (niyukti-artha-) jina devoM kI Ayu arddhasAgaropama se kama hotI hai, unakA : (avadhijJAna-kSetra) saMkhyeya yojana hotA hai| usase adhika Ayu vAle devoM kA asaMkhyeya yojana kA (avadhi-kSetra) hotA hai| (dasa hajAra varSa kI) jaghanya Ayu vAle devoM kA (avadhikSetra) paccIsa yojana-parimita hotA hai| (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) saMkhyeyAni ca tAni yojanAni ceti vigrhH| khaluzabdastvevakArArthaH, sa, cAvadhAraNe, asya cobhayathA sNbndhmupdrshyissyaamH| devAnAm' 'ardhasAgare' iti ardhasAgaropame nyUne AyuSi sati saMkhyeyayojanAnyeva avdhikssetrmiti|ardhsaagropmnyuun eva AyuSi sati, CM 'tataH param' ardhasAgaropamAdAvAyuSi sati asaMkhyeyAni yojanAni avadhikSetraM 4 vaimAnikavarjadevAnAM sAmAnyata iti|vishesststu Urdhvamadhastiryakca sNsthaanvishessaadvseymiti| (vRtti-hindI-) (vyAkhyA-) jinheM ginA jA sake aise yojanoM tk| 'khalu' isakA - 234 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) . Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | eeeeeeeect 99 9 9 9 9 9 9ERA 333333333333333333333323232323333333333333333 niyukti gAthA-52 'hI' artha hai / vaha avadhAraNa yA nirdhAraNa karatA hai, jisakA yahAM do tarapha sambandha hai- ise & spaSTa karane jA rahe haiM (arthAt 'hI' kA sambandha avadhi kSetra ke sAtha bhI hai aura Ayu ke sAtha . bhI hai)| jina devoM kI, ardhasAgaropama se nyUna yAnI kama Ayu rahatI hai, unake lie avadhikSetra saMkhyeya yojana (mAtra) hI hotA hai| isI taraha ardhasAgaropama se nyUna Ayu kama ho hI, . tabhI ukta avadhi-kSetra hotA hai| usase pare, arthAt ardhasAgaropama Ayu hone para to vaimAnika ce devoM ko chor3a kara anya devoM kA sAmAnyataH avadhi-kSetra asaMkhyAta yojana hotA hai| Urdhva, . & nIce, tirache -(ina dizAoM meM) avadhi-kSetra kI (hInAdhikatA rUpa) vizeSatA avadhi-kSetra ke 4 (vakSyamANa) saMsthAnoM kI vizeSatA ke anurUpa jAnanA caahie| (haribhadrIya vRttiH) tathA jaghanyakramavadhikSetraM devAnAmiti vrttte| paJcaviMzatiH', tuzabdasyaivakArArthatvAt ce paJcaviMzatireva yojanAni, etacca dazavarSasahasasthitInAmavaseyam, bhvnptivyntraannaamiti| ca jyotiSkANAMtvasaMkhyeyasthititvAt saMkhyeyayojanAnyeva jghnyetrbhedmvdhikssetrmvseymiti| vaimAnikAnAM tu jaghanyamaGgu lAsaMkhyeyabhAgamAtramavadhikSetram, taccopapAtakAle prbhvsNbndhinmvdhimdhikRtyeti|utkRssttmuktmev 'saMbhiNNaloganAlim, pAsaMti aNuttarA devA' / ityalamativistareNeti gAthArthaH // 12 // - (vRtti-hindI-) aura, devoM kA jaghanya avadhi-kSetra hai- paccIsa yojn| 'tu' zabda kA . 6 artha 'hI' hai, ataH paccIsa yojana hI hai (yaha artha phalita hogaa)| (paccIsa yojana kA) yaha kathana dasa hajAra varSa sthiti (Ayu) vAle devoM ke, jaise bhavanapati va vyantara devoM ke jAnanI caahie| jyotiSka devoM kI sthiti to asaMkhyeya kAla (eka palya ke AThaveM bhAga-pramANa) ba hotI hai, ataH unakA jaghanya va utkRSTa avadhi-kSetra saMkhyeya yojana hI hotA hai| vaimAnika devoM " & kA jaghanya avadhi-kSetra aGgula kA asaMkhyAta bhAga hI kahA gayA hai, vaha kathana upapAta 4 (janma) ke samaya, para-bhava se sambandhita 'avadhi' ke rUpa meM jAnA jAtA hai, isI ko dRSTi meM rakha kara hai| vaimAnika devoM ke utkRSTa avadhi-kSetra kA kathana 'anuttara deva pUrNa lokanAr3I ko , dekhate haiM' isa ukti dvArA (gAthA 50 meM) kara hI diyA gayA hai| ataH aba aura adhika kahane kI yahAM apekSA nahIM raha jaatii| yaha gAthA kA artha pUrNa huA ||52 // &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& &&&&&&&&&&&&&& - @@ce(r)(r)(r)(r)ceen@Ress8988@ 235 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OR OR OR CROR OR OR zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0909000mm (haribhadrIya vRttiH) sAmpratamayamevAvadhiH yeSAM sarvotkRSTAdibhedabhinno bhavati, tAnpradarzayannAha (niyuktiH) ukkoso maNuesuM, maNussatiriesuya jahaNNo y| ukkosa logamitto, paDivAi paraM apddivaaii||53|| [saMskRtacchAyAH- utkRSTo manujeSu manuSyatiryakSu ca jghnyH| utkRSTo lokamAtraH, pratipAtI param aprtipaatii|] __(vRtti-hindI-) aba, isI avadhi ke sarvotkRSTa Adi bheda kina-kina jIvoM meM hote . cm haiM- usakA nidarzana kara rahe haiM (53) -222222323222333333333333333333333333333323232 DS (niyukti-artha-) manuSyoM meM (hI) sarvotkRSTa avadhijJAna hotA hai aura manuSya va & tiryaJcoM meM hI jaghanya (bhI) hotA hai| utkRSTa avadhijJAna (sampUrNa) lokapramANa hotA hai aura vaha va pratipAtI hotA hai, usase Age (jAnane vAlA avadhijJAna) apratipAtI hotA hai| & (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) dravyataH kSetrataH kAlato bhAvatazcotkRSTo'vadhiH manuSyeSu eva, naamraadissu|| tathA manuSyAzca tiryazcazca manuSyatiryazcaH, teSu manuSyatiryakSu ca jghnyH|cshbd evakArArthaH, 1 ca tasya caivaM prayogaH- manuSyatiryakSveva jaghanyo, na naarksuressu| tatra utkRSTo lokamAtra eva. avadhiH / pratipatituM zIlamasyeti prtipaatii|ttH prmprtipaatyev|lokmaatraadaavvdhimaane , pratipAdite prasaGgataH pratipAtyapratipAtisvarUpAbhidhAnamadoSAyaiveti gAthArthaH // 13 // (vRtti-hindI-) (vyAkhyA-) dravya, kSetra, kAla evaM bhAva kI apekSA se utkRSTa avadhijJAna : ( manuSyoM meM hI hotA hai, asura Adi meM nhiiN| tathA jaghanya (bhI) manuSya aura tiryaJca, inameM (hI) : hotA hai| 'ca' zabda kA 'hI' artha hai| usakA prayoga isa prakAra (vAkyArtha meM) hogA- manuSya va tiryaJcoM meM hI jaghanya avadhijJAna hotA hai, nArakiyoM va devoM meM nhiiN| jo utkRSTa avadhijJAna & hai, vaha lokamAtra hI hotA hai aura vaha pratipAtI, yAnI patanazIla hotA hai| usase Age (jAnane vAlA avadhi jJAna) apratipAtI hI hotA hai| yahAM avadhi-kSetra ko loka-parimita Adi / cbatAyA gayA hai, usameM prAsaGgika hone ke kAraNa hI avadhijJAna ke pratipAtI va apratipAtI - svarUpoM kA kathana kiyA gayA hai, ataH koI doSa nahIM hai| yaha gAthA kA artha pUrNa huA 53|| - 2368 08898@@@@2008. Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -Ratnance .222222222222222222222232223333333222222222222 niyukti gAthA-54 vizeSArtha pratipAtI kA artha hai-girane vAlA athavA patita hone vaalaa| patana tIna prakAra se hotA hai| a (1) samyaktva se (2) cAritra se (3) utpanna hue viziSTa jJAna se| pratipAtI avadhijJAna jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga ko aura utkRSTatayA sampUrNa loka taka ko viSaya karake patana ko prApta ho jAtA hai| zeSa madhyama pratipAtI ke aneka prakAra haiN| jaise tela evaM vartikA ke hote hue bhI vAyu ke jhoMke se ca dIpaka ekadama bujha jAtA hai, isI prakAra pratipAtI avadhijJAna kA hrAsa dhIre-dhIre nahIM hotA apitu ca vaha kisI bhI kSaNa ekadama lupta ho jAtA hai| jisa jJAna se jJAtA aloka ke eka bhI AkAza-pradeza ko jAnatA hai- dekhatA hai, vaha ce apratipAtI arthAt na giranevAlA avadhijJAna kahalAtA hai| yaha apratipAtI avadhijJAna kA svarUpa hai| a jaise koI mahAparAkramI puruSa apane samasta zatruoM para vijaya prApta karake niSkaMTaka rAjya karatA hai, a ThIka isI prakAra apratipAtI avadhijJAnI kevalajJAnarUpa rAjya-zrI ko avazya prApta karake trilokInAtha sarvajJa bana jAtA hai| yaha jJAna bArahaveM guNasthAna ke anta taka sthAyI rahatA hai, kyoMki terahaveM guNasthAna ke prathama samaya meM kevalajJAna utpanna ho jAtA hai| viSayavastu ke AdhAra para yaha niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki pratipAtI avadhijJAna dezAvadhi hai kyoMki dezAvadhi kA utkRSTa viSaya sampUrNa loka hai| jo aloka ke eka pradeza ko bhI dekha letA hai, vaha pratipAtI nahIM hotaa| paramAvadhi aloka meM loka jitane asaMkhya khaNDoM ko jAna sakatA hai| sarvAvadhi usase bhI adhika jAnatA hai, isalie paramAvadhi aura sarvAvadhi donoM apratipAtI haiN| c. dhavalA ke anusAra pratipAtI avadhijJAna utpanna hokara nirmUla naSTa ho jAtA hai| apratipAtI avadhijJAna & kevalajJAna utpanna hone para hI vinaSTa hotA hai| apratipAtI ke viSaya meM haribhadrasUri kA yahI mata hai| C (haribhadrIya vRttiH) ukta kSetraparimANadvAram / sAmprataM saMsthAnadvAraM vyAcikhyAsayedamAha (niyuktiH) thibuyAyAra jahaNNo, vaTTo ukkosamAyao kiNcii| ajahaNNamaNukkoso ya khittao NegasaMThANo // 14 // - [saMskRtacchAyAH-stibukAkAro jaghanyaH vRttaH, utkRSTa AyataH kiJcit / ajaghanya-anutkRSTazca | kssetrto'beksNsthaanH||] (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 237 - Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cace Acaca caca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 000000000 (vRtti-hindI-) avadhijJAna ke kSetra se sambandhita pramANa dvAra kA nirUpaNa huaa| ca aba saMsthAna-dvAra kA vyAkhyAna karane hetu (Age kI gAthA) kaha rahe haiM (54) __ (niyukti-artha-) jaghanya avadhijJAna 'stibuka' (jalabindu) kI AkRti (saMsthAna) 7 & kA hotA hai, vaha sabhI ora se vRttAkAra hotA hai| utkRSTa avadhi kA saMsthAna kucha AyatAkAra hotA hai| (sarvathA vRtta nahIM hotaa)| ajaghanya-anutkRSTa (arthAt madhyama avadhijJAna) to kSetra kI dRSTi se aneka saMsthAna vAlA hotA hai| a (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) 'stibukaH' udakabinduH, tasyevAkAro yasyAsau stibukAkAraH, jghnyo'vdhiH| tameva spaSTayannAha- 'vRttaH' sarvato vRtta ityarthaH, panakakSetrasya vrtultvaat| tathA utkRSTa AyataH pradIrghaH 'kiJcit' manAk vahnijIvazreNiparikSepasya svdehaanuvRttitvaat|| tathA 'ajaghanyotkRSTazca' na jaghanyo nApyutkRSTaH, ajaghanyotkRSTa iti|cshbdo'vdhaarnne, ca ajaghanyotkRSTa ev| kSetrato'nekasaMsthAnaH' anekAni saMsthAnAni yasyAsAvanekasaMsthAna iti / & gAthArthaH // 14 // (vRtti-hindI-) (vyAkhyA-) stibuka kA artha hai- jala kI bUMda, usake AkAra kI 2 taraha AkAra vAlA jaghanya avadhi hotA hai| isI ko spaSTa karate hue kahA gayA hai- vRtta, 4 & arthAt vaha sarvathA gola hai, kyoMki (use gAthA-30 meM panaka jIva kI avagAhanA vAlA batAyA , & gayA hai, aura) panaka jIva kA kSetra vartula (vRttAkAra) hotA hai| aura utkRSTa (avadhijJAna) kucha, dIrdha AyatAkAra hotA hai (sarvathA vRtta nahIM hotA hai, kyoMki gAthA-31 meM kI gaI nirupaNA ke . 4 anusAra) vahni jIvoM kI sUcI yA zreNI ko (avadhidhArI ke ApAdamastaka zarIra taka) ghumAne , se usakI apane deha ke jaisI anuvRtti (AkAra prApti) ho jAtI hai| aura ajaghanyotkRSTa, 1 << yAnI na jaghanya aura na hI utkRSTa (arthAt madhyama avdhi)| 'ca' zabda avadhAraNa ('hI' artha) " & ko vyakta karatA hai, ataH artha phalita hogA- madhyama avadhi hI, kSetra kI dRSTi se 'anekasaMsthAna' " & hotA hai, arthAt aneka prakAra ke AkAra vAlA huA karatA hai| yaha gAthA kA artha pUrNa . & huA ||54 // 333333333333333333333333333323333333333333333 - 238 (r)(r)(r)(r)RB0BR008cR9082cR@@ Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRRRRRRce 999999999999 && &&& 33333333333322232233333333333333333333 niyukti gAthA-55 vizeSArtha pahale (gAthA-30 meM) avadhijJAna ke jaghanya kSetra ko tIna samaya ke AhAraka sUkSma panaka >> jIva jitanA batAyA gayA hai| aba isa gAthA meM avadhijJAna kA saMsthAna jalabindu kI taraha batAyA hai gayA hai| pahalA nirUpaNa kSetra-parimANa kI dRSTi se hai aura yaha nirUpaNa saMsthAna kI dRSTi se hai| (haribhadrIya vRttiH) evaM tAvajjaghanyetarAvadhisaMsthAnamabhihitam / sAmprataM vimadhyamAvadhisaMsthAnAbhidhitsayASSha (niyuktiH) tappAgAre 1 pallaga 2 paDahaga 3 jhallari 4 muiMga 5 puppha 6 jave 7 / tiriyamaNuesu ohI, nANAvihasaMThio bhaNio // 55 // [saMskRtacchAyAH-tapra-AkAraH, pllk-ptthk-jhllrii-mRdaa-pussp-yvH|tiryg-mnujessu avadhiH nAnAvidha-saMsthitoM bhnnitH||] _ (vRtti-hindI-) isa prakAra, yahAM taka jaghanya va utkRSTa avadhijJAna ke saMsthAnoM kA kathana huaa| aba madhyama avadhijJAna ke AkAra ke nirUpaNa hetu (Age kI gAthA) kaha rahe haiM (55) (niyukti-artha-) avadhijJAna ke ye AkAra hote haiM- tapra, pallaka, paTaha, jhallarI, 1 ca mRdaMga, puSpacaMgerI aura yava / (kintu) tiryaJcoM va manuSyoM meM avadhijJAna ko nAnA prakAra ke ca saMsthAnoM vAlA batAyA gayA hai| (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) 'tapraH' uDupakaH, tasyevAkAro yasyAsau tpraakaarH|tthaa pallako nAma " lATadeze dhAnyAlayaH, AkAragrahaNamanuvartate, tasyevAkAro yasyAsau pallakAkAraH, ce evamAkArazabdaH pratyekamabhisaMbandhanIyaH iti| paTaha eva paTahakaH -aatodyvishessH| tathA . carmAvanaddhA vistIrNavalayAkArA jhallarI AtodyavizeSaH ev|tthaa UrdhvAyato'dho vistIrNa , upari ca tanuH, mRdaGgaH AtodyavizeSa ev| 'puppheti' -'sUcanAtsUtram' itikRtvA / * puSpazikhAvaliracitA caGgerI puSpacaGgerI prigRhyte| 'yava' iti yavanAlakaH, sa ca " knyaacolko'bhidhiiyte| - 87@ca@ner@@ @ @ @0890&cRODe 239 &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& - 333 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ca ca ca ca ca ca ca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) DOOD MORE (vRtti-hindI-) (vyAkhyA-) tapra yAnI naukA, usake jaise AkAra vAlA- 'taprAkAra' | ca (yaha nArakiyoM kA avadhijJAna hotA hai)| pallaka se tAtparya hai- lATa deza meM dhAna rakhane kA . sthAna, 'AkAra' pada kI anuvRtti kI jAtI hai, isakA sambandha pallaka, paTaha Adi meM , & pratyeka ke sAtha kara lenA caahie| ataH pallaka se 'tAtparya hai- pallaka (dhAna ke koThe) ke . 4 AkAra jaise AkAra vAlA (yaha avadhijJAna bhavanapati devoM kA hotA hai)| paTahaka yAnI paTaha, . ra yaha eka vizeSa 'Atodya' vAdya (mRdaMga, Dhola, Adi kI taraha AghAta se bajAyA jAne vAlA) , hotA hai| (aura vyantara devoM kA avadhijJAna isI taraha kA hotA hai)| jhallarI -yaha camar3e se " & avanaddha eka lambA valayAkAra Atodya vAdya hI hotA hai (aura jyotiSka devoM kA avadhijJAna " & isI taraha kA hotA hai)| isI taraha mRdaMga bhI, jisakA UrdhvabhAga AyatAkAra tathA nIce kA , M bhAga phailA huA evaM Upara (eka chora para) patalA, (saMkIrNa) hotA hai (eka tarapha mukha saMkIrNa la hotA hai aura dUsarA mukha vistRta hotA hai), yaha bhI eka vizeSa Atodya vAdya hai (aura saudharma , ma Adi kalpavAsI devoM kA avadhijJAna isI taraha kA hotA hai)| 'puSpa' -cUMki sUtra meM sUcanA : ca (nirdeza, saMketa rUpa) mAtra hotI hai, ataH puSpa se yahAM gRhIta hai- puSpoM kI zikhAoM kI " ca katAra ke rUpa meM banI huI caGgerI yA puSpacaGgerI (gaveyaka devoM kA avadhijJAna isa jaisA hotA . & hai)| yava yAnI yava-nAlaka, ise 'kanyAcolaka' bhI kahA jAtA hai (anuttara vimAnavAsI devoM " & kA avadhijJAna isI taraha kA hotA hai)| (haribhadrIya vRttiH) ayaM bhAvArthaH- taprAkArAdiravadhiryavanAlakAkAraparyanto yathAsaMkhyaM nAraka-bhavanapaticvyantarajyotiSka-kalpopapanna-kalpAtIta-aveyakAnuttarasurANAM srvkaalniyto'vseyH| 7 tiryagnarANAM bhedena naanaavidhaabhidhaanaad| (vRtti-hindI-) bhAvArtha yaha hai- tapra Adi se lekara yavanAlaka taka ke AkAra vAle avadhijJAna kramazaH nAraka, bhavanapati, vyantara, jyotiSka, kalpopapanna deva, kalpAtIta graiveyaka evaM anuttaravimAnavAsI devoM ke hote haiM aura sabhI kAloM meM (isI AkAra meM) niyata hote haiM, ca kyoMki tiryazca va manuSyoM ke avadhijJAna ko bheda kI dRSTi se nAnA prakAra kA batAyA jA CM rahA hai| 333338 77444474444738888888888888888888888 - - 240 89@c@@ @9@ @ @ @ @ ce(r)908 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -Rececementce h h h h h h h h h 223222323222222222222222222222223332222222222 niyukti-gAthA-55 (haribhadrIya vRttiH) Aha ca-tiryaJcazca manuSyAzca tiryagmanuSyAH, teSAmavadhiH nAnAvidhasaMsthAnasaMsthitonAnAvidhasaMsthitaH, saMsthAnazabdalopAt, svyNbhuurmnnjldhinivaasimtsygnnvt|apitu tatrApi valayaM niSiddhaM matsyasaMsthAnatayA, avadhistu tadAkAro'pIti bhaNitaH' uktaH arthatastIrthakaraiH sUtrato gnndhrairiti| __ ayaM ca bhavanavyantarANAm UrdhvaM bahurbhavati, avazeSANAM tu surANAmadhaH, , 4 jyotiSkanArakANAM tu tiryak, vicitrastu baratirazcAmiti gAthAryaH // 15 // (vRtti-hindI-) (zaMkA-) tiryaJca va manuSya -inakA avadhijJAna aneka prakAroM meM : sthita hotA hai| yahAM saMsthAna zabda lupta hai, arthAt vaha avadhijJAna aneka prakAra ke saMsthAnoM meM , 4 sthita hotA hai| udAharaNArtha- jaise svayambhUramaNa samudra meM rahane vAle mastya vividha AkAroM : meM hote haiM, usI taraha yaha avadhijJAna hotA hai| kintu antara itanA hai ki ukta samudra-matsyoM , meM valayAkAra ke sadbhAva kA niSedha kiyA gayA hai jaba ki avadhijJAna kA to valaya (kaMgana) 0 jaisA bhI AkAra hotA hai- aisA 'artha' rUpa se tIrthaMkaroM dvArA, tathA 'sUtra' rUpa se gaNadharoM * dvArA kahA gayA hai| ukta avadhijJAna bhavanavAsI va vyantara devoM kA Upara kI ora adhika (sImA kA) " : hotA hai, zeSa devoM kA nIce kI ora, tathA jyotiSka va nArakI jIvoM kA tiryak dizA meM : : adhika hotA hai| manuSya va tiryaJcoM meM to yaha avadhijJAna vicitra (hInAdhika) hotA hai| yaha gAthA kA artha pUrNa huA |55 // vizeSArthaa yahAM avadhijJAna ke saMsthAnoM ke AkAroM kA nirdeza kiyA gayA hai| prajJApanA (pada-33) meM bhI yahI nirUpaNa dRSTigocara hotA hai| avadhi kA kSetra-parimANa evaM saMsthAna -ina donoM meM antara yaha hai ki , kSetraparimANa se tAtparya hai- 'jJeya' kA parimANa, aura saMsthAna se yahAM tAtparya hai- jJAna kA aakaar| , kintu digambara paramparA ke SaTkhaNDAgama tathA dhavalA TIkA evaM gommaTasAra Adi meM CM 'saMsthAna' ko zarIragata batAyA gayA hai| unake anusAra, avadhijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se yukta jIva-pradezoM ke karaNa-rUpa zarIra -pradeza aneka saMsthAna vAle hote haiM (SaTkhaMDA-13/sU. 47 va 58 pR. 296-298) / ye saMsthAna-zrIvatsa, kalaza, zaMkha, svastika, nandadyAvarta Adi ke rUpa meM hote haiN| (r)(r)(r)(r)ce@90(r)(r)(r)(r)900904000 241 8 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa aacaaaaa zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 099999000 33333333 333333333333333333333333333333333333333333333 Avazyaka niyukti ke vyAkhyAkAroM ne inheM zarIragata saMsthAna na mAna kara, jJAna ke ce AkAra-vizeSa hI mAnA hai| digambarIya zarIragata-saMsthAnoM ke nirUpaNa se kucha sAmya zvetAmbarIya , M'sparddhaka' ke nirUpaNa meM dekhA jA sakatA hai| avadhijJAna kI razmiyoM kA nirgamana zarIra ke mAdhyama se hotA hai| jaise jAlIdAra Dhakkana ke chidroM se dIpaka kA prakAza bAhara phailatA hai, vaise hI avadhijJAna, CR kA prakAza zarIra ke sparddhakoM ke mAdhyama se bAhara phailatA hai (dekheM- Age niyukti-saM. 60-61) / " yahAM saMsthAna ke AkAroM ke vividha upamAnoM kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai tapra- nadI ke vega meM bahatA huA, dUra se lAyA huA lambA aura tikonA kASThavizeSa athavA 6 lambI aura tikonI naukA / pallaka- lAr3hadeza meM prasiddha dhAna bharane kA eka pAtravizeSa, jo Upara , ce aura nIce kI ora lambA, Upara kucha sikur3A huA, koThI ke AkAra kA hotA hai| paTaha- Dhola (eka " c prakAra kA bAjA), jhallarI-jhAlara, eka prakAra kA bAjA, jo golAkAra hotA hai, ise DhapalI bhI . & kahate haiN| Urdhva-mRdaMga- Upara ko uThA huA mRdaMga jo nIce vistIrNa aura Upara saMkSipta hotA hai| " 8 puSpacaMgerI-phUloM kI caMgerI, sUta se gUMthe hue phUloM kI zikhAyukta cNgerii| caMgerI TokarI yA chAbar3I .. & ko bhI kahate haiN|yvnaalk yA kanyAcolaka-vizeSAvazyaka bhASya kI gAthA T06 kI A. maladhArIkRta ca ziSyahitA-TIkA meM isake svarUpa ke viSaya meM thor3A-sA saMketa kiyA gayA hai| tadanusAra, marubhUmi meM " ca prAyaH kanyA ke paridhAna ke sAtha hI silA gayA hotA hai tAki paridhAna khisakane nahIM paataa| isake a UparI bhAga ko 'sarakaJcaka' kahA jAtA hai| sambhavataH or3hanI ke nIce yaha ubhArI gaI AkRti vAlA, eka 'stanAvaraNa' hotA hai, tAki aMgiyA zarIra se saTI huI rahatI hai| nArakoM kA taprAkAra, bhavanapatidevoM kA pallakAkAra, vyantaradevoM kA paTahAkAra, jyotiSkadevoM * kA jhAlara ke AkAra kA, saudharmakalpa se acyutakalpa ke devoM kA UrdhvamRdaMgAkAra, graiveyaka devoM kA va puSpacaMgerI ke AkAra kA aura anuttaraupapAtika devoM kA yavanAlikA ke AkAra kA avadhijJAna hotA hai hai| jaise svayambhUraNasamudra meM matsya nAnA AkAra ke hote haiM, vaise hI tiryaJcapaMcendriyoM evaM manuSyoM meM , avadhijJAna aniyata saMsthAna vAlA hotA hai| yaha valayAkAra bhI hotA hai, jabaki svayambhUramaNa samudra , meM valayAkAra matsya nahIM hote| inameM bhI madhyama avadhijJAna ke aneka saMsthAna batAe gaye haiM- (1) : 6 haya saMsthAna, (2) gaja saMsthAna, (3) parvata saMsthAna (dra. Avazyaka cuurnni)| avadhijJAna ke AkAra kA phalitArtha yaha hai ki bhavanapatiyoM aura vANavyantaradevoM kA # avadhijJAna Upara kI ora adhika hotA hai aura vaimAnikoM kA nIce kI ora adhika hotA hai| " | jyotiSkoM aura nArakoM kA tirachA tathA manuSyoM aura tiryaJcoM kA vividha prakAra kA hotA hai| / - 242(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) . Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - Recenect niryakti-gAthA-55. 