Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20,000 yo. 20.000 yo 20000 yo. bAhirajAtIvAlavalyA namavaiyaka jAraNa . acyuta jAnata . zatAra . sahasAra / mahAzurU | pratyottara / rAmakumAra mAhendra sAma tattvArthavArtika [rAjavArtikA bAlakAmaga pakapamA dhUma pramA tamapabhA 50000yAcAtAnA vAtavalaya B0000po. - rAjU 20.000sI 20000 +20,000 ko loka talavatI tAtabajaya tIna loka mUla bhaTTa akalaMkadeva sampAdana-anuvAda pro. mahendrakumAra jaina, nyAyAcArya
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtika umAsvAmI kRta tattvArthasUtra ke pratyeka sUtra para vArtika rUpa meM vyAkhyA kiye jAne ke kAraNa isa mahAgrantha ko tattvArthavArtika kahA gayA hai| granthakAra bhaTTa akalaMkadeva ne sUtroM para vArtika hI nahIM racA, vArtikoM para bhASya bhI likhA hai| isI kAraNa isakI puSpikAoM meM ise tattvArthavArtika vyAkhyAnAlaMkAra saMjJA dI gayI hai| isakA eka nAma rAjavArtika bhI hai| tattvArthavArtika kA mUla AdhAra AcArya devanandI pUjyapAda kI sarvArthasiddhi hai| dUsare zabdoM meM, vRkSa meM bIja kI taraha isameM sarvArthasiddhi kA pUrA tattvadarzana samAviSTa tattvArthavArtika meM yoM to darzana-jagata ke aneka naye viSayoM kI carcA kI gayI hai, para isakI pramukha vizeSatA hai-isameM carcita sabhI viSayoM ke UhApohoM yA mata-matAntaroM ke bIca samAdhAna ke rUpa meM anekAntavAda kI pratiSThA krnaa| jainadharma ke adhyetA prajJAcakSu paM. sukhalAlajI ke anusAra, "rAjavArtika aura zlokavArtika ke itihAsajJa abhyAsI ko jJAta hogA ki dakSiNa bhArata meM jo dArzanika vidyA aura spardhA kA samaya AyA aura bahumukhI pANDitya vikasita huA, usI kA pratibimba ina donoM granthoM meM hai| yadyapi donoM vArtika jainadarzana kA prAmANika adhyayana karane ke paryApta sAdhana haiM, kintu inameM se rAjavArtika kA gadya sarala evaM vistRta hone se tattvArtha ke sampUrNa TIkAkAroM kI AvazyakatA akelA hI pUrNa karatA hai|" isameM sandeha nahIM ki bhAratIya darzana-sAhitya meM, vizeSakara jainadarzana ke kSetra meM, isa grantha kA eka viziSTa sthAna bana gayA hai| prastuta hai do bhAgoM meM vibhAjita isa mahAn grantha kA navIna sNskrnn|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Moortidevi Jain Granthamala : Sanskrit Grantha No. 20 TATTVARTHA-VARTIKA [ Rajavartika] of SRI AKALANKADEVA PART-2 Edited and Translated by Prof. MAHENDRA KUMAR JAIN, Nyayacharya BHARATIYA JNANPITH Eighth Edition : 2009 0 Price : Rs. 250
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUrtidevI jaina granthamAlA : saMskRta granthAMka 20 zrImad akalaMkadevaviracitam tattvArthavArtikam [ rAjavArtikam ] hindIsArasahitam dvitIyo bhAgaH sampAdana- anuvAda pro. mahendrakumAra jaina, nyAyAcArya bhAratIya jJAnapITha AThavA~ saMskaraNa : 2009 mUlya : 250 rupaye
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ ISBN 81-263-0660-2 (Set) ISBN 978-81-263-1798-1 (Part-1) bhAratIya jJAnapITha (sthApanA : phAlguna kRSNa 9; vIra ni. saM. 2470; vikrama saM. 2000; 18 pharavarI 1944) puNyazlokA mAtA mUrtidevI kI smRti meM sAhU zAntiprasAda jaina dvArA saMsthApita evaM unakI dharmapatnI zrImatI ramA jaina dvArA sampoSita mUrtidevI jaina granthamAlA isa granthamAlA ke antargata prAkRta, saMskRta, apabhraMza, hindI, kannar3a, tamila Adi prAcIna bhASAoM meM upalabdha Agamika, dArzanika, paurANika, sAhityika, aitihAsika Adi vividha viSayaka jaina sAhitya kA anusandhAnapUrNa sampAdana tathA unake mUla aura yathAsambhava anuvAda Adi ke sAtha prakAzana ho rahA hai| jaina-bhaNDAroM kI granthasUciyA~, zilAlekha-saMgraha, kalA evaM sthApatya para viziSTa vidvAnoM ke adhyayana-grantha aura lokahitakArI jaina sAhitya grantha bhI isa granthamAlA meM prakAzita ho rahe haiN| pradhAna sampAdaka (prathama saMskaraNa) DaoN. hIrAlAla jaina evaM DaoN. A.ne. upAdhye prakAzaka bhAratIya jJAnapITha 18, insTITyUzanala eriyA, lodI roDa, nayI dillI-110 003 mudraka : nAgarI priMTarsa, navIna zAhadarA, dillI-110032 (c) bhAratIya jJAnapITha dvArA sarvAdhikAra surakSita
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ ISBN 81-263-0660-2 (Set) ISBN 978-81-263-1798-1 (Part-II) BHARATIYA JNANPITH (Founded on Phalguna Krishna 9; Vira N. Sam. 2470; Vikrama Sam. 2000; 18th Feb. 1944) MOORTIDEVI JAIN GRANTHAMALA FOUNDED BY Sahu Shanti Prasad Jain In memory of his illustrious mother Smt. Moortidevi and promoted by his benevolent wife Smt. Rama Jain In this Granthamala critically edited Jain agamic, philosophical, puranic, literary, historical and other original texts in Prakrit, Sanskrit, Apabhramsha, Hindi, Kannada, Tamil etc. are being published in original form with their translations in modern languages. Also being published are catalogues of Jain bhandaras, inscriptions, studies on art and architecture by competent scholars and also popular Jain literature. General Editors (First Edition) Dr. Hiralal Jain and Dr. A. N. Upadhye Published by Bharatiya Jnanpith 18, Institutional Area, Lodi Road, New Delhi-110 003 Printed at : Nagri Printers, Naveen Shahdara, Delhi-110 032 (c) All Rights Reserved by Bharatiya Jnanpith
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI pA~cavA~ adhyAya mUla pR0 hindI pR0 mUla pR0 hindI pR0 ajIva astikAyoMkA nirdeza 431 653 adRSTase kriyA nahIM 447 663 ajIva aura kAyakA sAmAnAdhikaraNya 431 653 / / pudgaloM meM kriyAkI siddhi 448 664 kAya arthAt bahupradezI 432 653 kriyAke do bheda 448 664 dharma aAdi saMjJAe~, rUr3ha sAMketika haiM 433 654 kriyA dravyako hI paryAya hai 448 664 dharmAdi saMjJAe~, kriyAnimittaka bhI kriyAvattvase anityatvakA prasaMga nahIM 448 unakI vyutpatti 434 654 dharma adharma aura eka jIva asaMkhyadharmAdike nirdezakramakA prayojana 434 655 pradezI hai 444 664 aAkAza aura anya dravyoMmeM sarvajJa anantako ananta rUpase zrAdhArAdheyabhAva 435 655 jAnatA hai 446 664 ye dravya haiM 436 655 pradezakA lakSaNa 446 664 dravyakI vyutpatti pradezavattva honepara bhI dravyakI akhaNDatA 440 665 dravyatvake samavAyase dravya nahIM 436 656 pradeza-kalpanA aupacArika nahIM 450 665 guNasandrAvarUpa dravya nahIM 436 658 jIvake calAcala pradeza 441 666 ekAntavAdiyoM ke matameM 'dravyaM bhavye' saMsArI jIva vyavahArase sAvayava haiM 452 666 nahIM ho sakatA 441 656 AkAzake ananta pradeza 452 666 jIva bhI dravya hai 445 656 ananta bhI sarvajJa jJAnakA ananta rUpase jIvatvake samavAyase jIva nahIM 441 660 gamya hai 452 667 vaizeSikakalpita nau dravyoMkA antarbhAva 442 660 sabhI 'ananta' mAnate haiM 452 667 jIvabahutva batAneke lie bahuvacana anantako ajJeya mAnanepara sarvajJAbhAva diyA hai ho jAyagA 452 667 jIvAdi dravya nitya avasthita aura pudgaloM ke saMkhyAta asaMkhyAta aura arUpI haiM anantapradeza 453 667 nitya arthAt dhrauvyayukta 443 661 ananta kahanese anantAnanta bhI vRttikArake pA~ca dravyoM ke ullekhakA parigRhIta hai 453 667 tAtparya 444 661 asaMkhyAta pradezI lokameM bhI anantakA pudgala dravya rUpI haiM 444 661 avagAha 453 667 mUrtikakA lakSaNa 444 661 aNuke anya pradeza nahIM 453 667 bahutvasUcanake lie bahuvacana .. 445 662 aNu apradezI nahIM kintu ekapradezI 454 668 AkAzaparyanta. eka eka dravya hai 445 662 lokAkAzameM saba dravyoMkA avagAha 454 668 AkAzAdi niSkriya haiM 446 662 aAkAza svapratiSThita hai 454 668 kriyAkA lakSaNa 446 662 vyavahArase hI saba dravyoMmeM niSkriya honepara bhI inameM utpAdAdi haiM 446 662 AdhArAdheya bhAva hai 454 668 jIvameM kriyAkI siddhi 447 663 lokakA svarUpa 455 668
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ [8] mUla pR0 hindI pR0 mUla pR0 hindI pR0 aloka sarvajJake dvArA jJeya honepara bhI zrAvagNAbhAvako aAkAza nahIM kaha aloka hI hai 455 666 sakate 467 677 dharma aura adharma lokavyApI haiM 456 666 zabda paudgalika hai / 468 677 amUrta hone ke kAraNa inakA avirodhI aAkAza prakRtikA vikAra nahIM avagAha hai 456 666 zarIra vacana mana aura zvAsocchrAsa pudgalakA avagAha ekapradeza pudgalake upakAra haiM 468 677 AdimeM hai zarIrAdike nirdeza-kramakA kAraNa 468 677 eka pradezameM bhI bahutoMkA avagAha kArmaNa zarIra bhI paudgalika hai 466 678 jaise ki aneka pradIpaprakAzAMkA 457 670 vacana paudgalika haiM 466 678 aAgama prAmANyase bhI 457 670 bhAvavacana bhI pudagalanimittaka honese jIvoMkA asaMkhyeya bhAga AdimeM paudgalika haiM 470 678 avagAha 457 670 zabdakI paudgagalikatA 470 676 asaMkhyAta pradezI lokameM bhI ananta manakI paudgalikatA 471 676 jIvoMkA avagAha 458 670 mana anavasthita hai 471 676 pradezoM meM saMkoca vistAra honese vaizeSikasammata manodravyakA khaNDana 471 676 pradIpakI taraha avagAha aNumanake AzusaMcAritvakI pradIpakI taraha anityatA nahIM zrAlocanA 472 680 jIvakI zarIraparimANatA 456 671 vijJAnarUpa manakI aAlocanA 473 680 muktajIva kiMcit nyUna antima mana prakRtikA vikAra nahIM 473 681 zarIrapramANa hai 456 671 prANApAnakI mUrtikatA 473 681 gati aura sthiti dharma aura adharma sukha duHkha jIvana aura maraNa bhI dravyakA upakAra 460 672 pudgalake hI upakAra 474 682 gatikA lakSaNa 460 672 sukhAdike nirdezakramakI sahetukatA 474 682 sthitikA lakSaNa 460 672 jIvoMkA parasparopagraha 476 683 upagraha aura upakArameM bheda 452 673 vartanA pariNAma kriyA Adi kAlaaAkAzase hI gatisthiti mAnanepara dravyake upakAra 476 683 lokAloka vibhAga nahIM hogA 462 673 vartanAkA AnumAnikatva 477 684 aAkAza hI gati aura sthitimeM zrAdityagatinimittaka vartanA nahIM 477 684 upakAraka nahIM ho sakatA 463 673 zrAkAzapradezanimittaka vartanA nahIM 477 684 anupalabdhise prabhAva nahIM kiyA jA pariNAma pariNAmIse bhinnAbhinna hai 478 684 ... sakatA - 464 674 bIja aura aMkurakA paraspara pariNAmaatIndriya padArtha sabhI vAdI mAnate haiM 465 674 pariNAmIbhAva 476 685 gati aura sthiti adRSTahetuka nahIM haiM 465 675 kSaNikapakSameM pariNAmapariNAmIbhAva AkAzakA upakAra avagAha hai 466 676 nahIM 480 686 jIva aura pudgalameM mukhya avagAha hai 467 676 dhrauvyaikAntameM bhI pariNAma nahIM 480 686 alokAkAzameM bhI yaha lakSaNa hai 467 676 paratvAparatvakA svarUpa 481 687 kharaviSANakI bhI buddhi aura zabdarUpase dvividha kAla 481 687 siddhi 467 677 trividha kAla 482 687
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ ] ve mUla pR0 hindI pR0 mUla pR0 hindI pR0 kriyA hI kAla nahIM 483 688 bhedase aura saMghAtase acAkSupa skandha vartanA hI mukhya 484 686 cAkSuSa hotA hai 444 667 sparzarasa gandha aura varNavAle pudgala haiM 484 681 dravyakA lakSaNa 463 618 sparzAdike nirdezakramakI sahetukatA 484 660 satkA lakSaNa 163 618 zabdabandha saucamya bhAdi pudgalakI paryAyeM485 610 utpAda vyaya aura dhrauvyase tAdAtmya vyasa tAdAtmya 465 668 bhASAtmaka zabda-akSara anakSara rUpa 48 660 nityakA lakSaNa 466 666 abhASAtmaka-vaistrasika prAyogika arpita aura anapita vivakSAse siddhi 467 66 prayogaja-tata vitata ghana sauSira pudgaloMkA snigdhatva aura rUkSatvake kAraNa sphoTavAdakA khaMDana 486 661 bandha hotA hai bandha-prAyogika vaistrasika 487 662 jaghanya guNavAloM meM paraspara bandha nahIM 468 700 prAyogika-jIvAjIvaviSayaka ajIva guNAMkI samAnatA honepara sarazoM meM viSayaka 487 662 bhI bandha 468 700 saumya-antya ApekSika do adhika guNavAloMmeM bandha sthaulya-antya ApekSika bandhakAlameM adhika guNavAlA pArisaMsthAna-itthaMlakSaNa anitthaMlakSaNa NAmaka hotA hai 500 701 bheda-utkara cUrNa khaMDa cUrNikA pratara 'bandhe samAdhiko pAriNAmikau' isa sUtra aura aNucaTana 486 - 663. pAThakI samIkSA 500 701 andhakArakA lakSaNa 486 663 damyakA lakSaNa 500 702 chAyA-varNAdivikAra aura pratibimbarUpa 489 663 guNArthikanaya pRthak nahIM 501 702 prAtapakA lakSaNa 486 664 - kAla bhI dravya hai 501 703 udyotakA lakSaNa 486 664 kAla anantasamayavAlA hai kriyAke dasa bheda 460 664 guNakA lakSaNa 502 703 ca zabda se nodana abhighAta zrAdikA pariNAmakA lakSaNa 503 703 grahaNa 461 665 anAdi aura AdimAn pariNAma 503 704 pudgala aNu aura skandha rUpa 461 665 aNukA lakSaNa 461 665 - chaThavA~ adhyAya skandhakA lakSaNa 461 665 yogakA lakSaNa 504 705 'kAraNameva tadantyam' isa paramANu manoyogakA lakSaNa 505 705 lakSaNakI samIkSA 461 665 vAgyogakA lakSNa 505 705 paramANu sarvathA nitya nahIM 462 666 kAyayogakA lakSaNa 505 705 aNu eka rasa eka gandha eka rUpa aura dhyAnase yaha yoga bhinna hai 505 706 do sparzavAlA hai 462 666 yoga hI Asrava hai 506 706 skandha skandhadeza aura skandhapradeza 463 666 yoga praNAlikAse kamoM kA Agamana 506 706 bheda, saMghAta aura bheda saMghAtase zubha yogase puNyAsrava azubhayogase skandhoMkI utpatti 463 667 pApAsrava 506 707 dvipradezI tripradezI zrAdi skandhoMkI azubha kAyayoga 506 707 utpatti 464 667 azubha vAgyoga 506 707 bhaNu bheda se hI hotA hai| 464 667 azubha manoyoga 506 707
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 10 ] mUla pR0 hindI pR0 mUla pR0 hindI pR0 zubha kAyayoga 507 707 arthApatti anaikAntika nahIM 515 712 zubha vAgyoga 507 707 nirvartanAdhikaraNake do bheda 516 713 zubha manoyoga 507707 nikSepake cAra bheda 516 713 puNyakA lakSaNa 507 saMyogake do bheda 517 713 pApakA lakSaNa 507707 nisargake tIna bheda 517 713 puNya pApa donoM samAna nahIM 5.7 707 jJAnAvaraNa-darzanAvaraNake Asravake kAraNa517 713 zubha pariNAma zubha prakRtiyoM ke anu pradoSa niva Adike lakSaNa 517 713 bhAgameM tathA saMkleza pariNAma azubha prAsAdana aura upaghAtakA bheda 517 711 prakRtiyoMke anubhAgameM hetu haiM 507 707 kevalIke jJAna aura darzanakA yaugapadya 518 714 sakaSAyake sAmparAyika aura akaSAyake manaHparyayadarzana nahIM hotA 516 714 IryApatha Asrava 508 707 jJAnaviSayaka pradoSAdi jJAnAvaraNake sUkSma sAmparAya guNasthAna taka sAmpa zrAsrava 516 714 rAyika zrAsrava 508 708 darzana mAtsarya zrAdi darzanaviSayaka upazAnta kSINakapAya aura sayogakevalIke pradoSAdi darzanAvaraNake grAsrava 516 714 IryApatha Asrava 508 708 asAtAvedanIyake Asravake kAraNa 516 , 714 sAmparAyika Asravake bheda 500 708 duHkha Adike lakSaNa 516 715 indriyAdikA AtmAse bhedAbheda 708 duHkha aAdima paraspara kathaJcid bheda 520 715 samyaktvAdi paccIsa kriyAyoMke lakSaNa 511 708 dIkSA zrAdi duHkharUpa nahIM 521 716 krodha aura pradopameM bheda 506 708 saddheyake bhAnava 521 717 indriya kapAya aura avratakA kriyAse bhUtavrati anukampA dAna Adike lakSaNa 522 717 510 710 darzanamohake Asrava tIva manda jJAta ajJAta Adise Asrava nityAnityAtmaka yAtmA hI anukampA meM vizeSatA 511 710 Adi ho sakate haiM 523 717 tIvakA lakSaNa 511 71 darzanamohake Asrava 523 717 mandakA lakSaNa 511 710 kevalI zruta saMgha aura devake avarNavAda jJAtakA lakSaNa 512 710 zrAdike lakSaNa 523 717 ajJAtakA lakSaNa 512 710 kevalIkA avarNavAda-kavalAhAra aAdi 524 717 vIryakA lakSaNa 512 710 zrutakA avarNavAda-mAMsa matsya parispanda aura aparispandarUpa bhAva 512 711 bhakSaNa yAdi 524 717 adhikaraNake do bheda saMghakA avarNavAda-zUdra azuci adhikaraNake dasa prakAra-vipa, lavaNa aAdi kahanA 524 717 zrAdi 513 711 dharmakA avarNavAda-nirguNa Adi kahanA 524 717 jIvAdhikaraNake 108 bheda 513 711 devoMkA avarNavAda-surApAyI saMrambha samArambha aura zrArambhake lakSaNa 513 711 mAMsAzI aAdi kahanA 524 717 kRta kArita anumatakA svarUpa 514 711 cAritramohake Asrava 524 718 108 bhedoMkA vivaraNa 515 712 kaSAya vedanIya aura akapAya vedanIyake jIvAdhikaraNake 432 bheda 515 712 pRthak pRthak yAtrava 525 718 ajIvAdhikaraNake bheda 515 712 narakAyuke Asrava 525 716 bheda
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 537 [ 11 ] mUla pR0 hindI pR0 mUla pR0 hindI pR0 prArambha parigrahakA vivaraNa 525 716 rAtribhojana viratikA bhAvanAoMmeM tiryagAyuke Asrava 526 716 antarbhAva 534 725 manuSyAyuke Asrava 526 16 aNuvrata aura mahAvrata 525 726 sabhI AyuoMke AnavakA sAmAnya hetu 526 720 ahiMsAvatakI bhAvanAeM 536 626 deva Ayuke Asrava 527 720 satyavratakI bhAvanAe~ 536 726 vistArase devAyuke zrAsravoMkA nirUpaNa 527 720 acauryavratakI bhAvanAeM 536 727 samyaktva bhI devAyukA Asrava 527 brahmacarya vratakI bhAvanAe~ 536 727 azubha nAmake Asrava 528 720 aparigraha vratakI bhAvanAeM 536 727 yogavakratA aura visaMvAdanakA bheda 528 720 hiMsAdikake sambandhameM apAya aura anya nAmAsravoMkA nirdeza 528 720 avadyakA vicAra 537 727 zubhanAmake Asrava 528 721 hiMsAdimeM duHkharUpatAkA vicAra 728 tIrthakara nAmake Asrava 526 721 maitrI pramoda kAruNya Adi bhAvanAe~ 538 728 darzanavizuddhikA svarUpa 526 721 maitrI pramoda kAruNya aura mAdhyasthya samyaktvake ATha aMga 526 721 Adike lakSaNa 538 728 vinayasampannatAkA lakSaNa saMvega aura vairAgyake lie jagat zIlavrateSvanaticArakA lakSaNa 529 722 aura kAyake svarUpakA vicAra 536 721 jJAnopayogakA lakSaNa 526 722 bhAvanAe~ nityAnityAtmaka AtmAmeM saMvega, tyAga, tapakA lakSaNa 526 722 hI saMbhava hai 536 726 samAdhi vaiyAvRttyakA lakSaNa 530 722 hiMsAkA lakSaNa 536 .26 chaha AvazyakoMkA vivaraNa 530 722 pramattayogase hiMsAkA samarthana 540 730 mArgaprabhAvanAkA lakSaNa 530 722 kSaNikavAdameM hiMsA saMbhava hI nahIM 541 730 pravacanavatsalatvakA lakSaNa 530 722 asatyakA lakSaNa 541 731 nIcagotrake Asrava 530 723 steyakA lakSaNa 542 731 nindA prazaMsA Adike lakSaNa karmoMkA grahaNa corI nahIM 542 731 nIcagotrake anya prAsrava 531 723 apramattako indriyoMse viSayagrahaNa uccagotrake Asrava honepara bhI corI nahIM 543 731 uccagotrake AsravoMkA vivaraNa 531 723 abrahmakA lakSaNa __732 nIcairvRtti aura anutsekake lakSaNa 531 723 parigrahakA lakSaNa 544 antarAyake Asrava 531 723 jJAna darzana cAritrakA saMgraha parigraha nahIM 545 733 antarAyake anya prAsrava 532 723 vratIkA lakSaNa 545 733 zAstraprAmANya sarvajJakathita honese 532 724 mAyA mithyA aura nidAna zalyoMkA pradoSa Adise tattatkarmoM meM anubhAga svarUpa 545 733 vizeSa hotA hai 532 724 do vratI-agArI aura anagArI 546 aNuvratI agArI 547 734 sAtavA~ adhyAya ahiMsAdi aNuvratoMkA svarUpa 547 734 vratoMkA nirdeza 533 725 digvatAdi guNavata aura zikSAvatoMkA vratakA lakSaNa 533 725 nirdeza 547 734 vrata saMvararUpa nahIM 533 725 digvratakA svarUpa 547 734 `r`r
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 741 [ 12 ] mUla pR0 hindI pR0 mUla pR0 hindI pR0 dezavratakA svarUpa 547 734 vivAhakA lakSaNa 554 736 anarthadaNDaviratikA svarUpa 547 734 parigraha parimANANuvratake aticAra 555 736 sAmAyika vrata 548 734 digvatake aticAra 555 733 proSadhopavAsakA svarUpa 548 734 icchA parimANase digvatakA bheda 555 736 upabhoga-paribhogakA svarUpa 548 734 dezavratake aticAra 556 740 atithikA lakSaNa 548 735 anarthadaNDaviratike aticAra 556 74. dizAdikI maryAdAke bAhara mahAvratatva 548 735 adhikaraNake tIna bheda 556 740 pA~ca anarthadaNDa 546 735 upabhoga paribhoga vratase isakA bheda 556 740 apadhyAnakA svarUpa 546 735 sAmAyikavatake aticAra pApopadezakA svarUpa 546 735 proSadhopavAsake aticAra 557 740 kleza vaNijyAkA svarUpa 546 735 upabhogaparibhogaparimANavatake aticAra 558 71 tiryagvaNijyAkA svarUpa 546 735 atithisaMvibhAgavatake aticAra 558 SadhakopadezakA svarUpa 546 735 sallekhanAke aticAra 558 741 zrArambhakopadezakA svarUpa 546 735 dAnakA lakSaNa 711 pramAdAcaritakA svarUpa 546 735 vidhi dravya dAtA aura pAtrakI apekSA . hiMsApradAnakA svarUpa 546 735 dAna meM vizeSatA azubhazrutikA svarUpa 546 735 kSaNika aura nityapakSa meM dAnakI upavAsake dina snAnAdikA tyAga 546 735 vizeSatA nahIM bana sakatI 560 742 bhogaparisaMkhyAna prasaghAta pramAda Adi ke kAraNa 550 736 AThavA~ adhyAya bhikSA upakaraNa auSadhi aura zrAzrayake mithyAdarzana Adi bandhake kAraNa 561 43 bhedase cAra prakArakA atithi mithyAdarzanakA mithyAtvakriyA meM antarbhAva 561 743 saMvibhAga 550 736 pramAdakA lakSaNa 561 743 sallekhanAkA vivaraNa 550 736 naisargika mithyAdarzana 561 743 / nityamaraNa aura tadbhavamaraNa 550 736 paropadezanimittaka mithyAdarzanake joSitA padakA prayojana 550 736 cAra prakAra 561 743 sallekhanA Atmavadha nahIM 550 737 __ akriyAvAdI84 562 743 sallekhanAkI vidhi 551 737 kriyAvAdI 180 562 743 samyagdarzanake aticAra 551 738 AjJAnika 67 562 743 prazaMsA aura saMstavakA paraspara bheda 552 738 vainayika 32 562 743 aMga aATha hone para bhI aticAra : yajJameM honevAlA pazuvadha dharma nahIM 562 743 pA~ca hI kyoM ? 552 738 mantrapUrvikA hiMsA bhI dharma nahIM 563 744 vrata aura zIloMke bhI pA~ca aticAra 553 738 mithyAdarzanake ekAnta vinaya saMzaya vrata aura zIlameM bheda 553 738 zrAdi pA~ca bheda 564 745 ahiMsANuvratake aticAra 553 738 aSTavidha saMyama / 564 745 satyANuvatake aticAra 553 738 avirati aura pramAdameM bheda 565 746 acauryANuvratake aticAra 554 736 kaSAya aura aviratimeM kAryakAraNabhAva 565 746 brahmacaryANuvatake aticAra 554 736 bandhakA lakSaNa 565 756
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 13 ] mUla pR0 hindI pR0 pudgala karmakA vipAka 566 746 gati prakRti sthiti Adi cAra bandha 566 747 jAti jJAnAvaraNAdikI prakRti 566 747 zarIra yoganimittaka prakRti aura pradeza 567 747 __ aGgopAGga kaSAyanimittaka sthiti aura anubhAga 567 747 , nirmANa jJAnAvaraNa Adi ATha karma 567 747 bandhana jJAnAvaraNa aura mohameM bheda saMghAta eka hI pudgala sukha duHkha aura chaha saMsthAna AvaraNameM nimitta hotA hai 568 748 chaha saMhanana bandhake eka do tIna cAra pA~ca chaha sAta sparza rasa gandha varNa aura pATha bheda 566 748 zrAnupUrvya jJAnAvaraNa zrAdike kramanirdezakA hetu 566 746 agurulaghu jJAnAvaraNAdikI uttara prakRti saMkhyA 570 746 upaghAta jJAnAvaraNakI uttara prakRtiyA~ 570 746 paraghAta samyaktvAdikI abhivyakti yogyatAke zrAtapa . sadbhAva aura asadbhAvakI apekSA udyota bhavyatva aura abhavyatva vibhAga 571 746 ucchAsa darzanAvaraNakI uttara prakRtiyA~ 572 750 do vihAyogati nidrA nidrAnidrA zrAdike lakSaNa 572 750 pratyeka zarIra vedanIyakI sAtA asAtA do prakRtiyA~ 573 751 sAdhAraNa zarIra mohanIyakI uttara prakRtiyA~ trasa tIna darzanamoha 574 751 sthAvara akaSAyavedanIyake nava bheda 574 752 subhaga kaSAyavedanIyake solaha bheda 574 772 durbhaga parvata pRthvI zrAdikI taraha cAra prakArakA krodha 574 742 duHsvara stambha asthi aAdikI taraha cAra prakAra zubha kA mAna '574 752 azubha bA~sakI jar3a meDhekI sIMga aAdikI taraha sUkSma cAra prakArakI mAyA 474 752 / / bAdara kRmirAga kajala zrAdikI taraha cAra chaha paryAmiyA~ prakArakA lobha 574 753 aparyAni AyukI uttara prakRtiyA~ 575 756 sthira narakAyukA svarUpa 575 752 asthira tithaMcAyukA svarUpa 575 752 zrAdeya manuSyAyukA svarUpa 575 752 anAdeya devAyukA svarUpa 575 752 yazaskorti nAma karmakI uttara prakRtiyA~ 576 753 ayazaskIrti mUla pR0 hindI pR0 576 753 576 753 576 753 576 753 576 753 576 753 576 753 753 577 753 577 753 577 753 577 753 578 755 578 753 578 753 578 578 753 578 753 578 754 578 755 578 755 578 755 578 755 578 755 576 755 576 755 576 755 576 755 576 755 576 755 576 755 576 755 576 755 576 755 576 755 576 755 576 755 576 755 susvara
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 14 ] 762 gupti mUla pR0 hindI.pR0 mUla pR0 hindI pR0 tIrthakara nAmakarma ' 580 755 mithyAdarzanakI nivRttipUrvaka gaNadharatva zru tajJAnanimittaka hai, cakra samyagdarzanakI prAptikA krama 587 760 dharatvAdi uccagotra nimittaka haiM 580 755 samyamithyAdRSTi 586 761 gotrakarmakI uttara prakRtiyA~ 580 756 aviratasamyagdRSTi 586 761 ucca gotra 580 756 saMyatAsaMyata 586 762 nIca gotra 580 756 pramattasaMyata 560 762 antarAyakI uttaraprakRtiyoM 580 756 apramattasaMyata bhoga aura upabhogameM bheda 581 758 apUrvakaraNa 560 762 jJAnAvaraNa darzanAvaraNa vedanIya aura anivRttikaraNa 560 762 antarAyakI utkRSTa sthiti 581 756 sUkSmasAmparAya 560 762 ekendriyAdike jJAnAvaraNAdikI upazAntakaSAya 560 762 utkRSTa sthiti 581 756 kSINakaSAya 560 762 mohanIyakI utkRSTa sthiti sayogakevalI 582 756 560 762 ekendriyAdike mohanIyakI utkRSTa ayoga kevalI 560 762 sthiti 582 757 mithyAtvAdinimittaka prakRtiyoMkA nAma ora gotrakarmakI utkRSTa sthiti 582 757 una unake abhAvameM saMvara 56. 762 ekendriyAdikI utkRSTa sthiti 582 757 gupti samiti Adi saMvarake kAraNa 56, 713 Ayukarmako utkRSTa sthiti 582 757 ekendriyAdike zrAyuko utkRSTa sthiti 582 757 samiti 561 763 vedanIyakI jaghanya sthiti 583 dharma 561 763 nAma aura gotrakI jaghanya sthiti 583 757 anupekSA 561 763 zeSa karmoM kI jaghanya sthiti 583 parISahajaya 562 763 anubhAgabandhakA lakSaNa cAritra 583 757 562 763 karmoM ke nAmake anusAra anubhAga tapase nirjarA bhI hotI hai 512 764 vandha hotA hai 583 758 tapa abhyudayakA hetu hokara bhI mukhyaphala deneke bAda karmo kI nirjarA tayA nirjarAkA hetu hai 563 764 hotI hai 583 758 muktikA lakSaNa 563 764 do prakArako nirjarA 584 758 IryA bhASA Adi samitiyA~ 563 765 karmakI ghAtiyA prkRtiyaaN| 583 758 IryAsamiti 564 765 pradezabandhakA svarUpa 585 751 caudaha jIvasthAna 564 765 puNya prakRtiyA~ 586 756 bhASA-samiti 564 765 pApa prakRtiyA~ 586 756 eSaNA-samiti 564 765 AdAnanikSepaNa-samiti 564 765 navA~ adhyAya utsarga-samiti 564 765 saMvarakA lakSaNa 586 760 pAtragrahaNakI anupayogitA 564 765 / saMvarake do bheda 587 760 ___ uttamakSamA Adi isa dharma 565 766 mithyAdRSTi guNasthAna 587 760 dharmakA prayojana 565 766 sAsAdana samyagdRSTi 587 760 kSamA 565 766 757
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 15 ] saMyama pUrvaka mUla pR0 hindI pR0 mUla pR0 hindI pR0 mArdava 565 766 ekatvAnuprekSA 6.1 771 Arjava 565 766 anyatvabhAvanA 601 771 zauca 565 766 azucitvabhAvanA 602 771 gupti aura zaucameM bheda 565 766 zucitvake do prakAra-laukika lokottara 602 771 cAra prakArakA lobha 566 766 laukika zucitvake ATha prakAra 602 771 satyadharma 566 766 zrAsrava saMvara nirjarA guNadoSa vicAra 602 771 bhASA-samiti aura satyameM bheda 566 766 sa do nirjarAe~-kuzalamUla aura abuddhi 566 767 603 772 upekSAsaMyama 566 767 lokabhAvanA 603 772 apahRtasaMyamake tIna bheda 566 767 bodhidurlabha bhAvanA 603 772 apahatasaMyamake lie ATha zuddhiyA~ dharmasvAkhyAtatvabhAvanA 603 772 bhAvazuddhi 567 767 caudaha mArgaNAe~ 603 773 kAyazuddhi mArgaNAoMmeM jIvasthAna 604 774 vinayazuddhi 567 767 mArgaNAoMmeM guNasthAna 775 iryApathazuddhi 567 767 parISaha sahanekA prayojana 607 bhikSAzuddhi 567 767 bAIsa parISaha 608 770 gaveSaNA gocara akSamrakSaNa bhramarAhAra tudhA parISaha jaya 608 777 svabhrapUraNa AdirUpa bhikSAe~ 567 767 pipAsAjaya 608 777 pratiSThApanazuddhi 567 767 zItajaya 606 777 zayanAsanazuddhi 567 767 uSNajaya 606 777 vAkyazuddhi 568 767 daMzamazakajaya 606 777 tapa 568 767 nAgnyajaya 606 778 tyAga 568 767 aratijaya 606 778 zrAkiJcanya 568 757 strIparISahajaya 610 778 brahmacarya 568 768 caryAvijaya 610 778 airyApathika zrAdi sAta pratikramaNa 568 786 niSadyAjaya 610 778 kSamA Adi dhoMmeM guNakI bhAvanA tathA zayyAjaya 610 776 pratipakSI krodha, mAna AdimeM doSakI zrAkrozajaya 610 780 bhAvanA 566 766 vadhajaya 611 780 bhanitya azaraNa Adi anuprekSAe~ 600 770 yAcanA vijaya 611 80 anitya bhAvanA 770 alAbhavijaya 611 780 azaraNabhAvanA rogavijaya 611 780 dozaraNa-laukika lokottara : 600 770 tRNasparza vijaya 611 780 pratyekake tIna prakAra 600 770 malavijaya 611 781 saMsAra bhAvanA 600 770 kezaluMcanakA mala-parISahameM antarbhAva 612 781 saMsAra saMsAra nosaMsAra aura satkArapuraskAravijaya 612 781 tatritayavyapAya 600 770 prajJA vijaya 612 781 dravyakSetrAdinimittaka saMsAra 601 771 ajJAna vijaya 612 781
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 16 ] mUla pR0 hindI pR0 mUla pR0 hindI pR0 zradarzana vijaya 612 781 anazana Adi 6 bAyatapa 618784 avadhidarzana Adi pariSahoMkA ajJAnameM anazanakA prayojana 618 784 antarbhAva 612 782 do prakArakA anazana 618 784 sUkSmasAmparAya upazAntamoha aura avamodarya 618 784 sINakaSAyameM 14 parISaha 613 782 vRttiparisaMkhyAna 618 784 jinendra meM gyAraha parISaha koI mAnate haiM 613 782 rasaparityAga 618 785 kevalImeM ghAtiyA kamoM kA udaya na vivikta zayyAsana 616 785 honese kSudhAdi parISaheM nahIM 613 782 kAyakleza 616 785 upacArase ye parISaheM 614 782 parISaha aura kAyaklezameM bheda 616 785 navama guNasthAna taka sabhI parISaheM 614 782 tapake bAhya vizeSaNake kAraNa 616 785 sAmAyika chedopasthApanA parihAravizuddhi prAyazcitta Adi 6 antaraMga tapa 620 785 saMyamameM sabhI parISaheM 614 782 prAyazcitta Adike bheda 620 786 jJAnAvaraNake udayase prajJA aura AlocanA Adi prAyazcittake , bheda 620 786 ajJAna 614 762 prAyazcittakA prayojana 620 786 prajJAparISaha anya jJAnAvaraNake sadbhAvase zrAlocanA 620 786 hotI hai 614 782 aAlocanAke dasa doSa 621 787 darzanamoha aura antarAyake udayase saMyatAlocanA aura saMyatikAlocanA adarzana aura alAbha 614 782 kI vidhi 621 787 cAritramohase nAgnya arati Adi pratikramaNakA lakSaNa 621 787 parISaheM tadubhayakA svarUpa 621 787 zeSa parISaheM vedanIyake udayameM vivekakA svarUpa 621 787 hotI haiM 615 782 byutsargakA svarUpa 621 787 eka vyaktimeM eka sAtha 16 parISaha tapakA svarUpa 621 787 taka saMbhava hai 615 783 chedakA svarUpa 621 787 zIta aura uSNameM se eka, zayyA parihArakA svarUpa 621 187 niSadyA aura carcAmeM se eka 615 783 upasthApanAkA svarUpa 611 787 prajJA aura ajJAna donoM sAtha ho vibhinna aparAdhoMke prAyazcittAMkA ho sakatI haiM 615 783 vidhAna 621 788 cAritrake eka do tIna cAra bheda / 616 784 pArazcika prAyazcitta 622 788 sAmAyika Adi pA~ca bheda 616 784 jJAna darzana cAritra aura upacAra sAmAyikakA zabdArtha 616 784 vinaya 622 788 chedopasthApanAkA lakSaNa 617084 jJAnavinaya 622 78 parihAravizuddhikA lakSaNa 617 784 darzana vinaya 622 788 sUkSmasAmparAyakA lakSaNa 617 784 cAritra vinaya 622 788 athAkhyAta yA yathAkhyAtacAritra 617 784 upacAra vinaya 622 788 cAritra zabda aura buddhi vikalpakI AcAryAdikI vaiyAvRzya 623 788 dRSTise asaMkhyeya aura arthataH ananta vaiyAvRttyakA svarUpa 623 788 prakArakA hai 618 784 zrAcAryakA svarUpa 623 788
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 17 ] 765 715 765 mUla pR0 hindI pR0 mUla pR0 hindI pR0 upAdhyAyakA svarUpa 623 788 nidAnarUpa bhArtadhyAna 628 11 tapasvIkA svarUpa 623 788 ArtadhyAna pramattasaMyata taka 626 712 zaikSyakA svarUpa 623 788 nidAnako chor3akara zeSa tIna bArtadhyAna glAnakA svarUpa 623 788 pramatta saMyatake 626 762 gaekA svarUpa 623 788 raudrabhyAna avirata aura dezaviratake 626 712 kulakA svarUpa 623 788 dhamyadhyAna / 630 712 saMgha--caturvarNazramaNasamUha 623 788 zrAzAvicaya 630 762 sAdhu 623 788 apAyavicaya 630 762 manojJa 623 788 vipAkavicaya 630 763 asaMyata samyagdRSTi bhI manojJa 624 78% guNasthAnoMmeM udaya vicAra 630 763 vaiyAvRttyakA prayojana 624 786 guNasthAnoMmeM udIraNAvicAra 631 763 svAdhyAyake bheda 624 789 saMsthAnavicaya 632 764 vAcanA 624 786 anuprekSA aura dhyAnameM bheda 632 764 pRcchanA 624 786 Adike do zuklabhyAna pUrvavidoMke 632 764 anuprekSA 624 786 antima do zukladhyAna kevaliyoMke 633 765 zrAmnAya 624 789 cAra prakArake zukladhyAna dharmopadeza 624 786 yogakI raSTise zukladhyAnoMke svAmI 633 svAdhyAyakA prayojana 624 786 Adike do zukladhyAnapUrva zrutajJAnIke vyutsargake bheda 624 78 hote haiM aura savitarkavIcAra haiM 633 bAhyopadhi vyutsarga 624 786 dvitIya zrutajJAna avIcAra 634 765 zrAbhyantaropadhi vyutsarga 624 786 vitakakA lakSaNa 634 765 vIcArakA lakSaNa 634 735 vyutsargakA aparigraha mahAvrata tyAgadharma pRthaktva vitarka vIcAra 634 766 aura prAyazcittAntargata vyutsargase bheda 625 786 ekatva vitarka 634 766 vyutsargakA prajojana 625 786 sUkSmakriyApratipAti 635 766 dhyAnakA svarUpa 625 760 samucchinnakriyAnivarti 635 766 cintAnirodha dhyAnakA svabhAva 626 760 samyagdRSTi zrAdike guNazreNinirodha abhAva nahIM 626 760 nirjarAkA krama 635 766 zvAsocchrAsakA nirodha dhyAna nahIM 627 761 samyagdarzanakI utpattikA krama 635 767 samayako saMkhyA ginanA dhyAna nahIM 627 761 vedaka samyagdRSTi 636 767 cAra prakArake dhyAna 627 761 kSAyika samyagdRSTi 636 767 prArtadhyAna 627 761 pulAka Adi pA~ca nirgrantha 636 717 raudradhyAna 627 761 pulAka 636 767 dharmyadhyAna 627 761 vakuza 637 767 zukladhyAna 627 761 do kuzIla 636 767 dhamya aura zuklamyAna mohake kAraNa 628 11 nirgrantha 636 767 bhaniSTa saMyogaja AtadhyAna 628 761 snAtaka 636 767 iSTaviyogaja bhAsadhyAna 628 711 pulAka bhAdi meM saMyamazruta bhAvikI vedanAnimitta bhArtadhyAna 128 760 raSTise bheda . 137 18
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 18 ] mUla pR0 hindI pR0 mUla pR0 hindI pR0 pulAkAdimeM saMyama 637 768 nAma karmakA abhAva ho jAnese pradezoM pulAkAdimeM zruta 638 768 kA visarpaNa nahIM 643 803 pulAkAdimeM pratisevanA 638 768 mokSa abhAvAtmaka nahIM 644 -803 pulAkAdikA tIrtha 638 766 karmavandhaviccheda honepara Urdhvagati 644 803 pulAkAdikAdikA liGga 638 766 Urdhvagamanake hetu 645 803 pulAkAdikI lezyA 638 766 Urdhvagamanake dRSTAnta 645 803 pulAkAdikA upapAda 638 766 kulAlacakrakA dRSTAnta 645804 pulAkAdike saMyama sthAna 638 766 alAbUkA dRSTAnta 65 804 eraNDabIjakA dRSTAnta 645804 agnizikhAkA dRSTAnta 645 804 asaGgatva aura bandhacchedakA bheda 645804 lokake bAhara gamana na karanekA kAraNa dasavA~ adhyAya dharmAstikAyakA abhAva 646 804 kevalajJAnakI utpattike kAraNa siddhoMmeM kSetrAdikI raSTise bheda 646 04 mohAdike kSayakA krama aura sAdhana 645 804 tIna karaNa 640 800 kAla 646 804 mokSake kAraNa 640 01 gati 646 808 zrAdi na honepara bhI saMsArakA anta 646 805 karmAbhAva do prakArase 641 801 tIrtha 646 805 yatnasAdhya karmAbhAvakA krama 641 801 cAritra 805 aupazamika Adi bhAvoMkA nAza 642 :02 pratyekabuddha aura bodhitabuddha 646 805 bhavyatva pAriNAmikakA hI nAza 642 801 jJAna. 546 805 kevalajJAna samyaktva kevala darzana aura avagAhanA 646 805 siddhavakI nivRtti nahIM 642 802 antara 646 805 mukta jIvako punaH bandha nahIM 643 802 alpabahutva 648 805 siddhoM kA nIce giranA nahIM 643 802 gati AdikI dRSTise samyaktvotpattise siddhoMkA paraspara avagAha 643 802 mokSatakakA krama 646806 siddhoMke sukhakI upamA nahIM 643 802 tattvArthabhAvanAkA krama 546 806 siddha antima zarIrake Akara 643 803 muktakA sukha ananta 650 808 kSetra liGga tattvArthasUtra ke pAThabheda tattvArtha ke sUtroM kA akArAdi koza tattvArtha ke zabdoM kA akArAdi krama tattvArthavArtika meM Aye uddharaNa tattvArthavArtika meM ullikhita grantha aura granthakAra pariziSTa 806 tattvArthavArtika meM ullikhita bhaugolika zabda tattvArthavArtika meM Aye viziSTa zabda mUla aura TippaNiyoM meM ullikhita granthoM kA saMketa 836 837 842 833 565 -0 - .
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadbhaTTAkalaGkadevaviracitaM ta ttvA rtha vA rti kam paJcamo'dhyAyaH 'idAnI samyagdarzanasya viSayabhAvenopakSipteSu jIvAdipu ajIvapadArtho vicAraprAptaH, tasya bhedasaMjhAsaMkIrtanArthamidamucyate tatpUrvakatvAditarasyeti ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH // 1 // ajIvakAyA iti samAnAdhikaraNA vRttiH|| ajIvAzca te kAyAzca te ajIvakAyA, iti samAnAdhikaraNalakSaNA vRttiriyaM veditavyA / kathaM vRttiH? "vizeSaNaM vizeSyeNa" [ jainendra // 3 // 121 iti sati vyabhicAre nIlotpalAdiSu vRttiH ? ihApyasti vyabhicAraH, kAyazabdasya jIveSvapi vRttaH, ajIvazabdasyApi kAle / bhinnAdhikaraNavRttau ko doSaH? bhinnAdhikaraNatve hi arthaantrbhaavprsnggH|2| yathA rAjJaH puruSaH rAjapuruSa iti arthAntarabhAve bhinnAdhikaraNatvaM bhavati, tathA ajIvAnAM kAyaH ajIvakAyaH iti bhinnAdhikaraNatve i. gRhamANe'rthAntarabhAvaH prasajyeta / iSTatvAt suvarNAGgulIyakavaditi cet ; na; tatAnyavizeSanivRttyarthatvAt / 3 / syAnmatam-mimAdhikaraNatve'pi naarthaantrbhaavH| kutaH ? dRSTatvAt / katham ? suvarNAGgulIyakavat / gayA suvarNasya aGgulIyakaM suvarNAGgulIyakamiti bhinnAdhikaraNatve'pi nArthabhedaH, tathA ihApi na doSa iti / tanna; kiM kAraNam ? tatrAnyavizeSanivRttyarthatvAt / tatra hi suvarNazabdaprayogaH 1. rUpyAdeH pramANAntarasya ca nivRttyartham, suvarNasyedamaGagulIyakaM na rUpyAderna mASAdeti, na tatheha bAjIvasya kAyA ajIvakAyA iti vizeSaNena kadAcidarthAntaranivRttirasti / ataH pRSThadvayasya prAcInaTippaNI pAThAntaraM ca prbhrssttm-smpaa0| smpaa0|
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 tattvArthavArtike [51 astu vA'virodhAt / 4 / athavA astu bhinnAdhikaraNA vRttiH| kutaH1 avirodhAt / yasmAjIvo'pi kAyaH paJcAstikAyopadezAt atastanivRttyartho'trAjIvazabdaprayogaH / ajIvasya kAyo na jIvasyeti / kiJca, kthnycidbhedopptteH| 5 / kenacitprakAreNa saMjJAlakSaNaprayojanAdinA bheda upapadyate / yathA 5 suvarNasyAGagulIyakamityatra suvarNa sAmAnyaM tadvizeSo'GgulIyakaM tayoH sAmAnyavizeSayoH saMjJAlakSaNAdibhiH kathaJcinnAnAtvam / yadi sarvathaikatvaM syAt ; suvarNasAmAnyasyAGgulIyakavat kuNDalAdiSu vRttirna syAt / suvarNasAmAnyavadvA aGgulIyakatvasya kuNDalAdiSu vRttiH syAt / ta evA'nyanivRttyarthaH prayogo yuktaH, suvarNasyedamaGagulIyakaMna rUpyAderiti / yadi sarvathaikatvaM syAta; vyapadeza eva na syAt / tathA ajIvAnAM kAyA ityatrApi kAyazabdaH prdeshvaacii| pradezAzca dho10 dInAM vakSyante / te ca tebhyaH saMjJAlakSaNAdibhiH kthnycidbhinnaaH| anyathA aikAntikaikatve dharmA dInAmekatvavat pradezAnAmapyekatvaM syAt , pradezAnAM bahutvavat dharmAdInAM bahutvaM prasajyeta / tata eva anyanivRttyarthaH prayogo yuktaH ajIvAnAM kAyA na jIvasyeti / yadi sarvathaikatvaM syAt; vyapadeza eva na syAt / tato bhedopapattaH yuktA bhinnAdhikaraNA vRttiH| nanu cAbhede'pi loke vyapadezo - dRSTaH yathA zilAputrakasya zarIraM rAhoH zira iti / na hi zilAputrakAdanyaccharIramasti, nApi 15 rAhoranyacchiraH, ziromAtratvAditi / tatrApyasti bhedaH / kutaH ? zaktitaH / yo'nekakriyAniSpAdana zaktibhedena bhinnarUpaH zilAputrakaH tasyedaM zarIraM ekakriyAviSayamiti zabdaprakaspitAd buddhibhedAdvA kathaJcitpRthaktvamadhyavaseyam / atazcaitadevaM tadanyanivRttyarthaM vizeSaNam upAdIyate-zilAputrakasyedaM zarIraM na manuSyAdeH, rAhoridaM ziraH nAnyasya iti / aikAntikaikatve hi anyanivRttina syAt yathA suvarNasya suvarNa ghaTasya ghaTa iti / 20 AjIva ityabhAvamAtraprasaGga iti cet ; na; bhAvAntarapratipatteranazvavat / 6 / syAnmatam na jIvo'jIva ityukte'bhAvamAtraM prasajyeta yathA na bhAvaH abhAva iti; tanna; kiM kAraNam ? bhAvAntarapratipattaH / katham ? anazvavat / yathA nAyamazvaH anazva ityukte nAbhAvasaMpratyayaH kintu "nabhivayuktamanyasadRzAdhikaraNe tathA jharthagatiH [pAta0 mahA0 3/1112] iti, anyasmin bhAva eva talyodaraikazaphAdilakSaNe gardabhe saMpratyayo bhavati / evamihApi nAyaM jIva iti pratiSedhAt nAbhAve 25 saMpratyayaH, kintu anyasmin bhAva eva anupayogalakSaNe dharmAdau pratipattirbhavati / sAdRzyAbhAvAta apratipatiriti cet ; na; sattvadravyatvAdibhiH saadRshyopptteH| yaccoktam-yathA 'na bhAvaH abhAvaH' ityukte abhAvamAtrasaMpratyaya iti; tadapyayuktam ; sata eva pararUpatvAdibhiH abhAvazabdago- crtvopptteH| abhyantarIkRtavArthaH kAyazabdaH / 7 / ivArthamabhyantarIkRtya atra kAyazabdaH prayuktaH kAyA iva kAyA iti / ka upamArthaH ? yathaudArikAdizarIranAmakarmodayavazAta pudagalaizcIyante kAyAH tathA dharmAdInAmanAdipAriNAmikapradezacayanAt kAyatvam / tadgrahaNaM pradezAvayavabahutvajJApanArtham / 8 / tasya kAyazabdasya grahaNaM kriyte| kimartham ? pradezAvayavabahutvajJApanArtham / mukhyarUpeNA'vidyamAnatve'pi zrotRNAM sukhAvabodhArthaM prajJayA dravya paramANvavagAhamAtratvena pradizyanta iti pradezAH, pradezA evAvayavAH pradezAvayavAH teSAM bahutvasya 35 jJApanArtham / __na, asaMkhyayAH pradezAH dharmAdharmakajIvAnAmiti zAstrapravRtteH / 9 / na tatprayojanam uppdyte| kutaH? anyata eva ttsiddheH| vakSyate hi-"asaMkhyeyAH pradezAH dharmAdhamaikajIvAnAm". [ta. sU0 5 / 8] iti / ata evaiSAM pradezabahutvaM siddhaM nArthaH kAyagrahaNena /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / 1] paJcamo'dhyAyaH 433 pradezasaMkhyAvadhAraNArthamiti cet ;na; ato'pyanizcayAt / 10 / syAdetat "asaMkhyeyAH pradezAH dharmAdhamaikajIvAnAm [ta. sU0 5/8] ityanena na pradezasaMkhyAvadhAraNaM kriyte| kutaH? trayANAM saMbhUya pradezAsaMkhyeyatvapratipatteH / tataH ekaikasyA'saMkhyeyapradezakhyApanArtha kAyagrahaNamiti; tanna; kiM kAraNam ? ato'pyanizcayAt / kAyagrahaNAdapi nAsti nishcyH,prdeshprcymaatrprtipttH| kutastarhi tannizcayaH ? "lokAkAze'vagAhaH" [ta0 sU0 5 / 12] ityAdi vacanAt tanizcayaH / 11 / yadayaM "lokAkAze'vagAhaH" ityuktvA "dharmAdharmayoH kRrasne" [ ta0 sU0 5 / 13] ityAdi vakSyate, tena tasya pradezaparimANasya nizcayo bhavati / 'apradezakadravyatvaprasaGga iti cet ; na; uktatvAt / 12 / syAdetat-kAyagrahaNAhate apradezaikadravyatA prApnoti, atastanivRttyarthaM kAyagrahaNamiti; tanna; kiM kAraNam ? uktatvAta / uktame- 10 tat-'asaMkhyeyAH pradezAH dharmAdharmaikajIvAnAm iti vakSyate' iti / ___ ArSAnuvAdArthamiti cet ; na tadavasthatvAt / 13 / syAdetat-ArSa mevaM pravRttam "pamcAstikAyAH" [ ] iti / ataH tadanuvAdArtha kAyagrahaNamiti ; taJca na, kasmAt ? tadavasthatvAt 'asaMkhyeyAH pradezAH' ityanenaiva ArSAnuvAdasya kRttvaat| / / svabhAvAparityAgArthamiti cet / na; nityAvasthitavacanAt siddhaH / 14 / syAnmataM 15 kAyasvabhAvAparityAgArtha kAyagrahaNamiti; tannaH kiM kAraNam ? nityAvasthitavacanAt siddheH vakSyate hi "nityAvasthitAnyarUpANi" [ta. sU. 5 / 4] iti, tata eva svabhAvAparityAgaH siddhH| 'tattarhi kAyagrahaNaM na kartavyam ? kartavyaM ca / kiM prayojanam ? tssiddhaavsNkhyeyprdeshaavdhaarnnsiddhH| 15 / tasya kAyazabdasya paJcasvapi astikAyeSu pradezAvayavabahutvArthasya siddhau satyAm uttaravacanamavadhAraNArtha yujyate- asaMkhyeyAH pradezAH na 20 saMkhyeyAH nApyanantAH iti, vidhipUrvakatvAdavadhAraNasya / addhApradezapratiSedhArtha ca / 16 / addhAzabdo nipAtaH kAlavAcI, sa vakSyamANalakSaNaH, tasya pradezapratiSedhArthamiha kAyagrahaNaM kriyate / yathA'NoH pradezamAtratvAt dvitIyAdayo'sya pradezAna santItyapradezo'NuH, tathA kAlaparamANurapi ekapradezatvAdapradeza iti / dharmAdayaH saMzAH sAmA (ma) yissyH| 17 / dharmAdayaH saMjJAH sAmA (ma) yikyo drssttvyaaH| 25 AIte hi pravacane'nAdinidhane arhadAdibhiH yathAkAlamabhivyaktajJAnadarzanAtizayaprakAzairavayotitArthasAre rUDhA etAH saMjJA jheyaaH| kriyAnimittA vA / 18 / athavA kriyAnimittA etAH saMjJAH veditvyaaH| kathamiti cet ? ucyate---- svayaM kriyApariNAminAM 'sAcivyadhAnAdharmaH / 19 / svayaM kriyApariNAminAM jIvapudga-1 lAnAM yasmAtsAcivyaM dadhAti tasmAddharma ityAkhyAte / tadviparIto'dharmaH / 20 / tasya viparItalakSaNaH adharma ityaamnaayte| kabitaTasthaH pratyavatiSThate tamapi prativadati paraH / 3 iti paraM pRcchati tttsthH| 3 atha taTasthamullikhya bhAha prH| tarhi shr0| 5 atha zRNvaniyantaM kAlamAcAryaH prAha kartavyamityAdinA / 6 vyAvadhAnA- mu0, d.|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthavArttike [ 511 AkAzante'smin dravyANi svayaM cAkAzata ityAkAzam / 21 / jIvAdIni dravyANi svai' svaiH paryAyaiH avyatirekeNa yasminnAkAzanteH prakAzante tadAkAzam, svayaM cA''tmIyaparyAyamaryAdayA AkAzata ityAkAzam / 434 avakAzadAnAdvA / 22 / athavA itareSAM dravyANAm avakAzadAnAdAkAzamiti pRSodarAdiSu 5 nipAtitaH zabdaH / alokAkAzasyAvakAzadAnAbhAvAttadabhAva iti cet; na; tatsAmarthyA'virahAt / 23 / syAnmatam-yadyavakAzadAnAdAkAzamityucyate alokAkAze jIvAdyavakAzadAnAbhAvAt AkAzavyapadezo nopapadyate iti; tanna, kiM kAraNam ? tatsAmarthyA'virahAt / yathaiSyatkAlasyAtidUrasyApi vartamAnaprAptyarha tvAt tatprAptyabhAve'pi bhaviSyadvyapadezo bhavati, evamalokAkAzasyAvagAhidra10 vyAbhAve'pi avagAhanazaktiraviruddhA ityavakAzadAnAt AkAzatvaM yujyate / athavA, kriyAnimittatve'pi rUDhi vizeSabalalAbhAt gozabdavat tadabhAve'pi pravartate / 20 pUraNagalanAnvarthasaMjJatvAt pudgalAH / 24 / yathA bhAsaM karoti bhAskara iti bhAsanArthamantanIya bhAskarasaMjJA'nvarthA pravartate tathA bhedAt saMghAtAt bhedasaMghAtAbhyAM ca pUryante galante ceti pUraNagalanAtmikAM kriyAmantarbhAvya pudgalazabdo'nvarthaH pRSodarAdiSu nipAtitaH, yathA zavazAyanaM 15 zmazAnamiti / paramANuSu tadabhAvAt pudgalatvAbhAva iti cet; na; guNApekSayA tatsiddheH / 25 / syAnmatam - aNUnAM niravayavatvAt, pUraNagalanakriyAbhAvAt pudgalavyapadezAbhAvaprasaGga iti; tanna ; kiM kAraNam ? guNApekSayA tatsiddheH / rUparasagandhasparzayuktA hi paramANavaH ekaguNarUpAdipariNatAH dvitricatuHsaMkhyeyA'saMkhyeyA'nantaguNatvena vardhante, tathaiva hAnimapi upayAntIti guNApekSayA pUraNagalanakriyopapatteH paramANuSvapi pudgalatvamaviruddham / athavA guNa upacAra' kalpanam pUraNagalanayoH bhAvitvAt bhUtatvAcca zaktyapekSayA paramANuSu pudgalatvopacAraH / pulinAdvA / 26 / athavA pumAMso jIvAH, taiH zarIrAhAraviSayakaraNopakaraNAdibhAvena gilyanta iti pudgalAH / aNvAdiSu tadabhAvAda' pudgalatvamiti cet; uktottarametat / bahuvacanaM svAtantryapratipattyartham / 27 / dharmAdharmAkAzapudgalA iti bahuvacanaM svAtantrya25 pratipattyarthaM draSTavyam / kiM punaH svAtantryam ? dharmAdayo gatyAdyupagrahAn prati vartamAnAH svayameva tathA pariNamante na parapratyayAdhInA teSAM pravRttiH ityetadatra vivakSitaM svAtantryam / nanu ca bAhyadravyAdinimittavazAt pariNAminAM pariNAma upalabhyate, sa ca svAtantrye sati virubhyata iti; naiSa doSaH ; bAhyasya 'nimittamAtratvAt / na hi gatyAdipariNAmino jIvapudgalAH gatyAdyupagrahe' dharmAdInAM prerakAH / nanu 'itaretarayogalakSaNe dvandve nyAyaprAptaM bahuvacanaM tena kathaM svAtantryaM pratIyate ? 30 'samAhAre samudAyapradhAne ekavacanena siddhe bahuvacanaM jJApakaM svAtantryasya / yathA "hRtaH" [ jainendra * 361] ityatra ekavacanena siddhe bahuvacanaM jJApakam - anuktasyApi hRta utpattiryathA syAt iti, tena siddhaH ante bhavaH antimaH, yamena proktaM yAmyaM dharmazAstramityAdi / prazastAbhidhAnAddharmagrahaNamAdau / 28 / dharmazabdo'yaM loke prazastArthaH tato'sya grahaNamAdau kriyate / 1 virAjante |-nte tadA-zra0 / 2-cArAt ka- mu0, 50, ba0 / 3-bhAvasvAda - zra0 / 4 nimisatvAt ba0, da0 / nimittavazAt mu0 / 5 upakAre / 6 AvirbhUtAvayavabhedaH / 7 tirohitAvayavabhedaH /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 ] paJcamo'dhyAyaH 435 tadanantaramadharmagrahaNaM lokavyavasthAhetutvAt / 26 / tadanantaram adharmagrahaNa' kriyate / kutaH ? lokavyavasthA hetutvAt / paJcAstikAyAH kAlazca lokaH, avatiSThante padArthA anayA okRtyetyavasthA, vividhA avasthA vyavasthA vividhasannivezo vetrAsanAdyAkAra ityarthaH, lokasya vyavasthA lokavyavasthA tasyA hetutvAt lokavyavasthAhetutvAt / asati hi adharmAstikAye gatimatAM dravyANAM gativiSayaniyamAbhAvAt / viSvagbhAve sati lokavyavasthA viziSTA na syAt 5 ato'sya dharmAnantaraM grahaNaM nyAyyam / * tatpratipakSatvAcca / 30 | tasya dharmAstikAyasya pratipakSo'dharmAstikAyaH sthitikAraNatvAt / tatazcAnantaraM grahaNa' kriyate / tatparicchedyatvAttadanantaram AkAzagrahaNam / 31 / tAbhyAM dharmAdharmAbhyAm AkAzaM paricchidyate yatra dharmAdharmau tallokAkAzam itaradalokAkAzamiti / ataH tadanantaram AkAza- 10 grahaNa kriyate / amUrtatvasAdharmyAzca |32| yathA dharmAdharmAvamUrtI rUpAdivirahAt evamAkAzamapyamUrtam : atazcAnantaramuktam / tadavagAhitvAt tatsamIpe pulavacanam |33| tadAkAzamavagAhya pudgalA vartante iti tatsamIpe teSAM vacanaM kriyate / AkAzagrahaNamAdau dharmAdInAmAdhAratvAditi cet; na; lokavinivezasyAnAditvAt |34| syAnmatam - dharmAdInAM paJcAnAmapi dravyANAmAkAzam AdhAraH sAdhAraNaH, tatastasya grahaNaM sarveSAmAdau nyAyyamiti; tanna; kiM kAraNam ? lokavinivezasyAnAditvAt / nA'yaM niyamo'sti loka - viniveze AkAzamAdhAraH itarANi dravyANi AdheyAni iti / kintu lokavinivezakrama evAyamanAdisiddha iti nAkAzamAdhAraH / AdimatAM hi kuNDabadarAdInAM dRSTa AdhArAdheyabhAvaH / 15 " 1 saptaikapaJcAkRtyA | 2 grahaNaM zra0 / 3 tulanA - " ghanodadhivalayaM ghanavAtavalayapratiSThaM ghanavAtatralayaM 'tanu vAtavalayapratiSTham tanuvA tavalayamAkAzapratiSTham AkAzamAtmapratiSThaM tasyaivAdhArAdheyatvAt / " - sa0 si0 3 / 1 / 4 upadiSTAnAm / 5 nayasyAde - zra0, tA0 / 6 nanu vya-mu0, da0, ba0 / 7 - layaM tanu- mu0, mU0, da0, ba0, tA0 / - 2 20 25 ArSavirodha iti cet; na; AdezavacanAt / 35 syAdetat-yadyAdhArAdheyabhAvo neSyate yaduktamArSe - "svapratiSThamAkAzam AkAzapratiSThaM tanuvAtavalayaM tanuvAtavalayapratiSTaM ghanavAtavalayaM tatpratiSTaM ghanodadhivalayam" [ ] ityAdi, tadvirodhaH iti; tanna; kiM kAraNam ? AdezavacanAt ? yadi ekAntenAdhArAdheyabhAvo na syAt syAdArSavirodhaH, yadA tu 'syAdAdhArAdheyabhAva iti syAnnAdhArAdheyabhAvaH' iti AdezavacanAdiSyate tato nAstyArSavirodhaH / kathamiti cet ? ucyate - AkAzAdInAM dravyArthAdezAt syAdAdhArAdheyatvAbhAvo yataH paryAyArthikaguNabhAve dravyArthikaprAdhAnyAt pratiniyatAnAdipAriNAmikadravyArthe nAdiSTAnA mAkAzAdInAM SaNNAmAdhArAdheyaparyAyAbhAvaH / dravyArthikaguNabhAve ca paryAyArthikaprAdhAnyAt SaNNAmapi dravyANAm zrAdimattvopapatterAdhArAdheyabhAvo yujyate / tatastadapekSayA AdhArAdheyabhAva ArSe praNIta iti nAsti virodhaH / athavA vyavahArana yAdezAt syAdAdhArAdheyatA, yato'nAdipAriNAmikalokavini- 30 veze'pi vyavahAra evaM pravRttaH 'AkAzamAdhAraH anyAni dravyANi AdheyAni' iti / evambhUtanayAdezAt syAdanAdhArAdheyatA, yato'nAdipAriNAmikaloka vinivezasyaivaMbhUtatvAt 'svAtmapratiSThAnyeva sarvadravyANi' iti / nanu ca vyavahAranayApekSayA AdhArAdheyabhAvAbhyupagame anavasthAprasaGgaH -vanodadhivalayasya ghanavAtavalayamAdhAraH, ghanavAtavalayasya tanuvAtavalayamAdhAraH, tanuvAtavalayasya AkA
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtike [AR zam , AkAzasyA'nyat , tasyAnyat , tasyApyanyaditi; naiSaH doSaH, AkAzasya sarvagatatvAt anantatvAca / yeddhi sarvagatamanantaM ca tasya sarvatra sAnidhyAt 'tasyApyanyat tasyApyanyat' iti vyavahArAbhAvAt anavasthA nAsti / parizeSAdasarvagatasyAntavato mUrtimataH sAvayavasyandriyakasya syAdanavasthA, tadviparItalakSaNaJcAkAzam , ato nAstyanavasthA / yadi sarvagatatvAdilakSaNasyAnavasthA 5 dRSTA socyatAm , naiSocyate tato vimucytaamnvsthaadossklpnaa| tasmAniHpratidvandvaH pUrvokta evAstu krmhetuH| kAlopasaMkhyAnamiti cet ; na; vakSyamANalakSaNatvAt // 36 // syAdetat-kAlo'pi kazcidajIvapadArtho'sti / atazcAsti yadbhASye bahukRtvaH "SadravyANi" [ ..] ityuktam , ato'syopa saMkhyAnaM kartavyamiti ? tannaH kiM kAraNam ; vkssymaannlkssnntvaat| vakSyate hi tasya lakSaNamu10 pariSThAt / __ atrAha "sarvadavyaparyAyeSu kevalasya" [ta0 sU0 1 / 26] ityevamAdiSu dravyANyuktAni kAni tAnIti? atrocyate dravyANi // 2 // svaparapratyayotpAdavigamaparyAyaiH dayante dravanti vA tAnIti dravyANi / / svazca parazca 15 svaparI, svaparau pratyayau yayoH tau svaparapratyayau / utpAdazca vigamazcotpAdavigamau svaparapratyayau utpAdavigamau yeSAM te svprprtyyotpaadvigmaaH| ke punaste ? pryaayaaH| dravyakSetrakAlabhAvalakSaNo bAhyaH pratyayaH paraH pratyayaH tasmin satyapi svayamatatpariNAmo'rtho na paryAyAntaram Askandati iti / tatsamarthaH svazca pratyayaH / tAvubhau saMbhUya bhAvAnAm utpAdavigamayoH hetU bhavataH nAnyatarApAye kuzUlasthamASa-pacyamAnodakasthaghoTakamASavat / evamubhayahetukotpAdavigamaiH taistaiH 20 svaparyAyaiH drUyante gamyante dravanti gacchanti tAn paryAyAniti dravyANIti vyapadizyante / bhedanayava zAt kartRkarmaNorbhedaM kRtvA nirdezaH kriyate svajAtyaparityAgenAvasthitiranvayairupalabdhasvarUpANAM muhurmuhurutpAdAvigamavaMtAM ca bhedopptteH| yadA dravyANAM karmavivakSA tadA nyAyaprAptaH karmaNi yaH / yadA kartRvivakSA tadA bahulApekSayA kartari yH| athavA utpAdakavinazvaranAnAparyAyotpAda vinAzAvicchede'pi sAntatikadravyArthAdezavazena dravaNAt gamanAt saMpratyayAd dravyANi / kuta etat ? 24 gatyarthAnAM jJAnArthatvAt / ivArthe vA nipAtito drvyshbdH| athavA "dravyaM bhavye" [jainendra0 4111158] ityanena nipAtito dravyazabdo veditavyaH / dra iva bhavatIti dravyam / ka upamArthaH ? dru iti dAru nAma yathA agranthi aMjihma dAru takSNopakalpyamAnaM tena tena abhilaSitenAkAreNa Avirbhavati, tathA dravyamapi AtmapariNAmagamanasamartha pASANakhananodakavadavibhaktakartRkaraNamubhayanimittavazopanItA30 tmanA tena tena paryAyeNa dra iva bhavatIti dravyamityupamIyate / dravyatvAditi cet ; na tadabhAvAt / / syAnmatam-yathA daNDasambandhAt daNDItyabhidhAnaM pratyayazca devadatte bhavati tathA dravyatvaM nAma sAmAnyavizeSo'sti pRthivyAdiSu dravyaM dravyamiti pratyayAbhidhAnAnupravRttidarzanAt , guNakarmabhyo vyAvRttyupalabdhezcAnumIyamAnAnvayavyatirekaH tena 1 yadi zra0 / 2 pakSaH / 3 dravyANAm / NAM tu mu-mu0 / 4 paryAyANAm / 5 dravyArthe mu0| 6 acivam da0, 20, mu0| akuTilam-tA0, tti|
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12] pazcamo'dhyAyaH 437 yogAd dravyaM na paryAyadravaNAditi; tannaH kiM kAraNam ? tadabhAvAt / yathA daNDasambandhAt prAk devadatto jAtyAdibhiH siddhH| devadattasaMbandhAca prAgdaNDo vRttatvadrAdhimAdibhiH prasiddhaH, tatastayoH saMbandho yuktaH / na ca tathA dravyatvayogAt prAk dravyamupalabhyate / yadhupalabhyeta saMbandhakalpanama-... narthakaM syAt / dravyatvamapi dravyasaMbandhAtprAG nopalabdhasvarUpam , ataH tayorasatorna yuktaH saMbandhaH / astitve cAbhyupagamyamAne pRthaganupalabhyamAnazaktikayoH saMbandhe'pi na tacchaktiprAdurbhAvo'sti, yathA 5 jAtyandhayoH pRthagadarzanazaktivirahAt, na yoge'pi ruupaaloknshktisNbhvH| tathA drabyadrabyatvayorapi dravyapratyayAbhidhAnopattyasAmarthya tatsaMbandhe'pi na sAmarthyam / tatra dravyaM tAvat prAk dravyatvasamavAyAt dravyAtmanaiva nAtmani dravyapratyayAbhidhAnayorutpAdakam / yadi syAt ; dravyatvasaMbandhasya vaiyarthya syAt / tathA dravyatvamapi prAgdravyasamavAyAta dravyatvAtmanyeva na dravyapratyayAbhidhAnanimittamasti / mAbhUd dravyatvasya dravyeNa samavAyasya vaiyarthyamiti atastayoH pRthaganupalabhyamAnasAmarthyayoH saMbandhe- 10 'pi na tatsAmarthyamasti ityavemaH na dravyatvayogAd dravyamiti / nanu ca dravyatvasaMbandhAt prAka dravyavyapadezo nAsti, asti tu tat , tataH sato dravyatvasya yuktaH saMbandhaH, naiSo'sti prihaarH| kutaH ? sato'sattvAt / nahi tadvyaM svato'sti sattAyogAdeva satsyAt sa ca nAstItyuktam / athAsatAmapi saMbandhaH syAt kharaviSANAdInAmapi syAt / kizca, dravyatvaM nAma sarvagataH padArthaH, sa yadi atadAtmakena saMbandhyate guNakarmabhiH, kharaviSANAdibhizca saMbandhyeta, na ceSyate saMbandhaH / atha 15 tadAtmakenaiva saMbandhyate dravyatvasaMbandho vyarthaH prAgapi tadAtmakatvAt , tataH svato drvysiddhiH| Aha-samavAyikAraNatvAd dravyatvena dravyameva sambadhyate na guNakarmANi nApi kharaviSANAdIni, dravyatvasya hi dravyameva samavAyikAraNamiSTaM netarANi iti / ucyate __na, svato'siddhatvAt / yadi dravyatvAdanyadravyaM svataHsiddha syAt atastatsamavAyikAraNamiti vyapadezAha syAt, na ca tatsvataHsiddhaM kizcidasti, ataH svato'siddhatvAt na tatsamavA- 20 yikAraNam / atha tatsvato'siddhamapi samavAyikAraNaM kharaviSANAdiSu ko matsaraH ? athA'sattvAnna samavAyikAraNaM tAni; nanvasattvAd dravyamapi dravyatvasya na samavAyikAraNam / kiJca, atsttsiddheH| yata eva dravyatvasya samavAyikAraNaM dravyaM na guNakarmANi atastadrvyatvaM dravya eva samavaiti na guNakarmAdiSu iti vivakSitam, nanu ata eva dravyAtmaiva dravyatvam , Abhyantaro'rtho 'nAdipAriNAmikaH dravyAparityAgI na dravyAd bahiranyaH sAmAnya- 25 vizeSAkhyaH ityetatsiddhyati / Aha-vizeSopalabdherdravyameva samavAyikAraNaM dravyatvasya / ko vizeSaH ? AzrayabhAvaH, yasmAd dravyamiteraSAM padArthAnAmAdhAraH ucyate-na dravyamAzrayaH svato'siddhatvAt / loke svataHsiddha AdheyAnAmAzrayo bhavati yathA ghaMTo jalAdInAM na tathA dravyatvAt pRthak dravyaM svataHsiddhamasti yadAdhAro dravyatvasyeti vyapadizyeta / kizca, dravyAbhidhAnAnupapattizca / 4 / yasya vAdinA dravyatvayogAt dravyamityabhimataM tasya / dravyamityabhidhAnaM noppdyte| kathamiti cet ? ucyate-ihA'bhedena vA vyapadezaH syAt , bhedena vA ? yadi abhedena vyapadezaH; yathA yaSTisahacaritaH puruSo yaSTirityucyate tathA dravyatvasahacaritaM dravyatvamiti vyapadizyeta na dravyamiti / atha mataM dravyatvasya dravyatvamityabhidhAnamasti 35 dravyamiti ca, tena dravyatvena dravyamityamidhIyamAnena yogAd dravyamiti; tadidamasiddhamasiddhana sahajAyamAnasya / 2 dravyatvamAtreNaiva dravyagyapadezamantareNa vidyamAnasya / ti cet / . prathamAdhyAye / 5 guNakarmaNI t0| 6 dravyatvam /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 tattvArthavArtike [ 52 sAdhyate / dravyatvasya dravyamityabhidhAnaM kutaH ? svata eveti cet ; dravye ko'paritoSaH ? arthAntarAditi cet; tatrApi sa eva doSaH, dravyatvAbhidhAnaprasaGagazca / kuto hyetat ubhayazabdavAcyatve dravyatvasya tadyogAt dravye dravyamityabhidhAnaM bhavati na dravyatvamiti / atha bhedena vyapadeza:; yathA yaSTirasyAstIti yaSTimAniti vyadizyate, evaM dravyatvamasyAstIti dravyatvavadravyamityabhidhAnaM 5 prasajyeta na dravyamiti / atha matametat - yathA zukraguNayogAt zuklaH paTaH iti matvarthIyasya nivRttiH, evamihApi matvarthIyasyAbhAva iti; viSama upanyAsaH / yujyate tatra matvarthIyasyAbhAvaH guNavacanebhyo nivRtteranvAkhyAtatvAt / ananvAkhyAne vA 'ubhayavacanAH zuklAdayaH' iti vyAkaraNAbhyupagamAt / ayaM tu dravyatvazabdo na guNavacanaH tena asmAnmatornivRttirdurupapAdA / kiJca tvasyApi nivRttirnAnvAkhyAtA tato dravyamityabhidhAnaM nopapadyate / 1.0 dravya tvotpattyabhAvazcobhayathA doSAt / 5 / dravyasya bhAvo dravyatvamiti tvasya cotpattirna prApnoti / kutaH ? ubhayathA doSAt / idamiha saMpradhAryam - asau bhAvaH dravyasya AtmabhUto vA syAt, anAtmabhUto vA ? " yadyAtmabhUtaH anAdipAriNAmikadravyasya Atmabhavane tvasya vidhAnAt, nAnyad dravyAd dravyatvamiti saMsargavAdahAniH / atha arthAntarabhUtaH; dravyasya bhAvo dravyatvamiti vigraho nopapadyate, dravyAnAtmabhUtatvAt dravyatvasya / na hi ghaTasya bhAva iti paTe vRttirupapadyate / 15 kina, dravyasya bhAvo dravyatvamiti yathA anyo bhAvaH tathA dravyatvasyAnyo bhAvaH syAdvA, na vA ? yadi nAsti; tasya svabhAvAbhAvAdabhAvaH syAt / athAsti; tasminnabhidheye "tvattotpatteH dravyatvatvamiti prApnoti, tathA sati anavasthA / atha matametat-yathA avairmAsamiti vigRhya avikazabdAdutpattirbhavati Adhikamiti, tathA dravyatvasya bhAva iti vigRhya dravyazabdAdeva tvotpattirbhavatIti; naitadyuktam; arthAntaraviSayatvAt / yujyate avermAMsamavikasya mAMsamiti 20 kevalo vigrahabhedo nArthabheda iti ekena vigrahaH aparasmAdutpattiriti / iha tu dravya-dravyatvazabdayoH padArthAntaraviSayatvAt vigrahabhede arthabheda iti nAsau nyAyaH kalpayituM zakyaH / "ekasyAnekatra vRttyabhAvo bahutvaprasaGago vA / 6 / taddravyatvamekamityabhyupagamyate tadvAdibhiH / tatkathamekaM niravayavam anekatra pRthivyAdau vartitumutsahate ? atha varteta; bahutvamevAsya syAt anekatra vRtteH rUpAdivat / AkAzavadekaM sat anekamavagAhata iti cet; na; vaiSamyAt / 25 yujyate mahAparimANaM viyadavagAhate sakalamiti guNAnAM tu dravyapadArthaviSayatvAt kathamamahaddravyatvaM kRtsnaM veveSTi / ekatvasaMkhyAguNavadupacArato mahattvamasyeti cet; tadidamasiddhena sAdhyate / 13 siddhasAdhyavyavasthAzrayA hi "kathAmArgAH / upacaritasya mukhyakAryasAdhanAzaktezca / api ca dravyatvena ekamAkAzaM pradezabhedena tvanantamitISTatvAt "dRSTAntAbhAvaH / 16 nIladravyavaditi cet; na; asiddhatvAt |7| syAnmatam - yathA "nIlIdravyamekam anekazATI30 paTakambala saMbandhi dRSTaM tathaikaM dravyatvamapi anekadravyasaMbandhIti / tanna; kiM kAraNam ? asiddhatvAt / naitat siddhaM zATIpaTakambaleSu ekameva nIlIdravyamiti / yathA zATyAdibhedaH tathA 1 arthAntarasya dravyamityamidhAnaM 'kutaH 1 svata eveti cet dravye ko'paritoSaH ? arthAntarAditi cet; tatrApi sa eva doSaH / 2 yathA dravyatvasya dravyamityabhidhAnaM tathA dravyasyApi / 3 kutaH / 4 " guNavacanebhyo matupo lugiSTaH / " - pA0 vA0 5 / 2264 / 5 vyavahAra / 6 kintu sAmAnyavacanaH / 7 matvarthasyApi mu0 / 8 aGgIkRtyApi dUSayati dravyatvavad dravyamityatra yathAkathaJcana matornivRttirbhavatu tathApi dravyatvena yogAt dravyamityatra tvasyApi nivRttirnAnvAkhyAteti / 6 vicAraNIyam / 10 yadAtmabhU-tA0, zra0 / 11 tvatvotpa tA0, zra0 / 12 tAvatA'parituSTaH san punarapi sambandhaM nirAkartukAma Aha / 13 dhUmavasva / 14 agnimattva | 15 vAdaH / 16 asmAkam / 17 nIladra-tA0 da0, ba0, mu0 /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ za2] paJcamo'dhyAyaH 436 tadraJjakasya nIlIdravyasyApi bhedopptteH| ekasminnapi paTe yanmadhye nIlIdravyaM na tatprAntayoH, yacca prAntayoH na tanmadhye iti bhedo'bhyupagantavyaH kimuta bhinneSu dravyeSu / nIlatvavaditi cet ; na; tadapi sAdhyasamam / atha matametat__dRzAntAbhAve'pi ekatvamasya siddhamagnivaditi cet ; na pratijJAhAneH / 8 / yathA agneranyasminnuSNe dRSTAnte asatyapi auSNyam / evamasatyapi ekasmin anekasaMbandhini dRSTAnte 5 dravyatvasya dravyeSu vRttiH siddhyatIti; tadapi nopapadyate prtijnyaahaaneH| nanu dRSTAnto nAstIti pratijJAya dRSTAntaM bravataste pratijJA hiiyte| kiJca, yuktyabhAve'pi yadi dravyatvamekamanekasaMbandhIti manyate svata eva dravyaM dravyamiti kasmAnna pratipadyate ? samavAyAditi cetna; tasya pratyuktatvAt / guNasaMdrAvo drabyamiti cet ; na; ekAnte doSopapatteH / / syAdetad-guNasaMdrAvo dravyamityetallakSaNamanavadyam / guNaiH saMdUyate prApyate guNAnvA saMdravati prApnoti iti dravyamiti; tannaH kiM 10 kAraNam ? ekAnte dossopptteH| kathamiti cet ? ucyate-guNebhyo dravyam anyadvA syAt , ananyadvA ? yadyananyata; kartRkarmabhedAbhAvAt nirdezo nopapadyate / api ca, ekAntAnanyatve hi guNA eva vA syuH, dravyameva vaa| yadi guNA eva; dravyAbhAve tadavinAbhAvinAM guNonAmapi nirAdhAratvAdabhAvaH syAt / atha dravyameva; evamapi alakSaNatvAt kharaviSANatvakalpanA dravyasya syAt / athAnyatvaM gRhyata evamapyekAntena pRthagbhAve svarUpazUnyatvaM syAt / abhyupagamyocyate 15 guNaiH saMdrayate dravyamiti lakSaNaM nopapadyate; guNAnAM niSkriyatve dravyaM pratyAbhimukhyena dravaNAbhAvAta / "dikkAlAvAkAzaM ca kriyAvadbhyo vaidhAt nikriyANi / etena karmANi guNAzca vyAkhyAtAH niHkriyaaH|" [vaize0 da. 5 / 2 / 21,22] iti vacanAt / guNAn saMdravati iti ca lakSaNaM nopapadyate - niHkriyadravyANAM guNAn prati dravaNAbhAvAt / kizca, svato'siddhatvAt / yathA vATIparikSepAdilakSaNAn grAmAdIn svataHsiddhAn devadattaH 20 siddhaH prApnoti na tathA guNAH svataHsiddhAH santi yAna prApnuyAd dravyam / Aha-pAkajadarzanAt tatsiddhiH / pArthiveSu paramANuSu agnisaMyogAt auSNyApekSAt zyAmAdhucchedena raktAdyArambhe ca nanu prApyate guNairdravyam / ucyate-nanu yutasiddhatvaprasaGgAt / yadi dravyamavatiSThate rUpAdayo vinazyanti prAdurbhavanti ca / nanu yutasiddhA dravyarUpAdaya ityAsaktam / atha ayutasiddhAH samavAyasaMbandhAt iti matam nanu dravyavattannityatvaprasAH / evaM sati 25 ayutasiddhirbhavati-yadA rUpAdayastadA dravyaM yadA dravyaM tadA rUpAdaya iti, nanvevaM sati yathA dravyaM nityaM tathA rUpAdayo'pi nityAH yathA rUpAdInAmanityatvaM tathA dravyasyeti prAptaM tulyavRttitvam / kiJca, virodhAt paNDitamUrkhavat / yadi paNDito na mUrkhaH atha mUryo na paNDitaH tathA yadi samavAyasaMbandhAt dravyAdayutasiddhAH rUpAdayaH na vinazyanti na votpatsyante / atha vinazyantyutpadyante ca" nA'yutasiddhAH / athavA, ayutasiddhAzca nAma rUpAdayaH vinazyanti utpadyante 30 ca dravyaM cAvatiSThata iti kutastyo'yaM nyaayH| na ca guNaidrUyate gamyate upalabhyate taditi dravyam , kasmAt ? arthAntaratvAt / na hi ghaTena paTa upalabhyate "anyatvAt / athopalabhyate "dravyaguNalakSaNabhedakalpanAvirodhaH / ---, "guNasandrAvo dravyamiti / anvartha khalvapi nirvacanaM guNasandrAvo drvymiti|" -pAta. mahA0 5|16|2-ti dra-da0, mU0, ba0, tA0, shr0|3 athavAnya-zra0 / 4 vaadrip-mu0| vAdapari-ba0, 20, vAipari bhaa02| vRttiH / 5 te| 6 AmaghaTasya / 7 kuNDabadaravat / 8 paTAdi / 6 proktaM shr0|10 shi|" sahi / 2 nanu gu-da0 / na tu gu-b0,mu0| jJAnArthapo'pi doSamutpAdayannAha / 13 jJAyate / 14 ananvayatvAt mu0,90,0| 15 samavAyikAraNaM dravyam, sAmAnyavAnasamavAyikAraNam, aspandAtmA guNa iti /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 tattvArthavArtike [ 2 __Aha-bhede eva 'upalabhyopalambhakabhAvo dRSTaH agnidhUmAdiSu, nA'bhede "svAtmani vRttivirodhaat| na hyaGgulyagramAtmAnaM spRzati iti ? ucyate-yujyate agnidhUmAdiSu bhinbheSveva gabhAvaH pRthakAsaddharUpatvAt / na ca dravyaguNAnAM pRthaka prasiddharUpatA vyatirekeNa anupalabdheH / yaJcoktam-svAtmani vRttivirodha iti; tadapyekAntagrahaNAt sUktaM na bhavati / dRzyate hi svAtmanyapi vRttiH yathA pradIpaH svAtmAnaM prakAzayati, na tasya svarUpaprakAzane pradIpAntaramapekSate / yadyapekSeta; paTAdivadaprakAzakatvamevA'sya syAt / kiJca, tasya tattvasyopadeSTA svAtmAnaM vetti vA, na vA ? yadi na vetti; svavacanavirodhaH"AramanyAtmamanasoH saMyogavizeSAt AtmapratyakSam / " [vaize. 111] iti vacanAt / asarvajJatvaprasaGgazca / yadyAtmAnamevAsau na vetti katham itaradvijAnIyAt tato'sya svaparavizeSAnabhijJatvAta asarvajJatvaM prasajyate / atha vetti; nanu svAtmani vRttivirodhAt iti pratijJAtaM hIyate / tasmAt svAtmani vRttyavirodhAt dravyAtmakA eva paryAyAH dravyaM lakSayantIti sAdhUktama / yo hi manyate-guNasamudAyamAtraM dravyaM nAto'nyat kizciditi; tasyApi guNasaMdrAvo dravyamiti 15 etallakSaNaM nopapadyate / kutaH ? kartRkarmabhedAbhAvAdeva / guNasamudAyamAtradravyavAdino hi vAdino na guNAH pRthak santi nApi samudAyaH tato'nyo'sti yepha kutazcit bhedAt kartRkarmabhAvoM bhavet / nanu cA'bhede'pi kartRkarmabhAvo dRSTaH yathA AtmAnaM pradIpaH prakAzayati iti, tatrApi kathazcid bhedena bhavitavyama, bhAsurasya rUpasya dravyasya ca syAd bhedadarzanAt / yadi sarvathaivA'bhedaH syAt / sarva dravyaM bhAsurarUpaM syAd bhAsurasya ca dravyasya sarvadaiva tAdrUpyaM prasajyeta / dRzyate ca 20 mopaadibhaavH| na ca samudAyakalpanA yujyate guNAnAMdeg pRthasvarUpAnupalabdheH / dRzyate mASAdInAM pRthagupalabhyamAnarUpANAM samudAyaH / nApi guNakalpanopapadyate, guNyate vizeSyate yairastei guNAH vizepaNAnItyarthaH / na ca guNinaM vizeSyaM kazcidantareNa guNAnAM guNatvaM bhavati / kiJca, samudAyo guNebhyo'nyo vA syAt , ananyo vA, avaktavyo vA ? anyatvAnanyatvayoH 25 vihitA doSAH / yadyavaktavyaH; svavacanavirodhaH prsjyte| yadi samudAyo'sti nAvaktavyaH, atha avaktavyo na samudAyo'sti, sataH saMjJopapatteH, avaktavyasya ca sarvavAggocarAtyaye nirAtmakatvaprasa GgAt iti ziSTetaravacanavat anyatvopapattezca / yadi vaktavyalakSaNA guNAH samudAyo na vaktavyalakSaNaH; nanu ca lakSaNabhedAdanyatvaM siddham / kiJca, rUpAdiparamANusamudAyamAtratve "tuTyAdeH "dharmAntarasyA'prAdurbhAvAt , anAmatIndriyasvabhAvavyatikramAbhAvAt dRzyamidaM bhrAntirUpaM syAt / 'satyamevedamiti cet, pratyakSAnumAnayoH "tadAbhAsayozca avizeSaprasaGgaH syAt / jJApyajJApaka / 2 kutaH / 18 yathA / "svAtmani vRttivirodhAt / na hi tadeva aGgalyagraM tenaiva aGgulyagreNa spRzyate, saivAsidhArA tayaivAsidhArayA chiyate |"-sphuttaarth. abhidha0 pR0 78 / 4 dukharU-tA0, mu0| 5 svAtmani kriyAvirodhaM yo vAdI vadati tasya / 6 kAbhAvo 10 / 7 ghaTapaTAdi / 8 idaM dravyam idaM dravyamiti dravyasAmAnyAt / 6 kalmASAdi / mnnyaadi-muu0|10 kutaH / 11 gurvAdeH mu0 / gulyAdeH da0 / tuTIzabdo'yaM kuTIparyAyaH tathA coktaM zAkaTAyanalikAnuzAsane bIkhima prakaraNe kuTItuTIdIdhitikAkaNIrAtricchavinIviveNipezyazrIrityAdi iti / 12 zyamAnatva / 13 sa evedamiti mu0, 20, ba0 / 14 marumarIcikAdvi-dhUmAyamAnamazakarAji /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13] . paJcamo'dhyAyaH 'dravyaM bhavye' ityayamapi dravyazabdaH kAntavAdinAM na saMbhavati; svato'siddharaya dravyasya bhavyArthAsaMbhavAt / saMsargavAdinastAvat guNakarmasattAdravyatvAdisAmAnyavizeSebhyo dravyasyAtyantamanyatve kharavipANakalpasya svato'siddhatvAt na bhavanakriyAyAH kartRtvaM yujyate / parataH siddhirapi svato'siddhasya na saMbhavati kharaviSANavat / guNasamudAyamAtratve'pi samudAyasya saMvRtyA kalpitasyA'sattvAt guNAnAM ca pratyekaM anupalabhyatvAt tadavyatirekAccA'sattvamiti bhavanakriyAyAH 5 kartRtA durupapAdA / anekAntavAdinastu guNasaMdrAvo dravyam , dravyaM bhavya iti copapadyate, paryAyiparyAyayoH kathazcidbhadopapatterityuktaM purastAt / dharmAdisAmAnAdhikaraNyAdvahuvacanam / 13 / prakRtAH dharmAdayo bahavaH tatsAmAnAdhikaraNyAd bahuvacanena nirdeza kriyate / dharmAdInyeva dravyANi nAnyAnIti / pulliGgaprasaGga iti cet na; AviSTaliGgatvAt / 14 / syAdetat-yadi tatsAmAnAdhi- 10 karaNyAdvahuvacanaM kriyate tata eva pulliGgamapi prApnoti iti / te hi ajIvakAyA uktAH pulliGgA iti; tanna; kiM kAraNam ? AviSTaliGagatvAt / AviSTo hyayaM dravyazabdaH vacanAdivat svaliGgaM na jahAti / anantaratvAJcaturNAmeva dravyavyapadezaprasaGga anyAvApArthamidamucyate jIvAzca // 3 // jIvazabdo vyaakhyaataarthH|| jIvatvAditi cetH naH pratiSiddha tvAt / / syAdetat-jIvatva nAma sAmAnyavizeSo'sti .. tena yogAt jIvA iti; tanna; kiM kAraNam ? pratiSiddhatvAt / dravyatvavadasya pratiSedho veditavyaH / kiJca, anavasthApratijJAhAnidoSaprasaGgAt |raayo jIvatvasaMyogAjIva iti pratyayAbhidhAne kalpa- 20 yati sa praSTavyaH-jIvatve kena yogAt pratyayAbhidhAnavRttiriti ? tatrApi anyata eveti cet / anavasthAprasaGgaH / athA'navasthAdoSo mAklapat iti jIvatve svata eva vRttirabhyupagamyate; nanu pratijJAhAniste arthAntarasaMsargAt sarvatra vRttiriti, tadvajjIve'pi syAt / / ___ atha matametat-jIvatve pradIpavat svata eva vRttiriti; jIve ko'paritoSaH / Aha-padArthAntaratvAdeva jIvajIvatvayoH na jIvatvavat jIve svataH pratyayAbhidhAnasiddhiH, yasmAt na padArthAntara- 25 dharmaH padArthAntare bhavitumarhati padArthAntaratvAdeva, anyathA padArthasaMkaraprasaGgaH, sa ca nAsti, ato nAnavasthApratijJAhAnidoSau sta iti / ucyate- na pdaarthaantrtvaasiddhH| yadi jIvajIvatvayoH padArthAntaratvamabhaviSyat api tarhi dharmasaMkarAbhAvo'setsyat / na tu padArthAntaratvamasti ityuktaM purastAt 'svato'siddhatvAt' iti / kizca, pratijJAhAniste prasajati yadi padArthAntaradharmaH padArthAntare na bhavet ; sattAyAH 30 saditi pratyayAbhidhAnahetutvalakSaNo dharmaH dravyaguNakarmasu na syAt / atha yoge'pi satpratyayAbhidhAnahetutvaM sattAyA eveti cet ; na santi dravyaguNakarmANi satpratyayAbhidhAnahetutvavirahAt kharaviSANavat ityaasktm| tataH siddhametat-jIvanakriyApalakSitadravyavizeSaviSayA'nAdipAriNAmikI jIvasaMjJati / mithyArUpeNa / 2 labdhatvAt mu0, da0, b0| anupalabhyatvaM paramANurUpatvAt / 3 ekavacanadvivacanAdivat / 4 dravyANIti sUtrasya / 5 anyatrAropArtham / anyopAdAnArtha-mu0, ba0 / 6 tava /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ k 442 tattvArthavArtike [ 3 dravyalakSaNayogAdadravyANIti cet / na niyamArthatvAt / / syAnmatam "utpAdanyayadhrauvyayuktaM sat" [5 / 26] iti dravyalakSaNaM vakSyate, tena yogAd dharmAdInAM dravyatvaM siddhaM nArtho'nena dravyasaMkhyAnena iti; tannaH kiM kAraNam ? niyamArthatvAt / niyamArtho'yamArambhaH / dharmA'dharmA''kAzapudgalA jIvAzca vakSyamANalakSaNena kAlena saha SaDeva dravyANIti / tenAnyavAdiparikalpitAnAM digAdInAM nivRttiH siddhaa| kathamiti cet ? ucyate-pRthivyapta jovAyumanAMsi pudgaladravye antabhavanti rUparaMsagandhasparzavattvAt / vAyormanasazca rUpAdiyogAbhAva iti cet ; na; rUpAdimattvAt / vAyustAvat rUpAdimAna sparzavattvAt ghaTAdivata / cakSurAdikaraNagrAhyatvAbhAvAt rUpAdyabhAva iti cet ; na; paramANvAdiSu atiprsnggaat| mano'pi dvividhaM dravyamano bhAvamanazceti / tatra bhAvamano jJAnaM tasya jIvaguNatvAdAtmanya10 ntarbhAvaH / dravyamanazca rUpAdiyogAt pudgldrvyvikaarH| tadyogAbhAvo'nupalabhyatvAt iti cet ; paramANvAdiSu vidharmasvapi vRtteH saMzayahetutvam / rUpAdimanmano jJAnopayogakaraNatvAt cakSurindriyavat / amUrte'pi zabde jJAnopayogakaraNatvadarzanAt vyabhicArI heturiti cet ; na; tasya paugalikatvAt muurtimttvopptteH| paramANvAdInA matIndriyatve'pi rUpAdimatkAryadarzanAt rUpAdimattvamanumIyate na tathA vAyUnAM manasAM ca 15 rUpA dimatkAryamupalabhyate yato'vasIyate rUpAdimattvameSAmiti cet ; na; tepAma pi tadupapatteH / sarveSAM paramANUnAM sarvarUpAdimatkAryatvaprAptiyogyatAbhyupagamAt / na ca kecit pArthivAdijAtivizeSayuktAH paramANavaH santi; jAtisaMkareNa ArambhadarzanAt / dizo'dhyAkAze antarbhAvaH AdityodayAdyapekSayA AkAzapradezapaGaktipu ita idamiti vyvhaaropptteH| jIvA iti vahuvacanaM vaividhyakhyApanArtham / 3 / jIvA iti vahuvacanaM kriyate vaividhyakhyA20 panArtham / vividhA hi jIvAH saMsAriNo muktAzceti / saMsAriNo'pi gatIndriyAdicaturdazamArgaNA sthAnavikalpAt miyAdRSTayAdicaturdazaguNasthAnabhedAta sUkSmabAdarAdicaturdazajIvasthAnavikalpAcca vividhAH / muktAzca ekadvitriHcatuHsaMkhyeyAsaMkhyeyAnantasamayasiddhaparyAyabhedAzrayAt muktihetuzarIrAkArAnuvidhAyisvakSetraparakSetrAvagAhanAdibhedAcca vividhAH / ekayoga iti cet ;na; jIvAnAmeva prasaGgAta / / syAnmatama-eka eva yogaH kartavyaH 24 dravyANi jIvA iti / evaM ca sati cazabdAkaraNAta laviti; tanna: ki kAraNama? jIvAnAmeva prasaGgAt / tathA sati jIvA eva dravyANi na dharmAdIni ityaniSTamAsajyate / bahuvacanAditi cet ; na; uktatvAt / 6 / syAdetad-dravyANIti bahuvacanAt dharmAdInAM jIvAnAM ca dravyasaMjJA siddhyatIti; tanna, kiM kAraNam ? uktatvAt / uktametat 'jIvA iti bahu vacanaM vaividhyakhyApanArtham' iti / tatsAmAnAdhikaraNyAt dravyANi iti bahuvacanaM nyAyaprAptam iti 30 iti na tato dharmAdigatiH / adhikArAditi ceta; naH uktatvAta 7 syAdetat-"ajIvakAyAH dharmAdharmAkAzapudgalAH" [5 / 1] ityajIvAdhikArAt ekayoge'pi jIvAjIvayovyasaMjJA setsyati iti; tannaH kiM kAraNam ? jIvAvabaddhatvAt / dravyazabdo'yaM jIvAvabaddha iti jIvAnAmeva dravyasaMjJA prApnoti / . 1 sUtreNa / 2 vaizepikAdi-sampA0 / 3 ruupaadiyogaabhaavH-s0|4-plbhymaantvaat mu0, da0, b0| 5 anupalabhyatvAditi hetoH / 6 svamatamAzrityAha prH| 7 katham / 8 tadyathA / hai kAlAntareNa / 10 kutH| 11 candrakAntapASANAdapaM jAyate, sUryakAntAdagniH kASThAcca jalAnmauktikamityAdi / /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24] paJcamo'dhyAyaH ___ satyapyadhikAre yattAbhAvAca / / anuvartamAnA api vidhayo na cAnuvartanAdava bhavanti / kiM tahiM ? yatnAdbhavantIti / jIvAnAmeva dravyasaMjJA syAt ajIvAnAM na syAt yatnAbhAvAt / tataH pRthakyogagrahaNaM nyAyyam / evaM ca kRtvA cazabdo'pyarthavAn bhavati / uktAnAM dravyANAM vizeSapratipattyarthamAha nityAvasthitAnyarUpANi // 4 // nityazabdo dhrauvyavacanaH / / ayaM nityazabdaH dhrauvyavacano beditavyaH / nedhuM ve tyo'nyAkhyAtaH / kiM punariha nityatvam ? . taddhAvAvyayo nityatvam / / yena bhAvena upalakSitaM dravyaM tasya bhAvamyA'vyayo nityatvamcyate / vakSyate "tadbhAvAvyayaM nityam" [5 / 31] iti / dharmAdIni dravyANi gatihetutvAdivizepalakSaNadravyArthAdezAt astitvAdisAmAnyalakSaNadravyAdizAcca kadAcidapi na vyayantIti 10 nityAni / iyattAnativattaravasthitAni / / dharmAdIni papidavyANi kadAcidapi paDiti iyattvaM nAtivatante, tato'vasthitAnItyucyante / athavA, dharmAdharmalAkAkArzakajIvAnAM tulyAsaMkhyeyapradezatvam , alokAkAzasya pudgalAnAM cA'nantapradezatvamityetadiyatvama , tasyAnativRttaH avasthitAnIti vyapadizyante / _gatArthatvAdavaktavyamiti cet / na; pariNAmAnekatvAt / / myAnmatama-nityavacanenaiva gavArthatvAt avasthitAnIti na vaktavyam , na hi nityatvamatikramyAvasthitvamAtIti; tanna; kiM kAraNam ? pariNAmAnekatvAt / dharmAdInAmanakaH pariNAmo'sti gatisthityupagrahAdiparyAyotpAdavyayavyavasthitilakSaNaH / aMtaH kim ? amuSmina pariNAmAnakatve'pi na mRtimattvopayogapariNAmo bhavAta dhamAdhamakAlAkAzAnAma, nApi jIvAnAmacatanatvama, pudralAnA ca amUtatvam 20 "avasthitavacanAt / virodhAdayuktamiti cat ; na: ubhayanayasadbhAvAt / / syAdatana-pariNAmAnekatvaM yepAmiSTamavasthitatvaM ceti etadvimitiH tanna; kiM kAraNam ? ubhayanayasabhAvAna / dharmAdInAM sarveSAM dravyANAM dravyArthikaparyAyArthikA'nyataraguNapradhAnabhAvArpaNAbhadAta sthityutpttinirodhaatmkmviruddhm| avasthitavizeSaNaM vA nityagrahaNama / / athavA, nityagrahaNamidamavasthitavizepaNaM vijJAyate / yathA gamanAgamanAdyanakaparyAyasadbhAve'pyabhIkSNaprajalpanasadbhAvAna 'nityaprajalpito devadattaH' ityucyate, tathAbhayakAraNavazApanItotpAdanirodhasaMbhave'pi a disvabhAvaM kadAcidapi dharmAdharmAdIni na jahatIti nityAvasthitAnItyucyante / kriyAvatyanivRttyarthamapasthitavacanamiti cata; na: ni:kriyANItyAmnAtatvAta 7 30 syAdatata-parispandAtmikAyAH kriyAyAH nivRttyarthamavasthitavacanamiti; tanna; kiM kAraNama ? niSkriyANItyAmnAtatvAta / 1 "tya ne, va iti vaktavyam"-pA0 vA0 41104 / 2 nityazabdena pariNAmAnekavaM vivakSitam / 3-kagatipariNAmo-da0, mu0| 4 avasthitavacanamanarthakamityukta pariNAmAnekatvAdiyuktam, ataH praznAt kimuktaM bhavatItyata Aha / 5 kutaH /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtike [15 arUpagrahaNaM dravyasvataravanirmAnArtham / / arUpagrahaNa kriyate dravyasvatattvanionArthama / na vidyate rUpaM yepa tAnyarUpANi / rUpavyadAsAttadavinAbhAvinAM rasAdInAmapi vyudAso veditavyaH / arUpANi amUrtAnIti yAvat / vRttau paJcavacanAt padravyopadezavyAghAta iti cet ; na; abhiprAthA'parijJAnAt / / syAnmatama-vRttAvuktama-"avasthitAni dharmAdIni na hi kadAcitpaJcatvaM vyabhicaranti" [ ] iti, tataH paDadravyANItyupadezasya vyAghAta iti; tanna; kiM kAraNama ? abhiprAyAparijJAnAt / ayamabhiprAyo vRttikArasya -"kAlazca" [5 / 3] iti pRthaga dravyalakSaNaM kAlagya vakSyate, tadanavekSya adhikRtAni paJcaiva dravyANoti SaDadravyopadezAvirodhaH / ___yathA sarveSAM dravyANAM nityAvasthitAni ityetat sAdhAraNaM lakSaNaM tathA arUpatvamapi 10 prAptam , atastadapavAdArthamAha rUpiNaH pudgalAH // 5 // rUpazabdasyA'nekArthatve mUrtiparyAyagrahaNaM zAstrasAmarthyAt / / rUpazabdo'nekArthaH / kvacid dravye vartate-gorUpANi godravyANi ityarthaH / kacit svabhAve vartate-"caitanyaM puruSasya svarUpam" [yogabhA0 16] svabhAva ityrthH| kacidabhyAse vartate, dazarUpamadhyayanaM kAryam-dazavArAnabhyAsaH kArya 15 ityarthaH / kvacicchratauM vartate-vaM rUpaM zabdasya svA zrutirityarthaH / kvacinmahAbhUteSu vartate-"rUpaM catvAri mahAbhUtAni upAdAya rUpaM ceti / " [ ] iti / kacit guNavizeSe vartate-cakSurgrahaNayogyoM yo'rthastadrUpamiti / kvacinmUrtiparyAyavacanaH-rUpidravyaM muurtimd-drvymityrthH| tatreha mUrtiparyAyavacano rUpazabdo grahItavyaH / kutaH ? zAstrasAmarthyAt / arhatprokta hi gaNadharAvadhArite zrote zAstre abhihitama-"rUpidvyaM mUrtidravyam" [ ]iti / tasmAt rUpiNaH pudgalA mUrtimantaH pudgalA 20 ityarthaH / kApunaH mUrtiH ? ___ rUpAdisaMsthAnapariNAmo mUrtiH / / rUpamAdiryeSAM ta ime rUpAdayaH / ke punaste ? rUparasagandhasparzAH, parimaNDalatrikoNacaturasrAyatacaturasrAdirAkRtiH saMsthAnam , tai rUpAdibhiH saMsthAnaizca pariNAmo mUrtirityAkhyAyate / guNavizeSavacanagrahaNaM vA / 3 / athavA rUpamityanena guNavizeSo gRhyate cakSurgrahaNayogyaH / rasAdyagrahaNamiti cetaH naH tadavinAbhAvAta tadantarbhAvasiddhA syAdatata-guNavizeSagrahaNe sati rasAdInAmagrahaNaM prasaktamiti; tanna; kiM kAraNam ? tadavinAbhAvAt tdntrbhaavsiddheH| rUpAvinAbhAvino hi rasAdayo rUpagrahaNena gRhyante / ino'nutpattirabhedAditi cet ;na; kathaJcid vyatirekasiddha / / syAdAkUtama-sati bheda ina utpattiISTA yathA daNDo'syAstIti daNDIti / na ca tathA rUpaM dravyAdbhinnamasti tasyaiva rUpAdiparyAyapariNAmAta / tata ina utpatti papadyate 'rUpameSAmasti te rUpiNaH' itiH tanna; kiM kAraNama ? kathaJcivyatirekasiddhaH / yadyapi pudgaladravyAdananyadrapaM tatpariNAmAt", dravyArthAdezAd vytirkennaanuplbdheH| tathApi paryAyAthikanayavivakSAvijambhitaiH" rUpavinAze* pudgalAvasthAnAta utpAdyA 1 paMcatvava-mu0, ba. / 2 tattvArthavRttirityaparasmin zAstra / tulanA-"avasthitAni ca, na hi kadAcit paJcatvaM bhRtArthatvaM ca vyabhicaranti"-ta. bhA0 5/3 / 3 vRttikaraNasya mu0 / vRttikAraNasya da0, b0| 4 tadanapekSAdikRtAni mu0| 5 zravaNagocaratve ityrthH| 6 niilaadiH| 7 gaNadharAvadhAritazAstrasya zrutiriti saMjJA anyaH smRtiriti / 8 mUrtimadvavya-mu0, da0 / -pagrahaNavacanaM vA zra0 / 10-NAmadrA-zra0 / 11-te rUpa-mu0 / 12 AmaghaTasya zyAmarUpavinAzaM pItarUpa / 30
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ za6] paJcamo'dhyAyaH 445 nutpAdyatvAd AdimadanAdimattvAta anvayavyatirekarUpavAgavijJAnavRttihetatvAdityevamAdibhiH hetubhiH kathaJcid vyatirekaH siddhyatIti tadapekSa inaH prAdurbhAvaH siddhH| tenaivaM vyapadezAcca / 6 / ananyatve'pi loke vyapadezo dRSTaH 'AtmavAn AtmA, sAravAn vRkSaH' iti / nahi Atmano'nya AtmArita, nApi vRkSAdanyaH sAraH, tathApi vyapadezo dRzyate / evamiha ananyatve'pi vyapadezo veditavyaH / pudgalA iti bahuvacanaM bhedapratipAdanArtham 7 pudgalA iti bahuvacanaM kriyate / kiM prayojanam ? bhedapratipAdanArtham / bhinnA hi pudgalAH paramANabhedAt skandhabhedAcca / tadvikalpA upariSTAdvakSyante / atrAha- kiM pudgalavaddharmAdInyapi dravyANi pratyekaM bhinnAni iti ? atrocyate A AkAzAdekadravyANi // 6 // abhividhAvAGmayogaH / / abhividhirabhivyAptiH, tasminnarthe ayamAG prayujyate, tenA''kAzasyApi ekadravyatvaM saMkIrtitaM bhavati / yadi hi maryAdAyAM gRhyate AkAzasyAntarbhAvo na syAt / sautrImAnupUrvImAzritya idamuktaM tena dharmAdharmAkAzAni gRhyante / ekazabdaH saMkhyAvacanaH / 2 / anyA'sahAyAdyanekArthasaMbhave'pyayamekazabdaH saMkhyAvacano draSTavyaH / tatsaMbandhAd dravyazabdasyaikavacanaprasaGga iti cet, na; dharmAdyapekSayA bahutvasiddheH / / syAnmatam-yadyayamekazabdaH saMkhyAvacanaH tena sAmAnAdhikaraNyAd dravyazabdasyApyekavacanameva prApnotIti; tanna; kiM kAraNama? dharmAdyapekSayA bahutvasiddhaH / dharmAdIni bahUni dravyANi tadapekSayA bahuvacanaM yujyate ekasyAnekArthapratyAyanazaktiyogAt / ekaikamityastu laghutvAt / / atra kazcidAha-'A AkAzAdekaikam' ityeva tAvadastu 20 sUtram / kutaH ? laghutvAt / kathaM dravyagatiH ? prasiddhatvAd dravyagatiH / / dharmAdIni SaDvyANi iti prasiddhamatoM dravyagatirbhavati, tasmAdanarthakaM dravyagrahaNamiti / na vA dravyApekSayaikatvakhyApanArthatvAt / 6 / na vAnarthakam / kiM kAraNam ? dravyApekSayA ekatvakhyApanArthatvAt / ekaikamityukte na jJAyate kiM dravyataH kSetrataH bhAvata iti ? ato'sandehAthai 25 dravyagrahaNaM kriyte| tenA'yamartho gRhyate-gatisthitipariNAmivividhajIvapudgaladravyAnekapariNAmanimittatvena satyapi bhAvato bahutve, sati ca pradezabhedAdasaMkhyeyakSetratve dharmadravyamadharmadravyaM ca dravyata ekaikameva / avagAhanekadravyavividhAvagAhananimittatvena anantabhAvatve'pi pradezabhedAt sati cAnantakSetratve dravyataH ekamevAkAzamiti na jIvapudgalavadeSAM bahutvam , nApi dharmAdivat jIvapudralAnAmekadravyatvam / yadi hi syAt , dRSTasya kriyAkArakabhedayaM iSTasya ca saMsAramokSa- 3. kriyAvistarasya virodhaH syAt / Aha kAladravyaM kim ekamanekamiti ? uttaratra tasya nirNayo vakSyate / adhikRtAnAmevaikadravyANAM vizeSapratipattyarthamidamucyate 1 myArthikaparyAyArthikanayena / 2 abhede'pi ina utpattirghaTata ityAha / 3 ekadrayyatvaM saMkIrtanaM ba0, da0, mu. / 4 asaMhitayA nirdezazca asandehArthaH / 5 ajIvAdi / 6-ddhamiti dra-mu0, da0, ba0 / 7-taH kAlataH bhA- mu0, b.| = vRkSAt parNa patati kaTe Aste devadatta ityAdi / 1 anumAnasya / 10 akhaNDa /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 446 tattvArthavArtike niSkriyANi ca // 7 // ubhayanimittApekSaH paryAyavizeSo dravyasya dezAntaraprAptihetuH kriyA | 1| abhyantaraM kriyApariNAmazaktiyuktaM dravyam, vAhyaM ca nodanAbhighAtAdyapekSyotpadyamAnaH paryAyavizeSaH dravyasya dezAMntaraprAptihetuH kriyetyupadizyate / ubhayanimitta iti vizeSaNaM' dravyasvabhAvanivRttyartham / yadi hi dravyasvabhAvaH syAt pariNAmino dravyasyA'nuparatakriyatvaprasaGgaH / dravyasya paryAyavizeSa iti vizepaNam arthAntarabhAva nivRttyartham / yadi hi kriyA dravyAdarthAntarabhUtA syAt 'dravyasya nizcalanatvaprasaGgaH / dezAntaraprAptiheturiti vizeSaNaM jJAnAdirUpAdinivRttyartham / [ 57 tasyAH prAdivRtyA anyapadArthagatiH |2| tasyAH kriyAyA: prAdivRttyA anyapadAthaMgatirbhavarta - niSkrAntAni kriyAyAH niSkriyANIti / 10 niSkriyatvAdutpAdAbhAva iti cet naH anyathopapatteH // 3 // syAdetat-dharmAdIni dravyANi yadi niSkriyANi tatastepAm utpAdo na bhavet / kriyApUrvako hi ghaTAdInAmutpAdo dRSTaH, utpAdAbhAvAcca vyayAbhAva iti sarvadravyANAmutpAdAditritayarUpakalpanAvyAghAta iti; tanna; kiM kAraNam ? anyathopapatteH / kriyAnimittotpAdAbhAve'pi eSAM dharmAdInAmanyathotpAdaH kalpyate / tadyathA, dvividha utpAda:- svanimittaH, parapratyayazca / svanimittastAvat anantAnAmagurulaghuguNAnA15 mAgamaprAmANyAdabhyupagamyamAnAnAM paTsthAnapatitayA vRddhayA hAnyA ca vartamAnAnAM svabhAvAdeSAmutpAdo vyayazca / parapratyayo'pi azvAdergatisthitya vagAhana hetutvAt, kSaNe kSaNe tepAM bhedAt taddhetutvamapi bhinnamiti parapratyayApekSa utpAdo vinAzazca vyavahriyate / niSkriyatvAt gatisthityavagAhanakri yAhetutvAbhAva iti cet; na; valAdhAnamAtratvAdindriyavat ||4| syAdetat yadyetAni niSkriyANi gatisthityavagAhana kriyA hetutvamepAM nopapadyate / 20 kriyAvanti hi jalAdIni matsyAdInAM gatyAdinimittAni dRSTAni iti; tannaH kiM kAraNam ? balAdhAnamAtratvAt indriyavat / yathA didRkSozcakSurindriyaM rUpopalabdhau balAdhAnamAtramiSTaM na tu cakSuSaH tatsAmarthyam indriyAntaropayuktasya tadabhAvAt / yathA vA, AyuHsaMkSayAt Atmani zarIrAnniSkrAnte sadapIndriyam rUpAdyupalabdhau samartha na bhavati, tato jJAyate Atmana evaitatsAmarthyam indriyANAM tu balAdhAnamAtratvamiti, tathA svayameva gatisthityavagAhanaparyAyapariNAminAM jIvapudgalAnAM dharmA25 dharmAkAzadravyANi gatyAdinirvRttau balAdhAnamAtratvena vivakSitAni na tu svayaM kriyApariNAmIni / kutaH punaretadevamiti cet ? ucyate dravyasAmarthyAt |5| yathA AkAzamagacchat sarvadravyaiH saMbaddham, na cAsya sAmarthyamanyasyAsti / tathA ca niSkriyatve'pyeSAM gatyAdikriyA nirvRttiM prati valAdhAnamAtratvamasAdhAraNamavaseyam / zabdo'bhihita saMvandhArthaH | 6| cazabdaH kriyate abhihitAnAmekadravyANAM saMbandhArthaH / 30 ato dharmAdharmAkAzAnAM niSkriyatvaniyamAjjIvapudgalAnAM svataH paratazca kriyApariNAmitvaM siddham' / 1 - vyapadi - zra0, ba0, da0, mU0 / 2 kriyAyAH / 3 aparyavasAna | 4 dravyanizcalanatva - tA0, 6 tena mU0 / dravyanizcalatvA su0, ba0, 60 / 5 gatAdiSu prAdayaH [ zAka0 2 / 1 / 21] iti / prakRtaikadravyANAM gatiH / 7 gatisthityavagAhanahetubhUtaparyAyo'pi / 8 dravyendriyam / zrotrAdyanyatama / 10 - mAtramiti tA0 / 11 kAlasyApi sakriyatvamiti cet; na; anadhikArAt / ata eva cAsAvetaiH saha nAdhikriyate /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 ] paJcamo'dhyAyaH 447 ___ atra' kazcidAha-AtmA sarvaganatvAnniSkriyaH, kriyAhetuguNasamavAyAt paratra kriyAheturiti; tatpratividhAnArthamAha dravyasya kriyApariNAminorthAntare tatpariNAmasAmarthya vAyuvat / 7 / yathA vAyuH svayaM kriyApariNatatvAta vanaspatI kriyAnimittaM tathA AtmanaH kriyAparyAyasvabhAvasya vIryAntarAyajJAnAvaraNakSayakSayopazamAGgopAGganAmalAbhAvaSTambhe sati vihAyogatinAmodayApAditazaktivizeSe ca 5 sati vrajyAmanutiSThato hastAdipu kriyotpattiyuktA, na tu niSkriyasyAtmanaH paratra kriyAhetutvaM yuktam / 'tatra yadaktama-"AtmasaMyogaprayatnAbhyAM haste karma" [vaize0 5.1.1] ityetadapAkIrNama / kathamiti cet ? ucyate atatpariNAmasya tadabhAvo vyomavata / yathA vyomno niSkriyasya ghaTAdiSu satyapi . saMyoge na kriyAhetutvama , tathA Atmano niSkriyasya satyapi saMyoge hastAdipu na kriyAhetutvaM 10 yuktam / kiJca, ubhayoH niSkriyatvAt / / yathobhayorjAtyandhayoH sambandhe na darzanazaktiprAdurbhAvo'sti tathA AtmasaMyogaprayatnayoH niSkriyatvAt kriyAhetutvamayuktam / kathaM niHkriyatvamiti cet ? ucyate-"dikkAlAvAkAzaM ca kriyAvadbhayo vaidhAt niHkriyANi / etena karmANi guNAzca vyAkhyAtAH" [vaize0 5 / 2 / 21,22] niSkriyA iti vacanAt saMyogaprayatnayoH guNatvAt niSkriyatvam / 15 agnisaMyogavaditi cet, na; asmdissttsiddheH|10| syAnmatam-yathA agnisayogaH auSNyApekSaH paratra ghaTAdau pAkajAna rUpAdInArabhate nAtmAdhAre'gnau tathA AtmasaMyogaprayatnayoradRSTApekSayoH hastAdau kriyAhetutvaM yuktaM nAtmanIti; tanna; kiM kAraNama ? asmadiSTasiddheH / yathA agnisaMyogo rUpAdimadvyaguNaH paratra ghaTAdau rUpAdimati rUpAdya-tarotpattiheturbhavati, tathA Atma'saMyogaprayatnAvapi paratra hastAdau kriyAmArabhamANau kriyAvadadravyaguNAviti kriyAvattvamAtmano'sma- 20 diSTaM siddham / tatsAmarthyAbhAvAcca / 11 / ya ukto'gnisaMyogo dRSTAntaH na tasya tatsAmarthyamasti / kutaH ? anuSNAzItasyA'prerakasyAnupaghAtino'prAptasya saMyogasya rUpAdyucchedotpattyohetutvAsaMbhavAt / tasmAdasau asiddho dRSTAnto dArTAntikArthasiddhaye nAlam / gurutvavaditi cet ; na; tulyatvAt / 12 / syAdetat-yathA niSkriyaM gurutvaM loSTe vartamAna 25 tRNAdau kriyAyA hetuH tathA AtmasaMyogaprayatnau niSkriyAvapi santau hastAdau kriyAhetU iti; tanna; kiM kAraNam ? tulyatvAt / agnisaMyogena tulyametat / yathA kriyApariNAmino loSTasya guNo gurutvaM paratra kriyAhetuH tathA AtmasaMyogaprayatnAvapi kriyApariNAmidravyaguNAviti kriyAvattvamAtmanaH siddham / kiJca, niSkriyasya gurutvasyA'sparzakasyA'prerakarayAnupaghAtino'nyatra kriyAhetutvaM nopapadyate iti dRSTAnto'siddhaH / dravyameva tathApariNataM kriyAheturiti / dharmAstikAyavaditi cet ; na; vaiSamyAt / 13 / syAnmatam- yathA dharmAstikAyo niSkriyaH jIvapudgalAnAM gatihetuH tathA AtmasaMyogAdiH niSkriyo'pi paratra kriyAheturiti; tannaH kiM kAraNam ? vaiSamyAt / yujyate dharmAstikAyasya jIvapuralagatiM pratyaprerakatvam , niSkriyasyApi balAdhAnamAtratvadarzanAt , AtmaguNasnu aparatra kriyArambhe prerako heturiSyate tadvAdibhiH / na ca niSkriyo dravyaguNaH prerako bhavitumarhati iti vaiSamyam / kiJca, dharmAstikAyAkhyaM dravyamAzrayakAraNaM bhavatu, na tu 35 1 vaishessikH-s0| 2 prayatnaH saMyogazceti / 3 hstaadau| 4 tathA sati / 5 niSkriyasyApi guNasya kriyAvattvamastIti dRSTAntena draDhayati prH| 6 gurutvena / 7 pratyaprerakasya ni-tA0, zra0, mU0 / 8 niSkriyadravya-mu0, da0, ba0 |-pmyN ca kiM ca tA0 / 10 balAdhAna /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtike [ 57 niSkriyAtmadravyaguNasya tato vyatirekeNA'nupalabhyamAnasya kriyAyA AzrayakAraNatvaM yuktam / arthAntarabhAve cAsattvamiti vaiSamyam / kiJca, zarIre kriyAbhAvo jIvasya niSkriyatvAt AkAzapradezavat | 14| yathA AkAzapradezo niSkriyaH zarIre kriyArambhaheturna bhavati tathA AtmA tad guNazca niSkriyatvAt kriyAheturna bhavet / 5 kiJca, ekAntenA'mUrtasya niSkriyasya zarIreNa saha sambandhAbhAvAt parasparokAro nopapadyate AkAzavadeva | 448 zarIraviyoge niSkriyatvaprasaGga iti cet; na; abhyupagamAt / 15 syAnmatam - yasya kArma - zarIrasambandhe sati tatpraNAlikApAditA kriyA Atmano'bhipretA tasyASTavidhakarmasaMkSaye zarIraviyogAt 'azarIrasyAtmano niSkriyatvaM prasaktamiti; tanna; kiM kAraNam ? abhyupagamAt kAraNA10 bhAvAt kAryAbhAva iti / karmanAkarmanimittA yA kriyA sA tadabhAve nAstIti niSkriyatvaM muktasthAbhyupagamyate'smAbhiH / athavA, paranimittakriyAnivRttAvapi svAbhAvikI muktasyordhvagatirabhyupagamyate pradIpavat / athavA, syAt zarIraviyogeM muktasya niSkriyatvaM yadyanantavIrya jJAnadarzanAcintyasukhAnubhavanAdayaH kriyA nA'bhyupagamyerana, abhyupagamyante tu tasmAdayamadopaH zarIraviyogAdAtmano niSkriyatvaprasaGga iti / vakSyamANatvAcca pUrvaprayogAdibhiH | 16 | vakSyate cottaratra muktAnAM kriyA / katham ? pUrva - prayogAdibhiH / 15 pudgalAnAmapi dvividhA kriyA visrasA prayoganimittA ca // 17 // pudgalAnAM dvividhA kriyA vakSyate / sAdvitayI bhavati visrasA prayoganimittA ceti / sA ananyA svAtmavizeSabhAvAt | 18| sA kriyA tadvato'nanyA veditavyA / kutaH ? 20 svAtmavizepabhAvAt / yathA agnernAnyadauSNyaM svAtmavizepabhAvAt / yadyanyat syAt ; agnerabhAvaprasaGgaH syAt alakSaNatvAt / tathA kriyApi kriyAvato nAnyA svAtmavizeSabhAvAt / yadyanyA syAt ; dravyasyAspandatvaM syAt kriyAyAzcA'bhAvaH tasmAdananyA kriyA / arthAntaratve'pi yogAt vyapadezo daNDadaNDivaditi cet; na; svato'siddhatvAt // 16 // arthAntaratve'pi kriyAyAH tadyogAd dravyasya kriyAvadvyapadezaH daNDadaNDivaditi ca yadi matam, 25 tadapi nopapadyate ; kutaH ? svato'siddhatvAt / yujyate svataH siddhena daNDena yogAt devadattasya daNDavyapadezaH, na ca tathA kriyA svataH siddhA vyatirekeNAnupalabdheH / tasmAttadvadvyapadezo na yuktaH / samavAyAditi cet; na; aghizepaprasaGgAt | 20| syAnmatam, satyametat na daNDadaNDi - vadyogaH, svataHsiddhyabhAvAt / kathaM tarhi ? samavAyo nAmA'yutasiddhilakSaNaH saMbandho'sti, tenaikatvamiva nItasya dravyasya kriyAvadvyapadezo bhavatIti; tanna; kiM kAraNam ? avizeSaprasaGgAt / 30 ayuta siddhilakSaNazcet saMbandhaH kriyAkriyAvatoraviziSTaH; yaddravyaM saiva kriyA, yA ca kriyA, tadeva dravyamityavizeSaH prApnoti, tathA ca sati padArthAntarakalpanAvyAghAtaH / padArthAntaratvaM cedabhyupagamyate; na "nAmA'yuta siddhilakSaNaH saMbandhaH / ananyatve dvayoraikAtmyamiti cet; na; kathaJcidvyatirekasiddheH | 21 | syAdetat, yadi kriyAkriyAvatorananyatvamabhyupagamyate tayoraikAtmyaM prasajyeta / dRSTA ca nAnAtmatA - dravyamavasthitaM 1 dravyataH / 2 zavasya / jIvaccharIre vA / 3 ayogakevalicaramasamaye vartamAnasyetyarthaH / 4 bhavatu / 5 tarhi / 6 pUrva prayogAdasaGgatvAd bandhacchedAttathAgatipariNAmAcceti [ ta0 sU0 106 ] | 7 taddha etorana-mu0, da0, ba0 / 8 yathA kriyAyA aspandaM dravyaM tathA / 6 vidyamAnayoH smbndho'yutsiddhiH| 10 - toriSTaH da0, ba0, mu0, mU0, tA0 / 11 nizcayena |
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ za ] paJcamo'dhyAyaH kriyA kSaNikAtmikA, dravyamakAraNaM kriyA kAraNavatIti | caukAtmyaM syAt dravyasyAvasthAnavat akAraNavacca kriyAyA apyavasthAnamakAraNatvaM ca syAt , 'viparyayo veti; tanna; kiM kAraNam ? kathaicid vyatirekasiddheH / ata evA'smAbhiH kathaJcidanyatvamavasIyate aikAtmyaM mA vijJAyIti / kriyAvatve satyanityatvamiti ceta . na. vyabhicArAta 22 // syAdetata , yadi kriyAvattvamabhyupagamyate jIvasyAnityatvaM prApnoti / dRSTA hi kriyAvatAM pradIpAdInAmanityateti; tanna; kiM kAraNam ? vyabhicArAt / mahadahakArAdInAM paramANvAdInAM ca kriyAvatAmapi nityatvadarzanAt vyabhicArI hetuH| atha sarvAnityatvavAdI AtmAnityatve hetuM brUyAt aeNsiddho hetuH "sarve pratyayajAzcaiva sarve caiva nirIhakAH" [ ] iti kriyAvattvanihnavAt / kiJca, abhyapagamAta / 23 / abhyupagamyate'smAmiH kriyAvatAM jIvAdInAM paryAyArthikanayAdezAt 10 anityatvaM tato na bAdhAkaro'yaM hetuH / asiddhezca / 24 / nedaM kriyAvattvamasmAn prati siddhaM dravyArthikanayAdezAt niSkriyatvopapatteH / etena pradIpAdidRSTAntAsiddhizca yojyaa| kizca, ... anutpAdAvyayotpAdavyayadarzanAt / 25 // paryAyArthikaguNabhAve dravyArthikaprAdhAnyAt sarve 15 bhAvA anutpAdAvyayadarzanAt niSkriyA nityAzca / dravyArthikaguNabhAve paryAyArthikaprAdhAnyAt sarve bhAvA utpAdavyayadarzanAt sakriyA anityAzceti anekAntopapattaH ekAntavAdivihitA doSA nAnekAntavAde avakAzaM labhante / ajIvakAyA ityatra kAyagrahaNe pradezAstitvamAtratvaM nirjAtaM natviyattA'vadhAritA pradezAnAm, atastannirdhAraNArthamidamucyate asaMkhyeyAH pradezA dharmA'dhamaikajIvAnAm // 8 // . 20 saMkhyAdhizeSAtItatvAdasaMkhyeyAH / / saMkhyAnaM saMkhyA gnnnetyrthH| svalakSaNena parasparato vizeSyata iti vizeSaH / saMkhyAyAH saMkhyaiva vA vizeSaH saMkhyAvizeSaH tamatikrAntA ye te'saMkhyeyAH / na kenacit saMkhyAtuM zakyanta iti yAvat / tadanupalabdherasarvajJatvaprasaGga iti cet, na; tenAtmanA'vasitatvAt / / syAnmatam , yadi te na kenacidapi saMkhyAtuM zakyante, prAptaM tarhi tadanupalabdherasarvajJatvamiti tannaH kiM kAraNama? 25 tenAtmanA'vasitatvAt / yathA anantamanantAtmanopalabhamAnasya na sarvajJatvaM hIyate tathA asaMkhyeyamasaMkhyeyAtmanA'vabudhyamAnasya nAsti sarvajJatvahAniH / na hi anyathA'vasthitamarthamanyathA vetti sarvajJo yathArthajJatvAt / arthasya cAdhigame trividhaM mAnaM vyAkhyAtaM saMkhyeyamasaMkhyeyamanantamiti / tatrehA'jaghanyotkRSTAsaMkhyeyaM parigRhyate / pradizyanta iti pradezAH / 3 / pradizyante pratipAdyanta iti pradezAH / kathaM pradizyante ? -- paramANvavasthAnaparicchedAt / / vakSyamANalakSaNo dravyaparamANuH sa yAvati kSetre'vatiSThate sa pradeza iti vyavahriyate / te dharmAdharmaikajIvAH tulyA'saMkhyeyapradezAH / tatra dharmAdhauM niSkriyau vyApya sthitau / jIvaH tAvatpradezo'pi saMharaNavisarpaNasvabhAvatvAt karmanirvatitaM zarIramaNu mahadvA 30 - kriyAyAH kSaNikatvavat dravyasthApi kSaNikatvaM syaadityaadi| 2 na siddho shr0|3 tenAvasitatvAt mU0, shr.| 4 jAnataH / 5 bRhadvA-mu0, da0, b0|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 450 tattvArthavAtike adhitistAvadavagAhya vartate / yadA tu lokapUraNaM bhavati tadA mandarasyAdhacitravajrapaTalayormadhye jIvasyASTau madhyapradezAH vyavatiSThatte, itare pradezAH Urdhvamadhastiryak ca kRtsnaM lokAkAzaM vyaznuvate / [ ekadravyasya pradezakalpanopacAraM iti cet; na; mukhya kSetravibhAgAt // 5 // syAnmatam, ekadravyasya pradezakalpanA upacArataH syAt / upacArazca mithyoktirna tattvaparIkSAyAmadhikriyate prayojanAbhAvAt / na hi mRgatRSNikayA mRpArthAtmikayA jalakRtyaM kriyate iti; tanna; kiM kAraNam ? mukhya kSetravibhAgAta ? mukhya eva kSetravibhAgaH, anyo hi ghaTAvagAhya: AkAzapradezaH itarAvagAzvAnya iti / yadi anyatvaM na syAt ; vyAptitvaM vyAhanyate / niravayavatvAnupapattiriti cet; naH dravyavibhAgAbhAvAt |6| syAdetat, yadi mukhya eva vibhAgo'bhyupagamyate niravayavatvaM tahiM nopapadyate iti; tanna; kiM kAraNam ? dravyavibhAgAbhAvAt / 10 yathA ghaTo dravyato vibhAgavAn sAvayavaH, na ca tathaiSAM dravyavibhAgo'stIti niravayavatvaM prayujyate / yatvAdAtmanAmekagrahaNam || bhevA AtmAno bahava ityarthaH tena ekagrahaNaM kriyate, nAnAjIvApecayA hi anantapradezatvaM syAt / kathaJcitpradezabhedopapatteH saMbandhanirdezaH | | ekazcAsau jIvazva ekajIvaH, dharmazcA'dharmakajIvaca dharmAdharme kajIvAH tepAM dharmAdhamaikajIvAnAm / pradezA iti saMbandhanirdezaH kriyate / 15 kutaH ? kathaJcitpradeza bhedopapatteH / asaMkhyeyapradezA ityastu laghutvAt iti cet; na; uttarArthatvAt bhedakaraNasya || zyAnmatam -'asaMkhyeyapradezAH dharmAdharmaikajIvAH' ityastu sUtram kutaH ? laghutvAditi; tannaH kiM kAraNam ? uttarArthatvAt bhedakaraNasya / pradezA iti bhedakaraNamuttarArtham / dravyapradhAne hi nirdeze sati pradezAnAmupasarjanatvAt uttaratrAbhisaMbandho na syAt / tataH pratisUtraM pradezagrahaNe kriyamANe gauravaM syAt / 20 kazcidAha pradezakalpanA niravayavatvAdapacArikI siMhavat |10| dharmAdInAM yA pradezakalpanA sA aupacArikI / kutaH ? niravayavatvAt / katham ? siMhavat / yathA viziSTapaJcendriya tiryaGnAmakarmodayApAditAvizeSe krauryazauryAdiguNaprakarSAdhiSThAne kharanakhogradaMSTrAbhAsurakesara kapilanayanatArakAdyava yavaviziSThe kesariNi siMhazabdo'dhyavasitaH mANavake atadguNe bhaktacA'dhyAropyate, tathA pudgaleSu 25 mukhyaH pradezazabdaH dharmAdiSu bhaktayopacaryate iti / na vAH pratyayAbhedAt // 11 // na vA aupacArikI / kutaH ? pratyayAbhedAt / iha mukhyapratyayAt siMha vizeSAt adhyavasAnarUpAt mANavake siMha iti gauNapratyayo'dhyAroparUpo bhinna upalabhyate, na ca tathA puleSu dharmAdiSu ca pradezapratyayo bhinno'sti, ubhayatrAvagAhabhedatulyatvAt / itazca, ubhayatra sopapadatvAt |12| siMhazabdo nirupapado mukhyaM gamayati sopapado gauNam30 siMho mANavaka iti, na tathA pradezazabde vizeSo'sti pulepu dharmAdipu ca sopapadatvAt - 'ghaTasya pradezAH dharmAdInAM pradezAH' iti / tato nAstyatra vizeSaH / itaca, 35 svato'vadhAraNAbhAvAt nAJjasA iti cet naH atyantaparokSatvAt // 124 // syAnmatam ; yadi ghaTAdivat dharmAdInAma AJjasAH pradezA bhaveyurnanu ghaTAdivadeva svataH pradizyerana / ghaTAdInAM hetvapekSAbhAvAt // 13 // siMhe prasiddhaH krauryAdidharmaH tadekadezasAdRzyaM mANavake gauNavyavahArasya heturasti, na tathA punaleSu prasiddhaM hetumavecya dharmAdiSu pradezopacAraH kriyate tepAmapi svAdhInapradezatvAt / tasmAdupacArakalpanA na yuktA / 1 - rata iti mu0, ba0 / 2 uttaratrApi sa zra0, tA0 / 3 asaMkhyeyAH pradezA ityAdi / 4 upacAreNa / 5 jJAnAt / 6-t siMhatvAt siMha- mu0, ba0, da0 /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 za ] paJcamo'dhyAyaH hi pradezA grIvAdaya AJjasAH svata eva pradizyante na dravyAntarataH, na tvevaM dharmAdInAM pradezAH svataH pradizyante paramANvavagAhaparicchedyatvAt , aMto na mukhyA iti; tanna; kiM kAraNam ? atyantaparokSatvAt / yujyate ghaTAdInAM pratyakSatvAt svata eva pradezAvadhAraNam / atyantaparokSAstu dharmAdayaH, tata eSAM mukhyA api pradezA na zakyAH svAtmanyevAvadhArayituM na gauNapradezatvAt / / arhadAgamaprAmANyAt / 15 / yugapat sakalapadArthatvAvabhAsanajJAnAtizayenArhatA AviSkRta 5 AgamaH gaNadharairanusmRtavacanaracanaH zrutAkhyaH, tacchiSyapraziSyaprajJAvIciparamparAsamupanIto'sti / tasya prAmANyAddharmAdInAM kSetrapradezAH mukhyAH ityetadabhyupagantavyam / tadyathA, ekaikasminnAtmapradeze anantAnantA jJAnAvaraNAdikarmapradezA avatiSThante, ekaikasmin karmapradeze anantAnantA audArikAdizarIrapradezAH, ekaikasmin zarIrapradeze anantAnantA vainasopacayapradezAH klinnaguDareNvAdhupacayavadavatiSThante, tathA dharmAdipradezeSvapi / kizca, sthitAsthitavacanAt / 16 / bhAvAntara(bhavAntara)pariNAme sukhaduHkhAnubhavane krodhAdipariNAme vA jIvapradezAnAm uddhavanidhavaparispandasyApravRttiH sthitiH, pravRttirasthitirityucyate / tatra "sarvakAlaM jIvASTamadhya pradezA nirapavAdAH sarvajIvAnAM sthitA eva, kevalinAmapi ayoginAM siddhAnAM ca sarve pradezAH sthitA eva, vyAyAmaduHkhaparitApodrekapariNatAnAM jIvAnAM yathoktASTamadhyapradezavarjitAnAm itare (tA itare) pradezAH asthitA eva, zeSANAM prANinAM sthitAzcA'sthitAzca"[ ] iti vacanAnmukhyA eva prdeshaaH| kiJca, __ indriyapariNAmavacanAt / 17 / iha vIryAntarAyamatizrutajJAnAvaraNakSayopazamAGgopAGganAmalAbhopaSTambhAt utsedhAgulasyAsaMkhyeyabhAgapramitAnAM vizuddhAnAm AtmapradezAnAM cakSurAdIndriyaparyAyapariNAma uktaH prativiziSTapradezatvAt parasparasthAnAsaMkrameNa sAkSAcca dRzyate tasmAnmukhyA evA''tmapradezAH / kiJca, ___ dravyANAM pratiniyatapradezAvasthAnAt / 18 / ihAnyeSu AkAzapradezeSu pATaliputraM sthitam , anyeSu ca mathurA, ato nAnA AkAzapradezAH / yasyakAntena apradezamAkAzaM tasya yaddezaM pATaliputraM tahezabhAvinyeva mathurApi syAt / kiJca, ubhayadoSaprasaGgAt / 16 / saMsarato'pyasya piNDasya karNazaSkulyantare adRSTavizeSasaMskRtamAkAzaM zrotramiti yadAkhyAyate; tatkRtsnaM vA AkAzaM syAt , na vA? yadi kRtsnam, nanUrvAdhastiryaga- 1 vasthitasparzavadvyAbhighAtotpannAH sarve zabdAH sadA sarvaiH jIvairupalabhyA ityAsaktam / athaiSa doSo mA prApat iti pratiniyatAkAzapradezAH zrotramitISyate; nanvAkAzapradezAnAM bahutvAt yatpratijhAtam-'na santyAkAzapradezA mukhyAH ' iti taddhInam / athavA, paramANurAkAzena kRtsrana vA saMyujyeta, na vA ? yadi kRtsnena; nanvevamaNumAtramAkAzam AkAzamAtro vA'NuH prApnoti / atha ekapradezena saMyujyate; nanu nirapavAdametat siddhaM mukhyA evA''kAzapradezA iti / kiJca, karmAbhAvaprasaGagAt / 20 / ihotpannaM karma svAzrayama' "AzrayAntarAdviyojya AzrayAnlareNa saMyojayati ityeSaH karmaNaH svabhAvaH, satyevaM pradezavattvamAkAzasya siddham , itarathA hi karmAbhAvaprasaGgaH pradezAntarasaGkramAbhAvAt / kizca, tato 0 / 2 udbhavanidhanapa-mu0, da0, tA0, ba0 / 3 madhyamapra-mu0 / 4 nirdoSAH spandarahitatvAt / 5 madurA A0, tA0, shr0| 6 gacchato'pi / 7 zarIrasya / 8 vaizepikaiH / "zrotraM punaH zravaNavivarasamjhako nabhodezaH zabdanimittopabhogaprApakadharmAdharmopanibaddhaH |"-prsh0 bhA0 pR. 26 / . vyaapaarH| 10 kriyAyA AzrayabhUtaM zyanam / 11 sthANoH / 12 vRkSAdyanyatamena /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 452 tattvArthavArtike [zakSa ekAnekapradezatvaM pratyanekAntAt puruSavat / 21 // yathA puMsaH sAmAnyapauruSeyazarIradravyArthAdezAt syAMdekatvam , tasyaiva ziraHpRSThorUdarapANipAdAGgaliparvAdyaGgopAGgaparyAyArthAdezAt syAdanekatvam / athavA, puruSadravyArthAdezAtsyAdekatvam , svajAtyaparityAgena 'pAvakalAvakAdiparyAyArthAdezAt syAdanekatvam , pitRputrabhrAtRbhAgineyabhrAtRvyamAtulAdiparyAyArthAdezAt vA syAdanekatvam , paJcedriyArogyamedhAvipaTukuzalasuzIlatvAdiparyAyArthAdezAdvA syAdanekatvam , tathA dharmAdharmAkAzajIvAnAm AtmIyadravyArthAdezAt syAdekapradezatvaM pratiniyatapradezaparyAyArthAdezAt syAnnAnAtvam ityanekAntaH / saMsAriNazca vyavahArataH sAdhayavatvAt / 22 / vyavahArA vyavahArataH vyavahAranayApaNAdityarthaH / kaH punarvyavahAraH ? anAdikarmabandhanabaddhatvam , atastadAvezAt tadanuvidhAyitve sati sAvayavatvopapatteH saMsAriNo jIvasya pradezavattvam / zuddhanayAdezAttapayogasvabhAvasyA''tmano'pradezatvam / athAkAzasya kati pradezA iti ? ata Aha AkAzasyAnantAH // 9 // anantA ityanyapadArthanirdezaH / / anto'vasAnamityarthaH, avidyamAno'nto yeSAM ta 15 ime'nantAH / anyapadArthanirdezo'yam / ke punaste ? prdeshaaH| kutaH ? prtyaasttestdbhisNbndhopptteH| asaMkhyeyAnantayoravizeSa iti cet ; na; uktatvAt / / syAnmatam-asaMkhyeyAnantayornAsti vizeSaH / kutaH? iyattAparicchedAbhAvatulyatvAditi; tanna; kiM kAraNama ? uktatvAt / ukto'nayo bheMdaH "nRsthitI parAvare" [ta. sU0 3 / 38] ityatra / 20 anantatvAdaparijJAnamiti cetana: atizayajJAnadRSTatvAt / / syAdetat-sarvajJenAnantaM paricchinnaM vA, aparicchinnaM vA? yadi paricchinnam ; upalabdhAvasAnatvAt anantatvamasya hIyate / athAparicchinnam ; tatsvarUpAnavabodhAt asarvajJatvaM syAditi / tanna; kiM kAraNam ? atizayajJAnadRSTatvAt / yattatkevalinAM jJAnaM kSAyikam atizayavat anantAnantaparimANaM tena tadanantamavabudhyate sAkSAt / tadupadezAditarairanumAneneti na sarvajJatvahAniH / na ca tena paricchinnamityataH sAntam 25 anantenA'nantamiti jJAtatvAt / kizca, / sarveSAmavipratipatteH / 4 / nAtra sarve pravAdino vipratipadyante / 'kecittAvadAhuH-"ananta lokadhAtavaH" iti / apare manyante dikkAlAtmAkAzAnAM sarvagatatvAt anantatvamiti / itare vate-prakRtipuruSayoranantatvaM sarvagatatvAditi / na caiteSAmanantatvAdaparijJAnama , nApi tvamAtrAva tapAmantavattvam / tasmAt naitadyuktam anantatvAdaparijJAnamiti / / sarvajJAbhASaprasaGgAcca / 5 // yasya arthAnAmAnantyamaparijJAnakAraNaM tasya sarvajJAbhAvaH prasajati / ananto hi jJeyaH, tasyAnantyAdeva na ca kazcit paricchettA'stIti / athAntavattvaM syAt ; saMsAro mokSazca nopapadyate / kathamiti cet ; ucyate-jIvAzcetsAntAH; sarveSAM hi mokSaprAptau saMsArocchedaH prApnoti / tadbhayAt muktAnAM punarAvRttyabhyupagame sa mokSa eva na syAt "anAtyantikatvAt / ekaikasminnapi jIve karmAdibhAvena vyavasthitAH pudgalA anantAH, teSAmantavattve sati karmanokarmaviSaya 1 paGa pavane / laGa chedane / 2 vyavahArAGgIkArAt / 3 anantapramANena / 4 sAmayikAn pratyuttaraM datvedAnI vAdinaH pratyAha / 5 bauddhaaH| 6 vaishessikaa:-s0| 7 saaNkhyaaH-s0| 8 prijnyaanmaa-taa| 6 jJAtA / 10 athAntatvam shr0|11 AtyantikatyAbhAvAt /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamo'dhyAyaH 510-11 ] vikalpAbhAvAt saMsArAbhAvaH tadabhAvAnmokSazca na syAt / tathA atItAnAgatakAlayorantavattve prAk pazcAcca kAlavyavahArAbhAvaH syAt / na cAsau yuktaH, asataH prAdurbhAvAbhAvAt satazcAtyantavinAzAnupapatteriti / tathA AkAzasyAntavattvAbhyupagame tato bahirghanatvaprasaGgaH / nAsti ceddhanatvam ; AkAzenApi bhavitavyamityaMntavattvAbhAvaH / uktamamUrtAnAM pradezaparimANam, idAnIM mUrtAnAM pudgalAnAM pradezaparimANaM nirjJAtavyamityata Aha- 5 saMkhyeyA'saMkhyeyAca pudgalAnAm // 10 // cazabdo'nantasamuccayArthaH |1| anantAH prakRtAsteSAM samuccayArthazvazabdaH kriyate - saMkhyeyA asaMkhyeyA anantAzceti / ke punaste ? 'pradezA:' ityanuvartate / kasyacitpudgaladravyasya dvaNukAdeH saMkhyeyAH pradezAH kasyacidasaMkhyeyAH anantAzca / 453 anantAnantopasaMkhyAnamiti cet; na; anantasAmAnyAt |2| syAdetat-anantAnantaprade- 10 zAzca pudgalAH santi tadupasaMgrahArthaM tadupasaMkhyAnaM kartavyamiti; tanna; kiM kAraNam ? anantasAmAnyAt / anantapramANaM trividhamuktam- parItAnAntaM yuktAnantam anantAnantaM ceti / tatsarvamanantasAmAnye'ntarbhAvAt anantagrahaNena gRhyata iti nopasaMkhyAtavyam / adhikaraNavirodhAdAnantyAbhAva iti cet; na; sUkSmapariNAmAvagAhana sAmarthyAt |3| syAnmatam-asaMkhyAtapradezo lokaH, anantapradezasya anantAnantapradezasya ca skandhasyAdhikaraNamiti 15 virodhaH, tato nAnantyamiti; tanna; kiM kAraNam ? sUkSmapariNAmAvagAhanasAmarthyAt / paramANvAdayo hi sUkSmabhAvena pariNatA ekaikasminnapyAkAzapradeze anantAnantA avatiSThante / avagAhanasAmarthya - mapyeSAmavyAhatamasti yena ekaikasminnapi pradeze anantA'nantAnAmavasthAnaM na virudhyate / kina anekAntAt |4| nAyamekAntaH - 'alpe'dhikaraNe mahadravyaM nAvatiSThate iti / kutaH ? pracayavizeSAt' |5| pracayavizeSaH saMghAtavizeSaH ityarthaH / pudgalAnAM hi pracayavizeSAt 20 alpe kSetre bahUnAmavasthAnaM dRSTam / katham ? saMhRtavisarpitacampakAdi gandhAdivat / 6 / yathA'lpe kuDmalAvasthe campake sUkSmapracayapariNAmAt saMhRtAzcampakapuSpagandhAvayavAH tadvyApino bahavo'vatiSThamAnA dRSTAH / tasminneva visarpite sthUlapracayapariNAmAdvinirgatAzcampakagandhAvayavAH sarvadivyApino dRSTAH / yathA vAlape karISapaTale dArupiNDe ca pracayavizeSAvagADhAH santaH pudgalA agninA dahyamAnAH pracayavizeSeNa 25 dhUmabhAvena diGmaNDalavyApino dRSTAH, tathA'lpe'pi lokAkAze anantAnAmanantAnantAnAM ca jIvapugalAnAmavasthAnamiti nAsti virodhaH / pudgalAnAmityavizeSavacanAt paramANorapi pradezavattvaprasaGge tatpratiSedhArthamAhanANoH // / 11 // aNoH pradezAH na, santIti vAkyazeSaH / kuto na santIti cet ? ucyate pradezamAtratvAt / 1 / yathA AkAzapradezasyaikasya pradezabhedAbhAvAt apradezavattvam, evamaNorapi pradezamAtratvAt pradezabhedAbhAvaH / kiJca, 1- syanantavatvA-zra0, mu0, da0 / 2 pudgalAH te - mu0, da0 / 3 - rthamupa - tA0, mu0, mU0, ba0, da0 / 4 alpAdhi - mu0, ba0 / 5- SAt saMghAtavizeSaH saMghAtavizeSa ityartha- mu0, 50, ba0 / 6 Adizabdena kASTAdikaM gRhyate / 7- zabandhama- mu0, a0, tA0, ba0, da0 - zabandhameva zra0, tA0 / 30
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ anvarthasaMjJatvAt |3| yathA pradIpanAt pradIpa ityanvarthasaMjJA tathA'NuritIyamapyanvarthasaMjJA aNutvAt sUkSmatvAt aNuriti / yadi hyaNorapi pradezAH syuH aNutvamasya na syAt pradezapracaya5 rUpatvAt, tatpradezAnAmevANutvaM prasajyeta / 15 tatvArthavArtike [ 5 / 12 tato'lpaparimANAbhAvAt |2| na hi aNoralpIyAn asti yato'sya pradezAH bhidyeran / ataH svayamevAdyantaparimANatvAdapradezo'NuH / kiJca, 454 AdimadhyAntavyapadezAbhAvAditi cet; na; vijJAnavat |5| syAnmatam - AdimadhyAntavya10 padezaH paramANoH syAdvA na vA ? yadyasti; pradezavattvaM prApnoti / atha nAsti; kharaviSANavadasyAbhAvaH syAditi / tannaH kiM kAraNam ? vijJAnavat / yathA vijJAnamAdimadhyAntavyapadezAbhAve'pyasti tathA'Nurapi' iti / uttaratra ca tasyAstitvaM vakSyate / eSAmavadhRtapradezAnAM dharmAdInAmAdhArapratipattyarthamAha 25 30 apradezatvAdabhASaH kharaviSANavaditi cet; na; uktatvAt |4| syAdetat-yathA kharaviSANamapradezatvAnnAsti tathANurapi bhavediti; tannaH kiM kAraNam ? uktatvAt / uktametat-pradezamAtro'NuH, nakharaviNavadapradeza iti / AkAzasyApi anyAdhArakalpaneti cet; na; svapratiSThatvAt |2| syAnmatam - yathA dharmA20 dInAM lokAkAzamAdhAraH tathA AkAzasyApyanyenAdhAreNa bhavitavyamiti; tannaH kiM kAraNam ? "strapratiSThatvAt / svasmin pratiSThA'syeti svapratiSThamAkAzam / svAtmaivAsyAdheya AdhArazcetyarthaH / kutaH ? tato'dhikapramANa dravyAntarAdhArAbhAvAt |3| na hi AkAzAdadhikapramANaM dravyAntaramasti yatrAkAza mAdheyaM syAt, tataH sarvato virahitAntasyAsyAdhikara NAntarasyA'bhAvAt svapratiSThamavaseyam / lokAkAze'vagAhaH // 12 // anantaratvAt pudgalAnAmavagAhaprasaGga iti cet na, samudAyApekSatvAt // 1 // syAdeta anantarAH pulAH tatasteSAmeva lokAkAze'vagAhaH ityayamartha Asakta iti; tannaH kiM kAraNam ? samudAyApekSatvAt / dharmAdIni dravyANi samuditAnyatrApekSyante tatrAnantaramidaM vyavahitamidamiti viveko nAsti / tataH sarvadravyANAmAdhAragatiH siddhA bhavati / tathA cAnavasthAnivRttiH // 4 // evaM ca kRtvA anavasthAdoSanivRttirbhavati yataH svapratiSThamAkAzaM na tasyAnyadadhikaraNaM dravyAntaramasti / anyAdhikaraNatve hi tasyApyanyat tasyApyanyadityanavasthA prasajyeta / kiJca, paramArthatayA AtmavRttitvAt || evaMbhUtanayAdezAt sarvadravyANi paramArthatayA AtmapratiSThAnItyAdhArAdheyAbhAvAt kuto'navasthA ? anyonyAdhAratAvyAghAta iti cet; naH vyavahAratastatsiddheH | 6| syAnmatam - yadi sarvANi dravyANi paramArthatayA svAtmapratiSThAni nanu yaduktam- "vAyorAkAzamadhikaraNam, udakasya vAyuH, pRthivyA udakam sarvajIvAnAM pRthivI, ajIvA jIvAdhArAH, jIvAzcA'jIvAdhArAH karmaNAmadhikaraNaM jIvAH, jIvAnAM karmANi, dharmAdharmakAlA AkAzAdhikaraNA:" [ ] ityetasyA anyonyAdhAratAyAH vyAghAta iti; tanna; kiM kAraNam ? vyavahAratastatsiddheH / sarvamidamuktam anyonyAdhAratvaM 2 svapratiSTitatvA zra0 / 3- NasyAnta - zra0 / 4 tasyApyanyat tasyApya . 1- guradhyutta - zra0 / nyaditya - mu0 /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / 12] paJcamo'dhyAyaH vyavahAranayavaktavyabalalAbhAdezAt siddhyati / vyAvahArikametat - AkAze vAtAdInAmavagAha iti / AdhArAntarakalpanAyAmanavasthAprasaGaga iti / paramArthatastu AkAzavat vAtAdInyapi svAtmAdhiSThAnAni / tatkathamiti cet ? ucyate 455 'kriyAviSTakartRkarmAdhAravat |7| kriyA dvividhA - kartRsamavAyinI karmasamavAyinI ceti / tatra kartRsamavAyinI Aste gacchatIti / karmasamavAyinI odanaM pacati, kuzUlaM bhinattIti / tadA viSTasya kartuH karmaNazcAdhAra AsanAdiH sthAlyAdizca / tatra vyavahAranayavazAt kriyAyAH dravyamadhikaraNam, "tadAviSTasya dravyasya dravyAntaram / paramArthatastu evaMbhUtanayavazAt kriyA kriyAtmanyeva, dravyamapi svAtmanyeva / tathA lokAkAze'vagAho dharmAdInAmiti vyavahAranayAdezAduktam, paramArthatastu sarvadravyANi svAtmAdhikaraNAni / 5 AkAzadharmAdInAmAdhArAdheyatvAt kuNDabadaravat prasaGga iti cet; na; ayutasiddhe'pi 10 taddarzanAt zarIre hastavat || syAdetat-yathA kuNDe badarANi ityAdhAraH kuNDam, AdheyAni badarANIti pUrvAparakAlatvaM yutasiddhizca teSAm, tathA AdhAratvAt pUrvamAkAzaM pazcAddharmAdInyAdheyatvAditi yutasiddhi; ato'nAditvavyAghAta iti; tanna; kiM kAraNam ? ayutasiddhe'pi taddarzanAt / katham ? zarIre hastavat / yathA hastazarIrayoryugapadutpattau pUrvAparatve'sati ayutasiddhasya hastasya zarIramAdhAraH, tathA AkAzadharmAdInAmanAdipAriNAmika yaugapadyasiddhau asati pUrvAparIbhAve 15 bhavatyAdhArAdheyatvam / kizzrca, anekAntAt / / naitadaikAntikam - yutasiddhasyaivAdhArAdheyatvaM nAyutasiddhasyeti / stambhasArAdiSu kuNDabadarAdiSu ca darzanAt / tasmAdanekAntAnnAyamupAlambhaH / atha lokAkAza ityucyate, ko loko nAma ? yatra puNyapApaphalalokanaM sa lokaH | 10| puNyapApayoH karmaNoH phalaM sukhatuH khalakSaNaM yatrA - 20 ( yatra ) lokyate sa lokaH / kaH punarasau ? AtmA / lokatIti vA lokaH | 11 | lokati pazyatyupalabhate arthAniti lokaH / itaraddravyAlokaprasaGga iti cet; na; rUDhau kriyAyA vyutpattimAtranimittatvAt |12| tyAdetat-dvidhApyuktena krameNa jIvasyaiva lokatvaM prAptam itareSAM dravyANAmalokatvaM tatazca "SaDdrabhyasamUho lokaH " [ ] ityArSasya virodha iti; tannaH kiM kAraNam ? rUDhau kriyAyA vyutpa- 25 ttimAtranimittatvAt / yathA gacchatIti gauriti vyutpattau sthitAdInAM na gotvanivRttiH, tathA lokanAlloka iti vyutpattAvapi dharmAdInAmapi na lokatvaM hIyate / lokyata iti vA lokaH | 13 | sarvajJenA'nantA'pratihata kevaladarzanena lokyate yaH sa lokaH / tena dharmAdInAmapi lokatvaM siddham / Atmano'lokatvaprasaGga iti cet; na; svAtmalokanAt | 14| yo lokate AtmA tasyA'- 30 lokatvaM prApnoti lokyatvAbhAvAditi; tanna; kiM kAraNam ? svAtmalokanAt / yo'sau sarvajJo bAhyaM lokamAnaH sa AtmAnamapi lokate iti lokatvamasya siddham, itarathA hi tasya sarvadarzitvAbhAvaH AtmAnavalokanAt / AtmAnamanavalokamAnasya bAhyalokanAsaMbhavazca ghaTAdivat / yathA ghaTAdirAtmAnamapazyannaparAn na pazyati / 35 alokasyApi lokatvaprasaGga iti cet; na; uktatvAt / 15 syAnmatam - yadi lokyata iti 'lokaH, alokasyApi lokatvaM prApnoti sarvadarzinA lokyatvAt / athAlokaM na lokate; sarvadarzitva1 kriyAdhiSThaka- tA0, 40, da0 / 2 tadAdhiSTasya tA0 3 zra0 / 3 stambhe sAraH iti / 4 AtmA / 5 kriyAnyu- tA0, zra0, mU0 da0 /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtike [513-14 masya hIyate, 'na caitadiSTam , tasmAllokatvaprasaGga iti; tanna; kiM kAraNam ? uktatvAt-rUDhivizeSabalalAbhAt vizeSe vRttiriti| ubhayavizeSaNabhAvAdvA / 16 / athavA, ubhayavizeSaNamihopAdIyate / yatrasthena sarvajJana lokyate yaH sa loka iti / na cA'lokasthenA'loko lokyate tato nAlokasya loktvprsnggH| __ tasyA''kAzaM lokAkAzaM jalAzayavat / 17 / yathA jalasya Azaya(yaH)sthAnaM jalAzaya ityucyate, tathA lokasyAkAzaM lokAkAzamiti sthAnApekSaH saMbandho'vaseyaH / __ dharmAdharmapudgalakAlajIvA yatra lokyante sa loka iti vA / 18 / athavA, dharmAdharmapudgalakAlajIvA yatra lokyante sa loka ityadhikaraNasAdhano ghaJ / kiM punaradhikaraNam ? AkAzam / loka evAkAzaM lokAkAzamiti samAnAdhikaraNalakSaNA vRttiH, tasminnavasthAnaM dharmAdInAM dravyANAm / ata 10 AkAzaM parapratyayavazAt dvadhA vibhajyate-lokAkAzamalokAkAzaM ceti / lokAkAzaM dharmAdharmatulyA'saMkhyeyapradezam / bahiH samantAdanantamalokAkAzam / tatrAvadhriyamANAnAmavasthAnabhedasaMbhavAt vizeSapratipattyarthamAha dharmAdharmayoH kRtsne // 13 // niravazeSavyAptipradarzanArtha kRtsnavacanam / 1 // yathA agAraikadeze ghaTasyAvasthAnaM na tathA 15 dharmAdharmayoH lokAkAze'vagAhaH / kiM tarhi ? tilepu tailavaditi niravazeSavyAptipradarzanArtha kRtsna vacanaM kriyate / dharmAdhauM hi lokAkAzamazeSaM nairantaryeNa vyApya sthitau| kathameSAM parasparapradezAvirodhaH ? AmUrtitvAt trayANAM parasparapradezAvirodhaH / / mUrtimanto'pi kecit jalabhasmasikatAdayaH ekatra avirodhenA'vatiSThante kimutA'mUrtIni dharmAdharmAkAzAni / tasmAdamUrtitvAdeSAM paraspara20 pradezAvirodho veditavyaH / anAdisaMbandhapariNAmAcca / / bhedasaMghAtagatipariNAmapUrvakAdimatsaMbandhAnAM sthaviSThAnAM skandhAnAM 'kepAzcit 'pradezavirodhaH syAt na tu dharmAdInAM tadvat AdimAna saMbandhaH, pAriNAmikA'nAdisaMbandhAttepAm , tatazca anyo'nyapradezAvirodhaH siddhH|| tato viparItAnAM mUrtimatAma pradezasaMkhyeyA'nantapradezAnAM pudgalAnAmavagAhanavizeSaprati25 pattyarthamAha ekapradezAdiSu bhAjyaH pudgalAnAm // 14 // ekapradazAdiSpityavayana vigrahaH samudAyo vRttyarthaH / 1 / ekazcAsau pradezazcaikapradezaH, ekapradaza Adiu~pAM ta ime ekapradezAdayaH / ke punaste ? pradezAH / kuta etat ? tulyajAtIyatvAt upalakSyopalakSaNayoH sAmazarmAdivat / pradezagrahaNAnuvRttervA, te pvekapradezAdipu iti vigrahe samudAyo vRttyarthaH sarvAdivat / tenaika pradeza upalakSaNabhUto'pyantarbhavati / bhAjyA vikalpyaH / / bhajanIyo bhAjyaH pRthakkartavyaH vikalpyo vibhAjya ityanarthAntaram / kaH punarasau ? avagAha ityanuvartate / tadyathA-ekasya paramANorekatraiva AkAzapradeze'vagAhaH, 1 na catadRSTaM mu0, va0 / 2 sthUlAnAm / 3 samudrIcyAdInAm / 4 shilaadissu| 5 paramANu / 6 "bhayayavena vigrahaH samudAyaH samAsArthaH"-pAta mahA0 2 / 2 / 24 / 7 somazarmavat zra0 soma iti (iva) zarma zreyo yasya sa tathoktaH / 8 madhye / -kadeza-zra0 / 10 vibhASya i-tA0, mU0, zra0 /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 251 ] paJcamo'dhyAyaH 'yorekatrobhayatra ca vaddhayorabaddhayozca, trayANAmekatra dvayoruipa ca baddhAnAmabaddhAnAM ca / evaM saMkhyeyAsaMkhyeyA'nantapradezAnAM skandhAnAmekasaMkhyeyAsaMkhyeyapradezeSu lokAkAze avasthAnaM pratyetavyam / ekapradeze naikasyAvasthAnamayuktamiti cet ; na; uktatvAt / 3 / syAnmatama-bhavatu tAvaddhamAdInAM ekapradeze'vasthAnam amUrtisvabhAvatvAt , mUrtimatAM tu pudgalAnAm ekapradeze'vasthAnamayuktam / bhavati cet / pradezasya vibhAgavattvaM prasaktama , avagAhinAM caikatvamiti; tanna; kiM 5 kAraNam ? uktatvAt / uktametat-pracayavizepA dibhirai (re) katrAvasthAnamiti / kiJca, ___ekApavarake'nekaprakAzAvasthAnadarzanAdavirodhaH / 4 / yathaikasminnapavarake bahavaH prakAzAH vartante na ca kSetravibhAgaH, nApi ekakSetrAvagAhitvAt tepAM prakAzAnAmekatvam , tathaikasmin pradeza anantA api skandhAH sUkSmapariNAmAt asakareNa vyavatiSThanta iti nAsti virodhaH / kiJca, vyasvabhAvasyA'codanAhatvAta |dvyaannaaN hi svabhAvAH pratiniyatAH santi, na te coda- 10 nArhAH-evaM bhavatu maivaM bhUditi / yathA agnyAdInAM dahanAdayaH tRNAdInAM ca dAhyatvAdayastathA mUrtimattve'pi avagAhanasvabhAvatvAdekamminnapi pradeze vahUnAM skandhAnAmavarodhI na virodhAya kalpyate / kiJca, ___ ArpoktatvAt sUkSmanigotAvasthAnavat / 6 / sarvajJajJAnadyotitArthasAraM gaNadharAnusmRtavacanaracanaM zipya zipyapravandhA'vyuparamAdavyucchinnasantAnam Arpamavitathamasti 15 "bhogADhagADhaNicido poggalakAehi savvado logo| muhumehiM bAdarehiM aNaMtANaMtehi vividhehiM // " [ paJcAsti0 gA0 64] ityevamAdi / atastatprAmANyAdapi ukto'vgaaho'vseyH| yathaikanigotajIvazarIre'nantA nigotajIvAH tiSThanti sAdhAraNA''hAraprANApAnajIvitamaraNatvAt sAdhAraNA ityanvarthasaMjJA ityetadAgamaprAmANyAdavasIyate tathaivedamapIti / atha jIvAnAmavagAhaH kathamityata idamucyate asaMkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAm // 15 // asaMkhyeyabhAgAdipviti coktama / kimuktam ? avayavena vigrahaH samudAyo vRttyartha iti / 1 / asaMkhyeyAnAM bhAgAnAmeko bhAgo'saMkhyeyabhAgaH, asaMkhyeyabhAga Adiu~pAM te asaMkhyeyabhAgAdayaH teSu asaMkhyeyabhAgAdiSu / kiM bhAjyaH ? 25 avagAha ityanuvartate / atrAha-kasyA'saMkhyeyabhAgAdipviti ? lokAkAzaprakaraNAttadabhisaMvandhaH / / lokAkAza ityanuvartate, atastadabhisaMbandho'tra veditavyaH / nanu ca asAvadhikaraNanirdezaH, saMvandhanirdezena cehaarthH| ___ arthavazAdvibhaktipariNAmaH / yathA 'uccAni devadattasya gRhANi Amantrayasvainama devadattamA iti gamyate , evamasaMkhyeyabhAgAdipu ityanenAbhisaMbandhAt lokAkAza ityeSa nirdezaH / lokAkA- 30 zasyetyarthavazAt vibhaktiH pariNamyate / tadyathA-lokaraya pradezAH asaMkhyeyA bhAgAH kRtAH, tatrai dvayoH paramAvobaddhayorabadvayozca ekasmin dvayozca AkAzapradezayoravagAha ityrthH| 2 sNhtvisrpitaadivaartikvyaakhyaanaavsre| 3-diti caikatrA-mu0, da0, ba0, tA0, shr0| 4 lallubtRGyamAnADityatra amAhiti niSedhAnnAT / 5 vikalpyate-zra0, mU0 / 6 pratizi-mu0, 90, b0| 7-dhAnupamu0, 10, ba0 / 8-zAdvipari-zra0 |-shaadvipri-muu0 /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 tattvArthavArtike [ 516 kasminnasaMkhyeyabhAge eko jIvo'vatiSThate / tathA dvitricaturAdiSvapi asaMkhyeyabhAgeSu A sarvalokAdavagAhaH pratyetavyaH / nAnAjIvAnAM tu sarvaloka eva / 20 458 asaMkhyeyatvAvizeSAdavagAhAvizeSa iti cet; na; asaMkhyeyasyA'saMkhye yavikalpatvAt // 4 // syAnmatam-ekasminnapyasaMkhyeyabhAge pradezA asaMkhyeyAH, dvitricaturAdiSvapi asaMkhyeyA eva tato nAsti jIvAnAmavagAha vizeSa iti; tanna; kiM kAraNam ? asaMkhyeyasyAsaMkhyeya vikalpatvAt / ajaghanyotkRSTAsaMkhyeyasya hi asaMkhyeyA vikalpAH / ato'vagAhavikalpo jIvAnAM siddhaH / pramANavirodhAdavagAhA yuktiriti cet; na; jIvadvaividhyAt |5| syAdetat-yadaikasmin lokasyAsaMkhyeyabhAge eko jIvo'vatiSThate dravyapramANenAnantAnanto jIvarAziH lokAkAze pramANavirodhAnna sthAtumarhati iti; tanna; kiM kAraNam ? jIvadvaividhyAt / dvividhA jIvAH bAdarAH 10 sUkSmAzceti / tatra bAdarAH sa pratighAtazarIrAH / sUkSmA jIvAH sUkSmapariNAmAdeva sazarIratve'pi paraspareNa bAdaraizca na pratihanyanta ityapratighAtazarIrAH / tato yatraikasUkSmanigotajIvastiSThati tatrAnantAnantAH sAdhAraNazarIrAH vasanti / bAdarANAM ca manuSyAdInAM zarIreSu saMsvedajasaMmUrcchanajAdInAM jIvAnAM pratizarIraM bahUnAmavasthAnamiti nAstyavagAhavirodhaH / yadi bAdarA eva jIvA abhaviSyannapi tarhi avagA havirodho'janiSyata / kathaM sazarIrasyAtmano'pratighAtatvamiti cet ? 15 dRSTatvAt / dRzyate hi vAlAmakoTimAtra chidrarahite ghanabahalAyasa bhittitale vajramayakapATe bahiH samantAt vajralepalipte apavarake devadattasya mRtasya mUrtimajjJAnAvaraNAdikarmataijasakArmaNazarIrasaMbandhitve'pi gRhamabhittvaiva nirgamanam, tathA sUkSmanigotAnAmapyapratighAtitvaM veditavyam / atrAha - lokAkAzatulyapradeza: eko jIva ityuktam, tasya kathaM lokasyAsaMkhyeyabhAgAdiSu vRtti: ? nanu sarvalokavyAptyaiva bhavitavyamityatrocyate pradeza saMhAra visarpA pradIpavat // 16 // kArmaNazarIravazAt upAttasUkSmavAdarazarIrAnuvartanaM pradezasaMhAravisarpaH | 1| amUrtasvabhAvasyApyAtmanaH anAdisaMbandhaM pratyekatvAt kathaJcinmUrtatAM bibhrataH lokAkAzatulyaprade zasyApi kArmaNazarIravazAt upAttasUkSmazarIramadhitiSThataH zuSkacarmavat saMkocanaM pradezasaMhAraH / bAdarazaramadhitiSThato jale tailavat visarpaNaM visarpaH / 25 tAbhyAmasaMkhyeyabhAgAdiSu vRttiH pradIpavat |2| yathA nirAvaraNavyomapradezAvadhRtaprakAza" parimANaH pradIpaH zarAvamAnikApavarakAdyAvaraNavazAt tatparimANaprakAza upalabhyate, tathA tAbhyAM pradezasaMhAravisarpAbhyAm asaMkhyeyabhAgAdiSu paricchinnA vRttirAtmano'vagantavyA / tadvadanityatvaprasaGga iti cet; na; iSTatvAt |3| syAdetat-yadi saMhAravisarpaNasvabhAva AtmA pradIpAdivadevAsyAnityatvaM prasajatIti; tanna; kiM kAraNam ? iSTatvAt / iSTamevaitat - AtmanaH 30 kArmaNazarIrApAditapradeza saMhAravisarpaparyAyAdezAdanityatvam / athavA iSTatvAt iSTamevaitat saMkovikAsasvabhAvatve'pi rUpidravyasAmAnyAdezAnnityatvaM tathAtmano'pIti na vAdhAkaro dRSTAntaH / sAvayavatvAt pradezavizaraNaprasaGga iti cet; na; amUrtasvabhAvAparityAgAt |4| syAnmatam-pradIpAdivat yadi pradezasaMhAra visarpavAnAtmA, ataH saMsAriNaH ghaTAdivat chedabhedA 1 mUrtimato mUrtyantareNa vyAghAtaH pratIghAtaH anavagAhanamityarthaH / 2- gAhyaviro-mu0 / 3 syAmmazra0 / 4 nizcita / 5- pariNAmaH tA0 zra0 6 rUpadravya - zra0, mU0 / 7 yathA vA zivaka chatrakasthAsakozakuzUlAdiparyAyeSu mRdravyam / 8-vatvAdviza-mu0, zra0 da0 /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 5 / 16 ] paJcamo'dhyAyaH dibhiH pradezavizaraNaprasaGgaH, tatazca zUnyatA prApnoti iti; tanna; kiM kAraNam ? amUrtasvabhAvAparityAgAt / bandhaM pratyekatve satyapi lakSaNabhedAdanyatvamApadyamAnaH nAmUrtasvabhAvaM jahAtIti ghaTAdivat na pradezavizaraNamasti / kiJca, anekAntAt |5| yo lekAntena saMhAravisarpavAnevAtmA sAvayavazceti vA brUyAt taM pratyayamupAlambho ghaTAmupeyAt / yasya tvanAdipAriNAmikacaitanyajIvadravyopayogAdidravyArthAdezAt syAnna pradezasaMhAravisarpavAna, dravyArthAdezAca syAnniravayavaH, pratiniyatasUkSmabAdarazarIrApekSanirmANanAmodayaparyAyArthAdezAt syAt pradezasaMhAravisarpavAn, anAdikarmabandhaparyAyArthAdezAzca syAt sAvayavaH, taM pratyanupAlambhaH / kiJca, tatpradezAnAmakAraNapUrvakatvAdaNuvat |6| yesyAvayavAH kAraNapUrvakA bhavanti tasyAvayavavizaraNaM bhavati, avayUyante ityavayavAH / yathA paDhAderanekatantvAdisaMghAtakAraNatvAt tantvAdivi- 10 zleSe vizaraNaM bhavati na tathA AtmanaH anyadravyasaMghAtapUrvakAH pradezAH / kutaH ? tatpradezAnAmakAraNapUrvakatvAt / yathA aNoH pradezaH nAnyadravyasaMghAtapUrvakaH tato nAsAvavayavavizleSapUrvaka manityatvamAskandati kintu saMghAtenA'nityaH, tathA AtmapradezAnAmapi nAnyadravyasaMghAtapUrvakatvamataH pradezavattvAt AtmA sAvayavo'pi nAvayavavizleSAdanityaH, kintu gatyAdiparyAyAdezAdanityaH / 2 tata eva pratipradezaM guNavizeSAbhAvo ghaTaSat |7| kuta eva ? pradezAnAmakAraNapUrvakatvAdeva / 15 yathA ghaTasya pradezA anyadravyasaMghAtapUrvakA iti teSu pratipradezaM rUpAdiguNavizeSo dRSTaH, na tathA AtmapradezA anyadravyasaMghAtapUrvakA iti na teSu pratipradezaM sukhAdiguNavizeSo bhavati / yadi anyadravyasaMghAtapUrvakAH syurAtmapradezAH teSu ghaTavat sukhAdivizeSavRttiH syAt tatazcAtmano bahutvaM prasajyeta / yathA'Nau niravayave ekajAtIyo guNaH zuklAdirekakAle bhavati eka eva na bhinnajAtIyastathA Atmani niravayave ekajAtIyo guNaH sukhAdirekakAle bhavati eka eva / atra kazcidAha"varSAtapAbhyAM kiM vyomnazcarmaNyasti tayoH phalam / dharmopamazcet so'nityaH khatulyazvedasatphalam // " [ ] iti / atrocyate -- piSTapeSaNametat mUrtA'mUrtatvaM prati nityAnityatvaM ca pratyanaikAntikatvAt upAlambhAbhAva iti / " 5 20 pudgalavadekapradezAdiSu vRttiprasaGga iti cet; na; zarIrapramANAnuvidhAnAt / syA- 25 nmatam-pradezasaMhAravirsaMrpAbhyAmeva pudgalavadekapradezAdiSu jIvasya vRttiH prApnotIti; tanna; kiM kAraNam ? zarIrapramANAnuvidhAnAt / kArmaNazarIravazAdupAttaM mahadalpaM vA zarIramadhitiSThati saMsArI jIva ityuktam / na caikapradezAdikaM zarIramasti 'jaghanyenA'GgalasyA'saMkhyeyabhAgapramA- NatvAt / ato nAsyaikapradezAdiSu vRttirasti / 1 ghaTapaTAdeH / 2 nAnyadravyapUrva - mu0, 50, ba0 / 3 etat pra- na0, mU0, tA0 / 4 ekasminneva ghaTe ekasmin pradeze zyAmatvam ekasmin raktatvamiti / 5 ekasmin pradeze sukhamanyasmin duHkhamityAdi / 6 - sarpaNAbhyA mu0, mU0, da0, ba0, 7- pnoti tanna zra0 / 8 utsedha / 5 muktAnAM tatprasaGga iti cet; na; dezonAntyavigrahapramANAvasthAnAt / syAdetat-yadi 30 zarIrapramANAnuvidhAnAt Atmano naikapradezA diSu vRttiH, muktAnAM tarhi tadabhAvAttatprasaGga iti; tanna; kiM kAraNam ? dezonAntyavigrahapramANAvasthAnAt / yena zarIreNa muktimavAptavAn jIvastatpramANameva dezonamavalambyAvatiSThate, na tato vRddhirnApi hAniH punaH pradezasaMhAravisarpakAraNAbhAvAt / atrAha
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. 10 25 tattvArthavArtike [ 5 / 17 na dharmAdInAM nAnAtvam, kutaH ? dezasaMsthAnakA ladarzanasparzanAvanAhanAdyabhedAt // 10 // dezastAvadeSAmabhinnaH - yasmin deze dharmo'vasthitaH tasminnavetareSAmavasthAnAt / saMsthAnamapyabhinnamyadeva dharmasya saMsthAnamAkAraH tadevetareSAm / kAlazcAbhinnaH - triSu kAleSu dharmAdInAM tulyavRttitvAt / darzanamapyaviziSTam - yepuM ( teSu ) yatraiko dharmaH pratyakSajJAnibhirdRSTaH tatravetarepAmapi darzanam / sparzanamapyaviziSTam - dharmAdIni dravyANi sarvAtmanA'nyonyaM spRzantIti / avagAhanaM cA'bhinnam - epa sarvagatatvAt / tathA arUpatvadravyatvajJeyatvAdibhiraNyavizeSo'vaseyaH / atrocyate 30 460 na; " atastatsiddheH | 11 | yata eva dharmAdInAM dezAdibhiH avizeSastvayA codyate ata eva nAnAtvasiddhiH, yato nAsati nAnAtve'vizerpAsiddhiH / na hyekarayAvizeSo'sti / kiJca yathA rUparasAdInAM tulyadezAditve naikatvaM tathA dharmAdInAmapi nAnAtvamiti / gatisthityupagraha dharmAdharma yorupakAraH // 17 // athavA, andhabhedAt pugalAnAm asaMkhyeyapradezatvAcca AtmanAm avagAhinAm eka 15 pradezAdiSu pudgalAnAm asaMkhyeyabhAgAdiSu ca jIvAnAmavasthAnaM yuktamuktam / tulye punarasaMkhyeyapradezatve kRtsnalokavyApitvameva dharmAdharmayoH na punarasaMkhyeyabhAgAdivRttirityetatkathamanapadiSTahetukamavasAnuM zakyamiti / atra brUmaH - avaseyamasaMzayam / yathA matsyagamanasya jalamupagrahakAraNamiti nAsati jale matsyagamanaM bhavati, tathA jIvapudgalAnAM prayogavitrasA pariNAma nimittA hitaprakArAM gatisthitilakSaNAM kriyAM svata evA''rabhamANAnAM sarvatra bhAvAt tadupagrahakAraNAbhyAmapi 20 dharmAdharmAbhyAM sarvagatAbhyAM bhavitavyam, nAsatostayorgatisthitivRttiriti vyApitvadarzanArthamid mucyate / Aha-rUpAdInAM tulyadezatve'pi cAkSupatvAdi viziSTalakSaNopetatvAt nAnAtvaM yuktaM na tathA dharmAdInAM vizeSakaraM kiJcillakSaNamuktam / syAdetat, yadi na lakSaNabhedaH / asti tu bhinnaM lakSaNam / kiM punastaditi ? ata uttaraM paThati dravyasya dezAntaraprAptihetuH pariNAmo gatiH / 1 / dravyasya bAhyAntarahetusannidhAne sati pariNamamAnasya dezAntaraprAptihetuH pariNAmo gatirityucyate / tadviparItA sthitiH / 2 / dravyasya svadezAdapracyavanaheturgatinivRttirUpA sthitiravagantavyA / upagraho'nugrahaH / 3 / dravyANAM zaktayantarAvirbhAve kAraNabhAvo'nugraha, upagraha ityAkhyAyate / gatisthityupagrahAvitya ne kavigrahasaMbhavAdarthAnizcayaH |3| vigrahapUrvako hi loke vRttipadasyArthanizcayo bhavati / gatisthityupagrahoM ityatra tu anekavigrahasaMbhavAt nAstyarthAnizcayaH / tadyathA - gatizca sthitizca gatisthitI, gatisthitI upagrahau yayostau gatisthityupagrahau / gatisthityorupagrahau gatisthityupagrahau / gatisthitI eva vA upagrahau gatisthityupagrahau iti ? naipa doSaH / anyapadArthavRttyabhAvo gatisthityupagraho dharmAdharmAvityavacanAt || nAtrA'nyapadArthA vRttiH saMbhavati / kutaH ? gatisthityupagrahau dharmAdharmAvityavacanAt / 1 dharmAdiSu madhye ekaH / 2 yata evAbheda ApAditaH / 3 abhedaH / 4 yathA saMyuktayoH kSIranIrayorabhedaH / 5 tulyadezAdhiSTAnatve mu0, 60, ba0 / 6 2 sanagrAhyatvAdi / 7 upagrahaNamupagrahaH /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / 17] paJcamo'dhyAyaH na SaSThIvRttirdvivacananirdezAt / 6 / neyaM SaSThI vRttiH-gatisthityorupagrahau gatisthityupagrahAviti / kutaH ? dvivacana nirdezAt / yadi hi atra SaSThIvRttiH syAt , uttarapadArthasya bhAvasyaikasya prAdhAnyAt laghvartha ekavacananirdezaH kriyeta, bhedena ca prayojanAbhAvAt / parizeSAt samAnAdhikaraNA vRttiH / 7 / parizeSAt samAnAdhikaraNalakSaNA vRttirveditavyAgatisthitI eva upagrahau gatisthityupagrahAviti / tathA ca dvitvopapattiH / / evaM ca kRtvA dvitvamupapannaM bhavati, gatisthityorbhedAt tatsAmAnAdhikaraNyAt bhedasiddheH / kathaM sAmAnAdhikaraNyam ? karmasAdhanatvAt-'upagRhyate ityupagraho gatisthitI iti / dharmAdharmayoriti kartRnirdezaH / / dharmAdharmayorityayaM kartRnirdezo draSTavyaH / katham ? kartari SaSThIvidhAnAt / kAM kriyAmapekSya kartRtvaM vivakSitam ? upakAra ityucyate-upakaroti' kriyAyAH 10 kartRtvam upakAra iti / kiMsAdhano'yaM zabdaH ? bhaavsaadhnH|| upakAra iti bhAvasAdhanazcet ; pUrveNa sAmAnAdhikaraNyAnupapattirarthAntaravRtteH // 10 // yadhupakaraNamupakAra iti bhAvasAdhanazabdaH, gatisthityupagrahAvityanena sAmAnAdhikaraNyaM nopapadyate dharmAdharmayorupakAro gatisthityupagrahAviti / kutaH ? arthaantrvRtteH| upakAro hi dharmAdharmayovartate kartRsthakriyAtvAt karoteH, upagRhyamANe tu gatisthitI jIvapudraleSviti / evaM tarhi karma- 15 sAdhanaH? _ 'karmasAdhanazcedvacanabhedAnupapattiH / 11 / yadi karmasAdhanaH; vacanabhedo nopapadyate, sAmAnAdhikaraNyAt dvivacanaM prApnoti / na vA sAmAnyopAdAnAt / 12 / na vaiSa doSaH, kiM kAraNam ? sAmAnyopAdAnAt / yathA 'sAdhoH kArya tapaHzrute' iti prAksAmAnyamapekSya labdhaikavacanaH kAryazabdaH pazcAdvizeSasannidhA- 20 ne'pi nopAttaM vacanaM jahAti, tadihApi (tadvadihApi) upakArazabdaH upAttAntaraGgakavacano bhinnavacanapadAntarApekSAyAmapi na vacanAntarasaMkramaM karoti / / SaSThIvRttirvA bhAvasAdhanatvopapatteH / 13 / athavA, gatisthityorupagrahau gatisthityupagrahAviti SaSThIvRttiriyam / kutaH ? bhAvasAdhanatvopapatteH, upagrahaNamupagraha iti bhAvasAdhano'yaM zabdaH / tathA upakArazabdazca bhAvasAdhanaH-upakaraNamupakAraH iti / 25 nanu coktaM bhAvasyaikatvAt dvivacananirdezo nopapadyate iti; naiSa doSaH; yathAsaMkhyapratipattyartho dvivacanaprayogaH / 14 / dharmAdharmoM dvau gatisthityupagrahau dvau, tayoH sAmAnyAt yathAsaMkhyaM syAditi dvivacanaprayogaH kriyate / ekavacane hi sati yathA bhUmirekaivApravAdInAM gatisthityorupagrahe vartate, tathA dharma eka eva jIvapadalAnAM gatisthityorupagrahaM kuryAta, tathA'dharmo'pi ityayamartho gamyeta / anyatarasya vaiyarthyamiti cet ;na; "anekshaaykaarnndrshnaat"| 30 tenaitaduktaM bhavati-jIvapudgalAnAM svayameva gatipariNAminAM tadupagrahakAraNatvenAnumIyamAno dharmA 1 dharmAdharmAbhyAmupakriyate / 2 iti / 3 tadapekSo'yaM kartari sssstthiinirdeshH| 4-te kutaH arthAntaravRttaH dharmA-mu0, mU0, 90, b0| 5 taTastha Aha / 6 Aha codakaH / 7 kiM tat / 8 tathA hi dharmAdharmayoH ka upakAra inyukta gatisthityupagrahAviti pazcAvizeSasambandhAt / 1 tathA sati sUtrakArasya dharmAdharmayormadhye / 10 yathaikasya ghaTasya cakracIvarakulAlAdhanekasahAyakAraNaM dRSTaM tathA jIvapudgalAnAM gtisthityoH| 11 tA0 pratI vArtikacihvAktimidam /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 tattvArthavArtike [17 stikaayH| 'teSAmeva svata eva sthitimAskandatAM bAhyAMpagrahakAraNatvenAnumIyamAno'dharmAstikAyaH / sarvatra ca tatprayojanadarzanAt sarvagatau caitAviti / upagrahAvacanamupakAreNa kRtatvAt / 15 // upagrahavacanamanarthakam / kutaH ? upakAreNa kRtatvAt / upagraha upakAra ityanAntaram / tena gatisthitI dharmAdharmayorupakAra ityastu laghutvAt / 'tayoH kartRtvaprasaGga iti cet, na; upakAravacanAt yaSTyAdivat / 16 / syAdetatgatisthityoH dharmAdharmoM kartArau ityayamarthaH prasakta iti; tannaH kiM kAraNam ? upakAravacanAt / upakAro balAdhAnam avalambanam ityanAntaram / tena dharmAdharmayoH gatisthitinirvartane pradhAnakartRtvamapoditaM bhavati / yathA andhasyetarasya vA svajaGghAbalAdgacchataH yaSTayAyupakArakaM bhavati na tu prerakaM tathA jIvapudgalAnAM svazaktyaiva gacchatAM tiSThatAM ca dharmAdharmoM upakArako na prerako 10 ityuktaM bhavati / ___ gatisthitI dharmAdharmakRte ityanupadezAcca / 17 / yadi dharmAdharmoM gatisthityoH 'pradhAnakatoroM syAtAm 'gatisthitI dhamodharmakRte' ityucyeta, na tvevamuktam / tatazca manyAmahe na pradhAnakartArau iti / 'na vA, yathAsaMkhyanivRttyarthatvAt / 18 / na vaiSa doSaH / kiM kAraNam ? yathAsaMkhyanivRttyartha15 tvAt / 'gatisthitI dharmAdharmayorupakAraH' ityucyamAne AtmanAM gatipariNAmopakAro dharmasya na pudgalAnAm , sthitipariNAmopakAra itarasya nAtmanAmiti yAthAsaMkhyaM pratIyeta, tannivRttyarthamupagrahavacanaM kriyte| vyAkhyAnAdiSTasaMpratyaya iti cet, na pratipattegauravAt / 16 / syAdetat , sarvasandeheSvidamapatiSThate-"vyAkhyAnato vizeSapratipattinaM hi sandehAdalakSaNam" [pAta. mahA0 paspazA0 sU0 6] iti / 20 tata iSTasya saMpratyayo bhavatIti; tanna; kiM kAraNam ? pratipattagauravAt / vyAkhyAnAdiSTasaMpratyaye kriyamANe buddhikhedo mAbhUt ityupagrahavacanaM kRtam / 'sauSiryAdAkAzasyopagraha iti cet ; na; dharmAdharmakAlAtmapudgalAdhikaraNatvAt nagarAntagaMtavezmavat / 20 / syAdetat-AkAzaM sarvagatamasti, tacca sauSiryaguNopetam , ataH tasyaiva gatisthityupagrahau yuktaH, kimanyAbhyAM vRthA kalpitAbhyAM dharmAdharmAbhyAmiti? tannaH kiM kAraNam ? dharmAdharmakAlAtmapudgalAdhikaraNatvAt nbhsH| katham ? nagarAntargatavezmavat / yathA nagarAntargatAnAM vezmanAM nagaramadhikaraNaM tathA dharmAdInAM pazcAnAm AkAzamadhikaraNam / na cAnyasya dharmo'nyasya bhavitumarhati / yadi syAt , aptejoguNA dravadanAdayaH pRthivyA eva kalpyantAm / kizca, AkAzAstitve'pi anugRhItadravyasaMbandhena sAmarthyAvirbhAvadarzanAt animiSavrajyAvat / 21 / yathA animiSasya vrajyA jalopagrahAdbhavati, jalAbhAve ca bhuvi na bhavati satyapyAkAze / yadyAkAzopagrahAt mInasya gatirbhavet bhuvi api bhavet / tathA gatisthitipariNAminAm AtmapudalAnAM dharmAdharmopagrahAt gatisthitI bhavato nAkAzopagrahAt / yadyAkAzopagrahAt"gatisthitI syAtAm ; alokAkAze'pi bhavetAm / tatazca lokAlokavibhAgAbhAvaH syAt / lokavyatiriktana cA'lokena bhavitavyaM nabpadopahitasyArthavattvadarzanAt abrAhmaNAbhidhAnavat / tathA jIvapudgalAnAM svayameva sthitipariNAminAM tadupana-mu0, b0| 2-yaH iti sa-mu0, da0, ba0 / 3 taTasthAbhiprAyaM nirAkaroti prH| 4 nirAkRtam / 5 preraka / 6 athAcAryoM vdti| - anarthakAni vacanAni kinidiSTaM sacayantyAcAryasya / 8 saukhryaa-mu0| suSiratva / / matsyasya / 10 gamanama / 15-t syaataa-muu0|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamo'dhyAya 462 5 / 17 ] svabAhyakAraNabhAvA'bhAvayostadbhAvAbhAvadarzanAt tadabhAva iti cet; na; sAdhAraNakAraNatvAdAkAzavat // 22 // syAnmatam - iha gatimatAM sthitimatAM ca dravyANAM pratiniyatasvabAhyakAraNasannidhAne sati niyatagatisthityorbhAvo dRSTaH, yathA matsyAdInAM jalAdisadbhAve' bhAvaH tadabhAve cAbhAvo dRSTaH / teSAmeva jalAdyabhAve dharmAdharmayoH satorapi gatisthityabhAvaH, tasmAttadadhIne gatisthito iti dharmAdharmayorabhAvaH iti; tanna; kiM kAraNam ? sAdhAraNakAraNatvAt AkAzavat / yathA satyapi bhUmyAdAvadhikaraNe sarveSAM sAdhAraNamadhikaraNamAkAzamiSyate tathA matsyAdInAM satsvapi jalAdiSu kAraNeSu sarveSAM gatisthityoH sAdhAraNakAraNau dharmAdharmAvabhyupagantavyau / 5 AkAzameva paryAptamiti cet; na; sarvatantravirodhAt // 23 // syAdetat-AkAzameva vibhutvAt sarvadravyANAM gatisthityoH sAdhAraNakAraNatvena paryAptamiti; tanna; kiM kAraNam ? sarvatantravirodhAt / AkAzameva paryAptaM nAnyaditi niyacchataH sarvatantravirodho bhavati / tadyathA - keci - 10 ttAvadAhuH-AkAzakAladigAtmAnaH sarvagatA api santaH pratiniyatasvalakSaNAH iti / tatra hi dinimitto yo vyavahAraH ita idamiti, kAlanimittazca paro'yamaparo'yamiti nAsAvAkAzAhate'sti ityAkAzasyaivAdaH sAmarthyaM na dikkAlayoriti dikkAlAbhAvaH prasaktaH / tathA ca sarvAtmanAM caikatvaprasaGgaH / yadi vyApitvAdAkAzasyaiva gatisthityupagrahaH kalpyate, nanu yatpratyarthaniyatabuddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmasaMskAraguNopapatteH "vyavasthAtaH / zAstrasAmarthyAcca nAnA" [vaize0 15 3 / 2 / 20,21] AtmAna iti vyavasthitaM tadvirudhyate / apara AhuH -trayo guNAH sattvarajastamo'bhidhAnAH prasAdalAghavazoSatApAvaraNasAdanAdibhinnasvabhAvA iti / yadi vyApitvAdAkAzasyaiva * gatisthityupagrahAviSTau; nanu sattvasya vyApitvAt zoSatApAdayo rajodharmAH sAdanAvaraNAdayazca tamodharmAH sattvasyaiveSitavyAH / tathetarayorapi pratipakSadharmA iti saGkaraprasaGgaH / tathA sarvakSetrajJAnAM caikatvasaGgaH caitanyasvarUpAvizeSAt 'AdyantabhogAvizeSAcca / 'anye manyante rUpaNAnubhavana- 20 nimittagrahaNasaMskRtAbhisaMskaraNA lambanaprajJaptisvabhAvalakSaNA rUpavedanAsaMjJA saMskAravijJAnAbhidhAnAH paJca skandhAH iti / tatra yadyekasyaiva sarvadharmAH kalpyante; nAsati vijJAne'nubhavAdayaH saMbhavantItyanubhavAdayo vijJAnasyaiva kalpyeran / tathA sati zeSaskandhanivRttau svanivRttirapi syAt, na caitat sarvamiSTam / tasmAdabhyupagamyatAmAkAzasya vibhutve'pi na dharmAdharmayoH prayojanaM nAstIti siddhau dharmAdharmAstikAyau / I 1 ve tadabhAve mU0, da0, mu0, ba0 / 2 vaizeSikAH sa0 / 3 sAMkhyAH sa0 / 4 gatisthitirityupamu0, da0 / 5 AdAnabho - mu0, da0, ba0 / 6 bauddhAH - sa0 / 7-masAmarthyasya mU0 / 25 ubhayAnugrahAt parasparapratibandha iti cet; na; svataH pariNAmasAmarthyasyA'nugrahAkAG kSitvAt kuNTanayanayaSTipradIpavat | 24 | syAnmatam, yathA tulyabalAbhyAM zakuntAbhyAmAkRSyamANo mAMsapiNDaH - yAvatkSetramekenA''kRSyate tAvaditareNa apakRSyeteti nAsyotkarSApakarSagatividhiH saMbhavati, tathA jagadvyApitvAt dharmAdharmayoryadA dharmopagrahAd AtmapudgalAnAM gatistadevAdharmopagrahAt sthitiriti gateH pratibandhaH / yadA vA adharmAnuprahAtsthitistadaiva dharmAnugrahAdgatiriti sthiteH 30 pratibandhaH / evaM teSAM na gatirna sthitirityubhayAbhAvaH iti; tanna; kiM kAraNam ? svataH pariNAmasAmarthyasya anugrahAkAGkSitvAt / katham ? kuNTanayanayaSTipradIpavat / yathA kuNTasya gatipariNAmaisamarthasya yaSTirupagrAhikA na tu sA tasya gateH kartrI / yadyasamarthasyApi kartrI bhavet ; mUcchitasuSuptAdInAmapi yaSTisaMbandhAdgatiH syAt / yathA vA nayanasya svato darzanasamarthasya pradIpa upagrAhakaH pradIpa ne darzanazakteH kartA / yadyasamarthasyApi kartA syAt, mUcchitasuSuptajAtyandhAnAmapi 35 darzanaM kuryAt / tathA AtmapudgAlAnAmapi svayameva gatisthitipariNAminAM dharmAdharmAvupagrAhakau
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthaSArtike [17 gatisthityorna krtaarau| yadi kartArau syAtAM syAd gatisthitivirodhaH / ato'nuprAhakatvAnnAsti doSaH / kiJca, kvacidupagrAhakAbhAve'pi gatisthitidarzanAt patattrivat / 25 // yathA patatriNaH prakRSTagatisthitikriyApariNAmasAmarthyAt jalatulyabAhyopagrAhakAbhAve'pi dharmAdharmadravyasadbhAvAt gatisthitI 5 dRSTe, tathetareSAmapi dravyANAM dharmAdharmopaSTambhAt gatisthitisiddhiriti tduppttiH| tatrApyAkAzaM nimittamiti ceduktam / 26 / yadi tatrApi patattryAdiSu AkAzamupagrAhakamamnIni kalpyate uktametat-nAkAzaM gatisthityupagrahakAraNam avagAhanalakSaNatvAttasyeti / anekAntAca samagravikalendriyavat / 27 / yathA nAyamekAntaH-sarvazcakSuSmAn bAmaprakAzopa t rUpaM gRhAtIti / yasmAt 'dvIpimArjArAdayaH svajAtivizeSopAttanayanabalAdeva vinApi 10 bAhyapradIpAdyupagrahAt rUpagrahaNasamarthAH, manuSyAdayastu tathAdarzanazaktyabhAvAt pradIpAdyupagrahamape kSyanta ityanekAntaH / yathA vA, nAyamekAntaH-sarva eva gatimanto yaSTyAdhupagrahAt gatimArabhante naveti, yasmAt samagrapaJcendriyo bAhyayaSTyAdyupagrahAt binApi dharmopagrahAdgatimArabhate naivaM cakSuvikalaH, sa tu samaviSamAdibhUpradezAdarzanAt tadvizeSASiSkaraNasamarthA yaSTimavaSTabhya gatimArabhate itynekaantH| tathA nAyamekAntaH-sarveSAm AtmapudalAnAM sarve bAhyopagrahahetavaH santIti, kintu 15 keSAzcit patantriprabhRtInAM dharmAdharmAveva, apareSAM jlaadyo'piitynekaantH| anupalabdherabhAva iti cetnasvatIrthakarAyabhAvaprasaGgAt / 28 / syAnmatam , naca dharmAdharmoM staH anupalabdheH kharaviSANavat / satAM hi yaSTyAdInAm upalabdhirasti, tadupakArazca nimnonnatAdibhUpradeze bhedadarzanaM dRSTam / na ca tathA dharmAdharmAvupalabhyete nApi tadupakAra ityasattvamiti tannaH kiM kAraNam ? svatIrthakarAdyabhAvaprasaGgAt / na vayamevaMpratijJAH-yo yo nopalabhyaH sa so'sa2. niti / yastu evaMvAdI' tasya svatIrthakarAdyabhAvaprasaGgaH kharaviSANavat / yathA kharaviSANam anu palabdherasat tathA svatIrthakarapuNyApuNyaparalokAdInAmapyasattvamAsaktam , na cA'sattvamiSTaM tato hetorvybhicaarH| kiJca, anupalabdhyasiddheH 26 // bhagavadarhatsarvajJapratyakSajJAnagocaratvAt tatpraNItaparamAgamapramANagamyatvAt tadanusArisvakAryadarzanAdyanumAnaviSayatvAcca dharmAdharmayorupalabdheranupalabdhilakSaNo hetura25 smAn pratyasiddhaH / na ca hetuH svayamasiddhaH sAdhyamartha sAdhayitumalam / ata eva vivAdAt // 30 // yata eva yaSTayAdivat na pratyakSau dharmAdharmAvata eva vivAdaHkimanupalabdheH kharaviSANavadabhAvo'nayoH, uta aNvAkAzamUlodakAdivat abhAva iti ? na hi yata eva vivAdaH tata eva nirNayo bhavitumarhati / kiJca, kAryasyAnekopakaraNasAdhyatvAt tatsiddheH // 31 // iha loke kAryamanekopakaraNasAdhyaM dRSTam , 30 yathA mRtpiNDo ghaTakAryapariNAmaprAptiM prati gRhItAbhyantarasAmarthyaH bAhyakulAladaNDacakrasUtrodaka kAlAkAzAdhanekopakaraNApekSaH ghaTaparyAyeNA''virbhavati, naika eva mRtpiNDaH kulAlAdibAhyasAdhanasannidhAnena vinA ghaTAtmanAvirbhavituM samarthaH, tathA patatriprabhRtidravyaM gatisthitipariNAmaprApti pratyabhimukhaM nAntareNa bAhyAnekakAraNasannidhiM gatiM sthitiM cAvAptumalamiti tadupagrahakAraNadharmADa dhrmaastikaaysiddhiH| tataH kim ? anumAnavirodho veditvyH| 35 saMsarga pavatariti cetanaH kAraNaniyamAbhAvaprasaGagAta zasyAnmatama-mAnekakAraNasAdhyaM kAryam / kiM tarhi ? saMsarga eva hetuH kAryAtmalAbhasya, vivaktAnAM tantvAdInAM kAryArambha myAghra / 2 barU (bahuvrIhisamAsa ityrthH)| 3 evaM vadatIti /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ za17 ] paJcamo'dhyAyaH 465 sAmarthyAbhAvAt iti; tannaH kiM kAraNam ? kAraNaniyamAbhAvaprasaGgAt-yasmAtkasmAccitkAraNasaMsargAt paTaniSpattirastu / no cedevaM prtivishisstttntvaadikaarnnvissysNsrgaapeksstvaadnekkaarnntvsiddhiH| kiJca, ___ ekasya kAraNasya saMsargAbhAvAt / 33 / anekakAraNasAdhyatvAt saMsargasya / saMsargakAraNatve pratijJAhAniH / api ca, saMsargakAraNAnAM saMyogavizeSaH saMyoginAM bahutvAdanekaH tatsAdhyatvAt 5 kAryasya anekkaarnntvsiddhiH| kiJca, _ svasamayavirodhAt // 34 // na ca vayamevaMpakSAH-yannopalabhyate pratyakSeNa tannAstIti / yasya tu vAdina eSo'bhiprAyastasya svsmyvirodhH| tadyathA-sarve hi vAdinaH pratyakSA'pratyakSArthavAdinaH / kecittAvadAhuH-pratyekaM rUpaparamANavo'tIndriyAstatsamudAyo'nekaparamANuka 'indriyagrAhyo nAma 'cittacaitasikavikalpamatIndriyamiti / apara AhuH vyaktasya pRthivyAdeH pradhAnapariNAmasya 10 pratyakSatvaM sattvAdInAM guNAnAM paramAtmanAM cA'pratyakSamiti / anye tu manyante-"mahatyanekadravyasvAt rUpAccopalabdhiH" [vaize0 4] ityevamAdinA anekaparamANusamudayabhAvena niSpannAH pRthivyAdayastadviSayAzca rUpAdayastatsamavAyinaH saMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgAdayazca pratyakSAH, aNvAkAzAdayo'pratyakSA iti / yadi yaSTyAdivadanupalabdheH dharmAdharmayorabhAvaH pratijJAyeta; nanu vijJAnAdInAM sattvAdInAm aNvAdInAM cA'pratyakSatvAdabhAvaH syAditi svsmyvirodhH| athaiSAM 15 kAryadarzanAt astitvamanumIyate; dharmAdharmayoH ko matsaraH ? kiJca, tvadIyajIvitamaraNAdivattatsiddhiH / 35 // yathA tvadIyajIvitamaraNasukhaduHkhalAbhAlAbhAdInAM manuSyamAtrApratyakSANAm atizayajJAnibhirupalabhyamAnasvarUpANAma astitvam , tathA tAvakInapramANagocarAtItayorapi paramarSisarvajJadRSTayoH dharmAdharmayorastitvamiti ko virodhaH ? kinca, jJAnAdivaditi cetna; uktatvAt / 36 / syAdetat-yathA jJAnAdInAmAtmapariNAmAnAM pudala- 20 pariNAmAnAM ca dedhyAdidravyAdInAM nivRttiH parasparAzrayA na dharmAdharmAstikAyasthAnIyadravyAntarAzrayA, tathA jIvapudgaleSu gatisthitipariNAmA api anyonyAzrayA iti dharmAdharmAbhAva iti / tannaH kiM kAraNam ? uktatvAt / uktametat-patatriprabhRtInAM gatisthitikAraNena sAdhAraNena bAchana bhavitavyamiti / kiJca, jJAnAdidadhyAdivikArANAmapi nivRttaH kAlo hetuH bAhyo'stItyabhyupagamAdasamassamAdhiH" / ____ adRSTahetuke gatisthitI iti cet, na; pudgaleSvabhAvAt / 37 / syAnmatam-adRSTo nAmAtmaguNo'sti yaddhetukaH sukhaduHkhavipAkaH "tatsAdhanasannidhAnaM ca / evaM ca kRtvoktam-"anna rUqhajvalana vAyozcatiryapavanam aNumanasocAcaM "karmetyetAnyadRSTakAritAni,upasarpaNamapasarpaNamasitapItasaMyogAH kAyAntarasaMyogazceti aSTakAritAni" [vaize0 5 / 2 / 13, 10] ityAdi, taddhatuke gatisthitI iti; tannaH kiM kAraNam ? pudgaleSvabhAvAt / acetanatvAt pudgalAnAM puNyApuNyakaraNA bhAvAt ttkRtgtisthitybhaavdossH| 30 __yasyopakArastAdarthyA kriyApravRttiriti cet na, anyadharmasyA'nyatra kriyArambhe sAmarthyAbhAvAt / 38 / syAdetat-yasya ghaTAdaya upakariSyanti tasya puMso'dRSTAd ghaTAdiSu gatisthitI bhavata iti; tannaH kiM kAraNam ? anyadharmasyA'nyatra kriyArambhe sAmarthyAbhAvAt / na hi svAzraye kriyAmanArabhamANaH anyatra kriyAheturastItyuktaM purastAt / kizca, ., yathA kulAlasya daNDena saMsargaH daNDasya ca cakraNa, mRtpiNDasya kullAlahastena cIvareNa cetyaadi| 2 kuvAkhAdInAm / 3 aneksNyog| 4 bauddhaa:-s0| 4 skndhH| 5 jJAna-jJAnajasukhaduHkhAdi / 6 sAMkhyAH -s| vaishessikaa:-s0|8 zyatvam / / sUtreNa / 10dabhyAdInAM mU, mu0| dravyAdInAM d0|11 prihaarH| 12 khagavanitA'hilatAdi / tiryapvavanaM bhaa02|14 krmetyaac-muu0|15 kAraNa-mu0, d.|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 tatvArthavArtike [518 puNyApuNyAtyaye'pi gatisthitidarzanAt / 36 // vinirmuktapuNyApuNyabandhAnAM siddhAnAM gatisthitI iSyate / tato nAdRSTahetuke gtisthitii| . amUrtatvAdgatisthitinimittatvAnupapattiriti cet ; na; dRSTAnnAbhAvAt / 40 / myAnmatamrUpAdiguNavirahitatvAt amUrtI dharmAdharmAvabhyupagamyete, tatastayorgatisthitihetutvaM nopapadyate iti; tanna; kiM kAraNam ? dRssttaantaabhaavaat| na hi dRSTAnto'sti yenAmUrtatvAt gatisthitihetutvaM vyAvarteta / kiJca, AkAzapradhAnavijJAnAdivattatsiddheH // 41 // yathA AkAzamamUrtamapi sat sarvapadArthAnAmavagAhanaprayojanamupapAdayati / yathA vA, pradhAnamamUrtamapi puruSArthapravRttyA mahadAdivikAramApadya mAnaM puruSasyopakaroti / yathA vA, vijJAnamamUrtamapi sannAmarUpotpattau nimittaM "vijJAnapratyayaM 10 nAmarUpam" [ ] iti vacanAt / yathA vA, apUrvAkhyo dharmaH kriyayA abhivyaktaH sannamUrto'pi puruSasyopakArI vartate, tathA dharmAdharmayorapi gtisthityupgrho'vseyH| atrAha- yadyatIndriyayordharmAdharmayorupakArasaMbandhenAstitvamavadhriyate tadanantaramuddiSTasya nabhaso'tIndriyasyAdhigame ka upakAra iti ? atrocyate AkAzasyAMvagAhaH // 18 // 15 AkAzazabdo vyaakhyaataarthH| avagAhazabdo bhAvasAdhanaH / / avagAhanamavagAha iti bhAvasAdhano'vagAhazabdo veditavyaH / avagAho'nupraveza ityarthaH / dharmAdharmayoravagAhaM prati kartRtvAdanAdisaMbandhanivRttiriti cet ; na; aupacArikatvAt vyAptisadbhAvAt / / syAnmatam-yathA jalamavagAhate haMsa iti na jalahaMsayoranAdisaMbandhaH, tathA 20 AkAzaM dharmAdharmAvavagAhete ityabhyupagamAt anAdisaMbandho nivartata iti; tannaH kiM kAraNam ? aupacArikatvAt / aupcaariko'ymvgaahH| kutaH ? kriyA'bhAvAt / kutastarhi upacAraH ? vyAptisadbhAvAt / yathA gamanAbhAve'pi sarvagatamAkAzamityucyate vyAptisadbhAvAt, tathA mukhyAvagAhakriyA'bhAvepi lokAkAze'pi sarvatra vyAptidarzanAt vyavahriyate-dharmAdharmayorlokAkAze'vagAha iti / ayutasiddhAnAmAdhArAdheyatvAnupapattiriti cet / na tatrApi darzanAt pANirekhAvat // 3 // syAdetat-yutasiddhAnAM loke dRSTa AdhArAdheyabhAvaH yathA kuNDabadarAdInAm / ayutasiddhAzcaite AkAzadharmAdharmAH aprAptipUrvakaprAptyabhAvAt , tata AdhArAdheyabhAvo nopapadyata iti; tanna; kiM kAraNam ? tatrApi darzanAt / yathA yutasiddhayabhAve pANau rekheti AdhArAdheyabhAvo dRSTaH tathA lokAkAze dharmAdharmAvityAdheyAdhArabhAvaH siddhaH / / 30 dRSTatvAdIzvaraizvaryavat / / yathezvarasyaizvaryasya vA'yutasiddhe'pi Izvare aizvaryamiti vyavavahAro dRSTastathA lokAkAze dharmAdharmAviti vyapadezo yuktaH / anekAntAcca ttsiddhiH| nAyamekAntaH-anAdisaMbandhau dharmAdhauM ayutasiddhau ceti / kiM tarhi ? syAdanAdisaMbandhau syAnnA'nAdisaMbandhau, syAdayutasiddhau syaannaa'yutsiddhaavityaadi| saaNlyaamimtm-s0|2 bauddhsmmtm-s0|3.miimaaNskaamimtm-saa|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamo'dhyAyaH 526 ] 467 tadyathA - paryAyArthikaguNabhAve dravyArthikaprAdhAnyAt vyayodayAbhAvAt syAdanAdisaMbandhau ayuta siddhau ca / dravyArthikaguNabhAve paryAyArthikaprAdhAnyAt paryAyANAM vyayotpAdasadbhAvAt syAnnA'nAdisaMbandha nAsiddhau cetyAdi yojyam / tataH kim ? kathacit avagAhaH AdhArAdheyabhAvazca siddho bhavati / jIvapudgalAnAM mukhyo'vagAhaH kriyApariNAmAt |6| jIvAnAM pudgalAnAM ca mukhyo'vagAho 5 veditavyaH / kutaH ? kriyApariNAmAt / yathA haMso jalamavagAhate iti mukhyo vyapadezaH tathA jIvapulA AkAzamavagAhante kriyApariNAmAt iti mukhyo vyapadezo'vaseyaH / " AkAzasyAvakAzadAna sAmarthyAt parasparapratighAtAbhAva iti cet; na; sthUlAnAmanyonyapratighAtAt // 7 // syAnmatam - yadyavakAzadAnasamarthamAkAzaM tasya ca sarvatra sannidhAnAt mUrtAnAM parasparapratighAto na syAt / dRzyate ca bajrAdibhirloSTAdInAM bhittyAdibhizca gavAdInAm, tato'- 10 syA'vakAzadAnasAmarthyaM hIyata iti; tanna; kiM kAraNam ? sthUlAnAmanyonyapratighAtAt / sthUlA hi parasparataH pratihanyante na sUkSmAsteSAmanyonyapravezazaktiyogAt, na tasya tAvatA avakAzadAnasAmarthya hIyate / asAdhAraNa lakSaNa tvAnupapatteriti cet; na; sarvAvagAhavizeSalakSaNopapatteH / 8 / syAdetatyadi sUkSmabhAvAt itare'pi padArthAH anyonyAvakAzadAnaM kurvanti nAkAzasyedamasAdhAraNalakSaNam / 15 asAdhAraNena hi lakSaNena astitvamanumIyate, atastadabhAvAdAkAzAbhAva iti; tanna; kiM kAraNam ? sarvAvagAhaM vizeSalakSaNopapatteH / yathA bhUmyAdiSu azvAdigatisthityupamadarzane'pi sarvadravyagatisthityupagraharUpeNAsAdhAraNalakSaNenAnumIyate (yete) dharmAdharmoM, tathA sarvadravyAvagAhanavizepalakSaNopapatterAkAzasyAstitvamanumIyate / alokAkAze tadabhAvAdabhAva iti cet; na; svabhAvAparityAgAt / / syAnmatam - yadyavakAza- 20 dAnalakSaNamAkAzam alokAkAze'vagAhinAmabhAvAt tallakSaNAbhAvAt lakSyAnavadhAraNaprasaGga iti; tanna; kiM kAraNam ? svabhAvAparityAgAt / yathA haMsasyAvagAhakasyAbhAve'pyavagAhyatvaM jalasya na hIyate, tathA avagAhitrabhAve'pi nA'lokAkAzasya avakAzadAnasAmarthyahAniH / 'ajJAtatvAdabhAva iti cet; na; asiddheH / 10 / rayAdetat-nAstyAkAzamajAtatvAt kharaviSANavat iti; tanna; kiM kAraNam ? asiddheH / dravyArthikaguNabhAve paryAyArthikaprAdhAnyAt svapratyayA'- 25 gurulaghu guNavRddhihAnivikalpApekSayA avagAhakajIvapudgalaparapratyayAvagAhabhedavivakSayA ca AkAzasya jAtatvopapatteH hetorasiddhiH / athavA, vyayotpAdau AkAzasya dRzyete / yathA caramasamayasyA'sarvajJasya sarvajJatvenotpAdastathopalabdheH, asarvajJatvena vyayastathA'nupalabdheH evaM caramasamayasyAsarvajJasya sAkSAdanupalabhyamAkAzaM sarvajJatvopapattau upalabhyata iti upalabhyatvenotpannamanupalabhyatvena ca vinaSTam / yadi tenA'vinaSTamanutpannaM ca syAt ; sarvajJatvamevAsya na syAt / ato 30 vyayotpAdadarzanAt asiddho hetuH / buddhizabdalakSaNasya kharaviSANasya svakAraNasannidhAne sati janmavattvAt astitvAzca sAdhyasAdhanadharmAsiddhatA dRSTAntasya-kharo mRtaH gaurjAtaH sa eva jIva ityekajIvavivakSAyAM kharavyapadezabhAjo jIvasya gojAtisaMkrame viSANopalabdheH, 'arthakharaviSANasyApi jAtyastitvasadbhAvAt ubhayadharmAsiddhatA / niranvayavinazvaratve tu "smRtyabhAvAt lokasaMvyavahAralopaH syAt / anAvRtirAkAzamiti cet; na; 1 - vizeSopapatteH bha0 da0, mu0 / 2 baccajAtam; tahiM nAstIti / 3 asiddho'yaM hetuH 6 dattaprahAdi / 7 " tatrAkAzamanAvRtiH " - abhidha0 / 6 nAmavat tatsiddheH // 11 // syAdetat-nAkAzaM nAma ajJAta mu0 / Aha bauddhaH - jAtaM vA AkAzamajAtaM vA ? 4 atha khara-mu0, da0, ba0, tA0, zra0 / 5 utpatti / 1 / 5 / 8 bauddhaH - sa0 / 35
