________________
अम्वृद्धीपप्राप्तिसूत्र है! क्या बकपङ्क्ति-हैं या ध्वजा है ! इस प्रकार के जायमान संदेह को दूर करने के लिये निश्चय की ओर झुकते हुए ज्ञान का नाम ईहा है. जैसे यह ध्वजा होनी चाहिये. ईहा के बाद बिलकुल निश्चय-करने वाले ज्ञान का नाम अवाय-अपोह है-जैसे-यह-ध्वजा हो है. तथा अन्यान्य धर्म का पालोचन करना-इसका नाम गवेषण है. टोकाकार ने अवग्रह आदिकों केस्वरूप को इस प्रकार से समझाया है. जैसे-चक्रवर्ती ने-विचारा-शरीर में शोभा है. यह अवग्रह उसे ज्ञान हुआ-पर इसके बाद उप्ते ऐसा संशय ज्ञान हुआ कि यह शारीरिक शोभा अलङ्कार जन्य है. या स्वाभाविकी है ? संशय को दूर करने के लिये निश्चय की ओर झुकता हुआ ईहाज्ञान उसे इस प्रकार से हुआ कि यह अलङ्कार विशिष्ट शरीर की शोभा अलङ्कार जन्य होनी चहिये । इसके बाद फिर उसे ऐसा अवाय -अपोह-ज्ञान हुआ कि यह शारीरिक शोभा औपघिकी ही है स्वाभाविकी नहीं है। मतिज्ञान के जो सिद्धांतकारों ने अवग्रह आदि ४ मेद प्रकट किये हैं और उनमें एक अवाय नामका भेद प्रकट किया है उसी का नाम यहां अपोह कहा गया है। यह शारीरिक शोभा औपधिकी इसलिये निश्चित हुइ कहि गइ है कि यह अलंकारादिरूप बाह्य वस्तु के संसर्ग से जन्य हुई है. यह प्रत्यक्ष प्रमाण से सिद्ध हो रही है। इस शारीरिक शोभा के जो प्रकर्ष और अप्रकर्ष धर्म हैं वे बाह्य वस्तु के प्रकर्ष और अप्रकर्ष के अनुविधायी है इस तरह अन्वयरूप धर्म की आलोचना करने का नाम मार्गणाहै व्यतिरेक धर्म का आलोचन करना इसका नाम गवेषण है । और वह इस प्रकार से है ---यदि उप शारीरिक शोभा को स्वाभाપ્રમાણે જે સંદેહ ઉત્પન્ન થાય તેને દૂર કરવા માટે નિશ્ચય તરફ ઉન્મુખ થતા જ્ઞાનનું નામ ઈહા છે. જેમ કે એ વજા જ હોવી જોઈએ. ઈહા ૫છી એકદમ નિશ્ચય કરાવનારુ જ્ઞાન – અવાય–અપહ છે. જેમકે – એ ધ્વજા જ છે. તથા અન્ય ધર્મનું આલેચન કરવું ગવેષણ છેટીકાકારે અવગ્રહ વગેરેના સ્વરુપને આ પ્રમાણે સમજાવ્યું છે કે જેમ ચક્રવતીએ વિચાર કર્યો કે શરીરમાં શભા છે. એ અવગ્રહ રૂપ તેને જ્ઞાન થયું પણ ત્યારબાદ તેને આવું સંશય જ્ઞાન થયું કે એ શારીરિક શોભા અલંકારજન્ય છે-કે સ્વાભાવિકી છે ? એ સંશયને દૂર કરવા માટે નિશ્ચય તરફ ઉમુખ થતું ઈહાજ્ઞાન તેને આ રીતે થયું કે એ અલંકાર વિશિષ્ટ શરીરની શોભા અલંકાર જન્ય જ હોવી જોઈએ. ત્યારબાદ તેને એવું અવાય-અપહ-જ્ઞાન થયું કે એ શારીરિક શોભા ઔષધિકી જ છે-સ્વાભાવિકી નથી. સિદ્ધાન્તકારોએ મતિજ્ઞાનના જે અવગ્રહ વગેરે ૪ ભેદ પ્રકટ કર્યા છે અને તેમનામાં એક અવાયનામક ભેદ પ્રકટ કરેલ છે, તેનું જ નામ અહીં અપહ છે. એ શારીરિક શોભા ઔપશ્ચિકી એટલા માટે નિશ્ચિત થયેલી પ્રકટ કરવામાં આવી છે કે એ અલંકારાદિ ૫ બાહ્ય વસ્તુના સંસર્ગથી જન્ય છે. એ વાત પ્રત્યક્ષ પ્રમાણુથી સિદ્ધ થઈ રહી છે એ શારીરિક શેભાના જે પ્રકર્ષ અને અપ્રકર્ષ ધર્મો છે તે બાહય વસ્તુના પ્રકર્ષ અને અપ્રકર્ષના અનુવિધાયી છે. આ પ્રમાણે અન્વય રુપ ધર્મની આલોચના કરવાનું નામ માર્ગણ છે. – વ્યતિરેક ' આલેચન કરવું એ ગષણ છે. અને તે આ પ્રમાણે છે-જે એ શારીરિક શભા સ્વાભાવિક રુપમાં માનવામાં આવે તે પછી ભારભૂત આભૂષણે શરીર ઉપર શામાટે ધારણ કરવામાં
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