000000002 22333333333333-2332333333333333333333333333333 paTaha, jhallarI va mRdaMga -ye vAdyavizeSa haiN| inameM 'jhallarI' kA nirUpaNa 'dravyanandI' ke rUpa ca meM, niyukti-gAthA -1 kI bhUmikA meM kiyA jA cukA hai| paTaha va mRdaMga ke svarUpa isa prakAra hote haiM- " & mRdaMga- yaha do mukhavAlA anavaddha vAdya hai| yaha lagabhaga sATha seMTImITara laMbA hotA hai| yaha " & bIca se phUlA hotA hai, isakA dAyAM mukha bAeM mukha kI apekSA kucha choTA hotA hai| bAyAM mukha, jise - TopI kahA jAtA hai, do partoM vAlA aura apekSAkRta kama jaTila hotA hai| bAharI parta camar3e kA eka challA hotI hai aura isake kinAre eka challe se jur3e hote haiM jinheM pinnala kahA jAtA hai| isa parva meM , andara kI ora eka gola jhillI hotI hai jo bAharI parta ke anupAta meM hotI hai| yaha pUrI racanA bAyeM ce mukha para lagI hotI hai| dAeM mukha meM tIna parte hotI haiN| do partoM ke madhya meM tIsarI parta khIMca kara lagAyI jAtI hai aura donoM partoM ke kinAroM se cipakA dI jAtI hai| yaha jaTila saMracanA jise tamila . meM vAlana talaI kahate haiM, dAeM mukha para mar3ha dI jAtI hai| bAyIM ora kA mukha TopI aura dAyIM ora kA , vAlana camar3e kI DoriyoM se kasa kara bAMdha die jAte haiM, jo pinnala athavA chedoM se nikalate aura aMdara , Ate haiN| dAeM mukha para kAle raMga kA mizraNa sthAyI taura para cipakA diyA jAtA hai| dUsarI ora TopI / ce eka sAdA camar3A hotA hai, jisa para vAdana se pahale turanta ATe kI loI madhya bhAga meM lagA dI jAtI hai la hai, jise vAdana ke uparAnta haTA diyA jAtA hai| lakar3I ke Tukar3e aura patthara se dAeM pinnala ko Thoka " & bajAkara vAdya ko milAyA jAtA hai| & paTaha- ise 'Dholaka' nAma se bhI jAnA jAtA hai| paTaha do prakAra kA hotA hai- dezI tathA & mArgI / mArgI paTaha kI lambAI Der3ha hAtha se DhAI hAtha taka kI hotI hai tathA bIca kA bhAga kucha uThA . & huA hotA hai| isake dAhine mukha kA vyAsa sAr3he gyAraha aMgula tathA vAma mukha sAr3he dasa aMgula kA , hotA hai| kAMTha bhItara se khokhalA hotA hai tathA usake donoM mukha gola hote haiN| dAhine tathA bAeM mukha, para lohe athavA kATha kI haMsulI pahanA kara unheM camar3e se lapeTa diyA jAtA hai| dAhine mukha para patalA camar3A tathA vAma mukha para moTA camar3A mar3hA jAtA hai| ina haMsuliyoM meM sAta-sAta cheda kara rezama kI ca DorI piro dI jAtI hai, jisameM sonA, pItala athavA lohe ke challe DAla diye jAte haiM, jinheM " a AvazyakatAnusAra khIMca kara svara milA liyA jAtA hai| dezI paTaha- isakI lambAI Der3ha hAtha kI . hotI hai tathA isakA dakSiNa aura vAma mukha kramazaH sAta tathA sAr3he chaha aMgula vyAsa ke hote haiN| zeSa, bAteM mArgI paTaha kI bhAMti hI hotI hai| paTaha ke lie khaira kI lakar3I sarvazreSTha mAnI gaI hai| dezI paTaha ke AkAra meM sAmAnya aMtara bhI ho sakatA hai| prAyaH sabhI mAMgalika avasaroM para isakA vAdana kiyA to cha / jAtA hai| (r) (r)ce@ @ @ @ @ @ @200@ce@ @ 243 - Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -Racecaca cace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000 | (haribhadrIya vRttiH) uktaM saMsthAnadvAram |saamprtmaanugaamukdvaaraarthprcikttyissyedmaah __ niyuktiH) aNugAmio u ohI, neraiyANaM taheva devaannN| aNugAmI aNaNugAmI, mIsoya mnnusstericche||16|| [saMskRtacchAyAH-anugAmukastu avadhiH nairayikANAM tathaiva devAnAm / anugAmI anabugAmI mizrazva manuSya-tiryakSu // (vRtti-hindI-) saMsthAna dvAra kA kathana ho gyaa| aba AnugAmuka dvAra sambandhI & artha ko prakaTa karane hetu yaha gAthA kaha rahe haiM (56) 33333333333333-8--23333333333333333333333333333 (niyukti-artha-) nArakI aura devoM kA avadhijJAna AnugAmika hotA hai| (kintu) , manuSya va tiryaJcoM kA avadhijJAna AnugAmika, anAgAmika va mizra bhI hotA hai| (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) anugamanazIla AnugAmukaH, locanavad / tuzabdastvevakArArthaH, sa cAvadhAraNe, AnugAmuka eva avdhiH| keSAmityata Aha- narAn kAyantIti narakAHnArakAzrayAH, teSu bhavA nArakA iti, teSAM nArakANAm / tathaiva' AnugAmuka eva, dIvyantIti devaastessaamiti|tthaa AnugAmukaH, ananugamanazIlo'nanugAmukaH sthitapradIpavat |tthaa ekadezAnugamanazIlo mizraH, deshaantrgtputhssaiklocnopghaatvt|cshbdH samuccayAyaH, mitrazca, manuSyAzca tiryazcazca manuSyatiryazcasteSu manuSyatiryakSu yo'vadhiH sa evaMvidhastrividha iti / & gAthArthaH // 16 // (vRtti-hindI-) (vyAkhyA-) jo (apanI) AMkha kI taraha (jJAnI ke) sAtha-sAtha anugamana kare, vaha AnugAmuka avadhijJAna hotA hai| 'tu' (to) zabda 'hI' artha ko vyakta / & karatA hai, vaha isa taraha 'avadhAraNa' karatA hai- AnugAmuka hI avadhijJAna hotA hai, kinake? " & uttara diyA- nArakiyoM ke / naroM ko (sahAyatArtha) pukArate haiM, ve naraka yAnI naraka-bhUmiyAM, 7 " unameM hone vAle (jIva) haiM- nArakI, unakA (avadhijJAna AnugAmuka hI hotA hai)| usI - 244 @@@@@@9889@cr@9898cr(r)(r) Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | Maamanner 333333333333333333333333333332222222222222222 niyukti-gAthA-56 taraha, arthAt AnugAmuka hI avadhijJAna devoM ko bhI hotA hai| deva ve hote haiM jo devanayukta hote ca haiM (divya krIr3A Adi karate haiN)| tathA jo sthira pradIpa kI taraha (jJAtA kA) anugamana nahIM hai a karatA, vaha ananugAmuka avadhijJAna hotA hai| mizra avadhijJAna se tAtparya hai- ekadeza meM " * anugAmI, jaise dezAntara jAte hue vyakti kI (mArga meM) eka AMkha phUTa jAya, usI taraha . 4 (kucha dUra taka), anugamana karane vAlA avadhijJAna 'mizra' hotA hai| 'ca' zabda 'samuccaya' artha & ko vyakta kara rahA hai| manuSyoM va tiryaJcoM meM jo avadhijJAna hotA hai, vaha ukta prakAra se tInoM prakAra kA (AnugAmuka, ananugAmuka va mizra) hotA hai | yaha gAthA kA artha pUrNa huA |56 // vizeSArtha AnugAmika kA zAbdika artha hai- anugmnshiil| yaha avadhijJAna jisa kSetra meM utpanna la hotA hai, usa kSetra ke atirikta anya kSetroM meM bhI vidyamAna rahatA hai| tattvArthabhASya meM ise sUrya ke . prakAza aura ghaTa kI pAkajanita raktatA se samajhAyA gayA hai| isa avadhijJAna meM AtmapradezoM kI viziSTa vizuddhi hotI hai| cUrNikAra ne ise netra ke dRSTAMta se samajhAyA hai| jaise netra manuSya ke hara kSetra , meM sAtha rahatA hai, vaise hI AnugAmika avadhijJAna hara kSetra meM sAtha rahatA hai mI-eka kSetra meM utpanna hokara anya kSetra meM vinaSTa nahIM hotaa| 2. bhavAnugAmI- jo avadhijJAna vartamAna bhava meM utpanna hokara, anya bhava meM jIva ke sAtha jAtA hai| jJAna parabhavika hotA hai, isalie AnugAmika kA bhavAnugAmI vikalpa bahuta sArthaka hai| 3. kSetrabhavAnugAmI- yaha saMyogajanita vikalpa hai| ananugAmuka avadhijJAna kI sthiti rAste meM jala rahe laimpaposTa kI taraha hotI hai| usake 90 pAsa meM to prakAza kI adhikatA rahatI hai, vahAM se Age bar3ha jAne para prakAza samApta ho jAtA hai| mizra avadhijJAna usa kSetra kI taraha hai, jo niyata kAla taka upayogI hokara naSTa ho jAtA hai, CM arthAt vaha kucha samaya, kucha kSetra ke lie to sahAyaka hai, bAda meM, Age ke kSetra ke lie anugAmI nahIM hotA, sAtha chor3a detA hai| - (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)ROR@@c@98 245 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3333333333333333333 3333 2333333333333333333 Racecacacaca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000(haribhadrIya vRttiH) vyaakhyaatmaanugaamukdvaarm| idAnImavasthitadvArAvayavArthapratipAdanAya gAthAdvayamAha (niyuktiH) khittassa avaThThANaM, tittIsaM sAgarA u kaalennN| davve bhiNNamuhutto, pajjavalaMbhe ya sattaTTha // 17 // addhAi avaTThANaM, chAvaTThI sAgarA u kaalennN| ukkosagaM tu eyaM, ikko samao jahaNNeNaM // 18 // [saMskRtachAyAH-kSetrasya avasthAnaM trayastriMzat sAgarAstu kAlenAdravye bhinnamuhUrtaH paryavalAbheca, saptASTa // addhAyAmavasthAnaM dvASaSTiH sAgarAstu kAlena / utkRSTakaM tu etadekaH samayo jghnyen|].... (vRtti-hindI-) AnugAmuka dvAra kA kathana pUrNa huaa| aba avasthita dvAra ke antargata avadhijJAna rUpI padArtha kA nirUpaNa karane hetu do gAthAeM kaha rahe haiM (57-58) (niyukti-artha-) kSetra va kAla kI apekSA se (avadhijJAna kI) avasthiti to taiMtIsa sAgara kI huA karatI hai| dravya kI apekSA se bhinna muhUrta (apUrNa muhUrta arthAt antarmuhUrta), kAla taka tathA eka paryAya kI upalabdhi meM sAta-ATha samayoM taka (avadhijJAna kI) avasthiti , hotI hai|57|| (labdhi kI apekSA se) isakI (kAlika) avasthiti (sAdhika) chAsaTha sAgaropama , & kI hotI hai| yaha (kAla kI dRSTi se) utkRSTa avasthiti hai, jaghanyataH to avasthiti eka samaya : kI huA karatI hai 58 // (haribhadrIya vRttiH) prathamagAthAvyAkhyA-avasthitiravasthAnaM tad avdheraadhaaropyoglbdhitshcintyte|ttr kSetramasyAdhAra itikRtvA kSetrasya saMbandhi tAvadavasthAnamucyate- tatrAvicalitaH san , 'trayastriMzatsAgarAH' iti trayastriMzatsAgaropamANyavatiSThate anuttrsuraannaam|tushbdstvevkaaraarthH, 1 sa cAvadhAraNe, trystriNshdev| kAleneti' kAlataH kAlamadhikRtya 'arthaadvibhktiprinnaamH'| " (vRtti-hindI-) prathamagAthA (saM. 57) kI vyAkhyA isa prakAra hai- avasthAna kA artha " / hai- avasthiti / avadhijJAna ke AdhArabhUta (kSetra Adi) meM upayoga kI labdhi kI dRSTi se (vaha | - 24689&(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) - Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ accaca cacaRaceca niyukti-gAthA-57-58 90900202090 9000kitane samaya taka pravartamAna rahatA hai- isa dRSTi se) avasthiti kA vicAra yahAM kiyA jA la rahA hai| isakA AdhAra kSetra' ko mAna kara kSetra-sambandhI avasthiti kA nirUpaNa kiyA jA , rahA hai- vahAM anuttara vimAnavAsI devoM kA avadhijJAna binA vicalita hue (nirantara) taiMtIsa ca sAgara pramANa avasthita rahatA hai| 'to' zabda 'eva' (hI) artha ko vyakta karatA hai| vaha yaha & nirdhArita kara rahA hai ki yaha avasthiti taiMtIsa sAgara kI hI hotI hai (adhika nhiiN)| kAla kI apekSA se, yahAM arthavaza vibhakti-pariNAma karanA cAhie (tRtIyA kI jagaha dvitIyA karanI cAhie, arthAt) 'kAla' ko adhikRta kara, (kAla ko dhyAna meM rakha kr)| (haribhadrIya vRttiH) tathA 'da' iti dravati gacchati tAMstAn paryAyAniti dravyaM tasmin dravye- dravyaviSayam upyogaavsthaanmvdheH| bhinnazcAsau muhUrttazceti smaasH| avanaM avaH, pari avaH paryavaH, tasya & lAbhaH paryavalAbhaH, tasmiMzca paryavalAbhe ca-paryavaprAptau cAvadherupayogAvasthAnaM saptASTau vA " samayA iti| va anye tu vyAcakSate-paryAyeSu sapta, guNeSu asstteti|shvrttino guNAHzuklatvAdayaH, kramavartinaH paryAyA navapurANAdayaH, yathottaraM ca dravyaguNaparyAyANAM sUkSmatvAt stokopayogatA 1 iti gAthArthaH // 17 // . (vRtti-hindI-) tathA dravya meN| jo una-una paryAyoM ko prApta hotA rahatA hai, vaha dravya hotA hai| usa dravya meN| 'dravya meM' isa kathana kA tAtparya hai- dravyaviSayaka upyog| usakI 6 sthiti- bhinna muhUrta (antarmuhUrta) kI hotI hai| bhinna (apUrNa) jo muhUrta isa artha meM samAsa hokara 'bhinnamuhUrta' pada banA hai| ava yAnI pariNamana, pari ava- arthAt pariNamana rUpa 'paryAya', usakA lAbha (grahaNa) yA prApti- yaha 'paryavalAbha' kA artha hai| usameM, arthAt paryAya-viSayaka jJAna kI prakriyA meM avadhijJAna ke upayoga kI sthiti sAta-ATha samaya kI la hotI hai| ___anya AcArya isa prakAra se vyAkhyAna karate haiM- paryAyoM meM sAta, tathA guNoM meM ATha 2 samaya kI upayoga-avasthiti hotI hai| guNa haiM- zuklatva Adi, jo dravya ke sahabhAvI hote haiN| " paryAya haiM- nayA, purAnA svarUpa jo dravya meM kramavartI hote haiM / dravya, guNa, paryAya- inameM pUrva se kI apekSA uttarottara sUkSmatA hotI hai, isalie guNa kI apekSA paryAyoM meM upayoga alpasamaya , kA hotA hai| yaha gAthA kA artha pUrNa huA ||57 // 222322233333333333333333332223323232322382332 - (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)cene 247 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R acecacaana zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 90000mm 222222323323232 22222322222223333333333223321 (haribhadrIya vRttiH) (dvitIyagAyAvyAkhyA-) ihalabdhito'vasthAnaM cintyte|addhaa-avdhilbdhikaalH|atr .. & addhAyAH-kAlato'vasthAnam / avadherlabdhimaGgIkRtya tatra cAnyatra kSetrAdau 'SaTSaSTisAgarAH', iti ssttssssttisaagropmaanni|tushbdsy vizeSaNArthatvAt mnaagdhikaani| 'kAleneti'-kAlataH / utkRSTamevedaM kaalto'vsthaanmiti| jaghanyamavasthAnamAha- tatra dravyAdAvapyekaH samayo / jghnyenaavsthaanmiti| tatra manuSyatirazco'dhikRtya sapratipAtopayogato'viruddhameva, ce devanArakANAmapi caramasamayasamyaktvapratipattau satyAM vibhaGgasyaivAvadhirUpApatteH, tadanantaraM - cyavanAccAvirodha iti gAthArthaH // 18 // (vRtti-hindI-) dvitIya (58vIM) gAthA kI vyAkhyA isa prakAra hai- yahAM labdhi kI / a dRSTi se avadhijJAna kI avasthiti kA vicAra cala rahA hai| 'addhA' (yAnI labdhi) kA kAla kI . * apekSA se avasthAna, vaha isa prakAra hai- avadhijJAna kI labdhi ko dhyAna meM rakhakara vicAra, kareM to, usa (avadhijJAna ke AdhArabhUta) kSetra meM yA anyatra kSetra Adi me chAsaTha sAgaropama: kI avasthiti usakI hotI hai| 'to' zabda vizeSatA artha kA vAcaka hai, isalie artha phalita hai- kucha adhika chAsaTha saagropm| kAla kI apekSA se yaha avasthiti utkRSTa hai| aba jaghanya avasthiti kA kathana kara rahe haiM- dravya Adi meM usakI jaghanya avasthiti eka samaya : va kI hotI hai| manuSya va tiryaJcoM meM vicAra kareM to pratipAtI upayoga kI apekSA se (ukta jaghanya " a sthiti ke sadbhAva meM) koI virodha vAlI bAta nahIM hai| isI taraha, devoM va nArakoM meM bhI, jaba 4 aMtima samaya meM samyaktva se cyuta hone para, vibhaMga jJAna hI avadhijJAna rUpa bana jAtA hai, . usake bAda cyavana ho, to vahAM, bhI (eka samaya vAlI avadhijJAna kI jaghanya sthiti mAnane : meM) koI virodha kI bAta nahIM hai| yaha gAthA kA artha pUrNa huA ||58 // ca vizeSArtha 'addhA' se tAtparya hai-avadhijJAnAvaraNa kA kSayopazama rUpa lAbha, labdhi bhI kahA jAtA hai| dravyoM meM (avadhijJAna kA) upayoga ho yA na bhI ho, to bhI ukta labdhi to vidyamAna hogI hii| ukta : kSayopazamarUpa labdhi kA nirantara jitane kAla taka utkRSTa avasthAna rahatA hai, vaha chAsaTha sAgaropama , kAla pramANa hai| isa kAla ko 'sAdhika' 'kucha adhika' bhI mAnA gayA hai, arthAt chAsaTha sAgaropama se / bhI kucha samaya adhika kAla kI ukta avasthiti hotI hai|jo jIva vijaya Adi anuttara vimAnoM meM do 248 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Mananect niyukti-gAthA-59 9000000000 | bAra utpanna ho, (vahAM 33-33 sAgara kI Ayu pUrI kare) usakI apekSA se avadhi kI utkRSTa sthiti | ca chAsaTha sAgaropama hai|do janmoM ke madhya jo manuSya janma liyA, usake kAla ko jor3eM to samana kAla >> kucha adhika chAsaTha sAgaropama kA hogaa| ukta utkRSTa avasthiti 'labdhi-sAmAnya' kI dRSTi se hai| kintu vizeSadravya se jur3e upayoga va labdhi- donoM kI, yA upayogayukta labdhi kI kisI dravya va kSetra meM 4 avasthiti kA utkRSTa kAla antarmuhUrta hI hai, aura jaghanya kAla eka samaya kA hI hai| antarmuhUrta se 4 adhika kisI dravya meM upayoga Thahara hI nahIM pAtA aura rahe to kama se eka samaya taka to rahegA hii| 22222222222222222222222222 222222 eka samaya kA jaghanya avasthiti kAla manuSyoM aura tiryaJcoM meM taba ghaTita hotA hai jaba unakA avadhijJAna eka samaya ke bAda pratipatita ho jAya yA upayoga haTa jaay| devoM va nArakoM meM jaba unakI Ayu ke aMtima samaya meM samyaktva prApta ho to unakA vibhaMgajJAna avadhijJAna ho jAtA hai, taba bhI eka samaya vAlA jaghanya kAla saMgata hotA hai| (haribhadrIya dRttiH) evaM tAvadavasthitadvAramabhidhAya idAnIM caladvArAbhighitsayA''ha niyuktiH) dahI vA hANI vA,caubihA hoi khittakAlANaM / dabesu hoi duvihA, chabiha puNa pajjave hoi||59|| (saMskRtacchAyAH-vRddhi hAnirvA caturvidhA bhavati kSetrakAlayoH dravyeSu bhavati dvividhA SavidhA punaH . paryave bhvti| a . (vRtti-hindI-) isa prakAra avasthiti-dvAra kA kathana karane ke bAda, aba cala dvAra kA kathana karane hetu (Age kI gAthA) kaha rahe haiM (niyukti-arca-) (avadhijJAna kA viSaya hone vAle) kSetra va kAla meM jo vRddhi yA : hAni hotI hai, vaha cAra prakAra kI hotI hai| dravyoM meM hone vAlI vRddhi yA hAni do prakAra kI aura paryAyoM meM hone vAlI vRddhi yA hAni chaH prakAra kI hotI hai| (r)(r)(r)(r)(r)(r)ce@@ce@20p@cr@@ 249 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222333333333333333333333333333333333333333333 Reaceae zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 92000000(haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) tatra calo hyavadhiH vardhamAnaH kSIyamANo vA bhvti|saa ca vRddhirhAnirvA , & caturvidhA bhavati kssetrkaalyoH| tathA cAbhyadhAyi paramaguruNA- "asaMkhejjabhAgavuTTI vA, saMkhejjabhAgavuDhI vA saMkhejjaguNavuTTI vA asaMkhejjaguNavuDDI vA," [asaMkhyeyabhAgavRddhirvA / saMkhyeyabhAgavRddhirvA saMkhyeyaguNavRddhirvA asaMkhyeyaguNavRddhirvA] evaM hAnirapi / na tu, anantabhAgavRddhiranantaguNavRddhirvA / evaM hAnirapi, kssetrkaalyornntyordrshnaat|tthaa dravyeSu / bhavati dvidhA vRddhi nirvA / katham? -anantabhAgavRddhirvA anantaguNavRddhirvA, evaM hAnirapi, , & dravyAnanyAditi bhaavaarthH| ...tathA Sar3ivadhA 'paryAye' iti jAtyapekSamekavacanaM paryAyeSu bhavati, vRddhi hAnirdeti - 8 varttate, paryAyAnantyAt / katham? -anantabhAgavRddhiH asaMkhyeyabhAgavRddhiH saMkhyeyabhAgavRddhiH - saMkhyeyaguNavRddhiH asaMkhyeyaguNavRddhiH anantaguNavRddhiriti, evaM haanirpi| a (vRtti-hindI-) cala avadhijJAna yA to varddhamAna hotA hai yA kssiiymaann| yaha vRddhi yA " va hAni (kSINatA) kSetra va kAla meM hotI hai aura usake cAra-cAra prakAra haiN| paramaguru (tIrthaMkara - deva) kA kathana bhI isa prakAra hai- 'asaMkhyeya bhAga vRddhi yA saMkhyeya bhAgavRddhi yA , & saMkhyeyaguNavRddhi yA asaMkhyeya guNa-vRddhi / ' 'isI prakAra hAni bhI (asaMkhyeyabhAga-vRddhi, saMkhyeya guNavRddhi yA ananta guNa-vRddhi nahIM hotI, aura isI prakAra ananta bhAgahAni yA , CM anantaguNa hAni bhI nahIM hotI, isakA kAraNa yaha hai ki kSetra va kAla kI anantatA , ca dRSTigocara nahIM hotI (arthAt avadhijJAnI ke lie ananta va kAla dRSTigamya nahIM hote)| isI " & taraha dravyoM meM (bhI) vRddhi yA hAni do do prakAra kI hotI hai| kaise? (isa prakAra hotI hai-) . & ananta bhAgavRddhi yA ananta guNa-vRddhi, isI prakAra ananta bhAga hAni yA ananta guNa-hAni , & hotI hai, kyoMki dravya ananta haiM- yaha bhAva hai| aura, paryAya meM chaH-chaH prakAra kI hotI hai| paryAya' meM ekavacana 'jAti' kI apekSA , se hai (vastutaH paryAya ananta hote haiM, isalie 'paryAyoM meM kahanA cAhie thA, kintu ekatva , buddhi se ekavacana hai)| vAkya meM 'hAni yA buddhi' ina donoM padoM kI bhI anuvRtti karaNIya hai| . 4 (ataH pUrNa vAkyArtha hogA- 'paryAya meM chaH chaH prakAra kI hAni yA buddhi hotI hai')| (paryAyoM meM , hAni yA vRddhi ke chaH chaH prakAroM ke hone meM) kAraNa yaha hai ki (dravya kI taraha) paryAya bhI 250 @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ - Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RRRRRRRece h h h h h h h h 33333333333333333333 333333 niyukti gAthA-59 ananta hote haiN| yaha hAni-vRddhi kisa prakAra se hogI? (isa prakAra se hogI-) (1) ananta & bhAga vRddhi (2) asaMkhyeya bhAgavRddhi, (3) saMkhyeya bhAga vRddhi, (4) saMkhyeya guNa-vRddhi, (5) >> asaMkhyeya guNa-vRddhi aura (6) ananta guNavRddhi / isI prakAra hAni bhI (chaH prakAra kI) , hotI hai| a (haribhadrIya vRttiH) Aha- kSetrasyAsaMkhyeyabhAgAdivRddhau tadAdheyadravyANAmapi tannibandhanatvAdasaMkhyeyabhAgAdivRddhirevAstu, tathA dravyasyAnantabhAgAdivRddhau satyAM tatparyAyANAmapi , anantabhAgAdivRddhiriti ssttsthaankmnuppnnmiti| atrocyate, sAmAnyanyAyamaGgIkRtya : idamitthamevAyadA kSetrAnuvRttyA pudgalAH parisaMkhyAyante, pudgalAnuvRttyA ca tatparyAyAH, na cAtraivam / katham? yasmAtsvakSetrAdanantaguNAH pudgalAH, tebhyo'pi paryAyA iti, ato yasya / la yayaivoktA vRddhirhAnirvA tasya tathaivAviruddheti, pratiniyataviSayatvAt, vicitrAvadhinibandhanAcceti // va gaathaarthH||19|| (vRtti-hindI-) (zaMkA-) kSetra kI asaMkhyeya bhAga Adi kI vRddhi hone para, usake , ce rahane vAle (Adheya) dravyoM kI bhI asaMkhyeya bhAga Adi vRddhi ho hI jAtI hai (arthAt kSetra kI . asaMkhyeya bhAga Adi kI vRddhi meM hI dravya kI vRddhi antarnihita hai, ataH pRthak dravya kI , & asaMkhyeya bhAga Adi kI vRddhi nahIM mAnI jAya), isI prakAra dravya kI ananta bhAga Adi kI : vRddhi meM usake paryAyoM kI bhI anantabhAgavRddhi (antarbhUta) hai, ataH 'SaTsthAna' (pRthak-pRthak , chaH chaH prakAroM) kA kathana yuktiyukta nahIM hai| isakA samAdhAna yaha hai- sAmAnyatayA kathana ke rUpa meM to yaha (chaH chaH prakAra kA pUrvokta kathana) hI yathArtha hai| kSetra (kI hAni-vRddhi) ke 22 4 anusAra pudgaloM kI hAni-vRddhi kA kathana aura pudgaloM (kI hAni-vRddhi) ke anusAra usake , ca paryAyoM kI hAni-vRddhi kA kathana jo kiyA jA rahA hai, vaisA arthAt (vaisI dRSTi) yahAM nahIM hai| " kaise? kyoMki apane kSetra kI apekSA pudgala ananta hote haiM, aura unase bhI ananta unake " paryAya hote haiM, ataH jisa prakAra vRddhi yA hAni (chaH chaH prakAra kI) batAI gaI hai, vahI , aviruddha hai, kyoMki (pratyeka) hAni yA vRddhi kA viSaya niyata hai aura usameM avadhi kI , (avadhi jJAnAvaraNa-kSayopazama-janita) vicitratA kAraNa hai| yaha mAthA kA artha pUrNa huA 59 233823.33 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)8000 251 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3333333333333333333 - 33333333333333333333333333 -acecacacacace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 200000 vizeSArtha AgamoM meM vRddhi-hAni ko chaH prakAra se sambhAvita batAyA gayA hai| chaH prakAra kI vRddhiyAM , haiM- (1) ananta bhAgavRddhi, (2) asaMkhyAta bhAgavRddhi, (3) saMkhyAtabhAga vRddhi, (4) saMkhyAta guNavRddhi, ce (5) asaMkhyAta guNavRddhi, aura (6) ananta guNavRddhi / isI prakAra chaH prakAra kI hAniyAM haiM (1) ananta , & bhAga hAni, (2) asaMkhyAtabhAga hAni, (3) saMkhyAta bhAga hAni, (4) saMkhyAta guNahAni, (5) asaMkhyAta , guNa hAni, aura (6) ananta guNa haani| inameM, avadhijJAna ke viSayabhUta hone vAle kSetra va kAla ke , 8 Adi va anta ye do bhAga nahIM hote, kyoMki ananta bhAgavRddhi va ananta guNa vRddhi, aura anantabhAgahAni ? & va ananta guNahAni -ye kSetra va kAla kI nahIM hotiiN| isakA kAraNa yaha hai ki avadhi kA viSaya bhUta , kSetra ananta nahIM hotA (kevala jJAna ke sivA ananta kSetra kA jJAtA koI jJAna nahIM hotA) aura kAla: bhI ananta nahIM hotA (kyoMki sImita kAla kA hI vaha jJAna hotA hai|) aba jitane kSetra ko prathamataH kisI avadhijJAnI ne dekhA, dUsarA avadhijJAnI use pratisamaya, ch asaMkhyAta bhAgavRddhi se yukta dekhatA hai, tIsarA saMkhyAta bhAga vRddhi se yukta dekhatA hai, cauthA saMkhyAta . guNavRddhi se yukta dekhatA hai, pAMcavAM asaMkhyAta guNa-vRddhi se yukta dekhatA hai| isI prakAra hAni kI dRSTi , se kathana kiyA jA sakatA hai| isa prakAra, kSetragata va kAlagata vRddhi kI hAni cAra-cAra prakAra kI : & ghaTita hotI haiN| isI prakAra dravyagata avadhijJAna kI bhI hAnivRddhi hotI hai|jaise, kisI avadhijJAnI ne prathama . & jitane dravyoM ko dekhA, koI dUsarA avadhijJAnI usase ananta bhAga adhika dravyoM ko dekhatA hai, tIsarA , avadhijJAnI unhIM ko ananta guNa-vRddhiyukta dekhatA hai, cauthA usase anantaguNahIna ityAdi krama se , 4 ukta hAni-vRddhi kI AyojanA kara lenI caahie| isI prakAra, paryAyoM meM chaH chaH prakAra kI hAni-vRddhi . sambhAvita haiN| SaDvidha guNahAni-vRddhi para zaMkA uThAI gaI hai ki kSetra kI vRddhi yA hAni ke sAtha hI dravya , kI vRddhi, yA hAni aura dravya-vRddhi yA hAni ke sAtha paryAyoM meM bhI vRddhi yA hAni nizcita hai, taba kSetra, & se pRthak, dravyagata va paryAya gata vRddhi yA hAni kA vyavasthApana kyoM kiyA jAtA hai? dUsarI bAta, " a AdhAra kI vRddhi yA hAni hone para, Adheya meM vRddhi yA hAni nizcita hai to phira kSetra kI caturvidhara vRddhi-hAni, dravya kI dvividha aura paryAya kI SaDvidha vRddhi-hAni -yaha vicitratA kaise? aisA kaise hotaa| & hai ki kSetra ke asaMkhyeya bhAga kI vRddhi ho to usake Adheya dravyoM kI bhI asaMkhyeya bhAga Adi kI " & vRddhi nahIM hotI? aura cUMki usake Adheya dravyoM kI anantatA hai, isalie dravya meM ananta bhAgavRddhi ra * hone para kaise paryAyoM meM asaMkhyeya bhAga Adi vRddhi hI hotI hai aura dravya kI anantaguNa vRddhi hone para paryAyoM meM asaMkhyAta guNa Adi kI hI vRddhi ho -aisA kaise hotA hai? uttara meM kahA gayA hai ki yaha ___252 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)n& Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -Ratnaana