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 tattvArthavAtike [5116 kiJcidvastvasti, AvaraNAbhAvamAtraM hi taditi; tanna; kiM kAraNam ? nAmavattatsiddheH / yathA nAmavedanAdi amUrtatvAt anAvRtyapi sadastItyabhyupagamyate, tathA AkAzamapi vastubhUtamityavaseyam / 'zabdaliGgatvAditi cet ;na; paugalikatvAt / 12 / syAnmatam-nAvagAhena AkAzamanumIyate / kutastarhi ? zabdaligatvAt / zabdo hyAkAzaguNaH vAtAbhighAtabAhyanimittavazAt sarvatrotpadyamAna indriyapratyakSaH anyadravyAsaMbhavI guNinamAkAzaM sarvagataM gamayati, guNAnAmAdhAraparatantratvAditi; tanna; kiM kAraNama ? paugalikatvAt / pudgaladravyavikAro hi zabdaH, nAkAzaguNaH / tasyopariSThAt yuktirvakSyate / pradhAnavikAra AkAzamiti cet : naH tatpariNAmAbhAvAt Atmavat / 13 / syAnmatamapradhAnaM nAma sattvarajastamasAM sAmyarUpamasti prasavasvabhAvakama , tadvikArA mahadAdayastadvikAravizeSaH kazcit AkAzamiti; tanna; kiM kAraNam ? tatpariNAmAbhAvAt Atmavat / yathA paramAtmanAM nityatvAt niSkriyatvAt anantatvAdyavizeSAt AvirbhAvatirobhAvA'bhAvAt pariNAmAbhAvaH, tathA pradhAnasyApi nityatvaniSkriyatvAnantatvAdyavizeSAnna syAtpariNAmaH, tadabhAvAt pradhAnavikArAkAzakalpanAvyAghAtaH / kiJca, yathA ghaTasya pradhAnavikAra syA'nityatvaM mUrtatvamasarvaga tatvaM ca tathA AkAzasyApi syAt viparyayo vA / 15 upakAraprakaraNAbhisaMbandhenedamucyate zarIravAGamanaHprANApAnAH pudgalAnAm // 19 // zarIre satyuttareSAM pravRttidarzanAt Adau tadvacanam / / sati zarIre'dhiSThAnabhUte uttarepAM vAgAdInAmAdheyAnAM pravRttiriti kRtvA zarIraM pradhAnamatastasyAdau grahaNaM kriyate / tadanantaraM vAgupAdAnaM puruSahitAvAptimUlatvAt / / tadanantaraM vAgupAdAnaM kriyate / kutaH ? 20 puruSahitAvAptimUlatvAt / puruSasya hi vAka hite pravatikA zrotrendriyadvAreNa / anyandriyopasaMkhyAnamiti cet : na; cazabdasyaesamuccayArthatvAt / / syAnmatama-cakSurAdInyapIndriyANi puruSasyopakArakANi santi, teSAmupasaMkhyAnaM kartavyamiti; tanna; kiM kAraNam ? cazabdasyeSTasamuccayArthatvAt / uttarasUtre vakSyate cazabdaH, sa iSTasamuccayArtho bhavati / AtmapradezAccakSurAdyagrahaNamiti cet ; naH dravyendriyasya paudgalikatvAt / / syAdatat25 utsedhAGgulAsaMkhyeyabhAgapramitA AtmapradezA jJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamanimittAzcakSurA divyapadezabhAjo na paudgalikA ityanupasaMkhyAnamitiH tanna; kiM kAraNama ? dravyendriyasya paugalikatvAt / aGgopAGganAmalAbhanimittA hi dravyendriyapariNAmAH paugalikAH AtmanAmupakAre vartante / mano'grahaNaprasaGgAcca / / yadi jJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamanimittatvAccakSurAdyagrahaNaM nyAyyaM manyate manaso'pyagrahaNaM prApnoti / mano'pi hi noindriyAvaraNakSayopazamApekSama / 30 anavasthitatvAt manograhaNamiti cet ; na; anavasthAme'pi tannimittatvAt / / syAnma tam-yathA cakSurAdivyapadazebhAja AtmapradezA avasthitA niyatadezatvAt na tathA mano'vasthitamasti, ata eva tadanindriyamityucyate, tato'sya na pRthaggrahaNamiti; tanna; kiM kAraNam ? anavasthA 1 Aha naiyAyikaH zabdaligamAkAzamiti / 2 sAMkhyasya-sa0 / 3 atha AkAzasya pradhAnavikArasya nityatvamamUrtatvaM sarvagatatvaM ca tathA ghaTasyApi syAt kAraNasamAnatvAt / 4 AtmapradezatvAccakSurAdibhAvendriyANAM pudgalaprakaraNe tadagrahaNaM yuktaM sUtrakArasyeti codkmaah| 5 niyatoddeza-mu0, mU0, tA0, da0, b.|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 516 ] paJcamo'dhyAyaH 466 ne'pi tannimittatvAn / yatraM yatra praNidhAnaM tatra tatra AtmapradezA aGgulA saMkhyeya bhAgapramitA manovyapadezabhAjaH / vAgagrahaNaprasaGgAcca | 7 | yadi AtmapariNAmAccakSurAdyagrahaNaM kalpyate vAco'pyagrahaNam, vAgapi jJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamopaSTambhajanitavRttiH / vahirviniHsRtAnAmAtmapariNAma bhAvAttadgrahaNamiti cet; na; uktatvAt |8| syAdetat- 5 bahirviniHsRtA vAk pudgalA AtmapariNAmA na bhavanti, tadarthaM pRthaggrahaNamiti; tanna; kiM kAraNam ? uktatvAt' / uktametat tadutpatadbhi (taduttaradbhi) revA'smAbhiH - cakSurAdIni dravyendriyANi paugalikAnIti / tasmAt sUktaM cazabdasye samuccayArthatvAditi / tato manograhaNaM tadvatastatsiddheH / / tataH pazcAt manograhaNaM kriyate / kutaH ? tadvatastatsiddheH / yasyAtmanaH zarIramasti vA nirvartanasAmarthyaM ca tasya hi tadbhavatIti / 10 ante prANApAnopAdAnaM sarvasaMsArikAryatvAt |10| ante prANApAnopAdAnaM kriyate / kutaH ? sarva saMsArikAryatvAt / sarveSAM hi saMsAriNAM jIvAnAM prANApAnalakSaNaM kAryamasti / pudgaladravyalakSaNArthamiti cet; na; vakSyamANatvAt / 11 / syAnmatam - zarIravAGmanaH prANApAnagrahaNamidaM pudgaladravyasya lakSagArtha nopakArapratipAdanArthamiti; tanna; kiM kAraNam ? vakSyamA - NatvAt / vakSyate hi uttaratra pugalalakSaNaM vyApi idaM tu AtmopakArakatvAdupagrahaprakaraNe ucyate / 15 pratyakSatvAdanupadezaH iti cet; na; kepAJcidapratyakSatvAt | 12 | syAdetat-dharmAdInAM gatyupagrahAdiprayojanamuktaM yuktaM tepAmapratyakSANAmadhigamahetutvAt / zarIrAdyupagrahAbhidhAnaM tu pudgalAnAmayuktaM pratyakSatvAt / yo hi brUyAt - purastAt Aditya udeti pazcAdastaM gacchati, madhuro guDaH, kaTukaM zRGgiveramiti; kiM tena kRtaM syAditi ? tannaH kiM kAraNam ? kepAJcit apratyakSatvAt, audArikavaikriyikAhArakataijasakArmaNazarIrANi saukSmyAda pratyakSANi, tadudayApAditavRttInyupacaya- 20 zarIrANi kAnicit pratyakSANi kAnicidapratyakSANi / mano'pratyakSameva / vAkprANApAnAH "kecit pratyakSAH, ,""kecidapratyatA indriyagocarAtItatvAt / ataH pudgalopakArasphuTIkaraNArthaH zarIrAdyupadezaH kriyate / zarIrANyuktAni | 13 | zarIrAgyaudArikAdIni vyAkhyAtAni paugalikAni / 11 kArmaNamapaugalikamiti cet; na; tadvipAkasya mUrtimatsaMbandhanimittatvAt // 14 // syAdetat- 25 kArmaNaM paugalikaM na bhavati / kutaH ? 'anAkAratvAt / AkAravatAM hi audArikAdInAM paugalikatvaM yuktaM kArmaNaM tu anAkAramiti; tanna; kiM kAraNam ? tadvipAkasya mUrtimatsaMbandha nimittatvAt / yathA trIhyAdInAmudakAdidravyasaMbandhaprApitapAkAnAM paugalikatvaM dRSTuM tathA kArmaNamapi guDakaNTakAdimUrtimadravyopanipAte sati vipacyamAnatvAt paugalikamityavaseyam / na hi amUrta kiJcimUrtimatsaMbandhe sati vipacyamAnaM dRSTamiti / 30 vAga dvidhA api paugalikI tannimittatvAt // 15 // dvidhA vAk-bhAvavAk dravyavAgiti / sobhayI pauGgalikI / kutaH ? tannimittatvAt pudgalakAryatvAdityarthaH / bhAvavAk tAvadvIryAntarAyamatizrutajJAnAvaraNakSayopazamAGgopAGganAmalAbhanimittatvAt paugalikI, tadbhAve tadvRttyabhAvAt / 1 hastapAdAdipradeze pariNAmaH / 2 antarjalparUpA / 3 vAdasyAbhimukhaiH sadbhireva / 4 ante tu prA-su0, da0, ba0 / 5 kimiti / 6 zarIra nAmakarmANi ityarthaH / 19 kAnicit pratyakSANi ca ma taijasAdIni / 6 manuSyANAm / 10 sUkSmajIvAnAm / 11 aGgopAGgarahitatvAdisyarthaH / mu0, 60, ba0 /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470 tattvArthavArtike [ 5116 tatsAmopetena kriyAvatAtmanA preryamANAH pudgalA vAktvena vipariNamanta iti dravyavAgapi paudgalikI zrotrendriyaviSayatvAt / 'punaH kuto na gRhyate iti cet ? ucyate . punaragrahaNaM taDidvyavadasaMhatatvAt / 16 / yathA taDidvyaM cakSuSopalabdhaM viSvagvizIrNatvAt punarna dRzyate tathA zrotreNa upalabdhA vAk viSvagvizIrNA punarna zrUyate / atha kathaM 5 cakSurAdibhirasau na gRhyate ? cakSurAdigrahaNAbhAvo ghrANagrAhye rasAyanupalabdhiyat / 17 / yathA ghANagrAhye gandhadravye tadavinAbhAvinaH santo'pi rasAdayo nopalabhyante, tathA zrotrendriyaviSayo'pi zeSendriyairna gRhyate sUkSmatvAt / amUrtiriti cet ; na; mUrtimadgrahaNapreraNAvarodhadarzanAt / 18 / syAdetat-amUrtaH zabdaH 10 amUrtaguNatvAditi; tannaH kiM kAraNam ? mUrtimadgrahaNapreraNAvarodhadarzanAt / mUrtimatA indriyeNa zabdo gRhyate / na cAmUrtaH kazcidindriyagrAhyo'sti / preryate ca mUrtimatA pavanena arkatUlarAzivat' digantarasthena grAhyatvAt / na cA'mUrtasya mUrtimatA preraNaM prayujyate / avarudhyate ca zabdaH nalavilA dibhiH 'kulyAjalavat / nacA'mUrta kiJcinmUrtimatA avarudhyamAnaM dRSTamiti / / atrAha-naite hetvH| yastAvaducyate-indriyagrAhyatvAditi; zrotramAkAzamayamamUrtamamUrtasya 15 grAhakamiti ko virodhaH ? yazcocyate-preraNAditi; nAsau preryate guNasya gamanAbhAvAt / dezAntarasthena kathaM gRhyate iti cet ? "saMyogAdvibhAgAt zabdAca zabdaniSpattiH" [vaize0 2 / 2 / 31] iti zabdAntarArambhAd grahaNam / vegavadravyAbhighAtAt tadanArambhe'grahaNaM na preraNamiti / yo'pyucyate-avarodhAditi; sparzavadravyAbhighAtAdeva digantare zabdAntarAnArambhAt , ekadikkArambhe sati avarodha iva lakSyate na tu mukhyo'stIti / atrocyate-naite doSAH / zrotraM tAvadAkAzamayam' iti nopapadyate; 20 AkAzasyAmUrtasya kAryAntarArambhazaktivirahAt / adRSTavazAditi cet ; "cintyametat-kimasAvadRSTa AkAzaM saMskaroti, utAtmAnam , Ahosvit zarIraikadezamiti ? na tAvadAkAze saMskAro yujyate; amUrtitvAt anyaguNatvAdasaMbandhAcca / Atmanyapi zarIrAdatyantamanyatvena kalpite nitye niravayave saMskArAdhAnaM na yujyate, tadupArjanaphalAdAnA'saMbhavAt / nApi zarIraikadeze yujyate; anyaguNatvAt anabhisaMbandhAcca / kiJca, mUrtimatsaMbandhajanitavi patsaMpattidarzanAt zrotraM mUrtamevetyavaseyam / yadapyucyate-sparzavadravyAbhighAtAt zabdAntarAnArambha iti; khAtpatitA no ratnavRSTiH, sparzavadravyAbhighAtAdeva mUrttatvamasya siddham / na hi amUrtaH kazcit mUrtimatA vihanyate / tata eva ca mukhyAvarodhasiddhiH sparzavadabhighAtAbhyupagamAt / abhibhavAdidarzanAzca mUrtaH zabdaH ityavagantavyam / 16 / yathA tArakAdayo bhAskaraprabhAbhivAnmUrtimantaH, tathA siMhagajabheryAdizabdaihadbhiH "zakunirutAdayo'bhibhUyante / tathA kaMsAdiSu 30 patitA dhvanyantarArambhe hetavo bhavanti / girigahvarAdipu ca pratihatAH 'pratizrudbhAvamAskandanti / atrAha-amUrterapyabhibhavA dRzyante-yathA vijJAnasya surAdibhiH mUrtimadbhistato nAyaM nizcayaheturiti; ucyate-nAyaM vyabhicAraH, vijJAnasya kSAyopazamikasya paugalikatvAbhyupagamAt / itarathA hi AkAzavannAbhibhUyate (bhuuyet)| 1 ekavAramuccaritaH zabdaH sa eva / 2 zabdaH / 3 abhimukhIbhUtaM devadataM prati preryamANaH zabdaH anyadikasthitena puruSeNa / 4 kRtrimasarit / 5 vaishessikH-s0| 6 bheriidnnddyoH| 7 vaMzasya / 8 vAyu / / zabdAca zabda nisspkssH| 10 vicAryam / 11 vRNAdi, tatpratikAratailAdi / 12 zakunaru-tA0, zra0, mU0 / 13 pratidhvani /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5216] paJcamo'dhyAyaH 471 manazca dvitayaM podgalikaM tanmayatvAt / 20 / dviprakAraM mano bhAvamano dravyamanazceti / tadubhayamapi paudgalikam / kutaH ? tanmayatvAt / bhAvamanastAvat labdhyupayogalakSaNaM pudgalAvalambanatvAt paudalikama / dravyamanazca jJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamalAbhapratyayAH guNadoSavicArasmaraNAdipraNidhAnAbhimukhasyA''tmano'nugrAhakAH puralAH vIryavizeSAvarjanasamarthAH manastvena pariNatA iti kRtvA paudgalikaM nAkAzamayama / ___arthAntaramiti cela: na; anekAntAt indriyapat / 23 / syAdetat-arthAntaram Atmano mana iti; tannaH kiM kAraNama? anekAntAta indriyavat / yathA vIryAntarAyajJAnAvaraNakSayopazamApekSamya Atmana evendriyapariNAmAdezAdAtmano nAnanyadindriyam , indriyanivRttAvapi Atmano'vasthAnAt syAdanyat / tathA''tmana eva tatkSayopazamApekSasya manaHpariNAmAdezAt syAdananyat , manonivRttAvAtmano'vasthAnAt syAdanyat / / avasthAyIti ceta; na; anntrsmyprcyuteH|22| syAdetat-avasthAyi manaH, na tasya nivRttiriti; tanna; kiM kAraNam ? anantarasamayapracyuteH / manastvena hi pariNatAH pudgalA guNadoSavicArasmaraNAdi kArya kRtvA tadanantarasamaya eva manastvAt pracyavante / AdezavacanAcca / 23 / nAyamekAntaH-avasthAyyeva mana iti / kutaH ? AdezavacanAtdravyArthAdezAnmanaH syAdavasthAyi, paryAyAdezAt syAdanavasthAyi / ekadravyamiti cet ; na; asAmarthyAt |24aasyaadett-ekdrvyN manaH pratyAtma vartate iti / *uktaM ca-"prayatnAyaugapadyAt jJAnAyaugapadyAccaika manaH"vaize0 3|3itiH tannaH kiM kAraNama? asAmarthyAt / kathamasAmarthyam ? paramANumAtratvAt / paramANumAtraM hi manaH tadAtmanendriyeNa ca yuktaM sat svaprayojanaM prati vyApriyate ityabhimatam / tatredaM vicAyate-tat AtmendriyAbhyAM sarvAtmanA vA saMbandhyeta, tadekadezena vA ? yadi sarvAtmanA tayorAtmendriyayorarthAntarabhAvAt vyatiriktayoranyatareNa 20 sarvAtmanA saMvandhaH syAt aNormanasaH nobhAbhyAM yugapat , virodhAt / athAnyena dezena AtmanA saMbadhyate anyena dezenendriyeNa evaM sati pradezavatvaM manasaH prsktm| taccAniSTham , aNumAtratvAt manasaH / kiJca, yadyAtmA manasA sarvAtmanA saMbadhyate; manaso'NutvAt Atmano'pyaNutvam , Atmano vibhutvAt manaso vA vibhutvaM prasajyate / athaikadezenA''tmA manasA saMyujyate, nanu pradezavatvamAtmanaH prasaktam / tatazcatuSTayatrayadvayasannikarpajajJAnasukhaduHkhAdInAM pradezavRttitvAt AtmanaH kazcit pradezo 25 jJAnAdiyuktaH kazcit pradezo jJAnAdivirahita iti / yatra jJAnAdivirahitaH tatrAtmaliGgAbhAvAta tadabhAva iti sarvagatatvAbhAvaH syAt / tathendriyeNa mano yadi sarvAtmanA saMyujyate; indriyarayANumAtratvaM manaso vendriyamAtratvAnnANutvam / athaikadezena mana indriyeNa saMyujyate; na tarhi aNu tat / kiJca, guNaguNinoranyatvAnnityatvAcca manasaH saMyogavibhAgapariNAmAbhAvAt nArayAtmanA na cendriyaH saMyogavibhAgau staH / atha saMyogavibhAgAbhyAM manaH pariNamate; na tarhi nityam / na ca guNaguNino- 30 nyatvam / acetanatvAca manasaH anenaiva indriyeNA'nenaivaM cAtmanA saMyoktavyaM nendriyAntarairna cAtmAntarairiti vizeSajJAnAbhAvAt prtiniytaatmendriysNyogaabhaavH| karmavaditi cet ; na; pauruSeyapariNAmAnuraJjitvAt karmaNaH syAzcaitanyam , pudgaladravyAdezAcca syAdacetanatvamiti viSamo dRSTAntaH / 1-mukhyasyA-mU0, taa0,0|2-shaat syaadnnydi-mu0|3 paJcedriyasya caturindriyatrIndriyAdiaAtmani / 4 svamatAbhiprAyaM darzayati / 5 kimiti / 6 rUpAlokanaprayatnena shessvishessprytnH| 7 tava / mAtmanA vA indriyeNa vA / AtmanA vyApitvAdekasmin zarIre anantAtmanAM sadbhAvAt / 10 yathA bhavanmate karmaNa acetanatve'pi AtmanaH sukhaduHkhAdikAryahetusvaM tadvanmanasa ityAha paraH karmavaditi /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 tattvArthavArtike [16 'saukSmyAca manasazcakSurAdInAM rUpAdigrahaNayogyatvAbhAvaH aNunA manasA cakSurAdeH kRtsnasyA'nadhiSThitatvAt / yAvAn dezazcanurAdInAmaNunA manasA'dhiSThitastAvatA evaM rUpAdigrahaNasAmarthya bhavet na kRtsnasya / dRSTaM ca kRtsnagrahaNaM tasmAt nANu / AzusaMcArIti cet ; na; acetanatvAt / 21 syAnmatama-aNumAtramapi sanmanaH AzusaMcA5 ritvAt kRtsnagrahaNaheturiti; tannaH kiM kAraNam ? acetanatvAt / na hi acetanasya manasaH buddhipUrvikA sarvatra vyApRtiyuktA / ___ adRSTavazAditi cet ;na; kriyApariNAmAbhAvAt / 26 / syAdetat-yathA puruSeNa preryamANamalAtacakramAzusaMcaraNAt sarvatropalabhyate, tathA'dRSTavazAnmanaso bhramaNamiti; tanna; kiM kAraNam ? kriyApariNAmAbhAvAt / kriyAvatA hi puruSeNa preryamANamalAtacakraM sarvatropalabhyate ityetadyuktam , 10 adRSTaH punarAtmaguNaH svayamakriyo'nyatra kriyAheturityetadayuktamityuktaM purastAt / anAdisaMbandhamiti cet ; na; saMyogitvAt / 27 / syAdetat-anAdisaMbandhamAtmanA manaH svabhAvata eveti; tannaH kiM kAraNam ? saMyogitvAt / 3aprAptipUrvikA hi prAptiH saMyogaH ityaNumanovAdinA'bhyupagamyate iti na manodravyasyA''tmanA'nAdisaMbandhaH / kSAyopazamikatvAca nAhatasya AtmanA'nAdisaMbandhaM mana iti siddhamasti / 15 tatparityAgavirodhAcca / 28 / yadi anAdisaMbandhaM mano bhavet , ato'sya parityAgavirodhaH syAt / asti ca parityAgaH / ato nAnAdisaMbandhaM manaH / __ karmavaditi cet na; anekAntAt / 26 / syAdetat-yathA jIvakarmaNoranAdisambandhe'pi karmaparityAgAvirodhaH tathA manaso'pIti; tanna; kiM kAraNam ? anekAntAt / nAyamekAntaH-jIva karmaNoranAdisaMbandha iti / kiM tarhi ? karmabandhasantatyapekSayA syAdanAdisaMbandhaH, mithyAdarzanAdi20 pratyayApAditabandhabhedApekSayA syAdAdimAn / ato'sya tatpratyanIkabhAvanAprakarSasannidhau parityAga iti nAsti virodhH| indriyasahakArivedanAvagamAditi cet / na cetnaasvbhaavtvaat|30| syAdetat-indriyANa sahakArikAraNaM manaH / kutaH ? cakSurAdibhiriSTAniSTarUparasAdiviSayopalabdhau tatsannidhAne sukhadu:khavedanAvagamAt nAnyo'sya vyApAro'sti iti; tannaH kiM kAraNam ? cetanAsvabhAvatvAt / niSTaptAyaHpiNDavat indriyapariNAmAt Atmaiva indriyam , atazcetanAsvAbhAvyAt indriyANyeva vedanAvagamaM kurvanti / atazcaitadevaM yadi mano'ntareNa indriyANAM vedanAvagamo na syAt ekendriyavikalendriyANAmasaMjJipazcendriyANAM ca vedanAvagamo na syAt / pRthagupakArAnupalambhAt tadabhAva iti cet ; na; guNadoSavicArAdidarzanAt / 31 / syAnmatam-nAsti manaH pRthagupakArAnupalambhAt iti; tannaH kiM kAraNam ? guNadoSavicArAdidarzanAt 30 manasaH / manolabdhimatA AtmanA manastvena pariNAmitA pudgalAH timirAndhakArAdibAhyAbhyaMtarendri yapratighAtahetusannidhAne'pi guNadoSavicArasmaraNAdivyApAre sAcivyamanubhavanti, ato'styantaHkaraNaM manaH / vijJAnamiti cet, na; tatsAmarthyAbhAvAt / 32 / syAnmatam-na mano nAmA'nyadasti / kiM tarhi ? vijJAnameva kizcinmanaH iti vyapadizyate / uktaM ca tAvatA'parituSTaH san dUSaNAntaramapyApAdayati / 2 taruNanaiyAyikavat sRSTisaMhAramatamanaGgIkRtya AtmamanaindriyANAmanAdisambandha eva saMyoga ityAha jaranaiyAyikaH, tamAcAryo nirAkaroti / 3 "aprAkSayoH prAptiH sNyogH|"-prsh0 bhA0 pR0 62 / 4 tarhi bhavatAM kathamiti cedAha / 5 ekAkSavikalAsAdiSu / 6 karmasambandha-mu0, d0| 7 indriyANAm / 8 pariNamitAH mu0, tA0, da0 / baudasya /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 219 ] paJcamo'dhyAyaH 473 "paNNAmanantarAtItaM vijJAnaM yaddhi tanmanaH" [abhidha0 1.10] iti; tannaH kiM kAraNam ? tatsAmarthyAbhAvAt / vartamAnameva vijJAnaM bAhyamartha nAvabodhumalaM kimaGga punaratItam ? vartamAnaM tAvadvijJAnaM kSaNikaM pUrvAttaravijJAnasaMbandhanirutsukaM kathaM guNadoSavicArasmaraNAdivyApAre sAcivyaM kuryAt ? anusmaraNaM hIdaM svayamanubhUtasyArthasya dRSTaM nAnubhUtasya (nAnanubhUtasya) nAnyAnubhUtasya / na ca kSaNikaikAnte tatsaMbhavati / ekasantAnapatitatvAt tadupapattiriti cet, na; tadavastutvAt 5 tadatItamatyantamasat kathamiva guNadoSavicArasmaraNAdau sahAyi bhavet ? aulayavijJAnaM 'bIjazaktirUpaM sadavasthitamAlambanaM bhavatIti cet tasya ekasya kAlAntarAvasthAyitvAbhyupagame kSaNikatvapratijJAhAniH / na cet / tdaalmbnaabhaavH| pradhAnavikAra iti cet ; na; acetanatvAt / 33 / syAdetat-na paudgalikaM manaH / kiM tarhi ? prdhaanvikaarH| pradhAnasya mahadahakArAdibhAvena pariNAminaH kazcidvikAravizeSo manaH ityAkhyA- 10 yate iti; tannaH kiM kAraNam ? acetanatvAt / pradhAnamacetanaM tadvikArAzca tadAtmakA iti ghaTavadacetanasya tasya guNadoSavicArasmaraNAdivyApAre saacivyaabhaavH| kiztra, manaH karaNaM vicArAdeH, kartA puruSaH, pradhAnaM vA syAt ? na tAvat puruSaH, nirguNatvAt , sAttvikA hi guNadoSavicArAdayaH / na ca pradhAnam ; tasyA'cetanatvAt / na hi loke kiJcidacetanaM guNadoSavicArAdeH kartR dRSTam / kiJca, / tadavyatirekAttadabhAvaH / 34 / pradhAnAt sattvarajastamasAM sAmyAvasthArUpAt mahadahakArAdayaH pariNAmA vaiSamyarUpAH "vyatiriktA vA syuH, avyatiriktA vA ? yadi vytiriktaaH"kaarykaarnnaiktvaikaantprtijnyaahaaniH| athAvyatiriktAH; pradhAnameva na pariNAmA nAma kecana santIti manaso nivRttiH| koSThyo vAyurucchAsalakSaNaH prANaH / 35 // vIryAntarAyajJAnAvaraNakSayopazamAGgopAGga- 20 nAmodayApekSiNA AtmanA udazyamAnaH koSThyo vAyurucchAsalakSaNaH prANa ityucyate / bAhyo vAyurabhyantarIkriyamANo'pAnaH 36 / tenaiva AtmanA bAhyo vAyurabhyantarI kriyamANo niHzvAsalakSaNo'pAna ityAkhyAyate / etAvapyAtmAnugrAhiNau jIvitahetutvAt / tanmUrtimattvaM pratighAtAdidarzanAt / 37 / tayoH prANApAnayoH teSAM vAGmanaHprANApAnAnAM 4 vAmUrtimattvamavagantavyam / kutaH ? pratighAtAdidarzanAt / pratibhayahetubhirazanizabdAdibhirmanasaH 25 pratighAto dRzyate, surAdibhizcA'bhibhavaH / hastapuTAdibhirAsyasaMvaraNAt prANApAnayoH pratighAta upalabhyate, zleSmaNA cAbhibhavaH / nacA'mUrtasya mUrtimadbhirabhighAtAdayaH syuH / ___ ata AtmAstitvasiddhiH prANApAnAdikarmaNaH tatkAryatvAt / 38 / ata Atmano'stitvaM prAsidhat / kutaH ? prANApAnAdikarmaNaH tatkAryatvAt / yathA yantrapratimAceSTitaM prayokturastitvaM gamayati tathA prANApAnAdikarmApi kriyAvantamAtmAnaM sAdhayati, asati tasminnapravRttaH / nAka- 30 smAt ; ''niyamadarzanAt / na vijJAnAdikRtam / teSAmamUrtatve preraNazaktivirahAt / na rUpaskandha 1 paJcendriyANAM manojJAnasya ca / 2 naSTam / 3 ekasantAnapatito'pi atIto devadattaH vartamAnasya prapautrAderupakaroti kim ? na caivam , tadvat / 4 atItavijJAnam / 5 yathA upto brIhiH svayamatIto'pi bhaviSyaphalA. derAlambanaM bhavati tathA / 6 AlambanavijJAnasya / 7 sAMkhyaH / 8 sAdhakatamam / 1 nirguNatvAt kartA na "mavati kimityAzaGkAyAmAha / sattvaguNamayA ityrthH-s0| 10 nyUnAdhikA ityarthaH / 11 pradhAnAt / 12 asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt sarvasaMbhavAbhAvAta / zaktasya zakyakaraNAt kAraNabhAvAca satkAryamiti mRtpiNDe ghaTo'sti ghaTe mRtpiNDaM ceti sAMkhyamatam / 13 zarIrAbhyantaraM koSTham / 14-nAM mU-tA0, 0 / 15 kutaH / /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474 tattvArthavArtike [220 kRtam ; tasyAcetanatvAt / sarverSA nirIhakatvAt 'karmAbhAva iti cet ; na; dezAntaraprAptyabhAvaprasaGgAt / vAyudhAtuvizeSAt dezAntare prAdurbhAvaH kriyetyupacaryate na mukhyA kriyA'sti "bhUtiyaiSAM kiyA saiva" [ ] iti vacanAt iti cet ; na; vAyudhAtuvizeSA'sAmarthyAt / vAyudhAturapi niHkriyaH sa kathamiva dezAntaraprAdubhUtihetuH syAt / kSaNikatvAbhyupagamAdanavasthitAnAM karmA5 bhAvaH iti cetna ; asiddhatvAt , ayuktazca / / prANyaGgatvAd dvandvakavadbhAvaprasaGga iti cet ; na; aGgAGgidvanddhe tadabhAvAt / 3 / / syAnmatam-zarIraM ca vAk ca manazca prANazcA'pAnazca zarIravAGmanaHprANApAnA iti dvandve kRte ekavadbhAvaH prApnoti / kutaH ? prANyaGgatvAt iti; tanna; kiM kAraNam ? aGgAGgidvandve tadabhAvAt / prANyaGgAnAmeva yo dvandvaH tasyaikavadbhAvaH uktaH / aGgamavayava ekadeza ityanarthAntaram / zarIramatrAGgi cAstItyekavadbhAvo na bhavati / athavA, vAgAdIni nAGgAni dantAdivadanavasthitatvAt / athavA, dvandvaikavadbhAvaH sarvaH samAhAraviSayaH / samAhArazcaikaprANiviSayANAM yuktaH / nAnAprANisthAzcaite vivakSitAH, tato naastyekvdbhaavH| pudgalazabdo nirdissttaarthH|40| pudgalazabdasyArtho nirdiSTaH-puMgilanAt pUraNagalanAdvA pugala iti / upagrahaprakaraNAtkartari SaSThI / 41 / upagrahazabdaH prakRtaH, sa ca 'bhAvasAdhanaH tena karturanukta15 tvAt pudgalAnAmiti kartari SaSThI drssttvyaa| tena zarIrAdipariNAmairAtmanA pudgalA upagrahItAra ityuktaM bhavati / te cAtmAnaH sakriyAH karmamalImasAH santaH zarIrAdikRtamupakAraM tadvandhapUrvakamanubhavantItyetaduktam / ekAntaniSkriyatve atyantazuddhatve ca zarIrAdibhiH bandhAbhAvAt tatkRtopakArAbhAvaH, takriyAhetutvAbhAvazceti saMsArAbhAvaH, tadabhAvAt kuto mokSaH ? / ___yathA caita~ccatuSTayaM gamanavyAharaNacintanaprANanAdibhAvena pariNAmavizeSAhitamanuprAhaka 20 paudgalikatvAt tathA'yamapi tatkRta evopakAra iti pradarzayannAha sukhaduHkhajIvitamaraNopagrahAzca // 20 // bAhyapratyayavazAt sadvedyodayAdAtmanaH prasAdaH sukham // 1 // yadAtmasthaM sadvadyaM karma dravyAdibAhyapratyayavazAt paripAkamupayAti tadAtmanaH prasAdaH prItirUpaH sukhamityAkhyAyate / tathA asadvedyodayAt AtmapariNAmaH saMklezaprAyo duHkham / 2 / tathA tena prakAreNa bAhyapratya25 yavazenetyarthaH, asadvadyodayAdAtmapariNAmo yaH saMklezaprAyaH sa duHkhamiti kathyate / bhavasthitinimittAyudra vyasaMvandhino jIvasya prANApAnalakSaNakriyAvizeSAvyuparamo jIvitam / 3 / bhavadhAraNakAraNamAyurAkhyaM kama, tadudayApAditAM bhavasthitimAdadhAnasya jIvasya pUrvoktasya prANApAnalakSaNasya kriyAvizeSAsyAvicchedo jIvitamiti pratyetavyam / taducchedo maraNam / 4 / tasya jIvitasyocchedo jIvasya maraNamityavaseyam / sukhagrahaNamAdau tadarthatvAtparispandasya / / sarveSAM prANinAM parispandaH sukhaprAptyarthaH, tato'sya grahaNamAdau kriyate / 'yo yatraiva' ityAdinA nirvyApAratvAt / 2 vyApAra / 3 utpttiH| bhUtiryeSAM mu0, zra0, da0, tA0 / 4 kSINatvAbhyu-tA0, zra0, da0 / 5 karmasAdhanaH mu0, da0, b0| 6 prakRtirvadhyate prakRtirmucyata iti sAMkhyamate / 7 catuSTayaM kathamityukte zarIravAGa manaHprANApAnAH pudgalAnAmiti sUtraM manasi kRtyAha / zarIrasya gamanamityAdi vAcyam /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ za20 ] paJcamo'dhyAyaH tadanantaraM duHkhavacanaM tatpratipakSatvAt / 6 / sukhasya hi pratipakSabhUtaM duHkhama , anItihetutvAt / tato'mya vacanaM tadanantaraM kriyate / jIvatastadubhayadarzanAt tadanantaraM jIvitagrahaNam / 7 / yataH tadubhayaM sukhaduHkhaM jIvato bhavati, tataH tadanantaraM jIvitagrahaNaM kriyate / ante prApyatvAnmaraNasyAnte vacanam / AyaHkSayanimittaM maraNamante prANibhiravApyata iti 5 tadupAdAnamante kriyate / sukhaM ca duHkhaM ca jIvitaM ca maraNaM ca sukhaduHkhajIvitamaraNAni tAnyevopagrahaH sugvaduHkhajIvitamaraNopagrahaH / kepAm ? pudgalAnAmiti prakRtamabhisaMbadhyate / prakRtatvAdupagrahAvacanamiti cet ; na; svopagrahapradarzanArthatvAt / / syAnmatama-prakRtamupagrahavacanamasti tena zarIravAGmanaHprANApAnaiH sukhaduHkhajIvitamaraNaizca pudgalA jIvAn upagRhNanti 10 ityasminnarthe pratipAdite punarUpagrahavacanamanarthakamiti; tanna; kiM kAraNama ? svopagrahapradarzanArthatvAt / yathA dharmAdharmAkAzAni parepAmevopagrahaM kurvanti na tathA pudgalAH, svopagrahazcaiyAmamtIti pradarzanArtha punapagrahavacanaM kriyate / tadyathA-kaMsAdInAM bhammAdIni jalAdInAM katakAdIni ayaHprabhRtInAmudakAdIni upakAraM kurvanti / maraNamAtmopagraho neti cet naH nirviNNasya tatpriyatvAt / 10 / syAdetat-maraNamAtmopa- 15 graho nopapadyate / kutaH ? aniSTatvAt / na hi kasyacit maraNamIpsitamiti; tanna; kiM: nirviNasya tayitvAt / vyAdhipIDAzokAdibhirjIcitAnnivRttAdaramya nirviNNasya hi janasya maraNaM priyaM loke dRzyate / ____ prayojanapratipAdanArthatvAnaca duHkhavat / 11 / yathA duHkhamaniSTamapi jIvAnAM pudgalaiH pratipAdyaM prayojanamiti gRhyate tathA maraNamapIti nAsti dopaH / ladhvarthamekasUtrIkaraNamiti cet, na; AzakAnivRttyarthatvAt / 12 / syAnmatam-'zarIravAGmanaHprANApAnAH sukhaduHkhajIvitamaraNopagrahAzca pudgalAnAm' ityekameva sUtraM kartavyaM laghvarthamiti; tanna; kiM kAraNam ? AzaGkAnivRttyarthatvAt / zarIravAGmanaHprANApAnA hetavazcatvAraH sukhaduHkhajIvitamaraNAni ca phalAni catvAri, teSAM yAthAsaMkhyamaniSTamAzaGkyeta, tannivRttyarthaM nAnAyogakaraNam / uttarasUtre sukhAdisaMbandhanArtha c| 25 tadanupapattirnityAnityapakSayorvikArAvasthAnAbhAvAt / 13 / teSAM sukhAdInAm anupapattiH / ka? nityapakSe'nityapakSe ca / kutaH? vikArAvasthAnAbhAvAt / tadyathA-nityapakSe tAvat AtmanAM pUrvAparakAlatulyatvAt pariNAmAntarasaMkrAntilakSaNasya vikArasyAbhAvAt sukhAdikakalpanamayuktam / anityapakSe cAvasthAnAbhAvAt sukhAdisaMbandho'nupapannaH / avasthitasya hi iSTAniSTazabdasparzAdisannipAte sati sukhAdiprabhavaH syAt / sa cAkasmAnna bhavati / kiM tarhi ? kuzalAkuzalabhAvanA- 30 pUrvakaH / kuzalAkuzalabhAvanA" ca smRtyabhisaMbandhiceSTAbhinivRttilakSaNA / "smRtyAdayazcAnaghasthitasya na saMbhavantItyato nityAnityAtmakasyAtmanaH sukhAdinirUpaNaM niravadyam / . asidhArAdeH nizitakaraNAdirUpam / 2 kaarymityrthH| 3 aniSTamapi pudgalasya kAryamityarthaH / 5 kAraNAni / 5 kAryANi / 6 samavacane yAthAsaMkhyaM zailIyamAcAryasyeti nyAyAt / 7 parasparopagraho jIvAnAmityatra / 8 ekayogakaraNe zarIrAdirapi prasajyeta / utpttiH| 10 zubhAzubharUpasaMbhAvanApUrvakaH / 11 saMbhAvanA skklpH| 12 anubhUtasya smaraNaM nAnanubhUtasya nAnyAnubhUtasya ca / 7
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 476 tattvArthacArtike [221-22 Aha-ajIvadravyacatuSTayasya yathA parAnugrahaH sAntatikaH kimevamAtmanAmapi, utAnyo vidhirastIti ? atrocyate parasparopagraho jIvAnAm // 21 // karmavyatihAraviSayaH parasparazabdaH / 1 / karmavyatihAraH kriyAvyatihAra ityarthaH / tadviSa5 yo'yaM parasparazabdaH / parasparasyopagrahaH parasparopagrahaH / kaH punarasau ? svAmibhRtyAdibhAvana' vRttiH parasparopagrahaH / / svAmI bhRtya AcAryaH ziSya ityevamAdibhAvena vRttiH parasparopagraha ityucyte| svAmI tAvat vittatyAgAdinA bhRtyAdInAmupagrahe vartate, bhRtyAzca hitapratipAdanena ahitapratiSedhena c| AcArya ubhayalokaphalapradopadezadarzanena tadupadezavihitakriyAnuSThApanena ca ziSyANAmanugrahe vartate / ziSyA api tdaanukuulyvRttyaa| prakRtatvAdupagrahAvacanamiti cet ; na; anantaracatuSTayapratinirdezArthatvAt / 3 / syAdetatprakRtamupagrahavacanamasti tadabhisaMbandhAt punarupagrahavacanamanarthakamiti; tannaH kiM kAraNam ? ana racatuSTayapratinirdezArthatvAt / nA'pUrvaH kazcit parasparopagraho jIvAnAmasti, anantarasUtre nirdiSTaH sukhAdicatuSTayopagraha eveti pradarzanArthaM punarupagrahavacanam / stropuMsarativadaniyamapradarzanArtha ca / / yathA strIpuMsau yaugapadyena ratikriyAyAM parasparasyopa15 kurutaH na tathA sukhAdyupagrahe niyama iti pradarzanArtha ca punarupagrahavacanaM kriyate / 'jIvo hi kazcit svasya sukhaM kurvan parasyaikasya sukhaM karoti kazcid dvayoH kazcidvahUnAm / kazcid duHkhamAtmanaH kurvan parasyaikasya dvayoH bahUnAM vA[duHkhaM]karoti / kadAcid dvau bahavo vA''tmAnaH sukhaM duHkhaM vA kurvantaH parasyaikasya dvayorbahUnAM vA sukhaM duHkhaM vA]utpAdayanti / evamitaratrApi yojyam / Aha-yadi avazyaM satopakAriNA bhavitavyam , saMzca kAlo'bhimataH sa kimupakAraH iti ? 20 atrocyate- tasya khalu vakSyamANasvatattvasyA'mUrteH vartanApariNAmakriyAH paratvAparatve ca kAlasya // 22 // athavA, yathA dharmAdInAmastitvasyA''virbhAvaka upakAra ukto gatyAdiH, tathA kAlasyApi pratiniyata upakAro'stitvasaMsUcako'sti, uta nAsti ? astyupakAraH / yadyevaM sa ucyatAmiti ? ata Aha- vartanAdIni / karaNAdhikaraNayorvarttaneti cet; yuTi sati GIprasaGgaH / 1 / syAdetat-vartate'nayA asyAM veti vigRhya vartanAzabdo niSpAdyata iti / evaM sati paratvAdyuTi sati TittvAt DI prApnoti"kathaM tarhi siddhiH? NijantAdhuci vartanA / / strIliGge karmaNi bhAve vA NijantAdhuci sati vartaneti bhavati / vaya'te vartanamAtraM vA vartaneti / ------ zra. pratau vArtikacihna nAsti, mudrite ca / 2 tdupdeshaahit-shr0| 3 tadanukUla-mu0, b0| anarthakAni vacanAni kiJcidiSTaM sUcayantyAcAryasya / 5 uktArthameva vivRNoti / 6 sukhamu-tA0, 10, muu0| 7 anena pAtanikAbhiprAyeNa kAlasya sAdhyatvamuktaM bhavati / 8-dInIti-mu0,.da0, ba0, shr0| 6 taTastha AcAryamataM paripRcchati aacaaryH| 10 syAdeveti cet / 11 na prApnotItyukta taTastha Aha / 12 prayoktrA anena /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ za22 ] pazcamo'dhyAyaH anudAttattvAttAcchIliko vA // 3 // athavA, 'vRttirayamanudAttet , tatastAcchIliko yuc vartanazIlA vartaneti / kA punarvartanA ? __ pratidravyaparyAyamantIMkasamayA svasattAnubhUtirvartanA / 4 / dravyasya paryAyo dravyaparyAyaH, dravyaparyAyaM dravyaparyAyaM prati pratidravyaparyAyama, antarbhAta ekaH samayo'nayA sA antarmataikasamayA, kA punarasau ? svasattAnubhUtiH, utpAdavyayadhrauvyakyavRttiH sattA, na tato'nyA kAcidasti / 5 svA sattA svasattA, pratiniyatA asAdhAraNItyarthaH, buddhayabhidhAnAnupravRttiliGgenAnumIyamAnA sAdRzyopacArAdekApi satI jIvAjIvatadbhedaprabhedaiH saMvandhamApadyamAnA viziSTazaktibhireva saMbadhyate / tasyA anubhUtiH svasattAnubhUtirvatanetyucyate / ekasminnavibhAgini samaye dharmAdIni dravyANi paDapi 'svaparyAyarAdimadanAdimadbhirutpAdavyayadhrauvyavikalpaivartanta iti kRtvA tadviSayA vrtnaa| . sA AnumAnikI vyAvahArikadarzanAt pAkavat / / yathA vyAvahArikasya pAkasya taNDulavikledanalakSaNasyaudanapariNAmasya darzanAdanumIyate-asti prathamasamayAdArabhya sUkSmapAkAbhinivRttiH pratisamayamiti / yadi hi prathamasamaye agnyudakasannidhAne kazcit pAkavizeSo na syAt , evaM dvitIye tRtIye ca na syAditi pAkAbhAva eva syAt / tathA sarvepAmapi dravyANAM svaparyAyAbhinivRttau pratisamayaM daradhigamA nisspttirbhyupgntvyaa| tallakSaNaH kAlaH / 6 / sA vartanA lakSaNaM yasya sa kAla ityvseyH| samayAdInAM kriyAvizeSANAM samayAdinivRttyAnAM ca paryAyANAM pAkAdInAM svAtmasadbhAvAnubhavanena svata eva vartamAnAnAM nirvRttavahiraGgo hetuH samayaH / pAka ityevamAdisvasaMjJArUDhisadbhAve kAla ityayaM vyavahAro'kammAnna bhavatIti tadvyavahArahetunA anyena bhavitavyamityanumeyaH / Adityagateriti cet ; na; tadgatAvapi tatsadbhAvAt / / syAdetat-AdityagatinimittA 20 dravyANAM vartaneti; tannaH kiM kAraNama ? tadatAvapi tatsadbhAvAt / saviturapi vrajyAyAM bhUtAdivyavahAravipayabhUtAyA kriyetyevaM maDhAyAM vartanAdarzanAt taddhetanA anyena kAlena bhavitavyam / AkAzapradezanimitteti cet : na; nAM pratyadhikaraNabhAvAdbhAjanavat / / syAdetatAkAzapradezanimittA vartanA nAnyamtaddhatuH kAlo'stIti; tannaH kiM kAraNam ? tAM pratyadhikaraNabhAvAt bhAjanavat / yathA bhAjanaM taNDulAnAmadhikaraNaM na tu tadeva pacati, tejaso hi sa vyApAraH, 25 tathA AkAzamayAdityagatyAdivartanAyAmadhikaraNaM na tu tadava nivartayati / kAlasya hi sa vyApAraH / .. sattAta iti cet ; na: tasyA apyanugrahAt / / / syAnmatam-sattA nAma sarvapadArthAnAM sAdhAraNyasti taddhatukA vananati; tanna; kiM kAraNam ? tamyA apyanugrahAt / kAlAnugRhItavartanA hi satteti tato'yanyana kAlana bhvitvym| ivyasya svajAtyaparityAgana prayogavinasAlakSaNo vikAraH prinnaamH|10| dravyasya 30 cetanasyetarasya vA dravyAthikanayamya avivakSAto nyagabhUtAM svAM dravyajAtimajahataH paryAyArthikanayArpaNAt prAdhAnyaM vibhratA kenacina paryAyaga prAdurbhAvaH pUrvaparyAyanivRttipUrvako vikAraH prayogavistrasAlakSmaH pariNAma iti pratipattavyaH / tatra prayogaH padalavikAraH, tadanapekSA vikriyA vistrsaa| tatra pariNAmI dvividhaH-anAdirAdimAMzca / anAdi kasaMsthAnamandarAkArAdiH / AdimAna prayo 1 asyet anudAttasaMjJAta [?]| 2 satyapyazvAdivyatikare gojAtyavinAbhAvisattAjJAnaM gauriyaM gauriyamiti zabdAnAm / 3 jIvAdiSu vartamAnasattAsAmAnyopacArAt / 4 sttaa| 5 agurulaghutvAdyasaMkhyAtapradezatvAdi / 6 jJAtumazakyA / 7 kiMviziSTAnAm / 8 atItAnAgatavartamAna /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 pariNAmAbhAvaH sattvAsattvayordoSopapatteriti cet; na; pakSAntaratvAt |11| syAnmatamnAsti pariNAmaH / kutaH ? sattvAsattvayoH doSopapatteH / bIjamaGkure syAdvA, na vA ? yadi sadaGkure bIjam ; aGkurAbhAvo bIjavat / athAsat ; na bIjamaGkuratvena pariNatam, aGkure tatsvabhAvAbhAvAt / ataH pariNAmAbhAvaH iti; tanna; kiM kAraNam ? pakSAntaratvAt / yathA satpakSadoSo nA'satpakSaM spRzati pakSAntaratvAt, asatpakSadoSo'pi satpakSaM tata eva / tathA sadasadekAntapakSadoSAvapyane10 kAntapakSaM na spRzataH pakSAntaratvAdeva, itarathA hi pakSasaGkaraprasaGgaH / ubhayadopaprasaGga iti cet ; jAtyantaratvAnnarasiMharUpavat / zAlibIjAdidravyArthAdezAt aGkure syAdvojamasti / yadyanvayo - cchedaH syAt ; phalavizeSAbhAvaH prasajyeta / zAlibIjAdiparyAyArthAdezAt syAdaGkure nAsti bIjam / yadyavipariNAmaH syAt; anyathAvRttidarzanamayuktaM syAt / na; 478 tatvArthavArtike gajo vaisrasikazca / tatra cetanasya dravyasyopazamikAdirbhAvaH karmopazamAdyapekSo'pauruSeyatvAt vaisika ityucyate / jJAnazIlabhAvanAdilakSaNaH AcAryAdipuruSaprayoganimittatvAt prayogajaH / acetanasya ca mRdAdeH ghaTasaMsthAnAdipariNAmaH kulAlAdipuruSaprayoganimittatvAt prayogajaH / indradhanurAdinAnApariNAmo vaisrasikaH / tathA dharmAderapi pariNAmo yojyaH / 25 [ 522 pratiSedhAbhAvAcca // 12 // idamasi tvaM praSTavyaH ? pariNAmaH sanvA pratiSidhyeta, asanveti ? 15 ubhayathA ca pratiSedhAbhAvaH ? yadi san ; sattvAdeva na pratiSidhyeta / atha sannapi pratiSidhyeta; nanu pariNAmapratiSedho'pi sattvAt pratiSidhyata iti pratiSedhAbhAvaH / tadabhAvAdapratiSiddhaH pariNAmaH / atha pratiSedhaH sattvAdapratiSiddhaH; nanu pariNAmo'pi sattvAt apratiSiddhaH / athA'san pariNAmaH; asattvAdeva kharaviSANavat na pratiSidhyate iti pratiSedhAbhAvaH / athavA, yasya pariNAmo nAsti sa vaktRtvenApariNataH vAcyasyApyarthasyAbhidheyatvenApariNAmaH abhidhAnasya ca vAcakatvenApariNAma 20 iti vaktRvAcyavacanAnAmabhAvAt pratiSedhAbhAvaH, tadabhAvAdapratiSiddhaH pariNAmaH sthitaH / 30 anyAnanyatvadoSAditi cet; naH uktatvAt | 13| syAnmatam - nAsti pariNAmaH / kutaH ? anyAnanyatvayordoSAt / bIjAdaGkuro'nyo vA syAt, ananyo vA ? yadi anyo bIjAdaGkuraH; na tarhi bI pariNAmo'GkuraH / athAnanyo bIjAdaGkuraH; na tarhi aGkuro'sti bIjAdananyatvAt / uktaM ca " syAccedvIjaM pariNataM nAnyo bIjAca so'rU kuraH / 10 saca naivaM yadi hAnyo na " tattaccenna so'Ga kuraH // " [ ] tanna; kiM kAraNam ? uktatvAt / uktametat - pakSAntaratvAt doSAbhAva iti / syAdvIjAdaGkuro'nyaH syAdananyaH / yasmAt prAgaGkurotpAdAt bIje'GkuraparyAyo nAsIt paJcAcca jAtaH tasmAta bIjAdaGkuraH paryAyArthAdezAt syAdanyaH / yasmAcca zaoNlibIjajAtiviziSTo'nyo'Gkuro'san, " tasmAcchAlibIjajAtyAtmakadravyArthAdezAt bIjAdaGkuraH syAdananyaH / vyavasthitAvyavasthitadoSAditi cet; na; anekAntAt | 14| syAnmatam - bIje'Gkuratvena pariNate aGkure bIjaM vyavasthitaM vA syAt, avyavasthitaM vA ? yadi vyavasthitam ; bIjasya vyavasthAnAt virodhAt aGkurAbhAvaH / athAvyavasthitam ; na tarhi bIjamaGkuratvena pariNatam / tasmAdubhayatra doSAnnAsti 1 yadyananvayocche - tA0, zra0, mU0 / 2 bIjasya vividhapariNAmAbhAvaH / 3 aGkurarUpa / 4 idamasti tvaM mu0, 50, ba0 / 5 pratiSidhyate / 6 pratiSidhyate tA0, zra0, mU0 / 7 vAgAdiH / 8 dvau nau prakRtamathaM gamayata iti nyAyAt / - nasya vA ca- tA0 / - nasya ca vAcakatvApariNA- tA0 / 10 aGakurAd bhinnaM na / 11 tasmAccenna mu0 / 12 apitu sa eva san /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 ] paJcamo'dhyAyaH 476 pariNAma iti ? tanna; kiM kAragama ? anekAntAt / yathA manuSyAyurnAmakarmodayAdaGgopAGgaparyAyAnAskandana niSTaprAyaHpiNDavat agulyupAGgapariNAmAt aGgulirAtmA, ato vIryAntarAyakSayopazamApekSo'GagulyAtmA saMkocanaprasAraNaparyAyAvAskadan anAdipAriNAmikacaitanyadravyArthAdezAt syAt sana , paudgalikaparivRttAvasthitAguDalyupAGgaparyAyArthAdezAce syAt san , ata eva syAdananyaH syAdavasthitaH / saMkocanaprasAraNaparyAyArthAdezAt syAdasan ata eva syAdanyaH syAdanavasthitaH / tathai- 5 kendriyavanaspatinAmAyurudayAvipkRtaH Atmaiva bIjaparyAyamAskandan niSTaptAyaHpiNDavat bIjapariNAmAt bIjavyapadezabhAka / ataH kima ? anAdipAriNAmikacaitanyadravyArthAdezAt syAt san , paugalikazAlijAtyekendriyarUparasazabdasparzaparyAyArthAdezAcca syAt sana , ata eva syAdananyaH syAdavasthitaH / paugalikazAlibIjaparyAyArthAdezAt syAdasan , ata eva syAdanyaH syAdanavasthitaH / ityevmnekaantaashrynnaadekaantpkssdossaanussnggaabhaavH| ___ vRddhayabhAvaprasaGga iti cet ;na; anyahetutvAt / 15 // syAdetat-nAsti pariNAmaH / kutaH ? vRddhayabhAvaprasaGgAt / yadi bIjamaGkaratvena pariNametaH bIjamAtra evAGkaraH syAt payaHpariNAmadadhivat , tato vRddhayabhAvaH / uktaM ca " *kijAmyayadi tIja gacchedaGa kuratAmiha / vivRddhiraGa kurasya syAt kathaM bIjAdapuSkalAt // 1 // "[ ] 15 bhaumaudakarasasaM te cet : naH bIjapariNAmAbhAvaprasaGgAt / uktaM ca__ "atheSTaM te rasainI mairaudakaizca vivardhate / namvevaM sati bIjasya pariNAmo na yujyate // 1 // " [ bhaumaudakarasadravyAntarasaMcayAta vRddhiriti cet ;na; dravyAntarasaMyoge'pi vRddhyabhAvAt / yadi bhaumaudakarasadravyAntarANi saMyogavRddhathA vartante; nanu vRddhayabhAvaH jatasaMyoge kASTha bhAvavat / uktaM ca "AliptaM jatunA kASTaM yathA sthUlatvamRcchati / nanu kASTaM tathaivAste jatu cAtra vivardhate // 1 // tathaiva yadi tabIjamAste yenAtmanA sthitam / / rasAzca vRddhiM kurvanti bIjaM tatra karoti kim // 2 // " [ ] iti; 25 tanna; kiM kAraNam ? anyahetutvAt / 'bIjamAtraH aGkuro bhavet' iti truvatA tvayaivAbhyupagataH pariNAmaH / yastu bhavatA doSa upanyastaH vRddhayabhAvaprasaGga iti; nAsau yuktaH; kutaH ? anyahetutvAt / yathA manuSyAyurnAmodayAbhyAM jAto vAlaH bAhyasAvitrakiraNAdisaMbandhApekSastanyanavanItAdyAhAramanubhavana abhyantaravIryAntarAyakSayopazamAvirbhAvitAhArajaraNasAmarthyakAyAgni balopetaH upayuktAhArarasAdipariNAmAnnirmANanAmakarmodayApekSo vardhate,tathA vanaspativizepAyurnAmodayApekSo vIjAdhiSThAno jIvo'kuro jAtaH bhaumodakarasAhAraM taptAyaH piNDavat AtmasAtkurvana bAhyasAvitrakiraNasaMtApAbhyantaravIyaryAntarAyakSayopazamAvirbhAvitAGkarakAyAgnibalAt bhaumaudakarasAna jarayan svAnurUpanirmANakarmodayApekSo vardhate / ayaM tu vRddhathabhAvadoSa ekAntavAdinAmeva bhavati / nityatvekAnta pariNAmAbhAvAt vRddhayabhAvaH / kSaNikaikAntavAde'pi pratItyasamutpAdAbhyupagamAta. tAvato'dhigame -dezAsa syAt san mu0, da0 / -dezAcca na syAt-mU0, tA0 / 2 dRSaNAntaramapyasti / 3 viziSTa vRddhiH / 5 bIjamAtramA kuro bhavatu vRddhistu / 5 tanu-mu0 / 6 tAvad bIjamAtraH / 7 balApekSaH mu0, 90, b0| tAvatpariNA-zra0 / / rasAdikamAlacya /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 480 tattvArthavArtike [522 tAvata evopagamAd vRddhayabhAvaH / kizca sarveSAM kSaNikatvAt aGkarasya tatkAraNAbhimatAnAM ca bhaumaudakarasAdInAM yugapadvA vinAzaH syAt , paurvAparyeNa vA ? yadi yugapat ; nAsti tatkRtA vRddhiH / na hi vRddhihetavo vinazyanto'nyasya vinazyato'rthasya vRddhiM kurvanto dRSTAH / atha paurvAparyeNa; vinaSTasyAGkarasya bhaumAdayaH kiM kurvanti, vinaSTA vA kiM kuryuH ? anekAntavAdinAM tu aGkuro bhaumAdayazca 5 dravyArthAdezAt syAmityAH paryAyArthAdezAcca syAtkSaNikA iti vRddhyupapattiH / 'kSaNikatve prabandhabhedAbhyupagamAt vRddhiriti cet na tadabhAvAt / 16 / syAnmatam-bhAvAnAM kSaNikatve'pi vRddhiyujyate / kutaH ? prabandhabhedAbhyupagamAt / trividho hi prabandhaH-sabhAgarUpaH, kramApekSaH, aniyatazceti / tatra pradIpAt 'pradIpa ekaH prabadhyate srotasaH srota eveti (iveti), sAdRzyAt sabhAgarUpaH prabandhaH / sa (sva) santatipariNAmakramopalambhAt bAlakumAravIjAGkarAdhavicchedaH kramA10 pekssH| 'kRkalAsAnekavarNaprabandhAniyamo meghendrdhnuraadissvniytH| tato'sti vRddhiriti; tanna; kiM kAraNam ? tadabhAvAt / idamiha saMpradhAryam-satorvA prabandhaH syAt , sadasatoH, asato; ? na tAvadasatoH prabandhaH vandhyAsutAkAzakusumayoH / nApi sadasatoH kharakharaviSANayoH / parizeSAt satoreva / kSaNikavAde tu pUrvottaraskandhayo kasmin kSaNe'stitvamiti prabandhAbhAvaH / astitve ca kSaNika pratijJAhAniH / Aha-kSaNikatve'pi tulAntanAmonnAmavat yugapadutpAdavinAzabhAvAt arthaprabandha 15 ityasti vRddhiritiH ucyate-yadi yugapadutpAdavinAzayoH vRttiH, kAryakAraNabhAvAbhAvaH savyetaragoviSANavat / 'dhrauvyakAnte pariNAmAbhAvo'nekadoSaprasaGgAt / 17 / dhrauvyaikAnte ya uktaH pariNAmaH "vyavasthitasya dravyasya dharmAntaranivRttI dharmAntaropajanane ca pariNAmaH / " [ yogabhA0 3 / 13] avasthitasya hi. dhrauvyAdilakSaNasya dravyasya kSIradharmamAtranivRttI dadhidharmamAtrotpattI pariNAma iti; sa 20 nopapadyate; kutaH ? anekadoSaprasaGgAt / na hi tasya' 'dravyamavasthitamasti yasya pariNAmo bhavet / athAsti samudAyavyatiriktaM dravyam ; nanu guNasamudAyamAtradravyapratijJAhAniH / kiJca , ___ ubhayadoSaprasaGgAt / 18 / idamiha mImAMsyam-yannivartate yaccotpadyate yaJca vyavatiSThate tadetattritayaM guNasamudAyamAtraM vA syAt , tato'nyadveti ? yadi guNasamudAyamAtram ; nanu sa evAsau prAka pazcAcca guNasamudAyaH ko'tra kasya vA pariNAmaH? anyena nAma nivRttena anyenAvasthitenA'nyena25 cotpannena bhavitavyamiti nyAyyam / athAnyaditi gRhyate; evamapi guNasamudAyamAtradravyapratijJA hAniH / kiJca, dhrauvyakAntavirodhaH, ekazceddharmo nivartate ekazcedutpadyate anityatAprApteriti / kiJca, samudAyaHguNebhyo'nyo vA syAt , ananyo vA? yadyananyaH; guNA eveti samudAyakalpanAvyAghAtaH, tadabhAvAcca tadavinAbhAvinAM guNAnAmapyabhAvaH / athAnyaH samudAyaH; punaratra pratijJAvirodhaH parasparAvinAbhAvinoH svarUpazUnyatvaM ca syAt , kutaH pariNAmakalpanA ? 30 yaJcoktam-pUrvabhAvasyAnyabhAvAptiH pariNAma iti; tadayuktam ; kasmAt ? ubhayadoSaprasaGgAt / "zabdAdInAM sukhAdisamanvayabhAvAnupapattiHzabdAdibhAvanivRttiveti / yadi pUrvabhAvasya anyabhAvApattiH pariNAmaH; sukhaduHkhamohAnAM zabdAdibhAvApatteH zabdAdiSu" sukhAdisamanvayabhAvAnupapattiH / kiM kAraNam ? pUrvabhAvasyAnyabhAvApattiH pariNAmaH iti pratijJAnAt / atha pUrvabhAvasya 1 atha nityatvaikAntavAdimatanirAsapurassaramAlambanasya bauddhasya punarapi doSaM pratipAdayasAha / 2 pradIpakazca prabudhya-mu0, ba0 / pradIpakaH prabudhya-tA0, da0 / 3 saraTaH kRkalAsaH syAt / nityaikAnte / 5 bauddhaadeH| 6 tat / 7 kSaNikatvAt / 8 kramabhAvitavyanirAkaraNaM kRtam / / anena sahabhAvinyanirAkaraNaM kRtam / 10 tdevaah|" uttarabhAveSu /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ za22] pazcamo'dhyAyaH 481 nAnyabhAvApattiH sukhAdisamanvayAt ; kathaM tarhi pUrvabhAvasyAnyabhAvApattiH pariNAmaH ? tathaiva sukhAdyavasthAnAt zabdAdibhAvAnupapattiH prasajati, sA cAniSTA, tasmAna pUrvabhAvasyAnyabhAvApattiH prinnaamH| kiJca, amAvasyApariNAmAt / 'yadyenAtmanA' nAsti na tasya tadbhAvApattiH vidyate / yathA abhAvasya bhAvAtmanA'bhAvAnna tadbhAvApattiH, evaM guNAnAM sthUlatvena abhAvAt tadbhAvApattira- 5 yuktA / athAsti tadbhAvaH tataH pariNAmAnupapattiH tadbhAvAt / yenAtmanA yadvidyate tasya na punastadbhAvApattiH / nAbhAva abhAvAtmakatvAt punarabhAvo bhavati / evamekAnte kAraNasyobhayathA pariNAmAnupapatteH anekAnta AzrayaNIyaH-paryAyArthAdezAt syAdanyabhAvApattiH, dravyArthAdezAt syAnAnyabhAvApattiH pariNAma iti / tathA dravyArthAdezAta syAdavasthitasya dravyasya pariNAmaH, paryAyArthA--. dezAt syAdanavasthitasyeti / atha kA kriyeti ? atrocyate __..10 kriyA parispandAtmikA dvividhA / 16 / dravyasya dvitayanimittavazAt utpadyamAnA parispandAtmikAM kriyetyavasIyate / sA dvividhA pUrvavat prayogavisrasAnimittA / prAyogikI :zakaTAdInAm / visrasAnimittA meghAdInAm / sthitigrahaNamiti cetna; pariNAmAvarodhAt / 20 / syAdetat-yadi parispandAtmikA kriyA * ityucyate sthitesrahaNaM prApnoti / gatinivRttirhi sthitiriti; tannaH kiM kAraNam ? pariNAmAvaro- 15 dhAt / sthitirhi pariNAme'ntarbhavati / pariNAmagraharNamevAstu iti cet / na bhAvavaividhyaNyApanArthatvAt / 21 / syAnmatam-yathA sthitiH pariNAme'ntarbhavati tathA kriyApi tatraivAvarudhyate iti pariNAmagrahaNamevaikamastu iti; tanna kiM kAraNam ? bhAvavaividhyakhyApanArthatvAt / dravyasya hi bhAvo dvividhaH-parispandAtmakaH, aparispandAtmakazca / tatra parispandAtmakaH kriyetyAkhyAyate, itaraH pariNAmaH, ityetat khyApanArtha pRthaga- 20 grhnnm| kSetraprazaMsAkAlanimittAt paratvAparatvAnavadhAraNamiti cet, na; kAlopakAraprakaraNAt / 22 / syAnmatam-kSetraprazaMsAkAlanimitte paratvAparatve / tatra kSetranimitta tAvadAkAzapradezAlpabahutvApekSe / ekasyAM dizi bahUnAkAzapradezAnatItya sthitaH paraH, tataH alpAnadItya sthito'paraH / prazaMsAkRte ahiMsAdiprazastaguNayogAt paro dharmaH, tadviparIto'dharmo'paraH iti / kAlahetuke zatavarSaH 25 paraH, SoDazavarSo'para iti / ato'rthabhedAt paratvAparatvayoranavadhAraNamiti; tannaH kiM kAraNam ? kAlopakAraprakaraNAt kAlakRte'tra paratvAparatve gRhyate, dUrAsannadezAvasthAyinoH kumArasthavirayoH, tapasvicANDAlayoH sannikRSTadeze 'cANDAle para iti vyavahAro dRzyate, viprakRSTa ca "tapasvini apara iti / te ete paratvAparatve kAlakRte"iha gRhyte|| - vartanAdhu pakAraliGgaH kAlaH // 23 // uktA vartanAdayaH upakArA yasyA'rthasya "liGgaM sa 30 kAla ityanumIyate / tathA coktam-"yena mUrtAnAmupacayAzcApacayAzca svapayante sa kAlaH" [ ] iti / vartanAgrahaNameSAstviti cet ; na; kAlavaividhyapradarzanArthatvAt prapaJcasya / 24 / syAnmatamvartanAgrahaNamevAstu kAlAstitvakhyApanaM tadvikalpatvAt pariNAmAdInAmiti; tannaH kiM kAraNam ? rUpAdi / 2 svarUpeNa / 3 tasyAbhAvApattiH-mu0, da0, ba0 / 4 sthuultv| 5 suvarNAH pUrvarUpeNa uttararUpeNa c| -NamekamevAsti-mu0, 20, 50 / 7-te paratvAparatve tAva-mu0, tA0 / so idmevetynishcyH| 1 sthvircaannddaale| 10 kumAre / 11 vartanAdisUtre / 12 jJApakam /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 482 tattvArthavArtike [222 kAladvaividhyapradarzanArthatvAt prapaJcasya / dvividhaH kAlaH-paramArthakAlaH vyavahArarUpazceti / tatra paramArthakAlaH vartanAliGgaH gatyAdInAM dharmAdivat vartanAyA upakArakaH / sa kiMsvarUpa iti cet ? ucyate-yAvanto lokAkAze pradezAstAvantaH kAlANavaH parasparaM pratyabandhAH ekaikasminnAkAzapradeze ekaikavRttyA lokavyApinaH mukhyopacArapradezakalpanA'bhAvAnniravayavAH / mukhyapradezakalpanA hi dharmAdharmajIvAkAzeSu pudaleSu ca dvayaNukAdiSu skandheSu / paramANupapacArapradezakalpanA, 'pracayazaktiyogAn / ubhayathA ca kAlANUnAM pradezakalpanA'bhAvAt , dharmAstikAyAdivata kAyatvAbhAvaH / ata eva vinAzahetutvAbhAvAta nityAH / parapratyayotpAdavinAzasadbhAvAdanityAH / sUcIsUtramArgAkAzacchidravat paricchinnamUrtitve'pi rUpAdiyogAbhAvAt amUrtAH / niSkriyAzca pradezAntara saMkramAbhAvAt / vyavahArakAlaH pariNAmAdilakSaNaH / kAlavartanayA labdhakAlavyapadezaH, kutazcina 10 paricchinnaH aparicchinnasya paricchedahetuH / / kAlavaividhyasiddhiH parasparApanatvAt / 25 // bhUtA vartamAno bhaviSyanniti trividhaH kAlaH siddhaH / kutaH ? parasparApekSatvAt / yathA vRkSapaGktimanusarato devadattasya ekaikatam prati prAptaH prApnuvana prApyana vyapadezastathA tAna kAlANUnanusaratA dravyANAM krameNa vartanAparyAyamanubhavatAM bhUtavarta mAnabhaviSyavyavahArasadbhAvaH / tatra paramArthakAle bhUtAdivyavahAge gauNaH, vyavahArakAle mukhyaH / 15 parasparApekSazvAsau-yavyaM kriyApariNataM kAlaparamANu prApnoti tadrvyaM tenaM kAlena vartamAna samayasthitisaMbandhavartanayA vartamAnaH kAlaH, 'kAlANurapi vartayaMstadravyamanatikrAntasaMbandhavartanAttadAkhyo bhavati / tadeva kAlavazAt anubhUtavartanAsaMbandhaM bhUtama, kAlANurapi bhUtaH / tadeva vasya'sthitisaMvandhavartanApekSaM bhaviSyaditi vyapadizyate, kAlANuzca bhaviSyanniti / evaM" savituranusamayagatipracayApekSayA AvalikocchAsaprANatokalavanAlikAmuhUrtA'hogatrapakSamAsarva20 yanAdisavitRgatiparivartanakAlavatanayA vyavahArakAlo manupyanetre saMbhavati ityucyate, tatra jyo tipAM gatipariNAmAna , na bahiH nivRttagativyApAratvAna jyotidhAma / manuSyakSetrasamutthana jyotigatisamayAvalikAdinA paricchinnena" kriyAkalApena' kAla vartanayA kAlAkhyena Urdhvamadhastiryaka ca prANinAM saMkhyeyA'saMkhyeyA'nantAnantakAlagaNanAmabhedana karmabhavakAyasthitiparicchedaH sarvatra jaghanyama yamotkRSTAvasthaH kriyate / 25 13kriyAmAtrameva kAlastavyatirekeNAnupalabdhiriti cet ; na tadbhAve kAlAbhidhAnalopaprasaGgAt / 26 / syAnmatama-kriyAmAtrameva kAlaH / kutaH ? tdvytirekennaanuplbdheH| sarvo'yaM kAlavyavahAraH kriyAkRtaH / kriyA hi "kriyAntaraparicchinnA "anyakriyAparicchede vartamAnA kAlAcyA bhavati / yo'pi samayo nAma bhavadbhirucyate sa paramANuparivartanakriyAsamaya eva'kAla sAmAnAdhikaraNyAta / na samayaparimANaparicchedako'nyaH tataH sUkSmataraH kazcidamti kAlaH / tatsa30 mayakriyAkalApa AvalikA, tatpracaya ucchrAsa ityAdi samayakriyAkalApaparicchinnA AvalikA racanAsaparicchede vartamAnA kAlAkhyA" / evamuttaratrApi yojyama / loke'pi tathaiva godohendhanapAAdiranyonyaparicchede vartamAnaH kAlokhyaH iti kriyava kAla iti; tanna; kiM kAraNam ? tadabhAve kAlAbhidhAnalopaprasaGgAt / satyam , kriyAkRta evAyaM vyavahAraH sarvaH-ucchAsamAtreNa kRtaM , muhartena kRtamiti, kintu samaya ucchrAso nizvAso muhUrtaH iti svasaMjJAbhirnirUDhAnAM kAla ityabhi 1 yutaH / 2-lacyaH mu0, 10 / 3 nizcaya / 4 AvalikocchrAsAdi / 5 ghaTikAditaH / 6 iti / 7 samayarUpeNa / 8 nizcayakAlaH / kriyAvaddvya meva / 10 anena prakAreNa, sarvadravyameva kAla iti pratipAditadvAreNetyarthaH / 11 nizcitena / 12 sUryasya / 13 atha labdhAvakAzaH tathAgataH pratyavatiSThate / 14 AvalikAdiH / 15 samayAdi / 16 sAsAdanakAlAdi / 17 kAlasAmAnyasAmAnA-mu0, da0, b0| 18 kAlAkhyApi e-shr0|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ za22] paJcamo'dhyAyaH 483 dhAnamakasmAnna bhavati / yathA devadattasaMjJayA nirUDhe piNDe daNDyabhidhAnamakasmAnna bhavatIti daNDasaMbandhasiddhiH, tathA kAlasiddhirapi / itarathA kAlavyavahArAbhAvaprasagaH syAt / . vartamAnAbhAvaprasaGgAcca / 27 / yasya kriyAmAtrameva kAlo nAnyaH kazcidasti vartanAlakSaNaH, tasya vartamAnakAlAbhAvaH prsktH| katham ? Uyate paTa iti yaH prakSiptastantuH so'tikrAntaH, yaH prakSepsyate so'nAgataH, na ca tayorantare kAcidanyA anatikrAntA'nAgAminI kriyA asti yA varta- 5 mAnatvena parigRhyata / vartamAnApekSau ca punaratItAnAgatAviSyete 'tadabhAve tayorapyabhAvaH syAt / yadapyuktam-ArambhAdirapavargAntaH kriyAkalApo vartamAna iti / "ArambhAya prasRtAH yasmin kAle bhavanti kAraH / kAryasyAniSThAtaH tanmadhyama kAlamicchanti // " [ ] iti; tdpyyuktm| kutaH ? abhyupagamavirodhAt / pUrva kriyAkAla ityuktaM pazcAt kriyAsamUha 10 iti / kSaNikAnAM kriyAvayavAnAM samUhAbhAvAcca / yasya punaranyo vartanAlakSaNaH kAlaH, tasya prathamasamayakriyAvartanayA ArambhamupAdAya dvitIyAdisamayakriyAvizeSANAM dravyArthatayA'vasthAnamanubhavatAM samudAyamupacaye tatsamUhasAdhyasya ghaTAderAparisamAptarvartate ghaTAdikriyeti vartamAnakAlasiddhiH kalpyate / yadi vyatirekeNAnupalabdheH kAlo nAstItyucyate; nanu kriyAyAH kriyAsamUhasya cAbhAvaH / kArakANAM hi pravRttivizeSaH kriyA, na tebhyaH pravRttirvyatiriktA upalabhyate / yathA sarpAtma- 15 lAbha eva kauTilyaM na tattasmAd vyatiriktamupalabhyate evaM kriyApIti / tathA kriyAvayavebhyo vyatirikto na tatsamUha upalabhyate tadAtmakatvAt , atastayorabhAvaprasaGgaH syAt / kiJca, kriyA kriyAntarasya paricchedikA kAlavyapadezabhAgityanupapannama anavasthAnAt / sthito hi loke prasthAdiH parimANavizeSaH brIhyAdevasthitasya paricchedako dRSTaH / na ca tathA kriyA'vasthitA astikSaNamAtrAvalambanAbhyupagamAt / na hi svayamanavasthitaH kazcidanavasthitasya paricchedako dRSTaH / 20 pradIpaparispandavat iti cet ; yathA pradIpo'navasthitaH parispandasyAnavasthitasyaiva paricchede vartate tathA kriyApIti; etaccAyuktam / asiddhatvAt / pradIpaH parispandazca kSaNika iti nAsmAbhirabhyupagamyate svakAryasya prakAzanAderanekakSaNasAdhyatvAt / samUhasya paricchedyaparicchedakabhAvAditi cet, na; kSaNikAnAM samUhAbhAvAt / zabdavaditi cet ; na; yathA kSaNikAnAM varNadhvanInAM samudAyaH padavAkyarUpaH tathA kriyAvayavAnAmiti; "etadapyasAmpratam asiddhatvAdeva / na hi varNadhvanayaH 25 kSaNikAH; deshaantrsthshrotRvissybhaavaapttidrshnaat| "zabdAntarArambhAt tatpratisiddhiriti cet / na; kSaNikasyArambhazaktivirahAt / yasmin kSaNe svayamAtmalAbhamApadyate na tadA'nyamutpAdayati asattvAt , uttarakSaNe ca nArabhate utpattyanantarApavargitvAt / AsannasadavasthAko hi kSaNa utpattikAla iti vyapadizyate, uttarakAlamasya sattvaM nAsti ityutpattivyavahAra eva na syAt / "pUrvavijJAnAhitasaMrakArabIjAdhArabhUtAyAM buddhau samudAyakalpaneti cet ; na; tasyA api tAdA- 30 tmyAt / yasya tu dravyArthAdezAt syAnnityA kriyA paryAyArthAdezAca syAdanityA buddhirapi; tasya vastuni buddhau ca kriyAvayavasamUhasya zaktivyaktisvarUpeNa vyavasthitasya kAlavartanayA pratilabdhakAlavyapadezasya paricchinnasyAnyaparicchede vRttirupapadyate iti vyvhaarkaalsiddhiH| tatprasiddhau ca vartamAnAbhAve / 2 asmAkamapi vartamAnakAlo'stIti vadantaM sAMkhyaM prtyaah| 3 ucatAH 5 vartamAnamityarthaH / 5 syAdvAdinaH / 6 pariNAmAdeH / 7 na tu tatta-mu0, da0 b0| 8 vNshaadeH| zikhArUpeNa rANapratiSaNaM galanasadbhAvAt / 10 cet pnni-shr0|" tdsaa-shr0| 12 nyAyavAdimatamAzrityAha baudH| 13 paryAptikaH / 14 "nAdenAhitabIjAyAmantyena dhvaninA saha / AvRttiparipAkAyAM buddhau zabdoprabhAsate ||"-vaakyp0 185 /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 484 tattvArthavArtike [223 mukhyakAlasiddhiH ityuktam / atha kimarthaM paratvAparatvayoH pRthagrahaNam , vartanApariNAmakriyAparatvAparatvAnItyevaM vaktavyam ? paratvAparatvayoH pRthagrahaNaM parasparApetatvAt / 28 / paratvAparatve pRthaggRhyate / kutaH ? parasparApekSatvAt / paratvaM hyapekSyAparatvaM bhavati, aparatvaM cApekSya paratvamiti / atha kimartha vartanAgrahaNamAdau kriyate ? vartanAgrahaNamAdau abhyarhitatvAt / 26 / vartanAgrahaNamAdau kriyate / kutaH ? abhyahiMtatvAt / kathamabhyarhitatvam ? vartanApUrvakatvAt prmaarthkaalprtiptteH| tannimittatvAt vyavahArakAlaliGgasyAprAdhAnyam / atrAha- uktaM bhavatA zarIrAdIni pudgalAnAmupakAra iti, 'tantrAntarIyA jIvaM paribhASante, 10 tatkathamiti ? atrocyate sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH // 23 // sparzagrahaNamAdau viSayabaladarzanAt / / sparzagrahaNamAdau kriyate / kutaH ? viSayabaladarzanAt / sarveSu hi vipayeyu sparzasya balaM dRzyate / spRSTamAhiSvindriyeSu sparzasyAdau grahaNavyaktiH, sarvasaMsArijIvagrahaNayogyatvAzca / 15 rasaprasaGga iti cet ; na sparza sati talAvAt / / syAnmatam-yadi viSayabalAt Adau sparzA'dhItaH, nanu viSayabalatvAt Adau rasa evAdhyeyaH / sparzasukhanirutsukeSvapi rasavyApAradarzanAditi; tannaH kiM kAraNam ? sparze sati tadbhAvAt , tatrApi sati sparza rasavyApAra iti sparzagrahaNamevAdau jyaayH| tata evAnantaraM rasavacanaM sparzagrahaNAnantarabhAvitatvAt (bhAvitvAn) rasagrahaNasya, tadanantaraM tadgrahaNaM kriyate / / vAyau tadabhAvAt vyabhicAra iti cet ; na tatrApyabhyupagamAt / / syAdetat-vAyuH sparzavAna iti tadanAtaraM rasagrahagAbhAvAt vyabhicAra iti; tanna; kiM kAraNam ? tatrApyabhyupagamAt / rUpAdayo hi sparzAvinAbhAvinaH ghaTAdiSviva vAyAvapyabhyupagamyante / sparzavattatra satAM rUpAdInAmapi grahaNaM kasmAnneti cet ? sthUlaviSayagrAhitvAccakSurAdInAM ghrANendriyaviSayavat vAyau satA mapi rUpAdInAmagrahaNam / 25 rUpAt prAg gandhavacanam acAkSuSatvAt / 4 / rUpAt prAk gandhavacanaM kriyate / kiM kAraNam ? acAkSuSatvAt / ante varNagrahaNaM stholye sati tadupalabdheH // 5 // sarveSAmante varNagrahaNaM kriyate / kutaH ? sthaulye sati tduplbdheH| nityayoge matuvidhAnam / 6 / sparzazca rasazca gandhazca varNazca sparzarasagandhavarNAste yeSAM santi te sparzarasagandhavantaH iti nityayoge matuvidhAnaM draSTavyam / yathA kSIriNo nyagrodhA iti kSIreNa nityayogAt matvarthIyavidhAnam , tathA anAdipAriNAmikasparzAdiguNasAmAnyanityayoge maturiti / sparzAdInAmanantaparyAyatve'pi maulabhedaprasiddhyarthamitaH kriyate / mRdukaThinagurulaghuzItoSNasnigdharUkSasparzabhedAH / ete mRdvAdayo'STau sparzasya mUlabhedA draSTavyAH / 30 cArvAkAdayaH / 2 yatiSu / 3 sadbhAvAt tA0, zra0 /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / 24] paJcamo'dhyAyaH 485 tiktakaTukAmlamadhurakaSAyA rsprkaaraaH|| tiktAdayaH paJca rasaprakArAH veditavyAH / gandhaH surabhirasurabhizca / / / gandho dvividhaH-surabhirasurabhizceti / varNAH paJcadhA nIlapItazuklakRSNalohitabhedAt / 10 / nIlAdibhiH paJcabhiH prakAraiH varNA bhidyante / epAMca sparzanAdInAmekaikasya ekadvitricatuHsaMkhyeyA'saMkhyeyAnantagaNapariNAmo'vaseyaH / sakalarUpAdidravyadharmanirdezAt avaziSTavizeSapratipattyarthamAha zabdabandhasaumyasthaulyasaMsthAnabhedanamazchAyAtapo dyotavantazca // 24 // - 0 zabdAdInAmabhihitanirvacanAnAM pariprAptadvandvAnAM matunA abhisaMbandhaH / / zabdAdInAM nirvacanena pratilabdhArthAnAM parasparApekSAyAM satyAM dvandvaM kRtvA matunA saMbandho yojayitavyaH / tadyathA-zapatyarthamAhvayati pratyAyayati, zapyate yena, zapanamAtraM vA zabdaH / vadhnAti, badhyate'sau, 10 badhyate'nena, bandhanamAtraM vA bndhH| liGgena AtmAnaM sUcayati, sRcyate'sau, sRcyate'nena, sUcanamAtra vA sUkSmaH, sUkSmasya bhAvaH karma vA saukSmyam / sthUlayate parivRMha yati, sthUlyate'sau, sthUlyate'nena, sthUlanamAtraM vA sthUlaH / sthUlasya bhAvaH karma vA sthaulyam / saMtiSThate, saMsthIyate'neneti, saMsthitirvA saMsthAnam / bhinatti, bhidyate, bhedanamAtraM vA bhedaH / pUrvopAttAzubhakarmAdayAt tAmyati AtmA, tamyate'nena, tamanamAtraM vA tamaH / pRthivyAdi ghanapariNAmyupazleSAt dahAdiprakAzAvaraNa- 15 tulyAkAreNa chidyate, chinattyAtmAnamiti vA chaayaa| asavadyodayAt AtapatyAtmAnam , Atapyate'nena, AtapanamAtraM vA aatpH| nirAvaraNamudyotayati, udyotyate'nena, udyotanamAnaM vA udyotaH / zabdazca bandhazca saukSmyaM ca sthaulyaM ca saMsthAnaM ca bhedazca tamazca chAyA ca Atapazca udyotazca zabdabandhasaumyasthaulyasaMsthAnabhedatamazchAyAtapodyotAH, te yepa santi te zabdabandhasokSmyasthaulyasaMsthAnabhedatamazchAyAtapodyotavantaH / zabdo dvedhA bhASAlakSaNaviparItatvAt / 2 / zabdo dvadhA vyavatiSThate / kutaH ? bhApAlakSaNaviparItatvAt-bhASAlakSaNo viparItazceti / bhASAtmaka ubhayathA akSarIkRtetaravikalpAt / / tatra bhASAtmakaH zabdaH ubhayathA kalpyate / kutaH ? akSarIkRtataravikalpAt / akSarIkRtaH zAstrAbhivyaJjakaH saMskRtaviparItabhedAt AryamlecchavyavahArahetuH / avarNAtmako dvIndriyAdInAma , atizayajJAnasvarUpapratipAdanahetuzca / sa 25 eva sarvaH prAyogikaH / ___ abhASAtmako dvedhA prayogavinasAnimittatvAt / 4 / abhASAtmakaH zabdo dvedhA vibhajyate / kutaH ? prayogavisrasAnimittatvAt / tatra vainasiko valAhakAdiprabhavaH / ... - prayogazcaturdhA tatavitataghanasauSirabhedAt / / prayogajaH zabdaH caturdhA bhidyte| kutaH ? tatavitataghanasauSirabhedAt / tatra carmatananAttataH pusskrbheriidrduraadiprbhvH| vitataH tantrIkRto vINA- 30 sughoSAdisamudbhavaH / ghanastAlaghaNTAlAlanAdyabhighAtajaH / sauSiro vNshshkhaadinimittH| sa zabdaH AkAzaguNaH iti keSAzcit darzanam / tadayuktamityuktaM purastAt / . zApayati / 2 -dipas-izra0 / 3 vaizeSikANAm-sa0 /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavAstika [524 pare manyante-dhvanayaH kSaNikAH kramajanmAnaH svarUpapratipAdanAdevIpakSINazaktikA nArthAntaramavodhayitumalama / yadi samarthAH myuH; padebhya iva padArtheSu prativarNa varNArthapu pratyayaH syAt / ekena cArtha kRte varNAntaropAdAnamanarthakaM syAt / nApi kramajanmanAM sahabhAvaH saMghAto'sti yo'rthena yajyate / atamtebhyo'rthapratipAdana samarthaH zabdAtmA amRrtA nityo'tIndriyo niravayavo niSkriyoM 5 dhvanibhibhivya igya ityabhyupagantavya iti; etaccAnupapannama ; kutaH ? vyaGgyavyaJjakabhAvAnupapatteH / vyaGagyamtAvana zabdAtmA svena svarUpaNAvasthito vA vyajyeta, anavasthitA vA ? yadi svarUpeNAH vasthitA vyajyataH tatrApi dvataM bhavati dhvanisannidheHprAka pazcAccAnupalabdheH saumyaM vA hetuH syAt , pratibandhakaM vA kiJcina ? yadi saumyAnnopalabhyeta; sarvakAlamasyAgrahaNameva syAta AkAzAdivat / atha dhvaninnidhAna sthaulyamamya" myAta ; vikAraprAptaH" nityatA hIyate / "nApi kiJcit prati10 bandhakamasti ghaTopalabdhI tamovana / prabhAbhAvastamo na vastvantaramiti ceta : naH atizayavattvAta "sampannam.pavattvAja nIlAdivarNavana / svarUpaNAnavasthitazceta ; nAsau vyaGgyaH "kAyaH syAt dhvanisannidhAna svarUpAnaH / tata / vaipAM dhvanInAM vyaJjakatvamayuktam / kiJca, AyA varNadhvaniH zabdAtmanaH sakalasya vA vyaJjakaH syAt , ekadezasya vA ? yadi sakalasyaH itarapAM dhvanInAma AnathakyaM syAna / arthakadazasya; niravayavatvamasya hIyate / kiJca, sa 15 dhvaniyaMJjakaH sphoTamya" vA upakAraM kuryAta, zrotrasya, ubhayasya vA ? na tAvat pRthivIgandhasya jala sekavata mphoTamyopagraha vartateH tasya nityatvAt vikAraprAptyanabhyupagamAt / na cAmRtasyAbhivyahugyasya vikriyApapadyate / nApi cakSuSo'Jjanavat zrotrasyopakAre vartateH vadhirasya guNAntarItpAdanazaktayabhAvAna / yujyate netrasyAJjanamupakArakamiti timirAdidopahananadarzanAta , na tathopahatazravaNasya dhvanikRtamupakAraM "kizcidapyupalabhAmahe / atha kalpendriyasya upagrahe vartate; na tatrArthAvabodhanA20 dupagraho'nyo'sti / tadabhyupagame tenaiva kRtakRtyatvAta sphoTakalpanA" anthikaa| nAyubhayasyopagraho" yuktaH prtyekmyukttvaadev| kiJcana dhvanayaH sphoTAbhivyaktihetavo bhavanti utpattikSaNArdhvamanavasthAnAta utpattikSaNe cA'saMttvAna / atha kSaNikA api santaH abhivyaktihetavaH: kazcedAnI bhava matsaraH ? arthapratyAyane tadabhyupagame ca sphoTakalpanA vyarthA / pradIpavaditi cena : naH tasyAsiddha25 tvAt / nAtpattyanantarApavargI pradIpaH AtmalAbha dezAntarasaMbandhanimittakriyApariNAma viprakRSTadezasthaghaTAdiprakAzanadarzanAt / "karmavaditi cet ; asiddhatvAdeva, karmavyaktayaH kSaNikAH satyaH karmatvajAtimabhivyaJjayantItyasiddhamasmAn prati, dravyaguNakarmavipayasAmA 1 mImAMsakAH / 2 "varNAnAM pratyekaM vAcakatve dvitIyAdivoscAraNAnarthakyaprasaGgAt / Anarthakye tu pratyekamutpattipakSe yogapadyenotpattyabhAvAt / abhivyaktipakSe tu krameNaivAbhivyaktyA samudAyAbhAvAt / ekasmRtyupArUDhAnAM vAcakatve saro rasa ityAdI arthapratipasyavizeSaprasaGgAt tadvyatiriktaH sphoTo nAdAbhivyaGgyo vAcakaH |"-mhaabhaa0 pra0 pR0 16 / nyAyakumu. pR0 745 Ti0 6, 10 / 3 ghakAraTakAretyAdi / 4 ghakArAdivarNAnAm / 5 kSaNikatvAt / 6 varNapadavAkyAtmako loknyaapii| 7 sphoTa ityarthaH / dvau vikalpau bhavataH / 6 AvaraNam / 10 sUcamasvarUpasya varNAdeH / 11 nityatvaM hI-mu0, da0, 20, tA0 / 12 nahi ki-A0, mu0, b0| 13 dRSTA hi tamovRddhiH sandhyAkAlAdArabhya AyAmAdeH, tato'tizayavattvAd vastvantarameva / 14 sapatnavatvAcca-mU0, 90, bhA0 / sampannavatvAcca-mu0, zra0 | tamAlachAyAdivat snigdhanIlatama nIlataratvAdinA / 15 kArya syAt mu. / vyaJjakasya / 16 zabdAtmA sa-mu0, da0, ba0 / 17 varNAdivyagyasya / 18 nityatvamasya kathamiti cedAha / 16-raka kinji-mu0, da0 / 20 karNendriyasya-mu0, da0, ba0 / adRSTena, aSTendriyasyetyarthaH / 21 dhvninaa| 22-ho'pi yu-mu0, da0, ba0 / 23 kiMca te dhvanayo na spho-tA0 zra0, mU0, mu0, A0, da0, j0| 24 vacanAdivyApAravat / 24 kASTasaMcayanAgnisandhukSaNAdi / '
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 487 za24] paJcamo'dhyAyaH nya vizeSatyArthAntarabhUtatyAnabhyupagamAt / 'karmaNo'pi dravyAdapRthagbhUtasya dravyArthAvasthAnAbhyupagamAt / kizca, abhivyaJjakAbhivyaGgyavaidhAt / yathA mUrtaH kriyAvAn pradIpo'bhivyaJjakaH tathaGgyAzca ghaTAdayaH kriyAvanto mUrtimanto dRSTAH, na ca tathA krayAvAMzca, tadvayaGgyaH / sphoTo'pi na taddharmaH tato'bhivyaktathabhAvaH / kiJca, sphoTaH dhvaneranyo vA syAt , ananyo vA ? yadyananyaH; tAdAtmyaM prApnoti, vyagyatvAbhAvazca bhedAbhAvAt / athAnyaH; tasya shrotroplbhytvaabhaavH| kizca, vyaGgyatve sati anityatvaM syAt sphoTaraya ghaTAdivat vijJAnena vyaGagyatvAt / AkAzAdevyabhicAra iti cet ;na; mUrtimA vyaGgyatvAditi vizeSyavacanAt / kiJca, yasya vyaGagyatvaM tasya kAryatvapi dRSTaM yathA ghaTAdeH / na tathA sphoTasya kAryatvamasti nityatvAbhyupagamA- 10 diti vynggytvaabhaavH| mahadAdivaditi cet ; sAdhyasamatvAt , yathA mahadAdi vyaGgyameva na kArya tathA sphoTo'pIti; tanna; sAdhyasamatvAta / yathedaM sphoTasya vyaGagyatvaM sAdhyaM tathA mahadAderapIti / kiJca, dRSTAntAbhAvAt / na cAmUrtaH kazcinnityo niravayavoM mUrtimatA'nityena sAvayavena vyaGgyA dRSTaH, tadabhAvAt sAdhyasiddhayabhAvaH / tasmAt dhvanirUpa eva zabdo dvizaktirabhyupagantavyaH / sa ca pudaladravyArthAdezAttato'nanyatvAt syAnnityaH zrotropalabhyaparyAyasAmAnyasthi- 15 tyapekSayA kAlAntarasthAyI, pratisamayasthitibhedApekSayA kSaNika iti ca jainezvaradarzanamanavadyam / vandho'pi dvidhA visAprayogabhedAt / / bandhazca dvaividhyamaznute / kutaH ? visrasA-prayogabhedAt / vainasikaH prAyogikazceti / / Adyo udhA AdimadanAdivikalpAta 7 AyA vainasiko bandho dvidhA bhidyate / kutaH ? AdimadanAdivikalpAn / tatrAdimAna snigdharUkSaguNanimittaH vidyudulkAjaladhArAgnIndradhanurAdi- 20 vipayaH / anAdirapi vainasikavandhI dharmAdharmAkAzAnAmekazaH traividhyAnnavavidhaH / dharmAstikAyavandhaH dharmAstikAyadezabandhaH dharmAstikAyapradezabandhaH / adharmAstikAyabandhaH adharmAstikAyadezavandhaH adharmAstikAyapradezavandhaH / AkAzAstikAyavandhaH AkAzAstikAyadezabandhaH AkAzAstikAyapradezabandhazcati / kRtsnA dharmAstikAyaH, tadardha dezaH, ardhAdha pradezaH / evamadharmAkAzayorapi / kAlANanAmapi satataM paramparavizlapAbhAvAta anAdiH / ekajIvapradezAnAM ca saMharaNavisarpaNasva- 25 bhAvatve'pi paramparaviyogAbhAvAta anaadirvndhH| dharmAdharmakAlAkAzAnAM parasparaviyogAbhAvAt anAdirvandhaH / nAnAjIvAnAmapi sAmAnyApekSayA itarayaH saha sambandho'nAdiH / pudgaladravyepvapi mahAskandhAdInAM sAmAnyAdanAdivandhaH / evaM sarvavyavipaye bandhe sati pudgalaprakaraNAt tadvipayo vandhaH parigRhyate / vinasA vidhiviparyaye nipAtaH / / pauruSeyapariNAmApakSo vidhiH, tadviparyaye visrasAzabdo 30 nipAtA draSTavyaH / visasA prayojano vainasiko bandhaH / / prayogaH puruSakAyavAGmanaHsaMyogalakSaNaH / / / purupasya kAyavAGmanaHsaMyogaH prayoga ityucyate / "prayogaprayojano bandhaH prAyogikaH / sa dvadhA ajIvaviSayo jIvAjIvaviSayazceti / tatrAjIvavipayo jatukASTAdilakSaNaH / jIvAjIvaviSayaH krmnokrmbndhH| karmabandho jJAnAvaraNAdigTatayoM" vakSyamANaH / nokarmavandhaH audArikAdivipayaH / sa punaH paJcavidhaH-AlapanA''le"- 35 panasaMzleSazarIrazarIribhedAta / rayazakaTAdInAM loharajjuvaratrAdibhirAlapanAdAkarSaNAt bandhaH . sattAsAmAnyasya / 2 va kahipatasya / 3 asmAkam / 1 vyApArasyApi / 5 mUrtAdidharmA na bhavati / 6-tAM vya-tA0, shr0| 7 dIpAdikaraNa sya ghaTAdera zyatvAdi kAram / 8 saya / / bandho'pi dvi-mu0 / 10 prayogaH prayo-tA0, zra0 / 11-dhA va-mu0, da0, b0|12-naalynsN-taa0,0, muu0|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 488 tattvArthavArtike [124 AlapanabandhaH / anekArthatvAt dhAtUnAM lapiH AkarSaNakriyo jJeyaH / kuDyaprAsAdAdInAM mRtpiNDeSTakAdibhiH pralepadAnena anyonyA lepanAt arpaNAt AlepanavandhaH / dhAtUnAmanekArthatvAt AGapUrvasya lipaH arpaNakriyasya grahaNam / jatukASThAdisaMzleSaNAt sNshlessbndhH| zarIrabandhaH paJcadhA-audArikavaikriyikAhArakataijasakArmaNazarIranokarmabandhabhedAt / sa pratyekaM catuzcatuzcaturdUi5 rekabhaGgabhedAt paJcadazadhA / tatraudArikazarIranokarmapradezAnAmaudArikazarIranokarmapradezairanyo vizAt audArikaudArikazarIranokarmabandhaH prathamaH / audArikataijasazarIranokarmapradezAnAm anyonyAnupravezAd audArikataijasazarIranokarmabandho dvitIyaH / audArikarkAmaNazarIranokarmapradezAnAmanyonyAnupravezaH audArikakArmaNazarIranokarmabandhastRtIyaH / audArikataijasakArmaNazarIranokarmadezAnAmanyonyAnupravezaH audArikataijasakArmaNazarIranokarmabandhazcaturthaH / anena vidhinA vaikriyikavaikriyikazarIranokarmabandhaH vaikriyikataijasazarIranokarmabandhaH vaikriyikakArmaNazarIranokarmabandhaH vaikriyiktaijskaarmnnshriirnokrmbndhH| AhArakAhArakazarIranokarmabandhaH AhArakataijasazarIranokarmabandhaH AhArakakArmaNazarIranokarmabandhaH AhArakataijasakArmaNazarIranokarmavandhaH / taijasataijasazarIranokarmabandhaH taijasakArmaNazarIranokarmabandhaH / kArmaNa kArmaNazarIranokarmabandhazca yojyaH / zarIribandho dvedhA-anAdirAdimAMzca / aSTajIvamadhyapradezAnA15 muparyadhazcaturNA rucakavadavasthitAnAM sarvakAlamanyonyAparityAgAt anAdi vandhaH / itarepA prade zAnAM kanimittasaMharaNavisarpaNasvabhAvatvAdAdimAn / athavA, yathA krodhapariNata Atmaiva krodhaH tathA taptAyaHpiNDavat zarIreNa saha bandhaM pratyAtmanaH ekatvAdAtmaiva zarIramiti vyapadezAt pUrvoktAH paJcadaza vikalpAH zarIriviSayatvena yojyaaH| audArikAdizarIrabhedArpaNAt prAguktA viklpaaH| atrAha-karmanokarmaNoH kaH prativizeSa iti ? ucyate-AtmapariNAmena yogabhASalakSaNena kriyata iti karma / tadAtmano'svatantrIkaraNe mUlakAraNam / tadudayApAditaH pudgalapariNAma AtmanaH sukhaduHkhabalAdhAnahetuH audArikazarIrAdiH ISatkarma nokarmetyucyate / kiJca, sthitibhedAdbhedaH / karmaNAM sthitiruttaratra vakSyate / nokarmaNAM sthitirucyate-audArikavaikriyikazarIrayoH svaayuHprmaannsthitinissekH| tatraudArikazarIrasya tripalyopamA sthitiH, yasmAdekasamayAdArabhya A25 tripalyopamasamAptaravasthAnam / vaikriyikazarIrasya trayastriMzatsAgaropamA sthitiH, yasmAdekasamaya niSekAdArabhya trayastriMzatsAgaropamAntyasamayAvasthAnam / AhArakazarIrasya antarmuhartaparimANA sthitiH| taijasazarIrasya SaTSaSTisAgaropamA sthitiH / kArbhaNazarIrasya karmasthitiH jJAnAvaraNAdyanekakarma sthatisaMbhave'pyAtmIyaiva karmasthiti hyaa| audArikavaikriyikataijasakArmaNazarIrakarmaNA mekaikasya viMzatisAgaropamakoTIkoTyaH sthitiH| AhArakazarIrakarmaNo'ntaHkoTIkokhyaH sthitiH / 30 saumyaM dvividham antyamApekSikaM ca / 10 / saukSmyaM dvividhaM veditavyama / kutaH ? antyama ApekSikaM ceti / tatrA'ntyaM paramANUnAm / ApekSikaM bilvAmalakabadarAdInAma / tathA sthaulyam // 11 // tenaiva prakAreNAntyam ApekSikaM ceti dvividhaM sthaulyamavagantavyam / tatrAntyaM sthaulyaM jagadvyApini mahAskandhe / ApekSikaM badarAmalakabilvatAlAdipu / saMsthAna dvedhA-itthaMlakSaNam anitthaMlakSaNaM ca / 12 / saMsthAnamAkRtidhA bhidyate-itthaM35 lakSaNam , anitthaMlakSaNaM ceti / vRttabhyanacaturastrAyataparimaNDalAdi itthamato'nyadanittham / 13 / vRttaM vyatraM catarasamAyataM 1-nyAlayanA-tA0, zra0, mU0 / 2 Alayanaba-tA0, zra0, mR0 / 3 liGa:-tA0, zra0, mU0, da0 / li-tA0, zra0, mu0| 4-disambandhaH mu0, d0| 5 saha sambandhaM pra-zra0 / saha bandhe styaa-d| 6 zarIrigandhaH / 7 zarIravi-mU0, tA0, 10, da0 / 8 aSTavidham /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224] paJcamo'dhyAyaH 486 parimaNDalamityevamAdi saMsthAnamitthaMlakSaNama / aso'nyanmeghAdInAM saMsthAnam anekavidham itthamidamiti nirUpaNAbhAvAt anitthaMlakSaNam / bhedaH SoDhotkaracUrNakhaNDacUrNikApratarANucaTanavikalpAt / 14 / bhedaH poDhA bhidyate / kutaH ? utkarAdivikalpAt / tatrotkaraH kASThAdonAM karapatrAdibhirutkaraNam / bUrgo yavagodhUmAdInAM saktukaNikAdiH / khaNDo ghaTAdInAM kapAlazarkarAdiH / cUrNikA mASamudgAdInAm / prataro'- 5 bhrapaTalAdInAm / aNucaTanaM taptAyaHpiNDAdiSvayodhanAdibhirabhihanyamAneSu sphaliGganirgamaH / tamo dRSTipratibandhakAraNam / 14 // dRSTeH pratibandhakaM vastu tama iti vyapadizyate / yadapaharan pradIpaH prakAzako bhavati / chAyA prakAzAvaraNanimittA / 16 / prakAzAvaraNaM zarIrAdi yasyA nimittaM bhavati sA chaayaa| dvadhA tadvarNAdivikAra-pratibimbamAtragrahaNavikalpAta 17 sA chAyA dvadhA vyavati- 10 SThate / kutaH ? tadvarNAdivikArAt pratibimbamAtragrahaNAJca / AdarzatalAdiSu prasannadravyeSu mukhAdicchAyA tadvarNAdipariNatA' upalabhyate / itaratra pratibimbamAtrameva / atrAha-viparIta'grahaNaM kutaH, prAGmukhasya pratyaGamukhA chAyA dRzyate iti ? prsnndrvyprinnaamvishessaadbhvti| atra coryate-nAdarzatalAdicchAyAsadbhAvaH / kiM tarhi ? 'nayananirgatena razminA ghanadravyAt pratihatanivRttena svamukhasyaiva grahaNam' iti; tadayuktam / viparyAsagrahaNAbhAva- 15 prasaGgAt, kuDyAdiSu atiprasaGgAt , grahaNazaktyabhAvAca / viparyAsagrahaNAbhAvaprasaGgastAvat yadi pratinivRttena nayanarazminA svazarIrasyaiva grahaNaM prAGmukhasya prAGmukhamityeva grahaNaM syAt , viparyAsahetvabhAvAt / kuDyAdiSu cAtiprasangaH syAt , nayanarazmeH pratighAtasya tatrApi sadbhAvAt / nApyasau nayanarazmiH zarIrAniSkAntaH manasA'nadhiSThito grahItuM zaknoti / Atapa uSNaprakAzalakSaNaH / 18 / Atapa Adityanimitta uSNaprakAzalakSaNaH pudgalapariNAmaH / 20 udyotazcandramaNikhadyotAdiviSayaH / 19 / candramaNikhadyotAdInAM prakAza udyota udyte"| kriyopasaMkhyAnaM pudgalapariNAmAditi cet, na dharmAdharmAkAzAnAM kriyApratiSedhAsaMbandhenoktatvAt / 20 / syAdetat-kriyA upasaMkhyAtavyA / kutaH ? pudalapariNAmAditi; tanna; kiM kAraNam ? dharmAdharmAkAzAnAM kriyApratiSedhasaMbandhenoktatvAt / kAlasyApi kriyAvattvaprasaGga iti cet ; na; pUrvatrAnabhidhAnAt / 21 / syAnmatam-yadi 25 dharmAdharmAkAzAnAM kriyApariNAmapratiSedhAt sAmarthyAt pugalAnAM kriyAvattvamavasIyate, nanu kAlasyApi kriyAvattvaM prasajyata iti; tannaH kiM kAraNam ? pUrvatra anabhidhAnAt "ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH" [ta0 sU0 5 / 1] ityatra / tatra hi pAThe "A AkAzAdekadravyANi, niSkriyANi" [ta. sU0 5/6-7] ityataH kAlasya bahirbhAvAt pudalavat kriyAvattvaM bhavet / athavA, pUrvatrAnabhidhAnAt / kadravyANi jIvAH kAlazceti / yadi kAlasya kriyAvattvamiSTaM bhavet tatra paThyata, 30 tathA sati "jIvAzca" [ta. sU0 5 / 3] iti cazabdAkaraNAt laghusUtraM syAt , punaH 'kAlazca' ityava .1 pratibandhamA-10, ma, d0| 2 pratibandhamA-da0, 10 / 3 devadattamukhasya zyAmatvAdi / prtibndhmaa-0| 5-rItaM pr-shr0| 6 atra prtivaakymucyte| - "atra amo yadA tAvajjale sauryeNa tejasA / sphuratA cAkSuSaM tejaH pratisrotaH pravartitam // svadezameva gRhNAti savitAramanekadhA / bhinnamUrti yathApAtraM tadAsyAnekatA kutaH ||"-mii0 zlo. zabdani0 zlo. 180-101 / 8 AdarzAdi / prAramukhameva pr-mu0,10|10-taanaa-shr0|11 ucyate-mu0, mU0, tA0, d0| vad vyaktAyAM baaci| 12-varavamanumIyate mu0 / 13 kelyaashngkaayaamaah|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 tattvArthavArtike [za24 canAcca / anantasamayArtha punaH 'kAlazca' iti kartavyamiti cetana, AkAzasyAnantAHkAlasya ceti siddhatvAt / evaM laghIyasA nyAyena siddhe yaduttaratra videze "kAlaca" [ta0 sU0 5 / 36 ] iti vacanaM tena jJAyate nAsti kAlasya kriyAvattvamiti / taJca niSkriyatvaM parispandAtmikAM kriyAM pratyava seyam, na cAstyAdikriyAM prati / tasmAdanAdipAriNAmikAstyAdikriyAdravyArthAdezAt syAt 5 kriyAvAn kAlaH / dezAntaraprApaNasamarthaparispandakriyAvizeSapariNAmAbhAvAdezAcca syAniSkriyaH / sA dazaprakArA prayogabandhAbhAvacchedAbhighAtAvagAhana gurulaghusaMcArasaMyogasvabhAvanimittabhedAt / 21 / saiSA kriyA dazaprakArA veditavyA / kutaH prayogAdinimittabhedAt , tadyathA iSveraNDabIjamRdaGgazabdajatugolakanaudravyapASANAlAbU surAjaladamArutAdInAma / iSucakrakaNayAdInA prayogagatiH / eraNDatindukabIjAnAM bndhaabhaavgtiH| mRdaGagabherIzaGkhAdizabdapudgalAnAM chinnAnAM 10 gatiH chedagatiH / jatugolakakandudArupiNDAdInAm abhighAtagatiH / naudravyapotakAdInAm avagAha ngtiH| pASANAyaHsphAlAnAM gurugatiH / alAbUdrutAkatUlAdInAM laghugatiH / surAsauvIrakAdInAM sNcaargtiH| 'jaladarathamuzalAdInAM vAyuvAjihastyAdInAM saMyoganimittA saMyogagatiH / mArutapAvakaparamANusiddhajyotiSkAdInAM svabhAvagatiH / vAyoH kevalasya tiryaggatiH / bhasvAdiyogAda niyatA gtiH| agnerUrdhvagatiH kaarnnvshaahigntrgtiH| prmaannorniytaa| siddhyatAmUvaM15 gatireva / jyotiSAM nityabhramaNaM nRloke / matvarthIyaprayogAdanyatvaM zabdAdInAM daNDavaditi ceta:naH anekAntAta / 22 / syAnmatamayathA anyatve sati saMbandhe matvarthIyo dRzyate daNDI devadatta iti, tathA atrApi matvarthIyadarzanAt zabdAdInAmanyatvaM tadvadbhayo'numIyata iti; tannaH kiM kAraNam ? anekAntAt / ananyatve'pi loke matvarthIyo dRzyate-sAravAna stambhaH AtmavAn puruSaH iti / __kathaJcit anyatvopapattazca / 23 // zabdAdInAM pudgalebhyaH bhedArthAdezAt syAdanyatvam / zabdAdipariNAme ca taptAyaHpiNDavat tAdAtmyAdezAt syAdananyatvam / atrAha-yadi sparzAdayazca zabdAdayazca pudgalapariNAmAH kimarthameSAM pRthaggrahaNaM nanu eka eva yogaH kartavyaH iti ? atrocyate pRthaggrahaNaM keSAzcidubhayaparyAyajJApanArtham / 24 / sparzAdayaH paramANUnAM skandhAnAM ca 25 bhavanti zabdAdayastu skandhAnAmeva vyaktirUpeNa bhavanti saudamyavA ityetasya vizeSasya prati pattyarthaM pRyagyogakaraNam / saukSmyaM tu antyamaNuSveva, ApekSikaM skandheSu / yadyevaM saudamyagrahaNaM pUrvasUtra evaM kartavyam ? iha karaNaM sthaulyapratipakSapratipattyartham / ___sparzAdInAmekajAtIyapariNAmakhyApanArtha ca / 25 // sparzAdInAM guNAnAM pariNAma ekajAtIya ityetasyArthasya khyApanArtha ca kriyate pRthagrahaNam / tadyathA-parza eko guNaH kAThinyalakSaNaH 30 svajAtyaparityAgena pUrvottarasvagatabhedanirodhopajananasantatyA vartanAt, dvitricatuHsaMkhyeyA'saMkhyeyA nantaguNakaThinasparzaparyAyai reva pariNamate na mRduguruladhvAdisparzaH / evaM mRdvAdayo'pi yojyAH / rasazca tikta eka eva guNaH rasajAtimajahan pUrvavannAzotpAdAvanubhavana dvitricatuHsaMkhyeyA'saMkhyeyAnantaguNatiktarasaireva pariNamate na kaTukAdirasaiH / evaM kaTukAdayo veditavyAH / gandhazca surabhireko guNaH svajAtimajahanpUrvavavathAdiguNasurabhigandhaparyAyai reva pariNamate nAsurabhigandhaiH / evamasurabhigandho 35 vAcyaH / varNazca zukla eko guNaH svajAtyaparityAgena pUrvavaDhyAdizuklavarNaM reva pariNamate na nIlA 1 pradezAH / 2 kAlasya ceti tatraivokta anantAH samayA iti gamyate / 3 nirdeze mu / aprakRte guNaparyayavadAvyamityatra / 4-hagu-tA0, zra0, muu0| 5 tumburastindukaH sphUrjakaH kAlaskandazca shitisaarke| 6 jaladharamu-mu0, da0, b0| 7 jJAnArtham-mU0, zra0, da0, ba0 /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 ] paJcamo'dhyAyaH 461 dibhiH / evaM nIlAdayo'pi ca netvyaaH| atha yadA kaThinaparzI mRdumparzana, gugaladhunA, snigdho rUkSeNa, zIta uSNena pariNamate, tiktazca kaTukAdibhiH, surabhizcetareNa, zuklazca kRSNAdibhiH, itare caitaraiH, saMyoge ca guNAntaraistadA katham ? tatrApi kaThinasparzaH mparzajAtimajahana mRdusparzanaiva vinAzotpAdau anubhavan pariNamate netaraiH, evamitaratrApi yojyam / _ nodanAbhighAtApasaMkhyAnamiti cet ; na: cazabdasyaSTasamuccayArthatvAt / 26 / myAnmatama- 5 nodanAbhighAtAdayaH pudalapariNAmAH santi tepAmatropasaMkhyAnaM kartavyamiti; tanna; kiM kAraNam ? cazabdasyeSTasamuccayArthatvAt / ye pudgalapariNAmA Agame iSTAH tepAmiha cazabdena samuccayaH kriyate / atrAha-yadyevamartha pRthagyogakaraNama , ucyatA ke sparzAdipariNAmAH pudgalAH, ke vA tadubhayabhAjaH iti ? atrocyate aNavaH skandhAzca // 25 // pradezamAtrabhAvisparzAdiparyAyaprasavasAmarthya nANyante zabdyante ityaNavaH / / / pradezamAtrabhAvibhiH sparzAdibhiH guNamsatataM pariNamanta ityevaM aNyante zabdAnte ye te aNavaH / saucamyAdAtmAdayaH AtmamadhyA AtmAntAzca / uktaM ca "antAdi antamajha antantaM va iMdie geu / jaM davvaM avibhAgItaM paramANa vijANIhi // 1 // "[ sthaulyAdgrahaNa nikSepaNAdivyApAgaskanda(ndha)nAtskandhAH / / sthaulyabhAvena grahaNanikSepaNAdivyApArAmkanda (ndha)nAta mkandhA iti saMjJAyante / ruDhI kriyA kacita matI upalakSaNatvenAzritA iti grahaNAdivyApArA'yogyapvapi dvathaNukAdipu skandhAvyA vartate / ___ ubhayatra jAtyapenaM bahuvacanam / 3 / anantabhedA api pudgalA aNujAtyA mkandhajAtyA ca / dvaividhyamApadyamAnAH sarva gRhyanta iti tajjAtyAdhArAnantabhedasaMsUcanArtha vavacanaM kriyate / 20 aNuskandhA ityastu laghutvAditi ceta : naH ubhayasUtrasaMvandhArthatvAt bhedakaraNasya / 4 / myAnmatama-'aNavaH skandhA aNamkandhAH' iti vRttikaraNamiha yuktaM laghutvAditi; tannaH kiM kAraNama ? ubhayasUtrasaMbandhArthatvAt bhedakaraNamya-mparzagsagandhavarNavanto'NavaH, zabdavandhasaukSmyasthaulyasaMsthAnabhedatamazchAyAtapodyAtavantazca skandhA iti / vRttI punaH satyAM samudAyasyArthavattvAt avayavArthAbhAvAna bhedenAbhisaMvandhaH kata na zakyaH / 25 kAraNameva tadantyamityasamIkSitAbhidhAnam kathaJcita kAryatvAt / / "kAraNameva tadantyam" [ ] iti kecita kathayanti paramANama; tadasamIkSitAbhidhAnama; kutaH ? kathaJcit kAryatvAt / paramANahi kenacita prakAreNa kAryaH "bhedAdaNa:" [5 / 27] iti vakSyamANatvAt / ___ avirodha iti ceta; naH evazadenA'vadhAraNAt / / syAdetat-kathaJcit kAryatvopapattau kAraNatvasya apratipedhAt avirodha iti; tannaH kiM kAraNama ? evazabdenAvadhAraNAt / yata eva- 30 kArakaraNaM tato'nyatrAvadhAraNamiti kAraNameva paramANana kAryamiti kAryatvaniSedhAt / __.. nitya iti cAyuktaM snehAdibhAvenAnityatvAt / / nityaH paramANuH iti etacca vacanamayuktam / phutaH ? snohAdibhAvena anityatvAt / snehAdayo hi guNAH paramANau prAdurbhavanti viyanti ca, tatastatpUrvakamasyAnityatvamiti / . kAraNameva tadantyamityAdivacyamANasaMgrahazlokAbhiprAyaM manasikRtya ekAntamataM nirAkaroti / 2 prAyam / 3 "uktaM ca-kAraNameva tadantyaM'-ta. bhA. 5 / 25 / "aMtAdimajhahINaM apadesaM iMdiaihiM Na hugeujhN| jaM davaM avibhattaM taM paramANa kahaMti jiNA ||"-ti0p011 virodha eva / / 6
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 tattvArthavArtike [za25 anAdiparamANvaSasthamiti cet ; na; tatkAryAbhAvAt / / syAnmatam-anAdyaNutvAvasthaH paramANurasti sa dvathaNukAdikAryahetutvAt kAraNameva na kAryam / na hi asau bhedAdutpadyata iti; tannaH kiM kAraNam ? tatkAryAbhAvAt / na hi tasyAnAdipAriNAmikANvavasthasya kAryamasti, tatvabhAvAvinivRttaH / sati ca kArye tadbhadAdaNuriti kAryatvasiddhiH / tataH kAryasyAbhAvAt kAraNamiti 5 vyapadezazca nopapadyate / nahi asati putra asti pitRvyapadeza iti / chAyAdi tatkAryamiti cet ; na; skandhanimittatvAt / / yadi chAyAdi kAryamanAdiparamAjoriti kalapyate; tadapi nopapadyate; kutaH ? skandhanimittatvAt / anantAnantapradezaskandhArabdhaM chAyAdi nAnAdiparamANukAryam / pratikSAmAtramiti cet ; na; cAnuSatvAt // 10 // atha matam-pratijJAmAtrametat skandhakArya 10 chAyAdi nANukAyamiti; taccAyuktamaH kutaH ? cAkSupatvAt / cAkSupaM hi chAyAdi acAkSuSamaNu(SANu)kArya na bhavitumarhati / na cAnAdiparamANu ma kazcidasti "bhedAdaNuH / " [5 / 27] iti vacanAt / nityavacanaM tadarthamiti cet : na; tasyApi snehAdivipariNAmAbhyupagamAt / 11 / syAnmatam-nityavacanamanAdiparamANvarthamiti; tanna; kiM kAraNam ? tasyApi snehAdivipariNAmAbhyupaga mAt / na hi niSpariNAmaH kazcidartho'sti / 15 nayApekSamiti cet ; yuktam / 12 / atha matam-"kAraNameva tadantyaM nityaH' [ ] iti vacanaM nayApekSam / dvayaNukAdivat saMghAtakAryAbhAvAt kAraNameva, dravyArthatayA vyayodayAbhAvAt nityaH, ityevaM sati yuktam , hetuvizeSasAmarthyArpaNe avadhAraNA'virodhAt, dravyArthatayA'vasthAnAcca / ____ekarasavarNagandho'NuH niravayavatvAt / 13 // ekarasaH ekagandhazca paramANurveditavyaH / kuta : ? niravayavatvAt / sAtrayavAnAM hi mAtuliGgAdInAma anekarasatvaM dRzyate, anekavarNatvaM ca 20 mayurAdInAm , anekagandhatvaM cAnulepanAdInAM ca / niravayavazvANurata ekarasavarNagandhaH / dvisparzI virodhAbhAvAt / 14 / dvisparzI'NuravagantavyaH / kutaH ? virodhAbhAvAt / kau punaH dvau spazauM ? zItoSNasparzayoranyataraH snigdharUkSayoranyatarazca, ekapradezatvAt virodhinoH yugapadanavasthAnam / gurulaghumRdukaThinasparzAnAM paramANuSvabhAvaH, skandhaviSayatvAt / kathaM punastepAmaNUnAmatyantaparokSANAm astitvavasIyata iti cet ? ucyate tadastitvaM kAryaliGgatvAt // 15 // teSAmaNUnAmastitvaM kAryaliGgatvAdavagantavyam / kAryaliGgaM hi kAraNam / nA'satsu paramANuSu zarIrendriyamahAbhUtAdilakSaNasya kAryasya prAdurbhAva iti / ___anekAntaH kAraNatvAdivikalpaH / 16 / aNoH kAraNatvAdivikalpo'nekAnto yojyaH-syAkAraNaM syAtkAryamityAdi / dvathaNukAdikAryaprAdurbhAvanimittatvAt syAtkAraNamaNuH, bhedAdupajAyata iti syAtkAryam, snigdharUkSatvAdikAryaguNAdhikaraNAdvA / tataH punarbhedAbhAvAt syAdantyaH, pradezabhedAbhAve'pi punarapi guNabhedasadbhAvAta syAnnAntyaH / sUkSmapariNAmasadbhAvatvAt syAtsUkSmaH, sthUlakAryaprabhavayonitvAt syAtsthUlaH / dravyatA'parityAgAt syAnnityaH, bandhabhedaparyAyAdezAt guNAntarasaGakrAntidarzanAJca syAdanityaH / niSpadezatvaparyAyArpaNAt syAdekarasavarNagandho dvisparzazca, aneka . apratibandhatvAt / 2 paramANI ekadvitricatuHsaMkhyeyAsaMkhyeyAdisnehAdiguNahAnivRddhirUpavividhapariNAmAjIkArAt / 3 kArya dvividhaM saMghAtakArya bhedakAryamceti, tayormadhye / 4 dvayaNukAdiskandhakAryApekSayA kAraNamiti / 5mAtuluGgA-zra0 / 6 "kAryaliGga hi kAraNam"-AptamI0 zlo0 68 / 7-sadAbabalAt mu| -sadbhAvAt zra0, A0 / 8 yogitvAt mu0, da0, tA0, ba0 /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ za26 ] paJcamo'dhyAyaH 463 pradezaskandhapariNAmazaktiyogAt syAdanekarasAdiH / kAryaliGgenAnumIyamAnasadbhAvAdezAt syAkAryaliGgaH, pratyakSajJAnagocaratvaparyAyAdezAt syAnna kAryaliGgaH / uktaM ca "kAraNamevaM tadantyaM sUcamo nityazca bhavati paramANaH / ekarasagandhavarNo dvisparzaH kAryaliGgazva // 1 // " [ ke punaH skandhAH ? pariprAptabandhapariNAmAH skandhAH / 16 / bandho vakSyate, taM pariprAptAH ye'NavaH te skandhA iti vyapadezamarhanti / te trividhAH-skandhAH skandhadezAH skandhapradezAzceti / anantAnantaparamANubandhavizepaH skndhH| tadadha dezaH / ardhAdha pradezaH / tadbhadAH pRthivyaptejovAyavaH sparzAdizabdAdiparyAyAH / pRthivI tAvat ghaTAdilakSaNA sparzAdizabdAdyAtmikA siddhaa| ambho'pi tadvikAratvAt tadAtmakam , sAkSAt gandhopalabdhezca / tatsaMyoginAM pArthivadravyANAM gandhaH tadguNa ivopalabhyata 10 iti cet, na; sAdhyatvAt / tadviyogakAlAdarzanAt tadavinAbhAvAca tadguNa eveti nizcayaH kartavyaH-gandhavadambhaH rasavattvAt Amraphalavat / tathA tejo'pi sparzAdizabdAdisvabhAvakaM tadvatkAyatvAt ghaTavat / sparzAdimatAM hi kASThAdInAM kArya tejH| kiJca, tatpariNAmAt / upayuktasya hi "AhArasya sparzAdiguNasya vAtapittazleSmavipariNAmaH / "pittaM ca jaTharAgniH, tasmAt sparzAdimattejaH / tathA sparzAdizabdAdipariNAmo vAyuH sparzavattvAt ghaTAdivat / kiJca, tatpariNAmAt / 15 upayuktasya hi AhArasya sparzAdiguNasya vAtapittazleSmavipariNAmaH / vAtazca prnnaadiH| tato vAyurapi sparzAdimAn ityavaseyaH / etena 'catuniyekaguNAH pRthivyAdayaH pArthivAdijAtibhinnAH' iti darzanaM pratyuktam / Aha-kimepAM aNuskandhalakSaNaH pariNAmo'nAdiH, uta AdimAn iti ? ucyate-sa khalutpattimattvAdAdimAn pratijJAyate / yadyevamabhidhIyatAm-kasmAnimittAdutpadyanta iti / tatra 20 skandhAnAM tAvadutpattihetupratipAdanArthamidamucyate bhedasaMghAtebhya utpadyante // 26 // saMhatAnAM dvitayanimittavazAt vidAraNaM bhedaH / / bAhyAbhyantaravipariNAmakAraNasannidhAne sati saMhatAnAM skandhAnAM vidAraNaM nAnAtvaM bheda ityucyate / viviktAnAm ekIbhAvaH saMghAtaH / / pRthagbhUtAnAm ekatvApattiH saMghAta iti kthyte| 25 dvitvAda dvivacanaprasaGga iti cet ; na; bahuvacanasyArthavizeSajJApanArthatvAt / / syAdetadbhedasaMghAtayoDhitvAt dvivacanena bhavitavyamiti; tannaH kiM kAraNam ? "bahuvacanasyArthavizepajJApanArthatvAt / ato bhedena saMghAtaH bhedasaMghAtaH ityasyApyavarodhaH kRto bhavati / utpUrvaH padityarthaH / 4 / utpUrvaH padirjAtyartho draSTavyaH-utpadyante jAyanta iti yAvat / tadapekSA hetunirdezaH / / bhedasaMghAtebhya ityayaM hetunirdezaH tadapekSo veditavyaH / ""nimitta- 30 kAraNahetupu sarvAsAM prAyadarzanAt"[pAta. mahA0 2 / 3 / 23] iti bhedasaMghAtebhyaH kAraNebhyaH utpadyante 1 tdntyH-mu0| 2 gandha / 3 pRthivIvatva / 4 pArthivadravyasya / 5 pittaM jtth-shr0|6 pArthivagyakAryatvAt / 7 pArthivapariNAmatvAt / 8 naiyAyikAdInAm / "kathaM taha me guNA viniyoktavyA iti ? ekaikazyena uttarottaraguNasadbhAvAduttarANAM tadanupalabdhiH |"-nyaaysuu0 3 / 1 / 64 / 1-dyate iti mu.| 1. bhedAt saMghAtAt bhedasaMghAtAbhyAM ca skandhA utpadyante ityarthaH / 11hetI hetvathaiH sarvAH prAya iti / 12 pradarzanAt-mu0, da0 /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 tattvArthavArtike [ 5127-30 iti hetvarthagateH / tadyathA - dvayoH paramANvoH saMghAtAd dvipradezaskandha utpadyate / dvipradezasya aNozca trayANAM vA aNUnAM saMghAtAttripradezaH / dvayoH dvipradezayoH tripradezasyANozcaturNAM vA aNUnAM sNghaataacctussprdeshH| evaM saMkhyeyAnAm asaMkhyeyAnAmanantAnAM ca saMghAtAttAvatpradezaH / epAmeva bhedAn dvipradezaparyantAt skandhA utpadyante / evaM bhedasaMghAtAbhyAm ekasAmayikAbhyAM dvipradezAdayaH 5 skandhA utpadyante anyato bhedena anyasya saMghAteneti / evamuktAnAmaNuskandhAnAmavizeSeNa bhedAdihetukotpattiprasaGge vizeSapratipattyarthamidamucyatebhedAdaNuH // 27 // sAmarthyAdavadhAraNapratIterevakArAvacanaM abbhakSavat |1| yathA na kazcit apo na bhakSayati ityabhakSaNasiddheH abbhakSavacanAt apa eva bhakSayatItyavadhAraNaM gamyate, evaM bhedasaMghAtebhya 10 utpadyante ityanenaivANorbhedAdutpattau siddhAyAM punarvacanamavadhAraNArthaM bhavati bhedAdevANuH na saMghAtAt nApi bhedasaMghAtAbhyAmiti / atrAha-saMghAtAdeva skandhAnAmAtmalAbha siddherbhedasaMghAtagrahaNamanarthakamiti tadgrahaNaprayojanapratipAdanArthamidamucyate bhedasaMghAtAbhyAM cAkSuSaH // 28 // 15 anantAnantaparamANusamudayaniSpAdyo'pi kazcicAkSupaH kazcicA'cAkSupaH / tatra yo'cAkSupaH sa kathaM cAkSuSo bhavatIti cet ? ucyate-bhedasaMghAtAbhyAM cAkSupaH na bhedAditi / kA'tropapattiriti cet ? brUmaH - sUkSmapariNAmasya skandhasya bher3e saukSmyA parityAgAt acAkSupatvameva / sUkSmapariNataH punaraparaH satyapi tadbhede'nyamaMghAtAntarasaMyogAt saukSmyapariNAmoparame sthaulyotpattau cAtupo bhavati / 20 atrAha - gatisthityavagAhanavarta nAzarIrAdiparasparopakArAdyanumitAstitvaM dharmAdi purastAdravyamityAkhyAtam, tatkathaM dravyamityavadhiyateM ? saddravyalakSaNam // 26 // sattvAt, yatsattad dravyam / yadyevaM prAptamidaM sataH kiM lakSaNamiti ? ucyate-yadindriyagrAhyamatIndriyamapi bAhyAdhyAtmika25 nimittApekSam utpAdavyayadhauvyayuktaM sattat 'veditavyam' iti vAkyazeSaH / athavA, dharmAdi sattvAt dravyamityavadhRtam / tasmAt abhidhIyatAM kiM tatsat iti ? tata idamupAdikSata-- utpAdavyayadhauvyayuktaM sat // 30 // iti athavA, yadyupakArasadbhAvAt dharmAdidravyaM sadvivakSitaM yadA tarhi nopakaroti tadA tadasattvaprasaGga iti; ucyate-asatyapi upakAravizeSe yasmAt sAmAnye dravyalakSaNatraye sannihite utpAda - vyayadhauvyayuktaM ' saddravyaM bhaviSyatItyarthaH / 30 svajAtyaparityAgena bhAvAntarAvAptirutpAdaH // 1 / cetanasya acetanasya vA dravyasya svajAtimajahataH nimittavazAt bhAvAntarAvAptirutpAdanamutpAda ityucyate mRtNDisya ghaTaparyAyavat / 1 audArikAdiH / 2 kArmaNAdiH / 3 tatkathaM saddravyalakSaNaM dharmAdi dravya mitya - mu0, ba0 / 4-te sarakhAt tA0, zra0, mu0, mU0, ba0 / 5 sat saddravyalakSaNam // 30 // bhA0 1 / 6 sattadravyaM mu0 /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5130 paJcamo'dhyAyaH 465 tathA pUrvabhAvavigamA vyayanaM vyayaH / / tena prakAreNa tathA svajAtyaparityAgena ityarthaH, pUrvabhAvavigamA vyayanaM vyaya iti kathyate yathA ghaTotpattau piNDAkRteH / 'dhruvaH sthairyakarmaNI dhruvatIti dhruvaH / / anAdipauriNAmikasvabhAvatvena vyayodayAbhAvAt dhruti sthirIbhavati iti dhruvaH, dhruvamya bhAvaH karma vA dhrauvyama , yathA piNDaghaTAdyavasthAsu mRdAdAnvayAt / anya nAnyasya yoga daNDiyaditi cat : na: antaNItasattAkriyasya yujerAzritatvAt / / syAnmatama-utpAdazca vyayazca dhrauvyaM ca utpAdavyayadhrauvyANi / utpAdavyayadhrauvyairyuktam utpAdavyayathrIvyayuktamiti nirdezA nApapAte / kutaH ? anyenAnyasya yogAt daNDivaditi; tanna; kiM kAraNama ? antarNItasattAkriyamya yujarAzritatvAt / kathaM punaH yujeH sattAkriyatvamiti cet ? ucyate-sarva dhAtavA bhAvavacanAH / bhAvazca sattA kriyA ityanAntaram / tAmeva sarve zabdAH 10 svArthApAnadhAnanAvacchidyAvacchidya vipayIkurvanti / utpAdavyayadhrauvyaM saditi yAvat tAvadutpAdavyayadhrauvyayuktamiti / sarvadhAtRnAM sattArthatve edhAdInAM vRddhayAdipratiniyatArthatvAbhAva iti cet ; naH sattArthatve satyedhAdInAM vRddhayAdyarthapravRtteH, nA'satAM kharavipANAdInAM vRddhayAdirartho'sti / - utpAdavyayadhIvyavaditi nyAthyamiti cat : naH upAlambhaparihAratulyatvAt / / syAdetana-yantAMtasattAkriyo yajiH parigRhyate utpAdavyayadhrauvyavadityetadeva nyAyyamiti; tanna; kiM 15 kAraNama ? upAlambhaparihAratulyatvAta / yathA gobhyo'nyatve devadattasya gomAniti vyapadezo bhavati na tathA utpAdavyayadhrIvyebhyo'nyat vyamiti 'matvarthIyo nopapadyate' iti upAlambhI na nivartate / ' 'ananyatve'pi loke matvarthIyo dRzyate-AtmavAn AtmA, sAravAna stambhaH' iti parihArazca tulyaH / samAdhivacanatvAdvA / 6 / athavA samAdhivacano'yaM yujiH parigRhyate / yuktaH samAhita 20 ityarthaH / samAdhAnaM ca tAtparya tAdAtmyamiti yAvata / utpaadvyydhrauvyyuktmutpaadvyydhrauvyaatmkmityrthH| kathaJcidanyatvopapattervA / 7 / yathA vA paryAyebhyaH paryAyiNaH kathaJcidanyatvopapatteH 'yogavacana eva vA yuktazabdo nyAyyaH / yadi hi sarvathA ananyatvaM syAt ubhayAbhAvaprasaGgaH gyAt / sacchabdasya prazaMsAdyanekArthasaMbhava vivakSAto'stitvasaMpratyayaH / / sacchabdaH prazaMsA- 25 diSu vahvartheSu dRSTaprayogaH / prazaMsAyAM tAvat-satpurupaH prazastaH purupaH ityarthaH / kacidAdara-satkaroti AdaraM karotItyarthaH / kacidastitve-sadbhUtamayamA vidymaanmaahetyrthH| kacit prajJAyamAnepravrajitaH sana kathamanRtaM brUyAta ? pravajita iti prajJAyamAna ityarthaH / tatreha vivakSAtaH astitvavacano veditavyaH / ___ vyayotpAdAvyatirekAd dravyasya dhrauvyAnutpattiriti cet: na: abhihitAnavayodhAt / / / 30 syAdetata-vyayotpAdAbhyAmavyatirekA d dravyasya vyayotpAdAtmakatvAt dhruvatvaM nopapadyate iti; tanna; -mu0, tA0, zra0, da0 / 2-pariNAmasva-zra0 / 3-nAnyasaMyoge mu0, da0 / nanu sarvathA bhede sati yuktazabdo loke prayujyamAno dRSTaH matva yavat , yathA daNDayukto devadatta iti / tathA ca sati bhavatpane utpAdAdidharmANAM trayANAM nirAzrayatvAt dravyasya ca niHsvarUpatvAdabhAvaH prApnotIti paramatamAzaGkaca pariharati / 4 antarnIta-mu0, da0, zra0, taa0| 5 yajanAdikriyA vizeSya vizeSya / 6-ntIta-mu0, da0, zra0, tA0 / 7 yujiH smaadhau| 8 yujaJ yoge| puruSaH /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 tattvArthavArtike [5131 kiM kAraNama ? abhihitAnavabodhAt / dravyArthAvasthAnAta dhovyamabhihitama, na vyayotpAdAbhyAM vyatirekAt / yadi ca vyayotpAdAbhyAM vyatirekAt dhrauvyamabhihitaM syAta tadavyatirekAta adhrauvyaM bhavet / yadi vA vyaMyodayAbhyAM vyatirekAt dravyaM dhruvam ; dravyAdapi vyatirekAt vyayodayayodhrauvyaM prasajyeta / __athavA, abhihitAnavabodhAt / naikAntena vyayodayAbhyAmavyatireko dravyasyAbhihitaH / yadi 5 syAt, tadatyantAvyatirekAt tadbhAvApattadhrauvyAbhAvaH syAta / yatastu kenacit prakAreNa vyayotpAdAbhyAM vyatirekaH kenacidavyatirekaH / vyayotpAdakAla dravyArthAvasthAnAt syAd vyatirekaH / dravyajAtyaparityAgAt syAdavyatirekaH / tata ekAntapakSopAlambhAbhAvaH / ekAntavyatireke hi dravyaM pratyAkhyAya anyatra vyayAdayAvupalabhyeyAtAma / ekAntikA'vyatirake cakalakSaNatvAna anyatarAbhAve avaziSTasyApyabhAvaH syAt / svavacanavirodhAzca / 10 / yadi vyayotpAdAvyatirekAnna dravyasya dhrauvyama yastena svapanasiddhaye hetuLa padizyate sa sAdhakatvAvyatirikta iti parapakSasyApi sAdhakaH syAt / parapakSasya vA yo dRpaka iti tato'vyatirekAta svapakSasyApi dRpaka iti vacanavirodhaH / tatazca na yuktamuktaM vyayotpAdA'vyatirekAta dhrauvyAnupapattiriti / utpAdAdInAM dravyasya cobhayathA lanyalakSaNabhAvAnupapattiriti cet : naH anyatvAnanyA15 tvaM prtynekaantopptteH|11| syAnmatama-utpAdavyayadhrauvyANi dravyAdarthAntarabhUtAni vA syuH,anarthA ntarabhUtAni vA ? yadyarthAntarabhAvaH kalpyeta; tAni vaiH sattA, tato'nyatvAt dravyasyAbhAvaH syAt / tadabhAve ca nirAdhAratvAta utpAdAdInAmabhAva iti lakSyalakSaNabhAvo nopapadyate / nahi asatAM vandhyAputrAkAzakusumAdInAM lakSyalakSaNabhAvo'sti / athAnAntaratvamivyeta lakSyameva lakSaNamiti dRSTavirodhaH myAditi; tanna; kiM kAraNama ? anyatvAnanyatvaM prtynekaantopptteH| paryAyiNaH paryA20 yANAM ca myAdanyatvaM syAdananyatvam / yathaikasya manuSyagya jAtikularUpAdibhiH aviziSThasya aneka saMbandhyantarAvibhUtapitAputrabhrAtRbhAgineyAdayo dharmAH parasparato viziSTA upalabhyante na tepAM bhedAttasya bhedaH, nApi tasyA'bhedAttepAmabhadaH, tataH pitRtvAdizaktyapekSayA nAnA manuSyatvApekSayA na pRthaka , tathA dravyasyApi bAhyAbhyantarahetuvizepApAditAH paryAyAH kathaJcidbhinnAH dravyApaNAta kathaJcidabhinnAH iti nAsattvaM na lakSyalakSaNabhAvAbhAvaH / tasmAdutpAdAditrayakyavRttiH sattA, tadyuktaM 25 dravyamityavaseyama / / atrAha-yathA dravyasyAtmabhUto'nvayo dharmaH tathA paryAyo'dhyAtmabhUto dravyasyeti tannivRttivad dravyanivRttikalpanAyAmucchedaprasaGga iti; atra mahe- syAdetadevaM yadi krameNa piNDaghaTakapAlAdivadrapadravyAjIvAnupayogatvAdilakSaNaH pariNAmaH kAdAcitkaH syAt / yataH satyapi vyayotpAdavattve paryAyANAm tadbhAvAvyayaM nityam // 31 // kim adhyavasyAmaH ? dravyamiti vAkyazepaH / tadbhAva ityucyate / kastadbhAvaH ? pratyabhijJAnahetutA tdbhaavH|| "tadevedamiti smaraNaM pratyabhijJAnama , tadakasmAnna bhavati iti yo'sya hetuH sa tadbhAvaH / bhavanaM bhAvaH, tasya bhAvastadbhAvaH, yenAtmanA prAgdRSTaM vastu tenaivAtmanA 1 vyayotpAdAbhyAM mu0, d0|2 vyyotpaadyo-mu0|3 utpAdadhyayasvarUpasadbhAvAt / / kathamityukta tadeva vivRNoti / paryAyArthanayAdezAdutpAdavyayayuktaM dravyam , dravyArthanayAdezAt dhrauvyayuktamiti vibhAgakathanasyAvirodhAt ekasminnapi samaye dravyasya trayAtmakatvaM na virudhyate / 5 parityajya / 6 anyatarabhAve-zra0 / * kalpeta mU0, da0, 10 / 8 yuSmAkam / 6 pipRputr-mu0| 10-vidra p-mu.| " vastu / 12 vstunH|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232-33] paJcamo'dhyAyaH 467 punarapi bhAvAt tadevedamiti pratyabhijJAyate / yadyatyantanirodhAbhinavaprAdurbhAvamAtrameva syAt ; smaraNAnupapatteH tadadhIno lokasaMvyavahAro virudhyeta / tataH tadbhAvenAvyayaM tadbhAvAvyayam nityamiti nishciiyte| virodha iti cet dharmAntarAzrayaNAt / / syAnmatam-viyadeva na vyati, utpadyamAna eva notpadyate iti virodhaH, tato na yuktamiti; tanna; kiM kAraNam ? dharmAntarAzrayaNAt / yadi yena rUpeNa vyayodayakalpanA tenaiva rUpeNa nityatA pratijJAyeta syAdvirodhaH, janakatvApekSayava pitAputravyapadezavat , nantu dharmAntarasaMzrayaNAta / punarapi mithyAdarzanAkulitacetAH nirUpitamapi tritayAtmakatvamapratipadyamAna Ahayad vyeti utpadyate ca tatsannityaM cetyatisAhasametat durupapAdatvAt kathaM zraddhIyata iti ? atrocyate-zraddhehi vyayotpAdavatsu paryAyepu avyabhicAriNI sannityatve sta iti / kutaH ? yasmAd 10 dravyArthikaparyAyArthikasaMbhave anyataravivakSAvazAt yathokta ubhe api apitAnarpitasiddhe // 32 // dharmAntaravivakSAprApitaprAdhAnyamarpitam / / anekAtmakasya vastunaH prayojanavazAt yasya kasyaciddharmasya vivakSayAM prApitaprAdhAnyam artharUpamarpitamupanItamiti yAvat / / tadviparItamanarpitam / / prayojanAbhAvAt sato'pyavivakSA bhavati ityupasarjanIbhUtamana- 15 rpitamityucyate / arpitaM cAnarpitaM ca apitAnarpite tAbhyAM siddha sannityatve apitAnarpitasiddha / tadyathA-mRtpiNDaH rUpidravyamityarpitaH syAnnityaH tadarthAparityAgAt / anekadharmapariNAminorthasya dharmAntaravivakSAvyApArAta rUpidravyAtmanA'rpaNAt mRtpiNDa ityevamarpitaM pudaladravyaM syAdanityaM tasya paryAyasyAdhruvatvAt / tatra yadi dravyArthikanayaviSayamAtraparigrahaH; syAt vyavahAralopaH tadAtmakavastvabhAvAt / yadi ca paryAyAthikanayagocaramAtrAbhyupagamaH syAt / lokayAtrA na siddhyati 20 tathAvidhasya vastuno'sadbhAvAt / tAvekatropasaMhRtau lokayAtrAsamA~ bhavataH tadubhayAtmakasya vastunaH prasiddhaH / ityevamarpitAnarpitavyavahArasiddha sannityatve / Aha-sato'nekanayavyavahAratantratvAt upapannA bhedasaMghAtebhyaH satAM skandhAtmanotpattiH / idaM tu sandimaH-kiM saMghAtaH saMyogAdeva dvathaNukAdilakSaNo bhavati, uta kacidvizeSo'vadhriyate iti ? ucyate-sati saMyoge bandhAdekatvapariNAmakAt saMghAto niSpadyate / yadyavamidamucyatAM kuto na 25 khalu pudalajAtyaparityAge saMyoge ca bhavati keSAzcit bandho'nyeSAM ca neti ? uccate-yasmAtteSAM pudalAtmA'vizepe'pi anantaparyAyANAM parasparavilakSaNapariNAmAhitasAmarthyAd bhavan pratItaH snigdharUkSatvAd bandhaH // 33 // snehaparyAyAvirbhAvAt snihyate smeti snigdhaH / 1 / bAhyAbhyantarakAraNavazAt snehaparyAyA- 30 virbhAvAt snihyate smeti snigdhaH / -rUkSaNAd rUkSaH / 2 / dvitayanimittavazAt rUkSaNAt rUkSa iti vyapadizyate / snigdhazca rUkSazca snigdharukSau tayorbhAvaH snigdharUkSatvam / snigdhatvaM cikkaNatvalakSaNaH pryaayH| tadviparItaH parigAmI rUjatvam / snigdharUkSatvAditi heturnirdeshH| sAmAta utpAdavyayabhAgAttadanityamityapyavagamyate / 2 janakatvApekSayaiva pitA putrazcetyukte virodhaH / 3 nanu mu0, da0, tA0 / 4 dravyAzika / 5 vivakSAyAM mu0 / 6 dattanikSepAdi / 7-bandhaH pra-mu0, da0 /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 tattvArthavArtike . [134-35 tatkRto vandho dvayaNukAdipariNAmaH / dvayoH snigdharUkSayoraNvoH parasparAzleSalakSaNe bandhe sati dvayaNakaH skandho bhavati / evaM saMkhyeyA'saMkhyeyA'nantapradezaskandho yojyaH / ekaguNAdisaMkhyeyA'saMkhyeyAnantavikalpaH snehaH / 3 / avibhAgaparicchedaikaguNaH snehaH prathamaH / evaM dvitricatuHsaMkhyeyA'saMkhyeyAnantaguNaH snehavikalpaH / evaMguNA paramANavaH santi / tathA rUnaH / 4 / yathA sneha uktastathA rUkSo'pi saMkhyeyA'saMkhyeyAnantavikalpo veditavyaH / evaMguNAzca paramANavaH santi / toyAjAgomahipyuSTrIkSIraghRteSu pAMzukaNikAzarkarAdiSu ca prakarSAprakarSadarzanAttadanumAnam / / yathA toyAdajAkSIraghRte prakRSTasnehe tataH prakRSTasneha gojIraghRte tatazcAdhikasmahe mahiSI kSIraghRte tato'pyutkRSenahe ussttriikssiirghRte| pAMzubhyaH prakRSTarukSaguNAH tuSakaNikAdayaH tato'pi prakRSTa10 rUkSAH zarkarAH / tathA paramANuSvapi prakarSAprakarSavRttyA snigdharUkSaguNAH santItyanumAnaM kriyate / snigdharUkSaguNanimitte bandhe avizeSeNa prasakte aniSTaguNanivRttyarthamAha na jaghanyaguNAnAm // 34 // . zAkhAditvAihAGgatvAdvA jghnyshbdsiddhiH|1| jaghanamiva jaghanyamiti zAkhAditvAta siddhyati / ka upamArthaH ? yathA zarIrAvayaveSu jaghanaM nikRSTaM tathA'nyopi nikRSTo jaghanya ityucyate / athavA dehAGgatvAtsiddhiH / jaghane bhavaH jaghanyaH / jaghanya iva jaghanyaH / yathA jaghane bhavo nikRSTastathA'nyo'pi nikRSTo jaghanya iti vypdishyte| . guNazabdasyAnekArthatve vivakSAvazAdbhAgagrahaNam / / guNazabdo'nekasminnartha dRSTaprayogaH / kazcidrUpAdipu vartate-rUpAdayo guNA iti / kacidbhAge vartate-dviguNA yavAstriguNA yavA iti / kacidupakAre vartate-guNajJaH sAdhuH upakArajJa iti yAvat / kvacidravye vartate- guNavAnayaM deza ityucyate yasmin gAvaH zasyAni ca niSpadyante / kacitsameSvavayavepu-dviguNA rajjuH triguNA rajjariti / kacidupasarjane-guNabhUtA vayamasmin grAme upasarjanabhUtA ityarthaH / tatreha bhAge vartamAnaH parigRhyate / jaghanyo guNo yeSAM te jaghanyaguNAsteSAM jaghanyaguNAnAM nAsti bandhaH / etaduktaM bhavati-ekaguNasnigdhasya ekaguNasnigdhena dvitIyAdisaMkhyeyA'saMkhyeyAnantaguNasnigdhena vA nAsti bandhaH / tasyaivaikaguNasnigdhasya ekaguNarUkSeNa dvayAdisaMkhyeyA'saMkhyeyAnantaguNarUkSeNa vA nAsti bandhaH / tathA ekaguNarUkSasyApi yojyamiti / * etau jaghanyaguNasnigdharUkSau varjayitvA anyeSAM snigdharUkSANAM paraspareNa saMbandho bhavatIti avizeSaprasaGga tatrApi pratiSedha vipayakhyApanArthamAha guNasAmye sadRzAnAm // 35 // sadRzagrahaNaM tulyajAtIyasaMpratyayArtham / / snigdhajAtyA rUkSajAtyA ca tulyAnAM saMpratyayaH kathaM syAditi sadRzagrahaNaM kriyte| .. ___ guNasAmyagrahaNaM tulyabhAgasaMgrahArtham / / tulyabhAgA ye teSAM grahaNArthaM guNasAmyagrahaNaM kriyate / 15 20 PV 1 avizeSeNa pr-mu0| 2-dhajJApa-mu0 /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 535 ] sadRzagrahaNamanarthakaM guNasAmyavacanAditi cet; na; samAnaguNakArayoH snigdharukSayoH pratiSedhaprasaGgAt / 3 / syAdetat-sadRzagrahaNamanarthakam / kutaH ? guNasAmyavacanAtsiddheriti; tannaM; kiM kAraNam ? samAnaguNakArayoH snigdharUkSayoH pratiSedhaprasaGgAt / sadRzagrahaNe sati dviguNasnigdhAnAM dviguNarUkSaiH triguNasnigdhAnAM triguNarUkSairguNakArasAmyAdbandhaH pratiSidhyeta / sadRzagrahaNe punaH sati dviguNa snigdhAnAM dviguNa snigdhairdvirguNarUkSANAM dviguNarUkSairityevamAdiSu bandhapratiSedhaH kRto bhavati / paJcamo'dhyAyaH 466 naveSTatvAt |4| na vA etatprayojanamasti / kiM kAraNam ? iSTatvAt / iSyate dviguNasnigdhAnAmapi dviguNarUkSairbandhapratiSedhaH / kimartha tarhi sadRzagrahaNam ? guNavaiSamye bandhapratipattyartham | 5 | guNavaiSamye sadRzAnAM bandho bhavatItyetasyArthasya pratipattyarthaM sadRzagrahaNaM kriyate / ato viSamaguNAnAM tulyajAtIyAnAM cAvizeSeNa prasaktAviSTArthasaMpratyayArthamidamucyate " Nissa NijreNa durAhieNa lukkhassa lukkheNa durAhie / Niddhasya lukkheNa havedi baMdho jahaNNavajje visame same vA // 1 // " [chakkhaM0 vagga0 5 / 6 / 36 ] evamuktena vidhinA bandhe satyaNUnAM dvayaNukAdyanantAnantapradezAvasAnaskandhotpattirveditavyA / tuzabdo vyAvRttivizeSapratipattyarthaH // 3 // tuzabdaH kriyamANaH pratiSedhaM vyAvarttayati vandhaM ca vizeSayati / dhikAdiguNAnAM tu // 36 // dvatyadhikazcaturguNaH |1| dvAbhyAM guNAbhyAmadhiko dvayadhikaH / kaH punarasau ? caturguNaH ? Adizabdasya prakArArthatvAt paJcaguNAdisaMpratyayaH |2| dvadhikAdItyayamAdizabdaH prkaaraarthH| kaH punarasau prakAraH ? dvAbhyAmadhikatA / tena paJcaguNAdInAM saMpratyayo bhavati / 'avayayena vigrahaH samudAyo vRttyarthaH' iti caturguNasyApi grahaNaM bhavati / tena dvayadhikAdiguNAnAM tulya- 15 jAtIyAnAmatulyajAtIyAnAM ca bandha ukto bhavati, netareSAm / tadyathA - dviguNasnigdhasya paramANoH eka guNa snigdhena dviguNasnigdhena triguNasnigdhena vA nAsti bandhaH, caturguNasnigdhena punarasti bandhaH / tasyaiva punardviguNasnigdhasya paJcaguNasnigdhena SaTsaptASTanavadazasaMkhyeyA'saMkhyeyAnanta snigdhena bandho na vidyate / evaM triguNanidhasya paJcaguNasnigdhena bandho'sti, zeSaiH pUrvottarairna bhavati / caturguNasnigdhasya SaDguNasnigdhenAsti bandhaH, zeSaiH pUrvottarairnAsti / evaM zeSeSvapi 20 yojyaH / tathA dviguNarUkSasya ekadvitriguNarUkSairnAsti bandhaH, caturguNarUkSeNa tvasti bandhaH / tasyaiva dviguNarUkSasya pacaguNarUkSAdibhiruttarairnAsti bandhaH / evaM triguNarUkSAdInAmapi dviguNAdhikairbandho yojyaH / evaM bhinnajAtIyeSvapi dviguNasnigdhasya ekadvitriguNarUkSairnAsti bandhaH, caturgurUkSeNa tvasti bandhaH, uttaraiH paJcaguNarUtAdibhirnAsti / evaM triguNasnigdhAdInAM paJcaguNarUkSAdibhirasti, zeSaiH pUrvottarairnAsti bandha iti yojyaH / uktaM ca atrAha-kimarthaM saMyogajAtIyaH pudgalAnAM bandho nAma dharmaH kalpyate ? nanu prApyAdyAtmakatvAdanenaiva sarvasAmUhikavyavahArasiddhiriti ? ucyate - saMyoge'pi sati prAptimAtreNa kRtArthatvAt parasparAnupravezanirutsukau snigdharUkSaguNau skandhau paramANUnAM saMyogamAtratvAt pAriNAmiko na * syAtAm zuklakRSNatantusaMyogAvasthAnavat, tato'yamArambhaH - ( 1 cenna mu0 | 2 - disambandhaH kRto mu0, da0 / 3 dvayadhikAdikena caturguNenetyarthaH / 4 go0 jI0 gA0 614 / 5 na jaghanyetyatra naJam / 6 na prA-mu0, da0 / 7 skandhapara - tA0, zra0 / 1. 10 25 30
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 tasvArthavArtike bandhe'dhiko pAriNAmikoM // 37 // prakRtatvAd guNasaMpratyayaH // 1 / prakRtaM guNagrahaNam, tadabhisaMbandhAd guNasaMpratyayo bhavatItyadhikaguNAviti / bhAvAntarApAdanaM pariNAmakatvaM klinnaguDavat |2| yathA klinnagu'Do'dhikamadhurarasaH patitAnAM reNvAdInAM svaguNApAdanAt pariNAmakaH, tathA anyo'pi adhikaguNaH alpIyasaH pariNAmaka iti kRtvA dviguNAdisnigdharUkSasya caturguNAdisnigdharUkSaH pariNAmako bhavatIti tataH pUrvAsthApracyavapUrvakaM tAtIrya kamavasthAntaraM prAdurbhavatItyekaskandhatvamupapadyate, itarathA hi zuklakuSNatantuvatsaMyoge satyapyapariNAmakatvAt sarvaM viviktarUpeNaivAvatiSTheta / dRzyate hi zleSe sati varNagandharasasparzAnAmavasthAntarabhAvaH zuklapItAdisaMyoge zuklapatravarNAdiprAdurbhAvavat / 25 500 10 samAdhikAvityapareSAM pAThaH | 3| " bandhe samAdhikau pAriNAmikau" [ tatvArthAdhi0 5/36 ] ityapare sUtraM paThanti, dviguNasnigdhasya dviguNarUkSo'pi pariNAmaka iti / tadanupapattirArdhavirodhAt // 4 // sa pATho nopapadyate / kutaH ? ArSavirodhAt / evaM yuktamArpe vargaNAyAM bandhavidhAne - noAgamadravyabandhavikalpe sAdivaitrasikabandhanirdeze proktaH (ktam- ) 'viSasnigdhatAyAm viSama rUkSatAyAM ca vandhaH samasnigdhatAyAM samarUkSatAyAM ca bheda:' iti / tadanusAreNa 15 ca sUtramuktam "guNasAmye sadRzAnAm " [ 5 / 34 ] samaguNAnAM bandhapratiSedhAt bandhe samaH pariNAmaka ityAvirodhivaco na vidvadbrAhyam / 30 [ 5136-37 viSame same vAsti vandhaH iti vacanAnna virodha iti cet; na; ApIrthAjJAnAt // 5 // syAnmatam -'jaghanyavarje vipame same vAsti' iti vacanAt samaguNasyApi bandha ityabhyupagamAnnAsti virodhaH iti; tanna; kiM kAraNam ? 'ArpArthAjJAnAt / nAyamasyArthaH - samaguNasya bandha iti / kastarhi ? 20 samastulyajAtIyaH, vipamo'tulyajAtIyaH / samasya catuguNasnigdhasya paDguNa snigdhenArita bandhaH viSamasya catuguNarUkSasya SaD guNasnigdhenAsti bandhaH ityayamArpArthaH / tatraitat syAt - kimartho'yamArambha iti ? ucyate- paugalikaM karmAtmasthAnantAnantapradezaM kAyavAGmanoyoganimittaM visrasopacitAnantapradeza snigdharUkSapariNataM bandhamAyAtamAtmanaH jJAnAvaraNAdibhAvena triMzatsAgaropamakoTikoTyAdyavasthAnabhAk tatpariNAmakApAditapariNAmAt ghanAdivanna viSvagbhavatIti / atrAha-uktaM bhavatA " dravyANi, jIvAzceti" [ 5/2, 3 ] iti; tatra kimuddezata eva dravyANAM prasiddhirAhosvillakSaNato'pIti ? atrocyate-lakSaNato'pi prasiddhiH / tatkathamiti cet ? ucyate guNaparyayavad dravyam // 38 // guNAzca te paryayAzca guNaparyayAste yasya santIti tad guNaparyayavaditi / marnopapadyate anarthAntarabhAvAt", arthAntarabhAve cA'bhAvaprasaGgaH; ita uttaraM paThati ananyatve'pi loke suvarNAGgulIyakacad vyapadezadarzanAt matvarthIyasiddhiH |1| ananyatve'pi loke vyapadezo dRzyate, yathA suvarNasyAGgulIyakaM suvarNAGgulIyakamiti / tathA "lakSaNaH kathacidbhedopapatteH guNaparyayebhyo'nanyatve kathacidbhedasiddheH matvarthIyamupapadyate / 1-kau ca mu0 | 2-Do hi madhu-mu0, ba0 / 3 paryAya iti / 4 varNarasagandhaspa- mu0 | 5 "vemAdA DidA mAdA lhukkhA baMdho // 32 // samaNiddhadA samalukkhadA bhedo // 33 // " - chakkhaM0 vagga0 pR0 30 / 6 AjJA - mu0, mU0, ba0, A0, ja0 / 7 snigdharUkSa 8 paryAyava-mU0 paryAyA zra0 / 10- paryAya zra0 / 11 guNaparyAyANAm / 12- siddheH mu0 / 13 tallakSaNa- mU0, zra0 /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236] paJcamo'dhyAyaH 501 guNAbhAvAdayuktiriti cet, na; arhatpravacanahadayAdiSu guNopadezAta / 2 / guNa iti saMjJA tantrAntarANAm , ArhatAnAM tu dravyaM paryAyazceti dvitayameva tattvama / atazca dvitayameva nayadvayopadezAt , dravyArthikaH paryAyArthika iti dvAveva mUlanayau / yadi guNo'pi kazcitsyAt , tadviSayeNa mUlanayena tRtIyena bhavitavyam / na cAstyasAviti, ato guNAbhAvAt guNaparyayavaditi nirdezo na yujyate; tanna; kiM kAraNam ? arhatyavacanahRdayAdiSu guNopadezAt / ukaM hi arhatpravacane- 5 "dravyAzrayA nirguNA guNAH" [ta0 sU0 5/40] iti / anyatra coktam "guNa iti damvavidhANaM damvaviyoro ya pajjayo bhnnido| tehi aNUNaM danvaM 'ajudavasiddhaM havadi NiccaM // 1 // "[ ] iti / yadi guNo'pi vidyate, nanu coktam-tadviSayastRtIyo mUlanayaH prApnotIti; naiSa dopaH; dravyasya dvAvAtmAnau sAmAnyaM vizeSazceti / tatra sAmAnyamutsargo'nvayaH guNa ityanarthAntaram / 10 vizeSo bhedaH paryAya iti paryAyazabdaH / tatra sAmAnyaviSayo nayo dravyArthikaH / vizeSavipayaH paryAyArthikaH / tadubhayaM samuditamayutasiddharUpaM dravyamityucyate, na tadvipayastRtIyo nayo bhavitumarhati, vikalAdezatvAnnayAnAm / tatsamudayo'pi pramANagocaraH sakalAdezatvAt pramANasya / guNA eva paryAyA iti vA nirdezaH // 3 // athavA, utpAdavyayadhrauvyANi paryAyAH, na tebhyo'nye guNAH santi, tato guNA eva paryAyA iti sati sAmAnAdhikaraNye matau sati guNaparyA- 15 yavaditi nirdezo yujyte| vizeSaNAnupapattirAbhedAditi cet, na; matAntaranivRttyarthatvAt / 4 / syAdetatyadi guNA eva paryAyAH; vizeSaNamapArthakam ; kutaH ? arthAbhedAt / tato guNavaditi vA paryAyabaditi bA vaktavyamiti; tanna; kiM kAraNam ? matAntaranivRttyarthatvAt / matAntare hi dravyAdanye guNAH parikalpitAH, na te santi ? arthAntarabhAve satyanupalabdhiprasaGgAt / atI dravyasya "pari- 20 NamanaM parivartanaM paryAyaH / tadbhadA eva guNAH na bhinnajAtIyA iti matAntaranivRttyarthatvAt vizeSaNamarthavat / uktAnAM dravyANAM lakSaNanirdezAttadvipaya eva dravyavyavasAyaprasakta anuktadravyasaMsUcanArthamidamAha kAlazca // 39 // 25 yathoktadravyalakSaNopetatvAda dravyam / / yathoktaM dravyalakSaNam-"utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat , guNaparvayavad dravyam" [ta. sU0, 5 / 30,37 ] iti ca; tena lakSaNenopetatvAt kAlazca dravyamityavagamyate / kathaM lakSaNopetatvamiti cet ? ucyate ___ AkAzAdivattatsiddhiH / yathA AkAzAdInAM dravyalakSaNaM tathA kAlasyApi siddhyati / dhaunyaM tAvat kAlasya svapratyayaM svabhAvavyavasthAnAt , vyayodayau parapratyayau, agurulaghuguNavRddhihAnya- 30 pekSayA svapratyayau ca / tathA guNA api kAlasya sAdhAraNAsAdhAraNarUpAH santi / tatrAsAdhAraNaH vartanAhetutvam , sAdhAraNAzca acetntvaamuurttvsuukssmtvaagurulghutvaadyH| paryAyAzca vyayotpAdalakSaNA yojyaaH| tasyAstitvaliGgaM sannivezakramazca vyAkhyAtaH / asaabhrnnbssnnm| 2 vikAra / 3 ayutaprasibam / " uddhatevam-sa. si. 5 / 38 / skimo.| yato bh0|- parigamanaM muu0| 5
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtike [540-41 mAha-dravyatve sati kimasau kAlaH AkAzavadeka uta saMkhyeyo'saMggyeyo'nanto veti ? atrocyate so'nantasamayaH // 40 // vyavahArakAlapramAgAvadhAraNArtha vacanam / / mukhyAH paramArthakAlANavaH dharmAstikAya5 pradezanulyA asaMkhyeyA vyAkhyAtAH / idaM tu vacanaM vyavahArakAlapramANAvadhAraNArtha kriyate / 'sAmpratikasyaikasamayikatve'pyatItAnAgatAzca samayA antAtItA iti kRtvA anantA iti vyapadizyanta / mukhyasyaiva vAnantaparyAyavartanAhatutvAt / / athavA, mukhyasyaiva kAlasya pramANAvadhAra NArthamucyate / anantaparyAyavartanAhetutvAdeko'pi kAlANurananta ityupacaryate / samayaH punaH parama10 niruddhaH kAlAMzaH / tatpracayavizeSa AvalikAdir2yAkhyAtaH / Aha-"guNaparyayavadnya m" ityuktama , tatra ke guNAH iti ? atrocyate dravyAzrayA niguNA guNAH // 41 // Azrayazabdo'dhikaraNasAdhanaH karmasAdhano vA / / ayamAzrayazabdaH adhikaraNasAdhanaH guNA yatrAzrayante sa Azraya iti pulliGge ghaH / athavA karmasAdhanaH guNairAzriyata ityAzrayaH / dravya15 zabda uktArthaH, dravyamAzrayo yeSAM te dravyAzrayAH / nirguNA iti vizeSaNaM dvaghaNukAdinivRttyartham / 2 / dravyAzrayA guNA ityucyamAne dva-yaNukAdipvapi guNasaMpratyayaH syAt- kAraNadravyAzrayANi kAryadravyANIti, tatastannivRttyarthaM nirguNA iti vizeSaNamupAdIyate / dvathaNukAdInAM hi rUpAdayo guNAH santIti tannivRttiH kRtA bhavati / paryAyANAM guNatvaprasaGga iti cet naH dravyAzrayA iti vishessnnaattnivRtteH|3| syAnma20 tama-yadi guNA dravyAzrayA ityetattAvallakSaNaM guNAnAm , paryAyANAmapi ghaTasaMsthAnAdInAM tadubhaya mastIti guNatvaM prApnotIti; tanna; kiM kAraNam ? dravyAzrayA iti vishessnnaattnnivRtteH| nanu dravyAzrayA iti vizeSaNaM tadAzrayatvapratipattyartha tadantareNApi siddhyati / kutaH ? sAmarthyAtanirAzrayaguNAbhAvAt AzrayAntarAbhAvAcca, tatastadanathakaM paryAyanivRttyartha bhavati / kiM zabdAdhikyAdarthAdhikyamiti paryAyanivRttirgRhyate ? na; ityAha- . matvarthe vA vRttividhAnAt iti / 4 / matvarthe'nyapadArthe vRttiH, matvarthazca nityayoge vidyata iti nityayogo'tra veditavyaH / nityaM dravyamAzritya ye vartante te guNA iti / paryAyAH punaH kAdAcitkA iti na teSAM grahaNam / tenAnvayino dharmA guNA ityuktaM bhavati / tadyathA jIvasyAstitvAdayaH jJAnadarzanAdayazca / pudgalasyAcetanatvAdayaH rUpAdayazceti / paryAyAH punaH ghaTajJAnAdayaH kapAlAdivikArAzca / atrAha-uktaH. pariNAmazabdaH asakRnna tu tasyArtho varNitaH, tasmAducyatAM kaH pari NAmaH iti ? 1 vartamAnakAlasya / 2 punAmni ghaH prAyaH / 3 paramANavaH kAraNadragyANi dvayaNakAdIni kAryadravyANi /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 ] paJcamo'dhyAyaH 503 tadbhAvaH pariNAmaH // 42 // athavA, guNA dravyAdarthAntarabhUtA iti keSAJciddarzanam , tatkiM bhavataH sammatam ? netyAhayadyapi kathaJcid vyapadezAdibhedahatvapekSayA dravyAdanye tathApi tadavyatirekAttatpariNAmAccAnanye / yadyevaM sa ucyatA kA pariNAma iti ? tanizcayArthamidamucyate-tadbhAvaH pariNAmaH / / dharmAdInAM yenAtmanA bhavanaM saH tadbhAvaH pariNAmaH ||dhrmaadiini dravyANi yenAtmanA 5 bhavanti sa tadbhAvaH tattvaM pariNAma ityAkhyAyate / tatsvarUpaM vyAkhyAtam / / tasya pariNAmasya svarUpaM vyAkhyAtam / ka ? "vartanApariNAmakiyAH" [ta. sU0 5 / 22] ityatra / sa dvividho'nAdirAdimAMzca / 3 / sa eSa pariNAmo dvidhA bhidyate / anAdirAdimAMzceti / tatrInAdirdharmAdInAM gtyupgrhaadiH| na hyetadasti dharmAdIni dravyANi prAka , pazcAdatyapagra prAgvA gatyupagrahAdiH pazcAddharmAdIni iti / kiM tarhi ? anAdireSAM sNbndhH| AdimAMzca baahyprtyyaapaaditotpaadH| ___ atrAnye dharmAdharmakAlAkAzeSu anAdiH pariNAmaH, AdimAn jIvapudgaleSu iti padanti; tadayuktam / kutaH ? sarvadravyANAM dvathAtmakatve sattvam , anyathA nityAbhAvaprasaGgAt / kathaM tarhi grAhyam ? * nayadvayavazAt sarvatra tadubhayasiddhiH / 4 / dravyAthikaparyAyArthikanayadvayavivakSAvazAt sarveSu dharmAdidravyeSu sa ubhayaH pariNAmo'vaseyaH / ayaM tu vizeSaH dharmAdiSu caturpu dravyeSvatyantaparokSevanAdirAdimAMzca pariNAmaH AgamagamyaH, jIvapudgaleSu kazcitpratyakSagamyo'pi iti / iti tattvArthavArtike vyAkhyAnAlaGkAre pnycmodhyaayH| . 1 vaizeSikANAm-sa0 / 2 gatisAmAnyena / 3 "tatrAnAdirarUpiSu dharmAdharmAkAzIveSviti / rUpAdiSvAdimAn [5-43] rUpiSu tu dravyeSu AdimAn pariNAmo'nekavidhaH sprshprinnaamaadiH| yogopayogI jIveSu [5 / 45] jIveSyarUpiSvapi satsu yogopayogI pariNAmI AdimantI bhvtH|"-ttvaarthaadhi0 mA0 / 4 sattvAbhAve / 5 apizabdAdAgamagamyazca /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTho'dhyAyaH Aha-ajIvapadArtho vyAkhyAtaH / idAnIM tadanantarodezabhAga AmravapadArtho vyAkhyeya iti tatastatprasiddhayarthamidamucyate kAyavAGa manaHkarma yogaH // 1 // kAyAdInAmitaraterayogalakSaNo dvandvaH / / / kAyazca vAk ca manazca kAyavAGmanAsi itItaretarayoge dvandvaH / / vAGmanasa[mitiprasaGga iti cet ; naH bahuSu tadabhAvAt / 2 / syAdetat-vAGAnasamiti prApnotIti; tanna; kiM kAraNam ? bahaSu tadabhAvAta / dvayoH hi savidhiH, tena bahapa na bhavati kAyavAGAnasAM karma kAyavAGmanaskarmeti / "kRkamikaM saH" [jainendra0 5 / 4 / 34] iti satvam / kAyA10 dayaH zabdA vyaakhyaataarthaaH| karmazabdasyAnekArthatve kriyAvAcino grahaNam , ihAnyasyAsaMbhavAt / / karmazabdo'nekArthaH / 'kacitkarturIpsitatame vartate-yathA ghaTaM karotIti / kacitpuNyApuNyavacana:-yathA "kuzalAskuzalaM karma" [AptamI0 zlo. 8] iti / kacicca kriyAvacana:-yathA "utkSepaNamavakSepaNamAkuJcanaM prasAraNaM gamanamiti karmANi" [vaize0 1.17] iti / tatreha kiyAvAcino grahaNama / kutaH? anyasyA15 saMbhavAt / tatkathamiti cet ? ucyate na karturIpsitatamam , anyatarasyobhayasya ca vivakSA'saMbhavAt / / kartuH kriyayA AptumiSTatamaM karma / tattrividhaM nirvatya vikArya prApyaM ceti / tat tritayamapi karturanyat / tatra yadi kAyAdInAM kartRtvam / karmAnyadvAcyam / na cAto'nyat sUtre gRhItamasti / atha karmatvaM kAyAdInAm / kartA'nyo vAcyaH / na cAsau saMgRhIto'sti / atha yugapatkartRtvaM karmatvaLaceSTam / taccAsaMbhavAt 20 asat / tasmAt karturIpsitatamaM neha parigRhItam / / nApi puNyApuNyalakSaNam ; uttarasUtrasya sAmarthyAt / / nApIha puNyApuNyalakSaNaM kama gRhyate / kutaH ? uttarasUtrasAmarthyAt / yadi puNyApuNyalakSaNamiha gRhyeta, "sa AsavaH zubhaH puNyasva" [ ta0 sU0 6 / 2,3 ] ityuttarasUtrArambho'narthakaH syAt / karturIpsitatama vA AtmanaH kartRtvAt / 6 / athavA sAmarthyasannihita ihAtmA kartA, tasya 25 karturIpsitatamatvAt pAribhASikaM karma gRhyate / kAdisAdhaneSvicchAto vizeSAdhyavasAyaH 17 / karmazabdasya kAdipu sAdhaneSu saMbhavatsu icchAto vizeSo'dhyavaseyaH / vIryAntarAyajJAnAvaraNakSayakSayopazamApekSeNa AtmanAtmapariNAmaH pudgalena ca svapariNAmaH vyatyayena ca nizcayavyavahAranayApekSayA kriyata iti karma / karaNaprazaMsA vivakSAyAM kartRdharmAdhyArope sati sa pariNAmaH kuzalamakuzalaM vA dravyabhAvarUpaM karotIti karma / 30 AtmanaH prAdhAnyavivakSAyAM kartRtve sati pariNAmasya karaNatvopapatteH bahulApekSayA kriyate'nena AvirbhUtAvayavabhedaH / 2 sa iti svamate samAsasaMjJA, samAsavidhirityarthaH / 3 vyAkaraNazAstresa0 / "karturIpsitatamaM karma"-pANini0 1 / 4 / 4 pAta. mahA0 / 5 jiivH| 6-po'dhyabaseyaH mu0| 7 prdhaankrm|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 ] SaSTho'dhyAyaH karmatyapi bhavati / sAdhyasAdhanabhAvAnabhidhitsAyAM svarUpAvasthitatattvakathanAt kRtiH karmetyapi bhavati / evaM zepakArakopapattizca yojyaa|| yogazabdasyApi tathaiva / / tenaiva prakAreNa yogazabdasyApi kAdisAdhanasaMbhavo yojyaH / vaividhyAnupapattirAtmapariNAmAghizeSAditi cet ; na paryAyavivakSAvyApArAdra.pAdivat / / myAnmatama-yogasya vaividhyaM nopapadyate / kutaH ? AtmapariNAma vizeSAt / AtmA hi niravaya- 5 vadravyama , tatpariNAmo yogaH, so'viziSTa iti; tanna; kiM kAraNam ? paryAyavivakSAvyApArAdra.pAdivat / yathA ghaTasyaikatvamajahatazcakSurAdikaraNasaMbandhavazAdrUpAdipariNAmabhedA, tathA AtmanaH ekatve'pi paryAyabhedAta yogasya bhedo jJayaH / RturAdigrahaNanimittatvAd rUpAdhyavasAyasyeti cet ; na; AtmAbhede'pi kAyAdInAM pUrvakAkApAditasAmopalambhAt / / syAdetat-yujyate ghaTasya ruupaadibhedaadhyvsaayH| 10 kutaH ? canurAdigrahaNanimittatvAt / 'grahaNabhedAddhi loke grAhyabhedo dRSTaH, na tathA Atmana iti; tannaH kiM kAraNa ? AtmA'bhede'pi kAyAdInAM pUrvakRtakarmApAditasAmopalambhAt / tadyathA pudalavipAkinaH zarIranAmakarmaNa udayApAdite kAyavAGmanovargaNAnyatamAlambane sati vIryAntagayamatyakSarAdhA varaNakSayopazamApAditAbhyantaravAglabdhisAnnidhye vAkpariNAmAbhimukhyarayAtmanaH pradezaparispando vaagyogH| abhyantaravIryAntarAyanoindriyAvaraNakSayopazamAtmakamanolabdhi- 15 sannidhAne pUrvoktabAhyanimittAlambane ca sati manaHpariNAmAbhimukhyasyAtmanaH pradezaparispando manoyogaH / vIryAntarAyakSayopazamasadbhAve audArikAdisaptavidhakAyavargaNAnyatamAlambanApekSAsmapradezaparispandaH kAyayogaH / yadi kSayopazamalabdhirabhyantarahetuH kSaye katham ? kSaye'pi hi sayogakevalinaH trividho yoga iSyate / atha kSayanimitto'pi yogaH kalAyate, ayogakevalinAM siddhAnAM ca yogaH prApnotiH nepa dopaH; kriyApariNAmina AtmanastrividhavargaNAlambanApekSA pradeza- 20 parispandaH sayogakevalino yogavidhividhIyate, tadAlambanAbhAvAt uttareSAM yogavidhirnAsti / ___ anekAntAcca lAvakAdivat // 11 // yathA devadattasya jAtikularUpasaMjJAlakSaNasambandhAdyavizepAdekatvamajahataH vAhyopakaraNasaMbandhopanItabhedalAvakapAvakAdiparyAyAnAskandataH syAdekatvaM syAdanekatvamityanekAntaH tathA pratiniyatakSAyopazamikazarIrAdiparyAyArthAdezAt syAtraividhyaM yogasya, anAdipAriNAmikAtmadravyArthAdezAt syAdaikavidhyamityanekAntaH / tato naaymupaalmbhH| 25 dhyAna yoga iti cet ; na; tasya vakSyamANatvAt / 12 / syAdetat-dhyAnaM yogazabdArthaH na kAyavAGmanaskarmeti; tanna; kiM kAraNam ? tasya vakSyamANatvAt / 'yujeH samAdhivacanasya yogaH samAdhiH dhyAnamityanarthAntaram , sa tu vakSyate / ihAsravapratipAdanArthatvAt trividhakriyA yoga ityucyate / samudAye yogavyapadezaprasaGga iti cet ; na: pratyekaM vAkyaparisamApteH / 13 / syAnmatam- 38 yathA gargAH zataM daNDyantAmiti arthinazca rAjAno hiraNyena bhavanti na ca pratyeka daNDayanti / kutaH? samudAye vAkyaparisamAptaH, tathA kAyavAGmanaskarmasamudAye yogavyapadezaH prasakta iti cet ; na; kiM kAraNam ? pratyekaM vaakyprismaaptH| yathA devadattajinadattagurudattA bhojyantAmiti bhujiH pratyeka parisamApyate, tathA yogavyapadezo'pi pratyekaM triSu karmasu veditavyaH / 1 yadA dUre vRkSasAmAnyAvalokanAt samIpaM gatvA Amro'yaM panaso'yamityAdi grAhyabhedo dRSTaH / 2 bAhya / 3 padavAkyAdi / 4 yogo vidhI-tA0, zra0, mU0, j0| yogovidhirvidyte-mu0| 5 lunAti punAtIti / 6 yuji samAdhI iti dhaatoH| 7 ekaikagargam /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthavArtike [ 62 atrAha - abhyupema: AhitatrevidhyA kriyA yoga iti / prakRta idAnIM nirdizyatAma kiMlakSaNa Asrava iti ? atrocyate-yo'yaM yogazabdAbhidheyaH saMsAriNaH puruSasya prayogamtrividha: sa AsravaH // 2 // 'kAyavAGmanaskarmAsravaH' ityastu laghutvAditi cet; naH yogIprakhyAnAn |1| myAnma5 tam- kAyavAGmanaskarmAsrava ityastu sUtram kutaH ? laghutvAditi; tanna; kiM kAraNama ? yogIprakhyAnAt / yogazabdo hi Agame prasiddhaH, tasyArtho'prakhyAtaH syAt / 20 506 kAyavAGmanaskarma yoga Asrava iti cet ; naH sarvayogAsravaprasaGgAt |2| atha matametata'kAyavAGmanaskarma yoga AsravaH' ityekayogaH kartavyastathA sati tacchabdasyAvacanAn, yogavibhAgasya cA'karaNAt, nirdezazca laghurbhavati, yogazabdArthazva prakhyAto bhavati iti; tanna; kiM kAraNam ? 10 sarvayogAstravaprasaGgAt / kevalisamudbhAtakAle hi daNDakapATaprataralokapUrNa yogamyApyAstravatvaM prasajyeta / astvAsravatvaM ko dopaH ? sUkSmayogatvaM tatrepyate, tannimittazca bandho'lpaH tadviparItatA prApnoti / api ca, vargaNAlambananimitto yoga Asrava iSyate, na ca daNDAdiyogastadAlambanahetukaH, tasmAdasyAsravatvaM nepyate / yadyevaM daNDAdivyApArakAle'nAsravatvAdavandhakatvaM prApnoti, iSyate ca bandhaH ? naipa dopaH na daNDAdiyoganimitto bandhaH / kiM tarhi ? kAyavargaNAnimittaH Atmapradezaparispando15 'sti tannimittastatra bandhaH / 25 ekayoge'pi tatprayojanAkaraNAttadaprasaGga iti cet; na; yogavibhAgakaraNa sAmarthyAttatpratIteH | 3| yathA kevalinaH satsvapIndriyeSu tadvyApArAt indriyajakarmabandhAbhAvaH tathA daNDAdiyoge satyapi tatpUrva kabandhAbhAvAt Asravatvamasya yogavibhAgavadekayoge'pi vyAvartate iti; tanna; kiM kAraNam ? yogavibhAgakaraNasAmarthyAttatpratIteH / sati hi yogavibhAge ya uddiSTo yogaH sa Asravo bhavati nAnya ityayamartho'vagantuM zakyate tenAnyo'pi yogo'stIti sUcyate / ekayoge punaH sati tasyArthasyApratoteH sarvasya yogasyAsravatvaM prasajyata eva / athAsravAbhidhAnaM kuto bhavati ? tatpraNAlikayA karmAstravaNAdAsravAbhidhAnaM salilavAhidvAravat |4| yathA saraHsalilavAhi dvAraM tadAsravaNakAraNatvAt Asrava ityAkhyAyate, tathA yogapraNAlikayA AtmanaH karma AsravatIti yogaH Asrava iti vyapadezamarhati / pAyaklinnasya tadupazlepa ArdravastrareNuvat / 5 yathA ArdravAsaH samantAdvAtAnItaM reNumupAdatte, tathA ka~pAyatoyAI AtmA yogAnItaM karma sarvapradezairgRhNAti / yathA vA, niSTaptAya:piNDo'mbhasi prakSipto'mbhaH samantAdAtmasAtkaroti, tathA kaSAyoSNo jIvo yogAnItaM karma samantAdAdatte / Aha- karma dvividhaM puNyaM pApaM ceti, tasya kimavizeSeNa yogaH AsravaNaheturA hosvidasti 30 kazcitprativizeSa iti ? atrocyate zubhaH puNyasyA'zubhaH pApasya || 3 || prANAtipAtAnRtabhASaNavadha cintanAdira zubhaH |1| prANAtipAtAdattAdAnamaithunaprayogAdirazubhaH kAyayogaH / anRtabhASaNaparuSAsatyavacanAdira zubho vAgyogaH / vadhacintanerSyAsUyAdirazubho manoyogaH / 1- gApratyAkhyA - mu0, da0, ba0 / 2 akathitaH / 3 - zvApratyAkhyAto mu0 / mu0, da0 / 5 sakaSAyo jIvaH su0 / kaSAyombho jIvaH da0 / 4 kaSAya tAI
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63] SaSTho'dhyAyaH 507 tato'nantavikalpAdanyaH zubhaH / / tasmAdanantavikalpAdazubhayogAdanyaH zubhayoga ityucyate / tadyathA ahiMsA'steyabrahmacaryAdiH zubhaH kaayyogH| satyahitamitabhASaNAdiH zubho. vAgyogaH / ahaMdAdibhaktitaporucizrutavinayAdiH zubho manoyogaH / Aha-asaMkhyeyalokatvAdadhyavasAyAvasthAnAnAM kathamanantavikalpatvamiti ? ucyate-anantAnantapudralapradezapracitajJAnAvaraNavIryAntarAyadezasarvaghAtidvividhaspardhakakSayopazamAdezAt yogtrysyaanntym| anantAnantapradezakarmAdAnakAraNatvAdvA anantaH, anantAnantanAnAjIvaviSayabhedAdvA'nantaH / kathaM yogasya zubhAzubhatvam ? zubhAzabhapariNAmanirvattatvAcchabhAzabhavyapadezaH / / zubhapariNAmanirvatto yogaH zubhaH azubhapariNAmanivRttazcAzubha iti kathyate, na zubhAzubhakarmakAraNatvena / yadyevamucyeta; zubhayoga eva na syAt , zubhayogasyApi jJAnAvaraNAdibandhahetutvAbhyupagamAt / .. punAtyAtmAnaM pUyate'neneti vA puNyam / 4 / karmaNaH svAtantryavivakSAyAM punAtyAtmAnaM prINayato ti puNyam / pAratantryavivakSAyAM karaNatvopapatteH pUyate'neneti vA puNyam , tatsadvadyAdyuttaratra vkssyte| tatpratidvandvirUpaM pApam / / tasya puNyasya pratidvandvirUpaM pApamiti vijJAyate / pAti rakSatyAtmAnam asmAcchubhapariNAmAditi pApAbhidhAnam / tadasavadyAdyuttaratra vkssyte|| 15 ubhayamapi pAratantryahetutvAdaviziSTamiti cet / na issttaanissttnimittbhedaattdbhedsiddheH|6| syAnmatam-yathA nigalasya kanakamayasyAyasasya cA'svatantrIkaraNaM phalaM tulyamityavizeSaH, tathA puNyaM pApaM cAtmanaH pAratantryanimittamaviziSTamiti nAtra saMkalpabhedo yukta iti; tannaH kiM kAraNama? issttaanissttnimittbhedaattdbhedsiddhH| yadiSTagatijAtizarIrendriyaviSayAdinirvatakaM tatpuNyam / aniSTagatijAtizarIrendriyavipayAdinirvartakaM yattatpApamityanayorayaM bhedH| tatra zubho yogaH puNyasyAsravaH, 20 azubhaH pApasya / __ zubhapariNAmasya ghAtikame nimittatvAttadanirdeza iti cetna; itarapuNyapApApekSatvAt / / syAdetat-zubhaH puNyasyetyanirdezaH, aMgamako nirdezaH anirdezaH / kutaH ? ghAtikarmabandhasya zubhapariNAmahetutvAditi; tannaH kiM kAraNam ? itarapuNyapApApekSatvAt , apAtikarmasu puNyaM pApaM cApekSyedamucyate / kutaH ? ghAtikarmabandhasya svaviSaye nimittatvAt / athavA, naivamavaMdhAraNaM kriyate-zubhaH 25 puNyasyaiveti / kathaM tahiM ? zubha eva puNyasyeti / tena zubhaH pApasyApi heturitya virodhH| yadyevaM zubhaH pApasyApi hetuH bhavati; azubhaH puNyasyApi bhavatItyabhyupagamaH kartavyaH, sarvotkRSTasthitInAm utkRSTa saMklezahetukatvAt / uktaM ca "samvaSTridINamukkassago du ukkassasaMkileseNa / vivarIdeNa jaghaNNo AugatigavajasesANaM // " [paMcasaM0 4 / 4 ] iti, 30 tataH sUtradvayamanarthakamiti; nAnarthakam ; anubhAgabandhaM pratyetaduktam / anubhAgabandho hi pradhAnabhUtaH tannimittatvAt sukhaduHkhavipAkasya / tatrotkRSTavizuddhapariNAmanimittaH srvshubhprkRtiinaamuskRssttaanubhaagvndhH| utkRSTasaMklazapariNAmanimittaH sarvAzubhaprakRtInAmutkRSTAnubhAgabandhaH / utkRSTaH zubhapariNAmaH azubhajaghanyAnubhAgabandhahetutve'pi bhUyasaH zubhasya heturiti zubhaH puNyasyetyucyate, yathA alpApakAraheturapi bahUpakArasadbhAvAdupakAra ityucyate / evamazubhaH pApasyetyapi / 35 uktaM ca 1-naM yasmA-mu0, ba0 / 2-ttatsi-mu0, tA0, zra0, da0, ba0, ja0, muu0| 3aghAti / 4 ajnyaapko|
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 10 15 25 tattvArthavArtike [ 64 "zubhapagadINa visodhie tibvamasuhANa saMkileseNa / viparIde du jahaNNo aNubhAgo sanvapagadINaM // [ paMcasaM0 4 / 445 ] iti / Ah - kimayamAsravaH sarvasaMsArisamAnaphalArambhaheturAhosvit kazcidasti vizeSa iti ? atrocyate 30 508 sakaSAyAskaSAyayoH sAmparAyikeryApathayoH // 4 // astravasyobhayasvAmikatvAd dvayIprasiddhiH | 1 | ubhau Asravasya svAmi nau- sakapAyo'kapAyazceti / tasyAsravasyAnantye'pi svAmino dvaividhyakalpanayA dvayI prasiddhiravaseyA / ko'tra kaSAyaH ? kapatyAtmAnamiti kapAyaH |2| krodhAdipariNAmaH kaMpati hinastyAtmAnaM kugatiprApaNAditi kaSAyaH / kapAraat zletutvAt |3| athavA, yathA kapAyo naiyagrodhAdiH zlepahetustathA krodhAdipyAtmanaH karmazlepahetutvAt kapAya iva kapAya ityucyate / saha kapAyeNa vartate iti sakapAyaH / na vidyate kapayo'syetyakapAyaH / sakapAyazcAkapAyazca sakapAyAkapAyau tayoH sakapAyAkapAyayoH / samantAtparAbhava AtmanaH samparAyaH || karmabhiH samantAdAtmanaH parAbhavo'bhibhavaH samparAya ityucyate / / tatprayojanaM sAmparAyikam // 5 // tatprayojanaM karma sAmparAyikamityucyate aindramahikamiti / IraNamIya yogagatiH | 6 | IrergatyarthAdbhAve NyaH IraNamIryA yogagatiriti yAvata / taddvAra kamIryApatham // 7 // sA IryA dvAraM panthA yasya tadIyapathaM karma / sAmparAyikaM ca IryApathaM ca sAmparAyikeryApathe tayoH sAmparAyikeryApathayoH yathAsaMkhyamabhisaMvandho bhavati / 20 sakapAyasyAtmanaH sAmparAyikasya karmaNa Amravo bhavati, akapAyasya Ipithasyeti / tadyathAsamparAyaH kapAya ityarthaH / mithyAdRyAdInAM sUkSmasAmparAyAntAnAM pAyodayamantriparigAmAnAM yogavazAdAnItaM karma bhAvenopazliSyamANaM AIcarmAzritareNuvana sthitimApadyamAnaM sAmparAkimityucyate / upazAntakSINakapAyayoH yoginazca yogavazAdupAttaM karma kapAyAbhAvAdu bandhAbhAve zuSkakuDa panitalopravad anantarasamaye nivartamAnamIyapithamityucyate / yathA "ajAyata" ityubhayatra pUrvanipAtaprasaGga iti cet : naH atibahuvaktavyatayA tayorabhyarhitatyAt |7| syAdetat-akaSAyazabdasyeryApathazabdasya ca "ajAdyat" [jainendra0 1 / 3 / 66 ] iti pUrvanipAtaH prApnoti; tannaH kiM kAraNam ? atibahuvaktavyatayA tayorabhyarhitatvAt sakaSAyazabdasya sAmparAyikazabdasya cAbhyarhitatvamiti pUrvanipAto bhavati / yadi sAmparAyikAsravo bahuvaktavyaH, tasya ke bhedAH iti ? atrocyate indriyakaSAyA'vatakriyAH paJcacatuHpaJcapaJcaviMzatisaMkhyAH pUrvasya bhedAH // 5 // indriyAdaya uktalakSaNA dvandvaviSayAH | 1| indriyAdInAmuktalakSaNAnAM dvandvo veditavyaH / indriyANi ca kapAyAzca atratAni ca kriyAzca indriyakapAyAtratakriyA iti / rA cAyaM dvandva itaretarayogalakSaNa iti bahuvacanaM bhavati / 1- dvA''zle - zra0 / 2 indramahaH prayojanam / 3 kaSAyodayepi tacchIlapa-mu0, da0 /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64] paSTho'dhyAyaH pazcAdInAM saMkhyAzabdAnAM saMkhyayA vRttiH|2| paJcAdInAM saMkhyAzabdAnAM saMkhyAzabdena saha vRttirdraSTavyA paJcAdhikA viMzatiH paJcaviMzatiH / paJca ca catvArazca paJca ca paJcaviMzatizca paJcacatuHpaJcapaJcaviMzatiH, sA saMkhyA yeSAM te pshcctuHpnycpnycviNshtisNkhyaaH| pUrvazabdo vyavasthAvacanaH / / ayaM pUrvazabdo vyavasthAvacana:-atItasUtre yaH prAG nirdissttstsyeti| bhidyante iti bhedaaH|4| parasparato bhidyanta viziSyante iti bhedAH prakArA ityrthH| yathAsaMkhyamabhisaMbandho vyAkhyAnataH / / yathAsaMkhyamabhisaMbandho'tra draSTavyaH / kutaH ? vyAkhyAnataH / paJcendriyANi, catvAraH kaSAyAH, pazcA'vratAni, pazcaviMzatiH kriyA iti / indriyAdInAmAtmano'nanyatvAnyatvaM pratyanekAntaH / 6 / indriyAdInAmAtmanaH ananyatvAnyatvaM pratyanekAnto veditvyH| tadyathA, anAdipAriNAmikacaitanyadravyArthAdezAdindriyAdInAM 10 bhedAbhAvAdananyatvam / karmodayakSayopazamanimittaparyAyArthAdezAdbhadopapatteH syAdanyatvam / indriyAdinivRttau dravyAvasthAnAcca syAdanyatvam / tata eva paryAyabhedAt pazcAdisaMkhyAnirdeza upapanno bhavati / tatra paJcendriyANi sparzA(rzanA)dInyuktAni / krodhAdayaH kaSAyA anantAnubandhyAdivikalpA vkssynte| hiMsAdInyavratAni "pramatsayogAtprANavyaparopaNaM hiMsA" [ta. sU0 7.13] ityevamAdilakSaNAni vakSyante / paJcaviMzatiH kriyA ucyante 15 samyaktvamithyAtvaprayogasamAdAneryApathakriyAH paJca / / tatra caityagurupravacanapUjAdilakSaNA samyaktvavardhinI kriyA smyktvkriyaa| anyadevatAstavanAdirUpA mithyAtvahetukA prvRttirmithyaatvkriyaa| gamanAgamanapravartanaM kAyAdibhiH prayogakriyA, vIryAntarAyajJAnAvaraNakSayopazame sati aGgopAGgopaSTambhAdAtmanaH kAyavAGamanoyoganirvRttisamarthapagalagrahaNaM vaa| sataH aviratiM pratyAbhimukhaM(khyaM)samAdAnakriyA / IryApathakarmanimittA iiryaapthkriyaa| etAH 20 pazca kriyaaH| .. pradoSakAyAdhikaraNaparitApaprANAtipAtakriyAH paJca / 8 / krodhAvezAt prAdoSikI kriyA / sA krodhasvabhAviketi krodhagrahaNenaiva gRhIteH paunaruktyamiti cet ; na; krodhanimittatvAt / krodho hi pradoSahetuH, ataH kAryakAraNabhedAdapaunaruktyam / naimittika(kADa)nimitta bhedAcca-iSTadAravittaharaNAdenimittAdvinApi pizunaH svabhAvata eva Rdhyati, tathA dRSTiviSAdayazca / uktaM ca "aNimittameva koI kamsassa vasaMgado kasAyANaM / udayaM uvedi jIvo caMda iva mahaggaha pabve // " [ ] tathA "mRgalohitatAmralolajihva harizAdalavRkainisargahiMsraH / bhujagaizca savairajAtaroSaiH samarUpANyasatA viceSTitAni // ityanimittaH krodhaH, nimittavAn pradoSaH / praduSTasya sato'bhyudyamaH kAyikI kriyA / hiMsopakaraNAdAnAdAdhikaraNikI kriyaa| duHkhotpattitantratvAt pAritApikI kriyaa| AyurindriyabalaprANAnAM viyogakaraNAt prANAtipAtikI / etAH paJca kriyAH / darzanasparzanapratyayasamantAnupAtA'nAbhogakriyAH paJca / / rAgArdIkRtatvAt pramAdinaH ramaNIyarUpAlokanAbhiprAyo drshnkriyaa| pramAdavazAt spRSTavyasaLacetanAnuvandhaH spshenkriyaa| " 25 msH| bahuvrIhisamAsa ityarthaH / 2 nimittanaimittikabhe-mu0 / 3 candre / 4-tIvralo-mu0 / 5 durjanonAm / 6-kI kriyA e-mu0, ba0 /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500 tattvArthavArtika [64 nanu indriyagrahaNAdeva siddherdarzanasparzanagrahaNamanarthakamiti; naipa dopaH; pUrvandriyavijJAnagrahaNama , iha tatpUrvaparispandagrahaNama / apUrvAdhikaraNotpAdanAta prAtyAyikI kriyA / strIpurupapazusaMpAtidaze antarmalotsargakaraNaM smntaanupaankriyaa| apramRSTAdRSTabhUmI kaayaadiniksspo'naabhogkriyaa| tA etAH paJca kriyAH / svahastanisargavidAraNAzAvyApAdanAnAkAkSAH tri.yAH paJca / 10 / yo ghareNa nirvA kriyAM svayaM karoti sA svhstkriyaa| pApAdAnAdipravRttivizepAbhyanujJAnaM nisgkriyaa| AlasyAhA prazastakriyANAmakaraNaM pagacaritasAvadyAdiprakAzanaM vidAraNakriyA / yathAktAmAjJAmAvazyakAdipu cAritramohodayAt kartumazaknuvato'nyathAprarUpaNAna AjJAvyApAdikA kriyaa| zAThyAlasyAbhyAM 'pravacanApadipavidhikartavyatAnAdaraH anAkAkriyA / tA enAH paJca kriyAH / ArambhaparigrahamAyAmithyAdarzanApratyAkhyAnakriyAH paJca / 11 / chedanabhadana vinaMsanAdikriyAparatvama , anyena cArambha kriyamANe praharpa aarmbhkriyaa| paggrihAvinAzArthA paarigraahikii| jJAnadarzanAdipu nikRtirvaJcanaM maayaakriyaa| anyaM mithyAdarzanakriyAkaraNakAraNAviSTaM prazaMsAdibhivRdayati yathA sAdhu kapIti sA mithyaadrshnkriyaa| sNymghaatikmaaNdyvshaanivRttirprtyaakhyaankriyaa| indriyakapAyAvatAnAM kriyAsvabhAvAnanivRttaH kriyAvacana va gatatvAta prapaJcamAprala iti cet : na: anakAntAt / 12 / 'myAnmatama-indriyakapAyAtratAnyapi kriyAnvabhAvAni nanamtapa kriyAgrahaNena grahaNAdanarthakamupAdAnama , sati copAdAne prapaJcamAtratvaM prApnAMnIti; tannaH kiM kAra Nama ? anekAntAt / nAyamekAntaH indriyakapAyAtratAni kriyAsvabhAvAnyaveti / kutaH ? nAma sthApanAdravyendriyakapAyAtrateSu parispandAbhAvAta / yatA nAmandriyAdI na kriyA'mti nAmamAtra tvAt / sthApanAyAM ca na mukhyakriyA'sti tadevedamiti vAgbuddhipravRttimAtranimitnatvAta / dravya ca pracyutendriyakapAyAtratakriyApariNAma anAgatendriyakapAyAtrakriyApariNAmAbhimugve vA sAmpratikendriyakapAyAtratakriyANAmabhAvAnna parispandAtmikA kriyA'sti / athavA, nAyamekAntaH, indriyakapAyAtratAni kriyAsvabhAvAnyeveti / kutaH ? AdazavacanAn / dravyArthikaguNabhAve paryA yArthikaprAdhAnyAna indriyakapAyAtratAnAM syAt kriyaasvbhaavaa'ntivRttiH| paryAyArthikaguNabhAve 25 vyArthikaprAdhAnyAna syAna kriyAsvabhAvAtivRttiriti / kiJca, .. zubhetarAmravapariNAmAbhimukhatvAt indriyakapAyAvatAnAM dravyAsravatyAta / 13 / zubhaMtarAnavapariNAmAbhimukhatvAdindriyakapAyAtratAnAM dravyAsravatvam, bhAvAnavaH karmAdAnam , tacca paJcaviMzatikriyAbhirAmravati karmetyetadarthamindriyakapAyAtratavacanam / 'na vA pratijJAtavirodhAt / 14 / na vA etatprayojanamasti / kiM kAraNam ? pratijJAtavirodhAt / yatpratijJAtaM "kAyavADa manaskarma yogaH, sa AsravaH" [6 / 1,2] iti; tadvirudhyate, dravyAtrava ityabhyupagamAna / "kAryakAraNakriyAkalApavizeSajJApanArtha vA 10 nimittanaimittikavizepajJApanArtha tarhi pRthagindriyAdigrahaNaM kriyate satyama; spRzatyAdayaH RdhyatyAdayaH hinastyAdayazca kriyA AsravaH; ... pravacanopadi-mu0, da0 / 2-kSA tA e-tA0, zra0, da0, ba0, bhaa0| 3-vizAsana-bhA0 2 / 4 Aha taTasthaH paraM prati AcAryAbhiprAyamajJAtvA svayameva / 5 punarapyuttaraM dadAti taTasthaH / 6 Aha AcAryaH taTasthaM prati / 7 sUtrakAreNa / 8 kutH| 6 tavAbhiprAyeNa / kAyAdiyogasya AtravAbhimubhatvena sAmpratikAsravatvAbhAvAbhyupagamAt iti yAvat / 10 AcAryavacanena prabuddhaH samAha tttsthH|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 511 6 / 6 ] SaSTho'dhyAyaH imAH punastatprabhavAH paJcaviMzatikriyAH satsveteSu triSu prAcyeSu pariNAmeSu bhavanti yathA mUrcchA kAraNaM parigrahaH kAryaM tasminsati pArigrAhikI' 'kriyA nyAsarakSaNAvinAza saMskArAdilakSaNA | tathA, krodhaH kAraNaM pradoSazca kAryaM tasmin sati prAdoSikI kriyA / mAnaH kAraNaM kAryamapraNatiH tasyAM satyAmapUrvAdhikaraNotpAdanatvAt prAtyAyikI kriyA / mAyA kAraNaM kAryaM kuTilakriyA tasyAM satyAM jJAnadarzanacAritreSu mAyApravRttikriyA / prANAtipAtaH kAraNaM kAryaM prANAtipAtikI kriyA / mRpAvAdA'dattAdAnA'brahmacaryANi kAraNaM kAryamasaMyamodayAdAjJAvyApAdikA kriyA / evamitaratrApi yojyam / 10 indriyagrahaNamevAstviti cet; na; tadabhAve'pyAstra va sadbhAvAt // 16 // syAdetat-indriyagrahaNamevAstu, kutaH ? laghutvAt - indriyaihiM upalabhya vicArya ca kapAyAtratakriyAsu pravartante prajAH / ataH indriyavacanenaiva gatatvAt kaSAyAtratakriyANAmagrahaNama sthiti; tanna; kiM kAraNam ? tadabhAve'pyAsravasadbhAvAt / yadi hIndriyagrahaNameva syAt pramattasyaiva Asrava uktaH syAt nApramattasya / pramatto hi cakSurAdibhiH rUpAdiviSayAsevanaM pratyAhataH rUpAdIna sevamAno'sevamAno vA anantAnubandhyapratyAkhyAnakrodhamAnamAyAlobhahiMsAdikAraNakapAyASTakapariNataH hiMsAdIna kurvannakurvan vAsAtatyenAvirataH pramattatvAt karmAdatte / apramattastu paJcadazapramAdAtIto'pi yogakaSAyanimitamAtravamaznute / ekadvitricaturindriyA'saMjJipavendriyeSu ca yathAsaMbhavaM cakSurAdIndriyamanovicArAbhAve'pi krodhAdihiMsApUrva kakarmAdAnaM dRzyate / tasmAt sarvasaMgrahArthaM kaSAyAdigrahaNaM kriyate / kaSAyANAM sAmparAyikabhAve'pi paryAptatvAt agrahaNamiti cet; na; sanmAtre'pi tatprasaGgAt | 17| syAnmatam - nADaraktaMdviSTo rUpAdInarthAn cakSurAdibhirupalabhate, nacA'raktadviSTo jIvAn hinasti mRpAvAdAdiSu vA pravartate, ataH kaSAyagrahaNenaiva sAmparAyikAsravasya paryAptatvAt indriyAtratakriyANAmagrahaNamastu iti; tanna; kiM kAraNam ? sanmAtre'pi tatprasaGgAt / upazAntakaSA- 20 yasya kapAyasanmAtrAvasthAne cakSurAdibhI rUpAdigrahaNAt rAgadveSahiMsAdyAtmalAbhaprasaGgaH / kiJca, cakSurAdibhI rUpAdigrahaNe vItarAgatvAt, anyathA yasya cakSurAdibhI rUpAdigrahaNamAtratvAt raktadvitvam, tasya vItarAgatvAbhAvaH / tasmAt kaSAyagrahaNamAtramayuktam / avratavacanameveti cet; na; tatpravRttinimitta nirdezArthatvAt | 18| syAdetat-atratavacanameva yuktaM tatra vendriyakaSAyakriyA pariNAmAntarbhAvAditi; tanna; kiM kAraNam ? tatpravRttinimitta- 25 nirdezArthatvAt / tasya hi atratasyendriyAdipariNAmAH pravRttinimittAni bhavanti tatastadgrahaNaM nyAyyam / Aha-yogatrayasya ekAnnacatvAriMzatprabhedAH sarvAtmakAryatvAt saMsAriNAM sarveSAM sAdhAraNAH, tataH phalAnubhavaM pratyavizeSa iti ? atrocyate - naitadevam, yasmAt satyapi pratyAtmasaMbhave teSAM pariNAmebhyaH anantavikalpebhyaH vizeSo'bhyanujJAyate / kathamiti cet ? ucyate tIvramandajJAtAM'jJAtabhAvAdhikaraNavIryavizeSebhyastadvizeSaH || 6 || atipravRddhakrodhAdivazAt tIvanAttItraH | 1 | bAhyAbhyantarahetUdIraNavazAdudriktaH pariNAmaH tIbanAt sthUlabhAvAt tIvra ityucyate / tadvirIto mandaH |2| anudIraNapratyayasannidhAnAt utpadyamAno'nudriktaH pariNAmo maMndanAt gamanAt manda "ityucyate / 15 1 niviMzatitamI kriyA / 2 kriyA'nyAsaMra-tA0, zra0 mU0 / 3-dikI kri-mu0, 60, ba0 / 4 pratyAvRtaH mu0, da0 / 5 rAgadveSarahitaH / 6 saMsArakAraNasya / 7 indriyAdayaH pUrvabroditAH / 8 yogAnAm / 3 mandanAnmanda mu0, 60, ba0 / 10 iti kathyate mU0 / 30 35
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 tattvArthavArtike [ 66 jJAtamAtraM jJAtvA vA pravRttaM zatam |3| hinasmi ityasati pariNAme prANavyaparopaNe jJAtamAtraM mayA vyApAdita iti jJAtam / athavA 'ayaM prANI hantavyaH' iti jJAtvA pravRtteH jJAtamityucyate / madAtpramAdAdvA'navabudhya pravRttirajJAtam |4| surAdipariNAmakRtAt karaNavyAmohakarAt madAdvA manaHpraNidhAnavirahalakSaNAt pramAdAdvA vrajyAdiSvanavabudhya pravRttirajJAtamiti vyavasIyate / adhikriyate'sminnarthA ityadhikaraNam |5| arthAH prayojanAni puruSANAM yatrAdhikriyante prastUyante tadadhikaraNam, dravyamityarthaH / 512 dravyasyAtmasAmarthya vIryam | 6| dravyasya zaktivizeSaH sAmarthyaM vIryamiti nizcIyate / bhAvazabdasya pratyekaM parisamAptirbhujivat |9| yathA devadatta jinadattagurudattA bhojyantAmiti bhuji: pratyekaM parisamApyate tathA ayaM bhAvazabdaH pratyekaM tIvrAdibhirabhisaMbadhyate - tIvrabhAvaH manda10 bhAvaH jJAtabhAvaH ajJAtabhAva iti / yugapada saMbhavAt bhAvazabdasyAyuktaM vizeSaNamiti cet; na; buddhivizeSavyApArAt || syAnmatam - bhAvo nAma dravyasya aheyaH pariNAmaH, tasyaikatvAt sadAtmakhyApanaM yugapattItrAdivizepaNaM cAnupapannam, yathA gotvamekaM na khaNDamuNDAdInAM godravyANAM vizeSakaM gopratyayAbhidhAnahetutvAt tathA bhAvaH satpratyayAbhidhAnahetutvAt na tIvrAdInAM vizeSaka iti; tanna; kiM kAraNam ? 15 buddhivizeSavyApArAt / bauddho'yaM vyApAraH tIvrAdipariNAmAnAM vizeSakaH / katham ? bhAvadvaividhyAt / dvividho hi no' dravyANAM bhAvaH parispandarUpaH itarazca / tatrAparispando dravyANAm astitvabhAvo'nAdiH / parispandarUpastu vyayotpAdAtmaka AdimAn / taMtra yo'parispandaH sa sAmAnyamAtragato bhAvaH nAsau tIvrAdInAM vizeSakaH / yastu kAyAdikriyAlakSaNo bhAvaH sa kAyAdi sattvasya yugapatatrAdInAM ca vizeSakaH kAyavAGmanaskarmayogAdhikArAt / "so'yaM vizeSa: bauddhAd vyApArA' d 20 vibhAvyate / athavA, bhAvavat Atmano'vyatirekAt tIvrAdInAmapi bhAvasiddhiH / 1 kiJca bhAvabhUyastvAt / asaMkhyeyalokaparimANA hi bhAvAH ekaikasminnapi kaSAyAdiparime, tato bhAvabahutvopapatteH yugapadasaMbhavAt ekasya bhAvasya ayuktaH saMbandhaH ityavabodhyam / "yo'pi tvanmatyA'yaM bhAvaH ekaH tathApi bauddhAd vyApArAtsaMbandhaH siddhaH / vIryasyAtmapariNAmatvAt pRthagagrahaNamiti cet; na; tadvizeSavato "vyaparopaNAdiSvAtra25 vaphalabhedajJApanArthatvAt / syAnmatam - pRthag vIryagrahaNamanarthakam / kutaH ? AtmapariNAmatvAt / jIvAdhikaraNasya hi pariNAmo vIryamadhikaraNagrahaNenaiva gRhyata iti; tannaH kiM kAraNam ? tadvizeSavato vyaparopaNAdiSvAsravAdijJApanArthatvAt / vIryavato hi AtmanaH tIvratItratarAdipariNAmavizeSo jAyate / tathA ca tIvrAdigrahaNasiddhiH | 10 | tena prakAreNa tathA AsravaphalabhedajJA panenetyarthaH, 30 totrAdInAM pRthaggrahaNaM siddhaM bhavati / itarathA hi jIvAdhikaraNasvarUpatvAt tItrAdInAM pRthaggrahaNamanarthakaM syAt / tannimittatvAccharIrAdyAnantyasiddhiH |11| kAryabhedenAvazya kAraNabhedapUrvakeNa bhvitvym| uktAzcAnantA AsravabhedA anubhAgavikalpAt, tatastatkAryamAtmanaH zarIrAdyAnantyaM sidhyati / kAryAnantyaM ca kAraNAnantyasyAnumAnam / sUtrakArAbhiprAyamiti jJApayati / 5 bhAvapariharati / 6 aGgIkRtyApyAha / 7 bhAva10 tathApi tva- tA0, zra0, mU0 da0 / 1 asmAkam / 2 dvayormadhye | 3 matvasya mu / 4 zabdasya dvaividhye'pi parispandarUpa eveti kuto'vasIyate ityAzaGkya vacanAt mu0 / 8-riNAmA hi su0 da0 / 6-dhyate mu0 / 11 hiMsAdiSu / 12 jJApakam /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67--] SaSTho'dhyAyaH atrAha-adhikaraNamuktaM tatsvarUpamanitim , atastaducyatAmiti ? tatra bhedapratipAdanadvAreNa adhikaraNasvarUpanirjJAnArthamidamucyate adhikaraNaM jIvAjIvAH // 7 // uktalakSaNA jIvA'jIvAH / 1 / jIvAnAmajIvAnAM ca lakSaNaM vyAkhyAtam / punarvacanamidAnI kimartham ? punarvacanamadhikaraNavizeSajJApanArtham / 2 / punarvacanaM kriyate adhikaraNavizeSajJApanArtham / jIvA'jIvAnAmadhikaraNaM ityayaM vizeSo jJApayitavya iti / kaH punarasau ? hiMsAdyupakaraNabhAvaH / dvighacanaprasaGga iti cet ; na; paryAyANAmadhikaraNatvAt / 3 / syAdetat-mUlapadArthayoIisvAt jIvazcAjIvazca jIvAjIvAviti dvivacanaM prApnotIti; tanna; kiM kAraNam ? paryAyANAmadhi- . karaNatvAt / na jIvAjIvasAmAnyamadhikaraNatvaM vibharti / kiM tarhi ? paryAyAH / yena kenacit 10 paryAyeNa viziSTaM dravyam adhikaraNamityAkhyAyate / tato bahuvacanaM nyAyaprAptam / jIvAjIvAdhikaraNamityastu laghutvAditi cet ; naH vRttidvaye'pyabhipretArthagatyabhAvAt / 4 / syAdetat-'jIvAjIvAdhikaraNam' ityetatsUtramastu, kutaH ? laghutvAditi; tanna; kiM kAraNam ? vRttidvaye'pyabhipretArthagatyabhAvAt / atra dvitayI vRttiH syAt-jIvAjIvAvevAdhikaraNam , jIvAjIvaryovA'dhikaraNaM jIvAjIvAdhikaraNamiti ? na tAvat sAmAnAdhikaraNyalakSaNA vRttirupapadyate; jIvA- 15 jovatvavizeSaNaviziSTAdhikaraNamAtrapratipatteH AsravavizeSajJApanAbhAvAt abhipretaarthgtybhaavH| nApi bhinnAdhikaraNA vRttiH yujyate; tayorAdhAramAtrapratipatteH abhipretAsravavizeSArthagatyabhAva iti / na ca tayoradhikaraNaM vyatiriktamupalabhyate, tasmAdastu tayorAdya eva paatthH| atha jIvAjIvAdhikaraNaM kasya ? AsravaH prakRtaH, tasyetyabhisaMbadhyate / sa tarhi tathA nirdezaH kartavyaH ? na kartavyaH / arthavazAdvibhaktipariNAmopapatterAmAvasyetyabhisaMbandhaH // 5 // yathA 'uccAni devadattasya gRhANi 20 Amantrayasvainam' 'devadattama' iti arthavazAdvibhaktipariNAmo bhavati, evamihApyadhikaraNaM jIvAjIvau kagya ? Atra vsyetybhisNbndho'rthvshaadveditvyH| tadubhayamadhikaraNaM dazaprakAramviSalavaNakSArakaTukAmlasnehAgni-duSprayuktakAyavAGamanoyogabhedAt / kimetAvAneva bhedaH, Ahosvit kazcidanyo'pyasti ? astIti / 3 tAvadbhedaH kathyatAmiti ? atrocyateAdya saMrambhasamArambhArambhayogakRtakAritAnumatakaSAyavizeSaistri stristrizcatuzcaikazaH // 8 // AdhA'grahaNaM sAmarthyAt siddheriti cet ; na; vispaSTArthatvAt / / syAnmatam-AdyagrahaNamanarthakam / kutaH ? sAmarthyAt siddheH| kiM punaH sAmarthyam ? vakSyamANAnantarasUtre 'para'vacanam , tenAdyamidaM vijJAyata iti; tanna; kiM kAraNam ? vispaSTArthatvAt / AnumAnike hi sati 30 saMpratyeyapratipatteauravaM syAt / prayatnAvazaH saMrambhaH / prANavyaparopaNAdiSu pramAdavataH prayatnAvezaH saMrambha ityucyate / sAdhanasamabhyAsIkaraNaM smaarmbhH|3| sAdhyAyAH kriyAyAH sAdhanAnAM samabhyAsIkaraNaM samAhAraH samArambha ityAkhyAyate / pAnAva prathamAvibhaktirUpeNa /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 514 tattvAryavArtike [68 prakramaH ArambhaH / / prazabdasyAdikarmaNi pravRttaH Adau kramaH prakramaH Arambha iti vijnyaayte| 'AGaH AdikarmaNo dyotanatvAt / tattvakathanAta sarve bhAvasAdhanAH / saMrambhaNaM saMrambhaH, samArambhaNaM samArambhaH, ArambhaNamArambha iti / vyAkhyAtArtho yogazabdaH !6 / yogazabdasyArtho vyAkhyAtaH "kAyAvAGmanaskarma yogaH" [11] iti / kRtavacanaM svAtantryapratipattyartham / 7 / svAtantryaviziSTenAtmanA yatprAdurbhAvitaM ttkRtmityucyte| kAritAbhidhAnaM paraprayogApekSam / 8 / parasya prayogamapekSya siddhimApadyamAnaM kAritamiti 10 kathyate / anumatazabdaH prayojakasya mAnasapariNAmapradarzanArthaH / 9 / yathA maunavratikazcakSuSmAn pazyan kriyamANasya kAryasyApratiSedhAt abhyupagamAt anumantA, tathA kArayitA prayoktRtvAt , tatsamarthAcaraNAvahitamanaHpariNAmaH anumantetyavagamyate / abhihitalakSaNAH kaSAyAH / 10 / kaSAyANAM lakSaNamabhihitam-kaSantyAtmAnam ataH 15 kaSAyA iti / viziSyate viziSTiA vizeSaH / 11 / viziSyate'rtho'rthAntarAditi vizeSaH / athavA, viziSTirvA vishessH| tasya pratyekamabhisaMbandhaH // 12 // sa vizeSazabdaH pratyekamabhisaMbadhyate-saMrambhavizeSaH samArambhavizeSa ityaadi| vizeSairiti nirdezAnupapattiH kriyApadAbhAvAt // 13 // yathA devadattena bhuktaM pANinA kRtamiti kriyApadaprayoge sati kartRkaraNanirdeza upapadyate na tatheha kriyApadamastIti vizeSairiti nirdezo nopapadyate ? na vA, vAkyazeSApekSatvAt / 14 / navaiSa dossH| kiM kAraNam ? vAkyazeSApekSatvAt kriyApadamatropaskriyate-saMrambhasamArambhArambhayogakRtakAritAnumatakaSAyavizeSaiH bhidyate' iti / apra25 yuktakriyApekSA hi kArakavivakSA dRzyate-zaGkulayA' khaNDaH, pravizapiNDImiti yathA / ! adhikRtAmisaMbandhAThA 15 // athavA, adhikRto bhedazabdaH 'pUrvasya bhedAH' iti, ataH sa ihAbhisaMbadhyata iti tadapekSaH kArakanirdezo veditvyH| . tristristrizcaturiti sujantAnAM ythaakrmmbhisNbndhH|16| ete trayastrizabdAzcatuzabdazca saMrambhAdibhiH yathAkramamabhisaMbadhyante sujantAH, saMrambhasamArambhArambhAtrayaH yogAstrayaH kRtakA30 ritAnumatAstrayaH kaSAyAzcatvAra ityeteSAM gaNanAbhyAvRttiH sucA dyotyate / ekaza iti cIpsArthanirdezaH / 17 / ekazabdaH vIpsArthadyotanaH "saMkhyakAIpsAyAm" [jainendra 4 // 2 // 58] iti zas / ekamekaM tryAdIn bhedaannyedityrthH|| saMrambhAditrayasyAdau vacanaM vastutvAt / 18 / saMrambhAditrayamidaM vastu tadbhadahetutvAt itareSAna , ato'syAdau vacanaM kriyate / 1 apamAnatApatrasya / 2 kRta iti / 3 zaka kulayA kRtaH khaNDaH, tRtIyA taskRtairiti samAsaH /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 ] SaSTho'dhyAyaH 515 ___ yogAdInAmAnupUrvyavacanaM pUrvAparavizeSaNatvAt / 16 / yogAdInAmAnupUrvyavacanaM kriyate / kutaH ? pUrvAparavizeSaNatvAt / tasmAt krodhAdicatuSTayakRtakAritAnumatabhedAt kAyAdiyogAnAM. saMrambhasamArambhArambhAH vizeSyAH pratyeka patriMzadvikalpAH / tatra saMrambhastAvat-krodhakRtakAyasaMrambhaH mAnakRtakAyasarambhaH mAyAkRtakAyasaMrambhaH lobhakRtakAyasaMrambhaH, krodhakAritakAyasaMrambhaH mAnakAritakAyasaMrambhaH mAyAkAritakAyasaMrambhaH lobhakAritakAyasaMrambhaH, krodhAnumatakAyasaMrambhaH 5 mAnAnumatakAyasaMrambhaH mAyAnumatakAyasaMrambhaH lobhAnumatakAyasaMrambhazceti dvAdazadhA saMrambhaH / krodhakRtakAyasamArambhaH mAnakRtakAyasamArambhaH- mAyAkRtakAyasamArambhaH lobhakRtakAyasamArambhaH, krodhakAritakAyasamArambhaH mAnakAritakAyasamArambhaH mAyAkAritakAyasamArambhaH lobhakAritakAyasamArambhaH, krodhAnumatakAyasamArambhaH mAnAnumatakAyasamArambhaH mAyAnumatakAyasamArambhaH lobhAnumatakAyasamArambhazcetyevaM samArambho'pi dvaadshdhaa| krodhakRtakAyArambhaH mAnakRta- 10 kAyArambhaH mAyAkRtakAyArambhaH lobhakRtakAyArambhaH, krodhakAritakAyArambhaH mAnakAritakAyArambhaH mAyAkAritakAyArambhaH lobhakAritakAyArambhaH, krodhAnumatakAyArambhaH mAnAnumatakAyArambhaH mAyAnumatakAyArambhaH lobhAnumatakAyArambhazcetyevamArambho'pi dvAdazadhA / ete saMpiNDitAH kAyavikalpAH SaTtriMzat / uktaM ca "saMrambho dvAdazadhA krodhAdikRtAdikAyasaMyogAt / ArambhasamArambhau tathaiva bhedAstu SaTtriMzat // 1 // " [ . ] iti / tathA vAGmanasayorapi pratyekaM SaTtriMzat / ta ete saMpiNDitAH jIvAdhikaraNAsravabhedAH aSTottarazatasaMkhyA bhavanti / / cazabdaH krodhAdivizeSopasaMgrahArthaH / 20 / cazabdaH kriyate krodhAdInAM vizeSANAm upasaMgrahArtham / tena anantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnasajvalanaSoDazakaSAyabhedAt dvAtriMzaduttara- 20 catuHzatagaNanAvikalpA veditvyaaH| kathameSAmAsravatvamiti cet ? ucyate saMrambhAdInAM krodhAdyAviSTapuruSakartRkANAM tadanuraJjanAdadhikaraNabhAvo nIlIpaTavat / 21 // yathA nIlyAM prakSiptaH paTaH nIlyanuraJjanAnnIlI bhavati tathA saMrambhAdikriyANAmanantAnubandhyAdikaSAyAviSTAnAmanuraJjanAjjIvAdhikaraNatvaM siddham / nirUpitavikalpAdAdyAdadhikaraNAdvilakSaNasya sAmparAyikanimittavirUDhadoSasya bhedaprati- 25 pattyarthamidamucyate nirvartanAnikSepasaMyoganisargA dvicaturdvitribhedAH param // 9 // nirvartanAdInAM karmasAdhanaM bhAvo vA / / ete nirvartanAdayaH zabdAH karmasAdhanA veditavyAHnirvaya'te iti nirvatanA, nikSipyata iti nikSepaH, saMyujyate'sau saMyogaH, nisRjyate'sau nisarga iti / athavA bhAvasAdhanAH-nirvartanaM nirvartanA, nikSiptirnikSepaH, saMyuktiH saMyogaH, nisRSTirni- 30 sarga iti / ___ sAmAnAdhikaraNyena vaiyadhikaraNyena vA'dhikaraNasaMbandhaH / 2 / adhikaraNazabdo'nuvartate, tasyeha sAmAnAdhikaraNyena vaiyadhikaraNyena vAbhisaMbandho draSTavyaH / yadA karmasAdhanA ete zabdAstadA sAmAnAdhikaraNyena saMbandhaH karttavyaH-nirvatenaiva adhikaraNamityAdi / yadA tu bhAvasAdhaMnAstadA vaiyadhikaraNyena, nirvartanAnikSepasaMyoganisargalakSaNA bhAvAH paramadhikaraNaM viziSantIti adhyAhiya- 35 1 vAlmAnasa-mu0 / 2 pudgalAdhikaraNasya / 12
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 tattvArthavArtike [6 mANakriyApadApekSayA karmanirdeza': / nirvartanA niSpAdanA, nikSepaH sthApanA, saMyogo 'mizrIbhAvaH, nisargaH pravartanam / dvicaturddhitribhedA iti dvandvaprarvo'nyapadArthanirdezaH / 3 / dvau ca catvArazca dvau ca trayazca dvicaturdvitrayaH, te bhedAH eSAM te dvicaturdvi tribhedAH iti dvandvagarbhA'nyapadArtha nirdezaH pratyetavyaH / 5 paravacanamanarthakaM pUrvatrAdyavacanAt / 4 / paravacanamanarthakam / kutaH ? pUrvatrAdyavacanAn / asmin sati parvatrAdyavacanamanarthakam arthApattisiddheH / 5 / asmina paravacane sati pUrvasmina sUtre Adyavacanamanarthakam / kutaH ? arthApattisiddhaH / arthApattiranakAntikIti cet ; na: prayAsamAtratvAt / 6 / syAdetat-arthApattiranaikAntikI dRSTA, yathA hi asati meghe vRSTirnAstItyukte arthAdApannaM sati meghe vRSTirastIti, satyapi meghe 10 kadAcidvaSTiAstItyarthApattiranaikAntikIti; tanna; kiM kAraNam ? prayAsamAtratvAt / prayAsamAtrametat arthApattiranaikAntikIti / 'ahiMsA dharmaH' ityukte arthApattyA 'hiMsA adharmaH' iti na na siddhyati ? siddhyatyeva / asati meghe na vRSTirityukte sati meghe vRSTirityatrApi satyevaM meghe iti nAsti doSaH / asaMvandhArthatvAditi cet ; na; nivAbhAvAt / / myAdetat-asati parazabde asaMbandhArthamidaM syAt , tataH saMbandhArtha parazabdopAdAnamiti; tannaH kiM kAraNam ? nivAbhAvAt / kimanyannivaya'masti yenedamasaMbandhaH syAt ? nanu saMrambhAdikaM jIvAdhikaraNaM nivartyamasti; na; tasya saMbandhatvAdAdyaM jIvAdhikaraNaM saMrambhAdiviziSTamiti / tataH parizepAt ajIvAdhikaraNabhevedamiti vyartha paravacanam / etena prakRSTavAcinvaM pratyuktam / 8 / kena ? nivAbhAvAt ityanena / na hi nikRSTaM jIvAdhikaraNaM yatprakRSTanA'jIvAdhikaraNena nivaryeta iti / iTavAcitvamiti cet ;na; ata eva / / / syAdetat-iSTavAcI parazabda iti, yathA paraM dhAma gata iti iSTaM dhAma gata iti; tannaH kiM kAraNama ? ata eva / kuta eva ? nivAbhAvAt iti, evaM kimaniSTaM yasmin sati niva] iSTavAcI parazabdo'rthavAn syAt ? "na vA anyArthatvAt / 10 / na vA'narthakaH / kutaH ? anyArthatvAt / parazabdo'yamanyArthaH, saMrambhAdibhyo'nyat nirvartanAdItyarthaH / itarathAhi nirvartanAdInAmapyAtmapariNAmasadbhAvAjjIvA25 dhikaraNavikalpa eveti vijJAyeta / athavA, uktametat-vispaSTArthatvAditi / iSTArthasaMpratyayAdvA / 11 / athavA "iSTArtho'nena parazabdena" saMpratyAyyate / kaH punariSTArtha iti cet ? ucyate nirvartanAdhikaraNaM dvividhaM mUlottarabhedAt // 12 // ajIvAdhikaraNaM nirvartanAlakSaNaM dvadhA vyavatiSThate / kutaH ? mUlottarabhedAt / mUlaguNanirvartanAdhikaraNam uttaraguNanirvartanAdhikaraNaM ceti / 30 tatra mUlaM paJcavidhAni zarIrANi vAGmanaHprANApAnAzca / "uttaraM kASThapustacitrakarmAdi / nikSepazcaturdhA apratyavekSAduSpamArjanasahasA'nAbhogabhedAt / 13 / nikSepazcaturdhA bhidyate / kutaH ? apratyavekSA duSpamArjanasahasA'nAbhogabhedAta-apratyavekSitanikSepAdhikaraNaM TuSpramRSTanikSepAdhikaraNaM sahasAnikSepAdhikaraNam anAbhoganikSepAdhikaraNaM ceti / / 1 paramiti / 2 mizrabhAvaH mu0, da0, ba013-rthaH pra-mu0, da0, ba0 / 4 sAmarthya / 5 sRSTikAle satyeva meghe vRSTirbhavati / 6 sUtram / 7 sambandhatvaM kathamityata Aha / 8 tat / / sUtrakArasyobhAvapi jIvapudgalau prakRSTAviti bhAvaH / 10 ityeva ki-mu0, ba011 atrAha AcAryaH / 12-rthaH tena mu0 / 13 vyarthenApi / 14 anarthakAni vacanAni kiJcidiSTaM sUcayanatyAcAryasyeti nyAyAt / 15 pRthagvikriyArUpam / 16 AbhogaH paripUrNatA, tadabhAvaH asampUrNanyAsAdhikaraNamityarthaH /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 / 20 j paSTho'dhyAyaH 517 saMyogo dvidhA bhaktapAnopakaraNabhedAt | 14 | saMyogo dvidhA vibhajyate / kutaH ? bhaktapokaraNabhedAt- bhaktapAnasaMyogAdhikaraNam upakaraNasaMyogAdhikaraNaM ceti / freferer kAyAdibhedAt | 15 | nisargastridhA kalpyate / kutaH ? kAyAdibhedAt / kAyanisargAdhikaraNaM vA nisargAdhikaraNaM manonisargAdhikaraNaM ceti / Aha-yo'yam AhitatraividhyAnantaparyAyaH kAyavAGmanasAM pariNAmaH AsravazabdAbhilApyaH, kimasau sakalasAmparAyikAvarjana heturaikadhyena' praNidhIyamAnaH ? netyucyate kazcit kasyacit kutazcit kAyikAdivyApArAvizeSe sati yasmAnniyamenaiva tatpradoSanihnava mAtsaryA'ntarAyA''sAdanopaghAtA jJAnadarzanAvaraNayoH // 10 // jJAnakIrtanAnantaramanabhivyAharato'ntaH paizunyaM pradoSaH |1| matyAdijJAnapaJcakasya mokSaprA - 10 paNaM prati mUlasAdhanasya kIrtane kRte kamyacit anabhivyAharataH antaH paizunyapariNAmA yo bhavati sa pradoSa iti kathyate / parAbhisandhAnato jJAnavyapalApo nihnavaH |2| yatkicit paranimittamabhisandhAya nAsti na vedmItyAdi jJAnasya vyapalapanaM vaJcanaM nihnava ityucyate / yAvadyathAvaddeyajJAnApradAnaM mAtsaryam | 3| kutazcit kAraNAt AtmanA bhAvitajJAnaM 15 dAnArhamapi yogyAya yato na dIyate tanmAtsaryam / jJAnavyavacchedakaraNam antarAyaH |4| kalupeNAtmanA jJAnasya vyavaccheda karaNamantarAya iti bhaNyate / vAkkAyAbhyAM jJAnavajanamAsAdanam |5| kAyena vAcA ca paraprakAzajJAnasya varjanamAsAdanaM veditavyam / prazastajJAnadRpaNamupadhAH / svamateH kalupabhAvAd yuktasyApyayuktavatpratIteH dopodbhAvanaM dUSaNamupaghAta iti vijJAyate / 5 taditi jJAnadarzana pratinirdezaH || tadityanena jJAnadarzane pratinirdizyete, tayAH pradoSanihnava-mAtsaryAntarAyAsAdanApaghAtAH tatpradoSanihnava mAtsaryAntarAyAsAdanApaghAtA iti / kathaM punaraprakRtayorazartiyoH tadityanena parAmarzaH syAt ? AsAdanameveti cet naH sato vinayAdyananuSThAnAn || syAdetana evaM sati upaghAta AsAdanameva prApnotIti; tannaH kiM kAraNam ? sato vinayAdyananuSThAnAt / sato hi jJa vinayaprakAzanAdiguNakIrtanAnanuSThAnamAsAdanam, upaghAtastu jJAnamajJAnameveti jJAnanAzAbhiprAya 25 ityayamanayorbhedaH / tadityanena kiM pratinidizyate ? 20 1 ekaprakArakhena / 2 jJAtamadhyartham / 3 prApnoti tana mu0 da0 / 4 azabditayoH anuktayoH / asaMzabdita - mu0, 0, mR0, tA0, ba0 / 5 ubhayatrApi tatpradoSAdayo bhavantIti / 6 tadvatsu sAghaneSu va pradoSAdayaH te tathokAH / sAmarthyAttadabhisaMbandhaH || sAmarthyAttayorjJAnadarzanayoH abhisaMbandho bhavati / kiM sA- 30 marthyam ? jJAnadarzanAvaraNayArAtrava iti vacanasAmarthyAttatpradopAdaya iti saMbandhaH kriyate / atha jJAnadarzanavatsu tatsAdhanepu ca kA pratipattiH ? tadvatsAdhanapradoSAdayazca tatpradopAdigrahaNenaiva gRhyante tannimittatvAt /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 tattvArthavArtike [610 tulyAsravatvAdakatvamiti cet ;na; vacanavirodhAt / 10 / syAnmatam-tulyAsravatvAdanayorekatvaM prApnoti, tulyakAraNAnAM hi loke ekatvaM dRSTamiti tannaH kiM kAraNam ? vacanavirodhAt / yadi tulyAsravatvAt jJAnadarzanAvaraNayorekatvaM nanu kaNThAdisaMyogavibhAgatulyahetutvAt vacanasya sAdhakadUSakatvAvizeSe ytraapdissttsttraa'saadhktvaadvcnvirodhH| atha tulyahetutve'pi vacanaM svapakSasya sAdhakameva parapakSasya dUSakameveti na sAdhakadUSakadharmayorekatvamiti matam / nanu yaduktaM tulyahetutvAdekatvamiti taddhInam / . dRSTAgamavyAghAtAt / 11 / dRSTAgamavyAghAtAca naitadyuktam / yasya tulyahetukAnAmekatvaM tasya mRtpiNDAditulyahetukAnAM ghaTazarAvAdInAM nAnAtvaM vyAhanyata iti dRSTavyAghAtaH / 'pradhAnatulya nimittAnAM mahadahaGkArAdInAm , 'avidyAtulyapratyayAnAM puNyApuNyAnejyasaMskArANAm , catuSTayasannikarSA'viziSTakAraNarUpAdijJAnasukhaduHkhAdInAM caikatvamityAgamavyAghAtaH / ___AvaraNAbhAve sAhacaryAt / 12 / AvaraNAtyantasaMkSaye kevalini yugapat kevalajJAnadarzanayoH sAhacarya bhAskare pratApaprakAzasAhacaryavat / tatazcAnayostulyAsravatvaM yuktam / itaratra kramavRttirjalasamavetAgnipratApapradIpaprakAzavata / 13 / itarasmin sAvaraNe jJAnadarzanayoH krameNa vRttiH, yathA jalasamavAyino'gneH pratApa eva na prakAzaH, pradIpaprakAzasya ca 15 prakAza eva na pratApaH, tathA chadmasthasya yadA jJAnopayogaH na tadA darzanopayogaH yadA darzanopayogaH na tadA jnyaanopyogH| ___ atItAnAgatayordarzanAbhAvastalakSaNAbhAvAditi cet ; na; nirAdharaNatvAt / 14 / syAnmatam-nAstyatIte'nAgate ca darzanam , kutaH ? tallakSaNAbhAvAt / aspRSTe'viSaye ca jJAnamutpadyate spRSTa viSaye ca darzanama, na hyatItAnAgatayoH vinaSTAnutpannatve satyasattvAt spRSTatvaviSayatve sta iti tatra jJAnameva darzanamiti netralino'tItAnAgatadarzitvamayuktam ? tanna; kiM kAraNam ? nirAvaraNatvAt / yathA bhAskarasya nirastaghanapaTalAvaraNasya yatra prakAzastatra pratApaH yatra ca pratAparatatra prakAzaH , tathA nirAvaraNasya kevalibhAskarasyA'cintyamAhAtmyavibhUtivizeSasya yatra jJAnaM tatrAvazyaM darzanaM yatra ca darzanaM tatra ca jJAnam / kiJca, tadvatpravRtteH // 15 // yathA hi asadbhUtamanupadiSTaM ca jAnAti tathA pazyati kimatra bhavato 25 hIyate ? kiJca, vikalpAt / 16 / yathA hyaspRSTe'viSaye ca sAvaraNasyopadezAbhAve na jJAnamastIti kevalino'pi kiM tadvadbhavati? tathA sAvaraNasya viSaye spaSTe ca darzanapravRttaH na kevalinastadvadbhaviSyati iti siddhaM kevalinastrikAlagocaraM darzanam / bhavatu tAvannirAvaraNatvAt kevalino'tItAnAgatayodarzanapravRttiH avadhijJAninaH sAvaraNasya kathaM darzanamiti ? atrocyate karaNanirapekSakSayopazamazaktivizeSayogAdavadhijJAninaH / 17 / yadyapyavadhijJAnina AvaraNamasti tathApyavadhidarzanAvaraNakSayopazamavizeSasya karaNanirapekSatvAt kevaladarzanavat anupadezapUrvakapravRttaH atItAnAgatayoraspRSTAviSayatve'pi avadhidarzanaM pravartate / manAparyaya darzanamapyastviti cet ; na; kAraNAbhAvAt / 18 / yathA avadhijJAnaM darzanapUrvakaM tathA manaHparyayajJAnenApi darzanapurassareNa bhavitavyamiti cet ; tanna; kiM kAraNam ? 1 yaH samayasthaH san brUte tasya AptavacanollaGghanatvAt vacanavirodhaH / yaH paraH san brUte tasya svasamayavirodhAt vacana virodhaH / 2 zAlibIjakAraNamaGa kuraM zAlyaka kuramityAdi / 3 yatropadi-mu0, zra0 / 4 saaNkhymte-s0| 5 bauddhamate / 6 naiyAyikamate / 7 tadvavRttaH-mu0, b0| 8 saMsAriNaH / 6-yajJAnadarza-tA, zra0, mU0, j0|
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 / 11 ] paSTho'dhyAyaH 516 kAraNAbhAvAt / na manaHparyayadarzanAvaraNamasti darzanAvaraNacatuSTayopadezAt , tadabhAvAt tatkSayopazamAbhAve tannimittamanaHparyayadarzanopayogAbhAvaH / kiJca, parakIyamanaHpraNAlikayA tadadhigamAt / / 6 / manaHparyayajJAnaM svaviSaye avadhijJAnavat na svamukhena vartate / kathaM tahiM ? prkiiymnHprnnaalikyaa| tato yathA mano'tItAnAgatAnAMzcinta-" yati na tu pazyati tathA manaHparyayajJAnyapi bhUtabhaviSyantau vetti na pazyati / vartamAnamapi mano 5 'vipayavizeSAkAreNeva pratipadyate, tataH sAmAnyapUrvakavRttyabhAvAt manaHparyayadarzanAbhAvaH, alamatiprasaGginyA kathayA / prakRtaM prastRyate bhinAsravatvaM vA pradaMpAdInAM vissybhedaanedsiddhH|20| athavA, bhinnAsravatvaM jJAnadarzanAvaraNayorveditatyama / kutaH? padoMpAdInAM vipayabhedAdbhadasiddheH / jJAnaviSayA hi pradoSAdayo jJAnAvaraNasyAnavAH, darzanaviSayAzca darzanAvaraNasyeti / api ca, AcAryopAdhyAyapratyanIkatva- 10 akAlAdhyayana-zraddhA'bhAva - abhyAsAlasya-anAdarArthazravaNa-tIrthoparodha-bahuzrutagarva-mithyopadezabahuzrutAvamAna-svapakSaparigrahapaNDitatva-svapakSaparityAga-abaddhapralApa - utsUtravAda-sAdhyapUrvakajJAnA - dhigama-zAstravikraya-prANAtipAtAdayaH jJAnAvaraNasyAsravAH / darzanamAtsaryA'ntarAya-netrotpATanendriyapratyanIkatva-dRSTigaurava-AyatasvApitA-divAzayanAlasya-nAstikyaparigraha-samyagdRSTisaMdRpaNa-kutIrthaprazaMsA-prANavyaparopaNa-yatijanajugupsAdayo darzanAvaraNasyAsravAH, ityasti AsravabhedaH / yathA anayoH kameprakRtyorAsravabhedastathA duHkhazokatApAkrandanavadhaparidevanAnyAtmaparobhayasthAni __ asavedyasya // 11 // pIDAlakSaNaH pariNAmo duHkham / / virodhidravyopanipAtAbhilapitaviyogA'niSTaniSThurazravaNAdibAhyasAdhanApekSAt asadvadyodayAdutpadyamAnaH pIDAlakSaNaH pariNAmo duHkhmityaakhyaayte| 20 anuprAhakasambandhavicchede vailavyavizeSaH zokaH / / anugrAhakasya vAndhavAdeHsaMbandhavicchede tadvatAzayasya cintAkheDhalakSA: pariNAmo vaiklavyavizepo mohakarmavizeSazokodayApekSaH zoka ityucyate / . parivAdAdinimittAdAvilAntaHkaraNasya tIvrAnuzayasApaH / / parivAdaH paribhavaH, parupavacanazravaNAdinimittApekSayA kalupAntaHkaraNasya tItrAnuzayaH pariNAmaH tApa ityabhidhIyate / 25 __ paritApajAzrupAtapracuravilApAdyabhivyaktaM krandanamAkrandanam / 4 / paritApanimittenAzrupAtapracuravilApenAGgavikArAdinA cAbhivyaktaM krandanamAkrandanaM pratyetavyam / - AyurindriyavalaprANaviyogakaraNaM vadhaH / bhavadhAraNakAraNasyAyupaH rUpAdigrahaNanimittAnAm indriyANAM kAyAdivargaNAlambanabalasyocchAsaniHzvAsalakSaNasya ca prANasya parasparato viyogakaraNaM vadha ityavadhAryate / saMklezapravaNaM svaparAnugrahAbhilASaviSayamanukampAprAyaM paridevanam / 6 / saMzapariNAmAlambanaM svaparAnugrahAbhilASaviSayam anukampApracuraM paridevanamiti paribhASyate / -viSaye vi-mu0, 20, b0| 2 divyadhvanikAle svayaM vyAkhyAkaraNam / 3-pAdabhi-zra0 / -~-kaMkrandanaM pratye-40, tA0, muu0,10|
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 520 tattvArthavArtike [611 duHkhajAtIyatvAt sarveSAM pRthagapacanamiti cet ; na; katipayavizeSasaMbandhena tajAtyAkhyAnAt / 7 / syAnmatam-zokAdayo hi sarve duHkhajAtIyAH tato duHkhagrahaNAdeva siddha pRthageSAM vacanamanarthakamiti; tannaH kiM kAraNam ? katipayavizeSasaMbandhena tajjAtyAkhyAnAt / yathA gaurityukte anitivizeSe tatpratipAdanArtha khaNDamuNDazuklakRSNAdyapAdAnaM kriyate, tathA duHkhaviSayAtravA'saMkhyeyalokabhedasaMbhavAt duHkhamityukta vizeSAnirjJAnAt katipayavizeSanidarzanena tadvivekapratipattiH kathaM syAditi zokAdyupAdAnaM kriyate / ete khalvapi vidhayaH suparigRhItA bhavanti yeSu lakSaNaM ca prapaJcazceti / kathaJcidanyatvopapattezca / 8 / yathA mRtpiNDaghaTakapAlAdInAM mUrtimadrapadravyArthAdezAt syAdananyatvam , pratiniyatasaMsthAnAdiparyAyAdezAt syAdanyatvam, tathA : katApAkrandanavadhapari10 devanAnAmaprItisAmAnyAdezAt syAdduHkhapariNAmAdananyatvam , pratyarthaniyatahetubhedAhitavizeSaduHkhazokatApAkrandanavadhaparidevanaparyAyAdezAt syAdanyatvam / duHkhAdInAM karnAdisAdhanabhAvaH paryAyiparyAyayorbhedAbhedavitrakSopapatte / / 6 / duHkhAdInAM zabdAnAM karnAdisAdhanatvamavaseyam / kutaH ? pryaayipryaayyorbhedaabhedvivkssoppttH| yadA paryAyi paryAyayorabhedavivakSA tadA taptAyaHpiNDavattatpariNAmAdAtmaiva duHkhayatIti kartRsAdhanatvam / yadA 15 paryAyiparyAyayorbhedavivakSA tadA dukhayatyanenAsminniti vA duHkhamiti karaNAdisAdhanatvam / vastusvarUpamAtrakathanAt duHkhanaM duHkhamiti bhAvasAdhanatvaM vA / evaM zokAdiSvapi yojyam / ___ tadekAntAvadhAraNe'nupapannam anyataraikAntasaMgrahAt / 10 / kAdisAdhanatvaM duHkhAdInAmekAntAvadhAraNe'nupapannam ? kutaH anyataraikAntasaMgrahAt / paryAyamAtratve tAvadasatyAtmani vijJAnAdInAM karaNA disAdhanatvamayuktaM karturabhAvAt / svAtantryazaktiviziSTArthApekSANi hi zeSakArakANi tadabhAvAdabhAvamAskandeyuH / kartRsAdhanatvamapi-cAyuktam', karaNAdisAcivyavyapekSAbhAvAt / na ca teSAM vijJAnAdInAM parasparaM prati sAcivyamasti yugapadupajAyamAnatvAt savyetaragoviSANavat / nApyatItAnAgatAnAM vartamAnaM prati sahAyabhAvo'sti asattvAd vandhyAputravat / kSaNikatvAcca pUrvAnubhUtasmaraNAbhAvAt zokAdipariNAmA'bhAvaH / pUrvAnubhUtaM hi artha vinaSTaM cintayataH zokAdayo bhavanti / na ca kSaNikavAde smaraNamasti, tadabhAvAcchokAdyabhAvaH / santAnAditi cet / na tadabhA25 vAdityuktatvAt / bhAvasAdhanatvamapi nopapattikSamam , bhAvavantamantareNa bhAvasya vRttyabhAvAt / dravyamAnatve ca kriyAguNavirahAt puruSasya nirguNatvaM niSkriyatvaM ca dadhAnasya sukhaduHkhAdipariNAmaprAptiM prati ktRtvaabhaavH| tadabhAvAt krnnaadiinaampybhaavH| atha kAdisAdhanabhAvaH kalpyate; na tarhi nirguNatvaM niSkriyatvaM cAtmano'vatiSThate / ___ tathA acetanasyApi duHkhAdipariNAmaM prati kartRbhAvo'nupapannaH, duHkhAdInAM ghaTAdiSvacetaneSvadarzanAt / yadyacetanasyApi duHkhAdayo'bhyupagamyeran / cetanAcetanayoravizeSaH syAt / 'niSkriyatve'pyadharmanimittAH puruSasya duHkhAdaya iti cet ; na; niSkriyasya dharmAdharmopArjanavidhyabhAvAt tatphalAnubhavanAbhAvAcca / tAnyAtmaparobhayasthAni krodhAdyAvazAt / 11 / tAni duHkhAdIni krodhAdyAvezAt AtmaparobhayasthAni bhavanti / tadyathA, yadA krodhAdyAviSTa AtmA svasmin duHkhAdInyutpAdayati tadA 20 1 kartRtvasAdha-mu0, a0, mU0, tA0 / 2 ckrciivraadiimi| 3-bAbukaM karaNAdisAdhyavyamu0, da0 / 4 pradhAnasyApi / 5 naiyaayikH|
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 521 "6 / 11] SaSTho'dhyAyaH AtmasthAni bhavanti / yadA punarIzvaraH kaSAyavazAt parasya duHkhAdIni janayati tadA parasthAni bhavanti / yadA tUttamarNAdayaH adhamarNAdinirodhe vartamAnAH tajjanitAni sutpipAsAdInavApnuvanti tdobhysthaani| vidyAdInAmavagamanAdyarthatvAdanirdeza iti cet ; na; videzcetanArthasya grahaNAt / 12 / syAnmatam-ime catvAro vidayaH vidavidlavintividyatayaH avagamanalAbhavicArasadbhAvArthAH, 5 eteSAM kasyacidapi saMgrahe abhipretasyArthasyA'gateranirdeza iti; tannaH kiM kAraNam ? videzcetanArthasya grahaNAt / videH curAdiNyantasya cetanArthasyedaM vedyamiti / tadasadvedyamaprazastatvAt / 13 / tadvadyamasaditi vizeSyate / kutaH ? aprazastatvAt / aniSTaphalaprAdurbhAvakaraNatvAdaprazastamityAkhyAyate / __duHkhAbhidhAnamAdau pradhAnatvAt / 14 / duHkhagrahaNamAdau kriyte| kutaH ? pradhAnatvAt / 10 kutaH punarasya prAdhAnyam ? tadvikalpatvAt itareSAm / kimetAvanta eva vikalpAH ? netyAha zokAdigrahaNasya vikalpopalakSaNatvAdanyasaMgrahaH // 15 // . ime zokAdayaH duHkhavikalpA duHkhavikalpAnAmupalakSaNArthamupAdIyante, tato'nyeSAmapi saMgraho bhavati / ke punaste ? azubhaprayogaparaparivAda-paizunya-anukampA'bhAva-paraparitApanA'GgopAGgacchedana-bhedana-tADana-trAsana-tarjana-bhartsa - na-takSaNa-vizaMsana-bandhana-rodhana-mardana-damana-vAhana-viheDana-hepaNa-kAyaraukSya-paranindAtmaprazaMsA-saM- 15 klezaprAdurbhAvanAyurvahamAnatA-nirdayatva-sattvavyaparopaNa-mahArambhaparigraha-vizrambhopaghAta-vakrazIlatApApakarmajIvitvA'narthadaNDa-viSa mizraNa-zarajAlapAzavAgurApaJjarayantropAyasarjana-balAbhiyoga-za - sva-pradAna-pApamizrabhAvAH / ete duHkhAdayaH pariNAmA AtmaparobhayasthA asadvedyasyAsravA veditavyAH / svatIrthakaropadezavirodhAdayuktiriti cet ; na; sarvathA praznavinivRtteH / 16 / syAdetatyadi duHkhAdhikaraNamasadvadyahetuH, nanu nAgnyalocA'nazanAditapaHkaraNaM duHkhaheturiti tadanuSThA- 20 nopadezanaM svatIrthakarasya viruddham , tadavirodhe ca duHkhAdInAmasadvadyAsravasyAyuktiriti; tanna; kiM kAraNam ? sarvathA praznavinivRttaH / na tAvadAhatasya prazna upapadyate-svatIrthakaropadezavyAghAtaprasaGgAt / yasya kSaNikavAdaH tasyApi na yujyate, 'sarvaduHkhazUnyAnAtmakatvAbhyupagame hiMsAdivat dAnAderapyakuzalatvaM duHkhahetutulyatvAditi / tathetareSAmapi hiMsAdInA duHkhahetutvena pApAtravahetUnabhyupagacchatAM yamaniyamaparipAlanavividhaveSAnuSThAnaduzcaropavAsabrahmacaryAdInAM duHkhahetutvAt 25 tadanuSThAnavirodhaprasaGgAnnopapadyate praznaH / kiJca, dveSAsaMbhavAt / 17 / yathA aniSTadravyasaMparkAd dveSotpattau duHkhotpattiH na tathA bAhyAbhyantaratapaHpravRttau dharmadhyAnapariNatasya yateranazanakezalucanAdikaraNakAraNApAditakAyakleze'sti dveSasaMbhavaH, tasmAnAsadvadyabandho'sti / krodhAdyAveze hi sati svaparobhayaduHkhAdInAM pApAsavahetutvamiSTaM na kevalAnAm / kiJca, 30 AhitaprasAdatvAt / 18 / yathA yatirahiMsAdikaraNakAraNodyatatvAdAhitaprasAdaH tathA ayamapavAsAdikaraNakAraNe'pyAhitaprasAdaH anazanAditapaH karotIti duHkhaadybhaavH| kiJca, prAyazcittopadezAt / 16 / kAdAcitkAnyakAraNAvirbhUtakrodhAdipariNAme ca sati tadutsi'mRkSArtha prAyazcittavidhAnaM kriyate, tataH kathamiva yateH anazanAditapazcaraNe krodhAdipariNAmo bhavet ? kiJca, 1 vidizcetanAlyAnanivAsaneSu iti caurAdikaH / 2 zokAdInAm / 3-viSavitrANa-zra0 / 4 sarvaduHkhamityAdi / 5 nivAraNArtham / 35
