________________
प्रकाशिकाटीका सू. २१ कालस्वरूपम्
श्रेणिता सा च द्वयोरसंख्येयकालत्वरूपा । एवं चासंख्येयकालविशेपस्वरूपं पल्योपमसागरोपमद्वयं सिद्धम् । सम्प्रति पल्योपमस्वरूपं जिज्ञासमानः शिष्यः पृच्छति - हे भदन्तः ! 'से किं तं पलिओ मे' अथ किं तत्पल्योपमम् ? इति । आचार्य आह - 'पलिओवमस्स' इत्यादि । 'पलिओमस्त परूवणं' पल्योपमस्य प्ररूपणां- - स्वरूप निरूपणां 'करिस्सामि' करिष्यामि - अस्मिन्नेव सूत्रेऽग्रे विधास्यामि इति । अनेनाग्रे पल्योपमप्ररूपणाकरण क्रियासूचक वाक्येन शिष्यमनः प्रसादितं भवति, अन्यथा “परमाणु द्विविधः" इत्यादिप्रक्रियारीत्या दूरसाध्यां पल्योपमप्ररूपणां मन्यमानः शिष्यः खिन्नः स्यादिति । वाचनादानकाले आचार्यस्य शिष्यं प्रत्यायमेव हि क्रम इति पल्योपममेव प्ररूपयन्नाह - " पर माणू" इत्यादि । 'परमाणु दुविहे पण्णत्ते' परमाणुद्विविधः प्रज्ञप्तः तं जहा - मुहमे य वावहारिए य' तद्यथा- सूक्ष्मश्र व्यावहारिकञ्च । इह चकार द्वयं समकक्षत्व द्योतनार्थम् । समकक्षता के द्योतक हैं समकक्षता का तात्पर्य समान णिता से है यह समान श्रेणिता दोनों में असंख्येय कालत्वरूप है इस तरह ये दोनों काल असंख्यात काल विशेष स्वरूप वाले सिद्ध होते हैं । “से किं तं पलिआवमे" हे भदन्त पच्योम का स्वरूप कैसा है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं "पलिओदमस्त परूवणं करिस्सामि - परमाणु दुविहे पण्णत्ते तं जहा सुमेय वावहारिए य" हे गौतम ! मैं आगे पल्योपम की प्ररूपणा करने वाला हूं सो उससे तुम्हें पल्योपम का स्वरूप ज्ञात हो जायगा, इस प्रकार के कथन से सूत्रकार ने शिष्य के मन को प्रसन्न किया है जो वे ऐसा न कहते तो परमाणु दो प्रकार को है इत्यादि कथन रूप प्रक्रिया की रीति से दूरसाध्य पल्योपम की प्ररूपणा मान कर शिष्य का मन खेदखिन्न हो जाता, वाचनादान काल में आचार्य का शिष्य के प्रति यह क्रम है । पल्योपम की प्ररूपणा करने के निर्मित सूत्रकार ने सब से पहिले परमाणु सूक्ष्म एवं व्यावहारिक के भेद से दो प्रकार का है ऐसा कहा है यहां दो चकार इनमे समकक्षता के द्योतन के निमित्त प्रयुक्त हुए हैं । જે બે ચ આવેલા છે. તે એ કાલેામાં સમકક્ષતા બતાવવા માટે છે. સમકક્ષતાનેા અથ સમાન શ્રેણીએ થાય છે. એ સમાન શ્રેણિતા બન્નેમાં અસંખ્ય કાલ ત્વરૂપ છે. આ प्रमाणे मे बन्ने अणो असंख्यात आज विशेष स्व३पवाणा सिद्ध थाय छे. 'से कि तं पलिओ मे " महंत ! पयेोमनु ३५ वु छे १ आना वाणमां अनुछे "पलिओवमस्स परूषण करिस्लामि परमाणु दुविहे पण्णत्ते तं जहा - सुहुमेय वावहारिण्य “હે ગૌતમ” હું આગળ પલ્યાપમની પ્રરૂપણા કરવાના છું જેથી તમને પલ્યાપમના સ્વરૂપનું જ્ઞાન થઈ જશે. આ જાતના કથનથી સૂત્રકારે શિષ્યના મનને પ્રસન્ન કર્યું છે. જો તેઓ આમ કરતા નહી તેા પરમાણુ એ પ્રકારના હોય છે. ત્યાદિ કથન રૂપ પ્રક્રિયાની રીતિથી દૂરસાધ્ય પલ્યામની પ્રરૂપણા માનીને શિષ્યનું મન ખેદ ખિન્ન થઇ જતું વાચના દાનકાળમાં આચાય ના શિષ્ય પ્રતિ એજ ક્રમ હાય છે પચેપમની પ્રરૂપણ કરવા માટે સૂત્રકારે સપ્રથમ પરમાણુ સૂક્ષ્મ અને વ્યાવહારિકના ભેદથી એ પ્રકારના છે એમ કહ્યુ` છે. અહી' એ ‘' ની પ્રરૂપણા એમાં સમકક્ષતાના ઘોતન માટે કરવામાં આવી છે, એમાં જે
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
१६७
www.jainelibrary.org