niryakti-gAthA-60-61 20909200000 sahI hai ki samasta lokAkAza ke asaMkhyeya bhAga meM samasta pudgalAstikAya kA asaMkhyeya bhAga hI svarUpa se sthita hai, aura samagra pudgalAstikAya ke anantatama Adi bhAga meM samasta pudgala-paryAyoM kI rAzi bhI usakA anantatamavAM bhAga hai, ataH kSetra kI asaMkhyeya Adi bhAga kI vRddhi yA hAni hone a para dravya meM bhI usI taraha kI vRddhi yA hAni hotI haiM -isameM hamArA vaimatya nahIM hai| isI prakAra, dravya - ke anantatamaveM bhAga Adi kI vRddhi yA hAni hone para, usake paryAyoM meM bhI vaisI hI vRddhi yA hAni , hogI hii| kintu yahAM jo vicAra cala rahA hai, vaha avadhijJAna ke viSayabhUta kSetra Adi kI vRddhi yA 1 ca hAni se sambandhita hai| sAmAnyatayA svarUpagata vRddhi-hAni kA yahAM vicAra nahIM hai| prastuta prakaraNa meM 2 yaha jo vizeSatayA vRddhi-hAni batAI gaI hai, usakI vicitratA (caturvidhatA, SaDvidhatA Adi) ke pIche kAraNa hai- avadhijJAnAvaraNa kA kSayopazama / ataH jisa taraha kSetra, dravya va paryAya kI hAni-vRddhi ke ce jo prakAra batAye gaye haiM, ve isI rUpa meM yuktisaMgata haiM, anya rUpoM meM nhiiN| vahAM avadhijJAnAvaraNa kI kSayopazama kI vicitratA hI aisI hotI hai, usakA ullaMghana kara vRddhi-hAni nahIM hotI (dra. vizeSA. bhA. gA. 728-734 para ziSyahitA ttiikaa)| (haribhadrIya vRttiH) evaM tAvaccaladvAraM vyaakhyaatm| idAnIM tIvramandadvArAvayavArthaM vyAcikhyAsuridamAha (niyuktiH) phaDDAya asaMkhijjA, saMkhejjA yAvi egjiivss| ekapphaDDuvaoge, niyamA savvattha uvautto // 60 // phaDDA ya ANugAmI, aNANugAmI ya mIsagA cev| paDivAiapaDivAI, mIsoya mnnusstericche||61|| [saMskRtacchAyAH-phaDakAnica asaMkhyeyAni saMkhyeyAni cApi ekajIvasyAekaphaDakopayoge niyamAt sarvatra upayuktaH phahakAni ca anugAmIni ananugAmIni mizrANi caiva |prtipaatiini apratipAtIni mizrANi ca & mnussy-tirykssu|| ca (vRtti-hindI-) isa prakAra, cala dvAra kA vyAkhyAna pUrA huaa| aba tIvra-maMda dvAra ke antargata (avadhijJAna kA) vyAkhyAna karane hetu Age kI gAthA kaha rahe haiM (60-61) (niyukti-artha-) eka jIva ke 'spardhaka' asaMkhyeya yA saMkhyeya hote haiN| eka spardhaka , ce kA upayoga karate samaya, vaha niyamataH, anya saba kA bhI (yugapat) upayoga karatA hai|60|| 333333333333333333333333333333333333333333333 / -88888888888888888888888888888888888888888888 - can@ce(r)(r)(r)(r)ce@7838@@ 2539 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -222222222222333333333333333333333333333333333 ca caca cace caca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 090920022 / manuSya va tiryaJcoM meM spardhakoM ke prakAra isa rUpa meM hai- anugAmI, ananugAmI, | & mizra, aura (inhIM ke tIna-tIna bheda) pratipAtI, apratipAtI va mizra // 61 // c. (haribhadrIya vRttiH) (prathamagAthAvyAkhyA-) iha phaDDakAni avadhijJAnanirgamadvArANi athavA hai gavAkSajAlAdivyavahitapradIpaprabhAphaDDakAnIva phaDDakAni, tAni cAsaMkhyeyAni saMkhyeyAni va caikajIvasya / tatraikaphaDDakopayoge sati niyamAt 'sarvatra' sarvaiH phaDDakairupayuktA bhavanti, . & ekopayogatvAjjIvasya, locanadvayopayogavad, prakAzamayatvAdvA prdiipopyogvditi| Aha-tIvramandadvAraM prakrAntaM vihAya phaDDakAvadhisvarUpaM pratipAdayataH prakramavirodha - a iti|atrocyte, prAyo'nugAmukApratipAtilakSaNau phaDDako tIvrau, tayetarau mandau, ubhayasvabhAvatA ca mizrasyeti gAthArthaH // 60 // (vRtti-hindI-) prathama (60vIM) gAthA kI vyAkhyA isa prakAra hai- phaDDa yA phaDaka (kA 0 saMskRta rUpa spardhaka hai, usa) kA abhidheya artha hai- avadhijJAna ke (zarIra sthita) nirgama , dvAra, athavA jAlI se Dhake dIpaka se bAhara nikalatI huI jyoti-razmiyoM kI taraha hone ke . kAraNa inheM 'spardhaka' kahA jAtA hai| pratyeka (avadhijJAnI) jIva ke ye asaMkhya yA saMkhyeya , ca huA karate haiN| inameM eka spardhaka kA upayoga ho rahA ho to niyata rUpa se sarvatra arthAt sabhI , ca spardhakoM ke upayoga kA sadbhAva rahatA hI hai, (isake pIche) kAraNa yaha hai ki jaise eka AMkha < se dekhane vAlA vyakti donoM AMkhoM ke upayoga se (svataH) upayukta (darzana kI kriyA se yukta) >> hotA hai, usI prakAra upayoga 'eka' hI hotA hai (arthAt eka samaya meM eka hI upayoga hotA . hai, aisA nahIM hotA ki eka spardhaka kA upayoga (eka viSaya para) ho to dUsare spardhakoM kA , upayoga anyatra ho, ataH yahI mAnanA upayukta hai ki sabhI spardhakoM kA upayoga arthAt , sabakA yugapat aura eka hI hotA hai)| athavA jaise pradIpa kA eka hI sAmAnyataH upayoga 1 a 'prakAzarUpa' honA hotA hai, vaise hI (sabhI spardhakoM kA milakara eka hI upayoga) yahAM ce hotA hai| (zaMkA-) tIvra va manda dvAra ke antargata nirUpaNa karane ke prakaraNa ko chor3a kara " spardhaka-avadhi ke svarUpa ko jo Apa batA rahe haiM, vaha to prakaraNa-virodha hai? samAdhAna yaha " / hai- spardhaka ke jo tIna bheda AnugAmuka Adi batAe gae haiM, unameM AnugAmuka va apratipAtI - 254 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Racecacecece 29999999999900 2222222238232.32232223333322222222222222222333 niyukti-gAthA-60-61 | lakSaNa vAle sparddhaka prAyaH tIvra hote haiM, ananugAmuka va pratipAtI prAyaH manda hote haiM, mizra | sparddhaka madhyama hote haiN| (ataH avadhijJAna kI tIvratA va maMdatA batAne se pUrva, unakA sparddhaka >> va svarUpa aura unake AnugAmaka Adi prakAra batAe gae haiM, jo prAsaMgika hI haiN)||60|| a (haribhadrIya vRttiH) (dvitIyagAthAvyAkhyA-) phaDDakAni- pUrvoktAni, tAni ca anugamanazIlAni " + AnugAmukAni, etadviparItAni anAnugAmukAni, ubhayasvarUpANi mizrakANi ca / evakAraH " & avadhAraNe, tAnyekaikazaH pratipatanazIlAni pratipAtIni, evamapratipAtIni mizrakANi ca bhvnti| tAni ca manuSyatiryakSuyo'vadhistasminneva bhvntiiti| Aha- AnugAmukApratipAtiphaDDakayoH kaH prativizeSaH?, anaanugaamukprtipaatiphddkyoti|atrocyte, apratipAtyAnugAmukameva, AnugAmukaMtu pratipAtyapratipAti ca bhavatIti shessH|tthaa pratipatatyeva pratipAti, pratipatitamapi ca sat punardezAntare jAyata eva, se netthamanAnugAmukamiti gaathaarthH||11|| . (vRtti-hindI-) dvitIya (61vIM) gAthA kI vyAkhyA isa prakAra hai- pUrvokta (svarUpa, vAle) sparddhaka AnugAmuka yAnI anugamanazIla hote haiN| inase viparIta (sparddhaka) anAnugAmuka, . aura ubhayasvarUpa vAle mizra hote haiN| 'eva' (hI) pada yahAM avadhAraNa kara rahA hai, arthAt yaha 1 a batA rahA hai ki ina tInoM meM bhI pratyeka pratipAtI yAnI patanazIla, aura apratipAtI evaM mizra , 4 (-ina tIna-tIna prakAroM vAlA) hai| manuSya va tiryaJcoM meM jo avadhijJAna hotA hai, usI meM ye " tInoM prakAra hote haiN| a (zaMkA-) AnugAmuka va apratipAtI sparddhakoM meM kyA antara hai? isI taraha - anAnugAmuka va pratipAtI sparddhakoM meM kyA antara hai? samAdhAna yaha hai- apratipAtI sparddhaka , a AnugAmuka hI hotA hai, kintu AnugAmuka pratipAtI va apratipAtI donoM hotA hai| pratipAtI , yAnI jo pratipatita hotA hI ho, aura pratipatita hokara bhI punaH anya deza meM utpanna hotA ho, . kintu aisA 'anAnugAmuka' nahIM hotaa| yaha gAthA kA artha pUrNa huA 161 // vizeSArtha avadhijJAna ke nimnalikhita vividha bhedoM ke svarUpoM ko yahAM dhyAna meM rakhanA apekSita hai -3388888888888888888888888888888887777777777 Recen@c869888888@@ce@@ 255 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 233333333333333333333333333333333333333333333 Acacacacecace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 2000000 (1) AnugAmika (anugAmI)- jo avadhijJAna apane utpattikSetra ko chor3a kara dUsare sthAna para cale jAne para bhI avadhijJAnI ke sAtha vidyamAna rahatA hai, use Anugamika kahate haiM, arthAt jisa sthAna para jisa jIva meM yaha avadhijJAna prakaTa hotA hai, vaha jIva usa sthAna ke cAroM saMkhyAta& asaMkhyAta yojana taka dekhatA hai, isI prakAra usa jIva ke dUsare sthAna para cale jAne para bhI vaha utane " kSetra ko jAnatA-dekhatA hai, vaha AnugAmika kahalAtA hai| (2) anAnugAmika (ananugAmI)-jo sAtha, na cale, kintu jisa sthAna para avadhijJAna utpanna huA, usI sthAna meM sthita hokara padArthoM ko jAne, . & utpattisthAna ko chor3a dene para na jAne, vaha anAnugAmI kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki apane hI , sthAna para avasthita rahane vAlA avadhijJAna anAnugAmI kahalAtA hai| (3) vardhamAna-jo avadhinAna & utpatti ke samaya alpa viSaya vAlA ho aura pariNAmavizuddhi ke sAtha prazasta, prazastatara adhyavasAya ca ke kAraNa dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI maryAdA ko lie bar3he arthAt adhikAdhika viSaya vAlA ho , jAtA hai, vaha 'vardhamAna' kahalAtA hai| (4) hIyamAna-jo avadhijJAna utpatti ke samaya adhika viSaya cm vAlA hone para bhI pariNAmoM kI azuddhi ke kAraNa kramazaH alpa, alpatara aura alpatama viSaya vAlA , ho jAe, use hIyamAna kahate haiN| (5) pratipAtI- isakA artha patana honA. giranA yA samApta ho jAnA, hai| jagamagAte dIpaka ke vAyu ke jhokeM se ekAeka bujha jAne ke samAna jo avadhijJAna sahasA lupta ho / ca jAtA hai| use pratipAtI kahate haiN| yaha avadhijJAna jIvana ke kisI bhI kSaNa meM utpanna aura lupta bhI ho " & sakatA hai| (6) apratipAtI- jisa avadhijJAna kA svabhAva patanazIla nahIM hai, use apratipAtI kahate . haiN| kevala-jJAna hone para bhI apratipAtI avadhijJAna nahIM jAtA, kyoMki vahAM avadhijJAnAvaraNa kA / & udaya nahIM hotA, jisase jAe, apitu vaha kevalajJAna meM samAviSTa ho jAtA hai| kevalajJAna ke samakSa " & usakI sattA usI taraha akiMcitkara hai jaise ki sUrya ke samakSa dIpaka kA prkaash| yaha pratipAtI avadhijJAna bArahaveM guNasthAnavI jIvoM ke aMtima samaya meM hotA hai aura usake bAda terahaveM guNasthAna : ke prApta hone ke prathama samaya ke sAtha kevalajJAna utpanna ho jAtA hai| isa apratipAtI avadhijJAna ko 2 a paramAvadhijJAna bhI kahate haiN| hIyamAna aura pratipAtI meM antara yaha hai ki hIyamAna kA to pUrvApekSayA 1 dhIre-dhIre hrAsa ho jAtA hai, jabaki pratipAtI jJAna dIpaka kI taraha eka hI kSaNa meM naSTa ho jAtA hai| (7) avasthita- jo avadhijJAna janmAntara hone para bhI AtmA meM avasthita rahatA hai yA kevalajJAna kI , & utpattiparyanta ThaharatA hai, vaha avasthita avadhijJAna kahalAtA hai| (8) anavasthita-jala kI taraMga ke samAna jo avadhijJAna kabhI ghaTatA hai, kabhI bar3hatA hai, kabhI AvirbhUta ho jAtA hai aura kabhI tirohita, ho jAtA hai, use anavasthita kahate haiN| ye donoM bheda prAyaH pratipAtI aura apratipAtI ke samAna lakSaNa & vAle haiM, kintu nAmamAtra kA bheda hone se donoM ko apekSAkRta pRthak-pRthak batAyA gayA hai| nArakoM, tathA cAroM jAti ke devoM kA avadhijJAna AnugAmika, apratipAtI aura avasthita hotA hai|tiryshcpNcendriyoN aura manuSyoM kA avadhijJAna pUrvokta ATha hI prakAra kA hotA hai| - 25680(r)cr(r)(r)(r)(r)(r)(r)ce@2008ceone Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222333333333333333333333333333333333323232332 / caca ca cace cace caca niyukti gAthA-62-63 0mn ORDon ___ uparyukta avadhijJAna ke svarUpa jo batAe gae haiM, unake pIche sparddhakoM (nirgamana-dvAroM) kI ca bhUmikA rahatI hai| isI dRSTi se sambhavataH sparddhakoM ke bhI vividha bheda yahAM avadhArita kiye gaye pratIta la hote haiN| sparddhakoM ke AnugAmI, anAnugAmI va mizra -ye tIna bheda mukhya haiN| inameM pratyeka ke tIna& tIna bheda haiM-pratipAtI, apratipAtI, va mizra / ina nau bhedoM ke bhI tIna-tIna bheda haiM- tIvra, maMda, mdhy| . sparddhakoM kI tIvratA-maMdatA unake vizuddha-saMkleza para nirbhara hotI hai| vizuddhi ho to tIvra, saMkleza ho / hai to maMda / vizuddhi va saMkleza kI itanI vividhatA prAyaH manuSya va tiryaJcoM meM hI hotI hai| AnugAmuka va apratipAtI -ina donoM meM kyA antara hai? isa prazna ke uttara meM batAyA gayA . ca hai ki jo niyata va apratipAtI avadhijJAna hai, vaha calatI huI dIpa-zikhA kI taraha niyamataH anyatra 1 jA rahe jIva kA anugamana karatA hI hai| jo anugAmI hai, vaha akSINa AMkha kI taraha apratipAtI hai, aura kSINazakti AMkha kI taraha pratipAtI bhI ho sakatA hai| isI taraha anAnugAmuka va pratipAtI-ina ca donoM meM kyA antara hai? isa prazna ke uttara meM kahA gayA ki pratipAtI cyuta hotA hI hai, cyuta hokara bhI . kabhI anya deza meM utpanna bhI ho sakatA hai- kintu aisA svarUpa anAnugAmuka kA nahIM hotaa| kyoMki a vaha anAnugAmuka to apane utpatti sthAna meM hI kabhI cyuta ho jAtA hai, yA kabhI nahIM bhI hotA, aura ca cyuta hokara dezAntara se punaH utpattisthAna meM Ae jIva ke punaH ho bhI sakatA hai| C (haribhadrIya vRttiH) vyAkhyAtaM tiivrmnddvaarm| idAnIM pratipAtotpAdadvAraM vivRNvan gAthAdvayamAha niyuktiH) bAhiralaMbhe bhajjo, davve khitte ya kAlabhAve y| uppA paDivAo'viya, taM ubhayaM egasamaeNaM // 2 // abdhitaraladdhIe, u tadubhayaM batthi egsmennN| uppA paDivAo'vi ya, egayaro egasamaeNaM // 3 // [saMskRtacchAyAH-bAhyalAbhe bhAjyo dravye kSetre ca kAlabhAvayozca |utpaad-prtipaatau api ca tadubhayaM C caikasamayena ||aabhyntrlbdhau tadubhayaM nAsti ekasamayena |utpaadH pratipAto'pi ca ekatara eksmyen|] (vRtti-hindI-) tIvra maMda dvAra kA kathana pUrNa huaa| aba pratipAta-utpAda dvAra kA . & vyAkhyAna karane hetu (Age) do gAthAeM kaha rahe haiM @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ 257 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333333333333333333333333333333333333333333333 - cacakacance zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 2000000 (62-63) (niyukti-artha-) bAhya (avadhi) kA lAbha hone kI sthiti meM, dravya, kSetra, kAla va . & bhAva ko viSaya karane vAle avadhijJAna kA utpAda va pratipAta (aura tadubhayarUpa bhI) eka, samaya meM bhajanIya hai (vikalpa se inakA sadbhAva hotA hai) 162 // Abhyantara (avadhi) kI prApti hone para to utpAda va pratipAta -donoM hI eka samaya : meM nahIM hote, eka samaya meM yA to utpAda hotA hai yA phira pratipAta ||63 // (haribhadrIya vRttiH) - (prathamagAthAvyAkhyA-) tatra draSTurbahiryo'vadhistasyaiva ekasyAM dizi anekAsu vA , vicchinnaH sa bAhyaH, tasya lAbho bAhyalAbhaH, avadhiH prakramAt gamyate / asmin bAhyalAbhe, sati-bAhyAvadhiprAptau satyAM bhAjyaH' vikalpanIyaH ko'sau?-utpAdaH, pratipAtaH, tadubhayaguNazca / ekasamayeneti smbndhH|kiNvissy iti?, Aha-'dravya' iti drvyvissyH|evN kSetrakAlabhAvaviSaya va iti|apicshbdaaH puurnnsmuccyaarthaaH| ayaM bhAvArthaH-ekasmin samaye dravyAdau viSaye bAhyAvadheH kadAcidrutpAdo bhavati kadAcid , & vyayaH, kadAcidubhayam, dAvAnaladRSTAntena, yathA hidAvAnalaH khalvekakAla evaikato dIpyate'nyataca dhvaMsata iti, tathA avadhirapi ekadeze jAyate, anyatra pracyavata iti gAthArthaH // 12 // (vRtti-hindI-) prathama (62vIM) gAthA kI vyAkhyA isa prakAra hai- prakaraNa-vaza bAhya se tAtparya hai- bAhya avadhi / bAhya avadhi vaha hotA hai jo draSTA ke bAhara rahatA hai, arthAt yA to , * vaha (saba dizAoM meM na jAnakara) kisI eka dizA meM jAnatA hai, yA aneka dizAoM meM se & (kisI vyavadhAna yA bIca-bIca meM rukAvaTa ke kAraNa) vicchinna rahatA hai| usa (bAhya avadhi) . & ke lAbha yA (usakI) prApti hone pr| bhAjya, bhajanIya hotA hai arthAt vikalpa se kathanIya , hotA hai| kauna? eka samaya meM (avadhijJAna kA) utpAda, pratipAta va ubhayaguNAtmaka avsthaan| , vaha kisa (jJeya) viSaya se sambaddha rahatA hai? uttara hai- dravya, kSetra, kAla va bhAva ko viSaya, karane vAlA hotA hai| api aura ca -ye zabda pUraNArthaka (pAdapUrti hetu) tathA samuccaya artha ke, vAcaka haiN| bhAva yaha hai- eka samaya meM dravya (kSetra, kAla, bhAva) Adi viSayoM meM bAhyAvadhi kA " kabhI utpAda hotA hai to kabhI vyaya / yahAM dAvAnala ke dRSTAnta dvArA ise isa prakAra samajhA jA - 258 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)ne Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - RacecaReece 999999999999999 2233333333332-33333333333333333222323232223333 niyukti gAthA-62-63 sakatA hai, jaise dAvAnala eka hI samaya meM eka tarapha uddIpta hotA hai to dUsare chora para vaha bujha ca rahA hotA hai, usI prakAra (bAhya) avadhi bhI kisI eka sthAna para utpanna hotA hai to anya >> sthAna meM cyuta (patita, naSTa) ho jAtA hai 162 // ra vizeSArtha bAhyAvadhijJAna dezAvadhi hI hai| TIkAkAra ke anusAra bAhyAvadhi ke kaI rUpa hote haiN| yA to vaha eka dizA meM hI sthita padArthoM ko jAnatA hai| yA kucha sparddhaka vizuddha aura kucha avizuddha -isa taraha mizrita hone se aneka dizAoM meM jAnatA to hai, kintu bIca-bIca meM vyavadhAna A jAtA hai, yA kSetrIya vyavadhAna ke kAraNa asambaddha (Tukar3oM-Tukar3oM meM) jAnatA hai| yA cAroM ora parimaNDala AkAra c kA hotA huA bhI yaha jIva aMgula Adi kI kucha dUrI ke vyavadhAna ke kAraNa pUrNatayA asambaddha ca jAnatA hai| (cUrNikAra ke mata meM) jisa sthAna para yaha utpanna hotA hai, usI sthAna para yaha kucha nahIM - sa dekha paataa| usa sthAna se kucha haTakara, aMgula, yA aMgula-pRthaktva (2 se nau aMgula taka) yA saMkhyAta yA asaMkhyAta yojana dUra jAkara dekha pAtA hai| ise hI bAhya-lAbha kahA jAtA hai| ukta vividha pakSoM meM C kauna sA sahI hai, yaha saba kevaligamya hai- aisA maladhArI hemacandra ne vizeSAvazyaka bhASya (gA. 749) Cr kI TIkA meM mata vyakta kiyA hai| c . eka hI samaya meM utpAda va pratipAtAdi-kabhI to yaha bAhyAvadhi eka samaya meM utpanna hotA , aura prArambha meM yaha svalpa dravya Adi ko viSaya karatA huA utpanna hotA hai aura bar3hatA jAtA hai, & evaM kramazaH adhikAdhika dravya-kSetrAdi ko jAnatA hai| kabhI-kabhI yaha eka hI samaya meM utpanna bhI , a hotA hai, aura patanazIla bhI hotA hai, arthAt donoM svarUpa eka hI samaya meM upalabdha hote haiN| cUMki yaha dezAvadhi jJAna hai, isalie eka dizA meM tirache rUpa meM saMkucita hotA hai to Age kA bhAga vRddhiyukta, hotA hai, yA Age se saMkucita ho rahA hotA hai to tirache phaila rahA hotA hai| isI taraha kisI eka dizA meM jitanA adhika utpAda hotA hai, utanA hI dUsarI dizA meM pratipAta (hAsa) hotA hai| yadi valayAkAra & rUpa meM samasta dizAoM meM yaha phaila rahA ho to jisa eka samaya meM valaya-AkRti kI vRddhi ho rahI ho to usI samaya meM valaya-saMkoca ho rahA hotA hai- ityAdi prakAroM se eka samaya meM utpAda va pratipAta kI saMgati jAnanI caahie| uparyukta nirUpaNa se yaha zaMkA bhI samApta ho jAtI hai ki eka hI samaya meM utpAda va pratipAta kaise sambhava haiN| kyoMki eka aMza meM utpAda aura (dUsare) eka aMza meM pratipAta yahAM va mAnA gayA hai, arthAt vividha aMzoM meM yaha saMgata hotA hai, eka hI aMza meM utpAda va pratipAta -ye donoM nahIM pratipAdita kiye jA rahe haiN| isIlie dAvAnala kA dRSTAnta yahAM prastuta kiyA gayA hai| dAvAnala (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 259 388888888888888888888888888888888888888888 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -cacaca cace caca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0902020001 vizAla bhUbhAga ko gheratA hai, eka sthAna para vaha zuSka tRNa Adi jvalanazIla sAmagrI prApta kara | & adhika bhayaMkara ho jAtA hai to dUsare kisI chora para pratirodhI nimitta pAkara zAMta bhI ho jAtA hai - ityAdika bhAva ukta dRSTAnta meM antargarbhita haiN| 222222333333333333333333333333333333333333333 (haribhadrIya vRttiH) (dvitIyagAthAvyAkhyA-) iha draSTuH sarvataH saMbaddhaH pradIpaprabhAnikaravadavadhi& rbhyntro'bhidhiiyte| tasya labdhirabhyantaralabdhiH, tasyAmabhyantaralabdhau tu satyAm , & abhyntraavdhipraaptaavityrthH|tushbdo vizeSaNArthaH, kiM vizinaSTi?-tacca tadubhayaM ca tadubhayam, " << utpAdapratipAtobhayaM naastyeksmyen| 'dravyAdau viSaye' ityanuvartate, kiMtarhi?-utpAdaH pratipAto . a vA ekatara eva ekasamayena, apishbdsyaivkaaraarthtvaat| ayaM bhAvArtha:-pradIpasyevotpAda eva pratipAto vA ekasamayena bhavati, abhyantarAvadherna , & tUbhayam, apradezAvadhitvAdeva, na okasya ekaparyAyeNotpAdavyayau yugapatsyAtAm, " 5 aGgulyAkuJcanaprasAraNavaditi gAthArthaH 63 // (vRtti-hindI-) dvitIya (63vIM) gAthA kI vyAkhyA isa prakAra hai- jo avadhijJAna, pradIpa ke prabhA-puJja kI taraha draSTA (yA jJAtA) ke sAtha saba ora se sambaddha rahe, vaha Abhyantara , avadhi jJAna hotA hai, usakI prApti hone pr| 'to' yaha zabda vizeSatA vyakta kara rahA hai| ca kisakI (kyA) vizeSatA batA rahA hai? yaha batA rahA hai ki utpAda va pratipAta -ye donoM eka samaya meM nahIM hI hote haiN| dravya Adi - viSaya meM isa pada kI anuvRtti hotI hai, aura 'api' " a (bhI) zabda eva (hI) artha ko vyakta karatA hai, taba vAkyArtha kyA phalita hogA? (isa prakAra & vAkyArtha hogA ki) utpAda yA pratipAta -inameM se koI eka hI eka samaya meM sambhava hai| " - tAtparya yaha hai- jaise eka samaya meM pradIpa (kI prabhA) kA yA to utpAda hogA yA , pratipAta, isI prakAra abhyantarAvadhi jJAna ke ye donoM eka sAtha nahIM hote, kyoMki (vaha jJAna) , c. dezAvadhi rUpa nahIM hotA, isI kAraNa se| jo eka samagra hotA hai, usameM eka paryAya se , ca utpAda va vyaya -ye donoM yugapat nahIM hAte, usI prakAra jaise ki aMgulI kA sikur3anA aura 2 phailanA -eka sAtha nahIM hote, kyoMki yA to aMgulI sikur3egI yA phailegii| yaha gAthA kA artha >> pUrNa huA 163 // (vRtti - 2600000000000000000000000000 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRRRRRRoce h h h h h h h h h - 333333333333333333333333333333333333333333333 / niyukti-gAthA-64 (haribhadrIya vRttiH) pratipAditaM prtipaatotpaaddvaarm|idaaniiN yaduktaM saMkhejja maNodavye, bhAgo logapaliyassa' >> (42) ityAdi, tatra dravyAditrayasya parasparopanibandha uktaH / idAnIM dravyaparyAyayoH prasaGgata evotpAdapratipAtAdhikAre pratipAdayannAha (niyuktiH) davAo asaMkhijje, saMkhejje Avi pajjave lhi| do pajjave duguNie, lahaiya egAu davvAu // 64 // [saMskRtacchAyAH-dravyAd asaMkhyeyAna saMkhyeyAn cApi paryavAn lbhte|dvau paryAyau dviguNitau labhate & caikasmAd dravyAt // (vRtti-hindI-) aba taka pratipAta-utpAda dvAra kA nirUpaNa huaa|jo pUrva meM (gAthA44 42 meM) kahA thA ki 'manodravya ko dekhatA huA avadhijJAnI loka kA tathA palyopama kAla kA ce saMkhyAta bhAga jAnatA hai' ityAdi, vahAM dravya, kSetra va kAla -ina tInoM kA paraspara-sambandha & batAyA thaa| aba prAsaMgika rUpa se dravya va paryAya ke hI utpAda va pratipAta -ina do adhikAroM a (viSayoM) ko Age pratipAdita karane jA rahe haiM (64) - (niyukti-hindI-) (avadhidhArI) eka dravya kI (utkRSTatayA) asaMkhyAta, yA saMkhyAta, bhI paryAyoM ko dekha sakatA hai, aura (jaghanyataH) kisI eka dravya ke dviguNita do (yAnI cAra) , paryAyoM ko (hI) dekha sakatA hai| R (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) paramANvAdidravyamekaM pazyan dravyAtsakAzAt tatparyAyAn . utkRSTato'saMkhyeyAn saMkhyeyAMzcApi madhyamato labhate prApnoti pazyatItyanarthAntaram, tathA : jaghanyatastu dvau paryAyau dviguNito 'labhate ca pazyati ca ekasmAd drvyaat| etaduktaM bhavativarNagandharasasparzAneva pratidravyaM pazyati, na tvnntaan|saamaanytstu dravyAnantatvAdeva anantAn ? pazyatIti gaathaarthH||64|| (vRtti-hindI-) paramANu Adi eka dravya ko avadhijJAnI dekhe to, usa dravya ke * paryAyoM meM utkRSTataH (adhika se adhika) asaMkhyeya, aura madhyama yAnI ausata rUpa se 828ca@@ce@2882802008c000 261 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -232323222322232233333333222222222222222222222 ca cace cace ca ca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000| saMkhyAta paryAyoM ko dekha sakatA hai| dekhatA hai, prApta karatA hai, lAbha karatA hai -ye saba paryAya - hI haiN| tathA jaghanyatayA (kama se kama) dviguNita do paryAyoM ko, arthAt eka hI dravya ke (varNa, >> rasa, gaMdha, sparza -ina) cAra paryAyoM ko dekhatA hai| tAtparya yaha hai ki pratyeka dravya ke varNa, , gaMdha, rasa va sparza ko hI dekha pAtA hai, ananta paryAyoM ko nahIM dekha paataa| sAmAnyatayA cUMki dravya ananta hote haiM, isa dRSTi se to ananta paryAyoM ko bhI dekhatA hai| yaha gAthA kA artha pUrNa huA 64 // (haribhadrIya vRttiH) sAmprataM yugapajjJAnadarzanavibhaGgadvArAvayavArthAbhidhitsayA''ha . (niyuktiH) sAgAramaNAgArA, ohivibhaMgA jahaNNagA tullaa| uvarimagevejjesu u, pareNa ohI asaMkhijjo // 65 // [saMskRtacchAyAH- sAkAra-anAkArau avadhivibhau jaghanyako tulyau|uprim-veykessu pareNa avadhiH a asNkhyeyH|| (vRtti-hindI-) aba, jJAna va darzana ke vibhaMga dvAra ke antargata nirUpaNa karane hetu 4 (Age kI gAthA) kaha rahe haiM (65) (niyukti-hindI) sAkAra avadhi, anAkAra avadhi aura vibhaMgAvadhi -ye uparivartI / graiveyaka devoM taka to jaghanyataH (samAna) hote haiM, Upara (ke devalokoM) meM. (kSetrApekSayA) asaMkhyeya yojana (pramANa) avadhi hI hotA hai (vibhaGgAvadhi nahIM hotaa)| (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) tatra yo vizeSagrAhakaH sa sAkAraH, saca jnyaanmityucyte|yH punaH sAmAnyagrAhako'vadhirvibhaGgo vA so'nAkAraH, sa ca darzanaM giiyte|ttr sAkArAnAkArAvavadhivibhaGgo jaghanyako tulyAveva bhavataH, samyagdRSTeravadhiH, mithyAdRSTestu sa eva vibhnggH| lokapuruSagrIvAsaMsthAnIyAni aveyakANi vimAnAni, uparimANi ca tAni graiveyakANi ceti smaasH|tushbdo'pishbdsyaarthe drssttvyH|bhvnptidevebhyH khalvArabhya uparimauveyakeSvapi 888888888888888888888888888888 - 26289c98c98c@m@cr(r)(r)(r)(r)(r). Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CARRRRRRece 99000999999999 2222333333333333333333333333330 niyukti-gAthA-65 ayameva nyAyau yaduta-sAkArAnAkArau avadhivibhaGgau jaghanyAdArabhya tulyAviti, na tuutkRssttau| a tataH pareNa' iti, parataH avadhireva bhavati, mithyAdRSTInAM tatropapAtAbhAvAt / sa ca kSetrataH . asaMkhyeyo bhavati, yojanApekSayeti gAthArthaH // 65 // a (vRtti-hindI) jo (dravya ke) vizeSa rUpa ko grahaNa karatA hai, vaha sAkAra (upayoga) hotA hai, jo 'jJAna' isa nAma se kahA jAtA hai| kintu jo (dravya ke) sAmAnya rUpa ko grahaNa , & karatA hai, vaha cAhe avadhi ho yA vibhaMga (mithyAtvayukta avadhi) ho, to vaha (avadhi) darzana : kahA jAtA hai| inameM sAkAra va anAkAra tathA jaghanya avadhi yA vibhaMga -ye tulya hI hote haiM, . kyoMki samyagdRSTi kA jo 'avadhi' hotA hai, vahI mithyAdRSTi kA 'vibhaMga' hotA hai| lokapuruSa kI grIvA ke pAsa jo (devaloka) sthita haiM, ve aveyaka vimAna haiN| ve aura . unameM (hI) jo Upara vAle haiM, ataH uparima va graiveyaka -ina donoM kA samAsa huaa| 'to' / va zabda kA yahAM 'bhI' artha dRSTigocara hotA hai| (ataH artha hogA-) bhavanapati devoM se lekara " * uparivartI graiveyakaM taka meM bhI yahI nIti (rIti) jAnanI cAhie ki sAkAra ho yA anAkAra, 2 avadhi ho yA vibhaMga, jaghanya se lekara (utkRSTa taka) tulya hI haiM, (paraspara) utkRSTa nahIM hote| & inase Age (vayakoM se Age, anuttara vimAnoM meM), 'avadhi' hI hotA hai, vibhaMga nahIM, . kyoMki vahAM mithyAdRSTi kA upapAta (janma) nahIM hotaa| vaha 'avadhi' bhI kSetra kI dRSTi se / yojanoM kI dRSTi se asaMkhyeya hotA hai| yaha gAthA kA artha pUrNa huA 165 // ca vizeSArtha mithyAdRSTi ke avadhijJAna ko hI 'vibhaGgajJAna' kahA jAtA hai| ina donoM ke do-do bheda haiM- 2 sAkAra va anaakaar| anAkAra avadhi ko avadhi-darzana, aura sAkAra avadhi ko avadhi jJAna kahA jAtA hai| avadhijJAna, avadhidarzana, vibhaGgajJAna va vibhaGgadarzana -ye cAroM bhavanapati devoM se lekara Upara & ke graiveyaka vimAnoM taka hote haiM, aura jaghanya se lekara yathocita utkRSTa rUpa vAle taka hote haiM, kintu " ye sabhI kSetra Adi kI dRSTi se samAna hI hote haiN| tAtparya yaha hai ki jo jaghanya tulya sthiti vAle deva . hote haiM, unake jaghanya avadhi jJAna-darzana tathA vibhaGga jJAna-darzana-kSetra Adi viSaya ke grahaNa kI dRSTi se se -paraspara-tulya hote haiN| isI taraha madhyama tulya sthiti vAle jo deva haiM, unake madhyama avadhi- 1 ce vibhaMga-jJAna-darzana bhI usI taraha paraspara tulya hote haiN| isI rIti se utkRSTa-tulya sthiti vAle jo deva " hote haiM, unake utkRSTa avadhi-vibhaMgAdi bhI pUrvokta rIti se paraspara-tulya hote haiN| cUMki anuttara dhimAnoM meM mithyAdRSTi nahIM utpanna hote, isalie vahAM avadhi (darzana-jJAna) hI hotA hai, vibhaGga (jJAna - (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 263 888888888888888888888888888888888888888888888 3333333333333 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2222222222222323 -caca ca cace cace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 09020900900darzana) nhiiN| anuttara devoM ke avadhijJAna kA viSaya kSetra kI dRSTi se tathA kAla kI dRSTi se bhI asaMkhyAta hotA hai, kintu dravya va bhAva kI dRSTi se ananta hotA hai| kintu uparyukta devoM kI tulanA meM tiryaJca va manuSyoM meM avadhi kI tulyarUpatA na hokara vicitrarUpatA hotI hai, kyoMki tulyasthiti vAle on manuSyoM va tiryaJcoM ke kSayopazama kI tIvratA-maMdatA ke kAraNa, kSetra va kAla ke viSaya meM avadhi-jJAna- ca darzana yA vibhaGgajJAna-darzana -inakI vicitratA hotI hai, samAnatA nahIM hotI -yaha jJAtavya hai| & (haribhadrIya vRttiH) idAnIM dezadvArAvayavArthaM pracikaTayiSuridamAha niyuktiH) NeraiyadevatitthaMkarA ya ohissa'bAhirA huNti| pAsaMti sabao khalu, sesA deseNa pAsaMti // 66 // [saMskRtachAyAH-nairayika-devatIyakarAzca avadheH abAhyA bhavanti / pazyanti sarvataH khalu zeSA dezena / pazyanti // ] (vRtti-hindI-) aba 'deza dvAra' ke antargata avadhijJAna kA nirUpaNa karane kI dRSTi se (Age kI gAthA) kaha rahe haiM (66) (niyukti-hindI-) nArakI, deva va tIrthaMkara abAhya avadhijJAna se yukta hote haiN| ve sarvataH -sarvadezoM se dekhate haiM, kintu zeSa (manuSya va tiryaMca) ekadeza se hI dekhate haiN| / (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) 'nArakAH' prAgnirUpitazabdArthAH |devaa api|tiirthkrnnshiilaastiirthkraaH| . & nArakAzca devAzca tIrthakarAzceti vigrhH|cshbd evakArArthaH, sa cAvadhAraNe, asya ca vyavahitaH / & sambandha iti drshyissyaamH| ete nArakAdayaH 'avadheH' avadhijJAnasya na bAhyA abAhyA bhvnti| / 6 idamatra hRdayam- avadhyupalabdhasya kSetrasyAntarvartante, sarvato'vabhAsakatvAt, pradIpavat / / 4 tatazcArthAdabAhyAvadhaya eva bhavanti, naiSAM baahyaavdhirbhvtiityrthH|tthaa pazyanti 'sarvataH' sarvAsu ? dikSu vidikSu c| khaluzabdo'pyevakArArthaH, sa cAvadhAraNa eva, sarvAsveva digvididivati, sarvata " evetyrthH| 8888888888888888888888888888888888888 222222222222222222 - 264 (r) (r)cR@ @R@ @Ren@R@ @90&cr908 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caceenacance 999999000000 - &&&&&&&&&&&&& niyukti-gAthA-66 (vRtti-hindI-) nAraka, deva va tIrthaMkara -ina tInoM kA yaha samasta pada prayukta hai| c& inameM 'nAraka' va 'deva' zabda -inake artha pahale batAye jA cuke haiN| tIrtha-nirmANa karane vAle , tIrthaMkara hote haiN| 'ca' zabda yahAM 'eva' (hI) artha meM prayukta hai, (ataH) vaha avadhAraNa karatA hai , 4 aura usakA (nArakI Adi ke sAtha na hokara) Age ke pada (abAhya) ke sAtha sambandha hai. jise abhI (yahIM) spaSTa kreNge| ye nAraka Adi avadhijJAna se bAhya nahIM hote, 'abAhya' hote " ba haiN| tAtparya yaha hai- avadhijJAna ke upalabdha kSetra ke antargata hI ve hote haiM, kyoMki unakA " a jJAna pradIpa kI taraha saba ora avabhAsaka (prakAzaka) hotA hai, isalie vastutaH 'abAhya avadhi' vAle hI hote haiM, inakA avadhijJAna bAhya nahIM hotA hai -yaha bhAva hai| aura ve sarvataH . 6 dekhate haiM, arthAt sabhI dizAoM, vidizAoM meM bhii| yahAM 'khalu' zabda 'eva' (hI) artha ko vyakta karatA hai, vaha 'avadhAraNa meM prayukta huA hai, ataH artha phalita hogA- sabhI dizAoM meM aura 2 sabhI vidizAoM meM, sarvatra hI (dekhate haiN)| (haribhadrIya vRttiH) Aha-avadherabAhyA bhavantItyasmAdeva pazyanti sarvata ityasya siddhatvAt 'pazyanti sarvataH' ityetadatiricyate iti|atrocyte, naitadevam, avadherabAhyatve satyapi abhyantarAvadhitve , stypiitibhaavH| na sarve sarvataH pazyanti, digantarAlAdarzanAt, avadhervicitratvAda, ato . nAtiricyata iti| zeSAH' tiryanarA 'dezena' ityekadezena pshynti|assttto'vdhaarnnvidhiH / zeSA eva dezataH pazyanti, na tu zeSA dezata eveti gaathaarthH|| . (vRtti-hindI-) (zaMkA-) 'avadhi se abAhya rahate haiM' itanA kahane se hI yaha artha - vyakta ho gayA ki sabhI ora se dekhate haiM, ataH 'sabhI ora se dekhate haiN| yaha kahanA atirikta (anAvazyaka) hai| samAdhAna yaha hai- aisI bAta nhiiN| avadhi (ke kSetra meM arthAt usI ke). madhya rahate hue bhI, sabhI (jJAnI) sabhI ora nahIM dekhate, kyoMki dizAoM ke antarAla ko 2 hai dekha nahIM pAte, kyoMki avadhi kA svarUpa vicitra hai, isalie 'sabhI ora dekhate haiM' -yaha " kathana atirikta (anAvazyaka) nahIM hai| (isake viparIta) zeSa yAnI tiryaJca va manuSya 'deza' , yAnI ekadeza (eka bhAga) se dekhate haiN| yahAM hI avadhAraNa' abhISTa padArtha ke sAtha kiyA . jAegA, arthAt usakA prayoga isa prakAra hogA-zeSa (manuSya va tiryaJca) hI deza se, ekadeza : & se dekhate haiN| aisA artha (ucita) nahIM hai ki zeSa (jIva) ekadeza se hI dekhate haiN| yaha gAthA kA artha pUrNa huaa| __ @PROPOR@@9889(r)(r)(r)(r) 2650 33333333332 333333333333333333333333333333333 &&&&& &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- 7.1777777777733333 383222233333333333333333333333333333333333333 cacaca cace cace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000(haribhadrIya vRttiH) athavA anyathA vyAkhyAyate-nArakadevatIrthaMkarA avadherabAhyA bhvntiiti|kimuktN bhavati?-niyatAvadhaya eva bhavanti, niyamenaiSAmavadhirbhavatItyarthaH |atH saMzayaH-kim te tena , sarvataH pazyanti Ahozvidezata iti, atastadvyavacchedArthamAha- pazyanti sarvata ev|aahydyevN 'pazyanti sarvataH' ityetAvadevAstu, avadherabAhyA bhavantIti niytaavdhitvkhyaapnaarthmnrthkm|n, niyatAvadhitvasyaiva vizeSaNArthatvAdasya, avadherabAhyA bhavantIti sadA'vadhijJAnavanto bhvntiitijnyaapnaarthtvaaddussttm| (vRtti-hindI-) athavA gAthA kI vyAkhyA dUsarI taraha se bhI kI jAtI hai- nAraka, & deva va tIrthaMkara avadhijJAna se abAhya hote haiN| tAtparya kyA hai? ve niyata avadhi vAle hI hote " & haiM, arthAt niyamataH hI unake avadhijJAna hotA hai| isalie saMzaya ho jAtA hai ki kyA ve usa . * 'avadhi' se saba ora dekhate haiM yA ekadeza se? isalie isa saMzaya ko dUra karane hetu kahAsabhI ora se dekhate haiN| (zaMkA-) yadi aisI bAta hai to phira 'sarva ora se dekhate haiN| itanA hI , rahane deM, 'avadhi se abAhya rahate haiM' -yaha kathana jo avadhi ke niyata hone ke lie kiyA / gayA hai, vaha anarthaka ho jAtA hai| (uttara-) aisI bAta nahIM hai (vaha kathana nirarthaka nahIM hai), . . kyoMki avadhijJAna ke niyata hone kA jo kathana hai, usI ko vizeSita karane ke lie yaha kahA gayA hai| (tAtparya yaha hai-) 'avadhi se bAhya nahIM hote haiM', arthAt ve 'sadA avadhijJAna se - & yukta rahate haiM' -isa tathya ko jJApita karane hetu hI kahA gayA hai- 've sabhI ora se dekhate haiM', . a ataH vaha kathana nirdoSa hai| (haribhadrIya vRttiH) Aha- nanu nArakadevAnAM bhavapratyayAvadhigrahaNAt tIrthakRtAmapi prasiddhatarapArabhavikAvadhisamanvAgamAdeva niyatAvadhitvaM siddhmiti|atrocyte, niyatAvadhitve siddhe'pi na " va sarvakAlAvasthAyitvasiddhirityatastatpradarzanArthamavadherabAhyA bhavantIti sadA'vadhijJAnavanto - & bhavantIti jJApanAryatvAdaduSTam Aha-yadyevaM tIrthakRtAM sarvakAlAvasthAyitvaM virudhyata iti, n| teSAM ke valotpattAvapi vastutastatparicchedasya niSTha tvAt, ke valena sutarAM, saMpUrNAnantadharmakavastuparichitteH, chadmasthakAlasya vA vivakSitatvAdadoSa iti|alN vistareNa, , zeSaM pUrvavaditi gAthArthaH // 66 // - 266 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)ce@@necen@ Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - Reennence 9009002020900 niyukti-gAthA-66 (vRtti-hindI-) (zaMkA-) nArakI devoM ko to janmajAta avadhijJAna hotA hI hai, & tIrthaMkara ko bhI prasiddha pUrvajanma kI avadhi sAtha hI prApta rahatI hai, ataH svataH hI unake jJAna , & kA niyata honA siddha hai (taba phira pRthak rUpa se kyoM kahA jA rahA hai?) isakA uttara diyA hai jA rahA hai- unake avadhijJAna ke niyata hone para bhI yaha siddha nahIM hotA hai ki vaha jJAna, 8 samasta kAloM meM rahatA hI hai, isalie usako batAne ke lie yaha kahA gayA hai ki ve avadhi ba se abAhya hI rahate haiM, arthAt ve sarvadA avadhijJAna ke dhAraka hote haiN| (zaMkA-) yadi aisI bAta hai hai to tIrthaMkaroM ko to avadhijJAna sarvakAlasthAyI hotA nahIM, ataH ApakA ukta kathana viruddha , hotA hai? uttara- aisI bAta nahIM hai, kyoMki kevalajJAna kI utpatti hone para bhI, usameM se & avadhijJAna antarnihita hI rahatA hai, mAtra (antara yaha ho jAtA hai ki) samasta anantadharmayukta , vastu jJeya ho jAtI hai (aura usI jJAna meM avadhi kA jJeya 'rUpI dravya' to samAhita hai hii)| C dUsarI bAta yaha hai ki tIrthaMkaroM ke jo avadhijJAna kA sadA sthAyI rahanA kahA gayA hai, vaha unake chadmastha kAla kI dRSTi se kahA gayA hai, isalie koI doSa nahIM raha jaataa| adhika kucha aura vistAra kI apekSA nahIM, zeSa pUrvavat hii| yaha gAthA kA artha pUrNa huA // 66 // vizeSArthaA. prastuta nirUpaNa kA AdhAra 'prajJApanA' (kA 33vAM pada) hai| vahAM AbhyantarAvadhi aura bAhya avadhi ke svarUpa ko spaSTa kiyA gayA hai, jisakA sAra isa prakAra hai AbhyantarAvadhi aura bAhyAvadhi-jo avadhijJAna sabhI dizAoM meM apane prakAzya kSetra ko prakAzita karatA hai tathA avadhijJAnI jisa avadhijJAna dvArA prakAzita kSetra ke bhItara hI rahatA hai, vaha a AbhyantarAvadhi kahalAtA hai| isase jo viparIta ho, vaha bAhyaavadhi kahalAtA hai| bAhyaavadhi antagata aura madhyagata ke bheda se do prakAra hai| jo antagata ho arthAt AtmapradezoM ke paryanta bhAga meM sthita gata ho, vaha antagata avadhi kahalAtA hai| koI avadhijJAna jaba utpanna hotA hai, taba vaha sparddhaka ke " rUpa meM utpanna hotA hai, arthAt bAhara nikalane vAlI dIpaka-prabhA ke samAna niyata viccheda-vizeSarUpa hotA hai| ve sparddhaka eka jIva ke saMkhyAta aura asaMkhyAta tathA nAnA prakAra ke hote haiN| unameM se / paryantavartI AtmapradezoM meM sAmane, pIche, adhobhAga yA UparI bhAga meM utpanna hotA huA avadhijJAna , ce AtmA ke paryanta meM sthita ho jAtA hai, isa kAraNa vaha antagata kahalAtA hai| athavA audArika zarIra >> ke anta meM jo gata-sthita ho, vaha antagata kahalAtA hai, kyoMki vaha audArika zarIra kI apekSA se . kadAcit eka dizA meM jAnatA hai| athavA samasta AtmapradezoM meM kSayopazama hone para bhI jo 33333333333333333333322222222233333333333333 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 267 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333333333333333333333333333333333333333333333 -Racecaceae zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 00000000 avadhijJAna audArika zarIra ke anta meM yAnI kisI eka dizA se jAnA jAtA hai, vaha antagata avadhijJAna kahalAtA hai| antagata avadhi tIna prakAra kA hotA hai- (1) purataH, (2) pRSThataH, (3) paarshvtH| . prastuta gAthA meM nAraka, deva aura tIrthaMkaroM ke madhyagata avadhijJAna kA sadbhAva batAyA gayA / ce hai| nArakiyoM va devoM ko to janmajAta avadhijJAna hotA hI hai| kintu prastuta gAthA yaha bhI batAtI hai, unakA vaha jJAna sarvakAlasthAyI hotA hai, bIca meM kabhI naSTa nahIM hotA, aura vaha cAroM dizAoM, cAroM vidizAoM, vastutaH sabhI tarapha se dekhatA hai| ise aura bhI spaSTa karate hue vyAkhyAkAra ne kahA hai ki & unakA avadhijJAna 'madhyagata' hotA hai| avadhijJAnI (nArakI Adi) apane avadhijJAna dvArA prakAzita kSetra ke madhya meM sthita rahate haiM, yahI kAraNa hai ki ve jJAnI sabhI ora phailI jJAna-razmiyoM se dekhate haiN| " & tIrthaMkaroM kA bhI avadhijJAna, pUrvajanma se sAtha AtA hai, ve janma se hI tIna jJAna ke dhAraka hote hI haiM, . aura vaha avadhijJAna kevalajJAna se pUrva taka rahatA hI hai| cUMki kevalajJAna kSAyika hotA hai, aura , avadhijJAna kSAyopazamika hotA hai| kSAyika jJAna hote hI, kSAyopazamika jJAna svataH vilIna ho jAte la haiN| ataH tIrthaMkaroM kA avadhijJAna jo sarvakAlasthAyI kahA gayA hai, usakA artha hai- chadmastha (asarvajJa) kAla meM kabhI naSTa nahIM hotaa| (haribhadrIya vRttiH) evaM dezadvArAvayavArthamabhidhAyedAnI kSetradvAraM vivuvUrSurAha _ niyuktiH) saMkhijjamasaMkhijjo, purisamabAhAi khittao ohii| saMbaddhamasaMbaddho, logamaloge ya saMbaddho // 67 // . [saMskRtacchAyAH-saMkhyeyaH asaMkhyeyaH puruSa-abAdhayA kSetrato'vadhiH sambaddha asambaddhaH lauke aloke ca smbddhH||] ___(vRtti-hindI-) isa prakAra, dezadvAra ke antargata avadhi-padArtha kA nirUpaNa karane . ke bAda, aba kSetra dvAra ko spaSTa karane hetu (Age kI gAthA) kaha rahe haiM -888888888888888888888888888888888888888888888.. (67) (niyukti-hindI-) kSetra kI dRSTi se avadhijJAna sambaddha aura asambaddha (-ye do prakAra kA hotA hai| ye donoM hI (kSetra kI dRSTi se) saMkhyeya va asaMkhyeya (yojana pramANa) hote , haiN| yaha loka aura aloka meM (puruSa se) sambaddha rahatA hai| - 268 (r)(r)(r)08ck@necR898809000@R@ne . Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ h h g g g g g g g * acanARRORam niyukti gAthA-67 | (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) tatra saMbaddhazcAsaMbaddhazca avdhirbhvti|kimuktN bhavati? -kazcid draSTari & saMbaddho bhavati, prdiipprbhaavt|kshcicc asaMbaddho bhavati, viprkRsstttmovyaakuldeshprdiipdrshnvt| & tatra yastAvadasaMbaddhaH asau saMkhyeyaH asaMkhyeyo vaa|puurnnH sukhaduHkhAnAmiti puruSaH, puri zayanAdvA puruSa iti|purussaadbaadhaa, abAdhanamabAdhA antraalmityrthH| puruSasyAbAdhA puruSAbAdhA, tayA puruSAbAdhayA hetubhUtayA saha vA kSetrataH avdhirbhvti|ayN bhAvArthaH- asaMbaddho'vadhiH kSetrataH saMkhyeyo bhavati asaMkhyeyo vA, yojanApekSayeti, evaM saMbaddho'piAevamavadhiH svatantraH pryaalocitH| (vRtti-hindI-) avadhijJAna sambaddha bhI hotA hai aura asambaddha bhii| kyA tAtparya hai? (tAtparya yaha hai ki) koI to avadhijJAna apane draSTA (dhAraka) meM dIpaka kI prabhA kI taraha hai jur3A huA-sambaddha hotA hai, aura koI dUra taka phaile hue andhakAra se bhare pradeza meM (kisI " jagaha) rakhe hue pradIpa kI taraha asambaddha hotA hai| inameM jo asambaddha hotA hai, vaha yA to " saMkhyeya (yojana pramANa) hotA hai yA asaMkhyeya / puruSa kA artha hai- jo sukha-duHkhoM se pUrNa hai, yA pura (deha) meM zayana (nivAsa) karatA hai| puruSa se hone vAlI abAdhA yAnI antarAla, usa , puruSakRta antarAla ke sahita hone se vaha avadhijJAna (asambaddha hotA hai aura) kSetra kI dRSTi , se yahAM nirUpita hai| bhAvArtha yaha hai ki asambaddha avadhijJAna kSetra kI dRSTi se yojana kI , ca apekSA se saMkhyeya hotA hai yA asaMkhyeya, aura isI prakAra sambaddha avadhijJAna ko bhI " ca samajhanA caahie| isa prakAra svatantra rUpa se avadhijJAna kI paryAlocanA kI gii| (haribhadrIya vRttiH) / idAnImabAdhayA cintyate- atra caturbhaGgikA, tatra saMkhyeyamantaraM saMkhyeyo'vadhiH, la saMkhyeyamantaram asaMkhyeyo'vadhiH, asaMkhyeyamantaraM saMkhyeyo'vadhiH, asaMkhyeyamantaraca masaMkhyeyo'vadhiriti catvAro'pi vikalpAH saMbhavanti, saMbaddhe tu viklpaabhaavH| tathA loke' " caturdazarajjvAtmake pnycaastikaayvti| 'alokeca' kevlaakaashaastikaaye|cshbdH smuccyaarthH| / loke aloke ca saMbaddhaH katham? -puruSe saMbaddho loke ca-lokapramANAvadhiH, puruSe, na . loke-deshto'bhyntraavdhiH|n puruSe, loke-zUnyo bhaGgaH |n loke na puruSe- baahyaavdhiH| . (vRtti-hindI-) aba 'abAdhA' yAnI 'antarAla' ko lekara vicAra kiyA jA rahA hai| : / yahAM eka caturbhaGgI banatI hai| jaise- (1) saMkhyeya (yojana) antarAla ke bAda saMkhyeya (yojana) 888888888 88& 22322222222 2333332 - 80@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ 269 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 333333333333333333333333333333333333333333333 - caca Rcaca caca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000 'avadhi'-kSetra (2) saMkhyeya antarAla ke bAda asaMkhyeya 'avadhi' kSetra, (3) asaMkhyeya antarAla ke bAda saMkhyeya 'avadhi' kSetra aura (4) asaMkhyeya antarAla ke bAda saMkhyeya 'avadhi' kSetra - . ye cAra vikalpa saMbhAvita haiN| sambaddha 'avadhi' meM to koI (vaisA) vikalpa nahIM banatA (kyoMki , vahAM antarAla hotA hI nhiiN)| aura loka yAnI caudaha rAjU pramANa (vistRta) paJcAstikAyamaya , loka meM / aloka meM, yAnI mAtra AkAzAstikAya rUpa kSetra meN| 'ca' zabda samuccaya-vAcaka hai, . ca ataH vAkyArtha hogA- loka meM aura aloka meM sambaddha / yaha kisa taraha hai? (uttara-) (eka " & vikalpa yaha hai-) (1) puruSa meM sambaddha hai aura loka meM bhI, arthAt aisA avadhijJAna " 'lokapramANa' avadhi hotA hai| (2) puruSa se sambaddha hotA hai, loka meM nahIM, aisA 'avadhi' deza - rUpa se (AMzika rUpa meM) abhyantara-avadhi (abAhya) hai| (3) puruSa meM sambaddha nahIM, loka meM : sambaddha / yaha bhaGga zUnya hai, sambhava nahIM hai| (5) na hI puruSa se aura na hI loka meM smbddh| aisA avadhi 'bAhyAvadhi' hotA hai| (haribhadrIya vRttiH) iyaM bhAvanA-lokAbhyantaraH puruSe saMbaddho'saMbaddho vA bhavati, yastu loke saMbaddhaH sa . niyamAtpuruSe saMbaddha iti, ato bhaGgacatuSTayaM tRtIyabhaGgazUnyamiti, alokasaMbaddhastvAtmasaMbaddha, 6 eva bhavatIti gAthArthaH // 67 // (vRtti-hindI-) bhAva yaha hai-loka-abAhya avadhijJAna puruSa meM sambaddha bhI hotA hai , & yA asambaddha bhii| jo loka se sambaddha hotA hai, vaha niyamataH puruSa se sambaddha hotA hai| : isalie cAroM bhaGgoM meM tIsarA bhaGga nahIM hotaa| aloka se sambaddha bhI 'avadhi' Atmasambaddha hI hotA hai| yaha gAthA kA artha pUrNa huA // 67 // vizeSArtha yahAM sambaddha va asambaddha avadhijJAna kA nirUpaNa hai|lokaabhyntr vyakti ke donoM prakAra ke avadhijJAna hote haiM-sambaddha aura asambaddha / utpatti-kSetra se lekara nirantara vyakti ke sAtha rahane vAlA " 'sambaddha' hotA hai aura kucha antarAla ke sAtha rahane vAlA 'asambaddha' hotA hai| jaise bahuta dUra koI dIpaka rakhA huA ho, aisI sthiti meM jJAtA usa dIpaka ke prakAza meM dUra kI kucha vastueM to dekha pAtA , hai, kintu bIca ke antarAla ko nahIM dekha pAtA arthAt jJAtA svayaM bhI usa antarAla meM samAviSTa hai| " yaha antarAla saMkhyAta yojana bhI ho sakatA hai aura asaMkhyAta yojana bhI / usa avadhi kA kSetra bhI saMkhyAta yojana ho sakatA hai aura asaMkhyAta bhii| - 270 @@ca(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)0898800 .. Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RRRRRRRRR - 22222222222222223333333333333333333333333333. niyukti-gAthA-68 . loka va aloka se sambaddha -yahAM 'loka' kA artha lokAnta gRhIta hai| yahAM avadhijJAna ke ca tIna vikalpa mAnya kiye gaye haiM- (1) vaha lokapramANa avadhijJAna puruSa se bhI jur3A hotA hai aura 2 & lokAnta se bhii| (2) loka ke ekaMdeza meM rahane vAlA 'abhyantarAvadhi', jo puruSa se to sambaddha hai, . kintu lokAnta se nhiiN| (3) bAhya avadhi, jo na to lokAnta se sambaddha hotA hai aura na puruSa se| cauthA bhaMga yaha hai jo mAnya yA sambhava nahIM hai- vaha puruSa se sambaddha nahIM hai aura lokAnta se sambaddha hai| yaha asambhava isalie hai ki lokAnta se sambaddha hone vAlA niyamataH puruSa se sambaddha hI hogaa| & (haribhadrIya vRttiH) idAnIM gatidvArAvayavArthapratipipAdayiSayAha (niyuktiH) gaineraiyAIyA, hiTThA jaha vaNNiyA taheva ihN| ihI esA vaNNijjaitti to sesiyAo'vi // 68 // [saMskRtacchAyAH- gati-nairayikAdikA aghastAd yathA vrnnitaastthaiveh|Rddhiressaa varNyate iti tataH / zeSikA api||] . (vRtti-hindI-) aba, gati-dvAra ke antargata avadhijJAna kA pratipAdana karane ke , lie (Age kI gAthA) kaha rahe haiM (68) (niyukti-hindI-) nairayika gati Adi (dvAroM) kA jisa prakAra pahale (mati, zruta - nirUpaNa ke prasaMga meM) nirUpaNa kiyA gayA thA, usI prakAra yahAM (avadhijJAna meM) bhI karaNIya hai| ina 'avadhi' jJAna ko Rddhi (bhI) kahA jAtA hai, isalie usakA tathA zeSa (anyAya) RddhiyoM kA bhI varNana kiyA jA rahA hai| (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) tatra gatyupalakSitAH sarva evendriyAdayo dvAravizeSAH prigRhynte|ttshc ye gatyAdayaH satpadaprarUpaNAvidhayaH dravyapramANAdayazca, te yathA adhastAnmatizrutayoH 'varNitAH' / upadiSTAH, tathaivehApi draSTavyA iti| vizeSastvayam-iha ye matiM pratipadyante te'vadhimapi, , kintvavedakAstathA akaSAyiNo'pyavadheH pratipadyamAnakA bhavanti, kSapakazreNyantargatAH santa - 888888888888888888888888888888888888888888888 - (r)(r)(r)(r)(r)(r)cr(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 271 ) Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3333333 22333333333333333333333333333333333333 -RAM CR cace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000 iti|tthaa manaHparyAyajJAninazca tathA anAhArakA aparyAptakAzca pUrvasamyagdRSTayaH suranArakA ca apyapAntarAlagatyAdAviti, zaktimadhikRtyeti bhaavaarthH| pUrvapratipannAstu ta eva ye mateH / vikalendriyAsaMjJizUnyA iti|uktmvdhijnyaanmiti| (vRtti-hindI-) (vyAkhyA-) 'gati' zabda to upalakSaNa hai, ataH ataH gatizabda se , gRhIta haiM- indriya Adi sabhI prarUpaNA ke vizeSa dvaar| isalie (artha hogA-) jo bhI gati , Adi tathA satpada-prarUpaNA kI vidhi dravya-pramANa Adi, jisa rUpa meM pIche mati va zrutajJAna ke prasaMga meM varNita arthAt upadiSTa hue haiM, usI rUpa meM yahAM (avadhijJAna meM) bhI vicAraNAyogya , la haiN| vizeSa jJAtavya yaha hai- vahAM jo 'mati' ko prApta karane vAle kahe gae haiM, ve hI avadhi ke 2 & prAptakartA bhI haiN| kintu (vizeSa bAta yaha hai ki unake atirikta bhI avadhi ke kucha pratipadyamAna .. hote haiM, jaise ki) avedaka ('veda' se atIta) aura akaSAyI bhI, kSapakazreNI meM rahate hue . avadhi ke 'pratipadyamAna' hote haiN| isI taraha manaHparyayajJAnI, tathA anAhAraka, aparyAptaka, : pUrvasamyagdRSTi deva va nAraka bhI antarAla gati Adi meM zakti kI dRSTi se avadhi ke pratipadyamAna' : hote haiM- yaha tAtparya hai| matijJAna ke jinheM pUrvapratipanna kahA gayA thA, unameM vikalendriya & asaMjJI jIvoM ko chor3a kara, (zeSa) sabhI avadhi ke bhI pUrvapratipanna hote haiN| isa prakAra avadhijJAna kA nirUpaNa ho gyaa| (haribhadrIya vRttiH) tatra avadhijJAnI utkRSTa to dravyataH sarvamUrttadravyANi jAnAti pazyati, , kSetratastvAdezenAsaMkhyeyaM kSetram, evaM kAlamapi, bhAvatastvanantAn bhaavaaniti|ttr RddhivizeSa : a 'eSaH' avadhiH 'vyAvarNyate' gIyate, ataH tatsAmAnyAt zeSarddhayo'pi varNyanta iti gAthArthaH // 8 // ___ (vRtti-hindI-) avadhijJAnI utkRSTatayA dravya kI apekSA se samasta mUrta dravyoM ko| jAnatA-dekhatA hai, kSetra kI dRSTi se asaMkhyeya kSetra ko jAnatA-dekhatA hai, isI taraha kAla ko bhI, tathA bhAva kI dRSTi se ananta bhAvoM (paryAyoM) ko jAnatA-dekhatA hai| yahAM isa avadhi ko & RddhivizeSa (ke rUpa meM) kahA jAtA hai, varNita yA udghoSita kiyA jAtA hai, isalie , csAmAnyatayA anya RddhiyoM kI bhI nirUpaNA kI jA rahI hai- yaha gAthA kA artha pUrNa . ma. huA 1168 // - 272 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)cR990090@RO900 . Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -ececacaenance 000000000 -222233333333333333333333222222222382322233333 niyukti-gAthA-69-70 vizeSArtha matijJAna kI prApti kI yogyatA jina jIvoM meM batAI gaI hai, ve hI jIva avadhijJAniyoM meM bhI . grAhya haiN| unake atirikta bhI jinameM avadhijJAna kI prApti kI yogyatA hai, ve ye haiM- 'veda' (mohanIya) 1 & se atIta, kaSAya-atIta aura mnHpryaayjnyaanii| inheM 'matijJAna ke pUrvapratipanna' rUpa meM hI kahA gayA , thA, kintu ye avadhijJAna ke pratipattA bhI hote haiM, kyoMki upazama zreNI ho yA kSapaka zreNI ho, kucha avedaka va akaSAya jIvoM ko avadhijJAna utpanna ho jAtA hai| isake alAvA, aise bhI kucha jIva hote haiM jinheM avadhijJAna to utpanna nahIM huA, jaise mati-zruta jJAnI cAritrayukta jIvoM ko pahale hI manaH / va paryAya jJAna utpanna ho gayA, aise kucha manaHparyayajJAnI bhI bAda meM avadhijJAna ko prApta karane vAle hote hai la haiN| isake atirikta, anAhAraka va aparyAptakoM ko matijJAna ke 'pUrvapratipanna' hI kahA gayA hai, . * pratipadyamAna nahIM kahA gayA, kintu yahAM jinakA samyaktva cyuta nahIM hotA aise tiryazca va manuSyoM se , : deva va nArakoM meM utpanna hone vAle kucha jIva avadhi ke 'pratipadyamAna' rUpa meM bhI prApta hote haiN| jinheM matijJAna ke pUrvapratipanna kahA gayA hai, unheM hI avadhijJAna ke bhI pUrvapratipanna samajheM, kintu yahAM apavAda yaha hai ki unameM vikalendriya va asaMjJI paJcendriyoM ko sammilita nahIM kiyA jaay| , vikalendriya va asaMjJIpaJcendriya jIva sAsvAdana samyagdRSTi hoM to matijJAna ke pUrvapratipanna kahe gaye haiM, kintu avadhi meM ye na to pUrvapratipanna haiM aura na hI pratipadyamAna- yaha tAtparya hai| (haribhadrIya vRttiH) tatra zeSaddhivizeSasvarUpapratipAdanAyAha niyukti) Amosahi vipposahi khelosahi jallamosahI cev| saMbhinnasoujjumai, savosahi ceva boddhabbo // 19 // cAraNaAsIvisa kevalI yamaNanANiNoya puvghraa| arahaMta cakkavaTTI, baladevA vAsudevA ya 70 // [sNskRtcchaayaaH-aambhossdhiH, viguDauSadhiH, zleSmauSadhiH, malauSadhiH vaivAsaMminotA (sotAH) , & RjumatiH sarvoSadhizcaiva boddhavyaH ||caarnnaa AzIviSA kevalinaH manojJAninazca puurvdhraaH|arht vaLyartinaH, baladevAH / * vaasudevaac||] (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)2008c008 273 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | aaaaaaa zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000 (vRtti-hindI-) zeSa vizeSa RddhiyoM (labdhiyoM) ke svarUpa kA pratipAdana karane hetu & kaha rahe haiM 333333333333333333333333333333333333333333333 (69-70) (niyukti-hindI-) (1) AmarSa auSadhi (2) viguD auSadhi, (3) zreSma auSadhi, (4) " jalla auSadhi (5) saMbhinnasrota (saMbhinnazrotR) (6) Rjumati (7) sarvauSadhi (8) cAraNa (labdhi), " * (9) AzIviSa (10) kevalI(tva) (11) manaHparyavajJAna (12) pUrvadhara(tva), (13) tIrthaMkara(tva), . a (14) cakravartI(tva) (15) baladeva(tva) (16) vAsudeva(tva), (-ye zeSa RddhiyAM haiN)| (haribhadrIya vRttiH) (prathamagAthAvyAkhyA-) AmarzanamAmarzaH saMsparzanamityarthaH, sa evauSadhiryasyAsAvAmazaiSadhiH-sAdhureva saMsparzanamAtrAdeva vyAdhyapanayanasamartha ityrthH|lbdhilbdhimtorbhedaat " a sa evaamrshlbdhiriti|evN viTkhelajalleSvapi yojanA krtvyeti|ttr 'viD' uccAraH, 'khelaH', zleSmA, 'jallo' mala iti, bhAvArthaH pUrvavat, sugandhAzcaite bhvnti|tthaa yaH sarvataH zRNoti sa: saMbhinnazrotA, athavA sotAMsi indriyANi saMbhinnAnyekaikazaH sarvaviSayairasya parasparato veti / saMbhinnasotAH, saMbhinnAn vA parasparato lakSaNato'bhidhAnatazca subahUnapi zabdAn zRNoti , saMbhinnazrotA, evaM saMbhinnazrotRtvamapi lbdhirev| tathA RjvI matiH RjumatiH " a sAmAnyagrAhiketyarthaH, manaHparyAyajJAnavizeSaH, ayamapi ca labdhivizeSa eva, , a labdhilabdhimatozcAbhedAt RjumatiH sAdhurevA tathA sarva eva viNmUtrakezanakhAdayo vizeSAH " khalvauSadhayo yasya, vyAdhyupazamahetava ityarthaH, asau sarvauSadhizca / evamete RddhivizeSA boddhavyA , & iti gaathaarthH||19|| (vRtti-hindI-) prathama (69vIM) gAthA kI vyAkhyA isa prakAra hai- Amarzana arthAt , saMsparzana- yahI-'Amarza' hai| vahI auSadhi hai jisa (labdhidhArI yA RddhidhArI) kI (usake , svAmitva meM hotI hai), vaha aambhossdhi (Rddhi yA labdhi) hai, arthAt apane sparza mAtra se hI, . 4 (svayaM) sAdhu hI, vyAdhi ko dUra karane meM sakSama hotA hai| labdhi va labdhidhArI -inameM abheda, a mAnakara kahA gayA- vahI Amarza-labdhi hai| (arthAt vastutaH 'AmarSa' yaha nAma labdhidhArI kA , hI hai, kintu yahAM labdhi ko hI AmarSa kaha diyA gayA hai|) isI prakAra viguDauSadhi, zleSma " (khela) auSadhi va mala (jalla) auSadhi meM bhI yojanA kara lenI cAhie (arthAt vahAM bhI labdhi / - 274 008@@ceneca@ RO0008ca@20. 9 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRRRRRRRE 000000000 232232323333333333333333333333333333333333333 niyukti-gAthA-69-70 | va labdhidhAraka meM abheda mAnakara kathana karanA caahie)| vahAM vipur3a kA artha 'uccAra' (viSThA | ce va mUtra) hai, khela yA zleSmA kA artha 'kapha' balagama hai, aura jalla kA artha hai- mala / bhAvArtha . & pUrvavat hI hai (arthAt inase kisI kI bhI vyAdhiyAM zAMta ho jAtI haiN)| aura ye (sabhI, viSThA, balagama va zArIrika mala) sugandhita bhI hote haiN| tathA jo sabhI ora se sunatI hai, vaha 'saMbhinnazrotR' labdhi hotI hai| yA isakA nAma hai- 'saMbhinnasrotas' / arthAt (labdhidhArI kA) : yA isakA nAma hai- 'saMbhinnasrotas' / arthAt (labdhidhArI kA pratyeka) srota yAnI indriyAM hai sabhI viSayoM ko yA paraspara-sahayoga se grahaNa karane lagate haiM arthAt vaha 'sambhinnasrotA'. va bana jAtA hai| athavA jo zabdoM ko saMbhinna rUpa meM suna sakatA hai, arthAt anekAneka bahuta se , a zabdoM meM bhI pratyeka ko usake paraspara lakSaNa se yA nAma se vizeSa rUpa se pahacAnate hue . (jaise yaha ghor3e kI AvAja hai, yaha hAthI kI AvAja hai, yaha amuka kI AvAja hai, yA itane : dUra se A rahI hai, itane pAsa se A rahI hai, ityAdi rUpa meM) suna sakatA hai, vaha sambhinna zrotA hai| isa prakAra, sambhinna-zrotRtva yA sambhinnasotastva eka labdhi hai| Rju jo mati , cs yAnI sAmAnya grahaNa karane vAlI hotI hai aura jo manaHparyAyajJAna kA hI eka vizeSa rUpa hotI hai, vaha manaHparyAyajJAnavizeSa bhI, eka vizeSa labdhi hI hai| Rjumati eka labdhi hai, . kintu labdhidhAraka ke sAtha abheda mAneM to Rjumati sAdhu (labdhidhArI) hI hai| isI taraha, , sarvauSadhi, yAnI jisakI sabhI vizeSa vastueM-viSThA, mUtra, keza, nakha Adi, auSadhi rUpa ho , jAtI haiM, dUsare kI vyAdhi ko dUra karane meM sAdhana bana sakatI haiM- vaha sarvauSadhi (labdhidhArI) : hotA hai| isI prakAra ukta vizeSa RddhiyoM ko jAnanA caahie| yaha gAthA kA artha pUrNa huA 69 // (haribhadrIya vRttiH) (dvitIyagAthAvyAkhyA-) atizayacaraNAccAraNAH, atishygmnaadityrthH| te ca . dvibhedAH- vidyAcAraNA jngghaacaarnnaashc| tatra jalAcAraNaH zaktitaH kila, rucakavaradvIpagamanazaktimAn bhvti| sa ca kilaikotpAtenaiva rucakavaradvIpaM gachati, , AgacchaMzcotpAtadvayenAgacchati, prathamena nandIzvaraM dvitIyena yato gtH| evamUrdhvamapi // * ekotpAtenaivAcalendramUrdhni sthitaM pANDukavanaM gacchati, AgacchaMzcotpAtadvayenAgacchati, prathamena " nandanavanaM dvitIyena yato gtH| - 80Rece@@cr@nece@@Rece@@ 275 - Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 833222222222333333222333333333333333333333333 aaaaaaca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000 (vRtti-hindI-) dvitIya (70vIM) gAthA kI vyAkhyA isa prakAra hai-jinake 'caraNa' meM c& atizaya (camatkAra) huA karatA hai, arthAt jinakI gati atizayayukta (camatkArayukta) huA >> karatI hai, ve 'caraNa' hote haiN| ve do taraha ke hote haiM- (1) vidyAcAraNa, aura (2) jNghaacaarnn| : inameM jaMghAcAraNa (RddhidhArI) apanI sAmarthya se rucakavara dvIpa taka jAne kI zakti rakhatA : va hai| vaha eka hI 'uchAla' se rucakavara dvIpa para pahuMca jAtA hai, (kintu) Ate hue do 'uchAla', ce dvArA A pAtA hai, prathama 'uchAla' se nandIzvara para, dUsarI uchAla se jahAM se calA thA, pahuMca , 4 jAtA hai| isI prakAra, Upara kI ora bhI, eka uchAla se hI meru parvata para sthita pANDuka vana " ca para pahuMca jAtA hai, Ate hue use do uchAla lenI par3atI hai, pahalI uchAla se nandana vana para, aura dUsarI uchAla se usI pUrva sthAna para jahAM se vaha calA thaa| (haribhadrIya vRttiH) vidyAcAraNastu nandIzvaradvIpagamanazaktimAn bhvti|stvekotpaaten mAnuSottaraM gacchati, . dvitIyena nndiishvrm|tRtiiyen tvekenaivA''gacchati yato gtH| evamUrdhvamapi vyatyayo vaktavya , a iti|anye tu zaktita eva ccakavarAdidvIpamanayorgocaratayA vyAcakSata iti| ___ tathA Asyo-daMSTrAH, tAsu viSameSAmastIti AsIviSAH, te ca dviprakArA bhavanti-- a jAtitaH karmatazca, tatra jAtito vRshcikmnndduukorgmnussyjaatyH|krmtstu tiryagyonayaH manuSyA , & devaashcaashsraaraaditi|ete hi tapazcaraNAnuSThAnato'nyato vA guNataH khalvAsIviSA bhavanti, devA . & api tacchaktiyuktA bhavanti, zApapradAnenaiva vyaapaadyntiityrthH|tthaa kevalinazca prasiddhA ev| " tathA manojJAnino vipulamanaHparyAyajJAninaH prigRhynte| pUrvANi dhArayantIti pUrvadharAH, : dshcturdshpuurvvidH| azokAdyaSTamahAprAtihAryAdirUpAM pUjAmarhantItyarhantaH tIrthakarA ityrthH| / 'cakravartinaH' caturdazaratnAdhipAH ssttkhnnddbhrteshvraaH| 'baladevAH' prasiddhA ev| 'vAsudevAH' / 4 saptaratnAdhipA ardhabharataprabhava ityrthH|ete hi sarva eva cAraNAdayo labdhivizeSA vartante iti " gAthArthaH // 70 // __ (vRtti-hindI-) vidyAraNa kI (to) nandIzvara dvIpa taka jAne kI sAmarthya hotI hai| " vaha eka uchAla se mAnuSottara parvata taka aura tIsarI eka hI uchAla se jahAM se calA thA, vahAM - G A jAtA hai| isI prakAra, Upara kI ora bhI (jaMghAcAraNa kI tulanA meM) viparIta krama kahanA , - cAhie (arthAt eka uchAla se nandana vana para, lauTate hue eka uchAla se pANDuka vana para aura / - 276 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)cr@ne Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cacancescacance g g g g g g g g 1 3333333333 niyukti-gAthA-69-70 tIsare uchAla se vahIM pahuMca jAtA hai, jahAM se calA thaa)| kucha AcAryoM kI yaha vyAkhyA hai ki / ina donoM kI hI rucakavara dvIpa taka jAne kI sAmarthya hai| AsIviSa (yA AzIviSa) ve hote haiM jinake Asya yAnI dAda meM viSa rahatA hai| ve do . 4 taraha ke hote haiM- jAti se, aura karma se| bicchU, meMDhaka, sarpa va manuSya -ye jAti se , (AsIviSa) hote haiN| karma se AsIviSa hote haiM-tiryazca yoni ke jIva, manuSya aura sahasAra , paryanta deva / ye tapazcaraNa ke anuSThAna se yA kisI anya guNa se (karmaja) AsIviSa hote haiM, a isI taraha, (sahasrAra paryanta) deva bhI vaisI zakti vAle hote haiM, arthAt ve zApa dekara prANa nAzaka hote haiN| kevalI (RddhidhArI ke rUpa meM) prasiddha hI haiN| manojJAnI se yahAM vipulamati a manaHparyAya jJAnadhArI kA grahaNa kiyA jAtA hai| pUrva sAhitya ke dhAraka, arthAt caudaha pUrvo ca ke dhAraka 'pUrvadhara' kahalAte haiN| tIrthaMkara se tAtparya hai- azoka vRkSa Adi ATha mahApratihArya va svarUpa pUjanIya sthiti ko jo prApta karate haiM, ve arhanta dev| caudaha ratnoM ke svAmI, bharata kSetra ke chaH khaNDoM ke zAsaka cakravartI hote haiN| baladeva prasiddha hI haiN| 'vAsudeva' se tAtparya hai- sAta ratnoM ke svAmI evaM ardhabharata kSetra ke zAsakAye cAraNa Adi sabhI vizeSa prakAra kI labdhiyAM la haiN| yaha gAthA kA artha pUrNa huA Iro vizeSArtha bhagavatI (8/2) meM dasa labdhiyoM kA nirUpaNa prApta hai| yahAM bhI vividha RddhiyoM-labdhiyoM kA yahAM nirdeza kiyA gayA hai| labdhi kA artha hai- jo atizaya jo karmoM ke kSaya, kSayopazama Adi se utpanna hotI haiN| sAdhaka tapazcaraNa jo karatA hai, usakA uddezya karmanirjarA va mokSa prApta karanA hI hotA hai, kintu AnuSaGgika rUpa se use viziSTa siddhiyAM prApta ho hI jAtI haiN| vaha inake prati Asakta nahIM na hotA, sAdhanA ke parama lakSya mokSa kI ora hI agrasara rahatA hai| vaha mUDhatAvaza ina siddhiyoM kA ce pradarzana yA prayoga nahIM krtaa| & AmarSa kA artha sparza hotA hai| labdhidhArI apane kisI bhI aMga se kisI ko chU detA hai to " rogAdi dUra ho jAte haiN| aisI labdhi pUre zarIra meM yA kisI eka bhAga meM bhI utpanna ho sakatI hai| . a 'vipuD' yAnI mUtra aura viSThA / kucha AcArya isameM do 'pada' mAnate haiM- viT viSThA, pra-prasavaNa, mUtra , arthAt vipuD= viSThA va mUtra / zleSma yAnI kapha, balagama, jisakA prAkRta rUpa 'khela' zabda hai| jalla , yAnI zarIra kA maila / labdhidhArI ke ye sabhI sugandhita ho jAte haiM, aura ina dravyoM meM roga-zAMti kI 33333333333333333333 / 74477777777777777777777777777777777777777777 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 277 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aacacacacea zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 9000000 . &&&&&&&&& 332222223333333333333333333333333333333333333 adbhuta kSamatA ho jAtI hai| saMbhinna srota yA saMbhinna zrotra (saMbhinna zrota) -ye donoM nAma milate haiN| c& saMbhinna yAnI puurnn| zrotra kA artha sunane kI kSamatA / srota yAnI jJAna kI srota indriyaaN| labdhidhArI , & kAna se hI nahIM, zarIra ke kisI bhI bhAga se suna sakatA hai| itanA hI nahIM, usakI koI bhI indriya , dUsarI indriya kA kAma kara sakatI hai| kAna dekha bhI sakate haiM, AMkheM suna bhI sakatI haiN| kAna dekha bhii| ra sakate haiM, AMkheM suna bhI sakatI haiN| dUsarA artha yaha bhI kiyA gayA hai ki vibhinna zabdoM ko-jo paraspara mile hue hoM, unheM pRthak-pRthak pahacAna lene kI zakti A jAtI hai| vyAkhyAkAroM ke anusAra, a cakravartI kI senA kA sAmUhika zora (kolAhala) hotA hai, usameM zaMkha, Dhola, turahI Adi aneka 1 sainika vAdyoM kA ghoSa milA rahatA hai, labdhidhArI ina sabhI ko eka sAtha sunatA hai aura yaha pahacAna , letA hai ki yaha zaMkha kA zabda hai, yaha turahI kaa| Rjumati labdhi manaHparyajJAna kA rUpa hI hai, isameM vipulamati kI tulanA meM kucha aspaSTa-anirdoSa manaHparyaya jJAna hotA hai| sarvauSadhi meM labdhidhArI ke sabhI zarIrAvayava-(viSThA, mUtra, keza, nakha Adi), vyAdhi Adi ko dUra kara sakate haiN| ___ cAraNalabdhi meM kahIM bhI jAne-Ane kI camatkArapUrNa zakti nihita rahatI hai| vidyA yAnI.. 6 jJAna yA aagm-vishess| usa viziSTajJAna-sahita gamanAgamana zakti ko vidyAcAraNa labdhi kahA jAtA la hai| vidhipUrvaka utkRSTa bele-bele kI tapasyA se yaha labdhi prApta hotI hai| vidyA, jJAna yA Agama se ise , va labdhi kA kyA sambandha hai- ise nandIsUtra kI malayagirikRta vRtti meM kucha spaSTa kiyA gayA hai- "jo & uttarottara apUrva-apUrva artha ke pratipAdaka viziSTa zruta kA avagAhana karate haiM, aura zruta ke sAmarthya se - tIvra-tIvratara zubha bhAvanA kA ArohaNa karate haiM, ve apramatta muni RddhiyAM prApta karate haiN| jo zrutasAgara, kA avagAhana karate haiM, unheM avadhijJAna, manaHparyayajJAna, koSTha Adi buddhi, cAraNalabdhi, vaikriya labdhi, sarvoSadhi labdhi Adi labdhiyAM apramattatA ke guNa se prApta hotI haiM, tathA mAnasika, vAcika va & zArIrika bala bhI prAdurbhUta hote haiN|' kalpanA kI jA sakatI hai ki RddhidhArI ke jJAna meM Agamokta , va loka-svarUpa, samudra-dvIpAdi racanA, yatra-tatra parvata dvIpAdi meM akRtrima caityAlaya anya aneka pAvana " & sthAna, vahAM jAne kA suspaSTa mArga-ina saba kA jJAna pratibhAsita hotA rahatA hai, jisake bala para vaha , gamanAgamana kara sakatA hai aura vaha bhI atizIghra / vyAkhyA ke anusAra vaha caityoM kI vandanA karatA hai hai| isa kathana ke pIche yaha tathya spaSTa hai ki vaha sirpha saira sapATe Adi ke lie yaha yAtrA nahIM karatA, hai apitu vahAM zubha bhAvanAoM kI bhUmikA rahatI hai| ___jaMghAcAraNa labdhi kI vizeSatA yaha hai ki isake dvArA sUrya kI kiraNoM kA Azraya lekara, yA | makar3I ke jAle ke patale rezoM kA hI sahArA lekara jaMghA se AkAza meM vicaraNa kiyA jA sakatA hai| | 698cce@cr@&00000000 aaaaa - 278 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -egecaceecacece niyukti-gAthA-69-70 22222222 222232322333333333333333333333333333333333333 yahAM bhI vyAkhyAkAra ne nandIzvara Adi dvIpoM meM sthita caityoM kI vandanA karane kA nirdeza kiyA hai| ce eka mata yaha bhI yahAM batAyA gayA hai ki jaMghAcAraNa va vidyAcAraNa- donoM kI gamana-zakti itanI , hotI hai-yaha kahanA unakI zakti kA saMketamAtra hai, yaha jarUrI nahIM ki ve itanA gamanAgamana karate hI hoN| isake alAvA aura bhI aneka prakAra ke cAraNamuni hote haiN| kaI palhathI mAra kara, baiThe hue, aura kAyotsarga kiye hue pairoM ko UMce-nIce kiye binA AkAza meM gamana kara sakate haiN| kaI : cAraNalabdhi vAle muni bAvar3I, nadI, samudra Adi jalAzayoM meM jalakAyika Adi jIvoM kI virAdhanA kiye binA pAnI para jamIna kI taraha paira rakhane meM kuzala hote haiM, ve jalacAraNalabdhimAn muni & kahalAte haiN| jo jamIna se cAra aMguli-pramANa Upara adhara AkAza meM calane meM aura pairoM ko UMce- . va nIce karane meM kuzala hote haiM, ve bhI jaMghAcAraNalabdhidhArI muni kahalAte haiN| kaI bhinna-bhinna vRkSoM ke . : phaloM ko le kara phala ke Azrita rahe hue jIvoM ko pIr3A na dete hue phala ke tala para paira UMce-nIce , rakhane meM kuzala hote haiM, ve phalacAraNalabdhidhArI muni kahalAte haiN| isI prakAra vibhinna prakAra ke vRkSoM, . latAoM, paudhoM yA phUloM ko pakar3a kara unake