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 522 tattvArthavArtike [612 vata / 20 / yathA tathA anAtatve anugrahavuddhayA tavyApArAdgaNDe pATanavat / 20 / yathA bhiSaka karuNAkRtacetAH saMyatasyopari anugrahabuddhayA gaNDaM pATayaMstatra krodhAdyabhAvAt nApuNyaM badhnAti, tathA anAdisAMsArikajAtijarAmaraNavedanAjighAMsAM pratyAgUrgA yatiH tadupAye pravartamAnaH svaparasthaduHkhAdihetutve satyapi krodhAdyabhAvAt pApasyAbandhakaH / kiJca, manoratyA saukhyAbhidhAnAt / 21 / yathA duHsvAbhibhUtAnAmapi saMsAriNAM yatra manoratistatra saukhyaM tathA anazanAdikaraNasya yatemanoratisaukhyasAnnidhyAdadoSaH / uktaJca "pure vane vA svajane'jane vA prAsAdazRGge dumakoTare vA / priyAGganA'Gka'tha zilAtale vA manorati saukhyamudAharanti // " [ ] iti / yadyasadvedyasyAmI prayogAH yathA dvitIyasya ka AsravA iti ? ucyantebhUtavratyanukampAdAnasarAgasaMyamAdiyogaH zAntiH zaucamiti savedyasya // 12 // AyunAmakodayavazAdbhavanAd bhUtAni / / tAsu tAsu yoniSvAyurnAmakarmodayavazAdbhavanAdbhUtAni sarve prANina ityarthaH / vatAbhisaMbandhino pratinaH / / vratAni vakSyante ahiMsAdIni, tadabhisaMbandhino ye te 15 vatinaH / te dvadhA agAraM prati nivRttautsukyAH saMyatAH, gRhiNazca sNytaasNytaaH| anukampanamanukampA / 3 / anugrahArdIkRtacetasaH parapIDAmAtmasthAmiva kurvato'nukampanamanukampA / bhUtAni ca vratinazca bhUtavratinaH, bhUtatratiSvanukampA bhUtavratyanukampA / "sodhanaM kRtA bahulam" [jainendra0 1 // 3 / 26] iti vRttiH / yathA galacopaka iti / mayUravyaMsakAditvAJca / svasya parAnugraha budhyA anisarjanaM dAnam / 4 / AtmIyasya vastunaH parAnugrahabuddhathA 20 atisarjanaM dAnamiti kathyate / samparAyanivAraNaprayaNo'kSINAzayaH sarAgaH / / pUrvopAttakarmodayavazAdakSINAzayaH san samparAyanivAraNaM pratyAgUrNamanAH sarAga ityucyate / prANondriyaSvazubhapravRtteviratiH saMyamaH / / prANivekendriyAdiSu cakSurAdiSvindriyeSu ca azubhapravRttarviratiH saMyama iti nizcIyate / sarAgasya saMyamaH sarAgasaMyamaH, sarAgo vA saMyamaH 25 sarAgasaMyamaH / / Adizabdena saMyamA'saMyamA'kAmanirjarAvAlatapo'nurodhaH 11 saMyamAsaMyamaH akAmanirjarA bAlatapa ityeteSAmAdizabdenAnarodhaH kriyate / tatra saMyamAsaMyamaH anAtyantikI viratiH / viSayA'narthanivRttiM cAtmAbhiprAyeNAkurvataH pAratantryAdbhogopabhoganirodho'kAmanirjarA / yathArthapra. tipattyabhAvAdajJAnino bAlA mithyAdRSTayAdayasteSAM tapaH bAlatapaH agnipraveza-kArIpasAdhanAdi 30 prtiitm| niravadyakriyAvizeSAnuSThAnaM yogaH / / niravasya kriyAvizeSasyAnuSThAnaM yogaH samAdhiH, samyaka praNidhAnamityarthaH / 'daNDabhAvanivRttyarthaM ca tasya grahaNaM kriyate / bhUtavratyanukampAdAnaM ca sarAgasaMyamAdayazca bhUtavratyanukampAdAnasarAgasaMyamAdayasteSAM yogaH bhUtavratyanukampAdAnasarAgasaMyamAdiyogaH / gaNDaH kapolapiTake yogabhede ca gaNDake / gaNDaH pravare cihna syAdazvabhUSaNabudabude // 2 ArambhaM " prati mu0, da0, tA0, b0| 3 samAsaH-samyA0 / 4-dyakriyA-zra0 / 5 upAdhi /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 / 13 ] 10 SaSTho'dhyAyaH 523 dharmapraNidhAnAtkrodhAdinivRttiH kSAntiH / / / krodhAdeH kaSAyasya zubhapariNAmabhAvanApUrvikA nivRttiH zAntirityucyate / nanu kSamUpiti SittvAt aGi kSameti bhavitavyam; satyamevametat , yadi bhUvAdiSu paThitasya grahaNaM syAt / idaM divAdipaThitasya tamU sahane ityasya rUpam / . lobhaprakArANAmuparamaH zaucam / 10 / lobhaprakArebhyaH uparataH zucirityucyate, tasya bhAvaH karma vA zaucam / ke punarlobhaprakArAH ? svadravyAtyAga-paradravyApaharaNa-sAnyAsikanihnavAdayaH / 5 itikaraNaH prakArArthaH // 11 // hetvevaMprakArAdivyavacchedAdiSu dRSTaprayoga itizabdaH, tatreha prakArArtho gRhyate / evaMprakArAH savedyasyAsravA iti / . vRttiprasaGgo laghutvAditi cet, na; anyopasaMgrahArthatvAt / 12 / syAnmatam-vRttiratra nyAyyA saMyamAdiyogakSAntizaucAnIti / kutaH ? laghutvAditi; tannaH kiM kAraNam ? anyopa saMgrahArthatvAt / itikaraNAnarthakyamiti cet ; na ubhayagrahaNasya vyaktayarthatvAt / 13 / syAdetat-yadyavRttikaraNamanyopasaMgrahArtham, itizabdopAdAnasyApi tadeva prayojanamiti tasyAnarthakyamiti; tanna; kiM kAraNam ? ubhayagrahaNasya vyaktatharthatvAt / vyaktatharthamubhayaM gRhyate / ke punaste gRhyamANAH ? arhatpUjAkaraNaparatA-bAlavRddhatapasvivaiyAvRttyodyogArjavinayapradhAnatAdayaH / / vratigrahaNamanarthakamiti cet ;na; prAdhAnyakhyApanArthatvAt / 14 / syAnmatam-bhUtagrahaNAdeva 15 siddhaM vratigrahaNamanarthaka sAmAnyanirdezasya sarvavizeSavyApi tvAvirodhAditi; tanna; kiM kAraNam ? prAdhAnyakhyApanArthatvAt / bhUteSu yA'nukampA tasyA bratiSvanukampA pradhAnabhUtetyayamarthaH khyApyate / nityAnityAtmakatve anakampAdisiddhi nyathA |2shdvytvaadynvyaadeshaannitytaamjhtH naimittikapariNAmamukhenAnityatAmAskandataH jIvasyAnukampAdayaH pariNAmavizeSA yujyante naanythaa| yadi nityatvameva syAt ; vikriyA'bhAvAta anukampAdipariNatyabhAvaH, tadabhyupagame ca nityatAvyA- 20 ghaatH| kSaNikaikAnte'pi pUrvottarAvagrAhakaikavijJAnAbhAvAt anukampAdipracyavaH / saMskArAditi cet ; na; tasyApyanityatvAt / jJAnA'jJAnabhAve cA'nupapattaH / Aha-uktA sadasatprakArasya vedanIyasyopAdAnahetavaH / atha anantarasyAnantapravAhasaMsArAspadakAraNasya mohasyAtmalAbhe ko heturiti ? atrocyate kevalizrutasaGghadharmadevA'varNavAdo darzanamohasya // 13 // 25 karaNakramavyavadhAnAtivartizAnopetAH kevalinaH / / karaNaM cakSurAdi, kAlabhedena vRttiH kramaH, kuDayAdinA'ntardhAnaM vyavadhAnam , etAnyatItya vartate, jJAnAvaraNasyAtyantasaMkSaye AvirbhUtamAtmanaH svAbhAvikaM jJAnam , tadvanto'rhanto bhagavantaH kevalina iti vyapadizyante / tadupadiSTaM buddhacatizayaddhiyuktagaNadharAvadhAritaM zrutam / / tairvyapagatarAgadveSamohairupadiSTaM buddhacatizayarddhiyuktaiH gaNadharairavadhAritaM zrutamityucyate / tadvistarato vyAkhyAtam / ratnatrayopetaH zramaNagaNaH saGghaH / 3 / samyagdarzanAdiratnatrayabhAvanAparANAM caturvidhAnAM zramaNAnAM gaNaH saGgha iti kathyate / 'picinti' ityAdi sUtreNa / 2 avRttikaraNamitikaraNamiti / 3-pisvAt virodhA-zra0 / tataH / 5 saMskArastAvat jJAnaM vA syAt , ajJAnaM vA? yadi jJAnam; tasya uktadoSatvAdanupapattiH / yadyajJAnam ; bhanavabudasvabhAvatvAttasyAnupapattiH / 6 zrutamapi jinavaravihitaM gaNadhararacitamiti zrutabhaktAvuktatvAt /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtike [6 / 14 ekasyA'saGghatvamiti cet ; naH anekavataguNasaMhananAdekasyApi saGghatvasiddheH / / / syAdetat-saGgho gaNo vRndamityanAntaram tasya kathamekasmin vRttiriti ? tanna; kiM kAraNam ? anekavataguNasaMhananAdekasyApi saGghatvasiddheH / uktaM ca "saMgho guNasaMghAdo kammANa vimoyado havadi saMgho / daMsaNaNANacaritte saMghAditto havadi saMgho // 1 // " [ bhaga0 ArA0 gA0 714 ] ahiMsAdilakSaNo dharmaH / tasmin jinapravacane nirdiSTo'hiMsAdilakSaNo dharma ityucyate / devarAndo vyAkhyAtArthaH / / "devAzcaturNikAyAH" [ ta. sU0 4 / 1] ityatra devazabdo vyaakhyaataarthH| antaHkalupadoSAdasadbhUtamalodbhAvanamavarNavAdaH / 7 / guNavatsu mahatsu svamatikaluSadoSAt 10 asadbhUtamalodbhAvanamavarNavAda iti varNyate / kevalizrutasaMghadharmadevAnAmavarNavAdaH kevalizrutasaMghadharmadevA'varNavAdaH / piNDAbhyavahArajIvanAdivacanaM kevaliSu / / piNDAbhyavahArajIvinaH kaMvaladazAnirharaNAH alAvUpAtraparigrahAH kAlabhedavRttajJAnadarzanAH kevalina ityAdivacanaM kevaliSvavarNavAdaH / ___ mAMsabhakSaNAyanavadyAbhidhAnaM shrute||| mAMsamasyabhakSaNaM madhusurApAnaM vedanArditamaithunopasevA 15 rAtribhojanamityevamAdyanavadyamityanujJAnaM zrate'varNavAdaH / / zudratvAgucitvAdyAvirbhAvanaM saGgha 10 ete zramaNAH zUdrAH asnAnamaladigdhAGgAH azucayo digambarA nirapatrapA ihaiveti duHkhamanubhavanti paralokaca mupita ityAdivacanaM so'vrnnvaadH| nirguNatvAdhabhidhAnaM dharma / 11 / jinopadiSTo dazavikalpo dharmo nirguNaH, tadupasevino ye 20 te cA'surA bhavanti ityevamAdyabhidhAnaM dharmAvarNavAdaH / surAmAMsopasevAdyAghoSaNaM devAvarNavAdaH / 12 / surA mAMsaM copasevante devA Aha(ahi)lyAdiSu cAsaktacetasaH ityAdyAghopaNaM devAvarNavAdaH / darzanaM mohayati mohanaM vA darzanamohaH / 13 / darzanamuktalakSaNaM "tasvArthazraddhAnam" [ ta0 sU0 1 // 2] ityatra, darzanaM mohayatIti darzanamohaH, darzanasya mohanaM vA darzanamohaH, tasya darzanamohasyate 25 AsravA veditavyAH / / Aha-yadyate darzanamohasyApAdakAH pariNAmA nizcIyante / ka idAnImanantaroddiSTasya cAritramohasyAsrava iti ? atrocyate kaSAyodayAttIvrapariNAmazcAritramohasya // 14 // dravyAdinimittavazAt karmaparipAka udayaH / / prAgupAttasya karmaNaH dravyAdinimitta30 vazAt phalaprAptiH paripAka udaya iti nizcIyate / kaSAyo niruktaH / kapAyasya udayaH kaSAyodayaH tasmAt kapAyodayAt / 1 saMghAvarNavAda Asravo bhavatu, ekasyoparyavarNavAdo nAsravaheturityAzaGkamAnaM pratyAha / 2 saMghAtAGaseriti prAkRtavyAkaraNasUtrAt dviruktiH / taduktaM prAkRtamaJjaryAm-torityepa dvirukaH syAdokAro vA useH punariti / 3 kaMbala kuMja / 4 jIvanmatsya / yo jagdhA pizitaM matsyakavalamiti / 5 tInavedaneSu kRpAhitamanasA / taduktam-abhavat sugataH kharI kharANAM svayamutpAdya bhagAn smnttH| kRpayA na tu kAmasekyA na vayaM tatra vinizcayaM gatAH // 6 paraloke kutazca sukhinaH i-mu0, d0,v0| 7 Ahavyeti tApasastrI kAcit /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 525 6 / 15 ] SaSTho'dhyAyaH tIvra pariNAmazabda (buktArthau |2| "tIvramanda" [ ta0 sU0 6 / 6 ] ityatra tIvrazabdo vyAkhyAtArthaH " tadbhAvaH pariNAmaH" [ ta0 sU0 5/41 ] ityatra pariNAmazabdo varNitArthaH / cAritra mohayati mohanaM vA cAritra mohaH | 3| cAritramuktalakSaNam, tanmohayati mohanaM vA tasya cAritramoha iti nirdhiyate, tasya cAritramohasya kaSAyodayanimittaH tIvrapariNAmo yaH sa Asrava iti veditavyaH / sa kiMsvarUpa iti cet ? ucyate - jagadanugrahatantra zIlavratabhAvitAtmata- 5 parivajanagarhaNa dharmAvadhvasaMna-tadantarAyakaraNa-zIlaguNadeza saMyataviratiratipracyAvana-madhumadyamAMsaviratacittavibhramApAdAna-vRtta saMdUSaNa - saMkliSTaliGgavratadhAraNa-svaparakaSAyotpAdanAdilakSaNaH kaSAyavedanIyasyAsravaH / utprahAsa- dInAbhihAsitva- kandarpopahasana - bahupralApopahAsazIlatA hAsyavedanIyasya / vicitraparakrIDana - parasaucityArvarjana-bahuvidhapIDAbhAva-dezAdyanautsukyaprItisaMjananAdiH rativedana - yasya / parAratiprAdurbhAvana- rativinAzana- pApazIlasaMsargatA 'kuzalakriyAprotsAhanAdiH arativedanIya- 10 sya / svazokA'mo dazocana - paraduHkhAviSkaraNa-zoka plutAbhinandanAdiH zokavedanIyasya / svayaM bhayapariNAma - parabhayotpAdana nirdayatva-trAsanAdirbhayavedanIyasya / saddharmApannacaturvarNaviziSTavargakula kriyAcArapravaNajugupsA-parivAdazIlatvAdirjugupsA vedanIyasya / prakRSTakrodhapariNAmAtimAniterSyAvyApArAlIkAbhidhAyitA 'tisandhAnaparatva-pravRddharAga- parAGganAgamanAdara - vAmalocanAbhAvAbhiSvaGgatAdiH strIvedasya / stokakrodha- jaihma nivRttyanutsiktatvA-lobha bhAvA'GganAsamavAyAlparAgatva-svadArasantoSe - 15 rSyAvizeSoparama-snAnagandhamAlyAbharaNAnAdarAdiH puMvedanIyasya / pracura krodhamAnamAyAlobhapariNAma-guhyendriyavyaparopaNa - strIpuMsAnaGgavya sainitva - zIlatrataguNadhAripravrajyAzritaprama ( maiM ) thuna - parAGganA - vaskandarnarAgatIvrAnAcArAdirnapuMsakavedanIyasya / Aha- mohanIyasyAne kavikalpasyAsravabhedo nirdiSTaH / idAnIm AyuzcatuSTayasyAstravabhedo vaktavya iti / tatrAdyasya niyatakAlaparipAkasyAyuSaH kAraNapradarzanArthamidamucyate bahvArambhaparigrahatvaM nArakasyAyuSaH / / 15 / / saMkhyAvaipulyavAcino bahuzabdasya grahaNamavizeSAt |1| ayaM bahuzabdaH astyeva saMkhyApadam - ekaH dvau bahava iti / asti vaipulyavAcI bahurodano bahusUpa iti / tasya dviprakArasyApi grahaNamiha na virudhyate / kutaH ? avizeSAt / 20 Arambho haiMsraM karma |2| hiMsanazIlAH hiMsrAH, teSAM karma haiMsram Arambha ityucyate / bahava 25 ArambhAH bahvArambhAH, bahurvA Arambho bahvArambhaH / mamedamiti saMkalpaH parigrahaH | 3| mamedaM vastu ahamasya svAmItyAtmAtmIyAbhimAnaH saMkalpaH parigraha ityucyate / bahvArambhAH parigrahA yasya sa bahvArambhaparigrahaH tasya bhAvaH bahvArambhaparigrahatvaM nArakasyAyuSaH Asravo bhavati / etaduktaM bhavati parigrahapraNidhAnaprayuktAH tIvratarapari - NAmA hiMsAparA bahuzo vijJAtA hyanumatA bhAvitAzca tatkRtakarmAtmasAtkaraNAt taptAyaH piNDavat 30 AhitakrauryA nArakasyAyuSaH Asrava iti saMkSepaH / tadvistarastu mithyAdarzanAzliSTAcAratotkRSTamAnatA - zailabhedasadRzaroSa- tIvralobhAnurAgA 'nukampAhInabhAva-paraparitApAntaH prANidhAna - vadhabandhanAbhiniveza-prANabhUtajIvasattvAjasropaghAtapariNAma - prANavadhAtmakAnRtavacanazIlatva - parasvaharaNAni - 1 ApAdana | 2 prItyathaM parazocanam / 3- bhatvAGganA-mu0, da0 / 4 ziznAdicchedana / 5 anaGgakrIDA | 6 haThAt balAbhiyogena svasAtkaraNam / 7- krodhAryAM da0 / - krodhAdyarthA mu0 / 8 prANAH paJcendriyA jJeyAH savAH sAdhAraNAhvayAH / pratyekadhAtavo bhUtA jIvAstu vikalendriyAH //
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 526 tattvArthavArtike [ 6 / 16-16 bhRtAbhiSvaGga' pariNAma - maithunopasevanAvirati - mahArambhavazIkRtendriyatA kAmabhogAbhilASapravRddhatA - naiHzIlya-pApanimittAhArAbhiprAya-sthiravaira-nRzaMsAsamIkSitakrandana kAritA- niranugrahasvAbhAvya-yatisamayabheda-tIrthakarAsAdana- kRSNalezyAbhijAtaraudradhyAnamaraNakAlatAdilakSaNo vijJeyaH / Aha-ukto nArakasyAyupa AsravaH, tairyagyonasyedAnIM vaktavya iti ? atrocyatemAyA tairyagyonasya // 16 // cAritramohodayAt kuTilabhAvo mAyA |1| cAritramohakarmodayAvirbhUta AtmanaH kuTilasvabhAvaH mAyeti vyapadizyate / sA mAyA nikRtistairyagyonasyAyupa Asrava iti saMkSepaH / prapavastu-mithyAtvopaSTambhA dharmadezanA - 'nalpArambhaparigrahA'tinikRti - kUTakarmA - 'vanibhedasadRzaroSaniHzIlatA - zabda liGgavaJcanA-'tisandhAnapriyatA - bhedakaraNA-'narthodbhAvana-varNagandharasasparzAnyatvApA10 dana - jAtikulazIlasaMdUSaNa-visaMvAdanAbhisandhi - mithyAjIvitva - sadguNavyapalopA - 'sadguNakhyA pana-nIlakapotalezyA pariNAma ArtadhyAnamaraNakAlatAdilakSaNaH pratyetavyaH / Aha-vyAkhyAtastairyagyonasyAyuSa AsravaH / idAnIM mAnupasyAyuSaH ko heturiti ? atrocyate 5 alpArambhaparigrahatvaM mAnuSasya // 17 // - nAkArAvaviparIto mAnuSasya |1| nArakAyurAsravo vyAkhyAtaH, tadviparIto mAnuSasyAsrava iti saMkSepaH / vyAsastu - mithyAdarzanAliGgitamati- vinItasvabhAvatA prakRtibhadratA - mArdavArjavasamAcAra sukhaprajJApanIyatA - vAlukArAjisadRzaropa- praguNavyavahAraprAyatA - 'lpArambhaparigraha-sa ntopAbhirati-prANyupaghAtaviramaNa pradopavikarmanivRtti "svAgatAbhibhASaNA- maukharya-prakRtimadhuratA - lokayAtrAnugraha audAsInyA'nusUyA - 'lpasaMklezatA gurudevatA'tithipUjAsaMvibhAgazIlatA kapota20 pItalezyopazlepa-dharmadhyAnamaraNakAlatAdilakSaNaH / kimetAvAnevAyupo mAnupasyAsrava iti ? ucyate 15 - svabhAvamArdavaM ca // 18 // " upadezAnapekSaM svabhAvamArdavam |1| mRdorbhAvaH karma vA mArdavam svabhAvena mArdavaM svabhA vamArdavam / upadezAnapekSamityarthaH / nanu pUrvatra vyAkhyAtamidaM punargrahaNamanarthakaM sUtre'nupAttamiti 25 kRtvA punaridamucyate / 30 ekayogIkaraNamiti cet; na; uttarApekSatvAt |2| syAnmatam - eko yogaH krtvyH'alp|rmbhprigrhtvN svabhAvamArdavaM mAnuSasya' iti; tanna; kiM kAraNam ? uttarApekSatvAt / daivasyAyuSaH kathamayamAsravaH syAditi pRthakkaraNam / kimetadeva dvitayaM mAnuSasyAsravaH ? netyucyate niHzIlavratatvaM ca sarveSAm // 19 // cazabdo'dhikRtasamuccayArthaH |1| alpArambhaparigrahatvaM mAnuSasyAyuSaH niHzIlatratatvaM cetyadhikRtasamuccayArthazcazabdaH kriyate / zIlAni ca vratAni ca zIlavratAni, niSkrAntaH zIlavratebhyaH niHzIlavrataH, tasya bhAvaH niHzIlatratatvam / 1 Asakti / 2 zabdaliGgavacanA-tA0, zra0, mU0 da0 | 3 vikrayArtham / 4 mAnuSarayAyuSa i- mu0 / 5 kSemavArtA / 6 pUrvasU /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 / 20-21 ] SaSTho'dhyAyaH . sarverSA grahaNaM sakalAsravapratipattyartham / / sakalasyAyuSaH AsravapratipattiH kathaM syAditi srvessaamityucyte| devAyuSo'pi prasaGga iti cet, na; atikrAntApekSatvAt / 3 / yadi sarveSAM grahaNaM sakalasaMgrahArtha kriyate, devAyuSo'pyayamAsravaH prasaktaH ? naiSa doSaH; atikrAntApekSatvAt / atikrAntAnAmAyuSAM sarveSAmAsrava ityapekSyate / __pRthakkaraNAt siddherAnarthakyamiti cet ; na; bhogabhUmijArthatvAt / / syAdetat-pRthakaraNAdevAtikrAntAyustrayApekSA siddhyati / yadi mAnuSAyurAsrava eveSTaH syAt tatraiva kriyeta, tataH sarveSAM grahaNamanarthakamiti; tannaH kiM kAraNam ? bhogbhuumijaarthtvaat| bhogabhUmijApekSayA niHzolanatatvaM daivasyAyuSa Asrava ityetasya pradarzanArtha sarveSAmityucyate / Aha-trayANAmAsravavidhiruktaH / idAnIM daivasyAyuSo vitriyatAmiti ? atrocyate- 10 sarAgasaMyamasaMyamAsayamA'kAmanirjarAbAlatapAMsi devasya // 20 // vyAkhyAtAH sarAgasaMyamAdayaH / / prAk zubhapariNAmAH sarAgasaMyamAdayaH vyAkhyAtAH te daivasyAyuSa Asravahetavo bhavantIti saMkSepaH / vistarastu-kalyANamitrasaMbandha-AyatanopasevA-saddharmazravaNagauravadarzanA-'navadyaproSadhopavAsa-tapobhAvanA bahuzrutAgamaparatva-kapAyanigraha-pAtradAna-pItapadmalezyApariNAma-dharmyadhyAnamaraNAdilakSaNaH saudharmAdyoyupaH AsravaH / avyaktasAmAyika-virAdhita- 15 samyagdarzanatA bhavanAdyAyuSaH 'maharddhikamAnuSasya vaa| paJcANuvratadhAriNo'virAdhitasamyagdarzanAH tiryamanuSyAH saudharmAdiSu acyutAvasAnepRtpapadyante, vinipatitasamyaktvA bhavanAdiSu / anadhigatajIvAjIvA bAlatapasaH anupalabdhatattvasvabhAvA ajJAnakRtasaMyamAH saMklezAbhAvavizeSAt kecidbhavanavyantarAdiSu sahasrAraparyanteSu manuSyatiryakSvapi ca / akAmanirjarA-tuttRSNAnirodha-brahmacarya-bhUzayyA-maladhAraNa-paritApAdibhiH parikheditamUrtayaH caurakanirodhabandhanabaddhAH dIrghakAlaro- 20 giNaH asaMkliSTAH tarugirizikharapAtinaH anazana-jvalanajalapravezana-viSabhakSaNadharmabuddhayaH vyantaramAnuSatiryakSu / niHzIlavatAH sAnukampahRdayAH jalarAjitulyaroSA bhogabhUmisamutpannAzca vyantarAdiSu janma pratipadyante iti / ukto daivasyAyuSa AkrAntabheda AsravaH / kimetAvAneva devAyurAsravavidhiH, Ahosvidanyo'pyastIti ? atrocyate 25 samyaktvaM ca // 21 // kim ? daivasyAyupaH, 'AsravaH' ityanuvartate / uktaM samyaktvalakSaNam / avizeSAbhidhAne'pi saudharmAdivizeSagatiH pRthakkaraNAt / / samyaktvaM daivasyAyuSa Asrava ityavizepAbhidhAne'pi saudharmAdivizeSagatirbhavati / kutaH ? pRthakkaraNAt / yadyavizeSaga 1-NAgaura-mu0, b0| 2-yA'yA-zra0 / -mAdyAsravaH avy-taa| -ciAyuSaH avya-mU0 / 3 mahARddhiyutamahArAjAdiH / 4 zra0 pratI 'anadhigatajIvAjIvA bAlatapasaH' iti vArtikacihA. hitam / 5 gUThapurupa / 6 sUtrametamnAsti bhA0 1,2 /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 528 tattvArthavArtike [ 6 / 22-23 tireveSTA syAt pRthakkaraNamanarthakaM syAt pUrvasUtre evocyeta / yadyevaM pUrvasUtra ukta AsravavidhiH avizeSeNa prasaktaH, tena sarAgasaMyamasaMyamAsaMyamAvapi bhavanavAsyAdyAyupa Asravau prasaktau ? na, atastatsiddheH |2| naiSa doSaH / kutaH ? atastatsiddheH / yata eva samyaktvaM saudharmAdiSviti niyamyate tata eva tayorapi niyamasiddhi:, nAsati samyaktve sarAgasaMyamasaMyamAsaMyamavyapadeza iti / Aha-AyuSo'nantaraM yannirdiSTaM nAma, tasya ka Asrava iti ? atrocyate - tannAma dvividhamazubhaM zubhaM ceti / tatrAzubhanAmAsravapratipattyarthamArabhyate-- yoga vakratA visaMvAdanaM cA'zubhasya nAmnaH // 22 // kAyavAGmanasAM kauTilyena vRttiryogavakratA |1| kAyavAGmanAMsi vyAkhyAtAni teSAM 10 kuTilatA yogavakratA ityucyate / anArjavaM praNidhAnamiti yAvat / visaMvAdanamanyathApravarttanam |2| anyena prakAreNa pravartanaM pratipAdanaM visaMvAdanamiti vijJAyate / yogavakrataiveti cet; satyam ; AtmAntare'pi tadbhAvaprayojakatvAt pRthagvacanam |3| syAdetat - anyathApravartanaM visaMvAdanaM tadeva yogavakratA'pIti pRthaggrahaNamanarthakamiti; satyamevametat ; 15 kintu AtmAntare'pi tadbhAvaprayojakatvAt pRthagvacanam / samyagabhyudayaniHzreyasArthAsu kriyAsu pravartamAnamanyaM kAyavAGmanobhirvisaMvAdayati- maivaM kArSI revaM kurviti kuTilatayA pravartanaM visaMvAdanam, AtmagatA yogavakratetyayamanayorbheda: / cazabdo'nuktasamuccayArthaH |4| cazabdaH kriyate anuktasyAstravasya samuccayArthaH / kaH puna rasau ? mithyAdarzana-pizunatA 'sthiracittasvabhAvatA - kUTamAnatulAkaraNa- suvarNamaNiratnAdyanukRti kuTi20 lasAkSitvA 'GgopAGgacyAvana-varNagandharasasparzAnyathAbhAvana-yantra paJjarakriyA-dravyAntaravipayasaMbandhanikRtibhUyiSThatA - para nindAtmaprazaMsA 'nRtavacana-paradravyAdAna - mahArambhaparigraha - ujvalaveSarUpamaMda-paruSA sabhyapralApa - Akroza- maukharya-saubhAgyopayogavazIkaraNaprayoga-parakutUhalotpAdanA'laGkArAdara - caityapradeza gandhamAlyadhUpAdimoSaNa-vilambanopahAsa - iSTikApAka davAgniprayoga-pratimAyatanapratizrayArAmodyAnavinAzana - tIvrakrodhamAnamAyAlobha pApakarmopajIvanAdilakSaNaH / sa epa sarvo'zubhasya nAnna 25 AsravaH / Aha-atha zubhanAmakarmaNaH ka Asrava iti ? ucyate- tadviparItaM zubhasya // 23 // Rjuyogo'visaMvAdanaM ca tadviparItam |1| kAyavAGmanasAM RjutvamavisaMvAdanaM ca tadviparItamityucyate / cazabdena dhArmikadarzanasaMbhrama-sadbhAvopanayana-saMsaraNabhIrutA-pramAdavarjanA30 'saMbhedacaritatAdayo yadhoktA'zubhaviparItA pariNAmAH zubhanAmna AsravAH pratyetavyAH / Aha- kimetAvAneva zubhanAmAsravavidhiH, uta kazcidasti prativizeSaH iti ? ucyate - yadidaM tIrthakaranAmakarma anantAnupamaprabhAvamacintyavibhUtivizeSakAraNaM trailokyavijayakaraM tasyAsravavidhivizeSo'stIti / yadyevamucyatAM tasyAsrava iti ? ata idamArabhyate 1 RjuyogAvisaM - mU0, tA0, pra0, da0 /
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 / 24 ] SaSTho'dhyAyaH darzana vizuddhirvinayasampannatA zIlavateSvana ticAro'mIkSNajJAnopayogasaMvega zaktitastyAgatapasI sAdhumamAdhirvaiyAvRttyakaraNamarhadAcArya bahuzrutapravacanabhaktirAvazyakA parihANirmArgaprabhAvanA pravacanavatsalatvamiti tIrthakatvasya // 24 // 526 jinopadiSTe nirgranthe mon2avartmani ruciH niHzaGkitatvAdyaSTAGgA darzana vizuddhiH |1| 5 jinena bhagavatA'rhatA parameSThinopadiSTe nirmanthalakSaNe mokSavartmani rucirdarzanavizuddhiH / tarayA aSTAvaGgAni - niHzaGkitatvam, niHkAGkSatA, vicikitsAvirahaH, amUDhadRSTitA, upabRMhaNam, sthitikaraNam, vAtsalyam, prabhAvanaM ceti / tatra ihalokaparalokavyAdhimaraNAsaMyaM mArakSaNAkasmika saptavidhabhayavinimuktatA, arhadupadiSTe vA pravacane kimidaM syAdvA naveti zaGkAnirAso niHzaGkitatvam / ubhayalokaviSayopabhogAkAGkSAnivRttiH kudRSTyantarAkAGkSAnirAso vA niHkAGkSatA / zarIrAdyazucisva - 10 bhAvamavagamya zucIti mithyAsaMkalpApanayaH, arhatyavacane vA idamayuktaM ghoraM kaSTaM na cedidaM sarvamupapannamityazubhabhAvanAvirahaH nirvicikitsatA / bahuvidheSu durnayadarzana vartmasu tattvavadAbhAsamAneSu yukta bhAvaM parIkSAcakSuSA vyavasAyya virahitamohatA amUDhadRSTitA / uttamakSamAdibhAvanayA Atmano dharmaparivRddhikaraNamupabRMhaNam / kaSAyodayAdiSu dharmaparibhraMzakAraNeSu upasthiteSvAtmano dharmA'pracyavanaM paripAlanaM sthitikaraNam / jinapraNItadharmAmRte nityAnurAgatA vAtsalyam / samya- 15 gdarzanajJAnacAritraratnatrayaprabhAvena AtmanaH prakAzanaM prabhAvanam / jJAnAdiSu tadvatsu cAdaraH kaSAyanivRttirvA vinayasaMpannatA |2| samyagjJAnAdiSu mokSasAdhaneSu tatsAdhaneSu gurvAdiSu ca svayogyavRttyA satkAra AdaraH kaSAyanivRttirvA vinayasampannatA / caritra vikalpeSu zIlavateSu niravadyA vRttiH zIlavateSvana ticAraH |3| ahiMsAdiSu vrateSu tatparipAlanArtheSu ca krodhavarjanAdiSu zIleSu niravadyA vRttiH kAyavAGmanasAM zIlavrateSvana- 20 ticAra iti kathyate / jJAnabhAvanAyAM nityayuktatA jJAnopayogaH |4| matyAdivikalpaM jJAnaM jIvAdipadArthasvatatvaviSayaM pratyakSa parokSalakSaNam ajJAnanivRttyavyavahitarphalaM hitAhitAnubhayaprAptiparihAropekSAvyavahitaphalaM yat, tasya bhAvanAyAM nityayuktatA jJAnopayogaH / saMsAraduHkhAnnityabhIrutA saMvegaH | 5| zArIraM mAnasaM ca bahuvikalpapriyaviprayogA'priya- 25 saMyogepsitA'lAbhAdijanitaM saMsAraduHkhaM yadatikaSTaM tato nityabhIrutA saMvegaH / paraprItikaraNA tisarjanaM tyAgaH | 6 | AhAro dattaH pAtrAya tasminnahani tatprItiheturbhavati, abhayadAnamupapAditamekabhavavyasananodanakaram, samyagjJAnadAnaM punaH anekabhavazatasahasraduHkhottarakAraNam / ata etattrividhaM yathAvidhi pratipadyamAnaM tyAgavyapadezabhAgbhavati / anigUhitavIryasya mArgAvirodhikAyaklezastapaH | 7| zarIramidaM duHkhakAraNamanityamazuci, 30 art bhogavidhinA paripoSo yuktaH, azucyapIdaM guNaratnasaMcayopakArIti vicintya vinivRttaviSayasukhAbhiSvaGgasya svakAryaM pratyetadbhutakamiva niyuJjAnasya yathAzakti mArgAvirodhi kAyazAnuSThAnaM tapa iti nizcIyate / 1 agupti / 2 anrANa / 3 vyavasAyavi-tA0, zra0, mU0 da0 / nizcIya / 4 sAkSAtphalam /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNavaduHkhopanipAte niravadyena vidhinA tadapaharaNaM vaiyyAvRttyam || guNavataH sAdhu5 janasya duHkhe sannihite niravadyena vidhinA tadapaharaNaM bahUpakAraM vaiyAvRttya miti vyAkhyAyate / arhadAcAryeSu bahuzruteSu pravacane ca bhAvavizuddhiyukto'nurAgo bhaktiH | 10 | arhadAcAryeSu kevalazrutajJAnAdidivyanayaneSu parahitakarapravRtteSu svaparasamayavistaranizcayajJeSu ca bahuzruteSu pravacane ca zrutadevatAsannidhiguNayogadurAsade mokSapadabhavanArohaNasuracitasopAnabhUte bhAvavizuddhiyukto' nurAgaH bhaktiH, trividhA ( caturvidhA ) kalpyate / 10 tasvArthavArtike [ 6 / 25 munigaNatapaH saMdhAraNaM samAdhiH bhANDAgArAgniprazamanavat || yathA bhANDAgAre dahane samutthite tatprazamanamanuSThIyate bahUpakAratvAt tathA anekavratazIlasamRddhasya munigaNasya tapasaH kutazcit pratyUhe samutthite tatsaMdhAraNaM samAdhiriti samAkhyAyate / SaNNAmAvazyaka kriyANAM yathAkAlaprarvatanamAvazyakA'parihANiH | 11 | ghaDAvazyakakriyAHsAmAyikaM caturviMzatistavaH vandanA pratikramaNaM pratyAkhyAnaM kAyotsargazceti / tatra sAmAyikaM sarvasAvadyayoganivRttilakSaNaM cittasyaikatvena jJAne praNidhAnam / caturviMzatistavaH tIrthakaraguNAkIrtanam | vandanA trizuddhiH dvadyAsanA catuH ziro'vanatiH dvAdazAvartanA / atItadoSanivartanaM pratikramaNam / anAgatadopApohanaM pratyAkhyAnam / parimitakAlaviSayA zarIre mamatvanivRttiH 15 kAyotsargaH / ityetAsAM SaNNAmAvazyakakriyANAM yathAkAlapravartanam anautsukyaM AvazyakA'parihANiriti paribhASyate / 530 20 30 vatse dhenuvatsadharmaNi snehaH pravacanavatsalatvam | 13 | yathA dhenurvatse akRtrima snehamutpAdayati tathA sadharmANamavalokya tadgatasnehArdrIkRta cittatA pravacanavatsalatvaM mityucyate / yaH sedharmaNi snehaH sa eva pravacanasneha iti / tAnyetAni SoDazakAraNAni samyagbhAvyamAnAni vyastAni samastAni ca tIrthakara nAmakarmAsravakAraNAni pratyetavyAni / . Aha-nAmAnantaranirdezabhAjo gotrasyopAdAne kiM nibandhanamiti pratividhIyate / tad25 dvaividhye sati Adyasya tAvat jJAna tapojina pUjA vidhinA dharmaprakAzanaM mArgaprabhAvanam |12| jJAnaraviprabhayA parasamayakhadyotodyotatiraskAriNyA, sattapasA mahopavAsAdilakSaNena surapativiSTara prakampanahetunA, jinapUjayA vA bhavya janakamalapaNDaprabodhanaprabhayA, saddharmaprakAzanaM mArgaprabhAvanamiti saMbhAvyate / parAtmanindAprazaMse sadasadguNacchAdanodbhAvane ca nIcairgotrasya // 25 // dodbhAvanecchA nindA |1| tathyasya vA atathyasya vA doSasyodbhAvanaM pratIcchA manaH pariNAmo'vakSepo nindetyucyate / guNodbhAvanAbhiprAyaH prazaMsA | 2 | sadbhUtasyA'sadbhUtasya vA guNasyodbhAvanaM pratyabhiprAyaH prazaMsetyupadizyate / parazva AtmA ca parAtmAnau, nindA ca prazaMsA ca nindAprazaMse, parAtmano nindAprazaMse parAtmanindAprazaMse yathAsaMkhyamabhisaMbandhaH / paranindA AtmaprazaMseti yAvat / anudbhUtavRttitA chAdanam | 3| pratibandhakahetusannidhAne sati anudbhUtavRttitA'nAvirbhAvaH chAdanamityavasIyate / 1- tvamiti kathyate mu0, zra0 / 2-NAcchA - mU0 / - gocchA - zra0 / N
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 626-27] SaSTho'dhyAyaH pratibandhakA'bhAve prakAzitavRttitodbhAvanam / 4 / pratibandhakasya hetorabhAve prakAzitavRttitA udbhAvanamiti vyapadezamarhati / saMzcA'saMzca sadasantau, sadasantau ca tau guNau ca sadasadguNau, chAdanaM codbhAvanaM ca chAdanodbhAvane, sadasadguNayoH chAdanodbhAvane sadasadguNaMcchAdanodbhAvane / atrApi yathAsaMkhyamabhisaMbandhaH, sadguNaMcchAdanamasadguNodbhAvanamiti / gUyate taditi gotram / / gUyate zabdyate taditi gotram , auNAdikena vaTA niSpattiH / nIcairityadhikaraNapradhAnaH zabdaH / 6 / nIcairityayaM zabdaH adhikaraNapradhAno draSTavyaH, nIcaiH sthAne yenAtmA kriyate tannIcairgotram , tasyAsravakAraNAnyetAni paranindAdIni / tatprapaJca ucyate- -- jAtikulabalarUpatAjJaizvaryatapomada-parAvajJAnotprahasana-paraparivAdazIlatA-dhArmikajananindAtmotkarSA-'nyayazovilopA-'satkIyutpAdana-guruparibhava-taduddhaTTana-doSakhyApana-viheDana-sthAnAvamAna-bha - 10 ni-gunnaavsaadn-anyjlistutybhivaadnaabhyutthaanaa'krnn-tiirthkraadhikssepaadiH| Aha-upapAdito nIcairgotrasyAsravaH, idAnImuJcairgotrasyAsravavidhiH ka iti ? atrocyate tadviparyayo nIcaityanutseko cottarasya // 26 // nIcairgotrAnavapratinirdezanArthastacchabdaH / 1 / pratyAsattestadityanena nIcairgotrAsravaH prtinirdishyte| viparyayo'nyathAvRttiH / 2 / anyena prakAreNa vRttirviparyaya iti vyapadizyate / tasya viparyayaH tadviparyayaH / kaH punarasau-AtmanindA-paraprazaMse sadguNodbhAvanamasadguNacchAdanaM ca / / guruSvavanatirnIcaittiH / guNotkRSTaSu vinayena avanatirnIcaivRttirityAkhyAyate / anahakAratA'nutsekaH / 4 / vijJAnAdibhirutkRSTasyApi sataH tatkRtamadaviraho'nahakAratA anutseka ityucyate / tAnyetAni uttarasyoccairgotrasyAsravakAraNAni bhavanti / prapazvastu vitriyate-jAti- 20 kulabalarUpavIryaparijJAnaizvaryatapovizeSavataH AtmotkarSA'praNidhAnaM parAvajJAnauddhatyanindA'sayopahAsaparaparivAdanivRttiH vinihatamAnatA dharmyajanapUjA'bhyutthAnAJjalipraNativandanA aidaMyugInAnyapuruSadurlabhaguNasyApyanutsiktatA, ahaGkArA'tyaye nIcairvRttitA bhasmAvRtasyeva hutabhujaH svamAhAtmyAprakAzanaM dharmasAdhaneSu paramasambhrama ityAdi / AhauktaH saptavidhakarma pratyAsravavikalpaH / idAnImaSTamasya karmaNo'ntarAyasyAsravavidhiH 25 ka iti ? atrocyate vighnakaraNamantarAyasya // 27 // dAnAdivihananaM vighnaH / / dAnAdInyuktAni "dAnalAbhabhogopabhogavIryANi "[ta. sU0 2 / 4] ityatra, teSAM vihananaM vinna ityucyate / "ghaMjarthe kavidhAnaM sthAnApAvyadhihaniyudhyartham" [jainendra0 vA. 23352] iti kvidhiH| vighnasya kAraNaM vighnakaraNam antarAyasyAsrava iti sNkssepH| tadvistarastu 30 vitriyate-jJAnapratiSedha-satkAropaghAta-dAnalAbhabhogopabhogavIryasnAnAnulepanagandhamAlyAcchAdanavibhUSaNazayanAsanabhakSyabhojyapeyalehyaparibhogavighnakaraNa-vibhavasamRddhivismaya-dravyAparityAga-dravyAsaMprayogasamarthanApramAdA-'varNavAda-devatAnivedyAnivedyagrahaNa-niravadyopakaraNaparityAga-paravIryApaharaNa-dharmavyavacchedanakaraNa-kuzalAcaraNatapasvigurucaityapUjAvyAghAta-prabajitakRpaNadInAnAthavalapAtraprati - -NocchA-zra0 / 2 zra0 mu. pratyoH 'ghajathe kaMvidhAnaM sthAsnApAdhyadhihaniyubhyartham' iti vArtikacihAkisam / 3-nakuza-mu0, da0, ba0 |-nkrnnaakush-taa0, mU0 /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 [ 627 zrayapratiSedhakriyA- paranirodhabandhana-guhyAGgacchedana- karNanAsikauSThakartana prANivadhAdiH / atra codyatesUtre'nupAttaH sarvAsravaprapaJcaH kathamevaM gantu (mavagantuM zakyate iti ? atrocyate 532 tavAyavArtike itikaraNAnuvRtteH sarvatrAnuktasaMgrahaH |2| itikaraNo'nuvartate / ka prakRtaH ? " kSAntiH zaucamiti sadvedyasya" [ 6 / 12 ] ityataH, tenAnuktArthasaMgrahaH sarvatra veditavyaH / prakArArtho hi itikaraNa iti / 30 svopAttakarmavazAdAtmano vikAraH zauNDAturavat / 3 / evamuktenAsravavidhinopAttaM karmASTavidhaM jJAnAvaraNAdisaMjJakaM vacyamANamUlottaraprakRtibhedaM yattannimittamAtmA saMsAravikAramanuparatamanubhavati / yathA zauNDaH svarucivizeSAnmadamohavibhramakarIM madirAM pItvA tatparipAkavazAt anekavikAramAskandati, yathA vA AturaH apathya bhojanakRtaM vAtAdivikAramavApnoti / 'anapadiSTahetukatvAdAtravA'niyama iti cet; na; svabhAvAbhivyaJjakatvAcchAstrasya || 10 syAnmatam-ya ukta Asravaniyamo jJAnAvaraNAdInAM tatpradoSanihnavAdiH, sa nopapadyate, kutaH ? anapadiSTahetukatvAt / nAtra heturapadiSTaH yenAsrava niyamaM pratipadyemahi / yacca nAma sahetukaM tadviduSAM grAhyamiti; tanna; kiM kAraNam ? svabhAvAbhivyaJjakatvAt zAstrasya / yathA pradIpo ghaTAdInAM svabhAvamabhivyanakti tathA zAstramapi satAmevArthAnAM prakAzakam, tatrAyaM pariNAma idaM vIrya dravyAvarjanasamartha iti svabhAvavyAkhyAnAdupAlambhAbhAvaH / 15 tatsiddhiratizayajJAnadRSTatvAt |5| tasya zAstrasya satAmarthAnAmabhivyaJjakatvaM dRSTam / kutaH ? atizayajJAnadRSTatvAt bhagavatAmarhatAmatizayavajjJAnaM yugapatsarvArthAvabhAsanasamartha pratyakSam, tena dRSTaM taddRSTaM yacchAstraM tad yathArthopadezakam, atastatprAmANyAt jJAnAvaraNAdyAsravaniyamaprasiddhiH / sarvAvisaMvAdAcyopAlambhanivRttiH | 6| nAtra pravAdino visaMbadante - pRthivyAdInAM dravyANAM 20 kaThinadravoSNacalanAdisvabhAvAnAM rUpAdInA ca guNAnAM cAkSuSatvAdipratiniyatasvabhAvAnAM utpaNAdInAM ca saMyogavibhAganirapekSakAraNatvAdisvabhAvAnAmabhyupagamAt / tathA sattvarajastamasau guNa prakAzapravRttiniyamasvabhAvAnAmabhyupetatvAt / tathA avidyAdInAM saMskArAdipratiniyatakAsvabhAvAnAmiSTatvAt tato nAyamupAlambhaH AsravaniyamAbhAva iti / tatpradoSAdInAM sarvAstravatvAnniyamAbhASa iti cet, ma anubhAgavizeSaniyamopapatteH // 7 // 25 syAdetat-ye"tatpradoSanihravAdayaH jJAnAvaraNAdInAmAsravAH pratiniyatA uktAH, te sarveSAM karmaNAmAsravA bhavanti, jJAnAvaraNe vadhyamAne yugapaditareSAmapi bandha iSyate Agame, tasmAdAsravaniyamAbhAva iti; tanna; kiM kAraNam ? anubhAgavizeSaniyamopapatteH / yadyapi tatpradoSAdibhiH jJAnAvaraNAdInAM sarvAsAM prakRtInAM pradezA dibandhaniyamo nAsti, tathApi anubhAgavizeSaniyamahetutvena tatpradoSanihnavAdayaH pravibhajyante / iti tasvArthavArtike vyAkhyAnAlaGkAre SaSTho'dhyAyaH samAptaH ||6|| 1 anupadi zra0 / 2-turupa zra0 / 3-SA prA-zra0, mU0 da0, tA0 / 4 dravyArjana - zra0 / 5dRSTaM yacchA - mu0, 50, ba0 / 6 tatra pravAdino na vi-mu0, da0 / 7 - vAdInAJcole - mu0, da0 / 8 vaizeSikaiH - sa0 / sAMkhyaiH sa0 / 10 bauddhaH / 11 etavprado- tA0, zra0 /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha samo'dhyAyaH - AsravapadArthavyAkhyA pratijJAyokto'STottarazatabhedasaMkhyo bahuvicAraH / sa dvedhA puNyapApalakSaNasAmparAyikanimittatvAt / tatra puNyAsravo vyAkhyeyaH pradhAnatvAt tatpUrvakatvAt mokSasya / yadyevam , ucyatAM kaiste kriyAvizeSAH prArabhyamANAstasyAsravA bhavantIti ? atrocytevrtibhiH| tatrAnirdhAriteyattAvizeSalakSaNatvAt vratasya tatprasiddhayarthamidamucyate____ athavA, "kAyavAGa manaskarma yogaH, sa AmnavaH, zubhaH puNyasya" [6 / / ,2,3] iti sAmAnyenoktaH, tadvizeSapratipattyarthamidamucyate .. athavA, uktametat sadvedyAsravavidhAne-"bhUtavratyanukampA" [6 / 12] iti; tatredaM na jJAyate kiM vratam , ko vratIti ? tannirdhAraNArthamidamucyate hiMsA'nRtasteyA'brahmaparigrahebhyo virativratam // 1 // 10 hiMsAdayo nirdekSyamANalakSaNAH / "pramattayogAt prANajyaparopaNaM hiMsA [13] ityeSamA- . dibhiH sUtraH hiMsAdInAM lakSaNaM nirdekSyate / viramaNaM viratiH / / cAritramohopazamakSayakSayopazamanimittaupazamikAdicAritrAvirbhAvAt .. viramaNaM virtiH| vratamabhisandhikRto niyamaH / 3 / buddhipUrvakapariNAmo'bhisandhiH, idamevetthameva vA karta- 15 vyamityanyanivRttiH niyamaH, abhisandhinA kRtaH abhisandhikRtaH sarvatra vratavyapadezabhAga bhavati / hiMsA'nRtasteyA'brahmaparigrahebhya ityapAdAnanirdezaH / 4 / hiMsA'nRtasteyA'brahmaparigrahebhya ityapAdAnanirdezo draSTavyaH / / dhruvatvAbhAvAttadanupapattiriti cet ; na; buddhayapAye dhruvatvavivakSopapatteH / / / syAnmatamnAtrA'pAdAnatvamupapadyate / kutaH ? dhruvatvAbhAvAt / dhruvatvena hi prasiddho'rthaH apAdAnasaMjJo 20 bhavati yathA grAmAdAgacchati iti, na tathA hiMsAdayaH pariNAmA dhruvAH 'kSaNikatvAt , tdpaaye'paayaa'prtiiteH| atha hiMsAdipariNata Atmaiva hiMsAdivyapadezabhAgiti dravyArthAdezAt dhruvatvaM kalpyate, evamapi tato viratirnopapadyate nityatvAt , tasmAdapAdAnatvamayuktamiti; tanna; kiM kAraNam ? buddhyapAye dhruvatvavivakSopapatteH, yathA dharmAdviramatItyatra ya eSa manuSyaH sambhinnabuddhiH sa pazyati-'duSkaro dharmaH phalaM cAsya zraddhAmAtragamyam' iti svabuddhayA saMprApya nivartate / eva- 25 mihApi ya eSa manuSyaH prekSApUrvakArI sa pazyati ya ete hiMsAdayaH pariNAmAH pApahetavaH pApakarmaNi ca pravartamAnamihaiva rAjAno daNDayanti paratra ca bahuvidhaM duHkhamavApnotIti 'svabuddhathA saMprApya nivartate / tato buddhathA dhruvatvavivakSopapatteH apAdAnatvaM yuktam / 1-syaaprtijnyaayo-muu0| -syApratizayo-mu0, 10, 10, 20|2-te yatrAvi-mu0, 20,0 / "bhabhisandhikRto viratirviSayAyogyA vrataM bhavati"-rakhnaka. zkho. 86 / 5 kAraNabAt mu0| kAraNavazvAt-mU0, d0| 5 htbuddhiH| 6 kimiti ? 7 svargo'stIti / - saba-ma0. ma0. 10 /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534 tattvArthavArtike [ 1 ahiMsAyAH pradhAnatvAdAdau tadvacanam , itareSAM tatparipAlanArthatvAt / 6 / ahiMsA sarveSu vrateSu pradhAnam atastadvacanamAdau kriyate / kutaH punaH prAdhAnyam ? itareSAM tatparipAlanArthatvAt / itarANi hi satyAdIni vratAni zaMsyasya vRtiparikSepavat ahiMsAparipAlanArthAni / viratizabdaH pratyeka parisamApyate / 7 / hiMsAyA viratiH, anRtAdviratiH, steyAdviratiH, 5 abrahmaNo viratiH, parigrahAdviratiriti / yadyevam viSayabhedAdviratibhede bahutvaprasaGgaH / 8 / yathA guDatilaudanAdInAM paktavyAnA bhedAt pAko bhidyate-dvau pAko trayaH pAkA iti, evaM tyaktavyahiMsAdibhedAttyAgasyApi bhedopapatteH viratebahutvaM prApnoti iti ? na vA; tadviSayaviramaNasAmAnyopAdAnAt / na vA eSa dossH| kiM kAraNam ? tadviSaya10 viramaNasAmAnyopAdAnAt / nAtra viSayabhedAi~do vivkssitH| yathA guDatilaudanAdInAM pAka iti sAmAnye vivakSite ekavacanaM tathA viramaNasAmAnyasya vivakSitatvAdekavacanaM nyAyyam / tata eva sarvasAvadyanivRttilakSaNasAmAyikApekSayA ekaM vratam , bhedaparatantrachedopasthApanApekSayA paJcavidhaM vratam / atra kazcidAha hiMsAdibhyo nivRttivacanamanarthakaM saMvare'ntarbhAvAt / 10 / hiMsAdibhyo nivRttiva'tamiti 15 AsravaprakaraNe vidhAnamidamanarthakam ; kutaH ? saMvare'ntarbhAvAt / pratikSAmAtramiti cetna; dharmAbhyantaratvAt / 11 / syAnmatam-pratijJAmAtrametat-saMvareDantarbhAva iti; tama; kiM kAraNam ? dharmAbhyantaratvAt / dazavidho hi dharmo vakSyate, tatra saMyame bhAvakAyavinayeryApathabhaikSyazayanAsanapratiSThApanavAkyASTavidhavizuddhilakSaNe ahiMsAdInAmantarbhAvaH, satyAdiSu c| tatpazcArya upanyAsa iti cet| na tatraiva karaNAt / 12 / syAdetat-tasya saMyamasyAyaM prapaJco yathA syAdityahiMsAdInAm upanyAsa iti; tannaH kiM kAraNam ? tatraiva karaNAt / yadi tasyaivAyaM prapaJcaH, tatraiva kriyeta prakaraNotkarSakaraNe prayojanAbhAvAt / __ 'na saMvaro vratAni parispandadarzanAt / 13 / vratAni saMvaravyapadezaM nAInti / kutaH ? parispandadarzanAt / parispando hi dRzyate, anRtA'dattAdAnaparityAge satyavacana-dattAdAnakriyA25 prtiiteH| guptyAdisaMbaraparikarmatvAcca / 14 / guptyAdilakSaNaH saMvaro vakSyate, tasyedaM parikarma vratAni, kRtavrataparikarmA hi sAdhuH sukhena saMvaraM karotIti, tatazca pRthaktvamavaseyam / ___ rAtribhojanaviratyupasaMkhyAnamiti cet, na; bhAvanAntarbhAvAt // 15 // syAnmatam-iha rAtribhojanaviratyupasaMkhyAnaM karttavyaM tadapi SaSThamaNuvratamiti; tannaH kiM kAraNam ? bhAvanAntarbhA30 vAt / bhAvanAsu hi antarbhavati rAtribhojanaviramaNam / ____ anirdezAditi cet, na; AlokitapAnabhojanavacanAt / 16 / atha matametat-bhAvanAsu nirdezAbhAvAdayuktamiti, tannaH kiM kAraNam ? AlokitapAnabhojanavacanAt / vakSyate hi ahiMsAvrataparipAlanAya AlokitapAnabhojanabhAvanA kAryA iti / pradIpAdisaMbhave sati rAtrAvapi tatprasaGga iti cet, na; anekArambhadoSAt / 17 / syAnma35 tam-yadyAlokanArtha divAbhojanam , pradIpacandrAdiprakAzAbhivyaktaM rAtrau bhojanaM kAryamiti; tantra kiM kAraNam ? anekArambhadoSAt / agnyAdisamArambhakaraNakAraNalakSaNo hi doSaH syAt / rAsyavRtti-mu0, mU0 / 2-tantrAledo-40 / satyazaucAdiSu / 4 bhAcAvacanamidam / 5na tu saMbara: parispandabaSaNaH sNskaarH|
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72-3] saptamo'dhyAyaH 535 parakRtapradIpAdisaMbhave tadabhAva iti cet, na; cakramaNAdyasaMbhavAt / 18 / syAdetatparakRta-pradIpAdisaMbhave nArambhadoSaH iti; tannaH kiM kAraNam ? cakramaNAdyasaMbhavAt / 'jJAnAdityasvendriyaprakAzaparIkSitamArgeNa yugamAtrapUrvApekSI dezakAle paryaTya yatiH bhikSAM zuddhAmupAdadota ityAcAropadezaH, na cAyaM vidhiH rAtrau bhavatIti cakramaNAdyasaMbhavaH / / divAnItasya rAtrau bhojanaprasaGgaH iti cet ; na; uknottaratvAt / 16 / syAnmatam-divA 5 grAmaM paryaTya kenacidbhAjane bhojanAdyAnIya rAtrAvupayogaH prasakta iti; tanna; kiM kAraNam ? uktottaratvAt / uktottarametata-pradIpAdisamArambhaprasaGga iti / nedaM saMyamasAdhanama-AnIya bhoktavyamiti / nApi nissaGgasya pANipAtrapuTAhAriNaH AnayanaM saMbhavati / bhAjanAntarasaMgrahe anekAvadyadarzanAt atidInacaritaprasaGgAdacirAdeva nivRttipariNAmAsaMbhavAcca / bhAjanenAnItasya parIkSya bhojanaM saMbhavatIti cet, na; yoniprAbhRtajJasya saMyogavibhAgaguNadoSavicArasya tadAnImevopapatteH, AnI- 10 tasya punardoSadarzanAt visarjane'nekadoSopapattezca / / sphuTArthAbhivyaktezca divAbhojanaM yuktam / 20 / yathA raviprakAzasya sphuTArthAbhivyajakatvAt bhUmidezadAtRjanacakramaNAdyannapAnAdipatitamitaraca spaSTamupalabhyate na tathA candrAdiprakAzAnAm asphuTArthAbhivyaJjakatvAt phuTA bhUbhyAdhupalabdhirastIti divAbhojanameva yuktam / . tadetadavizeSacoditaM paJcatayaviSayavratAbhidhAnaM: viratyAzrayavivakSAdvayasaMbhavAt abhidhe- 15 yAtmabhUtadharmopAdAnAdabhidhAnAnAM vyaktivyapadezavad dvaividhyamanubhavatItyAha dezasarvato'NumahatI // 2 // kutazciddizyate iti dezaH / / kutazcidavayavAt dizyata iti dezaH pradezaH, ekadeza ityarthaH / saratyazeSAnavayavAniti sarvaH / 2 / sarati gacchati azeSAnavayavAniti sarva ityucyate / dezazca sarvazca dezasarvo, dezasarvAbhyAM dezasarvataH / viratirityanuvartate / hiMsAderdezato viratiraNu- 20 vratam , sarvato viratirmahAvratam / aNu ca mahaJca aNumahatI iti vratApekSayA napuMsakaliGganirdezaH / ___Aha-'na hinasmi nAnRtaM vadAmi nAdattamAdade nAGganAM spRzAmi na parigrahamupAdade' iti eSo'bhisandhiH, yo'trA'samarthabhAvanAparaH kathaM yathApratijJAtAbhighAtabhAka syAt iti ? atrocyate- yasmAdavahitenemA bhAvayitavyAH paramArthAditsayA tatsthairyArtha bhAvanAH paJca paJca // 3 // bhAvanAzabdaH karmasAdhanaH / / ayaM bhAvanAzabdaH karmasAdhano draSTavyaH / vIryAntarAyakSayopazamacAritramohopazamakSayopazamAGgopAGganAmalAbhApekSeNa AtmanA bhAvyante tA iti bhAvanAH / / paJca paJcetyatra vIpsAyAM zasaprasaGga iti cet ; na; kArakAdhikArAt / 2 / syAdetatpaJca paJcetyasmin nirdeze vIpsAvivakSite vIpsAyAM zasA bhavitavyaM paJcaza iti, tathA sati laghuzca nirdezo bhavatIti; tannaH kiM kAraNam ? kArakAdhikArAt / kArakAditi tatra vartate, 30 na cA'tra kArakatvamasti iti zasA na bhvitvym| .. kriyAdhyAhArAt kArakatvamiti cet, naH vikalpAdhikArAt / / syAdetat-'paJca paJca bhAvayet' ityevamAdi kriyApadAdhyAhAre kArakatvopapattau zasA bhavitavyamiti; tannaH kiM -mupAdadIyetetyA-zra0 / -mupaadiiytetyaa-mu0|2 dIzamahaNakAle. 'sarvasAvadhavirato'smi' iti pariNAmona saMbhavati, tadaiva bhAjanAntarasaMgrahe pariNAmatvAt / 3 karmatApammam / 4 gavAcAramabhUtasAsnAdidharmasvIkArAt / 5 zavalazAvaleyAdi / 6 pravarta-80 /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 15 536 tattvArthavArtike [018-5 kAraNam ? vikalpAdhikArAt vetyanuvartate, tenAtra zas na bhavati / nanu laghutvAt zasA nirdezaH kartavyaH pratipatteH gauravaM mA bhUt iti dvitvameva kRtam, vAkyAdhyAhAre hi kriyamANe pratipatte - gauravaM syAt iti / tasya pacavidhasya vratasya sthairyArtham ekaikasya paJca paJca bhAvanA veditavyAH / yadyevam, Adyasya ahiMsAvratasya kA iti ? ucyate vAGa manoguptIryA''dAnanikSepaNasamityAlokitapAnabhojanAni paJca // 4 // vAgguptirmanoguptiryAsamitirAdAnanikSepaNasamitirA lokitapAnabhojanamityetAH paJca ahiM sAvratasya bhAvanAH / 10 krodha lobha bhIrutva hAsyapratyAkhyAnAnyanuvIcibhASaNa N ca paJca // I krodhapratyAkhyAnaM lobhapratyAkhyAnaM bhIrutvapratyAkhyAnaM hAsyapratyAkhyAnam anuvIcibhASaNaM cetyetAH paJca bhAvanAH satyavratasya jJeyAH / anuvIcibhASaNam anulomabhASaNamityarthaH / nanu aprazastakriyasyApi vacaso'nuvIcibhASaNamApannam ; naiSa doSaH; puNyAsravasya prakRtatvAt, aprazastakriyAnuvIcibhASaNasyAnadhikAraH / vicArya bhASaNamanuvIcibhASaNamiti vA / idAnIM tRtIyasya vratasya bhAvanA vaktavyAH 30 atha dvitIyasya vratasya kA: ? zUnyAgAravimocitAvAsaparoparodhAkaraNabhaikSyazusidharmA'visaMvAdAH paJca // 6 // zUnyAgAreSu giriguhAtarukoTarAdiSvAvAsaH / parakIyeSu ca mociteSvAvAsaH / pareSAm uparodhAkaraNam / AcArazAstramArgeNa bhaikSyazuddhiH / mamedaM tavedamiti sadharmabhiH avisaMvAda 20 iti etAH paca adattAdAnaviramaNavratasya bhAvanAH pratyetavyAH / athedAnoM brahmacaryasya bhAvanA vaktavyAH strIrAgakathAzravaNatanmanoharAGganirIkSaNapUrvaratAnusmaraNa vRSyeSTarasasvazarIrasaMskAratyAgAH paJca // 7 // strIrAgakathAzravaNavarjanaM tanmanoharAGganirIkSaNavirahaH pUrvaratAnusmaraNaparityAgaH vRSyeSTara25 sAnubhavananirAsaH svazarIrasaMskAratyAgazceti caturthavratasya bhAvanAH paJca vijJeyAH / ataH paraM pazcamavratasya bhAvanA nirdeSTavyAH manojJA'manojJendriyaviSayarAgadva eSavarjanAni paJca // 8 // pazcAnAmindriyANAM sparzAdInAmiSTAniSTeSu viSayeSu upanipatiteSu sparzAdiSu rAgadveSavarjanAni paJca asya AkiJcanyatratasya bhAvanAH pratyetavyAH / kicAnyat, yathA amISAM vratAnAM draDhimArtha bhAvanAH prati yated vipazciditi bhAvanopadezaH, tathA tadartha tadvirodhiSvapi ityAha - bhAvanAH dhyante su0, 60 / 2 zeyAH zra0 / 3 pramateta vipazciditi - sA0 / pratIyate vahnipazcidbhiriti mu0 /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 71-10 ] saptamo'dhyAyaH hiMsAdiSvihAmutrApAyAvadyadarzanam // 6 // abhyudayaniHzreyasArthAnAM nAzako'pAyo bhayaM vA |1| abhyudayaniHzreyasArthAnAM kriyAsAdhanAnAM nAzako'narthaH apAya ityucyate / athavA aihalaukikAdisaptavidhaM bhayamapAya iti kathyate / 537 " " avadyaM garhyam |2| garhyamavadyamiti yAvat / apAyazca avadyaM ca apAyAvadye / apAyAva 5 dyayordarzanaM apAyAvadyadarzanaM bhAvayitavyam / ka ? ihAmutra ca / keSu ? hiMsAdiSu / kathamiticet ? ucyate-hiMsAyAM tAvat hiMsro hi nityodvejanIyaH satatAnubaddhavairazca, ihaiva ca vadhabandhapariklezAdIn pratilabhate pretya cAzubhAM gatim garhitazca bhavati iti hiMsAyA vyuparamaH zreyAn / tathA anRtavAdI 'azraddheyo bhavati, ihaiva ca jihvAcchedanAdIn pratilabhate, mithyAbhyAkhyAnaduHkhitebhyazca baddhavairebhyo bahUni vyasanAni avApnoti pretya cAzubhAM gatim 10 garhitazca bhavati iti anRtavacanAt vyuparamaH zreyAn / tathA stenaH paradravyAharaNAsaktamatiH sarvasyodvejanIyo bhavati, ihaiva cA'bhighAtavadhabandhahastapAda karNanAsottarauSThacchedana bhedanasarvasvaharaNAdIn pratilabhate pretya cAzubhAM gatim garhitazca bhavatIti steyAt vyuparamaH zreyAn / tathA abrahmacArI madavibhramodgrathitacittaH vanagaja iva vAsitAvaJcito vivazo vadhabandhapariklezAdIn anubhavati, mohAbhibhUtatvAcca kAryA'kAryAnabhijJo na kiJcidakuzalaM nAcarati, 15 parAGganAliGganAsaGgakRtaratizca ihaiva vairAnubandhinaH liGgacchedanavadhabandhasarvasvaharaNAdIn apAyAn prApnoti pretya vA'zubhAM gatimaznute, garhitaJca bhavatIti, ato viratirAtmahitA / tathA parigrahavAn zakuniriva gRhItamAMsakhaNDaH anyeSAM tadarthinAM patattriNAm, ihaiva taskarAdInAmabhibhavanIyo bhavati, tadarjanarakSaNaprakSayakRtAMzca doSAn bahUnavApnoti na cAsya tRptirbhavati indhanairivAgneH, lobhAbhibhUtatvAzca kAryAkAryAnapekSo bhavati pretya cA'zubhAM gatimAskandati, 20 lubdho'yamiti garhitazca bhavati iti tadviramaNaM zreyaH / evaM hiMsAdiSvapAyAvadyadarzanaM bhAvanIyam / hiMsAdiSu bhAvanAntarapratipAdanArthamidamucyate duHkhameva vA // 10 // atra codyate-duHkhamasadvadyodayakRtaH paritApaH, hiMsAdayaH kriyAvizeSAH, kathaM duHkhameva hiMsAdayaH iti ? atrocyate duHkhameveti kAraNe kAryopacAro'nnaprANavat // 1 // yathA 'annaM vai prANAH' iti prANakAraNe anne prANopacAraH tathA duHkhakAraNeSu hiMsAMdiSu duHkhameva ityupacAro veditavyaH / kAraNakAraNe vA dhanaprANavat |2| athavA, yathA draviNakAraNamannapAnam, annapAnakAraNAH prANAH iti prANakAraNe draviNe prANopacAraH / uktaM ca " yadetad draviNaM nAma prANA hya ete bahizvarAH / sa tasya harate prANAn yo yasya harate dhanam // 1 // " [ ] iti tathA hiMsAdayo'sadvedyakarmakAraNam, asadvedyakarma duHkhakAraNamiti duHkhakAraNakAraNeSu hiMsAdiSu duHkhamevetyupacAraH / 25 30 tatparatra bhAvanamAtmasAkSikam |3| tadetadduHkhameveti bhAvanaM paratrAtmasAlikam avaganta vyam / tadyathA-mamA'priyaM yathA vadhaparipIDanaM tathA sarvasattvAnAm / yathA mama mithyAkhyAnakaTu- 35 1 zraddheyo na bha - mu0, da0, ga0 / 2 kariNyA / 3 kiJcidapi kuzalaM nAca-da0 | kicidapi kuzalamAca - mu0 /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthavArtike [711 kaparuSAdIni vacAMsi zRNvatA atitIvraduHkhamabhUtapUrvamutpadyate evaM sarvajIvAnAm / yathA ca mameSTadravyaviyoge vyasanamabhUtapUrvamupajAyate evaM sarvabhUtAnAm / yathA ca mama kAntAjanaparibhave parakRte sati mAnasI pIDA'titIvrA jAyate tathetareSAm / yathA ca mama parigraheSu aprApteSu prApteSu vinaSTeSu kAGkSArakSAzokodbhavaM duHkhaM tathA sarvaprANinAmiti hiMsAdibhyo vyuparamaH prmhitH| 5 sparzakRtaM sukhamiti cet ; na; vedanApratIkAratvAt / 4 / syAdetat , na sarva duHkhameva / kiM tarhi ? sparzakRtaM sukhamapyasti, varAGganAmRdusubhagagAtrasaMzleSaNAt ratisukhamupajAyata iti; tanna; kiM kAraNam ? vedanApratIkAratvAt / yathA tvaGmAMsarudhirakaluSabhAvodgIrNayA kaNDvA bAdhyamAnaH nakhamukhazavalazarkarAdibhiH chinnagAtro rudhirAo'nuparatakaNDUyo duHkhamapi tatsukhamiti manyate, tathA maithunopasevI mohAdasukhamapi sukhamiti manyate / duHkhayonitvAcca duHkhameveti bhAvanIyam / _ yathaite kriyAvizeSAH tAtparyeNa bhAvyamAnA vratapUrNatAM janayanti tathA amUni tAdAt aihikaprayojanavinivRttautsukyena avahitacetasA'jasraM bhAvyamAnAni vratasampadamApAdayantItyAhamaitrIpramodakAruNyamAdhyasthyAni ca sattvaguNAdhika klizyamAnAvineyeSu // 11 // ___ pareSAM duHkhAnutpatyabhilASo maitrI / / svakAyavAGmanobhiH kRtakAritAnumatavizeSaNaiH 15 pareSAM duHkhAnutpattau abhilASaH mitrasya bhAvaH karma vA maitrI / vadanaprasAdAdibhirabhivyajyamAnAntarbhaktirAgaH pramodaH / vadanaprasAdena nayanapradAdanena romAJcodbhavena stutyabhIkSaNasaMjJAsaMkIrtanAdibhizca abhivyajyamAnA'ntarbhaktirAgaH-prakarSeNa modaH pramoda ityucyate / dInAnugrahabhAvaH kAruNyam / 3 / zArIramAnasaduHkhAbhyaditAnAM dInAnAM prANinAm anu20 grahAtmakaH pariNAmaH karuNasya bhAvaH karma vA kAruNyamiti kathyate / rAgadveSapUrvakapakSapAtA'bhAvo mAdhyasthyam / 4 / rAgAt dveSAcca kasyacit pakSe patanaM pakSapAtaH tadabhAvAt madhye tiSThatIti madhyasthaH, madhyasthasya bhAvaH karma vA mAdhyasthyam / anAdikarmabandhavazAt sIdantIti sattvAH / / anAdinA aSTavidhakarmabandhasantAnena tIbraduHkhayoniSu catasRSu gatiSu sIdantIti sattvAH / samyagjJAnAdibhiH prakRSTA guNAdhikAH / 6 / samyagjJAnadarzanAdayo guNAH, taiH prakRSTA guNAdhikA iti vijnyaaynte| asaudyodayApAditaklezAH klizyamAnAH / / asadvadyodayApAditazArIramAnasaduHkhasantA___ pAt klizyanta iti klishymaanaaH| tatvArthazravaNagrahaNAbhyAmasampAditaguNA adhineyAH / 8 / tattvArthopadezazravaNagrahaNAbhyAM 30 vinIyante pAtrIkriyante iti vineyAH, na vineyA avineyaaH| eteSu sattvAdiSu maitryAdIni yathAkrama bhAvayitavyAni / tadyathA, 'kSamayAmi' sarvajIvAn kSAmyAmi sarvajIvebhyaH, prIti sarvasattvaiH,vairaM me na kenacit' iti maitrI sarvasattveSu bhaavyitvyaa| samyagdarzanajJAnacAritrAdhikeSu vandanAstutivaiyAvRttyakaraNAdibhiH pramodo bhAvanIyaH / mohAbhibhUteSu matizrutAjJAnavibhaGgaparigateSu viSayatarSAninA dahamAnamAnaseSu hitAhitaviparItapravRttiSu vividhaduHkhAbhibhUteSu dInakRpaNA'nAthabAlavRddhaSu klizya prAtavina-mu0, 20, tA0, muu0,0|2 paramaH hi-mu0, 90 / 3 "khammAmi sambajIvANaM samve jovA khamaMtu me| mittI me samvabhUdesu vairaM mama Na keNavi // " -mUlAcA. gA0 43 /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 712-13] saptamo'dhyAyaH 536 mAneSu kAruNyaM bhAvyam / avineyeSu grahaNadhAraNavijJAnohApohaviyukteSu mahAmohAbhibhUteSu duSTavyugrAhiteSu ca mAdhyasthyaM bhAvanIyam / na hi tatra vakturhitopadezasya phalavattvaM bhavatIti / evaM bhAvayataH paripUrNAni ahiMsAdIni vratAni bhavanti / kimetAvAneva abhinavA'kuzalakarmAdAnanivRttipareNa mahAvratadhAriNA kriyAkalApaH praNidhAtavyaH ? netyAha jagatkAyasvabhAvau vA saMvegavairAgyArtham // 12 // jagatkAyazavAyuktArthoM / / jagacchabdaH kAyazabdazca uktArthoM draSTavyau / svenAtmanA bhavanaM svabhAvaH / / svenAtmanA asAdhAraNena dharmeNa bhavanaM svabhAva ityucyate / jagaca kAyazca jagatkAyau, jagatkAyayoH svabhAvI jgtkaaysvbhaavau| , saMsArAd bhIrutA saMvegaH / 3 / saMsArAd vividhavedanAkarAd bhIrutA saMvejanaM saMvega 10 ityucyte| rAgakAraNAbhAvAt viSayebhyo viraJjanaM viraagH|4| cAritramohodayAbhAve tasyopazamAt kSayAt kSayopazamAdvA zabdAdibhyo viraJjanaM virAga iti vyavasIyate / virAgasya bhAvaH karma vA vairAgyam / saMvegazca vairAgyaM ca saMvegavairAgye, saMvegavairAgyAbhyAM saMvegavairAgyAtha jagatkAyasvabhAvau bhAvayitavyau / tadyathA-jagatsvabhAvastAvat AdimadanAdimatpariNAmadravyasamudAyarUpaH tAlavRkSa- 15 saMsthAnaH anAdinidhanaH / atra jIvAH catasRSu gatiSu nAnAvidhaM duHkhaM bhojaM bhojaM paribhramanti na cAtra kiciniyatamasti / jalabubudopamaM jIvitam, vidyunmeghAdivikAracapalA bhogasaMpadaH ityevamAdiH / kAyasvabhAvazca anityatA duHkhahetutvaM niHsAratA azucitvamityevamAdiH / evaM bhAvayataH saMvegaH saMjAyate / tata ArambhaparigrahadoSadarzanAdviratiH dharme bahumAno dhArmikeSu ca dharmazravaNe dhArmikadarzane ca manasaH prasAdaH / uttarottaraguNapratipattau ca zraddheti vairAgyaM ca bhavati zarIra- 20 bhogopabhogasaMsAranirvedalakSaNam / evaM bhAvanopetaH samyagvratAni paripAlayati / _____tA etAH sarSA vratabhAvanAH sarveSu padArtheSu sarvathA nityeSu satsu vikriyAbhAvAt nopapadyante / vikriyAbhyupagame ca nityatApratijJAhAniH / sarvathaivA'nityeSu cA'nekakSaNavRttyekavastvabhAvAt anekArthaviSayakavijJAnAbhAvAcca smrnnaanupptterbhaavnaa'bhaavH| anekAntavAdinaH punaH dravyArthikanayAdezAt nityatAmavalambamAnasya ubhayanimittavazAt utpattinirodhau pratyAbhimukhya- 25 mAdadhAnasya smaraNopapatteH vikriyopapattezca bhaavnaasiddhiH|| atrAha-uktaM bhavatA hiMsAdinivRttivratamiti / tatra na jAnImaH ke hiMsAdayaH kriyAvizeSA iti ? atrocyate-yugapadvaktumazakyatvAt tallakSaNanirdezasya kramaprasaGge yAsAvAdau coditA saiva tAvat pramattayogAt prANavyaparopaNa hiMsA // 13 // 30 anavagRhItapracAravizeSaH pramattaH / / indriyANAM pracAravizeSamanavadhArya pravartate yaH sa prmttH| bhabhyantarIkRtavArthI vA / / athavA, abhyantarIkRtevArthaH pramatta ityucyate / kaH punarivArthaH ? yathA surApaH pravRddhamadatvAt kAryA'kAryavAcyA'vAcyAdyanabhijJaH, tathA jIvasthAnayonyAzrayavizepAnavidvAn kaSAyodayAviSTaH hiMsAkAraNeSu sthitaH ahiMsAyAM 'sAmAnyena na yatata iti prmttH| 35 1-kAravadaphalA-mu0, da0 / 2 sAmyena na yatate mU0 / sAmyena na prayatate 10 / . 15
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 540 tattvArthavArtike [713 paJcadazapramAdapariNato vA / 3 // athavA catasRbhiH vikathAbhiH kapAyacatuSTayena paJcabhindriyaiH nidrApraNayAbhyAM ca pariNato yaH sa pramatta iti kthyte|| _ yogazabdaH saMbandhaparyAyavacanaH / 4 / ayaM yogazabdaH saMbandhaparyAyavacano draSTavyaH, yojanaM yogaH saMbandha iti yAvat / yadyevaM bhAvapradhAno nirdezaH kartavyaH-'pramattatvayogAd' iti, dravyapradhAne 5 hi sati saMbandhA'pratIteH; naiSa doSaH; AtmapariNAma eva kartRtvena nirdizyate pramAdyatisma iti pramattaH pariNAmaH, tena yogAt pramattayogAditi / kAyavADAnaskarma cA / / athavA, kAyavAGmanaskarma yoga ityucyate / pramattasya yoga pramattayogaH tasmAt pramattayogAt iti hetunirdezaH / pramattayogAddhetoH prANavyaparopaNaM hiNseti| . vyaparopaNaM viyogakaraNam / 6 / viyogakaraNaM vyaparopaNamityucyate / prANA uktAH, teSAM 10 vyaparopaNaM prANavyaparopaNam / prANagrahaNaM tatpUrvakatvAt prANivyaparopaNasya / / prANagrahaNaM kriyate tatpUrvakatvAt prANibyaparopaNasya / prANaviyogapUrvako hi prANiviyogaH, svataH prANino niravayavatvAdviyogAbhAvAt / anyatvAdadharmAbhASaH iti cet ;na; tadaduHkhotpAdakatvAt / / syAnmatam-prANebhyo'nya AtmA, ataH prANaviyoge nAtmanaH kizcidbhavatItyadharmAbhAvaH syAditi; tannaH kiM kAraNam ? 15 taduHkhotpAdakatvAt / prANavyaparopaNe hi sati tatsaMbandhino jIvasya duHkhamutpadyata itydhrmsiddhiH| zarIriNo'nyatvAt duHkhA'bhAva iti cet ; na; putrakalAdiviyoge tApadarzanAt / / syAdetat-anyaH zarIrI prANebhyaH, atastatpUrvakaduHkhamasya na yujyate iti; tannaH kiM kAraNam ? putrakalatrAdiviyoge tApadarzanAt / anyatve'pi sati putrakalatrAdiviyoge tApo dRzyate / bandhaM pratyekatvAzca / 10 / yadyapi zarIrizarIrayoH lakSaNabhedAnnAnAtvam , tathApi bandhaM pratyekatvAt tadviyogapUrvakaduHkhopapattaradharmA'bhAva itynupaalmbhH| ekAntavAdinAM tadanupapattibandhAbhAvAt / 11 / ye niSkriyatvanityatvazuddhatvasarvagatatvAdibhiH ekAntena AtmAnaM kalpayanti teSAM zarIreNa 'saha bandhAbhAvAt duHkhAdInAmanupapattibhavati / ubhayavizeSaNopAdAnam anyatarAbhAve hiMsA'bhAvajJApanArtham / 12 / pramattayogAt prANavyaparopaNamityetadubhayaM vishessnnmupaadiiyte| kimartham ? anyatarAbhAve hiMsA'bhAvajJApanArtham / yadA pramattayogo nAsti kevalaM prANavyaparopaNameva na tadA hiMsA / uktaM ca "viyojayati cAsubhirna 'ca vadhena saMyujyate / " [siddha dvA0 3 / 16] . "uccAladammi pAde i riyAsamidassa nniggmtthtthaanne| AvAdejja kuliMgo marejja tajjogamAsejja // 1 // Nahi tassa taNNimitto baMdho suhamopi desido smye| mucchA pariggahotti ya ajjhappapamANado bhaNido // 2 // " [pravacanasA0 3 / 7, 20 -2] iti / nanu ca prANavyaparopaNAbhAve'pi pramattayogamAtrAdeva hiMseSyate / uktaM ca__ "maradu va jiyadu va jIvo ayadAcArassa NicchidA hiMsA / payadassa Nasthi baMdho hiMsAmetteNa samidassa // 1 // " [vacanasA0 3.17] iti / 1 sambandhAbhAvA-zra0 / 2 vadhadoSeNa / 3 kutsitaprANI pRthivyAdikAyika ityarthaH / 4 draSTavyamjayadhaH pR0 103 Ti. 1,5 /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414] saptamo'dhyAyaH naiSa doSaH, tatrApi prANavyaparopaNamasti bhAvalakSaNam / tathA coktam "svayamevAtmanAtmAnaM hinastyAtmA pramAdavAn / pUrva prANyantarANAM tu pazcAtsyAdvA na vA vadhaH // 1 // "[ ] iti / evaM kRtvA yairupAlambhaH kriyate "jale jantuH sthale janturAkAze jantureva ca / jantumAlAkule loke kathaM bhikSurahiMsakaH // " [ ] iti; so'trAvakAzaM na labhate / bhikSonidhyAnaparAyaNasya pramattayogAbhAvAt / kina, sUkSmasthUlajIvAbhyupagamAt / "sUcamA na pratipIDyante prANinaH sthUlamUrtayaH / ye zakyAstevivaya'nte kA hiMsA saMyatAtmanaH // "[ ] atra kazcidAha-sAdhUktaM bhavatA prANavyaparopaNaM hiMseti / prANAnAM hi parasparato viyogo hiMsA, na kazcit prANI vidyate iti / ata uttaraM paThati prANyabhAve prANAbhAvaH karturabhAvAt / 13 / yadi prANI na syAt prANAnAmabhAvaH / kutaH ? karturabhAvAt / iha kuzalA'kuzalAtmakakarmapUrvakAH prANAH tacca karma asati' kartari na bhavatIti prANAbhAvaH syAt, ataH prANasadbhAva eva prANino'stitvaM gamayati / sandaMzAdikaraNasadbhAve 15 ayaskArasaMsiddhivat / kizca, asati prANini rUpaNA'nubhavanopalambhananimittagrahaNasaMskaraNabhimalakSaNAH 'rUpavedanAvijJAnasaMjJAsaMskArAH viviktazaktitvAt parasparopakAraM:prati vinivRttautsukyAH kSaNikatvAt svaprayojanaM pratyapyasamarthAH hiMsAnivRttihetavo na bhavanti / smRtyabhisandhikriyAcittAnAM 'vyadhikaraNavadekAdhikaraNe'pyanupapatteH, ekenApi vikale praannaatipaataa'nbhyupgmaat| api ca, 20 utpattyanantaraM vinAzAbhyupagame nirodhasyAhetukatvAt prANAtipAtalakSaNasya vinAzasya hiMsako heturna bhavati iti tatphalAnabhisaMbandhaH / athA'hetorapi tatphalamiSyate; ahiMsako nAma na kazcidasti / bhinnasantAnotpattihetuhiMsaka iti cet ; na; asata utpattehetvabhAvAt / athA'sata utpatteheturiSyate; sato vinAze hetuH syAditi ko virodhaH? Aha-abhihitalakSaNahiMsAnantaroddiSTam anRtaM kiM lakSaNamiti ? atrocyate asadabhidhAnamanRtam // 14 // asaditi nA satpratiSedhAcchUnyArthasaMpratyayaprasaGgaH / / na sat asaditi nayA satpratiSedhaH kriyate, tena zUnyArthasaMpratyayaH prasajyate, tena nAsti na kizcidityevamAdyevAnRtaM syAt , yadasat saditi brUyAt na tadanRtaM syAt / ___ na vA, sacchabdasya prazaMsArthavAyitvAt / / na vaiSa doSaH, kiM kAraNam ? sacchabdasya 30 prazaMsArthavAcitvAt / na sadasat aprazastamiti yAvat / uddhato'yam-sa. si. 163 Atmani / 3 rUparasagandhasparzaparamANavaH sajAtIyavijAvInArayAH parasparAnusambandhA rUpasmyAH / sukhadukhAdayo vedanAkanyAH / savikalpakanirvikalpakajJAnAni vijJAnasAdhAH / vRkSAdinAmAni saMjJAskAyAH / jJAnapuNyapApAdivAsamAH saMskArakanyA iti para skaravAH / " abhiprAya / 5 bhanyAzrayavat / -
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 542 tattvArthavArtike [715 abhidhAnazabdaH karaNAdisAdhanaH / 3 / ayamabhidhAnazabdaH karaNAdiSu sAdhaneSu draSTavyaH / abhidhIyate anena, abhidhIyate, abhidhA vA abhidhAnamiti / asato'rthasyAbhidhAnam asadabhidhAnam / RtaM satyArthe / 4 / Rtamityetat padaM satyArthe draSTavyam / satsu sAdhu satyaM pratyavAyakAraNA5 niSpAdakatvAt / na RtmnRtm| mithyA'nRtamityastu laghutvAt iti cet, na; viparItArthamAsaMpratyayaprasaGgAt / / syAnmatam-mithyA'nRtamityetat sUtramastu / kutaH ? laghutvAt / sUtraM hi nAma yallaghu gamaka ca tat kartavyamiti; tannaH kiM kAraNam ? viparItArthamAtrasaMpratyayaprasaGgAt / ayaM hi mithyAzabdaH viparItArthe vartate / tena bhUtanihave abhUtodbhAvane ca yadabhidhAnaM tadevAnRtaM syAt-nAsti AtmA nAsti paraloka iti, zyAmAkataNDulamAtra mAtmA aGguSThaparvamAtraH sarvagato niSkriyaH iti ca, yattu vidyamAnArthaviSayaM paraprANipIDAkaraNaM tanna syAt / asaditi punarucyamAne aprazastArtha yat tatsarvamanRtamuktaM bhavati / tena viparItArthasya prANipIDAkarasya cAnRtatvamupapannaM bhavati / athA'nRtAnantaramuddiSTaM yatsteyaM tasya kiM lakSaNamiti ? ata Aha 10 adattAdAna steyam // 15 // AdAnaM grahaNam , adattasyA''dAnam adattAdAnaM steyamityucyate / sarvamadattamAdadAnasyA'kuzalakalpanAyAM 'karmAdeyamAtmasAtkurvataH steyaprasanaH / / yadyavizeSeNa adattasya AdAnaM steyamityucyate, karmASTavidhaM anyenA'dattamAdadAnasya steyaM prApnotIti / etena nokarmApi coditaM bhvti|| na; dAnAdAnayoryatraiva pravRttinivRttI tatraivopapatteH / / naiSa doSaH, yeSu maNimuktAhiraNyA20 diSu dAnAdAnayoH pravRttinivRttisaMbhavaH teSveva steyasyopapatteH, tena karmaNi nAsti prasaGgaH / icchAmAtramiti cet ; na; adattAdAnagrahaNAt / 3 / syAdetat-icchAmAtramidaM yasya dAnAdAnasaMbhavastasya grahaNamiti; tannaH kiM kAraNam ? adattAdAnagrahaNAt / yasya hi dAnAdAne saMbhavataH tasya grahaNamakuzalam / yadi hi karmAdAnamapi steyaM syAt 'adattAdAnam' ityetat vizeSaNama yuktaM syAt , prasaktasya adattamiti prtissedhopptteH| 25 karmApi hi kimartha kasmaicinna dIyata iti cet, na; hastAdikaraNagrahaNavisargAsaMbha vAt sUkSmatvAt / / atha matametat-kimartha karma na kasmaiciddIyata iti gRhyate ? nanu lokavAdaH prasiddhaH-ArAmavihArAdi pAdapAnAM phalam anyasmai jalasekenaM dIyate iti; tannaH kiM kAraNam ? hastAdikaraNavisargAsaMbhavAt / yathA vastrapAtrAdi hastAdikaraNairAdIyate anyasmai ca dIyate na tathA karma hastAdibhirAdIyate anyasmai ca dIyate / kutaH ? sUkSmatvAt / sUkSmaM hi karma hastAdigrahaNa30 visargayogyaM na bhavati / kathaM tarhi tadAdIyate ? zarIrAhAraviSayapariNAmatastadvandhaH / / svaparakIyeSu zarIreSu AhAreSu zabdAdiviSayeSu ca rAgadveSarUpAttIvAdivikalpAt pariNAmAt tasya karmabandho bhavati, tataH svapariNAmavazIkRtatvAca nAnyasmai dIyate / yadyevaM nityakarmabandhaH prApnoti ? naiSa dossH| ..krmsaadhnH| 2 zApakam / 3- aa-mu0| 4 AdAtuM yogyam / 5 adttstsyaa-a.| 6 zarIra / -t atha tA0, zra0, mU0, 90, ba0, aa0| 8-diniSpAdanaM phalam tA0, zra0, mU0900, mA0 / dhArApUrvaka mityrthH|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 716 ] saptamo'dhyAyaH __ Asravanirodhe sati saMvRtatvAd bandhAbhAvaH / 6 / Asravanirodho vakSyate guptyAdilakSaNaH, tasmin sati saMvRtatvAt nAsti bandhaH iti nityabandhAbhAvaH / ato yatraivaihalaukikopakAravizeSAd dAnAbhiprAyastatraiva adattAdAnapraklaptiH / zabdAdiviSayarathyAdvArAdyadattAdAnAt steyaprasaGge iti cet, na; apramattatvAt / / syAdetat-zabdAdiviSayarathyAdvArAdInyadattAni AdadAnasya bhikSoH steyaM prApnotIti; tanna; kiM kAra- 5 Nam ? apramattatvAt / yatnavato hyapramattasya jJAninaH zAstradRSTyA zabdAdiviSayarathyAdvArAdyAdAne'pi viratasyA'steyaprasiddhaH, sAmAnyato muktatvAt / dattameva vA tatsarvam , tathA hi ayaM pihitadvArAdIn na pravizati / vandanAdinimittadharmAdAnAt steyaprasaGga iti cet : na; uktatvAt / / syAnmatam-vandanAkriyAsaMbandhena dharmopacaye sati prazastaM steyaM prApnoti; tanna; kiM kAraNam ? uktatvAt / ukta- 10 metat-dAnAdAnasaMbhavo yatra tatra steyaprasaGga iti / / pramattAdhikArAccAnyatrA'prasaGgaH / "pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA" [ta. 7.13] ityataH pramattayogagrahaNamanuvartate / tena pramattasya steyam, vandanAdiSu yogatrayeNA''bhimukhyAdAtmanaH pramattatvaM nAsti, ataH satyapi dharmAdAne'sya na steyam / parizeSAt pramattasya satyasati ca parakIyadravyAdAne tredhA'pi tadAdAnAdyarthodyatatvAt steyam, tadapi prANipIDAkAraNatvAt pApAsrava ityu- 15 cyte| 25 atrAha-vyAkhyAtaM hiMsAditrayalakSaNam / athA'brahma kiMlakSaNamiti ? atrocyate maithunamabrahma // 16 // maithunamiti kimidam ? mithunasya bhAvo maithunam / mithunasya bhAva iti cet ; na; dravyadvayabhavanamAtraprasaGgAt / 1 / yadi mithunasya bhAvo 20 maithunamityucyate; naitadyuktam ; kutaH ? dravyadvayabhavanamAtraprasaGgAt / evaM sati audAsInyAvasthitavinivRttarAgastrIpuMsabhavane'pi maithunaprasaGgaH / / mithunasya karmeti cet ; na; puruSadvayanirvartyakriyAvizeSaprasaGgAt / 2 / yadi mithunasya karma maithunamityucyate; naitadupapannam ; kutaH ? puruSadvayanirvartya kriyAvizeSaprasaGgAt / dvayoH puruSayoH nirvayaM yadbhArodvahanAdi karma tatrApi prasaGgaH syAt / / strIpuMsayoH karma iti cet ; na; pacyAdikriyAprasaGgAt / / syAnmatam-na sarva mithunamiha parigRhyate aniSTaprasaGgAt , tataH strIpuMsamithunaviSayakarmasaMgraha iti; tannaH kiM kAraNam ? pacyAdikriyAprasaGgAt / tatazca strIprabajitayonamaskArAdyAsevane maithunaprasaGgadoSaH / ata uttaraM paThati strIpuMsayoH parasparagAtropazleSe rAgapariNAmo maithunam / 4 / cAritramohodaye sati strIpusayoH parasparagAtropazleSe sati sukhamupalipsamAnayoH rAgapariNAmo yaH sa maithunavyapadezabhAk / 30 nanu nAyaM zabdArthaH; satyamevametat ; tathApi "prasiddhivazAt arthAdhyavasAyaH" [ ] itoSTArtho gRhyate / na vaikasminnaprasaGgAt / / na vaitadyuktam ? kutaH ? ekasminnaprasaGgAt / hastapAdapudgalasaMghadRnAdibhirabrahma sevamAne ekasminnapi maithunamiSyate, tanna siddhyati / / upacArAditi cet, na; mukhyaphalAbhAvaprasaGgAt / 6 / syAdetat-yathA strIpuMsayoH cAritra- 35 mohodaye vedanApIDitayoH karma maithunaM tathaikasyApi cAritramohodayodriktarAgasya hastAdisaMghaTane'sti 2.anyAsAdhAraNam / 2 tridhApi-mu0, 20, 20 /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtike [17 maithunamiti; na; mukhyaphalAbhAvaprasaGgAt / yanmukhye maithune karmAsravaphalaM tadatra na prasajyate mukhyasiMhagatakrauryazauryAdermANakke pravRttivat / iSyate ca mukhyamato nopcaarH| ___na vA sparzavadravyasaMyogasyAvizeSAbhi mAnAt / 7 / yathA strIpuMsayo ratyarthe saMyoge paraspararatikRtasparzAbhimAnAt sukhaM tathaikasyApi hastAdisaghaTTanAt sprshaabhimaanstulyH| tasmAnmukhya 5 eba tatrApi maithunazabdalAbhaH rAgadveSamohAviSTatvAt / kiJca, ekasya dvitIyopapattau maithunatvasiddheH / / yathaikasyApi pizAcavazIkRtatvAt sadvitIyatvaM tathaikasya cAritramohodayAviSkRtakAmapizAcavazIkRtatvAt sadvitIyatvasiddheH maithunvykhaarsiddhiH| prasiddhivazAccArthavizeSapratIteH pUrvoktAnAM cA'navadyatvam / / / ayaM maithunazabdaH loke 10 zAstre ca strIpuruSasaMyogajarativizeSe prsiddhH| loke tAkd gopAlAdayo'pi strIpuMsaratikarma maithunamityAcakSate / zAstre'pi "3azvavRSayomaithunecchAyAm" [pA0 vA0 71 // 51] ityevamAdau tadeva karmAkhyAyate / tataH prasiddhivazAt arthavizeSapratIteH pUrvoktAnAM ca pakSANAmanavadyatvamavaseyam / tadyathA yattAvaduktam-mithunasya bhAva iti cenna dravyadvayabhavanamAtraprasaGgAditi; tadasat ; abhyantara15 pariNAmAbhAve bAhyahetoraphalatvAt / yathA kaMkabukacaNakAdInAm abhyantarapAkakAraNakkleida zaktyabhAvAt bAhyodakAgnisaMbandhasyA'phalatvaM tathA abhyantaracAritramohodayApAditastraiNaposnAtmakaratipariNAmAbhAvAt bAhyadravyadvayabhabane'pi na maithunam / yaJcoktam-mithunasya karmeti cenna puruSadvamanikriyAvizeSaprasaGgAt iti; tacca 'vArtam / kutaH ? kadAcit puruSadvaye'pi darzanAt / caritramohodayAviSTAnAM hi puruSANAM tAdRzeSveva puruSeSu 20 maithunaM dRzyate / uktaM ca "puruSAH puruSeSveva ydnissttpryojnaaH| atyArUtasya tatsarva rAgasyaiva viceSTilam // " [ ] iti / yadapyuktam-strIpuMsayoH karmeti cenna pacyAdikriyAprasaGgAt iti; vadasAmpratama ; kutaH tadviSayatvaiva grahaNAt / tayoreva yatkarma tadiha gRhyate, pacyAdikarma punaH anyenApi kriyate / api ca, 25 pramattayogAdityanuvartate tataH caritramohodayAt pramattasya mithunasya karma maithunamityuktam , namaskArA dhupayuktasya cA'pramattatvAt cAritramohodayAbhAvAca satyapi bandanAdimithunakarmaNi na maithunam / ____ ahiMsAdimuNaIhaNAd brahma / 10 / ahiMsAdayo guNAH yasmin paripAlyamAne hanti vRddhimuphyanti tadbrahma tyucyate, na brahma abrahma / kiM tat ? maithunam / tatra hiMsAdayo doSAH puSyanti / yasmAt maithunasevanapravaNaH sthASNucariSNUna prANino hinasti mRSAvAdamAcaSTe adattamAdatte sacetanamitaraM ca pariprahaM gRhAti / atrAha-ukaM bhavatA hiMsAdicatuSTayasya vizeSalakSaNam / idAnImidamucyatAM pariprahasya kiM lakSaNamiti? atrocyate mUrchA parigrahaH // 17 // mUrcchatyucyate / kA mUrchA ? bAhyAbhyantaropadhisaMrakSaNAdivyApRtirmUrchA / / bAhyAnAM gomahiSamaNimuktAdInAM cetanA 1 tanna mu0,0|2-bhidhaanaat mu0, 90, ba0 / 3 vRSAzvayomaithune / 4 kaMkahakaca-zra0, tA / 5 bhayuktam / 6 tAdRzeSu pu-mu0, b.| * sthANaracariSNUna mu, /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18] saptamo'dhyAyaH cetanAnAm abhyantarANAM ca rAgAdInAmupadhInAM saMrakSaNArjanasaMskArAdilakSaNavyApRtiH mUcheti kthyte| vAtapittazleSmavikAraprasaGga iti cet ; na; vizeSitatvAt / 2 / syAnmatam-vAtapittazleSmaNAmanyatamasya doSasya prakopAt upajAyamAno vikAro mUcheti; tannaH kiM kAraNam ? vizeSitatvAt / mUchirayaM mohasAmAnye vartamAnaH bAhyAbhyantaropadhisaMrakSaNAdiviSayaH parigRhIta iti 5 vizeSitatvAt iSTArthasaMpratyayo bhavati / sAmAnyacodanAzca vizeSeSvavatiSThanta iti / bAhyasyA'prasaGga iti cet ; na; AdhyAtmikapradhAnatvAt / / syAdetat-mU tyanena AdhyAtmikaH parigrahaH parigRhyate, tena bAhyasya parigrahatvaM na prApnotIti; tannaH kiM kAraNam ? AdhyAtmikapradhAnatvAt / mamedamiti saMkalpaH AdhyAtmikaH parigrahaH, sa pradhAnabhUta iti tasyopAdAnaM kriyate, tasmina saMgRhIte tatkAraNasyApyanuSaGgaNa' prtiiteH| atha yadA bAhyaH prAdhAnyena iSyate kathaM 10 tasya saMgrahaH ? mUrchAkAraNatvAt bAhyasya mUrchAvyapadezaH / 4 / yathA annaM vai prANA iti prANakAraNe anne prANopacAraH, tathA mUrchAkAraNatvAt bAhyaH parigraho mUcheti vyavahiyate / zAnadarzanacAritreSu saGgaH parigrahaH iti cet ; na pramattayogAdhikArAt / / syAnmatamyathA AdhyAtmike'pi rAgAdAvAtmapariNAme saGgaH parigraha ityucyate, jJAnadarzanacaritreSvapi mameti 15 saMkalpaH parigrahaH prApnotIti; tannaH kiM kAraNam ? pramattayogAdhikArAt / tataH jJAnadarzanacAritravato'pramattasya mohAbhAvAt na mUrchAsti iti niSparigrahatvaM siddham / kizva, teSAM jJAnAdInAmaheyatvAt aatmsvbhaavaantivRtterprigrhtvm| rAgAdayaH punaH karmodayatantrA ityanAtmasvabhAvatvAddheyAH, tatasteSu saMkalpaH parigraha iti yujyate / tanmUlAH sarvadoSAnuSaGgAH / 6 / saH parigraho mUlameSAM te tanmUlAH / ke punaste' ? sarve doSA- 20 nuSaGgAH ? mamedamiti hi sati saMkalpe rakSaNAdayaH saJjAyante / tatra ca hiMsA'vazyaMbhAvinI, tadarthamanRtaM jalpati, cauya cAcarati, maithune ca karmaNi pratiyatate, tatprabhavA narakAdiSu duHkhaprakArAH, ihApi anuparatavyasanamahANevAvagAhanam / evamamUbhirbhAvanAbhiH sthirIkRtacetaso'pAyAvadyadarzino vicakSaNasya sarvasaMsArikriyAkalApAt duHkhabuddhathA nirutsukIkRtaviSayakutUhalasya maitrIpramodakAruNyamAdhyasthyapraNidhAnApAdita- 25 sya janmamaraNaparikheditamateravalokitazarIrasvabhAvasya mokSa pratyavahitasya yasya santi vratAni sa bhavati niHzalyo vratI // 18 // anekadhA prANigaNazaraNAcchalyam / / vividhavedanAzalAkAbhiH prANigaNaM zRNAti hinasti iti zalyam / 30 " AvAdhakatvAdupacArasiddhiH / / yathA zarIrAnupravezAt kANDAdipraharaNaM zarIriNo bAdhAkaraM zalyaM tathA karmodayavikAro'pi zArIramAnasabAdhAhetutvAt zalyamiva zalyamityupacaryate / tattrividhaM mAyAnidAnamithyAdarzanabhedAt / 3 / tadetacchalyaM trividhaM veditavyam / kutaH? mAyAnidAnamiyyAdarzanabhedAt / mAyA nikRtirvazcanetyanAntaram , viSayabhogAkAGkSA nidAnam, mithyAdarzanamatattvazraddhAnam / etasmAtrividhAcchalyAniSkAnto niHzalyo vratItyucyate / 35 atra kazridAha : : gauNena / 2 sarvadoSA-mu0, 20, 50 / 3 tathA sti| " viraktaspa /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 tattvArthavArtike [ 716 virodhAdvizeSaNAnupapattiH | 4 | niHzalyatvaM pratitvamityetadubhayaM viruddham, tato na niHzalyatvAd vratI bhavitumarhati / na hi daNDasaMbandhAcchatrI syAt, tasmAt vratAbhisaMbandhAdeva vratIti vaktavyam, zalyAbhAvAzca niHzalya iti / 546 AnarthakyaM ca, anyatareNa gatArthatvAt // 5 // yadi vratitvAnniH zalyaH, tasmAt vratItyetAna niHzalya iti / yadi ca niHzalyatvAt vratI, tasmAnniHzalya ityetAvadvAcyam, na 30 vadvAcyam" vratIti / vikalpa iti cet; naH phalavizeSAbhAvAt | 6| syAdetat - vikalpo'tra gRhyate nizalyo vA vratI vA iti, tato na vizeSaNavizeSyasaMbandhA'bhAvo doSa iti; tanna; kiM kAraNam ? phalavizeSAbhAvAt / phalavizeSavatAM hi loke vikalpo dRSTaH, yathA devadattaM ghRtena vA sUpena vA dadhnA vA bhoja10 yet iti, na tatheha phalavizeSo'sti niHzalyo vA vratI veti ubhayavizeSaNaviziSTasyaikasyeSTatvAt / navA, aGgAGgibhAvasya vivakSitatvAt // 7 // na vA eSa doSaH, kiM kAraNam ? aGgAGgibhAvasya vivakSitatvAt / na hiMsAdyupara timAtratratasaMbandhAt vratI bhavati antareNa zalyAbhAvam, sati zalyApagame vratasaMbandhAt vratIti vivakSitaH / yathA bahukSIraghRto 'gomAna' iti vyapadizyate, bahukSIraghRtAbhAvAt satISvapi goSu na gomAn tathA sazalyatvAt satsvapi vrateSu na vratI, yastu 15 niHzalyaH sa vratI / 'tatraitat syAt kathametadevaM bhaviSyatIti ? ucyate pradhAnanuvidhAnAt apradhAnasya / yathA tIkSNena parazunA chinattIti tIkSNaguNaviziSTaparazurapradhAnabhUtaH chettuH pradhAnasyopakAre vartate tathA niHzalyatvaguNaviziSTAni vratAni guNabhUtAni tadvataH pradhAnasya vizeSakANi / Aha- kimeSa vratI vyapagatazalyatrayo hiMsAdyabhAvAt yathoktakriyAsamUha vijRmbhitapari20 NAmaH parigrahanirapekSaH sarva eva agArasaMbandhaM prati nivRttautsukyaH pratijJAyate uta virato'pi kazcit gRhI nizcIyata iti ? atrocyate-amISAmeva hiMsAdInAM virativizeSasya bhedAt adhikRto vratI dvedhA agAryanagArazca // 19 // pratizrayArthitayA aGganAdagAram |1| pratizrayArthibhiH janairaGgyate gamyate tadityagAraM vezma 25 ityarthaH / agAramasyAstItyagArI, na vidyate agAramasyetyanagAraH / " aniyamaprasaGga iti cet; na; bhAvAgArasya vivakSitatvAt |2| syAnmatam - zUnyAgAradevakulAdyAvAsasya muneragAritvaM prAptam anivRttaviSayatRSNasya kutazcitkAraNAt vimucyAgAraM vane vasataH anagAratvaM cetyaniyamaprasaGga iti; tannaH kiM kAraNam ? bhAvAgArasya vivakSitatvAt / cArimohodaye sati agArasaMbandhaM pratyanivRtta pariNAmaH agAramityucyate, sa yasyAstyasau vane vasannapi agArIti vyapadezamarhati / tadabhAvAdanagAra iti ca bhavati / "vratikAraNAsAkalyAt gRhasthasyApratitvamiti cet; na; naigamasaMgrahavyavahAra vyApArAt nagarAvAsavat |3| yathA gRhApavarakAdinagaraikadeze nivAsyapi nagarAvAsa iti zabdyate, tathA asakralavrato'pi naigamasaMgraha vyavahAranayavivakSApekSayA vratIti vyapadizyate / rAjavadvA / yathA dvAtriMzajjanapadasahasrAdhipatiH sArvabhauma rAjeti ekajanapadapatiH 35 tadardhezvaro vA na rAjA na bhavati ? bhavatyeva, tathA aSTAdazazIla sahasracaturazItiguNazatasahasrasvAdanagAraH saMpUrNatrata iti saMyatAsaMyato'NuvratadharatvAt na vratIti na bhavati ? bhavatyeva / 1 sUtre / 2 uktArthe / 3 niHzalyo vratIti / 4 niHzalyasya / 5 vratinaH / 6 cakravartI /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 / 20-21 ] saptamo'dhyAyaH atrAha-hiMsAdInAmanyatamasmAt yaH pratinivRttaH sa khalvagArI vratI naivam ; kiM tarhi ? paJcatayyA api viratervaikalyena vivakSita iti, ucyate ___ aNuvrato'gArI // 20 // aNuzabdaH sUkSmavacano draSTavyaH / aNUni vratAni asya so'nnuvrtH| kathamaNutvamiti cet ? ucyate-sarvasAvadhanivRttyasaMbhavAt / kutastarhi asau nivRttaH ? dvIndriyAdivyaparopaNAnivRttaH / / dvIndriyAdInAM jaGgamAnAM prANinAM vyaparopaNAt tridhA nivRttaH agArItyAdyamaNuvratam / snehadveSamohAvezAt asatyAbhidhAnavarjanapravaNaH / / snehasya dveSasya mohasya codrekAt yadasatyAbhidhAnaM tato nivRttAdaro gRhIti dvitIyamaNuvratam / anyapIDAkarAt pArthivabhayAdhutpAditanimittAdapyadattAt pratinivRttaH / 3 / anyapI- 10 DAkarapArthivabhayAdivazAvazyaM parityaktamapi yadadattaM tataH pratinivRttAdaraH zrAvaka iti tRtIyamaNubratam / upaattaa'nupaattaanyaanggnaasnggaadvirtrtiH4| upAttAyA anupAttAyAzca anyAGganAyAH saGgAdvirataratiH viratAvirata iti caturthamaNuvratam / paricchinnadhanadhAnyakSetrAdyavadhihI / / dhanadhAnyakSetrAdInAm icchAvazAt kRtaparicchedaH 15 gRhIti paJcamamaNuvratam / _Aha-kiM sthavIyasI viratimabhyupagatasya zrAvakaraya kimetAvAnetra vizeSaH Ahosvidasti kazcidanyo'pIti ? atrocyatedigdezAnarthadaNDaviratisAmAyikaproSadhopavAsopabhogaparibhogaparimANAtithisaMvibhAgavatasampannazca // 21 // 20 AkAzapradezazreNI dik / 1 / AkAzasya pradezAH paramANuparicchedAt pravibhaktAH zreNIkRtA divyapadezamarhanti / AdityAdigativibhaktastadbhedaH / 2 / AdityAdigatyodayAstamayaparicchinnayA vibhaktastadbhedaH-prAcI digu dakSiNA pratIcI uttarA Urdhvamadho vidizazceti / grAmAdInAm avadhRtaparimANaH pradezo dezaH / 3 / grAmanagaragRhApavarakAdInAmavadhRtapari- 25 mANAnAM pradezo deza ityucyate / upakArAtyaye paapaadaannimittmnrthdnnddH|4| asatyupakAre pApAdAnahetuH anarthadaNDa ityavadhriyate / viramaNaM viratiH nivRttiriti yAvat / digdezAnarthadaNDebhyo viratiH digdezAnarthadaNDaviratiH / sAdhanaM kRteti vRttiH / viratizabdaH pratyeka parisamApyate |shdigvirtiH dezaviratiranarthadaNDaviratiriti / viratyagrahaNamadhikArAditi cetna; upasarjanAnabhisaMbandhAt / 6 / syAdetat-"hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahebhyo virativratam" [11] ityataH viratigrahaNamanuvartate, tataH punariha viratigrahaNa 1-karaM pA-mu0, mU0, tA0, shr0| 2-davazapa-da0, muu0| -davazyapa-tA0, shr0| 3iti vyavahiyate mu0, da0, b0|
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 548 tattvArthaSArtike [7121 manarthakamiti; tannaH kiM kAraNam ? upasarjanAnabhisaMbandhAt / tadanuvartamAnaM viratigrahaNaM digdezAnarthadaNDagrahaNena upasarjanena nAbhisambadhyate, tataH punarviratigrahaNaM kriyate / ekatvena gamanaM samayaH / 7 / samekIbhAve vartate, tadyathA 'saMgataM ghRtaM saMgataM tailam' ityukte ekIbhUtamiti gamyate / ekatvena gamanaM samayaH / pratiniyatakAyavAGmanaskarmaparyAyArtha pratinivRtta5 tvAdAtmano drvyaarthenaiktvgmnmityrthH| samaya eva sAmAyikam , samayaH prayojanamasyeti vA sAmAyikam / upetya tasmin vasantIndriyANi ityupavAsaH / / zabdAdigrahaNaM prati nivRttautsukyAni pazcApIndriyANi upetya tasmin vsntiityupvaasH| azanapAnabhakSyalehyalakSaNacaturvidhAhArapari tyAga ityrthH| proSadhazabdaH prvpryaayvaacii| proSadhe upavAsaH prossdhopvaasH| sAdhanaM kRteti10 vRttiH, saMjJAyAmiti vaa| __upetya bhujyate ityupabhogaH / / / upetyAtmasAtkRtya bhujyate anubhUyata ityupabhogaH / ashnpaangndhmaalyaadiH| parityajya bhujyata iti parimogaH / 10 / sakRd bhuktvA parityajya punarapi bhujyate iti paribhoga ityucyate / aacchaadnpraavrnnaalngkaarshynaasngRhyaanvaahnaadiH| upabhogazca pari15 bhogazca upabhogaparibhogau, upabhogaparibhogayoH parimANam upabhogaparibhogaparimANam / / saMyamamavinAzayannatatItyatithiH / 11 / cAritralAbhabalopetatvAt saMyamamavinAzayan attiitytithiH| athavA nAsya tithirasti ityatithiH, aniyatakAlAgamana ityrthH| saMvibhajanaM saMvibhAgaH / 12 / atithaye saMvibhAgaH atithisNvibhaagH| azvaghAsAdivad vRttiH / 20 . bataprahaNamanarthakamiti cet ; uktam // 13 // vratamityanuvartate, punavratagrahaNamanarthakamiti cet ; uktam ; kimuktam ? upasarjanAnabhisaMbandhAditi / vratasaMpannazabdaH pratyekamabhisaMbadhyate / 14 / digvirativratasaMpannaH dezavirativratasaMpanna ityAdi / atha kimarthA dinivRttiH ? dussprihrkssudrjntupraaytvaahinivRttiH|1|| duSpariharaiH kSudrajantubhirAkulA diza ata25 svanivRttiH krtvyaa| tatparimANaM ca yojanAdibhirabhimAnavadbhiH // 16 // tAsAM parimANaM yojanAdibhiH parva tAdiprasiddhAbhijJAnaiH kartavyam / agamane'pi prANivadhAbhyanujJAnamiti cet, na; nivRttyarthatvAt / 17 / syAnmatam-dikparimANakaraNAt agamane'pi tadantarAvasthitaprANigaNavadhAbhyanujJAnaM prasaktama, anyathA vA dika30 parimANamanarthakamiti; tannaH kiM kAraNam ? nivRttyarthatvAt / kAtnyena nivRttiM kartumazaknuvataH zaktyA prANivadhaviratiM pratyAgUrNasyAtra prANayAtrA bhavatu vA mA vA bhUt / satyapi prayojanabhUyastve parimitadigavadhehi skansyAmiti praNidhAnAnna dossH| tRSNAprAkAmyanirodhatantratvAca / 18 / pravRddhecchasya AtmanastasyAM dizi vinA yatnAt maNiratnAdilAbho'stItyevam anyena protsAhitasyApi maNiratnAdisamprAptitRSNAprAkAmyanirodhaH 31 kathaM tantrito bhavediti digaviratiH zreyasI / tato bahirmahAbataprasiddhiH / 16 / ahiMsAdhaNuvratadhAriNo'pyasya parimitAdigavadhebahirmanovAkkAyayogaiH kRtakAritAnumatavikalpaiH hiMsAdisarvasAvadhanivRttiriti mahAvratatvamavaseyam /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 549 7121 ] saptamo'dhyAyaH - tathaiva dezanivRttiH / 20 / yathA dinivRttiH kRtA tathaiva dezanivRttiH kAryA / madIyasya gRhAntarasya taTAkasya vA madhyaM muktvA dezAntaraM nAskantsyAmi iti tannivRttau pUrvavat prayojanaM veditavyam / mahAvratatvaM ca bahirvyavasthApyam / ayamanayorvizeSaH-digaviratiH sArvakAlikI dezaviratiyathAzakti kAlaniyameneti / / anarthaTaNDaH padhA apadhyAna-pApopadeza-pramAdAcarita-hiMsApradAnA-zubhazatibhedAt // 21 // anarthadaNDaH paJcadhA bhidyate / kutaH ? apadhyAna-pApopadeza-pramAdAcarita-hiMsApradAnA-'zubhazrutibhedAt / tatra pareSAM jayaparAjayavadhabandhAGgacchedasvaharaNAdi kathaM syAditi manasA cintanamapadhyAnam / zatiryagvaNijyAvadhakArambhAdiSu pApasaMyutaM vacanaM paapopdeshH| tadyathA asmin deze dAsA dAsyazca sulabhAstAnamuM dezaM nItvA vikraye kRte mahAnarthalAbho bhavatIti kezavaNijyA / gomahiSyAdIna amutra gRhItvA anyatra deze vyavahAre kRte bhUrivittalAbha iti tirygvnnijyaa| vAgurikasaukari-10 kazAkunikAdibhyo mRgavarAhazakuntaprabhRtayo'musmin deze santIti vacanaM vdhkopdeshH| ArambhakebhyaH kRSIvalAdibhyaH kSityudakajvalanapavanavanaspatyArambho'nenopAyena kartavyaH ityAkhyAnamArambhakopadezaH / ityevaM prakAraM pApasaMyuktaM vacanaM pApopadezaH / prayojanamantareNApi vRkSAdicchedanabhUmikuTTanasalilasecanAdyavadyakarma pramAdAcaritamiti kathyate / viSazastrAgnirajjukazAdaNDAdihiMsopakaraNapradAnaM hiMsApradAnamityucyate / hiMsArAgAdipravardhitaduSTakathAzravaNazikSaNavyApRtirazubhazrutirityAkhyAyate / etasmAdanarthadaNDAdviratiH kaaryaa| ___ madhye'narthadaNDagrahaNaM pUrvottarAtirekAnarthakyazApanArtham / 22 / pUrvayoH digdezayoruttarayozcopabhogaparibhogayoravadhRtaparimANayoranarthakaM cakramaNAdi viSayopasevanaM ca niSprayojanaM 20 na kartavyamityatirekanivRttijJApanArtha madhye'narthadaNDavacanaM kriyate / sAmAyika niyatadezakAle mahAvratatvaM pUrvavat / 23 / iyati deze etAvati kAla ityavadhArite sAmAyike sthitasya mahAvratatvaM pUrvavadveditavyam , annusthuulkRthiNsaadinivRtteH|| saMyamaprasaGga iti cet ; na taddhAtikodayAt / 24 / syAnmatam-sAmAyike sarvasAvadyanivRttilakSaNe sthitasya tasya saMyamaH prApnotIti; tannaH kiM kAraNam ? taddhAtikarmodayAt / tasya hi 25 saMyamaghAtikarmodayo'stIti na saMyatatvam / mahAvratatvAbhAva iti cet / na upacArAt , rAjakule sarvagatacaitravat / 25 / yadyabhyantarasaMyamaghAtikarmodayo'sti tadudayenAvazyamanivRttapariNAmena bhavitavyaM tatazca mahAvratatvamasya nopapadyata iti matam / tannaH kiM kAraNam ? upacArAt , rAjakule sarvagatacaitravat / yathA paurajanapadakoSThAgArAdiSu bAhyeSu vyApAreSu sarveSu vyApRtaH snAnAnulepanazayanAntaHpurAdivyApAreSu 30 abhyantareSu keSucit vyApRti'mananugacchannapi rAjakule sarvagatazcaitra ityupacaryate, tathA hiMsAdiSu Sa anAsaktadhiSaNaH abhyantarasaMyamaghAtikarmodayApAditamandAviratipariNAme satyapi mahAvrata ityupacaryate / evaM ca kRtvA abhavyasyApi nirgranthaliGgadhAriNaH 'ekAdazAGgAdhyAyino mahAvrataparipAlanA dezasaMyatasaMyatabhAvasyApi upariveyakavimAnavAsitopapanA bhavati / snAnagandhamAlyAdivirahito'vakAze zucAvupavaset / 26 / svazarIrasaMskArakAraNasnAna- 35 gandhamAlyAbharaNAdibhirvirahitaH zucau avakAze sAdhunivAse caityAlaye svaproSadhopavAsagRhe vA dharmakathAzravaNazrAvaNacintanAvahitAntaHkaraNaH sannupavaset nirArambhaH zrAvakaH / 1-timanuga-zra0 / 2-vyApino mu0, ba0, 20 /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 722 bhogaparisaMkhyAnaM paJcavidhaM prasaghAtapramAdabahuvadhAniSTAnupasevyaviSayabhedAt // 27 // bhogaparisaMkhyAnaM paJcavidhaM pratyetavyam / kutaH ? trasaghAtapramAdabahuvadhA niSTAnupasevyaviSayabhedAt / tatra madhu mAMsaM sadA parihartavyaM trasaghAtaM prati nivRttacetasA / madyamupasevyamAnaM kAryAkAryavivekasaMmohakaramiti tadvarjanaM pramAdavirahAyAnuSTheyam / ketakyarjunapuSpAdIni bahujantuyonisthAnAni 5 zRGgaveramUlakArdraharidrA nimbakusumAdInyanantakAyavyapadezArhANi, eteSAmupasevane bahudhAto'lpaphala - miti tatparihAraH zreyAn / yAnavAhanAbharaNAdiSu etAvadeveSTamato'nyadaniSTamityaniSTAnnivartanaM kartavyam / na hi asatyabhisandhiniyame vratamiti / iSTAnAmapi citravastravikRtaveSAbharaNAdInAmanupasevyAnAM parityAgaH kAryaH yAvajjIvam / atha na zaktirasti kAlaparicchedena vastuparimAna ca zaktyanurUpaM nivartanaM kAryam / 550 tattvArthavArtike 10 atithisaMvibhAgazcaturvidho bhikSopakaraNauSadhapratizrayabhedAt |28| atithisaMvibhAgazcaturdhA bhidyate / kutaH ? bhikSopakaraNauSadhapratizrayabhedAt / mokSArthamabhyudyatAyAtithaye saMyamaparAyaNAya zuddhAya zuddhacetasA niravadyA bhikSA deyA, dharmopakaraNAni ca samyagdarzanajJAnacAritropabRMhaNAni dAtavyAni, 'auSadhamapi yogyamupayojanIyam, pratizrayazca paramadharmazraddhayA pratipAdayitavya iti / 15 cazabdo vakSyamANagRhasthadharmasamuccayArthaH / kaH punarasau ? 30 mAraNAntikIM sallekhanAM joSitA / / 22 / / svAyurindriyabalasaMkSayo maraNam | 1| svapariNAmopAttasyAyuSaH indriyANAM balAnAM ca kAraNavazAt saMkSayo maraNamiti manyante manISiNaH / antagrahaNaM tadbhava maraNapratipattyartham |2| maraNaM dvividham- nityamaraNaM tadbhavamaraNaM ceti / 20 tatra nityamaraNaM samaye samaye svAyurAdInAM nivRttiH / tadbhavamaraNaM bhavAntaraprAptyanantaropa zliSTaM pUrvabhavavigamanam / tatrAntagrahaNaM kiyate tadbhavamaraNaparigrahArtham / maraNamanto maraNAntaH, maraNAntaH prayojanamasyA iti mAraNAntikI / samyakkAyakaSAya lekhanA sallekhanA | 3| likherNyantasya lekhanA tanUkaraNamiti yAvat / kAyasya bAhyasya abhyantarANAM ca kaSAyANAM tatkAraNahApanayA krameNa samyak lekhanA sallekhanA, 25 tAM mAraNAntikIM sallekhanAM joSitA sevitA gRhItyabhisambandhaH / sevitAgrahaNaM vispaSTArthamiti cet; na; arthavizeSopatteH // 4 / syAnmatam - iha sevitetyeva vispaSTArthaM vaktavyamiti; tanna; kiM kAraNam ? arthavizeSopapatteH / na kevalamiha sevanaM gRhyate / kiM tarhi ? prItyartho'pi, juSi prItisevanayoriti / yasmAt asatyAM prItau balAnna sallekhanA kAryate, satyAM hi prItau svayameva karoti / sallekhanAyA joviteti prApnotIti cet; na; tRnaH prayogAt / 5 syAnmatam - yathA kaTasya karteti vibhaktinirdezaH tathA sallekhanAyA joSiteti prApnotIti; tanna; kiM kAraNam' naH prayogAt / ? AtmavadhakatvaprasaGga iti cet; na; apramattatvAt | 6 | syAnmatam - sallekhanAmAsthitasya svAbhisandhipUrvakAyurAdinivRtterAtmavadhaH prApnotIti ? tanna; kiM kAraNam ? apramattatvAt / 35 pramattayogAddhi prANavyaparopaNaM hiMsetyuktam / na cAsya pramAdayogo'sti / kutaH ? rAgAdyabhAvAt |7| rAgadveSamohAviSTasya hi viSazastrAdyupakaraNaprayogavazAt AtmAnaM ghnataH 1 auSadhaM prAyogyaM - mu0, da0, ba0 / 2-yuttarakAraNapra- mu0, da0 ba0 /
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 551 saptamo'dhyAyaH 722 ] svaghAto bhavati / na tathA sallekhanAM pratipannasya rAgAdayaH santi tato nAtmavadhadoSasaMsparzaH / uktazca "rAgAdINamaNuppA ahiMsakatteti desidaM samaye / tesiM ceduppattI hiMseti jiNehi NiDiThThA // 1 // " [ ] kina, maraNasyA'niSTatvAt / 8 / yathA vaNijaH vividhapaNyadAnAdAnasaMcayaparasya gRhavinAzo'niSTaH tadvinAzakAraNe copasthite yathAzakti pariharati duSparihare ca paNyAvinAzo yathA bhavati tathA yatate / evaM gRhastho'pi vratazIlapuNyasaMcayapravartamAnastadAzrayasya zarIrasya na pAtamabhivAJchati, tadupaplavakAraNe copasthite svaguNA'virodhena pariharati, duSparihare ca yathA svaguNavinAzo na bhavati tathA prayatata iti kathamAtmavadho bhavet ? kica, 10 ubhayAnabhisandhAnAt / / yathA tapasthaH zItoSNajasukhaduHkhAnabhisandhAnAt anabhisaMhitasukhaduHkhasaMbandhe'pi sukhaduHkhakRtarAgadveSAbhAvAt na sukhaduHkhakRtakarmabandhabhAk tathA arhatyatAM sallekhanAM kurvan jIvitamaraNAnabhisandhAnAt anabhisaMhitAtmIyamaraNasaMbandhe'pi rAgadveSAbhAvAt nAtmavadhakaH / kiJca, svasamayavirodhAt | 10| yathA kSaNikavAdina: 'kSaNikAH sarve bhAvA:' iti bruvataH svasama- 15 yavirodhastathA 'yadA sattvazca bhavati sattvasaMjJA ca bhavati vadhakazca bhavati vadhacittaM cAsyotpannaM bhavati ityetAM caturvidhAM cetanAM prApya hiMsA jayate' iti bruvato'satyAtmavadhakatvacitte sallekhanAM kurvataH AtmavadhakatvaM jAyata ityAcakSANasyAsaMcetitakarmabandhAbhAvaH samayavirodhaH / atha svasamayavirodho mAbhUditi caturvidhayaiva cetanayA karma badhyate itISTam ; nanu sallekhanAyAm AtmavadhakacittAbhAvAt AtmA'hiMsakatvaM siddham / athavA, yathA sadA maunavratikasya maunavratiko'- 20 smIti vacanaM svavacasA virudhyate, tathA sarvAnAtmakavAdinaH AtmAbhAvAdAtmano vadhakatvamAcacANasya sarvAnAtmakArya satyavacanavirodhaH / atha svasamayavirAdho mAklRpaditi sarvAnAtmakamiSTam ; nanvAtmAbhAvAt AtmavadhAbhAvaH / aisi brUyAt niHkriya Atmeti, tasya punaH sAdhujanasevitAM sallekhanAmAtiSThamAnasyAtmavadhakatvaM bhavatItyabhilapataH Atmano niSkriyatvapratijJAhAniH / niSkriyatvAbhyupagame cAtmava- 25 dhaprAptyupAlambhanAbhAvaH / Aha-kadA anena sallekhanAyAM prayatitavyamiti ? atrocyate jarArogendriyahAnibhirAvazyakaparikSaye | 11 | jarasA zarIradUSiNyA yadA prahatajaGghAbalavIryo bhavati rogaizca vAtAdivikArajanitairabhidrutaH prakSINendriyabalazca bhavati tadA AvazyakaparikSayamapekSamANaH smRtimAn prAsukAzanapAnakopavAsasevanAdinA krameNa prakSIyamANazarIrabalaH 30 AmaraNAdbhAvanAnuprekSAsamAdhibahulaH zAstroktena vidhinA sallekhanAM joSitA uttamArthasyArAdhako bhavati / ekayogakaraNaM jyAya iti cet; na; kadAcit kasyacittAM pratyAbhimukhyajJApanArthatvAt |12| syAdetat-pUrvasUtreNa saha eka eva yogaH kartavyaH laghvartha iti; tannaH kiM kAraNam ? kadAcit kasyacit tAM pratyAbhimukhyajJApanArthatvAt / saptatayazIlavataH kadAcit kasyacideva gRhiNaH 35 sallekhanAbhimukhyaM na sarvasyeti / kizna, 1-sambandhe rA-mu0, da0, ba0 / 2-satvatra - mu0, ba0 / 3 sarvAtmaka - mu0, da0, ba0 / 4 naiyAbikaH- sampA0 / 5-laSataH - mu0 / 6 nyAyyamiti mu0, ba0 /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 552 tattvArthavArtike [723-24 vezmAparityAginastadupadezAt / 13 / vezmAparityAginaH digaviratyAdisaptatayazIlopadezaH / vezmaparityAgena tu zrAvakatvenaiva gRhiNaH sallekhanetyevamartho bhedenopadezaH / __ avizeSavidhipratipAdanArthatvAdvA / 14 / ayaM sallekhanAvidhiH na zrAvakasyaiva digvirtyaadishiilvtH| kiM tarhi ? saMyatasyApIti avizeSajJApanArthatvAdvA pRthagupadezaH kRtaH / ___atrAha-uktaM bhavatA niHzalyo vratIti, tatra coktAni zalyAni mAyAnidAnamithyAdarzanasaMjJakAni / tataH samyagdRSTinA tinA bhavitavyam / tatsamyagdazanaM kiM nirapavAdamuta sApavAdamiti ? ucyate-kasyacinmohanIyAvasthAvizeSAt kadAcidime bhavantyapavAdAHzaGkAkAGa kSAnicikitsA'nyadRSTiprazaMsAsaMstavAH samya gdRssttrtiicaaraaH|| 23 // niHzaGkitatvAdayo vyAkhyAtAH darzanavizuddhirityatra, tatpratipakSabhUtAH zaGkAdayo veditavyAH / atha prazaMsAsaMstavayoH ko vizeSaH ? / vAGmAnasaviSayabhedAt prazaMsAsaMstavabhedaH / 1 / manasA mithyAdRSTijJAnacAritraguNodbhAvanaM prazaMsA / bhUtA'bhUtaguNodbhAvanavacanaM saMstava ityymnyorbhedH| prakaraNAdagAryavadhAraNamiti cet ;na; samyagdRSTigrahaNasya ubhayArthatvAt / / syAnmatam15 agArivratazIlaprakaraNamidam , ataH tasyaiva samyagdRSTeH zaGkAdayo'ticArAH prasaktA nAnagArasyeti; tannaH kiM kAraNam ? samyagdRSTigrahaNasyobhayArthatvAt / punaH samyagdRSTigrahaNamevamartha samyagdarzanasAmAnyasyeme'ticArA iti / yadyevamartha samyagdRSTigrahaNaM nArtho'nena, agArigrahaNaM nivRttamiti vyAkhyeyam ? naivaM zaGkyam ; uttaratrA'gArigrahaNAnuvartanasyeSThatvAt / darzanamohodayAdaticaraNamatIcAraH / 3 / darzanamohodayAttattvArthazraddhAnAdaticaraNamatIcAraH 20 atikrama ityanarthAntaram / ete zaGkAdayaH paJca smygdrshnsyaaticaaraaH| - aSTAGgatvAt samyagrdazanasyAtikamANAM tAvattvameveti cet, na; atraivAntarbhAvAt / / syAdetat-samyagdarzanamaSTAGga niHzaGkitatvAdilakSaNamuktam , tasyAticArairapi tAvadbhireva bhavitavyamityaSTAvaticArA upadeSTavyA iti; tannaH kiM kAraNam ? atraivAntarbhAvAt / vratazIlAnAM paJca pazcAticArAn vivakSuNA AcAryeNa prazaMsAsaMstavayorita rAnantarbhAvya samyagdRSTarapi pazcaivAti25 cArA uktA iti na dossH| Aha-samyagdarzanasyAdyasya vratazIlapatrAncitajinadharmakamalakarNikAkArasya agAryanagArayoH sAdhAraNAH zaGkAdayo'ticArA vyaakhyaataaH| idAnI vratazIlAnAm aticAragaNanA karttavteti / tatra gRhItavratazIlAtikrameyattAkhyApanArthamidamucyate vratazIleSu paJca paJca yathAkramam // 24 // vratAni ahiMsAdIni / zIlAni digviratyAdIni / vratAni ca zIlAni ca vratazIlAni / teSu vratazIleSu / vratagrahaNamevAstviti cet ; na; zIlavizeSadyotanArthatvAt / 1 / smAnmatam-vratagrahaNamevAstu, digviratyAdIni api vratAnyeva atazcaitadevaM yadAha-atithisaMvibhAgavatasaMpannazceti; tanna; 1 zakyam-zra0, mU0, 10 / 2-risaretarAnanta-mu0, da0 / 3 tantra vrata-mu0, da0, b.| tatra gRhIva-mU0 /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamo'dhyAyaH 553 725-26 ] kAraNam ? zIlavizeSadyotanArthatvAt / abhisandhipUrvako niyamo vratamiti kRtvA digviratyAdInyapi vratAni bhavanti, kintu vrataparirakSaNaM zIlamityasya vizeSasya dyotanArtha zIlagrahaNam / tena digviratyAdIni zIlagrahaNena gRhyante / sAmarthyAd gRhivratasaMpratyayaH |2| yadyapi idaM sUtramavizeSeNoktaM tathApi sAmarthyAd gRhivratagrahaNamavaseyam / kiM sAmarthyam ? vakSyamANavadhabandhacchedAdivacanam / te hi bandhavadhacchedAdayo gRhasthasyaiva nAnagArasyeti / paJca paJzceti vIpsAyAM dvitvam |3| paJca paJcetyetat vIpsAyAM dvitvamavaseyam / tato'navayavAbhidhAnaM vIpsArthamiti anavayavena vratazIlAni paJcasaMkhyayA vyApyante / nanu ca ladhvartha paca iti zasA nirdezaH kartavyaH satyamevametat ; vyaktayarthaM vAkyena nirdezaH kriyate / yathAkramavacanaM vakSyamANAticArakramasaMbandhanArtham |4| vakSyamANA aticArA ahiMsA - 10 dibhiH krameNAbhisaMbadhyantAmityevamarthaM yathAkramavacanaM kriyate / yo yaH kramo yathAkramaM kramAnativRttyetyarthaH / Aha-yadyevaM tasmAducyatAM tAvadAdyasya prANavyaparopaNanivRttalakSaNasyANuvratasya ke'ticArAH, "yebhyo'yaM nivRttau nirapavAdo bhavatIti ? atrocyate bandhavadhaccheda / tibhArAropaNAnnapAnanirodhAH // 25 // abhimatadezagatinirodhaheturbandhaH |1| abhimatadezagamanaM pratyutsukasya tatpratibandhahetuH kIlAdiSu rajvAdibhirvyatiSaGgo bandha ityucyate / prANipIDAheturvadhaH | 2 | daNDakazAvetrAdibhirabhighAtaH prANinAM vadha iti gRhyate na prANavyaparopaNam, tataH prAgevAsya vinivRttatvAt / chedo'GgApanayanam |3| karNanAsikAdInAmavayavAnAm apanayanaM cheda iti kathyate / nyAyyabhAra datiriktabhAra vAhanamatibhArAropaNam |4| nyAyAdanapevAdbhArAdatiriktasya bhArasya vAhanam atilobhAdgavAdInAmatibhArAropaNamiti gaNyate / kSutpipAsAbAdhanamannapAnanirodhaH | 5 | teSAmeva gavAdInAM kutazcit kAraNAt cutpipAsAbAdhotpAdanamannapAnanirodha isyAkhyAyate / ete paJca ahiMsANuvratasyAticArAH / mithyopadezaraho'bhyAkhyA nakkUTalekhakriyA nyAsApahAra sAkAramantrabhedAH || 26 // mithyAnyapravartanamati mandhApanaM vA mithyopadezaH | 1| abhyudayaniHzreyasArtheSu kriyAvizeSeSu anyasyAnyathA pravartanamatisandhApanaM vA mithyopadeza ityucyate / saMvRtasya prakAzanaM raho'bhyAkhyAnam |2| strIpuMsAbhyAm ekAnte'nuSThitasya kriyAvizeSasya prakAzanaM yat raho'bhyAkhyAnaM tadveditavyam / 5 paraprayogAdanyAnuktapaddhatikarma kUTalekhakriyA |3| anyenAnuktaM kicit paraprayogavazAt evaM tenoktam anuSThitamiti vacanAnimittaM lekhanaM kUTalekhakriyA / hiraNyAdinikSepe'lpasaMkhyAnujJAnavacanaM nyAsApahAraH |4| hiraNyAderdravyasya nikSepaturvi - smRtasaMkhyasyAlpazaH saMkhyAnamAdadAnasyaivamityanujJAvacanaM nyAsApahAra ityAkhyAyate / 1 yebhyo nivR-mu0 / 2 prANivya-mu0, mU0, 60 / 15 20 25 30
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtike [127-28 arthAdibhiH paraguhyaprakAzanaM sAkAramantrabhedaH / / arthaprakaraNAGgavikArabhrUvikSepAdibhiH parAkUtamupalabhya tadAviSkaraNamasUyAdinimittaM yattatsAkAramantrabheda iti kathyate / ta ete satyatratasya pnycaatikrmaaH| stenaprayogatadAhRtAdAnaviruddharAjyAtikamahInAdhikamAno nmAnapratirUpakavyavahArAH // 27 // moSakasya tridhA prayojanaM stenpryogH|1| muSNantaM svayameva vA prayuGkte, anyena vA prayojayati, prayuktamanumanyate vA yataH sa stanaprayogo veditavyaH / corAnItagrahaNaM tadAhRtAdAnam / 2 / aprayuktenAnanumatena ca coreNAnItasya grahaNaM tadAhRtAdAnaM pratyetavyam / tatra ko doSaH ? parapIDArAjabhayAdayaH prtiitaaH| etena viruddharAjyAti10 kramAdayo vyaakhyaataaH| ucitAdanyathA dAnagrahaNamatikramaH / 3 / ucitAnnyAyyAt anyena prakAreNa dAnagrahaNamatikrama ityucyate / viruddhaM rAjyaM viruddharAjyaM viruddharAjye'tikramaH viruddhraajyaatikrmH| tatrAlpamUlyalabhyAni mahA_Ni dravyANiti prytnH| kUTaprasthatulAdimiH krayavikrayaprayogo hInAdhikamAnonmAnaH / 4 / prasthAdi mAnaM tulAdhu15 nmAnam / etena nyUnAnyasmai deyaM adhikenAtmano grAhyamityevamAdikUTaprayogaH hInAdhikamAnonmAnamityAkhyAyate / kRtrimahiraNyAdikaraNaM pratirUpakavyavahAraH / 5 // kRtrimaiH hiraNyAdibhiH kacanApUrvako vyavahAraH pratirUpakavyavahAra iti vyapadizyate / ta ete paJca adttaadaanvirtertiicaaraaH| 20 paravivAhakaraNetvarikA'parigRhItAparigRhItAgamanAnaGa gakrI DAkAmatIvrAbhinivezAH // 28 // sadvedyacAritramohodayAdvivahanaM vivAhaH / / sadvedyasya cAritramohasya codayAt vivahanaM kanyAvaraNaM vivAha ityAkhyAyate / parasya vivAhaH paravivAhaH paravivAhatya karaNaM paravivAhakaraNam / ayanazIlevarI / 2 / jJAnAvaraNakSayopazamApAditakalAguNajJatayA cAritramohastrIvedodayaprakarSAdaGgopAGganAmodayAvaSTambhAzca parapuruSAneti gacchatItyevaMzIlA itvrii| tataH kutsAyAM kaH, itvarikA / aparigRhItA ca parigRhItA ca aprigRhiitaaprigRhiite| yA gaNikAtvena puMzcalitvena vA parapuruSagamanazIlA asvAmikA sA aparigRhItA / yA punaH ekapuruSabhartRkA sA prigRhiitaa| itvarike ca te aparigRhItAparigRhIte ca itvArikA'parigRhItAparigRhIte tayorgamanaM itvarikA30 parigRhItAparigRhItAgamanam / anaGgeSu krIDA anaGgakrIDA / 3 / aGgaM prajananaM yonizca tato'nyatra krIDA anaGgakrIDA / anekavidhaprajananavikAreNa jaghanAdanyatra cAGge ratirityarthaH / kAmasya pravRddhaH pariNAmaH kAmatIvrAbhinivezaH / 4 / kAmaraya pravRddhaH pariNAmaH anuparatavRttyAdiH kAmatIbrAbhiniveza ityucyate / ete paJca svadArasantoSavratasyAticArAH / 35 dIkSitAtibAlAtairyagyonyAdInAmanupasaMgraha iti cet ; na; kAmatIvAbhinivezagrahaNAt siddheH / / syAnmatam-dIkSitA atibAlA tairyagyonItyevamAdInAmanupasaMgraha iti; tanna; kiM
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 726-30 ] saptamo'dhyAyaH kAraNam ? kAmatatrAbhinivezagrahaNAt siddheH / dIkSitAdiSu hi parihartatryAsu vRttiH kAmatItrAbhinivezAdbhavati / ukto'tra doSaH rAjabhayalokApavAdAdiH / 55.5 kSetravAstu hiraNyasuvarNadhanadhAnyadAsIdAsakupyapramANAtikramAH // 29 // " kSetravAstvAdInAM dvayordvayordvandvaH prAk kupyAt |1| kSetravAstvAdInAM dvayordvayoH dvandvo bhavati / kimavizeSeNa ? ityAha- prAkkupyAt / kSetraM ca vAstu ca kSetravAstu, hiraNyaM ca suvarNaM ca 5 hiraNyasuvarNam dhanaM ca dhAnyaM ca dhanadhAnyam, dAsI ca dAsazca dAsIdAsam / kSetravAstu ca hiraNyasuvarNa ca dhanadhAnyaM ca dAsIdAsaM ca kupyaM ca kSetravAstuhiraNyasuvarNadhanadhAnyadAsIdAsa - kupyAni / dAsIdAsamiti gavAzvAdiSu nipAtanAt ekazeSabhAvaH / kSetraM zasyAdhikaraNam / vAstu agAram / hiraNyaM rUpyAdivyavahAratantraM suvarNaM pratItam / dhanaM gavAdi / dhAnyaM zrIhyAdi / dAsIdAsaM bhRtyastrIpuMsavargaH / kupyaM kSaumakArpAsakauzeyaM candanAdi / 10 tIvra lobhaabhinivesh| datirekAH pramANAtikramAH |2| etAvAneva parigraho mama nAto'nya iti paricchinnAt kSetravAstvAdiviSayAdatirekAH atilobhavazAt pramANAtikramA iti pratyAkhyAyate / ta ete paJca parigrahaviramaNasyAtikramAH / uktA vratAnAmaticArAH, zIlAnAmaticArA vacyante / tadyathA UrdhvAdhastiryagvyatikramakSetra vRddhismRtyantarAdhAnAni // 30 // parimitadigavadhivyatilaGghanamatikramaH | 1| parimitasya digavadheratilaGghanamatikrama ityucyate / sa samAsatastrividhaH - UrdhvAtikramaH adho'tikramaH tiryagatikramazceti / tatra parvatAdyArohaNAdUrdhvAtikramaH |2| parvatamarubhUmyAdInAmArohaNAdUrdhvAtikramo bhavati / kUpAvataraNAderadho'tivRttiH | 3| kUpAvataraNAdeH adho digavadherativRttirveditavyA / vilapravezAdistiryagatIcAraH |4| bhUmivilagiridarIpravezAdistiryagatIcAro draSTavyaH / 20 abhigRhItAyA dizo lobhAvezAdAdhikyAbhisandhiH kSetravRddhiH | 5| prAg dizaM yojanAdibhiH paricchidya punarlobhavazAttato'dhikAkAGkSaNaM kSetravRddhirityadhyavasIyate / icchAparimANe 'ntarbhAvAt paunaruktyamiti cet; na; tasyAnyAdhikaraNatvat |6| syAdetat - icchAparimANe paJcame'Nuvrate asyAntarbhAvAt punargrahaNaM punaruktamiti; tanna; kiM kAraNam ? tasyAnyAdhikaraNatvAt / icchAparimANaM kSetravAstvAdiviSayam idaM punaH digviramaNamanyArtham - 25 asyAM dizi lAbhe jIvitamalAbhe ca maraNamato'nyatra lAbhe'pi na gamanamiti, na tu dizi kSetrAdiSviva parigrahabuddhayAtmasAtkaraNAt parimANakaraNamasti, tato'rthavizeSo'syAvaseyaH / " tadatikramaH pramAdamohavyAsaGgAdibhiH // 7 // tasyaitasya dikUparimANasyAtikramaH pramAdAt mohAd vyAsaGgAdvA bhavatItyavaseyaH / 15 1 kRmikozottha / 2- marudbhUmyA - mu0 / - tarubhU - mU0 / sImAntasthitAnAm / 17 ananusmaraNaM smRtyantarAdhAnam || anusmaraNam parAmarzanaM pratyavekSaNamityanarthAntaram, 30 idamidaM mayA yojanAdibhirabhijJAnaM kRtamiti, tadabhAvaH smRtyantarAdhAnam / ta ete paJca digviraNasyAtikramAH /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 tasvArthavArtike [731-32 AnayanapreSyaprayogazabdarUpAnupAtapudgalakSepAH // 31 // 'tamAnayetyAjJApanamAnayanam / / AtmanA saMkalpite deze sthitasya prayojanavazAt yatkicidAnayetyAjJApanam aanynmityaakhyaayte|| evaM kuviti viniyogaH prepyaprayogaH / 2 / paricchinnadezAdvahiH svayamagatvA anyamapyanAnIya preSyaprayogeNaivAbhipretavyApArasAdhanaM preSyaprayogaH / ___ abhyutkAsikAdikaraNaM zabdAnupAtaH / 3 / vyApArakarAna puruSAn uddizyAbhyutkAsikAdikaraNaM zabdAnupAta iti zavdyate / svavigrahaprarUpaNaM rUpAnupAtaH / 4 / mama rUpaM nirIkSya vyApAramacirAnniSpAdayanti iti svavigrahaprarUpaNaM rUpAnupAta iti nirNIyate / loSTAdinipAtaH pudgalakSepaH / / karmakarAn puruSAnuddizya loSTapASANanipAta' pudgalakSepa iti kathyate / ta ete dezaviramaNasya paJcAtikramAH / kathaM punaratikrama iti ? ucyate svayamanAkAmananyenAkAmayatItyatikramaH / 6 / yasmAt svayamanatikraman anyenAtikrAma'. yati tato'tikrama iti vyapadizyate / yadi hi svayamatikramet vratalopa evAsya syAt / kandarpakautkucyamaukho'samIkSyAdhikaraNopabhogapari bhogaanrthkyaani|| 32 // rAgodrakAt prahAsamizro'ziSTavAkprayogaH kandarpaH / / cAritramohodayApAditAt rAgodrekAt prahAsasaMyukto yo'ziSTavAkprayogaH sa kandarpa iti nirdhiyate / tadevobhayaM paratra duSTakAyakarmayuktaM kaunkucyam / 2 / rAgasya samAvezAddhAsyavacanam azipravacanama ityetadubhayaM paratra duSTena kAyakarmaNA yuktaM kautkucyamicyute / dhAprAyamabaddhavahupralApitvaM maukharyam / 3 / azAlInatayA yatkiJcanAnarthakaM bahupralapanaM maukharyamiti prtyetvym| asamInya prayojanamAdhikyena karaNamadhikaraNam / 4 / adhiruparibhAve vartate, karotizcApUrvaprAdurbhAve, prayojanamasamIkSya Adhikyena pravartanamadhikaraNam / tattredhA kAyavADmanoviSayabhedAta |tddhikrnnN tredhA vyavatiSThate / kutaH? kAyavA25 manoviSayabhedAt / tatra mAnasaM parAnarthakakAvyAdicintanam , vAggataM niSprayojanakathAkhyAnaM parapIDApradhAnaM yatkiJcanavaktRtvam , kAyikaM ca prayojanamantareNa gacchastiSThannAsIno vA sacittetarapatrapuSpaphalachedanabhedanakuTTanakSepaNAdIni kuryAt / agniviSakSArAdipradAnaM cArabheta ityevamAdi, tatsarvamasamIkSyAdhikaraNama / . yAvatA'rthenopabhogaparibhogo so'rthaH, tato'nyasyAdhikyamAnarthakyam / 6 / yasya yAvatA'30 rthena upabhogaparibhogau prakalpyete tasya tAvAnartha ityucyate, tato'nyasyAdhikyamAnarthakyaM bhavati / upabhogaparibhogavrate'ntarbhAvAt paunaruktyaprasaGga iti cet ; naH tadarthAnavadhAraNAt 7 syAdetat-upabhogaparibhogavrate'ntarbhavatIti paunaruktyamAsajyata iti; tanna; kiM kAraNam ? tadarthAnavadhAraNAt / icchAvazAt upabhogaparibhogaparimANAvagrahaH sAvadyapratyAkhyAnaM ceti taduktam , 1 aaptmaan-d| anyamAna-mu0, ba0 / 2-yati mu0, muu0| 3-nAkAmaya-tA0, shr0| niIyate mu0| 5 parazarIrAdau / 6 cArabhyetyeva d.| cArabhetyeva-mU0, tA0, zra0 /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 / 33-34] saptamo'dhyAyaH 557 iha punaH kalpyasyaiva Adhikyamityatikrama ityucyate / nanvevamapi tadbratAticArAntarbhAvAt idaM vacanamanarthakam ? nAnarthakam ; sacittAdyatikramavacanAt / asamIkSyAdhikaraNamityatra supsupeti vRttiH, myuurvyNskaaditvaadvaa| ta ete paJca anrthdnnddvirtrtiicaaraaH| yogaduHpraNidhAnAnAdarasmRtyanupasthAnAni // 33 // yogazabdo vyAkhyAtArthaH / / ayaM yogazabdo vyAkhyAtArtho draSTavyaH / ka ? "kAyabAlma- 5 naskarma yogaH" [11] ityatra / / duSTa praNidhAnamanyathA vA duHprnnidhaanm||prnnidhaanN prayogaH pariNAma itynrthaantrm| duSThu pApaM praNidhAnaM duHpraNidhAnam , anyathA vA praNidhAnaM duHpraNidhAnam / tatra krodhAdipariNAmavazAt duSThu praNidhAnaM zarIrAvayavAnAm anibhRtamavasthAnam , varNasaMskArAbhAvArthAgamakatvacApalAdi vAggatam , manaso'narpitatvaMcetyanyathA praNidhAnam / anAdaro'nutsAhaH / / itikartavyaM pratyasAkalyAt yathAkathaJcit pravRttiranutsAhaH anAdara ityucyte| ____ anaikAprayaM smRtyanupasthAnam / 4 / anaikAgyamasamAhitamanaskatA smRtyanupasthAnamityAkhyAyate / ___ manoduHpraNidhAnaM taditi cet / na; tatrAnyAcintanAt / / syAdetat-smRtyanupasthAnaM 15 tanmanoduHpraNidhAnameveti tasya grahaNamanarthakamiti; tannaH kiM kAraNam ? tatrAnyAcintanAt / tatra hi anyat kiJcit acintayatazcintayata eva vA viSaye krodhAdyAvezaH AdA sthAnaM manasaH, iha punaH parispandanAt cintAyA ekAgyeNAnavasthAnamiti vispaSTamanyatvam / rAtrindivIyasya vA pramAdAdhikamya sazcityAnupasthAnam / ta ete paJca saamaayiksyaatikrmaaH| apratyavekSitA'pramArjitotsargAdAnasaMstaropakramaNA'nA- 20 darasmRtyanupasthAnAni // 34 // pratyavekSaNaM cAkSuSo vyApAraH / / jantavaH santi na santi ceti pratyavekSaNaM cAkSuSo vyApAraH prtiiyte| pramArjanamupakaraNopakAraH / 2 / mRdunopakaraNena yat kriyate prayojanaM tat pramArjanaM pratyetavyam / 25 tasya pratiSedhaviziSTasyotsargAdibhiH sNbndhH|3| tasyobhayasya pratiSedhaviziSTasya utsa. rgAdibhitribhiH pratyekamabhisaMbandho bhavati-apratyavekSitApramArjitotsarga ityAdi / tatrA'pratyavekSitAyAM bhuvi mUtrapurIpotsargaH, apratyavekSitApramArjitasya ahaMdAcAryapUjopakaraNasya gandhamAlyadhUpAderAtmaparidhAnAdyarthasya vastrapAtrAdezvA''dAnam , apratyavekSitApramArjitasya prAvaraNAdeH saMstarasyopa-. krmnnm| aavshykessvnaadrH|4| AvazyakeSu anAdaraH anutsAho bhavati / kutaH ? hudabhyarditatvAt / smRtyanupasthAnaM vyAkhyAtam // 5 // ta ete pazca prossdhopvaassyaaticaaraaH| . . 30 1-manyathAtvam mU0, tA0, 0|.bhedtvm / 2rAtridiviyasva mu0,0|
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 558 20 tattvArthavArtike tadupazilaH saMbandhaH | 3 tena cittavatA dravyeNopazliSTaH saMbandha ityAkhyAyate / saMbadhyata 5 iti saMbandhaH / tadvyatikIrNaH saMmizraH | 3 | tena sacittena dravyeNa vyatikIrNaH saMmizra iti kathyate / saMmizrayata iti saMmizraH / pUrveNA viziSTa iti cet; na; tatra saMsargamAtratvAt |4| syAnmatam - saMbandhenAviziSTaH saMmizra iti ? tanna; kiM kAraNam ? tatra saMsargamAtratvAt / sacittasaMbandhe hi saMsargamAtraM viva10 kSitam, iha tu sUkSmajantuvyAkulatve vibhAgIkaraNasyAzakyatvAt nAnAjAtIyadravyasamAhAraH sUkSmajantuprAya AhAraH saMmizra iSTaH / kathaM punarasya sacittAdiSu vRttiH ? pramAdasaMmohAbhyAM sacittAdiSu vRttiH / kSutpipAsAturatvAt tvaramANasya sacittAdiSu azanAya pAnAyAnulepanAya dhAnAya vA vRttirbhavati / - 30 [ 735-37 sacittasaMbandhasaMmizrAbhiSavaduH pakAhArAH // 35 // saha cittena vartata iti sacittaH | 1| cittaM vijJAnaM tena saha vartata iti sacittaH, cetanAdravyamityarthaH / sacitte nikSepaH sacittanikSepaH / 1 / sacitto vyAkhyAtaH / sacitte padmapatrAdau nidhAnaM nikSepa ityucyate / "sAdhanaM kRtA " [jainendra0 1|3 | 20 ] iti vA mayUravyaMsakAditvAdvA vRttiH / prakaraNAt sacitta nA'pidhAnam |2| apidhAnamAvaraNamityarthaH / prakaraNavazAt sacitenApidhAnamiti vizeSyate, itarathA hi prAgadhikaraNatvena nirdiSTaM sacittagrahaNaM nAbhisaMbadhyeta / anyadAtRdeyArpaNaM paravyapadezaH | 3| anyatra dAtAraH santi dIyamAno'pyamanyasyeti vA 25 arpaNaM paravyadeza iti pratipAdyate / prayacchato'pyAdarAbhAvo mAtsaryam |4| prayacchato'pi sataH AdaramantareNa dAnaM mAtsaryamiti pratIyate / akAle bhojanaM kAlAtikramaH | 5| anagArANAm ayogyakAle bhojanaM kAlAtikrama iti kathyate / ta ete pa atithisaMvibhAgazIlabhreSAH praNItAH / saptAnAmapi zIlAnAmatIcArA uktA uccAvacAH / atha sallekhanAyA maraNavizeSApAdanasamarthAyA anupadiSTacittenArabhyAyAH ke'tIcArAH bhavantIti ? ata Aha-- dravo vRSyaM vA'bhiSavaH // 5 // dravaH sauvIrAdikaH vRSyaM vA dravyamabhiSavaH ityabhidhIyate / asamyakpakvo duSpakvaH | 6 | antastaNDulabhAvenA'tivikledanena bA duSThu pakka AhAro duSpaka ityucyate / nanu duSpaca iti prApnotIti'; kRcchrArthavivakSAbhAvAt na bhavati / tasyAbhyavahAre ko doSaH ? indriyamadavRddhiH syAt, sacittaprayogo vA vAtAdiprakopo vA, tatpratIkAravidhAne syAt pApalepaH, atithayazcainaM parihareyuriti / ta ete paJca upabhogaparibhogasaMkhyAnamaryAdAbhreSAH / sacitta nikSepApidhAnaparavyapadeza' mAtsaryakAlAtikramAH // 36 // jIvitamaraNAzaMsA mitrAnurAgasukhAnubandhanidAnAni // 37 // AkAGkSaNamAzaMsA |1| AkAGkSaNamabhilASaH AzaMsetyucyate / jIvitaM ca maraNaM ca jIvitamaraNam', jIvitamaraNasya AzaMsA jIvitamaraNAzaMsA / 1 - ti tanna kiM kAraNam kR-mu0 / 2 - dAbhedA:- mU0, tA0 A0, da0 / aticArA ityartha:mu0 Ti0 / 3-zakaraNamA-zra0 / 4 anekadrakArAH / 5- maraNe tayorAzaM - mu0 /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 738-36] saptamo'dhyAyaH avazyaheyatve zarIrasyAvasthAnAdaro jIvitAzaMsA / 3 / zarIramidamavazyaM heyaM jalabubudvadanityam , asyAvasthAnaM kathaM syAdityAdaro jIvitAzaMsA prtyetvyaa| _ 'jIvanasaMklezAt maraNaM prati cittAnurodho maraNAzaMsA / 3 / rogopadravAkulatayA prAptajIvanasaMklezasya maraNaM prati cittasya praNidhAnaM maraNAzaMsA iti vyapadezamarhati / / puurvkRtshpaaNshukriiddnaadynusmrnnaanmitraanuraagH|4| vyasane sahAyatvamutsave saMbhrama itye- 5 vamAdiSu kRtaM bAlye yugapat krIDanamityevamAdInAmanusmaraNAt mitre'nurAgo bhavati / anubhUtaprItivizeSasmRtisamAvAhAraH sukhAnuvandhaH / / evaM mayA bhuktaM zayitaM krIDitamityevamAdi prItivizeSa prati smRtisamanvAhAraH sukhAnubandha ityabhidhIyate / bhogAkAGkSayA niyataM dIyate citta tasmisteneti ga nidAnam / 6 / viSayasukhotkarSAbhilASo bhogAkAGkSA tayA niyataM cittaM dIyate tasmiMsteneti vA nidAnamiti vyapadizyate / ete 10 paJca sallekhanAyAH vyatikramAH / . ___ atrAha-uktaM bhavatA tIrthakaratvakAraNakarmAsravanirdeze 'zaktitastyAgatapasI' iti, punazcoktaM zIlavratavidhAne 'atithisaMvibhAga' iti, tasya dAnasya lakSaNamanitiM taducyatAmiti ? ata Aha anugrahArthaM svasyAtiso dAnam // 38 // svaparopakAro'nugrahaH // 1! svasya parasya copakAraH anugraha ityAkhyAyate / svopakAraH puNya- 15 saMcayaH, paropakAraH samyagjJAnAdivRddhiH / svazabdo dhanaparyAyavacanaH / 2 / AtmAtmIyajJAtidhanaparyAyavAcitve svazabdasya dhanaparyAvAcino grahaNamiha draSTavyam / anugrahArtha svasyAtisargaH tyAgo dAnaM veditavyam / ___ atrAha-uktaM dAnaM tatkimaviziSTaphalamAhosvit asti kazcit prativizepa iti ? atrocyate vidhidravyadAtRpAtravizeSAttadvizeSaH // 39 // pratigrahAdikramo vidhiH / 1 / pratigraha uccadezasthApanaM pAdaprakSAlanam arcanaM praNamanamityevamAdikriyAvizepANAM kramo vidhirityAkhyAyate / vizeSo guNakRtastasya pratyekamabhisaMbandhaH / 2 / parasparato viziSyate viziSTirvA vizeSaH, sa guNakRtaH, tasya pratyekamabhisaMvandhI bhavati-vidhivizepaH dravyavizepaH dAtRvizepaH pAtravizeSa 25 iti / tatra vidhivizepaH pratigrahAdipu AdarAnAdarakRto bhedaH / tapaHsvAdhyAyaparivRddhihetutvAdibyavizeSaH / 3 / dIyamAne annAdau pratigRhItustapaHsvAdhyAyapariNAmavivRddhikAraNatvAdidravyavizepa iti bhApyate / anasUyA 'vipAdAditRvizeSaH / 4 / pratigrahItari anasUyA tyAge'vipAdaH disato dadatI dattavatazca prItiyogaH kuzalAbhisandhitA dRpraphalAnapekSitA nirUparodhatvamanidAnatvamitye- 30 vamAdiH dAtRvizepo'vaseyaH / ... mokSakAraNaguNasaMyogaH pAtravizeSaH / / mokSakAraNaiH samyagdarzanAdibhiH guNaiH yogaH pAtravizepa iti prtoyte|| tatazca phalavizepaH kSityAdivizeSAd vIjaphalavizeSavat / 6 / tatazca vidhyAdivizeSAhAnaphalavizeSo bhavati, yathA kSityAdikAraNavizepasannipAte sati nAnAvidhabIjaphalavizeSa iti / 35 jiivitsN-mu.| 2 raagop-taa0,10|3-yaavishessaadiH 10 /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 560 tattvArthavArtike [736 nirAtmakatvesarvabhAvAmAM viyAdisvarUpAbhAvaH / nirAtmakAH sarve bhAvA ityasmin darzane vidhyAdisvarUpAbhAvaH syAt / asti cedvidhyAdisvarUpam ; 'nirAtmakAH sarve bhAvAH' ityamuSya sArastha vyaaghaatH| kSaNikatvAJca vijJAnasya tadabhisandhAnAbhAvaH / / kSaNamAtrAvalambini vijJAne 'pAtrabhUto' 5 yamRSistapaHsvAdhyAyaparAyaNo mAmanugRhISyati, asmai ca deyamidaM bratazIlabhAvanAparibRMhaNakaram , ayaM cAtra vidhiH' ityabhisandhirna syAt , pUrvottarakSaNaviSayasaMskArAvagrahasamarthakajJAnAbhAvAt / nityatvAzatvaniSkriyatvAca / / 'yasyApi darzanam-sata bhAtmano'kAraNatvAnnityatvam , jJAnaguNAdathontarabhUtatvAdazatvam , sarvagatatvAniSkriyatvam / tasya tata eva vidhyaadynuppttiH| kriyAguNasamavAyAdupapattiriti cet / na tatpariNAmAbhAvAt / 10 / syAdetat-arthAntara10 tve'pi ihedaM buddhilakSaNAt samavAyAdekatvApattAviva tavyapadezopapatteH.vidhyAdyapapattiriti tanna kiM kAraNam ? tatpariNAmAbhAvAt / yathA devadattasya daNDayogAddaNDivyapadeze'pi na daNDasvabhAvApattiH tathA Atmano'pi kriyAguNavavyapadeze'pi tatsvabhAvasaMkramAbhAvaH, tatazcAdhikRtavidhyAdyabhAva eva / kSetrasya vA'cetanatvAt / 11 / yasyApi darzanam-caturviMzatividha kSetramacetanam , kSetrajJazce15 tanaH puruSa iti; tasyApi kSetrasyAcetanatvAdvidhyAghabhisandhAnAbhAvo ghaTAdivat / athAsti vidhyA ghabhisandhiH, na tarhi acetanaM kSetram / kSetrajJasya ca nityatvAt zuddhatvAt niHkriyatvAdeva vidhyAdyanupapattiH / syAdvAdinastadupapattiranekAntAzrayaNAt / 12 / syAdvAdinastu teSAM vidhyAdInAmupapattiH / kutaH ? anekAntAzrayaNAta-syAnnitya AtmA syAdanitya ityevamAdyanekAntAzrayaNAdekAntaraSTi20 dossaabhaavH| iti tattvArthavArtike vyAkhyAnAlaGkAre saptamo'dhyAyaH samAptaH // 7 // paakisv-s.tti.| 2 saaNspsy-stti0| 3 zarIram / mahadahakArAdibhedAt caturvizatividhaprakRtyAtmakaM jaDatatvam-sa0 Ti0 / 5 mA bhavatu nAma kSetrasya Atmano bhavatu ko doSaH / 5-kmyaa-mu0| 6-dhyAyaH mu., muu0||
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH AsravapadArtha uktaH / avasaraprAptaM bandhaM vyAcakSmahe / sa punazcetanetaradravyapariNAmaH nAmAdicatuSTayadharmabhAgapi dravyabhAvabandhavizeSAd dvayImavasthAM bibharti / tatra jatukASTharajjunigalAdilakSaNaM dravyabandhaM bahuprakAraM hitvA prakaraNasAmarthyAdbhAvabandhaM brUmaH / sa dvedhA-karma-nokarmabandhabhedAt / mAtApitRputrasnehasaMbandhaH nokarmabandhaH / yaH punaH ayamitaraH karmabandhaH taM pauna vika- 5 karmabandhasantatisadbhAvAdAdimantamanAdimantaM ca pratijAnImahe bIjAkuraprAdurbhAvasantAnavat / Aha-AstAM tAvadvyAkhyAnam , idameva tAvadane vaktavyam-ke]ime bandhahetavo yairayaM bandhaH pravartata iti ? itarathA hi bandhapadArthapraklaptaye punastaddhatavaH praNetavyAH syuH|| syAdetat-kAraNAbhAvAd bandhaprasiddhisAmarthyamityetaca vArtam, anirmokSaprasaGgAt / akasmAca tadabhAvAt / yadyakasmAdvandhaH; mokSaH kasmAnAkasmAt ? na cAkasmAdvandhamokSau; tadarthaprakriyA- 10 virodhaprasaGgAt / ato bandhamuktvA mA punarvAcaM' iti Adau eva bndhkaarnnnirdesho'nussttheyH| kArya-kAraNayozca pUrvAparabhAvAt pUrva kAraNaM vAcyaM pazcAt kAryam ; ucyate-na vaktavyAH . punariha, yasmAt SaSThasaptamayoH vividhaphalAnugrahatantrAsravaprakaraNavazAt saprapazcAH AtmanaH karmabandhahetabo vyaakhyaataaH| ke punaste ? / mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA bandhahetavaH // 1 // 15 ka punarete uktAH ? mithyAdarzanaM kriyAsvantarbhUtam / / paJcaviMzatiH kriyA uktAH tAravantarbhUtaM mithyAdarzanaM drssttvym| viratipratipakSabhUtA'pyaviratiH / 2 / viratirvyAkhyAtA, tatpratipakSabhUtA aviratirapi tatraiva varNitA "indriyakaSAyAvratakriyAH" [ta. sU0 65] ityatra / ajJAvyApAdanAnAkAtakriyayorantarbhAvaH pramAdasya / 3 / AjJAvyApAdanakriyA'nAkAGkSa kriyetyanayoH pramAdasyAntarbhAvo veditvyH| sa ca pramAdaH kuzaleSvanAdaraH manaso'praNidhAnam / kaSAyAH krodhAdayaH proktAH / 4 / krodhAdayo'nantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnasaMjjvalanavikalpAH kaSAyAH proktAH / ka? "indriyakaSAyAvatakiyAH" [ta. sU0 6 / 5] ityatraiva / : kAyAdivikalpaH prakluptaH / / yogazca kAyAdivikalpaH praklaptaH / ka ? "kAyavA- 25 rU manaskarma yogaH" [ta. sU0 6 / 1] ityatra / mithyAdarzanaM udhA-naisargikaparopadezanimittabhedAt / 6 / mithyAdarzanaM dvedhA vyavatiSThate / kutaH ? naisargikaparopadezanimittabhedAt / tatropadezanirapekSaM naisargikam / 7 / tatra paropadezamantareNa mithyAkarmodayavazAt yadAvirbhavati tattvArthAzraddhAnalakSaNaM tannaisargikamiti vyavasIyate / __ paropadezanimittaM caturvidhaM kriyA'kriyAvAdyAjJAnikavainayikamatavikalpAt / / paropadezanimittaM mithyAdarzanaM caturvidhamavagantavyam / kutaH ? kriyA'kriyAvAdyAjJAnikavainayikamatavikalpAt / vizeSAkhyAnaM bandhasya / 2 asAram / 3 kutH| kAraNam / luki uttamapuruSaikavacanamidam / .5 bhAcAryavacanamidam / 6 adhyAyayoH /
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 562 tattvArthavArtike [81 caturazItiH kritirakriyAvAdAH iti kaukkalakANTheviddhiprabhRtimatavikalpAt iti / / kaukalakANTheviddhikauzikaharizmazrumAnakapilaromazahAritAzvamuNDAzvalAyanAdimatavikalpAt kriyA(akriyA)vAdAzcaturazItividhA draSTavyAH / ___ azItizatamakri(taM kriyA)vAdAnAM marIcikumArolUkakapilAdidarzanabhedAt / 10 / marI5 cikumArolUkakapilagArgyavyAghrabhUtivAdvalimATharamaudgalyAyanaprabhRtidarzanabhedAt akriyA(kriyA)vAdA azItizatasaMkhyAH prtyetvyaaH| AjJAnikavAdAH saptaSaSTisaMkhyAH sAkalyavASkalaprabhRtidRSTibhedAt / 11 / sAkalyavAkala kuthumisAtyamugricArAyaNekAThamAdhyandinImaudapaippalAdabAdarAyaNasviSThikRdaitikAyanavasujaiminiprabhRtidRSTibhedAt saptaSaSTisaMkhyA AjJAnikavAdA jnyeyaaH| vainayikAnAM dvAtriMzadvaziSTapAgazarAdimArgabhedAt / 12 / vaziSTapArAzarajatukarNavAlmIkiromaharSiNisatyadattavyAsailAputraupamanyavendradattAyasthUlAdimArgabhedAt vainayikAH dvAtriMzadgaNanA bhavanti / ta ete mithyopadezabhedAH trINi zatAni triSaSTayuttarANi / ____ atra codyate-bAdarAyaNavasujaiminiprabhRtInAM zrutivihitakriyAnuSThAyinAM kathamAjJAnikatva miti ? ucyate-prANivadhadharmasAdhanAbhiprAyAt / na hi prANivadhaH pApaheturdharmasAdhanatvamApattuma15 heti / AgamaprAmaNyAt prANivadho dharmaheturiti cet ; na; tasyAgamatvA'siddheH / 13 / syAdetatapauruSayo vedAgamo'sti, tasya kartRdoSAnuSaGgAzaGkAbhAvAta prAmANyama , atastatra praNItaHprANivadho dharmaheturiti; tannaH kiM kAraNam ? tsyaagmtvaasiddhH| sarvaprANihitAnuzAsane hi pravRtta AgamaH, na hiMsAvidhAyi vacaH Agamo bhavitumarhati dasyujanavacanavat / kiJca, anavasthAnAt / 14 / yathA 'AdyaH puSyaH, AdyaH punarvasU' iti visaMvAdivaco'navasthAnAt apramANaM tathA veda eva kacit pradeze dharmahetuH pazuvadha ukta:-"pazuvadhena sarvAn kAmAnavApnoti" ]"yajJo hi bhUtyai sarvasya tasmAdyajJe vdho'vdhH|" [ ] iti ca, kacit punarajaiH trivarSaparamoSitairbIjaiH "ajaM piSTayaM kRtvA yaSTavyam" [ ] iti hiMsA parihRtA / ato'na vasthAnAca vedAgamasyAprAmANyam / kiJca, 25 paramAgame pratiSiddhatvAt / 15 / arhatA bhagavatA prokta paramAgame pratiSiddhaH prANivadhaH, sarvatra hiMsAviratiH zreyasIti / ataH paramAgame pratiSiddhatvAt na dharmahetuH prANivadhaH / tadasiddhiriti cet ; na; atizayajJAnAkaratvAt / 16 / smAnmatam-AItasya pravacanasya tattvamasiddhaM tasya puruSakRtitve sati ayuktariti; tanna; kiM kAraNam ? atizayajJAnAkaratvAt / yadidaM jIvAdipadArthasvarUpanirUpaNaM nayapramANAdyadhigamopAyaprApitayukti'bandhamokSAdipratipAdanasamarthamityevamAdInAmatizayajJAnAnAmAkara Aheta AgamaH, ratnAnAmivodadhiH, ato'sya prmaagmtvm| anyatrApyatizayajJAnadarzanAditi cet ; na; ata eva teSAM saMbhavAt / 17 / syaanmtm| anyatrApi atizayajJAnAni dRzyante kalpavyAkaraNachandojyotiSAdIni tato'naikAntikatvAt nAyaM hetariti ; tannaH kiM kAraNam ? ata eveteSAM saMbhavAt / Arhatameva pravacanaM teSAM prabhavaH / 35 uktazca. 1-maaddvykromshaaritaa-muu0|-maankpikrom-mu0, tA0 / 2 vAddhaliMkamA-mu0, d0|3 kunthuvisAmu0, da0 / kuMthumisA-mU0, tA0 / 4-kaThamA-zra0 / kuTamA-mu0, d0| 5 mata /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH "sunizcitaM naH paratantreyuktiSu sphuranti yAH kAzcana sUktasaMpadaH / tavaiva tAH pUrvamahArNavotthitA jagavpramANaM jinavAkyavimuSaH || " [ dvAtriM0 1 / 30 ] iti / zraddhAmAtramiti cet; na; bhUyasAmupalabdheH ratnAkaravat // 18 // syAdetat-Arhatameva pravactaM sarveSAmavizayajJAnAnAM prabhava iti zraddhAmAtrametat na yuktikSamamiti; tanna; kiM kAraNam ? bhUyasAmupalabdheH ratnAkaravat / yathA grAmanagarapattanAdiSu dRzyamAnAnAmapi ratnAnAM dravyabhavatva - 5 madhyavasyati lokaH, bhUyasAmupalabdhe ratnAkara eva teSAM prabhava ityadhyavasIyate, tathA sarvAtizayajJAnanidhAnatvAt jainameva pravacanam Akara ityavagamyate / 1] 563 tadbhavatvAtteSAmapi prAmANyamiti cet; na; niHsAratvAt kAcAdivat | 19| atha matametat-yadi vedavyAkaraNAdInAm arhatpravacanodbhavatvamabhyupagamyate, teSAM prAmANyAt tadvihitahiMsAnuSThAnaM dAnAdivanna 'doSakaramiti; tanna; kiM kAraNam ? niHsAratvAt / yathA kAcamaNikSArazambU- 10 kAdInAM ratnAkarasamudbhavatve'pi niHsAratvaM tathA vedAdInAM jinazAsanasamudrasamudbhavatve'pi na prAmANyamityavaseyam / kica, sarveSAmavizeSaprasaGgAt | 20| yadi hiMsA dharmasAdhanaM matsyabandha ( vadhaka) zAkunika 'zaukarikAdInAM sarveSAmaviziSTA dharmAvAptiH syAt / tatazcA'hiMsAlakSaNo dharma ityevamAdivacanamayuktaM syAt / yajJAtkarmaNo'nyatra vadhaH pApAyeti cet; na; ubhayatra tulyatvAt // 21 // syAdetat yajJe 15 pazuvadhaH pratyavAyaheturna bhavati anyatra pApaheturiti na ahiMsAlakSaNadharmavirodha iti; tanna; kiM kAraNam ? ubhayatra tulyatvAt / ubhayatra hi asau duHkhahetutvena tulyaH, ataH phalenApi samena bhavitavyam / antarvedigataH pazuvadhaH pratyavAyahetuH prANaviyogahetutvAt bahirvedipazuvadhavat, viparyayo vA / tAdarthyAt sargasyeti cet; na; sAdhyatvAt // 22 // syAdetat-" yajJArtha pazavaH sRSTAH svayameva 20 svayaMbhuvA / " [manu0 5 / 3] ' iti / ataH sargasya yajJArthatvAt na tasya viniyoktuH pApamiti, tanna; kiM kAraNam ? sAdhyatvAt / sAdhyametat-svayaMbhuvA yajJArtha pazavaH sRSTA iti / anyathopayoge doSapraGgAt | 23 | yaddhi yadarthaM tasyAnyathopayoge doSo dRSTaH yathA zleSmaprazamanArtham auSadhamanyathA prayujyamAnaM doSakaraM tathA yajJArthaH pazusarga iti kRtvA krayavikrayAdiSu kriyamANeSu karturaniSTaphalAvAptiH prasajyeta / mantraprAdhAnyAdadoSa iti cet; na; pratyakSavirodhAt | 24| syAnmatam - yathA viSaM mantraprAdhAnyAdupayujyamAnaM na maraNakAraNam, tathA pazuvadho'pi mantrasaMskArapUrvakaH kriyamANo na pApaheturiti; tanna; kiM kAraNam ? pratyakSavirodhAt / yathA mantreNa saMskriyamANaM viSaM gauravahInaM pratyakSata upalabhyate, yathA vA vinA rajjunigalAdibandhebhyo jalamanuSyAdiM stambhayantaH pratyakSataH pratItAH mantrabalAdeva kevalAt, tathA yadi mantrebhya eva kevalebhyo yAjJe karmaNi pazUnnipAtayantaH dRzyeran 30 mantrabalaM zraddhIyeta / dRzyate tu rajvAdibhirmAraNam / tasmAt pratyakSavirodhAt manyAmahe na mantrasAmarthyamiti / hiMsAdoSAvinivRtteH / 25 // abhyupagamyocyate yathA zastrAdibhiH prANino vyApAdayannazubhAbhisandhiH pApena badhyate tathA mantrairapi pazUna mArayan duSkarmabandhI bhavedeveti hiMsAdoSo na nivartate / 25 1 siddhAnta / 2 doSakAraNamiti - mu0 / 3 saukarikA - mu0, tA0 da0 / 4 ityaGgi sargasya mu0 / 5 sRSTeH / 6- t yathA - tA0, na0, mU0 / 35
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 tattvArthavArtike [81 niyatapariNAmanimittasyAnyathAvidhiniSedhAsaMbhavAt / 26 / niyataM zubhAzubhalakSaNaM pariNAmaM pratItya puNyapApakarmabandho bhavati / nAsAvanyathA vidhAtuM niSedhuvA zakyate / yadi syAt / asanetitakarmabandhAbhyupagame bandhamokSaprakriyAvirodhaH syAt / karturasaMbhavAcca / 27 / "agnihotraM juhuyAt svargakAmaH" [maitrA0 635] agnihavanAdikriyAyAH 5 kartA piNDo vA syAt bhautikaH, puruSo vA ? yadi bhautikaH piNDaH; tasyAcetanatvAt ghaTAdivat puNyApuNyalakSakriyAsaMcetanAbhAvAt krtRtvaabhaavH| atha puruSaH; sa nityo vA syAt , kSaNiko vA ? yadi kSaNikaH; mantrArthAnusmaraNatatprayogAnuvidhAnacintanAdyabhAvAt na kartRtvamupapannam / atha hi nityaH syAt / pUrvAparakAlatulyatvAt vikriyAvirahe dUrAdeva kartRtvaM vyAvRttaM tataH karturabhAvAt kriyAphalAnabhisaMbandhaH / "puruSa evedaM sarva yacca bhUtaM yaca bhASyam" [Rk0 10 100] ityevamAdyupaniSadvAkyaprAmANyAcca ekapuruSaikAntakalpanAyAM vdhyghaatkaadivivekaabhaavH| * cetanAzaktipariNAmamAtrAbhyupagame ca dRzyasya 'vizvarUpasyAbhAvAt pratyakSavirodhaH, pramANatadAbhAsAvizeSaprasaGgo'stu / nirvikalpapuruSatattvakalpanAyAM ca nirvikalpatvAdivikalpabhAvAbhAvayoH saGgaravacanavirodhaprasaGgazceti viSayatRSNAturavikalpitaM vaidikavacanaM na pramANIkartavyam / evaM paropadezanimittamithyAdarzanavikalpA anye ca saMkhyeyA yojyAH yAH, pariNAma15 vikalpAt asaMkhyeyAzca bhavanti, anantAzca anubhAgabhedAt / yannaisargikaM mithyAdarzanaM tadapyekadvitricaturindriyAsaM jhapaJcendriyasaMjJitiryamlecchazavarapulindAdiparigrahAdanekavidham / ___ paJcadhidhaM vA / 28 / athavA paJcavidhaM mithyAdarzanamavagantavyam-ekAntamithyAdarzanaM viparItamithyAdarzanaM saMzayamithyAdarzanaM vainayikamithyAdarzanam AjJAnikamithyAdarzanaM ceti / tatredamevetthameveti dharbhidharmayorabhiniveza ekAntaH, "puruSa evedaM sarvam" [Rk saM0 1060] iti vA, nitya eva vA anitya eveti, sagrantho nirgranthaH, kevalI kavalAhArI, strI siddhathatItyevamAdiviparyayaH / samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH kiM syAdvA naveti matidvaidhaM sNshyH| sarvadevatAnAM sarvasamayAnAM ca samadarzanaM vainayikatvam / hitAhitaparIkSAviraha AjJAnikatvam / ___aviratikaSAyayogA dvAdazapaJcaviMzatitrayodazabhedAH // 26 // aviratiH kaSAyaH yogaH ityete dvAdaza-paJcaviMzati-trayodazabhedAH drssttvyaaH| tatra pRthivyaptejovAyuvanaspatitrasakAyacakSuH25 zrotraghrANarasanasparzananoindriyeSu hananAsaMyamanAviratibhedAt dvAdazavidhA avirtiH| SoDaza kaSAyAH nava nokaSAyAH ISardo nabheda iti pazcaviMzatiH kssaayaaH| catvAro manoyogAH catvAro vAgyogAH paJca kAyayogAH iti trayodazavikalpo yogaH, AhArakakAyayogA''hArakamizrayogayoH pramattasaMyate saMbhavAt paJcadazApi bhavanti / prmaado'nekvidhH|30| bhAvakAyavinayeryApathabhaikSyazayanAsanapratiSThApanavAkyazuddhilakSaNA30 STavidhasaMyama-uttamakSamAmArdavArjavazaucasatyatapastyAgA''kizcanyabrahmacaryAdiviSayAnutsAhabhedAdanekavidhaHpramAdo'vaseyaH / / samudAyAvayavayorbandhahetutvaM vAkyaparisamAptervaicitryAt // 31 // mithyAdarzanAdInAM bandhahetutvaM samudAye'vayave ca veditavyam / kutaH ? vAkyaparisamAptarvaicitryAt / tatra mithyAdRSTaH paJcApi samuditAH bandhahetavaH / sAsAdanasamyagdRSTi-asaMyatasamyagdRSTInAmaviratyAdayazcatvAraH / 35 saMyatAsaMyatasyAviratimizrAH pramAdakaSAyayogAzca / pramattasaMyatasya prmaadkssaayyogaaH| apramattA acetanarUpatayA dRzyamApRthThayAdi cidrUpatayA vividharUpasya / virUpasya mu0, d.| vividharUpasya shr0|2-dvaitN saM-mu0, 90, ba0 / 3-ho'zA-tA0, zrA, muu0|4 no bheda mu0, 20 / 5 manaH /
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ sA2] maSTamo'dhyAyaH dInAM caturNA kaSAyayogau / 'upazAntakSINakaSAyasayogakevalinAm eka eva yogH| ayogakevalI abandhahetuH / tatra ca mithyAdarzanAdivikalpAnAM pratyekaM bandhahetutvamavagantavyam / na hi sarvANi mithyAdarzanAni ekasminnAtmani yugapat saMbhavanti, nApi hiMsAdayaH sarve prinnaamaaH| .. ___ avirateH pramAdasya cA'vizeSa iti cet ; na; viratasyApi pramAdadarzanAt / 32 / syAdetatpramAdo'pi aviratireveti pRthaggrahaNamanarthakamiti; tannaH kiM kAraNama? viratasyApi pramAdadarzanAt / 5 viratasyApi paJcadaza pramAdAH sNbhvnti-vikthaakssaayendriynidraaprnnylkssnnaaH| kaSAyA'viratyorabheda iti cet ;na; kaarykaarnnbhedopptteH|33| syAdetat-kaSAyAviratyornAsti bhedaH ubhayorapi hiMsAdipariNAmarUpatvAditi; tanna; kiM kAraNam ? kaarykaarnnbhedopptteH| kAraNabhUtA hi kaSAyAH kAryAtmikAyA hiMsAdyaviraterarthAntarabhUtA iti / Aha-prapaJcenopapAditAn bandhahetUnniraceSma, idaM tu sandinaH amUrterAtmano hastAdyasaMbhave 10 satyAdAnazaktivirahAt kathaM bandhoM bhavatIti ? 'ime mahe-AtmakarmabandhasantataH pUrvAparIbhAvAnavadhAraNAt / naivamavadhAryate-pUrvamAtmA pazcAt karmANi prAk vA karmANyavara AtmA' iti aikAntikA'mUrtatvanivRttiH / tataH karmazarIrasaMbandhI taptAyaHpiNDo'mbha ivasakaSAyatvAjIvaH karmaNo yogyAna pudalAnAdatte sa bandhaH // 2 // punaH kaSAyagrahaNamanuvAda iti cet, na; karmavizeSAzayavAcitvAt jaTharAgnivat / / 15 yathA jaTharAgnyAzayAnurUpamabhyavaharaNaM tathA kaSAyeSu satsu tIvramandamadhyamakaSAyAzayAnurUpe sthityanubhavane bhavata ityetasya vizeSasya pratipattyartha bandhahetuvidhAne kaSAyagrahaNaM nirdiSTaM punaranUdyate / jIvAbhidhAnaM pracoditatvAt / 2 / baccoditam-amUrtirahasto jIvaH kathaM karmAdatta iti tasya prativacanArtha jIva itybhidhiiyte| jIvanAvinirmuktatvAdvA / 3 / jIvanamAyustadavinirmukto'yaM karmAdatte na vinirmukta iti, 20 atazca jIvavacanam / karmaNo yogyAniti pRthagvibhaktyuccAraNaM vAkyAntarakSApanArtham / 4 / karmayogyAniti laghunirdezAt siddhe karmaNo yogyAniti pRthagvibhaktyuccAraNaM vAkyAntarajJApanArtha kriyate / kiM punastadvAkyAntaram ? 'karmaNo jIvaH sakaSAyo bhavati' ityekaM vAkyam / etaduktaM bhavati-karmaNa iti hetunirdezaH, karmaNo hetorjIvaH sakaSAyo bhavati, nAkarmakasya kaSAyalepo'sti, tataH jIvakarma- 25 NoranAdisaMbandha iti / dvitIyaM vAkyam-'karmaNo yogyAna pudgalAnAdatte' iti / etaduktaM bhavatiarthavazAdvibhaktipariNAma iti prAkkarmaNa iti hetunirdeza iha saMbandhanirdezaH saMpadyate-sakaSAyatvAjIvaH karmaNo yogyAna pudgalAnAdatta iti / pudgalavacanaM karmaNastAdAtmyakhyApanArtham / / pudgalAtmakaM karmetyetasya vizeSasya khyApanArtha pudgalagrahaNaM kriyte| tadasiddhamiti cet ; na; amUrteranugrahopaghAtAbhAvAt / / syAdetat-paugalikaM karmatyetadasiddham AtmaguNatvAt tasyeti; tannaH kiM kAraNam ? amUrteranugrahopaghAtAbhAvAt / yathA AkAzama 1 zAntakSINa-mu0, d0| 2 saMbaMdho mu, d.| 3 pratyAbhUtA vym| 4-karmasaMbaMdha-mu0, d0| 5-yapara A-mu0, tA0, zra0 / 6-dhaattptaayH-mu0| 7 pracodakena / -lesho'stii-mu0| 1-- yogyAn mu0,10|
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 566 tattvArthavArtike [83 mUrti digAdInAmamUrtAnAM nAnuprAhakamupaghAtakaM ca tathaivAmUrti karmA'mUrtarAtmano'nugrahopaghAtayohetuna syAt / __ Adatta iti pratikSAtopasaMhArArtham / / yatpratijJAtaM sakaSAyatvAj jIvo bandhamanubhavati tasyopasaMhArArthamidamucyate Adatta iti / atastadupazleSo bandhaH / / ato mithyAdarzanAdyAvezAdArdIkRtasyAtmanaH sarvato yogavizeSAt teSAM sUkSmaikakSetrAvagAhinAm anantapradezAnAM pudgalAnAM karmabhAvayogyAnAmavibhAgopazleSo bandha ityaakhyaayte| tadbhAvo madirApariNAmavat / / yathA bhAjanavizeSe prakSiptAnAM vividharasabIjapuSpaphalAnAM madirAbhAvena pariNAmaH tathA pudgalAnAmapi Atmani sthitAnAM yogakaSAyavazAt karmabhAvena pari10 NAmo veditvyH| _ 'sa' vacamamanyanivRttyartham / 10 / sa eSa bandho nAnyo'stItyanyanivRttyartha 'sa'vacanaM kriyate, tena guNaguNibandho nivartito bhavati / yadi hi guNaguNibandhaH syAt muktyabhAvaH prasajyeta, guNasvabhAvAparityAgAd guNinaH, svabhAvaparityAge ca guNino'pyabhAva iti muktAbhAvaH' / ___ karaNAdisAdhano bandhazabdaH / 11 / karaNAdisAdhaneSvayaM bandhazabdo draSTavyaH / tatra karaNasA15 dhanastAvat-badhyate'nenAtmeti bandhaH / "halaH" [jaine0 3 / 102] iti karaNe ghaJ / kaH punasau ? mithyAdarzanAdiH / nanu sa bandhaheturuktaH kathaM bandho bhavitumarhati ? satyamevametat , abhinavadravyakarmAdAnanimittatvAd bandhaheturapi san pUrvopAttakarmahetukatvAt kAryatAmAskandan tadanuvidhAnAt Atmano'svatantrIkaraNatvAt karaNavyapadezamahatIti / tadraJjanena AtmanA AtmasAskriyate iti karmasAdhanatvamapi ca yuktimat / jJAnadarzanA'vyAbAdhA'nAmA'gotrA'nantarAyatvalakSaNaM 20 purupasAmaththa pratibadhnAti bandhaH iti kartRsAdhanatvamapi copapattimat / evaM bandhanaM bandha iti bhAvasAdhano vA asvatantrIkriyAmAtravivakSAyAm / nanu bhAvasAdhane sAmAnAdhikaraNaM(NyaM)nopapadyate jJAnAvaraNaM bandha ityAdi naiSa doSaH; tadavyatirekAt bhAvasya tadvatA sAmAnAdhikaraNyaM bhavatiyathA jJAnamevAtmeti / evamitarasAdhanayojanA ca kartavyA / tasyopacayApacayasadbhAvaH karmA''yavyayadarzanAd vrIhikoSThAgAravat // 12 // yathA koSThAgAre 25 brIhINAmanyepAM nirgamAdapareSAM ca pravezanAt upacayApacayau dRSTau tathA anAdikArmaNakoSThAgArasyAnyepAM karmaNAM bhogAt AdAnAccetarepAmupacayApacayau staH / Aha-kimayaM bandha ekarUpa eva Ahosvit prakArA api aeNsya santIti ? ata idamAha prakRtisthityanubhavapradezAstadvidhayaH // 3 // akartarItyanuvRtta rapAdAnasAdhanA prakRtiH / / "siyAM ktiH" [jainendra0 2 / 3 / 75] ityatra 30 akartarItyanuvartate tasmAdapAdAne prakRtizabdo vyutpAdyate-prakriyate asyA jJAnAvaraNAderarthAnavagamAditi prkRtiH| __ bhAvasAdhanau sthityanubhavau / / sthAnaM sthitiH anubhavanamanubhava iti bhAvasAdhanatvamanayoravagantavyam / karmasAdhanaH pradezazabdaH / 3 / pradizyate'sAvitiM pradezaH karmaNi ghny| 1 muktyabhAvaH mu0, da0 / 2 mithyAtva / 3 tadajanena muuH| tadanena mu0, ba0 / 4 iti naimu0, b0| 5 bandhasya /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84] bhaSTamo'dhyAyaH prakRtiH svabhAva ityanantaram / 4 / yathA nimbasya kA prakRtiH ? tiktatAsvabhAvaH / guDasya kA prakRtiH ? madhuratAsvabhAvaH / tathA jJAnAvaraNIyasya kA prakRtiH ? arthAnavagamaH / prakRtiH svabhAva ityanarthAntaram / evaM darzanAvaraNasya arthAnAlocanam , vedyasya sadasallakSaNasya sukhaduHkhasaMvedanam , darzanamohasya tattvArthAzraddhAnam , cAritramohasya asaMyamaH pariNAmaH, AyuSo bhavadhAraNam , nAmno nArakAdinAmakaraNam , gotrasya uccairnIcaiH sthAnasaMzabdanam , antarAyasya 5 dAnAdivighnakaraNam / tadevaM lakSaNaM kArya prakriyate prabhavatyasyA iti prkRtiH| tatsvabhAvApracyutiH sthitiH // 5 // tasya svabhAvasya apracyutiH sthitirityucyate / yathA ajAgomahiSyAdikSIrANAM mAdhuryasvabhAvAdapracyutiH sthitiH, tathA jJAnAvaraNAdInAmarthAnavagamAdisvabhAvAdapracyutiH sthitiH / tadrasavizeSo'nubhavaH / 6 / yathA ajAgomahiSyAdikSIrANAM tIvramandAdibhAvena rasavizeSaH 10 tathA karmapugalAnAM svagatasAmarthyavizeSo'nubhava iti kathyate / iyattA'vadhAraNaM pradezaH / 7 / karmabhAvapariNatapudgalaskandhAnAM paramANuparicchedenAvadhAraNaM pradeza iti vypdishyte| vidhizabdaH prakAravacanaH / / ayaM vidhizabdaH prakAravacano draSTavyaH-vidhayaH prakArA iti yAvat / tasya vidhayastadvidhaya bandhaprakArA ityrthH| ta ete prakRtyAdayazcatvAro bandhaprakArAH tatra yoganimittau prakRtipradezau / / / teSu bandhavikalpeSu prakRtibandha pradezabandha ityetau dvau yoganimittau veditvyau| sthityanubhavau kaSAyahetukau / 10 / sthitibandho'nubhavabandha ityetau dvAvapi kaSAyahetuko pratyetavyau / tatprakarSabhedAt tadvandhavicitrabhAvaH / kAraNAnurUpaM hi kAryamiti / / Adyo dvedhA mUlottara prakRtibhedAt / 11 / 'AdyaH prakRtibandhaH dvedhA vibhajyate / kutaH ? 20 mUlottaraprakRtibhedAt / yadyevaM kAstA mUlaprakRtaya iti ? atrocyateAdyo jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyurnAmagotrAntarAyAH // 4 // sAmAnAdhikaraNye sati pUrvottaravacanavirodha iti cet ;na, ubhayanayadharmavipakSAsadbhAvAt / / syAdetat-jJAnAvaraNAdayo'ntarAyAntAH prakRtibandho nAnya iti jJAnAvaraNAdibhiH sAmA- 25 nAdhikaraNyAt Adyazabdasya bahuvacanaprasaGga iti; tannaH kiM kAraNam ? ubhayanayadharmavivakSAsadbhAvAt / dravyAthikanayavipayasya sAmAnyasya vivakSAtaH prakRtibandha eka ityaadyshbdaadekvcnpryogH| tasya vizepA jJAnAvaraNAdayaH paryAyArthikanayaviSayabhUtAH prAdhAnyena vivakSitA iti tebhyo bahavacanaprayogaH kRtaH / dRzyate hi loke satyapi sAmAnAdhikaraNye vacanabhedaH, yathA pramANaM zrotAraH, gAvo dhanamiti / yathAsaMbhavaM ka disAdhanatvaM jJAnAvaraNAdizabdAnAm / / jJAnAvaraNAdayaH zabdAH kAdiSu yathAsaMbhavaM saadhyitvyaaH| tadyathA-AvRNoti Atriyate'nena vA ityAvaraNam / AvaraNazabdaHpratyeka parisamApyate jJAnAvaraNaM darzanAvaraNamiti / nanu "karaNAdhikaraNayoH" jaine. 23] 1 yaH pra- tA0, zra0 / 2-yoranaT kathaM mu0, ba0 / "karaNAdhikaraNayoH [ jainendra0 2 / 3 / 1] iti sUtreNa yuTi tatsthAne anAdezo bhvti"-s|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 568 tasvArthavArtike [84 anaH kathaM kartari ? bahulApekSayA / vedyata iti vedanIyam karmaNyanIyaH / mohayati mudyate'neneti vA mohaH / kathaM jJAnAvaraNIyaM darzanAvaraNIyaM mohanIyamiti ? bahulApekSayA kartaryanIyaH / etyanena gacchati nArakAdibhavamityAyuH, "janerusiH" [uNAdi0] iti prakRte', "eterNica" [uNAdi0] ityusiH / namayatyAmAnaM nArakAdibhAvena namyate'neneti nAma, uNAdiSu nipAtitazabdaH / uccairnIcaizca gUyate 5 zabdyate'neneti gotram / antaraM madhyaM dAtRdeyAdInAmantaraM madhyameti Iyate vA'nenetyantarAyaH / bahi ryoge vA, yasmin madhye'vasthite dAtrAdInAM dAnAdikriyA'bhAvaH, dAnAdIcchAyA bahirbhAvo vA so'ntraayH| prayogapariNAmAdAgacchadevA'viziSTaM karmA''varaNAdivizevairvibhajyate annAdervAtAdivikAravat / 3 / yathA annAderabhyavahriyamANasyAnekavikArasamarthavAtapittazleSmakhalarasabhAvena pari10 NAmavibhAgaH tathA prayogApekSayA anantarameva karmANi AvaraNA'nubhavana-mohApAdana-bhavadhAraNanAnAjAtinAma-gotra-vyavacchedakaraNasAmarthyavaizvarUpyeNa Atmani sannidhAnaM pratipadyante / zAnAvaraNameva moha iti cet ; na; arthAntarabhAvAt / 4 / syAdetat-sati mohe hitAhitaparIkSaNAbhAvAt jJAnAvaraNAdavizeSo mohasyeti; tanna; kiM kAraNam ? arthAntarabhAvAt / yAthAtmya marthasyAvagamyApi idameveti sadbhUtArthAzraddhAnaM yataH sa mohaH / jJAnAvaraNena jJAnaM tathA'nyathA vA' 15 na gRhNAti / kAryabhede ca kAraNAnyatvAt / / yathA bhinnalakSaNAGkaradarzanAt bIjakAraNAnyatvaM tathaivaajJAnacAritramohakAryAntaradarzanAt jJAnAvaraNamohanIyakAraNabhedo'dhyavasIyate / zAnadarzanayoranyatvaM pratyuktam / 6 / jJAnadarzanayoranyatvaM purastAdvihitam / ataH kim ? jJAnadarzanakAryAnyatvAt yatkSayakSayopazamakAraNe jJAnadarzane tayorapi jJAnadarzanAvaraNayora20 nyatvaM siddham / jJAnAvaraNasyAvizeSe'pi pratyAsravaM matyAdivizeSo jalavat / 7 / yathA ambho nabhasaH patadekarasaM bhAjanavizeSAt viSvagarasatvena vipariNamate tathA jJAnazaktyuparodhasvabhAvA'vizeSAt upanipatat karma pratyAsravaM sAmarthyabhedAt matyAdyAvaraNabhedena vyavatiSThate / etenetarANi vyAkhyAtAni / / itarANi darzanAvaraNAdIni mUlottaraprakRtivikalpavanti 25 uktenaiva krameNa vyAkhyAtAni bhavanti / atra codyate pudgaladravyasyaikasyAvaraNasukhaduHkhAdinimittatvAnupapattirvirodhAt / / ekasya pudgaladravyasya AvaraNasukhaduHkhAdinimittatvaM nopapadyate / kutaH ? virodhAt / na vA, tatsvAbhAvyAdagnehapAkapratApaprakAzasAmarthyavat / 10 / na vaiSa doSaH / kiM kAraNam ? tatsvAbhAvyAt / yathA agnerekasyApi dAhapAkaprakAzasAmarthya na virudhyate, tathaikasyApi pudgaladravya30 sya AvaraNasukhaduHkhAdinimittatvaM na virudhyate / kiJca, anaikAntikatvAt / 11 / ekAnekalakSaNatvAt dravyasya syAdanekatvaM syAdekatvam / dravyArthAdezAt syAdekaM pudgaladravyam / anekaparamANusnigdharukSabandhApAditAnekAtmakaskandhapayoyArthAdezAt syAdanekam / tatazca nAsti virodhH| 1 anuvartamAne / "janerusiH"-uNAdivR0 2 / 116 / "eterNica"-uNAdivR0 2 / / 20 / 2 sadbhutamasadbhutam / 3-thA ca gR-tA0, zra0, bhA0 1, bhA02, A0, da0, b0| 4 aavrnnyoH| 5matyAdInAmavizeSo mu0, da0 / matyAdInAM vi-bhaa0| 6 maanaa|
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH parAbhiprAyeNendriyANAM bhinnajAtIyAnAM kSIrAdyupayoge' vRddhivat / 12 / parAbhiprAyeNedamucyate-yathA pRthivyaptejovAyubhirArabdhAnAmindriyANAM bhinnajAtoyAnAM kSIraghRtAdiSvekamapyupayujyamAnam anugrAhakaM dRSTaM tathedamapi iti / vRddhirekaiveti cet / na pratIndriyaM vRddhibhedAt / 13 / syAdetat-vRddhirekaiva, tasyA ghRtAdyanugrAhakamiti na virodha iti; tannaH kiM kAraNam ? pratIndriyaM vRddhibhedAt / yathaivendriyANi bhinnAni 5 tathaivendriyavRddhayo'pi bhinnAH / tathaivAtulyajAtIyenAnugrahasiddhiH // 14 // yathA bhinnajAtIyena kSIreNa tejojAtIyasya cakSuSo'nugrahaH, tathaiva AtmakarmaNozcetanA'cetanatvAt atulyajAtIyaM karma Atmano'nugrAhakamiti siddham / kimetAvAneva saMkhyAvikalpaH ? netyucyate ekAdisaMkhyeyavikalpAHca zabdataH / 15 / ekAdayaH saMkhyeyA vikalpA bhavanti-zabdataH / tatraika 10 stAvat sAmAnyAde (dekaH)karmabandhaH vizeSANAmavivakSitatvAt , senaavnvt| yathA sainikAnAM turagAdInAM bhedAnAmavivakSAyAM samudAyAdezAt ekA senA, yathA vA azokatilakavakulAdInAM bhedenAvivakSAyAM sAmAnyAdezAt ekaM vanam / sa eva puNyapApabhedAd dvividhaH, yathA svAmibhRtyAdezAt dvividhA senA / trividho bandhaH-anAdiH sAntaH, anAdiranantaH, sAdiH sAntazceti, bhujAkArA'lpatarAvasthitabhedAdvA / prkRtisthitynubhvprdeshaaccturvidhH| dravyakSetrakAlabhavabhAvanimittabhedAt paJca- 15 vidhH| SaDjIvanikAyavikalpAt SoDhA vyapadizyate / rAgadveSamohakrodhamAnamAyAlobhahetubhedAt saptatayIM vRttimanubhavati / jnyaanaavrnnaadiviklpaadssttdhaa| evaM saMkhyeyA vikalpAH zabdato yojyaaH| cazabdenAdhyavasAyasthAnavikalpAt asaMkhyeyAH / anantAnantapradezaskandhapariNAmavidhiranantaH, jhAnAvaraNAdyanubhavAvibhAgaparicchedApekSayA vA anntH|| kramaprayojanaM zAnenAtmano'dhigamAt / 16 / kramaprayojanamidAnI vaktavyam ? taducyate- 20 jJAnAvaraNaM sarveSAmAdAvuktam / kutaH ? jJAnenAtmano'dhigamAt / jJAnaM hi svAdhigamanimittatvAt pradhAnam / tato darzanAvaraNamanAkAropalabdheH / 17 / tataH pazcAt darzanAvaraNamucyate / kutaH ? anaakaaroplbdheH| sAkAropayogAddhi anAkAropayogo' nikRSyate anabhivyaktagrahaNAt / 'uttarebhyaH stu prakRSyate apilabdhitantratvAt / 25 tadanantaraM vedanAvacanaM tavyabhicArAt / 18 / tadanantaraM vedanA ucyate / kutaH ? tadavyavyabhicArAt / jJAnadarzanA'vyabhicAriNI hi vedanA ghttaadissvprvRtteH| tato mohAbhidhAnaM tadvirodhAt / 19 / tataH pazcAt moho'bhidhIyate / kutaH ? tadvirodhAt , teSAM jJAnadarzanasukhaduHkhAnAM virodhAt / mUDho hi na jAnAti na pazyati na ca sukhaduHkhaM vedayate / nanu ca mUDhAnAmapi sukhaduHkhajJAnadarzanAni upalabhyante, yadi hi virodhaH syAt sukhaduHkhajJAnadarza- 30 nAni mithyAdRSTayasaMyatAnAM na syuH naiSa doSaH kacidvirodhadarzanAt 'virodhAt' ityucyate na sarvatra / mohAbhibhUtasya hi kasyacit hitAhitavivekAdirnAsti / / - AyurvacanaM tatsamIpe tnnibndhntvaat|20| tatsamIpe AyurvacanaM kriyte| kutaH ? tannibandhanatvAt / AyurnibandhanAni hi prANinAM sukhAdIni / -yupabhoge mu0, 60 / 2 samAnaH ka-tA0, zra0 / samAdAnakarma-bhu0, 80, mU0, ba0 / 3 nikRSTo'nabhi-mu0, 20 / ghedanAdibhyaH /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtika .. [8 / 5-6 tadanantaraM nAmavacanaM tadudayApekSatvAt prAyo nAmodayasya / 21 / tadanantaraM nAmavacanaM kriyate / kutaH ? tadudayApekSatvAt prAyo nAmodayasya / AyurudayApekSo hi prAyeNa gatyAdyudayo lakSyate / tato gotravacanaM prAptazarIrAdilAbhasya saMzabdanAbhivyakteH / 22 / pariprAptazarIrAdilAbhasya hi puMsaH gotrodayanimittaM zubhAzubhaM saMzabdanamabhivyajyate, tato nAmno'nantaraM gotrAbhidhAnaM kriyate / parizeSAdante antarAyavacanam / 23 // anyasyAbhAvAt parizeSAt ante antarAyavacanaM kriyate / __ Aha-ukto mUlaprakRtibandho'STavidhaH / atha dvitIyaH punaruttaraprakRtibandhaH katividha iti ? 10 atrocyate paJcanavadvayaSTAviMzaticaturdvicatvAriMzadvipaJcabhedo yathAkramam // 5 // pazcAdInAM paJcAntAnAM dvandvapUrgho'nyapadArthanirdezaH / / paJca ca nava ca dvau ca aSTAviMzatizca catvArazca dvicatvAriMzazca dvau ca paJca ca paJcanavadvayaSTAviMzaticaturdvicatvAriMzadadvipaJca, te bhedA yasya sa bhavati pazcanavadvayaSTAviMzaticaturdvicatvAriMzadvipaJcabhedaH, iti dvandvagarbho'nyapa15 dArthanirdezo veditavyaH / dvitIyagrahaNamiti cet ; na; parizeSArisaddheH / / syAdetat-dvitIyagrahaNaM kartavyaM dvitIya uttara prakRtibandhaH evaMbheda iti saMpratyayaH kathaM syAt iti ? tannaH kiM kAraNam ? parizeSAt siddheH / Adyo mUlaprakRtibandho vyAkhyAtaH, tataH parizeSAt uttaraprakRtibandhasaMpratyayaH siddhayati / bhedazabdaH pratyekaM parisamApyate / 3 / ayaM bhedazabdaH pratyekaM parisamApyate paJcabhedo navabheda 20 ityaadi| yathAkramaM yathAnupUrvam / 4 / yo yaH kramaH yathAkramaM yathAnupUrvamityarthaH / paJcavidhaM jJAnAvaraNam , navavidhaM darzanAvaraNamityAdi / yadyevamAdyamAvaraNaM keSAM paJcAnAmiti ? atrocyate matizrutAvadhimanaHparyayakevalAnAm // 6 // matyAdInyuktalakSaNAni / / / matyAdIni jJAnAni uktalakSaNAni vedivyAni / ka? ___ aadye'dhyaaye| matyAdInAmiti pATho laghutvAditi cet / na pratyekamabhisaMbandhArthatvAt / / syAnmatammatyAdIni jJAnAni uktAni, tepAmihAdizabdopalakSitAnAM pATho yukto laghutvAditi; tanna; kiM kAraNama? pratyekamabhisaMbandhArthatvAt / pratyekamabhisambandhArtha iha pratipadaM pAThaH kriyate-mate30 rAvaraNaM zrutasyAvaraNamityAdi / itarathA hi matyAdInAmityucyamAne teSAmekamAvaraNamiti saMpratyayaH syAt / 'vacanAt paJcasaMkhyApratItiriti cet ; na; pratyekaM paJcatvaprasaGgAt / 3 / syAdetat-paJca bahuvacanAt /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH jhAnAvaraNasyottaraprakRtayaH ityuktam , matyAdIni ca jJAnAni paJcoktAni tato vacanAt paJcasaMkhyAsaMpratyaya iti; tannaH kiM kAraNam ? pratyekaM paJcatvaprasaGgAt / [bahu] vacanAt matyAdInAM pratyeka pazcAvaraNAnItyaniSTaM prasajyeta / pratipadagrahaNe punaH sati sAmarthyAdiSTArthasaMpratyayaH zakyate kartum / atra kazcidAha matyAdInAM sttvaasttvyoraavRtybhaavH|4| idamiha saMpradhAryam-satAM matyAdInAM karma Ava- 5 raNaM bhavet , asatAM veti ? kizcAtaH yadi satAm ; pariprAptAtmalAbhatvAt sattvAdeva AvRtirnopapadyate / athA'satAm / nanvAvaraNAbhAvaH / nahi kharaviSANavadasadAbriyate / na vA; AdezavacanAt / / na vaiSa dossH| kiM kAraNam ? AdezavacanAt / kathazcit satAmAvaraNaM kathazcidasatAm / dravyArthAdezena satAM matyAdInAmAvaraNam , paryAyArthAdezenA'satAm / yadyakAntena satAmAvaraNaM kSAyopazamikatvameSAM na syAt / athaikAntenA'satAm ; evamapi kSAyopa- 10 zamikatvaM nopapadyate asattvAt / satazcAvaraNadarzanAt |'sto hi nabhasaH meghapaTalAdinA AvaraNaM dRzyate, tathA satAM matyAdInAmAvaraNamiti ko virodhaH? arthAntarAbhAvAcca pratyAkhyAnAvaraNavat / 6 / yathA na 'kuTIbhUtaM pratyAkhyAnaM nAma kazcit paryAyo'sti yasyAvaraNAt pratyAkhyAnAvaraNatvaM bhavet kintu pratyAkhyAnAvaraNasAnnidhyAt AtmA pratyAkhyAnaparyAyeNa notpadyata ityataH pratyAkhyAnAvaraNasya AvaraNatvam , tathA na kuTIbhUtAni 15 matyAdIni kAnicit santi yeSAmAvaraNAt matyAdyAvaraNAnAm AvaraNatvaM bhavet kintu matyAdyAvaraNasannidhAne AtmA matyAdijJAnaparyAyai!tpadyate ityato matyAdyAvaraNAnAm AvaraNatvam / apara Aha abhavyasyottarAvaraNadvayAnupapattistadabhAvAt / 7 / idamiha saMpradhAryam-manaHparyayajJAnagamanazaktiH kevalaprAptisAmarthya cA'bhavyasya syAdvA, na veti ? yadi syAt / tsyaa'bhvytvaanuppttiH| 20 atha nAsti; tadubhayasAmarthyAbhAvAt tadAvaraNakalpanA vyartheti uttarasyAvaraNadvayasya nopapattiH ? navA, uktatvAt / / navaiSa doSaH / kiM kAraNam ? uktatvAt / uktametat-'AdezavacanAt' iti / duvyArthAdezena satomanaHpayayakevalajJAnayorAvaraNam, paryAyArthAdezenA'satoH / api coktama'arthAntarAbhAvAcca pratyAkhyAnAvaraNavat' iti / yadi dravyArthAdezena manaHparyayajJAnaM kevalajJAnaM cAstyabhavyasya; bhavyatvamasya prApnoti / na samyagdarzanajJAnacAritrazaktibhAvAbhAvAbhyAM bhavyAbhavya- 25 tvaM kalpyate / kathaM tarhi ? samyaktvAdivyaktibhAvA'bhAvAbhyAM bhavyA'bhavyatvamiti vikalpaH knketrpaassaannvt|| yathA kanakabhAvavyaktiyogamavApsyati iti kanakapASANa ityucyate tadabhAvAdandhapASANa iti tathA samyaktvAdiparyAyavyaktiyogArho yaH sa bhavya tadviparIto'bhavyaH iti cocyate / jhAnAvaraNAdazo'tiduHkhitaH / 10 / jJAnAvaraNodayenoparatajJAnasAmarthyaH luptasmRtidharmazravaNa- 30 nirutsukaH ajJAnAvamAnakRtaM ca bahuduHkhamanubhavati / ___ Aha-ukto jJAnAvaraNottaraprakRtivikalpaH / idAnI darzanAvaraNasya vaktavya iti / ata Aha 1 satopi na-tA0, shr0| 2 pratyakSIbhUtam / 3 kA jJAnA-mu0,60, ba0, muu0| 16
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 572 tatvArthavArtike cakSuracakSuravadhikevalAnAM nidrAnidrAnidrApracalA pracalApracalA styAnagRddhayazca // 7 // cakSurAdInAM darzanAvaraNasaMbandhAt bhedanirdezaH // 1 / cakSuzcAcakSuzvAvadhizva kevalaM ca cakSuracakSuravadhikevalAni teSAM caturacaturavadhikevalAnam darzanAvaraNAnIti bhedanirdezaH darzanAvaraNasaM5 bandhAdveditavyaH / 20 [ 87 15 pracaletyucyate / madakheda klamavinodArthaH svApo nidrA |2| madakhedaklamAnAM vinodAya yaH svApaH sa nidrA ityucyate / katham ? nipUrvasya drAteH kutsA kriyasyAGi nidrAzabdaniSpattiH / yatsannidhAnAdAtmA nidrAyate kutsyate sA nidrA / drAyatervA svapnakriyasya nidrA / uparyupari tadvRttirnidrAnidrA | 3| tasyA nidrAyA uparyupari punaH punarvRttiH nidrAnidrA 10 ityucyate / pracalayatyAtmAnamiti pracalA |4| yA kriyA AtmAnaM pracalayati sA pracaletyucyate, pacAdilakSaNe aci / sA punaH zokazramamadAdiprabhavA / vinivRttendriyavyApArasyAntaHprItilavamAtrahetu: AsInasyApi netragAtrakriyAsUcitA / paunaHpunyena saivAhitAvRttiH pracalApracalA |5| saiva pracalA punaH punarAvartamAnA pracalA svapne yayA vIryavizeSAvirbhAvaH sA styAnagRddhiH | 6 | yatsannidhAnAdraudrakarmakaraNaM bahukarmakaraNaM ca bhavati sA styAnagRddhiH / katham ? styAyateranekArthatvAt svapnArtha iha gRhyate / gRdherapi diiptiH| styAne svapne gRdhyati dIpyate yadudayAdAtmA raudraM bahu ca karma karoti sA styAnaguddhiH / nAnAdhikaraNAbhAvAt vIpsAnupapattiriti cet; na; kAlAdibhedatastadbhe dasiddheH || syAnmatam - nAnAdhikaraNaviSayA vIpsA, na ceha nAnAdhikaraNatvamasti ekAtmagocaratvAt, tato vIpsA'bhAvAt asati dvitve nidrAnidrApracalApracaleti nirdezo nopapadyata iti; tanna; kiM kAraNam ? kAlAdibhedAt tadbhedasiddheH / iha ekasyApi vastunaH kAlakRtAd guNabhedAd bhedo dRzyate-paMTurbhavAna rudAsIt paTutara aiSama iti / tathA dezakRtAdapi - mathurAyAM dRSTaH, punaH pATaliputre dRzyamAna 25 ucyate-anyo'tra tvamasi saMpanna iti / evamihApi kAlAdibhedAt bhedopapatteH vIpsA yujyate / AbhIkSNye vA dvitvaprasiddhiH | 8 | athavA muhurmuhurvRttirAbhIkSNyaM tasya vivakSAyAM dvitvaM bhavati yathA gehamanupravezamanupravezamAsta iti / nidrAdikarma sadyodayAt nidrAdipariNAmasiddhi || nidrAdikarmaNaH sadvedyasya codayAt nidrAdipariNAmasiddhirbhavati / tatra hi zokaklamAdivigamadarzanAt sadvadyodayaH sphuTo'vagantavyaH, 30 asadvedyasya ca mandodayaH / nidrAdInAmabhedenAbhisaMbandhaH |10| nidrA ca nidrAnidrA ca pracalA ca pracalApracalA ca styAnagRddhizca nidrAnidrAnidrApracalApracalApracalAstyAnagRddhayaH / anuvartamAnena darzanAvaraNenAbhedenAbhisaMbandhaH kriyate / 1 paTurbhavAn paTurAsIt paTutara eva sa mu0 da0, ba0 / 2 gatavarSe - sa0 / parAparAyaiSamo varSe / 3 asmin varSe - sa0 / 4 gehamanupravezamAsta iti mu0, da0 /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 88-6] aSTamo'dhyAyaH nidrAdInAmabhedenAbhisaMbandho(bandha)virodha iti cet ;na; vivakSAtaH saMbandhAt / 11 // syAdetat-cakSurAdInAM bhedanirdezaH nidrAdInAmabhedanirdezaH ekameva darzanAvaraNamapekSya kriyamANo viruddha iti; tanna; kiM kAraNam ? vivakSAtaH saMbandhAt / vivakSAvazAddhi bhedenAbhedena ca saMbandho na virudhyte| atha cakSurAdidarzanAvaraNodayAt AtmA kimavastho bhavati ? atrocyate cacuracakSurdarzanAvaraNodayAt cakSurAdIndriyAlocanavikalaH / 12 / cakSurdarzanAvaraNasyAcakhurdarzanAvaraNasya codayAt AtmA cakSurAdIndriyalocanavikalo bhavati ekendriyabhAvena vikalendriyabhAvena ca, paJcendriyatve'pyupahatendriyAlocanasAmarthyazca bhavati / avadhidarzanAvaraNodayAdavadhidarzanavipramuktaH / 13 / avadhidarzanAvaraNodayAd vyapetAvadhidarzanaH sNpdyte| kevaladarzanAvaraNodayAdanAvirbhUtakevaladarzanaH / 14 / kevaladarzanAvaraNasya karmaNa udayAt anAvirbhUtakevaladarzanaH apratyavasitasaMsAro'vatiSThate / / nidrA-nidrAnidrodayAttamomahAtamo'vasthA |15nidraayaa udayAt tamo'vasthA nidrA nidrAyA udayAt mahAtamo'vasthA saMjAyate / pracalA-pracalApracalodayAccalanAticalanabhAvaH / 16 / pracalodayAdAsIno ghUrNamAnazcala- 15 ayanagAtraH pazyannapi na pazyati / pracalApracalodayAdAsIno'tighUrNamAnaH khanyamAnamapi zaranArAcAdibhiH ziro'japratyaGgAdi yatkiJcinna pazyati / Aha-yattatkarma tRtIyagaNanAmavAptaM tasyottaraprakRtivikalpo na nirzAta iti ? atrocyate sadasaddha dya // 8 // yasyodayAdevAdigatiSu zArIramAnasasukhaprAptistatsadvedyam / / devAdiSu gatiSu bahuprakA- 20 rajAtiviziSTAsu yasyodayAt anugRhIta(4)dravyasaMbandhApekSAt prANinAM zArIramAnasAnekavidhasukhapariNAmastatsadvadyam / prazastaM vedyaM sadvadyam / yatphalaM duHkhamanekavidhaM tadasadyim / 2 / nArakAdiSu gatiSu nAnAprakArajAtivizeSAvakIrNAsu kAyikaMbahuvidhaM mAnasaM vA'tiduHsahaM janmajarAmaraNapriyaviprayogA'priyasaMyogavyAdhivadhabandhAdijanitaM duHkhaM yasya phalaM prANinAM tadasadvadyam / aprazastaM vedyam asadvadyam / / 25 AhavyAkhyAto vedanIyasya prakRtibandhaH / atha khalu mohanIyasyASTAviMzatiprabhedasya kimAkhyAH prakArA iti ? atra brUmaHdarzanacAritramohanIyA'kaSAyakaSAyavedanIyAkhyAstrivinavaSoDazabhedAH samyavatvamithyAtvatadubhayAnyakaSAyakaSAyo hAsyaratyaratizokabhayajugupsAstrI(napuMsakavedAH anantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnasava- 30 sanavikalpAzcaikazaH krodhamAnamAyAlobhAH // 9 // darzanAdibhitridvinavaSoDazabhedAnAM yathAsaMkhyena saMbandhaH / / darzanAdayazcatvAraH tryAdayo'pi, teSAM yathAsaMkhyena saMbandho bhavati-darzanamohanIyaM 'tribhedam , cAritramohanIyaM dvibhedama , akarAyavedanIyaM navavidham , kaSAyavedanIyaM SoDazavidhamiti / triviSaM mu0, d0,0|
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ [86 574 tattvArthavArtike tatra darzanamohanIyaM tribhedaM samyaktvamithyAtvatadubhayAnIti / / tatra darzanamohanIyaM tribhedamavagantavyam / kutaH ? samyaktvamithyAtvatadubhayAni iti / tadvandhaM pratyekaM bhUtvA satkarmApekSayA traividhyamAskandati / tatra yasyodayAt sarvajJapraNItamArgaparAGmukhaH tattvArthazraddhAnanirutsuko hitAhitavibhAgA'samartho mithyAdRSTirbhavati tanmithyAtvam / tadeva' samyaktvam , zubhapariNAmani5 ruddhasvarasaM yadaudAsInyenAvasthitamAtmAnaM zraddadhAnaM na niruNaddhi / tadvadayamAnaH puruSaH samyagdRSTirityabhidhIyate / tadeva mithyAtvaM prakSAlanavizeSAt kSINAkSINamadazaktikodravavat sAmizuddhasvarasaM tadubhayamityAkhyAyate, samyamithyAtvamiti yAvat / yasyodayAdAtmanaH ardhazuddhamadakodravaudanopayogApAditamizrapariNAmavadubhayAtmako bhavati pariNAmaH / cAritramohanIyaM dvedhA kaSAyAkaSAyabhedAt / 3 / cAritramohanIyaM dvadhA vibhajyate / kutaH ? akaSAyakaSAyabhedAt / kaSAyapratiSedhaprasaGga iti cet ;na; ISadarthatvAt ntrH| yathA 'alomikA elakA' iti, nAsyAH kacchapavallomAbhAvaH kintu chedayogyalomAbhAve'pi ISatpratiSedhAdalomiketyucyate, tathA neme kaSAyA akaSAyAH hAsyAdaya iti, naiSAM sarvathaivA'kaSAyatvaM kintu paropaSTambhAt zvavatpravRtterISatpratiSedhaH / yathA zvA svAmyupaSTambhAt pravRddhabalaH sattvajighAMsAM prati vartate svAmi nivartanAcca nivartate, tathA krodhAdikaSAyAvaSTambhAt ISatpratiSedhe sati hAsyAdInAM pravRttaH, krodhA15 dyapravRttau ca nivRtterakaSAyatvam / kathamISatpratiSedhagatiriti cet ? vyAkhyAnataH / _akaSAyavedanIyaM navavidhaM hAsyAdibhedAt / / akaSAyavedanIyaM navavidham / kutaH? hAsyAdibhedAt / tatra yasyodayAt hAsyAvirbhAvastaddhAsyam / yadudayAddezAdiSvautsukyaM sA ratiH / aratistadviparItA / yadvipAkaH zocanaM sa zokaH / yadudayAdudvegaH tadbhayaM saptavidham / kutsAprakAro jugupsA / yadyevaM kutsAgrahaNamevAstu laghutvAt ; na; arthvishessopptteH| AtmIyadoSasaMvaraNaM 20 jugupsA, parakIyakulazI lAdidoSAviSkaraNAvakSepaNa bhartsanapravaNA kutsaa| yasyodayAt straiNAn bhAvAn mArdavAsphuTatvaklaivyamadanAvezanetravibhramAsphAlanasukhapuskAmanAdIn pratipadyate sa strIvedaH / tasyodbhUtavRttitvamitarayoH punapuMsakayoH satkarmadravyAvasthAnAnnyagbhAvaH / nanu loke pratItaM yonimRdustanAdi(pRthustanAdi)strIvedaliGgam ; na; tasya nAmakarmodayanimittatvAt , 'ataH puMso'pi strIvedodayaH / kadAcidyoSito'pi puMvedodayo'pyAbhyantaravizeSAt / zarIrAkArastu nAmakarma25 nirvrtitH| etenetarau vyAkhyAtau / yasyodayAt pauMsnAna bhAvAnAskandati sa puMvedaH / yatkarmodayAt napuMsakAn bhAvApavrajati sa npuNskvedH| kaSAyavedanIyaM SoDazavidhaM anantAnubandhyAdivikalpAt / / kaSAyavedanIyaM SoDazavidhaM draSTavyam / kutaH ? anantAnubandhyAdivikalpAt / tadyathA kaSAyAH krodhamAnamAyAlomAH / svaparo paghAtaniranugrahAhitakrauryapariNAmo'maSaH krodhH| sa ca catuHprakAra:-parvata-pRthvI-vAlukA-udakarA30 jitulyaH / jAtyAdyatsekAvaSTambhAt parApraNatirmAnaH zailastambhA-'sthi-dAru-latAsamAnazcaturvidhaH / parAtisandhAnatayopahitakauTilyaprAyaH praNidhirmAyA pratyAsannavaMzaparvopacitamUla-meSazRGga-gomUtrikA'valekhanIsadRzI caturvidhA / anugrahapravaNadravyAdyabhikAGkSAvezo lobhaH kRmirAga-kajjala-kardamharidrArAgasadRzazcaturvidhaH / teSAM krodhamAnamAyAlobhAnAM catasro'vasthAH anantAnubandhinaH apratyAkhyAnAvaraNAH pratyAkhyAnAvaraNAH sajvalanAzceti / anantasaMsArakAraNatvAnmithyAdarzanamanantam mithyAtvadravyam / 2-kAMDakA mu0|-kaannddlkaa-d0, ba0 / meSI ityrthH| 3-pabha-mu0, ba0 / 4-kAmAdIn mu0, b0| 5 zra0 pratau 'itarayoH' iti padasya TippaNabhUtaM 'punapusakayoH' iti padam / 6 antaH puso-zra0, tA0 / 7-n pravraja-mu0, da0, b0| 8 sa catuH-mU0, mu0, da0, 20 / 1-vAliko-tA0, da0, mU0 /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10] aSTamo'dhyAyaH tadanubandhino'nantAnubandhikrodhamAnamAyalobhAH / yadudayAdezaviratiM saMyamAsaMyamAkhyAmalpAmapi katuM na zaknoti te dezapratyAkhyAnamAvRNvanta apratyAkhyAnAvaraNAH krodhmaanmaayaalobhaaH| yadudayAdviratiM kRtsnA saMyamAkhyAM na zakroti kata te kRtsnaM pratyAkhyAnamAvRNvantaH pratyAkhyAnAvaraNAH krodhmaanmaayaalobhaaH| samekIbhAve vartate, saMyamena sahAvasthAnAdekIbhUtAH jvalanti, saMyamo vA jvalati eteSu satsvapIti sajvalanAH krodhamAnamAyAlomAH / ta ete samuditAH SoDaza kaSAyA 5 bhavanti / Aha-vyAkhyAtamaSTAviMzatyuttaraprakRtibhedaM mohanIyam , athAyuSazcaturvidhasya ko nAmanirdeza iti ? atrocyate nArakatairyagyonamAnuSadevAni // 10 // nArakAdiSu bhavasaMbandhenAyurvyapadezaH / / nArakAdiSu bhavasaMbandhenAyuSo vyapadezo bhavati- 10 narakeSu bhavaM nArakaM tiryagyonau bhavaM tairyagyonaM manuSyeSu bhavaM mAnuSaM deveSu bhavaM daivamiti / yadAvAbhAvayorjIvitamaraNaM tdaayuH|2| yasya bhAvAt AtmanaH jIvitaM bhavati yasya cAbhAvAt mRta ityucyate tdbhvdhaarnnmaayurityucyte| anAdi tanimittamiti cet ; na tasyopagrAhakatvAt / / syAdevata-annAdi tannimitta tallAbhAlAbhayorjIvitamaraNadarzanAditi; tannaH kiM kAraNam ? taisyAnuprAhakatvAt / yathA ghaTabhavane 15 mRtpiNDo mUlakAraNaM tasyopagrAhakaM daNDAdi, tathA'bhyantaraM bhavadhAraNasya kAraNamAyuH, anAdi tasyopagrAhakam , atazcaitadevaM yat kSINAyuSo'nnAdisannidhAne'pi maraNaM dRzyate / devanArakeSu cAnAdhabhAvAt / / deveSu nArakeSu cAnnAdyabhAvAt bhavadhAraNamAyuradhInamevetyavaseyam / teSAM hi kAdAcitka AhAro'nAbhogo vyAkhyAtaH / narakeSu tIvrazItoSNavedaneSu yanimitta dIrghajIvanaM tanmArakAyuH / narakeSu tIvrazIto- 20 SNavedanAkareSu yannimittaM dIrghajIvanaM bhavadhAraNaM bhavati tannArakAyuH / cutpipAsAzItoSNAdikRtopadravapracureSu tiryacu yasyodayAvasanaM tattaryagyonam / / kSutpipAsAzItoSNadaMzamakAdivividhavyasanavidheyIkRteSu tiryatu yasyodayAdvasanaM bhavati tattairyagyonamAyuravagantavyam / zArIramAnasasukhaduHkhabhUyiSTheSu manuSyeSu janmodayAt manuSyAyuSaH / / zArIreNa mAna- 25 sena ca sukhaduHkhena samAkuleSu manuSyeSu yasyodayAjjanma bhavati tanmAnuSamAyuravaseyam / zArIramAnasasukhaprAyeSu deveSu janmodayAt devAyuSaH / / zArIreNa mAnasena ca sukhena prAyaH samAviSTeSu deveSu yasyodayAjjanma bhavati taddevamAyuravagantavyam / kadAcit 'priyaviprayogAt maharddhidevanirIkSaNAt cyavanaliGgAjJAhAnimAlAbhUSAmlAnadarzanAca mAnasaM duHkhamAvirbhavatIti jJApanArtha prAyagrahaNam / Aha-vyAkhyAtamAyuzcaturvidhaM tadanantaramuddiSTaM yannAmakarma taduttaraprakRtisamAkhyAH kA iti ? atrocyate bhApravA-0 / ISatpratyAkhyAna / 2 bhAyuSaH / 3 priyAvi-ma0 d0,0|
