________________
प्रकाशिका टीका-द्वि. वक्षस्कार सू. ३९ ऋषभस्वामिनः त्रिजगज्जनपूजनोयताप्ररूपणम् ३४३ पौनरुक्त्यशङ्का न कार्या, स्त्रीकलाविषयत्वेन पुरुषकलाविषयत्वेन च पृथग् पृथग् विवक्षणात् , अन्यथा स्त्रीकलापुरुषकला तदुभयकलाचेति कलानां भेदत्रयं विवक्षणीयं स्यादिति । शिल्पशतं यदुक्तं तत्र मूलशिल्पानि कुम्भशिल्पं लोहशिल्पं चित्रशिल्पं तन्तुवायशिल्पं नापिशिल्पमिति पञ्च । तत्र एकैकस्य भेदस्य विंशतिविंशति भेदा इति शिल्पशतम् । तदुक्तम्
"पंचेव य सिप्पाई घडलोह चित्तणंत कासवए।
इक्किक्कस्स य इत्तो वीस वीसं भवे भेया ॥१॥" छाया-पञ्चैव च शिल्पानि घटलोह चित्र वस्त्र काश्यपानि ।
विंशति एकैकस्य च इतो विंशतिर्भेदाः ॥१॥ इति ननु किं निमित्तं भगवता पञ्च मूलशिल्पानि प्रोक्तानि ? इति चेत्, आह-कालस्वभावेन युगलिकपुरुषेषु मन्दजाठराग्निषु जातेषु अपक्वौषधिषु भुज्यमानासु तदपरिपाकेन रुग्णप्रायास्ते युगलिकपुरुषाः संजाताः, ततस्तेषां दुर्दशामालोक्य दयाहृदयेन लिये इनमें पुनरुक्ति की संभावना नहीं हो सकती है, यदि ऐसा न होता तो फिर स्त्री कला पुरुषकला और तदुभयकला इस तरह से कलाकों के तीन भेद विवक्षित होते परन्तु इस प्रकार से कलाओं के भेद विवक्षित नहीं हुए हैं। शिल्पशत ऐसा जो कहा गया हैं उसमें मूलशिल्प चित्रशिल्प, तन्तुवायशिल्प, और नापित शिल्प ये पांच मेद हैं, इनमें प्रत्येकशिल्प के २०-२० और भेद होते हैं, इस तरह शिल्पशत होते है ।
तदुक्तम्-पंचेव य सिप्पाइं, घडलोह चित्तणंत कासवए ।
इक्किक्कस्स य इत्तो-बीसं बीसं भवे मेया ॥१॥ शंका-भगवान् ने किस निमित्त से पांच मूलशिल्प कहे हैं ? तो इस शंका का उत्तर ऐसा है कि जब युगलिक पुरुष मन्द नठराग्नि वाले हो गये तब उन्होंने अपक औषधियाँ खाना प्रारंभ कर दिया । परन्तु वे भी उन्हें नहीं पची- इस कारण वे रुग्णप्राय रहने लगे। નામાં પુનરુકિતની સંભાવના હોઈ શકે નહિ. જે આમ ન હોત તે સ્ત્રી કલા, પુરુષ કલા અને તદુભયકલાના રૂપમાં કલાઓના ત્રણભેદો વિવક્ષિત હોત. પરંતુ કલાઓના આ રીતે ભેદો કરવામાં આવ્યા નથી. શિ૯૫શત એવું જે કહેવામાં આવ્યું છે, તેમાં મૂલશિ૯૫ના કુંભ શિલ્પ, લેશિ૯૫, ચિત્ર શિલ્પ તત્વાય શિ૯૫ અને નાપિતશિપ એ પાંચ ભેદે છે એમાં દરેક શિ૯૫ના ૨૦-૨૦ પ્રકારે બીજા પણ હોય છે આ રીતે શિલ્પશત થઈ જાય છે, તદુકતમ્ पंचेव य सिप्पाईघडलोह वित्तणत कासवए। इविककस्स य इत्तो बीसं बीसं भवे मेया ॥१॥
શંકા –ભગવાને કયો નિમિતે પાંચ મૂલ શિલ્પ કહ્યાં છે ? તે આ શંકાને જવાબ આ પ્રમાણે કરવામાં આવે છે કે યુગલિક પુરુષો મન્દ જઠરાગ્નિવાળા થઈ ગયાં ત્યારે તેમણે અપકવ ઔષધીઓનું સેવન કરવા માંડયું, પરંતુ તે ઔષધીઓને પણ તેઓ પચાવી શક્યાં નહિ, એથી તેઓ પ્રાયઃ ૨૭ રહેવા લાગ્યા તેઓની આવી દુર્દશા જોઈને ભગવાને દયા
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