Azrita sUkSma jIvoM kI virAdhanA kiye binA sirpha phUla, kI paMkhur3iyoM kA AlaMbana le kara gati kara sakate haiM, ve puSpacAraNalabdhighara muni kahalAte haiN| vividha prakAra ke paudhoM, beloM, vividha aMkuroM, naI koMpaloM, pallavoM yA pattoM Adi kA avalaMbana le kara , ra sUkSmajIvoM ko pIr3A diye binA apane caraNoM ko UMce-nIce rakhane aura calane meM kuzala hote haiM, ve " & patracAraNalabdhidhArI muni kahalAte haiN| cAra sau yojana UMcAI vAle niSadha athavA nIla parvata kI " zikhara-zreNI kA avalambana le kara jo Upara yA nIce car3hane-utarane meM nipuNa hote haiM, ve . zreNIcAraNalabdhimAna muni kahalAte haiN|jo agnijvAlA kI zikhA grahaNa karake agnikAyika jIvoM , kI virAdhanA kiye binA aura svayaM jale binA vihAra karane kI zakti rakhate haiM, ve agnizikhAcAraNalabdhiyukta muni kahalAte haiN| dhueM kI UMcI yA tirachI zreNI kA avalambana le kara , + askhalitarUpa se gamana kara sakane vAle ghUmacAraNalabdhiprApta muni kahalAte haiN|brph kA sahArA le kara , 4 apkAya kI virAdhanA kiye binA askhalita gati kara sakane vAle nIhAracAraNalabdhi muni kahalAte haiN| kohare ke Azrita jIvoM kI virAdhanA kiye binA usakA Azraya le kara gati kara sakane kI labdhi . vAle avazyAyacAraNa muni kahalAte haiN| AkAza mArga meM vistRta megha-samUha meM jIvoM ko pIr3A na dete , hue calane kI zakti vAle meghacAraNa muni kahalAte haiN| varSAkAla meM varSA Adi kI jaladhArA kA avalambana le kara jIvoM ko pIr3A diye binA calane kI zakti vAle vAridhArAcAraNa muni kahalAte haiN| Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222222222222222222222222222223333333333333333 -aaaaaaa zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000 vicitra aura purAne vRkSoM ke koTara meM bane makar3I ke jAle ke taMtu kA Alambana le kara una taMtuoM ko ca TUTane na dete hue paira uThA kara calane meM jo kuzala hote haiM, ve markaTakatantucAraNalabdhidhArI muni >> kahalAte haiN| candra, sUrya, graha, nakSatra Adi kisI bhI jyoti kI kiraNoM kA Azraya le kara nabhastala meM , jamIna kI taraha paira se calane kI zakti vAle jyotirazmicAraNa muni kahalAte haiN| aneka dizAoM meM / pratikUla yA anukUla cAhe jitanI teja havA meM, vAyu kA AdhAra le kara askhalita gati se paira rakha kara calane kI kuzalatA vAle vAyucAraNalabdhiprApta muni kahalAte haiN| 'AzIviSa aura AsIviSa- ye donoM nAma eka hI labdhi ke milate haiN| Azya= jisane azana, bhakSaNa kiyA jA sake, yAnI daaddh'|aasy-mukh|daaddh' yA mukha meM jisake viSa ho, usase dUsare ? ko mArane kI jinameM kSamatA ho- ve 'AzIviSa' hote haiN| kucha to janmajAta AzIviSa hote haiM- jaise - bicchU aadi|kuch manuSya bhI janmAta AzIviSa hote haiN| vyAkhyAkAroM ne ina janmajAta viSadhAriyoM " a ke prabhAva kI bhI carcA kI hai| AcArya akalaMka ke anusAra, AzIviSa labdhi vAle vyakti kisI ko , a 'mara jAo' itanA kaha dete haiM to usa vyakti ke zarIra meM viSa phaila jAtA hai| (dra. rAjavArtika, 3/36) / , 6. kisameM kitanA viSa hotA hai -isakA bhI saMketa prApta hotA hai| jaise- eka bicchU meM itanA adhika jahara ho sakatA hai ki utkRSTa rUpa se (adhikAdhika rUpa meM) Adhe bharata kSetra jitane zarIra meM vyApta ho sakatA hai| meMDhaka kA viSa usase bhI dugane yAnI pUre bharata kSetra jitane zarIra ko Dasa sakatA hai| a sAMpa kA jahara jambUdvIpa pramANa zarIra meM phaila sakatA hai| manuSya kA viSa to samayakSetra (ar3hAI dvIpa) pramANa zarIra ko vyApta kara sakatA hai| isake atirikta kucha karmajanya AzIviSa hote haiN| inameM paJcendriya tiryaJca, manuSya hI nahIM, sahasAra devaloka taka ke deva bhI hote haiN| viSakanyA Adi ke udAharaNa to prasiddha haiM hii| ye karmajanya " AzIviSa kisI ko dAMta yA muMha se kATate to nahIM, kintu apanI vANI se jahara ugalate haiM, zApa : : dekara naSTa karate haiN| devoM meM aisA kaise sambhava hai- isakA spaSTIkaraNa karate hue kahA gayA hai- manuSya , :janma meM jinheM AzIviSalabdhi prApta ho cukI ho, ve mara kara sahasrAra taka devoM meM utpanna hoM to : 4 aparyApta avasthA meM pUrvajanma kI ukta labdhi banI rahatI hai| usa samaya kI sthiti ko dRSTi meM rakha kara, devoM ko 'karmaja AzIviSa' meM parigaNita kiyA gayA hai| ve deva paryApta avasthA meM Ate hI ukta labdhi a se rahita ho jAte haiN| yadyapi paryApta avasthA vAle devoM meM bhI zApa Adi dene kI zakti hotI hai, kintu . vaha labdhijanya nahIM mAnI jaatii| -333333333338888888888888888 280 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200000000 223333333333333333333333333333333333333333 Racecacancance niyukti gAthA-69-70 kevalajJAna to spaSTa rUpa se eka mahAn labdhi hai hI, isase bar3ha kara aura koI labdhi hai hI & nhiiN| manuSyakSetravartI DhAI dvIpa meM sthita jIvoM ke manogataparyAyoM ke AdhAra para unake citrita arthoM , kA viziSTa jJAna prApta karane vAlI labdhi manaHparyAyajJAna labdhi hotI hai| manaHparyAyajJAna labdhi se , cs yahAM vipulamati manaHparyAyajJAna abhipreta hai, kyoMki Rjumati kA isI gAthA meM pRthak grahaNa kiyA hI hai ca gayA hai| pUrvadhara yAnI samasta caudaha pUrvo ke dhAraka (yA dshpuurvdhaark)| ye viziSTa jJAna ke dhAraka hone se aneka zaktiyoM ko bhI apane meM sameTe rahate haiN| tIrthaMkara cakravartI, baladeva, vAsudeva -inakI viziSTa , zakti hotI hai, jisakA Age nirUpaNa bhI kiyA jA rahA hai| digambara paramparA ke tiloyapaNNatti (caturtha adhikAra) tathA rAjavArtika (3/36) Adi granthoM la meM kucha antara yA vizeSatA ke sAtha ina RddhiyoM kA varNana hai, vistAra se jAnane ke lie ve grantha & draSTavya haiN| & isake atirikta vidyA aura buddhi se sambandhita aneka labdhiyAM haiM, jo yogAbhyAsa se prApta " & hotI haiN| jaise zrutajJAnAvaraNIya evaM vIryAntarAya karma ke prakarSa kSayopazama se sAdhaka ko asAdhAraNa " & mahAprajJA -Rddhi prApta hotI hai, jisake prabhAva se vaha dvAdazAMga aura caturdazapUrva kA vidhivat adhyayana , na hone para bhI bAraha aMgoM aura caturdazapUrvo ke jJAna kA nirUpaNa kara sakatA hai| tathA usa mahAprAjJa . & zramaNa kI buddhi gaMbhIra se gaMbhIra aura kaThina se kaThina artha kA spaSTa vivecana kara sakatI hai| koI " vidyAdhArI zramaNa vidyAlabdhi prApta kara dasa pUrva taka par3hatA hai, koI rohiNI, prajJapti Adi mahAvidyAoM se va aMguSThaprazna Adi alpavidyAoM ke jAnakAra ho jAte haiM, phira ve kisI RddhimAna ke vaza nahIM hote| kaI sAdhaka par3he hue viSaya ke atirikta viSayoM kA pratipAdana evaM vizleSaNa karane meM kuzala hote haiN| ce' ukta vidyAdhara-zramaNoM meM se kaiyoM ko bIja, koSTha va padAnusArI buddhi kI labdhi prApta hotI hai| " & bIjabuddhi ke labdhidhArI ve kahalAte haiM, jo jJAnAvaraNIyAdi karmoM ke atizaya kSayopazama se eka >> ca artharUpa bIja ko suna kara aneka artha vAle bahuta se bIjoM ko usI taraha prApta kara lete haiM jisa taraha se eka kisAna acchI taraha jotI huI jamIna meM varSA yA siMcAI ke jala, sUrya kI dhUpa, havA Adi ke saMyoga se eka bIja bo kara aneka bIja prApta kara letA hai| jaise- koSThAgAra (koThAra) meM rakhe hue ca vividha dhAnya eka dUsare meM mila na jAeM, sar3a kara bigar3a na jAeM, isa dRSTi se kuzala buddhi vAlA " kisAna bahuta-sA dhAnya koThAroM meM acchI taraha saMbhAla kara surakSita rakhatA hai, vaise hI dUsare se suna , & kara avadhAraNa kiye hara zruta (zAstra) ke aneka arthoM ko yA bAra-bAra AvRtti kiye binA hI vibhinna : * arthoM ko bhalIbhAMti yAda rakhatA hai, bhUlatA nahIM hai, isa prakAra mastiSkarUpI koSThAgAra meM rakhA artha " / surakSita rakhatA hai, vaha koSThabuddhi kahalAtA hai| padAnusArI buddhi vAle tIna prakAra ke hote haiM- anusrota, (r)(r)(r)(r)(r)(r)c@pec@@@@@ 281 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R33333333333333333333333333333333333333333333 ca cace cace cece zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 200000 pratisrota aura ubhayapada / (1) jinakI buddhi grantha ke prathama pada ke artha ko dUsare se suna kara antima * pada taka ke sampUrNa grantha kA vicAra (smaraNa) karane meM samartha atyanta tIvra hotI hai, vaha anusrota8 padAnusArI-buddhi kahalAtA hai| (2) jinakI buddhi antima pada ke artha yA grantha ko dUsare se suna kara, .. ca Adi pada taka ke artha yA grantha ko smaraNa kara sakane meM samartha ho, vaha pratisrota-padAnusArI buddhi " - kahalAtA hai aura (3) jisakI buddhi grantha ke bIca ke artha yA pada ko dUsare se jAna kara Adi se anta ra 6 taka ke tamAma pada-samUha aura unakA pratiniyata artha karake sAre grantha-samudra ko pAra karane meM samartha . & asAdhAraNa tIvra ho, vaha ubhayapadAnusArI buddhi kahalAtA hai| bIjabuddhi aura padAnusArI meM yahI antara & hai ki bIjabuddhi to eka pada kA artha batAne para aneka padoM kA artha batAne meM kuzala hotI hai, jabaki . & padAnusArIbuddhi eka pada ko jAna kara dUsare tamAma padoM ko jAnane meM samartha hotI hai| isI prakAra manobalI, vacanabalI, kAyabalI bhI eka prakAra ke labdhidhArI hote haiN| jisakA C nirmala mana matijJAnAvaraNIya aura vIryAntarAya karma ke atizaya kSayopazama kI vizeSatA se aMtarmuhUrta 4 meM sArabhUta tattva uddhRta karake sAre zruta-samudra meM avagAhana karane meM samartha ho, vaha sAdhaka manobalIcm labdhidhArI kahalAtA hai| jisakA vacanabala eka antarmuhUrta meM sArI zrutavastu ko bolane meM samartha ho, vaha vAgbalI-labdhidhArI kahalAtA hai, athavA pada, vAkya aura alaMkAra- sahita vacanoM kA uccAraNa : ce karate samaya jisakI vANI kA pravAha akhaNDa askhalita calatA rahe, kaMTha meM jarA bhI rukAvaTa na Ae, " & vaha bhI vAgbalI kahalAtA hai| vIryAntarAyakarma ke kSayopazama se jisameM asAdhAraNa kAyAbala-yoga - pragaTa ho gayA ho ki kAyotsarga meM cirakAla taka khar3e rahane para bhI thakAvaTa aura becainI na ho, vaha kAyabalIlabdhidhArI kahalAtA hai| udAharaNArtha- bAhubalI muni jaise eka varSa taka kAyotsarga-pratimA 1 dhAraNa karake khar3e rahe the, ve kAyabalI the| isI prakAra kSIralabdhi, madhulabdhi, ghRtalabdhi aura amRtalabdhi " & vAle bhI yogI hote haiN| jinake pAtra meM par3A huA kharAba anna bhI dUdha, madhu, ghI aura amRta ke rasa ke . samAna bana kara zaktivarddhaka ho jAtA hai, athavA vAcika, zArIrika, aura mAnasika duHkha prApta hue . AtmAoM ko khIra Adi kI taraha jo AnandadAyaka hote haiM, ve kramazaH kSIrAsava, madhvAsava, n c& sarpirAsava, aura amRtAsrava labdhi vAle kahalAte haiN| ve do prakAra ke hote haiM- eka hote haiM, akSINa- mahAnasalabdhimAna aura dUsare hote haiM, akssiinnmhaalylbdhidhr|asaadhaarnn antarAya karma ke kSayopazama , hone se jinake pAtra meM diyA huA alpa AhAra bhI gautamasvAmI kI taraha anekoM ko de diyA jAya, 1 & phira bhI samApta nahIM hotA, ve akSINamahAnasa-labdhidhArI kahalAte haiN| jisa parimita bhUmibhAga meM - & asaMkhyAta deva, tiryaMca aura manuSya saparivAra khacAkhaca bhare hoM, baiThane kI suvidhA na ho, vahAM - * akSINamahAlaya-labdhidhArI ke upasthita hote hI itanI jagaha ho jAtI hai ki tIrthaMkara ke samasavaraNa " kI taraha sabhI loga sukhapUrvaka baiTha sakate haiN| - 282 @BROc @ @ @ @ @ @ @ @ @ Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRRRRRRRce n g h h h h h h h - ------ 3 niyukti-gAthA-71-15 (haribhadrIya vRttiH) iha vAsudevatvaM cakravarttitvaM tIrthakaratvaM ca RddhayaH pratipAditAH, tatra , & tadatizayapratipAdanAyedaM gAthApaJcakaM jagAda niyuktikAraH (niyuktiH) solasa rAyasahassA savabaleNaM tu saMkalanibaddhaM / aMchaMti vAsudevaM agaDataDaM mI ThiyaM saMtaM // 71 // ghittUNa saMkalaM so vAmagahattheNa aMchamANANaM / bhujijja va liMpijja va mahumahaNaM te na cAyaMti // 72 // dosolA battIsA, savvabaleNaM tu saMkalanibaddhaM / aMchaMti cakkavaLiM, agaDataDaMmI ThiyaM saMtaM // 73 // cittUNa saMkalaM so, vAmagahattheNa aNchmaannaannN| bhujijja va liMpijja va, cakkaharaM te na cAyati // 74 // jaM kesavassa u balaM, taM duguNaM hoi ckkvttttiss| tatto balA balavagA, aparimiyabalA jiNavariMdA // 79 // ca [saMskRtacchAyAH-SoDaza rAjasahasrANi sarvabalena tu zRMkhalAnibaddham |aakrssnti vAsudevamavaTataTe sthitaM santam ||gRhiitvaa zRMkhalAM sa vAmahastena AkarSatAm |bhunyjiit vilimpeta vA madhumathanaM te na zaknuvanti / dvau 1 SoDazakau dvAtriMzat sarvabalena tu zRMkhalAnibaddham |aakrssnti cakravartinam avaTataTe sthitaM santam // gRhItvA " va zrRMkhalAM sa vAmahastena AkarSatAm / bhuJjIta vilimpeta vA cakradharaM te na zaknuvanti // yat kezavasya balaM tad dviguNaM " bhavati ckrvrtinH| tato ilAH balavantaH, aparimitabalA jinavarendrAH // ] (vRtti-hindI-) prastuta prakaraNa meM, vAsudevatva, cakravartitva va tIrthaMkaratva-ina RddhiyoM - G kA nirdeza-pratipAdana kiyA gayA hai, unake atizaya ko batAne ke lie niyuktikAra dvArA pAMca gAthAeM kahI gaI haiM ___(71-75) (niyukti-hindI-) kisI kuMe kI mer3a para avasthita vAsudeva ko sAMkala se bAMdha , kara solaha sahasa rAjA (milakara) samasta bala ke sAtha khIMcate haiM (to bhI vaha avicalita hI " rahatA hai)|71|| 888888888888@@@@@ 333333333333333333333333333333333333333333333 88888888888&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& 283 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acacacacacaca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000 (lekina) usa saMkalpa ko bAMe hAtha se (yUM hI) khIMca letA hai, aura (avicalita hue | c. hI) bhojana karane yA anya kArya meM lipta rahatA hai, kintu ve (rAjA) madhumathana (vAsudeva) ko , khIMca nahIM pAte // 72 // kisI kueM kI mer3a para baiThe hue cakravartI ko battIsa hajAra rAjA sAMkala se bAMdha kara samasta bala lagAkara, khIMcate haiM (to bhI vaha avicalita hI rahatA hai) 73 // (lekina) cakravartI bAeM hAtha se (yUM hI) khIMca letA hai aura bhojana yA anya kArya meM lipta rahatA hai, kintu ve (rAjA) cakravartI ko nahIM khIMca paate74|| a kezava (vAsudeva) kA jitanA bala hotA hai, usase dugunA bala cakravartI kA hotA hai| " & usa (cakravartI) se bhI adhika balavAna evaM aparimita zakti ke dhAraka jinendra bhagavAn hote : haiM 75 // & (haribhadrIya vRttiH) (AsAM gamanikA-) iha vIryAntarAyakarmakSayopazamavizeSAddhalAtizayo vAsudevasya saMpradarzyate-SoDaza rAjasahasrANi 'sarvabalena' hastyazvarathapadAtisaMkulena saha zRGkhalAnibaddhaM 'aMchaMti' dezIvacanAt AkarSanti vAsudevam 'agaDataTe' kUpataTe sthitaM santam, tatazca gRhItvA, zRGkhalAmasau vAmahastena 'aMchamANANaM ti, AkarSatAM bhujIta vilimpeta vA avajJayA hRSTaH san, . madhumathanaM te na zaknuvanti, AkraSTumiti vaakyshessH| (vRtti-hindI-) uparyukta gAthAoM kI sugama vyAkhyA isa prakAra hai- vAsudeva ke vIryAntarAya karma ke kSayopazama-vizeSa ke kAraNa atizayita utkRSTa bala hotA hai [zAstroM meM , vAsudeva meM bIsa lAkha 'aSTApada' kA bala honA mAnA gayA hai|] usakA nidarzana isa prakAra : la hai- solaha hajAra rAjA, samasta bala se arthAt hAthI-ratha-paidala (sainya-bala) ke sAtha, & sAMkala meM baMdhe vAsudeva ko khIMcate haiN| yahAM gAthA meM prayukta 'aMchaMti' meM 'aMcha' dhAtu dezI hai, & jisakA artha khIMcanA hai| ve vAsudeva kueM ke taTa (yAnI meMr3ha) para baiThe hue rahate haiN| taba usa sAMkala ko vAsudeva bAeM hAtha se pakar3e rahate haiM, jabaki (sAre rAjA) khIMca rahe hote haiM, taba bhI , 6 (vAsudeva unakI isa kriyA para) mAnoM unakI avajJA kara rahe hoM aura 'hRSTa' hI rahate haiM , 4 (arthAt vAsudeva ke cehare para thor3I-sI bhI zikana nahIM hotI, bhukuTi nahIM tanatIM) aura khAne " / (-pIne) yA apane kArya meM lipta rahate haiM (unake thor3A-sA bhI dhyAna apane kArya se vicalita | - 284 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 2322233333333333333333333333333333333333333330 333333333333333333333333333333.33333333333333 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -Rememeena 29999999999000 niyukti gAthA-71-75 nahIM hotaa)| Age kA vAkya isa prakAra pUrA hogA- aura ve (sabhI rAjA) madhumathana (madhu ce nAmaka daitya kA vadha karane vAle) arthAt vAsudeva ko khIMca nahIM paate| 4 (haribhadrIya vRttiH) ___cakravartinastvidaM balaM-dvau SoDazakau, dvAtriMzadityetAvati vAcye dvau SoDazakAvityabhidhAnaM " cakravarttino vAsudevAd dviguNarddhikhyApanArtham, rAjasahasANIti gamyate / sarvabalena saha . zRGkhalAnibaddham AkarSanti cakravartinam agaDataTe sthitaM santam, gRhItvA zRGkhalAmasau vAmahastena , AkarSatAM bhujIta vilimpeta vA, cakragharaM te na zaknuvanti AkraSTumiti vaakyshessH| yat kezavasya tu balaM tadviguNaM bhavati cakravartinaH, 'tataH' zeSalokabalAd 'balA' baladevA balavantaH, tathA niravazeSavIryAntarAyakSayAd aparimitaM balaM yeSAM te'primitblaaH|k ete? -jinvrendraaH| athavA tataH- cakravartibalAd balavanto jinavarendrAH, kiyatA baleneti, Aha-aparimitabalA iti|etaa hi karmodayakSayakSayopazamasavyapekSAH prANinAM labdhayo'vaseyA 4 iti // 71-75 // c (vRtti-hindI-) cakravartI kA bala isa prakAra hai- do solaha yAnI battIsa / sIdhe 'battIsa' na kaha kara gAthA meM 'do solaha' isalie kahA tAki vAsudeva se cakravartI kI dugunI .. ca Rddhi hai- yaha sUcita ho / battIsa yAnI battIsa hajAra rAjA- itanA prakaraNavaza sugamya ho / la jAtA hai| ve samasta bala (yAnI pUre sainya) ke sAtha sAMkala meM baMdhe cakravartI ko -jo kuMe kI 4 mer3a para baiThe haiM- khIMcate haiN| kintu cakravartI usa sAMkala ko bAeM hAtha se pakar3e hue rahate haiM, 4 aura bhojana meM yA anya kArya meM (binA kisI udvega ke hI) lipta rahate haiM, ve (rAjA) una cakravartI ko khIMca nahIM pAte -isa prakAra vAkya pUrNa hotA hai| jo kezava kA bala hai, usase dugunA bala cakravartI kA hotA hai, usase bhI arthAt zeSa & sabhI (pUrvokta) logoM ke bala se (adhika) baladeva hote haiM, aura samasta vIryAntarAya ke kSaya se a aparimita bala ke dhAraka hote haiM, kauna? (uttara-) jinendra bhagavAn / athavA cakravartI ke bala se bhI jinendra adhika balI hote haiN| kitanA adhika bala unameM hotA hai? (uttara-) aparimita 4 bala vAle hote haiN| prANiyoM kI ina sabhI labdhiyoM ko (vIryAntarAya) karma ke udaya, kSaya va c& kSayopazama para AdhArita jAneM 71-75 // (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)CRO900900908 (r) 285 285 9 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333333333333333333 - caca caca cace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 9029 20 20 90 900(haribhadrIya vRttiH) idAnIM manaHparyAyajJAnam / labdhinirUpaNAyAM tat sAmAnyato vyapadiSTamapi , viSayasvAmyAdivizeSopadarzanAya jJAnapaJcakakramAyAtamabhidhitsurAha (niyuktiH) maNapajjavanANaM puNa jnnmnnpricintiytthpaayddnnN| mANusakhittanibaddhaM guNapaJcaiyaM carittavao // 76 // [saMskRtacchAyAH- manaHparyayajJAnaM punarjanamanaHparicintitArthaprakaTanam |mnussykssetrnibddhN guNapratyayitaM , caaritrvtH|] (vRtti-hindI-) aba, manaHparyAya jJAna prastuta hai| labdhiyoM ke nirUpaNa ke prasaMga meM usakA sAmAnya rUpa se nirdeza kara bhI diyA gayA hai, tathApi cUMki jJAna-paJcaka ke krama meM & (bhI) vaha paThita hai, isalie usake viSaya, svAmI Adi vizeSoM kA kathana karane hetu (Age. kI gAthA) kaha rahe haiM . . (76) 2333 (niyukti-hindI-) manaHparyava jJAna to (saMjJI) vyakti ke mana dvArA cintita artha ko , prakaTa karatA hai (jAnatA hai)| vaha manuSya-kSetra taka sImita hotA hai, aura cAritrasampanna ca (saMyamI) vyakti ko hI (kSamA Adi) guNoM ke kAraNa prApta ho pAtA hai| (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) manaHparyAyajJAnaM' praaniruupitshbdaarthm|punHshbdo vizeSaNArthaH / idaM hi 1 rUpinibandhanakSAyopazamikapratyakSAdisAmye'pi sati avadhijJAnAt svAmyAdibhedena viziSTamiti , & svarUpataH pratipAdayannAha-jAyanta iti janAH, teSAM manAMsi janamanAMsi, janamanobhiH / paricintitaH janamanaHparicintitaH, janamanaHparicintitazcAsAvarthazceti samAsaH, taM prakaTayati . & prakAzayati janamanaHparicintitArthaprakaTanam / mAnuSakSetram-ardhatRtIyadvIpasamudraparimANaM , & tannibaddham, na tabahirvyavasthitaprANimanaHparicintitArthaviSayaM pravartata ityrthH| ca guNAH- kSAntyAdayaH, ta eva pratyayAH- kAraNAni yasya tadguNapratyayam, cAritramasyAstIti cAritravAn, tasya cAritravata evedaM bhvti|etduktN bhavati-apramattasaMyatasya | AmarzoSadhyAdiRddhiprAptasyaiveti gAthArthaH // 76 // - 286(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -ROGRece 20309050202000 22222233333333333333333333333333 niyukti gAthA-16 (vRtti-hindI-) (vyAkhyA-) manaHparyAya jJAna ke zabdArtha kA pahale nirUpaNa kiyA ca jA cukA hai| 'punaH' (to) zabda vizeSaNa artha ko vyakta karatA hai, arthAt yaha sUcita karatA hai , ki yaha jJAna mUrta dravyoM meM hone vAle kSayopazamika pratyakSa (matijJAna) se sAmya rakhatA huA , bhI, avadhijJAna se bhI svAmI Adi kI dRSTiyoM se 'vizeSatA' rakhatA hai, ataH usake svarUpa : ko pratipAdita karate hue kahA- 'jana-mana-paricintita-arthaprakaTana' / jo utpanna hote haiM, ve // jana haiM (yahAM saMjJI janoM se hI tAtparya hai)| unake mana dvArA cintita hone vAle padArtha, isa artha meM samAsa hokara yaha (janamanaparicintitArtha) zabda banA hai, use jo prakaTa karatA hai " arthAt prakAzita karatA hai| yaha 'manuSya-kSetra' hai, arthAt DhAI dvIpa-samudra pramANa kSetra taka hI , sImita hai, arthAt use bAhara sthita kisI prANI ke mana dvArA cintita padArtha meM pravRtta nahIM hotaa| guNa yAnI kSamA Adi, ve hI jisameM pratyaya yAnI kAraNa hote haiM, vaha guNapratyayika hotA hai| cAritra jisake hotA hai, vaha cAritravAn, usI ke yaha jJAna hotA hai| tAtparya yaha haijo apramatta saMyata hai aura AmazaiSadhi Adi RddhidhArI hai, usI ke hI yaha jJAna hotA hai| yaha gAthA kA artha pUrNa huA 6 || vizeSArtha niyukti kI prastuta gAthA nandI sUtra meM (sU. 38) bhI paThita hai| isameM yaha batAyA gayA hai ki manaHparyAyajJAnI prANiyoM ke mana dvArA cintita 'padArtha' ko prakaTa karatA hai| isa sambandha meM jaina paramparA kI do vicAradhArAoM kA bhI yahAM saMketa karanA ucita hogaa| eka vicAradhArA yaha mAnatI hai ki manaHparyAyajJAnI mana dvArA cintyamAna vastu ko sAkSAt jAnatA hai| dUsarI vicAradhArA ke anusAra va cintanapravRtta manodravya kI paryAyoM ko jAnatA hai, cintyamAna padArthoM ko to una paryAyoM ke AdhAra para ca anumAna se jAnatA hai| prathamavicAradhArA ke samarthaka haiM- vizeSAvazyaka bhASya ke racayitA AcArya jinabhadragaNi kSamAzramaNa aura nandI cUrNikAra aadi| niyuktikAra ApAtataH prathama vicAradhArA ke samarthaka pratIta hote haiN| niyuktikAra ne yahAM jo gAthA prastuta kI hai, vaha nandI sUtra kI hI hai, ataH vaha Agamokta hI & hai| kintu zvetAmbara paramparA ke pramukha AcArya dUsarI vicAradhArA ke hI adhikAMzataH samarthaka haiN| 3 unakA kahanA hai ki niyuktikAra kA bhI Azaya dUsarI vicAradhArA ke pratikUla nahIM kahA jA sakatA, -88888888888888888888888888888888888888888888 64 (r)(r)(r)(r)(r)(r)comc@ 280@cr@@ 287 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2222222222222222222222333 | cacacaca cacace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000 kyoMki niyukti meM to 'manaHparyayajJAna padArthoM ko prakAzita karatA hai'- yahI kahA hai, aisA nahIM kahA | a gayA ki vaha padArthoM ko viSaya karatA hai| vastutaH vaha viSaya to mana ke paryAyoM ko karatA hai, kintu . usake AdhAra para (anumAna se) cintita padArthoM ko jAnatA hai| sUtrakAra bahuta-sI bAta sUtra rUpa meM hai kahate haiM, 'vyAkhyAnato vizeSapratipattiH' (vyAkhyA ke mAdhyama se usameM nihita vaiziSTya ko prakaTa karAyA jAtA hai) -isa nyAya se vyAkhyAna ke sAtha sUtra ke hArda ko samajhanA ucita hai| yahAM isa niyukti ke prastuta vyAkhyAkAra A. haribhadra bhI gAvI gAthA prArambha karane se pUrva, yahI vyAkhyAna ce karane jA rahe haiM ki manaHparyAyajJAnI cintyamAna vastuoM ko sAkSAt nahIM jAnatA, anumAna se * jAnatA hai| uparyukta nandI sUtra kI gAthA para isI dRSTi se (nandI cUrNi ke kartA) cUrNikAra ne bhI vyAkhyA - ce karate hue jo apanA mata vyakta kiyA, vaha isa prakAra hai- manaHparyaya jJAna anantapradezI mana ke paudgalika skandhoM tathA tadgata varNa Adi bhAvoM ko pratyakSa jAnatA hai| cintyamAna viSaya vastu ko , a sAkSAt nahIM jAnatA, kyoMki cintana kA viSaya mUrta aura amUrta donoM prakAra ke padArtha ho sakate haiN| chadmastha manuSya amUrta kA sAkSAtkAra nahIM kara sakatA, isalie manaHparyayajJAnI cintyamAna vastu ko anumAna se hI jAnatA hai saNNiNA maNatteNa maNite maNokhaMdhe aNaMte aNaMtapadesie dabar3hatAetamgateya vaNNAdiebhAve maNapajjavanANeNaM paccakkhaM jANAti tti bhnnitN|mnnitmtthN puNa paccakkhaM Na pekkhati, jeNa maNAlaMbaNaM muttamamuttaM vA, soya chadumatthotaM aNumANato pekkhati tti... (nandI cUrNi, sU. 32) / (digambara paramparA kA mata-) yahAM yaha jJAtavya hai ki 'manaHparyAya jJAna dUsare ke mana meM uThane vAle sabhI jJeya padArthoM ko & sAkSAt jAnatA hai' yaha mata digambara paramparA meM vizeSa rUpa se mAnya rahA hai| digambaraparamparA ke , va prasiddha AcArya akalaMka ne manaHparyAya jJAna kA svarUpa yahI mAnA hai- 'parakIyamanasi vyavasthitamayaM . jAnAti manaHparyayaH (rAjavArtika-1/33/2), arthAt dUsare ke mana meM uTha rahe padArthoM ko manaHparyaya , & jJAna jAnatA hai| unhoMne anumAna se padArthoM ko jAnane ke mata ko sarvathA nakArate hue kahA hai-: "anyadIyamanaHpratibandhAttanmanaH-saMpRktAnarthAn jAnan manaHparyayo'numAnamiti, tnn|kiNkaarnnm? " pratyakSalakSaNa-avirodhAt" (rAjavArtika-23/4) arthAt parakIya manaHsambandhI vicAroM ko jAnanA anumAna hai- aisA nahIM kahA jA sakatA, kyoMki pratyakSa-lakSaNa se virodha nahIM pAyA jAtA, arthAt 288 89c92c880888080808080920. Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Acecacecractact 2222222222222233 niyukti-gAthA-16 000000000 pratyakSa kA hI lakSaNa usameM ghaTita hotA hai| tAtparya yaha hai ki manaHparyaya jJAna ko to pratyakSa mAnA ca gayA hai, ise anumAna se to isakI parokSa pramANa meM parigaNanA karanI pdd'egii| anumAna meM paropadeza , yA indriya pratyakSa bhI apekSita hotA hai, jabaki manaHparyaya jJAna meM paropadeza yA indriya-pratyakSa , 28 apekSita nahIM hotaa| Agamika dRSTi se pratyakSa vahI hotA hai jisameM indriyAdi kI apekSA na rakhate hue, hI AtmA padArthoM ko jAnatA hai, aura yaha lakSaNa manaHparyaya jJAna meM ghaTita hotA hai| kintu zvetAmbara paramparA meM jo mAnyatA pramukha AcAryoM dvArA pratipAdita kI gaI hai, usakA &sAra isa prakAra hai manaHparyavajJAna kA viSaya hai, manodravya, manovargaNA ke pudgala skndh| ye paudgalika dravya mana kA nirmANa karate haiN| manaHparyavajJAnI una pudgala skandhoM kA sAkSAtkAra karatA hai| jJAnAtmaka citta ko jAnane kI kSamatA manaHparyavajJAna meM nahIM hai| jJAnAtmaka citta amUrta hai jabaki manaHparyavajJAna va mUrta vastu ko hI jAna sakatA hai| mana ke dvArA cintyamAna vastu manaHparyavajJAna kA viSaya nahIM hai| ca cintyamAna vastuoM ko mana paudgalika skandhoM ke AdhAra para anumAna se jAnatA hai| manaHparyavajJAna ca ke dvArA cintyamAna vastu kA sAkSAtkAra nahIM kiyA jA sakatA hai- isI dRSTi se A. . jinabhadragaNikSamAzramaNa ne vizeSAvazyaka bhASya (gA. 814) meM kahA hai dvvmnnopjjaaejaannipaasiytggennte| teNAvabhAsie uNa jANai bjjhe'nnumaannennN| AcArya siddhasenagaNI ne cintyamAna viSayavastu ko aura adhika spaSTa kiyA hai| unakA , abhimata hai ki manaHparyavajJAna se cintyamAna amUrta vastu hI nahIM, stambha, kumbha Adi mUrta vastu bhI , nahIM jAnI jaatiiN| unheM anumAna se hI jAnA jA sakatA hai| manaHparyavajJAna se mana ke paryAyoM athavA manogata bhAvoM kA sAkSAtkAra kiyA jAtA hai| ve paryAya athavA bhAva vintyamAna viSayavastu ke AdhAra. para banate haiN| manaHparyavajJAna kA mukhya kArya viSayavastu yA artha ke nimitta se hone vAle mana ke ce paryAyoM kA sAkSAtkAra karanA hai| artha ko jAnanA usakA gauNa kArya hai aura vaha anumAna ke sahayoga " 4 se hI hotA hai| ca A. siddhasenagaNI ne manaHparyAya kA artha bhAvamana (jJAnAtmaka paryAya) kiyA hai| tAtparya kI ca dRSTi se koI antara nahIM hai| cintana karanA dravya mana kA kArya nahIM hai| cintana ke kSaNa meM manovargaNA ke pudgala skaMdhoM kI AkRtiyAM athavA paryAya banate haiM, ve saba paudgalika hote haiN| bhAva mana jJAna hai, - (r)(r)ce(r)(r)(r)(r) ca(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 289 23.33333333 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3333333333 2222222222222 232323 22222222222. -cacacacaaaa zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) parononjJAna amUrta hai| akevalI (chadmastha manuSya) amUrta ko jAna nahIM sktaa| vaha cintana ke kSaNa meM ca paugalika skandha kI vibhanna AkRtiyoM kA sAkSAtkAra karatA hai| isalie mana ke paryAyoM ko jAnane G kA artha bhAva mana ko jAnanA nahIM hotA, kintu bhAva mana ke kArya meM nimitta banane vAle manovargaNA : ke pudgala skandhoM ke paryAyoM ko jAnanA hotA hai| (1) avadhijJAna kI apekSA manaHparyavajJAna adhika vizuddha hotA hai| (2) avadhijJAna kA viSayakSetra sabhI rUpI padArtha haiM, jabaki manaHparyavajJAna kA viSaya kevala paryApta saMjJI jIvoM ke mAnasika paryAya hI haiN| (3) inake svAmiyoM meM bhI antara hai| yahAM yaha vicAraNIya hai ki avadhijJAna kA viSaya rUpI dravya hai aura manovargaNA ke skandha bhI rUpI dravya haiN| isa prakAra donoM kA viSaya eka hI bana jAtA a hai| ataH manaHparyavajJAna avadhijJAna kA eka avAntara bheda jaisA pratIta hotA hai| isIlie siddhasena ne a avadhijJAna aura manaHparyavajJAna ko eka mAnA hai| unakI paramparA ko siddhAMtavAdI AcAryoM ne mAnya nahIM kiyA hai| avadhijJAna aura manaHparyavajJAna ko eka mAnane kI vicArasaraNi A. umAsvAmI ke sAmane rahI ho aura isIlie unhoMne use amAnya karate hue avadhijJAna va manaHparyavajJAna kI svatantratA kA samarthana kiyA ho| manaHparyAyajJAna ke svAmI prastuta gAthA meM manaHparyavajJAna ke svAmI kA pratipAdana kiyA gayA hai| cAritra-sampanna ke , hI yaha jJAna viziSTa AtmIya guNoM se hotA hai, isalie use 'guNapratyayika' kahA gayA hai| yaha kathana sUtrAtmaka hI hai| anya zAstroM ke AdhAra para isakA vistAra se kathana kiyA jA sakatA hai (dra. a nandIsUtra, 21-36) / isI taraha, bhagavatI (8/2/142-143) meM ullekha hai ki manaHparyavajJAna AhAraka & avasthA meM hotA hai| anAhAraka avasthA meM usakA varjana kiyA gayA hai| sAmAnyatayA Agama meM manaHparyavajJAnI ke lie nava arhatAeM nirdhArita huI haiM 1. Rddhi prApta 2. apramatta saMyata 3. saMyata 4. samyagdRSTi 5. paryAptaka 6. saMkhyeyavarSAyuSka 7. karmabhUmija 8. garbhAvakrAMtika manuSya 9. mnussy| tAlikA rUpa meM ise prastuta kiyA jA rahA hai asvAmI amanuSya manuSya samUrchima manuSya garbhAvakrAntika manuSya akarmabhUmija aura aMtIpaka manuSya karmabhUmija manuSya svAmI 290 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)928 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | niyaMkti-mAthA-76....ORapooppa asaMkhyeyavarSAyuSka manuSya aparyAptaka manuSya mithyAdRSTi aura samyagmithyAdRSTi asaMyata aura saMyatAsaMyata saMkhyeyavarSAyuSka manuSya paryAptaka manuSya samyagdRSTi manuSya saMyata pramatta -apramatta 22222222222222222332 / 22 anRddhiprApta RddhiprApta manaHparyayajJAna Ama!Sadhi RddhiyoM se sampanna vyakti ko hI prApta hotA hai| (nandI) cUrNikAra, ne eka matAntara kA bhI ullekha kiyA hai ki niyamataH avadhijJAnI ko hI manaHparyAya jJAna prApta ho , ca sakatA hai| manaHparyavajJAna ke do prakAra batalAe gae haiM- Rjumati aura vipulmti| cUrNi ke anusAra, Rjumati manaHparyavajJAna mana ke paryAyoM ko jAnatA hai| kintu atyadhika vizeSaNa se viziSTa paryAyoM a ko nahIM jAnatA, jaise amuka vyakti ne ghaTa kA cintana kiyA, itanA jAna letA hai, kintu ghaTa se - sambaddha anya paryAyoM ko nahIM jaantaa| vipulamati manaHparyavajJAna mana ke paryAyoM ko bahu vizeSa rUpoM , se jAnatA hai| jaise amuka ne ghaTa kA cintana kiyA, vaha ghaTa amuka deza, amuka kAla meM banA hai, Adi / viziSTa paryAyoM se yukta ghaTa ko vipulamati jAna letA hai| - Rjumati aura vipulati meM aMtara eka udAharaNa se samajhanA caahie|jaise do chAtroM ne eka hI , viSaya kI parIkSA dI ho aura uttIrNa bhI ho gaye hoN| kintu eka ne sarvAdhika aMka prApta kara prathama zreNI 2. prApta kI aura dUsare ne dvitIya shrennii| spaSTa hai ki prathama zreNI prApta karane vAle kA jJAna kucha adhika rhaa| aura dUsare kA usase kucha kama / ThIka isI taraha Rjumati kI apekSA vipulamati kA jJAna adhikatara, .. 4 vipulatara evaM vizuddhatara hotA hai| Rjumati to pratipAtI bhI ho sakatA hai arthAt utpanna hokara naSTa ho sakatA hai, kintu vipulamati nahIM girtaa| vipulamati manaHparyavanAnI usI bhava meM kevalajJAna prApta ce karatA hai| va manaHparyayajJAna kA dravya, kSetra, kAla va bhAva -ina cAroM dRSTiyoM se svarUpa-nidarzana isa ce prakAra hai (1) dravyataH- manaHparyavajJAnI manovargaNA ke manarUpa meM pariNata ananta pradezI skandhoM kI . paryAyoM ko spaSTa rUpa se dekhatA va jAnatA hai| 2222223222223333333 @ @ @ @ @ @ @ @ @92890@ @900 291 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -232323232233333223232323222333332222222222222 -aaaaaaaaa zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 00000mm (2) kSetrataH- loka ke madhyabhAga meM avasthita ATha rucaka pradezoM se chahoM dizAeM aura cAra a vidizAeM pravRtta hotI haiN| mAnuSottara parvata, jo kuNDalAkAra hai, usake antargata ar3hAI dvIpa aura do . a samudra haiN| use samayakSetra bhI kahate haiN| isakI lambAI-caur3AI 45 lAkha yojana kI hai| manaHparyavajJAnI , * samayakSetra meM rahane vAle samanaska jIvoM ke mana kI paryAyoM ko jAnatA va dekhatA hai| tathA vimalA , a dizA meM sUrya-candra, graha-nakSatrAdi meM rahane vAle devoM ke tathA bhadrazAla vana meM rahane vAle saMjJI jIvoM ke , mana kI paryAyoM ko bhI pratyakSa karatA hai| vaha nIce puSkalAvatI vijaya ke antargata grAma nagaroM meM , rahane vAle saMjJI manuSyoM aura tiryaJcoM ke manogata bhAvoM ko bhI bhalIbhAMti jAnatA hai| mana kI paryAya : hI manaHparyAya jJAna kA viSaya hai| (3) kAlataH- manaHparyavajJAnI kevala vartamAna ko hI nahIM, apitu atItakAla meM palyopama , 4 ke asaMkhyAtaveM kAla paryanta tathA itanA hI bhaviSyatkAla ko arthAt mana kI jina paryAyoM ko hue a palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga ho gayA hai aura jo mana kI bhaviSyakAla meM paryAyeM hoMgI, jinakI , a avadhi palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI haiM, utane bhUta aura bhaviSya-kAla ko vartamAna kAla kI taraha bhalI-bhAMti jAnatA va dekhatA hai| (4) bhAvataH- manaHparyavajJAna kA jitanA kSetra batAyA jA cukA hai, usake antargata jo . samanaska jIva haiM, ve saMkhyAta hI ho sakate haiN| asaMkhyAta nhiiN| jabaki samanaska jIva cAroM gatiyoM - meM asaMkhyAta haiM, una sabake mana kI paryAyoM ko nahIM jaantaa| - aba Rjumati va vipulamati manaHparyayajJAna ke paraspara antara ko dhyAna meM rakhate hue donoM ca kA dravyAdi kI dRSTi se nirUpaNa kiyA jA rahA hai (1) dravya se- Rjumati ananta anantapradezika skandhoM ko vizeSa tathA sAmAnya rUpa se , jAnatA va dekhatA hai, aura vipulamati unhIM skandhoM ko kucha adhika vipula, vizuddha aura nirmala rUpa se jAnatA va dekhatA hai| (2) kSetra se- Rjumati jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra kSetra ko tathA utkarSa se / nIce, isa ratnaprabhA pRthvI ke uparitana-adhastana kSullaka pratara ko aura UMce jyotiSacakra ke uparitala. paryanta aura tirache loka meM manuSya kSetra ke andara ar3hAI dvIpa-samudra paryaMta, pandraha karmabhUmiyoM, tIsa " 1 akarmabhUmiyoM aura chappana antaradvIpoM meM vartamAna saMjJipaMcendriya paryApta jIvoM ke manogata bhAvoM ko | - 292 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000 -233222222222222333333333333333333333333333333 niyukti-gAthA-16 | jAnatA va dekhatA hai| aura unhIM bhAvoM ko vipulamati ar3hAI aMgula adhika vipula, vizuddha aura | ca nirmalatara timira rahita kSetra ko jAnatA va dekhatA hai| (3) kAla se- Rjumati jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga ko aura utkRSTa bhI palyopama, ke asaMkhyAtaveM bhAga bhUta aura bhaviSyat kAla ko jAnatA va dekhatA hai| usI kAla ko vipulamati , & usase kucha adhika, vipula, vizuddha aura vitimira arthAt suspaSTa jAnatA va dekhatA hai| (4) bhAva se- Rjumati ananta bhAvoM ko jAnatA va dekhatA hai, parantu saba bhAvoM ke anantaveM / bhAga ko hI jAnatA va dekhatA hai| unhIM bhAvoM ko vipulamati kucha adhika, vipula, vizuddha aura nirmala rUpa se jAnatA va dekhatA hai| . a (haribhadrIya vRttiH) . idaM dravyAdibhirnirUpyate- tatra dravyato manaHparyAyajJAnI ardhatRtIyadvIpasamudrAntargataprANimanobhAvapariNatadravyANi jAnAti pazyati ca, avadhijJAnasaMpanna-: manaHparyAyajJAninamadhikRtyaivam, anyathA jAnAtyeva, na pshyti|athvaa yataH sAkAraM tadato jJAnam, yatazca pazyati tena ato drshnmiti| evaM sUtre saMbhavamadhikRtyoktamiti, anyathA , ca cakSuracakSuravadhikevaladarzanaM tatroktaM caturdhA virudhyte| (vRtti-hindI-) manaHparyaya jJAna kA dravya Adi kI dRSTi se nirUpaNa kiyA jA rahA hai ca hai- (1) dravya se manaHparyAyajJAnI DhAI dvIpa-samudra ke antargata prANiyoM ke manobhAva-pariNata 4 dravyoM ko jAnatA hai, dekhatA hai| 'jAnatA hai- dekhatA hai' yaha kathana usa manaHparyayajJAnI ko dRSTi 4 meM rakhakara kiyA hai jo avadhijJAna-sampanna bhI hai| anyathA manaHparyayajJAnI mAtra jAnatA hI hai, dekhatA nahIM hai (isakA kAraNa yaha hai ki manaHparyaya darzana nahIM hotA, 'manaHparyAyajJAna' hI , hotA hai, jaba ki avadhi Adi jJAnoM meM darzana-nirAkAra upayoga va jJAna- sAkAra upayogAtmaka, , donoM hote haiN)| athavA sAkAra upalabdhi ho to 'jJAna' hotA hai, aura (bAda meM mAnasa acakSurdarzana, 9 se) dekhatA bhI hai, isa prakAra sUtra meM saMbhAvanA rakhakara vaisA (jAnatA hai, dekhatA hai- donoM) " ca kahA gayA hai, anyathA (Agama meM) cakSurdarzana, acakSurdarzana, avadhidarzana va kevala darzana -ye a jo cAra bheda (hI) batAe gae haiM, usase virodha prasakta hogaa| / (r)(r)(r)90888088000000000000 293 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22222222222222222 -aaaaaaa zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) NOranon | (haribhadrIya vRttiH) kSetrataH ardhatRtIyeSveva dvIpasamudreSu, kAlatastu palyopamAsaMkhyeyabhAgam eSyamatItaM vA >> kAlaM jAnAti bhAvatastu manodravyaparyAyAn anntaaniti|ttr sAkSAnmanodravyaparyAyAneva pazyati, , bAhyAMstu tadviSayabhAvApanjAnanumAnato vijaanaati|kutH?, manaso mUrtAmUrtadravyAlambanatvAt, chAsthasya caamuurtdrshnvirodhaaditi| a satpadaprarUpaNAdayastu avdhijnyaanvdvgntvyaaH| nAnAtvaM cAnAhArakaparyAptakau ca pratipadyamAnau na bhavataH, naapiitrau| (vRtti-hindI-) kSetra kI dRSTi se aDhAI dvIpa-samudroM meM, tathA kAla kI dRSTi se a palyopama ke asaMkhyeya bhAga bhAvI yA atIta kAla ko jAnatA hai| inameM sAkSAt to vaha a manodravya ke paryAyoM ko hI dekhatA hai, usa paryAyoM ke viSayabhUta bAhya padArthoM ko anumAna se 4 jAnatA hai| aisA kyoM? mana to mUrta mUrta va amUrta -donoM dravyoM kA Alambana (viSaya) karatA hai aura chadmastha ko amUrta kA darzana (jJAna) honA viruddha hai (amAnya) hai| a (manaHparyAyajJAnI kI) satpada-prarUpaNA Adi to avadhijJAna kI taraha hI samajhanA , G caahie| isa jJAna kA nAnAtva (alpa-bahutva) isa prakAra hai- anAhAraka va aparyAptaka -ye manaHparyaya jJAna ke pratipadyamAna nahIM hote aura na hI pUrvapratipanna hote haiN| , ca vizeSArtha nandI sUtra Adi (sU. 37) meM 'manaHparyAyajJAnI jAnatA-dekhatA hai aisA prayoga milatA hai| yahAM TIkAkAra ne yaha prazna uThAyA hai ki jJAna- jAnanA to sAkAra bodha hotA hai aura darzana- dekhanA anAkAra jJAna (upayoga) hotA hai| cUMki manaHparyaya jJAna meM 'darzana' nahIM hotA, sirpha jJAna hotA hai| " a ataH manaHparyAyajJAna ke lie 'jAnatA hai, dekhatA hai' yaha kahanA kisa prakAra yuktisaMgata hai? isa " ce sambandha meM vizeSAvazyaka bhASya tathA usake vyAkhyAkAra AcArya maladhArI hemacandra ne vistAra se , vivecana kiyA hai| yahAM A. haribhadra kI vyAkhyA meM to yaha saMkSipta va sAMketika rUpa meM hI vivecita 22222222 222222222 huA hai| AgamoM meM darzana ke cAra hI prakAra batAye gae haiM- cakSurdarzana, acakSurdarzana, avadhi darzana hai aura kevala drshn| inameM manaHparyaya darzana nahIM mAnA gayA hai| jIvAjIvAbhigama (pratipatti- 1) meM sabhI jIvoM meM inhIM cAroM kA hI vicAra hai| paNNavaNA (pada-29) meM bhI anAkAropayoga meM ina cAroM 294 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 2000000000 2333333333333333333333333333 2322323222223 niyukti gAthA-1 kA hI nidarzana hai| sthAnAGga (4/609) meM bhI ukta cAra hI darzanoM kA saMketa hai| manaHparyAyajJAnI ke yA to do darzana (acakSurdarzana, acakSurdarzana) yA tIna darzana (cakSurdarzana, acakSurdarzana va avadhidarzana) hI mAne , gaye haiN| ataH 'manaHparyAya jJAna jAnatA hai' yaha kathana to sahI hai, kintu 'dekhatA hai' isa kathana para , ra praznacinha laga jAtA hai| isa sambandha meM kucha samAdhAna prastuta kiye gaye haiN| eka samAdhAna yaha hai ki . c& manaHparyAyajJAnI avadhidarzana se dekhatA hai| kintu aisA bhI ho sakatA hai ki manaHparyAyajJAnI avadhidarzana . se sampanna nahIM ho| taba phira 'dekhatA hai' yaha kathana punaH vicAraNIya ho jAtA hai| eka samAdhAna yaha hai a AyA ki apane viziSTa kSayopazama ke kAraNa manaHparyAyajJAna sAkAra hI utpanna hotA hai, yahAM / . 'dekhatA hai' kA artha hai- prakRSTa IkSaNa, kyoMki 'dRz' dhAtu kA prekSaNa artha hotA hai| avadhijJAna bhI 'mana' " c& kA pratyakSa kara sakatA hai, kintu mana kI paryAyoM ko jisa prakAra sUkSmatA va vizuddhatA ke sAtha " manaHparyAyajJAnI jAnatA hai, vaisI kSamatA avadhijJAna meM nahIM hai, vaha mana meM jhalakate dravya, kSetra, kAla , va bhAva ko pratyakSa nahIM kara sktaa| nandI sUtra kI vyAkhyA meM yaha bhI kahA gayA hai ki jJAna eka hone para bhI kSayopazama kI vicitratA ke kAraNa usakA upayoga anekavidha ho sakatA hai, ataH viziSTatara , & manodravya paryAyoM ko jAnane kI dRSTi se dekhatA hai' yaha kahA gayA hai| dUsarA samAdhAna yaha bhI AyA . ki prajJApanA (pada-30) meM manaHparyAya jJAna kA pazyattApUrvaka honA batAyA gayA hai| yadyapi vahAM , Ma anAkAra pazyattA nahIM hotI, kintu sAkAra pazyattA to hotI hI hai| ataH 'dekhatA hai' yaha kathana usI , a 'pazyattA' kA saMketaka ho| 'pazyattA' se tAtparya hai- dIrghakAlika yA trikAlaviSayaka avabodha / cUMki 1 & manaHparyAya jJAna palyopama ke asaMkhyAta bhAga pramANa atIta-anAgata kAla ko jAnatA hai, ataH yaha . a trikAlaviSayaka hai| (haribhadrIya vRttiH) 4 uktaM mnHpryaaynaanm| idAnImavasaraprAptaM kevalajJAnaM pratipAdayannAha niyuktiH) aha svvdvprinnaambhaavvinnnnttikaarnnmnnNtN| sAsayamappaDivAi egavihaM kevalannANaM // 77 // [saMskRtacchAyAH-atha sarvadravyapariNAmabhAvavillaptikAraNam anntm|shaashvtmprtipaati ekavidhaM. 