________________
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे इति चेन्मैवम्- बहुलशब्देन स्थाणुकण्टकविषमतादीनां प्राचुर्यमुक्तं नहि पष्ठारक इवैकान्तिकत्वम् तेन क्वचिन्महानदीगङ्गादितटादौ महारामादौ वैताढय गिरो निकुळजादौ वा बहु समरमगोयत्वादिकमुपलभ्यते एवेति न विरोधः, अथ दुष्षमाकाल जातानां भरतवर्षीयमनुजानामाकारादिकान् निरूपयितुं संवदति (तीसे) तस्यामित्यादि प्राग्वत् नवरं (बहुईओ) बह्यः (रमणीयो) रम्य:- हस्ताः ऊर्वभुच्चत्वेन सप्तहस्तोन्नतत्वात्, यद्यपि कोषे रत्निशब्दो बद्धमुष्टिकहस्तार्थकस्तथापि स्वसिद्धान्तपरिभाषयात्र पूर्णहस्तपरो गृह्यते । ते मनुनाः (जहण्णेणं) जघन्येन अपकृष्टतया (अंतोमुहुत्तं) अन्तर्मुहूर्त्तम् (उक्कोसेणं) उत्कर्षेण उत्कृष्टतया (साइरेग) सातिरेकं किंश्चिदधिकसहितम् (वाससयं) वर्षशतम् शतं से वर्णित की गई है फिर यहां आप वहुसमरमणीय आदि पद द्वारा उसमें बहुसमरमणीयता का कथन कैसे करते हैं? क्योंकि सूत्र में बहुलपद प्रयुक्त हुआ है सो यह पद यह प्रकट करता है कि इस काल में स्थाणु कण्टक, विषमता आदि की प्रचुरता रहेगी. परन्तु छठे आरक की तरह यह इनकी प्रचुरता एकान्त रूप से यहां नहीं रहेगी इससे कहीं २ महानदी गाङ्गा आदि के तटादि में बड़े बड़े वगीचा आदि को में वैताब्यगिरि के निकुञ्जादिकों में बहसमरमणीयता भूमिभाग में उपलब्ध हो ही रही है. अतः प्रतिपादन में कोई विरोध जैसी बात नहीं है.
अब इस काल में उत्पन्न हुए मनुष्यों का आकार निरूपण करने के निमित्त सूत्रकार कहते हैं. इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-(तीसेणं भंते समाए भरहस्स वासस्स मणुयाणं केरिसए आयारभावपडोयारे पण्णत्ते) हे भदन्त उस काल के भरतक्षेत्र के मनुष्यों का भाकारभाव प्रत्यवतार-संहनन, संस्थान, शरीर की ऊँचाई आदि-कैसा होगा इसके उत्तर में प्रभु कहते है । (गोयमा तेसिं मणुयाणं छबिहे संघयणे, छविहे संठाणे बहुईओ रयणीओ उद्धं उच्चतेणं जहणणेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं साइरेगं वाससयं आउयं पालेति) हे गोतम उस समय के ક્ષેત્રની ભૂમિ સ્થાણુ બહુલ બાદિ રૂપથી વાત કરવામાં આવેલ છે તે પછી અહીં તમે બહુસમરમણીય વગેરે પર વડે તેમાં બહુ મરમણીતાનું કથન કેવી રીતે કરે છે ? કેમકે સૂત્રમાં બ પદ પ્રયુક્ત થયેલ છે. તે આ પદ આપાન સ્પષ્ટ કરે છે કે આ કાળમાં સ્થાણુ કંટક, વિષમતા વગેરેની પ્રચુરતા રહેશે. પણ છઠ્ઠા આરકની જેમ મા એમની પ્રચુરતા એકાંત રૂપમાં અહીં રહેશે નહીં. એથી યગ્ન-ચત્ર મહાનદી ગંગા વગેરેની તટાદિમાં મોટા મોટા બગીચાઓમાં, વૈતાઢયગિરિના નિકુંજાદિકમાં બહુસમરમણીયતા ભૂમિભાગમાં ઉપલબ્ધ થઈ જ રહી છે. એથી પ્રતિપાદનમાં કોઈ પણ રીતે વિરોધ છે એવું લાગતું નથી. હવે સૂત્રકાર આ કાળમાં ઉત્પન્ન થયેલા મનુષ્યના આકાર નિરૂપણ કરવાના હેતુથી કહે છે. આ समयमा गौतम असुन माम प्रश्न २ छ-(तीसे णं भंते ! समाए भरहस्स वासस्त मणुयाणं रिसए आयारभावपडोयारे पण्णत्ते) महन्त ! तणमा सस्तक्षेत्रमा भनध्याना આકાર ભાવ-પ્રત્યવતા૨-સે હનન, સંસ્થાના શરીરની ઉચાઈ વગેરે કવો હશે ? भी प्रा छ-(गोयमा! तेसि मणुयाणं छविहे संघयणे छविहे संठाणे बहुईओ रयणोमो उद्धं उच्चत्तेणं ज़हणेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं साइरेगं वाससय आउयं पालेंति)
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