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 576 tattvArthavArtike [ 81 gatijAtizarIrAGgopAGganirmANabandhanasaMghAtasaMsthAnasaMhananasparzarasagandhavarNAnupUrvyAgurulaghUpaghAtaparaghAtAtapodyotocchavAsavihAyogatayaH pratyekazarIratrasasubhagasusvarazubhasUkSmaparyAzisthirAdeyayaza skIrtisetarANi tIrthakaratvaM ca // 11 // yadudayAdAtmA bhavAntaraM gacchati sA gatiH / / yasya karmaNa udayavazAt AtmA bhavAntaraM pratyabhimukho vrajyAmAskandati sA gatiH / gamyata iti gatirityucyamAne'pi rUDhivazAt kasmiMzcidgativizeSe vartate gozabdapravRttivat ? itarathA hi yadA AtmA na gacchati na tadA gatirbhavet , satkarmAvasthAyAM ca gativyapadezo na syAt / sA caturvidhA-narakagatistiryaggatirmanuSyagatirdeva gatizceti / yanimitta Atmano nArakabhAvaH tannarakagatinAma / evaM zeSeSvapi yojyam / 10 tatrAvyabhicArisAdRzyakIkRto'rthAtmA jaatiH| tAsu nArakAdigatiSu avyabhicAriNA sAdRzyena ekIkRto'rthAtmA jAtiriti vyapadezamarhati / tannimittaM jAtinAma / tatpazcavidhamekendriyajAtinAma dvIndriyajAtinAma trIndriyajAtinAma caturindriyajA tinAma paJcendriyajAtinAma ceti / yadudayAdAtmA ekendriya iti zabdyate tadekendriyajAtinAma / evaM zeSeSvapi yojyam / __ yadudayAdAtmanaH zarIranirvRttistaccharIranAma // 3 // yasyodayAdAtmanaH zarIranivRttirbhavati 15 taccharIranAma / tatpaJcavidham-audArikazarIranAma vaikriyikazarIranAma AhArakazarIranAma taijasazarIranAma kArmaNazarIranAma ceti / teSAM vizeSo vyAkhyAtaH / yadudayAdaGgopAGgavivekastadaGgopAGganAma |4ysyodyaacchirHpRsstthosNbaahuudrnlkpaannipaadaanaamssttaanaamnggaanaaN tadbhadAnAM ca lalATanAsikAdInAm upAGgAnAM viveko bhavati tadaGgopAGga nAma / tatrividham-audArikazarIrAGgopAGganAma vaikriyikazarIrAGgopAGganAma AhArakazarIrAGgo20 pAGganAma ceti / yannimittA parinippattistannirmANam // 5 // aGgopAGgAnAM yannimittA pariniSpattistamirmANamiti vijJAyate / tadvividham-sthAnanirmANaM pramANanirmANaM ceti / jAtinAmakarmodayApekSaM cakSurAdInAM sthAnaM pramANaM ca nivartayati / nirmIyate'nena iti hi nirmANam / zarIranAmakarmodayopAttAnAM yato'nyonyasaMzleSaNaM tadbandhanam / 6 / zarIranAmakarmodaya25 vazAdupAttAnAM pudgalAnAmanyonyapradezasaMzleSaNaM yato bhavati tadvandhanamityAkhyAyate / tasyAbhAve zarIrapradezAnAM dArunicayavat asaMparkaH syAt / avivarabhAvenaikatvakaraNaM saMghAtanAmakarma / / yadudayAdaudArikA dizarIrANAM vivaravirahitAnyonyapradezAnupravezenaikatvApAdanaM bhavati tat saMghAtanAma / yaddha tukA zarIrAkRtinirvRttistatsaMsthAnanAma / 8 / yadudayAdaudArikAdizarIrAkRtinirvRttibhavati tatsaMsthAnanAma pratyetavyam / tat SoDhA pravibhajyate-samacaturasrasaMsthAnanAma, nyagrodhaparimaNDalasaMsthAnanAma, svAtisaMsthAnanAma, kubjasaMsthAnanAma, vAmanasaMsthAnanAma, 'huNDasaMsthAnanAma ceti / tatrodmadhomadhyeSu samapravibhAgena zarIrAvayavasannivezavyavasthApanaM kuzalazilpinirvatitasamasthiticakravat avasthAnakaraM samacaturasrasaMsthAnanAma / nAbherupariSTAd bhUyaso dehasannivezasyA 1-bAhuradanAlaka-mu0 / 2-ti jJAya-mu0, da0, ba0 / 3 kubjakasaM-mu0 / / huNDakasaM-mu0, 20, 20 /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 / 11] aSTamo'dhyAyaH dhastAvAlpIyaso janakaM nyagrodhaparimaNDalasaMsthAnanAma, nyagrodhAkArasamatAprApitAnvartham' / tadviparItasannivezakaraM svAtisaMsthAnanAma valmIkatulyAkAram / pRSThapradezabhAvibahupudgalapracayavizeSalakSaNasya nirvartakaM kubjasaMsthAnanAma / sarvAGgopAGgaisvavyavasthAvizeSakAraNaM vAmanasaMsthAnanAma / sarvAGgopAGgAnAM huNDasaMsthitatvAt huNDasaMsthAnanAma / yadudayAdasthibandhanavizeSastatsaMhananam / / yasyodayAdasthibandhanavizeSo bhavati tatsaMha- 5 nanam / tatSaDvidham-vaMjarSabhanArAcasaMhanananAma, vanArAcasaMhanananAma nArAcasaMhanananAma, ardhanArAcasaMhanananAma, kIlikAsaMhanananAma, asaMprAptamRpATikAsaMhanananAma ceti / tatra vanAkArobhayAsthisandhi pratyekaM madhye valayabandhanaM sanArAcaM susaMhataM varSabhanArAcasaMhananam / tadeva valayabandhanavirahitaM vaJanArAcasaMhananam / tadevobhayaM vajrAkArabandhanavyapetamavalayabandhanaM sanArAcaM nArAcasaMhananam / tadevaikapArve sanArAcam itarAtrAnArAcam ardhanArAcasaMhananam / tadu- 10 bhayamante sakIlaM' kIlikAsaMhananam / antarasaMprAptaparasparAsthisandhi bahiHsirAsnAyumAMsaghaTitam asaMprAptasRpATikAsaMhananam / / __ yadudayAt sparzarasagandhavarNavikalpA aSTapaJcadvipaJcasaMkhyAstAni sparzanAmAdIni / 10 // yasyodayAt sparzaprAdurbhAvaH tat sparzanAma / tadaSTavidham-karkazanAma, mRdunAma, gurunAma, laghunAma, snigdhanAma, rUkSanAma, zItanAma, uSNanAma ceti / yagnimitto rasavikalpaH tadrasanAma / tatpazca- 15 vidhama-tiktanAma, kaTakanAma, kaSAyanAma, AmlanAma, madhuranAma ceti / yadudayaprabhavo gandhastadgandhanAma / tadvividham-surabhi gandhanAma, asurabhigandhanAma ceti / yaddhatuko varNavibhAgasta- ' varNanAma / tatpazcavidham-kRSNavarNanAma, nIlavarNanAma, raktavarNanAma, hAridravarNanAma, zuklavarNanAma ceti / acetaneSu sparzAdayaH kathamiti cet ? na karmodayakRtAste, pudglsvbhaavprinnaamaaH| yadudayAt pUrvazarIrAkArA'vinAzastadAnupUyaM nAma // 11 // yatpUrvazarIrAkArA'vinAzaH yasyodayAdbhavati tadAnupUyaM nAma / taccaturvidham-narakagatiprAyogyAnupUyaM nAma tiryaggatiprAyogyAnupUrvya nAma manuSyagatiprAyogyAnupUrvya nAma devagatiprAyogyAnupUrvya nAma ceti / yadA chinnAyurmanupyastiryagvA pUrveNa zarIreNa viyujyate tadaiva narakabhavaM pratyabhimukhasya tasya pUrvazarIrasaMsthAnAnivRttikAraNaM vigrahagatAvudeti tannarakagatiprAyogyAnupUrvyanAma / evaM zeSeSvapi yojyam / nanu ca tanni- 25 rmANanAmakarmasAdhyaM phalaM nAnupUrvyanAmodayakRtam ? naiSa doSaH; pUrvAyurucchedasamakAla eva pUrvazarIranivRttau nirmANanAmodayo nivartate, tasminnivRtte'STavidhakarma taijasakArmaNazarIrasaMbandhina AtmanaH pUrvazarIrasaMsthAnAvinAzakAraNamAnupUrvyanAmodayamupaiti / tasya kAlo vigrahagatau jaghanyenaika samayaH, utkarSeNa trayaH samayAH / Rjugatau tu pUrvazarIrAkAravinAze sati uttarazarIrayogyapugalagrahaNAnnirmANanAmakarmodayavyApAraH / _ yanimittamagurulaghutvaM tadagurulaghunAma // 12 // yasyodayAdayaspiDaNvat gurutvAnnAdhaH patati na vA'rkatUlavallaghutvAvaM gacchati tdgurulghunaam| dharmAdInAmajIvAnAM ka cet ? anAdipAriNAmikAgurulaghutvaguNayogAt / muktajIvAnAM kathamiti cet ? anAdikarmanokarmasaMbandhAnAM karmodayakRtamagurulaghutvam , tadatyantavinivRttau tu svAbhAvikamAvirbhavati / gurulaghutvamiti 1-prApitvAdanva-mu0, d0,0| 2 vajraR- tA0, mU0, zra0, da0 / 3 skiilkNkiimu.| . antaramAla-mU0, da0, zra0, ba0 / 5-yabhavo-mu0, d0| 6-ma pa-mU0, tA0, zra0 / 7-naikA sa-sA0, shr0|
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthavArtike [811 yadudayAt svayaMkRtodvandhanAthupaghAtastadupaghAtanAma // 13 // yasyodayAt svayaMkRtodvandhanamaruprapatanAdinimitta upaghAto bhavati tadupaghAtanAma / yanimittaH parazastrAdyAghAtastatparaghAtanAma / 14 / parazabdo'nyaparyAyavAcI, phalakAdyAvaraNasannidhAne'pi yasyodayAt paraprayuktazastrAdyAghAto bhavati tatparaghAtanAma / __ yadudayAnivRttamAtapanaM tadAtapa'nAma // 15 // Atapati yena Atapanam AtapatIti vAtapaH, tasya nirvartakaM karma AtapanAma / tadAditye vartate / - yannimittamudyotanaM tadudyotanAma / 16 / udyotyate yena udyotanaM vodyotaH, tannimittaM karma udyotanAma / taJcandrakhadyotAdiSu vartate / yaddhaturucchAsastaducchAsanAma / 17 / ucchRsanamucchAsaH prANApAnakarma, tadyaddhetukaM 10 taducchAsanAma / vihAya AkAzaM tatra gatinirvartakaM vihAyogatinAma / 18 / vihAya AkAzama , tatra gatinirvartakaM vihAyogatinAma / tadvividham-prazastA'prazastavikalpAt / varavRpabhadviradAdiprazastagatikAraNaM prazastavihAyogatinAma / uSTrakharAdyaprazastagatinimittamaprazastavihAyogatinAma ceti / siddhyajIvapudgalAnAM vihAyogatiH kuta iti cet ? sA svAbhAvikI / nanu ca vihAyogatinAma15 karmodayaH pakSyAdiSveva prApnoti na manuSyAdipu / kutaH ? vihAyasi gatyabhAvAt ; naiSa doSaH; sarveSAM vihAyasyeva gatiravagAhanazaktiyogAt / ekAtmIpabhogakAraNazarIratA yatastatpratyekazarIranAma / 16 / zarIranAmakarmodayAt nirvayamAnaM zarIramekAtmopabhogakAraNaM yato bhavati tatpratyekazarIranAmakarma / ekamekamAtmAnaM prati pratyekam , pratyekaM zarIraM pratyekazarIram / yato vahvAtmasAdhAraNopabhogazarIraM tatsAdhAraNazarIranAma / 20 / bahUnAmAtmanAmupabhogahetutvena sAdhAraNaM zarIraM yato bhavati tatsAdhAraNazarIranAma / tadudayavartino jIvAH kIdRzA iti cet ? ucyate-sAdhAraNA''hArAdiparyApticatuSTayajanmamaraNaprANApAnAnugrahopaghAtAH sAdhAraNajIvAH / ydaiksyaahaarshriirendriypraannaapaanpryaaptinivRttistdaivaanntaanaamaahaaraadipryaaptinivRttiH| yadaiko jAyate tadaivAnantA jAyante / yadaiko mriyate tadaivAnantAnAM maraNam / yadaikasya prANApAna25 grahaNavisargoM tadaivAnantAH prANApAnagrahaNavisargoM kurvanti / yadaika AhArAdinA'nugRhyate tadaivAnantAH tenAhAreNAnugRhyante / yadaiko'gniviSAdinopahanyate tadaivAnantAnAmupaghAtaH / yadudayAd dvIndriyAdiSu janma tattrasanAma / 21 / yasyodayAd dvIndriyAdiSu prANiSu jaGgameSu janma labhate tat trasanAma / yannimitta ekendriyeSu prAdurbhAvaH tat sthAvaranAma / 22 / ekendriyeSu pRthivyaptejovAyuvana30 spatikAyeSu prAdurbhAvo yannimitto bhavati tat sthAvaranAma / yadudayAdanyaprItiprabhavastatsubhaganAma / 23 / yedudayAt rUpavAnarUpo vA anyeSAM prIti janayati tat subhaganAma / ___yadudayAt rUpAdiguNopeto'pi aprItikarastadurbhaganAma / 24 / rUpAdiguNopeto'pi san yasyodayAt pareSAmaprItiheturbhavati tad durbhaganAma / parvata / 2-tapananAma mu0 / 3-sAnAM janma-mu0, da0, 30 / 4 yadaivaiko mu0| 5 vilpAkRtirapi san yadudayAt pareSAM prItiheturbhavati tat mu0 /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 / 11 ] aSTamo'dhyAyaH 576 yanimittaM manojJasvaranirvartanaM tatsusvaranAma // 25 // manojJasvaranirvartanaM yannimittamupajAyate prANinastat susvaranAma / __ tadviparItaM duHsvaranAma // 26 // tadviparItaphalatvAt tadviparItam amanojJasvaranirvartanakaraM duHsvaranAma / yadudayAdramaNIyatvaM tacchubhanAma / 27 / yadudayAd dRSTaH zruto vA ramaNIyo bhavatyAtmA 5 tacchubhanAma / tadviparItamazubhanAma / 28 / tadviparItaphalaM draSTuH zrotuzcAramaNIyakaram azubhanAma / sUkSmazarIranirvartakaM sUkSmanAma // 26 // yadudayAdanyajIvAnupagrahopaghAtA'yogyasUkSmazarIranirvRttirbhavati tatsUkSmanAma / abhyabAdhAkarazarIrakAraNaM bAdaranAma / 30 / anyabAdhAnimittaM sthUlaM zarIraM yato bhavati 10 tad baadrnaam| yadudayAdAhArAdiparyAptinirvRttistatparyAptinAma // 31 // yasyodayAt AhArAdiparyAptibhirAtmA'ntarmuhUrta paryAptiM prApnoti tatparyAptinAma / tatSaDvidham-AhAraparyAptinAma, zarIraparyAptinAma, indriyaparyAptinAma, prANApAnaparyAptinAma, bhASAparyAptinAma, manaHparyAptinAma ceti / atrAha-prANApAnakarmodaye vAyorniSkramaNapravezanAtmakaM phalam , ucchAsakarmodaye'pi tadeveti 15 nAstyanayorvizeSa iti ? ucyate aindriyikAnindriyabhedAttavizeSaH / 3 / zItoSNasaMbandhajanitaduHkhasya paJcendriyasya yAvucchAsaniHzvAsau dIrghanAdau zrotrasparzanendriyapratyakSau tAvunchAsanAmodayajau, yau tu prANApAnaparyAptinAmodayakRtau tau]sarvasaMsAriNAM zrotrasparzAnupalabhyatvAdatIndriyau / SaDvidhaparyAptyabhAvaheturaparyAptinAma / 33 / yasyodayAt paDapi paryAptIH paryApayitum 20 / AtmA asamartho bhavati tadaparyAptinAma / / sthiradhAvasya nirvartakaM sthiranAma / 34 // yadudayAt duSkaropavAsAditapaskaraNe'pi aGgopAGgAnAM sthiratvaM jAyate tat sthiranAma / tadviparItamasthiranAma // 35 // yadudayAdISadupavAsAdikaraNAt svalpazItoSNAdisaMbandhAcca / aGgopAGgAni kRzIbhavanti tadasthiranAma / prabhopetazarIratAkaraNam AdeyanAma / 36 / yasyodayAt prabhopetazarIraM dRSTeSTamupajAyate tadAdeya nAma / niSprabhazarIrakaraNamanAdeyanAma / 37 / niSprabhaM zarIraM yasyodayAdApadyate tadanAdeyanAma / atrAha-taijasaM nAma sUkSmazarIramasti tannimittA zarIraprabhA nAdeyakarmanimitteti ? ucyatesarvasaMsArijIvazarIraprabhA'vizeSaprasaGgaH syAt taijasasya sarveSAM sAdhAraNatvAt , tata Adeyakarmo- 30 dayanimittA prabheti yuktam / puNyaguNakhyApanakAraNaM yazaskIrttinAma / 38 / puNyaguNAnAM khyApanaM yadudayAdbhavati tadyazaskIrtinAma pratyetavyam / nanu yazaHkIrtirityanayo styarthavizeSa iti punaruktatvasaGgaH, naiSa doSaH, yazo nAma guNaH, kIrtanaM saMzabdanaM kIrtiH, yazasaH kIrtiH yazaHkIrttirityastyarthabhedaH / tatpratyanIkaphalamayazaskIrtinAma // 36 // pApaguNakhyApanakAraNam ayazaskIrtinAma veditvym| 20
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 580 tattvArthavArtike - [812-13 __ArhantyakAraNaM tIrthakaratvaM nAma / 40 / yasyodayAdArhantyamacintyavibhUtivizeSayuktamupajAyate tattIrthakaratvanAma karma pratipattavyam / gaNadharatvAdInAmupasaMkhyAnamiti cet ;na; anyanimittatvAt / 41 // yathA tIrthakaratvanAma karmocyate tathA gaNadharatvAdInAmupasaMkhyAnaM kartavyam , gaNadharacakradharavAsudevabaladevA api 5 viziSTarddhiyuktA iti cet ; tannaH kiM kAraNam ? anyanimittatvAt / gaNadharatvaM zrutajJAnAvaraNakSayopazamaprakaSenimittam, cakradharatvAdoni uccaigotravizeSahetukAni / tadeva tIrthakaratvasyApIti cet ; na tIrthapravartanaphalatvAt / 42 / syAnmatam-tadeva uccai| rgotraM tIrthakaratvasyApi nimittaM bhavatu kiM tIrthakaratvanAmneti ? tannaH kiM kAraNam ? tIrthapravartana phalatvAt / tIrthapravartanaphalaM hi tIrthakaranAmeSyate na coccairgotrodayAt tadavApyate cakradharAdInAM 10 sdbhaavaat| kimarthaM vihAyogatyantAnAM pratyekazarIdibhirekavAkyatvaM na kRtam ? pUrveSAM pratipakSavirahAt ekavAkyatvAbhAvaH / 43 / pUrve gatyAdayo vihAyogatyantAH pratipakSavirahitAH, pratyekazarorAdayaH setaragrahaNena vizeSavitumiSTAstatasteSAm ekavAkyabhAvo na kRtaH / atha kimartha tIrthakaratvasya pRthakkaraNam ? 15 pradhAnatvAttIrthakaratvasya / 44 / tIrthakaratvaM hi pradhAnabhUtaM sarveSu zubhakarmasu tatastasya pRthaggrahaNaM kriyte| . antyatvAca / 45 // pratyAsannaniSThasya tasyodayo jAyate tatazcAsya pRthaggrahaNaM kriyte| Aha-uktAH sottaraprakRtibandhabhedA vividhabhAvanAmanirvartanAhitAnvarthasaMjJA SaSThI krmprkRtiH| atha saptamI kiyatprakAreti ? atrocyate uccairnIcaizca // 12 // __ gotraM dvividhamuccairnIcairiti vizeSaNAt / / gotraM dvividhaM draSTavyam-uccairnIcairiti , vizeSaNAt uccairgotraM nIcairgotramiti / tatra kIdRzamuccairgotraM kIdRgvA nIcairgotram ? ... yasyodayAt lokapUjiteSu kuleSu janma taduccairgotram / 2 / lokapUjiteSu kaleSu prathitamAhAtmyeSu ikSvAkUprakuruharijJAtiprabhRtiSu janma yasyodayAdbhavati taduccairgotramavaseyam / garhiteSu yatkRtaM tannIcairgotram // 3 / garhiteSu daridrApratijJAtaduHkhAkuleSu yatkRtaM prANinAM janma tannIcairgotraM pratyetavyam / Aha- vyAkhyAtau gotrabhedau, tadanantaramuddiSTasyAntarAyasya kimAkhyAH prakArA iti ? atrocyate dAnalAbhabhogopabhogavIryANAm // 13 // 30. dAnAdInAmantarAyApekSayA'rthavyatirekanirdezaH / 1 / antarAya iti vartate tadapekSayA dAnAdInAmarthavyatirekaH kriyate dAnasyAntarAyo lAbhasyAntarAya ityaadi| dAnAdipariNAmavyAghAtahetutvAt tadavyapadezaH / yadadayAhAtakAmo na prayacchati. sadhukAmo'pi na labhyate, bhoktumicchannapi na bhuGkte, upabhoktumicchannapi nopabhuGkte, utsahitukAmo'pi protsahate / ta ete pazcAntarAyavyapadezA vedivyaaH|. -bhAvAt taa0| 2 pRthaggrahaNam ba0, mu0, d0| 3 anyatvAcca zra0, taa0| pratyAsA. ..viziSTasya tA0 / 5havAkuyadukuruharijAti-mu0, 10 / 6 bhimAdhikaraNa /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 / 14] aSTamo'dhyAyaH 581 . bhogopabhogayoravizeSa iti cet / na; gndhaadishynaadibhedtstdbhedsiddhH|3| syAnmatam-bhogopabhogayoravizeSaH / kutaH ? sukhAnubhavananimittatvAbhedAditi; tannaH kiM kAraNam ? gndhaadi-shynaadibhedtstdbhdsiddhH| gandhamAyaziraHsnAnavastrAnapAnAdiSu bhogvyvhaarH| zayanAsanAGganAhastyazvarathyAdiSUpabhogavyapadezaH / tA etA jJAnAvaraNAdInAm uttaraprakRtayaH saMkhyeyA uktAH / jJAnAvaraNasya nAmnazcA'saMkhyeyA api bhavantItyAptopadezaH / vyAkhyAtaH prakRtibandhavikalpaH, ataH paraM sthitibandhavikalpaM vyAkhyAsyAmaH / Aha-vyAkhyAsyati bhavAn sthitibandham , idaM tu saMzemahe kimasAMvabhihitalakSaNAt pUrva smAt prakRtibandhAt viziSTAt arthAntarabhUtakarmaviSaya Ahosvit tasyaiva prAthamakalpikasya karmaNaH prakRtibandhavyapadezavat paryAyAntaranirdeza iti ? atra brUmahe-asthAne'yaM sNshyH| kutaH ? yasmAdetAsAmeva prakRtInAm anekabhedAnAM yathAsvamanirjIrNAnAM yAvantaM kAlamavasthAnaM Azraya- 1. vinAzAbhAvAt tasmin sthitibandhavivakSA, sA punaH sthitirubhayathA-'parAvarA c| prakRSTAt praNidhAnAt parA, nikRSTAt praNidhAnAt 'avraa| yadyevam ucyatAM kiyatkAleyaM karmaprakRtiriti ? atrocyate sati vaktavye. AditastisagAmantarAyasya ca triMzatsAgaropamakoTI koTyaH parA sthitiH // 14 // Adita iti vacanaM madhyAntanivRttyartham / / madhye ante vA tisRNAM prahaNaM mAbhUdityevamarthamAdita ityucyate, Adau AditaH tasaprakaraNe-"AdhAdibhya upasaMkhyAnam"[.. ] iti ts| tisaNAmiti vacanam avadhAraNArtham / 2 / Adita ityucyamAne iyatInAM prakRtInAM grahaNa mityavadhAraNaM na syAt , ato'vadhAraNArtha tisRNAmityucyate / antarAyasya ceti kramabhedavacanaM samAnasthitipratipattyartham / 3 / mUlaprakRtikramamulladhyAntarAyasya cetyucyate samAnasthitipratipattyartham / kA punarasau samAnasthitiH ? triMzatsAgaropamakoTIkoTyaH / uktaparimANaM sAgaropamam / koTIkoTya iti dvitve bahutvAnupapattiH iti cet ; na; raajpurussvtttsiddhH|| syAnmatam-yathA grAmo grAmo ramaNIya iti vIpsAyAM dvitvenaiva gatatvAt bahuvacanaM na prayujyate tathA koTI 25 koTya ityatrApi vIpsAyAM dvitvena gatatvAt bahvarthasya bahuvacanaM na prApnoti ? tanna; kiM kAraNa rAjapuruSavattatsiddheH / yathA rAjJaH puruSaH rAjapuruSa iti, evaM koTInAM koTyaH koTIkoTyaH iti vRttidrssttvyaa| parAbhidhAnaM jaghanyasthitinivRttyartham / 5 jaghanyasthitinivRttyartha parA utkRSTA ityrthH| sA kasyeti ceta? ucyate saMkSipaJcendriyaparyAptakasya parA sthitiH / 6 / saMjJinaH paJcendriyasya paryAptakasya jJAnadarzanAvaraNavedanIyAntarAyANAM triMzatsAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitirbhavati / anyeSAmAgamAt saMpratyayaH / 7 / anyeSAmekendriyAdInAmAgamAt saMpratyayo bhavati / tadyathA ekendriyaparyAptakasya eksaagropmsptbhaagaastryH| dvIndriyapayoptakasya paJcaviMzatisAgaropamasapta rAne kisI ya . . pa . parAparAca mu0, taa0| sUtrakAraH svayameva / bhagavAm-zra0 / 2 sthitibndhH| 3 ayuktH| 5 aparA mu0||
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 582 tattvArthavArtike [8 / 15-17 bhAgAH trayaH / trIndriyaparyAptakasya paJcAzatsAgaropamasaptabhAgAstrayaH / caturindriyaparyAptakaraya sAgaropamazatasaptabhAgAstrayaH / asaMjJipazca ndriyAparyAptakasya sAgaropamasahasrasaptabhAgAstrayaH / saMjJipaJcendriyAparyAptakasyAntaHsAgaropamakoTIkoTyaH / ekendriyAparyAptakasya ta eva bhAgAH palyo pamasyAsaMkhyeyabhAgonAH / dvitricatuHpaJcendriyA'paryAptasaMjJinAM ta eva bhAgAH palyopamA (ma) 5 sNkhyeybhaagonaaH| yasya karmaNaH sthitimatiladhyAnyakarmasthitirabhihitA tasya khalu vedanIyAnantaroddezabhAjaH saptatirmohanIyasya // 15 // sAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitirityanuvartate / iyamapi parA sthitiH sNjnyipncendriypryaaptksyaavseyaa| itareSAmekendriyAdInAM yathAgamam / tadyathA-paryAptakaikadvitricaturindriyANAmeka10 paJcaviMzatipaJcAzacchatasAgaropamANi yathAsaMkhyam , aparyAptakaikendriyasya palyopamAsaMkhyeya bhAgonA saiva sthitiH / dvIndriyAdInAmapi saiva palyopamA(ma)saMkhyeyabhAgonA paryAptakAsabjipazcendriyasya sAgaropamasahasram , tasyaivAparyAptakasya sAgaropamasahasraM palyopamasaMkhyeyabhAgonam , aparyAptakasaMjhinaH antaHsAgaropamakoTIkoTyaH / Aha-nirdiSTA pazcAnAM karmaprakRtInAM sthitiH, athopariSTayoH kA parA sthitiriti ? 15 atrocyate viMzatinImagotrayoH // 16 // sAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitirityanuvartate / iyamapyutkRSTA saMjJipaJcendriyaparyAptakasya / ekendriyAdInAM yathAgamam / tadyathA-ekendriparyAptakasyaikasAgaropamasaptabhAgau dvau / dvIndriyaparyApta kasya pazcaviMzatisAgaropamasaptabhAgau dvau| trIndriyaparyAptakaraya paJcAzatsAgaropamasatabhAgau dvau / 20 caturindriyaparyAptakaraya sAgaropamazatasaptabhAgau dvau / asaMjJipaJcendriyaparyAptakasya sAgaropamasahasra saptabhAgau dvau| saMjJipazcandriyAparyAptakasya antaHsAgaropamakoTIkoTyaH / ekendriyAparyAptakaraya tAveva bhAgau palyopamAsaMkhyeyabhAgonau / dvitricatuHpaJcendriyAparyAptakAsaMjhinAM saiva sthitiH palyopamA(ma)saMkhyeyabhAgonA / Aha-AyuSaH kotkRSTA sthitiriti ? atrocyate trayastriMzatsAgaropamANyAyuSaH // 17 // punaH sAgaropamagrahaNAt koTIkoTInivRttiH / / sAgaropamagrahaNe'nuvartamAne punaH sAgaropamagrahaNaM koTIkoTInivRttyartham / parA sthitirityanuvartate eva / asyApyutkRSTA sthitiHsaMjJiparyAptakasyaiva / itareSAM yathAgamam / tadyathA asajJipaJca driyaparyAptakasya palyopamasyAsaMkhyeyabhAgaH / zeSANAm utkRSTA puurvkottii| ___ Aha-aSTAnAmapi karmaprakRtInAM vyAkhyAtA parA sthitiH / atha tAsAmeva kA jaghanyA sthitirityupadizyate-anyakarmasthitivizeSAdhikatvAt / AnupUryollaGghanena amuSyaiva tAvat svasaMvedyaphalasya vedyasya veditavyA sthitiH 1 antarAyasya / 2 aparyAptasaM-mu0, mU0,da0, ba0, tA0 /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 / 18-23 ] aSTamo'dhyAyaH 583 aparA dvAdaza muhUrtA vedanIyasya // 18 // sUkSmasAmparAya iti vAkyazeSaH / athAnupUrvyavizeSAtyaye sati mohAyurvyavahitayorantyayoH kA jaghanyA sthitiriti ? ucyate nAmagotrayoraSTau // 16 // atrApi sUkSmasAmparAya iti vAkyazeSaH / muhUrtA ityanuvartate, aparA sthitiriti c| 5 athAnyAsAM karmaprakRtInAM kA jaghanyA sthitiriti ? ucyate zeSANAmantarmuhUrtI // 20 // aparA sthitirityanuvartate / tatra jJAnadarzanAvaraNAntarAyANAM sUkSmasAmparAye, mohanIyasyAnivRttibAdarasAmparAye, AyuSaH saMkhyeyavarSAyuSSu tiryatu manuSyeSu ca / Aha-ubhayI jJAnAvaraNAdInAmabhihitA sthitiH / athAnubhavaH kiMlakSaNa iti ? atrocyate- 10 vipAko'nubhavaH // 21 // viziSTaH pAko nAnAvidho vA vipaakH|1| jJAnAvaraNAdInAM karmaprakRtInAm anuprahopaghAtAtmikAnAM pUrvAsravatIbramandabhAvanimitto viziSTaH pAko vipAkaH / dravyakSetrakAlabhavabhAvalakSaNanimittabhedajanitavaizvarUpyo nAnAvidho vA pAko vipAkaH / asAvanubhava ityAkhyAyate / zubhapariNAmAnAM prakarSabhAvAt zubhaprakRtInAM prakRSTo'nubhavaH azubhaprakRtInAM nikRssttH| azubhapariNAmAnAM 15 prakarSabhAvAt azubhaprakRtInAM prakRSTo'nubhavaH zubhaprakRtInAM nikRssttH| sa evaM pratyayavazAdupAtto'nubhayo / dvidhA pravartate-svamukhena paramukhena c| sarvAsAM mUlaprakRtInAM svamukhenaivAnubhavaH / uttaraprakRtInAM tu tulyajAtIyAnAM paramukhenApi bhavati AyurdarzanacAritramohavarjAnAm / na hi nArakAyurmukhena tiryagAyurmanuSyAyurvA vipacyate, nApi darzanamohaH cAritramohamukhena, cAritramoho vA darzanamohamukhena / Aha-abhyupemaH prAgupacitanAnAprakArakarmavipAko'nubhava iti, idaM tu na vijAnImaH kimayaM prasaMkhyAto'prasaMkhyAtaH iti ? atrocyate-prasaMkhyAto'nubhUyata iti mahe / kutaH ? yataH sa yathAnAma // 22 // jhAnAvaraNAdInAM savikalpAnAM pratyekamanvarthasazAnirdezAvanubhavasaMpratyayaH / / jhAnAvaraNasya phalaM jJAnAbhAvaH, darzanAvaraNasya phalaM darzanazaktyuparodha ityevamAdyanvarthasajJAnirdezAt 25 sarvAsa karmaprakRtInAM savikalpAnAm anubhavasaMpratyayo jAyate / ____ Aha-yadi vipAko'nubhavaH pratijJAyate, tatkarmAnubhUtaM sat kimAvaraNavadavatiSThate, AhosviniSpIDitasAraM pracyavate iti ? atrocyate tatazca nirjarA // 23 // pUjitakarmaparityAgo nirjarA / / pIDAnuprahAvAtmane pradAyAbhyavahRtodanAdivikAravat 30 vyAvartate sthitikSayAdavasthAnAbhAvAt / -ranyayoH mu0| 2 nAnAvA tA0, 10, muu0|3 nAmnA nirmaatH| sNkhyaa-mu0| 4 ksamAsyAdivat / 5-naM pra-mu0, 20,0 /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 584 tattvArthavArtike [823 sA dviprakArA bipAkajetarA ca / 2 / sA dviprakArA veditvyaa| kutaH ? vipAkajetarA ceti / tatra caturgatAvanekajAtivizeSAvaghUrNite saMsAramahArNave ciraM paribhramataH zubhAzubhasya karmaNa audayikabhAvodIritasya krameNa vipAkakAlaprAptasya' yasya yathA / sadasadvecatAnyataravikalpabaddharaya tasya tena prakAreNa vedyamAnasya yathAnubhavodayAvalisroto'nupraviSTasyArabdha phalasya sthitikSayAdudayAgataparibhuktasya yA nivRttiH sA vipAkajA nirjarA / yatkarmAprAptavipAkakAlamaupakramikakriyAvizeSasAma.danudIrNa balAdudIrya udayAvaliM pravezya vedyate AmrapanasAdipAkavat sA avipaaknirjraa| nimittAntarasamuccayArthazvazabdaH / 3 / "tapasA nirjarA [12] iti vakSyate, tasya samuccayArthazvazabdaH kriyate-tatazca bhavati anyaMtazceti / saMvarAtparatra pATha iti cet ; na; anubhavAnuvAdaparihArArthatvAt / 4 / syAnmatam-saMvarA10 nirjarA paratra paThitavyA 'yathodezaH tathA nirdezaH' iti tannaH kiM kAraNam ? anubhavAnuvAdaparihArArthatvAt, tatra hi pAThe kriyamANe vipAko'nubhava iti punaranuvAdaH kartavyaH syAt / pRthanirjarAvacanamanarthakaM bandhe'ntarbhAvAditi cet naH arthAparijJAnAt |sh syAmmatamyathA puNyapApayoH pRthagrahaNaM na kRtaM bandhe'ntarbhAvAta tathA nirjarA api uktana krameNa anubhava- . bandhe'ntarbhavati iti pRthagasyA grahaNamanarthakamiti; tanna; kiM kAraNam ? arthAparijJAnAt / phaladAna15 sAmarthyamanubhava ityucyate / tato'nubhUtAnAmAttavIryANAM pudgalAnAM nivRttinirjaretyayamarthabhedaH / evaM ca kRtvA tatazceti apAdAnanideza upapanno bhavati, itarathA hi bhedAbhAvAnopapadyate / ___laghvarthamihaiva tapaseti vaktavyamiti cet ; na; saMgharAnugrahatantratvAt / / syAdetat-laghvarthami haiva tato nirjarA tapasA ca' iti vaktavyaM punarnirjarAgrahaNamAkarSa(-NaM vyartha)miti; tanna; kiM kAraNam ? saMvarAnugrahatantratvAt-tapasA nirjarA ca bhavati saMvarazceti / dharme'ntarbhAvAt saMgharahetutvamiti cet ; naH pRthaggrahaNasya prAdhAnyakhyApanArthatvAt / / syAnmatam-uttamakSamAmArdavArjavAdiyoge uttamaM tapaH saMvaraheturiti vakSyate tatastatrAntarbhAvAt saMbarahetutvasiddheH, iha vacanAJca nirjarAhetutvanirjJAnAt pRthak tatra tapograhaNamanarthakamiti;- tanna; kiM kAraNam ? pRthagrahaNasya prAdhAnyakhyApanArthatvAt / sarveSu saMvaranirjarAhetuSu tapaH pradhAnabhUtamityetasya jJApanArtha punastapograhaNaM kriyate / uktaM ca . "kAryamaNovacigutto jo tavasA ceTade anneyvihN| so kammaNijarAe vipulAe baTTade maNussotti // "[ ] tata iha tapovacanaM gauravaM janayati iti na kRtam / / tAH punaH karmaprakRtayo dvividhAH-ghAtikA aghAtikAzceti / tatra jJAnadarzanAvaraNamohAntarAyAkhyA ghaatikaaH| itarA aghAtikAH / ghAtikAzcApi dvividhA-sarvaghAtikA dezaghAtikAzceti / tatra kevalajJAnAvaraNanidrAnidrApracalApracalAstyAnaddhinidrApracalAkevaladarzanAvaraNadvAdazakaSAyadarzanamohAkhyAH viMzatiprakRtayaH srvghaatikaaH| jJAnAvaraNacatuSkadarzanAvaraNatrayAntarAyapaJcakasajvalananokaSAyasaMjJikAH dezaghAtikAH / avaziSTAH prakRtayaH aghaatikaaH| tathedamaparamavaseyam-zarIranAmAdayaH sparzAntA agurulaghUpaghAtaparaghAtAtapodyotapratyekazarIrasAdhAraNazarIrasthirAsthirazubhAzubhanirmANanAmAkhyAzca pudglvipaakprdaaH| AnupUrvyanAma kSetravipAkakaram / AyurbhavadhAraNaphalam / avaziSTAH prakRtayo jIvavipAkahatava iti / evamanubhavabandho vyAkhyAtaH / 1-sasya yathA mu0,90, b0| 2-udhakarmasvasthi-mu0,-dhakarmasyasthi-da0, 20 / 3-mikaMkitA0, 0 / tpsaa| 5 pRthaggrahaNam / 6 kAyamanovacogupto yaH tapasA ceSTate anekavidham / saH karmanirjarAyA vipulAyA. vartate manuSyaHyA . vahadi mu0, 20, 20, tA0, mU0 /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH 585 824 ] idAnIM pradezabandho vaktavyaH, tasmiMzca vaktavye sati ime nirdeSTavyAH - kiMhetavaH kadA, kutaH, kiMsvabhAvAH, kasmin kiMparimANAzceti ? tadarthamidaM yathAsaMkhya parigRhItatatpraznApekSAbhedaM sUtraM praNIyate y nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt sUkSmaikakSetrAvagAhasthitAH sarvAtmapradezeSvanantAnantapradezAH // 24 // nAmnaH pratyayA nAmapratyayAH / nAmeti sarvAH karmaprakRtayaH abhidhIyante, "sa yathAnAma " [ta0 sU0 822] iti vacanAt / nAmAsAM pratyaya iti cet; na; samayavirodhAt |1| atha matametat-nAma pratyayo yAsAM tAH nAmapratyayA iti; tanna; kiM kAraNam ? samayavirodhAt / evaM hi vigrahe kriyamANe nAmakarma eva sarvAsAM prakRtInAM pratyaya iti prAptam, tacca samayaviruddham / anena hetubhAva uktaH / 10 sarveSu bhaveSu sarvataH |2| " dRzyante'nyato'pi " [ ] iti tasi kRte sarveSu bhaveSu sarvata iti bhavati / anena kAlopAdAnaM kRtam, ekaikasya jIvasya atikrAntA anantA bhavA AgAminaH saMkhyeyA asaMkhyeyA anantA vA bhavA bhavanti, teSu sarveSveveti / yogavizeSAditi vacanaM nimittanirdezArtham |3| yogo vyAkhyAtaH kAyavAGmanaskarmalakSaNaH / parasparato viziSyate iti vizeSaH / tato yogavizeSAnnimittAt karmabhAvena pudralA AdI- 15 yanta iti yogavizeSAdityanena nimittanirdezaH kRto bhavati / sUkSmagrahaNaM grahaNayogyasvabhAvapratipAdanArtham |4| grahaNayogyAH pudgalAH sUkSmA na sthUlA iti pratipAdanArtha sUkSmagrahaNaM kriyate / eka kSetrAvagAhaM vacanaM kSetrAntaranivRtyartham |5| AtmapradezakarmapudralaikAdhikaraNavyatiriktakSetrAntaranivRttyarthamekakSetrAvagAha iti vacanaM kriyate / sthitA iti vacanaM kriyAntaranivRttyartham |6| sthitAH karmabhAvamApadyante na gacchanta iti kriyAntaranivRttyarthaM sthitA ityucyate / evaM sUkSmAdigrahaNena karmayogyasvabhAvAnuvarNanaM kRtaM bhavati / 20 sarvAtmapradezeSviti vacanamekapradezAdya pohArtham |7| ekadvitricaturAdipradezeSvAtmanaH karmapradezAH na pravartante, 'ke tarhi ? UrdhvamadhastiryakSu sarveSvAtmapradezeSu vyApya sthitA iti pradarzanArtha 25 sarvAtmapradezeSvityucyate / anantAnanta pradezavacanaM pramANAntaravyapohArtham 8 na saMkhyeyAH nacA'saMkhyeyAH nApyanantAH iti pratipAdanArtham anantAnantapradezA ityucyante / teM khalu pudgalaskandhA abhavyAnantaguNAH siddhAnantabhAgapramitapradezAH ghanAGagulAsaMkhyeyabhAgakSetrAvagAhinaH ekadvitricatuHsaMkhyeyAsaMkhyeyasamayasthitikAH paJcavarNarasa dvigandhacatuHsparzabhAvAH aSTavidhakarmaprakRtiyogyAH yogavazAt AtmanA 30 AtmasAtkrayanta iti pradezabandhaH samAsato veditavyaH / 1- gADhava - tA0, zra0, 60, ba0 / 2 santaH / 3 zraya / 4 kiM tahiM mu0, da0, ba0 / 5 -mUmadhastiryaksarvA - mu0, 50 ba0 / 6 paramANavaH, te anantAnantA api pudgalaskandhA AgatA avizeSeNa etAvanmAtrasUcamazarIraM mahAmatsyAdi sthUlazarIraca vyApya sthitA ityarthaH / 7-tuH saMkhyeyasama - da0, ba0 / tuH saMkhyeyAnantasama - mu0 /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 586 tattvArthavArtike [ 825-26 Aha-bandhapadArthAntaraM puNyapApopasaMkhyAnaM coditam, tadbandhe'ntabhUrtamiti pratyAkhyA tam / tatredaM vaktavyaM ko'tra puNyabandhaH kaH pApabandha iti ? tatra puNya prakRti parigaNanArthamidamucyate savedya zubhAyurnAmagotrANi puNyam // 25 // zubhagrahaNamAyurAdInAM vizeSaNam | 1| zubhaM prazastamityarthaH, tadgrahaNamAyurA dInAM vizeSaNaM draSTavyam - zubhAyuH, zubhanAma zubhagotramiti / zubhAtrividham // 2 // tiryagAyurmanuSyAyurdevAyuriti etattritayaM zubhAyurityucyate / zubhanAma saptatriMzadvikalpam |3| zubhanAma saptatriMzadvikalpamavagantavyam / tadyathAmanuSyagatiH, devagatiH, paJcendriyajAtiH, paJca zarIrANi, trINyaGgopAGgAni, samacaturasrasaMsthAnam, vajrarSabhanArAcasaMhananam, prazastavarNa- gandha-rasa- sparzAH, manuSyagati-devagatyAnupUrvyadvayam, aguru10 laghu-paraghAtocchrAsA'tapodyotaprazastavihAyogatayaH, trasa bAdara-paryApti-pratyekazarIra- sthira- zubha-subhagasusvara-Adeya-yazaskIrtayaH nirmANaM tIrthakaranAma ceti / zubhamekamuccairgotram sadvedyamityetA dvAcatvAriMzatprakRtara puNyasaMjJA iti / 20 ato'nyat pApam // 26 // asmAt puNyasaMjJakakarmaprakRtisamUhAdanyat karma pApamityucyate / tad dvayazItividham / 15 tadyathA - jJAnAvaraNaprakRtayaH pazca, darzanAvaraNasya nava, mohanIyasya paviMzatiH, pacAntarAyasya, narakagatiH, tiryaggatiH, catasro jAtayaH, pana saMsthAnAni paJca saMhananAni, aprazastavarNa- gandha-rasasparzAH, narakagatitiryaggatyAnupUrvyadvayam, upaghAtA-'prazastavihAyogati sthAvara sUkSmA'paryApta-sAdhAraNazarIrA'sthirA 'zubha- durbhaga-duHkharA 'nodayA yazaskIrtayazceti nAmaprakRtayaH catustriMzat, asadvedyam, narakAyuH, nIcairgotramiti / evaM vyAkhyAtaH saprapaJco bandhapadArthaH avadhimanaH paryaya kevalajJAnapratyakSapramANagamyaH tadupadiSTAgamAnumeyaH / iti tattvArthavArtike vyAkhyAnAlaGkAre'Tamo'dhyAyaH samAptaH // 8 // 1 - jJAH tA0, 50, ba0, mu0 2 - sisA - mu0, 60, ba0 /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha navamo'dhyAyaH atrAha-yo'yaM anAdisantatiH paunarbhavikasukhaduHkhahetuH aSTavidhavizeSopacitamUrtiH nAnAjAtivigrahotpAdanapravaNaH 'pauruSeyaH sarvAtmapradezAveSTanasamarthaH karmabandhaH sa kenacidupAyenApi nAma kasyacit anAtyantikaH syAditi ? atrocyate-bhavati hi keSAcidAtyantikastadvinAzaH yasmAttadarthameva bhagavadbhirahadbhirupadiSTa: AsravanirodhaH sNvrH||1|| athavA, Aha-kathaM punaretadAhitavaicitryaM nAnAsravApAditaM jJAnAvaraNAdikarma sambandhaM nopayAditi ? atrocyate-saMvarAt / ko'sau saMvara iti ? 'ata Aha-AsravanirodhaH saMvara iti / athavA, bandhapadArtho nirdiSTaH / idAnIM tadanantaroddezabhAjaH saMvarasya nirdezaH prAptakAla iti; ata idamAha-AsravanirodhaH saMvara iti / atha ko'yamAsravanirodhaH ? karmAgamanimittA'prAdurbhUtirAsravanirodhaH / / karmAgamanimittaM bahuvikalpaM vyAkhyAtam , tasya kAyavAanaHprayogasya svAtmalAbhaheM tvasanidhAnAt aprAdurbhUtirAnavanirodha ityucyate / Aha-yadi ayamAsravanirodhaH vyAkhyAryatAm idAnIM saMvara iti ? atrAbhidhIyate-sa na vyAkhyAtavyaH / kiM kAraNam ? yasmAt tannirodhe sati tatpUrvakakarmAdAnAbhAvaH saMvaraH / / kAraNAbhAvAt kAryAbhAva iti tasminnAsrave niruddhe tatpUrvakasyAnekaduHkhabIjajananasya karmaNaH upanipAtAbhAvo yaH sa saMvaraH / 'abhimataH' iti vAkyazeSaH / tathAnirdezaH kartavya iti cet, na; kArya kAraNopacArAt / 3 / syAdetat-yadyayamathe iSTastathA nirdezaH kartavyaH yathA gamako bhavati-Asravanirodhe sati saMvaraH, AsravanirodhAditi vA ? 20 tannaH kiM kAraNam ? kArye kAraNopacArAt / yathA annaM vai prANA iti annakAryeSu prANeSu annopacAraH tathA AsravanirodhakArye saMvare AsravanirodhopacAraH kRtaH / nirudhyate'nenaM nirodha iti / athavA, nAyaM bhAvasAdhanaH niruddhinirodha iti / kiM tarhi ? karaNasAdhanaH-nirudhyate yena sa nirodha iti / tathA saMvarazabdo'pi karaNasAdhanaH-saMbriya- . te'neneti / kaH punarasau ? guptyAdiH vkssymaannH| tena bhayaM kriyate iti sAmAnAdhikaraNyamu- 25 papadyate / yogavibhAgo vA / / athavA, yogavibhAgo'tra draSTavyaH, AsravanirodhaH 'hitArthinA kartavyaH' iti vAkyazeSaH / tasya kiM prayojanamiti cet ? ata Aha-saMvara iti / saMvaraH prayojanamasyetyarthaH / kaH punarasau ? . mithyAdarzanAdipratyayakarmasaMvaraNaM saMvaraH / 6 / mithyAdarzanAdayaH pratyayA vyAkhyAtAH, 30 tadupAdAnasya karmaNaH saMvaraNaM saMvara iti nirdhiyate / 1.pauruSeNa yaH-mu0, da0, ba0 / puruSakRtaH / 2 bhagavadbhirupa-mu0, 90, ba0 / 3 virodhaH-10 / 4 ata evaah-mu0| ata eva ata sAha-da0, b0|5-hetutvs-mu0| 6-taamityvedaa-mu0,90,0| 7-janakasya mu0, da0, va0 / 8 guptyAdikena / 6 AsravanirodhaH saMvara iti / 21
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 588 tattvArthavArtike [11 sa dvadhA dravyabhAvabhedAt / / saMvaro dvadhA vyavatiSThate / kutaH ? dravyabhAvabhedAt / saMsAranimittakriyAnivRttirbhAvasaMvaraH / / Atmano dravyAdihetuka vAntarAvAptiH saMsAraH, - tanimittakriyApariNAmasya nivRttirbhAvasaMvara iti vyapadizyate / / tannirodhe tatpUrvakakarmapudgalAdAnavicchedo dravyasaMvaraH / / tasya saMsArakAraNasya bhAva5 bandhasya niroghe tatpUrvakasya karmapudralasya nirAso dravyasaMvara iti nizcIyate / tadvibhAvanArtha guNasthAnavibhAgavacanam / 10 / tasya saMvarasya vibhAvanArtha guNasthAnavibhAgavacanaM kriyate / tadyathA mithyAdRSTi-sAsAdanasamyagdRSTi-samyamithyAdRSTi-asaMyatasamyagdRSTi-saMyatAsaMyata-pramattasaMyatA-'pramattasaMyatA 'pUrvakaraNA-'nivRttibAdarasAmparAya-sUkSmasAmparAya-upazamaka-kSapaka-upAzAmta-kSINakaSAyavItarAgachanmastha-sayogi-ayogakevalibhedAt caturdazaguNasthAnavikalpaH // 11 // mithyAdRSTiH sAsAdanasamyagdRSTiH samyAithyAdRSTiH asaMyatasamyagdRSTiH saMyatAsaMyataH pramattasaMyataH apramattasaMyataH apUrvakaraNopazamakakSapako anivRttibAdarasAmparAyopazamakakSapako sUkSmasAmparAyopazamakakSapako upazAntakaSAyavItarAgachadmasthaH kSINakaSAyavItarAgachadmasthaH sayogakevalI ayogakevalI caivaM bhedAt caturdazaguNasthAnavikalpo veditavyaH / tatra mithyAdarzanodayavazIkRto mithyASTiH / 12 / teSu mithyAdarzanakarmodayena vazIkRto jIvo mithyAdRSTi rityabhidhIyate / yatkRtaM tattvArthAnAmazraddhAnam / tatra jJAnAvaraNakSayopazamApAditAni trINyapi jJAnAni mithyAjJAnavyapadezabhAji bhavanti / tasya vikalpAH praagvyaakhyaataaH| te sarve samAsena dvidhA vyavatiSThante-hitAhitaparIkSAvirahitAH parIkSakAzceti / tatraikendriyAdayaH sarve saMjhiparyAptakavarjitAH hitAhitaparIkSAvirahitAH, paryAptakA ubhaye'pi bhavanti / yadudayAbhAve'nantAnubandhikaSAyodayavidheyIkRtaH saasaadnsmygdRssttiH|13| tasya mithyAdarzanasyodaye nivRtte anantAnubandhikaSAyodayakaluSIkRtAntarAtmA jIvaH sAsAdanasamyagdRSTirityAkhyAyate / mithyAdarzanodayanivRttiH kathamiti cet ? ucyate-anAdimithyA dRSTivyaH SaDviMzatimohaprakRtisatkarmakaH sAdimithyAdRSTiyaM SaDviMzatimohaprakRtisatkarmakaH saptaviMzatimo25 haprakRtisatkarmako vA aSTAviMzatimohaprakRtisatkarmako vA prathamasamyaktvaM gRhItumArabhamANaH zubhapariNAmAbhimukhaH antarmuhUrtamanantaguNavRddhathA vardhamAnavizuddhiH, caturSu manoyogeSu anyatamena manoyogena, caturpu vAgyogeSu anyatamena vAgyogena audArikavaikriyikakAyayogayoranyatareNa kAyayogena vA samAviSTaH hIryamAnAnyatamakaSAyaH sAkAropayogaH, triSu vedeSvanyatamena vedena saMzlezavirahitaH vardhamAnazubhapariNAmapratApena sarvakarmaprakRtInAM sthitiM hrAsayan , azubhaprakRtInAmanubhAgabandhamapasArayan zubhaprakRtInAM rasamudvartayan trINi karaNAni kartumupakramate-athApravRttakaraNam , apUrvakaraNam, anivRttikaraNaM ceti / tAni trINyapi karaNAni pratyekamantamuhartakAlAni / tatra antaHkoTIkoTisthitikAni karmANi katvA athApravRttakaraNasya AdisamayaM kAlAdilabdhyupetaH pravizati / idaM tu karaNaM prAk na kadAcidapi pravRttam, ata evAsyAnvartha saMjJA-yathedaM karaNaM na tathA prAk pravRttamityathApravRttimiti / tatrAdye samaye jaghanyA 35 vizuddhiralpA, dvitIye samaye jaghanyA'nantaguNA, tRtIye samaye jaghanyA anantAna evamAdi antamuhUrtaparisamApteH, tataH prathamasamaye utkRSTA anantaguNA, dvitIyasamaye utkRSTA ana paryAva | bhAvAnta-tA0, 02 bhAvasaMvarasya mu0| bhAvasaMsArasya 90, ba0 / 3-STirabhi-mu0, 20,014-maannuutnk-mu.| -mAnanyUnatamaka-da. / 5 bhayedaM mu0| 6-nyA'nantaguNA-tA, zra0, mu.| . dvitIye mu0, 20, b.| dvitIyasamayenutka-tA0 /
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1] navamo'dhyAyaH ntaguNA evamAdi athApravRttakaraNacaramasamayAnnetanyA / evamete nAnAjIvAnAmasaMkhyeyalokapramANAH pariNAmavikalpAH samA viSamAzca bhavati / 'teSAM samudAyarUpamathApravRttakaraNam / apUrvakaraNasya prathamasamaye jaghanyA vizuddhiralpA, tasyaivotkRSTA anantaguNA, dvitIyasamaye jaghanyA anantaguNA tasyaiva utkaSTA anantaguNA, evamA antarmuhUrtaparisamApteH / ta ete nAnAjIvAnAmasaMkhyeyalokapramANAH pariNAmavikalpA niyamena viSamA eva parasparataH / teSAM samudAyarUpamapUrvakaraNam , 5 atevaasyaatyntaapuurvtvaadnvrthsNjnyaa| anivRttikaraNakAle nAnAjIvAnAM prathamasamaye pariNAmA ekarUpA eva, dvitIyasamaye tato'nantaguNA ekarUpA eva, evam A antrmuhuurtprismaaptH| teSAM samudAyarUpamanivRttikaraNam / ata evAsyAnvarthanAma parasparato nivRttyabhAvAdanivRttikaraNamiti / 'tatrAthApravRttakaraNe sthitikhaNDanamanubhAgakhaNDanaM guNazreNI guNasaMkramo vA nAsti kevalamanantaguNavRddhathA vizuddhathan aprazastaprakRtIranantaguNAnubhAgahInA badhnAti, prazastaprakRtIcAnantaguNarasavRddhAH, sthitimapi palyopamasaMkhyeyabhAgahInAm / apUrvakaraNA'nivRttikaraNayoH sthitikhaNDanAdIni saMbhavanti sthitibandhazca krameNa hIyate / azubhaprakRtInAmainubhAgabandho'nantaguNahAnyA zubhaprakRtInAM cAnantaguNavRddhathA vartate / tatrAnivRttikaraNakAlasya saMkhyeyeSu bhAgeSu gateSvantarakaraNa. mArabhate, yena mithyAdarzanakarmaNa udayaghAtaH kriyate / tatazvaramasamaye mithyAdarzanaM tridhA vibhaktaM karoti-samyaktvaM mithyAtvaM samyamithyAtvaM ceti / etAsAM tisRNAM prakRtInAm anantAnuba- 15 dhikrodhamAnamAyAlobhAnAM codayAbhAve'ntarmuhUrtakAlaM prathamasamyaktvaM bhavati / tadante jaghanyena. ekasamaye utkarSaNAvalikASaTake'vaziSTe yadA anantAnubandhikrodhamAnamAyAlobhAnAmanyatamasyodayo bhavati tadA sAsAdanasamyagdRSTirityucyate / ata evAsyAnvarthasaMjJA-AsAdanaM virAdhanam , sahAsAdanena vartata iti sAsAdanA, sAsAdanA samyagdRSTiyasya so'yaM sAsAdanasamyagdRSTiriti / tasya mithyAdarzanodayAbhAve'pi anantAnubandhyudayAt trINi jJAnAni ajJAnAnyeva bhavanti / ata 2. evAsyAnvarthasaMjJA-anantaM mithyAdarzanaM tadanubandhanAdanantAnubandhIti / sa hi mithyAdarzanodayaphalamApAdayan mithyAdarzanameva pravezayati / samyamithyAtvodayAt samyamithyAdRSTiH / 14 / samyamithyAtvasaMjJikAyAH prakRterudayAt AtmA kSINAkSINamadazaktikodravopayogApAditeSatkaluSapariNAmavat tattvArthazraddhAnAzraddhAnarUpaH samyAithyAdRSTirityucyate / ata evAsya trINi jJAnAni ajJAnamizrANi ityucyante / 25 samyaktvopetazcAritramohodayAdipA(yAdApA)ditA'viratirasaMyatasamyagdRSTiH1za aupazamikena kSAyopazamikena kSAyikeNa vA samyaktvena samanvitaH cAritramohodayAt atyantamaviratipariNAmapravaNo'saMyatasamyagdRSTiriti vyapadizyate / tasya trINyapi jJAnAni samyagjJAnavya- ... padezamarhanti tattvArthazraddhAnasamAvezAt / ita avaM guNasthAneSu niyamena samyaktvam / / dviviSayaviratyaviratipariNataH saMyatAsaMyataH // 16 // etadAdIni guNasthAnAni cAritramohasya 30 kSayopazamAdupazamAt kSayAca bhavanti / tatrAnantAnubandhikaSAyAH kSINAH syurakSINA vA, "te ca apratyAkhyAnAvaraNakaSAyAzca sarvaghAtina eva, teSAmudayakSayAt sadupazamAca, pratyAkhyAnAvaraNakaSAyAH sarvaghAtina eva teSAmudaye sati saMyamalabdhAvasatyAm , sajvalanakaSAyAH nava nokapAyAzca dezaghAtina eva, teSAmudaye sati saMyamAsaMyamalabdhirbhavati / tadyogyayA prANIndriyaviSayayA viratAviratavRttyA pariNataH saMyatAsaMyata ityAkhyAyate / 1 eSAM mu0, tA0 / 2 anAthA-mu0, d0,0| 3-Nepisthi-mu0, 20,0|-nyaa mu0| 5-nubhv-mu0| 6 samyaktvami-tA0, zra, muu0| 7 tathA mu0, ba0 /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 560 tattvArthavArtike [1 pariprAptasaMyamaH pramAdavAn prmttsNytH|17| anantAnubandhikaSAyeSu kSINeSvakSINeSu vA prAptodayakSayeSu aSTAnAM ca kaSAyANAM udayakSayAt teSAmeva sadupazamAt sajvalananokaSAyANAm udaye saMyamalabdhirbhavati / tanmUlasAdhanopapAditopajananaM bAhyasAdhanasannidhAnAvirbhAvamApadyamAnaM prANendriyaviSayabhedAt dvitayIM vRttimAskandantaM saMyamopayogamAtmasAtkurvan paJcadazavidhapramAda5 vazAt kizcitpraskhalitacAritrapariNAmaH pramattasaMyata ityAkhyAyate / pramAdavirahito'pramattasaMyataH / 18 / pUrvavat saMyamamAskandan pUrvoktapramAdavirahAt avicalitasaMyamavRttiH apramattasaMyataH smaakhyaayte| ita Urdhva guNasthAnAnAM caturNA dve zreNyau bhavataHupazamakazreNI kSapakazreNI ceti / yatra mohanIyaM karmopazamayannAtmA Arohati sopazamakazreNI / yatra tatkSayamupagamayannudracchati sA ksspkshrennii| apUrvakaraNapariNAma upazamakaH kSapakazcopacArAt / / 9 / prAgvyAkhyAto'pUrvakaraNapariNAmaH, tadvizuddhivazena zreNImArohayamapUrvakaraNa iti vyapadezamaznute / tatra karmaprakRtInAM nopazamo nApi kSayaH kintu pUrvatrottaratra ca upazamaM kSayaM vA'pekSya upazamakaH kSapaka iti ca ghRtghttvdupcryte| anivRttipariNAmavazAt sthUlabhAvenopazamakaH kSapakazvAnivRttibAvarasAmparAyau / 20 / 15 pUrvokto'nivRttipariNAmaH, tadvazAt karmaprakatInAM sthalabhAvenopazamakaH kSapakazcAnivRttibAdarasAmparAyAviti bhASyete / tatra upazamanIyAH kSapaNIyAzca prakRtaya uttaratra vakSyante / sUkSmabhAvenopazamAt kSapaNAcca sUkSmasAmparAyau / 21 / sAmparAyaH kaSAyaH, sa yatra sUkSmabhAvenopazAnti kSayaM ca Apadyate to sUkSmasAmparAyau veditavyau / sarvasyopazamAt kSapaNAcca upazAntakaSAyaH kSINakaSAyazca / 22 / sarvasya mohasyopa. 20 zamAt kSapaNAca upazAntakaSAyaH kSINakaSAya iti ca vyapadezamahataH / ghAtikarmakSayAdAvirbhUtajJAnAdyatizayaH kepalI / 23 / ghAtikarmaNAmatyantakSayAt AvirbhUtasvabhAvA'cintyakevalajJAnAdyatizayavibhUtirbhagavAn kevalItyabhilapyate / sa dvividho yogabhAvAbhAvabhedAt / 24 / sa kevalI dvidhA bhidyte| kutaH ? yogabhAvAbhAvabhedAt-yogavAn sayogIti gIyate tadabhAvAdayogIti ca / tatra mithyAtvapratyayasya karmaNaH tadabhAve saMvaraH zeSe // 25 // tatra mithyAtvaprAdhAnyena yatkarmAsravati tanirodhAt zeSe sAsAdanasamyagdRSTyAdau tatsaMvaro bhavati / kiM punastat ? mithyAtvanapuMsakavedanarakAyurnarakagatyekadvitricaturindriyajAtihuNDa saMsthAnA'saMprAptasRpATikAsaMhana - nanarakagatiprAyogyAnupUrvyA''tapasthAvarasUkSmA'paryAptakasAdhAraNazarIrasaMjJakaSoDazaprakRtilakSaNam / asaMyamatrividho'nantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnodayavikalpAt / 26 / asaMyamastrii. vidho vedivyaH / kutaH ? anantAnuban tatpratyayasya tadabhAve saMvaraH / 271 tatpratyayasya karmaNaH tadabhAve saMvaro'vaseyaH / tadyathAnidrAnidrApracalApracalAstyAnagRddhadhanantAnubandhikrodhamAnamAyAlobhastrIvedatiryagAyustiryaggaticatuH - . saMsthAnacatuHsaMhananatiryaggatiprAyogyAnupUryodyotA'prazastavihAyogatidurbhagaduHsvarAnAdeyanIcairgotra - saMjJakAnAM pazcaviMzatiprakRtInAm anantAnubandhikaSAyodayakRtAsaMyamapradhAnAsravANAm ekendriyAdayaH 35 sAsAdanasamyagdRSTyantAH bandhakAH, tadabhAve tAsAmuttaratra saMvaraH / apratyAkhyAnAvaraNakrodhamAna 25 -pajanaM-mu0, zra0, 90, muu0| 2 cApe-tA0, zra0, muu0| 3-nnddksN-mu.| -saasuu-mu.| 5-mvik-0|
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH hAra ] mAyAlobha manuSyAyurmanuSyagatyaudArikazarIra tadaGgopAGgavajrarSabhanArAca saMhnanamanuSyagatiprAyogyAnupUrvyanAmakAnAM dazAnAM prakRtInAm apratyAkhyAna kaSAyodaya kRtAsaMyamahetukAnAm ekendriyAdayaH asaMyatasamyagdRSTyantA bandhakAH, tadabhAvAdUrdhvaM tAsAM saMvaraH / samyaGmithyAtvaguNenAyurna badhyate / pratyAkhyAnAvaraNakrodhamAnamAyAlobhAnAM catasRNAM prakRtInAM pratyAkhyAnakaSAyodayakAraNAsaMyamAsravANAm ekendriyaprabhRtayaH saMyatAsaMyatAvasAna bandhakAH, tadabhAvAt upariSTAt tAsAM saMvaraH / 561 pramAdopanItasya tadabhAve nirodhaH |28| pramAdopanItasya karmaNaH pramattasaMyatAdUrdhvaM tadbhAvAnnirodhaH pratyetavyaH / kiM punastat ? asadvedyA'ratizokA'sthirA'zubhA'yazaskIrtivikalpam / devAyurbandhArambhasya pramAda eva hetu:, apramAdo'pi tatpratyAsannaH, tata UrdhvaM tasya saMvaraH / kaSAyAnaMvasya tannirodhe nirAsaH | 26 | kaSAya evAsravo yasya karmaNaH na pramAdAdistasya tannirodhe tannirAso'vaseyaH / sa eva kaSAyaH pramAdAdivirahitaH tIvramadhyamajaghanyabhAvena triSu 10 guNasthAneSu vyavasthitaH / tatrA'pUrvakaraNasyAdau saMkhyeyabhAge dve karmaprakRtI nidrApracale badhyete / tata Urdhva saMkhyeyabhAge triMzatprakRtayaH - devagatipaJcendriyajAtivaikiyikAhAra kataijasakArmaNazarIrasamacaturasrasaMsthAnavaikriyikAhArakazarIrAGgopAGgavarNagandharasasparzadevagatiprAyogyAnupUrvyAgurulaghUpaghAtaparaghAtocchrAsaprazastavihAyogatitra sabAdaraparyAptakapratyekazarIrasthirazubha subhagasusvarAdeyanirmANatIrtha - karanAmAkhyAH badhyante / tasyaiva caramasamaye catasraH prakRtayaH hAsyaratibhayajugupsAsaMjJA bandhamupa- 15 yAnti / tA etAH tIvrakaSAyAsravAH, tadabhAvAnnirdizadbhAgAdUrdhvaM saMbriyante / anivRttitrAdarasAmparAyasyAdisamayAdArabhya saMkhyeyeSu bhAgeSu puMvedakrodhasaMjvalanau badhyete / tata Urdhva zeSe zeSe (zeSeSu) saMkhyeyeSubhAgeSu mAnasaMjvalanamAyAsaMjvalanau bandhamupagacchataH / tasyaiva caramasamaye lobhasabjvalano bandhameti / tA etAH prakRtayaH madhyamakaSAyAsravAH, tadabhAve nirdiSTasya bhAgasyopariSTAt saMvaramavApnuvanti / paJcAnAM jJAnAvaraNAnAM caturNAM darzanAvaraNAnAM yazaskIrteruccairgotrasya paJcAnAmantarA - 20 yANAM ca mandakaSAyAsravANAM sUkSmasAmparAyo bandhakaH / tadabhAvAduttaratra teSAM saMvaraH / kevala yoganimittaM sadvedyaM tadabhAvAttasya nirodhaH |30| kevalenaiva yogena sadvedyasyopazAntakadhAya kSINakaSAyasayoginAM bandho bhavati / tadabhAvAdayogakevalinastasya saMvaro bhavati / atrAha-AsravanirodhaH saMvara ityAkhyAtam / tatredamanirjJAtam - AtmalAbhahetusannidhAne satyAaari karmaNAM kena nirodho bhavatIti ? tatra vaktavyam - anenAsravanirodhaH iti ? atrocyate saguptisamitidharmAnuprekSAparISahajayacAritraiH // 2 // saMsArakAraNagopanAd guptiH | 1 | yataH saMsArakAraNAt Atmano gopanaM bhavati sA guptiH / bhAve ktiH / apAdAnasAdhano vA, yato gopanaM sA guptiriti / kartRsAdhano vA ktin gopayatIti guptiriti / 5 iSTe sthAne dhatta iti dharmaH | 3 | AtmAnamiSTe narendrasurendramunIndrAdisthAne dhatta iti dharmaH / uNAdiSu niSpAditaH / svabhAvAnucintanamanuprekSAH |4| zarIrAdInAM svabhAvAnucintanamanuprekSA veditavyAH / 1 iti vyAkhyA - mu0, bhU0, tA0, 60, ba0 / 25 samyagayanaM smitiH|2| paraprANipIDAparihArecchayA samyagayanaM samitiH / saMpUrvAdiNo 30 bhAvektiH / kartari vA ktin /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 562 - tattvArthavArtike [3 anuprapUrvAdIne bhAvAdisAdhanaH akAraH / / anuprapUrvAdIkSerbhAvasAdhano'kAraH / pariSahyata iti parISahaH / 6 / paripUrvAtsaheH karmaNyakAraH, pariSahyata iti parISahaH / kathamakAraH? pacAdilakSaNo'ca / nanu sa kartari vihitH| ghatra tarhi, sa karaNAdhikaraNayorvihitaH / ghana tarhi karmaNi; evamapi parISAha iti prApnoti, "anubandhakRtamanityam"[ ] yathA jyotiSa5 miti / athavA bahulavacanAt karmaNyakAraH, "anyasyApi" [ ] iti dIrghaH / parISahasya jayaH parISahajayaH / cAritrazabdo vyAkhyAtaH / "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH" [ta. sU0 // 1] ityatra cAritrazabdo vyAkhyAtaH / caryate tazcAritramiti / saMvRNvato guptyAdayaH karaNam / / saMvarituH saMvaraNakriyAyAH sAdhakatamatvavivakSAyAM 10 guptyAdInAM karaNabhAvaH prtyetvyH| guptizca samitizca dharmazcAnuprekSA ca parISahajayazca cAritraM ca guptisamitidharmAnuprekSAparISahajayacAritrANi tairguptisamitidharmAnuprekSAparISahajayacAritrairiti / . saMvara eva guptyAdaya iti cet, na; AnavanimittakarmasaMvaraNAt / / syAnmatam-saMtriyate'neneti saMvaraH, guptyAdibhizca karma saMtriyate, tato guptyAdaya eva saMvara iti 'bhedena mi ptyAdaya eva saMvara iti 'bhedena nirdezo nopapadyate iti; tannaH kiM kAraNam ? AsravanimittakarmasaMvaraNAt / saMvaraNamiha saMvara iti bhAvasAdhanaH, tasya guptyAdayaH karaNatvena nirdizyante / saMtriyate saMvara iti karmasAdhanovA, guptyAdibhirhi karma saMbiyata iti / sa iti vacanaM guptyAdibhiH sAkSAt saMbandhanArtham / 9 / saMvaro'dhikRto'pi punaH sa iti parAmRzyate / kimartham ? guptyAdibhiH sAkSAt saMbandhanArtham / tena kiM labdham ? niyamaH 20 kRto bhavati-sa epa saMvaro guptyAdibhireva nAnyenopAyeneti / tena tIrthAbhiSekadIkSAzIrpopahAra devatArAdhanAdayo nivartitA bhavanti, rAgadvepamohopAttasya karmaNaH anyathA nivRttyasaMbhavAt / yadi hi syAt ; matsyAdInAmapi atisulabho mokSaH syAt , raktadviSTamUDhAnAM ca / eSAM tattvabhedakathanam uttaratra krissyte| Aha-kimetaireva guptyAdibhiH ayaM saMvaro niSpAdyate ? na / kiM tarhi ? anyena ca / 25 yadyevam ; ucyatAM kena ? tapasA nirjarA ca // 3 // dharme antarbhAvAt pRthaggrahaNamanarthakamiti cet ; na; nirjarAkAraNatvakhyApanArthatvAt / / syAnmatama-dharmavikalpeSu uttamakSamAdiSu tapo vakSyate, tataH saMvarahetutve siddhe pRthagasya grahaNamanarthakamiti; tanna; kiM kAraNam ? nirjarAkAraNatvakhyApanArthatvAt-tapo nirjarAkAraNamapi bhavatIti / ____ prAdhAnyapratipattyarthaM ca / 2 / sarveSu saMvarahetuSu pradhAnaM tapa ityasya pratipattyartha ca pRthagrahaNaM kriyte| saMcaranimittasamuzcayArthazcazabdaH / 3 / saMvaraheturapi tapo bhavatIti etasya samupayArthazcazabdaH kriyate / tapasA hi abhinavakarmasaMbandhAbhAvaH pUrvopacitakarmakSayazca, avipAkanirjarApratijJAnAt / tasmAttapojAtIyatvAt dhyAnAnAM nijerAkAraNatvaprasiddhiH / 1 bhedanirde-mu0, tA0, da0, ba0 /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 4-5] navamo'dhyAyaH 563 tapaso'bhyudayahetutvAnnirjarAGgatvAbhAva iti cet| na; ekaspAnekakAryArambhadarzanAt / / syAdetat-tapo'bhyudayakAraNamiSTam devendrAdisthAnaprAptihetutvAbhyupagamAt , tato'sya nirjarAGga tvamanupapannamiti; tannaH kiM kAraNam ? ekasyAnekakAryArambhadarzanAt / yathA agnireko'pi vizledanabhasmasAdbhavanAdiprayojana upalabhyate, tathA tapo'bhyudayakarmakSayaheturityatra ko virodhaH? * .. guNapradhAnaphalopapattervA kRSIvalavat / / athavA, yathA kRSIvalasya kRSikriyAyAH palAla- 5 zasyaphalaguNapradhAnaphalAbhisambandhaH tathA munerapi tapaskriyAyAM pradhAnopasarjanAbhyadayaniHzreyasaphalAbhisambandho'bhisandhivazAdveditavyaH / __ Aha-guptyAdaya uddiSTAH saMvarahetavaH / te kiMviSayAH kiyatprakArAH pratyekaM ca kiMsAmarthyAH iti ? atrocyate-sati bahuvaktavye AdAvuddezabhAjo guptereva tAvanirdhAraNaM kriyate samyagyoganigraho gutiH // 4 // yogazamdo vyAkhyAtArthaH / ayaM yogazabdo vyAkhyAtArtho draSTavyaH / ka ? "kAyavAra manaskarma yogaH" [10 sU0 6] ityatra / prAkAmyA'bhAvo nigrahaH / / prAkAmyaM yatheSTaM caritraM tasyAbhAvo nigraha ityAkhyAyate, ... yogasya nigraho yognigrhH|| samyagiti vizeSaNaM satkAralokapakta yAyAkAlAnivRsyartham / 3 / pUjApurassarA kriyA 15 stkaarH| saMyato mahAniti loke prakAzaH lokapaktiH / evamAyaihalaukikaphalamanuddizya pAralaukikaM ca viSayasukhamanapekSya kriyamANo nigraho guptiriha parigRhIteti pratipattyartha samyagiti vishessnnmupaadiiyte| tasmAt kAyAdinirodhAttannimittakarmAnAsravaNe sNvrprsiddhiH|4| tasmAt samyagavizeSaNaviziSTAt saMzlezAprAdurbhAvaparAt kAyAdiyoganiroghe sati tannimittaM karma nAsravatIti kRtvA 20 saMvaraprasiddhiravagantavyA / tadyathA tisro guptayaH-kAyaguptiH vaagguptiHmnoguptiriti.| tatra yat kAyikamanibhRtasya apratyavekSitApramArjitadharaNipradezacakramaNadravyAntarAdhAnanikSepazayanAsanAdinimittaM karma sammUrcchati na tannigRhItakAyapracArasyApramattasya Asrotumarhati / yazca vAcikamasaMvRtasya asapalApino'priyavacanAdihetukaM karma nipatati na tadvinivRttavAkaprayogasyAsravati / yadapi mAnasaiH pradoSaH rAgadveSAbhibhUtasyAtItAnAgataviSayAbhilASiNa Asravati na tadAtmIkRtamanasaH kadAcida- 25 pyupanipatati / Aha-yadi mUrtiparityAgaM kAnyena kartumazaknuvataH saMzanivRttaye yoganirodhaH pratijJAyate sa yAvanna bhavati tAvadanenAvazyaM prANayAtrAnimittaM tatpratyanIkabhAvAt parispandaH kartavyaH, vAkprayogo vA praznApekSaH, zarIramalaniharaNArthazca, tasmin sati kathamasya saMvaraH syAditi ? atrocyate IyAbhASeSaNAdAnanikSepotsAH samitayaH // 5 // samyaggrahaNenAdhikRtena pratyekamamisambandhaH / / samyagityanuvartate / tena pratyekamihAbhisaMmbandhaH kriyate-samyagIryA samyagbhASA samyageSaNA samyagAdAnanikSepau samyagutsarga iti / / samitirityamvarthasaMjJA tAntrikI' pAnAm / 2 / samitiritImanvarthasaMjJA samyagitiH samitiriti / ka prasiddhA ? taantrikii| keSAm ? pabrAnAmIryAdInAm / 1 yatakA-10, tA., / 2 puruSeNa / 3 siddhaantaanusaarinnii|
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtike [65 tatra bajyAyAM jIvayadhaparihAra IryAsamitiH / 3 / viditajIvasthAnAdi vidhermuneH dharmArtha prayatamAnasya savitaryudite cakSuSo viSayagrahaNasAmarthya upajAte manuSyAdicaraNapAtopahRtAvazyAyaprAyamArge ananyamanasaH zanairvyastapAdasya saGkacitAvayavasya yugamAtrapUrvanirIkSaNAvahitadRSTeH pRthivyAdyArambhAbhAvAt IryAsamitirityAkhyAyate / atrAha-viditajIvasthAnAdividherityuktam, tatra na jJAyate kati jIvasthAnAni iti ? atrocyate sUkSmabAdaraikadvitricaturindriyasaMzyasaMkSipaJcendriyaparyAptakAparyAptakabhedAccaturdazajIvasthAnAni / 4 / ekendriyAdayaH prAg vyAkhyAtalakSaNAH / tatraikendriyA dvividhAH-sUkSmA bAdarAzceti' / sUkSmA dvividhAH-paryAptakA apryaaptkaaH| bAdarA dvividhAH-paryAptakA aparyAptakA iti / dvIndriyA dvividhAH-paryAptakA aparyAptakAH / trIndriyA dvividhAH-paryAptakA aparyAptakAH / caturindriyA dvividhAH-paryAptakA aparyAptakAH / paJcendriyA dvividhAH-saMjJino'saMjJinaH / saMjJino dvividhAHparyAptakA apryaaprkaaH| asaMjJino dvividhAH-paryAptakA aparyAptakAzceti / evaM jIvasthAnAni veditavyAni / tAni nAmakarmodayAMpAditavizeSANi ekendriyajAtisUkSmabAdaraparyAptakA'paryApta kanAmodayajanitAni catvAri jIvasthAnAni ekendriyeSu / dvIndriyAdiSu bAdaranAmodaya eva / 15 vikalendriyeSu dvitricaturindriyajAtiparyAptakAparyAptakanAmodayanirvatitAni / paJcendriyeSu saMjhyasaMziparyAptakAparyAptakanAmodayalabdhabhedAni catvAri jovasthAnAni / hitamitAsandigdhAbhidhAnaM bhASAsamitiH / / mokSapadaprApaNapradhAnaphalaM hitam / tadvividhamsvahitaM parahitaM ceti / mitamanarthakabahupralapanarahitam / sphuTArtha vyaktAkSaraM cA'sandigdham / evaM vidhamabhidhAnaM bhASAsamitiH / tatprapaJcaH-mithyAbhidhAnAsUyApriyasaMbhedAlpasArazaGkitasaMbhrAntakaSA20 yaparihAsA'yuktA'sabhyaniSThuradharmavirodhyadezakAlAlakSaNAtisaMstavAdivAgdoSavirahitAbhidhAnam / annAdAvudgamAdidoSavarjanameSaNAsamitiH / 6 / anagArasya guNaratnasaMcayasaMvAhizarIrazakaTiM samAdhipattanaM ninISato'kSamrakSaNamiva zarIradhAraNamaupadhamiva jATharAgnidAhopazamanimittamannAdyanAsvAdayato dezakAlasAmarthyAdiviziSTamagarhitamabhyavaharataH udgamotpAdanaipaNA saMyojanapramANakAraNAGgAradhUmapratyayanavakoTiparivarjanameSaNAsamitiriti smaakhyaayte| dharmApakaraNAnAM grahaNavisarjanaM prati prayatanamAdAnanikSepaNAsamitiH 7 dharmAvirodhinAM parAnuparodhinAM dravyANa jJAnAdisAdhanAnAM grahaNe visarjane ca nirIkSya pramRjya pravartanamAdAnanikSepaNA samitiH / jiivaavirodhenaanggmlnirhrnnmutsrgsmitiH|8| sthAvarANAM jaGgamAnAM ca jIvAdInAm avirodhenAGgamalanirharaNaM zarIrasya ca sthApanam utsrgsmitirvgntvyaa| __ vAkkAyaguptiriyamapIti cet ; na; tatra kAlavizeSe srvnigrhopptteH|| syAnmatam-iryAsamityAdilakSaNA vRttiH vAkkAyaguptireva, gopanaM guptiH rakSaNaM prANipIDAparihAra ityanarthAntaramiti; tannaH kiM kAraNam ? tatra kAlavizeSe srvnigrhopptteH| parimitakAlaviSayo hi sarvayoganigraho guptiH / tatrAsamarthasya kuzaleSu vRttiH samitiH / ato gamanabhASaNAbhyavaharaNagrahaNanikSepotsargalakSaNasamitividhAvapramattAnAM tatpraNAlikAprasRtakAbhAvAnnibhRtAnAM prAsIdat sNvrH|| pAtrAbhAvAt pANipuTAhAgaNAM saMvarAbhAva iti cet ; na; parigrahadoSAt / 10 / syAde25 tat-asati pAtre paNipuTena bhuJjAnasya bhikSoH patitAhAranimittaprANAtipAtadarzanAdeSaNAsamitya 1-rAH0 tatra sU-mu0, da0, ba0 / 2-viratA-mu0, da0, ba0, shr0,|
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6] navamo'dhyAyaH bhAvAt saMvarAbhAva iti; tannaH kiM kAraNam ? parigrahadoSAt , naissaGgI caryAmAtiSThamAnasya pAtragrahaNe sati tatsaMrakSaNAdikRto doSaH prasajyate / tasmAt svAyattena pANipuTena nirAbAghe deze sthitvA parIkSya bhuJjAnasya nibhRtasya tadgatadoSAbhAvaH / kiJca, . dainyaprasaGgAt / 11 / kapAlamanyadvA bhAjanamAdAya paryaTato bhikSordainyamAsajyate / gRhijanAnItamapi bhAjanaM [na]sarvatra sulabham , tatprakSAlanAdividhau ca duHparihAraH pApalepaH, svabhAjanena 5 dezAntaraM nItvA bhojane ca AzAnubandhanaM syAt , svapUrvaviziSTabhAjanAdikaguNAsaMbhavAJca yena kenacit bhuJjAnasya dainyaM syAt / tataH svakarapuTabhAjanAnnAnyadviziSTamasti bhikssoH| annavattatprasaGga iti cetna, vinA'bhAvAt / 12 / syAdetat-yathA prAcyamannaM saMskRtaM paramarasaM parityajya paragRhe yatkizcit asaMskRtamannam arasamanubhUyate bhikSuNA tathA kapAlAdyAdAnamapi syAditi; tannaH kiM kAraNam ? tena vinA'bhAvAt / cirakAlaM tapaH saMcicISataH saMyatasya 10 zarIrayAtrA AhAramantareNa na saMbhavatIti yatkizcittAsukaM kAdAcitkamabhyupagamyate na tathA bhAjanamiti asamaJjaso dRssttaantH| . Aha-uktaM guptisamityoH saMvarahetutvam / idAnIM tadanantaramuddiSTaraya dharmasya saMvarahetutvaM saMvarNayitavyamiti / atredamucyate uttamakSamAmArdavArjavazaucasatyasaMyamatapastyAgA kizcanyabrahmacaryANi dharmaH // 6 // kimarthamidamucyate ? pravartamAnasya pramAdaparihArArtha dharmavacanam / / AdyaM guptyAdi pravRttiniprahArtham / tatrAsamarthAnAM pravRttyupAyapradarzanArtha dvitIyameSaNAdi / idaM punardazavidhadharmAkhyAnaM pravartamAnasya pramAdaparihArArtha veditavyam / . krodhotpattinimittAviSahyAkrozAdisaMbhave kAluSyoparamaH kSamA / / zarIrasthitihetumArgaNArtha parakulAnyupayato' bhikSorduSTajanAkrozotprasahanA(prahasanA)vajJAnatADanazarIravyApAdanAdInAM krodhotpattinimittAnAM sannidhAne kAluSyAbhAvaH kSametyucyate / jAtyAdimadAvezAdabhimAnAbhAvo mArdavam / 3 / uttamajAtikularUpari ryasyApi satastatkRtamadAvezAbhAvAt paraprayuktaparibhavanimittAbhimAnAbhAvo mArdavaM mAnaniharaNa- 25 mavagantavyam / yogasyAvakratA Arjavam / / yogasya kAyavAGmanolakSaNasyAvakratA Arjavamityucyate / prakarSaprAptA lobhanivRttiH zaucam / / lobhasya nivRttiH prakarSaprAptA, zurbhAvaH karma vA zaucamiti nizcIyate / .. guptAvantarbhAva iti cet / na tatra mAnasaparispandapratiSedhAt / / syAdetat-manoguptau zauca- 30 mantarbhavatIti pRthagasya grahaNamanarthakamiti ; tanna ; kiM kAraNam ? tatra mAnasaparispandapratiSedhAt / manoguptau hi mAnasaH parispandaH sakalaH pratiSidhyate, tatrA'samartheSu parakIyeSu vastuSu aniSTapraNidhAnoparamArthamidamucyate / 1 prAptavyamannaM paramaM pa-mu, ba0 / prAsamanaM paramaM p-10|2-pgcchto mu0, ba0 / 22
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 566 tattvArthavAtike [ 6 AkiJcanye'varodha iti cet ; na; tasya nairmamyapradhAnatvAt / 7 / syAdetat-AkizcanyaM vakSyate, tatrAsyAvarodhAt zaucagrahaNaM punaruktamiti ; tanna ; kiM kAraNam ? tasya nairmamyapradhAnatvAt / svazarIrAdiSu saMskArAdyapohArthamAkiJcanyamiSyate / / taccaturvidhaM jIvitArogyendriyopabhogabhedAt / / lobhazcatuHprakAraH-jIvanalobha Aro5 gyalobha indriyalobha upabhogalobhazceti, sa pratyeka dvidhA bhidyate svaparaviSayatvAt , atastannivRttilakSaNaM zaucaM caturvidhamavaseyam / ___ satsu sAdhuvacanaM satyam / / satsu prazasteSu janeSu sAdhuvacanaM satyamityucyate / taddazaprakAraM vyAkhyAtam / bhASAsamitAvantarbhAva iti cet naH tatra sAdhvasAdhubhASAvyavahAre hitamitArthatvAt / 10 / 10 syAdetat-satyagrahaNamanarthakam , kutaH ? bhASAsamitAvantarbhAvAditi ; tannaH kiM kAraNam ? tatra sAdhvasAdhubhASAvyavahAre hitamitArthatvAt / saMyato hi sAdhuSu asAdhuSu ca bhASAvyavahAraM kurvan hitaM mitaM ca brUyAt , anyathA rAgAnarthadaNDAdidoSAnupaGgaH syAditi samitilakSaNamuktam / iha punaH santaH pravrajitAstadbhaktA vA teSu sAdhu satyaM jJAnacAritrazikSaNAdipu balapi 'vaktavyamityanujJAyate dharmopabRMhaNArtham / atha kaH saMyamaH ? kazcidAha-bhApAdinivRttiriti / na bhASAdinivRttiH saMyamaH; guptyantarbhAvAt / 11 / guptihiM nivRttipravaNA, ato'trAntarbhAvAt saMyamAbhAvaH syAt / apara Aha-kAyAdipravRttirviziSTA saMyama iti / nApi kAyAvipravRttirviziSTA; samitiprasaGgAt / 12 / samitayo hi kAyAvipravRttidoSa20 nivRttayaH, atastatrAntarbhAvaH prasajyeta / 'prasasthAvaravadhapratiSedha AtyantikaH saMyama iti cet / na; parihAravizuddhicAritrAntarbhAvAt / 13 / atha matam-dvIndriyAdInAM trasAnAM pRthivIkAyikAdInAM sthAvarANAM ca prANinAM vadhapratiSedha AtyantikaH saMyama iti tadapi nopapadyate; kutaH ? parihAravizuddhicAritrAntarbhAvAt / vakSyate hi cAritrabhedeSu parihAravizuddhilakSaNaM cAritramiti, tatrAntarbhAvAt pRthak saMyamagrahaNama25 narthakaM syAt / kastarhi saMyamaH ? samitiSu pravartamAnasya prANIndriyaparihAraH sNymH|14| IryAsamityAdiSu vartamAnasya munesta pratipAlanArthaH prANIndriyaparihAraH saMyama ityucyate / ekendriyAdiprANipIDAparihAraH prANisaMyamaH / zabdAdiSvindriyArtheSu rAgAnabhiSvaGga indriysNymH| ato'pahRtasaMyamabhedasiddhiH // 15 // evaM ca kRtvA apahRtasaMyamabhedasiddhirbhavati / saMyamo 30 hi dvividhaH-upekSAsaMyamo'pahRtasaMyamazceti / dezakAlavidhAnajJasya 'parAnuparodhena utsRSTakAyasya tridhA guptasya rAgadvepAnabhipvaGgalakSaNa upekssaasNymH| apahRtasaMyamastrividhaH-utkRSTo madhyamo jaghanyazceti / tatra prAsukavasatyAhAramAtrabAhyasAdhanasya svAdhInetarajJAnacaraNakaraNasya bAhyajantUpanipAte AtmAnaM tato'pahRtya jIvAn paripAlayata utkRSTaH, mRdunA pramRjya jantUna pariharato madhyamaH, upakaraNAntarecchayA jaghanyaH / 1 karttavyami-tA0, 10, d0| 2 prasajyate ma0, da0, ba0 / 3-tparipA-ma0, da0, ba0, zra0 / 4 paroparodhane ma0 / paroparodhena da0, 20 / 5 jIvAn mu0, 90, b0|
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 ] navamo'dhyAyaH 567 tatpratipAdanArthaH zuddhayaSTakopadezaH / 16 / tasyApahRtasaMyamasya pratipAdanArthaH zuddha thaSTakopadezo drssttvyH| tadyathA, aSTau zuddhayaH-bhAvazuddhiH kAyazuddhiH vinayazuddhiH IryApathazuddhiH bhikSAzuddhiH pratiSThApanazuddhiH zayanAsanazuddhiH vAkyazuddhizceti / tatra bhAvazuddhiH karmakSayopazamajanitA mokSamArgarucyAhitaprasAdA raagaadyuplvrhitaa| tasyAM satyAmAcAraH prakAzate parizuddhabhittigatacitrakarmavat / ___ kAyazuddhinirAvaraNAbharaNA nirastasaMskArA yathAjAtamaladhAriNI nirAkRtAGgavikArA sarvatra prayatavRttiHprazamasukhaM mUrtimiva pradarzayantIti / tasyAM satyAM na svato'nyasya bhayamupajAyate naapynytstsy| vinayazuddhiH ahaMdAdiSu paramaguruSu yathArha pUjApravaNA, jJAnAdiSu ca yathAvidhi bhaktiyuktA, guroH sarvatrAnukUlavRttiH, praznasvAdhyAyavAcanAkathAvijJaptyAdiSu pratipattikuzalA, dezakAlabhAvA- 10 vabodhanipuNA, AcAryAnumatacAriNI / tanmUlAH sarvasaMpadaH, saiSA' bhUSA puruSasya, saiva nauH saMsArasamudrataraNe / IryApathazuddhiH nAnAvidhajIvasthAnayonyAzrayAvabodhajanitaprayatnaparihatajantupIDA jJAnAdityasvendriyaprakAzanirIkSitadezagAminI drutavilambitasaMbhrAntavismitalIlAvikAradigantarAvalokanAdidoSavirahita gamanA / tasyAM satyAM saMyamaH pratiSThito bhavati vibhava iva suniitau| 15 bhikSAzuddhiH parIkSitobhayapracArA pramRSTapUrvAparasvAgadezavidhAnA AcArasUtroktakAladeza'prakRtipratipattikuzalA lAbhAlAbhamAnApamAnasamAnamanovRttiH lokagarhitakulaparivarjanaparA candragatiriva hInAdhikagRhA, viziSTopasthAnA, dInAnAthadAnazAlAvivAhayajanagehAdiparivarjanopalazitA dInavRttivigamA prAsukAhAragaveSaNapraNidhAnA aagmvihitnirvdyaashnpripraaptpraannyaatraaphlaa| tatpratibaddhA hi caraNasaMpat guNasaMpadiya saadhujnsevaanibndhnaa| sA lAbhAlAbhayoH surasavira- 20 sayozca samasantoSAdbhikSeti bhASyate / yathA salIlasAlakAravarayuvatibhirupanIyamAnaghAso gauna tadaGgagatasaundaryanirIkSaNaparaH tRNamevAtti, yathA vA tRNolUpaM nAnAdezasthaM yathAlAbhamabhyavaharati na yojanAsaMpadamavekSate tathA bhikSurapi bhikSApariveSakajanamRdulalitarUpaveSavilAsAvalokananirusukaH zuSkadravAhArayojanAvizeSaM cAnavekSamANaH yathAgatamabhAti iti gauriva cAro gocAra iti vyapadizyate, tathA gaveSaNeti ca / yathA zakaTaM ratnabhAraparipUrNa yena kenacit snehena akSalepaM kRtvA 25 abhilaSitadezAntaraM vaNigupanayati tathA munirapi guNaratnabharitAM tanuzakaTImanavadyabhikSAyurakSamrakSaNena abhipretasamAdhipattanaM prApayatItyakSamrakSaNamiti ca 'nAma nirUDham / yathA bhANDAgAre samutthitamanalamazucinA zucinA vA vAriNA zamayati gRhI tathA yatirapi udarAgniM prazamayatIti udarAgniprazamanamiti ca nirucyate / dAtRjanabAdhayA vinA kuzalo munibhre paravadAharatIti bhramarAhAra ityapi pribhaassyte| yena kenacitprakAreNa svabhrapUraNavadudaragatemanagAraH pUrayati svAdunetareNa 30 veti svabhrapUraNamiti ca nirucyte|| __ pratiSThApanazuddhiparaH saMyataH nakharomasisANakaniSThIvanazukroccAraprasravaNazodhane dehaparityAge ca viditadezakAlo jantUparodhamantareNa prayatate / saMyatena zayanAsanazuddhipareNa strIkSudracaurapAnAkSazauNDazAkunikAdipApajanavAsA vAH, zRGgAravikArabhUSaNojvalaveSavezyAkrIDAbhirAmagItanRtyavAditrAkulazAlAdayazca parihartavyAH , 35 akRtrimagiriguhAtarukoTarAdayaH kRtrimAzca zUnyAgArAdayo muktamocitAvAsA anAtmoddezanirvatitA nirArambhAH sevyaaH| saiva bhU-tA0, 10 / 2-parahita-mu0, da0, ba0 / 3-pravRttiprati-mu0, da0 ,ga0 / 4 nAmarUDhaM mu0, 20, 50 /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 568 tattvArthavArtike [66 vAkyazuddhiH pRthivIkAyikArambhAdipreraNarahitAH(tA)paruSaniSThurAdiparapIDAkaraprayoganirutsukA vratazIladezanAdipradhAnaphalA hitamitamadhuramanoharA saMyatasya yogyaa| tadadhiSThAnA hi sarvasaMpadaH / tapo vakSyamANabhedam / 17 / karmakSayArtha tapyata iti tpH| taduttaratra vakSyamANaM dvAdazavikalpamavaseyam / prigrhnivRttistyaaNgH|18| parigrahasya cetanAcetanalakSaNasya nivRttistyAga iti nizcIyate / abhyantaratapovizeSotsargagrahaNAtsiddhiriti cet / na tasyAnyArthatvAt / 16 / syAnmatam-vakSyate tapo'bhyantaraM SaDvidham , tatrotsargalakSaNena tapasA grahaNamasya siddhamityanarthakaM tyAgagrahaNamiti; tannaH kiM kAraNam ? tasyAnyArthatvAt / taddhi niyatakAlaM sarvotsargalakSaNam , ayaM punastyAgaH yathAzakti aniyatakAlaH kriyate ityasti bhedaH / zaucavacanAsiddhiriti cet ; na tatrAsatyapi gotpatteH / 20 / atha maitametata-vyAkhyAtaM zaucam , tatrAsyAntarbhAvAt tyAgagrahaNamanarthakamiti; tannaH kiM kAraNam ? tatrAsatyapi gotapatteH / asannihite parigrahe karmodayavazAt garddha utpadyate, tannivRttyarthaM zaucamuktam / tyAgaH punaH sannihitasyApAyaH dAnaM vA svayogyam , athavA saMyatasya yogyaM jJAnAdidAnaM tyAga ityucyte| ___ mamedamityabhisandhinivRttirAkiJcanyam // 21 // upAtteSvapi zarIrAdiSu saMskArApohAya 15 mamedamityabhisandhinivRttirAkizcanyamityAkhyAyate / nAsya kizcanAsti ityakizcanaH, tasya bhAvaH karma vA Akizcanyam / anubhUtAGganAsmaraNatatkathAzravaNastrIsaMsaktazayanAsanAdivarjanAd brahmacaryam / 22 / mayA anubhUtAGganA kalAguNavizAradA iti smaraNaM tatkathAzravaNaM ratiparimalAdivAsitaM strIsaMsaktazayanAsanamityevamAdivarjanAt paripUrNa brahmacaryamavatiSThate / / .. asvAtantryArtha gurau brahmaNi caryamiti vA // 23 // athavA brahmA gurustasmiMzcaraNaM tadanuvidhAnamasya asvAtantryapratipattyarthaM brahmacaryamityAcaryate / ___ anvarthasaMjJApratipAdanArthatvAdvA apaunaruktayam / 24 / athavA sarveSAmeva parihAraH / yadyapi guptisamityAdiSvantarbhUtAH kecana ihopadizyante tathApi teSAM saMvaraNadhAraNasAmarthyAddharma ityeSA saMjJA anvartheti pratipAdanArtha punarvacanamiti nAsti paunaruktayam / 25 tadbhAvanApravaNatvAdvA saptaprakArapratikramaNavat / 25 // athavA, 'yathA airyApathika-rAtrindi vIya-pAkSika-cAturmAsika-sAMvatsarika-uttamasthAnikalakSaNaM saptaprakAraM pratikramaNaM guptyAdipratiSThAnArtha bhAvyate, tathottamakSamAdidazavidhadharmabhAvanA guptyAdiparipAlanArtheveti tatrAntarbhUtAnAmapi pRthagupadezo yuktaH / uttamavizeSaNaM dRSTaprayojanaparigharjanArtham / 26 / yatkiJcid dRSTaM prayojanamanuddizya kriya30 mANAni kSamAdIni saMvaraNakAraNAni bhavantItyasya vizeSasya pratipattyarthamuttamavizeSaNamupAdIyateuttamakSamA uttamamArdavamityAdi / kathaM punareSAM saMvarahetutvamiti cet ? atrocyate ___ sarveSAM svaguNapratipakSadoSabhAvanAt saMvarahetutvam / 27 / sarveSAmevaiSAm uttamakSamAdInAM ., svaguNasya pratipakSadoSasya ca bhAvanAt saMvarahetutvamavaseyam / tadyathA, uttamakSamAyAstAvat-prata zIlaparirakSaNam , ihAmutra ca duHkhAnabhiSvaGgaH, sarvasya jagataH sammAnasatkArabhAvaparipaktayAdi 35 guNaH, tatpratipakSasya krodhasya dharmArthakAmamokSaprANanAzanaM doSa iti vicintya kSamitavyam / kiJca, krodhanimittasya svAtmani bhAvAbhAvAnucintanAt 1-syAnvartha-mu0, da0, ba0 / 2 mataM vyA-mu0, da0, ba0 / 3 svA-mu0, da0, 20 / 4-dhAnamasvA-mu0, da0, ba0 |-nmsvaa-taa0| 5 pradarzanArtha tA0, shr0| 6 -tisthAva-mU0, tA0 / . svAtmabhAvAnuci-mu0, da0, ba0 /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16] navamo'dhyAyaH 566 paraiH prayuktasya krodhanimittasya Atmani bhAvacintanaM tAvat-vidyante mayyete doSAH, kimatrAsau mithyA bravItIti kSamitavyam / abhAvacintanAdapi, naite mayi vidyante doSAH, ajJAnAdasau bravItIti kSamA kaaryaa| api ca, bAlasvabhAvacintanaM parokSapratyakSAkrozatADanamAraNadharmabhraMzanAnAmattarottararakSArtham / tadyathA-parokSamAkrozati bAle kSamitavyam / evaMsvabhAvA hi bAlA bhavanti / diSTyA 5 ca mAM parokSamAkrozati na pratyakSam / etadapi vidyate bAleSviti lAbha eva mntvyH| pratyakSamAkrozati soDhavyam / vidyata etat bAleSu, diSTyA ca mAM pratyakSamAkrozati na tADayati / etadapi vidyate bAleSviti lAbha eva mntvyH| tADayatyapi ca marSitavyam / diSTyA ca mAM tADayati na , prANairviyojayatIti / etadapi vidyate bAleSviti lAbha eva mntvyH| prANairviyojayatyapi titikSA kartavyA diSTyA ca mAM prANairviyojayati na dharmAdbhraMzayati iti / kizcAnyat , mamaivAparAdho'yam / 10 yatpurAcaritaM tanmahad duSkarma tatphalamidamAkrozavacanAdi nimittamAtraM paro'treti sahitavyam / mArdavopetaM guravo'nugRhanti, sAdhavo'pi sAdhumAmanyante / tatazca samyagjJAnAdInAM pAtrIbhavati / tataH svrgaapvrgphlaavaaptiH| maline manasi vratazIlAni nAvatiSThante / sAdhavazcainaM parityajanti / tanmUlAH sarvA vipdH| . RjuhRdayamadhivasanti guNAH, mAyAcAraM nAzrayante / garhitA ca gtirbhvti| zucyAcAramihApi sanmAnayanti srve| vizrambhAdayazca guNAH tamadhitiSThanti / lobhabhAvanAkrAntahRdaye nAvakAzaM labhante guNAH, iha cAmutra cA'cintyaM vyasanamasAvaznute / satyavAci pratiSThitAH sarvA guNasaMpadaH / anRtabhASiNaM bandhavo'pi avamanyate(nte)mitrANi ca parityajanti, jilAchedanasarvasvaharaNAdivyasanabhAgapi bhavati / saMyamo yAtmahitaH / tamanutiSThannihaiva pUjyate paratra kimasti vAcyam / asaMyataH prANavadhaviSayarAgeSu nityapravRttaH, karmA- 20 zubhaM saMcinute / - tapaH sarvArthasAdhanam / tata eva RddhayaH saMjAyante / tapasvibhiradhyuSitAnyeva kSetrANi loke tIrthatAmupagatAni / tadyasya na vidyate sa tRNAllaghulakSyate / muzcanti taM sarve guNAH / nAsau muJcati saMsAram / ___ upadhityAgaH purusshitH| yato yataH parigrahAdapetaH tatastato'sya khedo vyapagato bhavati / 25 niravace manaHpraNidhAnaM puNyavidhAnam / parigrahAzA balavatI strdossprsvyoniH| na tasyA upadhibhiH tRptirasti salilairiva salilinidheriha bddvaayaa| api ca, kaH pUrayati duHpUramAzAgartam / dine dine yatrAstamastamAdheyamAdhAratvAya kalpate / zarIrAdiSu nirmamatvaH paramanivRttimavApnoti / zarIrAdiSu kRtAbhiSvaGgasya sarvakAlamabhiSvaGga eva sNsaare| . brahmacaryamanupAlayantaM hiMsAdayo doSA na spRzanti / nityAbhiratagurukulAvAsamadhivasanti 30 guNasaMpadaH / varAGganAvilAsavibhramavidheyIkRtaH pApairapi vidheyiikriyte| ajitendriyatA hi loke prANinAmavamAnadAtrIti / evamuttamakSamAdiSu tatpratipakSeSu ca guNadoSavicArapUrvikAyAM krodhAdinivRttau satyAM tannibandhanakarmAsravAbhAvAt mahAn saMvaro bhvti|| - vyaktivacanabhedAt nirdezavailakSaNyamiti cet ; na; sarveSAM dharmabhAvAvyatirekasyaikatvAdAviSTaliGgatvA / 28 / syAnmatam-yathA zuklaH paTaH zuklA zATI zuklaM vastraM zuklau kaMvalau zuklAH 35 kaMvalA iti sati sAmAnAdhikaraNye vyaktivacanayorabhedo dRzyate, na ca tathehAbhedaH, tato nirdezo vilakSaNa iti; tannaH kiM kAraNam ? sarveSAM dharmabhAvAvyatirekaikatvAt / sarveSUttamakSamAdiSu saMva pasyA / 1-taM du-zra0, muu0|2 ataH tA0, zra0 / 3 puNyanidAnaM tA0, zra0 / 4 iti sA-mu0, 20,0 /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 600 tattvArthavArtike [ 7 raNalakSaNo dharmabhASaH asti, sa ca ekaH, tasya vivakSitatvAt ekavacananirdezaH / AviSTaliGgazca dharmazabdaH nAnyasambandhe svaliGga jahAti / Aha-krodhAdyanutpattiH kSamAdivizeSapratyanIkAlambanAdityuktam , tatra kasmAt kSamAdInayamavalambate nAnyathA.vartate iti ? ucyate-yasmAttaptAyaspiNDavat kSamAdipariNatenAtmahitaiSiNA kartavyAH5 anityAzaraNasaMsAraikatvAnyatvAzucyAsravasaMvaranirjarA-lokabodhi. durlabhadharmasvAkhyAtatvAnucintanamanuprekSAH // 7 // upAttAnupAttadravyasaMyogavyabhicArasvabhAvo'nityatvam / / AtmanA rAgAdipariNAmAtmanA karmanokarmabhAvena gRhItAni upAttAni pudgaladravyANi, anupAttAni paramANvAdIni, teSAM sarveSAM dravyAtmanA nityatvaM paryAyAtmanA satatamanuparatabhedasaMsargavRttitvAdanityatvam / imAni hi zarIrendri10 yaviSayopabhogaparibhogadravyANi samudayarUpANi jalabudbudvadanavasthitasvabhAvAni garbhAdiSu avasthA vizeSeSu sahopalabhyamAnasaMyogaviparyayANi / mohAdatrAjJo nityatAM manyate / na kiJcitsaMsAre samuditaM dhruvamasti Atmano jJAnadarzanopayogasvabhAvAdanyaditi cintanamanityatvAnuprekSA / evaM gharaya cintayatasteSu abhiSvaGgAbhAvAt bhuktojjhitagandhamAlyAdiSu iva viyogakAle'pi vinipAto notpadyate / tudhitavyAghrAbhidra tamRgazAvavajjantorjarAmRtyurujAntare paritrANAbhAvo'zaraNatvam / / 15 zaraNaM dvividham-laukikaM lokottaraM ceti / tatpratyekaM trivA-jIvAjIvamizrakabhedAt / tatra rAjA devatA vA laukikaM jIvazaraNam ,'prAkArAdi ajIvazaraNam , grAmanagarAdi mizrakam / paJca guravo lokottaraM jIvazaraNam , tatpratibimbAdyajIvazaraNam , sadharmopakaraNasAdhuvargo mizrakazaraNam / tatra yathA mRgazAvasya ekAnte balavatA sudhitena AmiSaiSiNA vyAghraNA na kicit zaraNamasti tathA janmajarAmRtyuvyAdhipriyaviprayogApriyasaMyogepsitAlAbhadAridrayadaurmanasyAdisa20 mutthitena duHkhenAbhibhUtasya jantoH zaraNaM na vidyate / paripuSTamapi zarIraM bhojanaM prati sahAyI bhavati na vyasanopanipAte / yatnena saMcitA arthA api na bhavAntaramanugacchanti / saMvibhaktasukhaduHkhAH suhRdo'pi na maraNakAle paritrAyante / bandhavaH samuditAzca rujA parItaM na pariyAnti / asti cet sucarito dharmo vyasanamahArNave taraNopAyo bhavati / mRtyunA nIyamAnasya sahasranayanAdayo'pi na zaraNam / tasmAdbhavavyasanasaMkaTe dharma eva zaraNam / suhRdartho'pi[na] anapAyI, nAnyatkiJciccharaNamiti bhaavnmshrnnaanuprekssaa| evaM yasyAdhyavasyataH nityamazaraNo'smIti bhRzamudvignasya sAMsArikeSu bhAveSu mamatvavigamo bhavati / bhagavadarhatsarvajJapratIte(praNIte)eva vacasi pratiyatno bhvet| dravyAdinimittA Atmano bhavAntarAvAptiH saMsAraH / / caturvidhA AtmAvasthAH-saMsAraH asaMsAraH nosaMsAraH tatritayavyapAyazceti / tatra saMsArazvatasRSu gatiSu nAnAyonivikalpAsu pari30 bhramaNam / anAgatirasaMsAraH zivapadaparamAmRtasukhapratiSThA / nosaMsAraH sayogakevalinaH caturgati bhramaNAbhAvAt asaMsAraprAptyabhAvAca ISatsaMsAro nosaMsAraH iti / ayogakevalinaH tatritayavyapAyaH, bhavabhramaNAbhAvAt sayogakevalivat pradezaparispandavigamAt asaMsArAvAptyabhAvAca / dehaparispandAbhAve'pi dehinaH satataM pradezacalanamasti tataH sadA saMsAra eva / siddhAnAmayogakeva -niza-mu0, da0, ba0, j0| 2-gadravyA-mu0, 10, 20 j0| 3-ntake pa-mu0,0, ja0, 0|-shrnnm mu0, 20, 50, j0| 5 durgAdikaM laukikmjii-mu0| hayagrAkAraparikhAdayaHmA0 2 / / paJcaparameSTirUpaH-ma. tti0| 7 pratipanno mu0, 90, ba0, j0| 8 bhAvA-tA0, muu0| hai mola-tA tti| 25 tkiAla
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ . galA 7] navamo'dhyAyaH linAM ca nAsti pradezacalanam , itareSAM tridhA'vasIyate / sa punaH saMsAraH kacidanAdinidhanaH abhavyApekSayA bhavyasAmAnyArpaNayA ca, kacit anAdirucchedavAn bhvyvishessaapekssyaa| sAdiH sanidhano nosaMsAraH / anidhanaH sAdirasaMsAraH / ttrityvypaayo'ntrmuhrtkaalH| tatra dravyamimittaH saMsArazcaturvidhaH karmanokarmavastuviSayAzrayabhedAt / tatra kSetrahetuko dvividhaHsvakSetraparakSetravikalpAt / lokAkAzatulyapradezasyAtmanaH karmodayavazAt saMharaNavisarpaNadharmaNaH 5 hInAdhikapradezapariNAmAvagAhitvaM svkssetrsNsaarH| sammUchanagarbhopapAdajanmanavayonivikalpAdyAlambanaH parakSetrasaMsAraH / kAlo dvividhaH-paramArtharUpo vyavahArarUpazceti / tayorlakSaNaM prAgvyAkhyAtam / tatra paramArthakAlavartitaparispandetarapariNAmavikalpaH tatpUrvakakAlavyapadezaupacArikakAlatrayavRttiH kAlasaMsAraH / bhavanimittaH saMsAraH dvAtriMzadvidhaH-pRthivyaptejovAyukAyikAH pratyekaM caturvidhAH sUkSmabAdaraparyAptakA'paryAptakabhedAt / vanaspatikAyikAH dvedhA-pratyekazarIrAH sAdhAraNazarIrAzceti / 10 pratyekazarIrA dvadhA-paryAptakAparyAptakabhedAt / sAdhAraNazarIrAzcaturdhA-sUkSmabAdaraparyAptakAparyAptakavikalpAt / vikalendriyAH pratyekaM dvidhA paryAptakAparyAptakavikalpAt / paJcendriyAzcaturdhA saMzyasaMjJiparyAptakAparyAptakApekSayeti / bhAvanimittaH saMsAro dvadhA svabhAvaparabhAvAzrayAtU / svabhAvo mithyAdarzanAdiH, parabhAvo jJAnAvaraNAdikamarasAdiH / evametasminnanekayonikulakoTibahuzatasahastrasaMkaTe saMsAre paribhraman jIvaH karmayantrapreritaH pitA bhUtvA bhrAtA putraH pautrazca bhavati, mAtA 15 bhUtvA bhaginI bhAryA duhitA ca bhavati, kiMbahunA svayamAtmanaH putro bhavatItyevamAdi saMsArasvabhAvacintanaM saMsArAnuprekSA / evaM hyasya bhAvayataH saMsAraduHkhabhayAdvignasya tato nirvedo bhavati, nirviNNazca saMsAraprahANArya prtiytte| janmajarAmaraNAvRttimahAduHkhAnubhavanaM prati sahAyAnapekSatvamekatvam / / ekatvamanekasvamityetadubhayaM dravyakSetrakAlabhASavikalpam / tatra dravyaikatvaM jIvAdiSvanyatamadravyaviSayatvenAs- 20 bhedakalpanam / kSetrakatvaM prmaannyvgaahprdeshH| kAlaikatvamabhedaH smyH| bhAvakatvaM mokSamArgaH / tathA anekatvamapi bhedaviSayam / nahi kizcidekameva nizcitamasti anekameva vA / ekamapi sAmAnyArpaNayA vizeSArpaNayA anekamapi / tatra pariprAptabAhyAbhyantaropadhityAgasya samyakSAnAdekatvanizcayamAskandataH yathAkhyAtacAritrakavRttiH mokSamArgo bhAvakatvam / tatprAptaye eka evAhama, na kazcinme svaH paro vA vidyate, eka eva jAye eka eva mriye, na kazcinme svajanaH parajano 25 vA vyAdhijarAmaraNAdIni duHkhAnyapaharati / bandhumitrANi zmazAnaM nAtivartante / dharma eva me sahAyaH sadAnapAyIti cintnmektvaanuprekssaa| evaM hyasya bhAvayataH svajaneSu prItyanubandho na bhavati parajaneSu ca dveSAnubandho "nopajAyate, tato nissaGgatAmabhyupagato mokSAyaiva ghttte| zarIrAd vyatireko lakSaNabhedAdanyatvam / / anyatvaM caturdhA vyavatiSThate-nAmasthApanAdravyabhAvAlambanena / AtmA jIva iti nAmabhedaH, kASThapratimeti sthApanAbhedaH, jIvadravyamajIvadravya- 30 miti dravyabhedaH, ekasminnapi dravye bAlo yuvA manuSyo deva iti bhaavbhedH| tatra bandhaM pratyekatve satyapi lakSaNabhedAdanyatvam / tataH kuzalapuruSaprayogasannidhau zarIrAdatyantavyatirekeNa Atmano jhAnAdibhiranantairaheyaravasthAnaM muktiranyatvaM zivapadamiti cocyate / tadavAptaye ca aindiyika zarIram atIndriyo'ham , ajhaM zarIraM jho'ham , anityaM zarIraM nityo'ham , AdyantavaccharIram 1sayogakevalinaH-10 tti0| 2 mokss-shr.tti.| 3 ayogakevalinaH-zra0 tti0| 5 vyavahAra '-zra0 tti0| 5-nekaanekkuyo-mu0|-nekkuyo-j0 / 6 pitA pitAmahobhU-mu0, da0, b0| pitaamhobhuu-j0| 7-praharaNAya mu0, 20, ba0, j0| 8 nizcayena-mU0, tti0| -ni pariharati mu0, 20, ba0, j0|10 naiva jA-mu0,80, ba0, ja0 /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 602 tattvArthavArtike [67 anAdyanto'ham , bahUni me zarIrazatasahasrANi atItAni saMsAre paribhramataH, sa evAham anyastebhyaH ityevaM zarIrAdanyatvaM me, kimaGga punarbAhyebhyaH parigrahebhya iti cintanam anyatvAnuprekSA / evaM hyasya manassamAdadhAnasya zarIrAdiSu spRhA nopapadyate, tatazca zreyasi vartate / zarIrasyAdyuttarAzubhakAraNatvAdibhirazucitvam / 6 / zucitvaM dvividham-laukikaM lokottaraM 5 ceti / tatrAtmanaH prakSAlitakarmamalakalaGkasya svAtmanyavasthAnaM lokottaraM zucitvam , tatsAdhanaM ca samyagdarzanAdi tadvantazca sAdhavaH tadadhiSThAnAni ca nirvANabhUmyAdIni tatprAptyupAyatvAcchucivyapadezamarhanti / laukikaM zucitvamaSTavidham-kAlAgnibhasmamRttikAgomayasalilajJAnanirvicikitsatvabhedAt / tadidaM zarIraM zucIkartuM nAlam / kutaH ? atyantAzucitvAt / zarIramidamAdyuttarA zubhakAraNAdibhirazuci lakSyate / tadyathA-AdyaM tAvatkAraNaM zarIrasya zukraM zoNitaM ca, tadubhaya10 matyantAzuci / uttarakAraNamAhArapariNAmAdi, kavalAhAro hi prastamAtraH zleSmAzayaM prApya zleSmaNA dravIkRtaH adhikamazuci bhavati, tataH pittAzayaM prApya pacyamAna AmlIkRtaH azucireva bhavati, pakko vAtAzayamavApya vAyunA vibhajyamAnaH khalarasabhAvena bhidyate / khalabhAgo mUtrapurISAdimalavikAreNa vivicyate / rasabhAgaH zoNitamAMsamedo'sthimajjAzukrabhAvena pariNamate / sarveSAM caiSAmazucInAM bhAjanaM zarIramavaskaravat / azakyapratIkAraM khaldiM zarIram , snAnAnu15 lepanadhUpapragharSavAsamAlyAdibhirapi na zakyamazucitvamapahartum , aGgAravat / Azritamapi dravya mAzvevAtmabhAvamApAdayatIti na jalAdInAmapi zucihetutvam / samyagdarzanAdi punarbhAvyamAnaM jIvasyAtyantikI zuddhimAvirbhAvayatIti tattvato bhaavnmshucitvaanuprekssaa| evaM yasya saMsmarataH zarIranirvedo bhavati, nirviNNazca janmodadhitaraNAya cittaM smaadhtte| AmravasaMvaranirjarAgrahaNamanarthakamuktatvAditi cet / na tadguNadoSAnveSaNaparatvAt / / 20 syAnmatam-AsravasaMvaranirjarA varNitAH, atastAsAmiha punargrahaNamanarthakamiti; tannaH kiM kAraNam ? tadguNadoSAnveSaNaparatvAt / aasrvdossaanucintnmudvegaarthmaasrvopkssepH| AsravA hi ihAmutra cApAyayuktA mahAnadIsrotovegatIkSNA indriyAdayaH / tadyathA-prabhUtayavasodakapramothAvagAhanAdiguNasaMpannavanavicAriNaH madAndhAH balavanto'pi vAraNAH hastibandhakISu sparzanendriya prasaMsakta cittAH manuSyavidheyatAmupagatya vadhabandhanavAhanAGkuzatADanapANighAtAdijanitaM tIvraduHkhamanu25 bhavanti, nityameva ca svayUthasya svacchandapravIcArasukhasya ca vanavAsasyAnusmaranto mahAntaM khedama vApnuvanti / tathaiva ca jihvendriyaviSayalolAH mRtahastizarIrasthasrotovegAvagAhivAyasavat vyasanamupanipatanti / ghrANendriyavazaMgatAzca auSadhagandhalubdhapannagavadvinipAtamicchanti / cakSurindriyavidheyIkRtAzca dIpAlokanalolapataGgavad vyasanaprapAtAbhimukhA bhavanti / zrotrendriyaviSayasaGgAkRSTamana so'pi gItadhvaniviSaGgavismRtatRNagrasanahariNavat anarthonmukhA bhavanti / paratra ca nAnAjAtiSa 30 bahuvidhaduHkhaprajvAlitAsu paryaTanti iti / evamAdyAsravadoSadarzanamAsravAnuprekSA / evaM yasya cintayataH kSamAdidharmazreyastvabuddhirna pracyavate / sarva ete AsravadoSAH kUrmavat saMvRtAtmano na bhavanti yathA mahArNave nAvau vivarapidhAne'sati kramAzritajalavilave sati tadAzrayANAM vinAzo'vazyaMbhAvI, chidrapidhAne ca nirupadravamabhi laSitadezAntaraprApaNaM tathA karmAgamadvArasaMvaraNe sati nAsti zreyaHpratibandha iti saMvaraNaguNAnucintanaM 35 saMvarAnuprekSA / evaM hyasya cintayataH saMvare nityodyuktatA bhavati / 1-nAmazu-mu0, tA0, mU0, da0, ba0, j0| 2 paraspara-zra0 tti0| 3-prasaktaci-mu0, mU0, tA0, da0, ba0, ja0 / 4 tathA AsravadoSAnucintanamAnavAnuprekSA, sNvrnngunnaa-bhaa01|
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7] navamo'dhyAyaH 603 . nirjarA vedanAvipAka ityuktam / sA dvadhA-abuddhipUrvA kuzalamUlA ceti / tatra narakAdiSu karmaphalavipAkajA abuddhipUrvA, sA akuzalAnubandhA / parISahajaye kRte kuzalamUlA, sA zubhAnubandhA niranubandhA ceti / evaM nirjarAyA guNadoSabhAvanaM nirjarAnuprekSA / evaM hyasyAnusmarataH karmanirjarAyai vRttirbhvti| lokasaMsthAnAdividhiAkhyAtaH samantAdanantasyAlokAkAzasya bahumadhyadezabhAvino / lokasya saMsthAnAdividhirvyAkhyAtaH, tatsvabhAvAnucintanaM lokAnuprekSA / evaM hyasyAdhyavasyataH tattvajJAnAdivizuddhirbhavati / prasaMbhAvAdilAbhasya kRcchrapratipattiH bodhidurlabhatvam / / uktaM ca "egaNigodasarIre jIvA dabappamANado ditttthaa| siddhehi aNaMtaguNA savveNa vitIdakAreNa ||"[pNcs0 1 / 84] 10 ityAgamaprAmANyAdekasminnigotazarIre jIvAH siddhAnAmanantaguNAH / evaM sarvaloko nirantaranicitaH sthAvaraiH, atastatra trasatA bAlukAsamudre patitA vanasikatAkaNikeva durlabhA / tatra ca vikalendriyANAM bhUyiSThatvAt paJcendriyatA guNeSu kRtajJateva kRcchrlbhyaa| tatra ca tiryaca pazumRgapakSisarIsRpAdiSu bahuSu satsu manuSyabhAvazcatuSpathe ratnarAziriva durAsadaH / tatpracyave punastadupapattirdagdhatarupudgalatadbhAvApattivat durlabhA / tallAbhe ca kudezAnAM hitAhitavicAraNAvirahitapazusamAna- 15 mAnavAkIrNAnAM bahutvAt sudezaH pASANeSu maNirivAsulabhaH / labdhe'pi sudeze sukule janma kRcchalabhyaM pApakarmajIvakulAkulatvAt lokasya / kule hi jAtiH prAyeNa zIlavinayAcArasaMpattikarI bhavati / satyAmapi kulasaMpadi dIrghAyurindriyabalarUpanIrogatvAdIni durlabhAni / sarveSvapi teSu labdheSu saddharmapratilAbho yadi na syAt vyartha janma vadanamiva dRSTivikalam / tamevaM kRchalabhyaM dharmamavApya viSayasukhe raJjanaM bhasmArtha candanadahanamiva viphalam / viraktaviSayasukhasya tapobhAvanA- 20 dharmaprabhAvanAsukhamaraNAdilakSaNaH samAdhi1ravApaH / tasmin sati bodhilAbhaH phalavAn bhavatIti cintanaM bodhidurlbhtvaanuprekssaa| evaM hyasya bhAvayataH bodhi prApya pramAdo na kadAcidapi bhavati / jIvasthAnaguNasthAnAnAM gatyAdiSu mArgaNAlakSaNo dharmaH svAkhyAtaH / 10 / uktAni jIvasthAnAni guNasthAnAni ca, teSAM gatyAdiSu mArgaNAsthAneSu svatattvavicAraNAlakSaNo dharmaH jinazAsane svAkhyAtaH / atrAha-gatyAdaya ityucyante, ke punargatyAdaya iti ? atrocyate gatIndriyakAyayogavedakaSAyajJAnasaMyamadarzanalezyAbhavyasamyaktvasaMzAhArakeSu mArgaNAH / 11 / gamyata iti gatiH / sA dvedhA-karmodayakRtA kSAyikI ceti / karmodayakRtA caturvidhA vyAkhyAtA-narakagatiH tiryamgatiH manuSyagatiH devagatizceti / kSAyikI mokSagatiH / indrasya liGga mindreNa sRSTamiti vA indriyam / tad dravyabhAvabhedena dvividhaM sat paJcadhA varNitam-ekendriyadvIndriyatrIndriyacaturindriyapaJcendriyabhedena, tatkarmakRtam / atIndriyatvamAtmanaH kSAyikam / AtmapravRttyupa- 30 citapudalapiNDaH kaayH| tatsaMbandhijIvaH SavidhaH-pRthivIkAyikaH akAyikaH tejaskAyikaH vAyukAyikaH vanaspatikAyikaH trasakAyikazceti / trasasthAvaranAmakarmavizeSodayApAditA ete bhaavaaH| nAmakarmAtyantocchedAdakAyAH siddhaaH| vIryAntarAyakSayopazamalabdhavRttivIryalabdhiryogaH / tadvata Atmano manovAkkAyavargaNAlambanaH pradezaparispandaH upayogo yogH| sa paJcadazaprakAra:catvAro manoyogAH catvAro vAgyogAH sapta kAyayogAzceti / yogasambandhA'bhAvaH AtmanaH 35 rakhatrayasvabhAvAdilAbhasya kRcchrA pra-mu0, 20,0 / 2 go0 jI0 gA0 114 / mUlAcAra gA0 1204 / 3 nirantaraM ni-mu0 d0,0| 4 bAlikA-mU0, 90, ba0, ja0, zra0 / 5 kule tA0, zra0, mU0, da0, ba0, j0| 6 kRcchrAllabhyate mu0, da0, ba0, j0| 7-ndriyatvAdAtma-mu0, d0,0| 8-vRtyupacaritapu-mu0, 90, ba0, ja0 |-kH banaspatikAvikaH bAvukAvikA -tA0 /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 604 tattvArthavArtike [ 67 kSAyikaH / tatra satyamanoyogaH mRSAmanoyogaH satyamRSAmanoyogaH asatyamRSAmanoyogazceti catuvidho manoyogaH / satyavAgyogaH mRSAvAgyogaH satyamRSAvAgyogaH asatyamRSAvAgyogazceti caturvidho vAgyogaH / audArikakAyayogaH audArikamizrakakAyayogaH vaikriyikakAyayogaH vaikriyikamizrakakAyayogaH AhArakakAyayogaH AhArakamizrakakAyayogaH kArmaNakAyayogazceti saptavidhaH kAyayogaH / AtmapravRttisaMmohotpAdo vedaH / sa nokaSAyavizeSodayanimittaH trividhaH - strIvedaH puMvedo napuMsaka vedeti / AtmanaM aupazamikaM kSAyikaM vA apagatavedatvam / cAritrapariNAmakaSaNAt kaSAyaH / sa caturvidhaH krodhamAnamAyA lobhalakSaNo vyAkhyAtaH / akaSAyatvamAtmana' aupazamikaM kSAyikaM vA / tattvArthAvabodho jJAnam, tatpazcavidhamuddiSTam / mithyAdarzanodayApAditakAluSyamajJAnaM trividham / vratasamitikaSAyadaNDendriya-dhAraNAnuvartananigrahatyAgajayalakSaNaH saMyamaH pacavidho 10 vakSyate / saMyamaH saMyamAsaMyamazvoktau / sa sarvazcAritramohasyodayopazamAt kSayopazamAt kSayAca bhavati / tatpariNAmatrayavirahitaM siddhatvaM kSAyikam / darzanAvaraNakSayakSayopazamAvirbhUtavattirAlocanaM darzanam / tacaturvidhamuddiSTaM caturacaturavadhikevaladarzanabhedAt / kaSAyazleSaprakarSAprakarSayuktA yogavRttirlezyA / sA SaDvidhA kRSNanIlakapotatejaH padmazuklavikalpAt / zarIranAmodayApAditA dravyalezyA / alezyatvaM kSAyikam / nirvANapuraskRto bhavyaH, tadviparIto'bhavyaH, tadubhayaM pAriNA15 mikam / virahitabhavyatvAbhavyatvavikalpo muktaH / tattvArthazraddhAnalakSaNaM samyaktvamuktam / tat darzanamohasyopazamAt kSayopazamAt kSayAcca bhavati / sAsAdanasamyaktvam - anantAnubandhikaSAyodayAdbhavatItyaudayikam / samyaG mithyAtvaM kSAyopazamikam / mithyAtvamaudayikam / zikSAkriyAlApaprAhI saMjJI, tadviparIto'saMjJI / tatra saMjJitvaM kSAyopazamikam, asaMjJitvamaudayikam / " tadubhayAbhAvaH kSAyikaH / upabhogazarIraprAyogya pudgalagrahaNamAhAraH, tadviparIto'nAhAraH / tatrAhAraH zarIranAmo20 dayAt vigrahagatinAmodayAbhAvAzca bhavati / anAhAraH zarIranAmatrayodayAbhAvAt vigrahagatinA modayAzca bhavati / 5 tAnyetAni caturdazamArgaNAsthAnAni / teSu jIvasthAnAnAM sattA cintyate - tiryaggatau catudezApi jIvasthAnAni santi / itarAsu tisRSu dve dve paryAptakAparyAptakabhedAt / ekendriyeSu catvAri jIvasthAnAni / vikalendriyeSu dve dve / pacendriyeSu catvAri / pRthivyaptejovAyukAyikeSu pratyekaM 25 catvAri / vanaspati kAyikeSu SaT / trasakAyikeSu daza / manoyoge ekaM jIvasthAnaM saMjJiparyAptakaH / vAgyoge paca jIvasthAnAni dvitricaturindriyaparyAptakasaMjJyasaMjJiparyAptakanAmAni / kAyayoge catudaza santi / strIvedapuMvedayoH pratyekaM catvAri jIvasthAnAni saMjJyasaMjJiparyAptakAparyAptakAkhyAni / napuMsakavede caturdazApi santi / avede ekaM jIvasthAnaM saMjJiparyAptakasaMjJam / caturSvapi kaSAyeSu caturdazApi jIvasthAnAni santi / akaSAye ekameva saMjJiparyAptakAkhyam / matyajJAnazrutAjJAnayozca30 turdazAni santi / vibhaGgamana:paryayajJAnayorekameva jIvasthAnaM saMjJiparyAptakAkhyam / matizrutAvadhijJAneSu dve jIvasthAne saMjJiparyAptakAparyAptakAkhye / kevalajJAne ekameva jIvasthAnaM saMjJiparyAptakAkhyam / sAmAyikachedopasthApana parihAravizuddhisUkSmasAmparAyayathAkhyAtasaMyamasaMyamAsaMyameSu ekameva jIvasthAnaM saMjJiparyAptakanAmakam / asaMyame caturdazApi santi / acaturdarzane caturdazApi jIvasthAnAni santi / caturdarzane zrINi jIvasthAnAni caturindriyasaMjJyasaMjJiparyAptakAkhyAni / 35 teSAmevA'paryAptakA " labdhAH santi na nirvRttAH " / avadhidarzane dve jIvasthAne saMjJiparyAptakAparyApta 1 Atmani mu0, 50, ba0, ja0 / 2 vApi gata- da0, ba0, ja0 / cApigata-mu0 / 3-nazcaupa-mu0, da0, ba0, ja0 / 4. sa ca sarva- mu0, 60, ba0, ja0 / 5- mupadiSTaM mu0, 60, ba0, ja0 / 6 tadudayA - tA0 zra0 / 7 vicintyate mu0, 50, ba0, ja0 / 8-kAyeSu tA0 / caturindriyAdInAm zra0 Ti0 / 10 labdhausanti na nirvRttau mU0 mu0, da0, ba0, ja0 / labdhyaparyAptaka - zra0 Ti0 / 11 nirvRtyaparyAptaka- zra0 Ti0 /
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67] navamo'dhyAyaH 605 ksNjnye| kevaladarzane saMjJiparyAptakAkhyam / AdyAsu tisRSu lezyAsu caturdazApi jIvasthAnAni santi / tejaHpadmazuklalezyAsu dve jIvasthAne sNjnyipryaaptkaapryaaptknaamnii| alezyatve ekaM jIvasthAnaM saMjJiparyAptakAkhyam / bhavyeSu abhavyeSu ca caturdazApi jIvasthAnAni santi / aupazamikakSAyikakSAyopazamikasamyaktvasAsAdanasamyaktveSu dve jIvasthAne saMjJiparyAptakAparyAptakasaMjJe / samyamithyAtve ekameva saMjJiparyAptakAkhyam / mithyAtve caturdazApi santi / saMjJiSu dve jIvasthAne 5 paryAptakAparyAptakanAmanI / asaMjJipu dvAdazAvaziSTAni / saMzyasaMjJitvA'bhAve ekaM jIvasthAnaM paryAptakAkhyam / karmodayApekSayA AhAre caturdazApi santi / anAhAre saptA'paryAptakasthAnAni / paryAptakaM ca kevalisamudvAte ayogakevalini ca karmodayArpaNAt / siddhAH srvtraatiitjiivsthaanaaH| ___guNasthAnAnAmapi teSveva sattA vicAryate-narakagatau nArakeSu paryApta keSu catvAri guNasthAnAni AdyAni saptasu pRthivIsu / prathamAyAM pRthivyAmaparyAptakeSu dve guNasthAne mithyAdRSTyasaMyata- 10 samyagdRSTI / itarAsu pRthivISu aparyAptake kameva mithyAtvam / tiryaggatau tiryaca paryAptakeSu paJca guNasthAnAnyAyAni / teSAmaparyAptakeSu trINi guNasthAnAni mithyAdRSTisAsAdanasamyagdRSTyasaMyatasamyagdRSTisaMjJAni / tirazcISu paryAptikAsu paJca guNasthAnAni AdyAni, aparyAptikAsu dve Aye, strItvena pravezAbhAvAt asaMyatasamyagdRSTayabhAvaH / manuSyagatau manuSyeSu paryAptakeSu caturdazApi guNasthAnAni bhavanti / aparyAptakeSu trINi guNasthAnAni mithyAdRSTisAsAdanasamyagdRSTyasaMyata- 15 samyagdRSTayAkhyAni / mAnuSISu paryAptikAsu caturdazApi guNasthAnAni santi bhAvaliGgApekSayA na dravyaliGgApekSayA, dravyaliGgApekSayA tu pazcAdyAni / aparyAptikAsu dve Aye, samyaktvena saha strIjananAbhAvAt / tiryAnuSyeSu bhavAparyAptakeSu ekameva guNasthAnamAdyam / devagatau bhavanavAsivyantarajyotiSkadeveSu paryAptakeSu catvAri guNasthAnAnyAdyAni, aparyAptakeSu dve Aye / tahevISu saudharmezAnakalpavAsidevISu ca sa eva kramaH / saudharmezAnAdiSu uparimauveyakAnteSu 20 catvAri guNasthAnAni AdyAni, aparyAptakeSu trINi mithyAdRSTisAsAdanasamyagdRSTyasaMyatasamyagdRSTinAmAni / anudizAnuttaravimAnavAsiSu paryAptAparyAptakeSu ca ekameva guNasthAnam asaMyatasamyagdRSTisaMjJam / ekadvitricaturindriyA'saMjJipajendriyeSu ekameva guNasthAnamAdyam / pancendriyeSu saMziSu caturdazApi santi / pRthivIkAyAdiSu vanaspatyanteSu ekameva prathamam / trasakAyikeSu caturdazApi santi / satyamanoyoge'satyamRSAmanoyoge ca saMjJimithyAdRSTiprabhRtayaH syogikevlyntaaH| mRSAmanoyoge satyamRSAmanoyoge ca saMjhimithyAdRSTyAdayaH kssiinnkssaayviitraagchdmsthaantaaH| asatyamRSAvAgyoge dvIndriyAdayaH sayogakevalyantAH ? satyavAgyoge saMjJimithyAdRSTyAdayaH syogikevlyntaaH| mRSAvAgyoge satyamRSAvAgyoge ca saMjhimithyAdRSTiprabhRtayaH kSINakaSAyavIta- 30 raagchmsthaantaaH| audArikakAyayoge trayodaza guNasthAnAni sayogikevalyantAni / audArikamizrakAyayoge catvAri guNasthAnAni mithyASTisAsAdanasamyagdRSTyasaMyatasamyagdRSTisayogikevalisaMjJAni / vaikriyikakAyayoge catvAri guNasthAnAni AdhAni / vaikriyikamizrakAyayoge trINi tAnyeva samyamithyAtvavarjitAni / AhArakakAyayogAhArakamizrakAyayogayorekameva guNasthAnaM pramattasaMyatAkhyam / kArmaNakAyayoge catvAri guNasthAnAni mithyAdRSTisAsAdanasamyagdRSTya- 35 saMyatasamyagdRSTisayogikavalyAkhyAni / 'ayoge guNasthAnamekam / 1 ayogigunn-taa|
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 606 tattvArthavArtike [ 7 strIvedapuMvedayorasaMjJipancendriyAdayaH anivRttibAdarasAmparAyikAntAH / napuMsakavede ekendriyaprabhRtayaH anivRttibAdarasAmparAyikAntAH / nArakAzcaturpu sthAneSu zuddhe napuMsakavede / tiryaJca ekendriyAdayaH caturindriyAntAH zuddhe napuMsakavede / asaMjJipaJcendriyAdayaH saMyatAsaMyatAntAH tiryacatriSu vedeSu / manuSyAH triSu vedeSu mithyAdRSTyAdayaH anivRttibAdarasAmparAyikAvasAnAH / 5 tataH pare manuSyA avedAH / devAzcaturSa sthAneSu strIpuMvedayoH jnyeyaaH| krodhamAnamAyAsu ekendriyAdayaH anivRttibaadrsaampraayikaantaaH| lobhakaSAye ta eva suukssmsaampraayikaantaaH| tataH pare akssaayaaH| matyajJAnazratAjJAnayorekendriyAdayaH sAsAdanasamyagdRSTyantAH, vibhaGgajJAne saMjJimithyAdRSTayo vA sAsAdanasamyagdRSTayo vA paryAptakA bhavanti nA'paryAptakAH / samyamithyAdRSTayaH triSu 10 jJAneSu ajJAnamizreSu vartante, kAraNasadRzatvAt kAryasya / matizrutAvadhijJAneSu asaMyatasamyagdRSTi prabhRtayaH kSINakaSAyavItarAgachadmasthAntAH / manaHparyayajJAne pramattasaMyatAdayaH kSINakaSAyavItarAgachadmasthAntAH / kevalajJAne dve guNasthAne syogaayogisNjnye| sAmAyikachedopasthApanazuddhisaMyamayoH pramattasaMyatAdayaH anivRttibAdarasAmparAyikAntAH / parihArazuddhisaMyame dve guNasthAne prmttaaprmttlkssnne| sUkSmasAmparAyasaMyame ekameva guNa15 sthAnaM sUkSmasAmparAyazuddhisaMyamAkhyam / yathAkhyAtavihArazuddhisaMyame catvAri guNasthAnAni upa zAntakaSAyakSINakaSAyasayogyayogasaMjJAni / saMyamAsaMyame ekameva guNasthAnaM saMyatAsaMyatAkhyam / asaMyame catvAri guNasthAnAnyAdhAni / cakSurdarzane caturindriyAdayaH kSINakaSAyavItarAgachadmasthAntAH / acakSurdarzane ekendriyAdayaH kSINakaSAyavItarAgachadmasthAntAH / avadhidarzane asaMyatasamyagdRSTyAdayaH kssiinnkssaayaantaaH| 20 kevaladarzane dve guNasthAne ante| __ AdyAsu tisRSu lezyAsu ekendriyAdayaH asaMyatasamyagdRSTayantAH / tejaHpadmalezyayoH saMzimithyAdRSTiprabhRtayaH aprmttaavsaanaaH| zuklalezyAyAM saMjhimithyAdRSTiprabhRtayaH syogikevlyntaaH| alezyA ayogkevlinH| bhavyatve caturdazApi guNasthAnAni santi / abhavyatve prathamameva / kSAyikasamyaktve asaMyatasamyagdRSTyAdayaH ayogkevlyntaaH| vedakasamyaktve asaMyatasamyagdRSTayAdayaH apramattAntAH / aupazamikasamyaktve asaMyatasamyagdRSTayAdayaH upazAntakaSAyAntAH / sAsAdanasamyaktvasamyamithyAtvamithyAtveSa ekameva pratyekam / nArakeSa prathamAyAM pRthivyAM kSAyikavedakaupazamikasamyaktvA asaMyatasamyagdRSTayaH / itarAsu bhUmiSu vedakaupazamikasamyaktvAH / tiyaca asaMyatasamyagdRSTisthAne kSAyikavedakaupazamikasamyaktvAni snti| saMyatAsaMyatasthAne kSAyikasamyaktvaM nAsti itarad dvayamasti bhogabhUmAvevotpAdAt / tirazvISu ubhayorapi sthAnayoH kSAyikasamyaktvaM nAsti, manuSyasya kSapaNAmArabdhavataH puruSaliGgenaiva vRttaH, itarad dvitayamasti / manuSyeSu asaMyatasamyagdRSTisaMyatAsaMyatasaMyatasthAneSu kSAyikavedakaupazamikasamyaktvAni santi / bhavanavAsivyantarajyotiSkadeveSu tahevISu saudharmezAnakalpavAsidevISu cA'saMyatasamyagdRSTisthAne kSAyikasamyaktvaM nAsti itarad dvitayamasti / saudharmAdiSu uparimapraive. 35 yakAnteSu kSAyikavedakaupazamikasamyaktvAni santi / anudizAnuttaravimAnavAsideveSu kSAyikavedakasamyaktve staH, aupazamikaM cAsti upazamazreNyAM mRtAnAM tatsaMbhavAt / saMjJitve saMjJimithyAdRSTayAdayaH kSINakaSAyAntAH / asaMjJitve ekendriyAdayaH asNjnyipnycendriyaantaaH| tadubhayAbhAve dve guNasthAne antye / -ravizu-mu0, 20, 20, ja0 / pAyAdayaH apramattAntAH thyAtvamithyAtveSu ekamanarAsa bhUmiSu
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98] navamo'dhyAyaH AhAre ekendriyAdayaH syogikevlipryntaaH| anAhAre paJca guNasthAnAni-vigrahagatau mithyAdRSTisAsAdanasamyagdRSTayasaMyatasamyagdRSTayaH, prataralokapUraNayoH sayogakevalino'yogakevalinazca / siddhA vyatItaguNasthAnA iti / evamAdilakSaNo dharmo niHzreyasaprAptiheturaho bhagavadbhirarhadbhiH svAkhyAta iti cintanaM dharmasvAkhyAtatvAnuprekSA / evaM hyasya cintayataH dharmAnurAgAt sadA pratiyatno bhavati / evamanityatvAdyanuprekSAsannidhAne uttamakSamAdidhAraNAt mahAn 5 saMvaro bhavati / ___ svAkhyAta iti yucaprasaGga iti cet / na; prAdivRtta / 12 / syAnmatam-sunA yoge akRcchrArthe yucA bhavitavyamiti; tannaH kiM kAraNam ? praadivRttH| zobhana AkhyAtaH svAkhyAtaH iti prAdilakSaNA vRttirbhavati / / , anuprekSA iti bhAvasAdhanatve bahuvacanavirodhaH // 13 // ayamanuprekSAzabdo yadi bhAvasA- 10 dhanaH, bahuvacanaM nopapadyate tasyaikatvAt / karmasAdhanatve sAmAnAdhikaraNyAbhAvaH / 14 / syAt karmasAdhanatvamevamapi yujyate bahuvacanaM sAmAnAdhikaraNyaM tu nopapadyate; anyA anuprekSA anyadanucintanamiti / athAnucintanamevAnuprekSA; evamapi linggvcnbhedvirodhH| na vA; kRdabhihitasya dravyavadbhAvAt / 15 / naiSa doSaH / kiM kAraNam ? kRdabhihitasya dravya- 15 vadbhAvAt / kRdabhihito bhAvo hi 'dravyavadbhavati yathA pAkaH pAko pAkA iti / tathA'nuprekSitavyArthabhedAt bhAvasya bhede vivakSite bahuvacanaM nyAyaprAptam / sAmAnAdhikaraNyasiddhi cobhayoH krmsaadhntvaat|16| sAmAnAdhikaraNyaM ca siddhayati / kutaH ? ubhayoH karmasAdhanatvAt / anuprekSyante ityanuprekSAH, anucintyate ityanucintanam / anityAdisvatattvaM hanucintyamAnamanuprekSAvyapadezabhAga bhavati / katham ? karmaNyanaH "yujhyA bahulam" 20 [jine. 2364] iti, yathA niradanamavasecanamiti / evamapi liGgasaMkhyAbhedo nopapadyate, upAttaliGgasaMkhyAnAM parasparAbhisambandho yujyate yathA gAvo dhanamiti / atha dharmopadezAt prAganuprekSAH kimartha nokAH? madhye'nuprekSAvacanam ubhayanimittatvAt / 17 / anuprekSAvacanaM madhye kriyte| kutaH ? ubhayanimittatvAt / anuprekSA hi bhAvayan uttamakSamAdIMzca paripAlayati parISahAMzca jetu- 25 mutshte| ___ vyAkhyAtA anuprekSAH / saMvarahetuH parISahajaya ityuktam , atastAn vyAcakSmahe / Aha-vyAkhyAsyati bhavAna , idameva tAvadvaktavyaM kimarthamete sahyante ? 'kiJca, eSAM pAribhASikI saMjJA, utAnvarthA iti ? atrocyate ___ mArgAcyavananirjarArtha parisoDhavyAH parISahAH // 8 // 30 'mahattvAdanvarthasaMzA / / saMjJA ca nAma yato na laghIyasI / kuta etat ? laghvartha hi saMjJAkaraNamiti, tatra mahatyAH saMjJAyAH karaNe etatprayojanamanvarthasaMjJAH parISahA iti yathA vijJAyate tdvibhaavyte| .... yathA pacyamAnaudanAdivat dravyamekavacanAdiSu bhavati tathA sadAzritabhAvamapi....."Ti0 / 2 mazaraNAcaryAdAharati-yathA pAka ityAdinA / bhayamantrAzayA-tRjabhihitasya bhAvasya yathaikatvaM tena bhUyate tAmyAM terveti tathA kadAbhihitasya bhAvasya niyamo na bhavatIti dhAtvarthaH kevalaH zuddho bhAva ityabhidhIyate iti vcnaat-a.tti.| 3-dekho-mu0,10,10,j.| yathA niradanti taditi niradanaM karmasAdhanaH Ti0 |5kimessaaN mu0,90.0.j0|6 parISahA'mahatvAda-mu0,90,0, j0| 7 tasmAt mahasvAdanvarthasaMkSA / 8 iti yAvat yathA mu0, 10, 10, ja0 / itIyaM yathA tA0 / parISahA iti-zra0 di0 /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 608 tattvArthavArtike [ ra prakaraNAt sNghrmaargsNprtipttiH|2| saMvaro hi prakRtaH, atastadabhisambandhAt mokSapadaprApakasaMvaramArgasaMpratipattiriha veditavyA / . tadacyavanArtho nirjarArthazva priisshjyH|3| karmAgamadvArANi saMvRNvato 'jainendramArgAnmA cyoSmahIti pUrvameva parISahAn vijayante / jitaparISahAH santaH tairanabhibhUyamAnAH pradhAnasaMvaramA5 zrityA'pratibandhena kSapakazreNyArohaNasAmathrya pratipadyAbhinnotsAhAH sakalasAmparAyikapraMdhvasanazaktayo jJAnadhyAnaparazubhiH chinnamUlAni karmANi vidhUya prasphoTitapakSareNava iva patatriNaH Urdhva brajanti ityevamartha parisoDhavyAH parISahAH / "soDhaH" [jaine05|4|81] iti SatvapratiSedhaH / __yadyevamucyatAM ke parISahAH kiyanto veti ? ata idamAhakSutpipAsAzItoSNadezamazakanAranyAratistrIcaryAniSadyAzayyAkrozavadha 10 yAcanAlAbharogatRNasparzamalasatkArapuraskAraprajJAjJAnAdarzanAni // 9 // cudhAdayo dvAviMzatiH parISahAH / / ta ete bAhyAbhyantaradravyapariNAmAH zArIramAnasaprakRSTapIDAhetavaH dhAdayo dvAviMzatiH parISahAH prtyetvyaaH| tadvijaye viduSA saMyatena mokSArthinA pratiyatnaH kAryaH / tadyathA prakRSTakSudagniprajvalane dhRtyambhasopazamaH sujayaH / 2 / nivRttasarvasaMskAravizeSasya zarIramA-- 15 tropakaraNasantuSTasya tapaHsaMyamavilopaM pariharataH kRtakAritAnumatasaMkalpitoddiSTasaMkliSTakrayAgatapratyA ttapUrvakarmapazcAtkarmadazavidhadoSavipramuktaSaNasya dezakAlajanapadavyavasthApekSasya anazanAdhvarogatapaHsvAdhyAyazramavelAtikamAvamodaryAsadvadyodayAdibhyaH nAnAhArendhanoparame jaTharAgnidAhinI mArutAlolitAgnizikheva samantAccharIrendriyahRdayasaMkSobhakarI sudutpadyate / tasyAH pratIkAraM triprakAram akAle saMyamavirodhibhirvA dravyaH svayamakurvato'nyena kriyamANamasevamAnasya manasA cA'nabhisa20 ndadhataH dustareyaM vedanA mahA~zca kAlo dIrghAha iti dIrghAha iti viSAdamanApadyamAnasya tvagasthisirA vatAnamAtrakalevarasyApi sataH AvazyakakriyAdiSu nityodyatasya cudazaprAptAnarthakArAbandhanasthamanuSyAn paJjaragatatiryaprANinaH kSudabhyarditAn paratantrAnapekSamANasya jJAnino dhRtyambhasA saMyamakumbhadhAritena tudagniM zamayataH tatkRtapIDAM pratyavagaNayan sujaya ityucyate / __udanyodoraNahetUpanipAte tabazAprAptiH pipAsAsahanam // 3 // nAnAvagAhanapariSekatyAginaH 25 patatrivadhravAsanAvasathasya atilavaNasnigdharUkSaviruddhAhAragRSmAtapapittajvarAnazanAdibhirudI) zarIrendriyonmAthinIM pipAsAM pratyanAdriyamANapratIkAramanasaH nidAghe paTutapanakiraNasaMtApite aTavyAmAsannaSvapi hradeSu apkAyikajIvaparihArecchayA jalamanAdadAnasya salilasekavivekamlAnAM' latAmiva glAnimupagatAM gAtrayaSTimavagaNayya tapaHparipAlanaparasya bhikSAkAle'pi iGgitAkArAdibhiH yogyamapi pAnamacodayato dhairyakumbhAvadhArikha zIlasugandhiprajJAtoyena vidhyApayataH tRSNAgnizikhAM 30 saMyamaparatvaM pipAsAsahanamityavasIyate / pRthagavacanamaikArthyAditi cet ;na; sAmarthyabhedAt / / syAdetat-kSutpipAsayoH pRthagvacanamanarthakam / kutaH ? aikArthyAditi; tannaH kiM kAraNam ? sAmarthya bhedAt / anyaddhi kSudhaH saamrthymnytpipaasaayaaH| jainendrAnmA-mu0, 20, ba0, j0| 2 kaSAya / 3-nA lateva mu0, 20, ba0, j0| 4-tazaila mu0, da0,0, j.|
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH 606 abhyavahArasAmAnyAditi cet, na; adhikaraNabhedAt / / syAnmatam-abhyavahArasAmAnyAt ekArthamiti; tadapi na yuktam ; kutaH ? adhikaraNabhedAt / anyaddhi sudhaH pratIkArAdhikaraNam, 'anytpipaasaayaaH| zaityahetusannidhAne tatpratIkArAnabhilASAt saMyamaparipAlanaM zItakSamA / 6 / parityaktavAsasaH pakSivadanavadhAritAlayasya zarIramAtrAdhikaraNasya ziziravasantajaladAgamAdivazAt vRkSamUla- 5 pathiguhAdiSu patitaprAleyalezatuSAralavavyatikarazizirapavanAbhyAhatamUrteH tatpratikriyAsamarthadravyAntarAgnyAdhanabhisandhAnAt nArakaduHsahazItavedanAnusmaraNAt tatpratIkAracikIrSAyAM paramArthavilopabhayAt vidyAmantrauSadhaparNavalkalatvaktRNAjinAdisaMbandhAd vyAvRttamanasaH parakIyamiva dehaM manyamAnasya dhRtivizeSaprAvaraNasya garbhAgAreSu dhUpapravekaprakaraprarUpitapradIpaprabhaveSu varAGganAnavayauvanoSNaghanastananitambabhujAntaratarjitazIteSu nivAsaM suratasukharasAkaramanubhUtamasAratvAvabodhAda- 10 smarataH viSAdavirahitasya saMyamaparipAlanaM zItakSameti bhASyate / dAhapratIkArakAsAbhAvAcAritrarakSaNamuSNasahanam / / praiSmeNa paTIyasA bhAskarakiraNasamUhana saMtApitazarIraya tRSNAnazanapittarogadharmazramaprAdurbhUtoSNasya svedazoSadAhAbhyarditasya jalabhavanajalAvagAhanAnulepanapariSekAmA'vanItalanIlotpalakadalIpatrotkSepamArutajalatUlikAcandanaca * ndrapAdakamalakalhAramuktAhArAdipUrvAnubhUtazItaladravyaprArthanApetacetasaH uSNavedanA atitIvrA bahu-15 kRtvaH paravazAdavAptA, idaM punastapo mama karmakSayakAraNamiti tadvirodhinI kriyA pratyanAdarAcAritrarakSaNamuSNasahanamiti samAmnAyate / vaMzamazakAdivAdhAsahanamapratIkAramA pratyAkhyAtazarIrAcchAdanasya kacidapi apratibaddhacetasaH parakRtAyatanaguhAgahvarAdiSu rAtrau divA vA daMzamazakamakSikApizukaputtikAyUkamakuNakITapipIlikAvRzcikAdibhiH tIkSNapAtairbhakSyamANasyAtitIvravedanotpAdakaiH avyathitamanasaH 20 svakamavipAkamanucintayato vidyAmantrauSadhAdibhiH tannivRttiM prati nirutsukasya AzarIrapatanAdapi nizcitAtmanaH parabalapramardanaM prati pravartamAnasya madAndhagandhasindhurasya ripujanapreritavividhazastrapratighAtAdaparAGmukhasya niHpratyUhavijayopalambhanamiva karmAgatipRtanAparAbhavaM prati prayatanaMdaMzamazakAdibAdhAsahanamapratIkAramityAkhyAyate / - zamazakamAtraprasaGga iti cet / na; upalakSaNArthatvAt / 9 / syAnmatam-daMzamazakasyaiva 25 bAdhAkAraNasya grahaNaM prApnotIti; tanna; kiM kAraNam ; uplkssnnaarthtvaat| dazanaparitApakAraNasya sarvasyaivedaM upalakSaNaM yathA 'kAkebhyo rakSyatAM sarpiH' ityupaghAtakopalakSaNam / yadyevamanyataragrahaNameva kartavyam ; anyataropAdAne svarUpagrahaNaprasaGgAt dvitIyavacanamupalakSaNaM saMpadyate / jAtarUpadhAraNaM nAgnyam / 10 / guptisamityavirodhiparigrahanivRttiparipUrNabrahmacaryamaprArthikamokSasAdhanacAritrAnuSThAnaM yathAjAtarUpam asaMskRtamavikAraM mithyAdarzanAviSTavidviSTaM parama- 30 mAGgalyaM nAgnyamabhyupagatasya strIrUpANi nityAzucivIbhatsakuNapabhAvena pazyato vairAgyabhAvanAvaruddhamanovikriyasyA'saMbhAvitamanuSyatvasya nAnyadoSAsaMsparzanAt parISahajayasiddhiriti jAtarUpadhAraNamuttamaM zreyaHprAptikAraNamityucyate / itare punarmanovikriyAM nirodhumasamastitpUrvikAGgavikRti nigRhitakAmAH kaupInaphalakacIvarAdyAvaraNamAtiSThante aGgasaMvaraNArthameva tanna krmsNvrnnkaarnnm| saMyame rtibhaavaadrtipriisshNjyH|11| saMyatasya sudhAdyAbAdhAsaMyamaparirakSaNendriyadurjayatvavrataparipAlanabhAragauravasarvadApramattatvadezabhASAntarAnabhijJatvaviSamacapalasattvapracurabhImadurgani * 1 yadyevamanyataragrahaNaM // 10 // yadyevaM-mu0, da0, ba0, j0| 2 ante aGga-mu0, da0, ba0, j0|
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 610 tasvArthavArtike [E yataikavihAratvAdibhirarati prAduSyatI dhRtivizeSAgnivArayataH saMyamaratibhAvanAt viSayasukharatirviSAhAraseveva vipAkakaTuketi cintayataH ratiparibAdhAbhAvAdaratiparISahajaya iti nizcIyate / sarveSAmaratikAraNatvAt pRthagaratigrahaNAnarthakyamiti cet, na; sudhAdhabhAve'pi moho- dyaatttprvRtteH|12| syAdetat-sudhAdInAM sarveSAmaratihetutvAt pRthagaratigrahaNamanarthakamiti, tanna 5 kiM kAraNam ? sudhAdyabhAve'pi mohodyaatttprvRttH| mohodayAkulitacetaso hi sudhAdivedanA - bhAve'pi saMyame'ratirupajAyate / _ varAGganArUpadarzanasparzanAdivinivRttiH strIparISahajayaH // 13 // ekAnte ArAmabhavanAdipradeze rAgadveSayauvanadarparUpamadavibhramonmAdamadyapAnAvezAdibhiH pramadAsu bAdhamAnAsu tadakSivaktra bhrUvikArazRGgArAkAravihArahAvavilAsahAsalIlAvijRmbhitakaTAkSavikSepasukumArasnigdhamRdupInonnata10 stanakalazanitAntatAmrodarapRthujaghanarUpaguNAbharaNagandhavastramAlyAdipratinigRhItamanovipluteH darzana sparzanAbhilASanirutsukasya nigdhamRduvizadasukumArAbhidhAnatantrIvaMzamizrAtimadhuragItazravaNanivRttAdarazrotrasya saMsArArNavavyasanapAtAlAvagADhaduHkharaudrAvartakuTiladhyAyinaH straiNAnarthavinivRttiH strIparISahajaya iti kathyate / anyavAdiparikalpitA devatAvizeSAH brahmAdayaH tilottamAdevagaNikArUpa saMdarzanalolalocanavikArAH strIparISahapakAnodvartumAtmAnaM smrthaaH| 15 vrajyAdoSanigrahazcaryAvijayaH / 14 / dIrghakAlAbhyastagurukulabrahmacaryasya adhigatabandhamokSapa dArthatattvasya kaSAyanigrahaparasya bhAvanArpitamateH saMyamAyatanabhaktihetordezAntarAtitheH guruNAbhyanujJAtasya nAnAjanapadavyAhAravyavahArAbhijJasya grAme ekarAtraM nagare pazcarAtraM prakarSaNAvasthAtavyamityevaM saMyatasya vAyoriva niHsaGgatAmupagatasya dezakAlapramANopetamadhvagamanamanubhavataH klezakSamasya bhImATavIpradezeSu nirbhayatvAt siMhasyeva sahAyakRtyamanapekSamANasya paruSazarkarAkaNTakAdivyadhanajA20 tapAdakhedasyApi sataH pUrvocitayAnavAhanAdigamanamasmarataH samyagjyAdoSaM pariharataH caryAparISaha/jayo veditvyH| ___ saMkalpitAsanAdavicalanaM niSadyAtitikSA / 15 // zmazAnodyAnazUnyAyatanagiriguhAgaharAdiSu anabhyastapUrveSu viditasaMyamakriyasya dhairyasahAyasyotsAhavato niSadyAmadhirUDhasya prAdurbhUtopasargarogavikArasyApi sataH tatpradezAdavicalataHmantravidyAdilakSaNapratIkArAnanapekSamANasya khudrajantuprAyaviSamadezAzrayAt kASThopalavannizcalasya anubhUtamRdukuthAstaraNAdisparzasukhamavigaNayataH prANipIDAparihArodyatasya jJAnadhyAnabhAvanAdhInadhiyaH saMkalpitavIrAsanotkuTikAsanAdiraterAsanadoSajayAnniSadyAtitikSetyAkhyAyate / AgamoditazayanAt apracyavaH zayyAsahanam / 16 / svAdhyAyadhyAnAdhvazramaparikheditasya mauhUrtikI kharaviSamapracurazarkarAkapAlasaGkaTAtizItoSNeSu bhUmipradezeSu nidrAmanubhavataH yathAkRtye3. kapArzvadaNDAyatAdizAyinaH saJjAtabAdhAvizeSagya saMyamArthamaspandamAnasthAnutiSThataH vyantarAdibhirvA vitrAsyamAnasya palAyanaM prati nirutsukasya maraNabhayanirvizaGkasya nipatitadAruvat vyapagatAsuvazcAI parivartamAnasya dvIpizArdUlamahoragAdiduSTasattvapracarito'yaM pradezo'cirAdato nirgamanaM zreyaH kadA nu rAtrIvivasatIti viSAdamanAdadhAnasya sukhaprAptAvapyaparituSyataH pUrvAnubhUtanavanItamUduzayanaratimanusmarataH samyagAgamoditazayanAdapracyavaH zayyAsahanamiti pratyetavyam / aniSTavacanasahanamAkozaparISahajayaH / 17 / tIvramohAviSTamithyAdRSTayAryamlecchakhalapApAcAramattodRptazaGkitaprayukta-mAzabdadhikkAraparuSAvajJAnAkrozAdIn karNavirecanAn hRdayazUlodbhAvakAn . puruSakarkazaka-mu0, da0, ba0, ja0 / sprshshkraak-shr0| 2-bacapari zra0, tA0, j0| 3 kadA tu tA0. shr0|| 35
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 ] navamo'dhyAyaH 611 krodhajvalanazikhApravardhanakarAnapriyAn zRNvato'pi dRDhamanasaH bhasmasAtkartumapi samarthasya paramArthAvagAhitacetasaH, zabda mAtrazrAviNastadarthAnvIkSaNavinivRttavyApArasya svakRtAzubhakarmodayo mamaiSa yato'mISAM mAM prati dveSa ityevamAdibhirupAyairaniSTavacanasahanamAkrozaparISahajaya iti nirNIyate / mArakeSvamarSApoha bhAvanaM vadhamarSaNam | 18 | grAmodyAnATavInagareSu naktaM divA caikAkino nirAvaraNamUrteH samantAtparyaTadbhizcarAkSikamlecchazavaraparuSavadhirapUrvApakA ridviSatparaliGgibhirAhitakrodhaiH tADanAkarSaNabandhanazastrAbhighAtAdibhirmAryamANasyApyanutpannavairasya avazyaprapAtukamevedaM zarIraM kuzaladvAreNAne nApanIyate na mama vratazIlabhAvanAbhraMzanamiti bhAvazuddhasya dahyamAnasyApi sugandhamutsRjatazcandanasyeva zubhapariNAmasya svakarmanirjarAmabhisandadhAnasya dRDhamateH kSamauSadhibalasya mArakeSu suhRtsvivAmarSApoha bhAvanaM vadhamarSaNamityAnnAyate / 5 prANAtyaye'pyAhArAdiSu dInAbhidhAnanivRttiryAcanAvijayaH // 16 // kSudadhvaparizramatapo- 10 rogAdibhiH pracyAvitavIryasya zuSkapAdapasyeva nirArdra mUrtterunnatAsthisnAyujAlasya nimnAkSipuTaparizuSkAdharauSThakSAmapANDukapolasya carmavatsaGkucitAGgopAGgatvacaH zithilajAnugulphakaTibA huyantrasya dezakAlakramopapannakalpAdAyinaH vAcaMyamasya maunisamasya vA zarIrasandarzanamAtravyApArasya Urjitasattvasya prajJApyAyitamanasaH prANAtyaye'pyAhAravasatibheSajAni dInAbhidhAnamukhavaivarNyAGgasaMjJAdibhirayAcamAnasya ratnavaNijo maNisaMdarzanamiva svazarIraprakAzanamakRpaNaM manyamAnasya vandamAnaM 15 prati svakaravikasanamiva pANipuTadhAraNamadInamiti gaNayataH yAcanAsahanamavasIyate / adyatve punaH kAladoSAddInAnAthapAkhaNDibahule jagatya mArgajJairanAtmavidbhiryAcanamanuSThIyate / alAbhe'pi lAbhavat santuSTasyAlAbha vijayaH | 20 | vAyuvadanekadezacAriNaH aprakAzitavIryasyAbhyupagataikakAlabhojanasya sakRnmUrtisaMdarzanatratakAlasya dehIti asabhyavAkprayogAduparatasyAnupAttavigrahapratikriyasyAdyedaM zvazvedamiti vyapetasaMkalpasya ekasmin grAme alabdhvA grAmAntarAnve- 20 SaNanirutsukasya pANipuTamAtra pAtrasya bahuSu divaseSu bahuSu ca gRheSu bhikSAmanavApyApyasaMkliSTacetasaH nAyaM dAtA tatrAnyo vadAnyo'stIti vyapagataparIkSasya lAbhAdapyalAbho me paramaM tapaH iti santuSTasyAlAbhavijayo'vaseyaH / nAnAvyAdhipratIkArAnapekSatvaM rogasahanam | 21 | duHkhAdikaraNamazucibhAjanaM jIrNavastravatpariddeyaM pittamArutakaphasannipAtanimittAnekAmayavedanAbhyarditamanyadIyamiva vigrahaM manyamA - 25 nasya : upekSitRtvApracyutezcikitsAvyAvRttaceSTasya zarIrayAtrAprasiddhaye vraNAlepanavadyathoktamAhAramAcarato jalloSadhiprAptyAdyanekatapovizeSarddhiyoge satyapi zarIraniHspRhatvAt pratIkArAnapekSiNaH pUrvakRtapApakarmaNaH phalamidamanenopAyenAnRNI bhavAmIti cintayato rogasahanaM saMpadyate / tRNAdinimittavedanAyAM manaso'praNidhAnaM tRNasparzajayaH | 22 | yathAbhinirvRttAdhikaraNazAyinaH zuSkatRNapatrabhUmikaNTakaphalaka zilAtalAdiSu prAsukeSvasaMskRteSu vyAdhimArgagamanazItoSNa- 30 janitazramavinodArthaM zayyAM niSadyAM vA bhajamAnasya tRNAdibAdhitamUrtterutpannakaNDuvikArasya duHkhamanabhicintayataH tRNAdisparzabAdhA'vazIkRtatvAttRNasparza sahanamavagantavyam / svaparamalApacayopacayasaMkalpAbhAvo maladhAraNam | 23 | jalajantupIDAparihArAyA'snAnapratijJasya, svedapaGkadigdhasarvAGgasya, sidhmakacchUdradIrNakAyasya nakharomazmazrukezavikRtasahajabAhyamalasaMparka kAraNAnekatvagvikArasya svagatamalApacaye 'paramalopacaye cA'praNihitamanasaH karmamalapa - 35 kApanodAyaivodyatasya pUrvAnubhUtasnAnAnupalenAdiramaraNaparAGmukhacittavRttermaladhAraNamAkhyAyate / 1 - zraurarAkSasamle - mu0, da0, ba0 / 2 ujjhitamadasya mu0, 50, ba0 / 3 paramalApacaye cAprasu0, da0, ba0 / 24
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 612 tattvArthavArtike [ ___ 'kezaluJcanakhedasahanopasaMkhyAnamiti cet ;na, malaparISahAvarodhAt / 24 / syAdetat-kezalucane tatsaMskArAkaraNe vA mahAn khedaH saMjAyate, tatsahanamaparamupasaMkhyAtavyamiti; tanna; kiM kAraNam ? malaparISahAvarodhAt / malasAmAnyasaMgrahe hi tadantarbhavati / mAnApamAnayostulyamanasaH satkAra puraskArAnabhilASaH // 25 // ciroSitabrahmacaryasya mahA5 tapasvinaH svaparasamayanizcayajJasya hitopadezaparasya kathAmArgakuzalasya bahukRtvaH paravAdivijayinaH praNAmabhaktisaMbhramAsanapradAnAdIni me na kazcitkarotItyevamavicintayataH mAnApamAnayostulyamanasaH satkArapuraskAranirAkAGkSasya zreyodhyAyinaH satkArapuraskAraparISahajayo veditvyH| satkAraH pUjAprazaMsAtmakaH / puraskAro nAma kriyArambhAdiSvagrataH karaNamAmantraNaM vaa| ___ prajJAprakarSAvalepanirAsaH prkssaavijyH|26| aGgapUrvaprakIrNakavizAradasya kRtsnamanthArthA10 vadhAriNaH anuttaravAdinastrikAlaviSayArthavidaH zabdanyAyAdhyAtmanipuNasya mama purastAditare bhAskaraprabhAbhibhUtodyotakhadyotavat nitarAmavabhAsante iti vijJAnamadanirAsaH prajJAparISahajayaH prtyetvyH| ajnyaanaavmaanshaanaabhilaassshnmjnyaanpriisshjyH|27| ajJo'yaM na kiJcidapi vetti pazusama ityevamAdyadhikSepavacanaM sahamAnasyAdhyayanArthagrahaNaparAbhibhavAdiSvasaktabuddhezcirapravraji15 tasya vividhatapovizeSabhArAkAntamUrteH sakalasAmarthyApramattasya vinivRttAniSTamanovAkkAyaceSTasyAdyApi me jJAnAtizayo notpadyata ityanabhisandadhataH ajnyaanpriisshjyo'vgntvyH|| - pravrajyAghanarthakatvAsamAdhAnamadarzanasahanam / 28 / saMyamapradhAnasya duHkhakaratapo'nuSThAyinaH paramavairAgyabhAvanAzuddhahRdayasya viditasakalapadArthatattvasyA'rhadAyatanasAdhudharmapUjakasya cirantanasya adyApi me jJAnAtizayo notpadyate, mahopavAsAdyanuSThAyinAM prAtihAryavizeSAHprAra ti pralA20 pamAtramidam , anathikeyaM pravrajyA viphalaM vrataparipAlanamityevamasamAdadhAnasya, darzanazuddhiyogA dadarzanaparISahasahanamavasAtavyam / evaM parISahAn asaMkalpopasthitAn sahamAnasyAsaMkliSTacetasaH rAgAdipariNAmAsravAbhAvAt mahAn saMvaro bhavati / zraddhAnAlocanagrahaNamavizeSAditi cetanaH avyabhicAradarzanArthatvAta 26 syAdetatazraddhAnamAlocanamiti dvividhaM darzanam , tasyAvizeSeNa grahaNamiha prApnoti, kutaH ? avizeSAt / 25 na hi kizcidvizeSaliGgamihAzritamastIti; tannaH kiM kAraNam ? avyabhicAradarzanArthatvAt / matyAdijJAnapaJcakAvyabhicArizraddhAnaM' darzanam / AlocanaM tu na, zrutamanaHparyayayorapravRttarato'syAvyabhicAriNaH zraddhAnasya grhnnmihoppdyte| manorathaparikalpanAmAtramiti cet ; na; vakSyamANakAraNasAmarthyAt / 30 / syAdetatzraddhAnadarzanagrahaNamidamiti svamanorathaparikalpanAmAtramiti; tannaH kiM kAraNam ? vakSyamANa30 kAraNasAmarthyAt / vakSyate hi kAraNam-"darzanamohAntarAyayoradarzanAlAbhau" [ta. sU0 // 15] iti / avadhyAdidarzanaparISahopasaMkhyAnamiti cet ; na; avadhijJAnAdyabhAve sahacaritadarzanAbhAvAdazAnaparISahAvarodhAt / 31 / syAnmatam-"avadhyAdidarzanopetAH suSTu pazyanti nAsya kiJcidatizayavadasti darzanam, guNapratyayaM ca tat" [ ] ityuktam Agame, nUnamasmiMstadyogyA guNA na santItyevamAdivacanasahanamavadhyAdidarzanaparISahajayaH, tasyopasaMkhyAnaM kartavyamiti; tannaH kiM 35 kAraNam ? ajJAnaparISahAvarodhAt / tatkathamiti cet ? ucyate-avadhyAdijJAnAbhAve tatsaha 1 kezaluJcane tatsaMskArAkaraNe vA mahatkheda-mu0, da0, ba0, j0| 2 tathAmArgaku-mu0, 20, 20, jH| 3 lakSaNam-zra0 tti0| viSayaviSayisambandhe sati zvetatvAdivizeSaNarahitavastusattAvabhAsi lkssnnm-shr0tti|
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 / 10-11] navamo'dhyAyaH 613 caritadarzanAbhAvaH, Adityasya prakAzAbhAve pratApAbhAvavat , tasmAdajJAnaparISahe'varodhaH / yadyevaM zraddhAnadarzanamapi jJAnAvinAbhAvIti prajJAparISahe tasyAntarbhAvaH prApnotIti; naiSa doSaH; prajJAyAM satyAmapi kacittattvArthazraddhAnAbhAvAd vybhicaaroplbdheH| ___ Aha-upapAditaM parISahajayAt saMvaro bhavatIti / idamucyatAM kimete sarve saMsAramahArNavAduttitIrSantamamuM pravajyAmabhyupagatamabhidravanti uta kazcitprativizeSa iti ? atrocyate-amI 5 vyAkhyAtalakSaNAH kSudhAdayazcAritrAntarANi prati bhAjyAH, niyamena punaranayoH pratyetavyAH sUkSmasAmparAyacchadmasthavItarAgayozcaturdaza // 10 // caturdazavacanAdanyAbhAvaH / / caturdazeti vacanAdanyeSAM parISahANAmabhAvo veditavyaH / kutaH ? saMkhyAvizeSaparigrahasya niyamArthatvAt-caturdazaiva nAnye iti / samasAmparAye niyamAnupapattimohodayAditi cet ; na; sanmAtratvAt / 2 / syAnmatam- 10 yujyate vItarAgachadmasthe niravazeSamohanIyasyopazamAt kSayAcca tatkRtavakSyamANaparISahASTakobhAvAccaturdazasaMkhyAniyamaH sUkSmasAmparAye tu mohodayaMsadbhAvAzcaturdazeti niyamo nopapadyate iti; tanna; kiM kAraNam ? sanmAtratvAt / tatra hi kevalo lobhasajvalanakaSAyodayaH, sa cAtyantasUkSmastato vItarAgachadmasthakalpatvAccaturdazeti niyamastatrApi yujyte| tata eva parISahAbhAva iti cet ;na; bAdhAvizeSoparame'pi 'tadvAvasyAcikhyAsitatvAt 15 sarvArthasiddhasya saptamIgamanasAmarthyavat / / atha matam-tata eva tayoH parISahAbhAvaH / kuta eva ? mohodayAbhAvAta , mandodayAcca / yasya hi sudhAdivedanAprakarSAdayastasya tatsahanAt parISahajayo bhavati / na ca mohodayabalAdhAnAbhAve vedanAprabhavo'sti, tadabhAvAt sahanavacanaM bhaktimAtrakRtamitiH tannaH kiM kAraNam ? tadbhAvasyAcikhyAsitatvAt / yathA sarvArthasiddhadevasyAnuparatasadvedyodayaprakarSasyApi saptamapRthivIgamanasAmarthya na hIyate tathA vItarAgacchadmasthasya karmodayasadbhAvakRta- 20 parISavyapadezo yuktimavatarati / ____ Aha-yadi zarIravatyAtmani parISahasannidhAnaM pratijJAyate, atha bhagavatyutpannakevalajJAne karmacatuSTayaphalAnubhavanavazavarttini kiyanta upanipatantIti ? atrocyate- tasminpunaH ekAdaza jine // 11 // 'kaizcitkalpyante' iti vAkyazeSaH / 25 vedanIyodayabhAvAt budhAdiprasaGga iti cet ;na; ghAtikarmodayasahAyAbhAvAt tatsAmarthyavirahAt / / syAnmatam-ghAtikarmaprakSayAnimittoparame sati nAgnyAratistrIniSadyAkrozayAcanAlAbhasatkArapuraskAraprajJAzAnadarzanAni mA bhUvan , amI punavedanIyAzrayAH khalu parISahAH prApnuvanti bhagavati jine iti; tannaH kiM kAraNam ? ghAtikarmodayasahAyAbhAvAt tatsAmarthyavirahAt / yathA viSadravyaM mantrauSadhibalAdupakSINamAraNazaktikamupayujyamAnaM na maraNAya kalpyate 30 tathA dhyAnAnalanirdagdhaghAtikarmendhanasyAnantApratihatajJAnAdicatuSTayasyAntarAyAbhAvAnnirantaramupacIyamAnazubhapugalasantatervedanIyAkhyaM karma sadapi prakSINasahAyabalaM svayogyaprayojanotpAdanaM pratyasamarthamiti kSudhAdyabhAvaH, tatsadbhAvopacArAd dhyAnakalpanavat / athavA, nAyaM vAkyazeSaH 'ekA 1-yeti ni-mu0, da0, ba0, j0| 2 darzanamohanIye adarzanaM cAritramohe sapta-zra. tti.| 3-syAviradhyAsi-mu0, da0, ba0 / -syaavirnyaasi-j0| 4 aghAti-zra. tti0| 5 vedanIye zeSA ityatra vakSyamANAH kSudAdayaH-tA0 tti0|
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 614 tattvArthavArtike [12-14 daza jine kaizcitkalpyante' iti / kiM tarhi ? ekAdaza santIti / katham ? upacArAt / yathA niravazeSanirastajJAnAvaraNe paripUrNajJAne ekAgracintAnirodhAbhAve'pi karmarajovidhUnanaphalasaMbhavAt dhyAnopacAraH tathA sudhAdivedanAbhAvaparISahAbhAve'pi vedanIyakarmodayadravyaparISahasadbhAvAt ekAdaza jine santIti upacAro yuktaH / Aha-yadi sUkSmasAmparAyAdiSu vyastAH parISahA atha samastAH kveti ? bAdarasAmparAye sarve // 12 // bAdarasAmparAyagrahaNAt pramattAdinirdezaH / / bAdarasAmparAya iti nAyaM gunnsthaanvishessprigrhH| kiM tarhi ? arthanirdezaH, tataH pramattAdInAM saMyatAnAM sAmAnyagrahaNam-bAdaraH sAmpa rAyo yasya so'yaM bAdarasAmparAya iti / tatra hi10. nimittavizeSasyAnupakSINatvAt sarve / / jJAnAvaraNAdinimittavizeSo vakSyate / tasyAnupakSINatvAt sarve saMbhavanti / kasmin punazcAritre sarveSAM saMbhavaH ? sAmAyikacchedopasthApanAparihAravizuddhisaMyameSu sarvasaMbhavaH / / eteSAM trayANAM cAritrANAmanyatame sarve kSutparISahAdayo draSTavyAH / . Aha-gRhItametat parISahANAM sthAnavizeSAvadhAraNam , idaM tu na vinaH kasyAH prakRte kaH 15 kArya iti ? atrocyate jJAnAvaraNe prajJA'jJAne // 13 // zAnAvaraNe ajJAnaM na prakSeti cet ;na; anyajJAnAvaraNasadbhAve tadbhAvAt / / syAdatatjJAnAvaraNe sati ajJAnamanavabodho bhavati na prajJA jJAnasvabhAvatvAdAtmana iti; tanna; kiM kAra Nam ? anyajJAnAvaraNasadbhAve tdbhaavaat| prajJA hi kSAyopazamikI anyasmin jJAnAvaraNe sati madaM 20 janayati na sakalAvaraNakSaya iti prajJAjJAne jJAnAvaraNe sati prAduHsta itybhismbdhyte| - mohAditi cet / na tanedAnAM parigaNitatvAt / / syAnmatam-mohodayAdahaM mahAprAjJo nAnya iti manyate na jJAnAvaraNAditi; tannaH kiM kAraNam ? tadbhedAnAM parigaNitatvAt / mohamedA hi parigaNitA darzanacAritravyAghAtahetubhAvena, tatra nAyamantarbhavati, cAritravato'pi prajJAparISahasadbhAvAt , tato jJAnAvaraNa eveti nizcayaH kartavyaH / / Aha-yadyanayorekakarmahetutvamAtmalAbhe'vasIyate, adarzanA'lAbhayoH ko heturiti' ? darzanamohAntarAyayoradarzanAlAbhau // 14 // viziSTakAraNanirdezAdavadhyAdidarzanasandehAbhAvaH / / darzanamoha iti viziSTamiha kAraNaM nirdizyate, tato'vadhyAdidarzanaviSayaH sandeho na bhvti'| . antarAya iti sAmAnyanirdeze'pi sAmarthyAdvizeSasaMpratyayaH / / yadyapyayamantarAya iti 30 sAmAnyanirdezaH tathApi sAmarthyAllAbhAntarAyavizeSasaMpratyayo bhavati / upacArato'pyasya ekAdaza parISahA na sambhAgyante tatra niHzeSaparatvAt sUtrasya / ekena adhikA na daza parISahA jine ekAdaza jine iti vyutpatteH / prayogazca-bhagavAn kSudAdiparISaharahitaH anantasukhatvAt siddhavat iti mArtaNDe proktam-zra0 tti.| 2 utkRssttlobhaadigunnsy-shr.tti.| 3 sUcamasAmparAyayathAkhyAtacAritrayoruktAH parISahAH sUtrakRtA, zeSeSu kati bhvntiityetdaah-shr0tti0| 4-ti cedda-mu0, 20, ba0, ja0 / 5 avadhyAdidarzanaM na bhavatItyarthaH-10 tti0| 6 sUtre alAbhagrahaNAdityarthaH-zra.Ti.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 / 15-17] navamo'dhyAyaH Aha-yadyAdye mohanIyabhede satyadarzanaparISaho bhavati, atha dvitIyasmin keSAM janmeti ? atrocyate cAritramohe nAgnyAratistrIniSadyAkrozayAcanA stkaarpurskaaraaH||15|| mohodayahetutvaM nAgnyAdInAM pratipadyAmahe puMvedodayAdi nimittatvAt , niSadyAparISahastu 5 (sya tu) kathamiti cet ? ucyate niSadyAparISahasya mohodayahetutvaM prANipIDArthatvAt / / mohodaye sati prANipIDApariNAmaH saMjAyate, tatparipAlanArthatvAt nissdyaapriisshodyheturityvsiiyte|' Aha-abhyupemaH karmaprakRtivizeSatraya amI parISahA uktA iti / athAnye kasmin sati .. nimitte bhavantIti ? atrAbhidhIyate 10 vedanIye zeSAH // 16 // uktAdanyanirdeze zeSA iti / 1 / uktAH prajJAparISahAdayaH, tebhyo'nye zeSA iti nirdishynte| ke punaste ? hutpipaasaashiitossnndNshmshkcryaashyyaavdhrogtRnnsprshmlpriisshaaH| nimittAt karmasaMyoga iti cet ; na tadyogAbhAvAt / / syAnmatam-yathA "carmaNi dIpinaM hanti"[ ] nimittAtkarmasaMyoga iti vibhaktivizeSavidhAnaM tathA vedanIye ityevamAdi. 15 nirdezo bhavatIti; tannaH kiM kAraNam ? tadyogAbhAvAt / karmasaMyoge hi tadvibhaktividhAnam / na cAtra karmasaMyogo'stIti tadabhAvaH / kathaM tarhi nirdezaH ? / sannizastadupalakSaNatvAt / 3 / yathA "goSu duhyamAnAsu gataH, dugdhAsvAgataH" [ ] iti sannirdezaH tathA vedanIye satItyevamAdiH sannirdezo'vaseyaH / kutaH ? tadupalakSaNatvAt / ____ Aha-vyAkhyAtanimittalakSaNavikalpAH pratyAtma prAdurbhavantaH kati yugapadavatiSThanta iti ? 20 atrocyate- ekAdayo bhAjyA yugapadekasminnaikonaviMzataH // 17 // AGabhiSidhyarthaH / / / AGayamabhividhyartho draSTavyaH, tena ekAnnaviMzatirapi kacidyugapadbhavantItyavagamyate / tatkathamiti cet ? ucyate zItoSNazayyAniSadyAcaryANAmasahabhAvAdekAnaviMzatisaMbhavaH / / zItoSNaparISahayorekaH, 25 zayyAniSadyAcaryANAM cAnyatama eva bhavati ekasminnAtmani / kutaH ? shaanvsthaanaat| tatastrayANAmapagame yugapadekAtmanItareSAM saMbhavAdekAnnaviMzativikalpo boddhavyaH / - prajJA'zAnayorvirodhAdanyatarAbhAve'STAdazaprasaGga iti cet ; na; apekSAto virodhAbhAvAt / 3 / syAnmatam-prajJA'jJAne api viruddhe tayoranyatarAbhAve'STAdazasaMkhyAprasaGga iti; tanna; kiM kAraNam ? apekSAto virodhAbhAvAt / zrutajJAnApekSayA prajJAprakarSe sati avadhyAdyabhAvApekSayA 30 ajnyaanopptteH| .. .mAnakaSAye krodhe cAkrozaH, lobhe yAcanA, mone satkArapuraskArAbhiniveza iti-zra0 tti| 2 pratyAkhyAnakaSAye niSadyAparISaha ityarthaH-10 tti0| 3 vedanIye iti nimittasaptamI, tasya dvIpinaM hantItyAdivat kenacit karmaNA-10 Ti0 /
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 616 tattvArthavArtike [11vaMzamazakasya yugapatpravRtterekAnaviMzativikalpa iti cet ;na prakArArthatvAnmazakazabdasya / 4 / syAdetat-prajJA'jJAnayorvirodhAdhugapadasaMbhave daMzamazakasya yugapatpravRttarekAnaviMzativikalpa iti; tannaH kiM kAraNam ? prakArArthatvAnmazakazabdasya, eka eva hyayaM parISahaH / dazagrahaNAttulyajAtIyasaMpratyaya iti cet ; na; zrutivirodhAt / / atha matametat-daMzagrahaNAttulyajAtIyasaMpratyayastato mazakazabdasya na prakArArthatvamiti; tannaH kiM kAraNam ? zrutivirodhAt / yacchabda Aha tannaiH pramANam , na ca daMzazabdaH prakAramabhidhatte, tato'sya virodhaH syAt / . tattulyamiti cet ;na; anyatareNa parISahasya nirUpitatvAt / 6 / yadi zrutivirodhAdanyArthakalpanamayuktamityucyate; nanu mazakazabde'pi tattulyamiti prakArArthatvamasya nopapadyate iti; tannaH kiM kAraNam ? anyatareNa parISahasya nirUpitatvAt / dazagrahaNenaiva parISahe nirUpite maza10 ka haNasAmarthyAtprakArArtho vijJAyate / caryAcavizeSAdekAnaviMzativacanamiti cet / na; aratau parISahajayAbhAvAt / / syAnmatam-caryAdInAM trayANAM parISahANAmavizeSAdekatra niyamAbhAvAdekatvamityekAnaviMzativacanaM kriyate iti; tannaH kiM kAraNam ? aratau parISahajayAbhAvAt / yadyatra ra~tirnAsti parISahajaya evAsya vyucchidyate / tasmAdyathoktapratidvandvisAnnidhyAt parISahasvabhAvAzrayapariNAmAtmalAbhanimittavica15 kSaNasya tatparityAgAyo darapravRttyarthamopodghAtikaM prakaraNamuktam / nirdiSTAH parISahAH, yairanAviSTA vipazcito'bhinavAni karmANi nopacinvanti pUrvapracitAni ca nirjrynti| tadanantaraM khalu karmanirharaNArthamAhitasAmarthya puruSasAdhyaM yadavocAma cAritram , taccAritramohopazamakSayakSayopazamalakSaNAtmavizuddhilabdhisAmAnyApekSayA ekam / prANipIDAparihA rendriyadarpanigrahazaktibhedAd dvividham / utkRSTamadhyamajaghanyavizuddhiprakarSAprakarSayogAttRtIyamavasthAna20 mnubhvti| vikalajJAnaviSayasarAgavItarAga-sakalAvabodhagocarasayogAyogavikalpAcAturvidhyamapyaznute / paJcatayoM ca vRttimAskandati / tadyathA sAmAyakacchedopasthApanAparihAravizuddhisUkSmasAmparAya __ yathAkhyAtamiti cAritram // 18 // sAmAyikazabdo'tItArthaH / ayaM sAmAyikazabdo'tItArtho drssttvyH| ka? "digdezA25 narthadaNDaviratisAmAyika" 21] ityatra / sAmAyikamiti vA samAsaviSayatvAt / athavA "Aya ntItyAyAH anarthAH sattvavyaparopaNahetavaH, saMgatAH AyAH samAyAH, samyagvA AyAH samAyAsteSu te vA prayojanamasyeti sAmAyikamavasthAnam / "sarvasAvadyayogapratyAkhyAnaparam / / sarvasya sAvadyayogasyA'bhedena pratyAkhyAnamavalambya pravRttamavadhRtakAlaM vA sAmAyikamityAkhyAyate / zayyAniSadyAcaryANAmavizeSAdekaH priisshH| yathA niSadyAyAM parISahe sAdhuH zayyAyAM pravartate zayyAyAM ca parISahe caryAyAmiti ekatra niyamAbhAvAt ekatvaM daMzamazakau dvAviti kRtvA ekAcaviMzativacanaM kriyate taditi punarapi codyti-shr0tti0| 2 daMzamazakau dvau parISahau ekasmin kAle yugapatpravRtteH prajJA'jJAnayoranyataraH sahAnavasthAnAditi kRtvA ekAnaviMzativikalpo bhavatviti Aha-taTasthaH-10 tti0|3 zabdazravaNavirodhaH-10 tti0| 4 asmaakm-shr.tti0| 5 anarthakAni vacanAni kiJcidiSTaM sUtrayantItyAcAryasyeti nyAyAt-zra0 tti0| 6 parISahajaye-zra0 tti0| 7 parISahAnahaM jayAmIti-zra0 tti0| anyabropadrave anyatrAvasthAnAt-zra0 tti| -yAparapra-mu0, da0, ba0, j0|1. aagcchnti-shr.tti| 11 sAmAyikasya vAkyArthamAha-zra0 Ti0 /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 / 1 ] navamo'dhyAyaH . guptiprasaGga iti cetna ; iha mAnasapravRttibhAvAt / / syAdetat-nivRttiparatvAt sAmAyikasya guptiprasaGga iti? tannaH kiM kAraNam ? mAnasapravRttibha.vAt / atra mAnasI pravRttirasti nivRttilakSaNatvAdu guptarityasti bhedH|| samitiprasa iti cet, naH tatra yatasya pravRttyupadezAt / / syAnmatam-yadi pravRttirUpaM sAmAyika samitilakSaNaM prAptamiti; tannaH kiM kAraNam ? tatra yatasya pravRttyupadezAt / sAmAyike 5 taSu pravRttirupadizyate / ataH kAryakAraNabhedAdasti vizeSaH / / dharmaprasaGga iti cetna; ante vacanasya kRtsnakarmakSayahetutvajJApanArthatvAt / / syAdetatdazavidho dharmo vyAkhyAtaH, tatra saMyame'ntarbhAvo'sya prApnotIti; tannaH kiM kAraNam ? ante vacanasya kRtsnakarmakSayahetutvajJApanArthatvAt / dharme antarbhUtamapi cAritramante gRhyate mokSaprAptaH sAkSAtkAraNamiti jnyaapnaay| pramAdakRtAnarthaprabandhavilope samyaka pratikriyA chedopasthApanA / 6 / trasasthAvarajantudezakAla'prAdurbhAvanirodhApratyakSatvAt pramAdavazAdabhyupagataniravadyakriyAprabandhavilope sati tadupAttasya karmaNaH samyak pratikriyA chedopasthApanA vijJeyA / vikalpanivR()tirvA / / athavA, sAvadhaM karma hiMsAdibhedena vikalpaniya]ittiH chedoprthaapnaa| ____parihAreNa viziSTA zuddhiryasmistatparihAravizuddhicAritram / pariharaNaM parihAraH prANivadhAnivRttistena viziSTA zuddhiryasmiMstatparihAravizuddhicAritraM pratyetavyam / tatpunariMzadvarSajAtasya saMvatsarapRthaktvaM tIrthakarapAvamUlasevinaH pratyAkhyAnanAmadheyapUrvApara(pUrvapAra)gatasya jantunirodhaprAdurbhAvakAlaparimANajanmayonidezadravyasvabhAvavidhAnajhasya pramAdarahitasya mahAvIryasya paramanirjarasya atiduSkaracaryAnuSThAyinaH, tisraH saMdhyA varjayitvA dvigavyUtagAminaH saMpadyate, nAnyasya / 20 atisamakavAyatvAta sUkSmasAmparAyam / / sUkSmasthalasattvavadhaparihArApramattatvAta anapahatotsAhasya akhaNDitakriyAvizeSasya samyagdarzanajJAnamahAmArutasandhukSitaprazasvAdhyavasAyAgnizikhopazluSTakarmendhanasya dhyAnavizeSavizikhIkRtakaSAya viSAGkurasya apacayAbhimukhAlInastokamohabIjasyaM tata eva pariprAptAnvarthasUkSmasAmparAyazuddhisaMyatasya sUkSmasAmparAyacAritramAkhyAyate / guptisamityoramyataratrAntarbhAva iti cet na, tanAve'pi guNavizeSanimittAzraNAt / 10 / 25 sthAnmatam-guptisamityoranyataratrAntarbhavatIdaM cAritraM pravRttinirodhAt 'samyagayanAcceti tannaH kiM kAraNam ? tadbhAve'pi guNavizeSanimittAzrayaNAt / lobhasaMjvalanAkhyaH sAmparAyaH sUkSmo bhavatItyayaM vizeSa aashritH| niravazeSazAntakSoNamohatvAdathAkhyAtacAritram / 11 / cAritramohasya niravazeSasyopazamAt kssyaacaatmsvbhaavaavsthaapeksslkssnnmthaakhyaatcaaritrmityaakhyaayte| pUrvacAritrAnuSThAyibhirA- 30 khyAtaM na tu pariprAptaM prAGmohakSayopazamAbhyAmityathAkhyAtam / athshbdsyaanntryaarthvRttitvaagnirvshessmohkssyopshmaanntrmaavirbhvtiityrthH| * yathAkhyAtamiti vA / 12 / athavA, yathA AtmasvabhAvo'vasthitaH tathaivAkhyAtatvAt yathAkhyAvamityAkhyAyate / ___ iterupAdAnaM tataH karmasamAptikSApanArthatvAt // 13 // hetvevaMprakAravyavasthAviparyAsAdiSa 35 -: utpativinAza-zra0 Ti0 / 2 anaya-zra0 tti0| 3 ekIbhAvAt-zra0 tti0| 4 dhAtUnAmanekArthatvAt gatyartha prAram-zra0 Ti0 /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtike [16 dRSTaprayoga itiriha vivakSAtaH samAptidyotano draSTavyaH / tato yathAkhyAtacAritrAt sakalakarmakSayasamAptirbhavatIti jnyaapyte| _ uttarottaraguNaprakarSakhyApanArthamAnupUrvyavacanam // 14 // sAmAyikAdInAmAnupUrvyavacanamuttarottaraguNaprakarSakhyApanArtha kriyte| tadyathA-sAmAyikachedopasthApanAsaMyamajaghanyavizuddhilabdhiralpA / tataH parihAravizuddhicAritrasya jaghanyA labdhiranantaguNA, tasyaivotkRSTA labdhiranantaguNA / tataH sAmAyikachedopasthApanAsaMyamotkRSTA vishuddhirnntgunnaa| tataH sUkSmasAmparAyacAritrasya jaghanyavizuddhiranantaguNA / tasyaivotkRSTA vizuddhiranantaguNA / tato yathAkhyAtacAritrasya vizuddhiH saMpUrNA prakarSAprakarSavirahitA anantaguNA / evamete paJca cAritropayogAH zabdaviSayatvena saMkhyeya bhedAH, buddhadhadhyavasAnabhedAdasaMkhyeyAH, arthato'nantabhedAzca bhavanti / tadetaccAritraM pUrvAnavaniro10 dhkaarnntvaatprmsNvrheturvseyH|| Aha-uktaM cAritram , tadanantaramuddiSTaM yat "tapasA nirjarA ca" [13] iti, tasyedAnIM tapaso vidhAnaM karttavyamitiH atrocyate-tad dvividhaM bAhyamabhyantaraM ca, tatpratyekaM SaDvidham , tatra bAhyasya bhedapratipattyarthamAhaanazanAvamodaryavRttiparisaMkhyAnarasaparityAgaviviktazayyAsana kAyaklezA bAhya tpH||19|| dRSTaphalAnapekSaM saMyamaprasiddhirAgocchedakarmavinAzadhyAnAgamAvAptyarthamanaranavacanam / / yatkizcid dRSTaphalaM mantrasAdhanAdyanuddizya kriymaannmupvsnmnshnmityucyte| taskimartham ? saMyamaprasiddhirAgocchedakarmavinAzadhyAnAgamAvAptyarthamavaseyam / / tad dvividham-avadhRtAnavadhRtakAlabhedAt / / tadanazanaM dvadhA vyavatiSThate / kutaH ? avadhR20 tA'navadhRtakAlabhedAt / tatrAvadhRtakAlaM sakRdrojanaM caturthabhaktAdi, anavadhRtakAlamAdehoparamAt / saMyamaprajAgaradoSaprazamasaMtoSasvAdhyAyasukhasiddhaghAdyarthamavamodaryam / / AzitaMbhavo ya odanaH tasya caturbhAgenArddhagrAsena vA avamamUnaM udaramasyAsAvavamodaraH, avamodarasya bhAvaH karma vA avamodayam / tatkimartham ? saMyamaprajAgaradoSaprazamasaMtoSasvAdhyAyasukhasiddhayartham / ekAgArasaptavezmaikarathyAcaprAmAdiviSayaH saMkalpo vRttiparisaMkhyAnam / / bhikSArthino 25 munerekAgArAdiviSayaH saMkalpazcintAvarodhaH vRttiparisaMkhyAnamAzAnivRttyarthamavagantavyam / dAntendriyatvatejo'hAnisaMyamoparodhavyAvRtyAdyartha ghRtAdirasatyajanaM rasaparityAgaH / / dAntendriyatvaM tejo'hAniH saMyamoparodhanivRttirityevamAdyartha ghRtadadhiguDatailAdirasatyajanaM rasaparityAga ityucyte| rasavatparityAga iti cet, na; matoltanirdiSTatvAt / 6 / syAnmatam-rasazabdo'yaM guNa30 vAcI, tadvatazcAtra parityAga iSTa iti tasmAdrasavatparityAga iti nirdezaH karttavya iti; tanna; kiM ___ kAraNam ? matoluptanirdiSTatvAt / luptanirdiSTo'tra matuH yathA zuklaH paTa iti / ___ avyatirekAdvA tadvatsaMpratyayaH / 7 / athavA, na guNaM vyatiricya guNI vartate, tataH sAma*ttadvanirdezaH pratipattavyaH / dravyatyAgamukhena rasaparityAgo nAnyatheti / sarvatyAgaprasaGga iti cet, na; prakarSagateH / / syAdetat-sarvamupabhogAI pudraladravyaM rasavat, 35 ataH sarvatyogaH prApnotIti; tannaH kiM kAraNam ? prakarSagateH / yathA abhirUpAya kanyA deyeti ko'rthaH-0 tti.| 2 dravyAzrayAdatItAnAgatanAnAjIvApekSayetyarthaH-10 Ti0 / 3 caturthaSaSThabelAbhakkAdi-zra0 tti0|4 tRptinimittaH-zra0 tti.|
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ UT ] navamo'dhyAyaH 616 abhirUpatame saMpratyayo bhavati tathA sarvasya pudgaladravyasya rasavattvAt prakRTurasatyAga saMpratyayo bhavati / kazcidAha anazanAmodara saparityAgAnAM vRttiparisaMkhyAnAvarodhAt pRthaganirdezaH / vRttiparisaMkhyAnamidaM sAmAnyabhikSAcaraNe niyamakAritvAt / ataH anazanAva modarya rasaparityAgAnAM tenaivAvaruddhatvAt pRthaG nirdezo'narthakaH / tadvikalpanirdeza iti cet; na; anavasthAnAt |10| atha matam - tasya vRttiparisaMkhyAnasya vikalpA nirdeSTavyA iti pRthagupadezaH kartavya iti; tanna; kiM kAraNam ? anavasthAnAt' / na vA, kAyaceSTA viSayagaNanArthatvAd vRttiparisaMkhyAnasya / 11 / na vA eSa doSaH kiM kAraNam ? bhikSAcaraNe pravartamAnaH sAdhuH etAvatkSetra viSayAM kAyaceSTAM kurvIta kadAcidyathAzaktIti viSayagaNanArthaM vRtti parisaMkhyAnaM kriyate, aMnazanamabhyavaharttavyanivRttiH, evam avamodarya rasapari- 10 tyAgau abhyavahartavyaikadezanivRttiparAviti mahAn bhedaH / AbAdhAtyayabrahmacaryasvAdhyAya dhyAnAdiprasiddhayarthaM viviktazayyAsanam |12| zUnyAgArAdiSu vivikteSu jantupIDAvirahiteSu saMyatasya zayyAsanaM veditavyam / tatkimartham ? ' AbAdhAtyayabrahmacarya svAdhyAyadhyAnAdiprasiddhayartham / kAyapariklezaH sthAnamaunAtapanAdiranekadhA | 13 | nAnAvidhapratimAsthAnaM vAcaMyamatvam 15 AtApanam vRkSamUla [vAsaH] ityevamAdinA zarIraparikhedaH kAyakleza ityucyate / sa kimarthaH ? dehaduHkha titikSA sukhAnabhiSvaGgapravacanaprabhAvanArtham | 14 | duHkhopanipAte sati titikSArtha viSayasukhe cAnabhiSvaGgArthaM pravacanaprabhAvanAdyarthaM ca kAyaklezAnuSThAnaM kriyate / itarathA hi dhyAnapravezakAle sukhocitasya dvandvopanipAte sati samAdhAnaM na syAt / 5 parISahajAtIyatvAt paunaruktyamiti cet; na; svakRta klezApekSatvAt | 15 | syAnmatam - ayaM 20 kAyaklezaH sthAnamaunAdiH parISahajAtIyastataH punarupadezaH paunaruktyaM janayatIti; tanna; kiM kAraNam ? svakRtakAyaklezApekSatvAt / buddhipUrvo hi kAyakleza ityucyate, yadRcchayopanipAte parISahaH / dRSTaphalAnapekSamityetat sarvatrAnuvarttate / tattarhi kartavyam - * samyagityanuvRtterdRSTaphalanivRttiH | 16 | "samyagyoganigraho guptiH " [ 63 ] ityataH samyaggrahaNamanuvarttate, tena dRSTaphalanivRttiH kRtA bhavati sarvatra / bAhyatvamasya kutaH ? bAhyadravyApekSatvAd bAhyatvam | 17 | bAhyamazanAdidravyamapekSya kriyata iti bAhyatvamasya prAhyam / parapratyakSatvAt / 18 / pareSAM khalvapyanazanAdi pratyakSaM bhavati, tatazcAsya bAhyatvam / tIrthyagRhastha kAryatvAcca // 16 // anazanAdi hi tIthyairgRhasthaizca kriyate tato'pyasya bAhyatvam / kathaM tatadanazanAdi tapa ityucyate ? 30 karmanirvahanAttapaH | 20 | yathA'gniH sacitaM tRNAdi dahati tathA karma mithyAdarzanAdyarjitaM nirdahatIti tapa iti nirucyate / dehendriyatApAdvA |21| athavA dehasyendriyANAM ca tApaM karotItyanazanAdi [ ataH ] tapa ityucyate / tattApAdindriyanigrahaH sukaro bhavati / uktaM bAhyaM tapaH, athAbhyantarasya ke bhedA iti ? atrocyate 1 anazanAdInIyampyeveti niyamAbhAvAdanavasthA - zra0 Ti0 / 2 anazanAdInAM parasparataH ko bheda ityata Aha- zra0 Ti0 / 3 jantubAdhA - zra0 Ti0 / 4 iti vyapadizyate tA0 / 25 25 35
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 20 [ 6 / 20-22 prAyazcittavinayavaiyAvRttyasvAdhyAyanyutsargadhyAnAnyuttaram // 20 // 620 25 svArthavArtike kutaH punaruttaratvam' ? anyatIrthyAnabhyastatvAduttaratvam |1| yato'nyaistIrthai ranabhyastamanAlIDhaM tato'syottaratvam, abhyantaramiti yAvat / antaHkaraNavyApArAt |2| prAyazcittAditapaH antaHkaraNavyApArAlambanaM tato'syAbhya bAhyadravyAnapekSatvAcca / 3 / na hi bAhyadravyamapekSya vartate prAyazcittAdi, tatazcAsyAbhyantaratvamavaseyam / tadbhedapratipattyarthamAha-- navacaturdazapaJcadvibhedaM yathAkramaM prAgdhyAnAt // 21 // navAdInAM bhedazabdopasaMhitAnAmanyapadArthe vRttiH // 1 / navAdInAM saMkhyApadAnAM bhedazabdopasaMhitAnAmanyapadArthe vRttirbhavati-nava ca catvArazca daza ca paJca ca dvau ca bhedA asya navacatudazapaJcadvibhedamiti / ntaratvam / dvizabdasya pUrvanipAtaprasaGga iti cet; na; pUrvasUtrApekSatvAt |2| syAdetat-dvizabdasya 15 pUrvanipAtaH prApnoti", "dvandve su:" [38], "alpActaram / " [1 / 3 / 100 ] iti sUtraprAmANyAt "saMkhyAyAH aspIyasyAH" [ 1 / 3 / 100 vA0] ityupasaMkhyAnAzceti; tanna; kiM kAraNam ? pUrvasUtrApekSatvAt / pUrvasUtre vihitAnAM navAdibhiryathAkramamabhisaMbandhaH kathaM syAditi ? naitadyuktam, na lakSaNena padakArA anuvartyAH, padakArairnAma lakSaNamanuvartyamiti / na ca prayojanena lakSaNamullaGghanIyam ; doSaH rAjadantAdiSu pAThaH kariSyate, lakSyAnuvidhAnAllakSaNasya | naipa prAgdhyAnAditi vacanaM yathAsaMkhyapratipattyartham // 3 // prAgdhyAnAdityucyate yathAsaMkhyapratipattiH kathaM syAditi, itarathA hi vaipamyAdyathAsaMkhyaM na syAt / tatrAbhyantaratapobhedasyAdyasya nirdiSTavikalpasaMkhyasya bhedAkhyavizeSapraklRptyarthamidamucyateAlocanapratikramaNatadubhayavivekavyutsargatapazchedaparihAro pasthApanAH // 22 // kimarthamidamucyate ? pramAdadoSavyudAsabhAvaprasAdanaiH zalyAnavasthAvyAvRttimaryAdA'tyAgasaMyamadArAdhanAdisiddhayarthaM prAyazcittam |1| pramAdadopavyudAsaH bhAvaprasAdo naiH zalyam anavasthAvRttiH maryAdA'tyAgaH saMyamAdA mArAdhanamityevamAdInAM siddhayarthaM prAyazcittaM navavidhaM vidhIyate / prAyaH sAdhulokaH, prAyasya yasminkarmaNi cittaM tatprAyazcittam / "prAyAzcitticittayoH" [ 4 | 3 | 117 ] iti 30 suT / aparAdho vA prAyaH, cittaM zuddhiH prAyasya cittaM prAyazcittam, aparAdhavizuddhirityarthaH / tatra gurave pramAdanivedanaM dazadoSavarjitamAlocanam |2| teSu navasu prAyazcittavikalpeSu ekAnte niSaNA prasannamanase viditadezakAlasya ziSyasya savinayenAtmapramAda nivedanaM dazabhirdoSairvivarjitamAlocanamityAkhyAyate / ke punaste daza doSA iti cet ? ucyate 1 adhikatvamiti dhvaniH - zra0 Ti0 / 2-ti zAbdAnnyAsAt dvandva suralpA- mu0 zuddhipatre / 3 kAraNAzrayAt zra0 Ti0 / 4- vatyaM na ca mu0, 60, ba0, ja0, zra0 / 5-damUlapari - tA0, zra0 ja0 / 6- davinimu0, da0, ba0, ja0 /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 621 22] navamo'dhyAyaH upakaraNeSu datteSu prAyazcittaM me laghu kurvantIti vicintya dAnaM prathamamAlocanadoSaH / 1 / prakRtyA durbalo glAno'haM upavAsAdi na kartumalaM yadi laghu dIyeta tato doSanivedanaM kariSye iti vacanaM dvitIyo doSaH / / anyAdRSTadoSagUhanaM kRtvA prakAzadoSanivedanaM mAyAcArastRtIyo dossH|3| AlasyAt pramAdAdvA alpAparAdhAvabodhanirutsukasya sthUladoSapratipAdanaM caturthaH / 4 / mahAduzcaraprAyazcittabhayAnmahAdoSasaMvaraNaM kRtvA tanupramAdAcAranibodhanaM paJcamaH / / IhazebratAticAre sati kinnaH syA- 5 tprAyazcittamityupAyena gurUpAsanA SaSThaH / 6 / pAkSikacAturmAsikasAMvatsarikeSu karmasu mahati yatisamavAye AlocanazabdAkule pUrvadoSakathanaM saptamaH / / gurUpapAditaM prAyazcittaM kimidaM yuktam Agame syAnnaveti shngkmaansyaanysaadhupriprshno'ssttmH|8| yatkiJcitprayojanamuddizyAtmanA samAnAyava pramAdAcaritamAvedya mahadapi gRhItaM prAyazcittaM na phalakaramiti navamaH / / / asyAparAdhena mamAticAraH samAnaH tamayameva vetti asmai yahattaM tadeva me yuktaM laghUkarttavyamiti svaduzcaritasaMvaraNaM dazamo 10 doSaH / 10 / AtmanyaparAdhaM ciramanavasthApya nikRtibhAvamantareNa vAlavahajubuddhathA dopaM nivedayataH na te doSA bhavantyanye ca / saMyatAlocanaM dviviSayamiSTamekAnte, saMyatikAlocanaM tryAzrayaM prkaashe| lajjAparaparibhavAdigaNanayA nivedyAticAraM yadi na zodhayed aparIkSitAyavyayAdhamarNavadavasIdati / mahadapi tapaskarma anAlocanapUrvakam nAbhipretaphalapradam AviriktakAyagatauSadhavat kRtAlocanasyApi 15 'gurumataprAyazcittamakurvato'parikarmasarayavat mahAphalaM na syAt / kRtAlocanacittagataM prAyazcittaM parimRSTadarpaNatalarUpavat pribhraajte| mithyAduSkRtAbhidhAnAdyabhivyakta pratikriyA pratikramaNam / / karmavazapramAdodayajanitaM mithyA me duSkRtamityevamAdyabhivyaktaH pratIkAraH prtikrmnnmityucyte| tadubhayasaMsarga sati zodhanAttadubhayam / 4 / kizcitkarma AlocanamAtrAdeva zuddhyati, aparaM 20 pratikramaNena, itaratpunastadubhayasaMsarge sati zuddhimupayAtIti tadubhayamityupadizyate / idamayuktaM vartate / kimatrAyuktama ? 'anAlocayataH na kiJcidapi prAyazcittam' ityuktam , punarupadiSTam-'pratikramaNamAtrameva zuddhikaram' iti, etadayuktam / atha tatrApyAlocanapUrvakatvamabhyupagamyate, tadubhayopadezo vyarthaH; naipa dopaH; sarva pratikramaNamAlocanapUrvakameva, kintu pUrva guruNAbhyanujJAtaM ziSyeNaiva karttavyama , idaM punrgurunnaivaanussttheym| - 25 saMsaktAnapAnopakaraNAdivibhajanaM vivekaH / / saMsaktAnAmannapAnopakaraNAdInAM vibhajanaM viveka ityucyate / vyutsargaH kAyotsargAdikaraNam / 6 / kAlaniyamena kAyotsargAdikaraNaM vyutsarga ityucyate / tapo'nazanAdi / anazanAvamodaryavRttiparisaMkhyAnAdi tapo'vagantavyam / divasapakSamAsAdinA pravrajyAhApanaM chedaH / cirapravrajitasya divasamAsAdivibhAgena 30 pravrajyAhApanaM cheda iti pratyetavyam / pakSamAsAdivibhAgena dUrataH parivarjanaM parihAraH / / pakSamAsAdikAlavibhAgena saMsargamantareNa dUrataH parivarjanaM parihAra ityavadhriyate / - punardIkSAprApaNamupasthApanA / 10 / mahAvratAnAM mUlacchedaM kRtvA punrdiikssaapraapnnmupsthaapnetyaakhyaayte| vidyAyogopakaraNagrahaNAdiSa praznavinayamantareNa pravRttireva doSa iti tasya prAyazcittamAlocanamAtram / dezakAlaniyamenAvazyaM karttavyamityAsthitAnAM yogAnAM dharmakathAdivyAkSepahetu 1 prasiddhasati doSa-zra0 Ti0 / 2 virecanakRtaH-10 Ti0 / atiktakAya-mu0, da0, ba0, ja0 / bhAsamantAt viraktIkRtaH virecanaupadhinA nirmalIkRtaH ityrthH| 3 gurudattaprA-mu0, da0, b0|
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 622 tasvArthavArtike sannidhAnena vismaraNe sati punaranuSThAne pratikramaNaM tasya prAyazcittam / bhayatvaraNavismaraNA'navabodhAzaktivyasanAdibhirmahAvratAticAre sati prAkchedAt SaDvidhaM prAyazcittaM vidheyam / zaktathanigUhane prayatnena pariharataH kutazcitkAraNAduprAsukagrahaNagrAhaNayoH prAsukasyApi pratyAkhyAtasya vismaraNAt pratigrahe ca smRtvA punastadutsarjanaM' prAyazcittam / duHsvapna duzcintanamalotsarjana mUtrAticAramahA5 nadImahATavItaraNAdiSu vyutsargaH prAyazcittam / bahukRtvaH pramAdabahudRSTAparAdharmetyanIkaSRttiviruddhadRSTInAM yathAkramaM 'chedamUlabhUmyanupasthApanapArazcikavidhAnaM kriyate / apakRSTyAcAryamUle prAyacittagrahaNamanupasthApanam / AcAryAdAcAryAntaraprApaNamAtRtIyaM pAracikam / tadetannavavidhaM prAyavittaM dezakAlazaktisaMyamAdyavirodhenAparAdhAnurUpaM doSaprazamanaM cikitsitavadvidheyam / jIvasyAsaMkhyeyalokaparimANAH pariNAmavikalpAH, aparAdhAzca tAvanta eva, na teSAM tAvadvikalpaM prAyazcitta10 masti / vyavahAra nayApekSayA piNDIkRtya prAyazcittavidhAnamuktam / Aha-vyAkhyAtaM prAyazcittam, idAnIM tadanantaramuddiSTasya vinayasya vikalpA vaktavyAH ? atrocyate [23 jJAnadarzanacAritropacArAH // 23 // vinaya ityanuvRtteH pratyekamabhisaMbandhaH | 1| vinaya ityanuvarttate, tena pratyekamabhisaMbandho 15 bhavati - jJAnavinayo darzanavinayazcAritravinaya upacAravinayazceti / tatra sabahumAnajJAnagrahaNAbhyAsasmaraNAdirzAnavinayaH |2| analasena zuddhamanasA dezakAlAdivizuddhividhAnavicakSaNena sabahumAno yathAzakti niSevyamANo mokSArthaM jJAnagrahaNAbhyAsasmaraNAdirjJAnavinayo veditavyaH / padArthazraddhAne nizaGkitatvAdilakSaNopetatA darzana vinayaH | 3 | sAmAyikAdau lokabindusAra - 20 paryante zrutasamudre ye yathA bhagavadbhirupadiSTAH padArthAH teSAM tathAzraddhAne niHzaGkitatvAdilakSaNopetatA darzanavinayo veditavyaH / tadvatazcaritre samAhitacittatA cAritravinayaH |4| tadvato jJAnadarzanavataH pacavidhaduzcaracaraNazravaNAnantaramudbhinnaromAvAbhivyajyamAnAntarbhaktaH paraprasAdo mastakAJjalikaraNAdibhirbhAvatazcAnuSThAtRtvaM cAritravinayaH pratyetavyaH / 25 pratyakSeSvAcAryAdiSu pUjanIyeSvabhyutthAnAbhigamanAJjalikaraNAdirupacAravinayaH |5| pratyakSeSvAcAryAdiSu pUjanIyeSu abhyutthAnAbhigamanAJjalikaraNavandanAnugamanAdirAtmAnurUpa upacAravinayo'vagantavyaH / parokSeSvapi kAyavAyanobhiraJjalikriyAguNa saMkIrtanAnusmaraNAdiH | 6| parokSeSvAcAryAdiSvaJjalikriyAguNasaMkIrtanAnusmaraNajJAnAnuSThAyitvAdiH kAyavAGmanobhiravagantavyaH / kimartha - 30 midaM vinayabhAvanam ? jJAnalAbhAcAravizuddhi samyagArAdhanAdyarthaM vinayabhAvanam || jJAnalAbhaH AcAravizuddhiH 1 - dukanaM prA-mu0, da0, ba0, ja0 / 2 -sUtrAti- tA0, zra0 ja0 / 3 bahubhiH puruSaiH - zra0 Ti0 / 4 AcAryAdInAm zra0 Ti0 / 5 virAdhitasamyaktvAnAm zra0 Ti0 / 6 chedaH mUlabhUmyanupasthAnaM pAraMcikamu0, 50, ba0 / 7 gRhasthatAprApaNamityarthaH - zra0 Ti0 / 8 aparakRSTyA - mu0, da0, ba0 / 6 parAnaJcatIti tasya bhAvaH - zra0 Ti0 / 10 - rthAH yathAlakSaNA vartante nAnyathA vAdino jinAH iti niHsaMzayopetatA darzanavinaya ityAkhyAyate tadvata-mu0 / -thaH tadvata- ja0, da0, ba0 /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 ] navamo'dhyAyaH 623 samyagArAdhanamityevamAdInAM siddhirbhavati vinayabhAvanena, tatazca nivRttisukhamiti vinayabhAvanaM kriyate / Aha-vinayo varNitaH, tadanantarodezabhAjo vaiyAvRttyasyedAnI vivaraNaM kartavyamiti, ata idamucyate AcAryopAdhyAyatapasvizaikSyaglAnagaNakulasaGgha sAdhumanojJAnAm // 24 // vaiyAvRttyamityanuvRttaH pratyekamabhisambandhaH / / vaiyAvRttyamityanuvartate tena pratyekamabhisaMbandho bhavati-AcAryavaiyAvRttyamupAdhyAyavaiyAvRttyamityAdi / . vyAvRttasya bhAvaH karma ca vaiyAvRttyam / 2 / kAyaceSTayA dravyAntareNa vA vyAvRttasya bhAvaH / karma vA vaiyAvRttyamityucyate / Acaranti yasmAd vratAnItyAcAryaH / 3 / yasmAt samyagjJAnAdiguNAdhArAdAhRtya vratAni svargApavargasukhAmRtabIjAni bhavyA hitArthamAcaranti sa AcAryaH / upetya 'yasmAdadhIyate ityupAdhyAyaH / / vineyenopetya yasmAd vratazIlabhAvanAdhiSThAnAdAgamaM zrutAkhyamadhIyate sa upAdhyAyaH / mahopavAsAdhanuSThAyI tapasvI / / mahopavAsAdilakSaNaM tapo'nutiSThati yaH sa tapasvI- 15 tyucyate / kuta etat ? atizayArthe matvarthIyaprayogAt / zikSAzIlaH zaikSyaH' / 6 / zrutajJAnazikSaNaparaH anuparatavratabhAvanAnipuNaH zaikSaka iti lakSyate / rujAdikliSTazarIro glAnaH / / rujAdibhiH kliSTazarIro glAna ityucyate / gaNaH sthvirsnttiH|| sthavirANAM santatirgaNa ityucyate / dIkSakAcAryaziSyasaMstyAyaH kulam / / dIkSakasyAcAryasya ziSyasaMstyAyaH kulavyapadezamarhati / caturvarNazramaNanivahaH saMghaH / 10 / caturvarNAnAM zramaNAnAM nivahaH saGgha iti samAkhyAyate / cirapravrajitaH sAdhuH / 11 / cirakAlabhAvitapravrajyAguNaH sAdhurityAmnAyate / mnojnyo'bhiruupH|12| abhirUpo manojJa ityabhidhIyate / 25 sammato vA lokasya vidvattAvaktRtvamahAkulatvAdibhiH / 13 / athavA vidvAn vAgmI mahAkulIna iti yo lokasya sammataH sa manojJaH, tasya grahaNaM pravacanasya loke gauravotpAdanahetutvAt / __ asaMyatasamyagdRSTiA / 14 / athavA, asaMyatasamyagdRSTimanojJa iti gRhyate sNskaaropetruuptvaat| teSAM vyAdhiparISahamithyAtvAdyupanipAte tatpratIkAro vaiyAvRttyam // 15 // teSAmAcAryAdInAM vyAdhiparISahamithyAtvAdyupanipAte prAsukauSadhibhaktapAnapratizrayapIThaphalakasaMstaraNAdibhirdharmopakaraNaistatpratIkAraH samyaktvapratyavasthApanamityevamAdi vaiyAvRttyam / __bAhyadravyAsaMbhave svakAyena tadAnukUlyAnuSThAnaM ca / 16 / bAhyasyauSadhabhaktapAnAderasaMbhave'pi svakAyena zleSmasikANakAdyantarmalApakarSaNAdi tadAnukUlyAnuSThAnaM ca vaiyAvRttyamiti kthyte| 35 tatpunaH kimarthamiti cet ? ucyate 30 1 tasmA-mU0, tA0, 10 / 2 zaikSaH bhA0 1, 2 / 3 zaikSa i-zra0 /
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 624 tattvArthavArtike [ 625-26 samAdhyAdhAnavicikitsAbhAvapravacanavAtsalyAdyabhivyaktyartham / 17 / samAdhyAdhAnaM vicikitsAbhAvaH pravacanavAtsalyaM sanAthatA cetyevamAdyabhivyaktyartha vaiyAvRttyamiSyate / kimartha bahUnAmupakSepaH kriyate, nanu saGghavaiyAvRttyaM gaNavaiyAvRttyamiti vA vaktavyam ? bahUpadezAt kvaciniyamena pravRttijJApanAya bhUyasAmupanyAsaH / 18 / bahuSu vaiyAvRttyArhe - 5 padiSTeSu kvacit kasyacit pravRttiryathA syAdityevamAdyartha bhUyasAmupanyAsaH kriyate / _ Aha-vyAkhyAtaM vaiyAvRttyam , tatsamIpodezabhAjaH svAdhyAyasyedAnI nirdezaH karaNIya iti ? atrAbhidhIyate vAcanApRcchanAnuprekSAmnAyadharmopadezaH // 25 // niravadyagranthArthobhayapradAnaM vAcanA / / anapekSAtmanA viditaveditavyena niravadyagrantha10 syArthasya tadubhayasya vA pAtre pratipAdanaM vAcanetyucyate / / ___ saMzayacchedAya nizcitabalAdhAnAya vA parAnuyogaH pRcchanam / 2 / AtmonnatiparAtisandhAnopahAsasaMgharSaprahasanAdivivarjitaH saMzayacchedAya nizcitabalAdhAnAya vA granthasyArthasya tadubhayasya vA paraM pratyanuyogaH pRcchanamiti bhASyate / adhigatArthasya manasA'bhyAso'nuprekSA / 3 / adhigatapadArthaprakriyasya taptAyaspiNDavadarpita15 cetaso manasA'bhyAso'nuprekSA veditavyAH / ghoSavizuddhaparivartanamAmnAyaH / 4 / tino veditasamAcArasyaihalaukikaphalanirapekSasya drutavilambitAdighoSavizuddhaM parivartanamAmnAya ityupadizyate / ...... . dharmakathAdyanuSThAnaM dharmopadezaH / / dRSTaprayojanaparityAgAdunmArganivartanArtha sandehavyAvarttanApUrvapadArthaprakAzanArtha dharmakathAdyanuSThAnaM dharmopadeza ityAkhyAyate / kimartho'yaM svAdhyAyaH ? prazAtizayaprazastAdhyavasAyAdyarthaH svaadhyaayH|6| prajJAtizayaH prazastAdhyavasAyaH pravacanasthitiH saMzayocchedaH paravAdizaGkAbhAvaH paramasaMvegaH tapovRddhiraticAravizuddhirityevamAdyarthaH svaadhyaayo'nussttheyH| ____ Aha-varNitaH paJcavidhaH svAdhyAyaH, tadanantaramuddiSTo yo vyutsargastasya bheda idAnIM vaktavya iti ? atrAbhidhIyate bAhyAbhyantaropadhyoH // 26 // vyutsarga ityanuvRttavyatirekanirdezaH / / vyutsarjanaM vyutsarga iti bhAvasAdhanaH zabdo'nuvartate, tadapekSo'yaM vyatirekanirdezaH / upadhIyate balAdhAnArthamityupadhiH / / yo'rtho'nyasya balAdhAnArthamupadhIyate sa updhirityucyte| __ anupAttavastutyAgo bAhyopadhivyutsargaH |3aatmnaa'nupaattsy ekatvamanApannasya vastunastyAgo baahyopdhivyutsrgo'vgntvyH|| ___ krodhaadibhaavnivRttirbhyntropdhivyutsrgH|4| krodhamAnamAyAlobhamithyAtvahAsyaratyaratizokabhayAdidoSanivRttirabhyantaropadhivyutsarga iti nizcIyate / kAyatyAgazca niyatakAlo yAvajjIvaM vA / / kAyatyAgazcAbhyantaropadhivyutsarga ityucyate / 35 sa punardvividhaH-niyatakAlo yAvajjIvaM ceti / 1-saMghoSapra-mu0, da0, ba0 /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 127] navamo'dhyAyaH parigrahanivRtteravacana miti cet na; tasya dhanahiraNyavasanAdiviSayatvAt / 6 / syAdetatmahAvratopadezakAle parigrahanivRttiruktA, tataH punaridaM vacanamanarthakamiti; tannaH kiM kAraNam ? tasya dhanahiraNyavasanAdiviSayatvAt / dharmAbhyantare bhAvAditi cet : na prAsukaniravadyAhArAdinivRttitantratvAt / / syAdetatdazavidhadharme'ntarIbhUtastyAga iti punaridaM vacanamanarthakamiti; tannaH kiM kAraNam ? prAsukaniravadyA- 5 hArAdinivRttitantratvAt tasya / prAyazcittAbhyantaratvAditi cetana: tasya prtidvndvibhaavaat|| athamatametata-prAyazcittAbhyantaro vyutsargastataH punastasya vacanamanarthakamiti; tanna; kiM kAraNam ? tasya pratidvandvibhAvAt , tasya hi vyutsargasyAticAraH pratidvandvI vidyate, ayaM punaranapekSaH kriyate ityasti vizeSaH / anekatrAvacanamanenaiva gatatvAditi cet / na zaktyapekSatvAt |anektr vacanamanarthakam, 10 idamevAstu paryAptamiti; tanna; kiM kAraNam ? zaktyapekSatvAt / kacit sAvA pratyAkhyAyate kacit [niravadyam ]niravadyamapi niyatakAlaM kvacidaniyatakAlaM purupazaktyapekSatvAnivRttidharmasya, uttarottaraguNaprakarSAdutsAhotpAdanArthatvAJca na paunaruktyam / kimarthaM punaryutsargaH ? . niHsaGganirbhayatvajIvitAzAvyudAsAdyarthoM vyatsargaH // 10 // niHsaGgatvaM nirbhayatvaM jIvitAzAvyudAsaH doSocchedo mokSamArgabhAvanAparatvamityevamAdyarthI vyutsargo'bhidhIyate dvividhaH / 15 Aha-abhyantaratapaH SoDhA pratijJAya prAradhyAnAditi yatsanyastaM tapo dhyAnAbhidhAnaM tadanAviSkRtArtha prAptavicArakAlamiti, atrocyateuttamasaMhananasyaikAgracintAnirodho dhyAnamAntarmuhurtAt // 27 // AdyaM rahananatrayamuttamam / / vajravRpabhanArAcasaMhanana vajranArAcasahanana nAra nArAcasaMhananaM vajranArAcasaMhananaM nArAcasaMhananamityetatritayaM saMhananamuttamama / kutaH ? dhyAnAdivRttivizeSahetutvAt / tatra mokSasya kAraNamAdya- 20 mekameva / dhyAnasya tritayamapi / uttamaM saMhananaM yasya sa uttamasaMhananaH tasya uttamasaMhananasya / ekazabdaH saMkhyApadam / 2 / anyAsahAyAdyanekArthasaMbhave ekazabdo'tra saMkhyAvAcI gRhyate / aGgyate tadaGgamiti tasminniti vAyaM mukham / 3 / agergatyarthasya karmaNyadhikaraNe vA uNAdau raganipAtitaH "vajrandrAgre" iti [ ] atra agraM mukhamityarthaH / cintA antaHkaraNavRttiH / 4 / antakaraNasya vRttirarthepu cintetyucyate / aniyatakriyArthasya niyatakriyAkartRtvenAvasthAnaM nirodhaH / 5 / gamanabhojanazayanAdhyayanAdiSu kriyAvizeSeSu aniyamena vartamAnasya ekasyAH kriyAyAH kartRtvenAvasthAnaM nirodha ityavagamyate / ekamagraM mukhaM yasya so'yamekAgraH, cintAyA nirodhaH cintAnirodhaH, ekAgre cintAnirodhaH ekAgracintAnirodhaH / kutaH punarasauM ekAgratvena cintAnirodhaH ? . vIryavizeSAt pradIpazikhAvat / 6 / yathA pradIpazikhA nirAbAdhe prajvalitA na parispandate 30 tathA nirAkule deze vIryavizeSAdavarudhyamAnA cintA vinA vyAkSepeNa ekAgreNAvatiSThate / arthaparyAyavAco vA agrazabdaH / athavA aGgyate ityagraH artha ityarthaH, ekamagraM ekAgram, ekAgre cintAyA nirodhaH ekaagrcintaanirodhH| 'yogavibhAgAnmayUravyaMsakAditvAdvA vRttiH / ekasmin dravyaparamANau bhAvaparamANau vA'rthe cintAniyama ityarthaH / / pUrvaprayogaM darzayati-zra0 tti0| 2 nirodhaH-zra0 tti0| 3 ekAgre ityatra cAdhArasaptamI AdhArAdheyatvayogAt natu nimittasaptamI karmAbhAvAt / evamAdi saptamyApratItau kathamekAgre / 4 svamatasUtrapAThe saptamI zauNDAdibhiH ityatra draSTavyam-zra0 Ti0 /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAtiAnamiti 5 626 tattvArthavArtike [ 27 ___ dhyAnazabdo bhAvakartRkaraNasAdhano vivakSAvazAt / 8 / ayaM dhyAnazabdaH bhAvakartRkaraNasAdhano vivkssaavshaadveditvyH| tatra dhyeyaM prati avyApRtasya bhAvamAtreNAbhidhAne dhyAtiAnA bhAvasAdhano dhyAnazabdaH, dhyAyatIti dhyAnamiti bahulApekSayA kartRsAdhanazca yujyate / karaNaprazaMsAparAyAmabhidhAnapravRttau samIkSitAyAM yathA sAdhvasizchinattIti prayoktRnivartyayoH satorapyudyamananipAtanayoravizeSatantratvAcchedanasya kartRdharmAdhyAropaH kriyate tathA didhyAsorapyAtmanaH jJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamavizeSatantratvAt dhyAnapariNAmasya yujyate kartRtvam / karaNatvamapi cAsya paryAyaparyAyiNorbhedaparikalpanAsadbhAvAt yujyate agnehapAkasvedAdikriyApravRttasyAtmabhUtopuNyakaraNaparikalpanavat / ekAntakalpanAyAM doSavidhAnamuktam / / arthAntarabhAvo'narthAntarabhAva evetyekAnta10 kalpanAyAM doSavidhAnamuktam / ka ? AdisUtre / / pratItaparimANo muhattaH / 10 / muhUrta iti kAlavizeSavAcizabdaH, tasya parimASpaM prAgvihitam / uttamasaMhananAbhidhAnam anyasyeyakAlAdhyavasAyadhAraNA'sAmarthyAt / 11 / anyatsaMhananametAvantaM kAlaM cintAnirodhadhAraNe sAdhanabhAvaM pratyasamarthamiti uttamasaMhananagrahaNaM kriyate / ___ ekApravacanaM vaiyanayanivRttyartham / 12 / ekAgravacanaM kriyate vaiyaprathanivRttyartham / vyagraM hi jJAnameva na dhyAnamiti / / cintAnirodhagrahaNaM tatsvAbhAvyapradarzanArtham / 13 // yathA pRthivyAH kasmiMzcit pariNAmavizeSe ghaTazabdo vartate evaM cintAyAH jJAnAtmikAyAH vRttivizeSa dhyAnazabdo varttate iti pradarzanArtha cintAnirodha iti vizeSyate / ___ dhyAnamityadhikRtasvarUpanirdezArtham / 14 / yattadadhikRtamuttamaM (2) tapaH, tatsvarUpanirdezArtha dhyAnavacanaM kriyate / ___ muhattavacanAdAharIdivyAvRttiH / 15 / AharAdikAlAntaravyAvRttyartha muhUrttavacanaM kriyate / ataH paraM durdharatvAt / __ abhAvo nirodha iti cet na; kenacit paryAyeNetRtvAt / 16 / syAnmatam-abhAvo nirodha 25 ityanarthAntaram, sa cet dhyAnazabdArthaH kharaviSANavat dhyAnamasatprasajatIti; tanna, kiM kAraNam ? kenacitparyAyeNeSTatvAt / anyacintA'bhAvavikSAyAmasadeva dhyAnam , vivakSitArthaviSayAvagamasvabhAvasAmarthyApekSayA sadeveti cocyate / ___ abhAvasya ca vastutvAddhatvaGgatvAditi / 17 / abhAvo'pyayaM vstudhrmH| kutaH ? hetvaGgatvAdibhiH, ttshcopaalmbhaabhaavH| 30 ekArthavacanaM vispaSTatvAditi cet ; na; aniSTaprasaGgagAt / 18 / syAnmatam-ekArthacintA nirodha ityastu vispaSTatvAditi; tanna; kiM kAraNam ? aniSTaprasaGgAt / kimaniSTam ? "vIcAro'rthavyaJjanayogasaMkrAntiH" [4] iti vakSyate, tenArthasaMkrama iSyate-dravyAtparyAye paryAyAJca dravye / yadyekArthe nirodha iha gRhyata; tadvirodhaH syAt / ____ ekAgravacane'pi tulyamiti cet ; na Abhimukhya sati paunaHpunyenApi pravRttijJApanArtha35 tvAt / 16 / atha matametat-ekAgravacane'pi tasyAniSTasya prasaGgaH tulya iti; tanna; kiM kAraNam ? Abhimukhye sati paunaHpunyenApi pravRttijJApanArthatvAt / ayaM mukhamiti ghucyamAne'nekamukhatvaM nivatitaM ekamukhe tu saMkramo'bhyupagata eveti nAniSTaprAptiH / 1-divinivR-mu0, da0, ba0 / dinaparyantamityarthaH-saM0 / 2 vipakSAd vyAvRttilakSaNa-zra0 tti.| 3 -pivRttivijJAnArthatvAt mu0, ja0, da0, b0| -pi vRttijJA-zra0 bhA, 1 / 4 dravyaparyAyAdInAmanyatame -zra0 tti0|
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ hA28] nayamo'dhyAyaH 627 prAdhAnyAcino vaikazabdasya grahaNam / 20 / athavA, prAdhAnyavacane ekazabda iha gRhyate, pradhAnasya puMsa Abhimukhyena cintAnirodha ityarthaH, asminpakSe'rtho gRhiitH| aGgatItyagramAtmeti vA / 21 / athavA, anggtiitygrmaatmetyrthH| dravyArthatayaikasminnAtmanyagre cintAnirodho dhyAnama, tataH svavRttitvAt bAhyadhyeyaprAdhAnyApekSA nivartitA bhavati / divasamAsAdyavasthAnamupayuktasyeti cet, na; indriyopaghAtaprasaGgAt / 22 / syAdetat- 5 dhyAnopayogena divasamAsAdyavasthAnaM nAntamuhUrtAditi; tannaH kiM kAraNam ? indriyopaghAtaprasaGgAt / prANApAnAne graho dhyAnamiti cet ; na; zarIrapAtaprasaGgAt / 23 / syAdetat-prANApAnakarmaNo nigraho dhyAnamiti; tannaH kiM kAraNama ? zarIrapAtaprasaGgAta / prANApAnanigrahe sati tadarbha prakarSAta Azvava zarIrasya pAtaH prasajyeta / tasmAnmandamandaprANApAnapracArasya dhyAnaM yujyate / mAtrAkAlaparigaNanamiti cet ;na; dhyAnAtikramAt / 24 / syAnmatam-mAtrAkAlaparigaNanaM 10 dhyAnamiti; tannaH kiM kAraNam ? dhyAnAtikramAt / mAtrAbhiryadi kAlagaNanaM kriyeta dhyAnameva na syAdvaiyagrayAt / vidhyupAyanirdezaH kartavya iti cet, na; guptyAdiprakaraNasya tAdAt / 25 / syAnmatamekAgracintAnirodho dhyAnamityetadyuktaM kintu tadutpattaye vidhyupAyanirdezaH kartavyaH-anena vidhinA dhyAnaM bhavatIti tannaH kiM kAragama? guptyAdiprakaraNasya taadaat| dhyAnavidhAna- 15 bhAvanArthameva hi guptyAdiprakaraNaM prakrAntam / - saMvarArthaM taditi vet ;na: prAgupadezasyobhayArthatvAt / 26 / syAnmatam-saMvarapratipattyartha tadptyAdi prakaraNamuktaM na dhyAnopAyapratipattyartham , na cAnyArtha prakRtamanyArtha bhavatIti; tanna kiM kAraNam ? prAgupadezasyobhayArthatvAt / anyArthamapi prakRtamanyArthaM bhavati, tadyathA-zAlyartha kulyAH praNIyante, tAbhyazca pAnIyaM pIyate, upaspRzyate ca, zAlayazca bhAvyante / sakaladhyAnadharmAsaMgraha iti cet / na; dhyAnaprAbhRte praNItatvAt / 27 / syAnmatam-sakalo dhyAnadharmA nAsminsUtre saMgrahIta ityaparipUrNa lakSaNamiti; tanna; kiM kAraNam ? dhyAnaprAbhRte praNItatvAt / tatra hi dhyAnalakSaNaM sakalaM prAdhAnyenoktama, iha tvAnupaGgikamiti / tasya dhyAnasya sAmAnyenoktasya vikalpapratipattyarthamidamucyate ArtaraudradhAzuklAni // 28 // RnamardanamAttirvA tatra bhavamArtam / / RtaM duHkham , athavA anamAtirvA, tatra bhavamAttam / rudraH karastatkarma raudram / / rodayatIti rudraH krUra ityarthaH, tasyedaM karma tatra bhavaM vA raudramityucyate / dharmAdanayetaM dharmyam / 3 / dharmo varNitaH, tato'napetaM dhyAnaM dharmyamityAkhyAyate / zuciguNayogAcchuklam / 4 / yathA maladravyApAyAt zuciguNayogAcchuklaM vastraM tathA tadgugasAdhAdAtmapariNAmasvarUpamapi zaklamiti nirucyate / tadeJcaturvidhaM dhyAnaM dvaividhyamaznute / kutaH ? prazastA'prazastabhedAt / aprazastam apuNyAsavakAraNatvAt / karmanirdahanasAmarthyAt prazastam / kiM punastaditi cet ? ucyate Atmana:-zra0 Ti0 / 2 jAnAti-zra0 Ti0 / 3 loke dRzyate -zra0 tti0| 4 yadi mAsAdiparyantamindriyoparodhaH syAttahi vipayavyApRti(sya)bhAvAt indriyANAmapyabhAvaH-10 tti0| 5-navini-mu0 da0, ba0, ja0 / 6-nAnita-mu0, da0 ba0 / 7 upasparzastu aacmnm-shr.tti.| 20 25
