________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिस्त्रे 'तत्थणं' तत्र-तयो मध्ये खलु 'जे से सहमे से ठप्पे' यः सः सूक्ष्मः परमाणुः सः स्थाप्यः अनिरूपणीयः एतत्प्रसङ्गानुपयोगित्त्वात्, तस्य स्वरूपं चान्यत्रोक्तमेवम्
_ "कारणमेव तदन्त्यं सूक्ष्मो नित्यश्च भवति परमाणुः ।
एकरसवर्णगन्धो द्विस्पर्शः कार्यलिङ्गश्च ॥१॥" इत्यादि लक्षणेनात्यन्त परम निकृष्टत्वमस्य स्वरूप प्रतिपादितम्, तदतिरिक्तं वैशेषिकं रूपं चात्र न प्रतिपाद्यमस्ति तस्मात्तं सूक्ष्म परमाणु स्थापयित्वा व्यावहारिकं परमाणु प्रक्रान्ततया निरूप्यस्वरूपत्वेन निरूपयति 'तत्थ णं जे से वावहारिए' तत्र तयोर्मध्ये यः सः-बूर्वोक्तो द्वितीयः व्यावहारिकः व्यवहार प्रयोजनः परमाणुपुद्गल: ‘से ण अणताणं सुहुम परमाणुपुग्गलाणं समुदयसमिइसमागमेणं' स खलु अनन्तानां सूक्ष्मपरमाणु पुद्गलानां समुदयसमितिसमागमेन समुदयाः समूहाः तेषां याः समितयः-बहूनि मेलइन में जो सूक्ष्म परमाणु है वह स्थाप्य है अनिरूपणोय है क्यों कि वह इस प्रसङ्ग में अनुपयोगी है इसका स्वरूप दूसरी जगह इस प्रकार से कहा गया है परमाणु कारण हो होता है और वह अन्त में ही होता है तथा सूक्ष्म, नित्य, एक रस एक वर्ण, एक गन्ध और दो स्पर्शवाला होता है इसको सत्ता का अनुमापक उससे जन्य कार्य ही होता है ।
"कारणमेव तदन्त्यं सूक्ष्मो नित्यश्च भवति परमाणुः ।
- एक रस वर्णगन्धो द्विस्पर्शः कार्यलिङ्गश्च ॥ १ ॥ . इस प्रकार के लक्षण कथन से इसका स्वरूप अत्यन्त परम निकृष्ट है ऐसा ही प्रतिपादित होता है. इसके अतिरिक्त और विशेष स्वरूप इसका यहां प्रतिपाद्य नहीं है. इसलिए सूक्ष्मपरमाणु की चर्चा न करके अब सूत्रकार व्यवहारोपयोगो परमाणु के स्वरूप का कथन करते हैं । यह व्यावहारिक परमाणु पुद्गल अनन्त सूक्ष्म परमाणु पुद्गलों की एकोभाव परिणति रूप समुदाय સૂક્ષ્મ પરમાણુ છે તે સ્થાપ્ય છે અનિરૂપણીય છે કેમકે તે આ પ્રસંગમાં અનુપયોગી છે આનું રસરૂપ અન્યત્ર આ પ્રમાણે નિરૂપિત કરવામાં આવેલ છે--
કે પરમાણું કારણ હોય છે અને તે અંતમાં જ હોય છે તથા સૂક્ષ્મ, નિત્ય, એક રસ એક વર્ણ એક ગળ્યું અને સ્પર્શ વાળો હોય છે. આની સત્તાને અનુમાપક તેનાથી નિષ્પન્ન आय य छ-..
कारणमेव तदन्त्य सूक्ष्मो नित्यश्च भवति परमाणुः ।
एक रस वर्ण गन्धो द्विस्पर्शः कार्यलिङ्गश्च ॥१॥ આ જાતના કથનથી અનુિં સ્વરૂપ અતીવ પરમ નિકૃષ્ટ છે એવું જ પ્રતિપાદિત થાય છે. એના સિવાય આનું વિશેષ સ્વરૂપ અહીં પ્રતિપાદ્ય નથી એથી સૂક્ષ્મ પરમાણુની ચર્ચા ન કરતાં હવે સૂત્રકાર વ્યવહારોપયોગી પરમાણુના સ્વરૂપનું કથન કરે છે. આ વ્યાવહારિક પરમાણુ પુદ્ગલ અનન્ત, સૂક્ષમ પરમાણુ યુદ્ગલની એકી ભાવ પરિણતિ રૂપ સમુદય સમિ તિના સમાગમથી નિષ્પન હોય છે. તાત્પર્ય આમ છે કે નિશ્ચય નય સૂક્ષ્મ પુદ્ગલેની
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
