________________
१७६
जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसूत्रे सा एगा जूआ' या अष्टयूकाः तदेकं यवमध्यम् , यानिच 'अट्ठ जवमज्झा से एगे अंगुले' अष्ट यवमध्यानि तदेकमङ्गुलम् , 'एएणं' एतेन अनन्तरोक्तेन 'अंगुलप्पमाणेणं छ अंगुलाइं पाओ' अङ्गुलप्रमाणेन षडङ्गुलानि एकः पादः-पादमध्यतलप्रदेशः, पादैकदेशत्वा त्पादः ग्रामैकदेशे ग्रामत्वव्यवहारवत् 'बारस अंगुलाई विहत्थी' द्वादश अङ्गुलानि वित स्तिः , चउवीसं अंगुलाई रयणी' चतुर्विशतिः अंगुलानि रत्निः प्रसारिताङ्गुलिको हस्तः, रत्नरिति सैद्धान्तिकी परिभाषा शब्दकोशेतु "मुष्टया तु बद्धया स (हस्तः) रत्निः स्यात्" इति बद्धमुष्टिकहस्तो रत्निरुक्तः, सचेह न गृह्यते न्यूनप्रमाणत्वात् , विवक्षितश्च चतुर्विंशत्यगुलप्रमाणः स च प्रसारिताङ्गुलिक एव हस्तो घटते इति, तथा 'अडयालीसं अंगुलाई कुच्छी.' अष्टचत्वारिंशत अङ्गुलानि कुक्षिः, 'छण्णउइ अंगुलाई से एगे अक्खेइवा' षण्णवतिरङ्गुलानि स एकोऽक्षः शकटावयव विशेषः, इतिवा इति शब्दः स्वरूपोपदर्शने वा शब्दः समुच्चये एवमग्रेऽपि 'दंडेइवा' दण्ड इति की-केशानों को एक लिक्षा-लाख होती है. आठ लिक्षाओं की एक यूका- शिरका जूं होती है. आठ यूकाओं का एक यवमध्य होता है आठ यवमध्यों का एक अङ्गुल होता है. छह अंगुलों का एक पाद- पादमध्यतल प्रदेश होता है. पादमध्यतल प्रदेश को जो यहां पाद कह दिया है वह ग्रामैकदेश में हुए ग्राम के व्यवहार को तरह कह दिया है. १२अंगुलों की एक वितस्ति होती है तथा २४ अंगुलों की एक रत्नि होती है जिसमें अंगुलियां पसारी गई हों ऐसे एक हाथ का नाम सैद्धान्तिको परिभाषा में रनि कहा गया है । परन्तु शब्दकोष में बंधी हुई मुट्ठिवाले हाथको एक रत्नि कहा गया है, सो ऐसी रत्नि यहां गृहीत नहीं हुई है क्यों कि इसमें प्रमाण कम आता है, जब पसारी हुई अंगुलियों वाले हाथ की रत्नि कहते हैं तभी उसमें २४ अंगुल प्रमाणर्ता आती है, और इसीसे रत्नि प्रमाण सधता है ४८ अंगुलों की एक कुक्षि होती है, ९६ अंगुलों का एक अक्ष होती है, शकट का अवयव विशेष जो होता है उसका नाम अक्ष है इसी प्रकार से ९६ अंगुलो का एक दण्ड होता है, धनुष भो इतने હોય છે, આઠ લિક્ષાઓની એક યૂકા હોય છે. આડ ચૂકાઓનું એક યા મધ્ય હોય છે. આઠ યમથેનો એક અંગૂલ હોય છે. ૬ અંગુલને એક પાદ–પાદમધ્યતલ પ્રદેશ હોય છે. પાદ મધ્યતલ પ્રદેશને જે અહીં પાદ કહેલ છે તે ગ્રામૈક દેશમાં થયેલ ગ્રામના વ્યવહારની જેમ સમજવું ૧૨ અંગુલેની એક વિતસ્તિ હોય છે. તેમજ ૨૪ અંગુલેની એક રનિ હોય છે.જેમાં આંગળીઓ પહોળી કરવામાં આવી છે. એવા એક હાથનું નામ સૈદ્ધાતિકી પરિભાષામાં રનિ કહેવામાં આવેલ છે શબ્દકોષમાં મુષ્ટિકા બાંધેલા હાથને પણ એક રનિ કહેવામાં આવેલ છે. પરંતુ એનું અહીં ગ્રહણ થતું નથી કેમકે આમાં પ્રમાણ ઓછું આવે છે. જ્યારે પહેલી કરેલી અંગલીઓ વાળા હાથને રનિ કહે છે ત્યારે જ તેમાં ૨૪ અંગુલ પ્રમાણુતા આવે છે-અને એનાથીજ રનિ પ્રમાણુ સધે છે. ૪૮ અંગુલની એક કુક્ષિ હોય છે. ૯૬ અંગુલનો એક અક્ષ હોય છે. શકટને અવયવ વિશેષ જે હોય છે તેનું નામ અક્ષ છે. આ પ્રમાણે
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