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtike [626-33 pare mokSahetU // 29 // ekasyaiva paratvamiti cet na; vyaghahite'pi parazabdaprayogAt / / syAnmatam-ekasyaiva paratvamupapadyate na dvayoriti; tannaH kiM kAraNam ? vyavahite'pi parazabdaprayogAt, tadyathA parA mathurA pATaliputrAditi / dvivacananirdezAdvA gauNasyApi saMpratyayaH / / athavA, paramantyaM tatsamIpavartyapi paramityupacaryate, dvivacananirdezAttasyApi grahaNaM bhavati / parayormokSahetutvAt , pUrvayoH saMsArahetutvaprasiddhiH / 3 / 'pare mokSahetU' iti vacanAt parizeSAt 'pUrve saMsArahetU' iti vijJAyate, tRtIyasya sAdhyasyAbhAvAt / Aha-kimeSAM lakSaNamiti / tatrAnekasya vaktavyasaMbhave vAcaH kramavRtterAdyasya lakSaNaprati10 pAdanArthamidamucyateArtamamanojJasya samprayoge tadviprayogAya smRtismnvaahaarH||30|| apriyamamanozaM bAdhIkAraNatvAt / / yadapriyaM vastu viSakaNTakazatruzastrAdi tadvAdhAkAraNatvAdamanojJamityucyate / bhRzamantiracintanAdAharaNaM smnvaahaarH|| arthAntaracintanAdAdhikyenAharaNamekatrA15 varodhaH samanvAhAraH / smRteH samanyAhAraH smRtismnvaahaarH| amanojJasyopanipAte sa kathaM nAma me na syAditi saMkalpazcintAprabandhaH ArtamityAkhyAyate / Aha-kimidamanabhimatacetanA'cetanadravyaparyAyasamprayogahetukamevArtha nirdhiyate ? na; kiM tarhi ? anyathApyetat pratyetavyamityucyate viparItaM manojJasya // 31 // prAguktanimittaviparyayAdviparItam / / prAguktaM yannimitta tato viparyayAdviparItamityabhidhIyate / tadyathA manojJasya viSayasya viprayoge saMprayuyukSAM prati yA paridhyAtiH smRtisamanvAhArazabdacoditA asAvapyAtaM dhyAnamiti nizcIyate / yathA ca priyasamavAye tadabhAvAdAhitakAluSyasyAtaM pratijJAyate tathA jvarAdisantApAbhyAhatamUrteH vedanAyAzca // 32 // prakaraNAd duHkhavedanAsaMpratyayaH / / yadyapi vedanAzabdaH sukhaduHkhAnubhavanaviSayasAmAnyastathApi Arttasya prakRtatvAd duHkhavedanAsaMpratyayo bhavati / tatpraticikIrSAM pratyAgUrNasyAnavasthitamanaso dhairyoparamAt smRtisamanvAhAra ArtadhyAnamavagantavyam / aGgavikSepazokAkrandanAzrapAtAbhivyaktaM tRtIyam / / yathA aniSTasaMprayogeSTaviprayogA'zubhavedanAsamavAyanibandhanamAta tathA cedamapi prItivizeSAbhiSvaGagamantharakAmAturamateH pauna30 bhaivikaviSayasukharasagRddhasya tatsaMskAraparAyaNasya kAyAdikhedahetukam / nidAnaM ca // 33 // 'viparItaM manojJasya' ityeva siddhamiti cet ; na; aprAptapUrvaviSayatvAnnidAnasya / / syAdetat-viparItaM manojJasyetyanenaiva nidAnaM saMgRhItamiti; tanna; kiM kAraNam ? aprAptapUrvaviSayatvA bAdhAkara-ja0, shr0|2-miti cedaprA-tA0 /
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 626 6134-35 ] nidAnasya / sukhamAtrayA pralambhitasya prAptapUrvaprArthanAbhimukhyAdanAgatArthaprAptinibandhanaM nidAnamityasti vizeSaH / navamo'dhyAyaH tadetaccaturvidhamArtaM kRSNanIlakApotalezyAvalAdhAnam ajJAnaprabhavaM pauruSeyapariNAmasamutthaM pApaprayogAdhiSThAnaM paribhogaprasaGgaM nAnAsaMkalpAsaGgaM dharmAzrayaparityAgikaSAyAzrayopasthAnam anupazamapravarddhanaM pramAdamUlamakuzalakarmAdAnaM kaTukavipAkAsadvedyaM tiryagbhavagamanaparyavasAnam / tadetat kiM svAmikamiti cet ? ucyate tadaviratadezaviratapramattasaMyatAnAm // 34 // aviratAH asaMyatasamyagdRSTayantAH, 'dezaviratAH saMyatAsaMyatAH, pramattasaMyatAH paJcadazapramAdopetAH kriyAnuSThAyinaH / kadAcit prAcyamArttadhyAnatrayaM pramattAnAm |1| nidAnaM varjayitvA anyadArttatrayaM pramAdoda- 10 yodrekAt kadAcitpramattasaMyatAnAM bhavati / Aha-vyAkhyAtamAdyamaprazastaM saMjJAdibhiH atha dvitIyaM kiMsvabhAvasaMjJAprabhavasvAmikamiti ? ata ucyate hiMsA nRta steyaviSayasaMrakSaNebhyo raudramaviratadezaviratayoH // 35 // dhyAnotpatte hiMsAdInAM nimittabhAvAddhetunirdezaH |1| hiMsAdInyuktalakSaNAni tAni 15 raudradhyAnotpatternimittI bhavantIti hetunirdezo vijJAyate / tena smRtisamanvAhArAbhisambandhaH |2| tena hetunirdezenAnuvartamAnaH smRtisamanvAhAro'bhisambadhyate-hiMsAyAH smRtisamanvAhAra ityAdi / aviratasya bhavatu raudradhyAnaM dezaviratasya katham ? dezaviratasyApi hiMsAdyAvezAd vittAdisaMrakSaNatantratvAcca |3| dezaviratasyApi raudradhyAnaM bhavati / kutaH ? hiMsAdyAvezAt vittAdisarakSaNatantratvAcca kadAcidbhavitumarhati / tatpunarnAra - 20 kAdInAmakAraNaM 'samyagdarzanasAmarthyAt / atha kathamidaM raudradhyAnaM saMyatasya na bhavati ? tadayuktam ; saMyate tadAdeze saMyamapracyuteH |4| saMyate raudradhyAnaM na yujyate / kutaH ? tadAveze saMyamapracyuteH / yadA raudradhyAnAviziSTo (nAviSTo ) bhavatyAtmA na tadA saMyamo'trAvatiSThate / tadtaccaturvidhaM raudradhyAnam atikRSNanIlakApotalezyAvalAdhAnaM pramAdAdhiSThAnaM narakagatiphalAvasAnam / evamuktAprazastadhyAnapariNata AtmA taptAyaspiNDa ivodakaM karmAdatte / Aha-pare mokSahetU iti ye upadiSTe'nirdiSTasaMjJAbhedasvabhAve, tayostAvadAdyaM kimabhidhAnaprakArasvabhAvaviSayamiti ? atrocyate - tatkhalu samyagjJAnavIjamupa rAmotthamapramAdasaJcitaM mohacanaM dharmAnubandhi sukhaphalaM triviSTapAvasAnam / 1 teSAmArtaM caturvidhamapi saMbhavati zra0 Ti0 / 2 teSAM pramattasaMyatAnAM ca nidrAjaM ca saMbhavati, sati nidAne sazalyatvena vatitvAyogAt / vyavahArato dezaviratasya caturvidhamapi bhavati, svalpa nidAnena aNuvatitvasyAvirodhAt zra0 Ti0 / 3 atrApyakAraNatvaM bhavatu iti cet adhikRta samyagdarzanasAmarthyAt samyagTaSTInAmetadgrahaNam - zra0 Ti0 / 4 tarhi - zra0 Ti0 / 5 - zamArthamapra-ma0 da0, ba0 / 6 mohacchedanamityarthaH - zra0 Ti0 / 25
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtike [636 AjJApAyavipAkasaMsthAnavicayAya dharmyam // 36 // 'vicitirviveko vicAraNA vicayaH / / vicitirvicayo viveko vicAraNetyanarthAntaram / tadapekSayA AjJAdInAM karmanirdezaH / 2 / taM vicayabhAvamapekSyAjJAdInAM karmanirdezaH kriyte| AjJA cApAyazca vipAkazca saMsthAnaM ca AjJApAyavipAkasaMsthAnAni, teSAM vicaya AjJApAyavipA5 kasaMsthAnavicayaH, tdrthmaajnyaapaayvipaaksNsthaanvicyaay| adhikAgat smRtisamanvAhArasaMbandhaH / 3 / smRtisamanvAhAra ityanuvartate, tena pratyekamabhisaMbandho bhavati-AjJAvicayAya smRtisamanvAhAra ityaadi| ttraagmpraamaannyaadrthaavdhaarnnmaashaavicyH|4| upadeSTurabhAvAt mandabuddhitvAt karmodayAt sUkSmatvAcca padArthAnAM hetudRSTAntoparame sarvajJapraNItamAgamaM pramANIkRtya 'itthamevedaM nAnyathA vAdino 10 jinAH' iti ghnpdaarthshrddhaanaadrthaavdhaarnnmaajnyaavicyH| "AzAprakAzanArtho vA / / athavA, samyagdarzanavizuddhapariNAmasya viditasvaparasamayapadArthanirNayasya sarvajJapraNItAnAhitasaukSmyAn astikAyAdInAnavadhArya evamete ityanyaM prati pipAdayiSataH kathAmArge zrutajJAnasAmarthyAt svasiddhAntAvirodhena hetunayapramANavimardakarmaNA grahaNasahiSNUn kRtvA prabhASayataH tatsamarthanArthastarkanayapramANayojanaparaH smRtisamanvAhAraH sarvajJAjJAprakAzanArthatvAdA15 jJAvicaya ityucyte| sanmArgApAyacintanamapAyaSicayaH / 6 / mithyAdarzanapihitacakSupAm AcAravinayApramAdavidhayaH saMsAravivRddhaye bhavatyavidyAbAhulyAt andhavat / tadyathA jAtyandhA balavanto'pi satpathAtpracyutAH kuzalamArgAdezakenAnanuSThitAH nIconnatazailaviSamopalakaThinasthANu nihitakaNTakAkulA TavIdurgapatitAH parispandavanto'pi na 'tattvamArgamanusartumarhanti dezakAbhAvAt tathA sarvajJapraNI20 tamArgAdvimukhA mokSArthinaH samyaGmArgAparijJAnAt sudUramevApayantIti snmaargaapaaycintnmpaayvicyH| asanmArgApAyasamAdhAnaM vA 7 / athavA, mithyAdarzanAkulitacetobhiH pravAdibhiH praNItAdunmArgAt kathanAma ime prANino'peyuH, anAyavanasevApAyo vA kathaM syAt pApakaraNavacanabhAvanA vinivRttirvA kathamupajAyate ityapAyArpitacintanamapAyavicayaH / 25 karmaphalAnubhavavivekaM prati praNidhAnaM vipaakvicyH|| karmaNAM jJAnAvaraNAdInAM dravyakSetrakAlabhavabhAvapratyayaphalAnubhavanaM prati praNidhAnaM vipAkavicayaH / tadyathA mithyAdarzanaikadvitricaturindriyajAtyAtapasthAvarasUkSmAparyAptakasAdhAraNAkhyAnAM dazAnAM karmaprakRtInAM prathamaguNasthAne udayo nordhvam / anantAnuvandhikrodhamAnamAyAlobhAnAM prathamadvitIyaguNasthAnayorudayo nordhvam / samyamithyAtvasya samyamithyAdRSTau udayo novaM naadhH| apratyAkhyAnakrodhamAnamAyAlobhanarakadevAyunarakadevagativaikriyikazarIrAGgopAGgAnupUrvyacatuSkadurbhagAnAdeyAyazaskIrtisaMjJAnAM saptadazAnAM karmaprakRtInAmudayo'saMyatasamyagdRSTyanteSu nopari / caturNAmAnupUrvyANAM samyamithyAdRSTAvudayo nAsti zeSANAmasti / pratyAkhyAnakrodhamAnamAyAlobhatiryagAyustiryaggatyudyotanIcairgotrasaMjJAnAmaSTAnAM karmaprakRtInAM vipAkaH saMyatAsaMyatAntepu nopari / nidrAnidrApracalApracalAstyAnagRddhi pramattApramattasaMyatasya vi-mu0, tA0, 10, mU0, A0, 20, 20, ja0 / bhA0 / pratAveva nAsti / 2 padArthAn astikaayaadiinityrthH-shr.tti.| 3 guNAH-10 tti0|4-nicitk-taa0, zra05 na ca mAmu0,90, ba0 jAna nIcolatazailamArga-mu0 shuddhiptre| 6 asanmArgApAyacintanamapAyavinayaH as-mu0| 7 utsargeNa prAptAvapavAdavidhimAha-zra0 tti0|.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH 631 6 / 36 ] nAmikAnAM tisRNAM karmaprakRtInAM phalAnubhavanamanuM ttarazarIrapramattasaMyateSu nopari / AhArazarIrAhArazarIrAGgopAGganAmno'pramattasaMyate udayaH nordhvaM nAdhaH / vedakasamyaktvaprakRterudayo'saMyatasamyagdRSTyA diSvapramattasaMyatAnteSu nordhvaM nApyadhaH / ardhanArAca saMhananakIlikAsaMhananAsaMprAptAsRpATikAsaMhananAkhyAnAM tisRNAM prakRtInAmudayo'pramattasaMyatAnteSu nopari / hAsyaratyaratizokabhayajugupsAkhyAnAM SaNNAM karmaprakRtInAmapUrvakaraNacaramasamayAnteSu phalAnubhavanaM nordhvam / trayANAM vedAnAM trayANAM saMjvalanAnAM codayaH anivRttibAdarasAmparAyeSu / tatra anivRttivAdarasAmparAyakAlasya zepe zepe saMkhyeyAn bhAgAn gatvodayacchedaH / lobhasaMjvalanasya vipAkaH sUkSmasAmparAyacaramasamayAnteSu nopari / vajranArAcasaMhanananArAcasaMhananayorudayaH upazAntakapAyAnteSu nordhvam / nidrApracalayo - rudayaH kSINakaSAyopAntasamayAnteSu nopari / paJcAnAM jJAnAvaraNAnAM caturNAM darzanAvaraNAnAM pAnAmantarAyANAM codayaH kSINakapAyacaramasamayAnteSu nopari / anyataravedanIyaudArikataija- 10 kArmaNazarIra saMsthAna paiTkaudA rikazarIrAGgopAGgavavRpabhanArAca saMhananavarNagandharasasparzAguru laghUpabAtaparaghAtocchrAsaprazastA prazasta vihA yogatipratyekazarIrasthirA sthirazubhAzubha susvaraduHsvaranirmANanAmikAnAM triMzatprakRtInAmudayaH sayogakevalinazcaramasamaye nordhvam / anyataravedanIya manuSyAyurmanuSyagatipazcendriyajAtitrasatrAdara paryApta kasubhagAdeyayazaskIyuMccai gatrisaMjJakAnAmekAdazAnAM prakRtInAmudayaH ayogakrevalinazcaramasamaye nordhvam / tIrthakaranAmodayA" dvayoH kevalinonapari nApyadhaH / 1 "ayathAkAlavipAka udIraNodayaH / tatra mithyAdarzanasya udIraNodayo mithyAdRSTau upazamasamyaktvAbhimukhasya caramAvalImutsRjyetaratra bhavati / eka dvitricaturindriyajAtyAtapasthAvarasUkSmAparyAptakasAdhAraNasaMjJikAnAM navAnAM prakRtInAmudIraNodayaH mithyAdRSTau bhavati nordhvam / anantAnubandhikrodhamAnamAyAlobhAnAmudIraNodayo mithyAdRSTisAsAdanasamyagdRSTayornopari / samyaG" mithyAtvasyodI raNodayaH samyaGa mithyAdRSTau nopari nApyadhaH / apratyAkhyAnAvaraNa krodhamAnamAyA - 20 lobhanarakagatidevagativaikriyikazarIra vaikriyikazarIrAGgopAGgadurbhagAnAdhyAyazaskIrtisaMjJakA ekAdazaprakRtaya asaMyatasamyagdRSTyantepUdIryante nordhvam / narakAyupo devAyupazca maraNakAle caramAvaliM muktvA asaMyatasamyagdRSTAvudIraNodayo bhavatyadhazca nordhvam / caturNAmAnupUrvyANAM vigrahagatau mithyAdRSTisAsAdanasamyagdRSTya saMyata samyagdRSTipUdIraNodayo netaratra / pratyAkhyAnakrodhamAnamAyAlobhatiryaggatyudyotanIcairgotrANAM saptAnAM prakRtInAmudIraNodayaH saMyatAsaMyatAnteSu nopari / tiryagAyuSo 25 maraNakAle caramAvali muktvA saMyatAsaMyatAnteSUdIraNodayo nordhvam / nidrAnidrApracalApracalAstyAnagRddhisadasadvedyAnAM paJcAnAM prakRtInAM pramattasaMyatAntepUdIraNodayo nopariSTAt / uttarazarIravartipUrvacaramAvalyA saha udIraNodayo nAsti / AhArazarIrAhArazarIrAGgopAGganAmnoH pramattasaMyate udIraNodayo nordhvaM nApyadhaH / manuSyAyuSa udIraNodayo maraNakAle caramAvaliM muktvA pramattasaMyatAnteSu samyaGmithyAdRSTivarjitepUdIraNodayo bhavati nopari / vedkasamyaktvasyodIraNodayaH asaMyatasamyagdR- 30 STyAdiSvapramattasaMyatAnteSu bhavati nordhvaM nApyadhaH / ardhanArAcakIlikAsaMprAptAsRpATikAsaMhanAnAmudIraNodayaH apramattasaMyatAnteSu bhavati nordhvam / hAsyaratyaratizokabhayajugupsAnAM paNNAM prakRtInAmapUrvakaraNa caramasamayAntepUdIraNodayo bhavati nordhvam / trayANAM vedAnAM trayANAM saMjvalanAnAM codIraNodayo'nivRttibAdarasamparAyeSUpAnteSu bhavati nordhvam / tasmiMzcAnivRttikAle zepe zepe Urdhva Urdhva saMkhyeyabhAgAn gatvA udIraNodayocchedaH / lobhasaMjvalanasyodIraNodayaH sUkSmasAmparAyacaramAvalI - 35 1 AhArakazarIranirvartanarahita - zra0 Ti0 / 2 saptabhAgeSu pratyekamekaikabhAge - zra0 Ti0 / 3 kevalinAM huNDa saMsthAna rUpa tApyastItyupadezaH / huNDakasaMsthAnodayaH kazcana mithyAdRSTiH samyaktvamAsAtha dIkSitvA kevalajJAnamavApnotIti zra0 Ti0 / 4 nAmakarmodayaH mu0, da0, ba0, ja0 / 5 atha prasaGgaprasaktAmudIraNo dayamapyAha zra0 Ti0 / 6 AhArakazarIravarti zra0 Ti0 / 7 sAtizaye - zra0 vi0 / 5 15
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 632 tattvArthavArtike [637 varjiteSu pUrveSu nopari / vananArAcasaMhanananArAcasaMhananayorupazAntakaSAyAnteSUdIraNodayo nopariSTAt / samayottaracaramAvalIvarjitakSINakapAyAnteSu nidrApracalayorudIraNodayo nopari / pazcAnAM jJAnAvaraNAnAM caturNA darzanAvaraNAnAM paJcAnAmantarAyANAM ca caramAvalIvarjitakSINakaSAyAntedIraNodayo nordhvam / manuSyagatipaJcendriyajAtyaudArikataijasakArmANazarIraSaTsaMsthAnaudArikazarIrAGgopAGgavajravRSabhanArAcasaMhananavarNagandharasasparzAgurulaghUpaghAtocchAsaprazastAprazastavihAyogatitra - sabAdaraparyAptakapratyekazarIrasthirAsthirazubhAzubhasubhagasusvaraduHsvarAdeyayazaskIrti nirmANoccairgotrasaMjJikAnAmaSTAtriMzataH prakRtInAM sayogakevalicaramasamayAnteSUdIraNodayo nopri| tIrthakaranAmna udIraNodayaH sayogikevalinyeva nopari nApyadhaH / lokasaMsthAnasvabhAvAvadhAnaM saMsthAnavicayaH / 10 / lokasaMsthAnaM prAgvarNitam / tadavayavAnAM 10 ca dvIpAdInAM tatsvabhAvAvadhAna saMsthAnavicayaH / dharmAdanapetaM dharmyam / 11 / dharma uttamakSamAdidazavikalpaH, tato'napetaM dharmya dhyAnam / uttamakSamAdibhAvanAvataH prvRttH|| ___ anuprekSANAM dharmyadhyAnajAtIyatvAtpRthaganupadeza iti cet ; na; jJAnapravRttivikalpatvAt / 12 / syAdetat-anuprekSA api dharmyadhyAne'ntarbhavantIti pRthagAsAmupadezo'narthaka iti; tannaH kiM kAraNam ? 15 jJAnapravRttivikalpatvAt / anityAdiviSayacintanaM yadA jJAnaM tadA anuprekSAvyapadezo bhavati, yadA tatraikAgracintAnirodhastadA dharmyadhyAnam / 'dharmyamapramattasyeti cet na; pUrveSAM vinivRttiprasaGgAt / 13 / kazcidAha-dharmyamapramattasaMyatasyaiveti; tanna; kiM kAraNam ? pUrveSAM vinivRttiprasaGgAt / asaMyatasamyagdRSTisaMyatAsaMyatapramattasaMyatA nAmapi dharmyadhyAnamiSyate smyktvprbhvtvaat| yadi dharmyamapramattasyaivetyucyeta tarhi; teSAM nivRttiH 20 prasajyeta / upazAntakSINakapAyayozceti cetaH naH zuklAbhAvaprasaGgAt / 14 / kazcidAha-upazAntakSINakaSAyayozca dhayaM dhyAnaM bhavati na pUrvepAmeveti; tanna; kiM kAraNam ? zuklAbhAvaprasaGgAt / upazAntakSINakaSAyayorhi zukladhyAnamiSyate tasyAbhAvaH prasajyeta / __tadubhayaM tatreti cet ; na; pUrvasyAniTatvAt / 15 / syAdetat-ubhayaM dharmya zuklaM copazAnta25 kSINakaSAyayorastIti ? tannaH kiM kAraNam ? pUrvasyAniSTatvAt / pUrva hi dhamya dhyAnaM zreNyorneSyate ArSe, pUrveSu ceSyate / Aha-yadi dhaLdhyAnamaviratadezaviratapramattApramattasaMyatAntAnAM bhavati, atha zukladhyAnaM kasyeti ? atrocyate-tadvakSyamANaM caturvikalpam , tatra prathamayorvikalpayoH svAminirdezaH kriyate zukle cAdya pUrvavidaH // 37 // 30 pUrvavidvizeSaNaM zrutakevalinastadubhayapraNidhAnasAmarthyAt / / sakalazrutadharasyAdyazukladhyAnadvayapraNidhAnasAmarthya netarasyeti pratipattyarthaM pUrvavidvizeSaNamupAdIyate / cazabdaH pUrvadhyAnasamuccayArthaH / / cazabdaH kriyate pUrvasya dharmyadhyAnasya samuccayArthaH / zukle cAdye pUrvavido bhavataH dham ceti / "AjJApAyavipAkasaMsthAnavicayAya dharmamapramattasaMyatasya"-tattvArthAdhi0 sU0 // 3 // 2 'yadi dharmyamapramattasyaivetyucyeta' iti pATho nAsti tA0, mU0, zra0, da0, ba0, ja0, bhA0 1, bhA0 2 / 3 svAmino nimu0, da0, ba0, ja0 / 4 pUrvavadvi-mu0, da0, ba0, ja0, tA0 /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH viSayavivekAparijJAnamiti cet : naH vyAkhyAnato vizeSapratipatteH | 3| syAdetat-cazabdena pUrvasya dhyAnasya samuccaye kriyamANe viparyAviveko na jJAyate iti; tanna; kiM kAraNam ? vyAkhyAto vizeSapratipatteH / zreNyArohaNAt prAg dharmyadhyAnaM zreNyoH zukladhyAnamiti vyAkhyAsyAmaH / Aha-yadyAdye zukle upazAntanirdagdhamohayorniyamena pratijJAyete avaziSTe kasya' bhavata iti ? atrocyate 185-88] 633 pare kevalinaH // 38 // kevalizabda sAmAnyanirdezAttadvatorubhayorgrahaNam |1| kevalItyayaM zabda: sAmAnyaviSayaH, tato'cintyavibhUtivizeSakevalajJAnasAmrAjyamanubhavatorubhayoH sayogyayogikevalinorgrahaNam / pare zukladhyAne tayorbhavato na chadmasthasyeti / Aha-andhakAramuSTrayabhighAtasAdRzyAdamuM zukladhyAnAdhiSThAtRprakriyAM prati na vyApriyAmahe / 10 kutaH ? 'tallakSaNavizepanirdezAnupalambhAt / ucyate - syAdetadevaM yadyamUni tasya parasparaviziSTAni paryAyAntarANi na syuH 3 - pRthaktvaikatvavitarka sUkSmakriyApratipAtivyuparata kriyAnivartIni // 39 // vakSyamANalakSaNApekSayA sarveSAmanvarthatvam |1| vakSyamANalakSaNamapekSya sarveSAmanvarthatvamavaseyam / yadidamupAttacAturvidhyaM zuklavyAnaM tatkimAlambanamiti cet ? ucyate tryekayogakAyayogAyogAnAm // 40 // ekAzraye savitarkavIcAre pUrve // 41 // pUrvavidArabhyatvAdekAzrayasiddhiH | 1 | ubhe api pariprAptazrutajJAnaniSThenArabhyete ityekAzraye ityucyate / savitarkavIcAra iti dvandvapUrvo'nyapadArthanirdezaH | 2 | vitarkazca vIcArazca vitarkavIcArau saha vitarkavIcArAbhyAM vartate savitarkavIcAraH / 5 yogazabdo vyAkhyAtArthaH |1| ayaM yogazabdo vyAkhyAtArthaH "kAyavAGmanaskarma yogaH " [ 6 / 1 ] ityatra / yathAsaMkhyaM caturNAmabhisambadhaH | 2 | caturNAM triyogAdInAmuktaizcaturbhiH zukladhyAnavikalpaiH sahU yathAsaMkhyamabhisambandho bhavati / triyogasya pRthaktvavitarkam, triSu yogeSveka yogasyaikatvavi - 20 tarkam, kAyayogasya sUkSmakriyApratipAti, ayogasya vyuparatakriyAnivartIti / tatrAdyasya vizeSapratipattyarthamidamucyate pUrvatvamekasyaiveti cet; na; uktatvAt |3| kimuktam ? tatsamIpavartinastadvyapadeza iti / dvivacanasAmarthyAdubhayorgrahaNam / tatra yathAsaMkhyaprasaGganivRttyarthamidamucyate-- 1 kasyAM zreNyAM katamaM dhyAnamiti zra0 Ti0 / 2 svalakSaNavize- tA0 / svalakSaNapravizeSAnuyazra0 / 3 tarhi zra0 Ti0 / 15 25 30
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 634 tattvArthavArtike [642-44 avIcAraM dvitIyam // 42 // pUrvayoryad dvitIyaM tadavIcAraM pratyetavyam-arthAt Adya savitarka savIcAraM ca bhavati, dvitIyaM savitarkamavIcAramiti / atha vitarkavIcArayoH ka prativizepa iti ? atrocyate vitarkaH zrutam // 43 // vizeSeNa tarkaNamUhanaM vitarkaH shrutjnyaanmityrthH| yadi zrutajJAne vitarkazabdo vartate, jAyase tarhi punarapi praSTavyaH-atha vIcAraH kiMlakSaNa: iti ? atrocyate vIcAro'rthavyaJjanayogasaMkrAntiH // 44 // artho dhyeyaH dravyaM paryAyo vA, vyaJjanaM vacanam , yogaH kAyavAGmanaskarmalakSaNaH, saMkrAntiH parivartanam / dravyaM vihAya paryAyamupaiti, paryAyaM tyaktvA dravyamityarthasaMkrAntiH / ekaM zrutavacanamupAdAya vacanAntaramAlambate tadapi vihAyAnyaditi vyaJjanasaMkrAntiH / kAyayogaM tyaktvA yogAntaraM grahAti yogAntaraM ca tyaktvA'kAyayogamiti yogasaMkrAntiH, evaM parivartanaM vIcAra ityucyate / tadesAmAnyavizeSanirdiSTacaturvidhaM zuklaM dharmya ca pUrvoditaguptyAdibahuprakAropAyaM saMsAravinivRttaye 15 muniyA'tumarhati / tadArambhe ca parikarma bhavati / yadottamazarIrasaMhananatayA parISahabAdhAsahanazaktimantamAtmAnamavagacchati tadA dhyAnayogaparicayAyopakramate / kathamiti cet ? ucyate-parvataguhAkandaradarIdrumakoTaranadIpulinapitRvanajIrNodyAnazUnyAgArAdInAmanyatamasminnavakAze vyAlamRgapazupakSimanuSyANAmagocare tatratyairAgantubhizca jantubhiH parivarjite nAtyuSNe nAtizIte nAtivAte vArSAtapavarjite samantAt bAhyAntaHkaraNavikSepakAraNavirahite 20 zucAvanukUlasparze yathAsukhamupaviSTo baddhapalyaGkAsanaH samRga~ praNidhAya zarIrayaSTimastabdhAM svAGke vAmapANitalasyopari dakSiNapANitalamuttalaM saMmupAdAya nAtyunmIlannAtinimIlan dantairdantAprANi saMdadhAnaH IpadunnatamukhaHpraguNamadhyo'stabdhamUrtiH praNidhAnagambhIrazirodharaH prasannavaktravarNaH animiSasthirasaumyadRSTi: vinihitanidrAlasyakAmarAgaratyaratizokahAsyabhayadvaSavicikitsaH mandamandaprANA pAnapracAra ityevamAdikRtaparikarmA sAdhuH, nAbherUvaM hRdaye mastake'nyatra vA manovRttiM yathAparicayaM 25 praNidhAya mumukSuH prazastadhyAnaM dhyAyet / tatraikAgramanA upazAntarAgadveSamoho naipuNyAnnigRhItazarI rakriyo mandocchAsaniHzvAsaH sunizcitAbhiniveSaH kSamAvAna bAhyAbhyantarAn dravyaparyAyAn dhyAyannAhitavitarkasAmayaH arthavyaJjane kAyavacasI ca pRthaktvena saMkrAmatA manasA'paryAptabAlotsAhavadavyavasthitenAnizitenApi zastreNa cirAttaraM chindanniva mohaprakRtIrupazamayan kSapayaMzca pRthaktvavitarka vIcAradhyAnabhAgbhavati / punarvIryavizeSahAneryogAdyogAntaraM vyaJjanAdvathaJjanAntaramarthAdarthAntara30 mAzrayan dhyAnavidhUtamoharajAH dhyAnayogAnnivartate iti / uktaM pRthaktvavitarkavIcAram / anenaiva vidhinA satUlamUlaM mohanIyaM nirdidhikSannanantaguNavizuddhaM yogavizeSamAzritya bahutarANAM jJAnAvaraNasahAyibhUtAnAM prakRtInAM bandhaM nirundhan sthiteH hrAsakSayau ca kurvan zrutajJAnopayogavAnivRttArthavyaJjanayogasaMkrAntiH avicalitamanA kSINakaSAyo vaiDUryamaNiriva nirupalepo dhyAtvA punarna nivartata iti ? uktamekatvavitarkam / 1 tyaktvA'nyayo-mu0, da0, ba0, / 2 samupadAya-tA0, shr0| 3 mohniiyaanaamityrthH-shr.tti|
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 145] navamo'dhyAyaH evamekatvavitarkazukladhyAnavaizvAnaranirdagdhaghAtikarmendhanaH prajvalitakevalajJAnagabhastimaNDalaH meghapaJjaranirodhanirgata iva dharmarazmirvAbhAsyamAno bhagavAMstIrthakara itaro vA kevalI lokezvarANAmabhigamanIyo'rcanIyazcotkarSaNAyuHpUrvakoTiM dezonAM viharati / sa yadA antamuhUrttazeSAyuSkaH tattulyasthitivedyanAmagotrazca bhavati tadA sarvavAGmanasayogaM bAdarakAyayogaM ca parihApya sUkSmakAyayogAlambanaH sUkSmakriyApratipAtidhyAnamAskanditumarhati ! yadA punarantarmuhUrttazeSAyuSkastato'dhikasthi- 5 tivizeSakarmatrayo bhavati yogI tadA AtmopayogAtizayasya sAmAyikasahAyasya viziSTakaraNasya mahAsaMvarasya laghukarmaparipAcanasya zeSakarma reNuparizAtanazaktiravAbhAvyAt daNDakapATaprataralokapUraNAni svAtmapradezavisarpaNatazcaturbhiH samayaiH kRtvA punarapi tAvadbhireva samayaiH samupahRtapradezavisaraNaH samIkRtasthitivizeSakarmacatuSTayaH pUrvazarIraparimANo bhUtvA sUkSmakAyayogena sUkSmakriyApratipAtidhyAnaM dhyAyati / - tadastadanantaraM samucchinnakriyAnivartidhyAnamArabhate / samucchinnaprANApAnapracArasarvakAyavAGmanoyogasarvapradezaparispandakriyAvyApAratvAt samucchinnakriyAnivautyucyate / tasmin samucchibhakriyAnivartini dhyAne sarvabandhAsravanirodhasarvazeSakarmazAtanasAmopapatterayoginaH kevalinaH saMpUrNayathAkhyAtacAritrajJAnadarzanaM sarvasaMsAraduHkhajAlapariSvaGgocchedajananaM sAkSAnmokSakAraNamupajAyate / sa punarayogikevalI bhagavAMstadA dhyAnAnalanirdagdhasarvamalakalaGkabandho nirastakiTTadhAtupA- 15 SANajAtyakanakavallabdhAtmA parinivoti / tadetad dvividhaM tapaH abhinavakamonavanirodhahetutvAt saMvaraNakAraNaM prAktanakarmarajovidhUnananimittatvAgnirjarAheturapi / ___atrAha-uktaM parISahajayAttapasazca karmanirjarA bhavatIti, tatredaM na jJAyate sarve samyagdRSTayaH samanirjarAH Ahosvidasti kazcitprativizeSa iti ? astItyAhasamyagdRSTizrAvakaviratAnantaviyojakadarzanamohakSapakopazamakopazAnta- 20 mohakSapakakSINamohajinAH krmsho'sNkhyeygunnnirjraaH||45|| prathamasamyaktvAdipratilambhe adhyavasAyavizuddhiprakarSAdasaMkhyeyaguNanirjarAtvaM dazAnAm / madyapAnAviSTasya madaikadezavigamAdavyaktAvagamazaktivat, prakRSTanidrasya vA tadekadezakSayAdalpasmRtijanmavat , viSamohitamUrtervA ekadezaviSapracyutezcetanApratilambhavat, pittAdivikAropajAtamUrcchasya vA mohaikadezanivRttaravyaktacaitanyavat ekendriyeSvanantakAyAdiSu anantakAlamutpadyotpadya 25 paribhramataH vizeSalabdhyA dvIndriyAdijanma yAvatpaJcendriya iti kadAcitpunaH pratinivartate / tadevaM bahukRtvo nivartanArohaNabahuzatasahasreSu kadAcit pazcendriyatvaM narakAdiSu dIrghakAlamanubhUya ghuNokIrNAkSarasamAnajAtIyamAnaveSu janmAvApnuyAt / bhrAntvA punarapi tato durlabhAni dezakulAdInyavApya saMklezasya mradimnA vizuddhavyavasAyaH pratibhAzaktiyuktaH bhavyaH pariNAmazuddhathA prakSAlitAntarAtmApyupadezAsaMbhavAt sanmArgamalabhamAnaH kutIrthapratipAditamithyAdarzano bhUtvA punarapi saMsAra- 30 mahAjanapadAtithirbhavati / abhihitakrameNaiva bhUyo jJAvAvaraNakamaikadezaprazamopajAtavizuddhirupadezalabdhisampannaH athavA maunIndraM darzanaM kadAcicchaNuyAt pratibandhinazca karmaNaH nyagbhAvAt zraddadhyAt katakasamparkopajanitakaluSatIyaprasAdavat asadbhUtArthopadezamalImasaH mithyAtvopazamAt pariNataprasAdaH zraddhAnAbhimukho'bhilASAbhi mukhyAdasaMkhyeyaguNanirjaraH abhUtapUrvakaraNAt prathamasamyaktvAbhimukho rucitajinavacana upazamasamyagdRSTitAmanubhavati / tataH samyaktvabhAvanA- 35 1-bandhano zra0, tA0 / 2 prINitapra-mu0, 90, ba0, j0|3 tatvArtha-0 tti.| 27
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtike [ 646 mRtarasavivarddhitavizuddhiH mithyAtvavighAtivIryAvirbhAve kSudyamAnatrIhituSakaNatandulavivekavat, mithyAdarzanakarma mithyAtvasamyaktva samya mithyAtvavibhAgena tridhA vibhajya samyaktvaM vedayamAnaH sadbhUtapadArthazraddhAnaphalaM vedakasamyagdRSTirbhavati / tataH prazamasaMvegAdimAn jinendrabhaktipravarddhitavipula bhAvanA vizeSasaMbhAro yatra kevalinaH santi bhagavantastatra mohaM kSapayitumArabhate; niSThApakaH 25 punazcatasRSu gatiSu bhavati / sa nirAkRtamithyAtvaH kSAyikasamyagdRSTirityAkhyAyate / athavA `pUrvoditaM eva zaGkAdidoSavinirmuktaH kusamayairakSobhitamatiH upalabdhasadbhAvo mohatimirapaTalavipramuktadRSTiH jainendrapUjApravacana vAtsalyasaMyamAdiprazaMsAdiparatayA kSapitopazamitadezaghAtikarmA saMyamAsaMyamaprAptyA zrAvako'pi syAt / pUrvanirdiSTaH tato vizuddhiprakarSAt punarapi sarvagRhasthasaGgavipramukto nirgranthatAmanubhavan virata ityabhilapyate / evamuttarottarakramo veditavyo'nvarthaH / ta ete 10 dazApyuparyupari asaMkhyeyaguNanirjarA veditavyAH / 636 kSapaka ityasAdhuranvAkhyAnAbhAvAditi cet; na; cazabdena mitsaMzopalabdheH |1| syAnmatam - kSapaka ityayamasAdhuH / kutaH ? anvAkhyAnAbhAvAditi; tannaH kiM kAraNam ? cazabdena mitsaMjJopalabdheH / kSai jai Sai kSaya ityasya kRtAtvasya "Niciyukija vijapTusurajomatAzca" [ iti cazabdena mitsaMjJAyAM satyAM hrasvatvAt sAdhurbhavati / prayuktAnAmanvAkhyAnAt prayogadarzanAcca / Aha- samyagdarzanasannidhAne'pi yadyasaMkhyeyaguNanirjarAtvAt parasparato na sAmyameSAM hanta tarhi zrAvakavadamI pUrvasUtracoditA na sarve viratAdayo guNabhedAt nirgranthatAmarhantIti ? ucyatenaitadevam / kutaH ? yasmAd guNabhedAdanyonyavizeSe'pi naigamAdinayavyApArAt sarve'pi bhavanti 15 pulAkavakuza kuzIla nizranthasnAtakA nirgranthAH // 46 // aparipUrNavratA uttaraguNahInAH pulAkAH | 1 | uttaraguNabhAvanApetamanaso vrateSvapi kacit 20 kadAcit paripUrNatAmapariprApnuvantaH avizuddhapula kasAdRzyAt pulAkavyapadezamarhanti / akhaNDitavratAH zarIrasaMskAra rddhi sukha yazovibhUtipravaNA vakuzAH | 2 | nairgranthyaM prasthitAH akhaNDitavratAH zarIropakaraNavibhUSAnuvartinaH RddhiyazaskAmAH sAtagauravAzritAH aviviktaparivArAH chedazabalayuktAH vakuzAH / zabalaparyAyavAcI vakuzazabdaH / kuzIlA dvividhAH pratisevanA kaSAyodayabhedAt | 3| kuzIlA dvividhA bhavanti / kutaH ? 25 pratisevanAkaSAyodayabhedAt / aviviktaparigrahAH paripUrNobhayAH kathaciduttaraguNavirAdhinaH pratisevanAkuzIlAH / grISme jaGghAprakSAlanAdisevanAdvazIkRtAnyakaSAyodayAH saMjvalanamAtratantratvAt kaSAyakuzIlAH / udake daNDarAjivatsannirastakarmANo'ntarmuhUrtakevalajJAnadarzanaprApiNo nirgranthAH |4| udake daNDarAjiryathA Azveva vilayamupayAti tathA'nabhivyaktodayakarmANaH UrdhvaM muhUrttAdudbhidyamAna30 kevalajJAnadarzanabhAjo nirmanthAH prakSINaghAtikarmANaH kevalinaH snAtakAH |5| jJAnAvaraNAdighAtikarmakSayAdAvirbhUta kevalajJAnAdyatizayavibhUtayaH sayogizailezino labdhAspadAH kevalinaH snAtakAH / "snAtavedasamAptau " ] iti svArthike ke niSpannaH zabdaH / ta ete paJcanirgranthAH / kazcidAha 1 baddhAyuSkapekSayA zra0 Ti0 / 2 vedakasamyagdRSTiH- zra0 Ti0 / 3 lakSaNAnusAreNa zra0 Ti0 / 4 puTAc ityAdi sUtre ca dhAtorapare paThitatvAt hasvAbhAvaH tasmAt kSApaka iti prApnoti, kSapaka iti apagatalakSaNa ityAha codakaH - zra0 Ti0 / 5 tRNadhAnyavizeSaH - zra0 Ti0 / 6-sAyAnuva - tA0, zra0 / 7 mastakaprakSAlana - mu0 0 / 8 kRtakRtyA ityarthaH, pratiSThAkRtyamAspadamityabhidhAnAt zra0 Ti0 /
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 647 ] navamo'dhyAyaH 637 prakRSTAprakRSTamadhyAnAM nirgranthAbhAvazcAritrabhedAd gRhasthavat |6| yathA gRhasthazcAritrabhedAnnirmanthavyapadezabhAg na bhavati tathA pulAkAdInAmapi prakRSTAprakRSTamadhyamacAritrabhedAnnirgranthatvaM nopapadyate / nAt brAhmaNazabdavat // 7 // na vaiSa doSaH / kutaH ? dRSTatvAt brAhmaNazabdavat / yathA jAtyA cAritrAdhyayanAdibhedena bhinneSu brAhmaNazabdo'viziSTo varttate tathA nirmanthazabdo'pi iti / kiva saMgraha vyavahArApekSatvAt / yadyapi nizcayanayApekSayA guNahInepu na pravarttate tathApi saMgraha vyavahAranayavivakSAvazAt sakalavizeSasaMgraho bhavati / kiJca, dRSTirUpasAmAnyAt / / samyagdarzanaM nirgrantharUpaM ca bhUpAvezAyudhavirahitaM tatsAmAnyayogAt sarveSu hi pulAkAdiSu nirmanthazabdo yuktaH / bhagnavate vRttAvatiprasaGga iti cet; na; rUpAbhAvAt | 10| yadi bhagnavrate'pi nirmanthazabdo varttate zrAvake'pi syAditi atiprasaGgaH naiSa doSaH kutaH ? rUpAbhAvAt, nirmantharUpAbhAvAt / nirmantharUpamatra naH pramANam / na ca zrAvake tadastIti nAtiprasaGgaH / saMyamazrutaprati sevanAtIrthaliGgalezyopapAdasthAna vikalpataH sAdhyAH // 47 // anyasmin sarUpe'tiprasaGga iti cet, naH dRSTyabhAvAt / 11 / syAdetat-yadi rUpaM pramAmanyasminnapi sarUpe nirmanthavyapadezaH prApnotIti; tanna; kiM kAraNam ? dRSSTayabhAvAt / dRSTayA 15 saha yatra rUpaM tatra nirgranthavyapadezaH na rUpamAtra iti / atha kimarthaH pulAkAdivyapadezaH ? guNapravRttivizeSakhyApanArthaH pulAkAdyupadezaH | 12 | cAritraguNasyottarottaraprakarSe vRttivizeSakhyApanArthaH pulAkAdyupadezaH kriyate / teSAM pulAkAdInAM bhUyo vizeSapratipattyarthamidamucyate-- pratisevaneti SatvAbhAvaH kriyAntarAbhisaMbandhAt // 3 // yathA vigatAH sevakA asmAd grAmAdvisevako grAma iti SatvaM na bhavati tathA pratigatA sevanA pratisevaneti kriyAntarAbhisaMbandhAt SatvaM na bhavati / 5 pulAkAdayaH saMyamAdibhiH sAdhyAH |4| ete pulAkAdayaH paJca nirgranthavizeSAH saMyamAdibhiraSTAbhiranuyogaiH sAdhyA vyAkhyeyA ityarthaH / tadyathA, kaH kasmin saMyame bhavati ? pulAkavakuzapratisevanAkuzIlAH dvayoH saMyamayoH sAmAyikacchedopasthApanayorbhavanti / kaSAyakuzIlA dvayoH parihAravizuddhisUkSmasAmparAyayoH pUrvayozca / nirgranthasnAtakAH ekasminneva yathAkhyAtasaMyame / 10 taso'lakSaNatvAdanirdeza iti cet; na; anyato'pIti vacanAtsiddheH | 1 | syAdetat-taso notpaterlakSaNamasti / tato nirdezo na yukta iti; tanna; kiM kAraNam ? " anyato'pi " [ iti vacanAtsiddheH / ] bhavadAdiyoga iti cet; na; anyatrApi darzanAt |2| syAnmatam - bhavadAdiyoge "anyato 25 s" [ ] iti lakSaNaM vyAkriyate, nAnyatreti taso notpattiriti; tanna; kiM kAraNam ? anyatrApi darzanAt / anyatra tasaH prayogo dRzyate - nArthato na zabdato nAbhidhAnataH sumadhyama iti / 1- pe sati pra-tA0 / - pe prazra0 / 2 bhAdyAdibhya iti saMbhavadvibhavatyantebhyaH tas bhavati zra0 Ti0 / 3 sama - mu0, da0 ja0 / 20 30
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 638 tattvArthavArtike [647 .. zrutam-pulAkavakuzapratisevanAkuzIlAH utkarSeNAbhinnAkSaradazapUrvadharAH / kaSAyakuzIlA nimranthAzcaturdazapUrvadharAH / jaghanyena pulAkasya zrutam AcAravastu / vakuzakuzIlanirgranthAnAM zrutam aSTau prvcnmaatrH| snAtakA apagatazrutA kevlinH| pratisevanA-paJcAnAM mUlaguNAnAM rAtribhojanavarjanasya ca parAbhiyogAta balAdanyatamaM pratisevamAnaH pulAko bhavati / vakuzo dvividhaH-upakaraNavakuzaH zarIravakuzazceti / tatra upakaraNAbhiSvaktacitto vividhavicitraparigrahayuktaH bahuvizeSayuktopakaraNakAkSI tatsaMskArapratIkArasevI bhikSurupakaraNavakuzo bhavati / zarIrasaMskArasevI zarIravakuzaH / pratisevanAkuzIlo mUlaguNAnavirAdhayan uttaraguNeSu kAzcidvirAdhanAM pratisevate / kaSAyakuzIlaniprenthasnAtakAnAM pratisevanA nAsti / tIrthamiti sarveSAM tIrthakarANAM tIrtheSu bhavanti / 1. liGga dvividhaM dravyaliGga bhAvaligaM ca / bhAvaliGga pratItya sarve paJca nirgranthaliGgino . bhavantIti / dravyaliGgaM pratItya' bhaajyaaH| lezyAH-pulAkasyottarAstisro lezyA bhavanti / vakuzapratisevanAkuzIlayoH SaDapi / kaSAyakuzIlasya parihAravizuddhazcaMtana(zca ctsr)uttraaH| sUkSmasAmparAyasya nirmanthasnAtakayozca zudaiva kevalA bhavati / ayogazaile pratipannA aleshyaaH| upapAdaH-pulAkasya utkRSTa upapAdaH utkRSTasthitiSu deveSu sahasrAre, vakuzapratisevanAkuzIlayoH dvAviMzatisAgaropamasthitiSvAraNAcyutakalpayoH, kaSAyakuzIlanirgranthayostrAyastriMzasAgaropamasthitiSu sarvArthasiddhau / sarveSAmapi jaghanyaH saudharmakalpe dve sAgaropamasthitiSu / snAtakasya nirvANamiti / sthAnam-asaMkhyeyAni saMyamasthAnAni kaSAyanimittAni bhavanti / tatra sarvajaghanyAni 20 labdhisthAnAni pulAkakaSAyakuzIlayoH, tau yugapadasaMkhyeyAni sthAnAni gacchataH, tataH pulAko vyucchidyate / kaSAyakuzIlastato'saMkhyeyAnISTasthAnAni gacchati ekAkI / tataH kaSAyakuzIlapratisevanAkuzIlavakuzAH yugapadasaMkhyeyAni sthAnAni gacchanti, tato vakuzo vyucchidyate / tato'pyasaMkhyeyAni sthAnAni gatvA pratisevanAkuzIlo vyucchidyate / tato'pyasaMkhyeyAni gatvA kaSAya kuzIlo vyucchidyate / ata UrdhvamakaSAyasthAnAni nimranthaH pratipadyate / so'pyasaMkhyeyAni 25 sthAnAni gatvA vyucchidyte| ata UrdhvamekaM sthAnaM gatvA nirgranthasnAtako nirvANaM prApnotItyeteSAM saMyamalabdhiranantaguNA bhavatIti / iti tatvArthavArtike vyAkhyAnAlaGkAre navamo'dhyAyaH // 6 // aashrity-0shi0|2-c tila mU0, tA, zra0 / "kapAyakuzIlasva catastra uttarAH"-sarvArthasi. 17 /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dasamo'dhyAyaH Aha-AsravadoSAnavAlaptatvaM parispandavato'pi kuzalasya karmAgamadvArasaMvaraNAdityupapAditaH saMvarapadArthaH, tadanantaranirdezabhAvinI nirjarA'bhidhIyatAmiti ? atra bamaH-nAsAviha punarvaktavyA / kutaH ? tapo'nubhavasaMbandhena' yasmAtpuraiva 'vyAkhyAtA / yathAnAmopabhuktavicitraphalakarmanivRttinirjarA / taMtrAnavasaraprApteti cet ; na; arthavazAcchAnagarIyastvaparihArArthatvAca / saMvarAna- 5 ntaranirdezArheti cet / tathaivAbhihitA "tapasA nirjarA ca" [23] iti / ata eva guptathAdyavasAnam, itarathA hi ubhayahetutvaviparyayeNa yatra kacanAbhidhAnaM syAt / Aha-praklaptA nirjarA, moksso'bhidhaatvyH| sa cAnupasamprAptakevalajJAnAvasthasya nopapadyate / iti ataH kevalajJAnameva tAvadyathA bhavati tathopadeSTavyamiti ? ucyate; naitadapi bhUyo nirdezAI veditavyam / kutaH ? yasmAddhathAnaprakaraNe vyAkhyAtammohakSayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevalam // 1 // iti / athavA, "samyagdarzanazAnacAritrANi mokSamArgaH" [11] ityupakSipya lakSaNotpattiviSayanibandhanAdibhirvizeSairdarzanacAritre samarthite, jJAnaM ca pramANasvabhAvaM paJcavidhamabhyupetya tatra catuSTayasya lakSaNotpattihetuviSayanibandhAH prakrAntAH, ataH paramidaM vaktavyam-evamutpadyate kevalamiti ? atra bramaH-na vaktavyaM punaH, yasmAt purastadeva vyAkhyAtam , saMvaranirupAdAnIkRtasantaticAritradhyAnAgni- 15 prajvalitendhanamohakSayAt jJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAca kevalam / kim ? utpadyata ityupadiSTamiti vAkyazeSaH / vRttiprasaGgo ladhvarthamiti cet, na; krameNa kSayajJApanArthatvAt / / syAnmatam-iha vRttyA nirdezaH kartavyaH mohajJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAtkevalamiti / kimarthaH ? ladhvarthamiti tannaH kiM kAraNam ? krameNa kSayajJApanArthatvAt / prAgeva mohakSayamupanIyAtamuhUrta kSINakaSAyavyadezamavApya 20 tato yugapad jJAnadarzanAvaraNAntarAyANAM kSayaM kRtvA kevalamavApnoti / tatkSayahetuH kevalotpattiriti hetulakSaNavibhaktinirdezaH / / tatkSayaH kevalajJAnotpatte-- heturiti kRtvA tadabhisaMbandhAvadyotikayA hetulakSaNayA vibhaktyA nirdezaH kriyate / tatkSayaH praNidhAnavizeSAt / / teSAM mohAdInAM kSayo bhavati / kutaH 1 praNidhAnavizeSAt , pariNAmavizeSAditi yAvat / tadyathA-pUrvAhitena vidhinA paramatapovizeSaiH prazastAdhyavasAya- 25 prakarSAt vizuddhayataH zubhAbhimatAH prakRtayaH sphItIbhavanti, aprazastAzca tanUbhUya vilIyante / tatra kazcidvedakasamyagdRSTirapramattaguNasthAne saptaprakRtyupazamAt zreNyArohaNAbhimukhazcAritramohamupazamayitamArabhate / aparaH asaMyatasamyagdRSTisaMyatAsaMyatapramattasaMyatApramattasaMyataguNasthAneSu "kasmiMzcita tapaHsamvandhena anubhavasambandhena cetyarthaH / anubhavasambandhena-10 tti0| 2 tapasA nirjarA cetyatra vipAko'nubhavaH sa yathAnAma tatazca nirjaretyatra ca vyAkhyAtA-10 Ti0 / 3 tatrAnubhavaH saMprApta iti mu0, d0,0| tatrA nuvaM saMprApta iti-j0| 4 prayojana-10 tti| 5 yata eva saMvarAnantaraM nirdezAhavaM tasmAdeva gupyAdisUtrAvasAne vyAkhyAtA saguptisamitidharmAnuprekSAparISahajayacAritrai tapasA nirjarA ceti bIcAro'rthavyAnayogasaMkrAntiriti sUtravyAkhyAnAvasare draSTavyam-zra0 tti0| 6 dhyAnaprakaraNe-zra0 tti.| 7 'samyagdRSTizrAvaka- ityAdisUtrasya vyAkhyAnAvasare durlabhaparamparavidhAnena-10 tti0| 8 bhanubhAgena-10 di0|| puMsaH-10 tti0|10 guNasthAne-10 tti0|
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 [ 1011-2 saptakarmaprakRtIH kSayamupanIya kSAyikasamyagdRSTirbhUtvA cAritramohamupazamayitumupakramate / tato'thApravRttakaraNamapUrvakaraNamanivRttikaraNaM ca kRtvA upazamakazreNimAruhyA pUrva karaNopazamaka guNasthAnavyapadezamanubhUya tatrAbhinavazubhAbhisandhitanUkRtapApakarmaprakRtisthityanubhAgaH vivarddhitazubhakarmAnubhavaH anivRttibAdarasAmparAyopazamakaguNasthAnamadhiruhya napuMsaka vedastrI vedano kaSAyaSaTkapuMbedApratyAkhyA5 nakrodhadvayamAyAdvayalobhadvaya krodhamAnasaMjvalanasaMjJikAH prakRtIH krameNopazamayya tataH sUkSmasAmparAyaprathamasamaye mAyAsaMjvalanamupazamaM nItvA lobhasaMjvalanaM tanUkRtya sUkSmasAmparAyopazamakAkhyAmAskandya tataH upazAntakaSAyaprathamasamaye lobhasaMjvalane copazamaM gate sarvamohaprakRtyupazamAt upazAntakaSAyavyapadezabhAgbhavati / AyuSaH kSayAt mriyate / athavA punarapi kaSAyAnudIrayan pratinivarttate / sa eva vA'nyo vA vizuddhAdhyavasAyAnuparatotsAhaH pUrvavat kSAyikasamyagdRSTirbhUtvA 10 karmavizuddhyA mahatyA vizuddhayan kSapakazreNImanuprapadyaM taireva karaNaistribhiH pUrvavadapUrvakaraNa kSapakatA - mAzliSya tata UrdhvaM kaSAyASTakaM naSTaM kRtvA napuMsakavedaM nAzamApAdya strIvedamunmUlya nokaSAyaSaTkaM 15 vede prakSipya kSapayitvA puMvedaM krodhasaMjvalane krodhasaMjvalanaM mAnasaMjvalane mAnasaMjvalanaM mAyAsaMjvalane mAyAsaMjvalanaM ca lobhasaMjvalane krameNa krameNa bodarakRSTivibhAgena vilayamupanIya anivRttibAdarasAmparAyakSapakabhAvamavApya lobhasaMjvalanaM tanUkRtya sUkSmasAmparAyakSapakamanubhUya niravazeSaM mohanIyaM nirmUlakASaM kaSitvA kSINakaSAyatAmadhiruhya avatAritamohanIyabhAraH upAntime samaye nidrApracale pralayamupanIya pazcAnAM jJAnAvaraNAnAM caturNAM darzanAvaraNAnAM paJcAnAmantarAyANAM"cAntamante samupagamya tadanantaraM jJAnadarzanasvabhAvaM kevalaparyAya mapratarksavibhUtivizeSaM niHsapatnamavApya nirupalepaH kamalamivAmalaH sAkSAttrikAlasarvadravyaparyAyasvabhAvajJaH sarvatrApratihatadarzanaH avAptaniravazeSapuruSArthaH jaladharanirodhakAlAtItasvakiraNakalApasaumyadarzanastArakAdhipatiriva jvalitamUrtiH kevalI bhavati / 25 640 30 tattvArthavArtike Aha-vyAkhyAtaM pratibandhavinirmuktasamyaktva darzanAnantavIryasamanvitaM kevalam, tadAtmalAbhazca sakalakarmocchedaheturabhyupagataH / atha kiMlakSaNaH kasmAcca hetormokSo bhavatItyubhayamabhidhIyatAmiti ? atrocyate tasya khalu bhagavataH kevalaparyAyalabdhAtmalAbhasya vigrahavataH svaprabhAvArjitAnantaizvarya bhAjaH pUrvaM dagdhakarma catuSTayasyA'pracyutavedyanAmagotrAyuSazca -- bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo mokSaH // 2 // mithyAdarzanAdihetvabhAvAdabhinavakarmAdAnAbhASaH |1| mithyAdarzanAdInAM pUrvoktAnAM karmAtUnAM nirodhe kAraNAbhAvAt kAryAbhAva ityabhinavakarmAdAnAbhAvaH / pUrvodita nirjarAhetusannidhAne cArjitakarmanirAsaH // 2 / pUrvoditAnAM nirjarAhetUnAM sannidhAne'rjitasya ca karmaNo nirAso bhavati / tAbhyAM bandhahetvabhAvanirjarAbhyAmiti hetulakSaNavibhaktinirdezaH, tato bhavasthitihetusamI kRtazeSakarmAvasthasya yugapadAtyantikaH pratyetavyaH " kRtsnakarmavipramokSo mokSaH / 1 vedakasamyagdRSTiH upazamazreNyanArohako vA capakazreNyArUDha ityarthaH zra0 Ti0 / 2 abhimukho bhUtvA - zra0 Ti0 / 3 puMvedarUpeNa kRtvetyarthaH - zra0 Ti0 / 4 sthUlakarSaNa - zra0 Ti0 / 5 cAntasamaye sa-mu0, da0, ba0, ja0, tA0, zraM, / 6 aGgIkRtaH - zra0 Ti0 / 7 mokSaH - zra0 Ti0 / 8 'kRtsnakarmavipramokSo mokSaH ' iti nAsti tA0, zra0, mU0 ja0, ba0, da0 bhA0 1, 2 / kevalaM mudritapratAveva vidyate / 6 virodhikAmu0, du0, ba0, ja0 / 10 tA0, na0, mU0, ja0 da0 pratiSu asya pRthak sUtratvenollekhaH /
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102] dazamo'dhyAyaH AdyabhAvAdantAbhAva' iti cet ; na; dRSTatvAdantyavIjavat / 3 / syAnmatam-karmabandhasantAnasyAdyabhAvAdantenApyasya na bhavitavyam , dRSTeviparItakalpanAyAM pramANAbhAvAditi; tanna; kiM kAraNam ? dRSTatvAdantyabIjavat / yathA bIjAkurasantAne'nAdau pravarttamAne antyabIjamagninopahatAGkarazaktikamityanto'sya dRSTastathA mithyAdarzanAdipratyayasAmparAyikasantatAvanAdau dhyAnAnalanirdagdhe karmabIje bhavAGkarotpAdAbhAvAnmokSa iti dRSTamidamapahrotumazakyam / uktaM ca "dagdhe bIje yathA'tyantaM prAdurbhavati naangkurH| karmabIje tathA dagdhe na rohati bhavAGkuraH // " [ ] iti / kRtsnasya karmatvena kSayaH karmakSayaH, sato ,vyasya dravyatvena vinAzo nAsti / kathaM tarhi ? paryAyeNa, tasyotpattimattvAdvinAzena bhavitavyam , tanmukhena dravyamapi vyayamupayAtIti vyapadizyate / tataH pudgaladravyasya kAraNavazAt karmatvaparyAyamApannasya tatpratyanIkahetusannidhAne tatparyAya- 10 nivRttau tasya kSayaH ityupadezo bhavatIti yuktametat-kRtsnakarmakSaya iti / bhAvasAdhano monazabdo dvivipayo viprayogakriyAmAtragataH / 4 / mokSa asane ityasya mokSaNaM mokSa iti bhAvasAdhanaH zabdo dvivipayaH moktavyamocakApekSatvAt / kutaH ? vipryogkriyaamaatrgteH| kRtsnazabdena karmASTavidhaM sadundhodayodIraNacaturvidhavyavasthaM parigRhItam / tatra bandhodayodIraNAnAM kSayavibhAgo guNasthAnabhedena nirdiSTaH / satkarmAcchedastu na pratipAditaH, sa vitriyate- 15 . karmAbhAvo dvividhaH-yatnasAdhyo'yatnasAdhyazceti / tatra caramadehasya narakatiryagdevAyuSAma- . bhAvo'yatnasAdhyaH asattvAt / yatnasAdhya ita Urdhvamucyate-asaMyatasamyagdRSTyAdipu caturpu guNasthAneSu kasmiMzvidanantAnuvandhikrodhamAnamAyAlobhamithyAtvasamyamithyAtvasamyaktvAkhyaprakRtisaptakavipataruvanaM zubhAdhyavasAyanizitaparazupAtena nirmUlaM nicchidyate / nidrAnidrApracalApracalAstyAnagRddhinarakagatitiryaggatyekadvitricaturindriyajAtinarakagatitiryaggatiprAyogyAnupUrvyAtapodyota - 20 sthAvarasUkSmasAdhAraNasaMjJakAnAM poDazAnAM kamaprakRti pRtanAsenAnyA yugapadanivRttibAdarasAmparAyaHsvena samAdhicakreNa vijayamavApnoti / tataH paraM kapAyASTakaM naSTaM karoti sa eva yugapat / napuMsakavedaH strIvedazca krameNa tatraiva kSayamupayAti, nokapAyapaTakaM caikenaiva prahAreNa nipAtayati / tataH puMvedasaMjvalanakrodhamAnamAyAH krameNa tatraivAtyantikaM dhvaMsanamAskandanti / lobhasaMjvalanaH sUkSmasAmparAyAnte yAtyantama / nidrAnacale kSINakapAyavItarAgachadmasthasyopAntima samaye 25 pralayamupavrajataH / paJcAnAM jJAnAvaraNAnAM caturNA darzanAvaraNAnAM paJcAnAmantarAyANAM ca tasyaivAntasamaye prakSayo bhavati / anyataravedanIyadevagatyaudArikavakriyikAhArakataijasakArmaNazarIra saMsthAnapaDaudArikavaikriyikAhArakazarIrAGgopAGgapaTasaMhananapaJcaprazastavarNapaJcA'prazastavarNagandhadvaya - paJcaprazastarasapaJcA'prazastarasasparzASTakadevagatiprAyogyAnupUrvyAgurulaghUpadhAtaparaghAtoccha.vAsaprazastavihAyogatyaparyAptakapratyekazarIrasthirAsthirazubhAzubhadarbhagasusvaradaHsvarAnAdeyAyazaskIrtinirmANanA- 30 manIcairgotrAkhyA dvAsaptatiprakRtayaH ayogikevalina upAntyasamaye vinAzamupayAnti / anyataravedanIyamanuSyAyurmanuSyagatipaJcendriyajAtimanupyagatiprAyogyAnupUrvyatrasabAdaraparyAptakasubhagAdeyayaza - 1 antaM nAstItyarthaH-50 Ti0 / 2 yathA anAdInAmapi dharmAdidravyANAmAdyantakalpanAyAM pramANatvAbhAvastathA anAdyanidhanatayA adRSTasya krmbndh......'-shr.tti0|3 tulanA-ta. bhA0 kA0 101718 4 kRtsnasya karmaNo vipramokSo mokSa ityunaM tahi navAsato janma sato na nAza iti yA pratijJA sA hIyata ityaashngkaayaamaah-shr.tti.| 5 sato vytven-taa0| 6 minyaadrshnaadi0-0tti0| 7 karmaparyAya-zra0 Ti0 / 8-ra yandhanapaJcasaMghAtasaMsthA-mu0, da0, ba0 /
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 // 3-4] tattvArthavArtike 642 skIrtitIrthakaranAmocairgotrasaMjJikAnAM trayodazAnAM prakRtInAmayogikevalinazcaramasamaye vyucchedo bhavati / ___ Aha-kimAsAM paugalikInAmeva dravyakarmaprakRtInAM nirAsAnmokSo'vasIyata uta bhAvakarmaNo'pIti ? atrocyate ' aupazamikAdibhavyatvAnAM ca // 3 // kim ? mokSa itynuvrtte| bhavyatvagrahaNamanyapAriNAmikA'nivRttyartham / / anyeSAM jIvatvAdInAM pAriNAmikAnAM mokSAvasthAyAnivRttijJApanArtha bhavyatvagrahaNaM kriyate / tena pAriNAmikeSu bhavyatvasya aupazamikAdInAM ca bhAvAnAmabhAvAnmokSo bhavatItyavagamyate / nanu ca dravyanirAse'bhihite tannimittAnAM bhAvAnAM nivRttirarthAdavagamyata iti nArtho'nena yogena ? naiSa doSaH; nAyamekAntaH'nimittApAye naimittikAnAM nivRttiH' iti / api ca, arthAdavagame'pi siddhe sAkSAtpratipattyarthamidamucyate-vispaSTArtha vakSyamANasUtranirdezArtham / / - Aha-yadyapavargo bhAvoparateH pratijJAyate, nanu caupazamikAdibhAvanivRttivat sarvakSAyika nivRttau avyapadezo muktasya prApnotIti; syAdetadevaM yadi vizeSo nocyeta, asti tu vizeSa iti * 15 apavAdavidhAnArthamidamucyate anyatra kevalasamyaktvajJAnadarzanasiddhatvebhyaH // 4 // anyatrazabdo varjanArthaH / 1 / anyatrazabdo'yaM varjanAoM draSTavyaH, tannimittaH siddhatvebhya iti vibhaktinirdezaH, yathA-"anyatra droNabhISmAbhyAM sarve yoddhAH parAGa mukhAH" [ ] iti / _ anyazabdaprayoge tadvijJAnamiti cet ; na; svArthikatvAt / / syAnmatam-anyazabdaprayoge kA vibhaktirvijJAyate yathA'nyo devadattAditi, anyatra zabdo'yaM tasmAnirdezo nopapadyate iti; tannaH kiM kAraNama ? svArthikatvAt / svArthiko'yaM traH, kevalasamyaktvajJAnadarzanasiddhatvebhyo'nyasminnayaM vidhiriti / anantavIryAdinipravRttiprasaGga iti cet, na; atraivAntarbhAvAt / 3 / syAdetat-samyaktvAdInAM caturNA kSAyikANAM saMgrahAditarepAM nivRttiranantavIryAdInAM prApnotIti; tanna; kiM kAraNam ? 24 atraivAntarbhAvAt / jJAnadarzanAvinAbhAvino hyanantavIryAdayaH atraivAntarbhavanti / anantasAmarthyahInasyAnantAvabodhavRttyabhAvAt , jJAnamayatvAcca sukhasyeti / ___ vandhasyAvyavasthA azvAdivaditi cet ; na: mithyAdarzanAdya cchede kAryakAraNanivRtta / / syAdetat-yathA azvAdInAmekasmin bandha ucchinne'pi punabandhAntarasaMbhavAdavyavasthA tathA jIva syApi kasmiMzcid bandhe'pagate'pi bandhAntaraprasaGga iti; tanna; kiM kAraNama ? mithyA 30 kAryakAraNanivRtteH / punarbandhahetvabhAvAdvandhAbhAvaH / dravyakarmabhAvakarma-zra0 tti0| 2 dravya-zra0 tti0| 3 bhAva / cakrabhramaNanimittadaNDApAye na cakrabhramaNAbhAvaH, kulAlacakracIvarAyabhAve vA na ghaTAbhAvaH / api tarhi bhAva eva-zra0 tti0| 4 paJcamI vibhktirityrthH|
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104] dazamo'dhyAyaH 643 punarbandhaprasaGgo jAnataH pazyatazca kAruNyAditi cet, na; sarvAnavaparikSayAt / / syAdetat-vyasanArNave nimagnaM jagadazeSaM jAnataH pazyatazca kAruNyamutpadyate tatazca bandha iti; tannaH kiM kAraNam ? sarvAnavaparikSayAt / bhaktisnehakRpAspRhAdInAM rAgavikalpatvAdvItarAgena te sntiiti| ____ akasmAditi cet ; anirmokssprsnggH|6| yadi kAraNamantareNaiva muktasya bandhaH kalpyate 5 nanu anirmokSaH syAt / muktiprAptyanantarameva bandhopapatteH / sthAnavattvAtpAta iti cet ; na; anAsravatvAt / / syAdetat-sthAnavatvAt muktasya pAtaH tIti; tanna; kiM kAraNam ? anAsravatvAt / Asravavato hi yAnapAtrasyAdhaHpatanaM dRzyate, na cAlavo muktasyAsti / gauravAbhAvAca / / gauravavato hi tAlaphalasya tatpratibaddhavRntasaMyogAbhAve patanaM dRSTaM nAgau- 10 ravasyAkAzapradezasya, na ca gauravamasti muktasyeti paataabhaavH| yasya hi sthAnavattvaM pAtakAraNaM tasya sarveSAM padArthAnAM pAtaH syAt sthAnavattvAvizeSAt / parasparoparodha iti cet ;na; avagAhanazaktiyogAt / / syAnmatam-alpaH siddhAvagAhya AkAzapradeza AdhAraH, AdheyAH siddhA anantAH, tataH parasparoparodhaM iti; tanna; kiM kAraNam ? avagAhanazaktiyogAt / mUrtimatsvapi nAmAnekamaNipradIpaprakAzeSu alpe'pyavakAze na virodhaH 15 kimaGga punaramUrtiSu avagAhanazaktiyukteSu mukteSu ? tata eva janmamaraNadvandvopanipAtavyAbAdhAvirahAt paramasukhinaH / 10 / tata eva amuurttvaadevetyrthH| yasya hi mUrtirasti tasya tatpUrvakaH prItiparitApasambandhaH syAt , na cAmUrtAnAM muktAnAM janmamaraNadvandvopanipAtavyAbAdhA'sti, ato nirvyAbAdhatvAt paramasukhinaste / __ na tasyAstyupamAnam , AkAzaparimANavat / 11 // yathA paramANvavagAhakSetramArabhya ekai- 20 kapradezavRddhathA kalpyamAnaM sAtizayaM kSetramAkAzaparimANaM punaridamivetyupamArthakalpanAbhAvAdanupamAnaM tathA sukhazabdArtho'pi prakarSAprakarSayogAt saMsAragataH sAntaraH, muktAnAM punaH paramAnantaparimANayogAniratizaya itynupmaanH| / anAkAratvAdabhAva iti cet ; na; atItAnantarazarIrAkArAnuvidhAyitvAt / 12 / sthAdevat-muktAnAM parityaktamUrtInAmAkArAbhAvAdabhAvaH prApnotIti; tannaH kiM kAraNam ? atItAnantara 25 zarIrAkArAnuvivAyitvAt / zarIrAnuvidhAyitve tadamAvAdvisarpaNaprasaGga iti cet ;na; kAraNAbhAvAt / 13 / syAnmatam-yadi zarIrAnuvidhAyI jIvaH, tadabhAvAt svAbhAvikalokAkAzapradezaparimANatvAttAvadvisarpaNaM prApnotIti; tannaH kutaH ? kAraNAbhAvAt , punarvisarpaNakAraNAbhAvAnna visarpati / nAmakarmasaMbandhAt saMharaNavisarpaNadharmatvaM pradIpaprakAzavat / 14 / yathA pradIpaprakAzo'- 30 vadhRtaparimANaH zarAvamAnikApavarakAdidravyopaSTambhAnmahAnalpazca bhavati tathA nAmakarmasaMbandhAt paricchinnaparimANo'pi jIvaH saMharati visarpati ca, tadabhAvAnna saMhAro visarpaNaM vA muktajIvasya / 1-teH kasmAditi cet ? anirmokSaprasaGgaH bhA0 / 2-navanmu-tA0, 10, j0| 3 sthAnavatAM dharmAdInAm-zra0 tti0| 4 parasparoparodhe sati duHkhaM jAyate tataH krodhAdiH, tataH punarapi bandhaH tataH duHkhasadbhAvAt bandhazca prApnoti-zra0 Ti0 / 5-ridameve-mU0, mu0, tA0, ja0, da0, ba0 / 6 sAntaH-mu0, da0, ba0, j0| 7 abhAvatve bandhamokSAbhAvaH-zra0 tti0| 8 visarpaNatve sati nAmakarmatvAdisadbhAvAt bandhaprasaGga:-zra tti0| 28
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 tatvArthavArtike [ 105 mUrttimadvaidharmyAditi cet; na; ubhayalakSaNaprAptatvAt | 15 | syAnmatam - mUrttaH pradIpaprakAzaH amUrttasyAtmanaH saMharaNavisarpaNadharmatve sAdhye dRSTAnto nopapadyate iti; tanna; kiM kAraNam ? ubhayalakSaNaprAptatvAt / upayogasvalakSaNApekSayA amUrttaH, bandhapariNAmApekSayA mUrttaH / uktaM ca 14 25 "baMdhaM paDi ekkasaM lakkhaNado havadi tassa NANataM tamhA amuttibhAvo Neyanto hodi jIvassa // " [ tasmAtkathacinmUrttatvopapatteH sAmyameva dRSTAntena / anityatvaprasaGga iti cet; na; tAvanmAtrasya nirdidikSitatvAzcandramukhIvat / 16 / syAdetat-saMharaNavisarpaNadharmatvAdeva pradIpaprakAzavadanityatvaM prApnotyAtmana iti; tanna; kiM kAraNam ? 10 tAvanmAtrasya nirdidikSitatvAt / yathA candramukhI kanyeti bahavazcandre guNAH, yA cAsau priyadarzatA sAmyate tathA pradIpaprakAze'nityatvAdiSu bahuSu dharmeSu satsvapi saGkoca vikAsa sAdharmyamAtra vivakSitam / sarvasAdharmyAcca dRSTAntAbhAvaprasaGgaH / 30 ] iti / sarvathA'bhAvo mokSaH pradIpavaditi cet; na; sAdhyatvAt // 17 // syAdetat-yathA vartisnehAnalasannipAte pradIpo'nuparatavRttyA pravarttamAnastatkSaye na kAzciddizaM vidizaM vA gacchati tatraivA15 tyantavinAzamupayAti tathA kAraNavazAt skandhapratisantAnarUpeNa pravartamAnaH skandhasamUhoM jIvavyapadezabhAk klezakSayAnna kAciddizaM vidizaM vA gacchati tatraivAtyantaM pralayametIti; tanna; kiMkAraNam ? sAdhyatvAt / sAdhyametat-pradIpo niranvayanAzamupayAtIti / pradIpA eva hi pudgalAH, pudgalajAtimajahataH pariNAmavazAnmaSIbhAvamApannA iti nAtyantavinAzaH / "dRSTatvAca nigalAdiviyoge devadattAdyavasthAnavat | 18 | yathA nigalAdidravyaviyoge 20 devadattAdInAmavasthAnaM dRSTuM tathA bandhavipramokSe AtmanA ca stheyamiti dRSTamida mapahotumazakyamiti nAbhAvaH / yatraiva karmavipramokSastatraivAvasthAnamiti cet; na; sAdhyatvAt // 16 // syAdetat- yasminneva deze karmavipramokSastasminnevAvasthAnaM prApnoti punargatikAraNAbhAvAditi; tanna; kiM kAraNam ? sAdhyatvAt / sAdhyametattatraivAvasthAtavyamiti, bandhanAbhAvAdanAzritatvAzca syAdgamanamiti / " Aha-na tAvadasya bandhAbhAve'dhogatigauravAbhAvAt nApi tiryaggatiryorgAbhAvAt tasmAtprAptametattatraivAvasthAnam, tato lokasyopari tadavasthAnakalpanAvyAvRttiriti; ucyate bhavedetadevaM yadyanabhimatadezagati nimittAbhAvavattasyordhvagati nimittaM na syAt / asti ca tat / tasmAdekasamayena hi nirastakarmabhAraH puruSaH tadanantaramUrdhvaM gacchatyAlokAntAt // 5 // tadvacanaM prakRHnirdezArtham | 1| tadityanena prakRto'rtho nirdizyate / kazca prakRtaH ? kRtsnkrmviprmokssH| tasyAnantaramUrdhvaM gacchati / 1 - yalakSaNatvAt bhA0 1 2 uddhRteyaM gAthA sa0 si0 27 / 3 "dizaM na kAJcidvidizaM na kAJcit naivAvaniM gacchati nAntarikSam / dIpo yathA nirvRtimabhyupeto snehakSayAt kevalameti zAntim // dizaM na kAJcidvidizaM na kAJcid naivAvaniM gacchati nAntarikSam / evaM kRtI nirvRtimamyupetaH snehakSayAt kevalameti zAntim // " - saundara0 1628- 26 / 4 paJcendriyajanitapaJcajJAnarUpaH - zra0 Ti0 / 5 dIpastamaH pudgalabhavato'sti ityabhidhAnam / tarhi asmAkaM vinAze dRSTAnte nAsti bhavatAmapi sadbhAve dRSTAnto nAptItyAzaGkAyAm astItyAha zra0 Ti0 /
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 / 6-7] dazamo'dhyAyaH 645 AGabhividhyarthaH / ISa Sa dRSTaprayogaH ADiha vivakSAvazAdabhividhau veditavyaH / lokasyAnto lokAnta AlokAntAditi / Aha-anupadiSTahetukamidamUrdhvagamanaM kathamadhyavasAtuM zakyamiti ? atrocyatepUrvaprayogAdasaGa gatvAd bandhacchedAttathAgatipariNAmAcca // 6 // Aha-hetvarthaH puSkalo'pi dRSTAntasamarthanamantareNAbhipretArthasAdhanAya nAlamiti; ucyate- 5 AviddhakulAlacakravad vyapagatalepAlAbuvaderaNDabIjavada gnizikhAvacca // 7 // hetudRSTAntAnAM yathAsaMkhyamabhisaMbandhaH / / pUrvasUtre vihitAnAM hetUnAmatroktAnAM dRSTAntAnAM . ca yathAsaMkhyamabhisaMbandho bhavati / tadyathA apavargaprAptaye bahuzaH praNidhAnAdAviddhakulAlacakravat / 2 / yathA kulAlaprayogApAditahasta- 10 daNDacakrasaMyogapUrvakaM bhramaNamuparate'pi tasmin pUrvaprayogAdAsaMskArakSayAdbhavati evaM bhavasthenAtmanA apavargaprAptaye bahuzo yat praNidhAnaM tadabhAve'pi tadAvezapUrvakaM muktasya gamanamavasIyate / kiJca, asaGagatvAnmuktalepAlAvUdravyavat / 3 / yathA mRttikAlepajanitagauravamalAbUdravyaM jale'dhaH patati tadeva kledavizliSTamRttikAbandhanaM laghu sadUrdhvameva gacchati tathA karmabhArAkAntavazIkRta AtmA tadAvezavazAt saMsAre niyamena gacchati, tatsaGgavipramuktau tUparyeva 'yAti / 15 aniyamaprasaGgo daNDavaditi cet ; na UrdhvagauravAt / / syAdetat-yathA dravyAntarasaMsakto daNDo'vasthitastadabhAve'niyamena patati tathA karmasaGgAbhAve'niyamenAtmano'pi gamanaM prApnotIti; tanna; kiM kAraNam ? UrdhvagauravAt / UrdhvagauravapariNAmo hi jIva utpatatyeva / kiJca, bandhacchedAderaNDayojaghat / / yathA bIjabandhakozAdicchedAderaNDabIjasya gatirdRSTA tathA manuSyAdibhavaprApakagatijAtinAmAdisakalakarmabandhacchedAt muktasya gatiravasIyate / kiJca, tathAgatipariNAmAcca agnizikhAvat / 6 / yathA tiryapavanasvabhAvasamIraNasaMbandhanirutsukA pradIpazikhA svabhAvAdutpatati tathA muktAtmA'pi nAnAgativikArakAraNakarmanivAraNe sati UrdhvagatisvabhAvatvAdUrdhvamevArohati / __ asaGgatvabandhacchedayorAvizeSAdanuvAdaprasaGga iti cet ; na; arthAnyatvAt / / syAdetat-asaGgatvabandhacchedayo styarthavizeSa iti paunaruktyaM prApnoti, 'badhnAtirapi vyatiSaDne 25 vartata iti; tanna kiM kAraNam ? arthAnyatvAt / anyonyAnupraveze satyavibhAgenAvasthAnaM bandhaH, parasparaprAptimAtraM saGga ityastyarthavizeSaH / tasmAkriyAkAraNadharmAdharmAbhAve'pi hetvantarAnmuktasya gatirabhyanujJAyate / nodAharaNamalArmArutAyezAditi cet ; na; tiryaggamanaprasaGgAt / / syAdetat-alAbUdravyaM muktagamanasiddhAbudAharaNaM na bhavati; kutaH ? mArutAvezAditi; tanna; kiM kAraNam ? tiryaggamana- 30 prasaGgAt / yadi mAratAvezAttasyaM gamanaM myAttiryapavanadharmatvAnmarutastiryaggamanameva syAnnordhvama / UrdhvagatyabhAve tadabhAvaprasaGago'gneropaNyAbhAve'bhAvavaditi cet, na; gatyantaranivRttyarthatvAt / / syAnmatama-yathoSNasvabhAvalyAgnerauSNyAbhAve'bhAvastathA muktasyordhvagatisvabhAvatve Urdhva gacchatyeva-tA. tti.| 2 dvayoranyatamena paryAptatvAt-zra0 tti0| 3 yasmAt-zra0 Ti0 / 4 puNya-pApa-zra0 Ti0 / 5 jIvasya-50 Ti0 /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 646 tasvArthavArtike [ 1016-6 tadabhAve tasyApyabhAvaH prApnotIti; tannaH kiM kAraNam ? gatyantaranivRttyarthatvAt / muktarayordhvameva gamanaM na digantaragamanamityayaM svabhAvo nordhvagamanameveti / 15 UrdhvajvalanavA |10| yathA UrdhvajvalanasvabhAvatve'pyagnerve gavaddravyAbhighAtAttiryagjvalane'pi nA'gnervinAzo dRSTastathA muktasyordhvagatisvabhAvatve'pi tadabhAve nA'bhAva iti / atrAha-UrdhvajvalanasvabhAvasyAgnervegavadabhighAtAttiryagjvalane sati virodhAdUrdhvajvalanAbhAvo yuktaH, muktasya tu punaH svabhAvagatilopa hetvabhAvAdUrdhvagatyuparamo'nupapanna iti; ucyate lokAntAnnordhvagatirmuktasya / kutaH ? dharmAstikAyAbhAvAt // 8 // gatyupakAraNabhUto dharmAstikAyo noparyastItyaloke gamanAbhAvaH / tadabhAve ca lokA10 lokavibhAgAbhAvaH prasajyate / kiM punaramI parinirvRttAH kArmaNazarIropazamakAdibhAvanirupAkhyAH paryAyAntareNa zakyAH vyapadeSTum utAtItavyavahArA eva nirdhArayitavyA iti ? ucyate zakyAH / katham ? yasmAtte khalukSetra kAlagatiliGgatIrthacAritra pratyeka buddha bodhitajJAnAvagAhanAntara saMkhyAtyabahutvataH sAdhyAH // 9 // pratyutpannabhUtAnugrahatantranayadvayApekSayA kSetrAdibhiH sAdhyAH siddhAH // 1 / etaiH kSetrAdibhiralpabahutvA tairdvAdazabhiranuyogadvAraiH pratyutpannabhUtAnugrahatantranayadvayApekSayA sAdhyAH cintyA vikayAH / ke punaste ? siddhAH / tadyathA kSetreNa tAvat kasmin kSetre siddhyanti ? siddhikSetre karmabhUmiSu vA 12 pratyutpannavipayagrAhinayArpaNena siddhikSetre svapradeze, AkAzapradeze vA siddhirbhavati / bhUtAnugrahatantranayavivakSAyAM janma prati paJcadazasu karmabhUmiSu, saMharaNaM 20 prati mAnuSakSetre siddhiH / RjusUtranayaH zabdabhedAzca trayaH pratyutpannavipayagrAhiNaH zeSA nayA ubhayabhAvavipayAH / kAlena kasminkAle siddhi: ? ekasamaye utsarpiNyavasarpiNyorvA'vizeSe | 3| pratyutpannanayApekSayA ekasamaye siddhyan siddho bhavati / bhUtabhAvaprajJApananayArpaNayA dvedhA - janmanaH (taH ) saMharaNatazca / tatra janmataH avizeSeNa utsarpiNyavasarpiNyArjAtaH siddhayati / vizeSeNA avasarpiNyAM supamaduHpamAyA ante bhAge duHSamasupa25 mAyAM ca jAtaH siddhyati / duHpamasupamAyAM jAtaH duHpamAyAM siddhayati na tu duHpamAyAM jAta:, [sa] anyadA naiva siddhyati / saMharaNataH sarvasmin kAle avasarpiNyAmutsarpiNyAM ca siddhati / gatyA kasyAM gatau siddhi: ? siddhigatI manuSyagatau vA'vizeSaH |4| pratyutpannanayAzrayaNena siddhigatau siddhayati / bhUtavipayanayApekSayA dvidhA kalpanA - anantaragatI ekAntaragatau ceti / tatrAnantaragatau manuSya30 gatau siddhayati / ekAntaragatau catasRpu gatiSu jAtaH siddhayati / liGgena-kena siddhi: ? liGga trividho vedaH / avedatvena tribhyo vA vedebhyaH siddhiH |5| vartamAnavipayanayavivakSAyAmavedatvena siddhibhavati / atItagocaratayApekSayA avizeSeNa tribhyo vedebhyaH siddhirbhavati bhAvaM prati, na tu dravyaM prati, dravyApekSayA tu pulliGgenaiva siddhiH / aparaH prakAraH - ligaM dvividham-nirgranthaliGgaM 1 lokAdvahirgamanAbhAve - zra0 Ti0 / 2 lakSaNavirahAt zra0 Ti0 / 3 Urdhvagamana - tA0, mU0 zra0, A0 // 4 vAyu dha0 Ti0 | 5 dharmAstikAyasyAbhAve zra0 Ti0 /
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 ] dazamo'dhyAyaH 647 sagranthaliGga ceti / tatra pratyutpannavipayanayAdezena nimranthaliGgana siddhayati / bhUtavipayanayAdezena tu bhajanIyam / tIrthena ? ___tIrthasiddhidvaidhA-tIrthakaretaravikalpAt / 6 / tIrthasiddhidhA bhavati-tIrthakaratvenetaratvena ca / santi kecittIrthakarasiddhAH apare'nyathA siddhAH / te dvedhA satyeva tIrthakare siddhAH, asati ceti / cAritreNa kena siddhathati ? _ avyapadezenakacatuHpaJcavikalpacAritreNa yA siddhiH / 7 / pratyutpannAvalehinayavazAnna cAritreNa nApyacAritreNa vyapadezavirahitena bhAvena siddhiH / bhUtapUrvagatirdvidhA-anantara-vyavahitabhedAt / AnantaryeNa yathAkhyAtacAritreNa siddhyati, vyavadhAnena caturbhiH paJcabhirvA / caturbhistAvat sAmAyikacchedopasthApanAsUkSmasAmparAyayathAkhyAtacAritraiH / paJcabhistai reva parihAravizuddhicAritrAdhikaiH / svazaktiparopadezanimittajJAnabhedAt pratyekavuddhabodhitavikalpaH / / kecitpratyekavuddhasiddhAH; paropadezamanapekSya svazaktyaivAvirbhUtajJAnAtizayAH / apare bodhitavuddhasiddhAH, paropadezapUrvakajJAnaprakarSAskandinaH / jJAnena ? ___ekena dvitricaturbhizca jJAnavizepaiH siddhiH / 6 / pratyutpannagrAhinayanirUpaNayA kevalajJAnenaikena siddhirbhavati / bhUtapUrvagatyA tu dvAbhyAM tribhizcaturbhizca jJAnavizeSairbhavati / dvAbhyAm-matizruta- 15 jJAnAbhyAm , tribhirmatizrutAvadhibhiH matizrutamanaHparyayarvA, caturbhirmatizrutAvadhimanaHparyayaH / avagAhanaM dvividham-utkRSTajaghanyabhedAt / 10 / AtmapradezavyApitvamavagAhanaM dvividhamutkRSTaM jaghanyaM ceti / tatrotkRSTaM paJcadhanuHzatAni paJcaviMzatyuttarANi / jaghanyam arddhacaturthAratnayaH dezonAH / madhye vikalpAH / etasminnavagAhe siddhyanti pUrvabhAvaprajJAnanayApekSayA / pratyutpannabhAvaprajJApane tu etasminnaM va dezone / kimantaraM siddhayatAm ? anantaraM ca siddhyanti sAntarazca / / anantaraM jaghanyena dvau samayo utkaNASTau / 11 / AnantaryeNa jaghanyena dvau samayau siddhyanti utkarpaNASTau / antaraM jayanyenaikaH samayaH utkarSeNa paNmAsAH / 12 / siddhayatAM siddhivirahakAlo'ntaram / tat jaghanyenaikasamayaH, utkarpaNa paNmAsAH pratyetavyAH / jaghanyena eka utkarSaNa aSTazatamiti saMkhyA / / 3 / ekasamaye kati siddhayanti ? jaghanye- 25 naikaH utkarpagASTazanamiti saMgkhyA avgntvyaa| kSetrAdibhedabhinnAnAM parasparataH saMkhyAvizeSaH alpaya hutyam / 14 / kSetrAdibhirekAdazabhiranuyogadvAraiH bhinnAnAM parasparataH saMkhyAvizeSo'lpabahutvamityucyate / tadyathA-pratyutpannanayApakSayA siddhikSetra siddhayantIti nAstyalpabahutvam / bhUtapUrvanayApekSayA tu cintyate-kSetrasiddhAH dvidhA-janmataH saMharaNatazca / tatrAlpe saMharaNasiddhAH / janmasiddhAH saMkhyeyaguNAH / saMharaNaM dvivi- 30 dhama-svakRtaM parakRtaM ca / devakarmaNA cAraNavidyAdharaizca kRtaM parakRtama / svakRtaM cAraNavidyAdharANAmeva / tepAM ca kSetrANAM vibhAgaH-karmabhUmiH akarmabhUmi: samudro dvIpa Urdhvamadhastiryagiti / 1 meghapaTalAdikaM mATakRTAdyAkAraM kSaNadRSTapraNaSTamekaM pratyaparopadezamantareNa svazaktyaiva kAmabhogAdibhyo yo viraktabuddhirjAyate sa pratyekabuddha ityAkhyAyate-zra0 tti.| 2 yaH punaH kAmabhogAdyAsaktacittaH pareNa bodhitaH san kAmabhogAdibhyo viraktabuddhirjAyate sa bodhitabuddhaH-zra0Ti0 / 3 te'pynntaaH-shr0tti0|4 saMkhyeyaguNA anantA ityarthaH, evamuttaratrApi yojyam-10 tti0|
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 648 tattvArthavArtike [ 106 sarvastokA UrvalokasiddhAH / adholokasiddhAH saMkhyeyaguNAH / tiryaglokasiddhAH saMkhyeyaguNAH / sarvastokAH samudrasiddhAH / dvIpasiddhAH sNkhyeygunnaaH| evaM tAvadavizeSeNa / vizeSeNa ca sarvastokAH lvnnodsiddhaaH| kAlodasiddhAH saMkhyeyaguNAH / jambUdvIpasiddhAH saMkhyeyaguNAH / dhAtakIkaNDasiddhAH saMkhyeyaguNAH / puSkaradvIpArddhasiddhAH saMkhyeyaguNA iti / kAlavibhAgastrividhaH-utsarpiNI avasarpiNI anutsarpiNyanavasarpiNI ceti / sarvastokA utsarpiNIsiddhAH / avasarpiNIsiddhAH vizeSAdhikAH / anutsarpiNyavasarpiNIsiddhAH saMkhyeyaguNAH / pratyutpannanayApekSayA eka samaye siddhacantIti nAstyalpabahutvam / ['antaram-sarvasto] kAH aSTasamayAnantarasiddhAH / saptasamayAnantarasiddhAH saMkhyeyaguNAH / [evamA dvisa] mayAnantarasiddhebhyaH / evaM tAvadanantareSu / sAntareSvapi sarvastokAH SaNmAsAntara10 siddhAH / [ekasamayA] ntarasiddhAH saMkhyeyaguNAH / yavamadhyAntarasiddhAH sNkhyeygunnaaH| adhastAd yavamadhyAntarasiddhAH saMkhyeyaguNAH / upariyavamadhyAntarasiddhA vishessaadhikaaH| gatiM prati-pratyutpannabhAvaprajJApananayasya siddhigatau siddhayantIti nAstyalpabahutvam / bhUtaviSayanayApekSayA vAnantaragatau manuSyagatau siddhyantIti nAstyalpabahutvam / ekAntaragatau tu alpa bahutvamasti / sarvataH ratokAstiryagyonyanantaragatisiddhAH, manuSyayonyanantaragatisiddhAH saMkhyeya15 guNAH, narakayonyanantaragatisiddhAH saMkhyeyaguNAH, devayonyanantaragatisiddhAH saMkhyayaguNA iti / vedAnuyoge-pratyutpannanayAzrayaNe avedAH siddhyantIti nAstyalpabahutvam / bhUtaviSayanayAzrayaNe tu sarvataH stokAH napuMsakavedasiddhAH / strIvedasiddhAH saMkhyeyaguNAH / puMvedasiddhAH saMkhyeyaguNAH / tIrthAnuyoge'-tIrthakarasiddhAH alpe / itare siddhAH sNkhyeygunnaaH| cAritrAnayoge-pratyutpannanayApekSayA avyapadezena siddhyantIti nAstyalpabahutvam / bhUtaviSayanayAzrayaNe ca anantaracAritraparigrahe yathAkhyAtacAritrAH sarve siddhyantIti nAstyalpabahatvam / vyavadhAne ca paJcacAritrasiddhAH alpe / catuzcAritrasiddhAH sNkhyygunnaaH| pratyekabuddha-bodhitabuddhAnuyoge-alpe pratyekabuddhAH / bodhitabuddhAH sNkhyeygunnaaH| jJAnAnuyoge-pratyutpannabhAvaprajJApanasya kevalI siddhyatIti nAstyalpabahutvam / pUrvabhAvaprajJApanasya sarvastokA dvijJAnasiddhAH / caturjJAnasiddhAH saMkhyeyaguNAH / trijJAnasiddhAH saMkhyeyaguNAH / 25 evaM tAvadavizeSeNa / vizeSeNa ca sarvastokAH matizrutamanaHparyayajJAnasiddhAH / matizrutajJAnasiddhAH saMkhyeyaguNAH / matizrutAvadhimanaHparyayajJAnasiddhAH saMkhyeyaguNAH / matizrutAvadhijJAnasiddhAH saMkhyeyaguNA iti / ___ avagAhanAnuyoge-sarvastokAH jaghanyAvagAhanasiddhAH / utkRSTAvagAhanasiddhAH saMkhyeyaguNAH / yavamadhyasiddhAH sNkhyeygunnaaH| adharatAdyavamadhyasiddhAH sNkhyeygunnaaH| upari yavamadhyasiddhA 30 vishessaadhikaaH|| saMkhyAnuyoge-sarvastokAH aSTazatasiddhAH / aSTottarazatasiddhAdayaH ApaJcAzatsiddhebhyaH anantaguNAH / ekAnnapazcAzatsiddhAdayaH ApaJcaviMzatisiddhebhyaH asaMkhyeyaguNAH / caturviMzatisiddhAdayaH A ekasiddhebhyaH saMkhyeyaguNAH / 1 tulanA-"antaram / sarvastokA aSTasamayAnantarasiddhAH / saptasamayAnantarasiddhAH SaTsamayAnantarasiddhAH ityevaM yAvad dvisamayAnantarasiddhAH iti saMkhyeyaguNAH / evaM tAvadanantareSu / sAntareSvapi sarvastokAH SaSmAsAntarasiddhAH, ekasamayAntarasiddhAH saMkhyeyaguNAH, yavamadhyAntarasiddhAH saMkhyeyaguNAH, adhastAd yavamadhyAtarasiddhAH saMkhyeyaguNAH, upariyavamadhyAntarasiddhAH vizeSAdhikAH, sarve vizeSAdhikAH"-taka bhA0 107 / 2 prazma-zra0 tti0|3 saptottarazatasi- muu|
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10] dazamo'dhyAyaH evaM nisargAdhigamayoranyatarajaM tattvArthazraddhAnAtmakaM zaGkAdyatIcAravimuktaM prazamasaMvegAnukampAstikyAbhivyaktilakSaNaM vizuddhaM samyagdarzanaM samyagdarzanopalabdhivizuddhaM ca jJAnamadhigamya, nikSepapramANanirdezasatsaMkhyAdibhirapyupAyairjIvAnAM pAriNAmikaudayikopazamikakSAyopazamikakSAyikANAM bhAvAnAM svatattvaM viditvA cetanAcetanAnAM bhogasAdhanAnAmutpattipralayasvabhAvAvagamAt virakto vitRSNastriguptaH pazcasamito dazalakSaNadharmAnuSThAnAttatphaladarzanAca nirvANamAptiyatanAyAbhivaddhitazraddhAsaMvegabhAvanAvirbhAvitAtmA anuprekSAbhiH sthirIkRtAnabhiSvaGgaH saMvRtAtmA nirAmravatvAd vyapagatAbhinavakarmApacayaH paripahajayAdvAhyAbhyantaratapo'nuSThAnAdanubhavanAcca samyagdRSTiviratAviratAdInAM ca jinaparyantAnAM pariNAmAdhyavasAnavizuddhisthAnAntarANAmasaMkhyeyaguNotkarpaprAptyA pUrvopacitaM karma nirjarayan sAmAyikAdInAM ca sUkSmasAmparAyAntAnAM saMyamavizuddhisthAnAnAmuttarottarIpalambhAt pulAkAdInAM ca nirgranthAnAM saMyamAnupAlanavizuddhisthAnavizepANAmuttarottarapratipattyA ghaTamA- 10 no'tyantapahINAtaraudradhyAno dharmyadhyAnavijayAdavAptasamAdhivalaH, zukladhyAnavikalpayozca pRthaktvaikatvavitarkayozcAnyatarasmin vartamAno nAnAvidhapUrvoditarddhivizepayuktaH, tatrAnabhipvaktacittaH, pUrvoditena krameNa mohAdIna kSayaM nItvA sarvajJajJAnalakSmImanubhUya, tataH zeSakarmakSayAdbhavavandhanimuktaH nirdagdhapUrvopAdAnendhano nirupAdAna ivAgniH pUrvopAttabhavaviyogAt hatvabhAvAccottarasyAprAdurbhAvAt zAntaH saMsAraduHkhamatItya AtyantikamaikAntikaM nirUpamaM niratizayaM nirvANa- 15 sukhamavApnotIti tattvArthabhAvanAphalametat / uktazca "evaM tavaparijJAnAdviraktasyAtmano bhRzam / nirAsravatvAcchinnAyAM navAyAM karmasantatI // 1 // pUrvArjitaM rupayato yathoktaH kSayahetubhiH / saMsArabIjaMkAsnyaM na mohanIyaM prahIyate // 2 // tato'ntarAyajJAnaghnadarzanadhnAnyanantaram / prahIyante'sya yugapattrINi karmANyazaMpataH // 3 // garbhasUcyAM vinaSTAyAM yathA tAlo vinazyati / tathA karmakSayaM yAti mohanIye kSayaM gate // 4 // tataH kSINacatuHkarmA prApto'thAkhyAtasaMyamam / 'bIjabandhananirmuktaH snAtakaH paramezvaraH // 5 // zeSakarmaphalApekSaH zuddho buddho nirAmayaH / sarvajJaH sarvadarzI ca jino bhavati kevalI // 6 // kRsnakarmakSayAdUvaM nirvANamadhigacchati / yathA dagdhendhano vahninirupAdAnasantatiH // 7 // dagdhe bIje yathAtyantaM prAdurbhavati nADkuraH / karmabIje tathA dagdhe na rohati bhavAGkuraH // 8 // tadanantaramevordhvamAlokAntAn sa gacchati / pUrvaprayogAsaGgatvabandhacchedordhvagauravaiH // 6 // kulAlacakraDolAyAmipI cApi yathepyate / pUrvaprayogAt karmeha tathA siddhagatiH smRtA // 10 // mRllepasaGganirmokSAyathA dRSTo'svalAvunaH / karmasaGgavinimokSAttathA siddhagatiH smRtA // 16 // eraNDayantrapelAsu bandharaledAdyathA gatiH / karmabandhanavicchedArisadvasyApi tathepyate // 12 // UgauravadharmANo jIvA iti jinottamaH / adhogauravadharmANaH pudgalA iti coditam // 13 // yathAdhastiryagRdhvaM ca loTavAyvagni dIptayaH / svabhAvataH pravartante tathordhvagatirAtmanAm // 14 // atastu gatikRtyaM teSAM yadupalabhyate / karmaNaH pratighAtAcca prayogAraca tadipyate // 15 // *syAdadhastiryagRvaM ca jIvAnAM karmajA gatiH / Urdhvameva svabhAvena bhavati kSINakarmaNAm // 16 // dravyasya karmaNo yadvadutpatyArambhavAtayaH" / samaM tathaiva siddhasya gatiau bhavakSayAt // 17 // utpattizca vinAzazva prakAzatamasoriha / yugapadbhavato yadvattathAnirvANakarmaNoH // 18 // 1 aparibhavaH-50 tti.| 2 samyaktvajJAnacAritra sNyunsyaa-mu0|3 ghAti-zra0 tti0| 4-gnivItayaH mu0, da0, ba0, ja0 / viruddhagamanAH / 5 saMsAre tiryagAdi-0 tti0| 6 jIvAnAm-zra0 tti| 7 adhastiryagRvaM ca mU0, ja0, da0, b| adhastiryakatArdha mu0|devaadiinaamdhogmnaadi-shr0 tti| vyakarmaNaH-50 tti.| 10 akarmarUpeNotpattiH jIvapradezAnirgamanamArambhaH-zra0 Ti0 /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 650 tattvArthavArtike 10 / 6] tanvI manojJA surabhiH puNyA paramabhAsurA / prAgbhArA nAma vasudhA lokamUni vyavasthitA // 16 // nRlokatulyaviSkambhA sitacchatranibhA zubhA / Urdhva tasyAHkSiteH siddhA lokAnte samavasthitAH // 20 // tAdAtmyAdupayuktAste kevalajJAnadarzane / samyaktvasiddhatAvasthAH hetvabhAvAcca nisskriyaaH||21|| tato'pyUrdhvagatisteSAM kasmAnAstIti cenmtiH| dharmAstikAyasyAbhAvAtsa hi heturgateH paraH // 22 // saMsAraviSayAtItaM siddhAnAmavyayaM sukham / avyAbAdhamiti proktaM paramaM paramarpibhiH // 23 // syAdetadazarIrasya jantonaSTArakarmaNaH / kathaM bhavati muktasya 'sukhamityatra me zRNa // 24 // loke catubihArtheSu sukhazabdaH prayujyate / viSaye vedanAbhAve vipAke mokSa eva ca // 25 // sukho vahniH sukho vAyurviSayeviha kathyate / duHkhAbhAve ca puruSaHsukhito'smIti bhASate // 26 // puNyakarmavipAkAcca sukhamiSTendriyArthajam / karmaklezavimokSAcca mokSe sukhamanuttamam // 27 // suSuptAvasthayA tulyA kecidicchanti nirvRtim / tadayuktaM kriyAvattvAt sukhAnuzayatastathA // 28 // zramalamamadavyAdhimadanebhyazca saMbhavAt / mohotpattivipAkAcca darzanaghnasya karmaNaH // 26 // loke tatsadRzo hyarthaH kRtsne'pyanyo na vidyate / upamIyata tayena tasmAnnirupamaM smRtam // 30 // liGgaprasiddhaH prAmANyamanumAnopamAnayoH / aliGgaM cA'prasiddhaM ca tattenAnupamaM smRtam // 3 // pratyakSaM tadbhagavatAmahaMtAM taizca bhASitam / gRhyate'stItyataH prAjJairna chadmasthaparIkSayA // 32 // iti tatsvArthasUtrANAM bhASyaM bhApitamuttamaiH / yatra sannihitastarkanyAyAgamavinirNayaH // 33 // " iti tattvArthavArtike vyAkhyAnAlaGkAre dazamo'dhyAyaH samAptaH / [ samApto'yaM granthaH] - sukhamityuttaraM shR-mu0|2 pazcAttApataH-zra0 Ti0 / 3 atyantamcA pra-mu0, da0, ba0, ja0 / 4 ime dvAtriMzat zlokAH ta. bhASye (107) jayadhavalAyAM tattvArthasAre ca mokSatattvavarNane upalabhyante / 5 zloko'yaM nAsti mu0,90, ba0, j0| 6 saakssaatkRtH-shr.tti.|
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtika hindI-sAra
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~cavA~ adhyAya ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH // 1 // dharma adharma AkAza aura pudgala ajIva bhI haiM aura kAya arthAt bahupradezI bhI / 91-5. 'ajIva jo kAya' isa prakAra samAnAdhikaraNA vRtti yahA~ samajhanI cAhie / ajIva zabdakI kAlameM tathA kAya zabdakI jIvameM bhI vRtti honese yahA~ paraspara vyabhicAra hai ataH nIlotpalakI taraha samAnAdhikaraNa vRtti hai / yadi bhinnaadhikaraNarUpa vRtti mAnI jAya to 'rAjAkA puruSa rAjapuruSa' isakI taraha ajIvoMkA kAya isa prakArake sarvathA bhedakA prasaMga AyagA / yadyapi 'suvarNakI aMgUThI' yahA~ suvarNa aura aMgUThImeM abheda rahane para bhI bhedamUlaka SaSThIsamAsa dekhA gayA hai to bhI jaise 'suvarNakI aMgUThI' isa sthalapara suvarNakA prayoga cA~dI AdikI nivRtti ke lie hai ki yaha aMgUThI suvarNakI hai, cA~dI AAdikI nahIM hai aura na mAsA rattI AdikI, usa taraha 'ajIvake kAya' yahA~ kisI padArthAntarakI nivRtti nahIM karanI hai / athavA, bhinnAdhikaraNa bhI vRtti mAnanemeM koI virodha nahIM hai / jIva bhI kAya hai kyoMki pA~ca astikAyoMmeM jIvakA bhI nAma hai / isalie usakI nivRttike lie yahA~ ajIva zabdakA prayoga kiyA gayA hai ki ajIvake kAya, jIvake nahIM / 'suvarNakI aMgUThI' yahA~ bhI suvarNa dravyase aMgUThI paryAya meM saMjJA lakSaNa prayojana Adike bhedase bheda hai hI / yadi suvarNa aura aMgUThI meM sarvathA abheda mAnA jAya to suvarNakI kuMDala Adi paryAyoMmeM vRtti nahIM honI cAhie, yA suvarNakI taraha aMgulIyakatva (aMgUThIpanA) kuMDala AdimeM bhI pAyA jAnA caahie| isIlie anya cA~dI AdikI nivRttike lie 'suvarNa' zabdakA prayoga kiyA gayA hai / sarvathA abhedameM 'suvarNakI aMgUThI' yaha bheda prayoga hI nahIM ho sktaa| 'ajIvakAyAH' yahA~ kAya zabda pradezavAcaka hai / dharmAdi dravya apane pradezoMse saMjJA lakSaNa aura prayojana AdikI dRSTise bhinna bhI haiM / yadi sarvathA abheda ho to jaise dharmAdi eka haiM usI taraha pradezoMmeM bhI ekatva honA cAhie, athavA jaise pradeza bahuta haiM usI taraha dharmAdikameM bhI bahutva honA cAhie / isIlie anyanivRttike lie 'ajIva zabdakA prayoga kiyA hai ki ajIvoMke kAya, na ki jIvake / yadi sarvathA ekatva hotA to 'ajIvake kAya' yaha bhedavyavahAra hI nahIM ho sakatA thA / 'zilAputrakakA zarIra yA rAhukA sira' ina prayogoM meM bhI kathacid bheda hai hI / buddhi zabda aura prayojana Adike bhedase unameM bheda hai / isalie yahA~ bhI anya nivRttike lie zilAputraka yA rAhu zabda diyA jAtA hai / arthAt zilAputrakakA yaha zarIra hai anya manuSya AdikA nahIM, rAhukA yaha zira hai anya kA nahIM / sarvathA abheda meM anyanivRttikI AvazyakatA hI nahIM raha jAtI jaise suvarNakA suvarNa yA ghaTakA ghaTa / 96. 'na jIvaH ajIvaH' kahanese ajIvako kevala jIvAbhAva rUpa hI nahIM samajhanA cAhie, kintu jaise 'anazva' kahane se ghor3eke niSedhake sAtha hI ghor3e sarIkhe anya prANI ( gadhA Adi ) kA pratyaya hotA hai usI taraha ajIvase bhI jIvase bhinna anya acetana padArthakA saMpratyaya hotA hai| jar3a aura cetanameM sattva dravyatva AdikI dRSTise sAdRzya hai hI / eka 'sat' padArtha hI pararUpa AdikI apekSA abhAvapratyayakA viSaya hotA hai / SS 6-5. kAya zabdameM 'kAyakI taraha kAya' yaha sAdRzya artha antarbhUta hai / arthAt jaise kAya - zarIra audArikAdi zarIranAmakarmake udayase aneka pugala-paramANuoM se saMcita
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 1 654 tattvArthavArtika-hindI-sAra hotA hai usI taraha dharmAdi dravya anAdi-pAriNAmika pradezoMvAle honese kAya haiN| kAya zabdakA grahaNa hI pradeza yA avayavoMkI bahutAyata sUcita karaneke lie hai| dharmAdikameM mukhya rUpase pradeza na rahanepara bhI eka paramANuke dvArA roke gaye AkAza pradezake nApase buddhike dvArA unameM asaMkhyeya Adi pradeza svIkAra kiye jAte haiN| 6-14. prazna-'asaMkhyeyAH pradezA dharmAdhamaikajIvAnAm' isa sUtrase hI bahupradezIpanA siddha hai phira kAya grahaNa karanA nirarthaka hai| pradezoMkI saMkhyAke nizcayake lie bhI isakI upayogitA nahIM hai kyoMki isase to pradezapracayamAtrakI hI pratIti hotI hai| 'lokAkAze'vagAhaH' ke bAda 'dharmAdharmayoH kRtsne' kahanese dravyoMke pradezoMke parimANakA nizcaya ho jAtA hai| kAya grahaNake binA apradezI ekadravyapanekA prasaMga bhI nahIM A sakatA; kyoMki 'asaMkhyayAH pradezA dharmAdhamaikajIvAnAm' sUtrase hI bahupradezitva sUcita ho jAtA hai| paMcAstikAyake ArSa upadezake anuvAdake lie kAya zabdakA grahaNa nirarthaka hai kyoMki 'asaMkhyeyAH pradezAH' ityAdi sUtrase hI vaha kArya ho jAtA hai| 'kAya-bahupradezitvarUpa svabhAva unakA sadA rahatA hai chUTatA nahIM' isa bAtake dyotanake lie bhI kAya zabdakA koI upayoga nahIM hai, kyoMki 'nitya aura avasthita' kathanase hI svabhAvakA aparityAga siddha ho jAtA hai| 615-16. uttara-kAyazavdake grahaNase pA~coM hI astikAyoM meM pradezabahutvakI siddhi honepara hI 'asaMkhyeyAH pradezA dharmAdharmekajIvAnAm' yaha sUtra pradezoMkI asaMkhyeyatAkA avadhAraNa kara sakatA hai ki asaMkhyeya hI pradeza haiM na saMkhyeya aura na ananta / avadhAraNa vidhipUrvaka hotA hai| phira kAladravyake bahupradezitvake prativedhake lie yahA~ 'kAya' kA grahaNa karanA upayukta hai / jisa prakAra aNuko ekapradezI honese arthAt dvitIya Adi pradeza na honese 'apradeza' kahate haiM usI taraha kAlaparamANu bhI ekapradezI honese apradezI haiN| 17. sarvajJa pratipAdita Aheta AgamameM ye dharma adharma AkAza Adi saMjJAe~ sAMketika haiM, rUr3ha haiN| 618-23. athavA, ina saMjJAoMko kriyAnimittaka bhI kaha sakate haiN| svayaM kriyApariNata jIva aura pudgaloMko jo sahAyaka ho (sAcivyaM dadhAtIti dharmaH) vaha dharma hai| isase viparIta arthAt sthitimeM sahAyaka adharma hotA hai| jisameM jIvAdi dravya apanI apanI paryAyoMke sAtha prakAzamAna hoM tathA jo svayaM apaneko bhI prakAzita kare vaha aakaash| athavA, jo anya saba dravyoMko avakAza dAna de vaha AkAza / yadyapi alokAkAzameM dravyoMkA avagAha na honese yaha lakSaNa nahIM ghaTatA tathApi zaktiko dRSTise usameM bhI AkAzavyavahAra hotA hI hai| jaise atidUra bhaviSyat kAlameM vartamAnaprAptikI yogyatAke kAraNa hI bhaviSyat vyapadeza hotA hai usI taraha alokAkAzameM avagAhI dravyoMke na honepara bhI avagAhanazaktike kAraNa akhaMDadravyaprayukta AkAzavyavahAra ho jAtA hai| 24-26. jaise bhA ko karanevAlA bhAskara kahA jAtA hai usI taraha jo bheda saMghAta aura bhedasaMghAtase pUraNa aura galanako prApta hoM ve pudgala haiN| yaha zabda 'zavazayanaM zmasAnam' kI taraha pRpodarAdigaNameM niSpanna hotA hai / paramANuoMmeM bhI zaktikI apekSA pUraNa aura galana hai tathA pratikSaNa aguruladhuguNakRta guNapariNamana guNavRddhi aura guNahAni hotI rahatI hai ataH unameM bhI pUraNa aura galana vyavahAra mAnane meM koI bAdhA nahIM hai| athavA, purupa yAnI jIva jinako zarIra AhAra vipaya aura indriya-upakaraNa Adike rUpameM nigale-grahaNa karaM ve pudgala haiM / paramANu bhI skandha dazAmeM jIvoMke dvArA nigale hI jAte haiN|
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 ] pA~cavA~ adhyAya 655 27. 'dharmAdharmAkAzapuGgalAH' yahA~ bahuvacana svAtantryapratipatti ke lie hai / inakA yahI svAtantrya hai ki ye svayaM gati aura sthiti rUpase pariNata jIva aura pudgaloMkI gati aura sthitimeM svayaM nimitta hote haiM, jIva yA pudgala inheM ukasAte nahIM haiN| inakI pravRtti parAdhIna nahIM hai / yadyapi itaretarayoga dvandvameM bahuvacana nyAyaprApta thA para samAhArameM samudAyakI pradhAnatA honese ekavacanase hI kArya cala jAtA hai, phira bhI jo bahuvacanakA nirdeza kiyA gayA hai vaha svAtantryakA jJApaka hai / jaise jainendra vyAkaraNa meM 'hRtaH ' / yahA~ 'hRt' isa eka vacanase kArya cala sakatA thA phira bhI bahuvacanakA nirdeza jJApana karatA hai ki anuktameM bhI taddhitIya pratyaya hotA hai / 28-30. dharma zabdakI lokameM pratiSThA hai ataH sUtra meM dharmakA pahile grahaNa kiyA hai / adharmadravyase lokakI puruSAkAra AkRti kI vyavasthA banatI hai ataH adharmakA usake anantara grahaNa kiyA hai / yadi adharmadravya na mAnA jAtA to jIva aura pudgala samasta AkAza arthAt alokAkAzameM bhI jA pahu~cate, isa taraha lokakA koI AkAra hI nahIM bana pAtA / ataH loka- aloka vibhAga adharmadravya ke kAraNa hI banatA hai / phira adharma dharmakA pratipakSI hai, ataH usakA dharmake bAda grahaNa karanA ucita hI hai / 931 - 32. dharma aura adharmake dvArA AkAzakA pariccheda kiyA jAtA hai-loka aura alokake rUpameM / jahA~ taka dharma aura adharma haiM vaha loka, AgekA aloka / ataH dharma aura adharma ke bAda AkAzako grahaNa kiyA hai / phira amUrtarUpase AkAza dharma aura adharma meM sajAtIyapanA bhI hai / 33. AkAza meM pula avakAza pAte haiM, ataH AkAzake pAsa pugalakA grahaNa kiyA gayA hai / SS 34-35. prazna - AkAzakA grahaNa sarvaprathama karanA cAhie kyoMki vaha dharma aura adharma AdikA AdhAra hai ? uttara- lokakI yaha racanA anAdise hai, isameM AdhArAdheyabhAvamUlaka paurvAparya nahIM hai| AdivAle dahI aura kuMDa AdimeM hI AdhArAdheyamUlaka paurvAparya hotA / yadyapi ArSa granthameM yaha batAyA hai ki - " AkAza svapratiSTha hai, AkAzameM tanuvAtavalaya, tanuvAtavalayameM ghanavAtavalaya, dhanavAtavalaya meM ghanodadhivAtavalaya Adheya rUpase hai" ityAdi; phira bhI koI virodha nahIM hai; kyoMki yadi AdhArAdheyabhAvakA sarvathA niSedha kiyA jAtA to virodha hotA / parantu dravyArthika kI pradhAnatAse sabhI dravya svapratiSTha haiM, ataeva AdhArAdheyabhAva nahIM rahanepara bhI paryAyArthikakI pradhAnatAmeM AdhArAdheyabhAva hai hI / isI taraha vyavahAra nayase AkAzako AdhAra aura anya dravyoMko Adheya kahate hI haiN| evaMbhUtanayase anAdi pAriNAmika lokaracanAkI apekSA AdhArAdheyabhAva nahIM bhI hai / vyavahArameM tanuvAtavalayakA AdhAra AkAzako mAnanepara AkAzake bhI anya AdhArakI kalpanA karake anavasthA dUSaNa nahIM A sakatA; kyoMki AkAza sarvagata aura ananta hai, ataH usake anya AdhArakI kalpanA karanA ucita nahIM hai / asarvagata sAnta mUrtimAn aura sAvayava padArthoMmeM hI anya AdhAra kI kalpanA ho sakatI hai / 36. yadyapi kAla bhI ajIva hai aura bhASya meM aneka bAra chaha dravyoMkA kathana bhI kiyA hai, para isakA lakSaNa Age kiyA hai ataH use yahA~ nahIM ginAyA hai / dravyANi // 2 // uparyukta dharmAdharmAdi dravya haiM / 61. sva aura para kAraNoMse honevAlI utpAda aura vyaya rUpa paryAyoMko jo prApta ho tathA paryAyoMse jo prApta hotA ho vaha dravya hai / dravya kSetra kAla aura bhAva rUpa bAhya pratyaya para haiM
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 656 tattvArthavArtika-hindI-sAra [ 2 tathA apanI svAbhAvika zakti sva pratyaya hai| bAhya pratyayoMke rahanepara bhI yadi dravyameM svayaM usa paryAyakI yogyatA na ho to paryAyAntara utpanna nahIM ho sktii| donoMke milanepara hI paryAya utpanna hotI hai, jaise pakane yogya ur3ada yadi boremeM par3A huA hai to pAka nahIM ho sakatA aura yadi ghoTaka (na pakane yogya ) ur3ada baTaloI meM ubalate hue pAnImeM bhI DAlA jAya to bhI nahIM paka sakatA / yadyapi paryAyeM yA utpAda-vyaya usa dravyase abhinna hote haiM tathApi kartR aura karmameM bheda-vivakSA karake 'dravati gacchati' yaha nirdeza bana jAtA hai| jisa samaya dravyako karmaparyAyoMko kartA banAte haiM taba karmameM dudhAtuse 'ya' pratyaya ho hI jAtA hai, aura jaba dravyako kartA mAnate taba bahulApekSayA kartAmeM 'ya' pratyaya ho jAtA hai| tAtparya yaha ki utpAda aura vinAza Adi aneka paryAyoMke hote rahanepara bhI jo sAntatika dravyadRSTise gamana karatA jAya vaha dravya hai| 62. athavA, dravya zabdako ivArthaka nipAta mAnanA caahie| 'dravyaM bhavye' isa jainendra vyAkaraNake sUtrAnusAra 'dru' kI taraha jo ho vaha 'dravya' yaha samajha lenA caahie| jisa prakAra binA gAMThakI sIdhI dra-lakar3I bar3haI Adike nimittase Tebila kurasI Adi aneka AkAroMko prApta hotI hai usI taraha dravya bhI ubhayakAraNoMse una una paryAyoMko prApta hotA rahatA hai / jaise 'pASANa khodanese pAnI nikalatA hai' yahA~ avibhaktakartRka karaNa hai usI taraha dravya aura paryAyameM bhI samajhanA caahie| 63. prazna-jaise daNDake sambandhase devadattameM daMDI vyavahAra aura jJAna hotA hai usI taraha dravyatva nAmake sAmAnya padArthake sambandhase pRthivI AdimeM 'dravya' yaha vyavahAra ho jAyagA / isIse vaha guNa karma Adise vyAvRtta bhI siddha ho jAtI hai| ataH dravyatvake sambandhase hI dravya mAnanA cAhie na ki paryAyoMko prApta honese / uttara-uparyukta zaMkA ThIka nahIM hai| kyoMki jisa prakAra daMDake sambandhase pahile devadatta apanI jAti Adise yukta hokara prasiddha hai aura devadattake sambandhake pahile daMDa apane lakSaNoMse prasiddha hai usa taraha dravyatvake sambandhake pahile na to dravya hI prasiddha hai aura na dravyatva hii| yadi dravyatvake sambandhake pahile dravya upalabdha ho to dravyatvake sambandhakI kalpanA hI vyartha hai| isa taraha donoM jaba sambandhase pahile asat haiM taba unake sambandhakI kalpanA hI nahIM ho sktii| astitva bhI mAna liyA jAtha, para jaba unameM pRthak-pRthak zakti nahIM hai taba milakara bhI svapratyayotpAdanakI zakti nahIM A sakatI / jaise ki do janmAndhoMko eka sAtha milA denepara bhI darzana-zakti utpanna nahIM hotI, usI taraha dravya aura dravyatvameM jaba dravya-pratyaya aura vyavahArakI zakti nahIM hai taba donoMke sambandha hone para bhI vaha vyavahAra nahIM ho skegaa| yadi dravyatvake sambandhake pahile bhI dravya apanemeM dravyavyavahAra karA sakatA thA to dravyatvakI kalpanA hI nirarthaka hai| isI taraha dravyatva bhI dravyasamavAyake pahile dravyavyavahArakA nimitta nahIM bana sktaa| dravyatvake sambandhake pahile yadi dravyakA 'sat' svarUpa bhI hotA to dravyatvakA sambandha mAnanA ucita hotA kintu dravya svataH sat bhI nahIM hai, vaha to sattAke samavAyase 'sat' hotA hai| yadi asat meM bhI sattAsamavAya mAnA jAtA hai to kharavipANameM bhI honA cAhie / kiMca, dravyatva sAmAnya sarvagata hai, ataH yadi atadAtmaka dravyameM vaha samavAyasambandhase rahatA hai to guNa aura karma AdimeM bhI rahanA caahie| yadi dravya tadAtmaka hai ataH usameM hI dravyatvakA samavAya hotA hai, to phira dravyatvake samavAyakI kalpanA hI nirarthaka hai| yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai ki dravya cU~ki samavAyikAraNa hai ataH dravyatvakA samavAya usImeM hotA hai guNa karma yA kharaviSANa AdimeM nahIM, kyoMki dravyatvasambandhake pahile jaba dravyakA koI svarUpa hI nahIM hai taba kise samavAyikAraNa kahA jAya ? yadi niHsvarUpa dravya samavAyikAraNa ho sakatA hai to
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ za2] pA~cavA~ adhyAya kharaviSANa Adiko bhI honA cAhie / asat honese kharaviSANa yadi samavAyikAraNa nahIM ho sakatA, to asattva to dravyameM bhI vidyamAna hai / tAtparya yaha ki jisa kAraNa dravya hI samavAyikAraNa hotA hai guNakarma Adi nahIM, usI kAraNa yaha mAnanA hogA ki dravyakA nijasvarUpa hI dravyakA AtmA hai aura usIse dravyavyavahAra hotA hai| yaha svarUpa anAdi-pAriNAmika hai| dravyase bAharakA koI dravyatva nAmakA sAmAnyavizeSa nhiiN| yaha samAdhAna bhI ucita nahIM hai ki-'dravyameM eka vizeSatA hai jisake kAraNa vahI samavAyikAraNa hotA hai guNa karma Adi nahIM aura isIlie dravyatva usImeM samavAyasambandhase rahatA hai anyameM nhiiN| vaha vizeSatA hai 'AdhAra honaa| dravya hI guNa karma AdikA AdhAra hotA hai; kyoMki jaba dravya svataH 'sat' bhI nahIM hai taba vaha kaise kisIkA AdhAra ho sakatA hai ? svataHsiddha ghar3A hI jalAdikA AdhAra hotA hai| 4. jo vAdI dravyatvake yogase dravya mAnate haiM unake yahA~ 'dravya' yaha vyapadeza hI nahIM ho sakatA / abheda rUpase vyapadeza mAnanepara jaise yaSTike sAhacaryase puruSako 'yaSTi' kaha dete haiM usa taraha to 'dravyatva ke sambandhase dravyameM 'dravyatva' vyapadeza hogA na ki dravya / yaha samAdhAna ThIka nahIM hai ki 'dravyatvakA vAcaka dravyatva zabdake samAna 'dravya' zabda bhI hai ataH usake sambandhase usameM dravyavyavahAra ho jAyagA'; kyoMki yadi dravyatvakI 'dravya' yaha saMjJA svataH hI hai to dravyako svataH mAnane meM kyA asantoSa hai ? usakI bhI 'dravya' yaha saMjJA svataH mAna lenI caahie| yadi yaha saMjJA kisI anya padArthake sambandhase hai to ve hI doSa Ate haiN| phira yadi dravyatvake vAcaka 'dravyatva aura dravya' ye do zabda haiM to 'dravya' vyapadezakI taraha 'dravyatva' vyapadeza bhI honA caahie| yadi 'yaSTimAn' kI taraha bhedamUlaka vyapadeza mAnate ho to dravyameM 'dravyatvavAn' yaha vyapadeza honA cAhie na ki 'dravya' yaha vyapadeza / 'jisa prakAra zukla guNake yogase 'zuklaH paTaH' isa prayogameM 'matup' pratyayakA lopa hokara abhedamUlaka prayoga hotA hai usI taraha yahA~ bhI 'dravya' yaha prayoga ho jAyagA' yaha samAdhAna ThIka nahIM hai, kyoMki vyAkaraNa zAstrameM guNavAcI zabdoMse 'matupa'kA lopa svIkAra kiyA gayA hai| zukla Adi zabda dravyavAcI aura guNavAcI donoM prakArake hote haiM, kintu 'dravyatva' zabda guNavAcI nahIM hai ataH isase 'matupa' kI nivRtti nahIM ho sktii| isI taraha 'tva' kI nivRtti bhI vyAkaraNazAstrase siddha nahIM hai ataH 'dravya' yaha vyapadeza nahIM ho sktaa| 65. dravya zabdase bhAvArthaka 'tva' pratyaya bhI nahIM ho sakatA; kyoMki yadi bhAva dravyase abhinna AtmabhUta anAdipAriNAmika dravyarUpa hI hai to dravyase dravyatva bhinna nahIM huaa| aisI dazAmeM 'dravyatvake samavAya' kI kalpanA samApta ho jAtI hai| yadi bhinna hai to vaha dravyakA bhAva nahIM kahA jA sakatA / kiMca, jisa prakAra dravyakA bhAva dravyatva mAnA jAtA hai usI taraha dravyatvakA anya bhAva yadi hai to 'dravyatvatva' kA prasaMga honepara anavasthA ho jaaygii| yadi nahIM hai to svabhAvazUnya honese abhAva ho jaaygaa| jisa prakAra 'avermAsam' yA 'avikasya mAMsam' donoM vigrahoMmeM 'avi' zabdase hI pratyaya hotA hai usa taraha 'dravyasya bhAvaH' aura 'dravyatvasya bhAvaH' donoM vigrahoMmeM dravya zabdase hI tvapratyaya nahIM ho sakatA kyoki jisa prakAra avi aura avika zabda ekArthaka haiM usa prakAra dravya aura dravyatva donoM zabda ekArthaka nahIM haiN| yahA~ vigraha bhedase arthabhedakA honA avazyambhAvI hai| 66-6. yadi dravyatva nitya eka aura niravayava hai to vaha aneka pRthivI AdimeM kaise raha sakatA hai ? yadi rahatA hai to rUpAdikI taraha aneka hI ho jaaygaa| AkAza mahAparimANavAlA hai ataH usakA eka sAtha aneka dravyoMko vyApta karanA bana jAtA hai, parantu dravyatvanAmaka
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 658 tattvArthavArtika-hindI-sAra [ 2 sAmAnyameM yaha bAta nahIM hai kyoMki mahAparimANa guNa dravyameM hI rahatA hai, sAmAnyameM nahIM / ekatvasaMkhyAkI taraha isameM upacArase mahattva svIkAra karake nirvAha karanA ucita nahIM hai kyoMki upacarita padArtha mukhya kArya nahIM kara sktaa| AkAza to anantapradezavAlA hai ataH pradezabhedase yugapat aneka jagaha vRtti bana jAtI hai, para dravyatvameM yaha bAta nahIM hai| aneka kapar3oMmeM raMgA gayA nIla dravya eka nahIM hai vaha to na kevala pratyeka kapar3emeM judA judA hai kintu eka kapar3eke hissoMmeM bhI judA judA hai| jisa prakAra agnikI uSNatA siddha karaneke lie anya dRSTAnta nahIM hai, phira bhI svabhAvase agni uSNa hai usI taraha ekakI aneka jagaha vRtti mAnane meM dRSTAnta na milanepara bhI vaha svabhAvataH siddha ho jAyagI' yaha tarka asaGgata hai; kyoMki 'dRSTAntake abhAvameM bhI sAdhya siddha hotA hai| isa pratijJAkI siddhimeM Apane svayaM dRSTAnta upasthita kiyA hai ataH svavacana virodha hai| yadi yuktiyoMke abhAvameM bhI dravyatvako anekasambandhI mAnate ho to dravyako hI svataH dravya kyoM nahIM mAna lete? samavAyakA khaMDana to pahile kiyA jA cukA hai| 6. 'guNasandrAva arthAt jo guNoMko prApta ho yA guNoMke dvArA prApta ho vaha dravya hai|' yaha mata bhI ThIka nahIM hai, kyoMki sarvathA ekAnta pakSameM aneka dopa Ate haiN| guNAMse yadi dravyako abhinna mAnA jAtA hai to kartA aura karma rUpase bhinna nirdeza nahIM ho skegaa| abheda pakSameM yA to guNa hI raha jAyege yA phira dravya hii| yadi guNa hI rahate haiM, to nirAzraya guNoMkA abhAva hI ho jAyagA / yadi dravya rahatA hai, to binA lakSaNa yA svabhAvake usakA koI astitva nahIM raha skegaa| yadi bhinna mAnate haiM to bhI donoMkA niHsvarUpa honese abhAva hI ho jaaygaa| guNa to niSkriya hote haiM ataH unakA dravyake prati abhidravaNa [gamana bhI nahIM ho sktaa| vaizeSika sUtra meM likhA hI hai ki "dizA kAla aura AkAza kriyAvAloMse vilakSaNa honeke kAraNa niSkriya haiN| karma aura guNa bhI isI taraha niSkriya dravya bhI guNoMkI tarapha gamana nahIM kara sakate / ataH 'saMdravati' yaha lakSaNa bhI ThIka nahIM hai| jaise apanI svatantra sattA rakhanevAle grAmako svataHsiddha devadatta prApta hotA hai, usa taraha yahA~ guNa svatantra sattAvAle nahIM haiM jisase dravya unheM prApta ho / 'pArthiva paramANuoMmeM agnisaMyogase zyAma rUpa AdikA vinAza hokara lAla rUpa utpanna hotA hai, ataH yahA~ guNoMko dravya prApta hotA hI hai' yaha tarka bhI ThIka nahIM hai, kyoMki yadi dravya TaharatA hai aura rUpAdi naSTa hote aura utpanna hote haiM to rUpAdi guNa aura dravyoMmeM bheda ho jAyagA / yadi inakA samavAya mAnakara inheM ayutasiddha svIkara kiyA jAtA hai to dravyakI taraha rUpAdiguNa bhI nitya ho jaayg| ayutasiddhi to tabhI ho sakatI hai jaba dravyake kAlameM rUpAdi sadA:vidyamAna rheN| isa taraha yA to rUpAdikI taraha dravya anitya ho jAyagA yA phira dravyakI taraha khyAdi nitya ho jaayeNge| jisa prakAra jo paMDita hai vaha mUrkha nahIM tathA jo mUrkha hai yaha paMDita nahIM kyoMki donoMmeM paraspara virodha hai, usI taraha yadi samavAyake kAraNa dravyase rUpAdi ayutasiddha hoMge to ve dravyakI taraha na to utpanna hI hoMge aura na vinaSTa hii| yadi ye vinaSTa bhI hoMge tathA utpanna bhI hoMge aura dravya sthira rahegA to mAnanA hogA ki ve ayutasiddha nahIM haiN| yadi guNa aura dravya pRthaka haiM to guNoM ke dvArA vyakA niyata prApta honA usI taraha asaMbhava hai jisa taraha ki ghaTake dvArA paTakA / 'bhedameM hI agni aura dhUmakI taraha upalabhya-upalambhaka bhAva hotA hai abhedameM nahIM; kyoMki svAtmAmeM vRttikA virodha hai, vahI aMgulIkA agrabhAga apane Apako nahIM chU sktaa| isI taraha 'dravya aura guNameM abheda mAnanepara vRtti nahIM bana sakatI' yaha tarka ThIka nahIM hai, kyoMki 'pradIpa apane svarUpako prakAzita karatA hai| yahA~ svAtmAmeM hI prakAzana kriyA dekhI gaI hai| vaha svarUpa-prakAzanameM anya pradIpakI AvazyakatA nahIM rkhtaa| hama pUchate haiM ki isa matake upadeSTA apane svarUpako jAnate haiM yA
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ za3] pA~cavA~ adhyAya 656 nahIM ? yadi nahIM jAnate haiM; to zAstravirodha aura svavacana-virodha hotA hai| vaizeSika darzanameM batAyA hai ki "AtmA aura manakA saMyoga vizepase AtmapratyakSa hotA hai"| asarvajJatAkA saMga AtA hai, kyoMki jo apanI AtmAko hI nahIM jAnatA vaha itara padArthoMko kaise jAna sakatA hai ? yadi svarUpako jAnatA hai; to 'svAtmAmeM vRttikA virodha hai' yaha mata khaMDita ho jAtA hai / ataH dravyAtmaka hI paryAya svIkAra karanA caahie| jo guNasamudAyamAtra dravya svIkAra karate haiM unake yahA~ bhI 'guNasandrAvo dravyam' yaha dravyakA lakSaNa nahIM vanatA; kyoMki inake matameM bhI kartA aura karmakA bheda nahIM hotaa| guNasamudAyamAtravAdIke na to guNa pRthak haiM aura na samudAya hI, jisase kartRkarmabhAva banAyA jA ske| 'dIpaka apane svarUpako prakAzita karatA hai' yahA~ bhI bhAsura rUpa aura dravyameM kathaJcit bheda mAnakara hI kartRkarmabhAva prayukta huA hai| yadi sarvathA abheda hI hotA to sabhI dravya bhAsurarUpavAle ho jAte aura bhAsuradravya sadA bhAsurarUpavAlA hI banA rahatA, parantu usameM kAlApana bhI A jAtA hai| phira jaba guNa pRthaka upalabdha nahIM hote tava samudAyakI kalpanA karanA ucita nahIM hai| guNakA artha hai vizepaNa / guNI-vizeSyake binA guNoMmeM guNatva hI kaise A sakatA hai ? samudAya guNAMse yadi abhinna hai; to yA to samudAya rahegA yA guNa / yadi bhinna hai; to 'yaha guNoMkA samudAya hai' yaha vyavahAra hI nahIM ho skegaa| yadi avaktavya hai, to 'avaktavya' zabdase bhI usakA kathana nahIM ho skegaa| yadi samudAya hai to avaktavya nahIM ho sakatA aura yadi avaktavya hai to samudAya nahIM ho sakatA, kyoMki vidyamAna artha kI hI saMjJA hotI hai, avaktavya to sarvavacanIke agocara honese niHsvarUpa hI hai| yadi guNa vaktavya hai aura samudAya avaktavya hai to donoMmeM lakSaNabheda honese bheda ho jAyagA / yadi tryaNuka Adi skandhoMko rUpAdiparamANukA mAtra samudAya mAnA jAtA hai aura usa avasthAmeM kisI naI paryAyakA utpAda nahIM hotA, to isakA tAtparya yaha huA ki paramANuoMkI atIndriyatA samudAyameM bhI banI rahatI hai taba skandhoMko dRzya nahIM honA caahie| aura yadi skandha-pratItiko bhrAnta mAnA jAtA hai to pratyakSa aura pratyakSAbhAsa tathA anumAna aura anumAnAbhAsameM koI bheda nahIM raha jaaygaa| inameM bheda bAhyArthakI prApti aura aprAptise hI par3atA hai| ekAntavAdiyoMke matameM 'dravyaM bhavye' yaha lakSaNa bhI nahIM banatA; kyoMki jaba dravya hI asiddha hai taba usameM bhavya-honeyogyakI kalpanA hI nahIM ho sktii| guNa karma aura sAmAnya Adise jaba dravya sarvathA bhinna hai taba vaha kharavipANakI taraha svayaM asat honese bhavana-kriyAkA kartA nahIM ho sktaa| jo svayaM asiddha hai usameM samavAyasambandhake kAraNa svarUpakalpanA karanA bhI saMbhava nahIM hai| guNasamudAya pakSameM cU~ki samudAya kAlpanika hai aura guNoMkA pRthaka koI svarUpa upalabdha nahIM hotA ataH ubhayathA asat padAthe bhavana-kriyAkA kartA nahIM bana sktaa| anekAntavAdIke matameM to dravya aura paryAyameM kathaJcit bheda honese 'guNasandrAvo dravyam' aura 'dravyaM bhavye' ye donoM lakSaNa bana jAte haiN| 13-14. 'dravyANi' meM bahuvacana dharmAdharmAdi bahutake sAmAnAdhikaraNyake lie diyA hai| sAmAnAdhikaraNya honepara bhI cU~ki 'dravya' zabda nitya napusakaliMga hai ataH pahile sUtra meM nirdiSTa dharmAdharmAdike samAna usameM pulligakA prayoga nahIM huA hai| jIvAzca // 3 // jIva bhI dravya hai| 61-2. 'jIvatva nAmaka aparasAmAnyake sambandhase jIva haiM, svataHsiddha nahIM yaha vaizeSikakA mata ThIka nahIM hai kyoMki dravyatvake sambandhase dravya mAnane meM jo doSa diye haiM ve 'saba
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtika-hindI-sAra yahA~ lAgU ho jAte haiN| yadi jIvameM 'jIvatva' ke sambandhase jIva pratyaya hotA hai to 'jIvatva' meM anya 'jIvatvatva' ke sambandhase pratyaya mAnanepara anavasthA dUSaNa hotA hai| yadi isa anavasthA doSake bhayase 'jIvatva' ko svataHsiddha mAnate ho to 'arthAntarake saMsargase pratyaya hotA hai| isa pratijJAkI hAni hojaaygii| ataHjisa prakAra jIvatva svataHsiddha hai usI taraha jIvako bhI svataHsiddha mAna lenA caahie| pradIpakI taraha 'jIvatva' meM svataH pratyaya mAnanA ucita nahIM hai| kyoMki usI taraha jIvameM bhI svataHpratyaya mAnanemeM koI bAdhA nahIM hai| 'cUMki jIva aura jIvatva donoM bhinna padArtha haiM ataH unameM samAnatA nahIM lAI jA sakatI' yaha tarka ucita nahIM hai| kyoMki jIva aura jIvatva bhinna padArtha hI nahIM haiN| phira Apake matase to dUsare padArthakA dharma dUsare padArthameM A hI jAtA hai jaise ki sattAkA 'satprayayahetutva' dharma dravya guNa aura karmameM AtA hai| yadi sattAkA sambandha honepara bhI dravyAdimeM satpratyayahetutA nahIM hai kintu sattAmeM hI hai to phira dravyAdiko kharaviSANakI taraha 'sat' hI nahIM kaha skeNge| ataH jIvanakriyAse upalakSita dravya vizeSameM 'jIva' yaha saMjJA anAdipAriNAmikI aura svabhAvabhUta hai| 3. yadyapi Age 'utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat' isa sUtragata dravyalakSaNase hI dharmAdimeM dravyatA siddha thI, phira bhI yahA~ dravyoMkI ginatI niyamake lie kI hai| dharma adharma AkAza pudala aura jIva kAlake sAtha milakara chaha dravya hote haiM atirikta dravya nahIM haiM / ataH anya matavAloMne jo dravyasaMkhyAe~ mAnI haiM unakI nivRtti ho jAtI hai| vaizeSika nava dravyavAdI haiN| unakA inhIM meM antarbhAva ho jAtA hai / pRthivI, jala, agni, vAyu aura mana, rUpa rasa gandha aura sparzavAle honese pudgala dravyameM antarbhUta haiM / vAyu rUpavAlI hai kyoMki usameM ghaTa AdikI taraha sparza pAyA jAtA hai| cakSuke dvArA na dikhaneke kAraNa rUpakA abhAva nahIM kiyA jA sakatA, anyathA paramANu AdikA bhI abhAva ho jaaygaa| mana do prakArakA hai-dravyamana aura bhAvamana / bhAvamana jJAnarUpa hai, vaha jIvakA guNa honese AtmAmeM antarbhUta hai| dravyamana rUpAdivAlA honese paugalika hai / paramANu Adi atIndriya padArtha rUpAdivAle hokara bhI A~khoMse nahIM dikhate ataH na dikhane mAtrase manameM rUpAdi vastukA abhAva nahIM kiyA jA sktaa| 'mana jJAnopayogakA karaNa honese rUpAdivAlA hai cakSu indriyakI taraha' isa anumAnase manameM rUpAdikA sadbhAva siddha hotA hai| zabda bhI paudgalika honese mUrtika hai| vAyu aura manake pudralaparamANuoMmeM bhI skandha honekI yogyatA hai, ataH ve bhI skandha banate haiN| pArthiva aura jalIya Adi rUpase paramANuoMmeM jAtibheda nahIM hai, kyoMki pArthiva candrakAntamaNise jalakI, jalase pArthiva motI AdikI jAtisaMkararUpase utpatti dekhI jAtI hai / dizAkA bhI AkAzameM antarbhAva ho jAtA hai, sUryodaya AdikI apekSA AkAzake pradezoM meM hI 'yaha isase pUrva hai' Adi digvyavahAra ho jAtA hai| 64. jIvoMkI anantatA aura vividhatA sUcana karaneke lie 'jIvAzca' yahA~ bahuvacanakA prayoga kiyA hai / saMsArI jIva gati Adi caudaha mArgaNAsthAna, mithyAdRSTi Adi caudaha guNasthAna, sUkSma bAdara Adi caudaha jIvasthAnoMke vikalpase aneka prakArake haiN| mukta jIva bhI eka do tIna saMkhyAta asaMkhyAta samayasiddha, zarIrAkAra, zravagAhanA Adike bhedase aneka prakAra ke haiN| 65-8, yadi 'dravyANi jIvAH' aisA ikaTThA eka sUtra banAte to ca zabda na deneke kAraNa laghusUtra to hotA parantu isase jIva hI dravya kahe jA sakate dharmAdi nhiiN| 'dravyANi' meM jo bahuvacana hai vaha to aneka prakArake jIvoMke sAmAnAdhikaraNyake lie hI sArthaka ho jAtA haiusase dharmAdimeM dravyatA siddha nahIM ho pAyagI / yadyapi 'ajIvakAyAH' isa sUtrase ajIvAdhikAra cala rahA hai parantu jaba 'dravyANi jIvAH' eka sUtra banA diyA jAtA to svabhAvataH jIvoMmeM hI dravyatA phalita hogI ajIvoMmeM nhiiN| adhikAra rahanepara bhI jaba taka usa prakArakA prayatna na
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / 4-5] pA~cavA~ adhyAya kiyA jAya taba taka 'ajIvoMmeM dravyarUpatA vana hI nahIM sktii| ataH pRthak sUtra banAnA ucita hai isIlie 'ca' zabda bhI sArthaka hai| nityAvasthitAnyarUpANi // .4 // ye dravya nitya avasthita aura arUpI haiN| 61-2. nityazabdakA artha hai dhrauvya / dravya jina jina gatihetutva sthitihetutva Adi vizeSalakSaNoM tathA astitva Adi sAmAnyalakSaNoMse yukta hai una una svabhAvoMkA kabhI bhI vinAza nahIM hotaa| isI tadbhAvAvyayako nitya kahate haiN| 63-5. dharmAdi dravya kabhI bhI apanI chaha saMkhyAko nahIM chor3ate, na to sAta hote haiM aura na pA~ca, isIlie ye avasthita haiN| athavA dharmAdharmAdidravyoMke jitane pradeza batAye gaye haiM unameM nyUnAdhikatA nahIM hotii| dharmAdi dravyoMke gatyupagraha sthityupagraha utpAda vyaya dhrauvya mUrtimattva aura amUrtatva Adi aneka pariNamana hote haiM, ataH nityake bAda bhI avasthitakA kathana karanese yaha sUcita hotA hai ki anekapariNamana honepara bhI kabhI bhI dharmAdikameM mUrtatva yA cetanatva nahIM A sakatA, na jIvoMmeM acetanatva aura na pudgaloMmeM amUrtatva aadi| ina dharmAdika dravyoMmeM dravyArthikanaya aura paryAyArthikanayakI gauNa mukhya vivakSAse ye aneka pariNamana bana jAte haiN| inameM koI virodha nahIM AtA / 66-7. athavA, nitya' zabda avasthitakA vizeSaNa hai| jaise gamana zayana Adi aneka kriyAoMke karate rahanepara bhI satata prajalpa-bakavAsa karaneke kAraNa devadattameM 'nityaprajalpita' vyavahAra kara diyA jAtA hai; usI taraha bAhya aura Abhyantara kAraNoMse utpAda vyaya honepara bhI dharmAdi dravya kabhI bhI apane amUrtatva svabhAvako nahIM chor3ate ataH inheM nityAvasthita kahate haiN| parispanda rUpa kriyAkI nivRttike lie avasthita padakI sArthakatA nahIM hai kyoMki Age isa kriyAkI nivRttike lie 'niSkriyANi' sUtra kahA jAnevAlA hai| 68. 'arUpa' pada rUpa aura sparzAdikA niSedha karake 'amUrtatva' svabhAvakI sUcanA detA hai| 66. vRttimeM "dharmAdidravya avasthita haiM, ve kabhI bhI apanI pA~ca saMkhyAko nahIM chor3ate" yaha kathana honese paDadravyopadezakA vyAghAta nahIM hotA; kyoMki vRttimeM 'kAlazca' sUtrase nirdiSTa honevAle kAladravyako apekSA na karake 'pA~ca' kA nirdeza kiyA hai| rUpiNaH pudgalAH // 5 // dharmAdi dravyoMke arUpI honepara bhI pudgaladravya rUpI hai| 61. yadyapi rUpa zabdake svabhAva abhyAsa zruti mahAbhUta guNavizeSa aura mUrti Adi aneka artha haiM parantu yahA~ zAstrAnusAra 'mUrti' artha grahaNa karanA caahie| 62. rUpa rasa gandha aura sparza tathA gola trikoNa caukoNa laMbA caur3A Adi AkRtiyoM rUpa pariNamanako mUrti kahate haiN| 63-6. athavA, rUpa zabdase A~khake dvArA grahaNa honevAlA rUpa nAmakA guNavizeSa lenA cAhie / rasa gandha Adi rUpake avinAbhAvI haiM ataH rUpake kahanese unakA grahaNa ho jAtA hai / yadyapi pudgaladravyase rUpa bhinna nahIM hai kyoMki dravyako chor3akara pRthak usakI upalabdhi nahIM hotI, to bhI paryAyArthikanayakI dRSTise kathaJcit bheda hai hii| pudaladravya sthira rahatA hai para rUpAdi utpanna hote aura naSTa hote haiM, dravya anAdi hai rUpAdi AdimAna , dravya anvayI hotA hai aura rUpAdi vyatirekI, ataH bhedavivakSAse 'rUpI' yahA~ 'in' pratyaya ho jAtA hai| phira,
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 662 tattvArthavArtika-hindI-sAra [za6-7 abhedameM bhI 'matupa' Adi pratyayoMke dvArA bhedaparaka nirdeza bhI dekhA jAtA hai jaise ki 'AtmavAn AtmA' 'sAravAn stambhaH yhaaN| yahA~ AtmAse bhinna koI Atmatva yA stambhako choDakara anya sAra nahIM pAyA jaataa| usI taraha 'rUpiNaH' yaha nirdeza abhedameM bhI bana jAtA hai| 67. paramANu aura skandha Adike bhedase aneka prakArake pudala dravyoMkI sUcanA deneke lie 'pudgalAH' yahA~ bahuvacana diyA hai| A AkAzAdekadravyANi // 6 // AkAzaparyanta arthAt dharma adharma aura AkAza ye eka dravya haiN| 61. 'A' kA prayoga abhividhi arthAt abhivyAptike arthameM kiyA gayA hai, isase AkAzakA bhI grahaNa ho jAtA hai / yadi maryAdA arthameM hotA to AkAzase pahile pahileke dravyoMkA grahaNa hotA, AkAzakA nhiiN| 62-3 eka zabda saMkhyAvAcI hai| cUMki dharma adharma aura AkAza tIna dravyoMke eka ekapanekA nirdeza karanA hai, ataH sUtrameM dravya zabdakA bahuvacanake rUpameM nirdeza kiyA hai| 64-6. prazna-'A AkAzAdekaikam' aisA laghusUtra banAnese bhI kArya cala sakatA hai, dravya to prasiddha hI hai, ataH dravyakA anvaya ho hI jAyagA, phira sUtrameM dravyapada nirarthaka hai ? uttara-kevala 'ekaikam' kahanese yaha patA nahIM calatA ki ye kisa apekSA eka kahe jA rahe haiM-dravya kSetra kAla yA bhAvase ? ataH asandigdha rUpase 'dravyakI apekSA' kA sUcana karaneke lie 'dravya pada denA sArthaka hI hai| ataH gati sthiti Adi pariNAmavAle vividha jIva padaloMkI gati AdimeM nimitta honese bhAvakI apekSA, pradezabhedase kSetrakI apekSA, tathA kAlabhedase kAlakI apekSA anekatva honepara bhI dharmAdi eka eka hI dravya haiM jIva aura pudgala AdikI taraha aneka nahIM haiN| yadi jIva aura pudaloMko eka eka dravya mAnA jAyagA to kriyAkArakakA bheda, saMsAra aura mokSa Adi nahIM ho skeNge| niSkriyANi ca // 7 // ye dharmAdidravya niSkriya haiN| 61-2. bAhya aura Abhyantara donoM kAraNoMse honevAlI dravyako usa paryAyako kriyA kahate haiM jo eka dezase dezAntara prAptimeM kAraNa hotI hai| ubhaya kAraNoMkA grahaNa isalie kiyA hai ki kriyA dravyakA sadA vartamAna svabhAva nahIM hai| yadi hotA, to dravyameM pratikSaNa kriyA honI cAhie thii| kriyA dravyase bhinna nahIM hai kintu kriyApariNAmI dravyakI paryAya hai| yadi bhinna ho to dravya nizcala ho jAyagA / jJAnAdi yA rUpAdi guNoMkI vyAvRttike lie 'dezAntaraprAptihetu' yaha vizeSaNa diyA gayA hai| kriyA zabdase 'nira' upasargakA samAsa karane para 'niSkriya' zabda siddha hotA hai| 63. dharmAdi dravyoMmeM kriyAnimittaka utpAda aura vyaya nahIM hote ataH niSkriya honese utpAdAdikA abhAva karanA ucita nahIM hai| utpAda do prakArakA hai-svanimittaka aura parapratyaya / ananta agurulaghuguNoMkI SaTsthAnapatita vRddhi aura hAnise sabhI dravyoMmeM svAbhAvika utpAda vyaya ha haiN| parapratyaya bhI utpAda vyaya azvAdikI gati sthiti aura avagAhameM nimitta honese hote haiN| una padArthoM meM pratikSaNa pariNamana hotA hai ataH unakI apekSA gati sthiti aura avagAhanakI hetutAmeM bheda hotA rahatA hai| 64-6. prazna-kriyAvAle hI jalAdi padArtha machalI AdikI gati aura sthitimeM nimitta dekhe gaye haiM, ataH niSkriya dharmAdharmAdi gatisthitimeM nimitta kaise ho sakate haiM ? uttara-jaise dekhanekI
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7] pA~cavA~ adhyAya 663 icchA karanevAle AtmAko cakSu indriya balAdhAyaka ho jAtI hai, indriyAntarameM upayukta AtmAko vaha svayaM preraNA nahIM krtii| Ayuke kSaya ho jAne para AtmAke nikala jAne para zarIrameM vidyamAna bhI indriyA~ rUpAdidarzana nahIM karAtI, ataH jJAta hotA hai ki AtmAmeM hI vaha zakti hai, indriyA~ to mAtra balAdhAyaka hotI haiM, usI prakAra svayaM gati sthiti aura avagAhana rUpase pariNamana karanevAle dravyoMkI gati AdimeM dharmAdi dravya nimitta ho jAte haiM, svayaM kriyA nahIM krte| jaise AkAza apanI dravya sAmathyase gamana na karane para bhI sabhI dravyoMse saMbaddha hai aura sarvagata kahalAtA hai usI taraha dharmAdi dravyoMkI bhI gati AdimeM nimittatA samajhanI caahie| ca zabdase dharma-adharma aura AkAzakA sambandha jJAta ho jAtA hai| dharmAdharmAdimeM niSkriyatvakA niyama honese arthAt hI jIva aura pudgalameM svaparapratyaya sakriyatA siddha ho jAtI hai| 67-13. prazna-AtmA svayaM to sarvagata honese niSkriya hai, kevala kriyADetu guNa adRSTake samavAyase para padArthoM kI kriyAmeM hetu hotA hai| ataH AtmAko sakriya kahanA ucita nahIM hai ? uttara-jaise vAyu svayaM kriyAzIla hokara hI vRkSa AdimeM kriyA karatI hai usI taraha svayaM kriyA svabhAva AtmAke vIryAntarAya aura jJAnAvaraNake kSaya yA kSayopazama, aGgopAGga nAma karmakA udaya aura vihAyogati nAmakarmase vizepa zakti milane para gatimeM tatpara hote hI hAtha paira AdimeM kriyA hotI hai| niSkriya AtmA dUsare padArthameM kriyA nahIM karA sktaa| ataH vaizepikakA yaha siddhAnta khaMDita ho jAtA hai-"AtmasaMyoga aura prayatnase hAthameM kriyA hotI hai" kyoMki jisa prakAra niSkriya AkAzakA ghaTAdikameM saMyoga honepara bhI ghaTameM kriyA nahIM hotI usI taraha niSkriya AtmAmeM bhI hAtha Adise saMyoga honepara bhI kriyA nahIM ho sktii| jaise do janmAndhoMke sambandhase darzanazakti utpanna nahIM hotI usI taraha AtmasaMyoga aura prayatna jaba donoM niSkriya haiM taba inake sambandhase kriyA utpanna nahIM ho sktii| vaizepika sUtra meM batAyA hai ki "dizA kAla aura AkAza kriyAvAle dravyoMse vilakSaNa honese niSkriya haiN| isI taraha karma aura guNa padArtha bhI niSkriya haiN|" saMyoga aura prayatna donoM guNa haiM ataH niSkriya haiN| yaha tarka bhI ThIka nahIM hai ki " jaise agnisaMyoga uSNatAkI apekSA karake ghaTa Adi padArthoM meM pAkaja rUpa Adiko utpanna karatA hai svayaM agnimeM nahIM usI taraha adRSTakI apekSA lekara AtmasaMyoga aura prayatna hAtha AdimeM kriyA utpanna kara deMge apanemeM nhiiN|" kyoMki isase to hamArA hI pakSa siddha hotA hai| agnisaMyogakA dRSTAnta bhI ThIka nahIM hai kyoMki anuSNazIta apreraka anupaghAtI aura aprApta saMyoga, rUpAdikI utpatti yA ucchedameM kAraNa nahIM ho sakatA / gurutva bhI kriyApariNAmI dravyakA guNa hokara hI anya dravyameM kiyAhetu ho sakatA hai| isI taraha AtmasaMyoga aura prayatna bhI kriyApariNAmI dravyake guNa hokara hI kriyAhetu hoNge| ataH tathApariNata-kriyApariNata dravyako hI kriyAhetu mAnanA ucita hai| dharmAstikAya jIva aura pudgalakI gatimeM apreraka kAraNa hai ataH vaha niSkriya hokara bhI valAdhAyaka ho sakatA hai para Apa to AtmaguNako parakI kriyAmeM preraka nimitta mAnate haiM ataH dharmAritakAyakA dRSTAnta viSama hai| koI bhI niSkriya dravya yA usakA guNa prerakanimitta nahIM ho sakatA / dharmAstikAya dravya to anyatra balAdhAyaka ho sakatA hai para niSkriya AtmAkA guNa, jo ki pRthak upalabdha nahIM hotA kriyAkA balAdhAyaka bhI saMbhava nahIM hai / yadi guNakA pRthak sadbhAva mAnate haiM to donoMkA abhAva ho jaaygaa| 614-16. yadi AtmAko niSkriya mAnate haiM to AkAzapradezakI taraha vaha zarIrameM kriyAhetu nahIM ho skegaa| ekAntase amUrta aura niSkriya AtmAkA zarIrase sambandha bhI saMbhava nahIM, ataH paraspara upakAra nahIM bana sakegA / jaina to kArmaNazarIrake sambandhase AtmAmeM kriyA
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 664 tattvArthavArtika-hindI-sAra [za mAnate haiM, ataH jaba AThoM koMkA nAza honese zarIrakA viyoga ho jAtA hai to azarIrI AtmA niSkriya bana jAtA hai| kyoMki kAraNake abhAvameM kAryakA abhAva honA sarvasiddha hai| jo kriyA karma aura nokarmake nimittase AtmAmeM hotI hai usakA abhAva karmanokarmake abhAvameM ho hI jAnA cAhie, para AtmAkI svAbhAvika Urdhvagati rUpa kriyA to muktake bhI svIkAra kI jAtI hai| muktameM bhI anantavIrya jJAna darzana aura sukhAnubhavana Adi kriyAe~ hotI hI rahatI haiN| Age dasaveM adhyAyameM pUrvaprayoga aura asaMgatva Adi kAraNoMse muktoMkI UrdhvagatikA samarthana kiyA bhI hai| 6 17. pudgaladravyoMke bhI svAbhAvika aura prAyogika donoM prakArakI kriyAe~ hotI haiN| 618-16. kriyA kriyAvAn dravyase abhinna hai; kyoMki vaha usIkA pariNAmavizeSa hai, jaise ki agnikI ussnntaa| jisa prakAra uSNatAko agnise bhinna mAnanepara agnike abhAvakA hI prasaMga hotA hai usI taraha yadi kriyAko bhinna mAnA jAyagA to dravya spandarahitaniSkriya ho jAyagA aura isa taraha kriyAvAle dravyoMkA abhAva hI ho jaaygaa| daMDa svataHsiddha hai, ataH usake sambandhase purUpameM 'daMDI' yaha vyapadeza ho sakatA hai para kriyA to dravyase bhinna-pRthakasiddha nahIM hai ataH daMDIkI taraha 'kriyAvAn' vyapadeza nahIM ho sktaa| 620-21. samavAya sambandhake dvArA 'kriyAvAna' vyapadeza mAnanA bhI ucita nahIM hai, kyoMki yadi kriyA aura kriyAvAn dravyameM ayutasiddhatva-abhinnatva mAnA jAtA hai to dravya aura kriyAkA pArthakya hI nahIM rahatA, phira sambandha kaisA ? yadi bhinnatA mAnI jAtI hai to ayutasiddha sambandha nahIM bana sakegA / kriyA aura kriyAvAn dravyameM to bheda dekhA jAtA haikriyA kSaNika aura sakAraNa hai jaba ki dravya avasthita aura akAraNa hai| yadi donoMmeM abheda mAnA jAyagA to dravyakI taraha kriyA bhI nitya aura akAraNa ho jAyagI, aura kriyAkI taraha dravya bhI kSaNika aura sakAraNa ho jaaygaa| 622-25. mahAn ahaMkAra tathA paramANu Adi kriyAvAna hokara bhI nitya mAne jAte haiM ataH dIpakake dRSTAntase jIvameM kriyAvAn honese anityatvakA prasaMga nahIM A sktaa| sarvAnityatvavAdIkA yaha hetu asiddha hai ki-"sava padArtha pratyayajanya haiM aura nirIhaka haiM' kyoMki aisA mAnanepara kriyAvattvakA lopa ho jaaygaa| jaina paryAyArthika nayakI dRSTise kriyAvAna jIvAdi dravyoMko anitya bhI mAnate haiN| isI taraha dravyArthikanayakI dRSTise java nityatva hai taba hama use pradIpakI taraha kriyAvAlA bhI nahIM mAnate / ataH isa pakSameM pradIpa dRSTAnta bhI ThIka nahIM hai| dravyArthikakI pradhAnatAmeM sabhI padArtha utpAda aura vyayase zUnya haiM, niSkriya haiM aura nitya haiM / paryAyarthikanayase hI padArthoM meM utpAda aura vyaya hote haiM, ve sakriya aura anitya haiN| isa taraha anekAnta samajhanA cAhie / asaMkhyeyAH pradezA dharmAdharmekjIvAnAm // 8 // dharma adharma aura eka jIvake asaMkhyAta pradeza haiN| 61-2. ginatI na ho sakaneke kAraNa ve asaMkhyeya haiN| ve ginatIkI sImAko pAra kara gaye haiN| jaise sarvajJa anantako ananta rUpameM jAnatA hai usI taraha vaha asaMkhyAtako asaMkhyAta rUpameM jAnatA hai| isa taraha sarvajJatAmeM koI bAdhA nahIM hai| yahA~ ajaghanyotkRSTa asaMkhyeya lenA caahie| " 63-4. eka avibhAgI paramANu jitane kSetrameM ThaharatA hai use pradeza kahate haiM / dharma aura adharma dravya asaMkhyAtapradezI lokako vyApta karake sthita haiM, ye niSkriya haiN| jIva asaM
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ za] pA~cavA~ adhyAya 665 khyAtapradezI honepara bhI saMkocavistArazIla honese karmake anusAra prApta choTe yA bar3e zarIrameM tatpramANa hokara rahatA hai| jaba isakI samudghAta kAlameM lokapUrNa avasthA hotI hai taba isake madhyavartI ATha pradeza sumeru parvatake nIce citra aura vanapaTalake madhyake ATha pradezoMpara sthita ho jAte haiM, bAkI pradeza Upara nIce cAroM ora phaila jAte haiN| . 65-6. eka dravya yadyapi avibhAgI hai, vaha ghaTakI taraha saMyuktadravya nahIM hai phira bhI usameM pradeza vAstavika haiM upacArase nhiiN| ghaTake dvArA jo AkAzakA kSetra avagAhita kiyA jAtA hai vahI anya paTAdike dvArA nhiiN| donoM jude-jude haiN| yadi pradezabhinnatA na hotI to vaha sarvavyApI nahIM ho sakatA thaa| ataH dravya avibhAgI hokara bhI pradezazUnya nahIM hai| vaha ghaTAdikI taraha dravyavibhAgavAlA-sAvayava bhI nahIM hai ataH avibhAgI niravayava aura akhaMDa mAnane meM koI bAdhA nahIM hai| 67-6. jIva ananta haiM ataH 'ekajIva' kA asaMkhyAtapradezitva batAneke lie 'eka' pada diyA hai / nAnA jIvoMkI apekSA to ananta pradeza ho sakate haiM / dravyoMse pradezoMkA kathaJcit bheda honese SaSThI vibhakti-dvArA 'dharmAdharmakajIvAnAm' yaha bhedanirdeza kara diyA hai| 'asaMkhyeyapradezAH' aisA laghunirdeza na karake 'pradezAH' kA pRthak nirdeza isalie kiyA hai ki usakA sambandha Ageke sUtroMmeM hotA jaay| yadi 'asaMkhyeyapradezAH' aisA dravyapradhAna nirdeza karate to 'pradeza' pada gauNa ho jAnese Age usakA sambandha nahIM ho paato|| 10-13. mANavakameM siMhakI taraha dharmAdi dravyoMmeM pradezakalpanA aupacArika nahIM hai| kyoMki jisa prakAra karatA. zUratA Adi guNavAle pancendriya tiryaMcameM siMha zabda mukhya rUpase tathA sAdRzyakI apekSA mANavakameM gauNarUpase do prakArake pratyayoMkA utpAdaka prasiddha hai usa taraha dharmAdi aura pudgalAdimeM honevAle 'pradezavattva' pratyayameM koI bheda nahIM dikhAI detaa| siMhameM mukhya siMha pratyaya honese mANavakameM goNakalpanA ho bhI sakatI hai| para yahA~ aisa hai / jaba kevala siMha zabdakA prayoga hotA hai taba mukhya pradezoMkA bodha hotA hai tathA jaba sopapada arthAt mANavakasiMhakI taraha kisI anyapadase yuktakA prayoga hotA hai taba gauNa vyavahAra kiyA jAtA hai| kintu yahA~ jaise 'ghaTake pradeza' prayoga hotA hai vaise hI 'dharmAdike pradeza' yaha bhI sopapada hI prayoga hotA hai, ataH koI vizeSatA nahIM hai| siMhagata krauryAdi dhokA ekadeza sAdRzya dekhakara mANavakameM kiyA jAnevAlA 'siMha vyavahAra' gauNa ho sakatA hai kintu pudgala aura dharmAdimeM sabhIke svAdhIna mukhya hI pradeza haiM ataH upacAra kalpanA nahIM bntii| 14. prazna-yadi ghaTAdikI taraha dharmAdike bhI mukhya hI pradeza hote to ghaTAdike grIvA paiMdA AdikI taraha svataH unameM bhI pradezavAnkI taraha vyavahAra honA cAhie dravyAntarase nhiiN| dharmAdi dravyoMmeM pradezavyavahAra pudgala paramANuke dvArA roke gaye AkAza pradezake nApase hotA hai| ataH mAnanA cAhie ki unameM mukhya pradeza nahIM hai| uttara-cUMki dharmAdi dravya atIndriya haiM, parokSa haiM, ataH unameM mukhyarUpase pradeza vidyamAna rahane para bhI svataH unakA jJAna nahIM ho pAtA / isalie paramANuke nApase unakA vyavahAra kiyA jAtA hai| 6 15. arhantake dvArA praNIta gaNadharake dvArA anusmRta tathA AcAryoMkI paramparAse prApta zruta-AgamameM ina saba dravyoMke pradezoMkA varNana isa prakAra milatA hai-"eka eka Atma-pradezameM anantAnanta jJAnAvaraNAdi karmoM ke pradeza Thahare haiM / eka eka karmapradezameM anantAnanta audArikAdi zarIroMke pradeza haiN| eka eka zarIrapradezameM anantAnanta visrasopacaya paramANu gIle gur3ameM dhUlakI taraha lage hue haiN|" isI taraha dharmAdi dravyoMmeM bhI mukhya pradeza jAnanA caahie|
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtika-hindI sAra [zakSa 616. AgamameM jIvake pradezoMko sthita aura asthita do rUpameM batAyA hai| sukha duHkhakA anubhava paryAyaparivartana yA krodhAdi dazAmeM jIvake pradezoMkI uthala-puthalako asthiti tathA uthala-puthala na honeko sthiti kahate haiN| jIvake ATha madhyapradeza sadA nirapavAda.rUpase sthita hI rahate haiM / ayogakevalI aura siddhoMke sabhI pradeza sthita haiM / vyAyAmake samaya yA duHkha paritApa Adike samaya jIvoMke ukta ATha madhyapradezoM ko chor3akara bAkI pradeza asthita hote haiM / zepa jIvoMke sthita aura asthita donoM prakArake haiN| ataH jJAta hotA hai ki dravyoMke mukhya hI pradeza haiM, gauNa nhiiN| 617. cUMki AgamameM vIryAntarAya aura matizrutajJAnAvaraNakA kSayopazama tathA aMgopAMga nAmakarmake udayamai AtmAke utsedhAMgulake asaMkhyAtaveM bhAgapramANa pradezama cakSu indriya paryAyakI prApti vatAI gaI hai| isa taraha amuka pradezoM meM usakA pariNamana batAnese jJAta hotA hai ki AtmAdike mukhya hI pradeza haiN| 618. dravyoM kI pratiniyata sthAnoM meM sthiti vatAI jAnese bhI jJAta hotA hai ki AkAza AdimeM mukhya hI pradeza haiN| paTanA AkAzake dUsare pradezameM hai aura mathurA anya pradezameM / yadi AkAza apradezI hotA to paTanA aura mathurA eka hI jagaha ho jaate| 16. vaizepikoMke matameM saMsArI jIvake kAnake bhItara AyA huA AkAzapradeza zrotra kahalAtA hai| yaha adRSTavizepase saMskRta hokara zabdopalabdhi karatA hai| yadi AkAzake pradeza na mAne jAyaMge to saMpUrNa AkAzako zrotra kahanA hogaa| aisI dazAmeM sabhI prANiyoMko sabhI zabda sunAI denA caahie| yadi pradezavizeSako zrotra kahate haiM to AkAzako apradezI kahanA khaMDita ho jAtA hai / athavA eka paramANu pUre AkAzase sambandhako prApta hotA hai yA eka dezase ? yadi pUre AkAzase, to yA to AkAzako paramANurUpa mAnanA hogA yA phira paramANuko AkAzake barAbara / yadi eka dezase; to spaSTa siddha hotA hai ki AkAzake mukhya hI pradeza haiN| 20. vaizepika matameM karma utpanna hote hI apane Azrayako eka AdhArase haTAkara dUsare AdhArase saMyukta karAtA hai| yaha karmakA svabhAva hai| isase spaSTa hai ki AkAzake pradezabheda hai anyathA kisIse saMyoga aura kisIse viyoga kaise bana sakatA hai ? yadi pradezAntarasaMkramaNa na ho to karmakA hI abhAva ho jaaygaa| 21. AtmAke sAmAnya puruSazarIrako dRSTise pradezoMmeM ekatva hai aura sira paira, hAtha, nAka Adi aMga-upAMga rUpa paryAyakI dRSTise bheda hai| isa taraha pradezoMke ekatva aura anekatvameM anekAnta hai| athavA, puruSa dravyakI dRSTise ekatva honepara pAcaka lAvaka (kATanevAlA) Adi paryAyoMkI dRSTise anekatva hai| athavA, pitA putra cAcA mAmA Adi paryAyoMkI dRSTise anekatA hai| athavA, paMcendriya Arogya medhAvI paTu kuzala suzIla Adi vyavahAroMmeM kAraNabhUta paryAyoMkI dRSTise anekatA hai| isI taraha dharma adharma AkAza AdimeM svadravyakI vivakSAmeM ekatva hai aura tattat paryAyoMkI vivakSAmeM anekatva hai| 22. zuddhanayakI dRSTise akhaMDa upayoga svabhAvakI vivakSAse AtmAmeM pradeza-bheda na honepara bhI vyavahAranayase saMsArI jIva anAdi karmabandhana baddha honese sAvayava hI hai| AkAzakI pradezasaMkhyA aakaashsyaanntaaH||8|| AkAzake ananta pradeza haiN| 1-2. ananta arthAt jinakA anta na ho| 'pradezAH' padakA sambandha yahA~ ho jAtA hai| ananta aura asaMkhyAtameM iyattAkA apariccheda honese tulyatA nahIM kahanI cAhie, kyoMki inakA mahAna antara 'nRsthitI parAvare' sUtra meM batA Aye haiN|
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / 10-11] pA~cavA~ adhyAya 667 63-5. ananta honese ajJeyakI AzaMkA bhI ucita nahIM; kyoMki vaha atizayajJAnazAlI sarvajJake dvArA dRSTa hotA hai| ye prazna bhI ucita nahIM haiM ki 'yadi anantako sarvajJane jAnA hai to anantakA jJAnake dvArA anta jAna lenese anantatA nahIM rahegI aura yadi nahIM jAnA hai to sarvajJatA nahIM rahegI; kyoMki sarvajJakA kSAyikajJAna anantAnanta hai, usake dvArA anantakA anantake rUpa meM hI jJAna ho jAtA hai| anya loga sarvazake upadezase tathA anumAnase ananta jJAna kara lete haiM / sarvajJane anantako anantarUpase ho jAnA hai, ataH mAtra sarvajJake dvArA jJAta honese usameM sAntatva nahIM A sakatA / prAyaH sabhI vAdI ananta bhI mAnate haiM aura sarvajJa bhI / bauddha lokadhAtuoMko ananta kahate haiN| vaizeSika dizA kAla AkAza aura AtmAko sarvagata honese ananta kahate haiN| sAMkhya prakRti aura puruSako sarvagata honese ananta kahate haiN| ina sabakA parijJAna hone mAtrase sAntatA nahIM ho sktii| ataH ananta honese aparijJAnakA dUSaNa ThIka nahIM hai / yadi ananta honese padArthako ajJeya kahA jAyagA to sarvajJakA abhAva ho jAyagA ; kyoMki jJeya ananta haiM, ataH koI unako jAna hI nahIM skegaa| yadi padArthoMko sAnta mAnA jAtA hai to saMsAra aura mokSa donoMkA lopa ho jaaygaa| yadi jIvoMko sAnta mAnA jAtA hai| to jaba saba jIva mokSa cale jAya~ge taba saMsArakA uccheda ho ho jaaygaa| yadi saMsArocchedake bhayase mukta jIvoMkA punaH saMsArameM Agamana mAnA jAya to mokSakA bhI uccheda ho jaaygaa| eka eka jIvameM karma aura nokarma pudgala ananta haiN| yadi unheM sAnta mAnA jAya to bhI saMsAra aura mokSa donoMkA uccheda ho jaaygaa| isI taraha atIta aura anAgatakAlako sAnta mAnA jAya to pahile aura bAdameM kAlavyavahArakA abhAva hI ho jaaygaa| para yaha yuktisaMgata nahIM hai kyoMki asatUkI utpatti aura satakA sarvathA vinAza donoM hI ayuktika haiN| isI taraha AkAzako sAnta mAnanepara usase Age koI Thosa padArtha mAnanA hogaa| yadi nahIM to AkAza hI AkAza mAnanepara sAntatA nahIM rhegii| pudgaloMkI pradeza saMkhyA saMkhyeyAsaMkhyeyAzca pudgalAnAm // 10 // pudgaloMke saMkhyAta asaMkhyAta aura ananta pradeza haiN| 61-2. ca zabda se 'ananta' kA samuccaya kara lenA caahie| ananta kahanese parItAnanta, yuktAnanta aura anantAnanta tInoMkA grahaNa ho jAtA hai| 63-6. prazna-jaba loka asaMkhyAta pradezI hai, taba usameM anantAnanta pradezI pula skandha kaise samA sakate haiM ? yaha to virodhI bAta hai| uttara - pudgaloMke sUkSma pariNamana aura. AkAzakI avagAhanazaktise anantAnanta pudgaloMkA avagAha ho jAtA hai / phira yaha koI aikAntika niyama nahIM hai ki choTe AdhArameM bar3A dravya Thahara hI nahIM sakatA ho| pudalo vizeSa prakArakA saghana saMghAta honese alpakSetrameM bahutoMkA avasthAna ho jAtA hai| jaise ki choTIsI caMpAkI kalImeM sUkSmarUpase bahutase gandhAvayava rahate haiM, para ve hI jA phailate haiM to samasta dizAoMko vyApta kara lete haiM / jaise ki kaMDA yA lakar3ImeM jo pudgala sUkSmarUpasaM alpakSetra meM the ve hI Agase jalane para dhUmake rUpameM bahuta AkAzako vyApta kara lete haiN| isI taraha saMkoca aura vistAra rUpa pariNamanase alpa lokAkAzameM bhI anantAnanta jIvapudgalAMkA avasthAna ho jAtA hai| nANoH // 11 // . aNuke anya pradeza nahIM hote| 1-3. jaise AkAzakA eka pradeza anya pradeza na honase apradazI hai usI taraha aNukaM bhI pradezamAtra honese anya pradeza nahIM hai| aNuse choTA to koI bhAga hotA nahIM, ataH svayaM
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 668 tattvArthavArtika-hindI-sAra [5 / 12 hI Adi aura anta honese aNu apradezI hai| jaise ki pradIpana karaneke kAraNa pradIpakI saMjJA sArthaka hai usI taraha aNu arthAt sUkSma honese 'aNu' saMjJA bhI sArthaka hai| yadi aNuke bhI pradezapracaya ho to phira vaha aNu hI nahIM kahA jAyagA, kintu usake pradeza aNu kahe jaayNge| - 4-5. apradezI honese paramANukA kharaviSANakI taraha abhAva nahIM kiyA jA sakatA; kyoMki pahile kahA jA cukA hai ki paramANu ekapradezI hai na ki sarvathA pradezazUnya / jaise vijJAnakA Adi madhya aura anta vyapadeza na hone para bhI astitva hai usI taraha paramANumeM bhI Adi anta aura madhya vyavahAra na hone para bhI usakA astitva hai, kharavipANakI taraha usakA abhAva nahIM hai| lokAkAze'vagAhaH // 12 // ina sabhI dravyoMkA lokAkAzameM avagAha hai| 61. yadyapi pudgaloMkA prakaraNa hai phira bhI yahA~ dharmAdi sabhI dravyoMkI sAmAnyarUpase vivakSA hai| ataH sabhI dravyoMke AdhArakA yahA~ kathana hai| 92-4. jaise dharmAdi dravyoMkA lokAkAza AdhAra hai usa taraha AkAzakA anya AdhAra nahIM hai| kyoMki usase bar3A dUsarA dravya nahIM hai jisameM AkAza Adheya bana sake / ataH sarvataH ananta yaha AkAza svapratiSTha hai| isa taraha anavasthA dUSaNa bhI nahIM aataa| AkAzakA anya AdhAra, usakA anya tathA usakA bhI anya AdhAra mAnane meM hI anavasthA hotI hai| 65-6. evaMbhUtanayakI dRSTise dekhA jAya to sabhI dravya svapratiSThita hI hai, inameM AdhArAdheyabhAva nahIM hai / vyavahAranayase hI paraspara AdhArAdheyabhAvakI kalpanA hotI hai| vyavahArase hI vAyuke lie AkAza, jalako vAyu, pRthivIko jala, saba jIvoMko pRthivI, jIvake lie ajIva, ajIvake lie jIva,karmake lie jIva, jIvake lie karma, tathA dharma adharma aura kAlake lie AkAza AdhAra mAnA jAtA hai / paramArthase to AkAzakI taraha vAyu Adi bhI svapratiSTha hI haiN| 7. jaise vyavahAranayase Aste gacchati Adi kartRsamavAyinI kriyAoMkA kartA aura 'odanako pakAtA hai, ghar3eko phor3atA hai' Adi karmasamavAyinI kriyAoMkA karma AdhAra mAnA jAtA hai tathA kriyAviSTa kartA aura karmakA AdhAra Asana aura baTaloI samajhI jAtI hai usI taraha AkAzAdimeM bhI samajhanA caahie| paramArthase evaMbhUtanayakI vivakSAmeM to jaise kriyA kriyAke svarUpameM hI hai aura dravya apane svarUpameM, usI taraha sabhI dravya svAdhAra hI haiN| 68-9. jisa prakAra kuNDa aura berameM AdhArAdheyabhAva mAnanepara pUrvAparakAlatA aura yutasiddhi hai usa taraha AkAza aura dharmAdi dravyoM meM nahIM hai| kyoMki hAtha aura zarIra AdimeM AdhArAdheyabhAva honepara bhI na to pUrvAparakAlatA hai aura na yutasiddhi hI, kAraNa donoM yugapata utpanna hote haiM aura ayutasiddha haiN| AkAza aura dharmAdi dravya anAdi pAriNAmika haiM, inameM koI pahilekA aura koI bAdakA nahIM hai| ataH pUrvAparIbhAva na honepara bhI AdhArAdheyabhAva mAnane meM koI virodha nahIM hai| phira yaha aikAntika niyama bhI nahIM hai ki yutasiddha yA ayutasiddhameM hI AdhArAdheyabhAva hotA ho, stambha aura sAra jaise ayutasiddha padArthoM meM aura kuNDa aura badara jaise yutasiddha padArthoMmeM, donoM meM hI AdhArAdheyabhAva dekhA jAtA hai| 10-14. jahA~ puNya aura pApa kA~kA sukhaduHkha rUpa phala dekhA jAtA hai vaha loka hai| isa vyutpattimeM lokakA artha huA AtmA / athavA, jo loke arthAt dekhe-jAne padArthAMko vaha loka arthAt aatmaa| yadyapi donoM prakArakI vyutpattiyoM meM jIvako hI lokasaMjJA prApta hotI hai tathApi
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / 13-14 ] pA~cavA~ adhyAya na to anya dravyoMko aloka kahA jAyagA aura na 'chaha dravyoMkA samUha loka' isa siddhAntakA virodha hI hogA, kyoMki rUDhimeM kriyA vyutpattikA nimittamAtra hotI hai| jaise 'gacchatIti gauH aisI vyutpatti karanepara bhI na to sabhI calanevAle gau bana jAte haiM aura na baiThI huI gAya agau|' isI taraha loka zabdakI ukta vyutpatti karanepara bhI dharmAdi dravyoMkA lokatva naSTa nahIM hotaa| AtmA svayaM apane svarUpakA lokana karatA hai ataH loka hai| sarvajJa jaise vAhya padArthoMkA lokana karatA hai usI taraha svasvarUpakA bhii| yadi svasvarUpako na loke to sarvajJa kaisA ? svasvarUpakA ajAnakAra dharmAdikI taraha bAhya padArthoMkA jJAtA bhI kaise bana sakatA hai ? 15-16. prazna-'jo dekhA jAya vaha loka' aisI vyutpatti karanepara Alokako bhI, cU~ ki baha sarvajJake dvArA dekhA jAtA hai, loka kahanA caahie| yadi sarvajJa use nahIM dekhatA to sarvajJa kaisA ? uttara-lokasaMjJA rUr3ha hai, vyutpatti to nimittamAtra hai| athavA, 'jahA~ baiThakara jise dekhatA ho vaha loka' yaha vyutpatti karanemeM koI doSa nahIM hai| kyoMki alokameM baiThakara to kevalI alokako dekhatA nahIM hai / ataH ubhaya vizeSaNa dene meM koI virodha nahIM AtA / 17-18. lokake AkAzako lokAkAza kahate haiM, jaise jalake Azaya-sthAnako jalAzaya / athavA, 'dharma adharma pudgala kAla aura jIva jahA~ dekhe jA~ya vaha loka' isa vyutpattimeM adhikaraNArthaka ghan pratyaya honepara 'loka' zabda bana jAtA hai / loka hI AkAza vaha lokaakaash| isa taraha AkAza do bhAgoM meM ba~Ta jAtA hai-lokAkAza aura alokAkAza / lokAkAza dharma adharma Adi dravyoMkI taraha asaMkhyAta pradezI hai / usake bAhara ananta alokAkAza hai| dharmAdharmayoH kRtsne // 13 // 61-3. dharma aura adharma davya tiloM meM tailakI taraha samasta lokAkAzako vyApta karate haiM / kRtsna zabda niravazeSa-saMpUrNa vyAptikA sUcaka hai / jabaki mUrttimAn bhI jala bhasma aura reta Adi eka jagaha binA virodhake raha jAte haiM taba ina amUrta dravyoMkI ekatra sthitimeM koI virodha nahIM hai / jina sthUla skandhoMkA AdimAna sambandha hotA hai unameM kadAcit paraspara pradezavirodha ho bhI para dharma aura adharma Adi to anAdi sambandhI haiM, inameM pUrvAparabhAva nahIM hai aura ye amUrta haiM / ataH inakA pradezavirodha nahIM hai| ekapradezAdiSu bhAjyaH pudgalAnAm // 14 // pudgaloMkA avagAha ekapradeza Adi asaMkhyAta pradezoMmeM hai| 61-2. 'ekapradezAdiSu' padameM 'ekazcAsau pradezaH' aisA avayavase vigraha karake 'akhaNDa ekapradeza'ko-samudAyako samAsArtha samajhanA cAhie / jaise 'somazarmAdi' meM somazarmA bhI gRhIta hotA hai usI taraha yahA~ eka pradezakA bhI grahaNa karanA cAhie / athavA, pradeza zabdako anuvRtti karake 'sarvAdi'kI taraha samudAyako samAsArtha mAnanA caahie| bhAjya arthAta vikalpya / yathA, eka paramANukA eka hI AkAzapradezameM avagAha hotA hai, do paramANu yadi vaddha haiM to eka pradezameM yadi abaddha haiM to do pradezoMmeM, tathA tIna kA baddha aura abaddha avasthAmeM eka do aura tIna pradezoMmeM avagAha hotA hai / isI taraha bandhavizeSase saMkhyAta asaMkhyAta aura ananta pradezI skandhoMkA lokAkAzake eka, saMkhyAta aura asaMkhyAta pradezoMmeM avagAha samajhanA caahie| 3-6. prazna-dharmAdi dravya cU~ki amUrta haiM ataH unakA ekapradeza meM avagAha ho sakatA hai para mUrtimAna aneka pudgaloMkA eka pradezameM avasthAna kaise ho sakatA hai ? yadi hogA to yA to pradezoMkA bhI pradezavibhAga karanA hogA yA phira avagAhI pudgaloM meM ekatva mAnanA
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 670 tattvArthavArtika-hindI-sAra [5 / 15-16 par3egA ? uttara-yaha pahile kahA jA cukA hai ki pracayavizepa, sUkSmapariNamana aura AkAzako avagAhanazaktike kAraNa anekakA ekatra avasthAna ho jAtA hai| jaise eka hI kamaremeM saikar3oM dIpaprakAza raha jAte haiM aura eka pradezameM rahanese unakI pRthaka sattA bhI naSTa nahIM hotI usI taraha eka pradezameM ananta bhI skandha atisUkSma pariNamanake kAraNa svabhAvameM sAMkarya hue binA hI raha sakate haiN| jaise agnikA svabhAva jalAnekA aura tRNAdikA jalanekA hai aura unake ina svabhAvoM meM koI tarka nahIM calatA usI taraha mUrtimAna honepara bhI aneka skandhoMkA eka AkAzapradezameM avagAhanasvabhAva honeke kAraNa avasthAna ho jAtA hai| sarvajJapraNIta AgamameM jisa prakAra eka nigoda zarIrameM-sAdhAraNa AhAra jIvana maraNa aura zvAsAcAsa hAnese sAdhAraNa saMjJAvAle ananta nigodiyoMkA avasthAna batAyA hai usI taraha yaha bhI batAyA hai ki "anantAnanta vividha sUkSma aura vAdara pudgalakAyoMse yaha loka sarvataH ThasAThasa bharA huA hai / " ataH Agama prAmANyase bhI unakA avasthAna samajha lenA cAhie / asaMkhyeyabhAgAdipu jIvAnAm // 15 // jIvoMkA avagAha asaMkhyeya eka bhAga AdimeM hai| 1-3. asaMkhyeya bhAgoMkA eka bhAga asaMkhyeyabhAga / lokAkAzake asaMkhyeya eka bhAga AdimeM jIvoMkA avagAha hai| 'lokAkAze'vagAha' sUtrase lokAkAzazabdakA prakaraNavaza arthAdhIna vibhaktipariNamana karake 'lokAkAzasya' ke rUpameM anuvartana kara lenA caahie| tAtparya yaha ki-lokake asaMkhyAta pradeza haiM, unake asaMkhyAta bhAga kiye jA~ya / eka asaMkhyeya gameM bhI eka jIva rahatA hai tathA do tIna cAra Adi asaMkhyeya bhAgoMmeM aura saMpUrNa loka jIvoMkA avagAha samajhanA cAhie / nAnA jIvoMkA avagAhakSetra to sarvaloka hai| 4. prazna-jaba eka asaMkhyeya bhAgameM bhI asaMkhyAta pradeza haiM aura do tIna cAra Adi bhAgoM meM bhI asaMkhyAta pradeza haiM taba jIvoMke avagAhameM koI vizepatA nahIM honI cAhie ? uttara-ajaghanyotkRSTa asaMkhyeyake bhI asaMkhyeya vikalpa haiN| ajaghanyotkRSTa asaMkhyeyake asaMkhyeya bheda haiM, ataH jIvoMke avagAhameM bhI bheda ho jAtA hai| 5. prazna-java lokake eka asaMkhyeya bhAgameM eka jIva rahatA hai aura dravyapramANase jIvarAzi anantAnanta hai to vaha lokAkAzameM kaise samA sakatI hai ? uttara-jIva bAdara aura sUkSmake bhedase do prakArake haiM / vAdara jIva sapratighAtazarIrI hote haiM para sUkSmajIvoMkA sUkSmapariNamana honeke kAraNa sazarIrI hone para bhI na to vAdaroMse pratighAta hotA hai aura na paraspara hii| ve apratIyAtazarIrI haiN| isalie jahA~ eka sUkSmanigoda jIva rahatA hai vahIM anantAnanta sAdhAraNa sUkSma zarIrI rahate haiN| bAdara manuSya Adike zarIroM meM bhI saMsvedaja Adi aneka sammRrchana jIva rahate haiM / yadi sabhI jIva bodara hI hote to avagAhameM gar3abar3a par3a sakatI thii| sazarIra AtmA bhI apratighAtI hai yaha bAta to anubhavasiddha hai| nizchidra loheke makAnase, jisameM vanake kivAr3a lage hoM aura vanalepa bhI jisameM kiyA gayA ho, marakara jIva kArmaNazarIra ke sAtha nikala jAtA hai| yaha kArmaNa zarIra mUrtimAn jJAnAvaraNAdi karmoMkA piMDa hai| taijasa zarora bhI isake sAtha sadA rahatA hai| maraNakAlameM ina donoM zarIroMke sAtha jIva vanamaya kamare se nikala jAtA hai aura usa kamare meM kahIM bhI cheda yA darAra nahIM pdd'tii| isI taraha sUkSma nigodiyAjI vAMkA zarIra bhI apratighAtI samajhanA caahie| pradezasaMhAravisarpAbhyAM pradIpavat // 16 // pradezoMke saMkoca aura vistArake kAraNa lokAkAzake samAna asaMkhyAta pradezavAlA bhI eka jIva pradIpakI taraha asaMkhyeya eka bhAga AdimeM raha jAtA hai|
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5/16 ] pA~cavA~ adhyAya 671 31-3 yadyapi AtmA svabhAvase amUrta hai para anAdikAlIna karmasambandhake kAraNa kati mUrtapaneko dhAraNa kiye hue hai| lokAkAza ke barAbara isake pradeza haiM, phira bhI kArmaNazarIrake kAraNa grahaNa kiye gaye zarIra meM hI sthita rahatA hai| sUkhe camar3e kI taraha pradezoM ke saMkoca ko saMhAra aura jalameM telakI taraha pradezoM ke phailAvako visarpa kahate haiM / ina kAraNoM se jIva asaMkhyeyabhAga Adi meM samA jAtA hai / jaise ki nirAvaraNa AkAzameM rakhe hue dIpakakA prakAza bahudezavyApI hone para bhI jaba vaha sakorA yA anya kisI AvaraNase Dha~ka diyA jAtA hai to meM hI sImita ho jAtA hai| saMhAra aura visarpa svabhAva hone para AtmAmeM dIpakakI taraha anityatvakA prasaMga denA jainoM ke lie dUpaNa nahIM hai, kyoMki unheM yaha iSTa hai ki AtmA kArmaNazarIra janya pradezasaMhAra aura visarparUpa paryAyakI dRSTise anitya hai hI / athavA saMkoca vikAsa hone para bhI dIpakarUpI dravyasAmAnyakI dRSTise nitya hai / ataH vaha bAdhAkArI dRSTAnta nahIM bana sakatA / 14 -7 prazna- pradIpAdikI taraha saMhAra aura visarpa honese saMsArI AtmAke ghaTAdikI taraha chedana bhedana aura pradezavizaraNa honA cAhie / isa taraha zUnyatAkA prasaMga prApta hotA hai / uttara - bandhakI dRSTise kArmaNa zarIra ke sAtha ekatva hone para bhI AtmA apane nijI amUrta svabhAvako nahIM chor3atA / lakSaNa bhedase unameM bheda hai hI / phira isa viSaya meM bhI anekAnta hI hai / anAdi pAriNAmika caitanya jIvadravyopayoga Adi dravyArthadRSTise na to pradezoM kA saMhAra yA visarpa hI hotA hai aura na usameM sAvayavapanA hI hai / hA~, pratiniyata sUkSma vAdara zarIrako utpanna karanevAle nirmANa nAmake udaya rUpa paryAyakI vivakSAse syAta pradezasaMhAra aura visarpa hai, isI taraha anAdi karmabandha rUpo paryAyArtha deza se sAvayavapanA bhI hai| kiMca, jisa padArtha ke avayava kAraNapUrvaka hote haiM arthAt kAraNoM se utpanna hote haiM usake avayavavizaraNase vinAza ho sakatA hai jaise ki aneka tantuoMse bane hue kapar3ekA tantuvizaraNase vinAza hotA hai / para AtmA ke pradeza anyadravyake saMghAtase utpanna nahIM hue haiM, ve akAraNapUrvaka haiN| jisa prakAra aNukA pradeza akAraNapUrvaka hai ataH vaha avayavavizleSase anityatAko prApta nahIM hotA kintu anya paramANuke saMyogase hI usameM anityatA AtI hai usI prakAra Atmapradeza anyadravyasaMghAta - pUrvaka nahIM haiM ataH pradezavAn honese sAvayava hokara bhI AtmA avayavavizleSase anityatAko nahIM prApta hotA, kevala gati Adi paryAyoMkI dRSTise hI anitya ho sakatA hai / isIlie AtmA ke pratyeka pradeza meM sukhAdiguNoMkI vizeSAbhivyakti nahIM dekhI jAtI / anyadravyasaMghAtase sAvayava bane hue paTAdidravyoM meM hI pratipradeza rUpAdiguNoMkI vizeSatA dekhI jAtI hai / yadi AtmAke pradeza bhI anyadravya saMghAta pUrvaka hote to pratipradeza sukhAdiguNoMkI vizeSatA rahatI aura isa taraha eka hI zarIra meM bahuta AtmAoMkA prasaMga prApta hotA / jaise paramANumeM eka samaya meM eka jAtIya hI zukla Adi guNa hotA hai usI taraha AtmAmeM bhI ekajAtIya hI sukhAdi eka kAlameM ho sakate haiN| ataH yaha AzaMkA bhI nirmUla ho jAtI hai ki- "saradI aura garamIkA asara camar3e para par3atA hai AkAza para nahIM / yadi AtmA camar3ekI taraha hai to anitya ho jAyagA aura AkAza kI taraha hai| samasta puNya pApAdi kriyAe~ niSphala ho jAyagI / " kyoMki yaha kahA jA cukA hai ki- dravyadRSTise nitya hone para bhI AtmA paryAyadRSTi se anitya hai / 68- 9. cU~ki saMsArI AtmA kArmaNazarIra ke anusAra choTe bar3e sthUla zarIrako grahaNa karatA hai aura sabase choTA zarIra aMgulake asaMkhyeya bhAga pramANa hai ataH AtmAkA pulakI taraha eka pradeza Adi meM avagAha nahIM ho sakatA / yadyapi mukta jIvoMke vartamAna zarIra nahIM hai. phira bhI unake AtmapradezoMkI racanA antimazarIra se kucha kama AkAra meM raha jAtI hai, na to
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 672 tattvArthavArtika- hindI-sAra [ 5 / 17 ghaTatI hai aura na bar3hatI haiM kyoMki mukta avasthA meM saMddAra aura visarpakA kAraNa karma hI nahIM hai | ataH mukta AtmAoMkI pugalakI taraha eka pradeza Adi meM vRtti nahIM mAnI jA sktii| 10. prazna - jisa deza meM dharma dravya hai usI deza meM adharma aura AkAzAdi, jo dharma kA AkAra hai vahI adharma Adi dravyoMkA, kAla bhI sabakA eka jaisA hI hai, sparzana bhI sabhIkA barAbara hai, kevala jJAnIke jJAnake viSaya bhI saba samAna rUpase hote haiM, isI taraha arUpatva dravyatva aura jJeyatva AdikI dRSTi se koI vizeSatA na honese dharmAdi dravyoMko eka hI mAnanA cAhie ? uttara- jisa kAraNa Apane dharmAdi dravyoM meM ekatvakA prazna kiyA hai usI kAraNa unakI bhinnatA svayaM siddha hai / jaba ve bhinna bhinna haiM tabhI to unameM amuka dRSTiyoM se heast sambhAvanA kI gaI hai / yadi ye eka hote to yaha prazna hI nahIM utthtaa| jisa taraha rUpa rasa Adi meM tulyadezakAlatva Adi honepara bhI apane apane viziSTa lakSaNake honese anekatA hai usI taraha dharmAdi dravyoM meM bhI lakSaNabhedase anekatA hai / Age unhIM lakSaNoMko kahate haiMgatisthityupagraha dharmAdharmayorupakAraH // 17 // gati aura sthiti kramazaH dharma aura adharma ke upakAra haiM / athavA, prazna - pudgalAdikA eka pradeza AdimeM jo avagAha batAyA hai vaha to samajha meM AtA hai para dharma aura adharma ke jIvakI taraha asaMkhyAta pradeza honepara bhI inakI lokavyApitA niryuktika hai, vaha samajha meM nahIM AtI / uttara - jaise jala machalIke tairanemeM upakAraka hai, jalake abhAva meM machalIkA tairanA sambhava nahIM hai usI taraha jIva aura pudgaloMkI svAbhAvika aura prAyogika gati aura sthiti meM dharma aura adharmaM sahAyaka hote haiN| cU~ki samasta lokameM jIva aura pudgaloM kI gati aura sthiti hotI hai ataH upakAraka kAraNoM ko bhI sarvagata hI honA cAhie / 1-3. bAhya aura Abhyantara kAraNoMse pariNamana karanevAle dravyako dezAntara meM prApta karanevAlI paryAya gati kahalAtI hai / svadeza se apracyutiko sthiti kahate haiM / upagraha arthAt, anugraha, dravyoM kI zaktikA AvirbhAva karane meM kAraNa honA / 94 - 9. 'gatisthityupagrahau' yahA~ aneka bigrahoM kI saMbhAvanA honepara bhI 'gatisthitA eva upagrahau' yaha samAnAdhikaraNa vRtti samajhanI cAhie, tabhI dvivacanakI sArthakatA hai / inameM 'upagRhyete iti upagrahau' isa taraha karmasAdhanakRta sAmAnAdhikaraNya hai / yadi bahubrIhi samAsa hotA to 'gatisthityupau dharmAdharmau' aisA prayoga hotA / yadi SaSThI tatpuruSa hotA to uttara padArtha kI pradhAnatA hone se 'gatisthityupagrahaH' aisA ekavacanAnta prayoga honA cAhie thA / 10. 'dharmAdharmayoH' yaha kartRnirdeza hai arthAt ye upakAra kriyAke karttA haiM / $ 11-13. prazna - yadi upakAra zabdako 'upakaraNamupakAraH' aisA bhAvasAdhana mAnA jAtA hai to 'dharmAdharma yorupagrahau' isa pada se sAmAnAdhikaraNya nahIM ho sakegA; kyoMki upakAra kartRstha kriyA honese dharma adharma meM rahegI tathA upagRhyamANa gati aura sthiti jIva aura pudgalameM rahate haiM / yadi karmasAdhana mAnate haiM to 'upagRhau' kI taraha 'upakAra' aisA dvivacana prayoga honA cAhie / uttara - jaise 'sAdhoH kAryaM tapaHzrute' yahA~ sAmAnyakI apekSA kAryazabdameM ekavacana kA prayoga hai, vaha pIche bhI apane upAtta vacanako nahIM chor3atA, usI taraha upakAra zabda bhI sAmAnyakI apekSA upAtta - ekavacana honese apane gRhIta vacanako nahIM chor3atA / S 14-15 athavA, 'upagrahaNamupagrahaH' yaha bhAvasAdhana prayoga hai, isI taraha upakAra zabda bhI / taba yahA~ 'gati sthityo rupa hau' yaha SaSThIsamAsa mAna lenA caahie| 'upagrahau' meM dvivacana kA prayoga yathAkrama pratipattike lie hai / yadi ekavacana rahatA to jaise eka pRthivI azva AdikI gati aura sthiti donoMmeM upakAraka hotI hai usI taraha dharma aura adharma donoM gati aura sthiti
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / 17] pA~cavA~ adhyAya 673 donoM hI kArya karate haiM yaha arthabodha hotaa| isase kisI ekakI vyarthatA nahIM ho sakatI kyoMki ekahI kArya aneka kAraNoMse utpanna huA dekhA jAtA hai| ataH isa aniSTa prasaMgake nivAraNake lie 'upagrahau' aisA dvivacana diyA hai / tAtparya yaha ki svayaM gatipariNata jIva aura pudgaloMke gati rUpa upagrahake lie dharmadravya aura svayaM sthiti rUpase pariNata nIva aura pudgaloMkI sthitike lie adharma dravyakI AvazyakatA hai| samasta lokAkAzameM ina prayojanoMkI siddhike lie inheM sarvagata mAnanA atyAvazyaka hai| 16-19. prazna-jaba 'upakAra se hI kAma cala jAtA hai taba 'upagraho' vacana nirarthaka hai| 'dharmAdharmayorupakAraH' itanA laghusUtra banA denA caahie| jaise yaSTi-lAThI calate hae andhekI upakAraka hai use preraNA nahIM karatI usI taraha dharmAdiko bhI upakAraka kahanese unameM preraka kartRtva nahIM A sktaa| yadi preraka kartRtva iSTa hotA to spaSTa hI 'gatisthitI dharmAdharmakRte' aisA sUtra banA dete / ataH upagraha vacana nirarthaka hai| uttara-'AtmAke gatipariNAmameM nimitta honA dharma dravyakA upakAra hai tathA pudgaloMkI sthitimeM nimitta honA adharma dravyakA upakAra hai| isa aniSTa yathAkrama pratItikI nivRttike lie 'upagraha' vacana spaSTapratItike lie diyA gayA hai| vyAkhyAnase vizeSa pratipatti karanemeM nirarthaka gaurava hotA, ataH saralatAse iSTa arthabodhake lie 'upagrahau' padakA de denA acchA hI huaa| 620-23. prazna-AkAza sarvagata hai aura usameM suSiratA bhI hai ataH gati aura sthiti mpa upagraha bhI AkAzake hI mAna lene cAhie ? uttara-AkAza dharmAdharmAdi sabhIkA AdhAra hai| jaise nagarake bane hue makAnoMkA nagara AdhAra hai usI taraha dharmAdi pA~ca dravyoMkA AkAza AdhAra hai| jaba AkAzakA eka 'avagAhadAna' upakAra sunizcita hai taba usake anya upakAra nahIM mAne jA sakate anyathA jala aura agnike dravatA aura upaNatA guNa pRthvIke bhI mAna lenA caahie| yadi AkAza hI gati aura sthitimeM upakAraka ho to alokAkAzameM bhI jIva pudaloMkI gati aura sthiti honI caahie| isa taraha loka aura alokakA vibhAga hI samApta ho jAtA hai| lokase bhinna aloka to honA hI cAhie, kyoMki vaha 'abrAhmaNa' kI taraha nabhyukta sArthaka pada hai| jisa prakAra machalIkI gati jalameM hotI hai, jalake abhAvameM jamInapara nahIM hotI AkAza kI maujUdagI rahanepara bhI, usI taraha AkAzake rahanepara bhI dharmAdharmake honepara hI jIva aura pudalakI gati aura sthiti hotI hai| dharma aura adharma gati aura sthitike sAdhAraNa kAraNa hai avakAzadAnameM AkAzakI taraha / jaise bhUmi Adi AdhAroMke vidyamAna rahanepara bhI avagAhaka sAdhAraNa kAraNa AkAza mAnA jAtA hai usI taraha machalI Adike lie jala Adi bAhya nimitta rahenapara bhI sAdhAraNa kAraNa dharma aura adharma dravya mAnanA hI caahie| 624. yadi eka dravyakA dharma dUsare dravyameM mAnakara anya dravyoMkA lopa kiyA jAtA hai aura isI paddhatise sarva vyApaka AkAzako hI gati aura sthitimeM nimitta mAnakara dharma aura adharma dravyakA abhAva kiyA jAtA hai to sabhI matavAdiyoMke yahA~ siddhAntavirodha dUpaNa AyagA kyoMki sabhIne aneka vyApaka dravya mAne haiN| vaizapika AkAza kAla dizA aura AtmA ina cAra dravyoM ko vibhu-vyApaka mAnate haiN| unake yahA~ 'yaha isase pUrva yA pazcimameM hai' yaha dizAnimittaka vyavahAra aura 'yaha jeThA hai yaha laghu' yaha kAlanimittaka parApara vyavahAra AkAzase hI ho jAyagA; dizA aura kAlake mAnanekI AvazyakatA nahIM hai| isI taraha aneka vyApaka AtmAe~ mAnanA nirarthaka hai, unheM eka hI AtmAse upAdhibhedase saba kArya cala jAyagA / ataH zAstrameM pratiniyata buddhi sukha duHkha icchA dvaSa prayatna dharma adharma aura saMskAra Adi guNoMkA kAraNa tathA zAstra balase aneka AtmAoMkA mAnanA nirarthaka ho jaaygaa| sAMkhya sattva raja aura
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 674 tattvArthavArtika-hindI-sAra [5 / 17 aura tama ye tIna guNa mAnate haiN| tInoM vyApaka haiN| yadi AkAzase hI dharmAdharmakA kArya liyA jAtA hai to sattva guNoMse hI prasAda aura lAvavakI taraha rajoguNake zoSa aura tApa tathA tamo guNake AvaraNa aura sAdana rUpa kArya ho jAne caahie| isa taraha zeSa guNoMkA mAnanA nirarthaka hai| isItaraha sabhI AtmAoMmeM eka caitanyarUpatA samAna hai ataH eka hI AtmA mAnanA cAhie, ananta nhiiN| bauddha rUpa vedanA saMjJA saMskAra aura vijJAna ye pA~ca skandha mAnate haiN| yadi ekameM hI anyake dharma mAne jA~ya to vijJAnake binA anya skandhoMkI pratIti ho nahIM sakatI ataH kevala eka vijJAnaskandha 'mAnanA caahie| usIse rUpAdi skandhoMke rUpaNa, anubhavana, zabdaprayoga aura saMskAra ye kArya ho jaayeNge| isI taraha zepaskandhoMkI nivRtti honepara nirAlambana vijJAnakI bhI sthiti nahIM raha sktii| ataH usakA bhI abhAva ho jAnese sarvazanyatA hI hAtha raha jaaygii| ataH vyApaka honepara bhI AkAzameM hI dharma aura adharmakI gati aura sthitimeM nimitta hone rUpa yogyatA nahIM mAno jA sktii| 25-27. jisa prakAra svayaM gatimeM samartha la~gar3eko calate samaya lAThI sahArA detI hai athavA jaise svataH darzanasamartha netra ke lie dIpaka sahArA detA hai, na to lAThI gatikI kI hai aura na vaha preraNA detI hai, dIpaka bhI asamartha ke darzanazakti utpanna nahIM karatA / yadi asamarthIko bhI gati yA darzanazaktike ye kartA ho to mUJchita supupta aura jAnyandhoMkA bhI gati aura darzana honA cAhie / usI taraha svayaM gati aura sthitimeM pariNata jIva aura puloMko dharma aura adharma gati aura sthitima upakAraka hote haiM, preraka nahIM. ataH eka sAtha gati aura sthiti kA prasaMga nahIM hotA aura na gati aura sthitikA paraspara pratibandha hii| yadi ye kartA hota to hI gatike samaya sthiti aura sthitike samaya gatikA prasaMga hokara paraspara prativandha hotaa| kahIM-kahIM para jala jaise vAhya kAraNa na rahanepara bhI prakRSTa gati pariNAma honase dharmadravyake nimitta mAtrase gati dekhI jAtI hai jaisa pakSIkI gati / isI taraha anya dravyoMkI bhI gati aura sthiti samajha lenI cAhie / pakSiyoMke gamanameM AkAzako nimitta mAnanA ucita nahIM, kyoMki AkAza kA kArya to avagAhadAna hai| 28. phira yaha koI ekAntika niyama nahIM hai ki sabhI A~khavAle bAhA prakAzakI sahAyatA leM hii| vyAtra billI Adiko vAhya prakAzakI AvazyakatA nahIM bhI rhtii| manuSya AdimeM svataH vaisI darzana zakti nahIM hai ataH vAdya AlokaH apekSita hotA hai / jaise yaha koI niyama nahIM hai ki sabhI calanevAle lAThIkA mahAga lene hI hoN| usI taraha jIva aura pudgaloMko sarvatra bAhya kAraNoMkI madada ke binA bhI kevala dharma aura adharma dravyake upagraha se gati aura aura sthiti hotI rahatI hai| kinhIMko mAtra dharmAdhamAdina aura kinhIMko dhamAdharmAdike sAtha anya vAhya kAraNAMkI bhI upekSA hotI hai| 25-31. dharma aura adharmakI anupalabdhi hAnema kharavipANakI taraha abhAva nahIM kiyA jA sakatA anyathA apane tIrthaMkara puNya pApa paraloka Adi sabhI padArthAMkA abhAva ho jAyagA / anupalAdha asiddha bhI haiM kyAMki bhagavAna arhanta sarvajJaka dvArA praNIta Agamasa dharma aura adharma dravyakI upalabdhi hotI hI hai| anumAnase bhI gati aura sthitike sAdhAraNa nimittake rUpameM unakI upalabdhi hotI hai / jisa kAraNa dharma aura adharma apratyakSa-atIndriya haiM isIlie vivAda hai ki inakI khara vipANakI taraha amattva honese anupalabdhi hai athavA paramANa AkAza AdikI taraha atIndriya hAnase anupalabdhi hai ? jisa kAraNa vivAda hai usIse abhAvakA nizcaya nahIM kiyA jA sktaa| 32-34. akele mRtpiDama ghar3A utpanna nahIM hotA, usake lie kumhAra cakra-cIvara
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / 17] pA~cavA~ adhyAya Adi aneka bAhya kAraNa apekSita hote haiM usI taraha pakSI AdikI gati aura sthiti bhI aneka bAhya kAraNoMkI apekSA karatI haiM / inameM sabakI gati aura sthiti ke lie sAdhAraNa kAraNa kramazaH dharma aura adharma hote haiM / isa taraha anumAnase dharma aura adharma prasiddha haiN| kAraNoMkA saMsarga hI kAryotpAdaka hotA hai na ki jina kinhI padArthoMkA sNsrg| ataH prativiziSTa tantu jalAhA turI Adike saMsargase paTakI utpattikI taraha gati aura sthitike sAdhAraNa kAraNa-dharma aura adharmake sAtha hI anya kAraNoMkA saMsarga kAryakArI ho sakatA hai / saMsarga bhI aneka kAraNoMkA hI hotA hai ekakA nahIM / bahuta kAraNoMkA saMsarga bhI kAraNabhedase bhinna-bhinna hI hai, ataH aneka kAraNoMse kAryotpatti hotI hai yahI pakSa sthira rahatA hai| 35.-- yadi yaha niyama banAyA jAya ki 'jo jo padArtha pratyakSase upalabdha na hoM unakA abhAva hai' to sabhI vAdiyoMko svasiddhAntavirodha doSa hotA hai; kyoMki prAyaH sabhI vAdI apratyakSa padArthIko svIkAra karate hI haiN| bauddha mAnate haiM ki pratyeka rUpaparamANu atIndriya haiM, aneka paramANuoMkA samudAya indriya grAhya hotA hai| citta aura caitasika vikalpa atIndriya haiM / sAMkhya mAnate haiM ki kAryarUpa vyakta pradhAnake vikAra pRthivI Adi pratyakSa haiM parantu sattvaraja aura tasa ye kAraNabhUta guNa tathA paramAtmA apratyakSa hai| vaizeSikakA kahanA hai ki-mahattva anekadravyatva aura udbhUtarUpa honese hI rUpakI upalabdhi hotI hai| ataH aneka paramANuoMke samudAyase utpanna sthUla pRthivo Adi aura usI meM samavAyase rahanevAle rUpAdi saMkhyA parimANa saMyoga vibhAga Adi guNa pratyakSa hote haiM tathA paramANu AkAza Adi apratyakSa haiN| yadi lAThI Adi kAraNoMkI taraha dharma aura adharmakA upalabdhi nahIM honese abhAva mAnA jAtA hai to vijJAna Adi, sattva Adi tathA paramANu AdikA bhI abhAva mAnanA pdd'egaa| isa taraha sabhI matavAdiyoMko svasiddhAntavirodha dUpaNa hotA hai / yadi paramANu AdikA kArya se anumAna kiyA jAtA hai to dharma aura adharmakA bhI anumAna bhAnane meM kyA virodha hai ? jaise tumhAre hI jIvana maraNa sukha duHkha lAbhAlAbha Adi paryAyoMkA jo ki manuSyamAtrako atIndriya honese manuSyamAtrake pratyakSa nahIM haiM, para sarvajJake dvArA unakA sAkSAtkAra honase astitva siddha hai usI taraha tumhAre pramANake aviSaya bhI dharma aura adharmakA astitva sarvajJa-pratyakSa honese siddha hI hai| 36. prazna-jisa prakAra jJAnAdi AtmapariNAma aura dadhi Adi pudalapariNAmAMkI utpatti parasparAzrita hai| isake lie kisI dharma aura adharma jaise atIndriya dravyakI AvazyakatA nahIM hai usI taraha jIva aura pudgaloMkI gati aura sthitike lie bhI unakI AvaiyakatA nahIM hai ? uttara-jJAnAdi paryAyoMkI utpattike lie bhI 'kAla' nAmaka sAdhAraNa vAhya kAraNakI AvazyakatA hai usI taraha gati aura sthitike lie sAdhAraNa bAhya kAraNa-dharma aura adharma honA hI caahie| 37-40 prazna-adRSTa AtmAkA guNa hai, isIke nimittase sukha duHkharUpa phala tathA unake sAdhana juTate haiN| vaizeSika sUtra meM kahA bhI hai ki-"agnikA UparakI ora jalanA, vAyakA tirachA vahanA, paramANu aura manakI Adya kriyA, ye sava adRSTase hote haiN| upasarpaNa apasarpaNa vAtapittasaMyoga aura zarIrAntarase saMyoga Adi sabhI aSTakRta haiN|" isI adRSTase gati aura sthiti ho jAyagI ? uttara-pudala dravyoMmeM acetana honese adRSTa nahIM pAyA jAtA, ataH yadi gati aura sthitiko adRSyahetuka mAnA jAtA hai to pudgaloMmeM gati aura sthiti nahIM ho skeNgii| yaha samAdhAna bhI ucita nahIM hai ki-'jo ghaTAdi pudgala jisa AtmAkA upakAra kareMge usa AtmAke adRSTase una pudgaloMmeM gati aura sthiti ho jAyagI' kyoMki anya dravyakA dharma anya dravyameM kriyA nahIM karA sktaa| yaha hama pahile hI batA Aye haiM ki jo svAzrayameM kriyAko utpanna nahIM karatA vaha anya dravyoMmeM kriyA utpanna nahIM kara sakatA / yadi adRSTahetuka "32
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtika-hindI-sAra [5 / 18 gati aura sthiti mAnI jAtI hai to jina mukta jIvoMkA adRSTa-puNyapApa naSTa ho gayA hai unake svAbhAvika gati aura sthiti nahIM ho sakeMgI, para hotI avazya haiN| 41-42. amUrta honese dharma aura adharma dravyameM gatihetutva aura sthitihetutvakA abhAva nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki amUrta ke kAryahetutva na honekA koI dRSTAnta nahIM miltaa| ulaTe AkAza Adi amUrta padArtha svakAryakArI dekhe hI jAte haiN| AkAza amUrta hokara saba dravyoMke avagAhameM nimitta hotA hai| amUrta pradhAna mahAn ahaMkAra Adi vikAra rUpase pariNata hokara puruSake bhogameM nimitta hotA hai| amUrta vijJAna nAma rUpakI utpattikA kAraNa hotA hai| 'nAma rUpa vijJAnanimittaka haiM' yaha bauddhoMkA siddhAnta hai| adRSTa amUrta hokara bhI puruSake upabhogasAdhanoMmeM nimitta hotA hI hai / isI taraha amUrta dharma aura adharma bhI gati aura sthitimeM sAdhAraNa nimitta ho jaayge| AkAzasyAvagAhaH // 18 // avagAha denA AkAzakA upakAra hai| 1. avagAha zabda bhAvasAdhana hai| 62. 'dharma aura adharma AkAzameM rahate haiN| yaha aupacArika prayoga hai, yaha 'haMsa jalako avagAhana karatA hai| isakI taraha mukhya prayoga nahIM hai| mukhya AdhArAdheyabhAvameM AdhAra aura AdheyameM paurvAparya hotA hai aura yaha pahile hai isa prakArakA sAditva hotA hai kintu yahA~ samasta lokAkAzameM dharma aura adharmakI vyApti hai ataH 'lokAkAzameM avagAha hai| yaha prayoga ho jAtA hai / jaise ki gamanakriyA na honepara bhI sarvatra vyApti honeke kAraNa AkAzako sarvagata kaha dete haiN| 3-4. prazna-kuNDa aura bera Adi pRthasiddha padArthoM meM hI AdhArAdheya bhAva dekhA jAtA hai| para ye dharma adharma AkAza Adi to ayatasiddha (pRthakasiddha nahIM) haiM kyoMki inameM aprAptipUrvaka prApti nahIM hai ? uttara-ayutasiddha padArthoM meM bhI AdhArAdheyabhAva dekhA jAtA hai jaise ki 'hAthameM rekhA' yahA~para, usI taraha lokAkAzameM dharma aura adharma haiM yaha vyavahAra bhI bana jaaygaa| athavA, jaise 'IzvarameM aizvarya hai' yahA~ ayutasiddhameM bhI AdhArAdheyabhAva dekhA gayA hai usI taraha dharma adharma aura AkAzameM bhI samajha lenA caahie| 5. dharmAdharmAdike anAdisambandha aura ayutasiddhatvake viSayameM anekAnta hai-paryAyArthikanayakI gauNatA aura dravyArthikakI mukhyatA honepara vyaya aura udaya nahIM hotA ataH ye syAt ayutasiddha aura anAdisambaddha haiM tathA paryAyArthikakI mukhyatA aura dravyArthikakI gauNatAmeM sAdisambaddha aura yutasiddha haiM kyoMki paryAyoMkA utpAda aura vyaya hotA rahatA hai| 6. jIva aura pudgala 'haMsa jalakA avagAhana karatA hai' isakI taraha mukhya rUpase avagAha prApta karate haiM kyoMki ye kriyAvAna haiN| 7-9. AkAzameM avakAzadAnakI zakti honepara bhI sthUla padArtha parasparameM TakarA jAte haiM, eka dUsareke pratighAtI hote haiN| ina vana patthara dIvAla Adi sthUla padArthoM meM pratighAta honese AkAzake avakAzadAnameM koI kamI nahIM aatii| sUkSmapadArtha to eka dUsareke bhItara bhI praveza kara sakate haiM / sUkSma padArthoMke paraspara avakAza denepara bhI AkAzake avagAhadAna lakSaNameM koI kamI nahIM AtI, kyoMki bhUmi Adi azva Adike AdhAra ho bhI jAya~ kintu samasta padArthoMko avagAha denA AkAzakI hI vizeSatA hai| alokAkAzameM yadyapi avagAhI padArtha nahIM hai phira bhI AkAzakA 'avagAhadAna' svabhAva vahA~ bhI maujUda hai hI jaise ki jalameM ava. gAhana karanevAle haMsa Adike abhAvameM bhI 'avagAha denA' svabhAva banA rahatA hai|
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / 19] pA~cavA~ adhyAya .. 10. prazna-AkAzakA kharaviSANakI taraha abhAva hai kyoMki vaha utpanna nahIM huA hai ? uttara-AkAzako anutpanna kahanA asiddha hai, kyoMki dravyArthikakI gauNatA aura paryAyArthikakI mukhyatA honepara agurulaghu guNoMkI vRddhi aura hAnike nimittase svapratyaya utpAdavyaya aura avagAhaka jIvapudgaloM ke pariNamanake anusAra parapratyaya utpAda-vyaya AkAzameM hote hI rahate haiN| jaise ki antima samayameM asarvajJatAkA vinAza hokara kisI manuSyako sarvajJatA utpanna huI to jo AkAza pahile anupalabhya thA vahI pIche sarvajJako upalabhya ho gayA, ataH AkAza bhI anupalabhyatvena vinaSTa hokara upalabhyatvena utpanna huaa| isa taraha usameM parapratyaya bhI utpAdavinAza hote rahate haiM / 'kharaviSANa' bhI jJAna aura zabda rUpase utpanna hotA hai tathA astitvameM bhI hai, ataH dRSTAnta sAdhyasAdhana ubhayadharmase zUnya hai| koI jIva jo pahile khara thA, marakara gau utpanna huA aura usake sIMga nikala aaye| aisI dazAmeM eka jIvakI apekSA artharUpase bhI 'khara-viSANa' prayoga ho hI jAtA hai| ataH AkAzakA abhAva nahIM kiyA jA sktaa| 11. AkAza AvaraNAbhAva mAtra nahIM hai kintu vastubhUta hai| jaise ki nAma aura vedanA Adi amUrta honese anAvaraNa rUpa hokara bhI sat haiM usI taraha AkAza bhii|| 12. zabda paudgalika hai, AkAzakA guNa nahIM hai, ataH zavdaguNake dvArA guNIbhUta AkAzakA anumAna karanA ucita nahIM hai, kintu avagAhake dvArA hI vaha anumita hotA hai| ataH yaha kahanA ayuktika hai ki-"zabda AkAzakA guNa hai, vaha vAyuke avighAta Adi bAhya nimittoMse utpanna hotA hai, indriyapratyakSa hai, guNa hai, anya dravyoMmeM nahIM pAyA jAtA, nirAdhAra guNa raha nahIM sakate ataH apane AdhArabhUta guNI AkAzakA anumAna karAtA hai|" 13. sAMkhyakA AkAzako pradhAnakA vikAra mAnanA bhI ThIka nahIM hai kyoMki nitya niSkriya ananta pradhAnake AtmAkI taraha vikAra hI nahIM ho sakatA, na usakA AvirbhAva hI ho sakatA hai aura na tirobhAva hii| "pradhAnako sattva raja aura tama ina tIna guNoMko sAmya" avasthA rUpa mAnA hai| usameM utpAdaka svabhAvatA hai isIke vikAra mahAn Adi hote haiM AkAza bhI usIkA vikAra hai" yaha kathana bhI ayukta hai, kyoMki jisa prakAra ghar3A pradhAnakA vikAra hokara anitya mUrta aura asarvagata hai usI taraha AkAzako bhI honA cAhie yA phira AkAzakI taraha ghaTako nitya amUrta aura sarvagata honA cAhie / eka kAraNase do paraspara atyantavirodhI vikAra nahIM ho skte| pudgaloMkA upakAra zarIravAGmanaHprANApAnAH pudgalAnAm // 19 // zarIra vacana, mana aura zvAsocchavAsa pudgalake upakAra haiN| 1-2, 9-11. zarIrake honepara hI vacana AdikI pravRtti hotI hai ata zarIrakA sarva prathama grahaNa kiyA hai| usake bAda vacanakA grahaNa kiyA hai kyoMki vacana hI purupako hitameM pravRtti karAte haiN| isake bAda manakA grahaNa kiyA hai kyoMki jinake zarIra aura vacana hotA hai unhIMke mana hotA hai / antameM zvAsocchavAsakA grahaNa kiyA hai kyoMki ye sabhI saMsArI jIvoMke pAyA jAtA hai| ye saba pudgala dravyake lakSaNa nahIM haiM kintu upakAra haiM / lakSaNa to Age batAyA jaaygaa| 63-8. prazna-cakSu Adi indriyA~ bhI AtmAko upakAraka haiM ataH unakA bhI grahaNa karanA cAhie ? uttara-Ageke sUtra meM 'ca' zabda denevAle haiM, usase sabho iTakA samuccaya ho jaaygaa| 'cakSu Adi indriyA~ Atma-pradezarUpa haiM ataH unakA yahA~ grahaNa nahIM kiyA hai| yaha samAdhAna ThIka nahIM hai kyoMki aMgopAMga nAmakarmake udayase racI gaI dravyendriyA~ paugAlika haiN|