4 kevalajJAnam // (vRtti-hindI-) manaHparyAya jJAna kA nirUpaNa samApta huaa|ab prasaMga prApta kevalajJAna | kA pratipAdana karane jA rahe haiM (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)90000000 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -aaaaaaca zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000 18.022222222222222222222 (71) (niyukti-hindI-) kevalajJAna sabhI dravyoM, usakI pariNatiyoM aura bhAvoM ke vijJAna kA kAraNa hai, ananta hai, zAzvata hai, apratipAtI hai aura eka hI prakAra kA hotA hai| (haribhadrIya dRttiH) (vyAkhyA-) iha manaHparyAyajJAnAnantaraM sUtrakramoddezataH zuddhito lAbhatazca prAk kevalajJAnamupanyastam, atastadartho padarzanArthamathazabda iti| uktaM ca- "atha prkriyaaprshnaanntrymngglopnyaasprtivcnsmuccyessu"| sarvANi ca tAni dravyANi ca sarvadravyANi-jIvAdilakSaNAni, teSAM pariNAmAH- prayogavisasobhayajanyA utpAdAdayaH sarvadravyapariNAmAH, teSAM bhAvaH sattA svalakSaNamityanantaram, tasya vizeSeNa jJapanaM vijJaptiH, vijJAnaM vA vijJaptiH-paricchittiH, tatra bhedopacArAt, tasyA vijJapteH kAraNaM vijJaptikAraNam, ata eva sarvadravyakSetrakAlabhAvaviSayaM tat, kSetrAdInAmapi dravyatvAt, tacca jnyeyaannttvaadnntm| zazvadbhavatIti zAzvatam, tacca vyavahAramayAdezAdupacArataH pratipAtyapi bhavati, ata Aha6 pratipatanazIlaM pratipAti, na pratipAti apratipAti, sdaa'vsthitmityrthH| (vRtti-hindI-) manaHparyAya jJAna ke bAda, sUtrokta krama ko dRSTi meM rakhate hue, zuddhi va " + lAbha (sabake bAda, aMta meM prApti) kI dRSTi se (zreSTha hone se) kevalajJAna kA nirdeza pahale kiyA a gayA hai, isalie usakA (hI) nidarzana yahAM kiyA jA rahA hai- ise sUcita karane hetu 'atha' zabda yahAM prayukta hai| kahA bhI hai- "atha zabda kA prayoga ina arthoM meM kiyA jAtA haiprakriyA, prazna, Anantarya, maGgala, upanyAsa, prativacana aura smuccy|' (yahAM 'atha' zabda 'Anantarya' artha meM prayukta hai|) sabhI jo dravya, arthAt jIva Adi lakSaNa vAle sabhI dravya, unake jo pariNAma, pariNAma se tAtparya hai- prayoga yA svabhAvataH yA donoM se hone vAle a utpAda, vyayarUpa pariNAma, unakA bhAva / bhAva, sattA, svalakSaNa -ye paryAyavAcI haiN| usa bhAva (astitva) kI vijJapti, yAnI usakA vizeSatayA jJAna, vijJAna, bodha / usa vijJapti kA kAraNa yaha kevalajJAna hotA hai| yahAM vijJapti aura kevala jJAna meM bhedopacAra hai (anyathA kevala jJAna, kA hI abhinna paryAya vijJapti hai, phira bhI kAraNa-kArya vyavasthA ke lie donoM meM bheda mAnA, gayA hai| isIlie (sarvadravya pariNatiyoM ke sadbhAva ko jAnane meM kAraNa hone se hI) yaha sarva dravya- sarvakSetra, sarvakAla, aura sarva bhAva ko viSaya karane vAlA hai| yahAM kSetra (kAla, 888888888888888888888888888888888883333333333 222222223 - 296 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ReceRamnce hn g h h h h h h -- mem 33333333333333333333 -22233333333333333333333322 niyukti-gAthA-78 | bhAva) Adi bhI dravya haiM (isalie 'sarvadravya' meM kSetrAdi antarhita haiN)| cUMki jJeya ananta haiM, / isalie vaha (kevalajJAna) ananta hai| hamezA hotA hai, isalie vaha zAzvata hai| vyavahAra-naya se , (anya jJAna) upacArataH pratipAtI bhI hote haiM, isalie kahA- jo pratipatanazIla nahIM hotA, , & arthAt sarvadA sthita rahatA hai| a (haribhadrIya vRttiH) Aha- apratipAtyetAvade vAstu, zAzvatamityetadayuktam / na, & apratipAtino'pyavadhijJAnasya zAzvatatvAnupapatteH, tasmAdubhayamapi yuktmiti| ekavidham' ekaprakAram, AvaraNAbhAvAt kssysyaikruuptvaat| kevalam' matyAdinirapekSa 'jJAnaM' saMvedanam, kevalaM ca tatjJAnaM ceti samAsa iti gAthArthaH // 77 // (vRtti-hindI-) (zaMkA-) 'apratipAtI' itanA hI rahane deM, (zAzvata kA artha 'apratipAtI' zabda se hI gatArtha ho jAtA hai, ataH) 'zAzvata' bhI kahanA yuktiyukta nahIM hai| 4 (samAdhAna-) yaha bAta nahIM hai| kyoMki avadhijJAna apratipAtI bhI hotA hai, kintu vaha (kevalajJAna , kI taraha) zAzvata nahIM hotA, isalie apratipAtI aura zAzvata- donoM vizeSaNa yahAM yuktiyukta , ca haiN| ekavidha yAnI ekarUpa, cUMki (samasta) AvaraNa kSINa ho cukA hai, aura kSaya ekarUpa, * hotA hai (kSayopazama kI taraha vividha rUpa nahIM hotaa)| 'kevala' yAnI jisameM mati Adi kI , & jJAnoM kI apekSA nahIM rahatI, aisA jJAna yAnI saMvedana, donoM kA samAsa hokara 'kevalajJAna' yaha pada niSpanna huA hai| yaha gAthA kA artha pUrNa huA IIT7 || ca (haribhadrIya vRttiH) / iha tIrthakRt samupajAtakevalaH sattvAnugrahArthaM dezanAM karoti, tiirthkrnaamkrmodyaat| tatazca dhvaneH zrutarUpatvAt tasya ca bhAvazrutapUrvakatvAt zrutajJAnasaMbhavAdaniSTApattiriti mA , bhUmatimoho'vyutpannabuddhInAmityatastadvinivRttyarthamAha (niyuktiH) kevalaNANeNatthe NAuM je tattha pnnnnvnnejoge| te bhAsaititthayaro vayajoga suyaM havai sesaM // 78 // [saMskRtacchAyAH- kevalanAnena arthAt jJAtvA yAstatra prjnyaapnyogyaan| tAn bhASate tIrthakaro vAgyogaH / zrutaM bhavati zeSam / (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 297 - 3333333333333388888888888888888888888888880 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REEN CA CR CA CR ca Ce c& zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0 0 0 0 0 0 (vRtti-hindI-) 'kevala jJAna' utpanna hone ke anantara tIrthaMkara isa loka meM prANiyoM "ca para anugraha-hetu jo upadeza karate haiM, usakA kAraNa hai- tIrthaMkara-nAmakarma kA udaya / yahAM & avyutpanna buddhi (alpamati) vAloM ko yaha mati-bhrama (prazna-) ho sakatA hai ki dhvani rUpa, 9 (upadeza to) zrutarUpa hotA hai aura zruta kI utpatti bhAvazruta-pUrvaka hotI hai, kintu (kevalI 1 la tIrthaMkara ko) zrutajJAna to asaMbhava hai, ataH yaha (upadezadAna) aniSTa Apatti rUpa hai| ukta " ca matibhrama na ho -isako dUra karane hetu Age kI gAthA kaha rahe haiM (78) (niyukti-hindI-) tIrthaMkara 'kevalajJAna' dvArA padArthoM ko jAnakara, unameM jo prajJApanA (nirUpaNa) ke lAyaka hote haiM, unakA bhASaNa (kathana) karate haiN| yaha (kathana) unakA 'vArayoga', CR (vacanayoga) hotA hai, (kintu) jo (zrotAoM ke lie) 'zeSazruta' (arthAt dravyazruta) ho jAtA hai| : (haribhadrIya vRttiH) (vyAkhyA-) iha tIrthakaraH kevalajJAnena 'arthAn' dharmAstikAyAdIn mUrtAmUrtAn / CM abhilApyAnabhilApyAn 'jJAtvA' vinizcitya, kevalajJAnenaiva jJAtvA na tu zrutajJAnena, tasya , kSAyopazamikatvAt, kevalinazca tadabhAvAt, sarvazuddhau deshshuddhybhaavaadityrthH|ye 'tatra' teSAmarthAnAM / ca madhye, prajJApanaM prajJApanA, tasyA yogyAH prajJApanAyogyAH, 'tAn bhASate tAneva vakti netraaniti| prajJApanIyAnapi na sarvAneva bhASate, anantatvAt, AyuSaH parimitatvAt, vAcaH krmvrtitvaacc| " kiM tarhi?, yogyAneva gRhItRzaktyapekSayA yo hi yAvatAM yogya iti| (vRtti-hindI-) (vyAkhyA-) yahAM tIrthaMkara kevalajJAna' se, padArthoM ko, arthAt mUrta va . amUrta abhilApya (kathanIya) va anabhilApya dharmAstikAya Adi ko, nizcaya ke sAtha , CM 'kevalajJAna' se jAnakara, arthAt unheM zrutajJAna se nahIM jAnate kyoMki vaha kSAyopazamika : la hotA hai (kSAyika jJAna hone para, vaha zrutajJAna) kevalI meM nahIM rahatA, kyoMki sarvazuddhi hone , para deza-zuddhi nahIM rahatI -yaha tAtparya hai| unameM, arthAt una jJeya padArthoM ke madhya, jo " << prajJApana -prajJApanA yA nirUpaNA ke yogya haiM, unheM, yAnI unheM hI (kevalI) kahate haiM, anya " & (padArthoM) ko nahIM khte| aura sabhI prajJApanIya padArthoM ko bhI nahIM kaha pAte, kyoMki ve , C (padArtha) ananta hote haiM aura Ayu sImita hotI hai evaM vANI krama se hI pravRtta hotI hai| to . * kyA kahate haiM? (uttara-) grahItA kI sAmarthya kI dRSTi se, jitanA una grahItA (zrotA) ke lie " yogya hotA hai, utanA hI ve kahate haiN| - 298 @@@@@@c(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 888888888888888888888888888888888888888888888 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRRRRRRR 20090099999900 222222223333333322323222222222222333333333333 niyukti-gAthA-78 / (haribhadrIya vRttiH) tatra kevalajJAnopalabdhArthAbhidhAyakaH zabdarAziH procyamAnastasya bhagavato vAgyoga , & eva bhavati, na zrutam, nAmakarmodayanibandhanatvAt, zrutasya ca kSAyopazamikatvAt, sa ca zrutaM , & bhavati zeSam, shessmityprdhaanm| etaduktaM bhavati- zrotRNAM zrutagranthAnusAribhAvazrutajJAnanibandhanatvAccheSamapradhAnaM & drvyshrutmityrthH| anye tvevaM paThanti- 'vayajogasuyaM havai tesiN'| sa vAgyogaH zrutaM bhavati / 'teSAM' zrotRNAm, bhaavshrutkaarnntvaaditybhipraayH| athavA 'vAgyogazrutaM' dravyazrutameveti / gAthArthaH // 78 // (vRtti-hindI-) 'kevala jJAna' se jJeya padArthoM ko vyakta karane vAlI jo zabda rAzi bolI jAtI hai, vaha bhagavAn jinendra kA vacana-yoga hI hotA hai, zruta (bhAvazruta) nahIM hotA, . 6 kyoMki vaha (vacana-yoga) (tIrthaMkara-) nAmakarma ke udaya se niSpanna hotA hai| (bhAvazruta se 1 ca utpanna vaha zabdarAzi ho nahIM sakatI, aura vaha zabdarAzi (bhAva) zruta bhI nahIM ho sakatI, 7 hai kyoMki vaha kSAyopazamika huA karatI hai, ataH vaha zeSa zruta (avaziSTa, yAnI dravyazruta) hI hai| " . kahane kA tAtparya yaha hai- vaha zabda-rAzi zrotAoM meM zrutagranthAnusArI bhAvazrutajJAna " ca ko utpanna karatI hai, isalie vaha zeSazruta yAnI dravyazruta hai| anya AcArya gAthA meM 7 a ('vayajogasuyaM havai sesaM' kI jagaha) 'vayajogasuyaM havai tesiM' yaha pATha mAnate haiM, arthAt // vaha vacana-yoga una zrotAoM ke lie bhAvazruta kA kAraNa hone se, 'dravyazruta' hotA hai| athavA : vacanayogazruta dravyazruta hI hai| yaha gAthA kA artha pUrNa huA 78 // a vizeSArthaa yahAM yaha batAyA gayA hai ki tIrthaMkara kA upadeza chadmastha kI taraha nahIM hotaa| chadmasthoM dvArA a bhAvazruta ke AdhAra para dravyazruta rUpa upadeza diyA jAnA sambhava hai| kintu tIrthaMkara mana meM socakara yA cintana karane ke bAda nahIM bolte| unake to (bhAva) mana hI nahIM hotaa| vaha jo upadeza dete haiM, vaha to 5 tIrthaMkara-nAma karmodaya ke kAraNa hone vAlA 'vacana-yoga' (vacanAtmaka pravRtti) hI hai| AcArya kundakunda 4 unake dvArA binA kisI icchA ke dharmopadeza honA mAnate haiN| . naMdI sUtra ke anusAra jo jJAna sarva dravya, sarva kSetra, sarva kAla aura sarva bhAva ko jAnatAdekhatA hai, vaha kevalajJAna hai| 88888888&&&&&&&&&&&&&&&&& &&&&&&&&&&&& &&& (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)9000@ce@@ 299 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRRRRace zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 0000000 AcAracUlA se phalita hai- kevalajJAnI saba jIvoM ke saba bhAvoM ko jAnatA-dekhatA hai| jJeya ce rUpa saba bhAvoM kI sUcI isa prakAra hai- 1. Agati 2. gati 3. sthiti 4. cyavana 5. upapAta 6. bhukta 7. 2 a pIta 8. kRta, 9. pratisevita, 10. AviSkarma- pragaTa meM hone vAlA karma 11. rahasya karma 12. lapita , a 13. kathita 14. mano- maansik| bRhatkalpa bhASya meM kevalajJAna ke pAMca lakSaNa batalAe haiM 1. asahAya-iMdriya mana nirapekSa / 2. eka- jJAna ke sabhI prakAroM se vilakSaNa / 3. anivArita vyApAra- avirahita upayoga vaalaa| 4. anaMta-anaMta jJeya kA sAkSAtkAra karane vaalaa| -222333333333333333333333333333333333332223338 5. avikalpita- vikalpa athavA vibhAga se rhit| tattvArtha bhASya meM kevalajJAna kA svarUpa vistAra se batAyA gayA hai| vaha saba bhAvoM kA grAhaka, saMpUrNa loka aura aloka ko jAnane vAlA hai| isase atizAyI koI jJAna nahIM hai| aisA koI / jJeya nahIM hai jo kevalajJAna kA viSaya na ho| ukta vyAkhyAoM ke saMdarbha meM sarva dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI vyAkhyA isa prakAra phalita : hotI hai- sarva dravya kA artha hai mUrta aura amUrta saba dravyoM ko jAnane vaalaa| kevalajJAna ke atirakti : koI bhI jJAna amUrta kA sAkSAtkAra athavA pratyakSa nahIM kara sktaa| sarva kSetra kA artha hai- saMpUrNa AkAza (lokAkAza aura alokAkAza) ko sAkSAt jAnane ce vaalaa| sarvakAla kA artha hai- sImAtIta atIta aura bhaviSya ko jAnane vaalaa| zeSa koI jJAna asIma kAla ko nahIM jAna sktaa| sarva bhAva kA artha hai- gurulaghu aura agurulaghu saba paryAyoM ko jAnane vaalaa| kevalajJAna yA sarvajJatA kI itanI vizAla avadhAraNA kisI anya darzana meM upalabdha nahIM hai| , C kevalI yA tIrthaMkara ke kevalajJAna va kevaladarzana- donoM hote haiN| ve krama se hote haiM, yA eka sAtha hote . 6 haiM- isa viSaya meM do vicAradhArAeM haiN| eka tIsarI vicAradhArA bhI hai jo ina ina donoM ko abhinna ce mAnatI hai| kramika pakSa AgamAdhArita hai aura isake mukhya pravaktA haiM- A. jinabhadragaNi kssmaashrmnn| " / yugapatvAda ke pravaktA hai- mllvaadii| abhedabhAva ke pravaktA haiM-siddhasena divaakr| . - 300 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)ce@@ Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Reacoconcence niyukti-gAthA-18 2222222222222233 2222223333333 pahale kramikavAda kI carcA kreN| bhagavatI sUtra (28/8) meM jJAna ko sAkAra, tathA darzana ko ce anAkAra mAnate hue inake eka sAtha (yugapat) hone kA niSedha kiyA gayA hai| anAvRta AtmA meM jJAna satata pravRtta rahatA hai aura chadmastha ko jJAna kI pravRtti karanI par3atI - hai| chadmastha ko jJAna kI pravRtti karane meM asaMkhya samaya lagate haiM aura kevalI eka samaya meM hI apane & jJeya ko jAna lete haiN| isa para se yaha prazna uThA ki kevalI eka samaya meM samUce jJeya ko jAna lete haiM , to dUsare samaya meM kyA jAneMge? ve eka samaya meM jAna sakate haiM, dekha nahIM sakate yA dekha sakate haiM, .. jAna nahIM sakate to unakA sarvajJatva hI TUTa jAegA! isa prazna ke uttara meM tarka Age bddh'aa| do dhArAeM aura bana giiN| mallavAdI ne kevala-jJAna se aura kevala-darzana ke yugapat hone aura siddhasena divAkara ne unake abheda kA pakSa prastuta kiyaa| digambara-paramparA meM kevala yugapat-pakSa hI mAnya rhaa| zvetAmbara-paramparA meM isakI krama, , yugapat aura abheda- ye tIna dhArAeM bana giiN| vikrama kI satrahavIM zatAbdI ke mahAn tArkika yazovijayajI ne isakA nayadRSTi se samanvaya : kiyA hai| Rju-sUtra naya kI dRSTi se kramika pakSa saMgata hai| yaha dRSTi vartamAna samaya ko grahaNa karatI hai| yaha dRSTi vartamAna samaya ko grahaNa karatI hai| pahale samaya kA jJAna kAraNa hai| aura dUsare samaya kA a darzana usakA kArya hai| jJAna aura darzana meM kAraNa aura kArya kA krama hai| vyavahAra-naya bhedasparzI hai| 20 & usakI dRSTi se yugapat-pakSa bhI saMgata hai| saMgraha naya abhedasparzI hai| usakI dRSTi se abheda-pakSa bhI " < saMgata hai| ina tInoM dhArAoM ko tarka-dRSTi se dekhA jAya to inameM abheda-pakSa hI saMgata lagatA hai| a jAnane aura dekhane kA bheda parokSa yA apUrNa jJAna kI sthiti meM hotA hai| vahAM vastu ke paryAyoM ko , jAnate samaya usake sAmAnya rUpa nahIM jAne jA skte| pratyakSa aura pUrNa jJAna kI dazA meM jJeya kA , a prati samaya sarvathA sAkSAt hotA hai| isalie vahAM yaha bheda nahIM honA caahie| dUsarA bhedaparaka dRSTikoNa Agamika hai| usakA pratipAdana svabhAva-sparzI hai| pahale samaya meM vastugata-bhinnatAoM ko jAnanA aura dUsare samaya meM bhinnagata-abhinnatA ko jAnanA svabhAva-siddha hai| jJAna kA svabhAva hI aisA hai| bhedonmukhI jJAna sabako jAnatA hai aura abhedonmukhI darzana sabako dekhatA hai| abheda meM bheda aura abheda meM bheda samAyA huA hai, phira bhI bheda-pradhAna jJAna aura abheda- 1 ca pradhAna darzana kA samaya eka nahIM hotaa| (r) (r)ce@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ 301 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -RRORCE CECAR zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 9200000 222222233333333333333333333333333333333333333 - | (haribhadrIya vRttiH) satpadaprarUpaNAyAM ca gatimaGgIkRtya siddhagatau manuSyagatau ca, indriyadvAramadhikRtya . & noindriyAtIndriyeSu, evaM trasakAyAkAyayoH, sayogAyogayoH, avedakeSu, akaSAyiSu, * zuklalezyAlezyayoH, samyagdRSTiSu, kevalajJAniSu, kevaladarziSu, saMyatanosaMyatayoH, sAkarAnAkAropayogayoH, AhArakAnAhArakayoH, bhASakAbhASakayoH, parIttanoparIttayoH, paryAptanoparyAptayoH, bAdaranobAdarayoH, saMjJiSu nosaMjJiSu, bhavyanobhavyayoH, mokSaprAptiM prati : la bhavasthake valino bhavyatA, caramAcaramayoH, caramaH- kevalI, acaramaH- siddhaH bhavAntaraprAptyabhAvAt, kevalaM drssttvymiti| pUrvapratipannapratipadyamAnayojanA ca svabuddhayA krtvyeti| _ 'dravyapramANaM' tu pratipadyamAnAnadhikRtya utkRSTato'STazatam / pUrvapratipannAH kevalinastu anntaaH| kSetram' jaghanyato lokasyAsaMkhye yabhAgaH, utkRSTa to loka eva, kevlismudghaatmdhikRty| evaM sprshnaa'pi| kAlataH' sAdyamaparyantam / antaraM' nAstyeva, la pratipAtAbhAvAt / bhAgadvAraM' matijJAnavad drssttvym| 'bhAva' iti kSAyike bhaave| 'alpabahutvaM' & mtijnyaanvdev| (vRtti-hindI-) satpada-prarUpaNA ke antargata gati (dvAra) ko dRSTi meM rakha kara siddhagati va manuSya-gati meM, indriya-dvAra ke antargata no-indriya va atIndriyoM meM, isI prakAra trasakAya va apkAya, sayoga va ayoga, avedaka va akaSAya, zukla lezyA va alezya, samyagdRSTi, kevalajJAnI, kevaladarzanI, saMyata va nosaMyata, sAkAra upayoga va anAkAra upayoga, AhAraka va anAhAraka, bhASaka va abhASaka, parItta va aparItta, paryApta va noparyApta, bAdara va nobAdara, saMjJI va nosaMjJI, bhavya va nobhavya, carama va acarama -ina (saba) meM kevalajJAna kA nirUpaNa samajhanA caahie| yahAM bhavya se tAtparya hai- bhavastha kevalI, jo mokSa prApti ke yogya la haiN| carama se tAtparya hai- kevalI, aura acarama se tAtparya hai- siddha, kyoMki unheM anya janma " 2 nahIM lenA hai| inameM pUrvapratipanna va pratipadyamAna kI yojanA apanI buddhi se kara lenI caahie|" dravyapramANa- pratipadyamAna kevaliyoM kI dRSTi se utkRSTa 108 (saMkhyA) hotI hai aura pUrvapratipanna kevalI to ananta haiN| kSetra- inakA jaghanya kSetra loka kA asaMkhyeya bhAga hotA hai 302 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)ce@@ - Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -aceaeeeeee 999999999999 ) -233333333333333333333333333333333333333333333 niyukti gAthA-79 aura utkRSTa kSetra kevalI-samudghAta kI dRSTi se (samasta) loka hI hai, isI taraha sparzanA ko / / ca bhI samajhanA caahie| kAla kI dRSTi se yaha sAdi-aparyavasita hai| kevalajJAna meM 'antara' >> nahIM hotA, kyoMki vaha pratipAtI nahIM hotaa| bhAga dvAraH- mati Adi jJAnoM kI taraha (kevalajJAna , ke 'bhAga' dvAra kA nirUpaNa) samajhanA caahie| bhAva- mAtra kSAyika bhAva hI isameM hotA hai| " alpabahutvaH- yaha bhI matijJAna kI taraha hI samajhanA caahie| (haribhadrIya vRttiH) uktaM kevalajJAnam / tadabhidhAnAcca nandI, tadabhidhAnAnmaGga lmiti| evaM tAvanmaGgalasvarUpAbhidhAnadvAreNa jJAnapaJcakamuktam / iha tu prakRte zrutajJAnenAdhikAraH, tathA ca // niyuktikAreNAbhyadhAyi (niyuktiH) itthaM puNa ahigAro suyanANeNaM jao sueNaM tu| - 'sesANamappaNo'vi a aNuogu paIvadiThThanto // 79 // [saMskRtacchAyAH-itthaM punaH adhikAraH zrutajJAnena yataH zrutena tu| zeSAnAmAtmano'pi ca anuyogaH prdiipdRssttaantH|||| ___ (vRtti-hindI-) isa prakAra, 'kevalajJAna' kA nirUpaNa ho gyaa| kevalajJAna ke 7 nirUpaNa ke sAtha hI, (pAMca jJAna rUpa) nandI kA kathana, aura usake sAtha hI maGgala kA , kathana bhI pUrNa huaa| isa rIti se, maGgala-svarUpa ke kathana ke mAdhyama se 'jJAna-paJcaka' a (pAMcoM jJAnoM) kA nirUpaNa samApta ho gyaa| yahAM prakRta meM, 'zrutajJAna' kA adhikAra (prakaraNa) cala rahA hai, isIlie niyuktikAra kaha rahe haiM (79) (niyukti-hindI-) isa prakAra, (yahAM to) adhikAra 'zrutajJAna' kA hai| kAraNa yaha hai - ki zrutajJAna ke mAdhyama se zeSa jJAnoM kA tathA svayaM kA bhI anuyoga (vyAkhyAna) kiyA jAtA hai la hai, yahAM pradIpa kA udAharaNa (dhyAna meM rakhane yogya) hai| &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& - 8088(r)(r)cence@@@@@@@ 303 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RRcacaceae zrIAvazyaka niyukti (vyAkhyA-anuvAda sahita) 900999902 222222222238232233333333333333222222222222222 (haribhadrIya vRttiH) (gamanikA-) atra punaH prakRte adhikAraH zrutajJAnena, yataH zrutenaiva 'zeSANAm' " matyAdijJAnAnAm Atmano'pi ca 'anuyogaH' anvAkhyAnam, kriyata iti vAkyazeSaH, svaparaprakAzakatvAttasya, pradIpadRSTAntazcAtra draSTavya iti gAthArthaH // 79 // [iti pIThikAvivaraNaM samAptam] (vRtti-hindI-) yahAM to vartamAna meM 'zrutajJAna' kA hI adhikAra (prakaraNa) hai| isameM kAraNa yaha hai ki zrutajJAna sva-paraprakAzaka hai, ataH zrutajJAna ke dvArA hI zeSa mati Adi jJAnoM kA tathA svayaM (zrutajJAna) kA, anuyoga yAnI nirUpaNa, 'kiyA jAtA hai' -isa kathana se vAkya pUrNa hotA hai| yahAM pradIpa kA dRSTAnta (dhyAna meM rakhane yogya) hai (jisake AdhAra para , zrutajJAna kI sva-paraprakAzakatA ko samajhanA caahie)| vizeSArtha abhI taka pAMcoM jJAnoM kA nirUpaNa kiyA gyaa| ye pAMcoM hI jJAna 'nandI' arthAt maGgala rUpa & haiN| niyuktikAra ne krama se pAMcoM jJAnoM kA savistAra nirUpaNa kara 'maGgalamayatA' kI dRr3ha nIMva para isa grantha kA vizAla bhavana khar3A kiyA hai| kintu niyukti' vyAkhyA rUpa hotI hai, isalie usakA sIdhA , sambandha Agama yA 'zruta' se hai| zruta ke antargata zeSa jJAna bhI vyAkhyAyita hote haiN| isa dRSTi se , niyuktikAra kA yaha kathana hai ki yaha prakaraNa yA viSayavastu vastutaH zrutajJAna se hI sambandhita hai, " ataH 'zrutajJAna' kA prakaraNa hI adhikRta hai| yaha zrutajJAna itanA vyApaka hai ki isake antargata . & zrutajJAna kA to nirUpaNa abhISTa hai hI, anya jJAnoM para bhI carcA kI jAtI hai| isake Age niyuktikAra , & zrutajJAna kI niyukti kA pratipAdana karane jA rahe haiM, jo eka svatantra viSaya hai| yahAM taka pAMca jJAnoM , kA nirUpaNa huA, jise isa grantha kI pUrvapIThikA yAnI bhUmikA yA prastAvanA bhAga ke rUpa meM , jAnanA caahie| isa taraha jJAnapaJcaka vivaraNa yA isa grantha kI pUrvapIThikA yahAM sampanna ho jAtI hai| [||jnyaanpnyck (nandI)-vyAkhyAna rUpI pUrvapIThikA samApta // ] 3333333888888888.777 304 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)00 Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OGRe0RemeROORSPOROSORROWERORE pariziSTa 3333333333333333333333333333333388888888888388 mam OMNO. 360 (330030030030 (3) Page #347 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RRRRRRRRRRR pariziSTa 900099 90 99999999900 ||aavshykniyukti|| (pUrvapIThikA mAtra) ||gaathaaoN kA vrnnaanukrm|| gAthAH gAthA saM. pRSTha saM. gAthAH gAthA saM. pRSTha saM.] 19 56 148 244 232 63. 257 213 27 akkhara saNNI samma aNugAmio u ohI atthANaM uggahaNaM addhAi avaTThANaM chAvaTThI abbhitaraladdhIe u tadubhayaM aha savva davvapariNAma aMgulamAvaliyANaM Agama AgamasatthaggahaNaM ANapANayakappe devA AbhiNibohiyanANaM AbhiNibohiyanANe Amosahi vipposahi AhArateyalaMbho ukkoseNaM itthaM puNa ahigAro IhA apoha vImaMsA ukkoso maNuesuM maNussa uggaha ikkaM samayaM uggaha IhA'vAo 242 UsasiaM nIsasiaM 20 153 eesimasaMkhijjA tiriyaM . egapaesogADhaM paramohI 219 orAlaviuvvAhArate 203 orAliaveuvvia-AhAraga | orAliaveuvvia-AhAro 1 84 ohI khittaparimANe kaihi samaehi logo 10 katto me vaNNeuM sattI ohissa 26 katto me vaNNeuM sattI suya 18 146 kammovari dhuveyara suNNeyara 40 203 kAle cauNha vuDDI _36 197 kevalaNANeNatthe NAuM je ___78 297 khittassa avaTThANaM tittIsaM 57 246 gai iMdie ya kAe 14 103 gaineraiyAIyA hiTThA jaha 68 271 175 79 12 53 4 303 102 236 53 (r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) 305 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Racecaceece Racece pariziSTa h haa h h h h h h h h h 6 77 gAthA: giNhai ya kAieNaM ghitUNa saMkalaM so...cakka cittUNa saMkalaM so...mahu cauhi samaehi logo cattAri gAuyAiM aTThAI cAraNa AsIvisa kevalI chaSTuiM hiTThima majjhima jaM kesavassa u balaM taM . jAvaiyA tisamayAhAragassa Neraiya deva titthaMkarA ya tappAgAre pallaga paDahaga tivihaMmi sarIraMmi 230 / .230 181 264 gAthA saM. pRSTha saM. gAthAH gAthA saM. pRSTha saM. 7 75 | bharahaMmi addhamAso jaMbU . 34 190 74: 283 bhAsaga paritta pajjatta .. 15 103 72 283 bhAsAsamaseDhIo 11 94 maNapajjavanANaM puNa 47 226 mUaM huMkAraM vA __23 165 70 273 vibuhAyAra jahaNNo vaTTo 237 vuDDI vA hANI vA . _59 249 283 sakkIsANaM paDhamaM duccaM ca . savvabahua-aggijIvA / 31 185 saMkhAIo khalu ohI 25 - 169 saMkhijjamaNodavve bhAgo 42 214 saMkhijjamasaMkhijjo purisa 200 saMkheja joyaNA khalu 52 234 214 saMkhijaMmi u kAle , saMtapayaparUpaNayA 13 103 sAgarAmaNAgArA ohi 65 262 suttattho khalu paDhamo . 167 179 suyanANe payaDIo __ 16 139 142 sussUsai paDipucchai ____22 163 222 suhumo ya hoi kAlo 37 199 5 57 solasa rAyasahassA 71 283 hatthaMmi muhattatto divasaMto 33 190 teA bhAsAdavvANa antarA teyAkammasarIre teAdavve davyAo asaMkhijje saMkhejje 261 do solA battIsA savyabaleNa 283 176 nANadaMsaNavibbhaMge nAmaM ThavaNA davie patteyamakkharAiM akkhara paramohi asaMkhijjA loga puDhe suNei saI phaDDA ya aNugAmI phaDDA ya asaMvijjA bAhiralaMbhe bhajjo davve 253 60 253 62 257 306 (r)(r)R@n@R(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r)(r) Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAranAmnAnadAna mAtA jagAlA VIE7.50YdhyarAindhandAmA manavAinamAramadhyAnAta samAkhanakalAlasaratA yasAyamAravatalavAlaka jAvaIbATa nadhyAtvAkAgata puSpa3000 bajavAhanamAmadhyAzayagnaka ayAyamAravanakananieyasAyanAvAnalabalira