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 678 tattvArthavArtika-hindI-sAra aura yadi jJAnAvaraNa aura vIryAntarAyake kSayopazamako cetanAtmaka honese cakSu AdibhAva indriyoMkA yahA~ agrahaNa hai to bhAvamana bhI cetana hai, ataH usakA grahaNa nahIM honA cAhie thaa| yaha tarka bhI ThIka nahIM hai ki 'cU~ki mana cakSurAdi indriyoMkI taraha avasthita nahIM hai anavasthita hai, jaise cakSurAdi indriyoMke Atmapradeza niyatadezameM avasthita haiM usa taraha manake nahIM hai isalie use anindriya bhI kahate haiM, aura isIlie usakA pRthaka agrahaNa kiyA gayA hai| kyoMki anavasthita hone para bhI vaha kSayopazamanimittaka to hai hii| jahA~-jahA~ upayoga hotA hai vahA~ vahA~ ke aMgulake asaMkhyAtabhAga pramANa Atmapradeza manake rUpase pariNata ho jAte haiN| isI taraha yadi AtmapariNAma honese cakSurAdikA yahA~ agrahaNa kiyA hai to vacanakA bhI grahaNa nahIM karanA cAhie, kyoMki vacana bhI jJAnAvaraNa aura vIryAntarAyake kSayopazamase hote haiN| yadi kaho ki dravyavacana jo ki bAhara nikalate haiM, paugalika haiM, ataH unake saMgrahake lie vacanakA grahaNa hai to dravyendriya bhI podgalika haiM, ataH unakA saMgraha 'ca' zabdase karanA hI cAhie / 12. prazna-dharmAdi dravya cU~ki apratyakSa haiM ataH gatyupagraha AdikA varNana karanA ucita hai para pudgala to pratyakSa hai, usake upakAra varNana karanese kyA lAbha ? yaha to aisA hI hai jaise koI kahe ki sUrya pUrva meM udita hotA hai pazcimameM DUbatA hai, gur3a mIThA hai aadi| uttarakucha pudgala bhI apratyakSa hote haiM / audArika vaikriyika AhAraka taijasa aura kArmaNa ye zarIra karma mUlataH sUkSma honese apratyakSa haiM, unake udayase bane hue audArikAdi kucha sthUla zarIra pratyakSa haiM kucha apratyakSa haiM / mana bhI apratyakSa hai| vacana aura zvAsocchAsa kucha pratyakSa haiM kucha apratyakSa / ataH pudgalAke upakAroMkA spaSTa vivecana karaneke lie zarIrAdikA upadeza kiyA hai| 13-14. zarIroM kA varNana kiyA jA cukA hai| kArmaNa zarIra anAkAra hokara bhI cUMki mUrtimAna pudgaloMke sambandhase apanA phala detA hai, ataH vaha paudgalika hai / jaise dhAnya pAnI dhUpa Adi mUrtimAna pudgaloMke sambandhase pakatA hai ata eva paudgalika hai usI taraha gur3a-kaMTaka Adi mUrtimAn pudgala dravyoMke sambandhase kamAMkA vipAka hotA hai, ataH ya podgalika hai / koI bhI amUrta padArtha mUrtimAna padArthake sambandhase nahIM pktaa| 15--17. vacana do prakArake haiM-dravyavacana aura bhaavvcn| donoM hI paugalika haiN| bhAvavacana vIryAntarAya aura mati zrutajJAnAvaraNake kSayopazama tathA aMgopAMga nAmakarmake udayake nimittase hote haiM ataH pudalake kArya honese nimittakI apekSA paudgalika haiN| yadi ukta kSayopazama Adi na ho to bhAvavacana ho hI nahIM skte| bhAvavacanakI sAmarthyavAle AtmAke dvAga jo pudgala tAlu Adike dvArA vacanarUpase pariNata hote haiM vaha dravyavacana hai| yaha bhI paugalika hai kyoMki zrIvandri yakA viSaya hotA hai| jisa prakAra bijalI eka bAra camakakara phira naSTa ho jAtI hai aura A~khoMse nahIM dikhAI detI usI taraha eka bAra sune gaye vacana vizIrNa ho jAnese phira ve hI dubArA nahIM sunAI dete / jaise prANendriyake dvArA grAhya gandhadravyameM avinAbhAvI rUpa rasa sparza Adi vidyamAna rahakara bhI sUkSma hAnese upalabdha nahIM hote usI prakAra zabda bhI cakSurAdi indriyoMse gRhIta nahIM hotaa| 18-19. 'zabda amUrta hai kyoMki vaha amUrta AkAzakA guNa hai' yaha pakSa ThIka nahIM hai| kyoMki mUrtimAnake dvArA grahaNa preraNA aura avarodha honese vaha paudgalika hai, mUrta hai| zabda mUrtimAna indriyake dvArA grAhya hotA hai| vAyuke dvAga rUIkI taraha eka sthAnase dUsare sthAnako prerita kiyA jAtA hai kyoMki viruddha dizAmeM sthita vyaktiko vaha sunAI detA hai / nala bila rikArDa AdimeM pAnIkI taraha zabda rokA bhI jAtA hai| amUrta padArtha meM ye saba bAteM nahIM hotI / zaGkAzrotra AkAza rUpa hai ataH amUrta ke dvArA amUrta zabdakA grahaNa ho jAtA hai| vAyuke dvArA zabda prarita nahIM hotA kyoMki zabda guNa hai aura guNameM kriyA nahIM hotI kintu saMyoga vibhAga
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / 19 ] pA~cavA~ adhyAya 679 aura zabda se zabdAntara utpanna ho jAte haiM ataH naye naye zabda utpanna hokara unakA grahaNa hotA hai / jahA~ vegavAn dravyakA abhighAta hotA hai vahA~ naye zabdoM kI utpatti nahIM hotI / jo zabdakA avarodha jaisA mAlUma hotA hai, vastutaH vaha avarodha nahIM hai kintu anya sparza vAna dravyakA abhighAta honese ekahI dizA meM zabda utpanna honese avarodha jaisA lagatA hai / ataH zabda amUrta ho hai / samAdhAna - ye doSa nahIM haiM / zrotrako AkAzamaya kahanA ucita nahIM hai kyoMki amUrta AkAza kAryAntarako utpanna karanekI zaktise rahita hai / adRTakI sahAyatAke sambandha meM yaha vicAranA hai ki yaha adRSTa AkAzakA saMskAra karatA hai yA AtmAkA athavA zarIra ke eka dezakA ? AkAzameM saMskAra to kara nahIM sakatA; kyoMki vaha amUrta hai, anya dravyakA guNa hai aura AkAzase usakA koI sambandha nahIM hai / zarIra se atyanta bhinna nitya aura niraMza AtmAmeM saMskAra utpanna nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki usameM saMskArase utpanna phala nahIM A sakatA / isI taraha zarIrake eka dezameM bhI usase saMskAra nahIM A sakatA kyoMki aTa anya dravyakA guNa hai aura usakA zarIrakhe koI sambandha nahIM hai / mUrtimAna taila Adi se zrotra atizaya dekhA jAtA hai tathA mUrtimAn kIla Adise usakA vinAza dekhA jAtA hai ataH zrotrako mUrta mAnanA hI samucita hai / 'sparzavAna dravyake abhighAtase zabdAntarakA utpanna na honA ho' yaha sUcita karatA hai ki zabda mUrta hai, kyoMki koI bhI amUrta padArtha mUrta ke dvArA abhighAtako prApta nahIM ho sakatA / isIlie mukhya rUpase zabdakA avarodha bhI bana jAtA hai / 1 jisa prakAra sUrya ke prakAzase abhibhUta honevAle tArA Adi mUrtika haiM usI taraha siMhakI dahAr3a hAthIkI ciMghAr3a aura bherI Adi ke ghoSase pakSI Adike manda zabdoM kA bhI abhibhava hAse ve mUrta haiM / kAMse ke bartana Adi meM par3e hue zabda zabdAntarako utpanna karate haiM / parvatakI guphAoM Adi se TakarAkara pratidhvani hotI hai| mUrtika madirAse indriyajJAnakA jo abhibhava dekhA jAtA hai vaha bho mUrta se mUrta kA hI abhibhava hai kyoMki kSAyopazamika jJAna indriyAdi puloM ke adhIna hone se paugalika haiM, anyathA AkAzakI taraha usakA abhibhava nahIM ho sakatA thA / isa taraha ukta hetuoM se zabda pugalakI paryAya siddha hotA hai / . 9 20. mana do prakArakA hai eka bhAvamana aura dUsarA dravyamana / bhAvamana labdhi aura upayogarUpa haiM / yaha pudgalanimittaka aura pudgalAvalambana honese paugalika hai / guNa-doSavicAra aura smaraNAdirUpa vyApAra meM tatpara AtmAke jJAnAvaraNa vIryAntarAyake kSayopazamako Alambana bananevAle yA sahAyaka jo pudgala zaktivizeSase yukta hokara mana rUpa se pariNata hote haiM ve dravyamana haiM / yaha paugalika hai hI / 321 - 23. jaise vIryAntarAya aura jJAnAvaraNake kSayopazamakI apekSAse AtmAke hI pradeza cakSu Adi indriyarUpase pariNamana karate haiM ataH AtmAse indriya bhinna nahIM hai aura indriyake naSTa ho jAnepara bhI AtmA naSTa nahIM hotA ataH indriya AtmAse bhinna hai usI taraha AtmAkA hI mana rUpase pariNamana honeke kAraNa mana AtmAse abhinna hai aura manakI nivRtti ho jAnepara bhI AtmAkI nivRtti nahIM hotI, ataH bhinna hai / mana koI sthAyI padArtha nahIM hai, kyoMki jo pudgala mana rUpase pariNata hue the unakI manarUpatA guNa doSa-vicAra aura smaraNAdi kArya kara lenepara anantara samaya meM naSTa ho jAtI hai, Age ve mana nahIM rahate / vaise dravyadRSTise mana bhI sthAyI hai aura paryAya dRSTise asthAyI / 924 - 26. vaizeSikakA mata hai ki mana eka svatantra dravya hai, vaha aNurUpa hai aura pratyeka AtmAse eka eka sambaddha hai / kahA bhI hai ki "eka sAtha AtmAke aneka prayatna nahIM hote aura na eka sAtha sabhI indriyajJAnoMkI utpatti hI dekhI jAtI hai ataH kramakA niyAmaka eka mana hai / " yaha mata ThIka nahIM hai, kyoM ki paramANumAtra honese usameM sAmarthyakA abhAva hai /
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtika-hindI-sAra [5 / 19 yaha vicAranA hai ki paramANumAtra mana jaba AtmA aura indriyase sambaddha hokara jJAnAdiko utpattimeM vyApAra karatA hai taba vaha AtmA aura indriyase sarvAtmanA sambaddha hotA hai yA eka deza se ? sarvAtmanA sambaddha nahIM bana sakatA; kyoMki aNurUpa mana yA to indriyase sarvAtmanA sambaddha ho sakatA hai yA phira AtmAse hI, donoMke sAtha pUrNarUpase yugapat sambandha nahIM ho sakatA / yadi eka dezase; to mana ke pradezabheda mAnanA hogA, para yaha aniSTa hai kyoMki manako paramANurUpa mAnA gayA hai| yadi AtmA manase sarvAtmanA sambandha karatA hai to yA to AsmAkI taraha manako vyApaka mAnanA hogA yA manakI taraha AtmAko annuruup| yadi AtA ekadezase manake sAtha saMyukta hotA hai to AtmAke pradeza mAnane hoNge| aisI dazAmeM AtmA mana indriya aura padArtha, AtmA mana aura padArtha tathA AtmA aura mana ina cAra tIna aura doke sannikarSase AtmAke kucha pradeza jJAnavAle hoMge tathA kucha pradeza jJAnAdirahita / jina pradezoM meM jJAnAdi nahIM hoMge, unakI AtmarUpatA nizcita nahIM ho sakaneke kAraNa AtmA sarvagata nahIM raha skegaa| isI taraha yadi mana indriyoMke sAtha sarvAtmanA sambaddha hotA hai to yA to bhanakI taraha indriyA~ aNurUpa ho jAya~gI yA phira indriyoM kI taraha mana aNurUpatA chor3akara kucha bar3A ho jaaygaa| eka dezase sambandha mAnanepara mana paramANurUpa nahIM raha pAyagA, usake aneka padeza ho jaayeNge| phira, Apake matameM guNa aura guNImeM bheda svIkAra kiyA gayA hai tathA mana nitya mAnA gayA hai ataH jaba usakA saMyoga aura vibhAgarUpame pariNamana hI nahIM ho sakatA, taba na to AtmAse saMyoga ho sakegA aura na indriyoMse hii| yadi manakA saMyoga aura vibhAga rUpase pariNamana hotA hai to nityatA nahIM rhtii| jaba mana acetana hai to use 'isa AtmA yA indriyase saMyukta honA cAhie isase nahIM' yaha viveka nahIM ho sakegA, isalie pratiniyata AtmAse usakA saMyoga nahIM bana skegaa| karmakA dRSTAnta to ucita nahIM hai kyoMki karbha purupake pari. NAmoMse anuraMjita honeke kAraNa - kathaJcit cetana hai, hA~ pudgala dravyakI adhise ho vaha acetana hai| mana paramANurUpa hai, ataH cakSu AdikA jo pradeza usase saMyukta hogA usIse arthavodha ho sakegA anya se nahIM para samasta cakSuke dvArA rUpajJAna dekhA jAtA hai ataH mana paramANurUpa nahIM hai / aNu manako AzusaMcArI mAnakara pUrI cakSu Adise sambandha mAnanA ucita nahIM hai, kyoM ki acetana manake buddhipUrvaka kriyA aura vyApti nahIM ho sktii| aSTakI praraNA : manakA iSTa dezameM AzubhramaNa mAnanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki kriyAvAn purupake dvArA prarita hokara hI alAtacakra Adi zIghra gatise sarvatra golAkArameM upalabdha hotA hai, parantu adRSTa nAmaka guNa to svayaM kriyArahita hai, vaha kaise anyatra kriyA karA sakegA ? 27-29 mana aura AtmAkA anAdi sambandha mAnanaH ucita nahIM hai| kyoMki mana aura AtmAkA saMyoga sambandha hai| Apake matase to aprAptipUrvaka prAptiko saMyoga kahate haiN| ataH inakA anAdisambandha nahIM bana sktaa| jaina dRSTise to mana bhAyopazamika hai, ataH usakI anAditA ho hI nahIM sktii| yadi mana anAdisambandhI hotA to usakA parityAga nahIM honA cAhie thaa| jIva aura karmakA anAdi sambandha honepara bhI karmakA parityAga isalie ho jAtA hai ki karma bandhasantatikI dRSTise anAdi hokara bhI cUMki mithyAdarzana Adi kAraNoMse usa usa samayameM ba~dhate rahate haiM, sAdibandhI bhI hai-ataH jaba samyagdarzana Adi rUpase pariNamana hotA hai taba unakA sambandha chUTa jAtA hai, para manameM aisI bAta nahIM hai| 630-31. prazna-mana indriyoMkA sahakArI kAraNa hai, kyoMki jaba indriyA~ iSTa-aniSTa viSayoMmeM pravRtta hotI haiM taba manake sannidhAnase hI ve sukha duHkhAdikA anubhava karatI haiN| isake sivAya manakA anya vyApAra nahIM hai| uttara-vastutaH garama lohapiNDakI taraha AtmA kA hI indriyarUpase pariNamana huA hai, ataH cetanarUpa honese indriyA~ svayaM sukha-duHkhakA vedana
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / 19] pA~cavA~ adhyAya karatI haiN| yadi manake binA indriyoM meM svayaM sukha-duHkhAnubhava na ho to ekendriya vikalendriya aura asaMjJI paMcendriya jIvoMko sukha-duHkhakA anubhava nahIM honA caahie| guNadopavicAra Adi manake svatantra kArya haiN| manolabdhivAle AtmAke jo pudgala manarUpase pariNata hue haiM ve andhakAra timira Adi bAhyandriyoMke upaghAtaka kAraNoMke rahate hue bhI guNadoSavicAra aura smaraNa Adi vyApArameM sahAyaka hote hI haiN| isalie manakA svatantra astitva hai| . 32. bauddha manakA pRthaka astitva na mAnakara use vijJAnarUpa kahate haiN| "chahoM jJAnoMkI utpattikA jo samanantara atIta arthAt upAdAnabhUta jJAnakSaNa hai vaha mana hai, arthAt pUrvajJAnako mana kahate haiM" yaha unakA siddhAnta hai| para, unake matameM jaba jJAna kSaNika hai to jaba vaha vartamAnakSaNameM hI padArthoMkA bodha nahIM kara sakatA to pUrvajJAnakI to bAta hI kyA karanI / vartamAna jJAna pUrva aura uttara vijJAnoMse jaba koI sambandha nahIM rakhatA taba vaha guNadoSavicAra smaraNa Adi kaise kara sakatA hai ? anusmaraNa svayaM anubhUta padArthakA usIko hotA hai na to anyake dvArA anubhUtakA aura na ananubhUtakA / kSaNikapakSameM smaraNa AdikA yaha krama bana hI nahIM sktaa| santAna avastubhUta hai ataH usakI apekSA smaraNAdiko saMgati baiThAnA bhI ucita nahIM hai| pUrvajJAnarUpa mana jaba vartamAnakAlameM atyanta asat ho jAtA hai taba vaha guNadoSavicAra smaraNa Adi kAryoM ko kaise kara sakegA ? yadi bIjarUpa AlayavijJAnako sthAyI mAnate haiM to kSaNikatvapakSakA lopa ho jAtA hai| yadi vaha bhI kSaNika hai; to vaha bhI smaraNAdikA Alambana nahIM ho sktaa| 633-34. sAMkhya manako pradhAnakA vikAra mAnate haiN| para, jaba pradhAna svayaM acetana hai to usake vikAra bhI acetana hI hoMge taba vaha ghaTAdikI taraha guNadopavicAra smaraNa Adi vyApAra nahIM kara skegaa| mana vicArarUpa kriyAkA karaNa hotA hai| to vatAie ki isa kriyAkA kartA kauna hogA-pradhAna yA puruSa ? puruSa to nirguNa hai, ataH usameM sattvaguNake vikArarUpa vicArasmaraNa Adi nahIM ho sakate / pradhAna acetana hai, ataH usameM bhI vicAra smaraNa Adi cetanavyApAra nahIM ho skte| sattva raja aura tamakI sAmyAvasthA rUpa pradhAnase mahAn ahaMkAra Adi viSamAvasthArUpa vikAra yadi bhinna utpanna hote haiM, to kArya aura kAraNake abheda mAnanekA siddhAnta khaNDita ho jAtA hai| yadi abhinna haiM; to kevala pradhAna hI avaziSTa raha jAtA hai usase bhinna koI pariNAma nahIM bctaa| ataH mana nahIM bana skegaa| 635-37. vIryAntarAya jJAnAvaraNakSayopazama aura aMgopAMga nAmakarmake udayakI apekSA rakhanevAle AtmAke dvArA zarIrakoSThase jo vAyu bAhara nikAlI jAtI hai usa ucchvAsako prANa kahate haiM tathA jo vAyu bhItara lI jAtI hai usa niHzvAsako apAna kahate haiN| ye 3 jIvanameM kAraNa hote haiM / bhayake kAraNoMse tathA vannapAta Adise manakA pratighAta aura madirA Adike dvArA abhibhava dekhA jAtA hai| hAthase mu~ha aura nAkako banda karanese zvAsocchvAsakA pratighAta tathA kaNThameM kapha A jAnese abhibhava dekhA jAtA hai / ataH mUrtimAn dravyoMse pratighAta aura abhibhava honese ye saba paudgalika haiN| .638. zvAsocchvAsarUpI kAryase AtmAkA astitva siddha hotA hai| jaise kisI yantramUrtikI ceSTAe~ usake prayoktAkA astitva batAtI haiM usI taraha prANApAnAdi kriyAe~ kriyAvAn AtmAkI siddhi karatI haiN| ye kriyAe~ binA kAraNake bhI nahIM hotIM; kyoMki niyamapUrvaka dekhI jAtI haiM / vijJAna Adike dvArA bhI nahIM ho sakatIM; kyoMki vijJAnAdi amUrta haiM, ataH unameM preraNAzakti nahIM ho sakatI / acetana honeke kAraNa rUpaskandhase bhI ye kriyAe~ nahIM ho sktii| yadi sabhI padArthoMko nirIhaka mAnakara kriyAkA lopa kiyA jAtA hai to phira padArthoM kI dezAntaraprApti Adi nahIM ho skegii| "vAyudhAtuse dezAntarameM utpanna ho jAnA hI kriyA hai,
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 682 tattvArthavArtika-hindI-sAra [520 mukhya kriyA nahIM hai, 'padArthoMkI utpattiko hI kriyA kahate haiN| yaha siddhAnta hai" yaha pakSa bhI ThIka nahIM hai| kyoMki jaba vAyudhAtu bhI niSkriya hai to vaha anya padArthoMkI dezAntarameM utpatti kaise karA sakegI ? kSaNika honese kriyAkA niSedha karanA ucita nahIM hai kyoMki kSaNikavAda pramANaviruddha hai| 39. prazna-'zarIravAGmanaHprANApAnA' yahA~ zarIra Adiko prANIkA aMga honese dvandva samAsameM ekavacana honA cAhie ? uttara-jahA~ aMgaaMgibhAva hotA hai vahA~ ekacana nahIM hotA / prANIke aMgoMmeM hI jahA~ dvandva samAsa hotA hai vahIM ekavacana hotA hai / yahA~ zarIra aMgI hai tathA vacana mana Adi aMga / athavA vacana Adi aMga bhI nahIM haiM kyoMki ye dA~ta AdikI taraha anavasthita haiN| cU~ki samAhAraviSayaka dvandva samAsameM ekavadbhAva hotA hai, aura samAhAra eka prANAka agAma hI hotA hai, kintu yahA~ zarIra vacana mana Adi nAnA prANiyoMke vivakSita haiN| 40. pudgala zabdakA arthAt artha hai pUraNa galanavAlA padArtha yA jo puruSake dvArA karma aura nokarmake rUpase grahaNa kiyA jAtA hai| 41. upagraha zabda bhAvasAdhana hai, ataH anukta kartAmeM 'pudgalAnAm yahA~para SaSThI hai| tAtparya yaha ki zarIra Adi pariNAmoM ke dvArA pudgala AtmAke upakAraka haiM / karmamalImasa AtmA sakriya haiM, ataH ve zarIrAdikRta upakAroMko bandhapUrvaka svIkAra karate haiM, unakA anubhava ka haiN| yadi AtmAko sarvathA niSkriya yA atyanta zuddha mAnA jAya to zarIra Adise bandha nahIM ho sakatA aura upakArAnubhava bhI nahIM hogA, kriyAkA kAraNa na honese saMsAra nahIM banegA aura na mokSa hii| anya pudgalakRta upakAra sukha-duHkha-jIvita-maraNopagrahAzca // 20 // 1-4. jaba AtmAse vaddha sAtAvedanIya karma dravyAdi bAhya kAraNoMse paripAkako prApta hotA hai taba jo AtmAko prIti yA prasannatA hotI hai use sukha kahate haiN| isI taraha asAtAvedanIya karmake udayase jo AtmAke saMklezarUpa pariNAma hote haiM unheM duHkha kahate haiN| bhavasthitimeM kAraNa Ayukarmake udayase jIvake zvAsocchvAsakA cAlU rahanA, usakA uccheda na honA jIvita hai aura uccheda ho jAnA maraNa hai| 65-8. sAre prayatna sukhake lie haiM ataH sukhakA grahaNa sarvaprathama kiyA hai aura usake pratipakSI duHkhakA usake bAda / jIvita prANIko ye donoM hote haiM ataH usake bAda jIvita aura AyakSaya : nimittase honevAlA maraNa antameM hotA hai ataH maraNakA grahaNa antameM kiyA hai| 9. yadyapi upagrahakA prakaraNa hai phira bhI isa sUtrameM upagrahakA grahaNa pudgaloMke svopakAra ko bhI sUcita karatA hai / jaise dharma-adharma Adi dravya dUsaroMkA hI upakAra karate haiM usa taraha pudgala nahIM / pudgaloMkA svopagraha bhI hai / jaise kA~seko bhasmase, jalako katakaphalase sApha kiyA jAtA hai Adi / 10-11. sAdhAraNatayA maraNa kisIko priya nahIM hai to bhI vyAdhi pIDA zokAdise vyAkula prANIko maraNa bhI priya hotA hai ataH use upakAra zreNI meM le liyA hai| phira yahA~ upakAra zabda se iSTa padArtha nahIM liyA gayA hai kintu pugaloM ke dvArA honevAle samasta kArya liye gaye haiN| duHkha bhI aniSTa hai, para pudgalakRta prayojana honese usakA nirdeza kiyA hai| 12. 'zarIravAGmanaH' tathA 'sukha-duHkha' ina donoMko yadi eka sUtra banAte to yaha sandeha hotA ki 'zarIrAdi cArake kramazaH sukha-duHkha Adi cAra phala hai| isa aniSTa AzaMkA. kI nivRttike lie pRthaka sUtra banAye haiN| phira sukha-duHkha AdikA sambandha jIvopakAroMse bhI jur3atA hai, ataH pRthaka pRthaka sUtra hI banAyA hai|
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / 21-22] pA~cavA~ adhyAya 613. kathazcit nityAnitya AtmAke hI sukha-duHkhAdi ho sakate haiM sarvathA nitya aura sarvathA anityake nhiiN| nityapakSameM vikAra-pariNamana nahIM ho sakatA aura anityapakSameM sthiti nahIM hai| nityapakSameM AtmA pUrva aura uttarakAlameM sarvathA eka jaisI banI rahatI hai, usameM koI pariNamana nahIM hotA, ataH sukha AdikI kalpanA hI nahIM ho sakatI / anitya pakSameM pUrva aura uttarameM koI mela nahIM baiThatA, sthiti nahIM hai, ataH sukhAdi nahIM ho sakate / avasthita AtmA hI iSTa-aniSTa padArthoMke samparkase kuzala-akuzalabhAvanA pUrvaka sukhAdikA anubhava kara sakatA hai| kuzala aura akuzala bhAvanAe~ pUrvAnubhUtakI smRti aura tatpUrvaka ceSTAoMse sambandha rakhatI haiN| jIvoMkA upakAra - parasparopagraho jIvAnAm // 21 // jIva paraspara upakAra karate haiM / 61-2 paraspara zavda karmavyatihAra arthAta kriyAka AdAna-pradAnako kahatA hai| svAmi sevaka. guru-ziSya Adi rUpase vyavahAra parasparopagraha hai| svAmI rupayA dekara tathA sevaka hitapratipAdana aura ahitapratirodhake dvArA paraspara upakAra karate haiN| guru ubhayalokakA hitakArI mArga dikhAkara tathA AcaraNa karAke aura ziSya gurukI anukUlavRttise parasparake upakArameM pravRtta hote haiN| 3-4. yadyapi 'upagraha' kA prakaraNa he phira bhI yahA~ 'upagraha' zabdake dvArA pahile sUtrameM nirdiSTa sukha duHkha Adi cAroMkA hI pratinirdeza samajhanA cAhie / 'upagraha' zabda sUcita karatA hai ki anya koI nayA upakAra nahIM hai, kintu pUrvasUtra meM nirdiSTa hI upakAra haiN|' 'jisa prakAra ratikriyAmeM strI aura puruSa parasparakA upakAra karate haiM isa prakArakA sarvathA niyama para sparopakArakA nahIM hai' isa bAtakI sUcanA upagraha' zabdase mila jAtI hai| koI jIva apane lie sukha utpanna karake kadAcita dUsare ekako doko yA bahutAMko sukhI kara sakatA hai aura duHkha bhI, duHkha utpanna karake sukhI bhI kara sakatA hai aura duHkhI bhii| ataH koI nizcita niyama nahIM hai| kAlakA upakAra ___ vatanApariNAmakriyAH paratvAparatve ca kAlasya // 22 // vartanA pariNAma kriyA aura paratvAparatva vyavahAra ye kAladravyake upakAra haiN| 1-3. 'varnata anayA asyAM vAlA karaNa aura adhikaraNameM vigraha karake yadi vartanA zabdakI siddhi kI jAtI hai to yuTa pratyayameM Tita honese kIpa pratyaya honepara 'vartanI' prayoga banegA ataH 'vaya'te vartanamAnaM vA vartanA' yaha Nijantase yuca pratyaya karake banAyA jAtA hai| athavA 'vartanazIlA vartanA' aisA tacchIla arthameM yuca karake vartanA zabda bana jAtA hai| 4. hara eka dravya pratyeka paryAya meM prati samaya jo svasattAkI anubhUti karatA hai use vartanA kahate haiM / tAtparya yaha ki padArtha apanI utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka sattAkA pratikSaNa anubhava dharmAdi dravya apanI anAdi yA AdimAna paryAyoMmeM pratikSaNa utpAda-vyaya-dhrauvyarUpase pariNata hote rahate haiM yahI svasattAnubhUti vartanA hai| sAdRzyopacArase pratikSaNa 'vartanA vartanA' aisA anugata vyavahAra honese yadyapi yaha eka kahI jAtI hai para vastutaH pratyeka dravyakI apanIapanI vartanA judI jur3I hai| 5. vartanA pratikSaNa pratyeka dravyameM hotI rahatI hai| yaha anumAnase isa prakAra siddha hai-jaise tandulako pakaneke lie baTaloI meM DAlA aura vaha AdhA ghaNTemeM pakA to yaha nahIM samajhanA cAhie ki 29 yA 29 / / minaTa to vaha jyoMkA tyoM rakhA rahA aura antima kSaNa meM pakakara bhAta bana gayA ho| usameM prathama samayase hI sUkSmarUpase pAka barAbara hotA rahA hai| yadi
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtika-hindI-sAra [522 prathama samayameM pAka na huA hotA to dUsare tIsare Adi kSaNoM meM bhI sambhava nahIM ho sakatA thaa| isa taraha pAkakA hI abhAva ho jaaygaa| 66. kAlakA lakSaNa vartanA hai| samaya Adi kriyAvizeSoMkI tathA samayase niSpanna pAkAdi paryAyoMkI, jo ki svasattAkA anubhava karake svataH hI vartamAna haiM, utpattikA bAhya kAraNa kAla hai| na meM 'samaya, pAka' Adi vyavahAra to hote haiM para 'kAla' yaha vyavahAra binA kAladravyake nahIM ho sakatA / isa taraha kAla anumeya hotA hai| 67. Aditya-sUryakI gatise dravyoMmeM vartanA. nahIM ho sakatI; kyoMki sUryakI gatimeM bhI 'bhUta vartamAna bhaviSyata' Adi kAlika vyavahAra dekhe jAte haiN| vaha bhI eka kriyA hai| usakI vartanAmeM bhI kisI anyako hetu mAnanA hI cAhie / vahI kAla hai| 68. jaise vartana cAvaloM kA AdhAra hai, para pAkake lie vo agnikA vyApAra hI cAhie usI taraha AkAza vartanAvAle dravyoMkA AdhAra to ho sakatA hai vaha vartanAkI utpattimeM sahakArI nahIM ho sakatA / usameM to kAla dravyakA hI vyApAra hai| 9. sattA yadyapi sarvapadArthoM meM rahatI hai, sAdhAraNa hai, para vartanA sattAhetuka nahIM ho sakatI kyoMki vartanA sattAkA bhI upakAra karatI hai| kAlase anugRhIta vartanA hI sattA kahalAtI hai / ataH kAla pRthaka hI honA caahie| 10. dravyakA apanI svadravyatvajAtiko nahIM chor3ate hue jo svAbhAvika yA prAyogika parivartana hotA hai use pariNAma kahate haiM / dravyatva jAti yadyapi dravyase bhinna nahIM hai phira bhI dravyArthikakI avivakSA aura paryAyArthikakI pradhAnatAmeM usakA pRthak vyavahAra ho jAtA hai| tAtparya yaha ki apanI maulika sattAko na chor3ate hue pUrvaparyAyakI nivRttipUrvaka jo uttara paryAyakA utpanna honA hai vahI pariNAma hai| prayoga arthAt pudgala vikAra / prayogake binA honevAlI vikriyA vinasA hotI hai| pariNAma do prakArakA hai-eka anAdi, dUsarA AdimAn / lokakI racanA sumeru parvata Adike AkAra ityAdi anAdi pariNAma haiM / AdimAna do prakArake haiM-eka prayogajanya aura dUsare svAbhAvika / cetana dravyake aupazamikAdi bhAva jo mAtra karmoM ke upazama AdikI apekSAse hote haiN| puruSa prayatnakI jinameM AvazyakatA nahIM hotI ve vainasika pariNAma haiM / jJAna zIla bhAvanA Adi gurUpadezake nimittase hote haiM, ataH ye prayogaja haiM / acetana miTTI AdikA kumhAra Adike prayogase honevAlA ghaTa Adi pariNamana prayogaja hai aura indradhanuSa megha Adi rUpase pariNamana vaisrasika hai| 611. prazna-bIja aMkurameM hai yA nahIM ? yadi hai; to vaha aMkura nahIM kahA jA sakatA bIjakI taraha / yadi nahIM hai, to kahanA hogA ki bIja aMkura rUpase pariNata nahIM huA kyoMki usameM bIjasvabhAvatA nahIM hai| isa prakAra sat aura asat, donoM pakSameM dUSaNa Ate haiM, ataH pariNAma ho hI nahIM sakatA? ___ uttara-pakSAntara arthAt kathaJcit sadasadvAdameM sarvathA sat pakSaka aura sarvathA asat pakSake doSa nahIM Ate aura na ubhaya pakSake donoM doSa ho A sakate haiM, kyoMki kathaJcit sadasadvAda 'narasiMha'kI taraha jAtyantara rUpa hai| zAlibIjAdi dravyArthika dRSTise aMkurameM bIja hai, yadi usakA niranvaya vinAza ho gayA hotA to vaha 'zAlikA aMkura' kyoM kahalAtA hai ? zAlibIja aura zAyaMkura rUpa paryAyArthika dRSTise aMkurameM bIja nahIM hai kyoMki yadi bIjakA pariNamana nahIM huA hotA to aMkura kahA~se AtA ? ataH anekAnta vAdameM koI dUSaNa nahIM hai| 6 12. hama yaha pUchate haiM ki-'jisa pariNAmakA tuma niSedha karate ho vaha vidyamAna hai, yA nahIM ? donoM hI pakSameM pratiSedha nahIM kiyA jA sktaa| yadi pariNAma vidyamAna hai| taba niSedha kaisA ? yadi vidyamAnakA niSedha karate ho; to 'pariNAmakA pratiSedha' bhI vidyamAna hai,
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / 22] pA~cavA~ adhyAya ataH usakA bhI pratiSedha ho jaaygaa| aisI dazAmeM pariNAmakA astitva hI siddha hogaa| yadi pariNAmakA pratiSedha vidyamAna honepara bhI apratiSiddha hai; to pariNAma bhI vidyamAna rahate hue apratiSiddha rahanA caahie| yadi pariNAma vidyamAna nahIM hai, to bhI kharaviSANakI taraha usakA niSedha nahIM kiyA jA sktaa| athavA jo vyakti pariNAmakA pratiSedha kara rahA hai usakA 'vaktA ke rUpameM, vacanoMkA 'vAcaka zabda'ke rUpameM tathA abhidheyakA 'vAcya artha'ke rUpameM pariNamana bhI jaba nahIM hogA taba pratiSedha kaise hogA? tAtparya yaha ki vaktA vAcya aura vacanoMke abhAvameM pariNAmakA pratiSedha siddha nahIM ho paaygaa| 13. prazna-'bIjase aMkura bhinna hai yA abhinna ? yadi bhinna hai to vaha bIjakA pariNAma nahIM kahA jA skegaa| yadi abhinna hai; to use aMkura nahIM kaha sakate kyoMki vaha bIjake svarUpakI taraha bIjase abhinna hai| kahA bhI hai-"yadi bIja svayaM pariNata huA hai to aMkura bIjase bhinna nahIM ho sakatA / para aisA hai nahIM, arthAt bhinna hai / yadi bhinna hai arthAt bIja aMkurarUpa nahIM hai to use aMkura nahIM kaha sakate" ityAdi dUSaNa Ate haiM ataH pariNAma nahIM bana sktaa| uttara-isakA uttara pahile de diyA hai ki hama ekAntapakSako nahIM mAnakara anekAntapakSa mAnate haiN| aMkurakI utpattike pahile vIjameM aMkura paryAya nahIM thI pIche utpanna huI ataH paryAyakI dRSTise aMkura bIjase bhinna hai / cU~ki zAlibIjakI jAtivAlA hI aMkura utpanna huA hai anya jAtikA nahIM ataH zAlibIja jAtivAle dravyakI dRSTise bIjase aMkura abhinna hai| 611. prazna-bIja jaba aMkurarUpase pariNata ho jAtA hai taba usameM bIja yadi vyavasthita hai to bIjake vyavasthita rahanese aMkurakA honA viruddha hI hai| yadi avyavasthita hai to kahanA hogA ki bIja aMkurarUpase pariNata nahIM huA' ityAdi doSa Anese pariNAma nahIM sktaa| uttara isa sambandhameM anekAnta hI svIkAra kiyA gayA hai| jaise manuSyAyu aura nAma karmake udayase aMga upAMga paryAyoMko prApta karatA huA AtmA aMguli upAMgakI dRSTise aMguli AtmA kahA jAtA hai| vaha aMguli-AtmA vIryAntarAyake kSayopazamakI apekSA saMkucita aura prasArita avasthAoMko prApta hotA hai| usa samaya vaha anAdi pAriNAmika caitanya dravyakI dRSTise 'sat' hai aura pudgalarUpase pariNata aMguli upAMgakI dRSTise bhI 'sat' hai, abhinna hai aura avasthita hai| saMkocana prasAraNarUpa paryAyArthika dRSTise hI vaha asata bhinna aura anavasthita hai| usI taraha ekendriya vanaspati nAma karmake udayavAlA AtmAhI bIja kahA jAtA hai / vaha anAdi pAriNAmika caitanya dravyakI dRSTise 'sat' hai aura paudgalika zAlijAtIya ekendriyake rUpa rasa sparza zabdAdi paryAyakI dRSTi se bhI 'sat' hai, isI taraha abhinna bhI hai aura avasthita bhii| hA~, paugalika zAlibIjarUpa paryAyakI dRSTise hI vaha asat bhinna aura anavasthita hai| isa taraha anekAntavAdameM koI dUSaNa nahIM rhtaa| 15. prazna-pariNAma mAnanemeM vRddhi nahIM ho sktii| yadi bIja aMkurarUpase pariNata hotA hai to dUdhake pariNAma dahIkI taraha aMkurako bIjamAtra hI honA cAhie, bar3A nhiiN| kahA bhI hai-"yadi bIja aMkurapaneko prApta hotA hai to chode bIjase bar3A aMkura kaise ho sakegA ?" yadi pArthiva aura jalIya rasase aMkurakI vRddhi kahI jAtI hai to kahanA hogA ki vaha bIjakA pariNAma nahIM huaa| kahA bhI hai-"yadi yaha iSTa hai ki aMkura pArthiva aura jalIya rasase bar3hatA hai to phira use bIjakA pariNAma nahIM kahanA hogaa|" pArthiva jalIya tathA anya rasa dravyoMke saMcayase vRddhikI kalpanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki lAkhakA saMyoga honepara bhI jaise lakar3ImeM vRddhi nahIM hotI usI taraha saMcayase vRddhi nahIM mAnI jA sktii| kahA bhI hai-"jaise lAkhase lapeTanepara bhI kATha moTA to ho jAtA hai para bar3hatA nahIM hai, lAkha hI bar3hatI hai, usI taraha yadi bIja
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtika-hindI-sAra [5 / 22 usI taraha rahatA hai aura rasa bar3hate haiM to phira bIja kyA karatA hai ?" uttara- namAtra aMkura hogA' yaha kahakara pariNAma to Agne svIkAra kara hI liyA hai / jaise manuSyAyu 9 : nAma karmake udayase utpanna huA bAlaka bAhya sUryaprakAza mA~kA dUdha Adiko apanI bhItara pAcanazaktise pacAtA huA AhAra Adike dvArA kramazaH bar3hatA hai usI taraha vanaspati vizeSa Ayu aura nAma karmake udayase vIjAzrita jIva aMkurarUpase utpanna hokara pArthiva aura jalIya rasabhAgako garama loheke dvArA sokhe gaye pAnIkI taraha khIMcatA huA bAhya sUryaprakAza aura bhItarI pAcanazaktike anusAra unheM jIrNa karatA huA apane khAdake anusAra bar3hatA hai / ataH vRddhi bIjAzrita nahIM hai kintu anya kAraNoMke AdhIna hai| yaha doSa to ekAntavAdiyoMko hI ho sakatA hai / jo vastuko sarvathA nitya mAnate haiM, unake yahA~ to pariNamana hI nahIM hotA, vRddhi kahA~se hogI ? kSaNika pakSameM bhI pratItyasamutpAdakI prakriyAmeM jitanA kAraNa hogA utanA kArya hogA ataH vRddhi nahIM ho sakatI / kSaNika pakSameM aMkura aura aMkurake kAraNa bhauma rasa udakarasa AdikA yugapat vinAza hogA yA kramazaH ? yadi yugapat ; to unake dvArA vRddhi kyA hogI? vRddhike kAraNa jaba svayaM naSTa ho rahe haiM to ve anya vinazyamAna padArthakI kyA vRddhi kareMge? yadi kramazaH; taba bhI naSTa aMkurakA bhaumarasa udakarasa Adi kyA kareMge? athavA, vinaSTa rasAdi aMkurakA kyA kara sakeMge? anekAntavAdIke matameM to aMkura yA bhaumarasAdi sabhI dravyadRSTise nitya haiM aura paryAya dRSTase anitya / ataH vRddhi ho sakatI hai| 16. zaMkA-kSaNika pakSameM prabandhabheda mAnakara vRddhi bana sakatI hai| prabandha tIna prakAra ke haiM-sabhAgarUpa, kramApekSa aura aniyata / pradIpase pradIpakI santati calanA sabhAgaprabandha hai| yaha pravAhase pravAhakI taraha sAdRzya honese sabhAga kahalAtA hai| jo santAna prabandha kramase cale vaha kramApekSa hai jaise ki bAla kumAra javAna Adi dazAoMkA yA bIja aMkura Adi avasthAoMkA / murgemeM aneka raMgake prabandhakI taraha megha aura indradhanuSa AdimeM aniyata prabandha hai| isase vRddhi ho sakatI hai ? samAdhAna-yahA~ yaha vicAraNIya hai ki prabandha do vidyamAna padArthoM kA mAnA jAyagA, yA avidyamAna padArthoM kA, yA vidyamAna aura avidyamAnakA ? do avidyamAnoMkA to bandhyAsuta aura AkAzapuSpakI taraha prabandha ho nahIM sakatA / isI taraha khara aura kharaviSANakI taraha eka vidyamAna aura eka avidyamAnakA bhI prabandha nahIM ho skegaa| antameM vidyamAnoMkA hI prabandha banatA hai| parantu kSaNikapakSameM pUrva aura uttara skandhakI eka kSaNameM sattA to ho hI nahIM sakatI ataH prabandha kaisA ? yadi sattA mAnate haiM to kSaNikavAdakA lopa ho jAyagA / 'tarAjUke palar3oMmeM ekakA Upara uThanA aura dUsarekA nIce jhukanA jisa prakAra eka sAtha hotA hai usI taraha eka sAtha utpAda aura vinAza mAnakara arthaprabandha calegA' yaha pakSa bhI ThIka nahIM hai kyoMki yadi yugapat utpAda-vinAza mAnA jAtA hai to dAyeM-bAyeM sIMgakI taraha paraspara kAryakAraNabhAva nahIM ho skegaa| 617-18. "avasthita dravyake eka dharmakI nivRtti honepara anya dharmakI utpatti honA pariNAma hai|" dhrauvyAdi lakSaNavAle dravyake kSIradharmakI nivRttipUrvaka dadhidharmakI utpatti pariNAma kahI jAtI hai / pariNAmakA yaha lakSaNa bhI ThIka nahIM hai, isameM aneka doSa Ate haiM / isa vAdIke yahA~ dravya avasthita to hai nahIM, jisakA pariNAma hogaa| yadi guNasamudAyase bhinna koI dravya sthira rahatA hai to guNasamudAyamAtrako dravya nahIM mAnanA caahie| batAie jo utpanna hotA hai jo naSTa hotA hai tathA jo sthira rahatA hai ye tInoM guNasamudAyarUpa haiM, yA usase bhinna ? yadi guNasamudAyamAtra hI haiN| to jaba vahI guNasamudAya pahile rahA tathA vahI pazcAt , to inameM kauna kisakA pariNAma hogA ? nivRtta honevAlA utpanna honevAlA, aura sthira rahanevAlA to bhinna
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / 22] pA~cavA~ adhyAya 687 hI honA caahie| yadi bhinna hai; to guNasamudAyamAtrako hI dravya nahIM mAnanA caahie| yadi eka dharma naSTa hotA hai tathA anya utpanna, to phira nityaikAntapakSa samApta ho jAtA hai| kiMca, samudAya guNoMse bhinna hai yA abhinna ? yadi abhinna hai; to guNamAtra hI raha jAya~ge, samudAya kyA rahegA ? aura jaba samudAya nahIM rahegA to usake avinAbhAvI guNoMkA bhI abhAva ho jaaygaa| yadi samudAya bhinna mAnA jAtA hai to 'guNasamudAyamAtra dravya hai| isa pratijJAkA virodha hogA tathA paraspara avinAbhAvI guNa aura samudAya donoMkA abhAva ho jAyagA / yadi pUrvabhAvake anyabhAvarUpahoneko pariNAma kahate haiM to sukha-duHkha aura moha zabdAdi yA ghaTAdirUpa ho jAya~ge / aisI hAlatameM zabdAdi yA ghaTAdimeM sukhAdike samanvayakI bAta nahIM rhtii| yadi samanvaya svIkAra kiyA jAtA hai to 'pUrvabhAvakA anyabhAva honA pariNAma hai' pariNAmakA yaha lakSaNa nahIM bntaa|phir, 'jo jisa rUpameM nahIM hai usameM vaha rUpa nahIM A sakatA' yaha sAdhAraNa niyama hai jaise ki abhAva bhAvarUpase nahIM hai to usameM bhAvarUpatA nahIM A sktii| isI taraha guNoMmeM yadi sthUlarUpatA nahIM hai to unameM sthUlarUpatA nahIM A sktii| yadi unameM vaha rUpa hai; to bhI pariNAma kaisA ? jisameM jo rUpa vidyamAna hai usameM phirase vahI rUpa to prApta ho nahIM sakatA / abhAva abhAvAtmaka hai to vaha phirase abhAvAtmaka kyA hogA ? isa taraha ekAntapakSameM donoM prakArase pariNAma nahIM bana pAtA ataH anekAntavAda svIkAra karanA caahie| anekAnta pakSameM paryAyArthika dRSTise anyabhAvatA ho sakatI hai aura dravyArthika dRSTise sthiratA / ataH dravyadRSTise avasthita dravyameM ho paryAyadRSTise ekakI nivRtti tathA anyakI utpattirUpa pariNAma ho sakatA hai| 19. bAhya aura Abhyantara nimittoMse dravyameM honevAlA parispandAtmaka pariNamana kriyA hai| vaha do prakArakI hai-bailagAr3I AdimeM prAyogika tathA megha AdimeM svAbhAvika kriyA hotI hai| 20-21. prazna-yadi sthiti-ThaharanA rUpa kriyAkA pariNAmameM antarbhAva hotA hai, to parispandAtmaka kriyAkA bhI usImeM antarbhAva ho sakatA hai, aura aisI sthitimeM kevala pariNAmakA hI nirdeza karanA cAhie / uttara-parispandAtmaka aura aparispandAtmaka donoM prakArake bhAvoMkI sUcanA ke lie kriyAkA pRthaka grahaNa karanA Avazyaka hai| parispanda kriyA hai tathA anya prinnaam| 22. paratva aura aparatva kSetrakRta bhI haiM jaise dUravartI padArtha 'para' aura samIpavartI 'apara' kahA jAtA hai| guNakRta bhI hote haiM jaise ahiMsA Adi prazasta guNAMke kAraNa dharma 'para' aura adharma 'apara' kahA jAtA hai / kAlakRta bhI hote haiM jaise sau varSavAlA vRddha para'aura solaha varSakA kumAra 'apara' kahA jAtA hai| yahA~ kAlake upakArakA prakaraNa hai, ataH kAlakRta hI paratva aura aparatva lenA caahie| dUradezavartI kumAra tapasvIkI apekSA samIpa dezavartI vRddha cANDAlameM kAlako apekSA 'para' vyavahAra dekhA jAtA hai aura kumAra tapasvImeM 'apara' vyavahAra / ye paratvAparatva kAlakRta haiN| 23 vartanA pariNAma Adi upakAra rUpa liMgAMke dvArA kAladravyakA anumAna hotA hai| kahA bhI hai-"jisase mUrtadravyoMkA upacaya aura apacaya lakSita hote haiM vaha kAla hai|" 24. prazna-kAlake astitvakI siddhike lie vartanAkA grahaNa hI paryApta hai kyoMki pariNAma Adi vartanAke hI vizeSa haiM ? uttara-'mukhyakAla aura vyavahArakAla' ina do prakArake kAloMkI spaSTa sUcanAke lie yaha vistAra kiyA gayA hai| jisa prakAra dharma adharma Adi gati aura sthitimeM upakAraka haiM usI taraha vartanAmeM mukhya kAladravya upakAraka hai| pratyeka lokAkAzake pradezapara eka-eka kAlANu dravya sthita haiN| inakA paraspara koI sambandha nahIM hai| inameM dharmaadharma AdikI taraha mukhya rUpase pradezapracaya nahIM hai aura na pudgalaparamANukI taraha pracayazakti
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtika-hindI-sAra [5 / 22 kI apekSA gauNa pradezapracaya hii| ye ekapradezI haiN| donoM prakArake pradezapracaya na honese ye astikAya nahIM haiN| vinAzakA kAraNa na honese nitya haiM / inameM parapratyaya utpAda vinAza hotA rahatA hai ataH anitya haiM / jaise suImeM dhAgA jAnekA mArga paricchinna hotA hai usI taraha paricchinnamUrti honepara bhI rUpa rasAdise rahita honeke kAraNa amUrta haiN| pradezAntarameM saMkramaNa na honese niSkriya haiN| vyavahArakAla pariNAma kriyA aura paratvAparatvake dvArA lakSita hotA hai / kAlakRta vartanAkA AdhAra honese yaha bhI kAla kahalAtA hai| yaha svayaM kisIke dvArA paricchinna hokara anya padArthoke paricchedameM kAraNa hotA hai| . 25. bhUta vartamAna aura bhaviSyata ye tInoM kAla parasparApekSa siddha hote haiN| jaise vRkSapaMktike kinAre calanevAle devadattake kucha vRkSa gata kucha gamyamAna aura kucha gamiSyamANa hote haiM usI taraha kAlANuoMkI kramika paryAyoMke anusAra padArthoM meM bhUta vartamAna aura bhaviSyata vyavahAra hotA hai| mukhyakAlameM bhUta Adi vyavahAra gauNa hai tathA vyavahArakAlameM mukhya / bhUta Adi vyavahAra parasparApekSa haiN| jo kriyApariNata dravya kAlaparamANuko prApta hotA hai vaha dravya usa kAlake dvArA vartamAna samaya-sambandhI vartanAke kAraNa vartamAna kahA jAtA hai| kAlANu bhI usa vartamAnadravyako svasambaddha hI vartana karAtA hai ataH vartamAna kahA jAtA hai| vahI jaba kAlavaza vartanAke sambandhako anubhava kara cukatA hai taba bhUta kahA jAtA hai aura kAlANu bhI bhUta / vahI Age AnevAlI vartanAkI apekSA bhaviSyata kahA jAtA hai aura kAlANu bhI bhavipyata / isI taraha sUryakI pratikSaNakI gatikI apekSA AvalikA ucchvAsa prANa stoka lava nAlikA muhUrta ahorAtra pakSa mAsa Rtu ayana Adi sUryagatinimittaka vyavahArakAla manuSyakSetrameM calatA hai kyoMki manuSyalokake jyotirdeva gatizIla hote haiM, bAharake jyotirdeva avasthita haiN| isI AvalikA Adise tInoM lokoMke prANiyoMkI karmasthiti, bhavasthiti aura kAyasthiti AdikA pariccheda hotA hai / isIse saMkhyeya asaMkhyeya ananta Adi ginatI kI jAtI hai| 626. prazna-kriyAmAtra hI kAla hai, usase bhinna nahIM / kriyA svayaM paricchinna hokara anya dravyoMke paricchedameM kAraNa hotI hai ataH vahI kAla hai| paramANukI parivartana kriyAkA samaya hI 'samaya' kahA jAtA hai, samayake parimANako mApanevAlA koI dUsarA sUkSmakAla nahIM hai| 'samaya kriyAkA samudAya AvalikA, AvalikAkA samudAya ucchvAsa' AdimeM ucchavAsake mApanemeM AvalikA kriyA kAla hai aura AvalikAmeM paramANukriyA rUpa samayakAla hai| isI taraha Age bhI samajhanA caahie| lokavyavahArameM bhI 'go-dohanakAla, rasoIkA samaya' Adi kAlavyavahAra kriyAmUlaka hI haiM / eka kriyAse dUsarI kriyA paricchinna hotI huI kAlasaMjJA prApta karatI hai| uttara-ThIka hai, kriyAkRta hI yaha vyavahAra hotA hai ki 'ucchvAsamAtrameM kiyA, muhUrta meM kiyA' Adi, parantu ucchvAsa nizvAsa muhUrta Adi saMjJAoMko 'kAla' vyapadeza binA kisI kAraNake nahIM ho jaataa| usakA kAraNa kAla hai anyathA kAlavyavahAra kA lopa ho jaaygaa| jaise devadara meM 'daMDI' yaha vyapadeza akasmAt nahIM hotA kintu usakA kAraNa daMDakA sambandha hai usI taraha ukta vyavahAroMmeM 'kAla' vyapadezake lie kAladravya mAnanA Avazyaka hai| 618. kriyA mAtrako kAla mAnane meM vartamAna'kA abhAva ho jAyagA / paTa bunate samaya jo tantu bunA gayA vaha to 'atIta' ho gayA tathA jo bunA jAyagA vaha 'anAgata' hogaa| ina donoMke bIcameM koI anatikrAnta aura anAgAminI kriyA hai hI nahIM jise vartamAna kahA jAya / atIta aura anAgata vyavahAra bhI vartamAnakI apekSA hotA hai ataH vartamAnake abhAvameM unakA bhI abhAva ho jAyagA / 'prArambhase lekara kArya samApti taka honevAlI kriyAoMkA samUha 'vartamAna hai' yaha pakSa bhI ThIka nahIM hai, kyoMki isameM pratijJAvirodha AtA hai| pahile Apane kriyAko
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / 23] pA~cavA~ adhyAya kAla kahA thA aura aba 'kriyAsamUha'ko kAla kahate ho| phira, kSaNika kriyAoMkA samUha bhI nahIM bana sktaa| jo vartanAlakSaNa kAla bhinna mAnate haiM unake matameM to prathama samayavAlI kriyAkI vartanAse prArambha karake dvitIya Adi samayavartI kriyAoMkI dravyadRSTise sthiti mAnakara samUhakalpanA kara lI jAtI hai, aura usa kriyAsamUhase bananevAle ghaTAdikI samApti taka 'ghaTa kriyA ho rahI hai| yaha vartamAnakAlika prayoga kara diyA jAtA hai| yadi bhinna rUpase upalabdha na honeke kAraNa kAlakA abhAva kiyA jAtA hai to kriyA aura kriyAsamUhakA bhI abhAva ho jAyagA / kArakoM kI pravRttivizeSako kriyA kahate haiN| pravRttivizeSa bhI kArakoMse bhinna upalabdha nahIM hotA jaise Ter3hApana sarpa se judA nahIM hai usI taraha kriyAvayavoMse bhinna koI kriyA nahIM hai ataH kriyA aura kriyAsamUha donoMkA abhAva hI ho jaaygaa| kriyAse kriyAntarakA pariccheda bhI nahIM ho sakatA, kyoMki sthira prastha Adise hI sthira hI gehU~ AdikA pariccheda dekhA jAtA hai| parantu jaba kriyA kSaNamAtra hI ThaharatI hai; to usase anya kriyAoMkA pariccheda kaise kiyA jA sakatA hai ? svayaM anavasthita padArtha kisI anya anavasthitakA paricchedaka nahIM dekhA gayA / 'pradIpa anavasthita hokara anavasthita parispandakA paricchedaka hotA hai tabhI to 'pradIpavat parispandaH' yaha prayoga hotA hai, yaha kahanA bhI ucita nahIM hai; kyoMki pradIpa yA parispandako hama sarvathA kSaNika nahIM mAnate, kAraNa ki usake prakAzana Adi kArya anekakSaNasAdhya hote haiN| samUhameM paricchedya-paricchedakabhAva bhI nahIM banatA; kyoMki kSaNikoMkA samUha hI nahIM bana sktaa| prazna-jaise kSaNika varNadhvaniyoMkA samudAya pada aura vAkya bana jAtA hai usI taraha kriyAkA samUha bhI bana jaaygaa| uttara-varNadhvaniyoMkA kSaNikatva hI asiddha hai kyoMki dezAntaravartI zrotAoMko ve sunAI detI haiN| zabdAntarakI utpattike dvArA dezAntaravartI zrotAoMko sunAI denekA pakSa bhI ThIka nahIM haiM; kyoMki jisa kSaNameM dhvani utpanna huI usI kSaNameM to anyadhvaniko utpanna nahIM karatI, aura agale kSaNa meM svayaM asat ho jAtI hai| jisakI sadavasthA samIpa hai usa kSagako utpatti-kAla kahate haiM, para jisakA uttara kAlameM sattva nahIM haiM usameM utpatti vyavahAra nahIM ho skegaa| pUrva pUrvajJAnause prApta saMskAroMkI AdhArabhUta buddhimeM samudAyakI kalpanA bhI nahIM ho sakatI kyoMki buddhi bhI kSaNika hai / jisake matameM dravya dRSTise kriyA nitya hai aura paryAya dRSTise anitya usIke matameM buddhi bhI nityAnityAtmaka hokara hI saMskAroMkA AdhAra ho sakatI hai aura aisI buddhimeM ho zakti aura vyakti rUpase vyavasthita kriyA samahake dvArA, jisameM ki kAlakRta vartanAse 'kAla' vyapadeza prApta ho gayA hai, anyaparicchedakI vRtti kI jA sakatA hai / isa taraha vyavahArakAla siddha ho jAtA hai, aura vyavahArakAlake dvArA mukhyakAla siddha ho jAtA hai| 28. paratvakI apekSA aparatva aura aparatvakI apekSA paratva hotA hai, ataH inakA pRthak grahaNa kiyA hai| 29. 'vartanA'kA grahaNa sarvaprathama isalie kiyA hai ki vaha abhyahita hai| paramArtha kAla kI pratipatti vartanAse hotI hai ataH yaha pUjya hai| anya pariNAma Adi vyavahAra kAlake liMga haiM, ataH apradhAna haiM / . bauddha jIvako pudgala zabdase kahate haiM ataH pudgalakI paribhASA karate haiM sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH // 23 // sparza rasa gandha aura varNavAle pudgala haiN| 11-5. sabhI rUpa rasAdi viSayoMmeM sparza savala hai kyoMki spRSTayAhI indriyoM meM sparzakI zIghra abhivyakti hotI hai tathA sabhI saMsArI jIvoMke yaha grahaNayogya hotA hai| isIlie
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 690 tattvArthavArtika-hindI-sAra [5 / 24 sparzakA grahaNa sarvaprathama kiyA hai| yadyapi sparzasukhase nirutsuka jIvoMmeM kahIM kahIM rasavyApAra pracura dekhA jAtA hai phira bhI unake sparzake honepara hI rasavyApAra hotA hai, isIlie sparza ke bAda rasakA grahaNa kiyA hai kyoMki rasagrahaNa sparzagrahaNake bAda hotA hai| vAyumeM bhI rasa rUpa Adi mAnate haiM ataH vyabhicAra doSa nahIM haiM / rUpa Adi sparza ke avinAbhAvI haiM / jisa prakAra ghrANake dvArA grAhya gandha dravyameM rUpAdi vidyamAna rahanepara bhI anubhUta yA sUkSma honeke kAraNa tathA cakSurAdi indriyoMke sthUla viSayagrAhaka honese upalabdha nahIM hote usI taraha vAyuke rUpAdi bhii| rUpase pahile gandhakA grahaNa kiyA hai kyoMki vaha acAkSuSa hai / antameM rUpakA grahaNa isalie kiyA hai ki vaha sthUladravyagata ho upalabdha hotA hai| 6. jaise 'kSIriNo nyagrodhAH' yahA~ nityayoga arthameM matvarthIya pratyaya kiyA gayA hai usI taraha anAdi pAriNAmika sparzAdi guNoMke nitya yogameM matu pratyaya hai| 67-10. mRdu kaThina guru laghu zIta uSNa snigdha aura rUkSa ye ATha sparzake mUla bheda haiN| rasa pA~ca prakArakA hai-tikta, kaTu, amla, madhura aura kaSAya / sugandha aura durgandhake bhedase gandha do prakArakI hai| nIla pIta zukla kRSNa aura lohitake bhedase rUpa pA~ca prakArakA hai| ina sparzAdike eka do tIna cAra saMkhyAta asaMkhyAta aura anantaguNa pariNAma hote haiM / zabdabandhasaukSmyasthaulyasaMsthAnabhedatamazchAyAtapodyotavantazca // 24 // 61. 'jo arthako zapati arthAt kahatA hai jisake dvArA artha kahA jAtA hai yA zapanamAtra hai vaha zabda hai' ityAdi kartR karaNa aura bhAvasAdhanoMmeM zabda AdikA nirvacana karake, parasparApekSArthaka dvandva samAsake bAda matupa pratyaya karanA cAhie / jo ba~dhe yA jisake dvArA bA~dhA jAya yA bandhanamAtrako bandha kahate haiM / jo liMgake dvArA apane svarUpako sUcita karatA hai yA jisake dvArA sUcita kiyA jAtA hai yA sUcanamAtra hai, vaha sUkSma hai| sUkSmake bhAva vA kameko saumya kahate haiM / jo sthUla hotA hai bar3hatA hai yA jisake dvArA sthUlana hotA hai yA sthUlanamAtrako sthUla kahate haiM / sthUlakA bhAva yA karma sthaulya hai| jo saMsthita hotA hai yA jisake dvArA saMsthita ho jAte haiM yA saMsthitiko saMsthAna kahate haiM / jo bhedana karatA hai, jisake dvArA bhedana kiyA jAtA hai yA bhedanamAtrako bheda kahate haiN| pUrvopAtta azubha karmake udayase jo svarUpako andhakArAvRta karatA yA jisake dvArA kiyA jAtA hai yA tamanamAtrako tama kahate haiN| pRthivI Adi savana dravyoMke sambandhase zarIrAdike tulya AkArameM jo prakAzakA AvaraNa kare yA apane svarUpakA chedana kare vaha chAyA hai| asAtAvedanIyake udayase apane svarUpako jo tapatA hai yA jisake dvArA tapAyA jAtA hai yA AtapanamAtrako Atapa kahate haiM |jo nirAvaraNako udyotita karatA hai, jisake dvArA udyotita karatA hai yA udyotanamAtrako udyota kahate haiN| 62-5. zabda do prakArake haiM-eka bhASAtmaka aura dUsare abhASAtmaka / bhASAtmaka zabdaM akSara aura anakSarake bhedase do prakArake haiN| akSarIkRta zabdoMse zAstrakI abhivyakti hotI hai, yaha saMskRta aura anyake bhedase Arya aura mlecchoMke vyavahArakA kAraNa hotA hai| anakSarAtmaka zabda do indriya Adi jIvoMke hote haiN| atizayajJAna-kevalajJAnake dvArA svarUpa pratipAdanameM kAraNabhUta bhI anakSarAtmaka bhASAtmaka zabda hote haiN| ye saba prAyogika haiM / abhASAtmaka zabda prAyogika aura vaisrasikake bhedase do prakArake haiN| megha AdikI garjanA prAyogika hai / prAyogika zabda tata vitata dhana aura sauSirake bhedase cAra prakArake haiN| puSkara bherI AdimeM camar3eke tanAvase jo zabda hotA hai vaha tata hai / vINA sughoSa Adise jo zabda hotA hai vaha vitata hai / tAla ghaMTA Adike abhighAtase honevAlA zabda dhana hai aura bA~surI zaMkha Adise nikalanevAlA zabda sauSira hai|
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / 24] pA~cavA~ adhyAya sphoTavAdI mImAMsakoMkA mata hai ki dhvaniyA~ kSaNika haiM, kramazaH utpanna hotI haiM aura anantara kSaNameM vinaSTa ho jAtI haiN| ve svarUpake bodha karAne meM hI kSINazakti ho jAtI haiM, ataH arthAntarakA jJAna karAne meM samartha nahIM haiN| yadi dhvaniyA~ hI samartha hotIM to padoMse padArthakI taraha pratyeka varNase arthabodha honA caahie| eka varNa ke dvArA arthabodha honepara varNAntarakA upAdAna nirarthaka hai / kramase utpanna honevAlI dhvaniyoMkA sahabhAvarUpa saMghAta bhI saMbhava nahIM hai, jisase arthabodha ho ske| ataH una dhvaniyoMse abhivyakta honevAlA, arthapratipAdanameM samartha, amUrta, nitya, atIndriya niravayava aura niSkriya zabdasphoTa svIkAra karanA cAhie / unakA yaha mata ThIka nahIM hai, kyoMki dhvani aura sphoTameM vyaMgyavyaJjakabhAva nahIM bana sktaa| jisa zabdasphoTako vyaMgya mAnate haiM vaha svarUpameM sthita hai yA asthita ? yadi svarUpase sthita hai, to dhvaniyoMse pahile aura bAdameM usake anupalabdha honekA kyA kAraNa hai-sUkSmatA yA kisI pratibandhakakA sadbhAva ? yadi sUkSmatA kAraNa hai; to AkAzakI taraha sadA arthAt dhvanikAlameM bhI anupalabdha rahanA caahie| yadi dhvaniyoMse usakI sUkSmatA haTakara sthUlatA A jAtI hai to vaha nitya nahIM rahegA, kyoMki usameM vikAra A gayA hai| ghaTakI upalabdhike lie pratibandhakabhUta andhakArakI taraha yahA~ koI pratibandhaka bhI nahIM hai / andhakAra kevala abhAvAtmaka nahIM hai kintu nIla varNakI taraha atizayavAlA aura vRddhi-hAnivAlA honese vaha vastubhUta hai| yadi sphoTa svarUpase anavasthita hai to vaha vyaGgya nahIM ho sakatA aura na dhvaniyA~ vyaJjaka; kintu dhvaniyoMse svarUpalAma karaneke kAraNa use kArya mAnanA hogaa| kiMca, prathama dhvani zavdasphoTako yadi pUre rUpase prakaTa kara detI hai to dUsarI tIsarI Adi dhvaniyA~ nirarthaka ho jaayNgii| yadi usake eka dezako prakaTa karatI haiM to vaha niravayava nahIM rahakara sAvayava ho jAyagA / kiMca, dhvaniyA~ sphoTakI vyaJjaka hotI haiM to ve sphoTakA upakAra kareMgI yA zrotrakA yA donoMkA? jisa prakAra jalake sIMcanese pRthivIkI gandha prakaTa hotI hai usa taraha dhvaniyA~ sphoTakA upakAra nahIM kara sakatIM, kyoMki vaha nitya hai, ataH usameM vikAra yA kisIke dvArA kiyA gayA koI atizaya nahIM A sktaa| amUrta nitya aura abhivyaGgya sphoTameM koI vikAra ho nahIM sktaa| jisa prakAra aMjana cakSukA upakAraka hotA hai usa taraha dhvaniyA~ zrotrakA bhI upakAra nahIM kara sakatIM; kyoMki vadhira-baharekI indriyameM to upakAra ho nahIM sakatA / svastha karNakA upakAra yahI hai ki usake dvArA zabdakA bodha ho jAya / so yaha kArya to jaba dhvaniyoMse hI ho jAtA hai to phira sphoTakI kalpanA hI vyartha ho jAtI hai| isI taraha donoMkA upakAra bhI nahIM banatA / kiMca, jaba dhvaniyA~ utpattike bAda hI naSTa ho jAtI haiM taba ve sphoTakI abhivyakti kaise kareMgI ? yadi kSaNika hokara bhI ve sphoTakI abhivyakti kara sakatI haiM to sIdhA arthabodha karAne meM kyA bAdhA hai ? jisase eka nirarthaka sphoTa mAnA jAya ? dIpaka bhI sarvathA kSaNika nahIM hai, kyoMki usake dvArA dezAntaravartI padArthoMkA prakAza hotA hai| 'karmavyaktiyA~ kSaNika hokara bhI karmatva jAtikI abhivyakti karatI haiN| yaha pakSa bhI ThIka nahIM hai ; kyoMki hama dravya guNa aura karmameM rahanevAlA bhinna sAmAnya padArtha hI nahIM mAnate / karma bhI dravyase bhinna padArtha nahIM hai aura dravya dRSTise vaha sthira hai kSaNika nhiiN| kiMca, abhivyaMjaka aura abhivyaMgyoMse vilakSaNa honeke kAraNa bhI sphoTakI abhivyaktikI kalpanA karanA ucita nahIM hai / jaise mUrta aura kriyAvAn dIpakake dvArA mUrta aura sakriya hI ghaTAdi abhivyakta hote haiM usa taraha na to dhvaniyA~ hI mUrta aura kriyAzIla haiM aura na sphoTa hI / ataH abhivyaktikI kalpanA ucita nahIM hai / kiMca, sphoTa yadi dhvaniyoMse abhinna hai to donoMke eka hI hojanese vaha vyaMgya nahIM raha skegaa| yadi bhinna hai tozrotrendriyase upalabdha nahIM honA cAhie / kiMca, yadi sphoTako vyaMgya mAnate haiM to usameM ghaTAdikI taraha anityatA bhI A jAnI cAhie / 'jhAnake dvArA abhivyaGgaya AkAza hotA hai aura vaha nitya hai ataH
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 692 tasvArthavArtika-hindI-sAra [5/25 ukta sAdhana vyabhicArI hai' yaha kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki hama 'mUrtimAnake dvArA vyaMgya honese' aisA viziSTa hetu deMge, phira jo vyaMgya hote haiM ve kArya bhI dekhe jAte haiM jaise ki ghaTAdi / para sphoTako to sarvathA nitya mAnA gayA hai ataH vaha vyaMgyase vilakSaNa honeke kAraNa vyaMgya nahIM bana sakatA / 'mahAn ahaMkAra' Adi sAMkhyAmimata tatvoMkA dRSTAnta denA ThIka nahIM hai, kyoMki jaise sphoTakI vyaMgyatA asiddha hai usa taraha una tattvoMkI bhii| phira, aisA koI dRSTAnta nahIM milatA jo amUrta nitya aura niravayava hokara mUrta anitya aura sAvayavase vyaMgya hotA ho / ataH zabda dhvanirUpa hI hai aura vaha nityAnityAtmaka hai yaha svIkAra karanA cAhie / vaha pudgala dravyakI dRSTi se nitya hai, zrotrendriyake dvArA sunane yogya paryAyasAmAnyakI dRSTise kAlAntara sthAyI hai aura pratikSagakI paryAyakI apekSA kSaNika hai| 66. bandha prAyogika aura vaisrasikake bhedase do prakArakA hai| vaisrasika bandha bhI AdimAna aura anAdimAnake bhedase do prakArakA hotA hai / snigdha rUkSa guNoMke nimittase bijalI ulkA jaladhArA indradhanuSa Adi rUpapugala bandha AdimAn hai| anAdi vainasika bandha nava prakArakA hai-dharmAstikAya bandha, dharmAstikAya dezabandha, dharmAstikAya pradezabandha, adharmAstikAya bandha, adharmAstikAya dezabandha, adharmAstikAya pradezabandha, AkAzAstikAyabandha, AkAzAstikAya dezabandha aura AkAzAstikAya pradezabandha / sampUrNa dharmAstikAya hai, AdhA deza aura AdhekA AdhA pradeza kahalAtA hai / kAlANuoMkA kabhI parasparavizleSa nahIM hotA ataH unakA vainasika sambandha anAdi hai / eka jIvake pradezoMkA saMharaNa aura visarpaNa svabhAva hone para bhI parasparavizleSa nahIM hotA ataH anAdi bandha hai| dharma, adharma, AkAza aura kAlakA kabhI bhI paraspara viyoga nahIM hotA ataH inakA anAdi bandha hai / nAnAjovoMkA bhI sAmAnya dRSTise anya dravyoMke sAtha anAdi sambandha hai| pudgala dravyoM meM bhI mahAskandha AdikA sAmAnya rUpase anAdi bandha hai| isa taraha saba dravyoMmeM bandhakI sambhAvanA hai, para pudgalakA prakaraNa :honese yahA~ pudgalabandha hI lenA caahie| 67-9. vinasA arthAt svAbhAvika / puruSArthakI apekSA 'vidhi' hotI hai / vidhise ulaTA 'visrasA' zabda hai / prayoga arthAt puruSakA kAya vacana aura manakA saMyoga / jo prayogajanya hai use prAyogika kahate haiM / yaha do prakArakA hai-eka ajIvaviSayaka aura dUsarA jIva aura ajIva viSayaka / lAkha aura kATha AdikA bandha ajIvaviSayaka bandha hai| karma aura nokarmabandha jIva aura ajIva viSayaka hai / karmabandha jJAnAvaraNAdike bhedase ATha prakArakA hai| nokarmabandha audArikAdi zarIra viSayaka hai / bandha pA~ca prakArakA bhI hai - Alapana Alayana saMzleSa zarIra aura zarIrIke bhedase / ratha gAr3I AdikA lohekI sA~kala rassA Adise khIMcakara bA~dhanA Alapana bandha hai / dIvAla makAna AdikA miTTIkA gArA IMTa Adise paraspara cinanA Alayana bandha hai / lAkha kATha AdikA saMzleSa bandha hai / zarIra bandha audArika Adi zarIrake bhedase pA~ca prakArakA hai| yaha saMyogaja bhaMgakI apekSA pandraha prakArakA bhI hai| audArika zarIra nokarmakA anya audArika zarIra nokarmase sambandha honepara (1) audArika audArika zarIra nokarma bandha, audArika aura taijasa zarIrake paraspara sambandhase (2) audArika taijasa zarIra nokarma bandha, isI taraha (3) audArika kArmaNa karma zarIra bandha; (4) audArika taijasa kArmaNa zarIra bandha, (5) vaikriyika vaikriyika zarIra bandha, (6) vaikriyika taijasazarIra bandha, (7) vaikriyika kArmaNa zarIra bandha, (8) vaikriyika taijasa kArmaNa zarIra bandha, (9) AhAraka AhAraka zarIra bandha, (10) AhAraka taijasa zarIra bandha, (11) AhAraka kArmaNa zarIra bandha, (12) AhAraka taijasa kArmaNa zarIra bandha, (13) taijasa taijasa zarIra bandha (14) taijasa kArmaNa zarIra bandha aura (15) kArmaNa kArmaNazarIra bandha samajhanA caahie| zarIribandha anAdimAna aura AdimAnake
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / 24] pA~cavA~ adhyAya vikalpase do prakArakA hai / jIvake ATha madhya pradezoMkA, jo Upara nIce cAra cAra rUpase sthita haiM sadA vaise hI rahate haiM eka dUsareko nahIM chor3ate, anAdi bandha hai| anya pradezoMmeM karmanimittaka saMkoca vistAra hotA rahatA hai ataH unakA bandha AdimAna hai| jaise krodhapariNata AtmAko krodha kahate haiM usI taraha garama loheke piMDakI taraha bandhakI apekSA ekatvako prApta huA zarIrapariNata AtmA hI zarIra haiM, ataH zarIrabandhake pandraha vikalpa zarIrImeM bhI lagA lenA cAhie / AtmAke yoga pariNAmoMke dvArA jo kiyA jAtA hai use karma kahate haiN| yaha AtmAko paratantra banAnekA mUla kAraNa hai / karmake udayase honevAlA vaha audArikazarIra AdirUpa pudgalapariNAma jo AtmAke sukha duHkhameM sahAyaka hotA hai, nokarma kahalAtA hai| sthitike bhedase bhI karma aura nokarmame bheda hai| kamokI sthiti Age kahI jaaygii| audArika aura vaikriyika zarIrameM apanI Ayake pramANa nipeka hote haiN| audArika zarIrakI tIna palya utkRSTa sthiti hai, eka samayase lekara tIna palya taka audArika zarIrakA avasthAna hai / vakriyika zarIrakI tetIsa sAgara sthiti hai, eka samaya niSekase lekara tetIsa sAgarake antima samaya taka vaikriyika zarIra ThaharatA hai| AhAraka zarIrakI sthiti antarmuhUrta hai| taijasa zarIrakI 66 sAgara sthiti hai| jJAnAvaraNAdi kA~kI jo utkRSTa svasthiti hai vahI kArmaNa zarIrakI sthiti samajhanI caahie| audArika vaikriyika taijasa aura kArmaNa zarIra nAmakarmakI pratyekakI bIsa kor3Akor3I sAgara sthiti hai| AhAraka-zarIra karmakI antaH kor3Akor3I sAgara sthiti hai| 10-11. saukSmya aura sthaulya do do prakArake haiM-eka antya aura dUsare ApekSika / antya saumya paramANuoMmeM hai aura ApekSika saukSmya bera A~valA bela tAr3aphala AdigeM hai / isI taraha antya sthaulya jagadvyApI mahAskandhameM tathA ApekSika bera A~valA bela AdimeM hai| 612-13. saMsthAna-AkRti do prakArakA hai-eka itthaMlakSaNa aura dUsarA anitthaMlakSaNa / gola tikonA caukonA lambA caur3A Adi rUpase jisakA varNana kiyA jA sake vaha itthaMlakSaNa hai| usase bhinna megha AdikA saMsthAna 'yaha aisA hai' aisA nirUpaNa na kara sakaneke kAraNa anitthaMlakSaNa hai| 14. bheda chaha prakArakA hai - utkara cUrNa khaNDa cUrNikA pratara aura aNucaTanake bhedase / lakar3IkA ArA Adise cIranA utkara hai / gehU~ canA AdikA satta cUna Adi banAnA cUrNa hai / ghar3eke khappara ho jAnA khaMDa hai| ur3ada mUMga AdikI dAla banAnA cUrNikA hai| abhraka Adike paTala pratara haiM / garama loheko ghanase kUTanepara jo phuliMge nikalate haiM unheM aNucaTana kahate hai| 15. dRSTikA pratibandha karanevAlA andhakAra hai, jise haTAneke kAraNa dIpaka prakAzaka kahA jAtA hai| 616-17. prakAzake AvaraNabhUta zarIra Adise chAyA hotI hai| chAyA do prakArakI hai-darpaNa Adi svaccha dravyoMmeM Adarza ke raMga AdikI taraha mukhAdikA dikhanA tadvarNapariNatA chAyA hai tathA anyatra pratibimba mAtra hotI hai| prasannadravyake pariNamana vizeSase pUrvamukha padArthakI pazcimamukhI chAyA par3atI hai / mImAMsakakA yaha mata ThIka nahIM hai ki-"darpaNameM chAyA nahIM par3atI kintu netrakI kiraNeM darpaNase TakarAkara vApisa lauTatI haiM aura apane mukhako hI dekhatI haiN|" kyoMki netrakI kiraNeM jaise darpaNase TakarAkara mukhako dekhatI haiM usI taraha dIvAla se TakarAkara bhI unheM mukhako dekhanA cAhie / isI taraha jaba kiraNeM vApisa AtI haiM to pUrvadizAkI tarapha jo mukha hai vaha pUrvAbhimukha hI dikhAI denA cAhie pazcimAbhimukha nahIM /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 694 tattvArthavArtika-hindI-sAra [5 / 24 mukhakI dizA badalanekA koI kAraNa nahIM hai| phira ye netra razmiyA~ manake adhiSThAnake binA padArtha ke grahaNameM samartha bhI nahIM ho sktiiN|| 618. suyodike uSNa prakAzako Atapa kahate haiN| 6 19. candra maNi juganU Adike prakAzako udyota kahate haiN| 620-21. kriyA bhI pudgalakI paryAya hai| isakA grahaNa dharma adharma aura AkAzameM kriyAkA niSedha karanese ho hI jAtA haiM / isa prakAra 'kAla' dravyameM pudgalakI taraha kriyAvattvakA prasaMga nahIM hotA; kyoMki 'ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalA' yahA~ astikAyoMke nirdezameM 'kAla' kA grahaNa hI nahIM kiyA hai| yadi yahA~ pATha hotA to 'A AkAzAdekadravyANi niSkiyANi' ina sUtroMse bAhya honeke kAraNa kAlameM bhI pudgalakI taraha kriyAvattvakA prasaMga aataa| athavA yadi kAlako sakriya mAnanA iSTa hotA to 'dravyANi jIvAH, kAlazca aisA pUrvanirdeza kiyA hotA / aisI hAlatameM 'jIvAzca' yahA~ 'ca' zabda nahIM denA par3atA aura 'kAlazca' yaha pRthaksUtra bhI nahIM banAnA pdd'taa| ananta samayoMkI sUcanAke lie 'kAlazca' sUtrakI sArthakatA batAnA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki 'AkAzasyAnantAH kAlazca' isa prakAra sUtra banAnese vaha prayojana siddha ho sakatA thaa| isa taraha laghu nyAyase saba kArya siddha ho jAnepara bhI jo Age 'kAlazca' aisA pRthak sUtra banAyA gayA hai usase jJAta hotA hai ki kAlameM kriyAvattva iSTa nahIM hai| yaha niSkriyatA parispandarUpa kriyAkI apekSAse hai "asti' Adi bhAvAtmaka kriyAoMkI apekSAse nhiiN| ataH anAdi pAriNAmika asti Adi kriyAkI dRSTise kAla dravya kriyAvAna hai aura dezAntara prApti karAnemeM samartha parispandarUpa kriyAkI apekSA kAla niSkriya hai|| 22. kriyA prayoga bandhAbhAva Adike bhedase dasa prakArakI hai| bANa cakra AdikI prayoga gati hai / eraNDabIja AdikI bandhAbhAva gati hai / mRdaMga bherI zaMkhAdike zabda pudgaloMkI jo dUra taka jAte haiM chinnagati hai / geMda AdikI abhighAtagati hai / naukA AdikI avagAhanagati hai / patthara AdikI nIcekI ora gurutvagati hai / tuMbar3I ruI AdikI laghu gati hai / surA sirakA AdikI saMcAra gati hai| megha, ratha,mUsala, AdikI kramazaH vAyu,hAthI tathA hAthake saMyogase honevAlI saMyoga gati hai| vAyu agni paramANu muktajIva aura jyotirdeva AdikI svabhAvagati hai| akelI vAyukI tiryaka gati hai| bhastrAdike kAraNa vAyukI aniyata gati hotI hai| agnikI svAbhAvika Urdhvagati hai| kAraNavaza usakI anya dizAoM meM bhI gati hotI hai| paramANukI aniyata gati hai / mukta honevAle jIvoMkI Urdhvagati hai / jyotiSiyoMkA naralokameM nitya bhramaNa hotA hai| 622-23 jaise 'sAravAn stambhaH' yA 'AtmavAn puruSaH' yahA~ abhedameM bhI matvarthIya prayoga dekhA jAtA hai, usI taraha isa sUtra meM bhI samajhanA cAhie / matvarthIyakA 'daNDI devadattaH'kI taraha ekAnta bhinnatAmeM hI prayoga honekA niyama nahIM hai| phira zabdAdi bhI paryAyadRSTise pudgala dravyase bhinna haiM / garama lohe kI taraha pudgalakA hI zabdAdi rUpase pariNamana hotA hai, ataH syAt abhinnatva hai| 624 sparzAdi paramANuoMke bhI hote haiM aura skandhoMke bhI, para zabdAdi vyaktarUpase skandhoMke hI hote haiM saukSmyako chor3akara, isa vizeSatAko batAneke lie pRthaka sUtra banAyA hai| saukSyakA isa sUtrameM nirdeza sthaulyakA pratipakSa sUcana karaneke lie khAsa taurase kiyA gayA hai| 25. 'sparzAdi guNoMkA ekajAtIya pariNamana hotA hai| isakI sUcanA karaneke lie pRthak sUtra banAyA hai| jaise kaThina sparza apanI jAtiko na chor3akara pUrva aura uttara svagata bhedoMke utpAda vinAzako karatA huA do tIna cAra saMkhyAta asaMkhyAta anantaguNa kaThina sparza paryAyoM se hI pariNata hotA hai mRdu, guru, laghu Adi spoMse nahIM / isI taraha mRdu Adi bhii| tiktarasa
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~cavA~ adhyAya 695 rasa jAtiko na chor3akara utpAda vinAzako prApta hokara bhI do tIna cAra saMkhyAta asaMkhyAta ananta guNa tiktarasa rUpase hI pariNamana karegA kaTuka Adi rasoMse nhiiN| isI taraha kaTuka AdimeM bhI samajhanA cAhie / eka sugandha apanI jAtiko na chor3akara do Adi anantaguNa sugandha paryAyoMse hI pariNata hogA durgandha rUpase nahIM / isI taraha durgandha bhI / zukla varNa apanI jAtiko na chor3akara pUrva uttarake nAza aura utpAdakA anubhava karatA huA do Adi anantaguNa zukla vargoM se hI pariNamana karatA hai, nIlAdi rUpase nahIM / isI taraha nIlAdimeM bhI samajhanA caahie| prazna-jaba kaThina sparza mRdu rUpameM, guru laghu rUpameM, snigdha sUkSmameM aura zIta uSNameM badalatA hai, isI taraha tikta kaTuka Adi rUpase, sugandha durgandha rUpase, zukla kRSNAdi rUpameM tathA aura bhI paraspara saMyogase guNAntara rUpameM pariNamana karate haiM taba yaha ekajAtIya pariNamanakA niyama kaise rahegA ? uttara-aise sthAnoM meM kaThina sparza apanI sparza jAtiko na chor3akara hI mRdu sparzase vinAza utpAdakA anubhava karatA huA pariNamana karatA hai anya rUpameM nahIM / isI taraha anya guNoMmeM bhI samajha lenA caahie| 26. ca zabdase nodana abhidhAta Adi jitane bhI pudgala pariNAma ho sakate haiM una sabakA samuccaya ho jAtA hai| pudgalake bheda - aNavaH skndhaashc||25|| pudgala do prakArake haiM-aNu aura skandha / 61. pradezamAtrabhAvI sparza Adi guNoMse jo satata pariNamana karate hai aura isI rUpase zabdake viSaya hote haiM ve aNu haiN| ye atyanta sakSama haiM inakA Adi madhya aura anta eka hI hai| vahI aNukA svarUpa / kahA bhI hai-"eka hI svarUpa jinakA Adi madhya aura anta hai, jo indriyagrAhya nahIM hai, usa avimAgI dravyako paramANa kahate haiN|' 2. sthUla honeke kAraNa jo grahaNa kiye jA sakate haiM aura rakhe jA sakate haiM ve skandha haiM / rUr3ha zabdoM meM kriyA kahIM hotI hai, aura kahIM na bhI ho to upalakSaNase mAna lI jAtI hai| ataH grahaNa nikSepa Adi vyApArake ayogya bhI dvayaNuka Adi skandhoMmeM skandha saMjJA bana jAtI hai| 3-4. donoM zabdoMmeM bahubacana aNutvajAti aura skandhatvajAtise saMgRhIta honevAle ananta bhedoMkI sUcanAke lie hai / yadyapi 'aNuskandhAH ' aisA sUtra bana sakatA thaa| parantu pRthaka nirdeza pUrvokta do sUtroMse pRthaka pRthak sambandha banAneke lie hai / sparza rasa gandha aura varNavAle aNu haiM aura zabda Adi paryAyavAle skandha haiN| 5-12. koI vAdI paramANuke isa lakSaNase ekAntakA samarthana karate haiM-"antyaparamANu kAraNa hI hai, sUkSma hai, nitya hai, usameM eka rasa eka gandha aura eka varNa hai, avirodhI do sparza haiM tathA kAryaliMgake dvArA vaha anumeya hai"; para yaha yuktiyukta nahIM hai| paramANuko 'kAraNa hI' kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki vaha skandhoMke bhedapUrvaka utpanna honese kArya bhI hai| 'kAraNameva' kahanese usake kAryatvakA niSedha ho jAtA hai| jaba 'kAraNamapi' kahA jAtA tabhI kAryatvakA aniSedha rahatA / paramANumeM sneha Adi guNa utpanna aura vinaSTa hote haiM ataH kathaJcit anitya honese vaha sarvathA nitya nahIM kahA jA sktaa| 'paramANu anAdikAlase aNu rahatA hai aura vaha dvacaNukAdi skandhoMkA kAraNa hai, isI apekSA 'kAraNameva' kahA hai' yaha samAdhAna bhI ThIka nahIM hai, kyoMki yadi aNu apane aNutvako nahIM chor3atA to usase kArya bhI utpanna nahIM ho sakatA / yadi aNutvakA bheda huA to vaha svayaM kArya ho hI jAyagA / jaba taka usase aNutvake
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 696 tattvArthavArtika-hindI-sAra [5 / 25 bhedapUrvaka kArya utpanna nahIM ho jAtA tabataka use kAraNa bhI nahIM kaha skte| putrake abhAvameM pitA vyapadeza nahIM hotA / anAdi paramANukI chAyA Adi bhI nahIM par3a sakatI; kyoMki chAyA Adi skandhoMkI hotI hai, ataH chAyAdirUpa kAryakI apekSA bhI vaha kAraNa nahIM kahA jA sktaa| chAyAdi cAkSuSa haiM, ataH ve paramANuke kArya nahIM ho sakate / paramANuke kArya to acAkSuSa hoNge| phira anAdikAlase abataka paramANukI avasthAmeM hI rahanevAlA koI aNu nahIM hai| 'bhedAdaNu:' sUtrameM skandhabhedapUrvaka paramANuoMkI utpatti batAI hai| ataH 'anAdi paramANu kI apekSA nitya kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki usameM bhI sneha Adi guNoMkA pratikSaNa pariNamana hotA rahatA hai / koI bhI padArtha pariNAmazUnya nahIM hai / dvayaNuka AdikI taraha saMghAtase paramANu kabhI utpanna nahIM hotA ataH kAraNa hI hai, aura dravyadRSTise vyaya aura utpAda nahIM hotA ataH nitya hai| isa taraha vizeSa vivakSAmeM 'kAraNameva' yahA~ evakArakA bhI virodha nahIM hai| 13-14. paramANu niravayava hai, ata: usameM eka rasa eka gandha aura eka varNa hai| sAvayava hI mAtuliMga AdimeM aneka rasa, mayUra AdimeM aneka varNa aura anulepana AdimeM aneka gandha ho sakatI haiN| usameM zIta aura uSNameMse koI eka tathA snigdha aura rUkSameMse koI eka, isa taraha avirodhI do sparza hote haiM / guru-laghu mRdu aura kaThina sparza paramANumeM nahIM pAye jAte kyoMki ve skandhagata haiN| zarIra indriya aura mahAbhUta Adi skandharUpa kAryose paramANukA astitva siddha hotA hai| kAryaliMgase kAraNakA anumAna kiyA jAnA sarvasammata niyama hai| paramANuoM ke abhAvameM skandha kArya nahIM ho skte| 15. ataH anekAnta dRSTise hI uktalakSaNa ThIka ho sakatA hai| dvayaNuka Adi skandha kAryoMkA utpAdaka honese paramANu syAt kAraNa hai, skandha bhedase utpanna hotA hai aura rUkSa Adi kAryabhUta guNoMkA AdhAra honese syAtkArya hai / usase choTA koI bheda nahIM hai ataH vaha syAt antya hai, pradezabheda na honepara bhI guNabheda honeke kAraNa vaha antya nahIM bhI hai| sUkSma pariNamana honese syAtasUkSma hai aura sthUlakAryakI utpattikI yogyatA rakhanese syAt sthUla bhI hai| dravyatA nahIM chor3atA ataH syAt nitya hai, skandha paryAyako prApta hotA hai aura guNoMkA vipariNamana honese syAta anitya hai| apradezatvakI vivakSAmeM eka rasa eka gandha eka varNa aura do sparzavAlA hai, anekapradezI skandharUpa pariNamanakI zakti honese aneka rasa Adi vAlA bhI hai| kAryaliMgase anumeya honeke kAraNa syAt kAryaliMga hai aura pratyakSajJAnakA viSaya honese kAryaliMga nahIM bhI hai| 616. jina paramANuoMne paraspara bandha kara liyA hai ve skandha kahalAte haiN| ve tIna prakArake haiM-skandha, skandhadeza aura skandhapradeza / anantAnanta paramANuoMkA bandhavizeSa skandha hai| usake Adheko deza kahate haiM aura Adheke bhI Adheko pradeza / pRthivI jala agni vAyu Adi usIke bheda haiM / sparzAdi aura zabdAdi usakI paryAya haiM / ghaTa paTa Adi sparzAdimAna padArtha pRthivI haiM / jala bhI pudgalakA vikAra honese pudgalAtmaka hai| usameM gandha bhI pAI jAtI hai| 'jalameM saMyakta pArthivadravyoMkI gandha jalameM AtI hai, jala svayaM nirgandha hai' yaha pakSa asiddha hai| kyoMki kabhIbhIgandharahita jala upalabdhanahIM hotA aura na pArthiva dravyoMke saMyogase rahita hI gandha sparzakA avinAbhAvI hai / arthAt pudgalakA avinAbhAvI hai ataH vaha jalakA hI guNa hai / jala gandhavAlA hai kyoMki vaha rasavAlA hai jaise ki Ama / agni bhI sparzAdi aura zabdAdi svabhAvavAlI hai kyoMki vaha pRthivItvavAlI pRthivIkA kArya hai jaise ki ghdd'aa| 'spAdivAlI lakar3I Adise agni utpanna hotI hai| yaha sarvavidita hai| pudgalapariNAma honese hI khAe gae sparzAdiguNavAle AhArakA vAta pitta aura kapharUpase pariNAma hotA hai / pitta arthAt jaTharAgni / ataH tejako sparza Adi guNavAlA hI mAnanA ThIka hai / isI taraha vAyu bhI sparzAdi aura zabdAdi paryAyavAlI
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / 26-28 ] pA~cavA~ adhyAya 697 hai kyoMki usameM sparza guNa pAyA jAtA hai jaise ki ghttmeN| khAe hue sparzAdivAle bhojanakA vAta pitta aura zleSma rUpase pariNamana hotA hai / vAta arthAt vAyu / ataH vAyuko bhI sparzAdimAn mAnanA caahie| ataH naiyAyikakA yaha kathana khaNDita ho jAtA hai ki - "pRthvImeM cAra guNa jala meM gandharahita tIna guNa agnimeM gandharasarahita do guNa tathA vAyumeM kevala sparza guNa hai / ye saba pRthivItva jalatva Adi jAtiyoM se bhinna-bhinna haiM / " skandhoM kI utpattikA kAraNa bhedasaMghAtebhya utpadyante // 26 // bheda, saMghAta aura bhedasaMghAta se skandha hote haiM / 11-4. bAhya aura abhyantara kAraNoMse saMhata skandhoM ke vidAraNako bheda kahate haiM / bhinna bhinna padArthoMkA bandha hokara eka ho jAnA saMghAta hai / sUtrameM bahuvacana denese jJAta hotA hai ki bhedapUrvaka saMghAta arthAt 'bhedasaMghAta ' bhI skandhotpattikA svatantra kAraNa hai / 'utpadyante' meM utpUrvaka padi dhAtukA artha janma hotA hai / utpadyante arthAt janma lete haiM / 15. 'bhedasaMghAtebhyaH' yaha hetunirdeza utpattikI apekSA hai / nimitta kAraNa aura hetu meM sabhI vibhaktiyA~ prAyaH hotI haiM / ataH 'bheda saMghAtarUpa kAraNoM se skandha utpanna hote haiM' yaha artha phalita ho jAtA hai / do paramANuoMke saMghAta se dvipradezI skandha utpanna hotA hai / dvipradezI skandha tathA eka paramANu saMghAta se yA tInoM paramANuoM ke saMghAta se tripradezI skandha utpanna hotA hai / do dvipradezI, eka tripradezI aura eka aNu, yA cAra aNuoMke sambandhase eka catuHpradezI skandha hotA hai| isa taraha saMkhyeya asaMkhyeya aura ananta pradezoM ke saMghAtase utane pradezavAle skandha utpanna hote haiM / inhIM ke bhedase dvipradezaparyanta skandha utpanna hote haiM' isa taraha eka hI samaya meM bheda aura saMghAtase- kisIse bheda aura kisIse saMvAta honepara dvipradezI Adi skandha utpanna hote haiN| kI utpattikA kAraNa bhedAdaNuH / / 27 / / aNu bheda se hI hote haiM / 61. 'bhedasaMghAtemya utpadyante' isa sUtra se skandhakI utpatti sUcita honese arthAt hI jJAta ho jAtA hai ki 'aNu bhedase hotA hai' phira bhI isa sUtra ke banAnese yaha avadhAraNa kiyA jAtA hai ki aNu se hI utpanna hotA hai / jaise ki 'apo bhakSayati' meM evakArakA artha avadhAraNa A jAtA hai / bhedasaMghAtAbhyAM cAkSuSaH // 28 // anantAnanta paramANuoMse utpanna hokara bhI koI skandha cAkSuSa hotA hai tathA koI acAkSuSa 'jo acAkSuSa skandha hai vaha cAkSuSa kaise banatA hai' isa praznakA samAdhAna isa sUtra meM kiyA hai ki bheda aura saMghAtase acAkSuSa skandha cAkSuSa banatA hai / sUkSma skandhase kucha aMzakA bheda hone para bhI yadi usane sUkSmatAkA parityAga nahIM kiyA hai to vaha acAkSuSakA acAkSuSa hI banA rahegA / sUkSmapariNata skandha bheda hone para bhI anya ke saMghAta se sUkSmatAkA tyAga karane para aura sthUlatAkI utpatti honepara cAkSupa banatA hai / prazna- gati sthiti avagAha vartanA zarIrAdi aura parasparokAra ke dvArA jina dharma Adi kA anumAna kiyA gayA hai unheM pahile 'dravya' kahA hai| to unheM dravya kyoM kahate haiM ? uttara-sat honese /
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthavArtika- hindI-sAra saddravpalakSaNam // 29 // jo sat hai vaha dravya hai / 'to satkA lakSaNa kyA hai' isa praznakA uttara yaha hai ki jo indriyagrAhya yA atIndriya padArtha bAhya aura Antara nimittakI apekSA utpAda vyaya aura dhauvyako prApta hotA hai vaha 'sat' hai / yahA~ 'veditavyam' isa padakA adhyAhAra kara lenA cAhie / dharmAdiko 'sat' honese dravya samajha liyA thA, ataH batAie ki 'sat' kyA hai ? isa praznakA uttara deneke lie yaha sUtra banAyA hai| 698 [ 5129-30 utpAdavyayadhauvyayuktaM sat // 30 // athavA, yadi upakAra karaneke kAraNa dharmAdi dravya 'sat' haiM to jaba ye upakAra nahIM karate taba inheM 'asat' kahanA cAhie ?' isa zaMkAke samAdhAnArtha kahA hai ki - upakAravizeSa na honepara bhI 'utpAdavyayadhauvyayuktatva' isa sAmAnya dravyalakSaNake rahanese 'sat' hoMge hii| 91-3. cetana yA acetana dravyakA svajAtiko na chor3ate hue jo paryAyAntarakI prAptiutpAdana hai vaha utpAda hai, jaise ki mRtpiMDameM ghaTa paryAya / isI taraha pUrva paryAya ke vinAzako vyaya kahate haiM, jaise ki ghar3ekI utpatti honepara piMDAkArakA nAza hotA hai / anAdi pAriNAmika svabhAvase vyaya aura utpAda nahIM hote kintu dravya sthita rahatA hai, dhruva banA rahatA hai, jaise ki piNDa aura ghaTa donoM avasthAoM meM mRdrUpatAkA anvaya hai / 94-7. prazna - yukta zabdakA prayoga bhinna padArtha se kisI anya padArthakA saMyoga hone para hotA hai jaise ki daNDake saMyogase 'daMDI' prayoga / uttara - yahA~ yuji dhAtuke artha meM sattAkA artha samAyA huA hai| sabhI dhAtue~ bhAvatrAcI haiM / bhAva arthAt sattAkriyA / isI sAmAnya bhAvasattAko ve ve vizeSa dhAtue~ svArtha se viziSTa karake viSaya karatI haiM / cAhe 'utpAdavyayaprauvyayuktaM sat' kaha lIjie cAhe 'utpAdavyayadhrauvyaM sat' kaha lIjie bAta eka hI hai / sattArthaka mAnanepara bhI 'e' Adi dhAtuoMke vRddhi Adi vizeSa artha bana hI jAte haiM kyoMki asat kharaviSANa Adike vRddhi Adi to hotI nahIM / 'aisI sthiti meM 'utpAdavyayadhauvyayavat' yaha prayoga ucita nahIM hai kyoMki isameM bhI dUSaNa aura parihAra samAna haiN| jaise 'devadatta aura gau bhinna haiM, taba 'gomAn ' yaha vyavahAra hotA hai vaise utpAda vyaya dhauvyase dravya bhinna nahIM hai, ataH matvarthIya nahIM ho sakatA' yaha dUSaNa banA rahatA hai kyoMki abhinna meM bhI matvarthIya pratyaya hotA hai jaise ki 'AtmavAn AtmA, sAravAn stambhaH' AdimeM / athavA, yukta zabdakA artha tAdAtmya hai, arthAt sat utpAdavyayadhauvyAtmaka hotA hai / athavA, utpAda Adi paryAyoMse paryAyI dravya kathaJcit bhinna hotA hai ataH yoga artha meM bhI 'yukta' zabdakA prayoga kiyA jA sakatA hai / yadi sarvathA bheda mAnA jAyagA to donoMkA abhAva ho jAyagA / 18. 'sat' zabda ke aneka artha haiM- jaise 'satpuruSa' meM prazaMsA 'satkAra' meM Adara 'sadbhUta' meM astitva 'pravrajitaH san' meM prajJAyamAna Adi / yahA~ 'sat' kA artha astitva hai / 19. prazna - vyaya aura utpAda cU~ki dravyase abhinna hote haiM ataH dravya dhruva nahIM raha sakatA ? uttara-vyaya aura utpAda se bhinna honeke kAraNa dravyako dhruva nahIM kahA jAtA kintu dravyarUpase avasthAna honeke kAraNa / yadi vyaya aura utpAdase bhinna honeke kAraNa dravyako dhruva kahA jAtA hai to dravyase bhinna honeke kAraNa vyaya aura utpAda meM bhI dhauvya AnA cAhie / zaMkAkArane hamArA abhiprAya nahIM samajhA / hama dravyase vyaya aura utpAdako sarvathA abhinna nahIM kahate, yadi kahate to dhauvyakA lopa ho hI jAtA, kintu kathaJcit / vyaya aura utpAdake samaya bhI dravya sthira rahatA hai ataH donoM meM bheda hai aura dravyajAtikA parityAga donoM nahIM karate usI dravyake ye hote haiM ataH abheda hai / yadi sarvathA bheda hotA to dravyako chor3akara utpAda
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / 31-32] pA~cavA~ adhyAya 699 aura vyaya pRthaka milate aura sarvathA abheda pajhameM ekalakSaNa honese ekakA abhAva hone para zeSake abhAvakA bhI prasaMga aataa| 10. isa prakArakI zaMkAoMmeM svavacana virodha bhI hai| Apa apane pakSakI siddhike lie jisa hetukA prayoga kara rahe haiM vaha sAdhakatvase yadi sarvathA abhinna hai to svapakSakI taraha parapakSakA bhI sAdhaka hI hogA athavA parapakSakI taraha svapakSakA bhI dUpaka hogaa| isa taraha svavacana virodha dUpaNa AtA hai / 11. utpAda-vyaya prauvyampa paryAya tathA paryAyI dravyameM kathaJcit bheda aura kathaJcit abheda hai, ataH sarvathA bheda pakSabhAvI dApa ki-'bhinna utpAdAdi hI sattA kahe jAyeMge, ataH dravyakA astitva nahIM rahegA, aura dravyake abhAvameM nirAdhAra utpAdAdikA bhI abhAva ho jAyagA', tathA sarvathA abhada pakSabhAvI dopa ki-'lakSya aura lakSaNameM ekatva hAnese lakSyalakSaNabhAva nahIM vanaMgA' nahIM A sakate / jaise jAti kula rUpa Adise anvayadharmI manuSyake aneka sambandhiyoMkI dRSTise pitA-putra-bhrAtA-bhAnajA Adi paraspara vilakSaNa dharma honepara bhI purupameM bheda nahIM hotA aura na purupake abhinna hone para bhI una dhauma abheda hotA hai usI taraha dravyase vAhya Abhyantara kAraNoM se utpanna honeke kAraNa paryAyeM kathaJcit bhinna haiM aura dravyadRSTise avasthAna honese kathaJcita abhinna haiM, ataH na to asattva hai aura na lakSyalakSaNabhAvakA abhAva hI hai| ataH utpAdAdi tInakI aikyavRtti hI sattA hai aura vahI dravya hai| jaise anvaya dravyakA AtmabhUta dharma hai usI taraha paryAyeM bhI / ataH paryAyakI nivRttikI taraha dravyakI bhI nivRtti yadi mAnI jAtI hai to zUnyatA ho jaaygii|' yaha AzaMkA taba ThIka hotI jaba piNDa ghaTa kapAlAdi paryAyoMkI taraha rUpitya dravyatva ajIvatva acetanatva Adi dravyAMza bhI kAdAcitka hAta / vyaya aura utpAda hone para bhI dravyako to nitya hI mAnA gayA hai| tadbhAvAvyayaM nityam // 31 // tadbhAvase cyuta na hAneko nitya kahate haiN| 61-2. 'yaha vahI hai' yaha pratyabhijJAna nirvipaya aura nihatuka nahIM hai| isameM jo kAraNa hotA hai use 'tadbhAva' kahate haiM / jisa rUpase vastuko pahile dekhA thA usI rUpase punaH dRSTa hone para tadevedam' yaha pratyabhijJAna hotA hai / pUrvakA atyanta nirodha aura uttarakA sarvathA nUtana utpAdana mAnanepara smaraNa aura smaraNAdhIna samasta lokavyavahAra samApta ho jaayeNge| 'jo naSTa hotA hai vahI naSTa nahIM hotA, jo utpanna hotA hai vahI utpanna nahIM hotA' yaha bAta paraspara virodhI mAlUma hotI hai, para vastutaH virodha nahIM hai kyoMki jisa dRSTise nitya kahate haiM yadi usI dRSTise anitya kahate to virodha hotA jaise ki eka hI apekSA kisI puruSako pitA aura putra kahanemeM / para yahA~ dravya dRSTise nitya aura paryAyahaSTise anitya kahA jAtA hai, ataH virodha nahIM hai / donoM nayoMkI dRSTi se donoM dharma bana jAte haiN| arpitAnarpitasiddhe // 32 // gauNa aura mukhya vivakSAse eka hI vastumeM nityatva aura anityatva dharma siddha haiN| 1-4. prayojanavaza anekAtmaka vastu ke jisa dharmakI vivakSA hotI hai, yA vivakSita jisa dharmako pradhAnatA milatI hai use 'arpita' kahate haiN| jina dharmoMkI vidyamAna rahanepara bhI vivakSA nahIM hotI unheM 'anarpita' kahate haiN| anarpita arthAta gauNa / jaba mRtpiDa 'rUpI dravya' ke rUpameM arpitavivakSita hotA hai taba vaha nitya hai kyoMki kabhI bhI vaha rUpitva yA dravyatvako nahIM chodd'taa| jaba vahI anekadharmAtmaka padArtha rUpitva aura dravyatvako gauNa kara kevala 'mRtpiDa' rUpa paryAyase vivakSita hotA hai to vaha 'anitya' hai kyoMki piMDa paryAya anitya hai| yadi kevala dravyArthika
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtika- hindI-sAra [ 5/33-35 mayakI viSayabhUta vastu hI mAnI jAya to vyavahArakA lopa ho jAyagA kyoMki paryAyase zUnya kevala dravyarUpa vastu nahIM hai / aura na kevala paryAyArthikanayakI viSayabhUta hI vastu hai, vaisI vastuse lokayAtrA nahIM cala sakatI, kyoMki dravyase zUnya paryAya nahIM hotI / ataH vastuko ubhayAtmaka mAnanA hI ucita hai / paramANuoM ke paraspara bandha hone para ekatvapariNati rUpa skandha utpanna hotA hai / yahA~ yaha batAie ki 'pudgala jAti samAna hone para aura saMyoga rahane para bhI kyoM kinhIM paramANuoMkA bandha hotA hai anyakA nahIM ?' isa praznake samAdhAnake lie AgekA sUtra kahate haiMsnigdharUkSatvAd bandhaH // 33 // 700 snigdhatA aura rUkSatAse bandha hotA hai / 9 1-5. bAhya Abhyantara kAraNoMse sneha paryAyakI prakaTatAse jo cikanApana hai vaha sneha hai aura jo rUkhApana hai vaha rUkSa hai| ina kAraNoMse dvaNuka Adi skandharUpa bandha hotA hai / do snigdha rUkSa paramANuoMmeM bandha hone para dvayaNuka skandha hotA hai / sneha aura rUkSake ananta bheda haiN| avibhAgapariccheda ekaguNavAlA sneha sarvajaghanya hai, prathama hai / isI taraha do tIna cAra saMkhyAta asaMkhyAta aura anantaguNa sneha rUkSake vikalpa haiM / jaise jalase bakarI ke dUdha aura ghImeM prakRSTa snigdhatA hai, usase bhI prakRSTa gAyake dUdha aura ghImeM usase bhI prakRSTa bhaiMsa ke dUdha ghImeM, usase bhI prakRSTa U~TanIke dUdha aura ghImeM snigdhatA dekhI jAtI haiM usI taraha kramazaH dhUla se prakRSTa rUkhApana tuSakhaMDa meM aura usase bhI prakRSTa rUkSatA retameM pAyI jAtI hai / isI taraha paramANuoMmeM bhI snigdhatA aura rUkSatAke prakarSa aura apakarSakA anumAna hotA hai / na jaghanyaguNAnAm // 34 // sarvajaghanya guNavAle paramANuoMmeM bandha nahIM hotA / 9 1-2 jaise zarIra meM jaghana-jA~gha sabase nikRSTa hai usI prakAra jaghanakI taraha nikRSTa avayavako jaghanya kahate haiN| guNa zabdake aneka artha haiM- jaise 'rUpAdiguNa' meM guNakA artha rUpAdi haiM; 'doguNA ' meM bhAga artha hai 'guNajJa' - upakArajJameM upakAra artha hai 'guNavAn deza' meM dravya artha hai; 'dviguNa rajju' meM samAna avayava artha hai; 'guNabhUtAvayavam' meM gauNa artha hai / para yahA~ 'bhAga' artha vivakSita hai / tAtparya yaha ki ekaguNa snigdha paramANukA anya ekaguNa snigdha paramANuse, tathA do tIna cAra saMkhyAta asaMkhyAta aura anantaguNa snigdha paramANu se bandha nahIM hotA / usI ekaguNa snigdhakA ekaguNa rUkSa, tathA do tIna saMkhyAta asaMkhyAta aura anantaguNarUkSaparamANu se bandha nahIM hotaa| isI taraha ekaguNa rUkSakA anya ekaguNa rUkSa yA ekaguNa snigdha yA do tIna cAra Adi anantaguNavAle snigdha yA rUkSa paramANuoMse bandha nahIM hotA / guNasAmye sadRzAnAm ||35|| guNasAmya rahanepara sadRzoMkA bhI bandha nahIM hotA / $ 1-5. sadRza arthAt tulyajAtIya, guNasAmya arthAt tulyabhAga / guNasAmya padase sadRza grahaNa nirarthaka nahIM hotA; kyoMki yadi sadRza grahaNa nahIM karate to dviguNa snigdhoM kA dviguNa rUkSoMse, triguNasnigdhoMkA triguNarUkSoM se guNakAra sAmya honeke kAraNa vandhakA niSedha ho jAtA / sadRza grahaNa karanese dviguNa snigdhakA dviguNa snigdhake sAtha, dviguNarUkSakA dviguNarUkSoMke sAtha bandhaniSedha siddha ho jAtA hai / athavA yaha prayojana nahIM hai, kyoMki dviguNasnigdhoM kA dviguNarUkSoM ke sAtha bandhakA niSedha iSTa hai / 15. sadRzagrahaNakA yaha prayojana hai ki guNavaiSamya honepara visadRzoMkA bandha to hotA
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / 36-37] pA~cavA~ adhyAya 701 hI hai para sadRzoMkA bhI bandha hotA hai| isa taraha viSamaguNavAloMkA aura tulyajAtIyoMkA sAmAnyarUpase bandha prasaMga hone para iSTa vyavasthAke pratipAdanake lie sUtra kahate haiM dvayadhikAdiguNAnAM tu // 36 // $ 1. do adhika arthAt cAraguNa AdikA bandha hotA hai| 62. Adi zabda prakArArthaka hai| cAra Adi do adhika guNavAloMkA bandha hotA hai| cAhe tulyajAtIya hoM yA atulyajAtIya, do adhika guNavAloMkA bandha hotA hai; anyakA nhiiN| doguNasnigdha paramANukA ekaguNasnigdha doguNasnigdha aura tInaguNasnigdhase bandha nahIM hogaa| cAra guNasnigdhase bandha hotA hai| isI taraha usakA pA~ca, chaha, sAta, ATha, nava, daza saMkhyAta asaMkhyAta aura anantaguNavAle snigdhase bandha nahIM hotA / isI taraha tIna guNasnigdhakA mAtra pA~ca guNasnigdhase to bandha hogA cAra yA chaha Adi Age pIche guNavAloMse nhiiN| isI taraha rUkSameM bhI samajhanA cAhie / isI prakAra bhinnajAtIyoM meM bhI do adhika guNavAloMmeM hI bandha hotA hai| dviguNarUkSakA caturguNasnigdha yA caturguNarUkSase hI bandha hotA hai| pA~ca yA tIna Adi Age pIcheke guNavAloMse nhiiN| tInaguNarUkSakA pA~ca guNarUkSa yA pA~ca guNasnehase bandha hotA hai cAra yA chaha Adi Age pIcheke guNavAloMse nahIM / kahA bhI hai "snehakA do adhika guNavAle snehase yA rUkSase rUkSakA do adhika guNavAle rUkSase yA snehase bandha hotA hai| jaghanyaguNakA kisI bhI taraha bandha nahIM hotaa|" isa taraha ukta vidhise bandha honepara dvayaNuka Adi anantaparamANuka skandhoMkI utpatti hotI hai| 2. tu zabdase bandhapratiSedhakA prakaraNa banda hotA hai aura iSTa vyavasthA sUcita hotI hai| pra-pudgaloMke saMyogarUpa bandha kyoM mAnate haiM, paraspara samudAyase hI samasta sAmUhika vyavahAra siddha ho sakate haiM ? uttara-zukla aura kRSNa tantuoMkI taraha yadi mAtra prApti hI hai, unameM eka dUsarekI pAriNAmakatA nahIM hai to vaha bandha nahI kahA jaaygaa| usa pAriNAmakatAkA niyama batAte haiM bandhe'dhiko pAriNAmako ca // 37 / bandha hone para adhikaguNavAlA nyUnaguNavAlekA apane rUpa pariNamana karA letA hai / 1. guNakA prakaraNa hai ataH adhikaukA artha adhika guNavAle hotA hai| 62. avasthAntara utpanna karanA pAriNAmakatA hai| jaise adhika madhuraguNavAlA guDa dhUli Adiko mIThe rasavAlA banAne ke kAraNa pAriNAmaka hotA hai usI taraha anya bhI a guNavAlA nyUna guNavAloMkA pAriNAmaka hotA hai| tAtparya yaha ki doguNasnigdha paramANuko cAraguNa rUkSaparamANu pAriNAmaka hotA hai| bandha hone para eka tIsarI hI vilakSaNa avasthA hokara eka skandha bana jAtA hai| anyathA sapheda aura kAle dhAgoMke saMyoga honepara bhI donoM jude judese rakhe raheMge / jahA~ pAriNAmakatA hotI hai vahA~ sparza rasa gandha varNa AdimeM parivartana ho jAtA hai jaise zukla aura pIta raMgoMke milanepara hare raMgake patra Adi utpanna hote haiN| 3-4. zvetAmbara paramparAmeM 'bandhe samAdhiko' pATha hai / isakA tAtparya hai ki dviguNasnigdhakA dviguNarUkSa bhI pAriNAmaka hotA hai| para yaha pATha upayukta nahIM hai| kyoMki isameM siddhAntavirodha hotA hai| vargaNAmeM bandha vidhAnake noAgama dravyabandha vikalpa-sAdi vaisrasika bandhanirdezameM kahA hai ki-"viSama snigdhatA aura viSamarUkSatAmeM bandha tathA samasnigdhatA aura samarUkSatAmeM bheda hotA hai|" isIke anusAra 'guNasAmye sadRzAnAm' yaha sUtra kahA gayA
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 702 tattvArthavArtika-hindI-sAra [5 / 38 hai| isase samaguNavAloMke bandhakA jaba pratipedha kara diyA taba bandhameM 'sama' bhI pAriNAmaka hotA hai yaha kathana ArSavirodhI hai / ataH vidvAnoMke dvArA grAhya nahIM hai| 5. 'jaghanyavarje viSame same vA' kA tAtparya yaha hai ki-sama arthAt tulyajAtIya aura viSama arthAt atulyajAtIya / ataH sama-caturguNa snigdhakA SaDguNa snigdhake sAtha aura aura viSama-caturguNasnigdhakA SaDguNa rUkSake sAtha bandha hotA hai| bandhakI itanI lambI caracA karanekA prayojana yaha hai ki-AtmAke yogavyApArase AtmAke pradezoMmeM snigdharUkSa pariNata anantapradezI karma bandhako prApta hote haiN| ye jJAnAvaraNAdi karma apanI tIsa kor3Akor3I sAgara Adi takakI sthiti taka ghanapariNAmI bandhako prApta rahate haiM, vighaTita nahIM hote| Apane 'dravyANi, jIvAzca' ina sUtromeM 'dravya'kA nAmanirdeza to kiyA hai, lakSaNa nahIM batAyA / ataH dravyakA lakSaNa kahate haiM guNaparyayavad dravyam // 38 // guNaparyAyavAlA dravya hotA hai| 1. yadyapi guNa aura paryAya dravyase abhinna haiM, phira bhI 'guNaparyayavat' yahA~ matvarthIya pratyaya ho jAtA hai jaise ki 'sonekI aMgUThI' meM sonA aura a~gUThImeM abheda honepara bhI bhedaprayoga dekhA jAtA hai / athavA, lakSaNa AdikI dRSTise guNaparyAyoMkA dravyase kathazcit, bheda bhI hai, ataH matvIya prayoga bana jAtA hai| 2 -'gaNa' yaha saMna jainamatakI nahIM hai. yaha to anyamata vAloMkI hai| jainamatameM to dravya aura paryAya ye do hI prasiddha haiM / dravyArthika aura paryAyAthika do nAmoMkA upadeza honese bhI jJAta hotA hai ki dravya aura paryAya ye do hI haiM, guNa nahIM / yadi guNa hotA to usako viSaya karanevAlA tIsarA guNArthikanaya bhI honA cAhie thaa| ataH 'guNaparyAyavat' yaha lakSaNa ThIka nahIM hai ? uttara-arhatpravacanahRdaya AdimeM 'guNa'kA upadeza hai| arhatpravacanameM 'dravyAzrayA nirguNA guNAH' isa sUtrameM guNakA nirdeza hai hii| anyatra bhI kahA hai ___" 'guNa' yaha dravyakA vidhAna-anvaya aMza hai| dravyake vikArako paryAya kahate haiN| dravya inase sadA ayutasiddha hai|" vyake sAmAnya aura vizeSa ye do svarUpa haiN| sAmAnya utsarga anvaya aura guNa ye ekArthaka zabda haiM / vizeSa bheda aura paryAya ye paryAyArthaka zabda haiN| sAmAnyako viSaya karanevAlA dravyArthikanaya hai aura vizeSako vipaya karanevAlA paryAyArthika / donoM samudita ayutasiddharUpa dravya haiN| ataH guNa jaba dravyakA hI sAmAnyarUpa hai tava usake grahaNake lie dravyArthikase pRthak guNArthika nayakI koI AvazyakatA nahIM hai| samudAyarUpa dravya sakalAdezI pramANakA viSaya hotA hai| 3-4. athavA, guNA eva paryAyA' aisA samAnAdhikaraNarUpase nirdeza kreNge| arthAt utpAda vyaya aura ghauvya paryAya nahIM hai aura na inase bhinna guNa haiM / guNa hI paryAya haiM isa samAnAdhikaraNatAmeM matupa.pratyaya honepara 'guNaparyAyavat' yaha nirdeza bana jAtA hai| guNoMko hI paryAya banAnepara jaba arthabheda nahIM rahA ; taba yA to guNavat' kahanA cAhie yA phira 'paryAyavat' nirdeza karanA yukta nahIM hai ? bhinna vizeSaNa nirarthaka ho jAtA hai| uttara-vaizeSika Adi dravyase bhinna 'guNa' padArtha mAnate haiN| para 'dravyase bhinna koI guNapadArtha nahIM hai, kyoMki dravyase bhinna ve upalabdha hI nahIM hote / ataH dravyakA hI pariNamana-parivartana paryAya kahalAtA hai aura usakA hI bheda guNa hai, bhinna padArtha nahIM hai / isa taraha matAntarakI nivRttike lie pRthak 'guNa' yaha vizeSaNa denA ucita hai|
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 703 5 / 39-41] pA~cavA~ adhyAya kAlazca // 39 // $ 1-2. 'utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat' aura 'guNaparyayavad dravyam' ina lakSaNoMse yukta honeke kAraNa AkAza AdikI taraha kAla bhI dravya hai / kAlameM dhrauvya tosvapratyaya hI hai kyoMki vaha svasvabhAvameM sadA vyavasthita rahatA hai / vyaya aura utpAda agurulaghuguNoMkI vRddhi-hAni kI apekSA svapratyaya haiM tathA para dravyoMmeM vartanAhetu honese parapratyaya bhI haiM / kAlameM acetanatva amUrtatva sUkSmatva agurulaghutva Adi sAdhAraNa guNa aura vartanAhetutva asAdhAraNa guNa pAye jAte haiM / vyaya aura utpAda rUpa paryAyeM bhI kAlameM barAbara hotI rahatI haiM / ataH vaha dravya hai| so'nantasamayaH // 40 // kAla ananta samayaparyAyavAlA hai| 61. mukhya paramArtha kAlANu asaMkhyAta dravya haiN| ananta samayakA nirdeza vyavahArakAlakA hai| vartamAna kAla eka samayakA hai para atIta aura anAgatakAla ananta samayavAle haiN| 2. athavA, mukhya hI kAlANu ananta paryAyoMkI vartanAmeM kAraNa honese ananta kahA jAtA hai / atisUkSma avibhAgI kAlAMzako samaya kahate haiN| samayake samudAyarUpa Avali Adi hote haiN| dravyAzrayA nirguNA guNAH // 41 // jo dravyameM rahate hoM tathA svayaM nirguNa hoM ve guNa haiN| 61-4. Azraya arthAt AdhAra / athavA guNoMke dvArA jo Azraya svarUpase svIkRta hotA ho vaha Azraya hai / yadi 'dravyAzrayA guNAH' itanA hI sUtra banAte to dvathaNukAdi kArya dravya bhI paramANurUpa kAraNadravyameM rahate haiM ataH unameM guNatvake prasaMgakA nivAraNa karaneke lie 'nirguNAH' vizepaNa diyA hai| kyoMki dvathaNukAdimeM rUpAdiguNoMkA sadbhAva hai| prazna-yadi 'dravyAzrayA guNA:' itanA hI lakSaNa guNoMkA kiyA jAtA to ghaTa saMsthAna Adi paryAyeM bhI dravyAzrita aura nirguNa honese guNa bana jaayNgii| uttara-dravyAzrayA' vizeSaNase paryAyoMmeM guNatvake prasaMgakA vAraNa ho jAtA hai| 'dravyAzrayAH' yaha vizeSaNa AzrayakI pratItike lie hai' yaha kahanA ThIka nahIM hai kyoMki sAmarthyase hI yaha siddha ho jAtA hai ki guNoMkA koI na koI Azraya cAhie, guNa nirAdhAra nahIM raha sakate aura dravyako chor3akara anya AdhAra ho nahIM sktaa| ataH 'dravyAzrayAH' pada nirarthaka hokara paryAya nivRttikA jJApaka ho jAtA hai| . prazna-adhika zabda honese artha bhI adhika hotA hai / ataH kyA usase paryAyakI nivRttikA prayojana sAdhanA ucita hai ? uttara-nahIM, 'dravyAzrayAH' yaha anyapadArthaka samAsa matvartha meM hai / matvartha nityayogakA sUcana karatA hai / arthAt jo nitya hI dravyameM rahatA ho vaha guNa hai| paryAyeM yadyapi dravyameM rahatI haiM para ve kAdAcitka haiM, ataH 'dravyAzrayAH' padase unakA grahaNa nahIM hotA / ataH anvayI dharma guNa haiM jaise ki jIvake astitva Adi aura jJAna darzana Adi, pudalake acetanatva Adi rUpa rasa aadi| ghaTajJAna Adi jIvakI paryAyeM haiM aura kapAla Adi vikAra pudgalakI paryAyeM haiN| pariNAmakA lakSaNa tadbhAvaH pariNAmaH // 42 // athavA, 'vaizeSika guNoMko dravyase bhinna mAnate haiN| yaha pakSa jainoMko sammata nahIM hai| vyapadeza hetubheda AdikI apekSA dravyase bhinna hokara bhI guNa dravyase bhinna upalabdha nahIM hote tathA dravyake hI pariNAma haiM ataH abhinna bhI haiN| aba batAie pariNAma kise kahate haiM
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtika- hindI-sAra [ 5142 31-3. dharmAdi dravyoMkA apane nija svabhAvarUpase honA pariNAma hai / pratyeka dravyake nijasvarUpa pahile batAye jA cuke haiN| pariNAma do prakArakA hai - eka anAdi aura dUsarA AdimAn / dharmAdi dravyoMke gatyupagraha Adi pariNAma anAdi haiM, jabase ye dravya haiM tabhI se unake ye pariNAma haiN| dharmAdi pahile aura gatyupagrahAdi bAdameM kisI samaya hue hoM aisA nahIM hai / pratyayoM ke AdhIna utpAda Adi dharmAdidravyoMke AdimAn pariNAma haiN| 704 14. koI dharma adharma AkAza aura kAla meM anAdi pariNAma aura jIva tathA pudgala meM AdimAn pariNAma kahate haiN| unakA kathana ThIka nahIM haiM; kyoMki sabhI dravyoMko dvayAtmaka mAnane se hI unameM sattva ho sakatA hai anyathA nitya abhAvakA prasaMga hogA / dravyArthika aura aura paryAyArthika donoM nayoMkI vivakSAse dharmAdi sabhI dravyoM meM anAdi aura AdimAna donoM prakAra ke pariNAma vanate haiM / yaha vizeSatA hai ki dharmAdi cAra atIndriya dravyoMkA anAdi aura AdimAn pariNAma Agamase jAnA jAtA hai aura jIva tathA pudgaloMkA kathazcit pratyakSa gamya bhI hotA hai / pA~cavA~ adhyAya samApta
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThavA~ adhyAya Asrava padArthakA nirUpaNa kAyavAGmanaHkarma yogaH // 1 // kAya vacana aura manake parispandako yoga kahate haiN| 61-2. kAya Adi zabdoMkA itaretarayogArthaka dvandva hai| yahA~ 'vAGamanasam' aisA vacana nahIM ho sakatA; kyoMki eka vacanakA vidhAna doke samAsameM hotA hai bahutake samAsameM nhiiN| 3-4. karmazabdake aneka artha haiM-ghaTaM karoti'meM karmakAraka karmazabdakA artha hai / 'kuzala akuzala karma meM puNya-pApa artha hai, utkSepaNa avakSepaNa AdimeM karmakA kriyA artha vivakSita hai / yahA~ kriyA arthavivakSita hai anya artha nhiiN| 5-6. kartAko kriyAke dvArA jo prApta karane yogya iSTa hotA hai use karma kahate haiM / yaha karmakAraka nivartya vikArya aura prApya tIna prakArakA hai| ye tInoM karma kartAse bhinna hote haiN| yadi kAyAdiko kartA banAte haiM to karmako inase bhinna karanA par3egA aura yadi kAyAdiko karma banAte haiM to kartA anya kahanA pdd'egaa| cU~ki kAyAdimeM eka sAtha kartRtva aura karmatva donoM dharma bana nahIM sakate ataH yahA~ karma zabdase karmakAraka vivakSita nahIM hai| yadi puNya aura pAparUpa karma hI yahA~ vivakSita hote to AgekA'zubhaH puNyasya' sUtra nirarthaka ho jAtA hai| ataH puNya ra pApa rUpa kameM bhI yahA~ gRhIta nahIM hai| athavA, sAmathyeyukta AtmA yahA~ katorUpase viva kSita hai, usa kartAko Ipsita honese karmakAraka bhI karmazabdakA artha ho sakatA hai| 67. karmazabda kartA aura karma bhAva tInoM sAdhanoMmeM niSpanna hotA hai aura vivakSAnusAra tInoM yahA~ parigRhIta haiM / vIryAntarAya aura jJAnAvaraNake kSayoyazamakI apekSA rakhanevAle AtmAke dvArA nizcayanayase AtmapariNAma aura pudgalake dvArA pudgalapariNAma tathA vyavahAranayase AtmAke dvArA pudgala pariNAma bhI jo kiye jA~ya vaha karma hai| karaNabhUta pariNAmoMkI prazaMsAkI vivakSAmeM kartRdharma Aropa karanepara vahI pariNAma svayaM dravya aura bhAvarUpa kuzala akuzala karmoko karatAhai ataH vahI karma hai| AtmAkI pradhAnatAmeM vaha kartA hota aura pariNAma karaNa taba 'kriyate'nena-jinake dvArA kiyA nAya vaha karma' yaha vigraha bhI hotA hai| sAdhya sAdhanabhAvakI vivakSA na honepara svarUpamAtra kathana karanese kRtiko bhI karma kahate haiM / isI taraha anya kAraka bhI lagA lenA cAhie / 68. yoga zabda bhI isI taraha kartA Adi kArakoMmeM niSpanna hotA hai| 69-11. yadyapi AtmA akhaMDadravya hai aura tInoM yoga AtmapariNAmarUpa hI haiM phira bhI paryAyavivakSAse ye vyApAra bhinna bhinna haiM / jaise eka hI ghar3A cakSu Adi indriyoMke sambandhase rUpa rasa Adi paryAyoMke dvArA bhinna bhinna gRhIta hotA hai usI taraha paryAyabhedase yogameM bhI bheda samajhanA caahie| cakSurAdi indriyoM ke nimittase jisa prakAra ghar3emeM rUpa rasAdi paryAyabheda siddha hai kyoMki grahaNabhedase grAhya bheda hotA hI hai usI taraha AtmAmeM pUrvakRta kA~ke nimittase zaktibheda hotA hai aura usIse yogabheda bhii| pudgalavipAkI zarIranAmakarmake udayase prApta kAyavargaNA kvanavargaNA aura manovargaNAoMmeMse kisI ekakA bAhya Alambana lekara, vIryAntarAya matyakSarAdi AvaraNake kSayopazamase Abhyantara vAglabdhike sAnnidhyameM vacanapariNAmake abhimukha AtmAke jo pradezoMmeM halana-calana hotA hai use vAgyoga kahate haiN| pUrvokta bAhya Alambana tathA vIryAntarAya aura noindriyAvaraNake kSayopazamarUpa manolabdhike sannidhAnameM manapariNAmake abhi
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtika-hindI-sAra [62 mukha AtmAke jo pradeza parispanda hotA hai vaha manoyoga hai / vIryAntarAyakA kSayopazama honepara audArika Adi sAta prakArakI kAyavargaNAoMmeMse kisI eka vargaNAke Alambanase jo AtmAkA pradezaparispanda hotA hai vaha kAyayoga hai| kevalIke kSayanimittaka yoga mAnA jAtA hai| kriyApariNAma AtmAke kAyavacana aura manovargaNAke Alambanase honevAlA pradezaparispanda kevalIke hotA hai ataH unake yoga hai ayogakevalI aura siddhoMke ukta vargaNA nimittaka pradezaparispanda na honese yoga nahIM hai| 11. jaise jAti kula rUpa saMjJA aura lakSaNa AdikI dRSTi se abhinna bhI devadatta bAhyakriyAoMko apekSA lAvaka (kATanevAlA) pAvaka (pavitra karanevAlA) Adi paryAyabhedako prApta karatA hai ataH vaha eka bhI hai aura aneka bhI, usI taraha pratiniyata kSAyopamika zarIra Adi paryAyakI dRSTise yoga tIna prakArakA hokara bhI anAdi pAriNAmika dravyArthanayase eka prakArakA bhI hai| 12. yogakA artha samAdhi aura dhyAna bhI hotA hai, yaha Age kahA jaaygaa| yahA~ usakI vivakSA nahIM hai / yahA~ AsravakA prakaraNa hai ataH kiyArUpa yoga liyA gayA hai| 13. gargoMpara 100) ru0 jurmAnA karo'kI taraha 'kAyavAGamanaskarma' meM tInoMkI sAmudAyika kriyAko yoga nahIM kahate kintu karma zabdakA anvaya kAyakarma vAkkarma aura manaskarma tInoMmeM pRthak pRthaka kara lenA cAhie jaise ki 'devadatta jinadatta aura gurudattako bhojana karAo' isa vAkyameM pratyekako bhojanakA sambandha vivakSita hotA hai| sa AsravaH // 2 // yaha yoga hI Asrava hai| 61-3. 'kAyavAGmanaskarmAsravaH' itanA laghusUtra banAnemeM yogazabda AgamameM prasiddha hai usakA artha avyAkhyAta hI raha jAyagA / 'kAmavAGmanaskarma yoga AsravaH' aisA eka sUtra banAnese yadyapi 'sa' zabdako grahaNa nahIM karanA par3atA aura ekayoga honese lAghava ho sakatA hai parantu isase sabhI yogoMmeM AsravatvakA prasaMga prApta hotA hai-kevalIke samudghAta ke samaya honevAle daNDa kapATa pratara aura lokapUrNa yoga bhI Asrava ho jAya~ge / yadyapi isa kAlameM sUkSmayoga mAnakara tannimittaka alpabaMdha mAnA jAtA hai para isase to unameM sAdhAraNa yogatva aura bahubandhakA prasaMga prApta hotA hai / vastutaH mukhya yoga to vargaNAnimittaka pradezaparispanda rUpa hai aura vahI Asrava hai, para kevalisamudbhAta vargaNAlambana nahIM hai ataH use Asrava nahIM mAnate / daNDAdivyApAra kAlameM anAsrava honese daNDAdiyoganimittaka bandha bhI nahIM hotaa| hA~, usa samaya jo kAyavargaNAlambana sUkSma kAyayoga hotA hai usIse bandha hotA hai| yadi ekasUtra banAyA jAtA to sabhI yoga Asrava bana jAte / bhinna sUtra banAnese yaha spaSTa artha nikala AtA hai ki--- jo kAya vacana manovargaNAlambana pradeza parispanda hai vahI yoga aura Asrava hai, anya nhiiN| arthAt.aisA bhI yoga hai jo Asrava nahIM hotaa| jaise kevalIke indriyA~ vidyamAna rahatI haiM, para tatpUrvaka vyApAra nahIM honese indriyajakarmabandha nahIM hotA usI taraha daNDAdi yogake rahanepara bhI karmabandha nahIM hotA ataH ise Asrava nahIM khte| 4-5. jaise jalAgamana dvArase jala AtA hai usI taraha yogapraNAlIse AtmAmeM karma Ate haiM ataH isa yogako Asrava kahate haiM / jaise golA kapar3A vAyuke dvArA lAI gaI dhUliko cAroM orase cipaTA letA hai usI taraha kaSAyarUpI jalase gIlA AtmA yogake dvArA lAI gaI karatA hai| athavA. jaise garama lohapiNDa yadi pAnI DAlA jAya to vaha cAroM taraphase pAnIko khIMcatA hai usI taraha kaSAyase santapta jIva yogase lAye gaye karmoko saba orase grahaNa karatA hai|
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 707 6 // 3-4] chaThA~ adhyAya zubhaH puNyasyAzubhaH pApasya // 3 // zubha yoga puNya aura azubhayoga pApakA Asrava karatA hai| 31-2. hiMsA corI maithuna Adi azubha kAyayoga haiN| asatya bolanA, kaThora bolanA Adi azubha vacanayoga haiN| hiMsaka vicAra IrSA asUyA Adi azubha manoyoga haiN| ityAdi ananta prakArake azubha yogase bhinna zubhayoga bhI ananta prakArakA hai| ahiMsA acaurya brahmacarya Adi zubha kAyayoga hai / satya hita mita bolanA zubha vAgyoga hai| arhanta bhakti tapakI ruci zrutakI vinaya Adi vicAra zubha manoyoga hai| yadyapi adhyavasAyasthAna asaMkhyeyalokapramANa haiM phira bhI anantAnanta pudgala pradezarUpase ba~dhe hue jJAnAvaraNa vIryAntarAyake dezaghAtI aura sarvaghAtI spardhakoMke kSayopazama bhedase, anantAnanta pradezavAle karmoM ke grahaNakA kAraNa honese tathA anantAnanta nAnA jIvoMkI dRSTi se tInoM yoga ananta prakArake ho jAte haiN| 3. zubhapariNAma pUrvaka honevAlA yoga zubhayoga hai tathA azubha pariNAmase honevAlA azubhayoga hai| zubha azubha karmakA kAraNa honese yogameM zubhatva yA azubhatva nahIM hai kyoMki zubha yoga bhI jJAnAvaraNa Adi azubha karmoke bandhameM bhI kAraNa hotA hai| 4-6. jo AtmAko prasanna kare vaha puNya athavA jisake dvArA AtmA sukhasAtA anubhava kare vaha sAtAvedanIya Adi puNya haiM / puNyakA ulaTA pApa / jo AtmAmeM zubhapariNAma na hone de vaha asAtAvedanIya Adi pApa haiN| yadyapi sonekI ber3I yA lohekI ber3IkI taraha donoM hI AtmAkI paratantratAmeM kAraNa haiM phira bhI iSTa phala aura aniSTa phalake bhedase puNya aura pApameM bheda hai / jo iSTa gati jAti zarIra indriya viSaya AdikA hetu hai vaha puNya hai tathA jo aniSTa gati jAti zarIra indriya AdikA kAraNa hai vaha pApa hai| zubhayogase puNyakA Asrava hotA hai aura azubhayogase paapkaa| 7. prazna-jaba ghAti karmoMkA bandha bhI zubha pariNAmoMse hotA hai to 'zubhaH puNyasya' arthAta DAbhapariNAma paNyAvake kAraNa haiN| yaha nirdeza vyartha ho jAtA hai? uttara-aghAtiyA karmoM meM jo puNya aura pApa haiM, unakI apekSA puNyapApahetutAkA nirdeza hai / athavA 'zubha puNya kA hI kAraNa hai' aisA avadhAraNa nahIM karate haiM; kintu zubha hI puNyakA kAraNa hai' yaha avadhAraNa kiyA gayA hai / isase jJAta hotA hai ki zubha pApakA bhI hetu ho sakatA hai| prazna- yadi zubha pApakA aura azubha puNyakA bhI kAraNa hotA hai, kyoMki saba karmoMkA utkRSTa sthiti-bandha utkRSTa saMklezase hotA hai| kahA bhI hai-"Ayu aura gatiko chor3akara zeSa karmoMkI utkRSTa sthitiyoMkA bandha utkRSTa saMklezase hotA hai aura jaghanya sthitibandha manda saMklezase " ataH donoM sUtra nirarthaka ho jAte haiN| uttara-anubhAga bandhakI apekSA sUtroMko lagAnA caahie| anubhAgabandha pradhAna hai, vahI sakha duHkharUpa phalakA nimitta hotA hai| samasta zubha prakRtiyoMkA utkRSTa anubhAgabandha utkRSTa vizuddha pariNAmoMse aura samasta azubha prakRtiyoMkA utkRSTa anubhAgabandha utkRSTa saMklezapariNAmoMse hotA hai| yadyapi utkRSTa zubha pariNAma azubhake jaghanya anubhAgabandhake bhI kAraNa hote haiM para bahuta zubhake kAraNa honese 'zubhaH puNyasya' sUtra sArthaka hai, jaise ki thor3A apakAra karanepara bhI bahuta upakAra karanevAlA upakAraka hI mAnA jAtA hai| isI taraha 'azubhaH pApasya meM bhI samajha lenA caahie| kahA bhI hai "vizuddhise zubhaprakRtiyoMkA utkRSTa anubhAgabandha hotA hai tathA saMklezase azubha prakRtiyoMkA / jaghanya anubhAga bandhakA krama isase ulaTA hai, arthAt vizuddhise azubhakA jaghanya aura saMklezase zubhakA jaghanya bandha hotA hai| AsravakI vizeSatA sakaSAyAkaSAyayoH sAmparAyikaryApathayoH // 4 //
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtika- hindI-sAra [ 65 sakaSAya jIvoMke sAmparAyika aura akaSAyajIvoMke IryApatha Asrava hotA hai / $ 1-7. Asravake ananta bheda honepara bhI sakapAya aura akaSAya svAmiyoMkI apekSA do bheda haiN| krodhAdi pariNAma AtmAko vugatimeM le jAneke kAraNa kaSate haiM -AtmAke svarUpakI hiMsA karate haiM, ataH ye kaSAya haiM / athavA jaise vaTavRkSa AdikA ceMpa cipakane meM kAraNa hotA hai usI taraha krodha Adi bhI karmabandhanake kAraNa honese kaSAya haiM / karmoM ke dvArA cAroM orase svarUpakA abhibhava honA samparAya hai, isa samparAyake lie jo Asrava hotA hai vaha sAmparAyika Asrava hai| IryA arthAt yogagati, jo karma mAtra yogase hI Ate haiM ve IryApatha Asrava haiM / sakaSAya jIvake sAmparAyika aura akaSAya jIvake IryApatha Asrava hotA hai / mithyA dRSTise lekara dasaveM guNasthAna taka kaSAyakA ceMpa rahanese yogake dvArA Aye hue karma gIle camar3e para dhUla kI taraha cipaka jAte haiM, unameM sthitibandha ho jAtA hai, yaha sAmparAyika Asrava hai / upazAntakaSAya kSINakaSAya aura sayogakevalI ke yogakriyAse Aye hue karma kapAyakA ceMpa na honese sUkhI dIvAla para par3e hue patthara kI taraha dvitIya kSaNa meM hI jhar3a jAte haiM, ba~dhate nahIM haiM; yaha IryApatha Asrava hai / 708 8. yadyapi 'ajAdyat' sUtra ke anusAra akaSAya aura IryApatha zabdoMkA pUrva prayoga honA cAhie thA, parantu sAmparAyika aura sakaSAyake sambandha meM bahuta varNana karanA hai ataH isI dRSTise unheM abhyarhita mAnakara unakA pUrva prayoga kiyA hai / sAmparAyika Asravake bheda indriyakaSAyAtratakriyAH paJcacatuHpaJcapaJcaviMzatisaMkhyAH pUrvasya bhedAH || 5 // 91-5 indriya AdimeM itaretarayoga dvandva samAsa hai / paMca AdikA saMkhyA zabdase samAsa karake unakA yathAkrama anvaya kara denA caahie| pUrva arthAt pahile sUtrameM jisakA prathama nirdeza kiyA hai / bheda arthAt prakAra / pA~ca indriyA~, cAra kaSAya, pA~ca avrata aura pazcIsa kriyAe~ pUrva sAmparAyika Asrava ke bheda haiM / 16. indriyAdikA AtmAse kathacit bheda aura kathaJcit abheda hai / anAdi pAriNAmika caitanya dravyArthAdeza se indriyAdikA abheda hai aura karmodaya-kSayopazamanimi kaparyAyArthAdeza se bhinnatA hai / indriyAdikI nivRtti honepara bhI dravya sthira rahatA hai / isIlie paryAyabhedase pA~ca Adi bheda bana jAte haiM / sparzAdi pA~ca indriyoMkA varNana kara cuke haiM krodhAdikapAya aura hiMsAdi avratakA varNana Age kareMge / pacIsa kriyAe~ isa prakAra haiM $ 7-11. caitya guru zAstrakI pUjA Adi samyaktvako bar3hAnevAlI kriyA samyaktvakriyA hai| // 1 // anyadevatAkA stavana Adi mithyAtva hetu pravRtti mithyAla kriyA hai ||2||zarIra Adike dvArA gamana Agamana Adi pravRtti karanA prayoga kriyA hai / athavA vIryAntarAya jJAnAvaraNakA kSayopazama honepara aMgopAMga nAma karma ke udayase kAya vacana aura manoyogakI racanA meM samartha pudgaloMkA grahaNa karanA prayoga kriyA hai || 3 || saMyama dhAraNa karanepara bhI aviratikI tarapha jhukanA samAdAna hai || 4 || IryAtha Asrava meM kAraNabhUta kriyA IryAvatha kriyA hai ||5|| krodhAveza se pravRtti prAdoSikI kriyA hai || 6 || krodha pradoSa meM kAraNa hotA hai ataH kAryakAraNake bheda se krodhakaSAya aura prAdoSikI kriyAmeM bheda hai| krodha animitta bhI hotA hai para pradoSa krodharUpa nimittase hotA hai / pizuna svabhAvavAlA vyakti iSTa dArA haraNa dhananAza Adi nimittoMke binA svabhAvase hI krodha karatA hai / kisI-kisIkI dRSTimeM hI viSa hotA hai| kahA bhI hai- "jisa prakAra pUrNimA ke dina candrakA binA kisI nimittake svabhAvase hI udaya hotA hai usI taraha karmavazI AtmA ke binA nimittake hI krodhAdi kapAyoMkA udaya hotA hai / " tathA "durjana puruSoMkI ceSTAe~, jinakI lola jihvA mRgoMke khUna se lAla ho rahI hai aise zArdUla bher3iyA sarpa Adi nisarga hiMsaka prANiyoM ke
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65] chaThA~ adhyAya samAna vaira aura roSapUrNa hotI haiN|" pradoSake bAda prayatna karanA kAyikI kriyA hai // 7 // hiMsAke upakaraNoMko grahaNa karanA AdhikaraNakI kriyA hai / 8 // dUsareko duHkha utpanna karanevAlI pAritApikI kriyA hai|9|| Ayu, indriya bala AdikA viyoga karanevAlI prANa. titikI kriyA hai // 10 // rAgAviSTa hokara pramAdI puruSakA ramaNIya rUpake dekhanekI ora pravRtti darzanakriyA hai // 11 // pramAdavaza chUnekI pravRtti sparzana kriyA hai // 12 // cakSu indriya aura sparzana indriyoMmeM ina indriyoM dvArA honevAle jJAnakA grahaNa hai tathA yahA~ jJAnapUrvaka halana-calanakA grahaNa hai| naye-naye adhikaraNoMko utpanna karanA prAtyAyikI kriyA hai // 13 // strI-puruSa, pazu Adise vyApta sthAnameM malotsarga karanA samantAnupAtana kiyA hai // 14 // binA zodhI aura binA dekhI bhUmipara zarIra AdikA rakhanA anAbhoga kriyA hai||15|| dUsareke dvArA karane yogya kriyAko svayaM karanA svahasta kiyA hai||16|| pApAdAna Adiko svIkAra karanA nisarga kriyA hai||17|| Alasyase prazasta kriyAoMkA na karanA aura parake pApa AdikA prakAzana karanA vidAraNa kriyA hai // 18 // cAritramohake udayase Avazyaka Adi kriyAoMke karane meM asamartha hone para zAstrAjJAkA anyathA hI nirUpaNa karanA AjJAvyApAdikA kriyA hai / / 19 / / mUrkhatA aura Alasyase zAstropadiSTa vidhi-vidhAnoMke prati anAdara karanA anAkAMkSA kriyA hai // 20 // chedanabhedana hiMsA Adi kriyAoM meM tatpara honA athavA anyake dvArA hiMsAdi vyApAra kiye jAnepara harSita honA Arambha kriyA hai / / 21 / / parigrahake naSTa na hone deneke lie jo vyApAra hai vaha pArivAhikI kriyA hai / / 22 / / jJAna-darzana AdimeM chala-kapaTa karanA mAyA kriyA hai||23|| mithyAtvake kAryokI prazaMsA karake dUsareko mithyAtvameM dRr3ha karanA madhyAdarzana kriyA hai // 24 // saMyamaghAtI kameke udayase viSayoMkA pratyAkhyAna-tyAga nahIM karanA apratyAkhyAna kriyA hai // 25 // 12. prazna-indriya kaSAya aura avrata bhI kriyA svabhAva hI haiM ataH unakA pRthaka grahaNa karanA nirarthaka hai ? uttara-yaha ekAnta niyama nahIM hai ki indriya kaSAya aura avrata kriyAsvabhAva hI hoN| nAma sthApanA aura dravyarUpa indriya kaSAya aura avratoM meM parispandAtmaka kriyArUpatA nahIM hai / nAmendriya Adi to zabdamAtra haiM, ataH isameM to kriyArUpatA hai nahIM / sthApanA indiya Adi 'yaha vahI hai| isa prakArake zabda aura vijJAnameM kAraNa hote hai, ataH inameM bhI kriyArUpatA nahIM kahI jA sktii| dravyarUpa indriyAdimeM to cAhe vaha atIta rUpa ho yA bhAviyogyatA rUpa, vartamAna indriyAdirUpatA hai nahIM ataH usameM parispandAtmaka kriyArUpatA nahIM ho sktii| athavA, yaha koI niyama nahIM hai ki indriya kaSAya Adi kriyArUpa hI hoN| dravyArthikako gauNa karanepara paryAyArthikakI pradhAnatAmeM indriya kaSAya aura avratako kathaMcit kriyArUpa kaha sakate haiM para paryAyArthikako gauNa aura dravyArthikako mukhya karanepara kriyArUpatA nahIM bhI hai| 13-14 'indriya kaSAya aura avrata zubha aura azubha Asrava pariNAmake abhimukha honese dravyAsrava haiN| karmakA grahaNa bhAvAsrava hai| vaha paccIsa kriyAoMke dvArA hotA hai| isalie indriya kaSAya aura avratakA grahaNa kiyA hai' yaha samAdhAna ucita nahIM hai, kyoMki isase pratijJAvirodha hotA hai| 'kAyavAGamanaHkarma yogaH, sa AsravaH' ina sUtroMse dravyAsravakA hI nirUpaNa kiyA gayA hai| 15. nimittanaimittikabhAva jhApana karaneke lie indriya AdikA pRthak grahaNa kiyA hai| chUnA Adi krodha karanA Adi aura hiMsA karanA Adi kriyAe~ Asrava haiN| ye paJcIsa kriyAe~ inhIMse utpanna hotI haiN| inameM tIna pariNamana hote haiN| jaise mUrchA-mamatva pariNAma kAraNa hai, parigraha kArya hai| inake honepara pArigrAhikI kriyA bhinna hI hotI hai jo ki parigrahake saMrakSaNa avinAza aura saMskArAdi rUpa haiM / krodha kAraNa hai pradoSa kArya hai inase prAdoSi
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 710 tattvArthavArtika-hindI-sAra [66 kI kriyA hotI hai| mAna kAraNa hai, namra na honA kArya hai, inase apUrvAdhikaraNa utpanna karanevAlI prAtyAyikI kriyA bhinna hai / mAyA kAraNa hai, kuTilatA kArya hai, inase jJAnadarzana aura cAritrameM mAyA pravRtti rUpa kriyA hotI hai| prANAtipAta kAraNa hai aura prANAtipAtikI kriyA kArya hai / mRSAvAda corI aura kuzIla kAraNa hai aura asaMyamake udayase AjJAvyApAdikA kriyA kArya hai| isI taraha anya bhI samajhanA caahie| 16. prazna-indriyoMse hI jJAna karake aura vicArake bAda kapAya avrata aura kriyAoM meM pravRtti hotI hai ataH indriyakA hI grahaNa karanA cAhie / kaSAya avrata aura kriyAe~ to arthAt hI gRhIta ho jAtI haiM, unakA grahaNa nahIM karanA caahie| isase sUtra bhI laghu ho jAyagA ? uttara-yadi indriyoMko hI AsravameM ginA jAya to chaThaveM guNasthAna taka hI AsravakA vidhAna hogA apramattake nhiiN| pramatta hI cakSu Adi indriyoMse rUpAdika viSayoMke sevanake prati Asakta hotA hai| yA sevana na bhI kare to bhI hiMsAdikI kAraNabhUta anantAnubandhI aura apratyAkhyAna krodha mAna mAyA lobha rUpa ATha kaSAyoMse yukta hotA huA hiMsAdi karatA hai, na bhI kare to bhI pramAdI honese satata karmoMkA Asrava karatA hai / parantu apramatta vyakti pandraha prakArake pramAdoMse rahita hokara mAtra yoga aura kaSAyanimittaka hI Asrava karatA hai| ekendriya dvIndriya trIndriya caturindriya aura asaMjJipaMcendriyoMmeM yathAsambhava cakSu Adi indriyA~ aura manovicArake na hone para bhI krodhAdi-hiMsA pUrvaka karmagrahaNa hotA hI hai| ataH sarvasaMgrahake lie kaSAya AdikA grahaNa karanA ucita hai| 17. prazna-rAga-dveSase rahita vyakti na to indriyoMse viSaya grahaNa karatA hai aura na jIvahiMsA yA asatya AdimeM pravRtti karatA hai, ataH kaSAyake grahaNa karanese sabhI sAmparAyika AsravoMkA grahaNa ho hI jAtA hai, indriya avrata aura kriyAoMkA prahaNa nahIM karanA cAhie ?uttara-upazAntakaSAyI sAdhuke kaSAyakA sadbhAva rahane mAtrase cakSurAdike dvArA rUpAdi viSayoMkA grahaNa karaneke kAraNa rAga dveSa aura hiMsA AdikI utpattikA prasaMga hogA / yadi rUpAdike grahaNa karane mAtrase rAgI-dveSIpanA AtA ho to koI vItarAga nahIM ho paaygaa| cakSu Adike dvArA rUpAdikA grahaNa honepara bhI koI vyakti vItarAga raha sakatA hai / ataH kaSAya mAtrakA prahaNa karanA ThIka nahIM hai| 18. yadyapi abratameM indriya kaSAya aura kriyAe~ antarbhUta ho sakatI haiM kintu avratakI pravRttimeM indriya kaSAya aura kriyAe~ nimitta haiM yaha pravRttinimittatA dyotana karaneke lie indriya kaSAya aura kriyAoMkA pRthak grahaNa kiyA hai| AsravakI vizeSatAke kAraNa tIvramandajJAtAjJAtabhAvAdhikaraNavIryavizeSebhyastadvizeSaH // 6 // tIvra Adi bhAvoMse AsravameM vizeSatA hotI hai| 61-7, bAhya aura Abhyantara kAraNoMse kaSAyoMkI udIraNA honepara atyanta pravada pariNAmoMko tIvra kahate haiM / isase viparIta anudrikta pariNAma manda haiN| mAraneke pariNAma na honepara bhI hiMsA ho jAnepara 'maiMne mArA' yaha jAna lenA jJAta hai / athavA, 'isa prANIko mAranA cAhie' aisA jAnakara pravRtti karanA jJAta hai| mada yA pramAdase gamanAdi kriyAoMmeM binA jAne pravRtti karanA ajJAta hai / adhikaraNa arthAt AdhArabhUta dravya / dravyako zaktiko vIrya kahate haiN| 'bhAva' zabda pratyekameM lagA denA cAhie-tIvrabhAva mandabhAva jJAtabhAva ajJAtabhAva aadi| 68. bhAvakA artha sattA nahIM hai jisase vaha gotvAdikI taraha tIbra AdikA bhedaka na ho sake; kintu bhAvakA artha bauddhika vyApAra hai| nodravyoMke bhAva do prakArake haiM-eka pari
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67-8] chaThA~ adhyAya spanda rUpa tathA dUsarA aparispanda rUpa / aparispanda rUpa bhAva astitva Adi haiM, jo anAdi haiM / parispandAtmaka bhAva utpAda aura vyaya rUpa haiM, jo ki AdimAna haiM / aparispanda rUpa bhAva sAmAnyAtmaka hai, vaha tIvra AdikA bhedaka nahIM ho sakatA parantu kAma AdikI kriyArUpa jo bhAva hai vaha kAyAdike astitva aura tIvra AdikA bhedaka hotA hI hai| tAtparya yaha ki totra AdimeM bauddhika vyApArase vizeSatA hoto hai / athavA, bhAvavAle AtmAse abhinna honeke kAraNa tIvra Adi bhI bhAva haiM / eka eka kaSAyAdi sthAnameM asaMkhyAta lokapramANa bhAva hote haiN| ve hI yahA~ vivakSita haiM, eka sattArUpa bhAva nhiiN| 9-11. yadyapi vIrya-zakti AtmapariNAmarUpa hai aura vaha jIvAdhikAraNakA pariNAma honese 'adhikaraNa meM hI gRhIta ho jAtA hai phira bhI zaktivizeSase hiMsA AdimeM vizeSatA AtI hai aura usase AsravameM vizeSatA AtI hai yaha sUcana karaneke lie usako grahaNa kiyA hai| vIryavAna AtmAke tIvra tIvratara aura tIvratama Adi pariNAma hote haiM / AmravameM phalabheda batAneke lie hI tIvra AdikA pRthaka grahaNa kiyA hai, anyathA kevala 'adhikaraNa'se hI saba kArya cala sakatA thA, kyoMki tIvra Adi jIvAdhikaraNarUpa hI haiN| kAraNabhedase kAryabheda avazya hotA hai| ataH jaba tIvra Adi anubhAgake bhedase Asrava ananta prakArakA ho gayA to usake kAryabhUta zarIra Adi bhI ananta hI prakArake hote haiM / adhikaraNaM jIvAjIvAH // 7 // 1-3. yadyapi jIva aura ajIvakI vyAkhyA ho cukI hai, phira bhI yahA~ adhikaraNavizeSa rUpase unakA nirdeza kiyA gayA hai / hiMsA Adike upakaraNa rUpase jIva aura ajIva hI adhikaraNa hote haiN| 'anantaparyAyaviziSTa jIva aura ajIva adhikaraNa banate haiN| isa bAtakI sUcanA deneke lie sUtra meM bahuvacana diyA gayA hai| 4-5. 'jIva aura ajIva hI adhikaraNa' aisA samAnAdhikaraNa arthameM samAsa karanepara jIvatva aura ajIvatvase viziSTa adhikaraNamAtrakI pratipatti hogI, AsravavizeSakA jJAna nahIM ho sakegA / 'jIva aura ajIvakA adhikaraNa' aisA bhinnAdhikaraNaka paSThI samAsa karanepara bhI jIva aura ajIvake AdhAramAtrakA hI jJAna hogA AsravavizepakA nhiiN| ataH prakRtapATha hI ThIka hai| 'jIva aura ajIva kisake adhikaraNa haiM ? yaha prazna honepara 'arthaka vazase vibhaktikA pariNamana hotA hai| isa niyamake anusAra 'Asravasya' yaha AsravakA sambandha ho jAtA hai / jaise ki 'devadattake U~ce makAna haiM use bulAo' yahA~ usake sAtha devadattakA karmakAraka rUpase sambandha ho jAtA hai| donoM adhikaraNa dasa prakArake haiM-viSa lavaNakSAra kaTuka amla sneha agni aura khoTe rUpase prayukta mana-vacana aura kAya / AdhaM marambhasamArambhArambhayogakRtakAritAnumatakaSAyavizeSatritrizcatuzcaikazaH // 8 // 1. yadyapi Ageke sUtra meM 'para' zabda denese yaha arthAt siddha ho jAtA hai ki isa sUtrameM Adya jIvAdhikaraNakA varNana hai phira bhI spaSTa arthabodhake lie isa sUtra meM 'Adya pada de diyA hai| 2-17. pramAdavAn puruSakA prANaghAta Adike lie prayatna karanekA saMkalpa saMrambha hai| usake sAdhanoMkA ikaTThA karanA samArambha hai| kAryako zurU kara denA Arambha hai| ye tInoM zabda bhAvasAdhana haiN| yoga zabdakA vyAkhyAna prathamasUtrameM kiyA jA cukA hai| AtmAne jo svatantra bhAvase kiyA vaha kRta hai| dUsareke dvArA karAyA gayA kArita hai| karanevAleke mAnasapariNAmoMkI svIkRti anumata hai / jaise koI maunI vyakti kiye jAnevAle kAryakA yadi niSedha nahIM karatA to vaha usakA anumodaka mAnA jAtA hai usI taraha karAnevAlA prayoktA honese aura una pariNAmoMkA samarthaka honese anumodaka hai / krodhAdi kaSAyeM kahI jA cukI haiN| vizeSa zabda.
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 712 tattvArthavArtika- hindI-sAra [ 69 kA pratyeka meM anvaya kara lenA cAhie aura yahA~ 'bhidyate' kriyA padakA adhyAhAra karake 'vizeSaiH ' nirdezakI sArthakatA samajha lenI cAhie; kyoMki kartA aura karaNakA nirdeza kriyApadake honepara hI sArthaka hotA hai / jaise 'zaMkulayA khaMDa : ' meM aprayukta 'kRta' kriyAkI apekSA nirdeza hai vaise yahA~ bhI samajhanA cAhie / athavA, 'pUrvasya bhedA:' isa sUtrAMzameM bheda zabdakA adhikAra calA A rahA hai, usakI apekSA 'vizeSaiH' meM karaNa nirdeza upayukta hai / tritri Adi sujanta saMkhyAzabdoMkA kramazaH sambandha kara lenA cAhie / ekazaH vIpsArthaka nirdeza hai arthAt eka ekake bheda samajhanA cAhie / 918-19. saMrambha Adi tIna vastuvAcI haiM ataH inakA prathama grahaNa kiyA hai, bAqI vastuke bheda haiM | yoga AdikA AnupUrvIse kathana pUrva aura uttara donoMke vizeSaNArtha hai / tAtparya yaha ki - krodhAdi cAra aura kRta Adi tInake bhedase kAyAdi yogoMke saMrambha samArambha aura Arambhase viziSTa karane para pratyekake chattIsa chattIsa bheda hote haiM / krodhakRtakAyasaMrambha, mAnakRtakAyasaMrambha, mAyAkRtakAyasaMrambha, lobhakRtakAyasaMrambha, krodhakAritakAyasaMrambha, mAnakAritakAyasaMrambha, mAyAkAritakAyasaMrambha, lobhakAritakAyasaMrambha, krodhAnumatakAyasaMrambha, mAnAnumatakAyasaMrambha, mAyAnumatakAyasaMrambha aura lobhaanumtkaaysNrmbh| isa prakAra saMrambha bAraha prakArakA hai / samArambha Arambha bhI isI taraha bAraha bAraha prakAra ke hokara kula chattIsa prakAra kAyayogake hote haiM / isI taraha vacana aura manake bhI chattIsa - chattIsa prakAra milakara kula 108 prakAra jIvAdhikaraNake hote haiM / kahA bhI hai- "krodha Adi aura kRta Adike dvArA kAya saMrambha 12 prakArakA hai aura samArambha tathA Arambha bhI isI prakAra bAraha bAraha prakArakA hotA hai| isa taraha kula chattIsa bheda ho jAte haiM / " 920-21 ca zabdase krodhAdike anya vizeSoMkA bhI saMgraha ! jAtA hai| anantAnubandhI apratyAkhyAna pratyAkhyAna aura saMjvalanase ukta bhedoMko guNA karanepara kula 432 bheda ho jAte haiM / jaise nIle raMgameM DAlA gayA vastra nIlaraMgase nIla ho jAtA hai usI taraha saMrambha Adi kriyAe~ anantAnubandhI Adi kaSAyoMse anuraMjita hotI haiM / ataH ye bhI jIvAdhikaraNa haiM / I ajIvAdhikaraNake bheda nirvartanAnikSepasaMyoganisargA dvicaturdvitribhedAH param ||9|| 91-3 nirvartanA Adi zabda karmasAdhana aura bhAvasAdhana donoM haiM / jaba nirvartanA Adi zabda karmasAdhana haiM taba 'nirvartanA hI adhikaraNa' aisA sAmAnAdhikaraNya rUpase adhikaraNa zabdakA sambandha kara lenA caahie| jisa samaya bhAvasAdhana hote haiM taba 'viziSyanti' kriyAkA adhyAhAra karake 'nirvartanA Adi bhAva para adhikaraNako viziSTa karate haiM' aisA bhinnAdhikaraNa rUpase adhikaraNa zabdakA sambandha kara lenA cAhie / nirvartanA- utpatti, nisarga - sthApanA, saMyogamilAnA aura nisarga-pravRtti / 'dvi catura Adi haiM bheda jisake' aisA dvandvagarbha bahuvrIhi samAsa 'dvicaturdvitribhedAH' meM samajhanA cAhie / 94 - 11. prazna - isa sUtra meM 'para' zabda nirarthaka hai kyoMki pahile sUtrameM 'Adya' zabda denese arthAt hI yaha 'para' siddha ho jAtA hai yA phira prathama sUtra meM 'Adya' zabda vyartha kyoMki sArA prayojana arthApatti se siddha ho jAtA hai / arthApattiko anaikAntika kahanA ucita nahIM hai kyoMki 'ahiMsA dharma hai' yaha kahanese jisa prakAra 'hiMsA adharma hai' yaha siddha hotA hI hai| usI taraha meghake abhAva meM vRSTi nahIM hotI' yaha kahane se 'meghake honepara vRSTi hotI hai' yaha bhI siddha hotA hI hai / kabhI meghake honepara bhI vRSTike na dekhe jAnese itanA hI kaha sakate haiM ki vRSTi 'megha ke honepara hI hogI' abhAva meM nahIM / 'para zabda yadi na diyA jAyagA to yaha sUtra
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 610 chaThA~ adhyAya 713 asambaddha ho jAyagA' yaha bhI samAdhAna ThIka nahIM hai kyoMki yahA~ koI nivartya nahIM hai| Adya jIvAdhikaraNakA to saMrambha Adise sambandha ho hI gayA hai| ataH parizeSa nyAyase ye ajIvAdhikaraNa ho hI jAte haiN| para zabdako prakRSTavAcI kahanA bhI ThIka nahIM hai kyoMki jIvAdhikaraNa nikRSTa to hai nahIM jisakA prakRSTa ajIvAdhikaraNase vAraNa kiyA jAya / isI taraha para zabdako 'para dhAmako gaye arthAt iSTa dhAmako gaye isakI taraha iSTavAcI bhI nahIM kaha sakate kyoMki yahA~ aniSTa kyA hai jisakI nivRttike lie para zabdako iSTavAcI kahA jAya ? uttara-para zabda bhinnArthaka hai athota saMrambha Adise nirvartanA Adi bhinna haiN| anyathA nirvrtnaa| ko bhI AtmapariNAmarUpatA A jAnese jIvAdhikaraNatvakA prasaMga prApta hotaa| athavA, pahile kaha diyA hai ki AdyakI taraha 'para' zabda bhI spaSTa arthabodha karAne ke lie hai| 12. pA~ca prakArake zarIra vacana mana aura zvAsocchvAsa mUlaguNa nirvartanA haiM aura kASTha pusta citrakarma Adi uttaraguNa nirvartanA haiN| 6 13. apratyavekSita duSpramRSTa sahasA aura anAbhogake bhedase nikSepa cAra prakArakA hai| 614. bhaktapAnasaMyoga aura upakaraNasaMyogake bhedase saMyoga do prakArakA hai| 15. mana vacana aura kAyake bhedase nisarga tIna prakArakA hai| jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNake Asravake kAraNatatpradoSanihnavamAtsaryAntarAyAsAdanopaghAtA jJAnadarzanAvaraNayoH // 10 // 61-7. jJAna-kathAke samaya mu~hase kucha na kahakara bhItara-hI bhItara IrSyAke pariNAma honA pradoSa hai| kisI bahAnese 'nahIM hai, nahIM jAnatA' ityAdi rUpase zAnakA lopa karanA nihava hai| dene yogya jJAnako bhI kisI bahAnese na denA mAtsarya hai| kalupatAse jJAnakA vyavaccheda karanA antarAya hai| dUsareke dvArA prakAzita jJAnakA kAya yA vacanake dvArA vRrjana karanA AsAdana hai| buddhi aura hRdayakI kaluSatAse prazasta jJAnameM dUSaNa lagAnA upaghAta hai| AsAdanameM vidyamAna jJAnakA vinaya prakAzana guNakIrtana Adi na karake anAdara kiyA jAtA hai aura upaghAtameM jJAnako ajJAna hI kahakara jJAnakA nAza kiyA jAtA hai| 68-9. tat zabdase jJAna aura darzanakA grahaNa kiyA jAtA hai arthAt jJAna aura darzanake pradoSa nihnava Adi jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNake Asravake kAraNa hote haiM / 'jJAnadarzanAvaraNayoH' kahanese jJAta hotA hai ki pradoSa Adi jJAna aura darzana sambandhI haiN| isI taraha jJAna darzanavAloMke pradoSa Adi aura jJAnadarzanake sAdhanoMke pradoSa Adi bhI 'tatpradoSa' zabdase grahaNa kara lene caahiye| 10-11. prazna-jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNake Asravake kAraNa tulya haiM ataH donoMko eka hI kahanA caahie| jinake kAraNa tulya hote haiM ve eka hote haiN| uttara tulya kAraNa hone se kAryakya mAnA jAya to jaba vacanake kAraNa kaNTha oMTha Adi tulya haiM to pratyeka vacanako yA to sAdhaka honA cAhie yA dUSaka hii| isa taraha svavacanavirodha hI ho jaaygaa| yadi eka hetu ka honepara bhI vacana svapakSake hI sAdhaka tathA parapakSake hI dUSaka hote hai to 'tulyahetu honese kAryakya hotA hai' isa vacanakA virodha ho jaaygaa| isa pakSameM dRSTa aura Agama donoMse hI virodha AtA hai| eka miTTIke piNDase hI ghaTa ghaTI zarAva udazcana-sakorA Adi aneka kAryoMkI pratyakSasiddhi hai| sAMkhya eka pradhAnase mahAna ahaMkAra Adi nAnA kArya mAnate haiN| utpatti avidyA rUpa pratyayase puNya apuNya aura anubhaya saMskAroMkI utpatti mAnate Sika catuSTaya sannikarSase rUpAdi jJAna Adi nAnA kAryokI utpatti mAnate haiM / isa taraha sabhIka Agamavirodha doSakA prasaMga hotA hai|
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtika- hindI-sAra [ 6 / 11 $12-16. AvaraNa ke atyanta saMkSaya honepara kevalajJAna aura kevaladarzana sUryake pratApa aura prakAzakI taraha prakaTa ho jAte haiM ataH inameM tulya kAraNoM se Asrava mAnanA hai / sAvaraNa vyaktike jJAna aura darzanakI kramazaH pravRtti hotI hai / jaise garama jalameM vartamA / agnikA tApa prakaTa hai prakAza prakaTa nahIM hai aura pradIpake prakAzameM prakAza prakaTa hai pratApa prakaTa nahIM hai usI taraha chadmasthake jaba jJAnopayoga hotA hai taba darzanopayoga nahIM hotA aura jaba darzano payoga hotA hai taba jJAnopayoga nhiiN| jaise meghapalaTake haTane para sUryakA jahA~ prakAza hai vahA~ pratApa hai aura jahA~ pratApa hai vahA~ prakAza hai usI taraha nirAvaraNa acintya - mAhAtmyazAlI kevalI sUryake samasta viSayaka jJAna aura darzana hote haiM, jahA~ jJAna hai vahA~ darzana hai aura jahA~ darzana hai vahA~ jJAna hai| ataH yaha zaMkA nirmUla ho jAtI hai ki- "jJAna aspRSTa aura aviSayameM bhI pravRtti karatA hai para darzana spRSTa aura viSayameM hii| cU~ki atIta aura anAgata vinaSTa aura anutpanna hone pRSTa aura viSaya nahIM ho sakate ataH tadviSayaka jJAna hI ho sakatA hai darzana nahIM / ataH kevalIko atItAnAgatadarzI nahIM kaha sakate"; jaise kevalI asadbhUta aura anupadiSTako jAnate haiM usI taraha dekhate bhI haiM isameM kyA bAdhA hai ? jaise sAvaraNa ko aspRSTa aura aviSayameM binA upadeza ke jJAna nahIM hotA kyA usI taraha kevalIko bhI mAnate ho ? yadi nahIM, to jaise sAvaraNa vyaktiko spRSTa aura viSaya meM darzana hotA hai usa taraha kevalIke nahIM mAnA jA sakatA / ataH harat trikAla gocara darzana mAnanA ucita hai / 714 117. yadyapi avadhijJAnIke AvaraNa hai phira bhI avadhidarzanAvaraNakA kSayopazama anya kAraNoMkI apekSA nahIM karatA ataH vinA upadezake hI avadhidarzanakI kevala darzanakI taraha atIta aura anAgatameM bhI pravRtti hotI hai ataH aspRSTa aura aviSayakA bhI avadhidarzana siddha hai / 18 - 19. cU~ki cAra hI darzanAvaraNa batAye haiM, isa lie manaHparyaya darzanAvaraNakA kSayopazamarUpa nimitta na honese manaHparyaya darzana nahIM hotA / mana:paryayajJAna avadhijJAna kI taraha svamukhase viSayoMko nahIM jAnatA kintu parakIya manapraNAlIse jAnatA hai / ataH mana jaise atIta aura anAgata kA vicAra-cintana to karatA hai, dekhatA nahIM hai usI taraha mana:paryayajJAnI bhI bhUta aura bhaviSya ko jAnatA hai, dekhatA nahIM / vaha vartamAna bhI manako viSayavizeSAkAra se jAnatA ataH sAmAnyAvalokana pUrvaka pravRtti na honese manaH paryayadarzana nahIM banatA / 20. athavA, jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNake Asravake kAraNa bhinna-bhinna hI samajhane cAhie kyoMki viSayabhedase pradoSa Adi bhinna ho jAte haiN| jJAnaviSayaka pradoSa Adi jJAnAvaraNa ke aura darzanaviSayaka pradoSa Adi darzanAvaraNake Asravake kAraNa hote haiN| isI taraha AcArya aura upAdhyAya ke pratikUla calanA, akAla adhyayana, azraddhA, abhyAsameM Alasya karanA, anAdarase artha sunanA, tIrthoparodha- divyaMdhvani ke samaya svayaM vyAkhyA karane laganA, bahuzrutapanekA garva, mithyopadeza, bahuzrutakA apamAna karanA, svapakSakA durAgraha, svapakSake durAgrahavaza asambaddha pralApa karanA, sUtra viruddha bolanA, asiddhase jJAna prApti, zAstravikraya aura hiMsA Adi jJAnAvaraNake Asravake kAraNa haiM / darzanamAtsarya, darzanaantarAya, A~kheM phor3anA, indriyoM ke viparIta pravRtti, dRSTikA garva, dorghanidrA, dina meM sonA, Alasya, nAstikatA, samyagdRSTimeM dUSaNa lagAnA, kutIrtha kI prazaMsA, hiMsA aura yatijanoMke prati glAnike bhAva Adi bhI darzanAvaraNake Asravake kAraNa haiM / isa taraha inake Asravake kAraNoM meM bheda haiN| asAtAvedanIyake Asravake kAraNa duHkhazokatA pAkrandanavadhaparidevanAnyAtmaparobhayasthAnAnyasadvedyasya // 11 //
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 / 11] chaThA~ adhyAya 715 _Atmastha parastha aura ubhayameM honevAle duHkha zoka Adi asAtAvedanIyake Asravake kAraNa haiN| 61-8. virodhI padArthoMkA milanA, iSTakA viyoga, aniSTasaMyoga aura niSThura vacana Adi bAhya kAraNoM kI apekSAse tathA asAtA vedanIyake udaya se honevAlA pIDAlakSaNa pariNAma duHkha hai / anugraha karanevAle bandhu Adise viccheda ho jAnepara usakA bAra-bAra vicAra karake jo cintA, kheda aura vikalatA Adi mohakarmavizeSa-zoka ke udaya se hote haiM ve zoka haiN| paribhavakArI kaThoravacana sunane Adise kaluSa cittavAle vyakti ke jo bhItara-hI-bhItara tIvra jalana yA anuzayapariNAma hote haiM ve tApa haiM / paritApake kAraNa azrupAta aMgavikAra - mAthA phor3anA, chAtI kUTanA Adi pUrvaka jo ronA hai vaha Akrandana hai / Ayu, indriya, bala aura prANa AdikA vighAta karanA vadha hai / atisaMklezapUrvaka aisA ronA-pITanA jise sunakara svayaM apane tathA dUsareko dayA A jAya, paridevana hai / yadyapi ye sabhI dukha:jAtIya haiM; kyoMki duHkhake hI asaMkhyAta bheda hote haiM, phira bhI yahA~ kucha mukhya-mukhya bhedoMkA nirdeza kara diyA hai| jaise ki gauasaMkhya prakArakI hotI haiM aura kevala gau kahane se sabakA jJAna nahIM ho pAtA ataH khaNDI muNDI zAbaleya Adi kucha vizeSa dikhA diye jAte haiM / athavA, jaise mRtpiMDa ghaTa kapAla Adi mUrttimAn rUpIdravyakI dRSTise eka hokara bhI pratiniyata AkAra Adi paryAyArthika dRSTise bhinna haiM usI taraha aprItisAmAnyakI dRSTise duHkhAdimeM ekatva honepara bhI vibhinna kAraNoM se utpanna aura abhivyakta paryAyoM kI dRSTise ve judA-judA haiN| 19. jisa samaya paryAya aura paryAyIkI abheda vivakSA hotI hai usa samaya garamaloha - piNDakI taraha tadrUpase pariNamana karaneke kAraNa AtmA hI duHkhayati-duHkha AdirUpa hotI hai, ataH duHkhAdi zabdaM kartRsAdhanameM niSpanna hote haiM aura jaba paryAya aura paryAyIko bheda hotI hai taba duHkhAdi zabda 'duHkha ho jisake dvArA yA jisameM' athavA 'duHkhanamAtra duHkha' isa prakAra karaNasAdhana aura bhAvasAdhana hote haiM / 10. sarvathA ekAnta pakSameM duHkha AdikI kartA Adi sAdhanoM meM vyutpati nahIM bana sakatI; kyoMki isameM dUsare pakSakA saMgraha nahIM ho pAtA / yadi paryAyamAtra hI mAnA jAya aura AtmadravyakI sattA na mAnI jAya to vijJAna AdimeM 'karaNa' vyavahAra hI nahIM ho sakatA; kyoMki koI kartA hI nahIM hai / svAtantryazaktiviziSTa kartAkI apekSA hI zeSa karma karaNa Adi kAraka banate haiM / kartAke abhAva meM unakA bhI abhAva ho jAyagA / kartRsAdhanatA bhI nahIM banatI; kyoMki yahA~ karaNa Adi sahakAriyoMkI apekSA nahIM hai / vijJAna Adi jaba yugapat utpanna hote haiM to dAyeM bAyeM sIMgakI taraha paraspara sahakAribhAva nahIM bana sakatA / atIta aura anAgata cU~ki asat haiM, ataH unakA bhI vartamAnake prati sahakAribhAva nahIM ho sakatA / jaba vijJAna Adi kSaNika haiM to pUrvAnubhUtakI smRti Adi nahIM hoMgI, aura taba pUrva vinaSTa arthake vicArase honevAle zoka Adi kaise hoMge ? kSaNikavAdameM smRti Adi to ho hI nahIM sakate / santAna avastu hai ataH usakI apekSA bhI smaraNAdikI kalpanA nahIM jamatI | bhAvavAnke binA bhAvasAdhanakI bAta karanA bhI nirarthaka hI hai / yadi dravyamAtra hI svIkAra kiyA jAtA hai, usameM kriyA yA guNa Adi pariNamana nahIM hote, vaha sarvathA nirguNa aura niSkriya hai to sukha duHkha Adi paryAyoMke prati kartA kaise ho sakatA hai ? isI taraha acetana pradhAna bhI duHkha Adi paryAyoMkA kartA nahIM ho sakatA; kyoMki ghaTAdi acetanoMmeM duHkha Adi nahIM dekhe jAte / yadi acetanameM bhI sukha duHkha Adi mAne jAya~ to vetana aura acetanameM kucha antara hI nahIM rahegA / niSkriya dravyake adharmanimittaka duHkha 37
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 716 tattvArthavArtika-hindI-sAra [6 / 11 AdikI kalpanA bhI ThIka nahIM hai kyoMki niSkriya dravyake dharma aura adharmakI utpatti nahIM ho sakatI aura na usake karmaphalakA anubhava hI ho sakatA hai| 611. ye duHkhAdi krodhAdike Avezake kAraNa AtmA para aura ubhayameM hote haiN| jaba krodhAdise AviSTa AtmA apanemeM duHkha Adi utpanna karatA hai taba ve Atmastha hote haiM aura jaba samartha vyakti parameM dukha Adi utpanna karatA hai taba ve parastha hote haiM aura jaba sAhukAra karjadArase RNa vasUla karane jAte haiM taba donoMko hI bhUkha-pyAsa Adike kAraNa duHkha Adi hote haiM taba ye ubhayastha hote haiN| 12-13. vid, vidla, vinti aura vidyati ye cAra vid dhAtue~ kramazaH jJAna, lAbha, vicAra aura sadbhAva arthako kahatI haiN| yahA~ cetanArthaka vid dhAtu se curAdiNyanta pratyaya karake vedha zabda banA hai| aniSTa phala utpanna karaneke kAraNa vaha aprazasta hai, ataH asadUdha kahA jAtA hai| 614-15. pradhAna honese duHkhakA prahaNa sarvaprathama kiyA hai, zeSa zoka Adi isIke vikalpa haiN| zokAdikA grahaNa duHkhake vikalpoMke upalakSaNarUpa hai, ataH anya vikalpoMkA bhI saMgraha ho jAtA hai| ataH azubhaprayoga, paraparivAda, paizunyapUrvaka anukampAbhAva, paraparitApa, aMgopAMgaccheda, bheda, tADana, trAsana, tarjana, bhartsana, takSaNa, vizaMsana, bandhana, rodhana, mardana, damana, vAhana, viheDana, hepaNa, zarIrako rUkhA kara denA, paranindA, AtmaprazaMsA, saMklezaprAdarbhAvana, jIvanako yoMhI barabAda karanA, nirdayatA, hiMsA, mahAArambha, mahAparigraha, vizvAsaghAta, kuTilatA, pApakarmajIvitva, anarthadaNDa, viSamizraNa, bANa jAla pAza rassI piMjarA yantra Adi hiMsAke sAdhanoMkA utpAdana, jabaradastI zastra denA aura duHkhAdi pApamizrita bhAva Adi bhI gRhIta ho jAte haiM / ye AtmA para aura ubhayameM rahanevAle AsAtAvedanIyake Asravake kAraNa 616-21. prazna-yadi duHkhake kAraNoMse asAtAvedanIyakA Asrava hotA hai to nagna rahanA kezaluMcana aura anazana Adi tapoMkA upadeza bhI duHkhake kAraNoMkA upadeza huA, ataH tIrthaMkaroMko usakA upadeza nahIM karanA cAhie ? uttara-yaha prazna hI nahIM ho sakatA; yataH jaina to prazna kara nahIM sakate kyoMki svatIrthaMkaroMke upadezakA vyAghAta ho jAtA hai / bauddhoMke matameM jaba sabhI padArtha duHkha zUnya aura anAtmaka rUpa haiM taba hiMsAdikI taraha dAnAdimeM bhI duHkhahetutA hI rahegI aura isalie inakA upadeza bhI akuzalakA hI upadeza kahA jaaygaa| isI taraha anya matavAdiyoMko bhI yama niyama paripAlana, vividha veSa, anuSThAna, duzcara upavAsa, brahmacaryavAsa AdikA duHkhahetu honese anuSThAna nahIM karanA cAhie aura na upadeza denA cAhie; kyoMki sabhI vAdI hiMsA Adiko duHkhahetu honese pApAsravakA kAraNa mAnate hI haiM / satya bAta to yaha hai ki-krodhAdike Avezake kAraNa dveSapUrvaka honevAle sva para aura ubhayake duHkha Adi pApAsravake hetu hote hai na ki svacchA se Atmazuddhathartha kiye jAnevAle tapa Adi / jaise aniSTadravyake samparkase dveSapUrvaka duHkha utpanna hotA hai usa taraha bAhya aura abhyantara tapakI pravRttimeM dharmadhyAnapariNata munike anazana kezaluMcana Adi karane yA karAne meM dveSakI sambhAvanA nahIM hai ataH asAtAkA bandha nahIM hotaa| jisa prakAra yati ahiMsA Adi karane aura karAnemeM prasanna hotA hai usI taraha upavAsa Adi karane aura karAnemeM use prasannatA hI hotI hai| ataH anazana Adi tapa duHkharUpa nahIM haiN| jaba muniyoMko kisI bhI kAraNase kabhI bhI krodhAdike utpanna honepara usake parimArjanake lie prAyazcitta karanA par3atA hai taba yatiko anazana Adi tapavidhimeM krodhAdi pariNAmoMkI sambhAvanA hI nahIM kI jA sakatI, jisase asAtAkA Asrava mAnA jAya / jaise vaidya karuNAbuddhise rogIke
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 / 12-13] chaThA~ adhyAya 717 phor3ekI zalya kriyA karake bhI krodhAdi na honese pApabandha nahIM karatA usI taraha anAdikAlIna sAMsArika janmamaraNakI vedanAko nAza karanekI icchAse tapa Adi upAyoMmeM pravRtti karanevAle yatike kAryoM meM svapara-ubhayameM duHkhahetutA dikhanepara bhI krodhAdi na honeke kAraNa vaha pApakA bandhaka nahIM hotA / manoratiko sukha kahate haiN| jaise atyanta duHkho bhI saMsArI jIvoMkA jina padArthoM meM mana rama jAtA hai ve hI sukhakAraka hote haiM, usI taraha yatikA mana anazana Adi karanemeM ramatA hai, prasanna hotA hai ataH vaha duHkhI nahIM hai aura isIlie asAtAkA bandhaka nahIM hai / kahA bhI hai-"nagara ho yA vana, svajana ho yA parajana, mahala ho yA per3akI khoha, priyAkI goda ho yA zilAtala, vastutaH manoratiko hI sukha kahate haiN| jahA~ jisakA mana rama gayA vaha vahIM sukhI hai|" sAtAvedanIyake Asravake kAraNabhUtavratyanukampAdAnasarAgasaMyamAdiyogaH kSAntiH zaucamiti sadvedyasya // 12 // bhUtAnukampA vratI-anukampA dAna sarAgasaMyama kSamA aura zucitva Adi sAtAvedanIyake Asravake kAraNa haiN| 1-11. Ayukarmake udayase una-una yoniyoM meM honevAle prANiyoMko bhUta kahate haiN| vratoMko dhAraNa karanevAle zrAvaka yA muni vratI haiN| dayAI vyaktikA dUsarekI pIr3Ako apanI hI pIr3A samajhakara ka~pa jAnA anukampA hai| inakI anukampA bhUtAnukampA aura vratI-anukampA hai| apanI vastukA parake anugrahake lie tyAga karanA dAna hai / pUrvopAtta karmodayase jisakI kaSAyeM zAnta nahIM haiM para jo kaSAyanivAraNake lie taiyAra hai vaha sarAga hai| prANiyoMkI rakSA tathA indriyoMkI viSaya-pravRttiko rokanA saMyama hai / sarAgake saMyamako yA rAgasahita saMyamako sarAgasaMyama kahate haiN| paratantratAke kAraNa bhoga-upabhogakA nirodha honepara use zAntise saha jAnA akAmanirjarA hai| mithyAdRSTiyoMke agnipraveza, paMcAgnitapa Adi tapako bAlatapa kahate haiM / niravadya kriyAke anuSThAnako yoga kahate haiN| yoga arthAt pUrNa upayogase juTa jAnA / dUSaNakI nivRttike lie yoga zabdakA grahaNa kiyA hai| arthAt, bhUtavratyanukampA dAna aura sarAgasaMyama AdikA yoga / zubhapariNAmoMse krodhAdikI nivRtti karanA kSAnti hai| lobhake prakAroMse nivRtti zauca hai| svadravyakA tyAga nahIM karanA, para dravyakA apaharaNa karanA aura dharoharakA har3apanA Adi lobhake prakAra haiN| iti zabda prakArArthaka hai| arthAt isa prakAra sadvadyake Asrava haiN| 612-14. yahA~ samAsa nahIM karanekA kAraNa hai-aise hI anya upAyoMkA saMgraha karanA / yadyapi 'iti' zabdakA bhI yahI prayojana hai phira bhI samAsa na karanA aura 'iti' zabdakA grahaNa karanA spaSTatAke lie hai| arhatpUjA, bAla vRddha aura tapasvIkI vaiyAvRtya, Arjava aura vinayazIlatA Adi bhI sAtAvedanIyake Asrava hai| bhUtAnukampAse vratI-anukampAmeM pradhAnatA dikhAneke lie 'vratI'kA pRthakra grahaNa kiyA hai| 15. dravyadRSTise nityatAko na chor3ane vAle aura naimittika pariNAmoMse anitya paryAya ko prApta karanevAle nityAnityAtmaka jIvake hI anukampA Adi pariNAma ho sakate haiN| sarvathA nitya mAnanepara kisI prakArakI vikriyA nahIM hotI ataH anukampArUpa pariNati nahIM ho sktii| yadi anukampA pariNati mAnI jAtI hai, to nityatA nahIM raha skegii| kSaNika pakSameM pUrva aura uttaraparyAyakA grahaNa eka vijJAnase na honese smaraNAdike binA anukampA nahIM ho sktii| saMskAra bhI kSaNika hai| saMskAra yadi jJAnarUpa hai to vaha usIkI taraha kSaNika hogaa| ataH vaha bhI smRti Adi nahIM karA sakatA / yadi ajJAnarUpa hai to jJAnakA kAraNa nahIM ho sktaa| mohanIyake Asravake kAraNa kevalizrutasaMghadharmadevAvarNavAdo darzanamohasya // 13 //
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 718 tattvArthavArtika-hindI-sAra [6 / 14 . kevalI zruta saMgha dharma aura devoMkA avarNavAda (avidyamAna doSoMkA pracAra) darzanamoha ke Asravake kAraNa haiN| 61-6. jJAnAvaraNakA atyanta kSaya ho jAnepara jinake svAbhAvika anantajJAna prakaTa ho gayA hai, jinakA jJAna indriya kAlakrama aura dUra deza Adike vyavadhAnase pare hai aura paripUrNa hai ve kevalI haiN| unake dvArA upadeza diyA gayA tathA buddhacatizayayukta gaNadharoMke dvArA dhAraNa kiyA gayA zruta hai| samyagdarzanAdi ratnatrayabhAvanAparAyaNa caturvidha zramaNoMke samUhako saMgha kahate haiM / yadyapi saMgha samUhavAcI hai phira bhI eka vyakti bhI aneka vrata guNa AdikA dhAraka honese saMgha kahA jAtA hai| kahA bhI hai-'guNa saMghAtako saMgha kahate haiM / kammoMkA nAza karane aura darzana jJAna aura caritrakA saMghaTana karanese saMgha kahA jAtA hai|' ahiMsAdi dharma haiM / devagati nAmakarmake udayase bhavanavAsI Adi cAra prakArake deva haiN| 7. guNavAn aura mahattvazAliyoM meM apanI buddhi aura hRdayakI kaluSatAse avidyamAna doSoMkA uddhAvana karanA avarNavAda hai| 8. 'kevalI bhojana karate haiM, kambala Adi dhAraNa karate haiM, tuMbar3IkA pAtra rakhate haiM, unake jJAna aura darzana kramazaH hote haiM' ityAdi kevalIkA avarNavAda hai| 69 madya-mAMsakA bhakSaNa, madhu aura surAkA pInA, kAmAturako ratidAna tathA rAtribhojana AdimeM koI doSa nahIM hai, yaha saba zrutakA avarNavAda hai| 10. ye zramaNa zUdra haiM, snAna na karanese malina zarIravAle haiM, azuci haiM, digambara haiM, nirlajja haiM, isI lokameM ye dukhI haiM, paraloka bhI inakA naSTa hai, ityAdi saMghakA avarNavAda hai| 11. jinopadiSTa dharma nirguNa hai| isake dhAraNa karanevAle marakara asura hote haiM, ityAdi dharmakA avarNavAda hai| 12-13. deva madya-mAMsakA sevana karate haiM, ahalyA AdimeM Asakta hue the, ityAdi devoMkA avarNavAda hai / ye saba samyagdarzanako naSTa karanevAle darzanamohake Asravake kAraNa haiN| cAritramohake Asravake kAraNa kaSAyodayAttIvrapariNAmazcAritramohasya // 14 // 1-3. bA~dhe hue karmakA dravyakSetrAdi nimittoMse phala dene laganA udaya hai| kaSAyoM ke tIvra udayase honevAle saMkliSTa pariNAma cAritramohake Asravake kAraNa haiN| jagadupakArI zIlavatI tapasviyoMkI nindA, dharmadhvaMsa, dharmameM antarAya karanA,kisIko zIlaguNa dezasaMyama aura sakalasaMyamase cyuta karanA, madya mAMsa Adise virakta jIvoMko usase bicakAnA, caritradUSaNa, saMklazotpAdaka brata aura veSoMkA dhAraNa, sva aura parameM kaSAyoMkA utpAdana Adi kaSAyavedanIyake Asravake kAraNa haiN| utprahAsa, dInatApUrvaka ha~sI, kAmavikArapUrvaka ha~sI, bahupralApa tathA haraeka kI ha~sI majAka karanA hAsyavedanIyake Asravake kAraNa haiM / vicitra krIr3A, dUsareke cittako AkarSaNa karanA, bahupIr3A, dezAdike prati anutsukatA, prIti utpanna karanA, rati-vinAza, pApazIla vyaktiyoMkI saMgati, akuzala kriyAkA protsAhana denA Adi arativedanIyake Asrava ke kAraNa haiM / svazoka, prItike lie parakA zoka karanA, dUsareko duHkha utpanna karanA, zokase vyAptakA abhinandana Adi zokavedanIyake Asravake kAraNa haiM / svayaM bhayabhIta rahanA, dUsareko bhaya utpanna karanA, nirdayatA, trAsa Adi bhayavedanIyake Asravake kAraNa haiN| dharmAtmA caturvarNa viziSTa varga kula AdikI kriyA aura AcArameM tatpara puruSoMse glAni karanA, dUsarekI badanAmI karanekA svabhAva Adi jugupsA vedanIyake Asravake kAraNa haiM / atyanta krodhake pariNAma, atimAna, atyanta IrSyA, mithyA bhASaNa, chalakapaTa, prapaMcatatparatA, tIvra rAga, parAMganAgamana,
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 / 15-17] chaThA~ adhyAya strIbhAvoMmeM ruci Adi strIvedake Asravake kAraNa haiN| manda krodha, kuTilatA na honA, abhimAna na honA, nirlobha bhAva, alparAga, svadArasantoSa, IrSyArahita bhAva, snAna gandha mAlA AbharaNa Adike prati Adara na honA Adi puMvedake Asravake kAraNa haiN| pracura krodha mAna mAyA lobha, gupta indriyoMkA vinAza, strI puruSoMmeM anaMgakrIr3AkA vyasana, zIlavrata guNadhArI aura dIkSAdhArI puruSoMko bicakAnA, parastrIpara AkramaNa, tIvra rAga, anAcAra Adi napuMsakavedake Asrava ke kAraNa haiN| narakAyuke Asravake kAraNa bahArambhaparigrahatvaM nArakasyAyuSaH // 15 // 61-3. bahu arthAt bahusaMkhyaka aura bahuparimANavAlA, Arambha-hiMsakavyApAra / 'yaha merA hai maiM isakA svAmI hU~' isa prakArakA mamatva pariNAma parigraha hai| bahuta Arambha aura bahuparigraha naraka Ayuke Asravake kAraNa haiN| tAtparya yaha phi-parigrahalolupa vyakti tIvratarakaSAyapariNAmavAle hote haiM aura hiMsAmeM tatpara hote haiM yaha bahuta bAra dekhA gayA hai aura sunA gayA hai| ve tIvra anuzayase loheke tape hue golekI taraha kaSAyajvAlAoMse santapta ho krUrakarmA hote haiM aura naraka AyukA Asrava karate haiN| mithyAdarzana, aziSTa AcaraNa, utkRSTa mAna, pattharakI rekhAke samAna krodha, tIvra lobha, anukampArahita pariNAma, paraparitApameM khuza honA, vadha bandhana AdikA abhiniveza, prANa bhUta sattva aura jIvoMkI satata hiMsA karanA, prANivadha, asatyabhASaNazIlatA, paradhanaharaNa, gupacupa rAgI ceSTAe~, maithunapravRtti, mahAArambha, indriyaparavazatA, tIna kAmabhogAbhilASa, niHzIlatA, mittaka bhojana, baddhavairatA, karatApUrvaka ronA cillAnA, anugraharahita svabhAva, yativarga meM phUTa paidA karanA, tIrthaMkarakI AsAdanA, kRSNalezyA rUpa raudrapariNAma, raudrabhAvapUrvaka maraNa Adi nAraka Ayuke Arava haiN| tiryazca Ayuke Asrava mAyA tairyagyonasya // 16 // cAritramohake udayase honevAlA AtmAkA kuTila pariNAma tiryaca Ayuke AsravakA kAraNa hai| ___ mithyAtvayukta adharmakA upadeza, bahuArambha, bahuparigraha, ativaMcanA, kUTakarma, pRthivIkI rekhAke samAna roSa Adi, niHzIlatA, zabda aura saMketa Adise paravaMcanakA SaDyantra, chalaprapaMcakI ruci, bheda utpanna karanA, anarthodAvana, varNa rasa gandha Adiko vikRta karanekI abhiruci, jAtikulazIlasaMdUSaNa, visaMvAdaruci, mithyAjIvitva, sadgaNalopa, asadguNakhyApana, nIlakapotalezyArUpa pariNAma, ArtadhyAna, maraNa samayameM ArtaraudrapariNAma ityAdi tithaMca Ayuke Asravake kAraNa haiN| manuSya Ayuke Asrava __alpArambhaparigrahatvaM mAnuSasya // 17 // narakAyuke Asravake kAraNoMse viparIta bhAva arthAt alpa Arambha aura alpa parigraha manuSyAyuke Asravake kAraNa haiN| bhadamithyAtva, vinIta svabhAva, prakRtibhadratA, mArdava Arjava pariNAma, sukha samAcAra kahanekI ruci, retakI rekhAke samAna krodha Adi, sarala vyavahAra, alpArambha, alpaparigraha, santoSasukha, hiMsAvirakti, duSTakAryoMse nivRtti, svAgatatatparatA, kama bolanA, prakRtimadhuratA,
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 720 tattvArthavArtika-hindI-sAra [6 / 18-22 lokayAtrAnugraha, audAsInyavRtti, IrSArahita pariNAma, alpasaMkleza, guru devatA atithi pUjAmeM ruci, dAnazIlatA, kapotapItalezyArUpapariNAma, maraNakAlameM dharmadhyAnapariNati Adi manuSyAyuke Asravake kAraNa haiN| svabhAvamArdavaM ca // 18 // 61-2. upadezake binA honevAlA svAbhAvika mRdusvabhAva bhI manuSya Ayuke AsravakA kAraNa hai| svabhAva mArdavakA nirdeza pRthak sUtra banAkara isalie kiyA hai ki isa sUtrakA sambandha Age batAye jAnevAle devAyuke AsravoMse bhI karanA hai| niHzIlavatatvaM ca sarveSAm // 19 // 61-4. zIla aura vratoMse rahitapanA sabhI AyuoMke AsravakA kAraNa hai| 'ca' zabdase alpArambha aura alpaparigrahatvakA samuccaya kara lenA cAhie / 'sarveSAm'se devAyukA grahaNa nahIM karanA cAhie kintu pIche kahI gaI tInoM AyuoMkA / yadyapi pRthaka sUtra banAnese hI bItI huI AyukA bodha ho jAtA hai phira bhI 'sarveSAm' padakA prayojana yaha hai ki niHzIlatva aura nirdhatatva . bhI devAyuke Asravake kAraNa hote haiM para vaha bhogabhUmiyA jIvoMkI apekSA samajhanA cAhie / devAyuke AsravakA kAraNa sarAgasaMyamasaMyamAsaMyamAkAmanirjarAbAlatapAMsi devasya // 20 // sarAgasaMyama Adi zubha pariNAma devAyuke Asravake kAraNa haiM / kalyANamitrasaMsarga, AyatanasevA, saddharmazravaNa, svagauravadarzana, nirdoSa proSadhopavAsa, tapakI bhAvanA, bahuzrutatva, AgamaparatA, kaSAyanigraha, pAtradAna, pItapadmalezyApariNAma, maraNakAlameM dharmadhyAnarUpapariNati Adi saudharma Adi svargakI Ayuke Asrava haiN| avyakta sAmAyika, aura samyagdarzanakI virAdhanA Adi bhavanavAsI AdikI Ayuke athavA mahardhika manuSyakI Ayuke Asrava kAraNa haiM / paMca aNuvratoMke dhAraka samyagdRSTi tiryaMca yA manuSya saudharma Adi acyuta paryanta svargoM meM utpanna hote haiN| yadi samyagdarzanakI virAdhanA ho jAya to bhavanavAsI AdimeM utpanna hote haiM / tattvajJAnase rahita bAlatapa tapanevAle ajJAnI manda kaSAyake kAraNa koI bhavanavAsI vyantara Adi sahasrAra svargaparyanta utpanna hote haiM, koI marakara manuSya bhI hote haiM tathA tiryaMca bhii| akAmanirjarA, bhUkha pyAsakA sahanA, brahmacarya, pRthvI para sonA, maladhAraNa Adi parISahoMse khedakhinna na honA, gUr3ha puruSoMke bandhanameM par3anepara bhI nahIM ghabar3AnA, dIrghakAlIna roga honepara bhI asaMkliSTa rahanA, yA parvatake zikharase jhampApAta karanA, anazana agnipraveza viSabhakSaNa Adiko dharma mAnanevAle kutApasa vyantara aura manuSya tathA tiyecoM meM utpanna hote haiN| jinane vrata yA zIloMko dhAraNa nahIM kiyA kintu jo sadaya hRdaya haiM, jalarekhAke samAna mandakaSAyI haiM tathA bhogabhUmimeM utpanna honevAle vyantara AdimeM utpanna hote haiM / __ samyaktvaM ca // 21 // samyaktva bhI devAyuke AsravakA kAraNa hai| 61-2. pRthak sUtra banAnese jJAta hotA hai ki samyaktva saudharmAdi svargavAsI devoMkI Ayuke AsravakA kAraNa hai / isa sUtrase yaha bhI siddha ho jAtA hai ki sarAgasaMyama aura saMyamAsaMyama bhI vimAnavAsiyoMkI hI Ayuke Asravake kAraNa hote haiM, bhavanavAsI AdikI Ayuke nhiiN| azubha nAmakarmaka Asrava karaNa yogavakratA visaMvAdanaM cA'zubhasya nAmnaH // 22 //
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 / 23-24 ] chaThA~ adhyAya 721 91-3. manavacanakAyakI kuTilavRttirUpa yogavakratA tathA anya prakArase pravRtti aura pratipAdanarUpa visaMvAda azubhanAmake Asravake kAraNa haiN| yogavakratA Atmagata hai tathA visaMvAdana parase sambandha rakhatA hai / koI puruSa samyak abhyudaya aura niHzreyasakI kAraNabhUta kiyAoM meM pravRtti kara rahA hai use kAya vacana aura mana dvArA 'aisA mata karo yaha karo' Adi rUpase kuTila pravRtti karAnA visaMvAda hai / SS 8. ca zabda anuktake samuccayArtha hai / mithyAdarzana, pizunatA, asthira cittasvabhAvatA, jhUThe bAMTa tarAjU Adi rakhanA, kRtrima suvarNa maNi ratna Adi banAnA, jhUThI gavAhI, aMga upAMgoM kA chedana, varNa gandha rasa sparzakA viparItapanA, yantra piMjarA Adi banAnA, mAyA bAhulya, paranindA, AtmaprazaMsA, mithyAbhASaNa, paradravyaharaNa, mahArambha, mahAparigraha zaukIna vepa, rUpakA ghamaMDa, kaThora asabhyabhASaNa, gAlI bakanA, vyartha bakavAsa karanA, vazIkaraNa prayoga, saubhAgyopayoga, dUsare meM kutUhala utpanna karanA, bhUSaNoM meM ruci, maMdirake gandha mAlya dhUpa AdikA curAnA, lambI ha~sI, IMToMkA bhaTTA lagAnA, vanameM dAvAgni jalAnA, pratimAyatana-vinAza, Azraya vinAza, ArAma-udyAna vinAza, tIvra krodha mAna mAyA lobha aura pApakarmajIvikA Adi bhI azubha nAmake Avake kAraNa haiM / zubhanAmake Ake kAraNa tadviparItaM zubhasya // 23 // mana vacana kAyakI saralatA aura avisaMvAdana zubha nAmakarmake Asravake kAraNa haiN| ca zabdase dhArmika vyaktiyoMke prati AdarabhAva, saMsAra-bhIrutA, apramAda, nizchalacAritra Adi pUrvokta azubha nAmake Amravake viparIta bhAvoMkA samuccaya kara lenA cAhie / ananta anupama acintya vibhUtikA kAraNa trailokyotkRSTa tIrthaMkara nAmake Asravake kAraNadarzanavizuddhirvinayasampannatA-zIlavateSvanati cAro'bhIkSNajJAnopayogasaMvegau zaktitastyAgatapasI sAdhusamAdhirvaiyAvRtyakaraNamarhadAcAryabahuzrutapravacana bhaktirAvazyakAparihANirmArgaprabhAvanA- pravacanavatsalatvamiti tIrthakaratvasya // 24 // darzanavizuddhi Adi solaha bhAvanAe~ tIrthaMkara prakRtike Asravake kAraNa haiM / 11. jinopadiSTa nirmantha mokSamArga meM ruci darzana vizuddhi hai / usake ATha aMga haiM / isaloka paraloka vyAdhi maraNa agupti arakSaNa aura Akasmika ina sAta bhayoMse mukta rahanA, athavA jinopadiSTa tattvameM 'yaha hai yA nahIM' isa prakArakI zaMkA nahIM karanA niHzaMkita aMga hai / dharmako dhAraNa karake isa loka aura paralokameM viSayopabhogakI AkAMkSA nahIM karanA aura anya midhyAdRSTisambandhI AMkAkSAoMkA nirAsa karanA niSkAMkSita aMga hai | zarIrako atyanta azuci mAnakara usameM zucitvake mithyA saMkalpako chor3a denA, athavA arhantake dvArA upadiSTa pravacana meM 'yaha ayukta hai, ghora kaSTa hai, yaha saba nahIM banatA' Adi prakArakI azubha bhAvanAoMse cittavicikitsA nahIM karanA nirvicikitsA aMga / bahuta prakAra ke midhyAnayavAdiyoM ke darzanoM meM tattvabuddhi aura yuktiyuktatA chor3akara moharahita honA amUDhadRSTitA hai / uttama kSamA Adi dharmabhAvanAoMse AtmAkI dharmavRddhi karanA upabRMhaNa hai / kaSAyodaya Adile dharmabhraSTa honeke kAraNa upasthita honepara bhI apane dharma se paricyuta nahIM honA, usakA barAbara pAlana karanA sthitikaraNa hai / jinapraNIta dharmAbhRtase nitya anurAga karanA vAtsalya hai / samyagdarzana jJAna cAritra rUpa ratnatraya ke prabhAvase AtmAko prakAzamAna karanA prabhAvanA hai /
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtika- hindI-sAra [ 624 62. samyagjJAna Adi mokSake sAdhanoM meM tathA jJAnake nimitta guru AdimeM yogya rItise satkAra Adara Adi karanA tathA kaSAyakI nivRtti karanA vinayasampannatA hai / 93. ahiMsA Adi vrata tathA unake paripAlanake lie krodhavarjana Adi zIloMmeM kAya, vacana aura manakI nirdoSa pravRtti zIlavateSvanaticAra hai / 722 14. jIvAdi padArthoMko pratyakSa aura parokSa rUpase jAnanevAle mati Adi pA~ca jJAna haiM / ajJAnanivRtti inakA sAkSAt phala hai tathA hitaprApti ahitaparihAra aura upekSA vyavahita phala haiN| isa jJAnakI bhAvanA meM sadA tatpara rahanA abhIkSNajJAnopayoga hai / 95. zArIra mAnasa Adi aneka prakArake priyaviyoga apriyasaMyoga iSTakA alAbha AdirUpa sAMsArika duHkhoMse nityabhIrutA saMvega hai / 6. parakI prIti ke lie apanI vastuko denA tyAga hai| AhAra denese pAtrako usa dina prIti hotI hai / abhayadAnase usa bhavakA duHkha chUTatA hai, ataH pAtrako santoSa hotA hai / jJAnadAna to aneka sahasra bhavoMke duHkhase chuTakArA dilAnevAlA hai / ye tInoM dAna vidhipUrvaka diye gaye tyAga kahalAte haiM / 97. apanI zaktiko nahIM chipAkara mArgAvirodhI kAyakleza Adi karanA tapa hai / yaha zarIra duHkhakA kAraNa hai, azuci hai, kitanA bhI bhoga bhogo para isakI tRpti nahIM hotI / yaha azubi hokara bhI zIlavrata Adi guNoMke saMcaya meM AtmAkI sahAyatA karatA hai yaha vicArakara viSayavirakta ho AtmakArya ke prati zarIrakA naukarakI taraha upayoga kara lenA ucita hai / ataH mArgAvirodhI kAyakleza Adi karanA tapa hai / 18. jaise bhaNDAra meM Aga laganepara vaha prayatnapUrvaka zAnta kI jAtI hai usI taraha aneka vratazIloMse samRddha munigaNake tapa AdimeM yadi koI vighna upasthita ho jAya to usakA nivAraNa karanA sAdhusamAdhi hai / 19. guNavAn sAdhuoMpara Aye hue kaSTa roga Adiko nirdoSa vidhise haTA denA, unakI sevA Adi karanA bahu upakArI vaiyAvRttya hai / S- 10. kevalajJAna zrutajJAna Adi divyanetradhArI parahitapravaNa aura svasamayavistAranizcayajJa arhanta AcArya aura bahuzrutoM meM tathA zrutadevatA ke prasAdase kaThinatA se prApta honevAle mokSamahalakI sIr3hIrUpa pravacana meM bhAvavizuddhipUrvaka anurAga karanA arhadbhakti, AcArya bhakti, bahuzruta bhakti aura pravacanabhakti hai / $ 11. sAmAyika caturviMzatistava vandanA pratikramaNa pratyAkhyAna aura kAyotsarga ina chaha Avazyaka kriyAoM ko yathAkAla binA nAgA kiye svAbhAvika kramase karate rahanA AvazyakAparihANi hai / sarva sAvadyayogoM kA tyAga karanA, cittako ekAgra rUpa se jJAna meM lagAnA sAmAyika hai | tIrthaMkaroMke guNoMkA kIrtana caturviMzatistava hai / mana vacana kAyakI zuddhipUrvaka khaDagAsana yA padmAsana se cAra bAra zironati aura bAraha Avarta pUrvaka vandanA hotI hai / kRta doSoM kI nivRtti pratikramaNa hai / bhaviSya meM doSa na hone deneke lie sannaddha honA pratyAkhyAna hai / amuka samayataka zarIra se mamatvakA tyAga karanA kAyotsarga hai / 12. parasamayarUpI jugunuoMke prakAzako parAbhUta karanevAle jJAnaravikI prabhAse, indrake siMhAsanako ka~pA denevAle mahopavAsa Adi samyak tapoMse tathA bhavyajanarUpI kamaloM ko vikasita karaneke lie sUryaprabhA samAna jinapUjAke dvArA saddharmakA prakAza karanA mArgaprabhAvanA hai| 13. jaise gAya apane bachar3ese akRtrima sneha karatI hai usI taraha dhArmika janako
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 / 25-27] chaThA~ adhyAya dekhakara snehase otaprota ho jAnA pravacanavatsalatva hai| jo dhArmikoMmeM sneha hai vahI to pravacana sneha hai| ye solahakAraNa bhAvanAe~ tIrthaMkara prakRtike AsavakA kAraNa hotI haiN| nIcagotrake Asravake kAraNa parAtmanindAprazaMse sadasadguNacchAdanodbhAvane ca nIcairgotrasya // 25 // paranindA AtmaprazaMsA parake vidyamAna guNakA DhaMkanA aura apanemeM avidyamAna guNoMkA DhiMDhorA pITanA ye nIcagotrake Asravake kAraNa haiN| 61-6. tathya yA atathya doSake udbhAvanakI icchA yA doSa prakaTa karanekI ci vRtti nindA hai / sadbhUta yA asadbhUta guNake prakAzanakA abhiprAya prazaMsA hai| pratibandhaka kAraNoMse vastukA prakaTa nahIM honA chAdana hai aura pratibandhakake haTa jAnepara prakAzameM A jAnA udbhAvana hai| jo gUyate arthAt zabdavyavahArameM Ave vaha gotra hai| jisase AtmA nIca vyavahArameM Ave vaha nIcagotra hai| jAti kala bala rUpazrata AjJA aizvarya aura tapakA mada karanA, parakI avajJA, dasarekI ha~sI karanA, paranindAkA svabhAva, dhArmikajanaparihAsa, AtmotkarSa, parayazakA vilopa, mithyAkIrti arjana karanA, gurujanoMkA paribhava tiraskAra doSakhyApana viheDana sthAnAvamAna bhartsana aura guNAvasAdana karanA, tathA aMjali-stuti-abhivAdana-abhyutthAna Adi na karanA, tIrthakaroMpara AkSepa karanA Adi nIcagotrake Asravake kAraNa haiN| uccagotrake Asravake kAraNa tadviparyayo nIcairvRttyanutseko cottarasya // 26 // 61-4. sata-nIcagotra, viparyaya-ulaTe / arthAt AtmanindA, paraprazaMsA, parasadguNozrAvana AtmaasaguNacchAdana, guNI puruSoMke prati vinayapUrSaka namravRtti aura jJAnAdi honepara bhI tatkRta utseka-ahaMkAra na honA ye saba uccagotrake Asravake kAraNa haiM / jAti kula baha rUpa vIrya jJAna aizvarya aura tapa AdikI vizeSatA honepara bhI apane meM bar3appanakA bhAva nahIM Aye denA, parakA tiraskAra na karanA, anauddhatya, asUyA upahAsa badanAmI Adi na karanA, mAna nahIM karanA, sAdharmI vyaktiyoMkA sanmAna, unheM abhyutthAna aMjali namaskAra Adi karanA, isa yugameM ana janoMmeM na pAye jAnevAle jJAna Adi guNoMke honepara bhI unakA raMcamAtra ahaMkAra nahIM karanA, nirahaMkAra namravRtti, bhasmase DhaMkI huI agnikI taraha apane mAhAtmyakA DhiMDhorA nahIM pITanA aura dharmasAdhanoMmeM atyanta Adara buddhi Adi bhI uccagotrake Asravake kAraNa haiN| antarAyake Asravake kAraNa vighnakaraNamantarAyasya // 27 // 61. dAna lAbha bhoga upabhoga aura vIryameM vighAta karanA-vighna upasthita karanA antarAyake Asravake kAraNa hai| jJAnapratiSedha, satkAropaghAta. dAna lAbha bhoga upabhoga vIrya snAna analepana gandha mAlya AcchAdana bhUSaNa zayana Asana bhakSya bhojya peya lehya aura paribhoga AdimeM vighna karanA, vibhavasmRddhimeM vismaya karanA, dravyakA tyAga nahIM karanA, dravyake upayogake samarthanameM pramAda karanA, devatAke lie nivedita kiyA yA anivedita kiye gaye dravyakA grahaNa, nirdoSa upakaraNoMkA tyAga, dUsarekI zaktikA apaharaNa, dharmavyavaccheda karanA, kuzala cAritravAle tapasvI guru tathA caityakI pUjAmeM vyAghAta karanA, dIkSita kRpaNa dIna anAthako diye ja nevAle vastra pAtra Azraya AdimeM vighna karanA, para nirodha, bandhana, guhya aMgaccheda, kAna nAka oMTha AdikA kATa denA prANivadha Adi antarAyakarmake Asravake kAraNa haiN| 38.
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 724 tattvArthavArtika-hindI-sAra [627 62. 'zAntiH zaucamiti' sUtrase prakAravAcI 'iti' zabdakA saba jagaha anuvartana karanA caahie| isase anukta prakAroMkA saMgraha ho jAtA hai| 4. jaise zarAbI madamohavibhramakarI surAko pIkara usake nazemeM aneka vikAroMko prApta hotA hai athavA jaise rogI apadhya bhojana karake aneka bAta-pittAdi vikAroMse prasta hotA hai usI taraha ukta Asravavidhise grahaNa kiye gaye jJAnAvaraNAdi ATha kamoMse yaha AtmA aneka saMsAra-vikAroMko prApta hotA hai| 65-7. jaise dIpaka ghaTAdikA prakAzaka hotA hai usI taraha zAstra bhI padArthoMkA prakAzaka hotA hai / 'yaha pariNamana yA zakti amuka phalako utpanna karegI' yaha to svabhAvavyAkhyAna hai| zAstra bhI atizayajJAnavAle yugapat sarvArthAvabhAsanasamartha pratyakSajJAnI kevalIke dvArA praNIta haiM, ataH pramANa haiM / isIlie zAstra meM varNita jJAnAvaraNAdike Asravake kAraNa AgamAnugRhIta haiM aura prAya haiM / zAstra bhI svabhAvako hI prakaTa karatA hai| 'zAstrasiddha bhI padArthavyavasthA hotI hai| isameM kisI bhI vAdIko vivAda nahIM hai| vaizeSika pRthivyAdi dravyoMkA kaThina dava uSNa aura calanasvabhAva, rUpAdiguNoMko una una indriyoM ke dvArA gRhIta honekA svabhAva aura utkSepaNa avakSepaNa AdikA saMyoga aura vibhAgase nirapekSakAraNa honekA svabhAva Agamase hI svIkAra karate haiM / sAMkhya sattva raja aura tamaguNoMkA prakAza pravRtti Adi svabhAva ma nate haiN| bauddha avidyA AdikA saMskAra Adiko utpanna karanekA pratiniyata svabhAva svIkAra karate haiN| ataH koI upAlambha nahIM hai| 67. prazna-AgamameM jJAnAvaraNake bandhakAlameM darzanAvaraNa AdikA bhI bandha batAyA hai, ataH pradoSa Adi jJAnAparaNake hI Asravake kAraNa nahIM ho sakate, sabhI kamoMke Asravake kAraNa hoMge ? uttara-pradoSa Adi kAraNoMse jJAnAvaraNa Adi una koMmeM vizeSa anubhAga par3atA hai / pradoSa Adise pradezabandha to sabakA hotA hai para anubhAga unhIM unhIM jJAnAvaraNAdimeM par3atA hai| ataH anubhAgavizeSase pradoSa AdikA Asravabheda ho jAtA hai| chaThA~ adhyAya samApta
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtavA~ adhyAya Asravake vicAra meM kahA gayA puNyAsrava mokSameM paramparAkAraNa honese isa samaya vyAkhyeya hai / ataH puNyAsravake kAraNabhUta vratoMke lakSaNa saMkhyA AdikA varNana karate haiM / athavA, 'bhUtavratyanukampA' sUtrameM vratI zabda AyA hai, ataH una vratoMkA varNana karate haiMhiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahebhyo viratirvratam // 1 // hiMsA asatya corI kuzIla aura parigrahase virakta honA vrata hai / 91-3 hiMsAdike lakSaNa Age kaheMge / cAritramohake upazama kSaya yA kSayopazamase aupazamika Adi cAritroMkI prakaTatAmeM jo virakti hotI hai use virati kahate haiM / buddhipUrva pariNAmoMse 'yaha aisA hI karanA hai' isa prakArake niyamako vrata kahate haiM / vratameM kisI anya kAryase nivRtti hI mukhya hotI hai / 94-5. 'hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahebhyaH' yaha apAdAnArthaka paJcamI vibhakti hai / yahA~ buddhike apAyameM dhruvatvavivakSA karake jaise 'grAmAd Agacchati' meM grAmako dhruva mAnakara pazcamI vibhakti banatI hai vaise hI pacamI bana jAtI hai / jaise 'dharmAd viramati' yahA~ koI hatabuddhi 'dharma' bar3A duSkara hai, isakA phala zraddhAmAtragamya hai' yaha vicAra kara apanI dharmabuddhise virakta hotA hai usI taraha koI vivekI puruSa 'hiMsAdi pariNAma pApake kAraNa haiM, pApIko isI loka meM rAjadaMDa Adi milate haiM, paralokameM bhI anekavidha duHkha uThAne par3ate haiM' yaha vicArakara hiMsAbuddhise virakta hotA hai / ataH buddhikI dRSTise dhruvatva vivakSA meM pazcamI vibhakti bana jAtI hai / ataH 'hiMsAdi pariNAma kSaNika hai isa kAraNa usase apAdAna nahIM banatA / yadi hiMsApariNata nitya AtmAko hiMsA mAnakara usase virakti karate haiM to nitya AtmAse virati ho nahIM sakatI' yaha AzaMkA nirmUla ho jAtI hai / 66. ahiMsA sabhI vratoMmeM pradhAna hai, ataH usakA sarvaprathama kathana kiyA hai / jaise dhAna kheta meM cAroM ora bArI lagA dI jAtI hai aura usI taraha anya sabhI vrata cAroM ora se ahiMsA rUpI dhAnakI rakSA karane vAle haiM 97- 9. virati zabdakA sambandha 'hiMsAvirati anRtavirati' Adi rUpase pratyekase kara lenA cAhie / yadyapi gur3a cAvala Adi pakane yogya padArthoMke bhedase jaise pAkameM bheda hotA hai| usI taraha tyAjya hiMsA anRta Adike bhedase 'virati' bhI aneka prakArakI ho sakatI hai kintu viratisAmAnyakI dRSTise yahA~ ekavacanakA prayoga kiyA hai| viSayabhedase bheda yahA~ vivakSita nahIM hai / isIlie sarva sAvadyanivRttirUpa sAmAnya sAmAyikatratakI apekSA eka vrata hai aura bhedAdhIna chedopasthApanAkI apekSA pA~ca vrata hote haiM / 6 10- 14. prazna-ina ahiMsA Adi vratoMko Asravake prakaraNameM na kahakara saMvarake prakaraNameM kahanA cAhie; kyoMki saMvara ke kAraNabhUta bhAva kAya vinaya IryApatha bhaikSya zayana Asana pratiSThApana aura vAkya ina ATha zuddhirUpa saMyamadharma meM tathA satyAdimeM inakA antarbhAva ho jAtA hai / yadi prapacake lie inakA nirUpaNa karanA hai to vahIM karanA cAhie, yahA~ vyartha hI prakaraNa bar3hAnese kyA lAbha ? uttara - vrata saMvararUpa nahIM hai; kyoMki inameM parispanda-pravRtti hai / asatya corI Adise virakta hokara satya acaurya Adi pravRtti dekhI jAtI hai| hA~, gupti Adi saMvara ke lie ye ahiMsAditrata sahAyaka hote haiM / vratoMkA saMskAra rakhanevAlA sAdhu sukhapUrvakaM
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 726 tattvArthavArtika- hindI-sAra [ 72-5 saMvara karatA hai| ataH saMvarakI bhUmikArUpa ina vratoMkA puNyAsravakA hetu honese yahA~ hI nirdeza karanA ucita hai / 6 15-20 yadyapi rAtribhojanavirati chaThaveM aNuvrata ke rUpameM nirdiSTa milatA hai, phira bhI ahiMsA vratI 'AlokitapAnabhojana' nAmaka bhAvanAmeM antarbhUta honese usakA pRthaka nirdeza nahIM kiyA hai / prazna - yadi AlokitapAnabhojanakI vivakSA hai to yaha pradIpa aura candra Adike prakAzameM rAtribhojana karane para bhI siddha ho sakatI hai ? uttara- isameM aneka Arambha doSa haiM / dIpakake jalAnemeM aura agni Adike karane karAnemeM aneka doSa hote haiN| dUsareke dvArA jalAye hue pradIpake prakAzameM svayaMkA Arambha na bhI ho to bhI gamana Adi nahIM ho sakate / 'jJAna sUrya tathA indriyoM se mArga kI parIkSA karake cAra hAtha Age dekhakara yatiko yogya dezakAlameM zuddha bhikSA grahaNa karanI cAhie' yaha AcArazAstrakA upadeza hai / yaha vidhi rAtrimeM nahIM banatI / dinako bhikSA lAkara rAtrimeM bhojana karanA bhI ucita nahIM hai; kyoMki isameM pradIpa Adike samArambhake doSa bane hI rahate haiN| 'lAkara ke bhojana karanA' yaha saMyamakA sAdhana bhI nahIM hai / niSparigrahI pANipuTabhojI sAdhuko bhikSAkA lAnA bhI saMbhava nahIM hai / pAtra rakhanepara aneka doSa dekhe jAte haiM - atidInavRtti A jAtI hai aura zIghra pUrNa nivRttike pariNAma nahIM ho sakate kyoM sarva-sAvayanivRttikAlameM hI pAtragrahaNa karanese pAtranivRttike pariNAma kaise ho sakeMge 1 pAtrase lAkara parIkSA karake bhojana karanemeM bhI yoniprAbhRtajJa sAdhuko saMyoga vibhAga Adise honevAle guNadoSoMkA vicAra karanA par3atA hai, lAnemeM doSa hai, chor3ane meM bhI aneka doSa hote hai / jisa prakAra sUrya ke prakAzameM sphuTa rUpase padArtha dikha jAte haiM, tathA bhUmi dAtA gamana annapAna : Adi gire yA rakhe hue saba sApha sApha dikhAI dete haiM usa prakAra candra Adike prakAzameM nahIM dikhate / ataH dinameM bhojana karanA hI nirdoSa hai / dezasarvato'NumahatI // 2 // 91-2. deza arthAt eka bhAga, sarva-saMpUrNarUpa | hiMsAdise ekadeza virakta honA aNuvrata hai aura sampUrNarUpa se virakti mahAvrata haiM / jo vyakti 'hiMsA nahIM karU~gA, jhUTha nahIM bolU~gA, corI nahIM karU~gA, parastrIgamana nahIM karU~gA, parigraha nahIM rakhU~gA' ina abhiprAyoMkI rakSA karane meM asamartha hai use ina vratoMkI dRr3hatAke lie ye bhAvanAe~ pAlanI cAhie tatsthairyArtha bhAvanAH paJca paJca // 3 // itakI sthiratA ke lie pA~ca-pA~ca bhAvanAe~ hotIM haiM / 91. vIryAntarAyakSayopazama cAritramohopazama-kSayopazama aura aMgopAMga nAmakarmodayakI apekSA rakhanevAle AtmAke dvArA jo bhAIM jAtIM haiM jinakA bAra-bAra anuzIlana kiyA jAtA hai, ve bhAvanA haiM / 92 - 3. prazna - ' paca paca' kI jagaha vIpsA artha meM zas pratyaya karake ' pazaH' yaha laghunirdeza karanA cAhie / 'bhAvayet' isa kriyAkA adhyAhAra karanese yahA~ kArakakA prakaraNa bhI hai hI / uttara-zas pratyaya vikalpase hotA hai / phira, kriyAkA adhyAhAra karanemeM pratipattigaurava hotA hai, ataH spaSTa arthabodha karAneke lie 'pazca pazca' yahI vizada nirdeza upayukta hai| ahiMsAtratakI bhAvanAe~ - vAGmanoguptIryAdAnanikSepaNasamityAlokitapAnabhojanAni paJca // 4 // vacanagupti manogupti IryAsamiti AdAnanikSepaNasamiti aura AlokitapAnabhojana ye ahiMsAtratakI pA~ca bhAvanAe~ haiN| krodhalobhabhIrutvahAsya pratyAkhyAnAnyanuvIcibhASaNaM ca paJca // 5 //
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtavA~ adhyAya krodhatyAga lobhatyAga bhayatyAga hAsyatyAga aura anuvIcibhASaNa-vicArapUrvaka bolanA ye pA~ca satyavratakI bhAvanAe~ haiN| puNyAsavakA prakaraNa honese aprazasta kriyA karanevAle pApIke bhASaNako anuvIcibhASaNa nahIM kaha skte| zUnyAgAravimocitAvAsaparoparodhAkaraNamaikSyazuddhisadharmAvisaMvAdAH paJca // 6 // - zUnyAgAra-parvatakI guphA vRkSakI khoha AdimeM nivAsa karanA, parake dvArA chor3e gaye makAna AdimeM rahanA, dUsareko usameM Anese nahIM rokanA, zAstrAnusAra bhikSAcaryA, 'yaha merA aura yaha terA' isa prakAra sAdharmIjanoMse visaMvAda nahIM karanA, ye pA~ca acauryavratakI bhAvanAe~ haiN| strIrAgakathAzravaNatanmanoharAGganirIkSaNapUrvaratAnusmaraNavRSyeSTarasa _svazarIrasaMskAratyAgAH paJca // 7 // - strIrAgakathAzravaNavarjana, unake manohara aMgoMke dekhanekA tyAga, pUrvabhukta viSayoMke smaraNakA tyAga, unmAdaka bhojana AdikA tyAga aura zarIra-saMskArakA tyAga ye pA~ca brahmacaryavratakI bhAvanAe~ haiN| .. manojJAmanojhendriyaviSayarAgadveSavarjanAni paJca // 8 // pA~coM indriyoMke iSTa viSayoM meM rAga aura aniSTa viSayoM meM dvaSakA tyAga karanA aparigrahapratakI pA~ca bhAvanAeM haiN| hiMsAdi pApoMke sambandhameM ye vicAra karane cAhie hiMsAdiSvihAmutrApAyAvayadarzanam // 9 // hiMsAvika isa loka aura paralokameM apAya aura avaca karanevAle haiN| 61-2. abhyudaya aura niHzreyasake sAdhanoMkA nAzaka anartha apAya hai| athavA ihalokabhaya paralokabhaya Adi sAta prakArake bhaya apAya haiM / avadha arthAt garya nindanIya / hiMsaka ki dina rahatA hai, satata usake vairI rahate haiM, yahIM vaha bandha kleza Adiko pAtA hai aura marakara azubhagatimeM jAtA hai / lokameM nindanIya bhI hotA hai / ataH hiMsAse virakta honA kalyANakArI hai| mithyAbhASIkA koI vizvAsa nahIM karatA / vaha yahIM jilAcheda Adi daMDa bhugatatA hai| jinake sambandhameM jhUTha bolatA hai ve usake vairI ho jAte haiN| ataH unase bhI aneka ApattiyA~ AtI haiN| marakara azubhagatimeM jAtA hai nindanIya bhI hotA hai / ataH asatya bolanese virakta honA kalyANakArI hai| corakA saba tiraskAra karate haiN| yahIM mAra-pITa vadha-bandhana hAtha-paira kAna-nAka AdikA chedana aura sarvasvaharaNa Adi daMDoMko bhogatA hai / marakara azubha gatimeM jAtA hai aura nindita bhI hotA hai| ataH corIse virakta honA zreyaskara hai| kuzIlasevI madonmatta hAthIkI taraha hathinIke pIche ghUmatA huA vivaza hotA hai aura vadha-bandhana kleza AdikA anubhava karatA hai| mohAbhibhUta honese kAryAkAryake vivekase vaMcita hokara kisI zubhakarmake karaneke lAyaka nahIM rhtaa| parastrIgAmI to yahIM liMgaccheda vadha bandhana aura sarvasvaharaNa Adi daMDa bhogate haiN| marakara azubhagatimeM jAte haiM, nindita bhI hote haiM ataH abrahmase virakta honA zreyaskara hai| parigrahI puruSa mAMsakhaNDako liye hue pakSIkI taraha anya pakSiyoMke dvArA jhapaTA jAtA hai| coroMke dvArA tiraskRta hotA hai| pariprahake arjana rakSaNa aura vinAzameM aneka saMklezoMko pAtA hai| indhanase agnikI taraha isakI parigrahase tRpti nahIM hotii| lobhAbhibhUta honese kArya-akAryase anabhijJa bana jAtA hai / marakara azubhagatimeM jAtA hai / 'lobhI hai' ityAdi
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 728 tattvArthavArtika-hindI-sAra [7 / 10-11 rUpase nindanIya hotA hai| ataH parigrahase virakta honA zreyaskara hai| isa taraha hiMsAdikameM apAya aura avadyakI bhAvanA karanI caahie| duHkhameva vA // 10 // asAtAvedanIyake udayase honevAlA paritApa duHkha hai / ye hiMsAdi duHkharUpa hI haiN| 61-4 jaise prANake kAraNa annako prANa kaha dete haiM usI taraha duHkhake kAraNa hiMsAdimeM kAryabhUta duHkhakA upacAra karake unheM duHkha kaha dete haiM / athavA, jaise dhanase anna AtA hai aura annase prANasthiti hotI hai ataH kAraNake kAraNameM kAryakA upacAra karake dhanako prANa kahate haiM usI taraha hiMsAdi asAtAvedanIyake kAraNa haiM aura asAtA duHkhakA kAraNa hai, ataH hiMsAdiko bhI duHkha kahate haiN| kahA bhI hai-"dhana manuSyakA bAhira ghUmanevAlA prANa hai / jo kisIkA dhana haratA hai vaha usake prANa hI haratA hai|" jaise mujhe vadha yA parapIDA asahya hai usI taraha sabhI praanniyoNko| jaise mujhe mithyA bAta yA kaTuka marmacchedI vacana sunakara atitIvra abhUtapUrva duHkha hotA hai usI taraha sabhIjIvoMko / jaise merI cIja vA dhana corI jAnepara apUrva duHkha hotA hai usI taraha anyako bhI / jaise koI merI strI AdikA paribhava kare to tIvra mAnasa pIr3A hotI hai usI taraha anyako bhii| jisa taraha mujhe parigraha na prApta ho yA prApta hokara naSTa ho jAya to AkAMkSA rakSA yA zoka Adise duHkha hotA hai usI taraha sabhI praanniyoNko| isa taraha apanI AtmAkI taraha parako samajhakara hiMsAdise virakta honA zreyaskara hai| parAMganA saMsparzameM sukhakI kalpanA nirI mUrkhatA hai kyoMki vaha mukha nahIM hai, vaha to vedanAkA pratikAra hai| jaise khujalokA rogI apanI khujAla miTAneke lie nakha yA patthara Adise khujAtA hai, phira bhI khujalI zAnta nahIM hotI, gehUluhAna hotA hai aura duHkhI hotA hai, usa khujAneke duHkhako bhI thor3I derake lie khAja banda ho jAneke kAraNa sukha mAna baiThatA hai usI taraha maithunasevI mohavaza duHkhako bhI sukha mAnatA hai| ye saba hiMsAdi duHkhake kAraNa honese duHkharUpa hI haiN| anya bhAvanAe~maitrI pramodakAruNyamAdhyasthyAni ca sattvaguNAdhikaklizyamAnAvineyeSu // 11 // prANimAtrameM maitrI, guNijanoMmeM pramoda, duHkhI jIvoMmeM karuNA tathA viruddhacittavAloM meM mAdhyasthya bhAva rakhanA caahie| 1-4. mana vacana kAya kRtakArita aura anumodana hara prakArase dUsareko duHkha na hone denekI abhilASAko maitrI kahate haiN| mukhakI prasannatA netrakA AhlAda romAJca stuti sadguNakIrtana Adike dvArA prakaTa honevAlI antaraMgakI bhakti aura rAga pramoda hai| zArIra aura mAnasa duHkhoMse pIr3ita dIna prANiyoMke Upara anugraharUpa bhAva kAruNya hai| rAgadveSapUrvaka kisI ekapakSameM na par3aneke bhAvako mAdhyasthya bhAva-taTasthabhAva kahate haiN| 65-7. anAdikAlIna aSTavidha karmabandhanase tIvra duHkhakI kAraNabhata cAroMgatiyoM meM jo dukha uThAte haiM ve sattva haiM / samyagdarzana jJAna Adi guNoMse viziSTa puruSa guNAdhika haiN| asAtA vedanIyake udayase jo zArIra yA mAnasa duHkhoMse saMtapta haiM ve klizyamAna haiM / tattvArthopadeza zravaNa aura grahaNake jo pAtra hote haiM unheM vineya kahate haiN| avineya arthAt viparIta vRttivaale| inameM maitrI Adi.bhAvanAe~ rakhanI cAhie / 'maiM saba jIvoMke prati kSamA bhAva rakhatA hU~, saba jIva mujhe kSamA kareM, merI saba jIvoMse prIti hai kisIse vaira nahIM hai' ityAdi prakArakI maitrI bha.vanA saba jIvoMmeM karanI caahie| samyagdarzana jJAna cAritrAdhika guNijanoM kI vandanA stuti sevA Adike dvArA pramoda bhAvanA bhAnI cAhie / mohAbhibhUta, kumati kuzruta aura vibhaMga jJAnayukta viSayatRSNAse jalanevAle hitAhitameM viparIta pravRtti karanevAle vividha duHkhoMse pIr3ita dIna
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7.12-13] sAtavA~ adhyAya 729 anAtha kRpaNa bAla vRddha Adi klizyamAna jIvoMmeM karuNAbhAva rakhane caahie| grahaNa dhAraNa vijJAna aura UhApohase rahita mahAmohAbhibhUta viparItadRSTi aura viruddhavRtti prANiyoMmeM mAdhyasthyakI bhAvanA rakhanI caahie| yaha samajha lenA cAhie ki aise jIvoMmeM vaktAkA hitopadeza saphala nahIM ho sakatA / isa taraha ina bhAvanAoMke dvArA ahiMsAdivrata paripUrNa hote haiN| jagatkAyasvabhAvau vA saMvegavairAgyArtham // 12 // saMvega aura vairAgyake lie saMsAra aura zarIrake svabhAvakA vicAra karanA caahie| 61-4. svabhAva-asAdhAraNa dharma / vividha vedanAke AkarabhUta saMsArase bhIrutA saMvega haiM / cAritramohake udayake abhAvameM usake upazama kSaya aura kSayopazamase honevAle viSaya virakta pariNAma vairAgya haiN| AdimAna aura anAdipariNAmavAle dravyoMkA samudAya hI saMsAra hai| isakI racanA anAdinidhana hai| isameM jIva nAnA gatiyoMmeM aneka prakArake duHkhoMko bhogate hue paribhramaNa karate haiM, isameM kucha bhI niyata nahIM hai, jIvana jalabudbudake samAna capala hai, bijalI aura megha Adike samAna bhoga-sampattiyA~ kSaNabhaMgura haiM, ityAdi jagatke svarUpakI bhAvanA karanI caahie| zarIra anitya hai, duHkha hetu hai, azuci hai, niHsAra hai ityAdi bhAvanAoMse saMvega utpanna hotA hai| isa taraha Arambha aura parigrahameM doSa dekhanese dharmameM dhArmikoMmeM dharmazravaNameM aura dhArmikoMke darzana meM AdarabhAva aura manastuSTi Adi hote haiN| Age Age guNoMkI prAptimeM zraddhA hotI hai aura zarIra bhogopabhoga tathA saMsArase vairAgya utpanna hotA hai| isa taraha bhAvanAoMse bhAvitacetA vyakti vratoMke paripAlanameM dRr3ha hotA hai| ye sabhI bhAvanAe~ nityAnityAtmaka AtmAmeM hI ho sakatI hai| sarvathA nityapakSameM vikriyA na honese bhAvanAe~ nahIM ho sakatIM / yadi vikriyA mAnate haiM to nityatA nahIM rhtii| sarvathA anityapakSameM anekakSaNameM rahanevAlA eka padArtha nahIM hai tathA aneka arthako viSaya karanevAlA eka jJAna nahIM hai, ataH smaraNa nahIM ho sakatA aura isIlie bhAvanA bhI nahIM ho sktii| anekAntavAdameM to dravyArthikanayakI dRSTise nitya aura ubhayanimittajanya utpAdavinAzarUpa paryAyoMkI dRSTise anityatAko prApta AtmadravyameM pariNamana ho sakatA hai| ataH bhAvanAe~ bana sakatI haiN| hiMsAkA lakSaNa pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA // 13 // pramattayogase prANavyaparopaNako hiMsA kahate haiN| 61-5. indriyoMke pracAravizeSakA nizcaya na karake pravRtti karanevAlA pramatta hai| jaise madirA pInevAlA madonmatta hokara kAryAkArya aura vAcyAvAcyase anabhijJa rahatA hai usI taraha pramatta jIvasthAna jIvotpattisthAna aura jIvAzrayasthAna Adiko nahIM jAnakara kamAyodayase hiMsA vyApAroMko hI karatA rahatA hai aura sAmAnyatayA ahiMsAmeM prayatnazIla nahIM hotaa| athavA, cAra vikathA cAra kaSAya pA~ca indriyA~ nidrA aura praNaya ina pandraha pramAdoMse yukta pramAta hai| yoga-sambandha / yahA~ AtmAkA pariNAma hI kartA hai ataH jo pramAdarUpase pariNata hotA hai vaha pariNAma pramatta kahalAtA hai, usa pariNAmake yoga-sambandhase / athavA yoga arthAt mana vacana kAyakI kriyA / pramatta-pramAdapariNata vyaktike yoga-vyApArako pramattayoga khte| 66-11. vyaparopaNa-viyoga karanA / prANoMke viyoga karanese prANIkI hiMsA hotI hai ataH prANakA grahaNa kiyA hai, kyoMki svataH prANI to niravayava hai usakA kyA viyoga hogA ? prANa AtmAse sarvathA minna nahIM hai, jisase prANaviyoga honepara bhI hiMsA na mAnI jAya kintu prANaviyoga honepara AtmAko hI duHkha hotA hai ataH hiMsA hai aura adharma hai| 'zarIrI AtmA
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 730 - tattvArthavArtika-hindI-sAra [13 prANoMse bhinna hai ataH usake viyogameM bhI AtmAko duHkha nahIM honA cAhie' yaha zaMkA ThIka nahIM hai ; kyoMki jaba sarvathA bhinna putra kalatra Adike viyogameM AtmAko paritApa hotA hai taba kathaMcita bhinna prANoMke viyogameM to honA hI caahie| yadyapi zarIra aura zarIrImeM lakSaNabhedase nAnAtva hai phira bhI bandhake prati donoM eka haiM ataH zarIraviyogapUrvaka honevAlA duHkha AtmAko hI hotA hai, ataH hiMsA aura adharma hai / hA~, jo AtmAko niSkriya nitya zuddha aura sarvagata mAnate haiM unake yahA~ zarIrase bandha nahIM ho sakegA aura na duHkha hI hogA ataH unake matameM hiMsA nahIM ho sktii| 6 12. pramattayoga aura prANavyaparopaNa ye donoM vizeSaNa yaha sUcanA karate haiM ki donoMke honepara hiMsA hotI hai, ekake bhI abhAvameM hiMsA nahIM hotii| tAtparya yaha ki jaba pramattayoga nahIM hotA, kevala prANavyaparopaNa hai to vaha hiMsA nahIM kahI jAyagI / kahA bhI hai "prANoMse viyoga karatA huA bhI (apramatta ) vadhase lipta nahIM hotA" "IryAsamitipUrvaka gamana karanevAle sAdhu ke pairake nIce yadi koI jIva A jAya aura mara jAya to bhI use tannimittaka sUkSma bhI bandha nahIM hotaa| adhyAtmapramANase to mUrchA-mamatvabhAvako hI parigraha kahA hai|" prazna-Apane donoM vizeSaNoMko Avazyaka batAyA hai para zAstrameM to prANavyaparopaNa nahIM honepara bhI kevala pramattayogase bhI hiMsA batAI hai ? kahA bhI hai-"jIva mare yA na mare parantu sAvadhAnIpUrvaka nahIM baratanevAleko hiMsA hai hii| jo prayatnazIla hai usake dvArA hiMsA bhI ho jAya para use bandha nahIM hotA" ? uttara-jahA~ pramattayoga hai vahA~ svayaMke jJAna darzana Adi bhAvaprANoMkA viyoga hotA hI hai| ataH bhASaprANoM ke viyogakI apekSA donoM vizeSaNa sArthaka haiN| kahA bhI hai-"pramAkvAn AtmA apane pramAdI bhAvoMse pahile svayaM apanI hiMsA karatA hI hai, dUsare prANIkA pIche vadha ho yA na bhI ho|" ataH yaha doSa bhI nahIM hotA hai ki - "jalameM thalameM aura AkAzameM saba jagaha jantu hI jantu haiN| isa jantumaya jagatmeM bhikSu ahiMsaka kaise raha sakatA hai ?" kyoMki jJAnadhyAnaparAyaNa apramatta bhikSuko mAtra prANaviyogase hiMsA nahIM hotii| jIva bhI sthUla aura sUkSma do prakArake haiM, unameM jo sUkSma haiM ve to na kisIse rukate haiM aura na kisIko rokate haiM ataH unakI to hiMsA hotI nahIM hai / jo sthUla jIva haiM unakI yathAzakti rakSA kI jAtI hai| jinakI hiMsAkA rokanA zakya hai use prayatnapUrvaka rokanevAle saMyatake hiMsA kaise ho sakatI hai ? 13. yadi prANI-AtmAkA sadbhAva na mAnA jAya to kartAkA abhAva honese kuzala aura akuzala karmapUrvaka honevAle prANoMkA bhI abhAva ho jAyagA / ataH karmabhUta prANoMkA sadbhAva hI katRbhUta prANIkA sadbhAva siddha karatA hai, jisa prakAra ki sa~DasI Adi hathiyAroMse luhArako sattA siddha hotI hai| eka AtmAkI sattA na mAnane para rUpaNa anubhavana upalambhana nimittagrahaNa aura saMskaraNa Adi bhinnalakSaNavAle rUpa vedanA vijJAna saMjJA aura saMskAra nAmaka pA~coM skandha jaba parasparopakArake prati utsukatAse rahita haiM aura kSaNika honese apanA hI kArya karanemeM asamartha haiM to ve hiMsAvyApArameM samartha nahIM ho skte| smRti abhiprAya aura saMkalpa rUpa ci| jaba bhinnAdhikaraNa haiM, eka kartArUpase unakA pratisandhAna nahIM hotA, taba hiMsA Adi vyApAra kaise ho sakeMge ? utpatti ke bAda hI turaMta vinAza mAnanepara tathA vinAzako nirhetuka mAnanese prANavinAzarUpa hiMsAkA bhI koI hetu nahIM ho sakatA, jaba aura hiMsaka nahIM hogA taba kisIko kyoM hiMsAkA phala lagegA ? yadi hiMsAke akAraNako bhI hiMsAkA phala milatA hai to jagatmeM koI ahiMsaka hI nahIM raha skegaa| 'bhinna santAna-prANaviyuktarUpa kSaNoMko utpanna karanevAlA hiMsaka hai' yaha kalpanA bhI ThIka nahIM hai| kyoMki sarvathA asatkI utpattikA koI
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14-15 ] sAtavA~ adhyAya 731 kAraNa hI nahIM ho sakatA / yadi asatUkI utpattikA hetu mAnA jAtA hai to satke vinAzakA bhI kAraNa mAnanA cAhie / tAtparya yaha ki vinAzakA nirhetuka mAnanA khaMDita ho jAtA hai / asatyakA lakSaNa - asadabhidhAnamanRtam // 14 // asatya kathana amRta hai / 11- 4. 'sat' zabda prazaMsAvAcI hai, ataH 'na sat asat' kA aprazasta artha hotA hai, zUnya artha nahIM / abhidhAna-kathana / aprazasta arthakA kahanA / Rta - satya aura anRta asatya hai| vidyamAna padArthoM ke astitvameM koI vighna utpanna na karaneke kAraNa 'satsu sAdhu satyam' yaha vyutpatti bhI satyakI ho sakatI hai| 15. yadi 'mithyA anRtam' aisA laghusUtra banAte to pUre arthakA bodha nahIM hotA, kyoMki mithyA zabda viparItArthaka hai| ataH vidyamAnakA lopa tathA avidyamAnake udbhAvana karane bAle 'AtmA nahIM hai, paraloka nahIM hai, zyAmataMDula barAbara AtmA hai, aMgUThekI paura barAbara AtmA hai, AtmA sarvagata hai, niSkriya hai' ityAdi vacana hI mithyA honese asatya kahe jAyage, kintu jo vidyamAna arthako bhI kahakara prANipIr3A karanevAle aprazasta vacana haiM ve asatyakoTimeM nahIM A~yage / 'asat' kahane se jitane aprazasta arthavAcI haiM, ve sabhI anRta kahe jAyage / isase jo viparItArthavacana prANipIr3AkArI haiM ve bhI anRta hI haiN| steyakA lakSaNa - adattAdAnaM steyam / / 15 // binA diye hue padArthakA grahaNa karanA steya hai / 4 91- 6. prazna - yadi adattake AdAnako corI kahate haiM to ATha prakArake karma aura nokarma to binA diye hue hI grahaNa kiye jAte haiM ataH unakA grahaNa bhI corI hI kahalAyagA ? uttara- jinameM denalenakA vyavahAra hai una sonA cA~dI Adi vastuoMke adattAdAnako hI corI kahate haiM, karma- nokarma ke grahaNako nahIM / yadi karmAdAna bhI corI samajhA jAya to 'adattA dAna' vizeSaNa nirarthaka ho jAtA hai| jisameM 'datta' kA prasaMga hai usIkA 'adatta' se niSedha kiyA jA sakatA hai / jaise vastra pAtra Adi hAtha Adike dvArA grahaNa kiye jAte haiM tathA dUsaroMko diye jAte haiM, usa taraha karma nahIM / karma atyanta sUkSma haiM, unakA hAtha Adike dvArA denA-lenA nahIM ho sakatA / sva-parazarIra AhAra tathA zabdAdi viSayoM meM rAga-dveSa rUpa tIvra vikalpa honese karmabandha hotA hai / ataH svapariNAmoMke adhIna honese inakA lena-dena nahIM hotA / jaba gupti samitirUpa saMvara pariNAma hote haiM taba AsavakA nirodha ho jAtA hai-karmoMkA AnA ruka jAtA hai, ataH nitya karmabandhakA prasaMga nahIM hai| ataH jahA~ laukika lena-dena vyavahAra hai| vahIM adattAdAnase corIkA prasaMga hotA hai / 17- 9. prazna - indriyoMke dvArA zabda Adi viSayoMko grahaNa karanese tathA nagarake daravAje Adiko binA diye hue prApta karanese sAdhuko corIkA doSa laganA caahiye| uttarayatnavAn apramatta aura jJAnI sAdhuko zAstradRSTise AcaraNa karanepara zabdAdi sunanemeM corIkA doSa nahIM hai; kyoMki ye saba vastue~ to sabake liedI hI gaI haiM, adatta nahIM haiN| isIlie sAdhu una daravAjoM meM praveza nahIM karatA jo sArvajanika nahIM haiM yA banda haiM / 'bandanA sAmAyika Adi kriyAoMke dvArA puNyakA saMcaya sAdhu binA diyA huA hI karatA hai ataH usako prazasta cora kahanA cAhie' yaha AzaMkA bhI nirmUla hai; kyoMki yaha pahile kaha diyA hai ki jahA~ dena lenakA vyavahAra hotA hai vahIM corI hai| phira, 'pramatta yoga' kA sambandha yahA~ hotA hai / ataH vandanAdi 39
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 732 tattvAthavArtika-hindI-sAra [16-17 kriyAoMko sAvadhAnIpUrvaka karanevAle sAdhuke pramattayogakI sambhAvanA hI nahIM hai ataH corIkA prasaMga nahIM AtA / tAtparya yaha ki pramatta vyaktiko paradravyakA AdAna ho yA na ho, para prANipIr3AkA kAraNa upasthita honeke kAraNa pApAsrava hogA hii| abrahmakA lakSaNa maithunamabrahma // 16 // maithunakarmako abrahma kahate haiN| 61-9. cAritramohake udaya se strI aura puruSakA paraspara zarIrasammilana honepara sukhaprAptikI icchAse honevAlA rAgapariNAma maithuna hai| yadyapi maithuna zabdase itanA artha nahIM nikalatA phira bhI prasiddhivaza iSTa arthakA adhyavasAya kara liyA jAtA hai / maithuna zabda loka aura zAstra donoM meM strI-puruSake saMyogase honevAle ratikarmameM prasiddha hai| vyAkaraNameM bhI 'azvavRSabhayomaithunecchAyAm' sUtrameM maithunakA yahI artha liyA gayA hai| jisa prakAra strI aura puruSakA ratike samaya zarIrasaMyoga honepara sparzasukha hotA hai usI taraha eka vyaktiko bhI hAtha Adike saMyogase sparza sukhakA bhAna hotA hai, ataH hastamaithuna bhI maithuna hI kahA jAtA hai / yaha aupacArika nahIM hai anyathA isase karmabandha nahIM ho skegaa| yahA~ eka hI vyakti cAritramohodayase prakaTa hue kAmarUpI pizAcake saMparkase do hogayA hai aura doke karmako maithuna kahane meM koI bAdhA nahIM hai| ataH 'mithunasya bhAvaH' isa pakSameM jo do strI-puruSarUpa dravyoMkI sattAmAtrako maithunatvakA prasaMga diyA jAtA hai,vaha ucita nahIM hai| kyoMki Abhyantara cAritramohodayarUpI pariNAmake abhAvameM bAjha kAraNa nirarthaka haiN| jaise baThara canA AdimeM Abhyantara pAkazakti na honese bApa jala AdikA saMyoga niSphala hai usI taraha Abhyantara cAritramohodayake raiNa posnarUpa ratipariNAma na honese bAhyameM ratipariNAmarahita do dravyoMke rahane para bhI maithunakA vyavahAra nahIM hotaa| 'mithunasya karma' isa pakSameM do puruSoMke dvArA kI jAnevAlI bojhADhonArUpakriyA pAkakriyA aura namaskArAdi kriyAko bhI maithunatvakA prasaMga denA ucita nahIM hai, kyoMki kabhI kabhI do puruSoM meM bhI cAritramohodayase maithunakarma dekhA jAtA hai| kahA bhI hai "puruSa puruSake sAtha hI jo ratikarma karate haiM vaha tIbra rAgakI hI ceSTA hai|" isI taraha 'strI aura puruSake karma' pakSameM pAkAdi kriyA aura vandanAdi kriyAmeM maithunatvakA prasaMga ucita nahIM hai, kyoMki strI aura puruSake saMyogase hI honevAlA karma vahA~ vivakSita hai, pAkAdi kriyA to anyase bhI ho jAtI hai| phira 'pramattayoga' kI anuvRtti yahA~ bhI AtI hI hai| ataH cAritramohake udayase pramatta mithunake karmako hI maithuna kaha sakate haiN| namaskArAdi kriyAmeM pramAdakA yoga tathA cAritramohakA udaya nahIM hai, ataH vaha maithuna nahIM kahI jA sktii| 10. jisake paripAlanase ahiMsAdi guNoMkI vRddhi ho vaha brahma hai / abrahmacArIke hiMsAdi doSa puSTa hote haiN| maithunAbhilASI vyakti sthAvara aura trasajIvoMkA ghAta karatA hai, jhUTha bolatA hai, corI karatA hai, sacetana aura acetana parigrahakA saMgraha bhI karatA hai| parigrahakA lakSaNa mUrchA parigrahaH // 17 // 31-4. gAya bhaiMsa maNi muktA Adi cetana acetana bAhya parigrahoMke aura rAga dveSa Adi Abhyantara upAdhiyoM ke saMrakSaNa arjana saMskArAdi vyApArako mUrchA kahate haiM / vAta pitta aura kapha Adike vikArase honevAlI mUrchA-behozI yahA~ vivakSita nahIM hai| yadyapi mUchi dhAtu mohasAmAnyArthaka hai phira bhI yahA~ bAhya-Abhyantara upAdhike saMrakSaNa arthameM hI usakA prayoga hai| Abhyantara mamatvapariNAma rUpa mUrchAko parigraha kahanepara bAhya padArthoM meM aparigrahatvakA
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 / 18-19 ] sAtavA~ adhyAya 733 prasaMga nahIM denA cAhie, kyoMki Abhyantara parigraha hI pradhAnabhUta hai, usake grahaNa karanese bAhyakA grahaNa to ho hI jAtA hai / jisa prakAra prANakA kAraNa honese annako prANa kaha dete haiM usI taraha kAraNameM kAryakA upacAra karake mUrchAke kAraNabhUta bAhya padArthako bhI mUrchA kaha dete haiN| 5-6. 'pramattapada'kI anuvRtti yahA~ bhI hotI hai| ataH jJAna darzana aura cAritra AdimeM honevAle mamatvabhAvako mUrchA yA parigraha nahIM kaha skte| jJAna-darzanAdivAloMke moha na honese ve apramatta haiM aura isIlie aparigrahI haiN| jJAnAdi to AtmAke svabhAva haiM, aheya haiM ataH ve parigraha ho hI nahIM sakate / rAgAdi karmodayajanya haiM / anAtmasvabhAva haiM ataH heya haiM, ataH inameM honevAlA 'mamedam' saMkalpa parigraha hai aura yaha parigraha hI samasta doSoMkA mUla hai| mamatva saMkalpa honepara usake rakSaNAdikI vyavasthA karanI hotI hai aura usameM hiMsAdi avazyabhAvI haiM, usake lie mUTha bhI bolatA hai, corI karatA hai aura kyA kukarma nahIM karatA ? aura inase narakAdi azubha gatiyoMkA pAtra banatA hai, isa lokameM bhI saikar3oM ApattiyoM aura AkulatAoMse vyAkula rahatA hai| vratIkA lakSaNa niHzalyo vratI // 18 // zalyarahita bratI hotA hai| 61-2. aneka prakArakI vedanArUpI suiyoMse prANIko jo chedeM ve zalya haiN| jisa prakAra zarIrameM cubhe hue kA~TA Adi prANIko bAdhA karate haiM usI taraha karmodayavikAra bhI zArIra aura mAnasa bAdhAoMkA kAraNa honese zalyakI taraha zalya kahA jAtA hai| 3. zalya tIna prakArakI haiM-mAyA mithyAdarzana aura nidAna / mAyA arthAt vaMcanA chala-kapaTa Adi / viSayabhogakI AkAMkSA nidAna hai| mithyAdarzana arthAt atattvazraddhAna / ina tIna zalyoMse nikalA huA niHzalya vyakti vratI hotA hai| 4-8. prazna-niHzalyatva aura vratitva donoM pRthak pRthaka haiM, ataH niHzalya honese vratI nahIM ho sakatA / koI bhI daNDake sambandhase 'chatrI' nahIM ho sakatA / ataH vratake sambandhale vratI kahanA cAhie aura zalyake abhAvameM niHzalya / yadi niHzalya honese vratI hotA hai to yA to vratI kahanA cAhie yA niHzalya / 'niHzalya ho yA vratI ho' yaha vikalpa mAnakara vizeSaNavizeSya bhAva banAnA bhI ucita nahIM hai, kyoMki aisA karane meM koI vizeSa phala nahIM hai| jaise 'devadattako ghI dAla yA dahIse bhojana karAnA' yahA~ vibhinna phala haiM vaise yahA~ cAhe 'niHzalya kaho yA vratI' donoM vizeSaNoMse viziSTa eka hI vyakti iSTa hai| uttara-niHzalyatva aura atitvameM aMga-aMgibhAva vivakSita hai| kevala hiMsAdivirakti rUpa vratake sambandhase vratI nahIM hotA jaba taka ki zalyoMkA abhAva na ho jAya / zalyoMkA abhAva honepara hI vratake sambandhase vratI hotA hai / jaise 'bahuta ghI dUdhavAlA gomAn' yahA~ gAyeM rahanepara bhI yadi bahuta ghI-dUdha nahIM hotA to ukta prayoga nahIM kiyA jAtA usI taraha sazalya honepara vratoMke rahate hue bhI vratI nahIM kahA jAyagA / jo niHzalya hotA hai vahI vratI hai / jaise 'teja pharasese chedatA hai| yahA~ apradhAna pharasA chedanevAle pradhAna kartAkA upakAraka hai usItaraha niHzalyatvaguNase yukta vrata vratI AtmAke vizeSaka hote haiN| vratIke bheda agAryanagArazca // 19 // agArI-gRhastha aura anagArI-munike bhedase vratI do prakArake haiM /
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 734 tatvArthavArtika-hindI-sAra [ 20-21 1-2. AzrayArthiyoM ke dvArA jo svIkAra kiyA jAya vaha agAra-ghara hai| yahA~ cAritramohake udayase gharake prati anivRtta pariNAmarUpa bhAvAgAra vivakSita hai / ataH bhAvAgArI vyakti ghara chor3akara yadi kisI kAraNavaza vanameM bhI rahatA hai to vaha agArI hI hai aura viSayatRSNAoMse nivRtta muni yadi zUnya ghara mandira AdimeM bhI basa jAtA hai to bhI vaha anagArI hai| 63-4. jaise gharake eka kone yA nagarake eka dezameM rahanevAlA bhI vyakti nagaravAsI kahA jAtA hai usItaraha saphala vratoMko dhAraNa na kara ekadeza vratoMko dhAraNa karanevAlA bhI bhI naigama saMgraha aura vyavahAranayoMkI apekSA vratI kahA jaaygaa| jaise battIsa hajAra dezoMke adhipatimeM prayukta honevAlA 'rAjA' zabda eka deza yA Adhe dezake adhipatimeM bhI prayukta hotA hai, vaha bhI 'rAjA' kahalAtA hai usI taraha aThAraha hajAra zIla aura caurAsI lAkha guNoMke dhAraka saMpUrNavratI anagArameM prayukta honevAlA bhI 'vratI' zabda aNuvratadhAriyoMmeM bhI prayukta hotA hai| unheM bhI vratI kahate haiN| aNuvratojgArI // 20 // aNuvratoMkA dhAraka agArI hai| 61-5. samasta sAvadyakI nivRtti na honese aNuvrata kahe jAte haiN| ahiMsANuvratI do indriya Adi trasajIvoMkI hiMsAse virakta hotA hai| satyANuvratI sneha dveSa aura mohake udrekase asatya kathanameM pravRtti nahIM karatA / acauryANuvratI anyapIDAkara aura rAjabhaya Adise avazya hI parityakta jo adatta hai, usase nivRtta hotA hai| upAtta yA anupAtta parastrImAtrase virakta honA cauthA brahmacarya-aNuvrata hai / dhana-dhAnya kheta Adi parigrahoMkA svecchAse parimANa kara lenA pariprahaparimANANuvrata hai| digdezAnarthadaNDaviratisAmAyikaproSadhopavAsopabhogaparibhoga parimANAtithisaMvibhAgavatasaMpannazca // 21 // gRhI digvirati, dezavirati, anarthadaNDavirati sAmAyika, proSadhopavAsa,upabhogaparibhogaparimANa aura atithisaMvibhAgavatase bhI yukta hotA hai| 61-6. paramANuoMse mApe gaye AkAzake pradezoMkI zreNImeM hI sUrya ke udaya asta aura gatise pUrva pazcima uttara dakSiNa Adi dizAoMkA vyavahAra hotA hai| nizcita saMkhyAvAle prAma nagara Adike pradezoMko deza kahate haiM / binA prayojanake pApa karmoMmeM pravRtti anarthadaNDa hai / virati zabdakA pratyekase sambandha ho jAtA hai-digvirati, dezavirati aura anarthadaNDavirati / yadyapi prathamasUtra meM viratizabda hai para vaha upasarjanIbhUta gauNa honese sambaddha nahIM ho sakatA ataH yahA~ usakA punaH prahaNa kiyA hai| 7. jaise 'saMgata ghRta, saMgata taila' meM 'sam' zabda ekIbhAva arthameM hai usI taraha sAmAyikameM bho / arthAt mana vacana aura kAyakI kriyAoMse nivRtta hokara eka AtmadravyameM lIna ho jAnA / samaya arthAt AtmAkI prApti jisakA prayojana ho vaha sAmAyika hai / 8. pA~coM indriyoMkA zabda adi viSayoMse nivRtta hokara AtmAke samIpa pahu~ca jAnA upavAsa hai arthAt azana pAna bhakSya aura lehya ina cAra prakArake AhAroMkA tyAga karanA upavAsa hai| proSadha artha parvake dina / parvameM kiyA jAnevAlA upavAsa proSadhopavAsa hai| 69. upabhoga arthAt ekabAra bhoge jAnevAle azana pAna gandha mAlA Adi / paribhoga arthAt jo ekabAra bhoge jAkara bhI dubArA bhoge jA sakeM jaise vastra alaMkAra zayyA makAna savArI Adi / upabhoga aura paribhogakI maryAdA karanA upabhogaparibhogaparimANa hai| 610-11. cAritrabalase sampanna honeke kAraNa jo saMyamakA vinAza nahIM karake
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21] sAtavA~ adhyAya gamana karatA hai vaha atithi hai| athavA, jisake AnekI tithi nizcita na ho vaha atithi hai| atithike lie saMvibhAga-dAna denA atithisaMvibhAga vrata hai| 12-13. 'vrata' zabda prathama sUtra meM hai para gauNa honese usakA yahA~ sambandha nahIM kiyA jA sktaa| 'vratasampanna' zabdakA sambandha digvirativratasampanna dezavirativratasampanna Adi rUpase pratyekase kara denA cAhie / 614-18. jinakA bacAva nahIM kiyA jA sakatA aise kSudra jantuoMse dizAe~ vyApta rahatI haiM ataH unameM gamanAgamanakI nivRtti karanI caahie| dizAoMkA parimANa parvata Adi prasiddha cihnoMse tathA yojana AdikI ginatIse kara lenA cAhie / yadyapi dizAoMke bhAgameM gamana na karanepara bhI svIkRta kSetramaryAdAke kAraNa pApabandha hotA hai phira bhI digviratikA uddezya nivRttipradhAna honese bArakSetrameM hiMsAdikI nivRtti karaneke kAraNa koI doSa nahIM hai / jo pUrNarUpase hiMsAdinivRtti karane meM asamartha hai para usa sakalaviratike prati AdarazIla hai vaha zrAvaka jIvana-nirvAha ho yA na ho, aneka prayojana honepara bhI svIkRta kSetramaryAdAko nahIM lA~ghatA ataH hiMsAnivRtti honese vaha vratI hai| kisI parigrahI vyakti ko 'isa dizAmeM amuka jagaha jAnepara binA prayatnake maNi motI Adi upalabdha hote haiN| isa taraha protsAhita karanepara bhI dikhatake kAraNa bAhara jAnekI aura maNi motIkI sahajaprAptikI lAlasAkA nirodha honese dikhata zreyaskara hai| ahiMsANuvratI bhI parimita dizAoMse bAhara mana vacana kAya kRta kArita aura anumodanA sabhI prakAroMke dvArA hiMsAdi sarvasAvadhoMse virakta hotA hai ataH vahA~ usake mahAvrata hI mAnA jAtA hai| 19. isItaraha dezavirativrata hotA hai| maiM isa ghara aura tAlAbake madhya bhAgako chor3akara anyatra nahIM jaauuNgaa|' isataraha dezavrata liyA jAtA hai| maryAdAke bAhirI kSetrameM ise bhI mahAvrata kahate haiM / digvirati yAvannIvana-sarvakAlake liye hotI hai jaba ki dezavrata zaktyanusAra niyatakAlake lie hotA hai| 520. anarthadaNDa pA~ca prakArakA hai| 'dasarekA jaya parAjaya vadha bandha aMgaccheda dhanaharaNa Adi kaise ho' yaha manase cintana karanA apadhyAna hai / klezavaNijyA tiryagavaNijyA vadhakopadeza aura Arambhopadeza Adi pApopadeza haiM / isa dezameM dAsa dAsIsaste milate haiM, unheM amuka dezameM becanepara pracura arthalAbha hogA' ityAdi kahanA klezavaNijyA hai| gAya bhaiMsa Adi pazuoMke vyApArakA mArga batAnA tiryagvaNijyA hai|jaal DAlanevAle pakSI pakar3anevAle tathA zikAriyoMko pakSI mRga suara Adi zikArake yogya prANiyoMkA patA Adi batAnA vadhakopadeza hai| ArambhakArya karanevAle kisAna Adiko pRthivI jala agni aura vanaspati Adike Arambhake upAya batAnA Arambhopadeza hai| tAtparya yaha ki hara prakArake pApavardhaka upadeza pApopadeza haiM / prayojanake binA hI vRkSa AdikA kATanA, bhUmiko kUTanA, pAnI sIMcanA Adi sAvadyakarma pramAdAcarita haiM / viSa zastra agni rassI kasana aura daMDa Adi hiMsAke upakaraNoMkA denA hiMsAdAna hai| hiMsA yA kAma Adiko bar3hAnevAlI duSTa kathAoMkA sunanA aura sikhAnA Adi vyApAra azubhazruti hai| ina anarthadaMDoMse virakta honA anarthadaMDavirativrata hai| 21. pahile kahe gaye dignata aura dezavrata tathA Age kahe jAnevAle upabhogaparibhogaparimANabratameM svIkRta maryAdA meM bhI nirarthaka gamana Adi tathA viSayasevana Adi nahIM karanA cAhie, isa atirekanivRttikI sUcanA dene ke lie bIcameM anarthadaNDaviratikA grahaNa kiyA hai| 622-24. jitane kAla tathA jitane kSetrakA parimANa sAmAyikameM nizcita kiyA jAtA hai usameM sthita sAmAyika karanevAle ke sthUla aura sUkSma hiMsA Adise nivRtti honeke kAraNa mahAvratatva samajhanA caahie| yadyapi sAmAyikameM sarvasAvadhanivRtti ho jAtI hai phira bhI saMyamaghAtI cAritramoha karmake udayake kAraNa ise saMyata nahIM kaha skte| ise 'mahAvratI' to upacArase
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 736 tattvArthavArtika-hindI-sAra [722 kahA hai / jaise rAjamahalake kucha bhaNDAra baiThaka AdimeM vyApAra karanevAlA caitra antaHpura zayanAgAra AdimeM nahIM jAkara bhI 'rAjakulameM sarvagata' yaha samajhA jAtA hai usI taraha hiMsAdi bAhya vyApAroMse virakta honeke kAraNa Abhyantara saMyamaghAtI karmake udaya rahanepara bhI sAmAyikavratIko mahAvratI kaha dete haiN| isIlie nirgranthaliMgadhArI aura ekAdazAMgapAThI abhavyakI bhI bAhyamahAvrata pAlana karane ke kAraNa dezasaMyatabhAva aura saMyatabhAvase rahita honepara bhI uparima |veyakataka utpatti bana jAtI hai| 625. zrAvaka zarIrasaMskArake kAraNabhUta snAna gandha mAlA alaMkAra Adise rahita hokara sAdhunivAsa caityAlaya yA proSadhopavAsAlaya Adi pavitra sthAnoMmeM dharmakathAzravaNa zrAvaNa cintana aura dhyAna AdimeM manako lagAtA huA Arambha parigrahako chor3akara upavAsa kre| 626. trasaghAta bahaghAta pramAda aniSTa aura anupasevya rUpa viSayoMke bhedase bhogopabhogaparimANavata pA~ca prakArakA ho jAtA hai| saghAtakI nivRttike lie madhu aura mAMsako sadAke lie chor3a denA caahie| pramAdake nAza karaneke lie hitAhitavivekako naSTa karanevAlI mohakArI madirAkA tyAga karanA atyAvazyaka hai| ketakI arjunapuSpa Adi bahuta jantuoMke utpattisthAna haiM tathA mUlI adarakha haladI nImake phUla Adi anantakAya haiM, inake sevanameM alpaphala aura bahuvidhAta hotA hai, ataH inakA tyAga hI kalyANakArI hai| gAr3I ratha ghor3A tathA alaMkAra Adi 'itane mujhe iSTa haiM, rakhanA haiM, anya aniSTa haiM' isa taraha aniSTase nivRtti karanI cAhiye kyoMki jabataka abhiprAyapUrvaka niyama nahIM liyA jAtA tabataka vaha vrata nahIM mAnA jA sktaa| jo vicitra prakArake vastra vikRtaveSa AbharaNa Adi ziSTajanoMke upasevya-dhAraNa karane lAyaka nahIM haiM ve apaneko acche bhI lagate hoM taba bhI unakA yAvajjIvana parityAga kara denA caahiye| yadi vaisI zakti nahIM hai to amuka samayakI maryAdAse amuka vastuoMkA parimANa karake nivRtti karanI caahiye| 27. atithisaMvibhAgavata AhAra,upakaraNa auSadha aura Azrayake bhedase cAra prakArakA ho jAtA hai| mokSArthI saMyamI zuddhamatike lie zuddha cittase nirdoSa bhikSA, samyagdarzana jJAna aura cAritrake bar3hAnevAle dharmopakaraNa, yogya auSadha aura Azraya paramadharma aura zraddhApUrvaka denA caahiye| 'ca' zabdase gRhasthadharmoM meM saMgRhIta honevAlI sallekhanAkA varNana.. mAraNAntikI sallekhanAM joSitA // 22 // maraNake samaya honevAlI sallekhanAko prama pUrvaka dhAraNa karanA caahiye| 61-5. apane pariNAmoMse gRhIta Ayu indriya aura balakA kAraNavaza kSaya honA maraNa hai| maraNa do prakArakA hai-nityamaraNa aura tadbhavamaraNa / pratikSaNa Ayu AdikA kSaya honese nityamaraNa hotA rahatA hai| nUtana zarIra paryAyako dhAraNa karaneke lie pUrvaparyAyakA naSTa honA tadbhava maraNa hai| sUtrameM maraNAnta zabdase tadbhavamaraNa liyA gayA hai| sallekhanA arthAta bhalI prakAra kAya aura kaSAyoMko kRza krnaa| bAhyazarIra aura Abhyantara kaSAyoMkA kAraNanivRttipUrvaka kramazaH kSINa karate jAnA sallekhanA hai| isako sevana karanevAlA 'gRhI' hotA hai| yahA~ 'gRhI zabdakA adhyAhAra kara lenA caahie| yadyapi 'sevitA' zabda denese kAma nikala sakatA thA, phira bhI 'joSitA' padase 'prItipUrvaka sevana karanA' yaha viziSTa artha vivakSita hai / svayaM kI antaraMga prItike binA jabaradastI sallekhanA nahIM karAI jaatii| antaraMga prItike honepara sallekhanA kI jAtI hai| yahA~ 'joSitA' zabdameM kartA arthAmeM 'tRn' pratyaya hai, ataH 'sallekhanAyAH' aisA SaSThIkA prasaMga nahIM hai| 66-9. prazna-sallekhanAmeM abhiprAyapUrvaka Ayu aura zarIra AdikA ghAta kiyA
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 722 ] sAtavA~ adhyAya jAtA hai, ataH isameM AtmavadhakA doSa laganA cAhiye ? uttara- pramAdake yogase prANavyaparopaNako hiMsA kahate haiM / cU~ki sallekhanA meM pramAdakA yoga nahIM hai ataH use Atmavadha nahIM kaha sakate / rAga dveSa aura moha Adise kaluSita vyakti java viSa zastra Adise abhiprAyapUrvaka ghAta karatA hai taba AtmavadhakA doSa hotA hai, para sallekhanAdhArIke rAga dveSa Adi kaluSatAe~ nahIM haiM ataH AtmavadhakA doSa nahIM ho sakatA / kahA bhI hai- "rAgAdikI utpatti na honA ahiMsA hai aura rAgAdikA utpanna honA hI hiMsA hai|" phira, maraNa to aniSTa hotA hai / jaise aneka prakArake sone cA~dI kapar3A Adi vastuoMkA vyApAra karanevAle kisI bhI dukAnadArako apanI dukAnakA vinAza kabhI iSTa nahIM ho sakatA, aura vinAzake kAraNa A jAnepara yathAzakti unakA parihAra karanA saMbhava na huA to vaha bahumUlya padArthoMkI rakSA karatA hai usItaraha vratazIla puNya Adike saMcayameM lagA huA gRhastha bhI inake AdhArabhUta zarIrakA vinAza kabhI bhI nahIM cAhatA, zarIrameM roga Adi vinAzake kAraNa Anepara unakA yathAzakti saMmayAnusAra pratIkAra bhI karatA hai, para yadi niSpratIkAra avasthA ho jAtI hai to apane saMyama AdikA vinAza na ho unakI rakSA ho jAya isake lie pUrA : yatna karatA hai / ataH vratAdikI rakSA ke lie kiye gaye prayatna Atmavadha kaise kahA jA sakatA hai ? athavA, jisa prakAra tapasvI ThaMDa garamI ke sukha-duHkhako nahI cAhatA, para yadi binacAhe sukha-duHkha A jAte haiM to unameM rAga-dveSa na honese tatkRta karmoM kA bandhaka nahIM hotA usI taraha jinapraNIta sallekhanAdhArI vratI jIvana aura maraNa donoM ke prati anAsakta rahatA hai para yadi maraNake kAraNa upasthita ho jAte haiM to rAgadveSa Adi na hone se AtmavadhakA doSI nahIM hai / 737 gayA 10. jaise kSaNikavAdIko 'sabhI padArtha kSaNika haiM' yaha kahane meM svasamayavirodha hai| usI taraha 'jaba sattva sattvasaMjJA vadhaka aura vadhacitta ina cAra cetanAoMke rahanepara hiMsA hotI hai' isa matavAdIke yahA~ jaba sallekhanAkArIke 'Atmavadhaka' citta hI nahIM hai taba AtmavadhakA doSa dene meM svavacanavirodha hai / isakA artha yaha huA ki binA abhiprAyake hI karmabandha ho 'ki spaSTataH siddhAntaviruddha hai / yadi siddhAntavirodhake bhaya se cAra prakArakI cetanAoM ke rahanepara hI hiMsA svIkAra kI jAtI hai to sallekhanA meM Atmavadhaka citta na honese hiMsA nahIM mAnanI cAhie / athavA, jaise 'maiM maunI hU~' yaha kahanevAle maunI ke svavacanavirodha hai usI taraha nirAtmakavAdIke jaba AtmAkA abhAva hI hai taba 'Atmavadhakatva' kA dopa dene meM bhI svavacanavirodha hI hai / yadi svavacanavirodhake bhaya se nirAtmaka pakSa liyA jAtA hai to 'Atmavadha' kI carcA aprAsaMgika ho jAtI hai / jo vAdI AtmAko niSkriya mAnate haiM yadi ve sAdhujanasevita sallekhanAko karanevAleke lie 'Atmavadha' dUSaNa dete haiM to unakI AtmAko niSkriya mAnanekI pratijJA khaMDita ho jAtI hai aura yadi ve niSkriyatva pakSapara dRr3ha rahate haiM to jaba AtmavadhakI prayojaka sallekhanA nAmaka kriyA hI nahIM ho sakatI, taba AtmavadhakA doSa kaise diyA jA sakatA hai ? 11. jisa samaya vyakti zarIrako jIrNa karanevAlI jarAse kSINabalavIrya ho jAtA hai| aura vAtAdivikArajanya rogoMse tathA indriyabala Adike naSTaprAya honese mRtaprAya ho jAtA hai, usa samaya sAvadhAna pratI maraNake anivArya kAraNoMke upasthita honepara prAsuka bhojana pAna aura upavAsa Adi ke dvArA kramazaH zarIrako kRza karatA hai aura maraNa hone taka anuprakSA Adi kA cintana karake uttama ArAdhaka hotA hai / 912 - 14. pUrvasUtra ke sAtha isa sUtra ko milAkara ekasUtra isalie nahIM banAyA ki sallekhanA kabhI kisI saptazIladhArI vratIke dvArA AvazyakatA par3anepara hI kI jAtI hai, dikhata Adi kI taraha vaha sabake lie anivArya nahIM hai / kisIke sallekhanA ke kAraNa nahIM bhI Ate /
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 738 tattvArthavArtika-hindI-sAra [7123-26 gRhasthako digvata Adi sAta zIloMkA upadeza diyA gayA hai / use ghara chor3a denepara zrAvakarUpase hI sallekhanA hotI hai isa vizeSa arthako sUcanA deneke lie pRthaka sUtra banAyA hai| 'yaha sallekhanA vidhi sAtazIladhArI gRhasthako hI nahIM hai kintu mahAvratI sAdhuko bhI hotI hai| isa sAmAnya niyamakI sUcanA bhI pRthak sUtra banAnese mila jAtI hai| samyagdarzanake aticArazaGkAkAGkSAvicikitsA'nyadRSTiprazaMsAsaMstavAH samyagdRSTeratIcArAH // 23 // 2. zaMkA kAMkSA vicikitsA anyadRSTiprazaMsA aura anyadRSTisaMstava ye samyagdarzana ke aticAra haiN| niHzaMkitva Adike pratipakSI zaMkA Adi haiN| mithyAdRSTiyoMke jJAna cAritra guNoMkA manase abhinandana karanA prazaMsA hai taH thA vacanase vidyamAna-avidyamAna guNoMkA kathana saMstava hai| 2. yadyapi agArIkA prakaraNa hai aura Age bhI rahegA, para isa sUtrameM agArI-gRhastha samyagdRSTike aticAra nahIM batAye haiM kintu samyagdRSTisAmAnyake, cAhe vaha gRhastha ho yA muni / 63-4. darzanamohake udayase tattvArthazraddhAnase vicalita honA atIcAra hai / atikrama bhI aticArakA hI nAma hai / yadyapi samyagdarzanake aMga ATha batAye haiM aura unake pratipakSI doSa ATha ho sakate haiM, para zeSakA yahIM antarbhAva karake pA~ca hI aticAra batAye gaye haiM, yahA~ saMstavako pRthak ginA hai| vratazIleSu paJca paJca yathAkramam // 24 // vrata aura zIloMke bhI kramazaH pA~ca pA~ca aticAra haiN| 11-2. yadyapi digvirati Adi zIla bhI abhisandhipUrvakanivRtti honese vrata haiM kintu ye zIla vizeSarUpase vratoMke parirakSaNake lie hote haiM ataH inakA pRthaka nirdeza kiyA hai| Age bandha vadha Adi aticAra batAye jAya~ge, usase jJAta hotA hai ki ye aticAra gRhasthoMke vratake haiN| 3-4. 'paJca-paJca' yaha vIpsArthaka dvitva hai / tAtparya yaha ki isameM samasta arthakA bodha hotA hai, pratyeka vrata-zIlake pA~ca-pA~ca aticAra haiM yaha sUcita hotA hai / yadyapi 'paJcazaH' aisA zas pratyayAntapadase kAma cala sakatA thA para spaSTa bodhake lie dvitvanirdeza kiyA hai| yathAkrama zabdase Age kahe jAnevAle aticAroMkA nirdiSTakramase anvaya kara lenA caahie| ahiMsANuvratake aticAra - bandhavadhacchedAtibhArAropaNAnapAnanirodhAH // 25 // 1-5. bandha-khUTA Adise rassIse isa prakAra bA~dha denA jisase vaha iSTadezako gamana na kara ske| DaMDA kaSA beMta Adise pITanA vadha hai, na ki prANihatyA ; kyoMki hatyAse virati to vratadhAraNakAlameM ho cukI hai / kAna nAka Adi avayavoMkA chedana karanA cheda hai / atyanta lobhake kAraNa ucita bhArase adhika bhAra lAdanA atibhArAropaNa hai| gAya baila Adiko kisI kAraNase samaya para cArA-pAnI nahIM denA annapAnanirodha hai / ye ahiMsANuvratake aticAra haiN| mithyopadezarahobhyAkhyAnakUTalekhakriyAnyAsApahArasAkAramantrabhedAH // 26 // 1-5. abhyudaya aura niHzreyasArthaka kriyAoMmeM ulaTI pravRtti karA denA yA anyathA bAta kahanA mithyopadeza hai| strI-puruSake ekAntameM kiye gaye rahasyakA udghATana rahobhyAkhyAna hai| kisIke kahanese Thaganeke lie jhUThI bAta likhanA kUTalekhakriyA hai| suvarNa Adi gahanA rakhane vAleke dvArA bhUlase kama mA~ganepara jAnate hue bhI 'jo tuma mA~gate ho le jAo' isa taraha kama
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7.27-30] sAtavA~ adhyAya de denA nyAsApahAra hai / prakaraNa aura ceSTA Adise dUsareke abhiprAyako samajhakara IrSAvaza use prakaTa kara denA sAkAramantrabheda hai / ye satyANuvratake aticAra haiN| stanaprayogatadAhRtAdAnaviruddharAjyAtikramahInAdhikamAnonmAnapratirUpaka ___ vyavahArAH // 27 // 61-5. corI karanevAleko upAya batAnA aura usakI anumodanA karanA stenaprayoga hai| apane dvArA jise upAya nahIM batAye aura na jisakI anumodanA hI kI hai, aise corakA corI kiyA huA mAla kharIdanA tadAhRtAdAna hai| isameM parapIr3A rAjabhaya Adi haiN| ucita-nyAyya bhAgase adhika bhAga dUsare upAyoMse grahaNa karanA atikrama hai| viruddharAjya-rAjya parivartanake samaya alpa mUlyavAlI vastuoMko adhika mUlyakI batAnA / nApane taulaneke tarAjU AdimeM kama bA~ToMse denA aura adhikase dUsarekI vastuko kharIdanA hInAdhikamAnonmAna hai| kRtrima sonA cA~dI banAkara yA milAkara ThagI karanA pratirUpaka vyavahAra hai / ye adattAdAnaviratike aticAra haiN| paravivAhakaraNetvarikAparigRhItAparigRhItAgamanAnaGgakrIDAkAmatIvrAmi nivezAH // 28 // 1-5. sAtAvedanIya aura cAritramohake udayase kanyAke varaNako vivAha kahate haiM / parakA vivAha karAnA / gAna nRtyAdi kalA cAritramoha strIvedakA udaya viziSTa aMgopAMgake lAbhase gamana karanevAlI itvarikA hai| jisakA koI svAmI nahIM aisI vezyA yA puMzcalI aparigRhItA hai| jo eka patike dvArA pariNIta hai vaha parigRhItA hai| inase sambandha rakhanA itvarikA parigRhItA parigRhItA-gamana hai| kAma sevanake yoni Adi aMgoMke sivAya anya aMgoMmeM kAmAtirekavaza krIr3A karanA anaMgakrIr3A hai| tIvrakAmapravRtti, satata kAmavAsanAse pIr3ita rahakara viSayasevanameM lage rahanA kAmatIbrAbhiniveza hai| dIkSitA atibAlA tathA pazuoM AdimeM maithunapravRtti karanA kAmatIbrAbhinivezake hI phala haiM / ina kAryoM meM rAjabhaya lokApavAda Adi haiN| ye svadArasantoSavratake aticAra haiN| kSetravAstuhiraNyasuvarNadhanadhAnyadAsIdAsakupyapramANAtikramAH // 29 // 61-2 kSetra vAstu Adi do-dokA dvandva samAsa karake phira kupyake sAtha pUrNadvandva karanA caahiye| kSetra-kheta, vAstu-makAna, hiraNya-soneke sikke Adi, suvarNa-sonA, dhana-gAya Adi, dhAnya-cAvala Adi, dAsIdAsa-strI aura puruSa bhRtya, kupya-kapAsa yA kose Adike vastra aura candana Adi / 'merA itanA hI parigraha hai isase adhika nahIM isa taraha maryAdita kSetra Adise atilobhake kAraNa maryAdA bar3hA lenA, svIkRta maryAdAkA ullaMghana karanA pariprahaviramaNa vratake aticAra haiN| UrdhvAdhastiryagvyatikramakSetravRddhismRtyantarAdhAnAni // 30 // 61-9. dizAoMkI kI gaI maryAdAkA lA~gha jAnA atikrama hai| parvata aura sImAbhUmi Adise Upara car3ha jAnA UrdhvAtikrama hai / kUpa AdimeM nIce utaranA adho'tikrama hai| bila guphA AdimeM praveza karake maryAdA lA~gha jAnA tiryagvyatikrama hai / lobha Adike kAraNa svIkRta maryAdAkA parimANa bar3hA lenA kSetravRddhi hai / nizcita maryAdAko bhUla jAnA smRtyantarAdhAna hai| icchAparimANa nAmaka pA~cave aNuvratameM isakA antarbhAva nahIM ho sakatA; kyoMki usameM kSetra vAstu AdikA parimANa kiyA jAtA hai aura digviratimeM dizAoMkI maryAdA kI jAtI hai| isa dizAmeM lAbha hogA anyatra lAbha nahIM hogA aura lAbhAlAbhase hI jIvana-maraNakI samasyA juTI hai phira bhI svIkRta dizAmaryAdAse Age lAbha honepara bhI gamana nahIM karanA digvirati hai| dizAoMkA
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 740 tattvArthavArtika-hindI-sAra [7 // 31-34 kSetra vAstu AdikI taraha parigrahabuddhise apane adhIna karake parimANa nahIM kiyA jaataa| ina dizAkI maryAdAoMkA ullaMghana pramAda moha aura cittavyAsaMgase ho jAtA hai| ___ AnayanapreSyaprayogazabdarUpAnupAtapudgalakSepAH // 31 // 61-6. apane saMkalpita dezase bAhara sthita vyaktiko prayojanavaza kucha padArtha lAnekI AjJA denA Anayana hai / svIkRta maryAdAse bAhara svayaM na jAkara aura dUsareko nabulAkara bhI naukarake dvArA iSTavyApAra siddha karanA pradhyaprayoga hai| maryAdAke bAharake naukara Adiko khA~sakara yA anya prakArase zabda karake kArya karAnA zabdAnupAta hai| 'mujhe dekhakara kAma jaldI hogA' isa abhiprAyase apane zarIrako dikhAnA rUpAnupAta hai| naukara cAkaroMko saMketa karaneke lie kaMkar3a patthara Adi phaiMkanA pudgalakSepa kahA jAtA hai| ukta aticAroMmeM svayaM maryAdAkA ullaMghana nahIM karake anyase karavAtA hai, ataH inheM atikrama kahate haiN| yadi svayaM ullaMghana karatA to vratakA lopa hI ho jAtA / ye dezavratake aticAra haiN| kandarpakautkucyamaukharyAsamIkSyAdhikaraNopabhogaparibhogAnarthakyAni // 32 // 61-7. cAritramohAtmaka rAgake udayase hAsyayukta aziSTavacanake prayogako kandarpa kahate haiM / kAyakI kuceSTAoMke sAtha hI sAtha honevAlA hAsya aura aziSTa prayoga kautkucya kahalAtA hai| zAlInatAkA tyAgakara dhRSTatApUrvaka yadvA tadvA pralApa-bakavAsa maukharya hai| prayojanake binA hI AdhikyarUpase pravartana adhikaraNa kahalAtA hai| nirarthaka kAvya AdikA vintana mAnasa adhikaraNa hai| niSprayojana parapIr3AdAyaka kucha bhI bakavAsa vAcanika adhikaraNa hai| binA prayojana baiThe yA calate hue sacitta yA acitta patra puSpa phaloMkA chedana mardana kuTTana yA kSepaNa Adi karanA, tathA agni viSa kSAra Adi denA kAyika adhikaraNa hai| jisake jitane upabhoga aura paribhogake padArthoMse kAma cala jAya vaha usake lie artha hai usase adhika padArtha rakhanA upabhogaparibhogAnarthakya hai / upabhogaparibhogaparimANavratameM icchAnusAra parimANa kiyA jAtA hai aura sAvadyakA parihAra kiyA jAtA hai, para yahA~ AvazyakatAkA vicAra hai / jo saMkalpita bhI hai para yadi AvazyakatAse adhika hai to aticAra hai| upabhogaparibhogaparimANavratake aticAroM meM sacittasambandha Adi rUpase maryAdAtikrama vivakSita hai ataH isakA vahA~ kathana nahIM kiyaa| ye pA~ca anarthadaNDaviratike atIcAra haiN| yogaduHpraNidhAnAnAdarasmRtyanupasthAnAni // 33 // 61-5. krodhAdi kaSAyoMke vaza hokara zarIrakA vicitra vikRtarUpase ho jAnA, nirarthaka azuddha vacanoMkA prayoga aura manakA upayoga nahIM laganA yogaduHpraNivAna hai| anAdara-anutsAha, kartavyakarmakA jisa kisI taraha nirvAha karanA / cittakI ekAgratA na honA aura manameM samAdhirUpatAkA na honA smRtyanupasthAna hai| manoduSpraNidhAnameM anya vicAra nahIM AtA, jisa viSayakA vicAra kiyA jAtA hai usameM bhI krodhAdikA Aveza A jAtA hai, kintu smRtyanupasthAnameM cintAke vikalpa calate rahate haiM aura cittameM ekAgratA nahIM aatii| athavA, rAtri aura dinako nityakriyAoMko hI pramAdakI adhikatAse bhUla jAnA smRtyanupasthAna hai| ye pA~ca sAmAyikake atIcAra haiN| apratyavekSitApramArjitotsargAdAnasaMstaropakramaNAnAdarasmRtyanupasthAnAni // 34 // 61-4. pratyavekSaNa-dekhanA, pramArjana-zodhanA / binA dekhe aura binA zodhe hue bhUmipara malamUtrAdi karanA, binA dekhe binA zodhe arhanta yA AcAryakI pUjAke upakaraNoMkA rakhanA uThAnA gandha mAlA vastra pAtra AdikA rakhanA, binA dekhe binA zodhe saMthArA Adi bichAnA, bhUkha Adike
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 // 35-39] sAtavA~ adhyAya 741 kAraNa Avazyaka kriyAoMmeM utsAha nahIM rakhanA tathA smRtyanupasthAna-cittakI ekAgratAkA abhAva ye pA~ca proSadhopavAsa vratake aticAra haiN| sacittasambandhasammizrAbhiSavaduSpakkAhArAH // 35 // 61-6. sacitta-cetana dravya / sacittase sambandha aura sacittase mizra / sambandhameM kevala saMsarga vivakSita hai tathA sammizraNameM sUkSma jantuoMse AhAra aisA milA huA hotA hai jisakA vibhAga na kiyA jA ske| pramAda tathA mohake kAraNa kSudhA tRSA Adise pIr3ita vyaktikI jaldIjaldImeM sacitta Adi bhojana pAna anulepana tathA paridhAna AdimeM pravRtti ho jAtI hai / drava sirakA Adiaura uttejaka bhojana abhiSava kahalAtA hai| jo acchI taraha nahIM pakAyA gayA ho vaha duSpakka AhAra hai| isake bhojanase indriyA~ matta ho jAtI haiN| sacittaprayogase vAyu Adi doSoMkA prakopa ho sakatA hai aura usakA pratIkAra karane meM pApa lagatA hai, atithi use chor3a bhI dete haiM / kRccha vivakSAmeM 'duSpaca' zabda banatA hai, yahA~ vaha vivakSA nahIM hai ataH duSpaka prayoga kiyA hai| ye pA~ca upabhogaparibhogasaMkhyAna vratake aticAra haiN| sacittanikSepApidhAnaparavyapadezamAtsaryakAlAtikramAH // 36 // 61-5. sacitta-kamalapatra AdimeM AhAra rakhanA, sacittase DhaMka denA, 'dUsarI jagaha dAtA haiM, yaha deya padArtha anyakA hai' isa taraha dUsareke bahAne denA, dAna dete samaya AdarabhAva nahIM rakhanA, sAdhuoMke bhikSAkAlako TAla denA kAlAtikrama hai, ye atithisaMvibhAga vratake atIcAra haiN| sallekhanAke atIcAra jIvitamaraNAzaMsAmitrAnurAgasukhAnubandhanidAnAni // 30 // 11-6. avazya naSTa honevAle zarIrake ThaharanekI abhilASA jIvitAzaMsA-jInekI icchA hai| roga AdikI tIvra pIr3Ase jInemeM saMkleza honepara maranekI AkAMkSA karanA maraNAzaMsA hai| jinake sAtha bacapanameM dhUlameM khele haiM, jinane ApattimeM sAtha diyA aura utsava meM hAtha baTAyA una mitroMkA smaraNa mitrAnurAga hai hele bhoge gaye bhoga krIr3A zayana AdikA smaraNa karanA sukhAnubandha hai / Age bhogoMkI AkA~kSA karanA nidAna hai| ye pA~ca sallekhanAke atIcAra hai| dAnakA lakSaNa anugrahArthaM svasyAtisargo dAnam // 38 // $ 1-2. svopakAra aura paropakArako anugraha kahate haiN| puNyakA saMcaya svopakAra hai aura pAtrakI samyagjJAna AdikI vRddhi paropakAra hai| sva zabdake AtmA AtmIya jJAti dhana Adi aneka artha hote haiM, para yahA~ svazabda dhanakA vAcaka hai| anugrahake lie dhanakA tyAga dAna hai| vidhidravyadAtapAtravizeSAtta dvizeSaH // 39 // $1-2. pratigraha uccasthAna pAdaprakSAlana arcana praNAma Adi kriyAoMko vidhi kahate haiM / yahA~ vizeSatA guNakRta samajhanI caahie| vidhivizeSa arthAt pratipraha AdimeM AdarapUrvaka pravRtti krnaa| 63-5. jo anna Adi dravya lenevAle pAtrake svAdhyAya dhyAna aura pariNAmazuddhi AdikI vRddhikA kAraNa ho vaha dravya vizepa hai / pAtrameM IrSA na honA, tyAgameM viSAda na honA, denekI icchA karanevAlemeM denevAlemeM yA jisane dAna diyA hai sabameM prIti honA, kuzala abhiprAya, pratyakSa phalakI AkAMkSA na karanA, nidAna nahIM karanA, kisIse visaMvAda nahIM karanA Adi dAtAkI vizeSatAe~ haiM / mokSake kAraNabhUta samyagdarzana Adi guNa jinameM pAye jAya~ ve pAtra haiM /
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 742 tattvArthavArtika-hindI-sAra [739 6. jisa prakAra bhUmi bIja Adi kAraNoMmeM guNavattA honese vizeSa phalotpatti dekhI jAtI hai usI taraha vidhivizeSa Adise dAnake phalameM vizeSatA hotI hai| 7-8. yadi sabhI padArthoMko nirAtmaka mAnA jAtA hai to vidhi AdikI vizeSatA nahIM bana sakatI / jaba jJAna kSaNika hai taba 'tapa svAdhyAya aura dhyAnameM parAyaNa yaha RSi merA upakAra karegA, ise diyA gayA dAna vratazIla bhAvanA AdikI vRddhi karegA, isakI yaha vidhi hai' isa prakAra anusandhAna-pratyabhijJAna hI nahIM ho sakatA; kyoMki pUrvottarakSaNaviSayaka jJAna saMskAra AdikA grAhaka ekajJAna nahIM hai / ataH isa pakSameM dAnavidhi nahIM bana sktii| 69-10. jo vAdI AtmAko akAraNa honese nitya, jJAnadarzanAdi guNoMse bhinna honeke kAraNa ajJa, sarvagata honese niSkriya Adi mAnate haiM; unake yahA~ bhI dAnavidhi Adi nahIM bana sakatI ; kyoMki aisI AtmAmeM koI vikAra-parivartanakI sambhAvanA nahIM hai| samavAyase kriyAguNa AdikA sambandha mAnanepara bhI jabataka svayaM vaisA pariNamana na hogA tabataka dAnAdi vidhi nahIM bana sktiiN| jisa prakAra daNDakA sambandha honepara bhI devadattameM daNDarUpa pariNamana nahIM hotA usameM daNDasvabhAva nahIM AtA usI taraha kriyA guNa Adike samavAyase bhI AtmAmeM kriyA aura guNasvabhAvatA nahIM A skegii| aisI dazAmeM dAnAdividhi nahIM bana sktii| 11. 'mahAn ahaMkAra Adi caubIsa prakArakA acetana kSetra hai aura kSetrajJa puruSacetana hai' isa sAMkhyadarzanameM bhI kSetrabhUta prakRti jaba acetana hai to use ghaTAdikI taraha vidhi AdikA pratisandhAna nahIM ho sktaa| yadi pratisandhAna hotA hai to acetana nahIM kaha skte| kSetrajJa puruSa to nitya zuddha aura niSkriya hai ataH use bhI dAnAdikI vidhikA anusandhAna nahIM ho sktaa| 12. anekAntavAdI jainadarzanameM dravyadRSTise nitya aura paryAyadRSTise anitya AtmAmeM vidhivizeSa AdikA anusandhAna Adi sabhI bana jAte haiN| sAtavA~ adhyAya samApta
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ AThavA~ adhyAya bandha-cetana aura acetana dravyoMke pariNamanarUpa hai| yadyapi bandha nAma sthApanA Adike bhedase cAra prakArakA hai para usake mukhyataH dravyabandha aura bhAvabandha ye do bheda haiN| lAkha aura kASTha, rassI ber3I Adike bhedase dravyabandha bahuta prakArakA hai| bhAvabandha karmabandha aura nokarmabandhake bhedase do prakArakA hai| mAtA pitA putra AdikA snehabandha nokarmabandha hai| karmabandha santatikI apekSA bIja aura aMkurako santatikI taraha anAdi hokara bhI una una hetuoMse ba~dhaneke kAraNa AdimAna bhI hai| aba una bandha hetuoMko batAte haiM jinase bandha hotA hai, kyoMki yadi bandha binA hetuoMke mAnA jAtA hai to kabhI bhI mokSa nahIM ho skegaa| kArya aura kAraNameM pahile kAraNoMkA nirdeza karanA ucita bhI hai| chaThaveM aura sAtaveM adhyAyameM jinakA vistArase varNana kiyA jA cukA hai ve bandhanake hetu ye haiM mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA bandhahetavaH // 1 // mithyAdarzana avirati pramAda kaSAya aura yoga ye bandhake hetu haiN| 61-5. paJcIsa kriyAoMmeM AI huI mithyAtvakriyAmeM mithyAdarzana antarbhUta hai| aviratikA vyAkhyAna 'indriyakaSAyAvata' isI sUtra meM kiyA gayA hai| AjJAvyApAdana kriyA aura anAkAMkSa kriyAmeM pramAdakA antarbhAva hai / pramAdakA artha hai-kuzala kriyAoMmeM anAdara arthAt manako nahIM lagAnA / krodhAdi kaSAyoM tathA mana vacana aura kAya bogoMkA varNana pahile kiyA jA cukA hai| 6-12. naisargika aura paropadezake bhedase mithyAdarzana do prakArakA hai| paropadezake binA mithyAtvakarmake udayase jo tattvArtha-azraddhAna utpanna hotA hai vaha naisargika mithyAdarzana hai| paropadezase honevAlA mithyAdarzana kriyAvAdImata akriyAvAdImata AjJAnikamata aura vainayikamatake bhedase cAra prakArakA hai| kaukkala kANTheviddhi kauzika hari Adike matoMkI apekSA 84 kriyAvAda hote haiN| marIcikumAra ulUka kapila gArya Adi darzanoMke bhedase 180 akriyAvAda haiN| sAkalya vASkala kuthumi sAtyamuni cArAyaNa kAThamAdhyandinI moda paippalAda bAdarAyaNa sviSThikRdaitikAyana vasu jaimini Adi matoMke bhedase 67 ajJAnavAda haiN| vaziSTha pArAzara jatukarNa Adi matoMke bhedase vainayika 32 hote haiN| isa taraha kula 363 mithyA matavAda haiN| 13-14. prazna-bAdarAyaNa vasu jaimini Adi to vedavihita kriyAoMkA anuSThAna karate haiM, ye AjJAnika kaise ho sakate haiM ? uttara-inane prANivadhako dharmakA sAdhana mAnA hai| prANivadha to pApakA hI sAdhana ho sakatA hai, dharmakA nhiiN| kartAke doSoMkI saMbhAvanAse rahita apauruSeya Agamase prANivadhako dharmahetu siddha karanA ucita nahIM hai ; kyoMki Agama samasta prANiyoMke hitakA anuzAsana karatA hai / hiMsAkA vidhAna karanevAle vacana jisameM hoM vaha ThagoMke vacanakI taraha Agama hI nahIM ho sktaa| phira, vedameM hI kahIM hiMsA aura kahIM ahiMsAkA paraspara virodhI kathana milatA hai, vaha svayaM anavasthita hai| jaise 'punarvasu pahilA hai aura puSya pahilA hai' ye vacana parasparavirodhI honese apramANa haiM usI taraha 'pazuvadhase samasta iSTa padArtha milate haiM, yajJa vibhUtike lie haiM ataH yajJameM honevAlA vadha avadha hai' isa prakAra eka jagaha pazuvadhakA vidhAna karanevAle vacana aura dUsarI jagaha 'aja-jinameM aMkurako utpanna karanekI zakti na ho aise tInavarSa purAne bIjoMse piSTamaya balipazu banAkara yajJa karanA cAhie ye ahiM.
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtika-hindI-sAra [81 saka vacana bhI parasparavirodhI honese pramANa nahIM kahe jA skte| isa taraha avyavasthita honese vedako pramANa nahIM kaha skte| $ 15-19. arhanta bhagavAna ke dvArA prabhASita paramAgamameM sarvatra prANivadhakA niSedha kiyA hai, ahiMsAko hI dharma mAnA hai ataH prANivadha dharmahetu nahIM ho sktaa| arhantake paramAgamako puruSakRti honese apramANa kahanA yuktisaMgata nahIM hai kyoMki vaha atizaya jJAnoMkA Akara hai / isa AgamameM naya pramANa Adi adhigamake upAyoMse bandha mokSa AdikA samarthana tathA jIvAdi tatvoMkA nirUpaNa hai| ataH ratnAkarakI taraha Aheta Agama hI samasta atizaya jJAnoMkA Akara hai| prazna-kalpa vyAkaraNa chanda jyotiSa Adi atizaya jJAna anyatra bhI dekhe jAte haiM ataH Aheta Agamako hI jJAnakA Akara kahanA upayukta nahIM hai ? uttara-anyatra dekhe jAnevAle atizaya jJAnoMkA mUla udbhavasthAna Aheta pravacana hI haiM jaise ki ratnoMkA mUla udbhavasthAna samudra hai| kahA bhI hai-"yaha acchI taraha nizcita hai ki anya matoMmeM jo yuktivAda aura acchI bAteM camakatI haiM vetumhArI hI haiN| ve saba caturdaza pUrvarUpI mahAsAgarase nikalI huI jina vAkyarUpI bindue~ haiN|" yaha bAta kevala zraddhAmAtra gamya nahIM hai kintu yuktisiddha hai| jaise gA~va nagara yA bAjAroMmeM kucha ratna dekhe jAte haiM phira bhI unakI utpattikA sthAna ratnAkara samudra hI mAnA jAtA hai kyoMki adhikatara ratna vahIM hai usI taraha sarvAtizaya jJAnake mUla nidhAna honese jaina pravacana hI unakA mUla Akara hai / yaha zaMkA bhI ThIka nahIM hai ki-'yadi veda vyAkaraNa Adi Arhata pravacanase nikale hue haiM to unakI taraha pramANa bhI hone cAhiye, aura unameM batAye gaye hiMsAdi anuSThAna dAnAdikI taraha nirdoSa mAne jAne caahie| kyoMki ve niHsAra haiM / jaise nakalI ratna kSAra aura sIpa Adi bhI ratnAka se utpanna hote haiM parantu niHsAra honese tyAjya haiM usI taraha jinazAsana samudrase utpanna bhI vedAdi niHsAra honese pramANa nahIM haiN| 20-26. yadi hiMsAko dharmasAdhana mAnA jAya to machalImAra cir3ImAra Adi hatyAroMko bhI dharmaprApti samAna rUpase honI cAhiye aura taba ahiMsAko dharma kahanA ayukta ho jaaygaa| 'yajJa hiMsAke sivAya dUsarI hiMsA pApakA kAraNa hai| yaha pakSa bhI ThIka nahIM hai, kyoMki donoM hiMsAoMmeM samAnarUpase prANivadha hotA hai aura duHkhahetutA mI samAna hai ataH phala bhI eka jaisA hI honA cAhiye / yajJakI vedImeM kiyA gayA pazuvadha pApakA kAraNa hai, kyoMki vaha prANaviyogakA hetu hai jaise anyatra kiyA gayA pazuvadha / athavA yajJameM kiye gaye pazuvadhakI taraha bAhira kiye pazuvadhako bhI puNyahetu mAnanA cAhiye "svayaMbhUne pazuoMkI sRSTi yajJameM homaneke lie kI hai, ataH yajJavadha pApahetu nahIM ho sakatA" yaha pakSa asiddha hai; kyoMki pazusRSTi brahmAne kI hai yahI bAta abhI siddha nahIM ho sakI hai| yadi brahmAne pazusRSTi yajJake lie kI hai to phira unakA kharIda bikrI Adi anya upayoga nahIM karanA cAhiye, anyathA doSa hogA, jaise ki kaphanAzaka auSadhikA anyathA upayoga honepara doSa hotA hai / 'jaise mantrasaMskRta viSa maraNakA kAraNa nahIM hotA usI taraha mantra saMskArapUrvaka honevAlA pazuvadha bhI pApahetu nahIM ho sakatA' yaha pakSa bhI ThIka nahIM hai, kyoMki isameM pratyasa virodha dekhA jAtA hai| jaise ki mantrase saMskRta viSa pratyakSase hI amRtamaya dekhA jAtA hai aura jaise rassI Adike binA kevala mantra balase hI jalastambhana manuSyastambhana Adi kArya pratyakSase dekhe jAte haiM usI taraha yadi kevala mantrabalase hI yajJavedIpara pazuoMkA ghAta dekhA jAtA to yahA~ mantrabalapara vizvAsa kiyA jAtA, parantu yAjJika loga jisa nirdayatAse rassI Adise bA~dhakara pazuvadha karate haiM vaha kisIse chipA nahIM hai / ataH yahA~ mantrasAmarthyakI kalpanA ucita nahIM hai| aura jisa prakAra zastra Adise prANihatyA karanevAle doSI haiM aura unheM azubha bhAvoMke kAraNa pApabandha hotA hai usI taraha mantroMse pazuvadha karanevAle
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 81] AThavA~ adhyAya bhI hiMsAdoSake bhAgI haiM / zubhapariNAmoMse puNya aura azubhapariNAmoMse pApabandha niyata hai, usameM heraphera nahIM ho sakatA / yadi heraphera kiyA jAyagA to asaMcetita karmabandha honese bandhamokSaprakriyAkA hI abhAva ho jaaygaa| 27. 'svargakAmI agnihotra yajJa kareM isa agnihotra kriyAkA kartA bhautika piMDa hogA yA puruSa ? bhautika piNDa to ghaTAdikI taraha acetana hai ataH usameM puNya-pApa kriyAkA anubhava nahIM ho sakatA aura isIlie vaha kartA nahIM ho sktaa| puruSa yadi kSaNika hai; to usameM mantrArthakA anusmaraNa unake prayogakA anucintana Adi anusandhAna na ho sakaneke kAraNa kartRtva nahIM bana sktaa| yadi puruSa nitya hai; to usameM pUrva aura uttarakAlameM koI pariNamana nahIM hogA, isalie vaha jaisekA taisA rahanese kartA nahIM bana sktaa| isa taraha kartA na honese kisako kriyAkA phala milegA ? ____ "jo kucha ho cukA aura Age hogA vaha saba puruSa rUpa hai-brahmarUpa hai" isa eka brahmavAdameM 'yaha vadhya hai aura yaha vadhaka' yaha bheda nahIM ho sktaa| cetanazakti (brahma) kA hI pariNAma yadi mAnA jAtA hai to ghaTa paTa Adi dRzya jagatkA lopa ho jaaygaa| pramANa aura pramANAbhAsakA bheda bhI nahIM rahegA, kyoMki yaha bheda bAhyapadArthakI prApti aura aprAptipara nirbhara hai| nirvikalpa puruSatattvakI kalpanAmeM 'nirvikalpa hai' yaha vikalpa yadi hotA hai to vaha nirvikalpa kaisA ? yadi nahIM hotA to 'nirvikalpa na hone se' vaha savikalpa hI ho jAyagAtaba pratijJAvirodha doSa hotA hai| isa taraha aneka doSayukta honese vaidika vacana pramANa nahIM kahe jA skte| isa prakAra paropadezanimittaka mithyAdarzanake anya bhI saMkhyAta vikalpa hote haiM / isake pariNAmoM aura anubhAgakI dRSTise asaMkhya aura ananta bhI bheda hote haiN| naisargika mithyAdarzana bhI ekandriya dvIndriya trIndriya caturindriya asaMjJI paMcendriya saMjJI paMcendriya tiryaMca mleccha zavara aura pulinda Adi svAmiyoMke bhedase aneka prakArakA hai| 28. athavA, ekAnta viparIta saMzaya vainayika aura AjJAnikake bhedase mithyAdarzana pA~ca prakArakA hai / 'yaha aisA hI hai| isa taraha dharmI yA dharmake viSayameM ekAnta abhiprAya rakhanA ekAnta mithyAtva hai| jaise 'yaha saba brahmarUpa hI hai, nitya hI hai, anitya hI hai' Adi / 'saparigraha bhI nimrantha ho sakatA hai, kevalI kavalAhArI hai, strI mukta ho sakatI hai' Adi viparIta abhiprAya viparIta mithyAtva hai / 'samyagdarzana jJAna aura cAritra mokSamArga ho sakate haiM yA nahIM isa prakAra dolita cittavRtti saMzayamithyAtva hai| sabhI devatAoM aura sabhI zAstroMmeM binA vivekake samAnabhAva rakhanA vainayika mithyAtva hai| hita aura ahitakI parIkSAkI asAmarthya AjJAnika mithyAtva hai| 29. pRthivI jala agni vAyu vanaspati aura trasakAyakA hanana tathA sparzana rasanA ghrANa cakSu zrotra aura manaviSayaka asaMyama, isa prakAra bAraha prakArakI avirati hotI hai| solaha kaSAya aura nau nokaSAya ye paccIsa kaSAya hai| satya asatya ubhaya aura anubhaya ye cAra manoyoga, cAra satya asatya Adi vacanayoga tathA audArika audArikamizra Adi pA~ca kAyayoga ye teraha prakArake yoga haiM / pramattasaMyatameM AhAraka aura AhArakamizrakI bhI sambhAvanA hai, ataH kula pandraha yoga hote haiN| 30. bhAva kAya vinaya IryApatha bhaikSya zayana Asana pratiSThApana aura vAkyazaddhi ina ATha zuddhiyoM tathA uttama kSamA mArdava Arjava zauca satya tapa tyAga AkiMcanya aura brahmacarya ina dasa dharmoM meM anutsAha yA anAdarake bhAva honA pramAda hai| isa taraha yaha pramAda aneka prakArakA hai| 31. mithyAdarzana Adi samudita aura pRthak pRthaka bhI bandhake hetu hote haiM / vAkyakI
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtika-hindI-sAra [82 samApti aneka prakArase dekhI jAtI hai| mithyAdRSTike pA~coM hI bandhake kAraNa haiN| sAsAdanasamyagdRSTi samyaGa mithyAdRSTi aura asaMyata samyagdRSTike avirati Adi cAra, saMyatAsaMyatake avirati pramAda kaSAya aura yoga, pramattasaMyatake pramAda kaSAya aura yoga, apramatta Adi sUkSma sAmparAyAnta cAra guNasthAnavAloMke kaSAya aura yoga, upazAntakaSAya kSINakaSAya aura sayogakevalIke kevala yoga hI bandhakA kAraNa hai / ayogakevalIke bandhahetu nahIM hai| isI taraha mithyAdarzana Adike jitane bhedaprabheda haiM saba pratyeka bandhake hetu 32-33. viratake bhI vikathA kaSAya indriya nidrA aura praNaya ye pandraha pramAdasthAna dekhe jAte haiM, ataH pramAda aura avirati pRthak-pRthak haiM / kaSAya kAraNa haiM aura hiMsAdi avirati kArya, ataH kAraNakAryakI dRSTise kaSAya aura avirati bhinna haiN| prazna-amUrtika AtmAke jaba hAtha Adi nahIM haiM taba vaha mUrta kA~kA grahaNa kaise kara sakatA hai ? uttara-yahA~ 'pahile AtmA aura bAdameM karmabandha' isa prakAra sAdi vyavasthA nahIM hai, jisase AtmAke aikAntika amUrta mAnane meM yaha prasaMga diyA jAya, kintu anAdi kArmaNa zarIrake sambandha honeke kAraNa garamaloheke golA jaise pAnIko khIMcatA hai usI taraha kaSAyasantapta AtmA kauMko grahaNa karatA hai sakaSAyatvAjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte sa bandhaH // 2 // jIva sakaSAya honese karmayogya pudgaloMko grahaNa karatA hai, yahI bandha hai| 1. 'jaise jaTharAgnike anusAra AhArapAka hotA hai usI taraha tIvra manda aura madhyama kaSAyoMke anusAra sthiti aura anubhAga par3ate haiN| isa tattvakI pratipattike lie bandhake kAraNoMmeM nirdiSTa bhI kaSAyakA yahA~ punaH grahaNa kiyA hai| 62-3. jIvana-Ayu, Ayusahita jIva hI karmabandha karatA hai, Ayuse rahita siddha nhiiN| 4. 'karmaNo yogyAn' isa pRthaka vibhaktise do pRthaka vAkyoMkA jJApana hotA hai-'karmase jIva sakaSAya hotA hai' aura 'karmake yogya pudgaloMko grahaNa karatA hai / ' pahile vAkyameM 'karmaNaH' zabda hetuvAcaka hai, arthAt pUrvakarmase jIva sakaSAya hotA hai, akarmakake kaSAyalepa nahIM hotA, jIva aura karmakA anAdi sambandha hai| dUsare vAkyameM 'karmaNa' zabda SaSThIvibhaktivAlA hai arthAta sakaSAya-jIva karmoMke yogya pudgaloMko grahaNa karatA hai| arthavaza vibhaktikA pariNamana ho jAtA hai| 5. 'karma paudgalika hai' yaha pudgala zabdase sUcita hotA hai| vaizeSikakA karma adRSTako AtmAkA guNa mAnanA ucita nahIM hai kyoMki amUrtika guNa anugraha aura upaghAta nahIM kara sakatA usI taraha amUrtakarma amUrtaAtmAke anugraha aura upaghAtake kAraNa nahIM ho skte| 7-10. Adatta-grahaNa karatA hai, bandhakA anubhava karatA hai / tAtparya yaha ki mithyAdarzana Adike Avezase AIAtmAmeM cAroM orase yogavizeSase sUkSma anantapradezI eka kSetrAvagAhI karmayogyapudgaloMkA avibhAvAtmaka bandha ho jAtA hai| jaise kisI bartanameM aneka prakArake rasavAle bIjaphala phUla AdikA madirArUpase pariNamana hotA hai usI taraha AtmAmeM hI sthita pudgaloMkA yoga aura kaSAyase karmarUpa pariNamana ho jAtA hai| 'yahI bandha hai, anya nahIM' yaha sUcanA deneke lie 'sa' zabda diyA hai| isase guNaguNibandhakA tAtparya hai adRSTanAmake guNakA AtmAnAmaka guNImeM samavAyase sambandha ho jAnA / yadi guNaguNibandha mAnA jAtA hai to muktikA abhAva ho jAyagA; kyoMki guNI kabhI bhI apane guNa-svabhAvako nahIM chodd'taa| yadi svabhAbako chor3a de to guNIkA hI abhAva ho jAyagA / tAtparya yaha ki muktakA hI abhAva ho jAyanA / 11. bandhazabda karaNAdi sAdhana hai| 'badhyate'nena-ba~dhatA hai jinake dvArA aisI karaNasAdhana vivakSAmeM mithyAdarzana Adiko ba~dha kahate haiN| yadyapi mithyAdarzana Adi bandhake
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 // 3-4] AThavA~ adhyAya 747 kAraNa hai phira bhI pUrvopAtta karmake ve pariNAma haiM ataH kAryarUpase AtmAko paratantra karaneke kAraNa bandha kahe jAte haiM / 'badhyate iti bandhaH' arthAt mithyAdarzanAdi rUpase jo ba~dhe vaha bandha yaha karmasAdhana bhI bana jAtA hai| isI taraha 'jJAna darzana avyAbAdha anAma agotra aura anantarAya Adi puruSazaktiyoMkA jo pratibandha kare vaha bandha' yaha kartRsAdhana bana jAtA hai| mAtra paratantra karanekI vivakSAmeM 'bandhanaM bandhaH' yaha bhAvasAdhana banatA hai| bhAvasAdhanameM bhI 'jJAna hI AtmA' kI taraha abhedavivakSAmeM sAmAnAdhikaraNya bana jAtA hai| 6 12. jaise bhaNDArase purAne dhAnya nikAla liye jAte haiM aura naye bhara diye jAte haiM usI taraha anAdi kArmaNa zarIra rUpa bhaNDArameM karmoMkA AnA-jAnA hotA rahatA hai| purAne karma phala dekara jhar3a jAte haiM aura naye karma A jAte haiM / isa taraha upacaya-apacaya hotA rahatA hai| bandha ke bheda prakRtisthityanubhavapradezAstadvidhayaH // 3 // 61 3. striyAM ktiH' isa sUtra meM akartari' kI anuvRtti AtI hai / ataH jJAnAvaraNAdi kI arthAnavagama Adi prakRti kI jAya jisase vaha prakRti hai| prakRti zabda apAdAnasAdhana hai| sthiti-avasthAna / anubhava-anubhavana / ye donoM zabda bhAvasAdhana haiN| 'pradizyate iti pradezaH' yaha pradeza zabda karmasAdhana hai| 4-7. prakRti arthAt svbhaav| jaise nImakI prakRti kaDuApana aura gur3ako prakRti madhuratA hai usI taraha jJAnAvaraNakI prakRti hai arthajJAna nahIM hone denA / darzanAvaraNakI prakRti arthakA anAlocana, vedanIyakI sukha-duHkhasaMvedana, darzanamohakI tattvArthakA azraddhAna, cAritramohakI asaMyamapariNAma, AyukI bhavadhAraNa, nAmakI nAraka Adi nAmavyavahAra karAnA, gotrakI U~ca-nIca vyavahAra tathA antarAyakI prakRti dAnAdimeM vighna karanA hai / yaha jisase ho vaha prakRtibandha hai / jaise bakarI, gAya aura bhaiMsa Adike dUdha apane madhura svabhAvako nahIM chor3ate usI taraha jJAnAvaraNa AdikA apane arthAnavagama AdisvabhAvasecyuta nahIM honA sthiti hai| jaise bakarI Adike dUdhoM meM tIvra manda aura madhyama rUpase rasavizeSa hotA hai usI taraha karmapudgaloMkI phaladAna zakti anubhava kahalAtI hai / karmarUpase pariNata pudgalaskandhoMke paramANuoMkI ginatI pradeza bandha hai| vidha zabda prakArArthaka hai / arthAt prakRti-Adi bandhake cAra prakAra haiN| 68-10. prakRtibandha aura pradezabandha yogoMse hote haiM tathA sthiti aura anubhAga kssaayoNse| inake tAratamyase bandhameM vicitratA hotI hai, kyoMki kAraNake anurUpa hI kArya hotA hai| 11. prakRtibandha mUla prakRti aura uttara prakRtike bhedase do prakArakA hai| Adyo jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyurnAmagotrAntarAyAH // 4 // jJAnAvaraNa darzanAvaraNa vedanIya mohanIya Ayu nAma gotra aura antarAya ye mUla prakRtibandhake ATha bheda haiN| 1. dravyArthikanayakI dRSTise sAmAnyatayA eka hI prakRtibandha hai, ataH Adya zabdameM ekavacana diyA gayA hai / usIke bheda jJAnAvaraNa Adi haiM, ataH unameM bahuvacanakA prayoga kiyA hai| samAnAdhikaraNa honepara bhI vacanabheda ho jAtA hai jaise ki 'zrotAraH pramANam , gAvo dhanam' yahA~, ataH AdyazabdameM bahuvacanakI AzaMkA nahIM karanI caahiye| 62. jJAnAvaraNa Adi zabdoMkI yathAsambhava kartRsAdhana AdimeM vyutpatti karanI caahiye| jo AvaraNa kare yA jisake dvArA AvaraNa kiyA jAya vaha AvaraNa hai| AvaraNa zabdakA sambandha jJAna aura darzanameM kara lenA cAhiye / bahulApekSayA kartAmeM bhI anaTa pratyaya
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 748 tattvArthavArtika-hindI-sAra [ 4 hotA hai| 'vedyate' jo anubhava kiyA jAya vaha vedanIya hai / jo mohana kare yA jisake dvArA moha ho vaha mohanIya hai| bahulApekSayA karnAmeM 'anIya' pratyaya karanese jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya zabda bhI siddha ho jAte haiM / jisase narakAdi paryAyoMko prApta ho vaha Ayu hai / jo AtmAkA narakAdi rUpase nAmakaraNa kare yA jisake dvArA nAmakaraNa ho vaha nAma hai / ucca aura nIca rUpase zabdavyavahAra jisase ho vaha gotra hai| dAtA aura pAtra Adike bIca meM vighna Ave jisake dvArA vaha antarAya hai| athavA, jisake rahanepara dAtA Adi dAnAdi kriyAe~na kara sakeM, dAnAdikI icchAse parAGmukha ho jAya vaha antarAya hai| 3. jisa prakAra khAye hue bhojanakA aneka vikArameM samartha vAta, pitta, zleSma, khala rasa Adi rUpase pariNamana ho jAtA hai usI taraha binA kisI prayogake karma AvaraNa, anu pAdana, nAnAjAti nAma gotra aura antarAya Adi zaktiyoMse yukta hokara AtmAse ba~dha jAte haiN| 64-5. prazna-mohakehonepara bhI hitAhitakA viveka nahIM hotA ataH mohako jJAnAvaraNase bhinna nahIM kahanA cAhiye ? uttara-padArthakA yathArtha bodha karake bhI 'yaha aisA hI hai| isa prakAra sadbhUta arthakA azraddhAna moha hai, para jJAnAvaraNase jJAna tathA yA anyathA grahaNa hI nahIM karatA, ataH donoMmeM antara hai / jaise aMkurarUpa kAryake bhedase kAraNabhUta bIjoMmeM bhinnatA hai usI taraha ajJAna aura moha Adi kAryabhedase unake kAraNa jJAnAvaraNa aura mohameM bheda honA hI caahiye| 6-7. jJAna aura darzana rUpa kAryabheda honese jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNameM bheda hai| jaise meghakA jala pAtravizeSameM par3akara vibhinna rasoM meM pariNamana kara jAtA hai usI taraha jJAnazaktikA uparodha karanese jJAnAvaraNa sAmAnyataH eka hokara bhI avAntara zaktibhedase matyAvaraNa zrutAvaraNa Adi rUpase pariNamana karatA hai / isI taraha anya karmoMkA bhI mUla aura uttara prakRtirUpase pariNamana ho jAtA hai| 8-14. prazna-pudgaladravya jaba eka hai to vaha AvaraNa aura sukha-duHkha Adi aneka kAryoMkA nimitta nahIM ho sakatA ? uttara-aisA hI svabhAva hai| jaise eka hI agnimeM dAha pAka pratApa aura prakAzakI sAmarthya hai usI taraha eka hI pudgalameM AvaraNa aura sukha duHkhAdimeM nimitta honekI zakti hai, isameM koI virodha nahIM hai| pratyeka padArtha anekAnta rUpa hai| dravyadRSTise pudgala eka hokara bhI aneka paramANuke snigdharUkSabandhase honevAlI vibhinna skandha paryAyoMkI dRSTise aneka hai, isameM koI virodha nahIM hai| jisa prakAra vaizeSikake yahA~ pRthivI jala agni aura vAyu paramANuoMse nippanna bhinnajAtIya indriyoMkA eka hI dUdha yA ghI upakAraka hotA hai usI taraha yahA~ bhI samajhanA caahiye| jaise indriyA~ bhinna-bhinna haiM vaise unameM honevAlI vRddhiyA~ bhI bhinna-bhinna haiN| jaise pRthivIjAtIya dRdhase tejojAtIya cakSukA upakAra hotA hai usI taraha acetana karmase bhI cetana AtmAkA anugraha Adi ho sakatA hai / ataH bhinnajAtIya dravyoMmeM paraspara upakAra mAnanemeM koI virodha nahIM hai| 15. bandhake ekase lekara saMkhyAtataka bheda hote haiN| jaise sainika hAthI ghor3A Adi bhedoMkI vivakSA na honese sAmAnyatayA senA eka kahI jAtI hai athavA azoka Ama tilaka vakula Adi vRkSoMkI bheda-vivakSA na honese sAmAnyatayA vana eka kahA jAtA hai usI taraha bhedoMkI vivakSA na honese sAmAnyarUpase karmabandha eka hI prakArakA hai / jaise Aphisara aura sAdhAraNa sainikake bhedase senA do bhAgoM meM ba~Ta jAtI hai usI taraha puNya aura pApake bhedase karmabandha bhI do prakArakA hai| anAdi sAnta, anAdi ananta aura sAdi sAntake bhedase athavA bhujakAra alpatara aura avasthitake bhedase bandha tIna prakArakA hai / prakRti sthiti anubhava aura pradezake bhedase cAra prakArakA hai / dravya kSetra kAla bhAva aura bhavake bhedase pA~ca prakArakA hai| chaha jIva nikAyake bhedase chaha prakArakA hai| rAga dveSa moha krodha mAna mAyA aura lobhake bhedase
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 85-6] AThavA~ adhyAya 749 sAta prakArakA hai| jJAnAvaraNa Adike bhedase ATha prakArakA hai| isa taraha saMkhyAta vikalpa zabdakI dRSTise samajhanA caahiye| adhyavasAya-sthAnoMkI dRSTise asaMkhyeya aura anantAnanta pradezI skandhoMkI dRSTise yA jJAnAvaraNAdike anubhavake avibhAgapraticchedoMkI dRSTise ananta prakArakA bhI hai| ca zabdase ina sabakA samuccaya ho jAtA hai| 616-23. jJAnase AtmAkA adhigama hotA hai ataH svAdhigamakA nimitta honese vaha pradhAna hai, ataH jJAnAvaraNakA sarvaprathama grahaNa kiyA hai| sAkAropayogarUpa jJAnase anAkAropayogarUpa darzana aprakRSTa hai parantu vedanIya Adise prakRSTa hai kyoMki upalabdhirUpa hai, ataH darzanAvaraNakA usake bAda grahaNa kiyA hai| isake bAda vedanIyakA grahaNa kiyA hai kyoMki vedanA jJAna-darzanakI avyabhicAriNI hai,ghaTAdirUpa vipakSameM nahIM pAI jaatii| jJAna-darzana aura sukha-duHkha vedanakA virodhI honese usake bAda mohanIyakA grahaNa kiyA hai / yadyapi mohI jIvoMke bhI jJAnadarzana sukha Adi dekhe jAte haiM phira bhI prAyaH mohAbhibhUta prANiyoMko hitAhitakA viveka Adi nahIM rahate ataH mohakA jJAnAdise virodha kaha diyA hai| prANiyoMko Ayunimittaka sukha-duHkha hote haiM ataH AyukA kathana isake anantara kiyA hai| tAtparya yaha ki prANadhAriyoMko hI karmanimittaka sukhAdi hote haiM aura prANadhAraNa AyukA kArya hai| Ayuke udayake anusAra hI prAyaH gati Adi nAmakarmakA udaya hotA hai ataH Ayuke bAda nAmakA grahaNa kiyA hai| zarIra AdikI prAptike bAda hI gotrodayase zubha-azubha Adi vyavahAra hote haiM ataH nAmake bAda gotrakA kathana kiyA gayA hai| anya koI karma bacA nahIM hai ataH antameM antarAyakA kathana kiyA gayA hai| uttara prakRtibandha paJcanavadvayaSTAviMzaticaturdvicatvAriMzadvipazcabhedo yathAkramam // 5 // 61-4. paJca Adi saMkhyA-zabdoMkA dvandva karake pIche bahuvrIhi samAsa kara lenA cAhie / pahile sUtra meM 'Aya' pada diyA hai, ataH 'dvitIya' zabdake binA bhI isa sUtra meM dvitIya uttara prakRtibandhakA bodha arthAt hI ho jAtA hai| bhedazabda pratyekameM lagA denA cAhie-pazcabheda navabheda Adi / yathAkrama arthAt sUtra meM nirdiSTa jJAnAvaraNa darzanAvaraNa Adi kramase jJAnAvaraNake pA~ca bheda, darzanAvaraNake nava bheda Adi haiN| matizrutAvadhimanaHparyayakevalAnAm // 6 // matyAvaraNa zrutAvaraNa avadhyAvaraNa manaHparyayAvaraNa aura kevalajJAnAvaraNa ye pA~ca jJAnAvaraNa haiN| 61-3. matijJAna Adike lakSaNa prathama adhyAyameM kahe jA cuke haiN| yadi 'matyAdInAm' aisA laghu pATha rakhate to 'mati AdikA eka AvaraNa hai' isa aniSTArthakA prasaMga hotA ataH pratyekase matyAvaraNa zrutAvaraNa Adi sambandha karaneke lie sabakA pRthaka grahaNa kiyA hai / 'jJAnAvaraNakI pA~ca uttara prakRtiyA~ haiN| yahA~ 'pA~ca' saMkhyAkA nirdeza karanese mati Adi pA~ca jJAnoMkA kramazaH sambandha ho jAyagA' yaha samAdhAna ThIka nahIM hai| kyoMki isameM mati Adi pratyekake pA~ca AvaraNoMkA prasaMga hogaa| ataH iSTArthakI pratItike lie pratyeka mati zruta AdikA grahaNa kiyA gayA hai| 4-6. prazna-vidyamAna mati AdikA AvaraNa hogA.yA avidyamAna ? yadi vidyamAnakA; to jaba vaha svarUpalAma karake vidyamAna hI hai taba AvaraNa kaisA ? avidyamAnakA bhI kharaviSANakI taraha AvaraNa nahIM ho sakatA ? uttara-dravyArthadRSTise sat aura paryAyadRSTise asata mati AdikA AvaraNa hotA hai| yadi sarvathA sat mAnA jAya to phira inheM kSayopazamajanya nahIM hskeNge| aura yadi sarvathA 'asat haiM; taba bhI ye kSayopazamajanya nahIM ho skte| jaise sat
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 750 tattvArthavArtika-hindI-sAra [87 AkAzakA meghapaTala Adise AvaraNa dekhA jAtA hai usI taraha vidyamAna bhI mati AdikA AvaraNa mAnane meM kyA virodha hai ? jaise pratyAkhyAna koI pratyakSa padArtha nahIM hai jisake AvaraNase pratyAkhyAnAvaraNa ho kintu pratyAkhyAnAvaraNake udayase AtmAmeM pratyAkhyAna paryAya utpanna nahIM hotI isIlie vaha pratyAkhyAnAvaraNa kahA jAtA hai usI taraha mati AdikA kahIM pratyakSIbhata Dhera nahIM lagA hai jisako DhaMka denese matyAvaraNa Adi kahe jAte hoM, kintu matyAvaraNa Adika udayase AtmAmeM matijJAna Adi utpanna nahIM hote isIlie unheM AvaraNa saMjJA dI gaI hai| - 7-9. dravyadRSTise abhavyoMmeM bhI manaHparyayajJAna aura kevalajJAnakI zakti hai, isIlie abhavyoMke bhI manaHparyayajJAnAvaraNa aura kevalajJAnAvaraNa mAne jAte haiN| mAtra inakI zakti honese unameM bhavyatvakA prasaMga bhI nahIM diyA jA sakatA; kyoMki bhavyatva aura abhavyatva vibhAga jJAna darzana aura cAritrakI zaktike sadbhAva aura asadbhAvakI apekSA nahIM hai kintu usa zaktikI prakaTa honekI yogyatA aura ayogyatAkI apekSA hai / jaise jisameM suvarNaparyAyake prakaTa hone kI yogyatA hai vaha kanakapASANa kahA jAtA hai aura anya andhapASANa, usI taraha samyagdarzanAdi paryAyoMkI abhivyaktikI yogyatAvAlA bhavya tathA anya abhavya haiN| ataH dravya dRSTise manaHpayeya aura kevalajJAnakI zakti vidyamAna rahate hue bhI jinake udayase ve prakaTa nahIM ho pAte ve manaHparyayajJAnAvaraNa aura kevalajJAnAvaraNa abhavyake bhI haiN| 10. jJAnAvaraNake udayase AtmAke jJAna sAmarthya lupta ho jAtI hai, vaha smRtizUnya aura dharmazravaNase nirutsuka ho jAtA hai aura ajJAnajanya avamAnase aneka duHkha pAtA hai / darzanAvaraNake bhedacakSuracakSuravadhikevalAnAM nidrAnidrAnidrApracalApracalApracalAstyAnagRddhayazca // 7 // 1. cakSu acakSu avadhi aura kevalakA 'darzanAvaraNa se sambandha karanA hai ataH unameM pRthaka vibhakti dI gaI hai| $2-6. mada kheda aura klamake dUra karaneke lie sonA nidrA hai| nIMdake Upara bhI nIMda AnA nidrAnidrA hai / jisa nIMdase AtmAmeM vizeSa pracalana utpanna ho vaha pracalA hai / zoka, zrama, mada Adike kAraNa indriya vyApArase uparata hokara baiThe hI baiThe zarIra aura netra AdimeM vikAra utpanna karanevAlI pracalA hotI hai| pracalApara bAra-bAra pracalAkA honA pracalApracalA hai / jisake udayase svapna meM vizeSa zaktikA AvirbhAva ho jAtA hai jisase vaha aneka raudra karma tathA asambhava kArya kara DAlatA hai aura Akara so jAtA hai, use pIche smaraNa bhI nahIM rahatA vaha styAna gRddhi hai| 7-8. vIpsArthaka dvitva nAnA adhikaraNameM hotA hai| nidrAnidrA Adi nirdezameM bhI kAla Adike bhedase eka bhI AtmAmeM nAnA adhikaraNatA vana jAtI hai| jaise eka hI vyaktimeM kAlabhedase guNabheda honepara 'gata varSa yaha paTu thA aura isa varSa paTutara hai' yaha prayoga ho jAtA hai tathA dezabhedase mathurAmeM dekhe gaye vyaktiko paTanAmeM dekhanepara 'tuma to badala gaye' yaha prayoga hotA hai usI taraha yahA~ bhI kAlabhedase bheda hokara vIpsArthaka dvitva bana jaaygaa| athavA, abhIkSNa satatapravRtti-bAra-bAra pravRtti-arthameM dvitva hokara nidrA-nidrA prayoga bana jAtA hai jaise ki gharameM ghusa-ghusakara baiThA hai arthAt bAra-bAra gharameM ghusa jAtA hai yhaaN| 69. nidrAdi karma aura sAtAvedanIyake udayase nidrA Adi AtI hai / nIMdase zoka klama zrama Adi haTa jAte haiM ataH sAtAkA udaya to spaSTa hI hai, asAtAkA mandodaya bhI rahatA hai / 10-11. darzanAvaraNakI anuvRtti karake nidrA AdikA usase abheda sambandha kara lenA cAhiye arthAt nidrA Adi darzanAvaraNa haiM / yadyapi cakSu-acakSu AdikA bhinna-bhinna nirdeza SThA-vibhakti honese bhedarUpase hI darzanAvaraNakA sambandha karanA hai aura nidrAdike
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 818-9] AThavA~ adhyAya sAtha abheda rUpase; phira bhI koI virodha nahIM hai kyoMki bheda aura abheda rUpase sambandha karanA vivakSAdhIna hai| jahA~ jaisI vivakSA hogI vahA~ vaisA sambandha ho jaaygaa| 612-16. cakSudarzanAvaraNa aura acakSudarzanAvaraNake udayase AtmAke cakSurAdi indriyajanya Alocana nahIM ho pAtA / ina indriyoMse honevAle jJAnake pahile jo sAmAnyAlocana hotA hai usa para ina darzanAvaraNoMkA asara hotA hai| avadhidarzanAvaraNake udayase avadhidarzana aura kevaladarzanAvaraNake udayase kevaladarzana nahIM ho paataa| nidrAke udayase tama-avasthA aura nidrA-nidrAke udayase mahAtama-avasthA hotI hai| pracalAke udayase baiThe-baiThe hI ghUmane lagatA hai, netra aura zarIra calane lagate haiM, dekhate hue vaha bhI nahIM dekha pAtA / pracalA-pracalAke udayase atyanta U~ghatA hai, bANa Adise zarIrake chida jAnepara bhI kucha nahIM dekha paataa| vedanIyakI uttara prakRtiyA~ sadasavedye // 8 // 12. jisake udayase aneka prakArakI deva Adi viziSTa gatiyoM meM iSTa sAmagrIke sanidhAnakI apekSA prANiyoMke aneka prakArake zArIrika aura mAnasa sukhoMkA anubhavana hotA hai vaha sAtAvedanIya hai aura jisake udayase naraka Adi gatiyoM meM aneka prakArake kAyika mAnasa atiduHsaha janma jarA maraNa priyaviyoga apriyasaMyoga vyAdhi vadha aura bandha Adise janya duHkhakA anubhava hotA hai vaha asAtAvedanIya hai| mohanIyakI uttara prakRtiyA~ darzanacAritramohanIyAkaSAyakaSAyavedanIyAkhyAtridvinavaSoDazabhedAH samyaktvamidhyAtvatadubhayAnyakaSAyakaSAyau hAsyaratyaratizokamayajugupsAstrInapuMsakavedAH anantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnasajvalanavikalpAzcaikazaH krodhamAnamAyAlobhAH // 9 // ___$1. darzana AdikA tIna Adise kramazaH sambandha kara lenA caahie| arthAt darzanamohanIya tIna prakArakA, cAritra-mohanIya do prakArakA, akaSAya vedanIya nava prakArakA aura kaSAyavedanIya solaha prakArakA hai| 2. darzanamohanIyake tIna bheda haiM-samyaktva mithyAtva aura mizra / darzanamohanIyakarma bandhakI apekSA eka hokara bhI sattAkI apekSA tIna prakArakA hai| jisake udayase sarvajJapraNIta mArgase parAGa mukha hokara tattvazraddhAnase nirutsuka aura hitAhita vibhAgameM asamartha mithyAdRSTi ho jAtA hai, vaha mithyAtva hai| zubha-pariNAmoMse jaba usakA anubhAga roka diyA jAtA hai aura jaba vaha udAsIna rUpase sthita rahakara AtmazraddhAnako nahIM rokatA taba vahI samyaktva prakRti rUpa bana jAtA hai aura usake udayameM bhI samyagdarzana ho sakatA hai| jaba vahI mithyAtva AdhA zuddha aura Adhe azuddha rasavAlA hotA hai taba dhonese kSINAkSINa madazaktivAle kodoMkI taraha mizra yA tadubhaya kahA jAtA hai / isake udayase Adhe zuddha kodoMse jisa prakArakA mada hotA hai usI tarahake mizrabhAva hote haiN| 63. cAritramohanIya akaSAya aura kaSAyake bhedase do prakArakA hai| jaise 'alomikA' kahanese romakA sarvathA niSedha nahIM hotA kintu kATane lAyaka bar3e romoMkA abhAva hIra hotA hai usI taraha akaSAya zabdase kaSAyakA niSedha nahIM hai kintu ISat kaSAya vivakSita hai| ye svayaM kaSAya na hokara dUsareke balapara kaSAya bana jAtI haiN| jaise kuttA svAmIkA izArA pAkara kATaneko daur3atA hai aura svAmIke izArese hI vApisa A jAtA hai usI taraha krodhAdi kaSAyoMke balapara hI hAsya Adi nokaSAyoMkI pravRtti hotI hai, krodhAdike abhAvameM ye nirbala rahatI haiM, isIlie inheM ISatkaSAya akaSAya yA nokaSAya kahate haiN|
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtika- hindI-sAra [ 810 14. akaSAyavedanIya hAsya Adike bhedase nava prakArakA hai| jisake udayase ha~sI Ave vaha hAsya karma hai / jisake udaya se utsukatA ho vaha rati hai / ratise viparIta arati hotI hai arthAt anautsukya / jisakA phala zoka ho vaha zoka hai| jisake udayase udva ega ho vaha bhaya hai| kutsA - glAniko jugupsA kahate haiM / yadyapi jugupsA kutsAkA hI eka bheda hai phira bhI kucha antara hai - apane doSoM ko Dha~kanA jugupsA hai tathA dUsareke kula zIla AdimeM doSa lagAnA AkSepa karanA aura bhartsanA karanA Adi kutsA hai| jisake udayase komalatA asphuTatA klIbatA kAmAveza netravibhrama AsphAlana aura puruSakI icchA Adi strI- bhAvoMko prApta ho vaha strIveda hai / jaba strIvedakA udaya hotA hai taba puruSaveda aura napuMsakaveda sattA meM rahate haiN| zarIra meM jo stana yoni Adi cihna haiM ve nAmakarmake udayase hote haiM, ataH dravyapuruSako bhI strIvedakA udaya hotA hai / kabhI strIko bhI puMvedakA udaya hotA hai| zarIrakA AkAra to nAmakarmakI racanA hai / jisake udayase puruSa sambandhI bhAvoMko prApta to vaha puraMveda aura jisake udayase napuMsakoM ke bhAvoMko prApta ho vaha napuMsaka veda hai / 752 5. kaSAyavedanIya anantAnubandhI krodha Adike bhedase solaha prakArakA hai| apane aura para upaghAta yA anupakAra Adi karaneke krUra pariNAma krodha haiN| vaha parvatarekhA, pRthvI rekhA, dhUlirekhA aura jalarekhAke samAna cAra prakArakA hai| jAti Adike madase dUsare ke prati namaka vRtti na honA mAna hai / vaha pattharakA khambhA, haDDI, lakar3I aura latAke samAna cAra prakArakA hai| dUsare ko Thaganeke lie jo kuTilatA aura chala Adi haiM vaha mAyA hai / yaha bA~sa vRkSakI ga~ThIlI jar3a, mer3hekA sIMga, gAyake mUtrakI vakrarekhA aura lekhanIke samAna cAra prakArakI hai| dhana AdikI tIvra AkAMkSA yA gRddhi lobha hai| yaha kiramicI raMga, kAjala, kIcar3a aura haladI ke raMgake samAna cAra prakArakA hai| ina krodha, mAna, mAyA aura lobhakI anantAnubandhI Adi cAra avasthAe~ hotI haiN| ananta saMsArakA kAraNa honese midhyAdarzanako ananta kahate haiM, isa ananta midhyAtvako bA~dhane vAlI kaSAya anantAnubandhI hai| jisake udayase dezavirati arthAt thor3A bhI saMyama saMyamAsaMyama prApta nahIM kara sakate vaha dezaviratikA AvaraNa karanevAlI kaSAyaH apratyAkhyAnAvaraNa hai| jisake udayase saMpUrNavirati yA sakalasaMyama dhAraNa na kara sakeM vaha samasta pratyAkhyAna -sarva tyAgako rokanevAlI kaSAya pratyAkhyAnAvaraNa hai / jo saMyamake sAtha hI jalatI rahe athavA jisake rahanepara bhI saMyama ho sakatA ho vaha saMjvalana kaSAya hai / isa taraha 444 solaha kaSAyeM hotI haiM / AyukI uttara prakRtiyA~ nArakatairyagyonamAnuSadaivAni // 10 // $1-4. narakAdiparyAyoMke sambandhase Ayu bhI nAraka tairyagyona Adi kahI jAtI hai, arthAt narakAdimeM honevAlI aayueN| jisake honepara jIvita aura jisake abhAva meM mRta kahA jAtA hai vaha bhavadhAraNa meM kAraNa Ayu hai / anna Adi to Ayuke anugrAhaka haiN| jaise ghaTakI utpatti meM mRtpiNDa mUla kAraNa hai aura daNDa Adi usake upagrAhaka haiM usI taraha bhavadhAraNakA abhyantara kAraNa Ayu hai aura anna Adi upagrAhaka / phira sarvatra annAdi anugrAhaka bhI nahIM hote; kyoMki devoM aura nArakiyoMke annakA AhAra nahIM hotA, ataH bhavadhAraNa Ayuke hI adhIna hai / 1 65-8. jisake udayase tIvra zIta aura tIvra uSNa vedanAvAle narakoMmeM bhI dIrghajIvana hotA hai vaha narakAyu hai / kSudhA tRSNA zIta uSNa daMzamazaka Adi aneka duHkhoMke sthAnabhUta tiyaMcoM meM jisake udayase bhavadhAraNa ho vaha tairyagyona hai / zArIrika
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 / 11] AThavA~ adhyAya aura mAnasa sukha duHkhase samAkula mAnuSa paryAyameM jisake udayase bhavadhAraNa ho vaha manuSyAyu hai / zArIra aura mAnasa aneka sukhoMse prAyaH yukta devoMmeM jisake udaya se bhavadhAraNa ho vaha devAyu hai / kabhI-kabhI devoMmeM bhI priya devAMganAke viyoga aura dUsare devoMkI vibhUtiko dekhakara tathA devaparyAyakI samAptike sUcaka mAlAkA murajhAnA, AbhUSaNa aura dehakIkAntikA malina par3a jAne Adiko dekhakara mAnasa duHkha utpanna hotA hai| isalie 'prAya:' pada diyA hai| nAmakarmakI uttara prakRtiyA~ gatijAtizarIrAGgopAGganirmANavandhanasaMghAtasaMsthAnasaMhananasparzarasagandhavarNAnupUrvyAgurulaghUpaghAtaparaghAtAtapodhotocchAsavihAyogatayaH pratyekazarIratrasasubhagasusvarazubhasUkSmaparyAptisthirAdeyayazaskIrtisetarANi tIrthakaratvazca // 11 // 61. jisake udayase AtmA paryAyAntarake grahaNa karaneke lie gamana karatA hai vaha gati hai| 'gamyate iti gatiH' aisI vyutpatti karanepara bhI gati zabda go zabdakI taraha rUDhise eka gativizeSa meM prayukta hotA hai| anyathA jaba AtmA gamana nahIM karatA usa samaya tathA karmakI sattA avasthA meM gativyapadeza nahIM ho skegaa| narakagati, tiryaggati, manuSyagati aura devagati ye cAra gatiyA~ haiN| jisake nimittase AtmAmeM nAraka bhAva hoM vaha naraka gati hai / isI taraha una una tiryaca Adi bhAvoMko prApta karAnevAlI tiryaggati Adi haiN| 62. narakAdi gatiyoM meM avyabhicArI sAdRzyase ekIkRta svarUpa jAti hai| jAtivyavahArameM nimitta jAti nAmakarma hai / jAti pA~ca prakAra kI hai-ekendriya jAti, dvIndriyajAti, trIndriyajAti, caturindriya jAti aura paMcendriya jAti / jisake udayase AtmA 'ekendriya kahA jAya vaha ekendriya jAti hai| isI taraha anya bhI samajhanA caahie| 63. jisake udayase AtmAkI zarIra racanA hotI hai vaha zarIra nAmakarma hai| audArika vaikriyika AhAraka taijasa aura kArmaNake bhedase zarIra pA~ca prakArakA hai| 4. jisake udayase sira, pITha, jA~gha, bAhu, udara, nala, hAtha aura paira ye ATha aMga tathA lalATa nAsikA Adi upAMgoMkA viveka ho vaha aMgopAMga nAma karma hai / vaha tIna prakArakA hai-audArika zarIrAGgopAGga, 2 vaikriyika zarIrAGgopAGga, aura AhAraka zarIrAGgopAGga / 5. jisake nimittase aGga aura upAGgoMkI racanA ho vaha nirmANa nAma karma hai| vaha do prakAra hai-sthAna nirmANa aura pramANa nirmANa / yaha jAti nAma karmake udayakI apekSA cakSu Adike sthAna aura pramANakI racanA karatA hai / jisase racanA kI jAya vaha nirmANa hai| 66. zarIra nAma karmake udayase gRhIta pudgaloMkA paraspara pradezasaMzleSa jisase ho vaha bandhana nAma karma hai| abhAvameM zarIra lakar3iyoMke Dhera jaisA ho jaataa| 67. jisake udayase audArikAdi zarIroMkA nizchidra parasparasaMzliSTa saMgaThana hotA hai vaha saMghAta nAma karma hai| 8. jisake udayase audArika Adi zarIroMke AkAra bane vaha saMsthAna nAma karma hai| vaha chaha prakArakA hai| Upara nIce jaura madhyameM kuzala zilpIke dvArA banAye gaye samacakrakI taraha samAna rUpase zarIrake avayavoMkI racanA honA samacaturasrasaMtthAna hai / bar3ake per3akI taraha nAbhi ke Upara bhArI aura noce laghu pradezoMkI racanA nyagrodhaparimaNDala saMsthAna hai| isase ulaTA-Upara laghu aura nIce bhArI, bA~bIkI taraha racanA svAti saMsthAna hai| pIThapara bahuta pudgaloMkA piMDa ho jAnA arthAt kubar3Apana kubjaka saMsthAna hai| sabhI aMga aura upAMgoMko choTA banAnemeM kAraNa vAmana saMsthAna hai / sabhI aMga aura upAMgoMko betaratIba huMDakI taraha racanA huMDaka saMsthAna hai| 69. jisake udayase har3iyoMke bandhanavizeSa hote haiM vaha saMhanana nAma karma hai / yaha
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthavArtika-hindI-sAra [ 111 bhI chaha prakArakA hai| donoM haDDiyoMkI sandhiyA~ vaJAkAra hoN| pratyekameM valayabandhana aura nArAca hoM aisA susaMhata bandhana varSabhanArAca saMhanana hai| valayabandhanase rahita vahI vananArAca saMhanana hai| vahI vanAkAra bandhana aura valayabandhanase rahita para nArAcayukta hone para sanArAcasaMhanana hai| vahI eka tarapha nArAcayakta tathA dUsarI ora nArAcarahita avasthAmeM adha nArAca hai| jaba donoM haDiyoMke choroMmeM kIla lagI hoM taba vaha kIlakasaMhanana hai| jisameM bhItara har3iyoMkA paraspara bandha na ho mAtra bAhirase ve sirA snAyu mAMsa Adi lapeTa kara saMghaTita kI gaI hoM vaha asaMprAptAmRpATikA saMhanana hai| 10. jisake udayase vilakSaNa sparza AdikA prAdurbhAva ho ve sparza Adi nAmakarma haiM / karkaza, mRdu, guru, laghu, snigdha, rUkSa, zIta aura uSNa ye ATha sparza haiM / tikta, kaTu, kaSAya, amla, aura madhura ye pA~ca rasa haiM / sugandha aura durgandha ye do gandha haiN| kRSNa, nIla, rakta, pIta aura zukla ye pA~ca varNa haiM / ina nAma koMke udayase zarIrameM usa-usa jAtike sparza Adi hote haiN| yadyapi ye pudgalake svabhAva haiM para zarIrameM inakA amuka rUpameM prAdurbhAva karmodayakRta hai| 611. jisake udayase vigrahagatimeM pUrva zarIrakA AkAra banA rahatA hai, vaha naSTa nahIM hotA vaha AnupUrvya nAma karma hai / jisa samaya manuSya yA tithaMca apanI Ayuko pUrNa kara pUrva zarIrako chor3a naraka gatike abhimukha hotA hai usa samaya vigrahagatimeM udaya to narakagatyAnupUrvyakA hotA hai parantu usa samaya AtmAkA AkAra pUrva zarIrake anusAra manuSya yA tiyaMcakA banA rahatA hai| isI taraha devagatyAnupUrvya manuSyagatyAnupUrvya aura tiryaggatyAnupUrvya samajha lenA caahiye| yaha nirmANa nAma karmakA kArya nahIM hai kyoMki pUrva zarIrake naSTa hote hI nirmANa nAma karmakA udaya samApta ho jAtA hai| usake naSTa honepara bhI ATha karmoMkA piNDa kArmaNa zarIra aura taijasazarIrase sambandha rakhanevAle AtmapradezoMkA AkAra vigrahagatimeM pUrva zarIrake AkAra banA rahatA hai| vigraha gatimeM isakA kAla adhikase adhika tIna samaya hai| hA~, RjugatimeM pUrva zarIrake AkArakA vinAza honepara turanta uttara zarIrake yogya pudgaloMkA grahaNa ho jAtA hai , ataH vahA~ nirmANa karmakA hI vyApAra hai| 12. jisake udayase lohapiNDakI taraha guru hokara na to pRthvImeM nIce hI giratA hai aura na rUIkI taraha laghu hokara Upara hI ur3a jAtA hai vaha agurulaghu nAmakarma hai| dharmaadharma Adi ajIvoMmeM anAdi pAriNAmika agurulaghutva guNake kAraNa agurulaghutva hai| anAdi karmabandhanabaddha jIvoMmeM karmodayase agurulaghutva hai aura karmabandhanarahita mukta jIvoMmeM svAbhAvika agurulaghutva hai| 613-14. jisake udayase svayaMkRta bandhana aura parvatase giranA Adi upaghAta ho vaha upaghAta nAma karma hai| kavaca Adike rahanepara bhI jisake udayase parakRta zastra Adise upaghAta hotA hai vaha paraghAta nAmakarma hai| 615-16. jisake udayase sUrya AdimeM tApa ho vaha Atapa nAma karma hai tathA jisase candra jugunU AdimeM udyota-prakAza ho vaha udyota nAma karma hai| 17. jisake udayase zvAsocchAsa hoM vaha ucchrAsa nAma karma hai| 18. AkAzameM gatikA prayojaka vihAyogati nAmakarma hai| hAthI, baila AdikI prazasta gatimeM kAraNa prazasta vihAyogati nAma karma hotA hai tathA U~Ta, gadhA Adi kI aprazasta gatimeM kAraNa aprazasta vihAyogati nAmakarma hai| muktajIva aura pudgaloMkI gati svAbhAvikI hai / vihAyogati nAmakarma AkAzagAmI pakSiyoMmeM hI nahIM hai kintu sabhI prANiyoM meM hai kyoMki sabakI AkAzameM hI gati hotI hai| 619-20. zarIra nAmakarmake udayase banA huA zarIra jisake udayase eka hI AtmAke
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 / 11] AThavA~ adhyAya upabhogya ho vaha pratyeka zarIra nAma karma hai tathA bahuta AtmAoMke upabhogya ho vaha sAdhAraNa zarIra nAma karma hai / sAdhAraNa jIvoMke sAdhAraNa AhAra Adi cAra paryAptiyA~ aura sAdhAraNa hI janma-maraNa zvAsovAsa anugraha aura upaghAta Adi hote haiM / jaba ekake AhAra zarIra indriya aura prANApAna paryApti hotI haiM usI samaya zeSa ananta jIvoMkI paryAptiyA~ hotI hai| jaba eka janmatA yA maratA hai usI samaya zeSa ananta jIvoMke janma-maraNa ho jAte haiN| jisa samaya eka zvAsoTAsa letA yA AhAra karatA yA agni viSa Adise upahata hotA hai usI samaya zeSa ananta jIvoMke bhI zvAsolAsa AhAra aura upaghAta Adi hote 21-22. jisake udayase dvIndriya Adi jaMgama-prANiyoMmeM janma hotA hai vaha trasa nAma karma hai tathA jisake udayase pRthvI, jala, agni, vAyu aura vanaspatikAyameM utpatti hotI hai vaha sthAvara nAma karma hai| $ 23-24. rUpavAn yA arUpI kaisA bhI ho para jisake udayase dUsaroMko pyArA lage vaha subhaga nAma karma hai aura rUpavAn hokara bhI jisake udayase dUsaroMko pyArA na lage kintu aprItikara pratIta ho vaha durbhaga nAma karma hai| 25-26. jisake udayase sundara svara ho vaha susvara aura jisake udayase bhaddA svara ho vaha duHsvara nAmakarma hai| 27-28. jisake udayase dekhane yA sunanepara ramaNIya pratIta ho vaha zubha tathA ramaNIya pratIta na ho vaha azubha hai| ___29-30 jisake udayase anya jIvoMke anugraha yA upaghAtake ayogya sUkSma zarIrakI prApti ho vaha sUkSma hai tathA anyako bAdhAkara sthUla zarIra mile vaha bAdara hai| . 31-33. jisake udayase AtmA antarmuhUrta meM AhAra Adi pAptiyoMkI pUrNatA kara letA hai vaha paryApti tathA jisase paryAptiyoMkI pUrNatA na kara sake vaha aparyApti nAmakarma hai| AhAra zarIra indriya zvAsocchvAsa bhASA aura mana ye chaha paryAptiyA~ haiN| zvAsocchvAsa paryApti to sarvasaMsArI jIvoMke hotI hai para vaha atIndriya hai-kAna yA sparzase anubhavameM nahIM AtI, para ucvAsa nAmakarmake udayase paMcendriya jIvake jo zIta uSNa Adise lambe ucchavAsanizvAsa hote haiM ve zrotra aura sparzanase grAhya hote haiN| yahI donoMmeM antara hai| 634-35. jisake udayase duSkara upavAsa Adi tapa karanepara bhI aMga-upAMga Adi sthira bane rahate haiM, kuza nahIM hote vaha sthira nAmakarma hai tathA jisase eka upavAsase yA sAdhAraNa zIta uSNa Adise hI zarIrameM asthiratA A jAya, kRza ho jAya vaha asthira nAmakarma hai| 636-37. jisake udayase prabhAyukta zarIra ho vaha Adeya tathA niSprabha zarIra ho vaha anAdeya hai| sUkSma taijasazarIranimitsaka sarvasaMsArI jIvoMke honevAlI sAdhAraNa kAnti Adeya nahIM hai, anyathA sabhI saMsArI jIvoMke isakA udaya prApta hogA kintu Adeyakarmanimittaka lAvaNya yA salaunApana judA hI hai| 38-39. jisake udayase puNya guNakhyApana ho vaha yazaskIrti tathA pApa doSakhyApana ho vaha ayazaskIrti hai / yazako kIrti arthAt khyAti prasiddhi phailAva ho jisase vaha yazaskIrti hai| yaza aura kIrti donoM zabda ekArthaka nahIM hai| 40-42. jisake udayase acintya vizeSavibhUtiyukta Arhantyapada prApta hotA hai vaha tIrthaMkara nAma hai / gaNadharatvapada prakRSTa zrutajJAnAvaraNake kSayopazamase hotA hai, cakravartitva vAsudeva baladeva Adi pada uccagotranimittaka haiM ataH inakA pRthak nirdeza nahIM kiyA hai / tIrthakI pravRtti karanA tIrthaMkara prakRtikA phala hai| yaha uccagotrase nahIM ho sakatA; kyoMki uccagotrI cakravartI Adike nahIM pAyA jAtA / ataH isakA pRthaka nirdeza kiyA hai| 42
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtika-hindI-sAra E812-15 43-45. gati Adi vihAyogati paryanta prakRtiyA~ akelI-akelI haiM aura pratyeka zarIra Adi prakRtiyoMkA setara-patipakSasahitase sambandha karanA hai ataH sabakA eka samAsa nahIM kiyA hai| tIrthaMkara prakRti sarvotkRSTa hai aura antya hai, gharamazarIrIke hI isakA udaya dekhA jAtA hai ataH pRthak isakA nirdeza kiyA gayA hai| gotrakarmakI uttara prakRtiyA~ ___ uccairnIcaizca // 12 // 61-3. jisake udayase lokapUjita mahattvazAlI ikSvAku ugra kuru hari aura jJAti Adi vaMzoMmeM janma ho vaha uccagotra hai / jisake udayase nindya daridra aprasiddha aura duHkhAkula kuloMmeM janma ho vaha nIcagotra hai| antarAyakI uttara prakRtiyA~ dAnalAbhabhogopabhogavIryANAm // 13 // 61-3. antarAya zabdakI anuvRtti karake usase dAnAdikA sambandha kara lenA cAhiyedAnAntarAya Adi / jisake udayase denekI icchA karate hue nahIM de pAtA, lAbhakI icchA rakhate hue bhI lAbha nahIM kara pAtA, bhogakI icchA hote hue bhI nahIM bhoga pAtA, upabhogakI icchA hote hue bhI upabhoga nahIM kara pAtA, kAryoM meM utsAha karanA cAhatA hai para nirutsAhita ho jAtA hai ve dAnAntarAya Adi pA~ca antarAya haiM / yadyapi bhoga aura upabhoga donoM sukhAnubhavameM nimitta hote haiM phira bhI eka bAra bhoge jAnevAle gandha mAlA snAna vastra aura anna pAna AdimeM bhoga-vyavahAra tathA zayyA Asana strI hAthI ratha ghor3A AdimeM upabhoga-vyavahAra hotA hai| isa taraha uttara prakRtiyoMkI saMkhyA hai / jJAnAvaraNa aura nAmakarmakI asaMkhyAta bhI prakRtiyA~ hotI haiN| jabataka ye karma phala dekara nahIM jhar3a jAte tabatakake kAlako sthiti kahate haiN| prakRSTa praNidhAnase utkRSTa sthitibandha hotA hai tathA nikRSTa praNidhAnase jaghanya / utkRSTa sthitibandhakA varNanaAditastisRNAmantarAyasya ca triMzatsAgaropamakoTIkovyaH parA sthitiH // 14 // 61-3. Adike hI (madhya aura antake nahIM) tIna hI (cAra yA do nahIM ) karma arthAta jJAnAvaraNa darzanAvaraNa aura vedanIya tathA antarAyakI tIsa kor3Akor3I sAgara utkRSTa sthiti hai| samAna sthiti honese sUtrakramakA ullaMghana kara antarAyakA nirdeza kiyA hai| 4. 'koTIkoTyaH' meM vIpsArthaka dvitva nahIM hai, vaisI avasthA meM bahuvacanakI AvazyakatA nahIM thI kintu rAjapuruSakI taraha koTiyoMkI koTI aisA SaSThIsamAsa hai| 65-7. parA arthAta utkRSTasthiti / saMjJI paJcendriyaparyAptakake yaha utkRSTasthiti samajhanI cAhiye / ekendriya paryAptakake sAgara, dvIndriyaparyAptakake 25kA sAgara, trIndriyaparyAptakake 50kA sAgara, caturindriyaparyAptakake 100kA 3 sAgara, asaMjJipaMcendriya paryAptakake 1000kA sAgara,aura saMjJipaMcendriyAparyAptakake antaHkoDAkor3I sAgara utkRSTa sthiti hai| ekendriya aparyAptakake palyopamake asaMkhyAtabhAgakama svaparyAptakakI utkRSTa sthitipramANa tathA do indriya trIndriya caturindriya paMcendriya aparyAptasaMjJiyoMke palyopamake saMkhyAtabhAgase kama svaparyAptakakI sthiti samajhanI caahiye| mohanIyakI utkRSTa sthiti saptatirmohanIyasya // 15 // saMjJipaMcendriya paryAptakake mohanIyakI utkRSTasthiti 70 kor3Akor3I sAgara hai| paryAptaka ekendriya dvIndriya trIndriya aura caturindriyoMke kramazaH ekasAgara paccIsasAgara pacAsasAgara aura
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmamAyA 8 / 16-21] AThavA~ adhyAya sau sAgara sthiti hai / aparyAptaka ekendriyakepalyopamake asaMkhyeyabhAga kama svaparyAptakakI utkRSTasthiti tathA dvIndriya trIndriya caturindriyoMke palyopamake saMkhyAtabhAgase kama svaparyAptakakI sthiti pramANa utkRSTasthiti samajhanI cAhiye / asaMjJipaMcendriya paryAptakake eka hajAra sAgara tathA apaptikake palyopamake saMkhyAtabhAga kama eka hajAra sAgara sthiti hai / aparyAptakasaMjJIke anta:kor3Akor3I sAgarapramANa utkRSTa sthiti hai| nAmagotrakI utkRSTa sthiti viMzatirnAmagotrayoH // 16 // __ saMjJipaMcendriya paryAptakake nAma aura gotrakI utkRSTasthiti 20 koDAkor3I sAgara hai| ekendriya paryAptakake 3 sAgara, dvIndriya paryAptakake 25kA : sAgara, trIndriya paryAptakake 50kA / sAgara, caturindriya paryAptakake 100kA 3 sAgara, asaMjJipaMcendriya paryAptakake 1000kA : sAgara aura saMjJipaMcendriya aparyAptakake antaHkor3Akor3I sAgarapramANa sthiti hai / ekendriyaaparyAptakake palyake asaMkhyeya bhAgase kama sAgara tathA dvIndriya trIndriya caturindriya tathA paMcendriya apayAptaka asaMjJiyoMke palyopamake saMkhyAta bhAgase kama svaparyAptakakI sthiti hI utkRSTasthiti samajhanI caahie| AyukI utkRSTa sthiti trayastriMzatsAgaropamANyAyuSaH // 17 // 61. sAgaropama padase aba kor3Akor3I sAgarakI vyAvRtti ho jAtI hai| saMkSiparyAsakake AyukarmakI utkRSTa sthiti 33 sAgara pramANa hai| asaMkSipaMcendriya paryAptakake palyopamake asaMkhyAtaveM bhAga tathA zeSake pUrvakoTipramANa utkRSTasthiti hai| ___ anya koMkI jaghanyasthitiyoMse jinakI kucha vizeSa jaghanyasthiti hai unakA nirUpaNa karate haiN| aparA dvAdaza muhUrtA vedanIyasya // 18 // sUkSmasAmparAya guNasthAnameM vedanIyakI jaghanyasthiti 12 muhUrta pramANa hai| nAmagotrayoraSTau // 19 // sUkSmasAmparAya guNasthAnameM nAma aura gotrakI jaghanyasthiti 8 muhUrta hai| zeSANAmantarmuhartA // 20 // zAnAvaraNa darzanAvaraNa aura antarAyakI sUkSmasAmparAyameM tathA mohanIyakI anivRttibAdara sAmparAyameM aura AyukI saMkhyAtavarSakI AyuvAle tiryacoM aura manuSyoMmeM jaghanyasthiti antarmuhUrta hai| anubhava bandhakA varNana- / vipAko'nubhavaH // 21 // 61. jJAnAvaraNa Adi karma prakRtiyoMke jo ki anugraha aura upaghAta karanevAlI haiM, tIvra mandamAvanimittaka viziSTa pAkako vipAka kahate haiM / athavA, dravya kSetra kAla bhava aura bhAva ina nimittoMke bhedase nAnA prakArake pAkako vipAka kahate haiN| isIko anubhava kahate haiN| zubha pariNAmoMkI prakarSatAmeM zubha prakRtiyoMkA utkRSTa aura azubha prakRtiyoMkA nikRSTa tathA azubhapariNArmokI prakarSatAmeM azubhaprakRtiyoMkA utkRSTa aura zubha prakRtiyoMkA nikRSTa anubhAga bandha hotA hai| - anubhava arthAt phalavipAka do prakArase hotA hai-svamukhase aura paramukhase / sabhI mUla prakRtiyoMkA svamukhase hI vipAka hotA hai| uttara prakRtiyoMmeM Ayu darzanamoha aura cAritra moha
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 758 tattvArthavArtika-hindI-sAra [8 / 22-23 ko chor3akara zeSa sajAtIya prakRtiyoMkA paramukhase bhI vipAka hotA hai| narakAyu narakAyu rUpase hI phala degI manuSyAyu yA tiryaMcAyu Adi rUpase nhiiN| isI taraha darzanamoha' cAritramoha rUpase yA cAritramoha darzanamoha rUpase phala nahIM degaa| yaha anubhAga koke apane nAmake anusAra hotA hai| sa yathAnAma // 22 // 1. jJAnAvaraNa Adi jisakA jaisA nAma hai usIke anusAra jJAnakA AvaraNa, darzanakA AvaraNa Adi phala dete haiN| uttara prakRtiyoM meM bhI isI taraha samajhanA caahie| sabhI karma yathA nAma tathA guNavAle haiN| tatazca nirjarA // 23 // phala deneke bAda karmokI nirjarA ho jAtI hai| 61-2. AtmAko sukha yA duHkha dekara, khAye hue AhArake malakI taraha sthitike kSaya honese jhar3a jAnA nirjarA hai| nirjarA do prakArakI hai-vipAkajA aura avipaakjaa| caturgatimahAsAgarame cira paribhramaNazIla prANIke zubha azubha karmokA audayikabhAvoMse udayAvalimeM yathAkAla praviSTa hokara jisakA jisa rUpameM bandha huA hai usakA usI rUpameM svAbhAvika kramase phala dekara sthiti samApta karake nivRtta ho jAnA vipAkajA nirjarA hai / jina kokA udayakAla nahIM AyA hai unheM mI tapavizeSa Adise balAt udayAvalimeM lAkara pakA denA avipAka nirjarA hai| jaise ki kacce Ama yA panasa phalako prayogase pakA diyA jAtA hai| 3-5. 'ca'zabdase saMvarake prakaraNameM kahe jAnevAle 'tapa'kA saMgrahaho jAtA hai| arthAt phala dekara bhI nirjarA hotI hai tathA tapase bhii| yadyapi saMvarake bAda nirjarAke varNanakA krama AtA hai phira bhI lAghavake vicArase vipAkake bAda hI nirjarAkA varNana kara diyA hai| anubhAga bandhameM puNya-pApakI taraha nirjarAkA antarbhAva nahIM ho sakatA kyoMki donoMkA artha judA-judA hai / phaladAna zaktiko anubhava kahate haiM aura jinakA phalAnubhava kiyA jA cukA hai aise nirvIrya karmapudgaloMkI nivRtti nirlarA kahalAtI hai| isIlie 'tatazca' yaha apAdAna nirdeza bana jAtA hai / yadi bheda na hotA to apAdAna prayoga nahIM ho sakatA thaa| 66-7. prazna yahA~ 'tato nirjarA tapasA ca' aisA laghusUtra banA denA cAhie, isameM Age 'nirjarA' padakA grahaNa nahIM karanA par3egA ? uttara-saMvarahetutAkA dyotana karaneke lie tapako saMvarake prakaraNameM hI grahaNa karanA ucita hai, arthAt tapase nirjarA bhI hotI hai aura saMvara bhii| yadyapi uttama kSamA Adi dhAmeM kiyA gayA tapakA nirdeza saMvarahetutAkA dyotana kara detA hai aura yahA~ kaha denese usakI nirjarAhetutA mAlUma par3a jAtI hai ataH pRthak 'tapasA nirjarA ca' sUtra banAnA nirarthaka sA jJAta hotA hai phira bhI sabhI saMvara aura nirjarAke kAraNoMmeM tapakI pradhAnatA sUcita karane ke lie tapako pRthaka rUpase grahaNa kiyA hai / kahA bhI hai-"kAya, mana aura aneka prakAraka tapa karatA hai vaha manuSya vipula karma nirjarAko karatA hai| ataH yahA~ tapakA nirdeza karanemeM gaurava hotaa| . ye karma prakRtiyA~ ghAtI aura aghAtIke bhedase do prakArakI haiN| ghAtI bhI sarvaghAtI aura dezaghAtI ina do bhedoMvAlI hai| kevalajJAnAvaraNa nidrA-nidrA pracalA-pracalA styAnagRddhi nidrA pracalA kevaladarzanAvaraNa bAraha kaSAya aura darzanamoha ye bIsa prakRtiyA~ sarvaghAtI haiN| zeSa cAra jJAnAvaraNa, tIna darzanAvaraNa, pA~ca antarAya, saMjvalana aura nava nokaSAyeM dezaghAtI haiN| bAkI prakRtiyA~ aghAtI haiM / zarIranAma se lekara sparza paryanta nAma prakRtiyA~ agurulaghu upaghAta paraghAta Atapa udyota pratyekazarIra sAdhAraNazarIra sthira-asthira zubha-azubha aura nirmANa ye prakRtiyA~
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 // 24-26] AThavA~ adhyAya 759 pudgalavipAkI haiM / AnupUrvya kSetravipAkI hai / AyukA kArya bhavadhAraNa karAnA hai| zeSa prakRtiyA~ jIvavipAkI haiN| pradezabandhakA varNananAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt sUkSmaikakSetrAvagAhasthitAH sarvAtmapradezeSva nantAnantapradezAH // 24 // apane nAmake anusAra sabhI bhavoMmeM yoga vizeSase AnevAle AtmAke sampUrNa pradezoM meM sUkSma ekakSetrAvagAhI anantAnanta karma pudgala pradezabandha hai| 1-8. 'nAmakarma hai pratyaya jinakA' aisA vigraha nahIM karake nAmake anusAra yahI artha karanA cAhiye / sarvataH-sabhI bhUta bhAvI bhavoMmeM, yogavizeSa-mana vacana kAyarUpa nimittase karma pudgaloMkA Agamana hotA hai| sUkSma zabdase grahaNayogya pudgaloMkA nirdeza kiyA gayA hai arthAt sUkSma pudgala hI grahaNa yogya hote haiM sthUla nhiiN| ekakSetrAvagAhakA artha hai ki Atmapradeza aura karmapudgala eka hI AkAza pradezameM haiM, kSetrAntarameM nhiiN| sthitikA tAtparya hai ki karma pudgala Thahare hue haiM calate Adi nahIM haiN| sarvAtmapradezeSukA artha hai ki AtmAko koI bhI aisA pradeza bAkI nahIM hai jahA~ karma pudgala na hoM, kintu Upara-nIce-bIcameM saba jagaha pratyeka AtmapradezameM sthita haiN| ve anantAnanta haiM na to saMkhyAta na asaMkhyAta aura na ananta hii| ve pudalaskandha abhavyoMse anantaguNeM aura siddhoMke anantaveM bhAga haiM / ve dhanAMgulake asaMkhyeya bhAgarUpa kSetrAvagAhI eka-do-tIna-cAra saMkhyAta asaMkhyAta samayakI sthitivAle, pA~ca varNa pA~ca rasa do gandha aura cAra sparzavAle tathA ATha prakArake karmarUpase pariNamana karaneke yogya haiN| ve yoga-kriyAse jAte haiM aura AtmapradezoMpara Thahara jAte haiM / yahI pradezabandha hai| sadvedhazubhAyurnAmagotrANi puNyam // 25 // 61-3. zubha-prazasta / tiryagAyu manuSyAyu aura devAyu ye tIna zubha Ayue~, manuSya. gati devagati paMcendriyajAti pA~ca zarIra tIna aMgopAMga samacaturasrasaMsthAna varSabhanArAca saMhanana prazasta varNa rasa gandha sparza manuSyagatyAnupUrya devagatyAnupUrya agurulaghu paraghAta acchAsa Atapa udyota prazastavihAyogati trasa bAdara paryApti pratyekazarIra sthira zubha subhaga sukhara Adeya yazaskIrti nirmANa aura tIrthaMkara ye saiMtIsa nAmakarma, uccagotra aura sAtAvedanIya, saba milakara 42 puNya prakRtiyA~ haiN| ato'nyat pApam // 26 // puNya prakRtiyoMse bhinna zeSa 82 pApa prakRtiyA~ haiN| pA~ca jJAnAvaraNa, nava varzanAvaraNa, chabbIsa mohanIya , pA~ca antarAya, 'narakagati tiryacagati ekendriya Adi cAra AtiyA~ pA~ca saMsthAna pA~ca saMhanana aprazasta varNa rasa gandha sparza, narakagatyAnupUrvya tiryaggatyAnupUrvya upaghAta aprazasta vihAyogati sthAvara sUkSma aparyApta sAdhAraNazarIra durbhaga duHsvara anAdeya ayazaskIrti' ye cautIsa nAmakarma, asAtAvedanIya, narakAyu aura nIcagotra ye 82 pApa prakRtiyA~ haiM / yaha saba bandha padArtha avadhi manaHparyaya aura kevalajJAnarUpa pratyakSapramANase gamya hai aura unake dvArA upadiSTa Agamase anumeya hai| AThavA~ adhyAya samApta
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ navA adhyAya saMvarakA varNana ___ AsravanirodhaH saMvaraH // 1 // Asravake nirodhako saMvara 61-3. koke Agamanake nimittoM-mana-vacana aura kAyake prayogoMkA utpanna nahIM honA Asrava-nirodha hai| AsravakA nirodha honepara tatpUrvaka aneka sukha-duHkhoMke bIjabhUta karmokA grahaNa nahIM honA saMvara hai| yahA~ 'abhimataH' aisA vAkya adhyAhRta hotA hai| jaise annako prANakA kAraNa honese annake kAryabhUta prANoM meM annakA upacAra kara liyA jAtA hai usI taraha Asrava-nirodhake kAryabhUta saMvarameM Asrava-nirodhakA upacAra kara liyA jAtA hai / ataH 'Asravake nirodha honepara saMvara hotA hai' isa arthameM Asravanirodhako hI saMvara kaha diyA hai| . 1. nirodha zabda aura saMvara zabda donoM hI karaNasAdhana hai ataH inameM sAmAnAdhikaraNya bana jAtA hai| athavA, isa sUtra meM do pada svatantra mAnakara yogavibhAga kara lenA caahiye| Asravanirodhake sAtha 'hitArthIko karanA cAhiye' isa vAkyakA adhyAhAra karake eka vAkya banAnA cAhiye / usakA prayojana saMvara hai arthAt saMvara hai prayojana jisakA vaha sNvr| 66-9. mithyAdarzana Adi Asravake pratyayoMkA nirodha honese unase AnevAle karmoMkA ruka jAnA saMvara hai| dravyasaMvara aura bhAvasaMvarake bhedase saMvara do prakArakA hai| AtmAko dravyAdi nimittoMse paryAyAntara-bhavAntarakI prApti honA saMsAra hai| isa saMsAra meM kAraNabhUta kriyA aura pariNAmoMkI nivRtti bhAvasaMvara hai| isa taraha bhAvabandhaka nirodhase tatpUrvaka AnevAle karmapugaloMkA ruka jAnA dravyasaMvara hai| 10-11. saMvarake svarUpakA vizeSa parijJAna karaneke lie caudaha guNasthAnoMkA vivecana Avazyaka hai| guNasthAna caudaha haiM-mithyAdRSTi sAsAdana-samyagdRSTi samyaka mithyAdRSTi asaMyatasamyagdRSTi saMyatAsaMyata pramattasaMyata apramattasaMyata apUrvakaraNa-upazamaka-kSapaka anivRttibAdara-upazamaka-jhapaka sUkSmasAmparAya-upazamaka-kSapaka upazAntakaSAya vItarAga-chadmastha kSINakaSAyavItarAga-chadmastha sayogakavalI aura ayogkevlii| 6 12. jisake mithyAdarzanakA udaya ho vaha mithyAdRSTi hai| isake kAraNa jIvoMkA tatsvArthazraddhAna nahIM hotA / mithyAdRSTike jJAnAvaraNake kSayopazamase honevAle tInoM jJAna mithyAjJAna hote haiN| sAmAnyatayA midhyAdRSTi hitAhitaparIkSAse rahita aura parIkSaka ina do zreNiyoMmeM bA~Te jA sakate haiM / saMkSiparyAptakako chor3akara sabhI ekendriya Adi hitAhitaparIkSAse rahita haiN| saMkSiparyAptaka hitAhitaparIkSAse rahita aura parIkSaka donoM prakArake hote haiN| $ 13. mithyAdarzanake udayakA abhAva honepara bhI jinakA AtmA anantAnubandhIke udayase kaluSita ho rahA hai ve sAsAdana-samyagdRSTi haiN| anAdi mithyAdRSTi bhavyake mohakI chabbIsa prakRtiyoMkA sattva hotA hai aura sAdimithyAdRSTike 26, 27 yA 28 prakRtiyA~kA sattva hotA hai| ye jaba prathama samyaktvako prahaNa karaneke unmukha hote haiM taba nirantara anantaguNI vizuddhiko bar3hAte hue zubhapariNAmoMse saMyukta hote jAte haiN| usa samaya ye cAra manoyogoMmeMse kisI eka manoyoga cAra vacanayogoMmeMse kisI eka vacanayoga audArika aura vaikriyikameMse kisI eka kAyayogase yukta hote haiM / inake koI eka kaSAya atyanta hIna ho jAtI hai| sAkA
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9.1] nayA~ adhyAya 761 ropayoga aura tInoM vedoM se kisI eka vedase yukta hokara bhI saMkleza-rahita ho, pravardhamAna zubhapariNAmoMse sabhI karma-prakRtiyoMkI sthitiko kama karate hue, azubha karma prakRtiyoMke anubhAgakA khaNDana kara zubhaprakRtiyoMke anubhAgarasako bar3hAte hue tIna karaNoMko prArambha karate haiN| athApravRttakaraNa apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa ina tInoM karaNoMkA kAla antarmuhUrta hai| kAlAdi labdhiyoMse saMyukta vaha mithyAdRSTi koMkI sthiti antaHkoTAkoTI sAgara pramANa karake athApravRttakaraNa karaneko taiyAra hotA hai / yaha karaNa pahile kabhI nahIM huA ataH ise athApravRttakaraNa kahate haiN| prathama samayameM alpa-vizaddhi hotI hai, dvitIya samayameM jaghanya anantaguNI, tRtIya samayameM jaghanya anantAnantaguNI isa taraha antarmuhUrtakI samAptitaka vizuddhi bar3hatI jAtI hai| phira prathama samayameM utkRSTa anantaguNI dvitIya samayameM utkRSTa anantAnantaguNI Adi athApravRttake carama samayataka vizuddhi bar3hatI jAtI hai| isa karaNako karanevAle asaMkhya lokapramANa nAnA jIvoMke pariNAma sama aura viSama hote haiN| yaha athApravRttakaraNa hai| apUrvakaraNake prathama samayameM alpa jaghanya vizuddhi hotI hai dvitIya samayameM utkRSTa usakI anantaguNI, phira jaghanya anantaguNI phira utkRSTa anantaguNI isa taraha antarmuhUrtakI parisamAptitaka krama samajhanA cAhiye / isa karaNake dhArI asaMkhya loka pramANa nAnAjIvoMke pariNAma niyamase viSama hote haiN| inakA samadAyarUpa apUrvakaraNa hai / apUrva-apUrva svAda honese isakI apUrvakaraNa saMhA sArthaka hai| anivRttikaraNake prathama samayameM nAnAjIvoMke pariNAma ekarUpa hI hote haiM, dvitIya samayameM usase anantaguNe vizuddha hokara bhI ekarUpa hI rahate haiN| isa taraha antarmuhUrta kAlataka uttarottara vizuddha pariNAma hote haiM / ina sabakA samudAya anivRttikaraNa hai / paraspara nivRtti-bheda na honese isakI anivRttikaraNa saMjJA sArthaka hai / athApravRttakaraNameM sthitikhaNDana anubhAgakhaNDana guNazreNI aura guNasaMkramaNa nahIM hotA, kevala anantaguNI vizuddhi honese vaha aprazasta prakRtiyoMko anantaguNa anubhAgahIna aura prazasta prakRtiyoMko anantaguNarasasamRddharUpase bA~dhatA hai| sthiti bhI palyopamake saMkhyeyabhAgase hIna bA~dhatA hai / apUrvakaraNa aura anivRttikaraNameM sthitikhaNDana Adi hote haiM / sthitibandha bhI uttarottara nyUna hotA jAtA hai / azubhaprakRtiyoMkA anubhAga anantaguNahIna aura zubhaprakRtiyoMkA anantaguNasamRddha hotA jAtA hai / anivRttikaraNakAlake saMkhyeyabhAga jAnepara antarakaraNa prArambha hotA hai| isase mithyAdarzanakA udayaghAta kiyA jAtA hai| antima samayameM mithyAdarzanake tIna khaNDa kiye jAte haiM-samyaktva mithyAtva aura samyaGamithyAtva / ina tIna prakRtiyoMkA tathA anantAnubandhI krodhamAna mAyA aura lobhake udayakA abhAva honepara antarmuhUrta kAlataka prathamopazama samyaktva hotA hai| usake kAlameM jaba adhikase adhika vaha AvalI aura kamase kama eka samaya zeSa rahatA hai taba yadi anantAnubandhI krodhamAna mAyA aura lobhameMse kisI ekakA udaya AjAtA hai taba sAsAdana samyagdRSTi hotA hai| AsAdana-virAdhanA, AsAdanake sAtha honevAlA sAsAdana kahalAtA hai| mithyAdarzanakA udaya na honepara bhI isake tInoM mati zruta aura avadhijJAna ajJAna kahe jAte haiN| anantamithyAvarzanako bA~dhanevAlI kaSAya anantanubandhI kahI jAtI hai| yaha kaSAya mithyAdarzanake phaloMko utpanna karatI hai ataH mithyAdarzanako udayameM AnekA rAstA khola detI hai| 614 kSINAkSINa madazaktivAle kodoMke upabhogase jaise kucha milA huA madapariNAma hotA hai usItaraha samyamithyAtva prakRtike udayase tattvArthazraddhAna aura abhaddhAnarUpa milA huA pariNAma hotA hai / yaha tIsarA samyamithyAdRSTi guNasthAna hai| isake tInoM jJAna ajJAnase mizrita hote haiN| 15. aupazamika kSAyika yA kSAyopazamika samyagdarzanase yukta hokara bhI jo cAritramohake udayase atyanta avirata pariNAmavAlA hotA hai vaha asaMyata samyagdRSTi hai / isake
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAthavArtika-hindI-sAra [1 tInoM jJAna samyagjJAna hote haiN| tatsvArthazraddhAna honese Ageke sabhI guNasthAnoMmeM niyamase samyaktva hotA hai| 16. pA~cavA~ tathA Ageke guNasthAna cAritramohake upazama kSaya yA kSayopazamase hote haiN| anantAnubandhikaSAya kSINa hoM yA akSINa ye tathA apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya sarvaghAtI haiM, inakA udayakSaya yA sadavasthArUpa upazama honepara, tathA sarvaghAtI pratyAkhyAnAvaraNake udayase saMyamalabdhikA abhAva honepara evaM dezaghAtI saMjvalana aura nau nokaSAyoMke udayameM saMyamAsaMyama labdhi hotI hai / isake honepara prANI aura indriyaviSayaka viratAvirata pariNAmavAlA saMyatAsaMyata kahalAtA hai| 17. kSINa yA akSINa anantAnubandhI kaSAyoMkA udayakSaya honepara tathA apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoMkA udayakSaya yA sadavasthA upazama honepara aura saMjvalana tathA nokaSAyoMkA udaya honepara saMyamalabdhi hotI hai| Abhyantara saMyama pariNAmoMke anusAra bAhyasAdhanoMke sannidhAnako svIkAra karatA huA yaha prANisaMyama aura indriyasaMyamako pAlatA huA bhI pandraha prakArake pramAdoMke vaza kahIM kabhI cAritrapariNAmoMse skhalitasA hotA rahatA hai| ataH pramattasaMyata kahalAtA hai| 18. pramAdakA abhAva honese avicalita saMyamI apramattasaMyata kahalAtA hai| isake Ageke cAra guNasthAnoMkI do zreNiyA~ ho jAtI haiM-upazamazreNI aura ksspkshrennii| jahA~ mohanIyakarmakA upazama karatA huA AtmA Age bar3hatA hai vaha upazamazreNI hai aura jahA~ kSaya karatA huA Age jAtA hai vaha kSapakazreNI hai| 19. apUrva karaNarUpa pariNAmoMkI vizuddhise zreNI car3hanevAlA apUrvakaraNa hai yadyapi yahA~ na to karmaprakRtiyoMkA upazama hotA hai aura na kSaya phira bhI Age honevAle upazama yA kSayakI dRSTise isa guNasthAnameM bhI upazamaka aura kSapaka vyavahAra pIke ghar3ekI taraha ho jAtA hai| 20. anivRttikaraNa rUpa pariNAmoMkI vizuddhise karmaprakRtiyoMko sthUlarUpase upazama yA kSaya karanevAlA upazamaka-kSapaka anivRttikaraNa hotA hai| 21. samparAya-kaSAyoMko sUkSmarUpase bhI upazama yA kSaya karanevAlA sUkSmasAmparAyaupazamaka-kSapaka hai| 22. samastamohaMkA upazama karanevAlA upazAntakaSAya tathA kSaya karanevAlA kSINakaSAya hotA hai| 623. cAra ghAtiyA koMke atyanta kSayase jinheM acintya kevala jJAnAtizaya prakaTa huA hai ve kevalI bhagavAna hai| 24. 'yoga sahita sayoga kevalI tathA yogarahita-ayogakevalI' isa prakAra kevalI do prakArake hai| 625. mithyAtvako pradhAnatAse jo karma Ate haiM, mithyAtvakA nirodha ho jAnese unakA sAsAdana samyagdRSTi Adi guNasthAnoM meM saMvara hotA hai| mithyAtva napuMsakaveda narakAyu narakagati ekadvitricaturindriyajAti huMDakasaMsthAna asaMprAptAmRpATikAsaMhanana narakagatiprAyogyAnupUrvya Atapa sthAvara sUkSma aparyAptaka aura sAdhAraNa zarIra ye solaha prakRtiyA~ mithyAtvanimittaka haiN| 626-27. anantAnubandhI apratyAkhyAna aura pratyAkhyAnake bhedase asaMyama tIna prakArakA hai / ataH ina kaSAyanimittaka kokA inake abhAvameM saMvara hotA hai| nidrA nidrA pracalApracalA styAnagRddhi, anantAnubandhIkrodha mAna-mAyA lobha, strIveda, tiyaMcAyu, viyaMcagati, cAra saMsthAna, cAra saMhanana, tiryaggatiprAyogyAnupUrvya, udyota, aprazasta vihAyogati, durbhaga, du:svara, anAdeya aura nIcagotra ina anantAnubandhInimittaka paJcIsa prakRtiyoMkA ekendriya
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9/2 ] navA~ adhyAya 763 Adi sAsAdana samyagdRSTi- paryanta jIva bandhaka hote haiM / anantAnubandhIke abhAva meM Age inakA saMvara ho jAtA hai / apratyAkhyAnAvaraNa- krodha mAna mAyA lobha manuSyAyu manuSyagati audArika zarIra audArika aMgopAMga vajrarSa bhanArAcasaMhanana aura manuSyagati - prAyogyAnupUrvya ina apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyahetuka daza prakRtiyoM ko ekendriya Adi asaMyatasamyagdRSTi paryanta bandhaka hote haiM, usake abhAva meM Ageke guNasthAnoMmeM inakA saMvara ho jAtA hai / samyaGa midhyAtva guNasthAna meM Ayurbandha nahIM hotA / pratyAkhyAnAvaraNa krodha mAna mAyA aura lobha ina cAra pratyAkhyAnAvaraNanimitta prakRtiyoMke ekendriya Adi saMyatAsaMyata paryanta bandhaka hote haiM, usake abhAva meM Age guNasthAnoM meM inakA saMvara ho jAtA hai / 28. asAtAvedanIya arati zoka asthira azubha aura ayazaskIrti ina pramAdanimittaka karmaprakRtiyoM kA pramattasaMyatase Age saMvara ho jAtA hai / devAyuke bandhake ArambhakA pramAda hI hetu hotA hai aura usake samIpakA apramAda bhI / ataH apramattake Age usakA bhI saMvara ho jAtA hai / 29. kaSAyamAtrahetuka karma prakRtiyoMkA kaSAyake abhAva meM saMvara hotA hai / pramAdAdirahita kaSAya tInoM guNasthAnoM meM tIvra madhya aura jaghanyarUpase vidyamAna rahatA hai| apUrvakaraNa Adi saMkhyeyabhAga meM nidrA aura pracalA ye do karmaprakRtiyA~ ba~dhatI haiN| usase Age saMkhyAbhAga meM devagati paMcendriya jAti vaikriyika AhAraka taijasa kArmaNazarIra samacaturasrasaMsthAna vaikriyikaaMgopAMga AhAraka aMgopAMga varNa gandha rasa sparza devagatiprAyogyAnupUrvya agurulaghu upaghAta paraghAta ucchavAsa prazasta viddAyogati trasa bAdara paryApta pratyekazarIra sthira zubha-subhaga suravara Adeya tIrthaMkara aura nirmANa ye tIsa prakRtiyA~ ba~dhatI haiM / usIke caramasamaya meM hAsya, rati, bhaya aura jugupsA ye cAra prakRtiyA~ ba~dhatI haiN| ye tIvrakapAyakI AsravaprakRtiyA~ usake abhAva meM nirdiSTa bhAgase Age saMvarako prApta ho jAtI haiM / anivRttitrAdarasAmparAyake prathama samaya se lekara saMkhyAta bhAgoM meM puMveda aura krodha saMjvalana ba~dhate haiM, usake Age zeSa saMkhyeya bhAgoM meM mAnasaMjvalana aura mAyAsaMjvalana ba~dhate haiM, antimabhAgameM lobhasaMjvalana bandhako prApta hotA hai / ye madhyakaSAyakI AsravaprakRtiyA~ haiM / ataH nirdiSTa bhAgoM se Upara inakA saMvara ho jAtA hai / pA~ca jJAnAvaraNa cAra darzanAvaraNa yazaskIrti uccagotra aura pA~ca antarAya ye mandakaSAyakI Asrava prakRtiyA~ haiM aura sUkSmasAmparAya meM inakA bandha hotA hai| usase Age inakA saMvara ho jAtA hai / 30. sAtAvedanIyakA upazAntakaSAya kSINakaSAya aura sayogakevalIke kevala yogase bandha hotA hai ataH ayogakevalIke isakA saMvara ho jAtA hai| saMvara ke kAraNa sa gutisamitidharmAnuprekSAparISahajaya cAritraiH // 2 // gupta samiti dharma anuprekSA parISahajaya aura cAritra se saMvara hotA hai / 1 $1-7, saMsArake kAraNoMse AtmAke gopana-rakSaNako gupti kahate haiM / 'jisase gopana ho vaha gupti' yaha apAdAna sAdhana athavA 'jo rakSaNa kare vaha gupti' yaha kartRsAdhana bhI gupti zabda banatA hai / dUsare prANiyoMkI rakSA kI bhAvanAse samyak pravRtti karaneko samiti kahate haiM / bhAva yA kartRsAdhana meM 'kti' pratyaya honepara samiti zabda niSpanna hotA hai / AtmAko iSTa narendra surendra munIndra Adi sthAnoMmeM dhAraNa kare vaha dharma / dharma zabda uNAdise niSpanna hotA hai / zarIra Adike svabhAvakA bAra-bAra cintana karanA anuprekSA hai| anuprapUrva IkSa dhAtuse bhAvasAdhanameM akAra honese anuprekSA zabda banatA hai / jo sahIM jAya~ ve parISaha haiM, parIpahoMkA jaya parISahajaya hai / karmameM ghaJa karake tathA anubandhakRta anitya mAnakara dIrgha kA niSedha karake parISaha zabda bana jAtA hai| jo AcaraNa kiyA jAya vaha cAritra hai / 43
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 764 tasvArthavArtika-hindI-sAra [9 / 3-4 68-9 saMvara karanevAlekI saMvaraNa kriyAmeM gupti Adi sAdhakatama honese karaNa haiN| 'gupti Adi saMvara hI haiM ataH bhedanirdeza nahIM honA cAhiye' yaha zaMkA ThIka nahIM hai| kyoMki saMvara zabda karaNasAdhana na hokara 'saMvaraNaM saMvara' aisA bhAvasAdhana hai arthAta Asravanimitta koMke saMvaraNa karanemeM gupti Adi karaNa hote haiM / athavA 'saMbriyate iti saMvaraH' aisA karmasAdhana mAnanepara bhI gupti Adi pRthaka siddha hote haiM, kyoMki guptike dvArA saMvara hotA hai| 10. yadyapi saMvarakA adhikAra hai phira bhI 'saH' pada vizeSa rUpase saMvarakA gupti Adise sAkSAt sambandha jor3atA hai / isase yaha niyama ho jAtA hai ki yaha saMvara gupti Adise hI hotA hai anya tIrthasnAna dIkSA zIrSopahAra (balidAna) devatArAdhana Adi upAyoMse nahIM hotA hai kyoMki rAga dveSa aura mohase grahaNa kiye gaye karmoMkI dUsare prakArase nivRtti nahIM ho sktii| yadi tIrthasnAnase saMvara ho to sadA tIrthajalameM DUbI rahanevAlI machaliyoMko saMvarapUrvaka mokSa sahaja hI ho jAnA cAhiye aura rAgI dveSI mohI jIvoMko bhI mAtra tIrthasnAnase mukti mila jAnI cAhiye / isI taraha validAna Adi bhI saMvara kAraNa nahIM ho skte| tapasA nirjarA ca // 3 // 31-5. yadyapi tapa dasa dharmobhe antarbhUta hai phira bhI vizeSa rUpase nirjarAkA kAraNa batAneke lie tathA sabhI saMvarake hetuoMmeM tapakI pradhAnatA jatAneke lie usakA yahA~ khAsa taurase pRthak nirdeza kiyA hai / 'ca' zabda 'tapa saMvarahetu bhI hotA hai| isa saMvarahetutAkA samu. caya karatA hai / tapake dvArA nUnana karma bandha rukakara pUrvopacita kokA kSaya bhI hotA hai; kyoMki tapase avipAka nirjarA hotI hai| isI taraha tapa sarIkhe dhyAna Adi bhI nirjarAke kAraNa hote hai| jaise eka hI agni pAka aura bhasma karanA Adi aneka kArya karatI hai usI taraha tapase devendra Adi abhyudaya sthAnoMkI prApti bhI hotI hai tathA kA~kA kSaya bhI hotA hai| eka hI kAraNase anekoM kArya hote haiN| athavA jaise kisAna mukhyarUpase dhAnyake lie khetI karatA hai payAla to use yoM hI mila jAtA hai usI taraha mukhyataH tapakriyA karmakSayake lie hI hai, abhyudaya kI prApti to payAlakI taraha AnuSaMgika hI hai, gauNa hai| kisIko vizeSa abhiprAyase usakI sahaja prApti ho jAtI hai| guptikA lakSaNa samyagyoganigraho guptiH // 4 // samyak yoganigrahako gupti kahate haiN| 61-4. pUjApUrvaka kriyA satkAra hai, yaha saMyata mahAna hai' aisI lokaprasiddhi lokapaMkti hai isa taraha satkAra lokapaMkti tathA paralokameM viSaya-sukhakI AMkAkSA Adi hetuoMse pare rahakara jo mana vacana kAyakA yatheccha vicaraNa rokA jAtA hai vaha yoganigraha gupti hai / isa saMklezase rahita samyak yoga nirodha honepara tannimittaka karmoMkA Asrava ruka jAtA hai, yahI saMvara hai / gupti tIna haiM-kAyagupti, vacanagupti aura manogupti / jo ayatnAcArIke binA dekhe binA zodhe bhUmipara ghUmanA, dUsarI vastu rakhanA, uThAnA, sonA, baiThanA Adi zArIrika kriyAe~ hotI haiM aura isa nimittaka koMkA Asrava hotA hai vaha kAyayogake nigrahI apramatta saMyamIke nahIM hotaa| isI taraha asaMvarI-saMvararahita jIvake asatpralApa apriya vacana bolane Adise jo vAcika vyApAranimittaka pharma Ate haiM ve vacananigrahIke nahIM A~yage / jo rAga dveSAdise abhibhUta prANIke atIta anAgata viSayAbhilASA Adise manovyApAranimittaka karma Ate haiM ve manonigrahIke nahIM AyeMge / ataH yoganigrahIke saMvara siddha hai| 'zarIrakA parityAga sampUrNa rUpase jabataka nahIM huA tabataka ise prANayAtrAke lie kucha
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 5] . navA~ adhyAya na kucha bolanA, khAnA, pInA, rakhanA, uThAnA, malamUtra Adi visarjana karanA hI par3egA ataH saMvara azakya hai' isa praznakA uttara deneke lie samiti-samyaka pravRttikA upadeza dete haiM ryAbhASaNAdAnanikSepotsargAH samitayaH // 5 // 61-2. pUrvasUtrase 'samyaka' padakA anuvartana kara pratyekase usakA sambandha kara denA cAhiye-samyaka IryA samyaka bhASA Adi / samiti-arthAt samyak pravRtti / yaha saMjJA pA~coMkI Agamasiddha hai| 63-4. jIvasthAna aura vidhiko jAnanevAle, dharmArtha prayatnazIla sAdhukA sUryodaya honepara cakSarindriya ke dvArA dikhaneyogya manuSya Adike AvAgamanake dvArA kuharA kSudra jantu Adise rahita mArgameM sAvadhAnacitta ho zarIrasaMkoca karake dhIre-dhIre cAra hAtha jamIna Age dekhakara gamana karanA IryAsamiti hai| isameM pRthvI Adi sambandhI Arambha nahIM hote / sUkSmai. kendriya bAdaraekendriya dvIndriya trIndriya caturindriya aura asaMkSipaJcendriya aura saMkSipaJcendriya ina sAtake paryAptaka aura aparyApta kake bhedase caudaha jIvasthAna hote haiM / ye jIvasthAna pA~co jAti sUkSma bAdara paryAptaka aura aparyAptaka nAma kAMke yathA sambhava udayase hote haiN| / 5. sva aura parako mokSakI ora le jAnevAle sva-parahitakAraka, nirarthakabakavAsa rahita mita sphuTArtha vyaktAkSara aura asandigdha vacana bolanA bhASAsamiti hai| mithyAbhidhAna asUyA priyabhedaka alpasAra zaMkita saMbhrAnta kaSAyayukta parihAsayukta ayukta asabhya niSThura adharmavidhAyaka dezakAlavirodhI aura cApalUsI Adi vacanadoSoMse rahita bhASaNa karanA caahiye| 6. guNa ratnoMko DhonevAlI zarIra rUpI gAr3Iko samAdhinagarakI ora le jAnekI icchA rakhanevAle sAdhukA jaTharAgnike dAhako zamana karaneke lie auSadhikI taraha yA gAr3ImeM oMgana denekI taraha anna Adi AhArako binA svAdake grahaNa karanA eSaNA samiti hai| dezakAla tathA zakti Adise yukta agarhita udgama utpAdana eSaNA saMyojana pramANa kAraNa aGgAra dhUma aura pratyaya ina navakoTiyoMse rahita AhAra grahaNa kiyA jAtA hai| 67. dharmAvirodhI aura parAnuparodhI jJAna aura saMyamake sAdhaka upakaraNoMko dekhakara aura zodhakara rakhanA aura uThAnA AdAnanikSepaNasamiti hai| 8. jahA~ sthAvara yA jaMgama jIvoMko virAdhanA na ho aise nirjantu sthAnameM malamUtra AdikA visarjana karanA aura zarIrakA rakhanA utsarga samiti hai| 69. yadyapi vAgguptimeM bhI sAvadhAnI hai para unameM bhASAsamiti aura IryAsamiti AdikA antarbhAva nahIM hotA; kyoMki jaba guptimeM asamartha ho jAtA hai taba kuzala karmoMmeM pravRtti karanA samiti hai / ataH jAnA, bolanA, khAnA, rakhanA uThanA aura malotsarga Adi kriyAoMmeM apramacasAvadhAnIse pravRtti karanepara ina nimittoMse AnevAle karmoMkA saMvara ho jAtA hai| 10-12. prazna-pAtrake abhAvameM pANipAtrase AhAra lenevAle sAdhuko anna Adike nIce giranese hiMsA Adi doSoMkI saMbhAvanA hai, ataH eSaNA samiti nahIM bana sakatI ? uttara-pAtrake grahaNa karanemeM parigrahakA doSa hotA hai| nintha-aparigrahI cayoko sva karane vAlA bhikSu yadi pAtra grahaNa karatA hai to usakI rakSA AdimeM aneka doSa hote haiN| ataH svAdhIna karapAtrase hI nirbAdha dezameM sAvadhAnIse ekApracitta ho AhAra karane meM kisI doSakI saMbhAvanA nahIM hai| kapAla yA anya pAtrako lekara bhikSAke lie jAnemeM dInatAkA doSa to hai hii| gRhasthajanoMse lAye gaye pAtra sarvatra sulabha honepara bhI unake dhone AdimeM pApakA honA avazyambhAvI hai| apane pAtrako lekara bhikSArtha jAnemeM AzA-tRSNAkI saMbhAvanA hai| pahile
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 766 tattvArthavArtika-hindI-sAra [9/6 jaise viziSTa pAtrake na milane para jisa kisI pAtrameM bhojana karanese cittameM dInatA aura hInatAkA anubhava honA anivArya hai| ataH svAvalambI bhikSako karapAtrake sivAya anya prakAra upayukta nahIM haiN| 'jisa prakAra pahile prApta hue saMskRta susvAdu annako chor3akara anyake gharameM jaisA taisA nIrasa bhojana karane meM bhikSuko dInatA nahIM AtI usI taraha kapAla Adike grahaNa karanemeM koI doSa nahIM haiN| yaha samAdhAna ThIka nahIM hai kyoMki ciratapasvI saMyatakI zarIrayAtrA AhArake binA nahIM cala sakatI, ataH nIrasa prAsuka AhAra kabhI kabhI le liyA jAtA hai usa taraha pAtrakI AvazyakatA anivArya nahIM hai| dharmakA varNana uttamakSamAmArdavArjavazaucasatyasaMyamatapastyAgA kiJcanyabrahmacaryANi dharmaH // 6 // uttamakSamA Adi dasa dharma haiN| 61. guptiyoMmeM pravRttikA sarvathA nirodha hotA hai| jo usameM asamartha hai unheM pravRttike samyaka prakAra batAneke lie eSaNA Adi samitiyoMkA upadeza hai / pravRtti karane vAleke pramAda parihArake lie-sAvadhAnIse varataneke lie uttamakSamA Adi dharmoMkA upadeza hai| 2. zarIra-yAtrAke lie para-ghara jAte samaya bhikSuko duSTa janoMke dvArA gAlI ha~sI avajJA tAr3ana zarIra-chedana Adi krodhake asahya nimitta milanepara bhI kaluSatAkA na honA uttama kSamA hai| 3. uttama jAti kula rUpa vijJAna aizvarya zruta lAbha aura zaktise yukta hokara bhI inakA mada nahIM karanA, dUsareke dvArA paribhavake nimitta upasthita kiye jAnepara bhI abhimAna nahIM honA mAnahArI mArdava hai| 64. mana vacana aura kAyameM kuTilatA na honA Arjava-saralatA hai| $ 5-8. Atyantika lobhakI nivRttiko zauca kahate haiN| zucikA bhAva yA karma zauca hai| manoguptimeM manake vyApAra kA sarvathA nirodha kiyA jAtA hai| jo pUrNa manonigrahameM asamartha haiM unheM para vastuoM sambandhI aniSTa vicAroMkI zAnti ke lie zauca dharmakA upadeza hai / ataH isakA manoguptimeM antarbhAva nahIM hotaa| AkiMcanya dharma svazarIra AdimeM saMskAra AdikI abhilASA dUra karake nirmamatva bar3hAneke lie hai aura zauca dharma lobhakI nivRttike lie, ataH donoM pRthak haiM / sva aura para viSayaka jIvanalobha Arogyalobha indriyalobha aura upabhogalobha isa taraha mukhyataH cAra prakArakA lobha hotA hai| isIlie zauca dharma mukhyataH cAra prakArakA hotA hai| 9-10. satjanoMse sAdhuvacana bolanA satya hai| bhASA samitimeM saMyata sAdhu yA asAdhu kisIse bhI vacana vyavahAra yadi kare to hita aura mita kare anyathA rAga aura anarthadaNDa Adi doSa hote hai parantu satya dharmameM apane sahadharmI sAdhuoM yA bhaktoMse dharmavRddhinimitta yA jJAna cAritra AdikI zikSAke lie bahuta bolanA bhI svIkRta haiN| 11-14. IryAsamiti AdimeM pravartamAna muniko unakI pratipAlanAke lie prANipIr3AkA parihAra aura indriyoMse viraktiko saMyama kahate haiN| ekendriyAdi jIvoMkI hiMsAkA parihAra karanA prANisaMyama hai aura zabdAdi viSayoMse viraktiko indriyasaMyama kahate haiN| ataH bhASAdikI nivRttiko saMyama nahIM kaha sakate; kyoMki isakA nivRttirUpa guptiyoM meM antarbhAva hai| viziSTa kAyAdipravRttiko bhI sayama nahIM kaha sakate kyoMki vaha samitimeM antarbhUta ho jAtI hai| isI taraha Atyantika trasasthAvaravadhakA niSedha bhI saMyama nahIM kahA jA sakatA kyoMki vaha parihAravizuddhi cAritrameM antarbhUta ho jAtA hai| ho jAtA
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayA~ adhyAya 767 96 ] 15. saMyama do prakAra kA hotA hai-eka upekSA saMyama aura dUsarA apahRta saMyama / deza aura kAlake vidhAnako samajhane vAle svAbhAvika rUpase zarIra se virakta aura tIna guptiyoM ke dhAraka vyaktike rAga aura dveSa rUpa cittavRttikA na honA upekSA saMyama hai / apahRta saMyama utkRSTa madhyama aura jaghanyake bhedase tIna prakArakA hai / prAsuka vasati aura AhAra mAtra haiM bAhya sAdhana jinake tathA svAdhIna haiM jJAna aura cAritra rUpa karaNa jinake aise sAdhukA bAhya jantuoMke Anepara unase apaneko bacAkara saMyama pAlanA utkRSTa apahRta saMyama hai| mRdu upakaraNase jantuoMko buhAra denevAleke madhyama aura anya upakaraNoMkI icchA rakhane vAleke jaghanya apahRta saMyama hotA hai| 16. isa apahRta saMyamake pratipAdanake lie hI ina ATha zuddhiyoMkA upadeza diyA gayA hai - bhAvazuddhi kAyazuddhi vinayazuddhi IryApathazuddhi bhikSAzuddhi pratiSThApanazuddhi zayanAsanazuddhi aura vAkyazuddhi / karma ke kSayopazamase janya, mokSamArga kI rucise jisameM vizuddhi prApta huI hai aura jo rAgAdi upadravoM se rahita hai vaha bhAvazuddhi hai / isake honese AcAra usI taraha camaka uThatA hai jaise ki svaccha dIvAlapara Alekhita citra / yaha samasta AvaraNa aura AbharaNoM se rahita, zarIra saMskAra se zUnya, yathAjAta malako dhAraNa karanevAlI, aMgavikArase rahita aura sarvatra yatnAcAra pUrvaka pravRttirUpa hai / yaha mUrtimAn prazamasukhakI taraha hai / isake honepara na to dUsaroM se apaneko bhaya hotA hai aura na apane se dUsaroM ko / arhanta Adi paramaguruoM meM yathAyogya pUjA-bhakti Adi tathA jJAna AdimeM yathAvidhi bhakti se yukta guruoM meM sarvatra anukUlavRtti rakhanevAlI, prazna svAdhyAya vAcanA kathA aura vijJapti Adi meM kuzala, dezakAla aura bhAvake strarUpako samajhane meM tatpara tathA AcAryake matakA AcaraNa karanevAlI vinayazuddhi hai / samasta sampadAe~ vinayamUlaka haiN| yaha puruSakA bhUSaNa hai / yaha saMsAra-samudrase pAra utAraneke lie naukAke samAna hai / aneka prakArake jIvasthAna jIvayoni jIvAzraya Adike viziSTa jJAnapUrvaka prayatnake dvArA jisameM jantupIr3AkA bacAva kiyA jAtA hai, jisameM jJAna sUryaprakAza aura indriyaprakAza se acchI taraha dekhakara gamana kiyA jAtA hai tathA jo zIghra bilambita sambhrAnta vismita lIlAvikAra anya dizAoMkI ora dekhanA Adi gamanake doSoMse rahita gativAlI hai vaha IryApathazuddhi hai / isa ke honepara saMyama usI taraha pratiSThita hotA hai jaise ki sunIti se vibhava / jisameM bhikSAko jAte samaya donoM ora dRSTi rakhI jAtI hai, pUrvApara svAMgadezakA parimArjana hotA hai, AcArasUtrokta kAla deze prakRti AdikI pratipattimeM jo kuzala hai, jisameM lAbha-alAbha mAna-apamAna Adi meM samAna manovRtti rahatI hai, lokagarhita kuloMkA parivarjana karanevAlI, candrakI taraha kama aura adhika gRhoMkI jisameM maryAdA ho, viziSTa vidhAnavAlI, dInanAthadAnazAlA vivAha yajJa bhojana AdikA jisameM parihAra hotA hai, dInavRttise rahita, prAka AhAra DhU~DhanA hI jisakA mukhya lakSya hai, tathA Agamavidhise prApta nirdoSa bhojanase hI jisameM prANayAtrA calAI jAtI hai vaha bhikSA zuddhi hai / jaise sAdhujanoM kI sevAse guNasampatti milatI hai usI taraha bhikSAzuddhise cAritra sampatti / yaha lAbha aura alAbha tathA sarasa aura virasameM samAna santoSa honese bhikSA kahI jAtI hai| jaise gAya gahanoM se sajo huI sundara yuvatIke dvArA lAI gaI ghAsako khAte samaya ghAsako hI dekhatI hai lAnevAlIke aMga saundarya Adiko nahIM, athavA aneka jagaha yathAlAbha upalabdha honevAle cAreke pUreko hI khAtI hai usakI sajAvaTa Adiko nahIM dekhatI usI taraha bhikSu bhI parosanevAleke mRdulalita rUpa veSa aura vilAsa Adike dekhanekI utsukatA nahIM rakhatA aura na AhAra sUkhA hai yA gIlA yA kaise cA~dI Adike bartanoMmeM rakhA hai yA kaisI usakI yojanA kI gaI hai AdikI ora hI usakI dRSTi
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ [96 768 tattvArthavArtika-hindI-sAra rahatI hai, vaha to jaisA bhI AhAra prApta hotA hai vaisA khAtA hai| ataH bhikSAko gaukI taraha cAra-gocAra yA gaveSaNA kahate haiM / jaise vaNika ratna Adise ladI huI gAr3ImeM kisI bhI telakA lepana karake-oMgana dekara use apane iSTa sthAnapara le jAtA hai usI taraha muni bhI guNaratnase bharI huI zarIrarUpI gAr3Iko nirdoSa bhikSA dekara use samAdhinagarataka pahu~cA detA hai, ataH ise akSamrakSaNa kahate haiN| jaise bhaNDArameM Aga laga jAnepara zuci yA azuci kaise bhI pAnIse use bujhA diyA jAtA hai usI taraha yati bhI udarAgnikA prazamana karatA hai ataH ise udarAgniprazamana kahate haiM / dAtAoMko kisI bhI prakArakI bAdhA pahu~cAye binA muni kuzalatAse bhramarakI taraha AhAra le lete haiM, ataH ise bhramarAhAra yA bhrAmarI vRtti kahate haiN| jisa kisI bhI prakArase gaDDhA bharanekI taraha muni svAdu yA asvAdu annake dvArA peTarUpI gaDDheko bhara detA hai ataH ise svabhrapUraNa bhI kahate haiN| pratiSThApana zuddhimeM tatpara saMyata deza aura kAlako jAnakara nakha roma nAka thUka vIrya malamUtra yA dehaparityAgameM jantubAdhAkA parihAra karake pravRtti karatA hai| zayyA aura AsanakI zuddhimeM tatpara saMyatako strI kSudra cora madyapAna juA zarAbI aura pakSiyoMko pakar3anevAle Adike sthAnoM meM nahIM basanA cAhiye, aura zrRMgAra vikAra AbhUSaNa ujjvalaveSa vezyAkor3A manohara gIta nRtya vAditra Adise paripUrNazAlA AdimeM rahanA AdikA tyAga karanA caahiye| unheM to prAkRtika giriguphA vRkSako khoha tathA zUnya makAna yA chor3e hae aise makAnoM meM basanA cAhiye jo unake uddezyase nahIM banAye gaye hoM aura na jinameM unake lie koI Arambha hI kiyA gayA ho| - pRthivI kAyika Adi sambandhI Arambha AdikI preraNA jisameM na ho tathA jo paruSa niSThura aura para pIDAkArI prayogoMse rahita ho vratazIla AdikA upadeza denevAlI ho vaha sarvataH yogya hita mita madhura aura manohara vAkyazuddhi hai| vAkyazuddhi sabhI sampadAoMkA Azraya hai| 27. karmakSayake lie jo tapA jAya vaha tapa hai| 618-20. sacetana yA acetana parigrahakI nivRttiko tyAga kahate haiN| Abhyantara tapoMmeM Aye hue utsarga meM niyata samayake lie sarvotsarga kiyA jAtA hai para tyAgadharmameM yathAzakti aura aniyatakAlika tyAga hotA hai ataH donoM pRthaka pRthaka haiN| isI taraha zaucadharmameM parigrahake na rahanepara bhI karmodayase honevAlI tRSNAkI nivRtti kI jAtI hai para tyAgameM vidyamAna parigraha chor3A jAtA hai| athavA tyAgakA artha hai svayogya dAna denA / saMyatake yogya jJAnAdi dAna denA tyAga hai| 21. zarIra AdimeM saMskAra aura rAga AdikI nivRttike lie 'mamedam-yaha merA hai| isa prakArake abhiprAyakA tyAga AkiJcanya hai| 'isake kucha nahIM' isa prakAra akiMcana bhAvako AkiJcanya kahate hai| 22-23. 'maiMne usa kalAguNa vizAradA strIko bhogA thA' isa prakAra anubhUtAMganAkA smaraNa strIkathAzravaNa ratikAlIna gandha dravyoMkI suvAsa aura strIsaMsakta zayyA Asana sthAna AdikA parivarjana karanepara paripUrNa brahmacarya hotA hai / athavA, brahmA arthAt guru, usake adhIna apanI vRtti rakhanA brahmacarya hai| gurukI AjJApUrvaka calanA bhI brahmacarya hI hai| 24-25. yadyapi ye sabhI yathAsaMbhava gupti aura samitiyoMmeM antarbhUta ho jAte haiM phira bhI ina dharmoM meM cU~ki saMvarako dhAraNa karanekI sAmarthya hai isalie 'dhAraNa karanese dharma' isa sArthaka saMjJAvAle dharmoMkA pRthaka upadeza kiyA hai| ataH punarukti doSa nahIM hai| jaise airyApathika rAtrindinIya pAkSika cAturmAsika sAMvatsarika uttamasthAnika ye sAta pratikramaNa
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9/6] nayA~ adhyAya gupti AdikI pratiSThAke lie kiye jAte haiM usI taraha uttama kSamA Adi dasa prakArake dharma kI bhAvanA bhI gupti Adike paripAlanake lie hI hai, ataH inakA pRthaka upadeza kiyA hai| 26. 'ye kSamA Adi dharma kisI dRSTaprayojanakI prAptike lie dhAraNa nahIM kiye jAte aura isalie ye saMvarake kAraNa hote haiN| isa vizeSatAkI sUcanA deneke lie uttama vizeSaNa diyA jAtA hai-uttamakSamA uttama mArdava Adi / 27. ina uttamakSamA Adi dharmomeM svaguNa prApti tathA pratipakSI doSakI nivRttikI bhAvanA kI jAtI hai ataH ye saMvarahetu haiN| vratazIlakA rakSaNa ihaloka aura paralokameM duHkha na honA aura samasta jagatmeM sammAna satkAra honA Adi kSamAke guNa haiN| dharma artha kAma aura mokSakA nAza karanA Adi krodhake doSa haiN| yaha vicAra kara kSamA dhAraNa karanI cAhie apane Upara krodha karatA hai aura gAlI detA hai to socanA cAhiye ki ye doSa mujhameM vidyamAna hI haiM, yaha kyA mithyA kahatA hai ? yadi ve doSa apane manameM na hoM to socanA cAhiye ki yaha vicArA ajJAnase aisA kahatA hai, ataH kSamA hI karanI cAhiye / jaise koI bAlaka yadi parokSa meM gAlI detA hai to kSamA hI karanI cAhiye / socanA cAhiye ki bAlakoMkA yaha svabhAva hI hai| bhAgyavaza hameM pITha pIche hI gAlI detA hai sAmane to nhiiN| bAlaka to mu~ha para gAlI dete haiM ataH lAbha hI hai| sAmane gAlI denepara socanA cAhiye ki gAlI hI to dI hai mArA to nahIM hai| ghAla to mArate bhI haiM / mAranepara socanA cAhiye ki isane mArA hI to hai prANa to nahIM le liye| bAla to prANa bhI le lete haiN| prANa le lene para bhI kSamA hI karanA cAhiye / socanA cAhiye ki isane prANa hI liye haiM dharma to nahIM le liyaa| isa taraha bAlasvabhAvake cintana dvArA cittameM kSamAbhAvako puSTa karanA cAhiye / socanA cAhiye ki hamane hI aisA khoTA karma bA~dhA thA jisake phalasvarUpa gAlI sunanI par3a rahI hai, yaha to isameM nimittamAtra hai| nirabhimAnI aura mArdavaguNayukta vyaktipara guruoMkA anugraha hotA hai / sAdhujana bhI use sAdhu mAnate haiM / guruke anugrahase samyagjJAna AdikI prApti hotI hai aura usase svargAdisukha milate haiM / malina manameM vratazIla Adi nahIM Thaharate sAdhujana use chor3a dete haiN| tAtparya yaha ki ahaMkAra samasta vipadAoMkI jar3a hai| sarala hRdaya guNoMkA AvAsa hai, ve mAyAcArase Darate haiN| mAyAcArIkI nindhagati hotI hai / zuci AcAravAle nirlobha vyaktikA isa lokameM sanmAna hotA hai| vizvAsa Adi guNa usameM rahate haiM / lobhIke hRdaya meM guNa nahIM rahate / vaha isa loka aura paralokameM aneka ApattiyoM aura durgatiko prApta hotA hai| sabhI guNasampadAe~ satyavaktAmeM pratiSThita hotI haiM / jhUThekA bandhujana bhI tiraskAra karate haiN| usake koI mitra nahIM rhte| jihvAchedana sarvasvaharaNa Adi daNDa use bhugatane par3ate haiM / saMyama AtmAkA hitakArI hai / saMyamI puruSakI yahIM pUjA hotI hai, paralokakI to bAta hI kyA ? asaMyamI nirantara hiMsA Adi vyApAroMmeM lipta honese azubha karmakA saMcaya karatA hai| tapase sabhI arthoM kI siddhi hotI hai| isase RddhiyoMkI prApti hotI hai| tapasviyoMko caraNarajase pavitra sthAna hI tIrtha bane haiN| jisake tapa nahIM vaha tinakese bhI laghu hai| use saba guNa chor3a dete haiM, vaha saMsArase mukta nahIM ho sakatA / parigrahakA tyAga karanA puruSake hitake lie hai / jaise jaise vaha parigrahase rahita hotA hai vaise vaise usake khedake kAraNa haTate jAte haiM / khedarahita manameM upayogakI ekAgratA aura puNya saMcaya hotA hai / parigrahakI AzA bar3I balavatI hai vaha samasta doSoMkI utpattikA sthAna hai / jaise pAnIse samudrakA baDavAnala zAnta nahIM hotA usI taraha parigrahase AzAsamudrakI tRpti nahIM ho sakatI / yaha AzA kA gaDaDhA duSpUra hai| isakA bharanA bahuta kaThina hai| pratidina jo usameM DAlA jAtA hai vahI samA kara mu~ha bAne lagatA hai / zarIra Adise mamatvazUnya vyakti parama santoSako prApta hotA hai| zarIrAdimeM rAga karane vAleke sadA saMsAra paribhramaNa sunizcita hai|
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 770 tattvArthavArtika-hindI-sAra [97 brahmacaryako pAlana karanevAleke hiMsA Adi doSa nahIM lgte| nitya gurukulavAsIko guNa sampadAe~ apane Apa mila jAtI haiN| strIvilAsa vibhrama AdikA zikAra huA prANI pApoMkA kA bhI zikAra banatA hai| saMsArameM ajitendriyatA bar3A apamAna karAtI hai| isa taraha uttama kSamA Adi guNoMkA tathA krodhAdi doSoMkA vicAra karanese krodhAdikI nivRtti honepara tannimittaka karmokA Asrava rukakara mahAn saMvara hotA hai| 28. sabhI uttama kSamAdimeM eka saMvara rUpa dharmabhAva pAyA jAtA hai ataH usakI pradhAnatAse dharma zabdameM eka vacana diyA gayA hai|dhrm zabda nitya pulliMga hai ataH 'brahmacaryANi'ke . sAtha bhI vaha apanA liMga nahIM chodd'taa| . anuprakSAoMkA varNanaanityAzaraNasaMsAraikatvAnyatvAzucyAsravasaMvaranirjarAlokabodhidurlabha dharmasvAkhyAtatvAnucintanamanuprekSAH // 7 // anitya azaraNa Adi bAraha anuprekSAe~ haiN| 11. AtmAne rAgAdi pariNAmoMse karma aura nokarma rUpameM jina pudala dravyoMkA grahaNa kiyA hai ve upAtta pudgaladravya tathA paramANu Adi anuprApta pudgala sabhI dravya-dRSTise nitya hokara bhI paryAya dRSTile pratikSaNa paryAya parivartana honese anitya haiN| zarIra indriyoM ke viSayabhoga Adi jalabudbudakI taraha vinazvara haiN| garbhAdi avasthAoM meM jo saMyoga the ve Aja nahIM hai| inameM ajJAnavaza mohI jIva nityatAkA bhrama karatA hai| AtmAke jJAnadarzanopayoga svabhAvako chor3akara anyapadArtha dhruva nahIM hai| isa prakAra saMsArake padArthoM meM anitya bhAvanA bhAnI cAhiye / isa prakAra vicAra karanese bhogakara pheMkI gaI mAlA gandha Adi dravyoMkI taraha ina padArthAke viyogameM bhI manastApa nahIM hogaa| 2. zaraNa do prakAra kI hai eka laukika dUsarI lokottr| yaha pratyaka jIva ajIva aura mizrake bhedase tIna tIna prakArakI hai| rAjA yA devatA Adi laukika jIva zaraNa haiN| koTa Adi ajIva zaraNa haiM tathA gA~va nagara Adi mizra zaraNa haiM / paMcaparameSThI lokottara jIvazaraNa haiM unake pratibimba Adi ajIvazaraNa haiM tathA dharmopakaraNasahita sAdhujana mizra zaraNa haiM / bhUkhe mAMsakhora vyAghrake paMjoMse ekAntameM pakar3e gaye hiraNake baccekI taraha janma jarA roga mRtyu priyaviyoga apriya saMyoga alAbha aura dAridraya Adi duHkhoMse grasta isa jantuko koI zaraNa nahIM hai| yaha paripuSTa zarIra mAtra bhojana karane meM sahAyaka hai Apatti par3anepara nhiiN| prayatnase saMcita dhana adi bhI paryAyAntara taka nahIM jaate| sukha dukhake sAthI mitra bhI maraNase rakSA nahIM kara sakate / Asa pAsa juTe bandhujana bhI rogase nahIM bacA sakate / yadi koI ekamAtra taraNopAya hai to vaha acchI taraha AcaraNa kiyA gayA dharma hI hai| yahI Apatti-sAgarase pAra utAra sakatA hai| mRtyuke pAza se indra Adi bhI nahIM bacA sakate / ataH bhavavyasanoMse bacAnevAlA ekamAtra dharma hI zaraNa hai| mitra dhana Adi koI zaraNa nahIM haiN| isa prakArakI vicAradhArA azaraNa bhAvanA hai| isa prakAra 'maiM azaraNa hU~' isa bhAvanAse bhaya yA udvegake Anepara sAMsArika bhAvAMmeM mamatva nahIM rahatA aura kevalI bhagavAn arhanta sarvajJake dvArA praNIta vacanoMkI ora hI citta jAtA hai| 3. dravyAdi ke nimittase AtmAkI paryAyAntaraprAptiko saMsAra kahate haiN| AtmAkI cAra avasthAe~ hotI haiM-saMsAra asaMsAra nosaMsAra aura ina tInoMse vilakSaNa / aneka yonivAlI cAroM gatiyoM meM paribhramaNa karanAsaMsAra hai / phira janma na lenA-zivaprada prApti yA parama sukha pratiSThA asaMsAra hai| caturgatimeM paribhramaNa na honese tathA abhI mokSakI prApti na honese sayogakevalIkI jIvanmukta avasthA ISatsaMsAra yA no saMsAra hai| ayogakavalI
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 97] navA~ adhyAya 771 ina tInoMse vilakSaNa haiN| inake caturgati bhramaNa aura asaMsArakI prApti to nahIM hI hai para kevalIkI taraha zarIraparispanda bhI nahIM hai / jabataka zarIraparispanda na honepara bhI AtmapradezoM kA calana hotA rahatA hai taba taka saMsAra hai| siddha aura ayogakevaliyoMke Atma-pradeza-parispanda nahIM hai| anya jIvoMke manavacanakAyayoga nimittaka pradeza-parispanda hotA rahatA hai| abhavya tathA bhavyasAmAnyakI dRSTise saMsAra anAdi ananta hai, bhavyavizeSakI apekSA anAdi aura ucchedavAlA hai| no saMsAra sAdi aura sAnta hai| asaMsAra sAdi ananta hai| tritaya vilakSaNakA kAla antarmuhUta hai| karma nokarma vastu aura viSayAzrayake bhedase dravya saMsAra cAra prakArakA hai| svakSetra aura parakSetrake bhedase kSetrasaMsAra do prakArakA hai| lokAkAzake samAna asaMkhya pradezI mAko karmodayavaza saMharaNa-visarpaNa svabhAvake kAraNa jo choTe-bar3e zarIrameM rahanA hai vaha svakSetra saMsAra hai / sammUrchana garbha upapAda Adi nau prakArakI yoniyoM ke adhIna parakSetra saMsAra hai| kAla paramArtha aura vyavahArake bhedase do prakArakA hai| paramArthakAlake nimittase honevAle parispanda aura aparispandarUpa pariNamana jinameM vyavahArakAlakA vibhAga bhI hotA hai kAlasaMsAra hai| bhavanimitta saMsAra battIsa prakArakA hai-sUkSma bAdara paryAptaka aura aparyAptakake bhedase cAra cAra prakArake pRthivI jala teja aura vAyukAyika, paryAptaka aura aparyAptaka pratyeka vanaspati, sUkSma bAdara paryAptaka aura aryAptaka ye cAra sAdhAraNa vanaspati, paryAptaka aura aparyAptakake bhedase do dA prakArake dvIndriya vIndriya aura caturindriya, saMjJI asaMjJI paryAptaka aura aparyAptaka ye cAra paMcendriya, isa prakAra vattIsa prakArakA bhavasaMsAra hai| bhAvanimittaka saMsArake do bheda haiMsvabhAva aura parabhAva / mithyAdarzana Adi svabhAva saMsAra haiM tathA jJAnAvaraNAdi karmAkA rasa parabhAva saMsAra haiM / isa taraha isa aneka sahasra yoniyoMse saMkula saMsArameM karmayantrapara car3hA huA yaha jIva paribhramaNa karatA huA kabhI pitA hokara bhAI putra yA pautra hotA hai, mAtA hokara bahina strI yA lar3akI hotA hai / adhika kyA kahA jAya svayaM apanA bhI putra ho jAtA hai| isa taraha saMsArake svabhAvakA cintana karanA saMsArAnuprekSA hai / isa prakAra bhAvanA karate hue saMsArake duHkhoMse bhaya aura udvega hokara vairAgya ho jAtA hai aura yaha jIva saMsArake nAzake lie prayatnazIla hotA hai| 4. ekatva aura anekatva dravya kSetra kAla aura bhAvake bhedase cAra cAra prakArake haiN| dravyaikatva pratyeka jIvAdi dravyameM hai| AkAzakA eka paramANuke dvArA rokA gayA pradeza kSetrakasva hai / eka samaya kAlaikatva hai aura mokSamArga nizcayase bhAvakatva hai| isI taraha bhedaviSayaka anekatva bhI hai / koI eka yA aneka nizcita nahIM hai| sAmAnya dRSTise eka hokara bhI vizeSa dRSTise aneka ho jAtA hai| vAhya abhyantara parigrahakA tyAgakara samyagjJAnase ekatva nizcayako prApta karanevAle vyaktike yathAkhyAta cAritra rUpase eka mokSamArga bhAvaikatva hai| isakI prAptike lie mujhe akele hI prayatna karanA hai, mere na koI sva hai aura na koI para / maiM akelAhI utpanna hotA hU~ aura akele hI maratA hU~, na merA koI svajana hai aura na parajana jo vyAdhi jarAmaraNa Adike duHkhoM ko haTA sake / bandhu aura mitra imasAnase Age nahIM jAte / dharma hI eka zAzvatasadAkA sAthI hai / ityAdi vicAra ekatvAnuprekSA hai| isa bhAvanAse svajanoMmeM rAga aura parameM dvepa nahIM hotA aura aparigrahatvako svIkAra kara yaha mokSake lie hI prayatna karane lagatA hai| 5. nAma sthApanA dravya aura bhAvake bhadase anyatva bho cAra prakArakA hai| AtmA jIva yaha nAma bhaMda hai| kASTa pratimA yaha sthApanAbhaMda hai| jIvadravya ajIvadravya yaha dravyabhe eka hI jIvameM bAla yuvA manuSya deva Adi paryAyabhaMda bhAvabheda hai| bandhakI dRSTise zarIra aura AtmAmeM bheda na hone para bhI lakSaNakI apekSA bheda hai| kuzala puruSake cAritra Adi prayogoMse zarIrase atyanta bhinna rUpameM apane svAbhAvika jJAna Adi ananta aheya guNoMmeM avasthAnako
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 772 tattvArthavArtika-hindI-sAra [97 mukti anyatva yA zivapada kahate haiN| isa parama anyatvakI prApti ke lie 'zarIra aindiyaka hai. maiM atIndriya hU~, zarIra ajJa hai, maiM jJa hU~, zarIra anitya hai maiM nitya hU~, zarIra sAdisAnta hai maiM anAdi ananta hU~, maiMne lAkhoM zarIra dhAraNa kiye haiM, maiM unase bhinna eka cetana hU~, jaba zarIrase hI maiM bhinna hU~ taba bAhyaparigrahoMkI to bAta hI kyA ?' isa prakAra vicAra karanA anyatvAnuprekSA hai| anyatva bhAvanAse zarIra AdimeM spRhA nahIM hotI aura yaha mokSaprAptike lie prayatna karane lagatA hai| 66. laukika aura lokottarake bhedase zucitva do prakArakA hai| karmamala-kalakoMko dhokara AtmAkA AtmAmeM hI avasthAna lokottara zucitva hai| isake sAdhana samyagdarzana Adi, ratnatrayadhArI sAdhujana tathA unase adhiSThita nirvANabhUmi Adi mokSa prAptike upAya honese zuci haiN| kAla agni bhasma mRttikA gobara pAnI jJAna aura nirvicikitsA-glAnirahitapanA, isa prakAra laukika-lokaprasiddha zucitva ATha prakArakA hai| koI bhI upAya isa zarIrako pavitra nahIM kara sakatA kyoMki yaha atyanta azuci hai / Adi aura uttara donoM hI kAraNa isake atyanta azuci haiN| zarIrake Adi kAraNa vIrya aura raja haiM jo ki atyanta azuci haiM, uttarakAraNa AhArakA pariNamana Adi hai / kavala-kavalakara khAyA huA bhojana zleSmAzayameM pahu~cakara zleSma jaisA patalA aura azuci ho jAtA hai, phira pittAzayako prApta hokara amla banatA hai, phira vAtAzayako prApta hote hI vAyuse vibhakta hokara khala aura rasa rUpase vibhAjita ho jAtA hai| khalabhAga mUtra mala pasInA Adi malavikAra rUpase tathA rasabhAga zoNita mAMsa meda haDDI mannA aura zukrarUpase pariNata hotA hai / ye saba dazAe~ atyanta apavitra haiN| ina sabakA sthAnabhUta zarIra mailAgharake samAna hai| isakI azucitAke haTAnekA koI upAya nahIM hai| snAna anulepana dhUpa ghisanA suvAsa aura mAlA Adike dvArA bhI isakI azucitA nahIM htttii| aMgArako taraha apane saMsarga meM Aye hue padArthoMko apanI hI taraha banA letA hai / jalAdi padArtha usake saMsargase svayaM apavitra ho jAte haiN| bAra bAra bhAvita samyagdarzana Adi jIvakI Atyantika zuddhiko prakaTa karate haiN| isa taraha vastu vicAra karanA azuci bhAvanA hai / isa taraha smaraNa aura anucintana karanese zarIrase nirveda hotA hai aura nirviNNa hokara janmasamudrase pAra utaraneke lie citta taiyAra hotA hai| 7. yadyapi Asrava saMvara aura nirjarAke svarUpakA nirUpaNa ho cukA hai phira bhI bhAvanAoMmeM unakA grahaNa unake guNa-doSavicArake lie kiyA gayA hai| Asravake doSoMkA vicAra karanA AsravAnuprekSA hai / Asrava isaloka aura paralokameM apAyase yukta haiM / indriya AdikA unmAda mahAnadIke pravAhakI taraha tIkSNa hai| bahuta yavayukta pAnIdAra aura pramAthI Adi guNoM se sahita vanavihArI madAndha hAthI kRtrima hathiniyoMko dekhakara sparzanendriyake jvArase matta ho gaDDa meM girakara manuSyake adhIna ho jAte haiM aura vadha bandha vAhana aMkuzatADana mahAvatakA AghAta Adike tIvra duHkhoMko bhogate haiN| pratikSaNa apane jhuNDa meM svacchanda vanavihAra tathA hathinIke pravIcAra sukhakA smaraNa karake mahAna duHkhI hote haiM / jihvendriyake viSayameM lola mare hue hAthIke madajalameM DubakI lagAnevAle pakSiyoM kI taraha aneka ApattiyoMke zikAra hote haiN| ghrANendriyake vazaMgata prANI jar3IkI gandhase lubdha sA~pakI taraha nAzako prApta hote haiN| cakSuindriyake vazaMgata dIpakapara maranevAle pataMgoMkI taraha Apattike sAgarameM par3akara duHkha uThAte haiN| zrotrendriyake vazaMgata prANI gIta dhvanike sunanese tRNoMke caraneko bhUlakara jAla meM pha~sanevAle hariNoMkI taraha anarthoM ke zikAra hote haiN| paralokameM bahavidha duHkhoMse prajvalita aneka yoniyoM meM paribhramaNa karate haiN| isa pra Asrava doSoMkA vicAra karanese isako uttama kSamA Adi dharmoM meM zreyastvakI buddhi banI rahatI hai| kachavakI taraha saMkucita aMgavAle saMvarayukta jIvake ye Asrava doSa nahIM hote| jaise mahAsamudra meM par3I huI mahAnAvameM yadi cheda ho jAya aura use banda na kiyA jAya to kramazaH jalaviplava
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 7] navA~ adhyAya 773 honepara tadAzrita prANiyoMkA vinAza avazyambhAvI hai aura cheda banda kara denepara nirupadrava iSTadezataka pahu~ca jAte haiM usI taraha karmAgamanadvAroMkA saMvaraNa honepara koI zreyaHpratibandha nahIM ho sktaa| isa taraha saMvarake guNoMkA anucintana saMvarAnuprekSA hai| ina vicAroMse manuSya saMvarakI ora prayatnazIla hotA hai| nirjarA vedanAke vipAkako kahate haiM / nirjarA do prakArakI hai abuddhipUrvA aura kushlmuulaa| narakAdigatiyoM meM karmaphalavipAkase honevAlI abaddhiparvA nirjarA hotI hai jisase Age akuzalakA hI bandha hotA hai / parISahajaya aura tapa Adise kuzalamUlA nirjarA hotI hai jo zubhakA bandha karatI hai yA bandha bilakula hI nahIM krtii| isa taraha nirjarAke guNa-doSoMkI bhAvanA karanA nirjarAnuprekSA hai| isase citta nirjarAke lie udyukta hotA hai| 68. ananta alokAkAzake madhyameM puruSAkAra loka hai, usake saMsthAna AdikA varNana kiyA jA cukA hai / usakA svarUpacintana lokAnuprekSA hai| isase tattvajJAnAdikI zuddhi hotI hai cittase rAgadveSa haTate haiN| 9. trasatva AdikA pAnA atyanta durlabha hai aura bodhilAbha atyanta durlabha hai yaha vicAra bodhidurlabhAnuprekSA hai| "eka nigoda zarIrameM dravyapramANase jIvoMkI saMkhyA, siddhoMkI saMkhyAse aura samasta atItakAlake samayoMkI saMkhyAse anantaguNI hai|" isa AgamapramANase ananta nigodiyA haiN| ina ananta sthAvaroMmeM trasaparyAyakA pAnA usI taraha durlabha hai jisa prakAra ananta retake samudra meM girI huI hIrAkI kanIkA phira mila jAnA / trasoM meM bhI vikalendriya bahuta hote haiM ataH pazcendriyatvakA pAnA usI taraha durlabha hai jisa prakAra guNoMmeM kRtajJatAkA milnaa| paJcendriyoMmeM bhI pazu-mRga-pakSI sarIsRpa Adi aneka prakArakI paryAyoMmeM manuSya paryAyakA pAnA caurAhepara rakhe hue ratnakI taraha durlabha hai| manuSyaparyAya naSTa karake use punaH pAnA jale hue per3ameM aMkura nikalaneke samAna kaThina hai / manuSyaparyAya mila bhI jAya to bhI hitAhitavicArase rahita asaMkhya mAnava samudra meM sudezakI prApti pASANoMmeM maNikI taraha kaThina hai| sudeza milanepara bhI sukulakI prApti atyanta kaThina hai| sukulajanmase zIla vinaya aura AcArakI paramparA mila jAtI hai| usameM bhI dIrghAyu indriyabala rUpa Arogya Adi uttarottara durlabha haiN| ina sabake milanepara bhI saddharmakI prApti yadi nahIM huI to netrarahita mukhakI taraha vaha vyartha hI hai / usa sudurlabha dharmako pAkara bhI viSayasukhameM samaya bitAnA bhasmake lie candana jalAneke samAna hai| viSayavirakta honepara bhI tapobhAvanA dharmaprabhAvanA sukhamaraNa Adi rUpa samAdhi atyanta kaThina hai / isa samAdhise hI bodhilAbha saphala kahA jA sakatA hai| isa prakAra cintana karanA bodhidalabhAnuprekSA hai isase bodhiko prApta karake jIva apramAdI banA rahakara svakalyANameM lagA rahatA hai| 10-11. jIvasthAna aura guNasthAnakA gatyAdi mArgaNAoMmeM anveSaNa karanA rUpa dharma jinazAsanameM acchI taraha kahA gayA hai yaha bhAvanA dharmasvAkhyAtatva hai| gati indriya kAya yoga veda kaSAya jJAna saMyamadarzana lezyA bhavya samyaktva saMjJA aura AhAra ye caudaha mArgaNAe~ haiM / narakAdi gatiyA~ karmodayakRta haiM tathA mokSagati kSAyikI hai| indra arthAt AtmAkA cihna yA indra arthAt nAmakarmase sRSTa indriyA~ haiM / dravyendriya aura bhAvendriyake bhedase indriyA~ do prakArakI haiM / sparzanA di indriyA~ aura ekendriyAdi bheda karmakRta haiM, AtmAkI atIndriyatA mAyika hai / AtmAkI pravRttise upacita pudgalapiNDa kAya hai| kAyasambandhI jIva chaha prakArake haiMpRthivIkAyika jalakAyika tejaskAyika vAyukAyika vanaspatikAyika aura trasakAyika / trasa aura sthAvara nAmakarmake udayase ye hote haiN| nAmakarmakA atyanta uccheda kara denese siddha akAya haiN| vIryAntarAyake kSayopazamase prApta vIryalabdhi yogakA prayojaka hotI hai / usa sAmarthyavAle AtmA
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 774 tattvArthavArtika-hindI-sAra [97 kA mana vacana aura kAyavargaNAnimittaka AtmapradezakA parispanda yoga hai| vaha pandraha prakArakA hai| satya mRSA ubhaya aura anubhayake bhedase manoyoga aura vacanayoga cAra-cAra prakArake haiN| audArikakAyayoga audArikamizrakAyayoga vaikriyika vaikriyikamitra AhAraka AhArakamitra aura kArmaNa ye sAta kAyayoga haiN| AtmAmeM sammoharUpa pravRtti utpanna honA veda hai| vaha nokaSAyake udayase tIna prakArakA hai-strIveda puMveda aura napuMsakaveda / AtmAmeM apagataveda avasthA aupazamika bhI hotI hai aura kSAyika bhii| jo cAritraparyAyako kaSe vaha kaSAya hai / krodha mAna mAyA aura lobha ye cAra kaSAya haiM / akaSAyatva aupazamika bhI hai aura kSAyika bhI / tattvArthabodha jJAna hai / mati Adi pA~ca prakArake jJAna haiM / mithyAdarzanake udayase mati zruta aura avadhi kujJAna bhI hote haiM / vrata samiti kaSAyanigraha daNDatyAga aura indriyajaya Adi saMyama hai / saMyama aura saMyamAsaMyama Adi cAritramohake upazama kSaya aura kSayopazamase hote haiN| sabase atIta siddhatva kSAyika hai / darzanAvaraNake kSaya aura kSayopazamase honevAlA Alocana darzana hai| cakSu acakSu avadhi aura kevalake bhedase cAra prakArakA darzana hai / kaSAyase anuraMjita yogapravRtti lezyA hai| vaha kRSNa nIla kApota pIta padma aura zuklake bhedase chaha prakArakI hai| nirvANa pAnekI yogyatA jisameM prakaTa ho sake vaha bhavya aura anya abhavya haiM / ye donoM pAriNAmika haiN| muktajIva bhavya aura abhavya ubhayase atIta haiM / tattvArthazraddhAna samyaktva hai / vaha darzanamohake upazama kSaya yA kSayopazamase hotA hai / mithyAtva audayika hai / sAsAdanasamyaktva anantAnubandhoke udayase hotA hai ataH audayika hai| samyakRmithyAtva kSAyopazamika hai| zikSA kriyA aura AlApa Adiko prahaNa karanevAlA saMjJI aura viparIta asaMjhI hai / saMzitva kSAyopazamika hai asaMzitva audayika hai aura ubhayase parekI avasthA kSAyika hai / upabhogya zarIrake yogya pudgaloMkA grahaNa AhAra hai, viparIta anAhAra hai| zarIra nAma karmake udaya aura vigraha gati nAmake udayase AhAra hotA hai| tInoM zarIra nAma karmake udayake abhAva tathA vigrahagati nAmake udayase anAhAra hotA hai| ye caudaha mArgaNAe~ haiN| inameM jIva sthAnoMkI sattA kA vicAra karate haiM / tiryaca gatimeM caudaha hI jIvasthAna haiN| anya tIna gatiyoMmeM paryAptaka aura aparyAptaka ye do hI jIvasthAna haiN| ekendriyameM cAra vikalendriyoMmeM do do aura paJcendriyoMmeM cAra hote haiN| pRthivI jala agni aura vAyukAyikoMmeM pratyekake cAra, vanaspati kAyikoMmeM chaha aura trasa kAyikoMmeM dasa jIvasthAna hote haiM / manoyogameM eka saMjhiparyAptataka jIvasthAna haiN| vAgyogameM dvi tri caturindriya saMjhi-asaMjhi paryAptaka ye pA~ca jIvasthAna haiN| kAyayogake caudaha hI jIvasthAna haiM / strIveda puruSavedameM saMjJi asaMjhi paryAptaka aparyAptaka ye cAra jIvasthAna haiM / napuMsakavedameM caudaha haiM / avedameM eka saMkSiparyAptaka sthAna hai| cAroM kaSAyoMmeM caudaha aura akaSAyameM eka saMjJiparyAptaka sthAna hai| matyajJAna aura zrutAjJAnameM caudaha, vibhaMgAvadhi aura manaHparyayameM eka saMkSiparyAptaka, tathA mati zruta avadhijJAnameM saMkSiparyAptaka aura aparyAptaka do aura kevalajJAnameM eka saMkSiparyAptaka jIvasthAna haiN| sAmAyika chedopasthApanA parihAravizuddhi sUkSmasAmparAya yathAkhyAta saMyamameM eka hI saMkSiparyAptaka jIvasthAna haiN| asaMyamameM caudaha hI jIvasthAna haiN| acakSudarzanameM caudaha, cakSudarzanameM caturindriya saMjJi asaMkSiparyAptaka ye tIna jIvasthAna hote haiN| inake labdhyaparyAptaka hote haiM nivRttyaparyAptaka nhiiN| avadhi darzanameM saMjhiparyAptaka aura aparyAptaka do jIvasthAna hote haiN| kevaladarzanameM eka saMjhiparyAptaka ho sthAna hotA hai| AdikI tIna lezyAoMmeM caudaha, teja padma aura zukla lezyAmeM saMjJiparyAptaka aura aparyAptaka do jIvasthAna hote haiN| alezyoM meM eka saMkSiparyAptaka sthAna hai / bhavya aura abhavyameM caudaha hI jIvasthAna haiN| aupazamika kSAyika kSAyopazamika samyaktva aura sAsAdanasamyaktvameM saMliparyAptaka aura aparyAptaka do jIvasthAna,
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 97] navA~ adhyAya samyakamithyAtvameM eka saMjJiparyAptaka aura mithyAtvameM caudaha hI jIvasthAna haiN| saMjhiyoM meM paryAptaka aura aparyAptaka ye do tathA asaMjJiyoM meM zeSa bAraha jIvasthAna hote haiM / saMjJi asaMzivyavahArarahita sthAnameM eka paryAptaka jIvasthAna hotA hai| karmodayApekSa AhArameM caudaha hI jIvasthAna hote haiM / anAhAra avasthA aparyAptaka sambandhI sAtameM, paryAptakake kevalisamuddhAtakAlameM tathA karmodayakI apekSA ayogakavalImeM hotI hai| siddha atItajIvasthAna haiN| mArgaNAoMmeM guNasthAna nirUpaNa naraka gatimeM paryAptaka nArakoMmeM Adike cAra guNasthAna hote haiN| prathama narakameM aparyAptakake pahalA aura cauthA do guNasthAna, anya pRthiviyoM meM aparyAptakake eka mithyAtva gaNasthAna hI hotA hai| tiryaMca gatimeM tiryaMca paryAptakoMke Adike pA~ca gaNa sthAna, aparyAptakoMke mithyAdRSTi sAsAdana aura asaMyata samyagdRSTi ye tIna gaNasthAna hote haiN| paryApta tiryaciyoMke Adike pA~ca gaNasthAna aparyAptikAoMmeM mithyAdRSTi aura sAsAdana ye do gaNasthAna hote haiM / strItiyaMcoMmeM samyagdRSTi utpanna nahIM hotA ataH samyagdRSTi guNasthAna nahIM hotaa| manuSyagatimeM paryApta manuSyoMke caudaha hI guNasthAna hote haiM tathA aparyAptakoMke mithyAdRSTi sAsAdana aura asaMyata samyagdRSTi ye tIna gaNasthAna haiM / paryApta manuSiNiyoM ke bhAvaliMgakI apekSA caudaha hI guNasthAna hote haiN| dravyaliMgakI apekSA to Adike pA~ca hI guNa sthAna haiN| aparyApta striyoM meM Adike do mithyAdRSTi aura sAsAdana hI guNasthAna hote haiM kyoMki samyagdRSTi striyoM meM utpanna nahIM hotaa| bhavaaparyAptaka tiryaMca aura manuSyoM meM eka mithyAdRSTi guNasthAna hotA hai| devagatimeM paryAptaka bhavanavAsI vyantara aura jyotiSI devoMmeM Adike cAra guNasthAna aparyAtakoM Adike do guNasthAna hote haiN| inakI deviyoM aura saudharma IzAnasvargakI deviyoMmeM bhI pUrvokta krama haiM / saudharma IzAna Adi antima praiveyaka takake paryAptakoMmeM Adike cAra guNasthAna hote haiN| anudiza anuttaravAsI paryAptaka aura aparyAptakoM meM eka asaMyatasamyagdRSTi guNasthAna hotA hai| ekendriyase lekara asaMjJipaJcendriyoM takameM eka hI mithyAdRSTi guNasthAna hotA hai / paJcendriyasaMjJiyoMmeM caudaha hI guNasthAna hote haiN| pRthivIkAyika Adi vanaspati paryanta sthAvara kAyikoMmeM eka mithyAdRSTi guNasthAna hotA hai, trasakAyikoMmeM caudaha hI guNasthAna hote haiN| satyamanoyoga aura anubhaya manoyogameM saMjJimithyAdRSTise terahavA~ guNasthAna taka hotA hai| satyamanoyoga aura ubhaya manoyogameM saMjJimithyA dRSTi Adi bArahavA~ guNasthAna taka hotA hai| anubhaya vAgyogameM dvIndriya Adi sayogakevalI paryanta satyavAgyogameM saMjJimithyAdRSTi Adi sayogakevalI paryanta, mRSAvAgyoga aura ubhayavAgyorAmeM saMjJimithyAdRSTi AdikSINakaSAya paryanta guNasthAna hote haiM / audArika mizrakAyayogameM mithyAdRSTi sAsAdanasamyagdR STi asaMyatasamyagdRSTi aura sayogakevalI ye cAra guNasthAna hote haiN| vaikriyikakAyayogameM Adike cAra guNasthAna aura mizrameM mizraguNasthAnase rahita tIna hI guNasthAna hote haiN| AhAraka aura AhArakamizrameM eka hI pramattasaMyata guNasthAna hotA hai / kArmaNa kAyayogameM mithyA dRSTi sAsAdana asaMyata samyagdRSTi aura sayogakevalI ye cAra guNasthAna hote haiM / ayogameM eka ayogI guNasthAna hai| strIveda aura puMvedameM asaMjJo paMcendriya Adi anivRtti bAdarasAmparAya taka navaguNasthAna aura napuMsaka vedameM ekendriyase lekara anivRttibAdarasAmparAya taka nava guNasthAna hote haiN| napuMsakavedameM nArakiyoMke cAra guNasthAna ekendriya Adi caturindriya paryantake eka mithyAdRSTi guNasthAna hotA hai| asaMjJipaMcendriya Adi saMyatAsaMyata guNasthAnavartI tithaMca tInoM vedavAle hote haiM / manuSya tInoM vedoMmeM anivRttibAdarataka navaguNasthAnavAle hote haiM / isake Ageke manuSya apagataveda haiN| deva cAroM guNasthAnoM meM strIvedI yA puMvedI hote haiN| krodha mAna aura mAyAmeM eka
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 776 tattvArthavArtika-hindI-sAra [97 ndriya Adi anivRttibAdara guNasthAnataka tathA lobhakaSAyameM sUkSmasAmparAyika guNasthAna takake jIva hote haiN| isase Ageke jIva akaSAya hote haiN| matyajJAna aura zrutAjJAnameM ekendriya Adi sAsAdanasamyagdRSTi paryanta jIva hote haiN| vibhaMgAvadhimeM saMjJimithyAdRSTi yA sAsAdanasamyagdRSTi paryAptaka hI hote haiM aparyAptaka nahIM / samyamithyAdRSTi ajJAnase mizrita tInoM jJAnoMmeM hote haiM kyoMki kAraNasadRza kArya hotA hai| matizruta aura avadhijJAnameM asaMyata samyagdRSTi AdikSINakaSAya guNasthAnataka, manaHparyayajJAnameM pramattasaMyata Adi kSINakaSAya guNasthAna paryanta tathA kevalajJAnameM sayogI aura ayogI ye do guNasthAna hote haiN| sAmAyika chedopasthApanAzuddhi saMyamameM pramattasaMyatase anivRttibAdarasAmparAya taka parihAravizuddhimeM pramattasaMyata aura apramattasaMyata, sUkSmasAmparAyameM eka sUkSmasAmparAya, yathAkhyAtavihArazuddhisaMyamameM upazAntakaSAya kSINakaSAya sayogI aura ayogI ye cAra guNasthAna, aura saMyamAsaMyamameM eka saMyatAsayata guNasthAna hotA hai / asaMyamameM Adike cAra guNasthAna hote haiN| cakSudarzanameM caturindriyase lekara bArahaveM kSINakaSAya guNasthAnataka, acakSudarzanameM ekendriyase lekara kSINakaSAya guNasthAnataka, avadhidarzanameM asaMyata samyagdRSTise kSINakaSAya guNasthAnataka aura kevala darzanameM sayogI aura ayogI ye do guNasthAna hote haiM / AdikI tIna lezyAoMmeM ekendriya Adi asaMyata samyagdRSTitaka, teja aura padmalezyAmeM saMjhimithyA dRSTise apramata guNasthAnataka aura zuklalezyAmeM saMjhimithyAdRSTise sayogakevalItaka hote haiM / ayogakevalI alezya haiM / bhavyoMmeM caudahoM guNasthAna tathA abhavyoM meM eka mithyAdRSTi guNasthAna hotA hai| kSAyika samyaktvameM asaMyata samyagdRSTi Adi ayogakevalItaka, vedaka samyaktvameM asaMyata samyagdRSTi-Adi apramatta saMyatataka, aupazamika samyaktvameM asaMyata samyagdRSTi Adi upazAnta kaSAyataka tathA sAsAdana samyaktva samyakamithyAtva aura mithyAtvameM eka apanA apanA guNasthAna hotA hai| nArakoMmeM prathamapRthivImeM kSAyika vedaka aura aupazamika samyagdRSTi tathA anya pRthiviyoM meM vedaka aura aupazamika samyagdRSTi hote haiN| tiryacoM meM asaMyata samyagdRSTi sthAnameM kSAyika vedaka aura aupazamika tInoM samyaktva hai| saMyatAsaMyata sthAnameM kSAyika nahIM hai anya do hai; kyoMki kSAyika samyaktvake sAtha pUrvabaddhatiyaMcAyu prANI bhogabhUmimeM hI utpanna hotA hai / yiMciyoMmeM donoM sthAnoM meM kSAyika samyaktva nahIM hotA kyoMki kSapaNAko Arambha karanevAlA puruSaliMgI manuSya hI hotA hai| manuSyoM meM asaMyata samyagdRSTi saMyatAsaMyata aura saMyata sthAnoMmeM kSAyika vedaka aura aupazamika tInoM samyaktva haiM / bhavanavAsI vyantara jyotiSI devoM aura unakI deviyoM meM tathA saudharma aizAna kalpavAsinI deviyoMmeM asaMyata samyagdRSTi sthAnameM kSAyika samyaktva nahIM hotA anya do hote haiM / saudharma Adi uparima aveyaka paryanta kSAyika vedaka aura aupazamika tInoM samyaktva haiN| anudiza aura anuttara vimAnavAsI devoMmeM kSAyika aura vedaka samyaktva haiM, aupazAmaka bhI upazama zreNI meM maranevAloMkI apekSA ho sakatA hai| saMjJitvameM saMjJimithyAdRSTi Adi kSINakaSAyaparyanta tathA asaMjJitvameM ekendriya Adi asaMjJi paJcendriya taka hote haiN| saMjJiasaMjJi ubhaya vikalpase pare jIvoMmeM sayogI aura ayogI do guNasthAna hote haiN| AhArameM ekendriya Adi sayogakevalIparyanta tathA anAhArameM vigrahagatimeM mithyAdRSTi sAsAdanasamyagdRSTi aura asaMyatasamyagdRSTi, pratara aura lokapUraNa avasthAmeM sayogakevalI aura ayogakevalI ye pA~ca guNa sthAna hote haiM / siddha guNasthAnAtIta haiN| ____isa prakAra niHzreyasahetu dharmakA bhagavAn arhantane kitanA sundara vyAkhyAna kiyA hai, yaha vicAra karanA dharmasvAkhyAtatva anuprIkSA hai| isase dharmake prati anurAga hotA hai| isataraha anuprekSAoMse uttamakSamA Adi dharmokA saMdhAraNa hotA hai tathA mahAn saMyama hotA hai| 12-16. 'svAkhyAta' meM 'su' upasargake sAtha samAsa hai ataH usake yogameM akRcchA
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakSitavyake bhedase bhAva hai| kRdantase abhihita bhAva kyA / karmasAdhana mAnakara bhI 9 / 89] navA adhyAya rthaka yuca pratyayakA prasaMga nahIM hai| anuprekSA zabda bhAvasAdhana hai| kRdantase abhihita bhAva dravyake samAna hotA hai ataH anuprekSitavyake bhedase bhAvabheda hokara bahuvacana nirdeza bana jAtA hai| karmasAdhana mAnakara bhI anucintanake sAtha sAmAnAdhikaraNyameM koI virodha nahIM hai kyoMki 'anucintyate ityanucintanam' isa taraha anucintana zabda bhI karmasAdhana hai / anityatva Adi svabhAvoMkA anucintana anuprekSA hai| liMga aura vacanabheda to 'gAvo dhanam' kI taraha bana jAtA hai, kyoMki upAttaliMga aura vacanavAle zabdoMke paraspara sambandhakA niyama hai| 17. anuprekSAoMkI bhAvanA karanevAlA uttama kSamA Adi dhA~kA paripAlana karatA hai aura parISahoMke jItaneke lie utsAhita hotA hai ataH donoMke bIca meM anuprakSAkA kathana kiyA hai| mArgAcyavananirjarAthaM parisoDavyAH parISahAH // 8 // 31-3. nAma choTese choTA rakhA jAtA hai| yahA~ 'parISaha' itanA bar3A nAma rakhanekA tAtparya hai ki yaha sArthaka nAma hai-jo sahe jA~ya ve parISaha / mArga arthAt karmAgamadvArako rokanevAle saMvarake jainendra prokta mArgase cyuta na ho jA~ya isake pahilese hI parISahoM para vijaya prApta kI jAtI hai| parISahajayI saMvaramArgake dvArA kSapakazreNI para car3hanekI sAmarthya ko prApta kara, uttarottara utsAhako sakala kaSAyoMkI pradhvaMsa zaktise karmokI jar3ako kATakara, jinake paMkhoMpara jamI huI dhUlI jhar3a gaI hai una unmukta pakSiyoMkI taraha paMkhoMko phaDaphaDAkara Upara uTha jAte haiM / isa taraha saMvaramArga aura nirjarAkI siddhike lie parISahoMko sahanA cAhiye / 'parisoDhavyAH' meM 'soDha' isa sUtrase SatvakA niSedha ho jAtA hai| parISahoMkA varNanakSutpipAsAzItoSNadaMzamazakanAgnyAratistrIcaryAniSadhAzayyAkrozavadha. .. yAcanAlAbharogatRNasparzamalasatkArapuraskAraprajJAjJAnAdarzanAni // 9 // 1. bAhya aura Abhyantara dravyoMke pariNamanarUpa zArIra aura mAnasa pIr3A denevAlI kSudhA Adi bAIsa parISahoMko jItaneke lie vidvAna saMyatako prayatna karanA caahiye| 2. jisane sabhI saMskAra chor3a diye haiM, zarIramAtra hI jinakA upakaraNa hai, tapa aura saMyamake lopakA parihAra karanemeM utsuka kRta, kArita anumata saMkalpita uddiSTa saMkliSTa kramAgata pratyAtta pUrvakarma aura pazcAtkarma ina dasa prakArake eSaNAdoSoMko TAlane vAle aura deza kAla prAnta AdikI vyavasthAko samajhanevAle saMyatake bhI anazana mArgazrama roga tapa svAdhyAyazrama kAlAtikrama avamodarya aura asAtAvedanIya Adi kAraNoM se kSudhA utpanna hotI hai / ve usake pratIkArako bhojanakAlake sivAya yA saMyama virodhI dravyoMse na to svayaM karate haiM na anyase karAte haiM aura na manameM hI yaha vicAra karate haiM ki-'yaha vedanA dustara hai, bahuta samaya hai, bar3e bar3e dina hote haiM' aadi| ve jJAnI sAdhu kisI bhI prakArake viSAdako prApta nahIM karake zarIrameM haDDI nasA aura camar3AmAtra raha jAne para bhI Avazyaka kriyAoMko barAbara niyamase karate haiM aura kArAgAra bandhanameM par3e hue bhUkhase chaTapaTAte hue manuSya aura piMjare meM banda pazupakSiyoMkI bhayAnaka kSudhAkA vicAra karake saMyama kumbhameM bhare gaye dhairyarUpI jalase kSudhArUpI agnikA prazamana karate haiM / ve usakI bhayaMkara pIDAko kucha nahIM samajhate / yaha kSudhA parISaha jaya hai| 63. snAna avagAhana pariSeka Adike tyAgI, pakSiyoMkI taraha jinakA Asana yA sthAna aniyata hai, atyanta khArA cikanArUkhA Adi viruddha AhAra garamI pittajvara aura anazana Adi kAraNoMse laganevAlI zarIra aura indriyoMko mathanevAlI bhayaMkara pyAsako bhI kucha na ginakara usake pratIkArakI icchA na rakhane vAle, jeThakI dupaharI sUryakA tIvra tApa, aura jaMgalameM jalA
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtika- hindI-sAra [e 778 zayake pAsa rahane para bhI jo jalakAyika jIvoMkI hiMsAparihArake lie unake jalase pyAsa bujhAnekI icchA nahIM karanevAle, pAnI na milane se murajhAI huI latAkI taraha murajhAye hue zarIrakI paravAha nahIM karake tapakI maryAdAoMkA pAlana karanevAle, paramasaMyamI sAdhu dhairya kumbhameM bhare hue zIla sugandhita prajJAjalase tRSNAgnijvAlAko zAnta karate haiM aura saMyamameM tatpara rahate haiM / yaha pipAsA parISaha jaya hai / 64-5. bhUkha aura pyAsakI sAmarthya judI judI hai tathA donoMkI zAntike sAdhana bhI pRthaka pRthaka haiM ataH abhyavahAra sAmAnya honepara bhI donoM judA judA haiN| 96. nirvakha, pakSiyoM kI taraha aniyata AvAsavAle aura zarIra mAtra hI AdhAravAle sAdhu zizira vasanta aura varSAgamameM vRkSamUla mArga aura guphA Adi nivAsoMmeM gire hue barapha tuSAra Adi se yukta marmabhedinI vAyuse tIvra ka~paka~pI Anepara bhI zItake vinAzaka ani Adika abhilASA nahIM karate kintu narakakI duHsaha tIvra zItavedanAkA smaraNa karake cittakA samAdhAna karate haiM / ve vidyA mantra auSadha patte bakalA tRNa aura carma AdikI AkAMkSA nahIM karake dehako parAI hI samajhate haiN| ve to dhairyarUpI vastrake dvArA hI nirviSAda saMyama paripAlana karate haiN| pUrva meM anubhUta dhUpa suvAsita garbhAgAra suratasukha aura aMganAliMgana AdikA smaraNa bhI nahIM karate / isa taraha ve zItaparISadakA jaya karate haiN| 97. jeThakI dupahariyAmeM sUryake prakhara tApase aMgArakI taraha zarIrake jalanepara bhI tathA tRSNA anazana pittaroga ghAma aura zrama AdikI asahya garmIkI vedanAse pasInA kaMThazoSa dAha AdikI tar3apa honepara bhI jalabhavana jalAvagAhana lepana siMcana ThaMDI jamIna kamalapatra keleke patra zItala vAyu caMdana candra kamala aura muktAhAra Adi pUrvAnubhUta zItala upacAroM kI ora tiraskAra bhAva rakhanevAle sAdhu usa mahAbhayaMkara garamI meM yahI vicAra karate haiM ki - 'Atmana, tUne bahuta bAra narako meM paravaza hokara atyanta duHsaha uSNavedanAe~ sahI haiN| yaha tapa tere karmoM kA kSaya kara rahA hai, ise tU svatantra bhAvase tapa' ityAdi punIta vicAroMse pratIkArakI vAcchA na karake cAritrakI rakSA karanA uSNaparoSahajaya hai / 8. zarIra ke kisI bhI prakArake AcchAdanase rahita parakRta AvAsa giriguhA Adi sthAnoM meM basanevAle sAdhuko rAta dina DAMsa macchara makkhI pissU kIr3A juA khaTamala cIMTI aura bicchU Adike tIvrapAnase kATe jAnepara bhI unheM karmaphala mAnakara maNi mantra auSadha Adise usake pratIkArakI icchA na rakhate hue jabataka zarIra hai tabataka zatrusenApara pila par3anevAle aura zatruoMke astra ghAtakI paravAha na karanevAle madAndha hAthI kI taraha karmasenAke jayako sannaddha bane rahanA daMzamazaka parISahajaya hai / 19. daMzamazaka zabda Da~sanevAle jantuoMke upalakSaNake lie haiM, jaise ki dahI saMrakSaNa meM 'kAka' zabda dahIkhAnevAle prANiyoMkA upalakSaka hotA hai| daMza yA mazakameMse kisI eka kA nAma lenese usI jantukA bodha hotA ataH dUsarA zabda upalakSaNake lie de diyA hai / 10. gupti samitikI avirodhI parigrahanivRtti aura paripUrNa brahmacarya mokSake sAdhana bhUta caritrako puSTa karanevAle haiM / yathAjAtarUpa nagnatA ukta cAritrakA mUrtimAn rUpa hai, avikArI aura saMskArazUnya-svAbhAvika hai / yadyapi midhyAdRSTiyoM dvArA isake prati dveSa prakaTa kiyA jAtA hai para yaha paramamaMgalarUpa hai| isa nagnatAko dhAraNa karanevAle sAdhu strIrUpako azuci bIbhatsa aura zava kaMkAlake samAna dekhate haiN| ve sadA vairAgya bhAvanAse manovikAroM ko jItate haiM / puruSavikAra prakaTa na honese nAgnyaparISahajaya kahalAtA hai / jAtarUpa dhAraNa karanA uttama hai tathA zreyaHprAptikA kAraNa hai| manovikAroM ko tathA tatpUrvaka honevAle aMgavikAroM ko
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 779 99] - navA~ adhyAya rokane meM asamartha anya tApasa use DhaMkaneke lie kaupIna phalaka cIvara Adi AvaraNoMko prahaNa karate haiN| para vaha kevala aMgasaMvaraNa kara sakatA hai karmasaMvaraNa nhiiN| 11-12 kSudhAdikI bAdhA, saMyamarakSA, indriyadurjayatva, vrataparipAlanabhAra, gaurava, sadA apramatta rahanA, dezabhASAntarakA na samajhanA aura capala jantuoMse vyApta bhayAnaka viSama vanoMmeM niyata eka vihArI rahane Adi kAraNoMse honevAlI saMyamakI aratiko dhairyavizeSase naSTa karanevAle aura saMyamaviSayaka ratibhAvanAse viSayasukharatiko viSAhArake samAna vipAka kaTu mAnanevAle parama saMyamIke isa prakAra aratiparISahajaya hotA hai| yadyapi sabhI parISaheM arati utpanna karato haiM phira bhI kSudhA Adike na honepara bhI mohakarmake udayase honevAlI saMyamakI aratikA saMgraha karaneke lie 'arati'kA pRthak grahaNa kiyA hai| 13. ekAnta udyAna aura bhavana AdimeM rAgadvaSa yauvanadarpa rUpamada vibhrama unmAda madyapAna aura Aveza Adi kAraNoMse strIbAdhA honepara bhI unake netravikAra bhUvikAra zRMgAra AkAra vihAra hAvabhAva vilAsa hAsa lIlAkaTAkSa sukumAra-snigdha-mRdu-pIna-unnata-stanakalaza nitAnta-kSINa udara pRthu jaghana rUpa guNa AbharaNa gandha vastra aura mAlA Adike prati pUrNa nigrahake bhAva honese jo darzana sparzana AdikI icchAse pUrNataH rahita haiM tathA snigdha mRdu vizada sukumAra zabda aura tantrI vINA Adise mizrita madhuragAna Adike sunane meM nirutsaka haiM, tathA baiNa anarthoMko saMsArarUpI samudrake vyasanapAtAla bhayaMkara duHkha raudra bhaMvara Adi rUpa vicAra karane vAle haiM aise paramasaMyamIke strIparISahajaya hotA hai| anya brahmA Adi deva tilottamA devagaNikA Adike rUpako dekhakara vikArako prApta ho gaye the, ve strIparISaharUpI paMkase Upara nahIM uTha sake / 14. dIrghakAla taka jinane gurukulameM brahmacaryavAsa kiyA hai, bandhamokSatattvake marmajJa, kaSAyanimahameM tatpara, bhAvanAoMse jinakA cirA subhAvita hai aise sAdhu jaba gurukI AjJApUrvaka AhAracaryA ke lie yA vihArake lie jAte haiM taba mArga meM kaThora kaMkar3a-kaMTaka Adise pairoMke kaTa jAne para aura chila jAne para bhI khedakA anubhava nahIM karate yaha caryAparISahajaya hai / aneka dezake vyavahAroMke jJAtA sAdhu gA~vameM eka rAta aura nagarameM pA~ca rAta taka Thaharate haiN| ve Thahara kara bhI vAyukI taraha niHsaMga rahate hai, tathA bhayaMkara jaMgala AdimeM siMhakI taraha nirbhaya aura parasahAyAnapekSa vRttivAle hote 615. zmazAna udyAna zUnyagRha giriguhA gahvara Adi naye naye sthAnoMmeM saMyama vidhijJa dhairyazAlI aura utsAhasaMpanna sAdhu jisa Asanase baiThate haiM usa Asanase upasarga rogavikAra Adi hone para bhI vicalita nahIM hote aura na mantravidyA Adise upasarga AdikA pratIkAra hI karanA cAhate haiM / kSudrajantuyukta viSamadezameM bhI kASTha yA pattharakI taraha nizcala Asana jamAte haiM usasamaya ve pUrvAnubhUta mRduzayyA Adi bichaunoMkA smaraNa bhI nahIM krte| ve to prANihiMsAkA pUrNarUpase parihAra karanemeM tatpara rahate haiM, jJAna dhyAna bhAvanA Adise cittako subhAvita karate haiM / vIrAsana utkuTikAsana Adi jisa Asanase baiThate haiM usako nirdoSa rUpase bA~dhate haiN| isa prakAra AsanadoSakA jItanA niSadyAparISahajaya hai| 16. svAdhyAya dhyAna aura mArgazrama Adise parikhedita sAdhu jaba khara viSama retIlI kaMkarIlI patharIlI atyanta garama yA ThaMDI kaisI bhI bhUmimeM eka muhUrtataka eka karavaTase ThaMThakI taraha sote haiM taba ve saMyamarakSAke lie halanacalana Adise rahita hokara nizcala rahate haiM, vyantara AdikI bAdhA hone para bhAgane yA usake pratIkArakI icchA nahIM rkhte| ve maraNake bhayase bhI niHzakarahakara mRtakakI taraha yA lakar3IkI taraha nizcala par3e rahate haiM / ve yaha pradeza siMha vyAghra sA~pa Adi duSTa jantuoMse vyApta hai, ataH yahA~se jaldI bhAga jAnA cAhiye, kaba rAtri pUrI hotI hai' ityAdi saMkalpa-vikalpoMse rahita hokara sukha milane para bhI harSonmatta na banakara, pUrvAnubhUta
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 780 tattvArthavArtika-hindI-sAra [99 navanItasama mRduzayyA AdikA smaraNa bhI na karake Agamavidhise zayana karate haiM, usase pracyuta nahIM hote| yaha zayyAparISahajaya hai| 617. mohAviSTa mithyAdRSTi Arya mleccha khala pApAcAra matta udRpta aura zaMkita Adi duSToMke dvArA kaThora karkaza kAna phAr3a denevAle hRdayabhedI krodhAgnivardhaka dhikkAra aura gAlI Adi durvacanoMko sunakara bhI sthira citta rahanevAle, bhasma karanekI zakti rahane para bhI kSamAzIla una kaTu zabdoMke arthavicArase parAGmukha 'mere pUrva azubha karmakA udaya hI aisA hai jisase mere prati inakA dveSa hai' ityAdi puNyabhAvanAoMse subhAvita sAdhukA aniSTa vacanoMkA sahanA Akroza parISahajaya hai| 18. gA~va, bagIcA, jaMgala, nagara AdimeM rAta-dina ekAkI nirAvaraNa sAdhuko cora, kutavAla, mlekSa, bhIla, kaThora, baharA, pUrvazatru aura dveSAviSTa Adike dvArA krodhapUrvaka tAr3ana, AkarSaNa, bandhana, zastrAbhighAta Adise mAranepara bhI vairabhAva nahIM honA, ulaTe kSamA-amRtase mAranevAloMmeM mitrabhAva karanA vadhaparISahajaya hai| usa samaya ve yahI vicArate haiM ki yaha zarIra avazya hI naSTa honevAlA hai| yaha kuzalatA hai ki hamAre vrata zIla bhAvanA Adi naSTa nahIM hue kevala zarIra hI naSTa ho rahA hai / jalAnepara bhI candanakI taraha suvAsa phailAnA hI hamArA dharma hai, isase to hamAre koMkI nirjarA hI ho rahI hai / aadi| 19. kSudhA mArgazrama tapa roga Adike dvArA sUkhe rUkhakI taraha jinake samasta avayava sUkha gaye haiM, jinake hAr3a aura naseM Upara nIce ho rahI haiM, A~kheM dhaMsa gaI haiM, oMTha sUkha gaye haiM, sAre zarIrakA camar3A sukar3a gayA hai, jA~ghe paira hAtha Adi atyanta zithila ho gaye haiM aise paramasvAbhimAnI maunI Agamavihita vidhise bhikSA lenevAle sAdhuke paramakSINatA honepara bhI aura prANa jAnekA samaya Anepara bhI kabhI dInatApUrvaka avihita AhAra vasati auSadha AdikI yAcanA nahIM karanA yAcanAparISahajaya hai| ve bhikSAke samaya kevala apaneko dikhAte bhara haiN| kabhI bhI mukhapara vivarNatA hInavacanaprayoga yA kisI prakArakA yAcanAsaMketa nahIM karate / jisa prakAra jauharI maNi dikhAtA hai usI taraha svazarIra dikhA denA itanA hI paryApta hai| vandanA karanevAleko AzIrvAda deneke samaya hI unake hAtha phailate haiM, yAcanAke lie nhiiN| isa taraha Urjitasattva aura prajJAse santuSTamanA sAdhukA yAcanAparISahajaya hai| vAyukI taraha anekadezavihArI, apanI zaktikA prakAza nahIM karanevAle. ekabhojI. 'do' isa asabhya dIna vacanake binA svazarIradarzanamAtrase bhikSA svIkAra karanevAle, zarIrase sarvathA udAsIna, 'yaha Aja aura yaha kala' ityAdi saMkalpoMse rahita, pANipAtrI santoSI sAdhuko bahuta dinoMtaka aneka gharoM meM ghUmanepara bhI nirantarAya bhikSA na milanepara, prAmAntara jAnekI AkAMkSA na honA tathA cittameM raMcamAtra saMkleza na honA alAbhavijaya hai| ve yaha nahIM socate aura na kahate haiM ki 'yahA~ dAtA nahIM haiM, vahA~ bar3e-bar3e dAnI dAtA the' kintu sadA lAbhase alAbhako hI apane svAvalambI jIvanake lie utkRSTa tapa samajhate haiN| . 21. 'yaha zarIra vAta, pitta, kapha aura sannipAtajanya aneka rogoM aura vedanAoMkA Akara hai, dukhoMkA kAraNa aura azuci hai| yaha jIrNavala kI taraha avazya hI chor3ane yogya hai, isa taraha apane zarIrameM parazarIrakI taraha upekSAbhAva dhAraNa kara saba prakArakI cikitsAoMse cittako haTA zarIrayAtrAke lie mAtra vidhivat AhAragrahaNa karanevAle sAdhukA jalloSadhi Adi aneka auSadha RddhiyoMke honepara bhI zarIrase niHspRha rahakara 'pUrvakRta pApakA yaha phala hai, ise bhogakara uRNa ho jAnA hI acchA hai' ityAdi vicAroMke dvArA rogakA pratIkAra na kara use sahana karanA rogaparISahajaya hai| 622. sUkhe tRNa patra bhUmi kaNTaka kASTha phalaka aura zilAtala Adi kisI bhI prAsuka
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 99] nayA~ adhyAya asaMskRta AdhAroMpara vyAdhi mArgazrama ThaNDI-garmI Adi nimittaka klamako dUra karaneke lie zayyA yA Asana lagAnevAle sAdhukA tinake Adise bAdhA honepara yA khujalI Adi calanepara bhI du:kha nahIM mAna nizcala rahanA tRNasparzaparISahajaya hai| 623-24. jalajantuoMkI hiMsAke parihArake lie jinake asnAnakA vrata hai una parama ahiMsaka sAdhuko pasIneke malase samasta aMgoMke jala jAnepara dAda, khAja Adi carma rogoMke prakopa honepara tathA nakha roma dAdI, mUMcha AdimeM aneka bAhyamalake saMparkase carmavikAra honepara bhI svayaM malake haTAnekI yA parake dvArA haTavAye jAnekI jarA bhI icchA nahIM karanA aura sadA karmamalako haTAnekI ceSTA karanA malaparISahajaya hai| sAdhujana kabhI bhI pUrvakRta snAna anulepana AdikA smaraNa nahIM karate aura na apanI zArIrika malInatAse hInatvakA hI anubhava karate haiN| kezaluMcana yA kezoMkA saMskAra na karanese kheda hotA hai para yaha malaparISahameM hI antarbhUta hai ataH usako pRthak nahIM ginAyA hai| 25. 'cirabrahmacaryadhArI mahAtapasvI svaparasamayanizcayajJa hitopadezI kathAmArgakuzala tathA bahuzAstrArthavijayI bhI mujhe koI praNAma bhakti Adara Asana-pradAna Adi nahIM karatA' isa prakArakI durbhAvanAko manameM na lAkara mAnaapamAnameM samacittavRttise satkAra puraskArakI AkAMkSA na karanA, mAtra zreyomArgakA hI vicAra karanA satkAra-puraskAra parISahajaya hai| pUjA prazaMsA Adi honA satkAra hai aura sthAna denA AmantraNa Adi denA puraskAra hai| 26. 'maiM aMga pUrva prakIrNaka AdikA jJAtA samasta pranthArthakA paMDita anuttaravAdI trikAlaviSayArthavedI zabda nyAya adhyAtma AdimeM nipuNa hU~, mere sAmane sUrya ke samakSa juganUkI taraha anyavAdI nisteja haiN| isa prakArake vijJAnamadako nahIM hone denA prajJAparISaha jaya hai| 27. adhyayana aura arthagrahaNameM zrama karanevAle cirapravrajita vividhatapadhArI sarvataH apramatta azubha mana vacana kAyakI kriyAoMse sarvathA rahita mujhako 'yaha ajJa hai,kucha nahIM jAnatA, pazusama hai' ityAdi AkSepa vacanoMko zAntise sahane para bhI Aja taka jJAnAtizaya nahIM huA isa prakAra apane meM ajJAnase hInabhAvanA nahIM hone denA aura na duHkhI honA ajJAnaparISahajaya hai| 28. saMyamapradhAna duSkara tapa tapanevAle vairAgya bhAvanAse zuddhahadayayukta sakala tasvArthavedI arhadAyatana sAdhu aura dharmake pratipUjaka aura cirapravajita mujha tapasvIko Aja taka koI jJAnAtizaya utpanna nahIM huaa| 'mahopavAsa karanevAloMko prAvihArya utpanna hue the yaha saba sUTha hai, yaha dIkSA vyartha hai, vratapAlana nirarthaka hai, isa prakArakI cittameM abhaddhA utpanna nahIM hone denA aura apane samyagdarzanako dRr3ha rakhanA adarzanaparISahajaya hai| isa taraha asaMkalpopasthita parISahoMko sahana karanese citta saMkezarahita hotA hai aura rAgAdi pariNAmoM ke abhAvameM mahAn saMvara hotA hai| 629-31. yadyapi darzanake zraddhAna aura Alocana ye do artha hote haiM para yahA~ mati Adi pA~ca jhAnoMke avyabhicArI addhAna rUpa darzanakA grahaNa hai, Alocana rUpa darzana zruta aura aura manaHparyaya jJAnoMmeM nahIM hotA ataH usakA prahaNa nahIM hai| bhAge darzanamohake udayase hI adarzana parISaha batAI jAyagI ataH darzanakA bhaddhAna artha kevala kalpanAmAtra nahIM hai / yadyapi avadhidarzana Adike utpanna na hone para bhI isameM ve guNa nahI haiMAdi rUpase avadhidarzana Adi sambandhI parISaha ho sakatI haiM para vastutaH ye darzana apane apane zAnoMke sahacArI haiM ataH ajJAnaparISahameM hI inakA antarbhAva ho jAtA hai| jaise sUrya ke prakAzake abhAvameM pratApa nahIM hotA usI taraha avadhijJAnake abhAvameM avadhidarzana nahIM hotA, ataH ajJAnaparISahameM hI
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 782 tattvArthavArtika-hindI-sAra [9 / 10-13 una una avadhidarzanAbhAva Adi parISahoMkA antarbhAva hai| isI prakAra zraddhAna rUpa darzanako jJAnAvinAbhAvI mAnakara usakA prajJAparISahameM antarbhAva nahIM kiyA jA sakatA kyoMki kabhI kabhI prajJAke hone para bhI tattvArthazraddhAnakA abhAva dekhA jAtA hai, ata: vyabhicArI hai| sUkSmasAmparAyacchAsthavItarAgayozcaturdaza // 10 // dasaveM gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAnameM caudaha parISaha hotI haiM mohanIya sambandhI ATha parISaha nahIM hotii| 1-2. caudaha hI hotI haiM kama bar3ha nahIM / yadyapi sUkSmasAmparAyameM sUkSma lobhasaMjvalanakA udaya hai para vaha atyanta sUkSma honese kAryakArI nahIM hai, mAtra usakA sadbhAva hI hai ataH chamastha aura vItarAgakI taraha usameM bhI caudaha hI parISaha hotI haiN| 3. prazna-jisake kSudhAkI sambhAvanA hotI hai usIse usako jItane ke kAraNa kSudhA parISahajaya kahA jA sakatA hai| jaba 11veM aura 12veM guNasthAnameM mohakA mandodaya upazama aura kSaya hai taba mohodaya rUpa balAdhAyakake abhAvameM vedanA na honese parISahoMkI sambhAvanA hI nahIM hai ataH unakA jaya yA abhAva kaisA ? uttara-jaise sarvArthasiddhike devoMke utkRSTa sAtAke udaya hone para bhI saptamapRthivIgamana-sAmarthya kI hAni nahIM hai usI taraha vItarAga chamasthake bhI karmodayasadbhAvakRta parISaha vyapadeza ho sakatA hai| ___ ekAdaza jine // 11 // jina bhagavAnmeM gyAraha parISaha 'koI mAnate haiN| yaha vAkya zeSa yahA~ samajhanA caahiye| 1. prazna-kevalImeM ghAtiyA kokA nAza honese nimittake haTa jAneke kAraNa nAgnya arati strI niSadyA Akroza yAcanA alAbha satkAra puraskAra prajJA ajJAna aura adarzana parISaheM na hoM, para vedanIya karmakA udaya honese tadAzrita parISaheM to honI hI cAhiye ? uttara-ghAtiyA karmodaya rUpI sahAyakake abhAvase anya koMkI sAmarthya naSTa ho jAtI hai| jaise mantra auSadhike prayogase jisakI mAraNazakti upakSINa ho gaI hai aise viSako khAnepara bhI maraNa nahIM hotA usItaraha dhyAnAnike dvArA ghAtikarmendhanake jala jAnepara ananta catuSTayake svAmI kevalIke antarAyakA abhAva ho jAnese pratikSaNa zubhakarmapudgaloMkA saMcaya hote rahanese prakSINasahAya vedanIyakarma vidyamAna rahakara bhI apanA kArya nahIM kara sakatA, isIlie kevalImeM kSudhA Adi nahIM hote / athavA, 'kevalImeM gyAraha parISaha koI mAnate haiN| aisA vAkyazeSa mAnakara artha nahIM karanA cAhiye kintu 'gyAraha parISaheM haiN| aisA artha karanA cAhiye / ye gyAraha parISaha kevalImeM dhyAnakI taraha upacArase mAnI jAtI haiN| jaise samastajJAnAvaraNakA nAza karaneke kAraNa paripUrNajJAnazAlI kevalImeM ekApracintAnirodha na honepara bhI karmanAzarUpI dhyAnaphalako dekhakara dhyAnakA upacArase sadbhAva mAnA jAtA hai usItaraha kSudhA Adi vedanArUpa vAstavika parISahoMke abhAvase bhI vedanIya karmodayarUpa dravya parISahakA sadbhAva dekhakara gyAraha parISahoMkA upacAra kara liyA jAtA hai| bAdarasAmparAye sarve // 12 // 61-3. bAdarasAmparAya-arthAt pramattasaMyata Adi bAdarasAmparAyatakake sAdhuoMke zAnAvaraNAdi samasta nimittoMke vidyamAna rahanese sabhI parISaha hote haiN| sAmAyika chedopasthApanA aura parihAravizuddhike cAritrameM sabhI parISahoMkI saMbhAvanA hai| jJAnAvaraNe prajJAjJAne // 13 // 61-2. jJAnAvaraNake udayase prajJA aura ajJAna parISaha hotI haiN| kSAyopazamikI prajJA
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9114-17] nayA~ adhyAya 783 anya jJAnAvaraNake udayameM mada utpanna karatI hai, samasta jJAnAvaraNakA kSaya honepara mada nahIM hotA / ataH prajJA aura ajJAna donoM jJAnAvaraNase utpanna hote haiM / mohanIyakarmake bheda gine hue haiM aura unake kArya bhI darzana cAritra AdikA nAza karanA sunizcita hai ataH 'maiM bar3A vidvAn hU~' yaha prajJAmada mohakA kArya na hokara jJAnAvaraNakA kArya hai| cAritravAloMke bhI prajJAparISaha hotI hai| darzanamohAntarAyayoradarzanAlAbhau // 14 // 61-2. 'darzanamoha' isa viziSTa kAraNakA nirdeza karanese avadhidarzana AdikA sandeha nahIM rahatA / antarAya sAmAnyakA nirdeza honepara bhI yahA~ sAmarthyAt lAbhAntarAya hI vivakSita hai| arthAt, adarzana parISaha darzanamohake udayase aura alAbha parISaha lAbhAntarAyake udayase hotI hai| cAritramohe nAgnyAratistrIniSadyAkrozayAcanAsatkArapuraskArAH // 15 // 61. puveda Adi cAritramohake udayase nAnya arati zrI niSacA Akroza yAcanA aura satkArapuraskAra parISaha hotI haiN| mohake udayase hI prANihiMsAke pariNAma hote haiM ataH niSadhAparISaha bhI mohodayahetuka hI samajhanI caahiye| vedanIye zeSAH // 16 // 31-3. kSudhA pipAsA zIta uSNa daMzamazaka caryA zayyA vadha roga tRNasparza aura mala ye zeSa gyAraha parISaha vedanIyase hotI haiN| 'vedanIya' meM saptamI vibhakti karmasaMyogArthaka nahIM hai kintu vidyamAnArthaka hai| jaise 'goSu duhyamAnAsu gataH dugdhAsu AgataH' yahA~ saptamI hai usItaraha vedanIyake rahanepara ye parISaha hotI haiM yahA~ samajhanA caahiye| ekasAtha kitanI paroSaha hotI haiN| ___ekAdayo bhAjyA yugapadekasminnaikonaviMzataH // 17 // ekasAtha ekajIvake 19 parISaha taka hotI haiN| $1-2. 'AG' abhividhi artha meM hai, ataH kisIke 19 bhI parISaha hotI haiN| zIta aura uSNameMse koI eka tathA zayyA niSadyA aura caryAmeMse koI eka parISaha honese 19 parISaha hotI haiN| 3-6. zrutajJAnakI apekSA prajJAprakarSa honepara bhI avadhi Adiko apekSA ajJAna ho sakatA hai ataH donoMko eka sAtha hone meM koI virodha nahIM hai| 'prajJA aura ajJAnakA virodha honepara bhI daMza aura mazakako judI-judI parISaha mAnakara unnIsa saMkhyAkA nirvAha kiyA jA sakatA hai| yaha samAdhAna ThIka nahIM hai kyoMki 'daMzamazaka' yaha eka hI parISaha hai| mazaka zabda to prakAravAcI hai| daMza zabdase hI tulya jAtiyoMkA bodha karake mazaka zabdako nirarthaka kahanA ucita nahIM hai, kyoMki isase zrutivirodha hotA hai| jo zabda jisa arthako kahe vahI pramANa mAnanA cAhiye / daMzazabda prakArArthaka to hai nahIM / yadyapi mazaka zabdakA bhI sIdhA prakAra artha nahIM hotA para jaba daMzazabda DA~sa arthako kahakara parISahakA nirUpaNa kara detA hai taba mazaka zabda prakAra arthakA jJApana karA detA hai| 7. prazna-caryAdi tIna pariSaha samAna haiM, eka sAtha nahIM ho sakatIM, kyoMki baiThane meM parISaha Anepara so sakatA hai, sonemeM parISaha Anepara cala sakatA hai, aura sahanavidhi eka jaisI hai taba inheM eka parISaha mAna lenA cAhiye aura daMzamazakako do svatantra parISaha mAnakara parISahA~kI kula saMkhyA 21 rakhanI caahiye| phira eka kAlameM zIta-uSNameM se eka tathA zayyA cayoM
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 784 tasvArthavArtika-hindI-sAra [9 / 18 aura niSadyAkI pratinidhi eka isa taraha do parISahoMko kama kara 17 kI saMkhyAkA nirvAha kara lenA cAhiye ? uttara-arati yadi rahatI hai to parISahajaya nahIM kahA jA sktaa| yadi sAdhu caryAkaSTase udvigna hokara baiTha jAtA hai yA baiThanese udvigna hokara leTa jAtA hai to parISahajaya kaisA ? yadi 'parISahoMko jItUMgA' isa prakArakI ruci nahIM hai to vaha parISahajayI nahIM kahA jA sakatA / ataH tInoM kriyAoMke kaSToMko jItanA aura ekake kaSTake nivAraNake lie dUsarekI icchA na karanA hI parISahajaya hai / ataH tInoMko svatantra aura daMzamazakako eka hI parISahajaya mAnanA ucita hai| cAritra mohake upazama kSaya aura kSayopazamase honevAlI AtmavizuddhikI dRSTise cAritra eka hai / prANisaMyama aura indriyasaMyamakI apekSA do prakArakA hai| utkRSTa madhyama aura jaghanya vizuddhike bhedase tIna prakArakA hai| chamasthoMkA sarAga aura vItarAga tathA sarvajhoMkA sayoga aura ayoga, isa taraha cAra prakArakA bhI cAritra hotA hai aura sAmAyikachedopasthApanAparihAravizuddhisUkSmasAmparAyayathAkhyAtamiti cAritram // 18 // 61-5. Aya-anartha hiMsAdi, unase satarka rahanA / sabhI sAvadha yogoMkA abheda rUpase sArvakAlika tyAga athavA niyata samaya taka tyAga sAmAyika haiN| sAmAyikako gupti nahIM kaha sakate kyoMki guptimeM to manake vyApArakA bhI nigraha kiyA jAtA hai jaba ki sAmAyikameM mAnasa pravRtti hotI hai / ise pravRttirUpa honese samiti bhI nahIM kaha sakate kyoMki sAmAyika cAritrameM samartha vyaktiko hI samitiyoM meM pravRttikA upadeza hai / sAmAyika kAraNa hai aura samiti kArya / yadyapi saMyamadharmameM cAritrakA antarbhAva ho sakatA hai; para cAritra mokSaprAptikA sAkSAt kAraNa hai aura vaha samasta kamoMkA anta karanevAlA hai isa bAtakI sUcanA dene ke lie usakA pRthak aura antameM varNana kiyA hai| 6-7. sa-sthAvara jIvoMkI utpatti aura hiMsAke sthAna cU~ki chadmasthake apratyakSa haiM ataH pramAdavaza svIkRta niravadyakriyAoMmeM dUSaNa laganepara usakA samyak pratIkAra karanA chedopasthApanA hai| athavA, sAvadyakarma hiMsAdike bhedase pA~ca prakArake haiM, ityAdi vikalpoMkA honA chedopasthApanA hai| 8. jisameM prANivadhake parihArake sAtha hI sAtha viziSTa zuddhi ho vaha parihAravizuddhi cAritra hai| yaha cAritra tIsa varSa kI AyuvAle tIna varSase 9 varSataka jisane tIrthakarake pAdama kI sevA kI ho, pratyAkhyAna nAmaka pUrvake pAraGgata, jantuoMkI utpatti vinAzake dezakAla dravya Adi svabhAvoMke jAnakAra apramAdI, mahAvIrya, utkRSTa nirjarAzAlI, atiduSkara caryAkA anuSThAna karanevAle aura tInoM saMdhyA kAlake sivAya do koza gamana karanevAle sAdhuke hI hotA hai anyake nhiiN| 69-10. sthUla-sUkSma prANiyoMke vadhake parihArameM jo pUrI taraha apramatta hai, atyanta nirbAdha utsAhazIla, akhaNDitacAritra, samyagdarzana aura sakhyagjJAnarUpI mahApavanase dhoMkI gaI prazasta-adhyavasAyarUpI amikI jvAlAoMse jisane karmarUpI IMdhanako jalA diyA hai, dhyAnavizeSase jisane kaSAyake viSAMkuroMko khoMTa diyA hai, sUkSma mohanIya karmake bIjako bhI jisane nAzake mukhameM Dhakela diyA hai usa parama sUkSma lobha kaSAyavAle sAdhuke sUkSmasAmparAya cAritra hotA hai| yaha cAritra pravRtti nirodha yA samyak pravRtti rUpa hone para bhI gupti aura samitise bhI Age aura bar3hakara hai| yaha dasaveM guNasthAnameM, jahA~ mAtra sUkSma lobha TimadimAtA hai, hotA hai, ataH pRthak rUpase nirdiSTa hai| 611-12. cAritramohake sampUrNa upazama yA kSayase AtmasvabhAvasthitirUpa parama
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 19] nayA~ adhyAya upekSApariNata athAkhyAta cAritra hotA hai| pUrva cAritroMke anuSThAna karanevAle sAdhuoMne jise kahA aura samajhA to; para mohopazama yA kSayake binA prApta nahIM kiyA vaha athAkhyAta hai| atha zabdakA Anantarya artha hai / arthAt jo mohake upazama yA kSayake anantara prakaTa ho / athavA, ise yathAkhyAta isalie kahate haiM ki jaisA paripUrNa zuddha AtmasvarUpa hai vaisA hI isameM AkhyAtaprApta hotA hai| 613. iti zabda hetu evaM prakAra vyavasthA aura viparyAsa AdikA vAcI hotA hai para yahA~ vaha samAptisUcaka hai arthAt isa yathAkhyAta cAritrase sakala karmakSayakI parisamApti hotI hai aura cAritrakI pUrNatA bhI yahIM ho jAtI hai| 614. ina cAritroMkA krama apane guNAnusAra hai-Age Ageke cAritra prakarSaguNazAlI haiN| sAmAyika aura chedopasthApanA kI jaghanya vizuddhi alpa hai, usase parihAravizuddhi kI jaghanyalabdhi anantaguNI hai, phira parihAravizuddhi kI utkRSTa labdhi anantaguNI hai, phira sAmAyika aura chedopasthApanAkI utkRSTalabdhi anantaguNI hai, phira sUkSmasAmparAyakI jaghanya vizuddhi anantaguNI phira usIkI utkRSTa vizuddhi anantaguNI hai| yathAkhyAta cAritrakI sampUrNa vizuddhi anantaguNI hai . isameM jaghanya-utkRSTa vibhAga nahIM hai| ye pA~ca cAritra zabda ko dRSTise saMkhyAta buddhi aura adhyavasAyakI dRSTise asaMkhyAta tathA arthakI dRSTise ananta bhedavAle haiM / yaha cAritra pUrvAJavakA nirodha karatA hai ataH parama saMvararUpa hai| tapa do prakArakA hai-bAhya aura Abhyantara / donoMke chaha chaha bheda haiM / bAhyatapake bhedaanazanAvamodaryavRttiparisaMkhyAnarasaparityAgaviviktazayyAsanakAyaklezA bAhyaM tapaH // 19 // 61-2. anazana do prakArakA hai-eka bAra bhojana yA eka dina bAda bhojana Adi niyatakAlika anazana hai aura zarIratyAga paryanta anazana anavadhRtakAlika hai / mantrasAdhana STaphalakI apekSAke binA kiyA gayA upavAsa anazana kahalAtA hai| saMyamaprasiddhi rAgoccheda karmavinAza dhyAna aura Agamabodha Adike lie anazanakI sArthakatA hai| 63. tRptike lie paryApta bhojanameMse cauthAI yA do cAra grAsa kama khAnA avamodarya hai| isase saMyamakI jAgarUkatA doSaprazama santoSa aura svAdhyAyasukha Adi prApta hote haiN| 64. AzA-tRSNAkI nivRttike lie bhikSAke samaya sAdhukA eka do yA tIna gharakA niyama kara lenA vRttiparisaMkhyAna hai| 65-8. jitendriyatva tejovRddhi aura saMyamabAdhAnivRtti Adike lie ghI dahI gur3a aura taila AdikA tyAga karanA rasaparityAga hai| rasa zabda guNavAcI hai, cU~ki guNakA tyAga na hokara guNavAn dravyakA tyAga hotA hai, ataH yahA~ 'zuklaH paTaH'kI taraha matupakA lopa samajha lenA cAhiye / athavA guNIko chor3akara guNa bhinna to hotA nahIM hai, ata: sAmarthyase guNavAnakA bodha ho jAtA hai| dravyatyAgase hI guNatyAgakI sambhAvanA hai| yadyapi sabhI pudgala rasavAle haiM para yahA~ prakarSarasavAle dravyakI vivakSA hai jaise ki 'abhirUpako kanyA denI cAhiye' yahA~ sundara yA viziSTa rUpavAnakI vivakSA hotI hai / ataH sabhI dravyoMke tyAgakA prasaMga nahIM hai| 69-11. prazna-anazana avamodarya aura rasaparityAgakA bhikSAniyamakArI vRttiparisaMkhyAnameM hI antarbhAva kara denA caahiye| kyoMki ye bhI bhikSAkA niyama nahIM karate haiM / yadi vRttiparisaMkhyAnake bheda mAnakara bhI inheM pRthaka ginAyA jAtA hai to phira ginatIkI koI vyavasthA hI nahIM rahegI ? uttara-mikSAke lie gayA huA sAdhu itane gharoM taka yA itane kSetrataka kAyaceSTA kare kabhI yathAzakti viSaya niyama bhI kare isa prakAra kAyaceSTA AdikA
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 786 tatvArthavArtika- hindI-sAra [ 9/20-22 niyamana vRtti parisaMkhyAnameM hotA hai, anazanameM bhojanamAtrAkI nivRtti aura avamodarya aura rasaparityAgameM bhojanakI AziMka nivRtti hotI hai / ataH tInoMmeM mahAn bheda hai / 12. bAdhAnivAraNa brahmacarya svAdhyAya aura dhyAna Adike lie nirjantu zUnyAgAra giriguphA Adi ekAnta sthAnameM baiThanA sonA Adi viviktazayyAsana hai / 913 16. aneka prakAra ke pratimAyoga dhAraNa karanA mauna rahanA AtApana vRkSamUlanivAsa Adi se zarIra pariveda karanA kAyakleza hai / isase acAnaka duHkha Anepara sahanazakti banI rahatI hai aura viSaya sukhameM anAsakti hotI hai / pravacanaprabhAvanA bhI klezakA eka udda ezya hai / anyathA dhyAna Adike samaya sukhazIla vyaktiko dvandva Anepara cittakA samAdhAna nahIM ho sakegA | kAya kleza tapa parISahajAtIya nahIM hai; kyoMki parISaha jaba cAhe Ate haiM aura kAyakleza buddhipUrvaka kiyA jAtA hai / sabhI tapoMmeM aihalaukika phalakI kAmanA nahIM honI cAhiye | 'samyakU' padakI anuvRtti Ane se dRSTaphala nirapekSatAkA honA tapoMmeM anivArya hai / bAhya azana Adi dravyoMkI apekSA rakhanese, bAhyajana anya matavAle aura gRhastha bhI cU~ki ina tapoM ko karate haiM tathA dUsaroMke dvArA pratyakSa jJeya honese ina tapoMko bAhyatapa kahate haiM / jaise agni saMcita tRNa Adi IMdhanako bhasma kara detI hai usI taraha anazanAdi arjita mithyAdarzana Adi karmakA dAha karate haiM tathA deha aura indriyoMkI viSayapravRtti rokakara unheM tapA dete haiM ataH ye tapa kahe jAte haiM / inase indriya nimaha sahaja ho jAtA hai| abhyantaratapa prAyazcittavinayatraiyAvRttyasvAdhyAyavyutsargadhyAnAnyuttaram // 20 // 11- 3. prAyazcitta Adi tapa cU~ki bAhya dravyoMkI apekSA nahIM karate, antaHkaraNa ke vyApAra se hote haiM tathA anya matavAloMse anabhyasta aura aprAptapAra haiM ataH ye uttara arthAt Abhyantara tapa haiM / navacaturdazapaJcadvibhedaM yathAkramaM prAgdhyAnAt // 21 // 61-2. nava Adi saMkhyApadoMkI bheda zabdake sAtha anya padArtha pradhAna samAsa hai / yadyapi dvandva meM svanta aura alpActara tathA alpa saMkhyAkA pUrva nipAta hotA hai phira bhI pUrva sUtra meM nirdiSTa prAyazcitta Adile kramazaH sambandha karaneke lie dvi zabdakA pUrvanipAta nahIM kiyA / yadi yahI Agraha hai ki prayojana rahane para bhI vyAkaraNakA ullaMghana nahIM kiyA jA sakatA to 'rAjadantAdi' meM pATha karake nirvAha kara liyA jAyagA / dhyAnase pahile pahile kramazaH nava Adi saMkhyAoM kA sambandha kara lenA cAhiye / prAyazcittake bheda - AlocanapratikramaNatadubhyavivekavyutsargata pazchedaparihAropasthApanAH ||22|| S 1. prAyaH sAdhuloka, jisa kriyAmeM sAdhuoMkA citta ho vaha prAyazcitta / athavA, prAyaaparAdha, usakA 'zodhana jisase ho vaha prAyazcitta / pramAda doSa vyudAsa, bhAvaprasAda niHzalyatva avyavasthAnivAraNa maryAdAkA pAlana saMyamakI dRr3hatA ArAdhanA siddhi Adike lie prAyazcittase vizuddha honA Avazyaka haiM / 2. ekAntameM virAjamAna prasannacitta guruke samakSa dezakAlajJa ziSyake dvArA savinaya AtmadoSoM kA nivedana karanA Alocana hai / AlocanA dasa doSa rahita karanI cAhiye / ve doSa ye haiM- upakaraNa denese mujhe laghu prAyazcitta degeM isa vicArase prAyazcittake samaya upakaraNa Adi denA pahilA doSa hai / 'maiM durbala hU~ rogI hU~ upavAsa Adi nahIM kara sakatA' yadi
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ navA~ adhyAya 787 9 / 22] prAyazcitta deM to doSa kahU~' yaha kahakara doSa kahanA dUsarA doSa hai| dUsaroMke dvArA jAne gaye doSoM kA kahanA tathA ajJAta doSoMko chipA lenA mAyAcAra nAmaka tIsarA doSa hai| Alasya yA pramAdase sUkSma aparAdhoMkI paravAha na karake sthUla doSoMkA kahanA cauthA doSa hai / kaThina prAyazcike bhaya se bar3e doSoM ko chipAkara alpa doSoMko kahanA pA~cavAM doSa hai / 'aisA doSa hone para kyA prAyazcitta hogA' isa taraha tarakIba se prAyazcitta jAnakara cApalUsIse doSa kahanA chaThavA~ doSa hai| pAkSika cAturmAsika yA sAMvatsarika pratikramaNake samaya bahuta sAdhuoMkI bhIr3a meM kolAhalameM doSa kahanA sAtavA~ doSa hai / 'guruke dvArA diyA gayA prAyazcitta yukta hai yA nahIM ? Agamavihita hai yA nahIM ?' isa prakAra anya sAdhuoM se pUchanA AThavA~ doSa hai| jisa kisI uddezyase apane meM rAgazIla sAdhuke samakSa doSa nivedana karanA navA~ doSa hai / isameM diyA gayA kaThora prAyazcitta bhI viphala hotA hai, isIke samAna merA bhI aparAdha samAna hai, usako yahI jAnatA hai, jo ise prAyazcitta diyA gayA vahI maiM zIghra le lU~gA isa prakAra apane dopakA saMvaraNa karanA dasavA~ doSa hai / apane manameM doSoMko adhika samaya taka na rakhakara niSkapaTa vRttise bAlakakI taraha saralatApUrvaka doSa nivedana karanemeM na to ye doSa hote haiM aura na anya hI / sAdhukA Alocana to ekAnta meM Alocaka aura AcArya ina do kI upasthiti meM ho jAtA hai para AryikA kA Alocana khule sArvajanika sthAnameM tIna vyaktiyoMkI upasthiti meM hotA hai / lajjA aura paratiraskAra Adike kAraNa doSoMkA nivedana karake bhI yadi unakA zodhana nahIM kiyA jAtA hai to apanI AmadanI aura kharca kA hisAba na rakhanevAle karjadArakI taraha duHkhakA pAtra honA par3atA / bar3I bhArI duSkara tapasyAe~ bhI AlocanAke binA usI taraha iSTaphala nahIM de sakatIM jisa prakAra virecanase zarIra kI malazuddhi kiye binA khAI gaI auSadhi / Alocana karake bhI yadi guruke dvArA diye gaye prAyazcittakA anuSThAna nahIM kiyA jAtA hai to vaha binA saMvAre dhAnyakI taraha mahAphaladAyaka nahIM ho sakatA / AlocanAyukta cittase kiyA gayA prAyazcitta mA~ hue darpaNa meM rUpakI taraha nikharakara camaka jAtA hai / 63. karmavaza yA pramAda Adise hue doSoMkA 'midhyA me duSkRtam' isa rUpase pratIkAra karanA pratikramaNa hai / 14. kucha doSa AlocanAmAtra se zuddha hote haiM kucha pratikramaNa se tathA kucha donoM se zuddha hote haiM / yaha tadubhaya hai / sabhI pratikramaNa niyamase AlocanapUrvaka hote haiM / yaha gurukI AjJAse ziSya karatA hai / jahA~ kevala pratikramaNase doSazuddhi hotI hai vahA~ vaha svayaM guruke dvArA hI kiyA jAtA hai; kyoMki guru svayaM kisI anyase AlocanA nahIM karatA / 15-10. prApta anna-pAna aura upakaraNa AdikA tyAga viveka hai / kAlakA niyama karake kAyotsarga Adi karanA vyutsarga hai / anazana aura avamodarya Adi tapa haiM / cirapravrajita sAdhukI amuka dina pakSa aura mAha AdikI dIkSAkA cheda karanA cheda haiN| pakSa, mAha Aditaka saMghase bAhira rakhanA parihAra hai / mahAtratoM kA mUlaccheda karake phira dIkSA denA upasthApanA hai / vidyA aura dhyAnake sAdhanoMke grahaNa karane AdimeM prazna vinayake vinA pravRtti karanA doSa hai, usakA prAyazcitta mAtra AlocanA hai| deza aura kAlake niyamase avazyakartavya vidhAnoMko dharmakathA Adike kAraNa bhUla jAnepara punaH karane ke samaya pratikramaNa prAyazcitta hai / bhaya zIghratA vismaraNa ajJAna azakti aura Apatti Adi kAraNoMse mahAvratoM meM aticAra laganepara cheda se pahile ke chahIM prAyazcitta hote haiN| zaktiko na chipAkara prayatnase parihAra karate hue bhI kisI kAraNavaza aprAkake svayaM grahaNa karane yA grahaNa karAnegeM chor3e hue prAkakA vismaraNa ho jAya aura grahaNa karanepara usakA smaraNa A jAya to usakA punaH utsarga karanA hI prAyazrita hai / duHsva 46
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtika-hindI-sAra [9 / 23-24 duzcintA malotsarga mUtrakA aticAra mahAnadI aura mahAaTavIke pAra karane AdimeM vyutsarga prAyazcitta hai / bAra-bAra pramAda, bahudRSTa aparAdha, AcAryAdike viruddha vartana karanA tathA viruddhadRSTi-samyagdarzana kI virAdhanA honepara kramazaH anupasthApana aura pAraMcika vidhAna kiyA jAtA hai / apakRSTa AcAryake mUlameM prAyazcitta grahaNa karAnA anupasthApana hai| tIna AcAryoMtaka eka AcAyese anya AcAyeke pAsa bhejanA pAraMcika hai| ye navoM prAyazcitta deza kAla zakti aura saMyama Adike avirodha rUpase aparAdhake anusAra doSaprazamanake liye auSadhikI taraha grahaNa karane cAhiye / yadyapi jIvake pariNAma asaMkhyeyalokapramANa haiM aura aparAdha bhI utane hI haiM para prAyazcitta to utane prakArake nahIM ho skte| ataH vyavahAranayasevargIkaraNa karake prAyazcittoMkA sthUla nirdeza kiyA hai| vinayake bheda jJAnadarzanacAritropacArAH // 23 // 61. vinayakI anuvRtti karake pratyekase usakA sambandha kara denA cAhiye-jJAnavinaya darzana-vinaya cAritra-vinaya aura upacAra-vinaya Adi / 2. Alasyarahita ho dezakAlAdikI vizuddhike anusAra zuddhacittase bahumAnapUrvaka yathAzakti mokSake liye jJAnagrahaNa abhyAsa aura smaraNa Adi karanA jJAnavinaya hai| 63. jinendrabhagavAnne sAmAyika Adi lokabindusAraparyanta zrutamahAsamudra meM padArthoMkA jaisA upadeza diyA hai usakA usI rUpase zraddhAna karane AdimeM niHzaMka Adi honA darzanavinaya hai| 64. jJAna aura darzanazAlI puruSake pA~ca prakArake duzcara cAritroMkA varNana sunakara romAMca Adike dvArA antarbhakti prakaTa karanA praNAma karanA mastakapara aMjali rakhakara Adara prakaTa karanA aura usakA bhAvapUrvaka anuSThAna karanA cAritravinaya hai| 65-6. pUjya AcAryAdiko sAmane dekhakara khar3e ho jAnA, unake pIche calanA aMjali jor3anA aura vandanA Adi karanA upacAravinaya haiN| yadi AcArya parokSa haiM taba bhI unake prati aMjali dhAraNa karanA, unake guNoMkA saMkIrtana anusmaraNa aura manavacanakAyase unakI AjJAkA pAlana karanA upacAravinaya hai| 67. jJAnalAbha AcAravizuddhi aura samyagaArAdhanA AdikI siddhi vinayase hotI hai aura antameM mokSasukha bhI isIse milatA hai, ataH vinayabhAva avazya hI rakhanA caahiye| vaiyAvRttyake bhedaAcAryopAdhyAyatapasvizaikSyaglAnagaNakulasaGghasAdhumanojJAnAm // 24 // 61-2. vaiyAvRttyakI anuvRtti karake usakA AcAryavaiyAvRttya Adi rUpase pratyekake sAtha sambandha kara lenA caahiye| kAmaceSTA yA anya dravyoMse vyAvRtta puruSakA bhAva yA karma vaiyAvRtta hai| 3-14. jina samyagjJAnAdi guNoMke AdhArabhUta mahApuruSase bhavyajIva svargamokSasukhadAyaka vratoMko dhAraNakara AcaraNa karate haiM ve AcArya haiN| jina vratazIlabhAvanAzAlI mahAnubhAvake pAsa jAkara bhavyajana vinayapUrvaka zrutakA adhyayana karate haiM ve upAdhyAya haiN| mAsopavAsa Adi tapoMko tapanevAle tapasvI haiM / zrutajJAnake zikSaNameM tatpara aura satata vratabhAvanAmeM nipuNa zaikSa haiM / jinakA zarIra rogAkrAnta hai ve glAna haiM / sthaviroMkI santati gaNa haiM / dIkSA denevAle AcAryakI ziSya-paramparA kula hai / caturvarNazramaNoMke samUhako saMgha kahate haiM / cirapravrajita purAne sAdhaka sAdhu haiM / abhirUpako manojJa kahate haiM / athavA, lokameM jo vidvAn vAgmI mahAkulIna Adi rUpase
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 25-26] nayA~ adhyAya prasiddha ho gaye hoM ve manojJa haiM / aise logoMkA saMghameM rahanA pravacanagauravakA kAraNa hotA hai| athavA saMskAra sahita susaMskRta asaMyata samyagdRSTiko bhI manojJa kahate haiN| 615-16. inapara vyAdhi parISaha mithyAtva AdikA upadrava honepara usakA prAsukaauSadhi AhArapAna Azraya caukI takhtA aura saMtharA Adi dharmopakaraNoMse pratIkAra karanA tathA samyaktvamArgameM dRr3ha karanA vaiyAvRttya hai| auSadha Adike abhAvameM apane hAthase khakAra nAka Adi bhItarI malako sApha karanA aura unake anukUla vAtAvaraNako banA denA Adi bhI vaiyAvRttya hai| 617-18. samAdhidhAraNa glAnikA jaya pravacanavAtsalya tathA dUsaroMmeM sanAthavRtti jatAne Adike liye vaiyAvRttyakA karanA Avazyaka hai| yadyapi saMghavaiyAvRttya yA gaNavaiyAvRttya isa saMkSipta kathanase kArya cala sakatA thA phira bhI vaiyAvRttyake yogya aneka pAtroMkA nirdeza isaliye kiyA hai ki inameMse kisI meM kisIkI pravRtti ho sakatI hai tathA karanI caahiye| svAdhyAyake bheda vAcanAcchanA'nuprekSAmnAyadharmopadezAH // 25 // 61-6. nirapekSabhAvase tattvArthajJake dvArA pAtrako niravadya grantha artha yA ubhayakA pratipAdana karanA vAcanA hai / Atmonnati parAtisandhAna paropahAsa saMgharSa aura prahasana Adi doSoMse rahita ho saMzayaccheda yA nirNayakI puSTike liye grantha artha yA ubhayakA dUsarese pUchanA pRcchanA hai| padArthakI prakriyAko jAnakara garama lohapiNDakI taraha cittako tadrapa banA denA aura usakA bAra-bAra manase abhyAsa karanA anuprekSA hai| AcAra-pAragAmI vratIkA laukikaphalakI apekSA kiye binA druta bilambita Adi pAThadoSoMse rahita hokara pAThakA pheranA, ghokhanA AmnAya hai| laukika khyAti lAbha Adi phalakI AkAMkSAke binA unmArgakI nivRttike liye sandehakI vyAvRtti aura apUrvapadArtha ke prakAzanake liye dharmakathA karanA dharmopadeza hai| prajJAtizaya prazastaadhyavasAya pravacanasthiti saMzayoccheda paravAdiyoMkI zaMkAkA abhAva paramasaMvega tapovRddhi aura aticArazuddhi Adike lie svAdhyAya karanA Avazyaka hai| vyutsargake bheda bAhyAbhyantaropadhyoH // 26 // 61. vyutsarjanako vyutsarga kahate haiM / isakI apekSA SaSThI vibhakti dI gaI hai| $2-5. jo padArtha anyameM balAdhAnake lie grahaNa kiye jAte haiM ve upadhi haiN| jo bAhya padArtha AtmAke sAtha ekatva avasthAko prApta nahIM hue unakA tyAga bAjhopadhivyusarga hai| krodha mAna mAyA lobha mithyAtva hAsya rati arati bhaya aura jugupsA Adi abhyantara doSoMkI nivRtti abhyantaropadhivyutsarga hai| niyatakAla yA yAvajjIva zarIrake prati mamatvakA tyAga bhI abhyantara vyutsarga hai| 1-10. parigrahatyAgamahAvratameM sonA cA~dI Adike tyAgakA upadeza hai aura tyAgadharma prAsuka nirdoSa AhAra auSadhi AdikA amuka samayataka tyAgake liye hai, ataH vyutsarga unase pRthak hai / prAyazcittoMmeM ginAyA gayA vyutsarga aticAra honepara usakI zuddhike liye kiyA jAtA hai para yaha vyutsarga svayaM nirapekSabhAvase kiyA jAtA hai / 'yahA~ usakA varNana honese anya aneka jagaha usakA grahaNa nirarthaka hai' yaha AzaMkA nahIM karanI cAhiye, kyoMki vibhinna zakti AdikI apekSA usake vibhinna prayojana haiM / kahIM sAvadyakA pratyAkhyAna hotA hai aura kahIM niravadya bhI padArtha amuka kAlake liye yA aniyata kAla ke liye chor3e jAte hai / tAtparya yaha ki tyAga puruSakI zaktike anusAra hI hotA hai / uttarottara guNoMmeM prakRSTa utsAha utpanna karaneke liye isako
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 790 tattvArthavArtika- hindI-sAra [ 927 sArthakatA hai / niHsaMgatva nirbhayatva jIvitAzAtyAga doSoccheda aura mokSamArgAbhAvanAtatparatva Adike liye donoM prakArakA vyutsarga karanA atyAvazyaka hai / dhyAnakA varNana uttmsNhnnsyaikaagrcint|nirodho dhyAnamAntarmuhUrtAt ||27|| uttamasaMhananavAleke ekAgra cintAnirodhako dhyAna kahate haiM / vaha antarmuhUrta taka hotA hai / $1-7. vajravRSabhanArAca vajramArAca aura nArAca ye tIna saMhanana uttama haiM / inameM mokSakA kAraNa prathama saMhanana hotA hai aura dhyAnake kAraNa to tInoM haiM / agra arthAta mukha, lakSya | cintA - antaHkaraNavyApAra / gamana bhojana zayana aura adhyayana Adi vividha kriyAoMmeM bhaTakanevAlI cittavRttikA eka kriyAmeM roka denA nirodha hai| jisa prakAra vAyurahita pradeza meM dIpazikhA aparispanda - sthira rahatI hai usI taraha nirAkula- deza meM eka lakSya meM buddhi aura zaktipUrvaka rokI gaI cittavRtti vinA vyAkSepake vahIM sthira rahatI hai, anyatra nahIM bhaTakatI / athavA agrazabda arthavAcI hai, arthAt eka dravyaparamANu yA bhAvaparamANu yA anya kisI artha meM cittavRttiko kendrita karanA dhyAna hai / 89. dhyeyake prati avyAvRta udAsIna bhAvamAtrakI vivakSA hone para 'dhyAtiH dhyAnam' isa prakAra dhyAna zabda bhAvasAdhana hotA hai / 'dhyAyatIti dhyAnam' aisA kartRsAdhana bhI bahulakI apekSA hotA hai / karaNakI vizeSa prazaMsA karaneke hetu jaise 'talavAra acchI taraha chedatI hai' yahA~ karaNameM kartRtva dharmakA Aropa kiyA jAtA hai usI taraha dhyAna karanevAle AtmAkA dhyAna pariNAma cU~ki jJAnAvaraNa aura vIryAntarAyake kSayopazamake AdhIna hai ataH usIko kartA kaha diyA hai / jaba paryAya aura paryAyI meM bhedakI vivakSA hotI hai tatra jaise dAhAdimeM pravRtta agnikI straparyAya hI karaNa kaha dI jAtI hai usI taraha AtmAkI hI paryAya karaNa kahI jAtI hai / yaha samasta vyavasthA anekAntavAdameM hI bana sakatI hai; kyoMki ekAnta pakSa meM aneka doSa diye jA cuke haiN| 10- 15. muhUrta 48 miniTakA hotA hai / uttama saMhananavAlA jIva hI itane samaya taka dhyAna dhAraNa kara sakatA hai anya saMhananavAle nahIM / 'ekAma' zabda vyagratAkI nivRttike liye hai| jJAna vyagra hotA hai aura dhyAna ekAgra / AhArAdikA samaya A jAne se cittavRtti dhyAna se cyuta ho jAtI hai ataH dhyAnakA utkRSTakAla antarmuhUrta hai| isake bAda eka hI dhyAna lagAtAra nahIM raha sakatA / 916 - 17. cintAnirodha tuccha abhAva nahIM hai kintu bhAvAntararUpa hai / anya cintAoM ke abhAvakI apekSA dhyAna asat hokara bhI vivakSita lakSyake sadbhAvakI apekSA sat hai | abhAva bhI vastu hai kyoMki vaha (vipakSAbhAva ) hetukA aGga hotA hai / ataH koI doSa nahIM hai / 18- 22. spaSTatA ke liye 'ekArthacintAnirodha' pada dene meM aniSTa prasaGga hotA hai / dhyAnameM arthasaMkrama svIkAra kiyA hai / 'vIcAro'rtha vyaJjanayogasaMkrAntiH ' isa sUtra meM dravyase paryAya aura paryAyase dravyameM saMkramakA vidhAna kiyA gayA | ekA pada dene meM yaha doSa nahIM hai; kyoMki aprakA artha mukha hotA hai, ataH dhyAna anekamukhI na hokara ekamukhI rahatA hai aura usa eka mukhameM hI saMkrama hotA rahatA hai / athavA, agrazabda prAdhAnyavAcI hai arthAt pradhAna AtmAko lakSya banAkara cintAkA nirodha karanA / athavA, 'aGgatIti agram AtmA' isa vyutpatti meM dravyarUpase eka AtmAko lakSya banAnA svIkRta hI hai / dhyAna svavRtti hotA hai, isameM
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 791 9 / 28-33] nayA~ adhyAya bAhya cintAoMse nivRtti hotI hai| eka dina yA mAhabhara taka jo dhyAnakI bAta sunI jAtI hai vaha ThIka nahIM hai| kyoMki itane samayataka eka hI dhyAna rahanese indriyoMkA upaghAta hI ho jaaygaa| 23-24. zvAsocchvAsake niprahako dhyAna nahIM kahate ; kyoMki isameM zvAsocchvAsa rokanekI vedanAse zarIrapAta honekA prasaMga hai / ataH dhyAnAvasthAmeM zvAsocchavAsakA pracAra svAbhAvika honA cAhiye / isI taraha samaya-mAtrAoMkA ginanA bhI dhyAna nahIM hai kyoMki isameM ekAgratA nahIM hai| ginatI karane meM vyagratA spaSTa hI hai| 25-27. dhyAnakI siddhi tathA vidhi vidhAna batAneke liye hI gupti samiti Adike prakaraNa haiN| jaise dhAnya ke liye banAI gaI talaiyAse dhAna bhI sIMcA jAtA hai pAnI bhI piyA jAtA hai aura Acamana bhI kiyA jAtA hai usI taraha gupti Adi saMvarake liye bhI haiM aura dhyAnakI bhUmikA banAneke liye bhii| dhyAnaprAbhRta Adi pranthoMmeM dhyAnake samasta vidhividhAnoMkA kathana hai yahA~ to usakA kevala lakSaNa hI kiyA hai| dhyAnake bheda ArtaraudradharmyazuklAni // 28 // 61-4. Rta-duHkha athavA ardana-Arti, inase honevAlA dhyAna ArtadhyAna hai| rulAnevAleko rudra-krUra kahate haiM, rudrakA karma yA rudra meM honevAlA dhyAna raudradhyAna hai| dharmayukta dhyAna dharmya dhyAna hai / jaise maila haTa jAnese vana zuci hokara zukla kahalAtA hai usI taraha nirmalaguNarUpa AtmapariNati bhI zukla hai| inameM Adike do dhyAna apuNyAsravake kAraNa honese aprazasta haiM aura zeSa do karmanirdahanameM samartha honese prazasta haiN| pare modhahetU // 29 // 1-3. dvivacananirdeza honese antima zukla aura usake samIpavartI dharmadhyAnakA para zabdase prahaNa hotA hai / vyavahitameM bhI parazabdakA prayoga hotA hai| dharmya aura zukladhyAna mokSake hetu haiM aura pUrva ke do dhyAna saMsArake hetu, tIsarA koI prakAra nahIM hai| ArtadhyAnakA lakSaNa ArtamamanojJasya samprayoge tadviprayogAya smRtisamanvAhAraH // 30 // 61-2. viSa kaNTaka zatru aura zastra Adi bAdhAkArI apriya vastuoMke mila jAne para 'ye mujhase kaise dUra hoM' isa prakArako sabala cintA Arta hai / smRtiko dUsare padArthakI ora na jAne dekara bAra bAra usImeM lagAye rakhanA samanvAhAra hai| _ viparItaM manojJasya // 31 // 61. viparIta arthAt manojJavastukA viyoga honepara usakI punaH prAptike lie jo atyadhika cintAdhArA calatI hai vaha bhI Arta hai| vedanAyAzca // 32 // $ 1-2. vedanA arthAt duHkhavedanAke honepara usake dUra karaneke lie dhairya khokara jo aMgavikSepa zoka Akrandana aura azrupAta Adise yukta vikalatA aura cintA hotI hai vaha vedanAjanya ArtadhyAna hai| nidAnaM ca // 33 // 61. prItivizeSa yA tIvra kAmAdivAsanAse Ageke bhavameM bhI kAyachezake badale viSayasukhoMkI AkAMkSA karanA nidAna hai| viparIvaM manomasya sUtrase nidAnakA saMgraha nahIM hotA;
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 792 tattvArthavArtika-hindI-sAra [9 / 34-36 kyoMki nidAna aprAptakI prApti ke lie hotA hai, isameM pAralaukika viSayasukhakI gRddhise anAgata arthaprAptike lie satata cintA calatI hai| - ye cAroM ArtadhyAna kRSNa nIla aura kApotalezyAvAloMke hote haiN| ye ajJAnamUlaka, tIvrapuruSArthajanya, pApaprayogAdhiSThAna, nAnAsaMkalpoMse Akula, viSayatRSNAse parivyApta, dharmAzrayaparityAgI, kaSAyasthAnoMse yukta, azAntivardhaka, pramAdamUla, akuzalakarmake kAraNa, kaTukaphalavAle asAtAke bandhaka aura tiyaca gatimeM le jAnevAle haiN| tadaviratadezaviratapramattasaMyatAnAm // 34 // ye dhyAna avirata arthAt avirata samyagdRSTi paryanta, dezavirata-saMyatAsaMyata aura pramattasaMyata-pandraha prakArake pramAdoMse yukta saMyatoMke hote haiN| 61. pramattasaMyatoMke pramAdake tIvra udrekase nidAnako chor3akara bAkIke tIna ArtadhyAna kabhI-kabhI ho sakate haiN| hiMsAnRtasteyaviSayasaMrakSaNebhyo raudramaviratadezaviratayoH // 35 // 11-4 hiMsA Adiko nimitta lekara dhyAnakI dhArA calatI hai ataH hiMsAdikA hetu rUpase nirdeza kiyA hai| hiMsAdike Aveza aura parigraha Adike saMrakSaNake kAraNa dezaviratako bhI raudradhyAna hotA hai / para yaha narakAdi gatiyoMkA kAraNa nahIM hotA; kyoMki vaha samyagdarzanake sAtha hai| saMyatake raudradhyAna nahIM hotA; kyoMki raudra bhAvoM meM saMyama raha hI nahIM sktaa| hiMsA nanda anRtAnanda steyAnanda aura parigrahAnanda ye cAroM raudradhyAna atikRSNa nIla aura kApotaleiyAvAloMke hote haiN| ye pramAdAdhiSThAna aura naraka gatimeM le jAnevAle haiN| AtmA ina azubha dhyAnoMse saMklipTa hokara tapta lauhapiNDa jaise jalako khIMcatA hai usI taraha karmoMko khIMcatA hai| dharmyadhyAnakA varNana AjJApAyavipAkasaMsthAnavicayAya dharmyam // 36 // AjJAvicaya apAyavicaya vipAkavicaya aura saMsthAnavicaya ye cAra dharmya dhyAna haiN| 61-3 vicaya viveka aura vicAraNA sabhI ekArthaka haiN| AjJA Adike vicayake liye jo smRtisamanvAhAra-cintanadhArA hai vaha dharmya dhyAna hai| $4-5. isa kAla meM upadeSTAkA abhAva hai, buddhi manda hai, kA~kA tIvra udaya hai, padArtha sUkSma haiM, unakI siddhike liye hetu aura dRSTAnta milate nahIM haiM, ataH sarvajJapraNIta Agamako pramANa mAnakara 'yaha aisA hI hai, jinendra anyathAvAdI nahIM ho sakate' isa prakAra gahana padArthoMkA zraddhAna karake padArthoMkA nizcaya karanA AjJAvicaya hai| athavA, svasamaya parasamayake rahasyake jAnakAra aura vizuddha samyagdRSTi vaktAke dvArA sarvajJapraNIta atisUkSma dharmAstikAya Adi padAA~kA dRr3ha nizcaya karake svasiddhAntAvirodhI hetu pramANa naya dRSTAnta AdikI samyaka yojanAse paravAdiyoMke tarkajAlakA bhedana kara unheM apane matake prati sahiSNu banAnA aura aisI dharma kathA karanA jisase zrutakI prabhAvanA ho, vaha sarvajJakI AjJAkI prakAzaka honese AjJAvicaya dharmya dhyAna hai| 6-7. mithyAdarzanase jinake jJAnanetra andhakArAcchanna ho rahe haiM unakI AcAra vinaya apramAda Adi vidhiyA~ avidyAbahula honese saMsArako hI bar3hAtI haiN| jaise balavAna bhI jAtyandha satpathase pracyuta hokara kuzala mArgadarzakake batAye patha para na calaneke kAraNa U~ce nIce kaMkarIle patharIle jaMgalI mArga meM bhaTaka jAte haiM, ve prayatna karane para bhI sanmArga ko nahIM pA pAte usI taraha sarvajJatraNIta AjJAse vimukha mokSArthI samyak pathakA jJAna na honese sanmArga se dUra hI bhaTaka rahe haiM, isa prakAra sanmArgake apAyakA cintana apAyavicaya dhyAna hai / athavA, mithyA
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 36) navA~ adhyAya darzanase Akulita cittavAle pravAdiyoMke dvArA pracArita kumArgase ye prANI kaise haTakara sumArgameM lageM aura anAyatana sevAse virakta hoM, kaise ye pApakArI vacana aura bhAvanAoMse nivRta hokara supathagAmI baneM isa prakAra apAyacintana apAyavicaya dhyAna hai| 8.jJAnAvaraNa Adi koMke dravya kSetra kAla bhava aura bhAvanimittaka phalAnubhavanakA vicAra vipAkavicaya hai| mithyAtva ekendriya dvIndriya trIndriya caturindriya jAti Atapa sthAvara sUkSma aparyAptaka aura sAdhAraNa ina dasa prakRtiyoM kA prathama guNasthAnameM hI udaya hai Age nhiiN| anantAnubandhI krodha mAna mAyA lobhakA prathama aura dvitIya guNasthAnoM meM udaya hai Age nhiiN| sampamithyAtva prakRtikA tIsaremeM hI udaya hai Age pIche nhiiN| apratyAkhyAna krodha mAna mAyA lobha narakAyu devAyu narakagati devagati vaikriyika zarIra vaikriyika aMgopAMga cAroM AnupUrvI durbhaga anAdeya aura ayazaskIrti ina satraha karma prakRtiyoMkA udaya asaMyata samyagdRSTi taka hI hotA hai Age nhiiN| cAroM AnupUrviyoMkA udaya mizra guNasthAnameM nahIM hotaa| pratyAkhyAna krodha mAna mAyA lobha tiryaMcagati udyota aura nIca gotra ina ATha prakRtiyoMkA udaya dezasaMyata guNasthAna taka hotA hai Age nhiiN| nidrA-nidrA pracalA-pracalA aura styAnagRddhi ina tIna karma prakRtiyoMkA udaya AhAraka zarIrakI nivRtti na karanevAle pramattasaMyatoMke hotA hai / AhAraka zarIra aura AhAraka zarIra-aGgopAGgakA udaya apramattasaMyatameM hI hotA hai na Upara aura na nIce, samyaktva prakRtikA udaya asaMyatasamyagdRSTi se lekara apramattasaMyata paryanta hotA hai| ardhanArAca saMhanana kIlaka saMhanana aura asaMprAptAmRpATikAsaMhanana ina tInaprakRtiyoMkA udaya apramattasaMyata taka hotA hai Age nhiiN| hAsya rati arati zoka bhaya aura jugupsA ina chaha karma prakRtiyoMkA udaya apUrvakaraNake carama samayataka hotA hai| tInoM veda aura krodha mAna mAyA saMjvalanoMkA udaya anivRttibAdarasAmparAya taka hai| inakA udayaccheda anivRttibAdarasAmparAyake sAta bhAgoMke eka eka bhAgameM kramazaH ho jAtA hai| lobhasaMjvalanakA udaya dasaveM guNasthAna taka hotA hai / vananArAca aura nArAva saMhananakA udaya upazAnta kaSAya taka hotA hai / nidrA aura pracalAkA udaya kSINakapAyake upAntya samaya taka hotA hai| pA~ca jJAnAvaraNa cAra darzanAvaraNa aura pA~ca antarAyoMkA udaya kSINakaSAyake carama samaya taka hotA hai / koI eka vedanIya audArika taijasa kArmaNazarIra chaha saMsthAna audArikazarIrAGgopAGga vanavRSabhanArAcasaMhanana varNa gandha rasa sparza agurulaghu upaghAta paraghAta ucchavAsa prazasta-aprazasta vihAyogati pratyekazarIra sthira asthira zubha azubha susvara duHsvara aura nirmANa ina tIsa prakRtiyoMkA udaya sayogakevalIke carama samaya taka hai, Age nhiiN| koI eka vedanIya manuSyAyu manuSyagati paJcandriyajAti trasa bAdara paryAptaka subhaga Adeya yazaskIrti aura uccagotra ina gyAraha prakRtiyoMkA udaya ayogakavalIke carama samaya taka hai Age nhiiN| tIrthaMkara prakRtikA udaya donoM kevaliyoMke hotA hai anyake nhiiN| 65. ayathAkAla-binA samaya Age honevAlA karmavipAka udIraNodaya hai / mithyAdarzanakA udoraNodaya upazamasamyaktvake abhimukha mithyASTika caramAvalIko chor3akara anyatra hotA hai| ekendriya dvIndriya trIndriya caturindriya jAti Atapa sthAvara sUkSma aparyAptaka aura sAdhAraNa ina nava prakRtiyoMkA udIraNodaya mithyASTike hotA hai Age nhiiN| anantAnubandhI dodha mAna mAyA lobhakA udIraNodaya mithyAdRSTi aura sAsAdana samyagdRSTike hotA hai Upara nhiiN| samyaGamithyAtvakA udIraNodaya mizrameM hI hotA hai na Age aura na piiche| apratyAkhyAnAvaraNa krodha mAna mAyA lobha narakagati devagati baiMkriyikazarIra vaikriyika aGgopAGga durbhaga anAdeya aura ayazaskIrti ina gyAraha prakRtiyoMkI udIraNA asaMyatasamyagdRSTi taka hotI hai| narakAyu aura devAyukI maraNakAlameM caramAvalIko chor3akara asaMyatasamyagdRSTi meM hI udIraNodaya hotA hai na Upara aura na niice| cAroM AnupUrviyoMkI vigrahagatimeM hI mithyAdRSTi sAsAdana aura
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 794 tattvArthavArtika-hindI-sAra [9 // 37 asaMyatasamyagdRSTi meM udIraNA hotI hai| pratyAkhyAna krodha mAna mAyA lobha tiyaMcagati udyota aura nIcagotra ina sAta prakRtiyoMkI saMyatAsaMyata taka udIraNA hotI hai Age nahIM / tiyaMca AyukI maraNakAlameM caramAvalIko chor3akara saMyatAsaMyata taka udIraNA hotI hai Age nhiiN| nidrA-nidrA pracalA-pracalA styAMmagRddhi sAtAvedanIya aura asAtAvedanIyakI pramattasayatataka uMdIraNA hotI hai, uttara-AhArakazarIravAloMmeM ceramAvalImeM udIraNA nahIM hotii| AhArakazarIra aura AhArakazarIraaGgopAGgakA pramattasaMyatameM udIraNodaya hotA hai Age pIche nhiiN| manuSyAyukI udIraNA maraNakAlameM caramAvalIko chor3akara mizraguNasthAnake sivAya pramattasaMyata guNasthAna taka hotI hai| vedaka samyaksvakA udIraNodaya asaMyata samyagdRSTise lekara apramattasaMyata taka hotA hai Age pIche nhiiN| ardhanArAca kIlaka asaMprAptAmRpATikAsaMhananakA udI. raNodaya apramattasaMyata taka hotA hai Age pIche nhiiN| hAsya rati arati zoka bhaya aura jugupsA ina chaha prakRtiyoMkA udIraNodaya apUrvakaraNake carama samaya taka hotA hai Age pIche nhiiN| tInoM veda aura tIna saMjvalanakI udIraNA anivRttibAdara sAmparAya taka hotI hai| usake chaha bhAgoMmeM pratyekameM eka ekakA udIraNAcheda ho jAtA hai / sUkSmasAmparAyako caramAvalIko chor3akara zeSa dazoM guNasthAnavartiyoM ke lobhasaMjvalanakI udIraNA hoto hai| vajranArAcasaMhanana aura nArAcasaMhananakA udIraNodaya upazAnta kaSAyameM hotA hai Age pIche nhiiN| bArahaveM guNasthAnakI eka samaya adhika caramAvalIko chor3akara kSINakapAyAnta jIvoMke nidrA aura pracalAkI udIraNA hotI hai| pA~ca jJAnAvaraNa, cAra darzanAvaraNa aura pA~ca antarAyoMkA udIraNodaya caramAvalIrahita kSINakapAyAnta jIvoMke hotA hai| manuSyagati, paMcendriyajAti, audArika taijasa kArmaNa zarIra chaha saMsthAna audArikazarIrAMgopAMga vanavRSabhanArAcasaMhanana varNa gandha rasa sparza agurulaghu upaghAta ucchvAsa prazasta aprazasta vihAyogati trasa bAdara paryApta pratyekazarIra sthira asthira zubha azubha sasvara dAsvara Adeya yazaskIrti nirmANa aura uccagotra ina ar3atIsa prakRtiyoMkI udIraNA sayogakevalIke carama samayataka hotI hai / tIrthakara prakRtikI udIraNA sayogakevalIke hI hotI hai Age pIche nhiiN| 10. lokake svabhAva saMsthAna tathA dvIpa nadI Adike svarUpakA vicAra saMsthAna vicaya hai| 11-12. uttamakSamA Adi dasa dhamAse ota-prota honeke kAraNa yaha dharmyadhyAna kahalAtA hai| uttamakSamAdibhAvanAvAleke yaha hotA hai| anitya Adi anuprekSAoMmeM jaba bAra-bAra cintanadhArA cAlU rahatI hai taba ve jJAnarUpa haiM para jaba unameM ekAgracintAnirodha hokara cintanadhArA kendrita ho jAtI hai taba ve dhyAna kahalAtI haiN| 13. tattvArthAdhigamabhASyasammata sUtrapAThameM dharmyadhyAna apramattasaMyatake batAyA hai, para vaha ThIka nahIM hai, kyoMki dharmyadhyAna samyagdarzanapUrvaka hotA hai ataH vaha asaMyatasamyagdRSTi saMyatAsaMyata aura pramattasaMyatake bhI hotA hai| yadi ukta avadhAraNa kiyA jAtA hai to inakI nivRtti ho jaaygii| 614-15. upazAntakaSAya aura kSINakaSAyameM zukladhyAna mAnA jAtA hai, unameM dharmyadhyAna nahIM hotaa| donoM mAnanA ucita nahIM hai| kyoMki AgamameM zreNiyoMmeM zakla dhyAna hI batAyA hai dharmyadhyAna nhiiN| zukle cAye pUrvavidaH // 37 // 1-3. pUrva vit arthAt zrutakevaloke Adike do zukladhyAna hote haiN| ca zabdase unake dharmyadhyAna bhI hotA hai| dharmyadhyAna zreNyArohaNake pahile hotA hai tathA zreNyArohaNakAlameM zukladhyAna hotA hai, yaha bAta vyAkhyAnase jJAta ho jAtI hai|
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ navA~ adhyAya pare kevalinaH // 38 // 91. kevalI - acintyavibhUtirUpa kevalajJAnasAmrAjyake svAmI sayogI aura ayogI donoM kevaliyoMke antima do zukladhyAna hote haiM chadmasthoMke nahIM / pRthaktvaikatvavitarkassUkSmakriyApratipAtivyuparatakriyAnivartIni // 39 // pRthaktvavitarka ekatvavitarka sUkSmakriyApratipAti aura vyuparatakriyAnivarti ye cAra zukladhyAna haiN| 938-44 ] tryekayogakAyayogAyogAnAm // 40 // 91 - 2. tInoM yogavAloMke pRthaktvavitarka, kisI eka yogavAleke ekatvavitarka, kAyayogavA leke sUkSmakriyApratipAti aura ayogIke vyuparata kriyAnivarti dhyAna hotA hai / ekAzraye savitarkavIcAre pUrve // 41 // 11- 3. Adike do zukladhyAna zrutakevalIke dvArA Arambha kiye jAte haiM ataH ekAzraya haiM tathA vitarka aura vIcArase yukta haiM / avIcAraM dvitIyam // 42 // 795 dUsarA zukrudhyAna savitarka aura avicAra hai / vitarkaH zrutam // 43 // vizeSa prakAra se tarkaNA karanA vitarka hai / vitarka arthAt zrutajJAna | vIcAro'rthavyaJjanayogasaMkrAntiH // 44 // artha - dhyeya dravya yA paryAya, vyaJjana - zabda, aura yoga - mana vacana kAyake parivartana ko vIcAra kahate haiM / dravyako chor3akara paryAyako aura paryAyako chor3akara dravyako dhyAnakA viSaya banAnA arthasaMkrAnti hai| kisI eka zrutavacanakA dhyAna karate karate vacanAntara meM pahu~canA aura use chor3akara anyakA dhyAna karanA vyaJjanasaMkrAnti hai / kAyayogako chor3akara manoyoga yA vacanayogakA avalambana lenA tathA unheM chor3akara kAyayogakA Alambana lenA yogasaMkrAnti hai / isa taraha gupti AdikI bhUmikApara dhyAye gaye ye dhyAna karmabandhana kATanemeM samartha hote haiM / inakA prArambha karaneke lie yaha parikarma arthAt taiyArI apekSita hotI hai uttamazarIrasaMhanana hokara bhI parISahoMke sahanekI kSamatAkA Atma-vizvAsa hue binA dhyAna-sAdhanA nahIM ho sakatI / parISahoMkI bAdhA sahakara hI dhyAna prArambha kiyA jA sakatA hai / parvata, guphA, vRkSakI khoha, nadI, taTa, pula, zmazAna, jIrNa udyAna aura zUnyAgAra Adi kisI sthAnameM vyAghra, siMha, mRga, pazu-pakSI, manuSya Adike agocara, nirjantu, samazItoSNa, ativAyurahita, varSA Atapa Adise rahita, tAtparya yaha ki saba taraphase bAhya Abhyantara bAdhAoMse zUnya aura pavitra bhUmipara sukhapUrvaka palyaGkAsana se baiThanA cAhiye / usa samaya zarIrako sama Rju aura nizcala rakhanA caahiye| bAe~ hAthapara dAhinA rakhakara na khule hue aura na banda kintu kucha khule hue dA~toMpara dA~toMko rakhakara, kucha Upara kiye hue sIdhI kamara aura gambhIra gardana kiye hue prasanna aura animiSa sthira saumyadRSTi hokara nidrA, Alasya, kAmarAga, rati, arati, zoka, hAsya, bhaya, dveSa, vicikitsA Adiko chor3akara manda manda zvAsocchvAsa lenevAlA sAdhu dhyAnakI taiyArI karatA hai / vaha nAbhike Upara hRdaya, mastaka yA aura kahIM abhyAsAnusAra cittavRttako sthira rakhanekA prayatna karatA hai| isa taraha ekAgracitta hokara rAga, dva eSa, mohakA upazama kara kuzalatAse - 47
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtika- hindI-sAra [ 9245 zarIrakriyAoMkA nigraha kara manda zvAsocchvAsa letA huA nizcita lakSya aura kSamAzIla ho bAhya Abhyantara dravya paryAyoMkA dhyAna karatA huA vitarka kI sAmarthyayukta ho artha aura vyaMjana tathA mana vacana kAyakI pRthaka-pRthaka saMkranti karatA hai / vaha asIma bala aura utsAhase manako sabala banAkara avyavasthita aura bhauthare zastrase vRkSako chedanekI taraha moha prakRtiyoMkA upazama yA kSaya karanevAlA pRthaktva vitarka vIcAra dhyAna dhyAtA hai| phira zaktikI kamI se yoga se yogAntara vyaMjanase vyaMjanAntara aura artha se arthAntarako prApta kara moharajakA vidhUnana kara dhyAna se nivRtta hotA hai / yaha pRthaktvavitarka vIcAra dhyAna hai / 796 isa vidhi se mohanIyakA samUlatala uccheda karanekI tIvra icchAse anantaguNa vizuddha yoga sahita ho jJAnAvaraNa sahAyabhUta bahuta-sI mohanIya prakRtiyoM ke bandhako rokatA huA unakI sthitikA hrAsa aura kSaya karake zrutajJAnopayogavAlA vaha artha vyaMjana aura yogasaMkrAntiko rokakara ekAma nizcala citta ho vaiDUryamaNikI taraha nirlepa kSINakaSAya ho dhyAna dhAraNa kara phira vApa nahIM hotA / yaha ekatvatritarka dhyAna hai / isa taraha ekatvavitarka zukladhyAnAgnise jisane ghAtikarmarUpI IMdhanako jalA diyA hai, prajvalita kevalajJAnasUrya jisakA prakAzamAna hai, meghasamUhako bhedakara nikale hue kiraNoM se sarvataH bhAsamAna bhagavAn tIrthaGkara yA anyakevalI lokezvaroM dvArA abhivandanIya arcanIya aura abhigamanIya hote haiM / ve kucha kama pUrvakoTikAlataka upadeza dete rahate haiM / jaba unakI Ayu antamuhUrta zeSa raha jAtI hai aura vedanIya nAma aura gotrakI sthiti bhI utanI hI rahatI hai taba sabhI vacana aura manoyoga tathA bAdarakAyayogako chor3akara sUkSmayogakA Alambana le sUkSmakriyApratipAti dhyAna prArambha karate haiN| jaba Ayu antarmuhUrta ho tathA vedanIya nAma aura gotrakI sthiti adhika ho taba viziSTa AtmopayogavAlI paramasAmAyikapariNata mahAsaMvararUpa aura jaldI kamakA paripAka karanevAlI samuddhAtakriyA kI jAtI hai / vaha isa kriyAse zeSa karmareNuoMkA paripAka karaneke liye cAra samayoMmeM daNDa kapATa pratara aura lokapUrNa avasthA meM AtmapradezoM ko pahu~cAkara phira kramazaH cAra hI samayoM meM una pradezoMkA saMharaNa kara cAroM karmoM kI sthiti samAna kara letA hai / isa dazA meM vaha phira apane zarIraparimANa ho jAtA hai / isa taraha sUkSma kAyayogase sUkSma- kriyApratipAti dhyAna dhyAyA jAtA hai / isake bAda samucchinnakriyApratipAti dhyAna prArambha hotA hai| zvAsocchvAsa Adi samasta kAya vacana aura mana sambandhI vyApAroMkA nirodha honese yaha dhyAna samucchinnakriyAnivarti kahalAtA hai / isa dhyAna meM samasta Asrava-bandhakA nirodha hokara samasta karmoMke naSTa karanekI sAmarthya utpanna ho jAtI hai| isake dhAraka ayogakevalIke saMsAra duHkhajAlake ucchedaka sAkSAt mokSamArga ke kAraNa sampUrNa yathAkhyAtacAritra jJAna aura darzana Adi prApta ho jAte haiM / ve dhyAnAgnise samasta mala kalaMka karmabandhoM ko jalAkara nirmala aura kiTTarahita suvarNakI taraha paripUrNa svarUpalAbha karake nirvANako prApta ho jAte haiM / isa taraha yaha tapa saMvara aura nirjarA donoM kA kAraNa hotA hai / nirjarAkI vizeSatA samyagdRSTizrAvakaviratAnantaviyojakadarzanamohakSapakopazamakopazAntamoha kSapakakSINamohajinAH kramazo'saMkhyeyaguNanirjarAH // 45 // samyagdRSTi, zrAvaka, virata, anantAnubandhIkA visaMyojana karanevAle, darzana mohakA kSaya karanevAle, cAritramohake 'upazamaka, upazAntamoha, cAritramohake kSapaka, kSINamoha tathA kevalI jina ye kramazaH uttarottara asaMkhyAtaguNI nirjarAvAle hote haiN|
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 46] navA~ adhyAya prathama samyaktva AdikA lAbha honepara adhyavasAyakI vizuddhike prakarSase dasoM sthAna kramazaH asaMkhyeyaguNa nirjarAgale haiN| jaise madyapAyIke zarAbakA kucha nazA utaranepara avyakta jJAnazakti prakaTa hotI hai, yA dIrghanidrAke haTanepara jaise U~ghate-U~ghate bhI alpa smRti hotI hai, yA viSamUJchita vyaktiko viSakA vega kama honepara cetanA AtI hai athavA pittAdivikArase mUJchita vyaktiko mUrchA haTanepara avyakta cetanA AtI hai usI taraha anantakAya Adi ekendriyoMmeM bAra-bAra janma-maraNa-paribhramaNa karake dvIndriya Adi paMcendriya paryanta trasa paryAya milatI hai| phira vahIM ekendriyoMmeM paribhramaNa karanA par3atA hai| isa taraha aneka bAra caDha-utarakara narakAdi paryAyoMmeM dIrghakAlataka paMcendriyatvakA anubhava karake ghuNAkSaranyAyase manuSya janma prApta hotA hai| phira bhI bhramaNa kara durlabha deza kula Adiko prApta kara alpasaMklezase vizuddhavyavasAya aura pratibhAzakti sampanna ho zuddha pariNAmoMse antarAtmAkA prakSAlana honepara bhI yadi yogya upadeza nahIM milA to sanmArgakI prApti nahIM hotI aura vaha kutIrthoMke mithyAmArgameM bhaTakakara phira janmATavImeM paribhramaNa karatA hai| isa taraha pUrvoktakramase jJAnAvaraNAdi karmoMke kSayopazamase vizuddhiyukta hokara upadeza dvArA jainamatako kadAcit sunakara pratibandhI kauMko mandakara kadAcit zraddhAna bhI karatA hai| jaise katakaphalake samparkase jalakA maila nIce baiTha jAtA hai aura jala nirmala ho jAtA hai usI taraha asadupadezase atimalina mithyAtvake upazamase AtmanirmalatAko pAkara zraddhAnAbhimukha ho asaMkhyAtaguNI nirjarA karatA hai aura abhUtapUrva pariNAmoMse prathama samyaktvake sammukha hotA hai tathA jinendra ke vacanoMmeM paramaruci aura zraddhA karatA huA upazama samyagdRSTi hotA hai| phira samyaktvabhAvanArUpa amRtarasase vizuddhiko bar3hAtA huA mithyAtvaghAtI zaktikA AvirbhAva honese dhAnyako kUTanese jaise tupa kaNa aura cA~vala jude ho jAte haiM usI taraha mithyAdarzanake mithyAtva samyaGamithyAtva aura samyaktva ye tIna vibhAga kara detA hai| isameM samyaktvakA vedana karatA huA sadbhUta padArthakA zraddhAna karanevAlA vedaka samyagdRSTi hotA hai| phira prazama saMvegAdi guNoMkA dhArI jinendragaktise: bar3hI huI vipula bhAvanAoMkA AgAra yaha kevalIke pAdamUlameM mohakA kSaya karanA prArambha karatA hai| darzanamohake kSayakI samApti to cAroM gatiyoM meM ho sakatI hai| isa taraha mithyAtvakA nirAkaraNa kara kSAyika samyagdRSTi ho jAtA hai| zaMkAdi doSoMse rahina, kusamayoMse akSubdha buddhivAlA, satpadArthoM kI upalabdhi karanevAlA aura mohatimira paTalase vimuktadRSTiyukta yaha jainendrapUjA pravacanavAtsalya aura saMyamAdi prazaMsAmeM tatpara rahakara dezaghAtikarmoMke kSayopazamase saMyamAsaMyamako prApta kara zrAvaka ho jAtA hai| phira vizuddhiprakarSase samasta gRhastha-sambandhI parigrahAMse mukta ho nimranthatAkA anubhava kara mahAvratI bana jAtA hai| isI taraha Age-Age vizuddhiprakarSase asaMkhyAtaguNI nirjarA hotI hai| 1. kSai dhAtuse Atva aura mitsaMjJA hokara hrasvatva honepara kSapaka zabda bana jAtA hai| nimranthoMke prakAra pulAkavakuzakuzIlanirgranthasnAtakA nirgranthAH // 46 // 11. uttaraguNoMkI bhAvanArahita vratoM meM bhI kabhI-kabhI pUrNatAko na pAnevAle binA pake dhAnyakI taraha pulAka hote haiN| 2. vakuza zabda zabalakA paryAyavAcI hai| jo nimrantha mUlavatoMkA akhaNDa bhAvase pAlana karate haiM, zarIra aura upakaraNakI sajAvaTameM jinakA citta hai, Rddhi aura yazakI kAmanA rakhate haiM, sAta aura gauravake AdhAra haiM, vittase jinake rivAravRtti nahIM nikalI hai aura chedase jinakA citta zabala arthAta citrita hai, ve vakuza haiN| .. 63. kuzIla do prakAra haiM-pratisevanAkuzIla aura kapAyakuzIla / parigrahakI bhAvanA
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 798 tattvArthavArtika-hindI-sAra [947 sahita mUla aura uttaraguNoMmeM paripUrNa kabhI-kabhI uttaraguNakI virAdhanA karanevAle pratisevanAkuzIla haiN| grISmakAlameM jaMghAprakSAlana AdikA sevana karanekI icchA honese jinake saMjvalanakaSAya jagatI hai aura anya kaSAyeM vazameM ho cukI haiM ve kaSAyakuzIla haiN| 4. jaise pAmImeM khIMcI gaI rekhA zIghra hI vilIna ho jAtI hai usI taraha jinake karmokA udaya atyanta anabhivyakta hai aura jinake antarmuhUrtameM hI kevalajJAna aura darzana prakaTa honevAle haiM, ve nimrantha haiN| 5. jJAnAvaraNa Adi dhAtiyA koMke kSayase jinake kevalajJAnAdi atizaya prakaTa hue haiM ve zIlake paripUrNasvAmI kRtakRtya sayogakevalI snAtaka haiN| 6-12. prazna-jaise gRhastha cAritrabhedase nimrantha nahIM kahA jAtA usI taraha pulAka Adiko bhI prakRSTa aprakRSTa madhyama Adi cAritrabheda honepara bhI nirgrantha nahIM kahanA cAhiye ? uttara-jaise cAritra adhyayana AdikA bheda honepara bhI sabhI brAhmaNoMmeM jAtikI dRSTise prAhmaNa zabdakA prayoga samAnarUpase hotA hai usI taraha pulAka AdimeM bhI nirgranthazabdakA prayoga ho jAtA hai / saMgraha aura vyavahAra nayakI apekSA guNahInoM meM bhI usa zabdakA prayoga sarvasaMgrahArtha kara liyA jAtA hai / bhUSA veSa aura Ayudhase rahita nirmantharUpa aura zuddha samyagdarzana ye sabhI pulAka AdimeM samAna hai ataH inameM nimrantha zabdakA prayoga sakAraNa hai| hama nimrantha rUpako pramANa mAnate haiM, ataH bhagnabata nimranthameM nirgranthazabdakA prayoga karake bhI zrAvakameM usakA prayoga nahIM kara sakate; kyoMki usameM nimrantharUpa nahIM hai| yaha AzaMkA bhI nahIM karanI cAhiye ki-'jisa kisI mithyAdRSTi naMgemeM nirgrantha zabdakA prayoga hone lagegA'; kyoMki usameM samyagdarzana nahIM pAyA jAtA / jahA~ samyagdarzanasahita nirgantharUpa hai vahI nimrantha hai| cAritraguNakA kramavikAsa aura kramaprakarSa dikhAneke lie ina pulAkAdi bhedoMkI caracA kI hai| pulAkAdimeM vizeSatAsaMyamazrutapratisevanAtIrthaliGgalezyopapAdasthAnavikalpataH sAdhyAH // 47 // 61-3. tasa pratyaya anyase bhI ho jAtA hai, bhavati Adike yogake binA bhI usakA prayoga siddha hai| jaise, visevaka zabdameM Satva nahIM huA usI taraha kriyAntarakA sambandha honese pratisevanAmeM Satva nahIM huA hai| 4. saMyamAdi ATha anuyogoMse pulAka AdimeM vizeSatA hai| saMyama-pulAka vakuza aura pratisevanAkuzIla sAmAyika aura chedopasthApanA ina do saMyamoM meM hote haiN| kaSAyakuzIla inake sAtha hI sAtha parihAravizuddhi aura sUkSmasAmparAyameM bhI hote haiN| nirgrantha aura snAtaka eka yathAkhyAta saMyamameM hI hote haiN| ___ zrutakI dRSTise-pulAka vakuza aura pratisevanAkuzIla abhinnAkSara dazapUrvake dhAraka hote haiN| kaSAyaku zIla aura nimrantha caudahapUrva ke dhArI hote haiM / jaghanyase pulAkakA zruta AcAravastuke jJAnataka sImita hai| vakuza kuzIla aura nirgranthoMkA jaghanyazruta ATha pravacana mAtRkAoM (pA~ca samiti aura tIna gupti) ke jJAna taka hai| snAtaka kevalI haiM, ataH ve zrutAtIta haiN| pratisevanA-pulAkake pA~ca mUlaguNa aura rAtribhojanaviratimeMse kisI ekakI parake dabAbase virodhanA ho jAtI hai / vakuza do prakArake haiM-upakaraNa vakuza aura zarIra vakuza / upakaraNoMmeM jinakA citta Asakta hai, jo vicitra parigrahayukta haiM, jo sundara saje hue upakaraNoMkI AkAMkSA karate haiM tathA ina saMskAroMke pratIkArakI sevA karanevAle bhikSu upakaraNavakuza haiN| zarIrasaMskArasevI zarIravakuza haiN| pratisevanAkuzIlake mUlaguNoMmeM to virAdhanA
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 / 47] nayA~ adhyAya 799 nahIM hotI para kabhI-kabhI uttaraguNoMmeM virAdhanA ho jAtI hai| kaSAyakuzIla nirgrantha aura snAtakoMke virAdhanA nahIM hotii| tIrtha-sabhI tIrthaMkaroMke tIrtha meM ye pulAka Adi hote haiN| liMga-liMga do prakArakA hai| dravyaliMga aura bhaavliNg| bhAvaliMgakI dRSTise pA~coM nirgranthaliMgI hote haiM, dravyaliMgakI dRSTise bhAjya haiN| lezyA-pulAkake uttarakI tIna lezyAe~ hotI haiN| vakuza aura pratisevanAkuzIlake chahoM lezyAe~ hotI haiM / kaSAyakuzIla aura parihAravizuddhivAleke uttarakI cAra lezyAe~ hotI haiN| sUkSmasAmparAya aura nimrantha snAtakoMke eka zuklalezyA hotI hai| ayogakevalI alezya hote haiN| upapAda-pulAka utkRSTa rUpase sahasrAra svargake utkRSTa sthitivAle devoMmeM utpanna hotA hai| vakuza aura pratisevanAkuzIlakA AraNa acyuta kalpameM 22 sAgarakI utkRSTa sthitimeM upapAda hotA hai| kaSAyakuzIla aura ninthakA tetIsa sAgarakI sthitivAle sarvArthasiddhimeM upapAda hai| sabakA javanya upapAda do sAgarako sthitivAle saudharma kalpameM hotA hai / snAtakakA nirvANa hI hotA hai| . sthAna-asaMkhyAta saMyamasthAna kapAyanimitta hote haiN| pulAka aura kaSAyazIlake sarvajaghanya labdhisthAna hote haiN| ve Age asaMkhyeya sthAnoMko jAte haiN| isake bAda pulAka nahIM rhtaa| kaSAyakuzIla Age aura bhI asaMkhyeya sthAnoM ko jAtA hai| kaSAya kuzIla pratisevanAkuzIla aura pakuza eka sAtha asaMkhyeya sthAnoMko jAte haiN| phira vakuza nahIM rhtaa| phira asaMkhyeya sthAna Age jAkara pratisevanAkuzIla nahIM rhtaa| phira asaMkhyeya sthAna Age jAkara kaSAyakuzIla nahIM rhtaa| isake Age akaSAya sthAnoMko nimrantha prApta hotA hai| vaha bhI Age asaMkhyeya sthAnoMtaka jAtA hai, Age nhiiN| usake Upara eka sthAna jAkara nirgrantha snAtaka nirvANa prApta karatA hai| isa taraha inakI saMyama labdhi anantaguNI hotI hai| navA~ adhyAya samApta
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ dasavA~ adhyAya saMvarake bAda nirjarAkA svatantra prakaraNa isalie nahIM banAyA ki prAyaH saMvarake kAraNoMse nirjarA hotI hai, isIlie saMvarake prakaraNameM hI nirjarAkA varNana kara diyA gayA hai| mokSakA varNana mohakSayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAca kevalam // 1 // saMvarake dvArA jisakI paramparAkI jar3a kATa dI gaI hai aura cAritra-dhyAnAgnike dvArA jisakI sattAkA sarvathA lopa kara diyA hai usa mohanIyakA kSaya ho jAnepara jJAnAvaraNa darzanAvaraNa aura antarAyakA kSaya hote hI kevalajJAna utpanna hotA hai| yahA~ 'utpanna hotA hai aisA upadeza diyA gayA hai| isa vAkyazeSakA anvaya kara lenA caahiye| 11-2. mohakSayakA pRthakaprayoga kramika kSayakI sUcanA dene ke lie hai| pahile mohakSaya karake antarmuhUrtataka kSINakapAya padako pAkara phira eka sAtha jJAnAvaraNa darzanAvaraNa aura antarAyakA kSaya kara kaivalya prApta karatA hai| mohakA kSaya hI mukhyatayA kevalajJAnakI utpattikA kAraNa hai, yaha jatAneke lie paMcamI vibhaktise mohakSayakI hetutAkA dyotana kiyA hai| 3. mohAdikA kSaya pariNAmavizeSoMse hotA hai| pUrvokta taiyArIke sAtha parama tapako dhAraNa kara prazasta adhyavasAyase uttarottara vizuddha hote hue sAdhakake zubha prakRtiyoMkA anubhAga bar3hatA hai aura azubha prakRtiyA~ kRza hokara vilIna ho jAtI haiN| koI vedakasamyagdRSTi apramattaguNasthAnameM sAta prakRtiyoMke upazamakA prArambha karatA hai| koI sAdhaka asaMyata samyagdRSTi saMyatAsaMyata pramattasaMyata yA apramatta saMyata kisI bhI guNasthAnameM sAta prakRtiyoMkAkSayakara kSAyika samyagdRSTi ho cAritramohakA upazama prArambha karatA hai| phira athApravRttakaraNa apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa karake upazamazraNI car3hakara apUrvakaraNa-upazamaka vyapadezako prAptakara vahA~ navInapariNAmoMse pApakarmoM ke prakRti sthiti aura anubhAgako kSINakara zubhakarmoM ke anubhAgako bar3hAtA huA anivRttibAdara sAmparAyaka guNasthAnameM jA pahu~catA hai| vahA~ napuMsakaveda strIveda nava nokaSAya puMveda apratyAkhyAna pratyAkhyAna do krodha do mAyA do lobha krodhasaMjvalana aura mAnasaMjvalana ina prakRtiyoMkA kramazaH upazamana kara sUkSmasAmparAya guNasthAnameM pahu~catA hai| vahA~ prathamasamayameM mAyAsaMjvalanakA upazamakara lobhasaMjvalanako kSINakara sUkSmasAmparAyopazamaka kahalAtA hai| phira upazAntakaSAyake prathama samayameM lobhasaMjvalanakA upazama kara samasta mohakA upazama honese upazAntakaSAya kahalAtA hai| yahA~ Ayuke kSayase maraNa ho sakatA hai| athavA phira kaSAyoMkI udIraNA honese nIce gira jAtA hai| vahI yA anya koI vizuddha adhyavasAyase apUrva utsAhako dhAraNa karatA huA pahilekI taraha kSAyika samyagdRSTi hokara bar3I bhArI vizuddhise kSapaka zreNI car3hatA hai / athApravRtta Adi tIna karaNoMse apUrvakaraNakSapaka avasthAko prApta kara usase Age ATha kapAyoMkA nAza kara napuMsaka veda aura strIvedako ukhAr3akara chaha nokaSAyoMko puMvedameM, puMvedako krodhasaMjvalanameM, krodhasaMjvalanako mAnameM, mAnako mAyAmeM,mAyAko lobhameM DAlakara kramaza: kSaya karake anivRttibAdara sAmparAyaka kSapaka guNasthAnameM pahu~catA huA lobhasaMjvalanako sUkSma karake sUkSmasAmparAyaka ho jAtA hai| usase Age samasta mohanIya karmakA nimUla kSaya karake kSINakaSAyaguNasthAnameM mohanIya kA samasta bhAra utAra kara pheMka detA hai| vaha upAntya samayameM nidrA pracalAkA kSaya karake pA~ca jJAnAvaraNa cAra darzanAvaraNa aura pA~ca antarAyoMkA anta samayameM vinAza kara acintyavibhUtiyukta kevalajJAna darzanasvabhAvako niSpratipakSIrUpase prApta
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10] dasavA~ adhyAya kara kamalakI taraha nirlipta aura nirupalepa hokara sAkSAt trikAlavartI sarvadravya paryAyoMkA jJAtA sarvatra apratihata anantadarzanazAlI kRtakRtya meghapaTaloMse vimukta zaratkAlIna pUrNacandrako taraha saumyadarzana aura prakAzamAnamUrti kevalI ho jAtA hai| ina kevala jJAnadarzanavAle sazarIrI aizvaryazAlI ghAtiyA koMke nAzaka aura vedanIya Ayu nAma aura gotrakarmakI sattAvAle kevalIke bandhake kAraNoMkA abhAva aura nirjarAke dvArA samasta kmaaNkaa| mokSa honeko mokSa kahA hai / jhandhahetvabhAvanirjarAbhyAM [kRtsnakarmavipramokSo mokSaH] // 2 // 11-2. mithyAdarzana Adi bandhahetuoMke abhAvase nUtana karmoM kA AnA ruka jAtA hai| kAraNake abhAvase kAryakA abhAva hotA ho hai| pUrvokta nirjarAke kAraNoMse saMcita kA~kA vinAza hotA hai / ina kAraNoMse Ayuke barAbara jinakI sthiti kara lI gaI hai aise vedanIya Adi zeSa karmokA yugapat Atyantika kSaya ho jAtA hai| 63. prazna-karmavandha santAna jaba anAdi hai to usakA anta nahIM honA cAhiye ? uttara-jaise bIja aura aMkurakI santAna anAdi honepara bhI agnise antima vIjako jalA denepara usase aMkura utpanna nahIM hotA usI taraha mithyAdarzanAdi pratyaya tathA karmavandha santatike anAdi honepara bhI dhyAnAgnise karmabIjoMke jalA denepara bhavAMkurakA utpAda nahIM hotaa| yahI mokSa hai| kahA bhI hai-"jaise bIjake jala jAnepara aMkura utpanna nahIM hotA usI taraha karmabIjake jala jAnepara bhavAMkura utpanna nahIM hotaa|" kRtsnakA karmarUpase kSaya ho jAnA hI karmakSaya hai; kyoMki vidyamAna dravyakA dravyarUpase atyanta vinAza nahIM hotaa| pAyeM utpanna aura vinaSTa ataH paryAyarUpase dravyakA vyaya hotA hai| ataH pudaladravyakI karmaparyAyakA pratipakSI kAraNoMke milanese nivRtti honA kSaya hai| usa samaya pudgaladravya akarma paryAyase pariNata ho jAtA hai| 4. mokSazabda bhAvasAdhana hai| vaha moktavya aura mocakI apekSA dviviSayaka hai, kyoMki viyoga do kA hotA hai| kRtsna arthAt sattA bandha udaya aura udIraNA rUpase cAra bhAgoMmeM ba~Te hue AThoM karma / karmakA abhAva do prakArakA hotA hai-eka yatnasAdhya aura dUsarA ayatnasAdhya / caramazarIrake nAraka tiryaMca aura devAyukA abhAva ayatnasAdhya hai, kyoMki inakA svayaM abhAva hai| yatnasAdhya isa prakAra hai-asaMyata samyagdRSTi Adi cAra guNasthAnoM meM kisI meM anantAnubandhI krodha mAna mAyA lobha mithyAtva samyamithyAtva aura samyaktva ina sAta prakRtiyoMkA viSavRkSavana zubhAdhyavasAyarUpa tIkSNa pharasese samUla kATA jAtA hai| nidrAnidrA pracalA-pracalA styAnagRddhi narakagati tiryaMcagati ekendriya dvIndriya brIndriya caturindriya jAti narakagatiprAyogyAnupUrvya tiryaggatiprAyogyAnupUrvya Atapa udyota sthAvara sUkSma aura sAdhAraNa ina solaha prakRtiyoMkI senAko anivRttibAdarasAmparAya yugapat apane samAdhicakrase jItatA hai aura usakA samUla uccheda kara detA hai| isake bAda pratyAkhyAna aura apratyAkhyAna krodha mAna mAyA lobha ina ATha kaSAyoMkA nAza karatA hai| vahIM napuMsakaveda strIveda tathA chaha nokaSAyoMkA kramase kSaya hotA hai| isake bAda puMveda saMjvalana krodha mAna aura mAyA kramase naSTa hotI haiN| lobhasaMjvalana sUkSmasAmparAyake antameM nAzako prApta hotA hai| kSINakaSAya bItarAgachadmasthake upAntya samayameM nidrA aura pracalA kSayako prApta hote haiM / pA~ca jJAnAvaraNa cAra darzanAvaraNa aura pA~ca antarAyoMkA vArahaveMke antameM kSaya hotA hai / koI eka vedanIya devagati audArika vaikriyika AhAraka taijasa kArmaNazarIra chaha saMsthAna audArika-vaikriyika AhAraka aMgopAMga, chaha saMhanana pA~ca prazastavarNa pA~ca aprazastavarNa do gandha pA~ca prazastarasa pA~ca aprazastarasa
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 802 tasvArthavArtika- hindI-sAra [ 2012-8 ATha sparza devagatiprAyogyAnupUrvya agurulaghu upaghAta paraghAta ucchAsa prazasta vihAyogati aparyApta pratyekazarIra sthira asthira zubha-azubha durbhaga sukhara-duHkhara anAdeya ayazaskIrti nirmANa aura nIca gotrasaMjJaka 72 prakRtiyoMkA ayogakevalIke upAntya samayameM vinAza hotA / koI eka vedanIya manuSyAyu manuSyagati paMcendriyajAti manuSyagatiprAyogyAnupUrvya trasa bAdara paryApta subhaga Adeya yazaskIrti tIrthaMkara aura uccagotra ina teraha prakRtiyoMkA ayogakevalIke carama samaya meM vyuccheda hotA hai / aupazamikAdibhavyatvAnAzca // 3 // 1. bhavyatvakA grahaNa isaliye kiyA hai ki jIvatva AdikI nivRttikA prasaMga na Ave / ataH pAriNAmikoM meM bhavyatva tathA aupazamika Adi bhAvoMkA abhAva bhI mokSa meM ho jAtA hai / prazna -- karmadravyakA nirAsa honese tannimittaka bhAvoM kI nivRtti apane Apa hI ho jAyagI, phira isa sUtra ke banAnekI kyA AvazyakatA hai ? uttara--nimittake abhAva meM naimittikakA abhAva ho hI aisA niyama nahIM hai / phira jisakA arthAt hI jJAna ho jAtA hai usakI sAkSAt pratipatti karAneke lie aura Ageke sUtrakI saMgati baiThAneke lie aupazamikAdi bhAvoM kA nAma liyA hai / anyatra kevalasamyaktvajJAnadarzanasiddhatvebhyaH // 4 // $1-2. anyatra zabda 'varjana' ke artha meM hai, isIlie paMcamI vibhakti bhI dI gaI hai| yadyapi anya zabdakA prayoga karake paMcamI vibhaktikA nirvAha ho sakatA thA para 'tra' pratyaya svArthika hai, arthAt kevala samyaktva jJAna darzana aura siddhatvase bhinnake lie ukta prakaraNa hai / 13. jJAna darzanake avinAbhAvI anantavIrya Adi 'ananta' saMjJaka guNa bhI gRhIta ho jAte haiM arthAt unakI bhI nivRtti nahIM hotI / anantavIryase rahita vyaktike anantajJAna nahIM ho sakatA aura na ananta sukha hI; kyoMki sukha to jJAnamaya hI hai / 14 - 6. jaise ghor3A eka bandhanase chUTa kara bhI phira dUsare bandhanase ba~dha jAtA hai usa taraha jIvameM punarbandhakI AzaMkA nahIM hai; kyoMki mithyAdarzana Adi kAraNoM kA uccheda hone se bandhanarUpa kAryakA sarvathA abhAva ho jAtA hai / isI taraha bhakti sneha kRpA aura spRhA Adi rAgavikalpoM kA abhAva ho jAnese vItarAgake jagatke prANiyoMko duHkhI aura kaSTa avasthAmeM par3A huA dekhakara karuNA aura tatpUrvaka bandha nahIM hotA / unake samasta AsravoMkA parikSaya ho gayA / binA kAraNake ho yadi mukta jIvoMko bandha mAnA jAya to kabhI mokSa hI nahIM ho sakegA / muktiprApta bAda bhI bandha ho jAnA cAhiye / 97-8 sthAnavAle honese muktajIvoMkA pAta nahIM ho sakatA; kyoMki ve anAsrava haiN| AsravavAle hI yAnapAtrakA adhaHpAta hotA hai| athavA, vajanadAra tAr3aphala AdikA pratibandhaka DaNThalasaMyoga Adike abhAvameM patana hotA hai, gurutvazUnya AkAzapradeza AdikA nahIM / muktajIva bhI gurutvarahita haiM / yadi mAtra sthAnavAle honese pAta ho to sabhI dharmAdidravyoMkA pAta honA cAhiye / 69 - 21. avagAhanazakti honeke kAraNa alpa bhI avakAzameM aneka siddhoMkA avagAha ho jAtA hai| jaba mUrtimAn bhI aneka pradIpa prakAzoMkA alpa AkAzameM avirodhI avagAha dekhA gayA hai taba amUrta siddhoMkI to bAta hI kyA hai ? isIliye unameM janma-maraNa Adi dvandvoMkI bAdhA nahIM hai; kyoMki mUrta avasthA meM hI prIti paritApa Adi bAdhAoMkI sambhAvanA thI, para siddha avyAbAdha honese paramasukhI haiM / jaise parimANa eka pradeza se bar3hate-bar3hate AkAza meM anantatvako prApta ho jAtA hai aura usakA koI upamAna nahIM rahatA usI taraha saMsArI jIvoMkA
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1005-7 ] dasavA~ adhyAya sukha sAnta aura sopamAna tathA prakarSa aprakarSavAlA ho sakatA hai para siddhoMkA sukha parama anantaparimANavAlA niratizaya hai| 12-16. mukta jIva cUMki anantara atIta zarIrake AkAra hote haiM ataH anAkAra honeke kAraNa unakA abhAva nahIM kiyA jA sktaa| lokAkAzake samAna asaMkhya pradezI jIvako zarIrAnuvidhAyI mAnanepara zarIrake abhAvameM visarpaNa-phailanekA prasaMga bhI nahIM AtA; kyoMki nAmakarmake sambandhase AtmapradezoMkA gRhIta zarIrake anusAra choTe-bar3e sakore ghar3e Adi AvaraNoMmeM dIpakakI taraha saMkoca aura vistAra hotA hai, para mukta jIvake phira phailanekA koI kAraNa nahIM hai / mUrta dIpakakA dRSTAnta AtmAmeM bhI lAgU ho jAtA hai ; kyoMki AtmA upayogasvabhAva. kI dRSTise amUrta hokara bhI karmabandhakI dRSTise marta hai| kahA bhI hokara bhI lakSaNakI dRSTise zarIra aura jIva jude-jude haiM / ataH AtmAmeM ekAntase amUrtabhAva nahIM hai|" ataH kathazcit mUrta honese dRSTAnta samAna hI hai| jaise candramukhI kanyA kahanese eka priyadarzanatvake sivAya anya candraguNoMkI vivakSA nahIM hai uso taraha pradIpakI taraha saMhAravisarpa kahanese AtmAmeM anityatvakA prasaMga nahIM A sakatA, kyoMki dRSTAntake sabhI dharma dArTAntameM nahIM Ate, yadi sabhI dharma A jAya~ to vaha dRSTAnta hI nahIM kahA jA sktaa| 17. prazna-jaise battI tela aura agni Adi sAmagrIse jalanevAlA dIpaka sAmagrIke abhAvameM kisI dizA yA vidizAko na jAkara vahIM atyanta vinAzako prApta ho jAtA hai usI taraha kAraNavaza skandha santatirUpase pravartamAna skandhasamUha-jise jIva kahate haiM, klezakA kSaya ho jAnese kisI dizA yA vidizAko na jAkara vahIM atyanta pralayako prApta ho jAtA hai ? uttara-pradIpakA niranvaya vinAza bhI asiddha hai jaise ki mukta jIvoMkA / dIpaka rUpase pariNata pudgaladravyakA bhI vinAza nahIM hotaa| unakI pudgalajAti banI rahatI hai / jaise hathakar3I-ber3I Adise mukta devadattaMkA svarUpAvasthAna dekhA jAtA hai usI taraha karmavandhake abhAvase AtmAkA svarUpAvasthAna hotA hai, isameM koI virodha nahIM hai / ataH yaha zaMkA bhI nirmUla hai ki jahA~ karmabandhakA abhAva ho vahIM muktajIvako ThaharanA cAhiye; kyoMki abhI yaha prazna vicAraNIya hai ki use vahIM ThaharanA cAhie yA bandhAbhAva aura anAzrita honese use gamana karanA caahiye| . 'gaurava na honese adhogati to usakI hotI nahIM aura yoga na honese tirachI Adi bhI gati nahIM haiM; ataH vahIM ThaharanA cAhiye', isa AzaMkAke nivAraNArtha sUtra kahate haiM tadanantaramUvaM gacchatyAlokAntAt // 5 // 1-2. tat-karmoMkA vipramokSa hote hI AtmA samasta karmabhArase rahita honeke kAraNa lokAkAza paryanta Urdhva gamana karatA hai / yahA~ AGa, abhividhi arthameM hai / kaise ? pUrvaprayogAdasaGgatvAt bandhacchedAttathAgatipariNAmAcca // 6 // AviddhakulAlacakravad vyapagatalepAlAbuvaderaNDabIjavadagnizikhAvacca // 7 // 61. hetu aura dRSTAntoMkA kramazaH sambandha kara lenA caahiye| 2. jaise tumhArake hAtha haTA lenepara bhI cakra pUrvaprayogake kAraNa saMskArakSayataka barAbara ghUmatA rahatA hai usI taraha saMsArI AtmAne jo apavarga prAptike lie anekabAra praNidhAna aura yatna kiye haiM unake kAraNa usakA Urdhvagamana hotA hai| 3-4. jaise miTIke lepase vajanadAra la~bar3I pAnImeM DUba jAtI hai para jyoMhI miTTIkA lepa ghula jAtA hai tyoMhI vaha Upara A jAtI hai usI taraha karmabhArase paravaza AtmA karmavaza saMsArameM idhara-udhara bhaTakatA thA para jaise hI vaha karmabandhanase mukta hotA hai vaise hI Urdhva 48
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 804 tatvArthavArtika-hindI-sAra [1089 gamana karatA hai| jIvakI daNDakI taraha aniyatagati nahIM ho sakatA; kyoMki jIvoMko Urdhvagaurava dharmavAlA batAyA hai / ataH ve Upara hI jAte haiN| 65. jaise Uparake chilakeke haTate hI eraMDabIja chiTaka kara Uparako jAtA hai usI taraha manuSyAdibhavoMko prApta karAnevAlI gati Adi nAma karmake bandhanoMke haTate hI muktakI svAbhAvika Urdhvagati hotI hai| jaise tirachI bahanevAlI vAyuke abhAvameM dIpazikhA svabhAvase Uparako jalatI hai usI taraha muktAtmA bhI nAnA gativikArake kAraNa karmake haTate hI UrdhvagatisvabhAvase Uparako hI jAtA hai| 7. parasparapraveza hokara ekameka ho jAnA bandha hai aura paraspara prAptimAtra saMga hai, ataH donoMmeM bheda hai / ataH kriyAke kAraNa puNya-pApake haTa jAnepara muktake svagatipariNAmase Urdhvagati hotI hai| 68. alAbU-tUMbar3I vAyu ke kAraNa Upara nahIM AtI; kyoMki vAyukA tirachA calanekA svabhAva hai ataH use tirachA calanA cAhiye thaa| ataH miTTIke lepake abhAvameM ho Urdhvagamana mAnakara alAbUkA dRSTAnta saMgata hai| 69-10. prazna-siddha zilApara pahu~caneke bAda cUMki mukta jIvameM Urdhvagamana nahIM hotA ataH uSNa svabhAvake abhAvameM anike abhAvakI taraha mukta jIvakA bhI abhAva ho jAnA cAhiye ? uttara--'muktakA Urdhva hI gamana hotA hai tirachA Adi gamana nahIM yaha svabhAva hai na ki Urdhvagamana karate hI rhnaa| jaise agni kabhI Urdhvajvalana nahIM karatI taba bhI abinI rahatI hai usI taraha muktameM bhI lakSya prApti ke bAda Urdhvagamana na honepara bhI abhAva nahIM hotA hai| ____athavA, 'agnike to tiryak pavanake saMyogase UrdhvajvalanakA abhAvamAnA jA sakatA hai para mukta AtmAke Age gamana na karane meM kyA kAraNa hai ?' isa zaMkAke samAdhAnake lie sUtra kahate haiM dharmAstikAyAbhAvAt // 8 // lokAkAzase Age gati-upagraha karanemeM kAraNabhUta dharmAstikAya nahIM haiM / ataH Age gati nahIM hotii| Age dharmadravyakA sadbhAva mAnanepara loka-alokavibhAgakA abhAva hI ho jaaygaa| siddhoMmeM bhedakSetrakAlagatiliGgatIrthacAritrapratyekabuddhabodhita jJAnAvagAhanAntara saMkhyAlpabahutvataH sAdhyAH // 9 // 1. ina kSetra Adi bAraha anuyogoMko pratyutpanna aura atItakI apekSA lagAkara siddhoMmeM bheda karanA caahiye| 2. pratyutpannanayase siddhikSetra svapradeza yA AkAzapradezameM siddhi hotI hai / bhUtanayakI apekSA pandraha karmabhUmiyoM aura saMharaNakI apekSA manuSyalokameM siddhi hotI hai / RjusUtra tathA zabda naya pratyutpannagrAhI haiM aura zeSa naya ubhayako grahaNa karate haiN| 3. pratyutpannakI apekSA eka samayameM hI siddha hotA hai / bhUtaprajJApananayase janmakI apekSA sAmAnyatayA utsarpiNI aura avasarpiNImeM utpanna huA siddha hotA hai| vizeSarUpase avasarpiNIke suSama-suSamAke antabhAga aura duSamasuSamAmeM utpanna huA siddha hotA hai / duSamasuSamAmeM utpanna duSamAmeM siddha ho sakatA hai para duSamAmeM utpanna huA kabhI siddha nahIM ho sktaa| saMharaNakI dRSTise sabhI kAloMmeM siddha ho sakatA hai|
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 109] dasavA~ adhyAya 4. pratyutpanna dRSTise siddhagatimeM siddhi hotI hai aura bhUtanayakI dRSTise anantara gatikI apekSA kevala manuSyagatise siddhi hotI hai aura ekAntaragatikI apekSA cAroM gatiyoMse siddhi hotI hai arthAt kisI bhI gatise manuSya hokara siddha ho sakatA hai| 5. vartamAna nayakI apekSA aveda avasthAmeM siddhi hotI hai / atItakI apekSA sAdhAraNa rUpase tInoM vedoMse siddhi hotI hai-bhAva vedakI apekSA dravyavedakI apekSA nhiiN| dravyavedakI apekSA to pulliMgase hI siddhi hotI hai / athavA liMga do prakArakA hai eka sagraMtha liMga aura dUsarA nimrantha liMga / pratyutpannanayakI apekSA nimrantha liMgase siddhi hotI hai aura bhUtapUrvanayakI apekSA vikalpa hai| 6. tIrtha siddhi do prakArakI hotI hai-eka tIrthaMkara rUpase tathA dUsarI tIrthakara bhinna rUpa meM / ve donoM tIrthaMkarakI maujUdagI meM bhI siddha hote haiM aura gairamaujUdagImeM bhii| 67. pratyutpannanayakI dRSTise na to cAritrase siddhi hotI hai aura na acAritrase kintu nirvikalpabhAvase siddhi hotI hai| bhUtapUrvanayameM anantaradRSTise yathAkhyAta cAritrase siddhi hotI hai| vyavadhAnase sAmAyika chedopasthApanA sUkSmasAmparAya ina sahita cArase yA parihAravizuddhi sahita pA~case siddhi hotI hai| 68. kucha pratyekabuddha siddha hote haiM jo paropadezake binA svazaktise hI jJAnAtizaya - prApta karate haiN| kucha bodhitabuddha hote haiM jo paropadezapUrvaka jJAna prApta karate haiN| 69 pratyutpannanayakI apekSA eka kevalajJAnase siddhi hotI hai| bhUtapUrva gatise mati aura zruta do se mati zruta aura avadhi yA mati zruta aura manaHparyaya ina tInase athavA mati zruta avadhi aura manaHparyaya ina cAra zAnoMse siddhi hotI hai| 10. atmapradezakA vyApitva arthAt avagAhana zarIraparimANa hai / utkRSTa avagAhanA 525 dhanuSa aura jaghanya 3 // arani pramANa hai| madhyameM aneka bheda hote haiN| bhUtapUrvanayase ina avagAhanAoM meM siddhi hotI hai aura pratyutpannanayakI apekSA kucha kama inhIM avagAhanAoM meM / 611-12. eka siddhase dUsare siddha honeke madhyakA kAla antara hai| anantara jaghanyase do samaya taka aura utkRSTase ATha samaya taka siddha hote rahate haiN| antara jaghanyase eka samaya aura utkRSTase chaha mAsa hai| 6 13. eka samayameM jaghanyase eka aura utkRSTase 108 taka siddha hote haiM / 614. kSetrAdi anuyogoMke bhedase bhinnoMkA paraspara saMkhyAtAratamya alpabahutva hai| pratyutpannanayakI apekSA siddhikSetrameM siddhi hotI hai ataH alpabahutva nahIM hai / bhUtapUrvanayakI apekSA kSetrasiddha do prakArake haiM-eka janmakI dRSTise aura dUsare saMharaNakI dRSTise / saMharaNasiddha kama haiM, janmasiddha saMkhyAtaguNe haiN| saMharaNa do prakArakA hai-eka svakRta aura dUsarA parakRta / devoM dvArA yA cAraNa vidyAdharoMse kiyA gayA saMharaNa parakRta hai aura cAraNa vidyAdharoMkA svayaM saMharaNa svakRta hai| kSetra-karmabhUmi aura akarmabhUmi samudra-dvIpa Upara nIce tirache Adi aneka prakArake haiN| unameM Urdhvalokasiddha sabase kama haiN| adholokasiddha saMkhyeyaguNeM haiM / tiryaglokasiddha saMkhyeyaguNeM haiM / lavaNodasiddha sabase kama haiN| kAlodasiddha saMkhyeyaguNeM haiN| jambUdvIpasiddha saMkhyeyaguNeM haiM / dhAtakIkhaNDasiddha saMkhyeyaguNeM haiM / puSkaradvIpArdhasiddha saMkhyeyaguNeM haiN| kAla vibhAga tIna prakArakA hai-utsarpiNI avasarpiNI aura anutsrpinnii-anvsrpinnii| utsarpiNIsiddha sabase kama haiM, avasarpiNIsiddha vizeSAdhika haiM, anutsarpiNI-anavasarpiNIsiddha saMkhyeyaguNeM haiN| pratyutpannanayakI apekSA eka samayameM siddha hote haiM ataH alpabahutva nahIM haiN| gatikI dRSTise pratyutpannanayase siddhagatimeM siddhi hotI hai ataH alpabahutva nahIM hai| bhUtaviSayakanayakI apekSA anantaragati manuSyagatimeM siddhi hotI hai ataH alpabahusva nahIM hai /
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNeM haiN| tattvArthavArtika-hindI-sAra [ 109 ekAntara gatimeM alpabahutva hai-sabase kama tiryagyonise manuSya hokara siddha honevAle haiN| manuSyayonisa manuSya hokara siddha honevAle saMkhyAtaguNeM haiN| naraka yonisa Akara manuSya hokara siddha honevAle saMkhyeyaguNeM haiN| vedakI dRSTisa-pratyutpannanayakI apekSA aveda avasthAmeM hI siddhi hotI hai| bhUtapUrvanayakI apekSA sabase kama napuMsakavedasiddha haiM, strIvedasiddha saMkhyeyaguNeM haiM aura puMvedasiddha saMkhyeyaguNeM haiN| tIrthAnuyogase tIrthaMkarasiddha kama haiM aura itarasiddha saMkhyeyaguNeM haiN| cAritrAnuyogase-pratyutpannanayakI apekSA nirvikalpa cAritrase siddhi hotI hai ataH alpavahutva nahIM hai / bhUtapUrvanayakI dRSTise anantara cAritrakI apekSA sabhI yathAkhyAta cAritrase siddha hote haiM ataH alpabahutva nahIM haiN| vyavadhAnakI dRSTi se paMca cAritrasiddha kama haiM aura catuzcAritrasiddha saMkhyeyaguNeM haiN| - pratyekabuddhabodhitabuddhAnuyogase-pratyekabuddha kama haiM aura bodhitabuddha saMkhyeya jJAnAnuyogase-pratyutpannanayakI dRSTise kevalI hI siddha hote haiM, ataH antara nahIM hai / pUrvabhAvaprajJApananayase dvijJAnasiddha sabase kama haiM, caturjJAnasiddha saMkhyeyaguNeM haiM, trijJAnasiddha saMkhyeyaguNeM haiM / matizrutamanaHparyayajJAnasiddha sabase kama haiM, matizrutajJAnasiddha saMkhyeyaguNeM haiM, matizrutaavadhimanaHparyayajJAnasiddha saMkhyeyaguNeM haiM aura matizrutaavadhijJAnasiddha saMkhyeyaguNeM haiN| ___avagAhanAnuyoga se-jaghanya avagAhanAsiddha sabase kama haiM, utkRSTa avagAhanAsiddha saMkhyeyaguNeM haiN| yavamadhyasiddha saMkhyeyaguNeM haiM, adhoyavasiddha saMkhyeyaguNeM haiN| upari yavasiddha vizeSAdhika haiN| ___ anantarAnuyogase-ATha samayAnantarasiddha sabase kama haiM / sAtasamayaanantarasiddha saMkhyeyaguNeM haiN| isa taraha do samayaanantarasiddha taka samajhanA cAhiye / sAntaroMmeM chaha mAhake antarase siddha honevAle sabase kama haiM, ekasamayAntarasiddha saMkhyeyaguNeM haiN| yavamadhyAntara siddha saMkhyeyaguNe haiM / adhoyavamadhyAntarasiddha saMkhyeyaguNe aura upariyavamadhyAntarasiddha vizeSAdhika haiN| saMkhyAnuyogase-108 siddha honevAle sabase kama haiM, 108se lekara 50 taka siddha honevAle anantaguNeM haiM, 49 se 25 taka siddha honevAle asaMkhyeyaguNeM haiM, caubIsase eka taka siddha honevAle saMkhyeyaguNeM haiN| ___ isa taraha nisarga aura adhigamase utpanna honevAlA tattvArthazraddhAnarUpa, zaMkAdi atIcAroMse rahita, prazama saMvega anukampA aura Astikyase jisakA lakSaNa prakaTa hai, usa vizuddha samyagdarzana aura samyagdarzanase vizuddha samyagjJAnako prApta kara, nikSepa pramANa nirdezAdi satsaMkhyAdi anuyogoMse jIvoMke pAriNAmika audayika aupakSamika kSAyopazamika aura kSAyika bhAvoMke svatattvako jAnakara, cetana-acetana bhogasAdhanoM ke utpatti vinAzasvabhAvako jAnakara, virakta vitRSNa triguptiyukta paJcasamitisahita dazalakSaNadharmAnuSThAna aura usakA phala dekhakara nirvANa prAptikI dizAmeM zraddhAsaMvega bhAvanA AdikI vRddhise AtmAko bhAvita kara, anuprekSAoMke cintanase cittako sthirakara, AtmAko cAroM orase saMvarayukta karake, AsravazUnya honese abhinava karmoMke upacayako naSTa karatA huA, parISahajaya bAhya Abhyantara tapo'nuSThAna aura anubhavase samyagdRSTi virata Adi jina paryanta pariNAmavizuddhi adhyavasAnavizuddhi Adi sthAnoMko prApta karake, asaMkhyeyaguNotkarSakI prAptise pUrvopacita karmoMkI nirjarA karatA hai / vaha sAmAyika Adi sUkSmasAmparAyaparyanta saMyamavizuddhi sthAnoMko uttarottara prApta karake, pulAkAdi nimranthoMke
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 109] dasavA~ adhyAya 807 saMyamapAlana vizuddhi sthAna Adiko uttarottara car3hatA huA, Arta raudra dhyAnase rahita hokara, dharma dhyAnakI vijayase samAdhi bala prApta karake, pRthaktvavitarka aura ekatvavitarka meMse kisI eka zukla dhyAnako dhyAtA huA, anekavidha RddhiyoMke milanepara bhI unameM anAsaktacitta ho, pUrvokta kramase mohAdikA kSaya kara, sarvajJa jJAnalakSmIkA anubhava karatA hai| phira zeSa karmoko IMdhanarahita agnikI taraha kSaya karatA huA, pUrvazarIrako chor3akara aura naye zarIrako utpattikA kAraNa na honese janma na le azarIrI hotA huA, saMsAraduHkhoMse pare Atyantika aikAntika nirupama aura niratizaya nirvANa sukha prApta karatA hai| yahI tattvArtha bhAvanAkA phala hai| kahA bhI hai "isa taraha tattva parijJAna karake virakta AtmA jaba Asrava rahita ho navIna karmasantatikA uccheda kara detA hai aura pUrvokta kAraNoMse pUrvArjita kaukA kSaya kara, saMsArabIja mohanIyako pUrNa rUpase naSTa kara detA hai / usake bAda antarAya jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa ye tInoM karma ekasAtha naSTa ho jAte haiN| jaise garbhasUcI-mastakachatrake naSTa hote hI tAlavRkSa naSTa ho jAtA hai usI taraha mohanIyake kSaya hote hI zeSa ghAtiyA karma nAzako prApta ho jAte haiN| isake bAda cAra ghAtiyA kokA nAza kara yathAkhyAta saMyamako prApta karanevAlA mUla bandhanoMse rahita snAtaka paramezvara ho jAtA hai / zeSa karmoMkA udaya rahanepara bhI vaha zuddha buddha nirAmaya sarvajJa sarvadarzI kevalI jina ho jAtA hai / / 1-6 // - jaise jalI huI agni iMdhana Adi upAdAna na rahanepara bujha jAtI hai usI taraha samasta kokA kSaya honepara AtmA nirvANako prApta ho jAtA hai| jaise bIjake atyanta jala jAnepara aMkura utpanna nahIM hotA usI taraha karmabIjake jala jAnepara bhavAMkura utpanna nahIM hotaa| isake bAda hI vaha pUrvaprayoga asaGgatva bandhaccheda aura Urdhvagaurava dharmake kAraNa lokAnta taka Urdhvagamana karatA hai| jaise kumhArake cakra yA vANameM pUrvaprayogavaza kriyA hotI rahatI hai usI taraha siddha gati mAnI gayI hai| jisa prakAra miTTIkA lepa chUTa jAnepara pAnomeM DUbI huI tUMbar3I Upara A jAtI hai usI taraha karmalepake haTa jAnepara svAbhAvika siddha gati hotI hai| eraNDabIja yantra tathA pelA AdimeM jisa prakAra bandhaccheda honepara Urdhvagati hotI hai usI taraha karmabandhanakA viccheda honepara siddha gati hotI hai / jIva UrdhvagauravadharmA tathA pudgala adhogauravadharmA hote haiM yaha batAyA gayA hai| jisa prakAra loSTha vAyu aura agnizikhA svabhAvase hI nIce tirache aura Upara ko jAtI hai usI taraha AtmAkI svabhAvataH Urdhva gati hotI hai| jIvoMmeM jo vikRtagati pAI jAtI hai vaha yA to prayogase hai yA phira karmoM ke pratighAtase hai| jIvoMke karmavaza nIce tirache aura Upara bhI gati hotI hai para kSINakarmA jIvoMkI svabhAvase Urdhvagati hI hotI hai|||7-16|| jisa prakAra paramANudravyameM lokAntagAminI kriyAkI utpatti Arambha aura samApti yugapat hotI hai usI taraha saMsArakSayase siddhakI gati hotI hai| jisa prakAra prakAza aura andhakArakI utpatti aura vinAza eka sAtha hote haiM usI taraha nirvANakI utpatti aura karmakA vinAza bhI yugapat hote haiM // 17-18 // loka zikharapara atizaya manojJa tanvI surabhi puNyA aura paramabhAsurI prAgbhArA nAmakI pRthivI hai| yaha manuSyalokake samAna vistAravAlI zubha aura zukla chapake samAna hai| lokAntameM isa pRthvIpara siddha virAjamAna hote haiN| ve kevalajJAna kevaladarzana samyaktva aura siddhatvameM tapase upayukta haiM aura jiyAkA kAraNa na honese niSyi haiM // 19-21 // 'usase bhI Upara unakI gati kyoM nahIM hotI?' isa praznakA sIdhA samAdhAna hai ki Age dharmAstikAya nahIM hai, vahI gatikA kAraNa hai // 22 //
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 808 tattvArthavArtika-hindI-sAra [109 siddhoMkA avyaya sukha saMsArake viSayoMse atIta aura parama avyAbAdha hotA hai| 'azarIrI naSTa-aSTakarmA mukta jIvake kaise kyA sukha hotA hogA ? isa praznakA samAdhAna suniye-lokameM sukha zabdakA prayoga viSayavedanAkA abhAva vipAka karmaphala aura mokSa ina cAra arthoM meM dekhA gayA hai / 'agni sukhakara hai vAyu sukhakArI hai' ityAdimeM sukha zabda viSayArthaka hai| rogAdi duHkhoMke abhAvameM bhI puruSa 'maiM sukhI hU~' yaha samajhatA hai| puNya karmake vipAkase iSTa indriya viSayoMse sukhAnubhUti hotI hai aura karma aura kleza ke vimokSase mokSakA anupama sukha prApta hotA hai // 23-27 // koI isa sukhako suSupta avasthAke samAna mAnate haiM, para yaha ThIka nahIM hai| kyoMki usameM sukhAnubhava rUpa kriyA hotI rahatI hai aura suSupta avasthA to darzanAvaraNI karmake udayase zrama klama, bhaya, vyAdhi, kAma Adi nimittoMse utpanna hotI hai aura mohavikArarUpa hai / / 28-29 / / samasta saMsArameM aisA koI padArtha hI nahIM hai jisase usa sukhakI upamA dI jAya / vaha parama nirupama hai // 30 // liMga aura prasiddhise anumAna aura upamAna utpanna hote haiM, para yaha sukha na to liGgase anumita hotA hai aura na kisI prasiddha padArthase upamita hotA hai, ataH yaha nirupama hai||30-31|| vaha bhagavAn arhantake pratyakSa hai aura hama chadmasthajana unhIMke vacanaprAmANyase usake astitvako jAnate haiM / yahA~ parIkSAkA avakAza nahIM hai // 32 // isa taraha uttama puruSoMne tattvArtha sUtroMkA bhASya kahA hai / isameM tarka hai aura nyAya tathA Agamase nirNaya hai // 33 // dasavA~ adhyAya samApta
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtrANi-pAThabhedAca ive0 hA0 bhA0 si0. si0vR0|| zvetAmbAmnAyIyapATha: hAribhadrIyavRttiH tattvArthabhASyam siddhasenIyAvRttiH sa0 rA0 zlo0 pA0 vR0 sarvArthasiddhiH rAjavArtikam zlokavArtikam pAThAntaram vRttiH prathamo'dhyAyaH samyagdarzanajJAnacAritrANi mokssmaargH||1|| / arthasya // 17 // tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam / / 2 / vyaJjanasyAvagrahaH // 18 // tanisargAdadhigamAdvA // 3 // na cakSuranindriyAbhyAm // 19 // jIvAjIvAsavabandhasaMvaranirjarAmokSAsta- zrutaM matipUrva dvacanekadvAdazabhedam // 20 // svm||4|| bhavapratyayo'vadhidevanArakANAm // 21 // nAmasthApanAdravyabhAvatastannyAsaH // 5 // 'kSayopazamanimittaH SaDvikalpaH shessaannaam||22|| pramANanayairadhigamaH // 6 // Rjuvipulmtii'mnHpryyH||23|| nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitivi- vizuddhayapratipAtAbhyAM tadvizeSaH // 24 // dhaantH||7|| vizuddhikSetrasvAmiviSayebhyo'vadhimanaH paryasatsaMkhyAkSetrasparzanakAlAntarabhAvAlpa yayoH // 25 // bahutvaizca // 8 // matizrutayornibandho "dravyeSvasarvaparyAyeSu ||26||mtishrutaavdhimnH 'paryayakevalAni jJAnam / / 9 / / ruupissvvdheH||27|| tatpramANe // 10 // tadanantabhAge "manaHparyayasya // 28 // Adye parokSam // 11 // sarvadravyaparyAyeSu kevalasya // 29 // pratyakSamanyat // 12 // ekAdInibhAjyAni yugpdeksminnaacturyH||30|| matiHsmRtiH saMjJA cintAbhinibodha ityanA- "matizrutAvadhayo viparyayazca // 31 // ntaram / / 13 / / sadasatoravizeSAdyadRcchopalabdherunmattavat // 32 // tadindriyAnindriyanimittam // 14 // naigamasaMgrahavyavahArarjusUtra"zabdasamabhirudvaivaMbhUtA avagrahahAvAya dhAraNAH // 15 // nayA: // 33 // bahubahuvidhakSiprAniH mRtAnuktadhruvANAM setarANAm 6 dvividho'vdhiH||21|| bhavapratyayo nArakadevAnAm // 16 // // 22 // shveH| tatra bhavapratyayo-si.pA. -vaashrv-haa0| 2 mnHpryaay-shve0| 7 yathoktanimittaH shve0| 8 manaHparyAyaH shve0| 3 tatrAdhe-hA0 / 4 -hApAya-ive. 9 manaHparyAyayoHzveta. sarva dravyeSya srv-shve| 5 nizcitAsandigdhadhU-zve. nisRtAnuktadhu-ilo / / 11 manaHparyAyastha zve / -kSipraniHsRtAnuktadhu-sa0 pA0 / 12 matizrutavibhagA vip-haa0| / -kSiprAnizritanukadhu-bhA0, si0 vi0| 13 sUtrazabdA nayAH // 3 // mAyazabdau dvitri-nizritAnizcitadhru-si0 00 pA0 / bhedau ||15||shve|
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 810 tattvArthavArtika dvitIyo'dhyAyaH aupazamikakSAyiko bhAvau mizrazca jIvasya sva. saMjJinaH smnskaaH||24|| tattvamaudayikapAriNAmikau ca // 1 // vigrahagatau karmayogaH // 25 / / dvinavASTAdazaikaviMzatitribhedA yathAkramam // 2 // | anuzreNi gatiH // 26 // samyaktvacAritre // 3 // avigrahA jIvasya // 27 // jJAnadarzanadAnalAbhabhogopabhogavIryANi ca // 4 // vigrahavatI ca saMsAriNaH prAkacaturvyaH // 28 // jJAnAjJAna'darzanalabdhayazcatustritripaJcabhedAH' samya- "ekasamayA'vigrahA // 29 // __ ktvacAritrasaMyamAsaMyamAzca / / 5 / / 13eka dvautriinvaa'naahaarkH||30|| gatikaSAyaliGgamithyAdarzanAjJAnAsaMyatAsiddha'le- sammU nagarbhopapAdA" janma // 31 // zyAzcatuzcatustryekaikaikaikaSaDbhedAH // 6 // sacittazItasaMvRtAH setarA mizrAzcaikazasta. jIvabhavyA bhavyatvAni ca // 7 // dhonayaH // 32 // upayogo lakSaNam / / 8 // "jarAyujANDajapotAnAM grbhH||33|| sa dvividho'STacaturbhedaH // 9 // "devanArakANAmupapAdaH // 34 // saMsAriNo muktAzca // 10 // zeSANAM sammUchanam // 35 // samanaskA'manaskAH // 11 // audArikavai kriyikAhArakataijasakArmaNAni saMsAriNakhasasthAvarAH // 12 // zarIrANi // 36 // pRthivyaptejovAyuvanaspatayaH sthaavraaH||13|| "paraM paraM sUkSmam / / 37 // 'dvIndriyAdayastrasAH // 14 // pradezato'saMkhyeyaguNaM prAktajasAt // 38 // paJcendriyANi // 15 // anantaguNe pare // 39 // dvividhAni // 16 // "apratIpAte // 4 // nirvRttyupakaraNe dravyendriyam // 17 // anAdisaMbandhe ca // 41 // labdhyupayogau bhAvendriyam // 18 // sarvasya // 42 // sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANi // 19 // tadAdIni bhAjyAni yugapadekasminnAcaturvyaH' sparzarasagandhavarNazabdAstadarthAH // 20 // // 43 // zrutamanindriyasya // 21 // nirupabhogamantyam // 44 // 'vanaspatyantAnAmekam / / 22 / / garbhasammUrchanajamAdyam // 46 // kRmipipIlikA bhramaramanuSyAdInAmekaika. aupapAdikaM vaikriyikam // 46 / / vRddhAni // 23 // labdhipratyayaM ca // 47 // 1 -drshndaanaadilbdhysh-shve| 12 ekasamayo'vigrahaH // 30 // zve. / 2 -dAH yathAkrama samyaktva-zve0 / 13 dvI vaa'naahaa-shve0|14 -papAtA janma shve| 3 -bhRtvale-zve0 / 4 bhavyatvAdIni ca shve| 15 jarAyyaNDapotajAnAM grbhH||34|| zve / jarAyu5 pRthivyambuvanaspatayaH sthAvarAH // 13 // shve| | jANDapotajAnAM-hA0 / 6 tejovAyU dvIndriyAdayazca prasAH // 14 // shve0| 16 nArakadevAnAmupapAtaH // 35 // shve| 7 upayogaH sparzAdiSu // 19 // shve0| / 17 vaikriyaahaa-shve0| , -teSAmarthAH // 21 // shve.| 18 siddhasenagaNinaH kathayanti yat-kecit 'zarI9 vAyvantAnAmekam // 23 // shve0| rANi' iti pRthaksUtraM paThanti / 1. siddhasenagaNinaH ullikhanti yat kecit manuvyapadamanArSamityAmananti / 19 teSAM paraM zve0 / bhASyaTIkAkAraH 'teSAm' iti 1 siddhasenagaNinaH likhanti yat kecit etadananta padaM bhASyavAkyamAmananti / ram 'atIndriyAH kevalinaH' iti sUtramapi | 2. apratighAte shve0| 21 -kasyAcaturgyaH shve0| paThanti / 22 vaikriyamaupapAtikam // 47 // zve /
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrapAThabhedAH taijasamapi // 48 // | na devAH // 51 // zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhArakaM pramattasaMyata- "shessaastrivedaaH||52|| syaiva // 49 // "aupapAdikacaramottamadehA" saMkhyeyavarSAyuSosnArakasammUchino napuMsakAni // 50 // / napavAyuSaH // 53 // tRtIyo'dhyAyaH / ratnazarkarAvAlukApaGkadhUmatamomahAtamaHprabhAbhUmayo, maNivicitrapAzrvA upari mUle ca tulya ghanAmbuvAtAkAzapratiSThAH saptA'dho'dhaH // // vistArAH // 13 // 'tAsu triMzatpazcaviMzatipaJcadazadazatripazconaika- | padmamahApadmatigiJchakezarimahApuNDarIkapuNDa. narakazatasahasrANi pazca caiva ythaakrmm||2|| rIkA hadAsteSAmupari // 14 // 'nArakA nityA'zubhataralezyApariNAmadehavedanA- | prathamo yojanasahasrAyAmastadarddhaviSkambho vikriyaaH||3|| hRdaH // 15 // parasparodIritaduHkhAH // 4 // dazayojanAvagAhaH // 16 // saMkliSTA'surodIritaduHkhAzca prAk caturthyAH // 5 // | tanmadhye yojanaM puSkaram // 17 // teSvekatrisaptadazasaptadazadvAviMzatitrayastriMzatsAga- tadviguNadviguNA hudAH puSkarANi ca // 1 ropamA sattvAnAM parA sthitiH // 6 // tannivAsinyo devyaH zrIhrIdhRtirkIrtibuddhi'jambUdvIpalavaNodAdayaH zubhanAmAno dvIpa lakSmyaH palyopamasthitayaH sasAmAnikaparisamudrAH // 7 // SatkAH // 29 // dviddhirviSkambhAH pUrvapUrvaparikSepiNo valayA- gnggaasindhurohidrohitaasyaahriddhrikaantaasiitaakRtyH||8|| sItodAnArInarakAntAsuvarNarUpyakUlAraktAtanmadhye merunAbhirvRtto yojnshtshsrvisskmbho| raktodAH saritastanmadhyagAH // 20 // - jmbuudviipH||9|| dvayordvayoH pUrvAH pUrvagAH / / 21 / / bharatahaimavataharivideharamyakahairaNyavatairAvatavarSAH | zeSAstvaparagAH // 22 // kSetrANi // 10 // caturdazanadIsahasraparivRtA gaGgAsindhvAdayo tadvibhAjinaH pUrvAparAyatA himavanmahAhimavanni- | nadyaH // 23 // SadhanIlarukmizikhariNo 'varSadharaparvatAH / bharataH SaDviMzatipazcayojanazatavistAraH ssttcai||11|| konaviMzatibhAgA yojanasya // 24 // 'hemaarjuntpniiyvaidduuryrjthemmyaaH||12|| tadviguNadviguNavistArA varSadharavarSA vide| sUtrametannAsti shve0| hAntAH // 25 // uttarA dakSiNatulyAH // 26 // 2 -raka caturdazapUrvadharasyaiva // 48 // ive0| bharatairAvatayorvRddhihAsau SaTsamayAbhyAmutsarpi3 -dhaH pRthutarAH // 1 // ive0 / "pRthutarAH iti / __NyavasarpiNIbhyAm // 27 // keSAJcit pAThaH "rA0 / | tAbhyAmaparA bhUmayo'vasthitAH // 28 // 4 tAsu narakAH // 2 // zve / ekadvitripalyopamasthitayo haimavatakahArivarSakadai5 'nArakA' iti padaM nAsti zve0 / teSu nAra vakuravakAH // 29 // kAni si0| | tthottraaH||30|| 6 lavaNAdayaH shve0| 7 tatra bhrtai-shve0| 8 vaMzadharaparvatA si0| / videheSu saMkhyeyakAlAH // 31 // 9 'hamArjuna // 13 // ityAdi bharatasya viSkambho 1. sUtrametamAsti shve.| // 32 // ityantaM ekaviMzatisUtrANi na santi 11 auppaatikcrmdehottmpurussaa'sN-shve0| shve| ! 12 "caramadehAH iti vA pAThaH"-sa0, raa0|
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ lA tattvArthavArtike bharatasya viSkambho jambUdvIpasya navatizata- AryA mlecchAzca // 36 // bhaagH||32|| bharatairAvatavidehAH karmabhUmayo'nyatra devakurUttara dvirdhAtakIkhaNDe // 33 // kurubhyH| 37 // puSkarAH ca // 34 // nRsthitI parAvare" tripalyopamAntarmuhUrte // 38 // prAjamAnuSottarAnmanuSyAH // 35 // tiryagyonijAnAM ca // 39 // caturtho'dhyAyaH devAzcaturNikAyAH // 1 // - vaimaanikaaH||16|| 'AditatriSu piitaansleshyaaH||2|| kalpopapannAH kalpAtItAzca // 17 // dazASTapaJcadvAdazavikalpAH kalpopapannaparyantAH uparyupari // 18 // // 3 // saudharmezAnasAnatkumAra"mAhendrabrahmabrahmottaralAindrasAmAnikatrAyaviMzatpAriSadAtmarakSalokapA- ntavakApiSThazukramahAzukra"zatArasahasrAreSvA lAnIkaprakIrNakAbhiyogyakilviSikA.. nataprANatayorAraNAcyutayornavasu praiveyakeSu - icaikshH||4|| vijayavaijayantajayantAparAjiteSu sarvArtha"trAyaliMzallokapAla vA vyantarajyotiSkAH siddhau ca // 19 // // 5 // sthitiprabhAvasukhadyutilezyAvizuddhIndriyAvadhipUrvayorDIndrAH // 6 // vissyto'dhikaaH||20|| kAyapravIcArA A aizAnAt // 7 // gatizarIraparigrahAbhimAnato hiinaaH||21|| zeSAH sprshruupshbdmnHprviicaaraaH||8|| pIta"padmazuklalezyA dvitrizeSeSu / / 22 / / pare'pravIcArAH // 9 // prAgaveyakebhyaH kalpAH // 23 // bhavanavAsino'suranAgavidyutsuparNAgnivAtasta- | brahmalokAlayA" laukaantikaaH||24|| nitodadhidvIpadikkumArAH // 10 // sArasvatAdityavahnayaruNagardatoyatuSitAvyAbA. vyantarAH kinnara kiMpuruSamahoragagandharvayakSarAkSa- dhAriSTAzca // 25 // ___sbhuutpishaacaaH||11|| vijayAdiSu dvicaramAH // 26 // 'jyotiSkAH "sUryAcandramasau grahanakSatraprakoNa-1 20aupapAdikamanuSyebhyaH shessaastirygyonyH||27|| katArakAzca // 12 // "sthitirasuranAgasuparNadvIpazeSANAM sAgaropamatrimerupradakSiNA nityagatayo nRloke // 13 // palyopamArdhahInamitAH // 28 // tatkRtaH kaalvibhaagH||14|| 11 AryA glizazca haa0| 12 parApare shve| bhirvsthitaaH||15|| 13 tiryagyonInAM ca // 18 // shve0| , -zraturnikAyAH be| 14 -mAhendrabrahmalokalAntakamahAzukrasahasrAre shve| 2 tRtIyaH pItalezyaH // 2 // zve0 / 15 -staar-shlo0|16 sarvArthasiddhe ca ||20||shve0| 3 traaystriNshpaarissdyaa-ive| 17 'pItamizrapadmamizrazuklalezyA dvidvicatuzcatu:4 braaystriNshlok-shve0| 5 -varjA vy-si| zeSeSu' iti pAThAntarAzrayaNam / 6 etadanantaram 'pItAmtalezyAH // 7 // ' ityadhika 18 lokaanti-shve0| sUtram shve0| 19 -bAdhamaruto'riSTAzca // 26 // zve0 / 7 -pravIcArA dvayordvayoH // 9 // ive| 20 aupapAtika -shve0| 8 -gAndharva-ive0 / gandharva hA0 / 21 sthitiH||29||bhvnessu dakSiNArdhapatInAM palyopa9 sUryAzcandramaso shve0| mamadhyardham // 30 // zekANAMpAdone // 31 // asu10 prakIrNatArakazca // 13 // zve0 / rendrayoH sAgaropamamadhikaM ca // 32 // saudharmA diSu yathAkramam // 33 // sAgaropame // 3 // prakIrNatArAca haa0| adhike ca // 35 // etAni sUtrANi shve0|
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrapAThabhedAH saudharmezAnayoH sAgaropame'dhike // 29 // nArakANI ca dvitIyAdiSu // 35 // 'sAnatkumAramAhendrayoH sapta // 30 // dazavarSasahasrANi prathamAyAm // 26 // 'trisaptanavaikAdazatrayodazapaJcadazabhiradhikAni bhavaneSu ca // 37 // tu // 31 // vyantarANAM ca // 38 // AraNAcyutAlamekaikena navasu praiveyakeSu vi- parA "palyopamamadhikam // 39 // ___ jayAdiSu sarvArthasiddhau ca // 32 // jyotiSkANAM ca // 40 // aparA palyopamamadhikam // 33 // "tavaSTabhAgo'parA // 4 // parataH parataH pUrvA puurvaa'nntraaH||34|| / laukAntikAnAmaSTau sAgaropamANi sarveSAm // 4 // paJcamo'dhyAyaH ajIvakAyA dhrmaadhrmaakaashpudglaaH||1|| gatisthityupagraho" dharmAdharmayorupakAraH // 17 // dravyANi // 2 // AkAzasyAvagAhaH // 18 // jIvAzca // 3 // zarIravAGmanaHprANApAnAH pudgalAnAm // 19 // nityAvasthitAnyarUpANi // 4 // sukhaduHkhajIvitamaraNopamahAzca / / 20 // rUpiNaH pudgalAH // 5 // parasparopamaho jIvAnAm // 21 // A AkAzAdekadravyANi // 6 // "vartanApariNAmakriyAH paratvAparatve ca niSkriyANi ca // 7 // kAlasya // 22 // asaMkhyeyA pradezA dharmAdhamaikajIvAnAm // 8 // | sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH // 2 // AkAzasyAnantAH // 9 // zabdabandhasaurabhyasthaulyasaMsthAnabhedatamazchAyAtasaMkhyeyAsaMkhyeyAzca pudgalAnAm // 10 // podyotavantazca // 24 // nANoH // 11 // aNavaH skandhAzca // 25 // lokAkAze'vagAhaH // 12 // "bhedasaMghAtebhya utpadyante // 26 // dharmAdharmayoH kRtsne // 13 // bhedAdaNuH // 27 // ekapradezAdiSu bhAjya: pudgalAnAm / / 14 / / bhedasaMghAtAbhyAM cAkSuSaH // 28 // asaMkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAm // 15 // "sadravyalakSaNam / / 29 // pradezasaMhAravisarpAbhyAM prdiipvt||16|| utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat // 30 // tabhAvAvyayaM nityam // 31 // , sasa sAnatkumAre // 36 // arpitAnarpitasiddhe // 32 // 2 vizeSatrisaptadazaikAdazatrayodazapadazabhiradhikAni ca // 37 // the| 1. -pasyopamam // 47 // zve. / 3 -sarvArthasiddhaca // 38 // 0 / " -kANAmadhikaM // 48 // grahANAmekam // 49 // | nakSatrANAmardham // 50 // tArakANAM caturbhAgaH 4 -kama // 39 // sAgaropame // 50 // adhike ca / // 51 // / ||41||shve / 12 jaghanyA spaSTabhAgaH // 52 // caturbhAgaH zeSANAm 5 dravyANi na jIvAzca // 2 // zve. / // 53 // shve0| 6 siksenagaNinaH kathayanti yat kecit 'nityA- 1 satrametamAsti / ta. zlokavArtike'pi pasthitAni' iti sUtradvayaM paThanti / te hi 'ni nAsti etatsUtram / tyAvasthitArUpANi' 'nityAvasthitAnyarUpANi' 14 -pagraho shve.| iti pAThAntare api sUcayanti / 75 vartanA pariNAmaH kriyA paravAparatve zve0 / / 7 AkAzAdeka-zve. / / | 16 saMghAtabhedebhyaH shve| 8 dharmAdharmayoH // 7 // jIvasya // 8 // 1. cAkSuSAH // 28 // shve0| 9 -visargAbhyAm zve0 / | 18 sUtrametabAsti shve0|
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 814 snigdharUkSatvAd bndhH||33|| na jaghanyaguNAnAm // 34 // guNasAmye sadRzAnAm // 35 // dvathadhikAdiguNAnAM tu||36|| 'bandhe'dhiko pAriNAmikau ca // 37 // tattvArthavArtike | "guNaparyayavad dravyam // 38 // kAlazca // 39 // so'nntsmyH||40|| dravyAzrayA nirguNA guNAH // 4 // tabhAvaH pariNAmaH // 42 // SaSTho'dhyAyaH kAyavAGamanaHkarma yogaH // 1 // bahArambhaparigrahatvaM nArakasyAyuSaH // 15 / / sa AsravaH // 2 // mAyA tairyagyonasya // 16 // zubhaH puNyasyAzubha: pApasya // 3 // "alpArambhaparigrahatvaM mAnuSasya // 17 // skssaayaakssaayyoHsaampraayikryaapthyoH||4|| svabhAvamArdavaM ca // 18 // indriyakaSAyAvratakriyAH pazcacatuHpaJcapaJcaviMza- niHzIla titvaM ca sarveSAm // 19 // tisaMkhyAH pUrvasya bhedaaH||5|| sarAgasaMyamasaMyamAsaMyamAkAmanirjarAbAlatapAMsi tIbramandajJAtAjJAta bhAvAdhikaraNavIryavizeSebhya- devasya // 20 // stdvishessH||6|| samyaktvaM ca // 21 // adhikaraNaM jIvAjIvAH // 7 // yogavakratA visaMvAdanaM cAzubhasya nAmnaH // 22 // AdyaM saMrambhasamArambhArambhayogakRtakAritAnumata- tadviparItaM zubhasya / / 23 / / ___ kaSAyavizeSailislikhizcatuzcaikazaH // 8 // darzanavizuddhivinayasampannatA zIlavateSvanatIcAnivartana nikSepasaMyoganisargA dvicaturdvitribhedAH ro'bhIkSNa"jJAnopayogasaMvegau zaktitastyAgaparam // 9 // tapasI' sAdhusamAdhirvaiyAvRttyakaraNamarhadAtatpradoSanihnavamAtsaryAntarAyAsAdanopaghAtA cAryabahuzrutapravacanabhaktirAvazyakAparihAjJAnadarzanAvaraNayoH // 10 // NirmArgaprabhAvanA pravacanavatsalatvamiti .. tIrthakaratvasya // 24 // duHkhazokatApAkrandanavadhaparidevanAnyAtmaparobha paramAtmanindAprazaMse "sadasadguNocchAdanodbhAyasthAnAnyasadvedyasya // 11 // vane ca nIcairgotrasya // 25 // bhUtavratyanukampAdAnasarAgasaMyamAdiyogaH tadviparyayo nIcairvRttyanutseko cottarasya // 26 / / kSAntiH zaucamiti sadvedyasya // 12 // vighnakaraNamantarAyasya // 27 // kevalizrutasaGghadharmadevAvarNavAdo darzanamohasya 7 gunnpryaay-shve| // 13 // 8 kAlazcetyeke // 30 // zve0 / kaSAyodayAttIvrapariNAmazcAritramohasya // 14 // 9 etadanantaram 'anAdirAdimA~zca // 42 // rUpAdi1 bandhe samAdhiko pAriNAmikau // 36 // shve0| pvAdimAn // 43 // yogopayogI jIveSu ||43||'c' nAsti sa0 shlo| etAni sUtrANi adhikAni ive| 2 zubhaH puNyasya // 3 // azubhaH pApasya // 4 // 1. -tvaM ca naark-shve| zve0 / 'zubhaH puNyasya / zepaM pApam' hA0 / | 11 alpArambhaparigrahatvaM svabhAvamArdavAjavaM ca 3 avatakaSAyendriyakriyAH zve0 / indriyakaSAyA- mAnuSasya // 18 // - zve / / vratakriyAH hA0, si.| 12 -vrttvN-shve0| 13 viparItaM shve0| 4 -bhaavviiryaadhikrnnvishe-shve0| 14 bhiikssnnjnyaano-shve0|15-sii saMghasAdhu- shve0| 5 bhUtavratyanukampA dANaM sarAgasaMyamAdi yogaH- 16 tIrthakRtvasya // 23 // shve0|| shve0| 17 sadasadguNAcchAdano- zve0 / sadasadguNocchA6 -tiivaatmprinnaam-shve| . s.| sadasadguNacchA-rA0, zlo0, si.|
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrapAThabhedAH saptamo'dhyAyaH hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahebhyo viratirbratam // 1 // dezasarvato 'NumahatI // 2 // tatsthairyArtha bhAvanAH paca paca // 3 // 'vAGmanoguptIryAdAna nikSepaNasamityAlokitapA nabhojanAni paca // 4 // krodhalobhabhIrutvaddAsyapratyAkhyAnAnyanuvIcibhA SaNaM ca paca // 5 // zUnyAgAravimocitAvAsaparoparodhAkaraNabhaikSyazuddhisadharmAvisaMvAdAH paJca // 6 // strIrAgakathAzravaNatanmanoharAGga nirIkSaNapUrva ratAnusmaraNavRSyeSTa rasasvazarIrasaMskAratyAgAH pazca // 7 // manojJA manojJendriyaviSayarAgadveSavarjanAni paca // 8 // hiMsAdiSvihAmutrA pAyAvadyadarzanam // 9 // duHkhameva vA // 10 // maitrIpramodakAruNyamAdhyasthAni ca sattvaguNA dhikaklizyamAnAvineyeSu // 11 // jagatkAyasvabhAva vA saMvegavairAgyArtham // 12 // pramatta yogAtprANavyaparopaNaM hiMsA ||13|| asadabhidhAnamanRtam // 14 // adattAdAnaM steyam // 15 // maithunama ||16|| mUrcchA parigrahaH // 17 // niHzalyo vratI // 18 // agAryanagAraca ||19|| aNuvrato'gArI ||20| digdezAnarthadaNDaviratisAmAyika'proSadhopavAso 1 'vAmano' ityAdi paJcasUtrANi na santi ive0 | 2 - mutra cApAyAvadya - zve0 / 3 siddhasenagaNinaH sUtrayanti yat kecit 'vyAdhipratIkAratvAt kaNDUparigatatvAccAbrahma, tathA parigraheSvAsaprAptanaSTeSu kAGkSAzokau prApteSu ca rakSaNamupabhoge vA'vitRptiH' etayoH bhASyavAkyayoH pRthak sUtratvamAmananti / 4 - mAdhyasthAni ca zve0 / 5 - vau ca saMvega- zve0 / 6 - pauSadho- zve0 | pabhogaparibhoga parimANAtithisaMvibhAgavratasampannazca // 21 // mAraNAntikIM sallekhanAM' joSitA // 22 // zaGkAkAGkSAvicikitsAnyadRSTiprazaMsAsaMstavAH samyagdRSTeratIcArAH // 23 // vratazIleSu paJca paJca yathAkramam // 24 // " bandhavadhacchedAtibhArAropaNAnnapAnanirodhAH 815 ||25|| mithyopadezara ho" bhyAkhyAnakUTalekhakriyAnyAsApahAra sAkAra mantrabhedAH ||26|| stena prayogatadAhRtAdAnaviruddha rAjyAtikramahInAdhikamAnonmAnapratirUpaka vyavahArAH ||27| pari vivAha karaNetva' rikAparigRhItAparigRhItAga manAnaGgakrIDAkAmatI grAbhinivezAH ||28|| kSetra vAstu hiraNya suvarNadhanadhAnyadAsIdAsakupyapramANAtikramAH ||29|| UrdhvAdhastiryagvyatikramakSetra vRddhismRtyanta "rAdhAnAni // 30 // "AnayanapreSyaprayogazabdarUpAnupAta pudgala kSepAH // 31 // kandarpa kautku" cyamaukharyA samIkSyAdhikaraNobhogaparibhogAnartha kyAni ||32|| yogaduHpraNidhAnAnAdara" smRtyanupasthAnAni ||33|| 7 - paribhogAtithi - bhA0 / si0 / 8 saMlekhanAM zve0 / 9 - raticAraH zve0 / 10 bandhavadhaccha viccheda - i0 / 11 rahasyAbhyAkhyAna- zve0 / 12 varaparigRhItAparigRhItAgamanAnaGgakrIDAtIya kAmA- zve0 / siddhasenagaNinaH 'paravivAhakaraNam itvarikAgamanaM parigRhItAgamanam anaGgakrIDA tIvrakAmAbhiniveza:' iti sUtrapAThAntaraM sUtrayanti / 13 smRtyantardhAnAni zve0 / 14 AnAyana- hA0 pAThAntarasUcanam / 15 - pudgalaprakSepAH // 26 // bhA0 / 16 - kaukuthya- bhA0 hA0 / 17 - karaNopabhogAdhikatvAni // 27 // ibe0 / 18 - smRtyanupasthApanAni // 28 //
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 816 tatvArthavArtike 'apratyavekSita pramArjitotsargAdA' nasaMstaropakrama - | jIvitamaraNAzaMsAmitrAnurAgasukhAnubandha" nidA nAni // 37 // NAnAdarasmRtyanupasthAnAni ||34|| sacittasaMbandha'sammizrAbhiSavaduH pakAhArAH ||35|| anugrahArthaM svasyAtisargo dAnam ||38|| sacittanikSepApidhAnaparavyapadezamAtsaryyakA vidhidravyadAtRpAtravizeSAttadvizeSaH ||39|| lAtikramAH ||36|| mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA bandha hetavaH // 1 // sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte' sa bandhaH // 2 // prakRtisthityanubhAga' pradezAstadvidhayaH ||3|| Adya jJAnadarzanAvaraNavedanIya mohanIyAyurnAmagotrAntarAyAH ||4|| pazJcanavadvacaSTAviMzaticaturdvicatvAriMzad dvipazca bhedA' yathAkramam ||5 // 'matizrutAvadhimanaH paryaya kevalAnAm ||6|| cakSuracakSuravadhikevalAnAM nidrAnidrAnidrApracalA - uccairnI caizca // 12 // pracalApracalAstyAnagRddhayazca // 7 // sdsdbdye||8|| aSTamo'dhyAyaH "darzanacAritramohanIyAkaSAyakaSAya vedanIyAkhyAbridviSoDazabhedAH samyaktvamidhyAtvatadu*bhayAnyakaSAyakaSAyau hAsyaratyaratizoka 1 apratyupekSi- hA0 / 2 - dAnanikSepa saMstAropakramaNAnAdarasmRtyanupasthApanAni // 29 // zve0 / 3 sacita sambaddhasa- ive0 / 4 nikSepapidhAna- zve0 / 5 - datte // 2 // sambandhaH // 3 // zve0 / 6 - bhAvapradezA- zve0 / 7 - yAyuSkanAma- / 8 bhedo rA0 / 9 matyAdInAm // 7 // ive0 / 10 - styAnagRddhi vedanIyAni ca // 8 // zve0 / styAnaddhiriti vA pATha: - si0 / 11 darzanacAritramohanIyakaSAyanokaSAya vedanIyApAstridviSoDazanavabhedAH samyaktvamidhyAtvatadubhayAni kaSAyanokaSAyAvanantAnubandhyapratyAkhyAnAvaraNasaM jvalana vikalpAzcaikazaH krodhamAnamAyAlobhAH hAsyaratyaratizokabhayajugupsAstrIpuMnapusakavedAH // 10 // zve0 / bhayajugupsAstrIpuMnapuMsakavedA anantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnasaM jvalanavikalpAzcaikazaH krodhamAnamAyAlobhAH ||9|| nArakatairyagyonamAnuSadaivAni // 10 // gatijAtizarIrAGgopAGga nirmANabandhanasaMghAtasaMsthAnasaMhananasparza rasagandhavarNAnupUrvyagurulaghUpaghAtaparaghAtAtapodyotocchvAsavihAyogatayaH pratyekazarIratra sasubhagasusvarazubhasUkSmaparyAptisthirAdeyayazaHkIrti setarANi tIrtha karatvaM ca // 11 // "dAnalAbhabhogopabhogavIryANAm ||13|| AditastisRNAmantarAyasya ca triMzatsAgaropamakoTI koTyaH parA sthitiH // 14 // saptatirmohanIyasya ||15|| "viMzatirnAmagotrayoH // 16 // trayatriMzatsAgaropamANyAyuSaH " // 17 // aparA dvAdazamuhUrtA vedanIyasya // 18 // nAmagotrayoraSTau // 19 // zeSANAmantarmuhUrtA" // 20 // vipAko 'nubhavaH // 21 // sa yathAnAma ||22|| tatazca nirjarA // 23 // nAmapratyayAH sarvato yoga vizeSAt sUkSmaikakSetrA". 12 nidAnakaraNAni // 32 // zve0 / 13 - pUrvyAguru- zve0 / 14 - deyayazAMsi setarANi tIrtha kRtvaM ca // 12 // zve 0 | 15 dAnAdInAm // 14 // ive0 / 16 nAmagotrayoviMzatiH // 17 // ive0 / 17 - vyAyuSkasya - zve0 / 18 - mantarmuhUrtam // 20 // zve0 | 19 - nubhAvaH zve0 / 20 gADhasthitAH zve0 /
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ vagAhasthitAH sarvAtmapradezeSvanantAnantapradezAH // 24 // AsravanirodhaH saMvaraH // 1 // sa guptasamitidharmAnuprekSAparISaddajayacAritraiH // 2 // tapasA nirjarA ca // 3 // samyagyoganipraho guptiH // 4 // IryAbhASaiSaNAdAnanikSepotsargAH samitayaH ||5 // 'uttamakSamAmArda vArja vazauca satyasaMyamatapastyAgAkiJcanyabrahmacaryANi dharmAH // 6 // anityAzaraNa saMsAraikatvAnyatvA' zucyA sravasaMvaranirjarAlokabodhidurlabhadharmasvAkhyAtatvAnucintanamanuprekSAH // 7 // mArgAcyavananirjarArthaM pariSoDhavyAH parISahAH baraza sUtrapAThabhedAH kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakanAgnyArati strIcaryA - niSadyAzayyAkrozavadhayAJcAlAbharogatRNasparza malasatkArapuraskAraprazAjJAnadarzanAni // 9 // "sUkSmasAmparAyachadmasthavItarAgayozcaturdaza // 10 // ekAdaza jine // 11 // 'bAdarasAmparAye sarve // 12 // jJAnAvaraNe prajJAzAne // 13 // darzana mohAntarAyayoradarzanAlAbhau // 14 // cAritramohe nAgnyAratistrIniSadyAkrozayAJcAsa tkArapuraskArAH // 15 // 4 navamo'dhyAyaH vedanIye zeSAH ||16|| ekAdayo bhAjyA yugapadekasminnaikonaviMzateH " // 17 // dharmaH // 6 // zve0 / 9 uttamaH kSamA 2 - zucitvAsrava - zve0 / 3. " apare paThanti anuprekSA iti anuprekSitavyA ityarthaH / apare anuprekSAzabdamekavacanAntamadhIyate " - si0 vR0 / prajJAjJAnasamyaktvAni / - hA0 / 5 sUkSmasamparAya - zve0 / 6 bAdarasAmparAye ive0 / -dekAca viMzateH hA0 / yugapadekonaviMzateH // 17 // zve0 / 'sadvedhazubhAyurnAmagotrANi puNyam // 25 // 'ato'nyatpApam // 26 // sAmAyikacchedopa" sthApanAparihAra vizuddhisUkSmasAmparAyayathA' 'khyAtamiti cAritram // 18 // anazanAva' 'modaryavRttiparisaMkhyAnarasaparityAgaviviktazayyAsanakAyaklezA bAhyaM tapaH // 19 // 817 prAyazcittavinayavaiyAvRttyasvAdhyAyavyutsargadhyA nAnyuttaram ||20| navacaturdazapaJcadvibhedAra yathAkramaM prAgdhyAnAt, // 21 // AlocanapratikramaNa tadubhayavivekavyutsarga tapazchedaparihAropasthApanAH // 22 // jJAnadarzanacAritropacArAH // 23 // AcAryopAdhyAyatapasvizaikSya "glAnagaNakulasaMghasAdhumanojJAnAm " ||24|| yAcanApRcchanAnuprekSAmnAyadharmopadezAH ||25| bAhyAbhyantaropadhyoH / / 26 / / uttamasaMhananasyaikAgracintAnirodho dhyAnamAnta muhUrtAt // 27 // Arttaraudradharmya" zuThThAni // 28 // pare mokSahet ||29|| ArttamamanojJasya" saMprayoge tadviprayogAya smRti samanvAhAraH ||30| viparItaM manojJasya // 31 // 8 sadvedyasamyaktvahAsyarati puruSa ve dazubhAyurnAma gotrANi puNyam // 26 // ive0 / sUtrametannAsti zve0 / 9 10 - dopasthApyaparihAravizuddhi sUkSmasamparAyayathAkhyAtAni cAritram / zve0 / 11 athAkhyAta- si0 rA0 / 12 - vamaudarya- / zve0 / 13 dvibhedaM yathA- zve0 / 14 - pasthApanAni // 22 // ive0 | 15 zaikSa- zve0 | 16 - sAdhumamanojJAnAm // 14 // zve0 / 17 -dhyAnam // 27 // AmuhUrtAt // 28 // zve0 / 18 - dharma - shve0| 19 - mamanojJAnAM sampra - shve0| 20 - hAraH // 31 // vedanAyAzca // 31 // viparItaM manojJAnAm // 32 // zve0 /
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 818 tatvArthavArtike vedanAyAzca // 32 // nidAnaM ca // 33 // tadaviratadezaviratapramattasaMyatAnAm ||34|| hiMsAnRtasteyaviSaya saMrakSaNebhyo raudramaviratadezaviratayoH ||35|| AjJApAyavipAkasaMsthAnavicayAya dharmyam ||36|| zule cAdye pUrvavidaH ||37 pare kevalinaH // 38 // pRthaktvaikatvavitarka sUkSma kriyApratipAtivyuparata - kriyAnivartI // 39 // syekayogakAyayogAyogAnAm ||40|| mohayAjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAca keva dazamo'dhyAyaH lam // 1 // bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo mokSaH // 2 // "aupazamikAdibhavyatvAnAM ca // 3 // anyatra kevalasamyaktvajJAnadarzana siddhatvebhyaH // 4 // tadanantaramUrdhvaM gacchatyAlokAntAt // 5 // ekAzraye 'savitarka vIcAre pUrve // 41 // 'avIcAraM dvitIyam // 42 // vitarkaH zrutam // 43 // 'vIcAro'rthavyaJjanayogasaMkrAntiH // 44 // samyagdRSTibhAvakaviratAnantaviyojakadarzanamohakSapako pazamako pazAntamohakSapakakSINamohajinAH kramazo'saMkhyeyaguNanirjarAH // 45 // pulAkavakuzakuzIlanirmanthasnAtakA nirmanthAH 1 - dharmamapramattasaMyatasya // 37 // upazAntakSINakapAyayozca // 39 // zukle zve0 / 2 - nivRttIni // 41 // zve0 / 3 tatryekakAyayogAyogAnAm // 42 // zve0 / 4 - rAbhyAm // 2 // kRtsnakarmakSayo mokSaH // 3 // zve0 / 5 aupazamikAdibhavyatvAbhAvAccAnyatra kevala ... // 46 // saMyamazrutapratisevanAtIrtha liGgalezyopapA dasthAnavikalpataH sAdhyAH // 47 // pUrvaprayogAdasaGgatvAd bandhacchedAttathAgatipariNAmAcca" ||6|| "AviddhakulAlacakravadvayapagatale pAlAbuvaderaNDabIjavadagnizikhAvacca // 7 // 'dharmAstikAyAbhAvAt // 8 // kSetra kAlagatiliGgatIrtha cAritrapratyekabuddhabodhitajJAnAvagAhanAntarasaM khyAlpabahutvataH sAdhyAH // 9 // 6 savitarka vIcAre pUrve // 43 // zve0 / 7 - avicAraM zve 0 / 8 vicAro - zve0 / 9 - papAtasthAna- zve0 / 10 - mAcca tadgatiH // 6 // zve0 | 11 sUtrametannAsti zve0 / 12 sUtrametannAsti zve0 /
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtrANAmakArAdikozaH 8 / 14 1111 84 7/31 4/32 3236 9/22 107 9/1 4/4 546 agAryanagArazca 531 ajIvakAyA dharmAdharmAkAza491 aNavaH skandhAzca 547 aNuvrato'gArI 586 ato'nyatyApam 542 adattAdAnaM steyam 513 adhikaraNaM jIvAjIvAH 618 anazanAvamodarya148 anantaguNe pare 642 anyatra kevalasamyaktva149 anAdisambandhe ca 600 anityAzaraNa137 anuzreNi gatiH 559 anugrahArtha svasyAtisagoM dAnam 583 aparA dvAdazamuhUrtA 247 aparA palyopamamadhikam 149 apratighAte 557 apratyavekSitApramArjito65 arthasya 497 arpitAnarpitasiddhaH 506 alpArambhaparigrahatvaM 60 avagrahahAvAyadhAraNA: 138 avigrahA jIvasya 634 avicAraM dvitIyam 541 asadabhidhAnamanRtam 447 asaGkhyeyAH pradezA 457 asaGkhyeyabhAgAdiSu 445 A AkAzAdekadravyANi 452 AkAzasyAnantAH 466 AkAzasyAvagAha: 623 AcAryopAdhyAyatapasvi630 AjJApAyavipAkasaMsthAna628 Artamamanojasya 627 ArtaraudradharmyazukkAni 513 AdyaM saMrambhasamArambha211 AditastriSu pItAntalezyAH 719 | 581 AditastisRNAmantarAyasya ca 51 / 52 Adye parokSam 5 / 25 567 Adyo jJAnadarzanAvaraNa720 556 AnayanapreSyaprayoga826 247 AraNAcyutAdUrdhvamekaikena 7/15 20. AryA mlecchAzca 6/7 620 aalocnprtikrmnn9|19 645 AviddhakulAlacakravat 2 / 39 587 AsravanirodhaH saMvaraH 104 212 indrasAmAnikatrAyastriMza2241 | 508 indriyakaSAyAvratakriyA | 593 iiryaabhaapaissnnaadaan2|26 | 580 uccaiIMcaizca 7/38 | 595 uttmkssmaamaardvaarjv8|18 | 625 uttmsNhnnsyaikaagr4||33 | 191 uttarA dakSiNatulyAH 2 / 40 494 utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat 7/34 118 upayogo lakSaNam | 1117 223 uparyupari 5 / 32 554 uurdhvaadhstirygvytikrm6|17 83 RjuvipulamatI manaHparyayaH 1115 192 ekadvitripalyopamasthitayo 2 / 27 456 ekapradezAdiSu bhAjyaH 9/42 139 ekasamayA'vigrahA 7.14 149 eka dvau trInvAnAhArakaH 613 ekAdaza jine 5 / 15 | 615 ekAdayo bhAjyA 9. ekAdIni bhAjyAni 5 / 9 | 633 ekAzraye savitarkavicAre 5118 | 145 audaarikvaikriyikaahaark124 225 aupapAdikamanuSyebhyaH 9/36 | 151 aupapAdikaM vaikriyikam 9 / 30 | 157 aupapAdikacaramottama9/28 100 aupazamikakSAyiko bhAvI 68642 aupazamikAdibhavyatvAnAM ca 42 | 556 kandarpakaukucyamaukharyAsamIkSyA 9 / 5 8/12 9/6 127 3 / 26 5 / 30 ra8 41187/30 1123 3229 5 / 14 2 / 29 2 / 30 9111 9/17 1130 9/41 2 / 36 4.27 2146 2053 211 103 7/32 5 / 8 ka 50
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 820 tasvArthavArtike praSTha 12 713 3 / 30 1 / 28 105 9/34 4/41 2243 1 / 14 318 3125 626 623 3311 5 / 42 3329 223 kalpopapannAH kalpAtItAzca 524 kaSAyodayAttIvrapariNAma504 kAyavAGmanaHkarma yogaH 214 kAyapravIcArA A aizAnAt 501 kAlazva 135 kRmipipIlikAbhramara523 kevalizrutasaMghadharma536 krodhalomabhIrutva 81 kSayopazamanimittaH 608 kSutpipAsAzItoSNa646 kSetrakAlagatiliGgatIrtha554 kSetravAstuhiraNyasuvarNa187 gaGgAsindhurohiMdrohitAsyA 108 gatikaSAyaliGga576 gatijAtizarIrAGgopAGga236 gatizarIraparigrahAbhimAnato 460 gatisthityupagrahI 151 garbhasammUrchanajamAdyam 500 guNaparyayavadrvya m 498 guNasAmye sadRzAnAm - 572 cakSuracakSuravadhikevalAnAM 190 caturdazanadIsahasraparivRtA - 615 cAritramohe nAgnyArati 539 jagatkAyasvabhAvI vA 169 jambUdvIpalavaNodAdayaH 143 jarAyujANDajapotAnAM garbhaH 110 jIvabhavyAbhavyatvAni ca 441 jIvAzca 24 jIvAjIvAsavabandhasaMvara* 558 jIvitamaraNAzaMsA 622 jJAnadarzanacAritropacArAH 105 jJAnadarzanadAnalAbha106 jJAnAzAnadarzanalabdhayazcatuH .614 zAnAvaraNe prazA'jJAne 249 jyotiSkANAM ca 218 jyotiSkAH sUryAcandramasau583 tatazca nirjarA 211 tatkRtaH kAlavibhAgaH 49 tatpramANe 515 tatpadoSanihava 4117 19 tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam 6 / 14 | 535 tatsthairyAthai bhAvanAH | 192 tathottarAH 47 |88 tadanantabhAge manaHparyayasya 5 / 39 | 644 tdnntrmuurv2|23 | 629 tdvirtdeshvirt6|13 249 tadaSTabhAgo'parA 75 | 150 tadAdIni bhAjyAni za22 59 tadindriyAnindriyanimittam 99 185 tadviguNadviguNA hRdAH 2019 | 190 tadviguNadviguNavistArA 729 | 531 tadviparyayo nIcairvRttyanutsekau3220 528 tadviparItaM zubhasya za6 182 tadvibhAjinaH pUrvAparAyatAH 8 / 11 496 tadbhAvAvyayaM nityam 4/21 | 503 tadbhAvaH pariNAmaH 5 / 17 | 186 tannivAsinyo devyaH shriihii2|45 | 22 tanisargAdadhigamAdvA 5 / 38 | 170 tanmadhye merunaabhitto5|35 / 185 tanmadhye yojanaM puSkaram | 592 tapasA nirjarA ca . 3223 | 192 tAbhyAmaparA bhuumyo9|15 | 161 tAsu triNshtpnycviNshti7|12 | 203 tiryagyonijAnAM ca 37 | 512 tiivrmndjnyaataa'shaatbhaavaadhikrnn2|33 | 166 tedhvektrisptdshsptdsh27| 152 tejasamapi | 588 trayastriMzatsAgaropamaNyAyuSaH | 213 trAyastriMzallokapAlavarjA 7 / 37 | | 247 trisaptanavaikAdazatrayodaza 633 vyekayogakAyayogAyogAnAm 2 / 4 | 614 drshnmohaantraayyo2|5 | 573 drshncaaritrmohniiyaa9|13 529 darzanavizuddhivinayasampannatA4/40 185 dazayojanAvagAhaH 412 | 248 dazavarSasahasrANi prathamAyAm 823 | 212 dazASTapaJcadvAdazavikalpAH 4 / 14 580 daanlaabhbhogopbhog1|10| 547 digdezAnarthadaNDavirati6.10 | 537 duHkhameva vA 87 329 3317 9/3 3 / 28 za - 66 248 8117 4/5 4/31 9/23 9/40 9 / 14 89 6 / 24 3216 4 / 36 '43 8.13 7/21 7 / 10
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtrANAmakArAdikozaH 163 nArakA nityAzubhataralezyA443 nityAvasthitAnyarUpANi 628 nidAnaM ca 151 nirupabhogamantyam 38 nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNa515 nirvartanA nikSepasaMyoga nisargA 130 nirvRttyupakaraNe dravyendriyam 545 niHzalyo vratI 526 nizzIlavratatvaM ca sarveSAm 446 niSkriyANi ca 205 nRsthitI parAvare 94 naigamasaMgrahavyavahArarjusUtra - 570 paJcanavadvayaSTAviMzati - ! 129 paJcendriyANi 821 Tha 9 3|14 jAra4 7/28 5/21 3/4 2 / 37 4/39 6 / 25 9/38 xls 130 9 / 29 519 duHkhazokatApAkrandana145 devanArakANAmupapAdaH 211 devAzcaturNikAyAH 535 dezasarvato'NumahatI 436 dravyANi 502 dravyAzrayA nirguNA guNAH 187 dvayordvayoH pUrvAH pUrvagAH 103 dvinavASTAdazaikaviMzati170 dvidvirviSkambhAH pUrvapUrva194 dvirdhAtakIkhaNDe dvividhAni 128 dvIndriyAdayastrasAH 499 dvayadhikAdiguNAnAM tu 456 dharmAdharmayoH kRtsne 646 dharmAstikAyAbhAvAt na cakSuranindriyAbhyAm na jaghanyaguNAnAm na devAH 620 navacaturdazapaJcadvi453 nANoH 583 nAmagotrayoraSTau nAmapratyayAH sarvato 6 / 11 rAja 4|1 7/2 5/2 5/41 3121 22 318 3/33 2 / 16 2 / 14 5/36 5 / 13 2018 1/19 5/34 2 / 51 9 / 21 5 / 11 8/19 8Ara4 184 padmamahApadmatigiJcha248 parataH parataH pUrvA 554 paravivAhakaraNetvarikA476 parasparopagraho jIvAnAm 164 parasparodIritaduHkhAH 147 paraM paraM sUkSmam 249 parA palyopamamadhikam 530 paramAtmanindAprazaMse 633 pare kevalinaH 215 pare'pravIcArAH 628 pare. mokSahetU 237 pItapadmazuklalezyA 636 pulAkaba kuzakuzIla196 puSkarArddhe ca 645 pUrvaprayogAdasaGgatvAd213 pUrvayordvandrAH 633 pRthaktvaikatvavitarka127 pRthivyaptejovAyu566 prakRtisthityanubhAgapradezA53 pratyakSamanyat 184 prathamo yojana sahasrAyAma458 pradezasaMhAra visarpAbhyAM 147 pradezato'saMkhyeyaguNaM prAkU539 pramattayogAt prANavyaparopaNaM 422 9 / 46 3/34 1016 67 4/6 498 M 156 9/39 2 / 13 8/3 1/12 3 / 15 5 / 16 2 / 38 585 28 nAmasthApanAdravyabhAva 115 8|10 7/13 575 nArakatairyagyonamAnuSadevAni 156 nArakasammUrchino napuMsakAni 248 nArakANAM ca dvitIyAdiSu 2150 33 pramANanayairadhigamaH 241 prAg graiveyakebhyaH kalpAH 116 4/23 4/35 3 / 3 5/4 9/33 197 prAmAnuSottarAnmanuSyAH 620 prAyazcittavinayavaiyAvRttya553 bandhavadhacchedAtibhArAropaNa640 bandhahetvabhAva nirjarAbhyAM 500 bandhe'dhiko pAriNAmikau 3/35 9/20 7/25 10/2 2|44 5/37 117 6 / 9 222 bahiravasthitAH 62 bahubahuvidhakSiprA nissRtA7 18 525 bahArambhaparigrahatvaM nArakasyAyuSaH 2 / 17 4/15 1 / 16 6 / 15 9 / 12 9 / 26 4/24 6 / 19 5/7 3 / 38 614 bAdarasAmparAye sarve 624 bAhyAbhyantaropadhyoH 242 brahmalokAlyA laukAntikAH 1 / 33 193 bharatasya viSkambho jambUdvIpasya 885 171 bhrthaimvthrivideh2|15 3 / 32 3 / 10 190 bharataH SaDUviMzatipazcayojanazata 3 / 24
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 822 pRSTha 191 bharatairAvatayorvRddhihAsau 204 bharatairAvatavidehAH 216 bhavanavAsino'suranAga 79 bhavapratyayosvadhirdeva249 bhavaneSu ca 522 bhUtavatyanukampAdAna 494 bhedasaGghAtAbhyAM cAkSuSaH 493 bhedasaGghAtebhya utpadyante 494 bhedAdaNuH 184 maNivicitra pAva upari mUle 87 matizrutayornibandho 3/27 2 / 28 3 / 37 6/27 4|10 4 / 26 244 vijayAdiSu dvicaramAH 634 vitarkaH zrutam 192 videheSu saMkhyeyakAlAH 559 vidhidravyadAtRpAtravizeSAt 628 viparItaM manojJasya 583 vipAko'nubhavaH 582 viMzatirnAmagotrayoH 86 vizuddhikSetrasvAmiviSayebhyo'vadhi85 vizuddhayapratipAtAbhyAM 634 vIcAro'rthavyaJjanayogasaMkrAntiH 628 vedanAyAzca 615 vedanIye zeSAH 222 vaimAnikAH 1121 4|37 6 / 12 5 / 28 5 / 26 5 / 27 3 / 13 1 / 26 1 / 31 1/9 86 1|13 7/8 6 / 16 98 7/22 8 1 9/43 3 / 31 7/39 9/31 829 8 16 1/25 1 / 24 9/44 9/32 9 / 16 4|16 7/24 M 552 vratazIleSu paJca paJca yathAkramam 66 vyaJjanasyAvagrahaH 217 vyantarAH kinnara kiMpuruSamahoraga249 vyantarANAM ca 1 / 18 4|11 4 38 7/26 7/17 552 zaGkAkAGakSAvicikitsA485 zabdabandhasaukSmyasthaulya468 zarIravAGa manaHprANA632 zukle cAdye pUrvavidaH 7/23 5 / 24 5/19 4|13 9/37 2 / 49 7/11 152 zubhaM vizuddhamavyAghAti516 zubhaH puNyasyAzubhaH pApasya 7|16 6 / 3 7/6 10/1 6 / 22 536 zUnyAgAra vimocitAvAsa145 zeSANAM sammUrcchanam 583 zeSANAmantarmuhUrtA 214 zeSAH sparzarUpazabda 7/33 2/35 8/20 4/8 3 / 22 3 / 1 5/5 187 zeSAstvaparagAH 156 zeSA strivedAH 1 / 27 2 47 134 zrutamanindriyasya 70 zrutaM matipUrva dvayaneka 252 2 / 21 1 / 20 2 / 18 5/12 506 sa AsravaH 6/2 82 4/42 565 sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo 6 / 4 9/2 99 matizrutAvadhayo viparyayazca 44 matizrutAvadhimanaH paryaya ke valA ni 570 matizrutAvadhimanaHparyaya kevalAnAM 57 matiH smRtiH saMjJA cintA 536 manojJAmanojJendriya viSaya526 mAyA tairyagyonasya 607 mArgAcyavana nirjarAthe 550 mAraNAntikIM sallekhanAM 561 mithyAdarzanAviratipramAda553 mithyopadezarahobhyAkhyAna544 mUrcchA parigrahaH 220 merupradakSiNA nityagatayo 538 maitrIpramodakAruNya543 maithunamabrahma 639 mohakSayAjjJAnadarzanAvaraNa528 yogavakratA visaMvAdanaM 557 yogaduSpraNidhAnAnAdara159 ratnazarkarAvAlukApaGkadhUma444 rUpiNaH pudgAH 88 rUpiSvavadheH 151 labdhipratyayaM ca 130 labdhyupayogau bhAvendriyam 454 lokAkAze'vagAhaH 250 laukAntikAnAmaSTau tattvArthavArtike 134 vanaspatyantAnAmekam 476 vartanApariNAmakriyAH paratvAparatve 536 vAGmanoguptIryAdAna nikSepaNa 624 vAcanApRcchanAnuprekSA136 vigrahagatau karmayogaH pRsstth 138 vigrahavatI ca saMsAriNaH 531 vighnakaraNamantarAyasya 2 / 22 5 / 22 7/4 508 sakaSAyAkaSAyayoH sAmparAyike 591 sa gutisamitidharmAnuprekSA 558 sacittanikSepApidhAnaparavyapadeza141 sacitazItasaMvRtAH setarAH 2/25 558 sacittasambandhasammizrAbhiSava 9/25 7/36 2/32 7/35
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtrANAmakArAdikozaH / 823 pRSTha 41 satsaMkhyAkSetrasparzana 18 | 613 sUkSmasAmparAyachadmasthavItarAgayo- 9 / 10 79 sadasatoravizeSAdyadRcchopalabdhe1232 502 so'nantasamayaH 5 / 40 573 sadasavedye 818 246 saudharmazAnayoH sAgaropame'dhika 4 // 29 494 sadravyalakSaNam 5 / 29 223 saudharmazAnasAnatkumAramAhendra- 4 / 19 123 sa dvividho'TacaturbhadaH 219 165 saMkliSTAsurodIritaduHkhAzca 325 586 savedyazubhAyurnAmagotrANi puNyam 825 453 saMkhyeyAsaMkhyeyAzca pudgalAnAm 582 saptatirmohanIyasya 8.15 136 saMzinaH samanaskAH 224 125 samanaskA'manaskAH 2 / 11 637 saMyamazrutapratisevanAtIrtha 9/47 140 sammUJjenagopapAdA janma 2 / 31 126 saMsAriNatrasasthAvarAH 2 / 12 527 samyaktvaM ca 6 / 21 124 saMsAriNo muktAzca 2 / 10 104 samyaktvacAritre 203 554 stenaprayogatadAhRtAdAnaviruddha 7/27 593 samyagyoganigraho guptiH 9/4 536 strIrAgakathAzravaNatanmanoharAGga3 samyagdarzanazAnacAritrANi 111 497 snigdharUkSatvAd bandhaH 5 / 33 635 samyagdRSTizrAvakaviratAnanta9/45 246 sthitirasuranAgasuparNadvIpa 4 // 28 583 sa yathAnAma 8/22 235 sthitiprabhAvasukhadyuti 4 // 20 527 sarAgasaMyamasaMyamAsaMyamAkAma 6.20 131 sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANi 219 88 sarvadravyaparyAyeSu kevalasya za29 484 sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH 5 / 23 150 sarvasya / 2 / 42 132 sparzarasagandhavarNazabdAstadarthAH 2 / 20 526 svabhAvamArdavaJca ..6118 246 sAnatkumAramAhendrayoH sapta 4130 537 hiMsAdigvihAmutrApAyAvadyadarzanam 3 . .79 616 sAmAyikachedopasthApanA 9 / 18 629 hiMsAnRtasteyaviSayasaMrakSaNebhyo243 sArasvatAdityavahatharuNagardatIya- 4/25 | 533 hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahebhyo jara 474 sukhaduHkhajIvitamaraNopagrahAzca 5 / 20 | 184 hemArjunatapanIyavaiDUryarajatahemamayAH 212
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtrasthazabdAnAmakArAdyanukramaH 89 2141 anantara 4 // 34 anyadRSTiprazaMsA 7123 anantaviyojaka 9/45 anyadRSTisaMstava 7.23 akaSAya 6 / 489 anantasamaya 5/40 antya rAja akaSAya (vedanIya) navabheda 8/9 anantAnantapradeza 824 ap 2 / 13 akAmanirjarA 620 anantAnubandhI apagatalepAlAbuvat 1017 agArin 7/19720 anapavAyuS 2 / 53 aparagA 3122 agurulaghu 8/11 anarthadaNDavirati 7/21 aparatva 5 / 22 agnikumAra 4/10 anarthAntara 2 / 12 aparA 3 / 28, 4133, 4/41; agnizikhAvat 107 anarpita 5 / 32 8118 aGgopAGga 8 / 11 anazana 2119 aparAjita 4/19 acakSuS 87 anAdara 7/33,7134 aparigRhItAgamana 728 acyuta 4/19,4 / 32 anAdisambandha apAna 5 / 19 ajIva 1/4:51167 anAhAraka 2 / 30 apAyadarzana 79 ajJAtabhAva 66 aniHsRta 1 / 16 apAyavicaya 9 / 36 ajJAna 25,2 / 6 / 9 / 9 / 9 / 13 anitya apratighAta 2040 aNu 5 / 11,5 / 25,5 / 27,712 anindriya 21192 / 21 apratipAta za24 aNuvrata 720 anIka 4/4 aprtyvekssitaaprmaarjitaadaan7|34 aNDaja 2133 anukta 1116 aprtyvekssitaaprmaarjitotsrg7|34 atithisaMvibhAga 721 anugrahArtha 7138 apravIcAra 49. atibhArAropaNa 7/25 anucintana apratyAkhyAna 89 atIcAra 7/23 anutseka 6/26 abrahma 7116 adattAdAna 7.15 anuprekSA 9/2,9/79/25 abrahmavirati 7.1 adarzana 9.9,9/14 anubhava 821 abhavyatva 27 adho'dhaH anubhAga 83 abhinibodha za12 adharma 5 / 1518:5 / 13,5 / 17 anumata 68 abhimAna 4/21 adhika 4 / 204 / 29,4 / 31 anuvIcibhASaNa 7/5 abhiyogya 4 / 4 433,4 / 39,5 / 37 anuzreNi 2 / 26 abhiSava 7/35 adhikaraNa 1767 anRta 7.14,9 / 35 abhIkSNajJAnopayoga 624 adhikaraNavizeSa anRtavirati amanaska 2 / 11 adhigata 113 antara 118109 amanojJa 9/30 adhigama 126 antarAya 6 / 10, 6 / 27, 8 / 4; amanojendriyaviSaya adhovyatikrama 7/30 8/14; 9 / 14 amutra 7.9 anagAra / / 7/19 antarAyakSaya 1011 ambu anaGgakrIDA 728 antarmuhUrta 3 / 38,820 ayoga 9/40 ananta annapAnanirodha 725 arati 89, 9/9, 9/15 anantaguNa 2 / 39 / anyatva ( anuprekSA) 97 | ariSTa 425 9/7 321 75 331
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ aruNa arUpa arjunamaya artha 9/44 arthasaGkrAnti arpita 5/32 arhad (bhakti ) 6/24 alAbuvat 10/7 alAbha 9/99/14 alpaparigraha 11861173 1019 alpArambha 6/17 avagAha 5 / 12:5 / 18 avagAhana 1019 avagraha 1 / 1531 / 18 avadyadarzana 7/9 avadhi 119,1121:1125 1127:1/11:816827 avadhiviSaya avamodarya avarNavAda avasarpiNI avasthita 3128;4/15514 avAya avigraha avinaya avirata avirati avIcAra avyaya avyAghAti avyAbAdhaM avata azaraNa azuci / 4/25 5/4 3 / 12 1 / 17 azubha azubhatara lezyA asaMvata asakhyeya - guNa - guNanirjarA -bhAgAdi tasvArtha sUtrasthazabdAnAmakArAyanukramaH 4/20 9/19 6 / 12 3 / 27 1 / 15 2/27,2129 7111 9/249/25 81 9142 5 / 21 249 4/25 6 / 5 97 9/7 6/36/22 3/3 26 5185110 238 9/45 5/15 varSAyuS 2/53 10/6 asaGgatva asadabhidhAna 7|14 asadveya asadguNodbhAvana 6 / 25 6 / 116818 7/32 1 / 26 26 4|28 -4/10 asamIkSyAdhikaraNa asarvaparyAya asiddhatva asura -kumAra A aizAna AkAza 5/135165495118 -pratiSTha AkiJcanya Akrandana Akroza AcArya -bhakti AzA (vijaya) Atapa A AmnAya AyuS AraNa Arambha Arjava Arta AtmaprazaMsA AtmarakSa Atmastha AdAnanikSepa AdAna nikSepaNasamiti Aditya Adeya Adya. Anata Anayana AnupUrvI AntarmuhUrta AbhyantaropAdhi 4/7 3 / 1 9 / 6 6 / 11. 9/9:9/15 9/24 6 / 24 9/26 5|24; 8|11 6/25 454 6 / 11 9/5 7/4 4/25 8|11 1111121453 628824 927 4|19 7/31 8/11 9/27 9/26 9/25 8178|24 4119:4122 68 9/6 912869 / 20 Arya AlokAnta AlokitapAnabhojana AlocanA AvazyakA parihANi AviddhakulAlacakravat AsAdana Asava -nirodha AhAraka Isa IryApatha IryAsamiti IhA uccais ucchvAsa uttamakSamA uttamasaMhanana ityarikAgamana indra indriya (pakSa) - viSaya indriyAnindriyanimitta utpAda utsarga utsarpiNI udadhikumAra udyota unmattavat upakaraNa upakAra upagraha upaghAta [ upacAra upani 825 6/26 1015 10/7 6 / 10 114:612:9/7 74 9 / 22 6 / 24 91 2036,2149 7/28 4|4 6 / 5 4/20 4|14 uttara 3 / 26, 6/269/20 uttarakuru utpayante 9/5 I4 7/4 1 / 15 8/12 8|11 9/6 927 mAraka 5 / 26 5/30 9/5 3 / 27 4110 5/24 8|11 1 / 12 2/17 5 / 17 5/20 6 108/11 9 / 23 9 / 29
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 826 upapAdasthAna 2 / 312/1439/47 upabhoga 24:8|13 upabhogaparibhogAnarthakya 7 32 7/21 upabhoga (parimANa) upayoga upazamaka upazAntamoha upasthApana upAdhyAya ubhayastha uSNa Urdhva Rjumati jasUtra - vyatikrama ekAzraya eraNDabIjavat eSaNA U ekakSetrAvagAhasthita ekajIva ekatva ( anuprekSA ) ekatvavitarka ekadravya ekapalyopamasthiti ekapradezAdi ekayoga ekAgracintanirodha airAvata dezAna audayika odArika e kandarpa 28 2 18 9 245 9/45 9 / 22 9.24 6 / 11 9/9 4132, 2015 7/30 au 1/23 1 / 33 TAra4 518 9/7 9/39 5/6 3 / 29 5 / 14 9/40 9/27 9/41 10/7 9.5 ai 2103 / 27:2 / 37 4194129 2 / 1 2 / 26 aupapAdika 2/46 2/53,4/27 aupazamika aupazamikAdi 2 / 1 10/3 vje karmabhUmi karmayoga karmayogya tasvArthavArtike kalpa alpAtIta karUpopapanna kaSAya 4/34/17 2266156186 81689 kaSAya ( vedanIya) ( SoDaza) 819 kaSAyodaya 6 / 14 7/23 419 7/28 kAGkSA kApiSTha kAmatItrAbhiniveza -phreza - pravIcAra yoga -svabhAva kAya kArita kAruNya kArmaNa kAvyavikrama kimpuruSa kinnara kiMvidhika kIrti kupya Xiao kulAlacakra kuzIla kUTalekha kiyA 3/37 2/25 dvAra 4|23 4|17 kRta kRtsna kRtsnakarmavipramokSa kRmi kevala kALa 118: 5 / 225/29:10/9 - vibhAga 511612 -jJAna - darzana 9/40 7/12 6 / 8 7/12 2/36 9/19 kSut 4/7 kSetra 4|14 7/36 4|11 4/11 4|4 3 / 19 7/29 rAja 10/7 9/46 7/26 6/8 5/13 *** 2 / 23 |1|1931/298/60 87 1011 10/4 10/4 kevalin kezarin koTikoTi kautkucya kriyA kizyamAna koSa kSapaka kSayopazamanimitta kSAnti kSAyika kSipra kSINamoha gaGgA - pratyAkhyAna gaNa gati - vRddhi matyupagraha mandha gandharva sindhyAdi ga -sAmya -vat 6/13; 9/38 2114 8|14 7/32 5/22, 65 sandhavat gardatoya garbha garbhasammUrcchana ja guNa 7/12 89 118: 125331103 7/29:1019 7/30 7/5 944 zAra dhAra 21 2016 9/45 99 220 rA 9/24 226:2264/21; 821,1019 5/17 2208/11 jAra 5/23 4/25 2/31,2 / 22 rAja 5/41 5/35 5 / 38 guNAdhika 7/11 gusi 922 924 gotra 8248116811938/25 graha vaiveyaka 4/1941224/12 glAna 4|12 9/24
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ pana ghrANa cAkSuSa cAritra cintA -moha -mohanIya cakSuS caturNikAya VIR caturdazana dI sahasraparivRtA 3 / 23 caryA zara 5128 chadmastha chAyA cheda chedopasthApanA jagatsvabhAva jaghanyaguNa khambUdvIpa jayanta jarAyuja jAti jina jIva gha bIvatva jIvita jIvitAzaMsA jugupsA joSitA ca tasvArthasUtrasthazabdAnAmakArAcanukramaH 211 2 / 19 1 / 192 / 19837 2|3;2|5;9|2; |9|18; 9/231019 6/149/15 jJAnAvaraNa -kSaya samAgatipariNAma tadanantara tadanantabhAga tadartha tadarddhaviSkambha tadaSThabhAga tadAdi tadAitAdAna tadubhaya sadbhAva 9/10 tadviprayoga 5|24 7159/22 9118 94211245 1142112127 513:5/15,5 / 21: 6/7 812 2/7 819 1 / 12 tatva tasmAdAna tasyarya tathA zAta (bhAva) jJAna 119:24:2059/23 tadvibhAjin tadviguNadviguNa tanivAsinI tanmadhyaga 7/12 5 / 34 | tapanIyamaya 2/31 27:29332 4119 2/33 |tamas 8|11 tApa tapas tapasvin tamaHprabhA tigincha tiryagyonija tiryaggyatikrama tIrtha tIrthaMkaratva tIvrapariNAma 5/20 737 89 tIvra ( bhAva ) 7/22 tujhya -vistAra 6/6 tuSita tRNasparza 6|10;8|4;9|13 tejas 1019 10 / 1 tejasa jyotiSka 4/5 4/12, 4/40 | tairyagyona 51 tyAga 14 trayastriMzat 12 73 |30 10/6 -sthiti 10/5 tri ( yoga ) 1128 triveda 2/20 triMzat 3 / 15 441 2143 27 trasa 212 2145 trAyastriMza tripalyopama 9 / 30 3 / 11 daMzamazaka dakSiNa 8/99/22 darzana 5 / 31:5/42 3118 2 / 19 3/20 -kSaya manoharAGganirIkSaNatyAga 7/7 dazayojanA vagAha dazavarSasahasa 2 / 12 9/29/69/22 daza vikalpa dAtuvizeSa 8180 2/52 32 - sAgaropama 8 (14; 8 17 va -moha -mohanIya - mohApaka - vizuddhi darzanAvaraNa dikkumAra dimvata 9/471019 | duHpakkAhAra 61248 / 11 deva 2036 2038 2148 deha 6/16; 8/10 | daiva 6 / 14 devakuravaka devakuru 6/6 3 / 26 3 / 13 devI 4/25 deza 827 9/9 dezavirata 3 / 13 dezavrata 916 36 1011 2 / 16 4/36 43 9/24 7/29 331 dAna 2/46 / 127/28; 8/12 5/24 dAsa 6 / 11 dAsI 3114 32 / 20 7/20 414; 415 RIRE; VIRG 2129 99 224:2159/23 6 / 13; 9|14 89 9/45 6 / 24 610 84 2 / 26 7/29 7/29 4|10 7/21 5/20:6/11:7/10 7/35 1 / 21:2/34; 2/51 411:6 / 13 3/29 2 / 37 3/19 zara 7/2 9/349/35 7/21 2/3 62018/10
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAga naigama 5 / 29 125 pa 3229 8 / 11 dhana 7/29 828 tasvArthavArtike dyuti 4/20 | nava 1119,41314 / 32,85 / nIla 3211 dravya 1151126:5 / 25 / 38 | navabheda 2 / 2 nRloka 4/13 dravyAzraya 5.41 navatizatabhAga 3232 nRsthiti 3238 dravyendriya 2017 4128 1133 dravyalakSaNa -kumAra 4 / 10 nyAsa dravyavizeSa nAgnya 9 / 9,9/15 nyAsApahAra 7/26 dvicarama 4 / 26 nAma 1 / 56 / 22854816 dvitIya 9/42 8 / 19825 paGkaprabhA dvitIyAdi 4135 / nAma (pratyaya) 824 paJcendriya 2 / 15 dvipalyopamasthiti | nAraka 12212 / 34,250; padma 214 dvIndra 46 334 // 35,8 / 10 padmalezyA 422 dvIndriyAdi 2 / 14 nArakAyuS 6 / 15 | para 22372 / 39,4 / 96 / 9% dvIpa 4 / 28 nArI 3220 9/29,9/38 -kumAra 4 / 10 | niHzalya 7/18 paraghAta -samudra niHzIlavatatva 6 / 19 parataHparataH 4/34 dveSa | nikSepa (caturbheda) 69 paratva 5 / 22 dvayadhikAdiguNa 5 / 37 nitya 323,545 / 31 | paranindA 6 / 25 nityagati 4 / 13 | paravivAhakaraNa 728 nidAna 737,9/33 paravyapadeza 7.36 dharma 5 / 15/8:5 / 13,5 / 17 nidrA 87 parastha 6 / 13,92,96 | nidrAnidrA 87 parasparograha 5 / 21 dharmAstikAyAbhAva nibandha za26 parasparodIritaduHkha 324 dharmopadeza 9/25 nirupabhoga 2144 16:41398 / 14 dharmasvAkhyAtatva | nirguNa 5 / 41 parAvara 238 9/28936 nirgrantha 9/46 parigRhItAgamana 728 dhAtakIkhaNDa nirjarA 1448/23,9/3,9/7; parigraha 4/217/17 dhAnya 7129 102 | - -virati 71 dhAraNa nirjarArtha 98 pariNAma 3 / 3 / 5 / 22,5 / 42 dhumraprabhA 311 nirdeza za parivedana 6 / 11 dhRti 3119 nirmANa 8/11 paribhoga (paribhAga) 7 / 21 dhyAna 9209/219 / 27 nirvRti parisoDhavya dhruva za16 / nivartanA (dvibheda) parihAra 9 / 22 dhrautya 5 / 30 niSadyA ... 9/9,9 / 15 vizuddhi 9 / 18 niSadha 3211 parISaha 98 nakSatra 4/12 niSkriya 5 / 19 -jaya 3223 1132 parokSa 111 napuMsaka paroparodhAkaraNa nisarga (tribheda) 2 / 50 9/9 76 -veda niva 89 | paryanta 6 / 10 nIcairgotra naya 5 / 38 6 / 25 | paryayavat 116:1133 naraka 312 nIcairvRtti 6 / 26 / paryApti 8 / 11 narakAntA 3220 | nIcais 8 / 12 | palyopama 4/33,4 / 39 / parA dharmya 3133 1115 2 / 17 958 nadI nisarga 4/3
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasUtrasthazabdAnAmakArAdikozaH 829 6 / 24 puNya buddhi bhaya 4/37 palyopamasthiti 3219 / pratyaya 8/24 | bahuvidha 1116 pAtravizeSa pratyAkhyAna 819 | bahuzrutabhakti pApa 6 / 38 / 26 pratyekabuddha 1019 brahma 4|19 pAriNAmika 2 / 15 / 37 pratyekazarIra 811 brahmacarya 9 / 6 pAriSada 4/4 prathama 3315 brahmottara 4/19 pipAsA 9/9 prathamA 4 // 36 brahmalokAlaya 4 / 24 pipIlikA 2 / 23 pradIpavat 5 / 16 bahArambha 6 / 15 pizAca 4 / 11 pradeza 2 / 38,51883 bAdarasAmparAya 9/12 pItalezyA 4 // 22 -visarpa bAlatapas 6 / 20 pItAnta 4 // 2 -saMhAra bAlukAprabhA 31 puMveda 89 pradoSa 6 / 10 bAhya ( upadhi) 9 / 26 puNDarIka 3 / 14 prabhAva 4/20 bAhyatapas 9/19 6 / 3;8 / 25 pramattayoga 713 3219 pudgala 5 / 15 / 5,5 / 10 / 5 / 14, pramattasaMyoga 2 / 49 bodhidurlabha 97 5 / 19,5 / 23,8 / 2 pramattasaMyata 2 / 41, 9 // 34 bodhitabuddha 1019 pudgalakSepa 7/31 pramANa 116; 1 / 10 puraskAra 9/9 pramANAtikrama 7/29 89 pulAka 1/46 pramAda 811 bhrt3|24|3|27,3|32,3137 puSkara 3 / 15,3 / 18 pramoda 7.11 bharatavarSa 3 / 10 puSkarAI pravacanabhakti 6 / 24 bhavana 4 / 6,65,9 / 41 pravacanavatsalatva 6 / 24 bhavanavAsin 4 / 10 pUrvagA , 221 pravIcAra bhavapratyaya za21 pUrvaprayoga 106 prAk 2 / 38 325, 3135 bhavyatva 217,1013 pUrvaratAnusmaraNa (tyAga) 77 4/23, 9/21 bhAva 125,1182 / 1 pUrvavid 9 / 37 prANa 5 / 19 bhAvanA. pUrvapUrvaparikSepin 328 prANata 4119 bhAvendriya 2 / 18 pUrvAparAyata 3 / 11 prANavyaparopaNa 7.13 bhASA 9/5 pRcchanA 9/25 prAyazcitta (nava) 9/20 bhIratvapratyAkhyAna pRthaktva (vitarka) 9/37 preSyaprayoga 7.31 bhUta 4/11 pRthivI 2 / 13 proSadhopavAsa 7/21 bhUtAnukampA 6.12 pota 2033 bhUmi 3 / 13 / 28 prakIrNaka 4|4 bakuza 9/46 bheda 5 / 24,5 / 26:5 / 27, -tAraka 4 / 12 bandha 114; 5 / 24; 5133 5 / 28,6 / 5815 prakRti 5 / 37, 7525, 82 bhaikSyazuddhi pracalA 87 bandhaccheda 1016 bhoga 2 / 4 / 8 / 13 pracalApracalA 87 bandhana 8/11 bhramara 23 prajJA 9/9; 9.13 bandhahetu 81 pratikramaNa 2 / 22 bandhahetvabhAva 10.2 | mANAvAcanamA maNivicitrapArzva 3213 pratirUpakavyavahAra 7/27 | bahira 4/15 | mati sh9,1112,1|26, pratisevanA -1 / 16 1 / 318 / 6 pratyakSa 1 / 12 ] bahuparigraha 6 / 15 / 1220 vie 75 83 76
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhya maitrI 48 mokSa 929 mleccha 830 tattvArthavArtike 3 / 9,317 | mehanAbhi 19 | rukmi 311 manaHparyaya 119,1 / 2325; | merupradakSiNA 4 / 13 rUkSatva 122886 7.11 rUpapravIcAra 48 manaHpravIcAra maithuna 7/16 rUpAnupAta manas 114,1012 rUpin 1 / 27,515 manas (karma) | -mArga rUpyakUlA 3220 manuSya 3 / 35,427 roga 99 manuSyAdi 2 / 23 mohakSaya 1011 rohit za20 manogupti 74 mohanIya 814,915 rohitAsyA za20 manojJa 9 / 14 / 9 / 31 maukharya 7/32 9/28,935 manoza indriyaviSaya 78 | manda (bhAva) 66 lakSaNa 218 maraNa 5 / 20 yakSa 4111 lakSmI 3219 maraNAzaMsA 7137 yathAkhyAta 9/18 labdhi 2 / 5,2 / 18 mala 9.9 yathAnAma TArara landhipratyaya 2 / 47 mahat 7.2 yahacchopalabdhi 1132 lavaNodAdi 27 mahAtamaHprabhA yazaHkIrti 811 lAntava 419 mahApadma 214 yAcanA 9/99/15 / lAbha 2 / 4 / 8 / 13 mahApuNDarIka 3314 yoga 6 / 16 / 86 / 12:811 2 / 6,106 mahAzukra 4/19 yogaduSpraNidhAna / 6,42,947 mahAhimavat yogasaGkrAnti -vizuddhi 420 yogavakratA 6 / 22 | loka mAtsarya 6 / 107/36 yogavizeSa 824 lokapAla 4/4:415 mAdhyasthya 711 yojana 21773 / 24 lokAkAza 5 / 12, mAna yojanazatasahasraviSkambha 39 homa 89 mAnuSa 6 / 1728 / 10 yojanasahasrAyAma 215 lobhapratyAkhyAna 75 mAnuSottara yoni 3332 laukAntika 424442 mAyA 61689 mAraNAntikI 7.22 raktA 220 6 / 117 / 25,99 mArgAcyavana 98 raktodA. za20 vanaspati 2013 mArgaprabhAvanA 6 / 24 rajatamaya 3312 vanaspatyanta 122 mArdava ratiM mAhendra 4 / 19 ratnaprabhA 3 / 1 varNa 2 / 208 / 11 mitrAnurAga 7137 ramyakavarSa 310 5 / 23 mithyAtva rasa sh208|11 vartanA 5 / 22 mithyAdarzana 20681 rasana 225 mithyopadeza 7/26 rasaparityAga 9/19 varSadhara za25 mizra 2 / 12 / 32 rasavat varSadhara parvata 211 mukta 2 / 10 raho'bhyAkhyAna 7 // 26 valayAkRti 328 mULa 7.17 rAkSasa 4/25 . 313 rAgavajana 58 vAk 5 / 19 lezyA 3111 4 / 11 9/y mahoraga 9/7 89 vadha 9 / 6 9/9 varya 4/5 varNavat 89 2019 varSa 5 / 23 4 / 11 | pahi mUla
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 81 zIta 4122 7.21 , tatvArthasUtrasthasavANAmakArAdikozaH vAka (karma) 61 | vihAyogati 11 | zarkarAprabhA 321 vAggupti 74 | vIcAra 9 / 44 zikharin 3111 vAcanA 9125 | vItarAga 9410 2 / 32,949 bAta 311 vIrya 2148/13 zIla 7/24 kumAra 49. -vizeSa zIlavatAnaticAra 6 / 24 vAyu 213 vRtta zukra vAstu 21 vRttiparisathAna - 919 zukla (dhyAna) 9/28,930 vikalpa 819947 vRddhi 3227 zuklalezyA bikriyA pRSyeSTarasa (tyAga) 77 zubha 2149,6 / 3,6 / 238 / 11 6427 vedanA 3 // 39 // 32 zubhanAmA 37 vigrahagati sa25,2128 | vedanIya 848118,9416 zubhAyu 8/25 bicikitsA vaikriyika 2 / 362 / 46 zUnyAgAravAsa 76 vijaya - 4119 | vaijayanta 4 / 19 zeSa 1 / 22,2 / 35,2 / 523 / 22, bibyAdi 4 / 2612 vaiDUryamaya 212 4984122,427428 bitarpha 943 vaimAnika 416 81209 / 16 videha 3131237 vaiyAvRttyakaraNa 6 / 24 zaikSya 9 / 24 videhavarSa 110 vaivAvRttya (daza) 9/20 zoka 6 / 11,89 videhAnta 3125 vairAgyArtha zauca 6 / 12,946 712 vidyutkumAra 11. 9/45 vyaJjana bhAvaka 1118 vidhAna 319 17 vyaJjanasaMkrAnti 9/44 vidhivizeSa vyantara 415:4 / 114 // 38 bhuta 119,20,26,1131 vinaya (caturbheda) 9 / 20 2 / 21,6 / 13,8 / 69 / 43, vyaya 5/30 9/47 vinayasampannatA 6 / 24 vyavahAra 1233 viparIta 623,9/31 2119 bhona vyutsarga 22 viparyaya 1131,6 / 26 vyutsarga (dvibheda) 920 vipAka 327 vyuparatakriyAnivarti SaTsamaya 9/39 -vicaya 9/36 vrata SaviMzatipaJcayojanazatavistAra 7/ 1 24 vipulamati 3 / 24 1123 pratasampanna 721 vipramokSa 102 pratin 7/18 viprayoga 15 9/3. sakliSTAsurodIritaduHkha atyanukampA 612 vimocitAvAsa 76 saMyama 9/69/47 virata 9 / 45 zaktitaH tapas saMyamAsaMyama 2 / 5,6 / 20 viruddharAjyAtikrama 7/28 zaktitaH tyAga saMyoga (vibheda) 6 / 9 6 / 24 viviktazayyAsana 618 919 23 zaGkA saMrambha viveka zatAra 9422 114919/ 4|19 saMbara vizuddha 2049 zabda . 11332 / 205 / 24 | saMvRtta 222 vizuddhi zabdAnupAta 1 / 243125 6124 7.31 viSaya 1225 zabdapravIcAra saMvegArtha 7/12 -saMrakSaNa 9 / 35 9/9 saMsAra viSkambha 2 / 12 | zarIra 2 / 364 / 21, | saMsArin 2 / 102 / 12,2 / 28 visaMvAdana 5 / 198 / 11 / saMsthAna 5 / 24 / 8 / 11 zrI 8/21 624 saMvega 48 | zayyA 6 / 22 /
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 832 tattvArthavArtike sthira sthaulya 819 sajJin 2 / 1 9.9 sindhu 7/7 saMsthAnavicaya 9 / 36 | sarvAtmapradeza - 8 // 24 / sthApanA 215 saMhanana 8 / 11 sarvArthasiddhi 4 / 19,4 / 32 sthAvara 1413,2 / 12 sallekhanA saGakhyeya 5 / 10 722 savitarka sthiti 17316:4 / 204 / 28 -kAla 3231 941 savIcAra 8 / 3,8 / 14 saMgraha 1133 sasAmAnikapariSatka 3219 sthityupagraha 5 / 17 saGgha 6 / 13,9 / 24 sahasrAra 4/19 8 / 11 saGghAta 5 / 26,5 / 288111 sAkAramantrabheda 726 sajvalana 124 sAgaropama 3 / 6:41284 / 29 4|42 snAtaka 9/46 1112 mazA sAdhana 117 sparza 2 / 208 / 11 224 sAdhu 9/24 sparzana 1282 / 19 sakaSAya sAdhusamAdhi 6 / 24 sparzapravIcAra sakaSAyatva 48 dvAra sAdhya 9147,109 sacitta 2 / 32 smRti 1 / 12 sAnatkumAra 419,4/30 sacittanikSepa smRtisamanvAhAra 9/30 sAmAyika 4/47/219/18 sacittasambandha sAmparAyika smRtyanupasthAna 74337134 sacittasammizra 7.35 sArasvata 4/25 smRtyantarAdhAna sacittApidhAna siddhatva 104 svatattva 21 sat 118:5 / 29,5 / 30 siddhi 5/32 svabhAvamAdeva satkAra svazarIrasaMskAra (tyAga) 3220 satkArapuraskAra 9 / 15 snigdhatva 5 / 33 svAdhyAya (paJca) satya 9420 sItA 3 / 20 sattva 3 / 6, 7/11 svAmitva 127 sItodA sadasatoravizeSa 1132 320 svAmin 125 sadRza sukha 4/20:5 / 20 sukhAnubandha svAtisarga sadguNAcchAdana 6 / 25 737 738 suparNakumAra sadvedya 4 / 104/28 12:8188/25 subhaga 8.11 harikAntA 3220 sadharmAvisaMvAda suvarNa 7/29 / harita 3 / 20 samanaska 2 / 11,2 / 24 kUlA harivarSa 310 samabhirUDha 1133 / susvara 8 / 11 | hArivarSaka 3 / 29 samArambha 68 sUkSma 2 / 37,8 / 11:8/24 | hAsya 819 samiti 9 / 2, 9/5 -kriyApratipAti 9/39 -pratyAkhyAna 75 samprayoga 9/30 -sAmparAya 9/109/18 | hiMsA 7597113,9/35 - sammUrchana 2 / 31, 2 / 35 sUryAcandramasau 4 / 12 ___-virati 11 sammUchin 2 / 50 sh16,2|32,8/11 himavat 3111 saumya smyktv2|5,6|21,819,1014 hiraNya 7/29 saudharma samyakcAritra 4 / 194/29 skandha hInAdhikamAnonmAna 7/27 samyagjJAna za1 stanitakumAra 4/10 hemamaya 3 / 12 samyagdarzana 111,12 stenaprayoga 7/27 haimavata 3229 samyagdRSTi 7/23,9/45 steya 7.15,9/35 haimavatavarSa samyagyoganigraha 210 hairaNyavatavarSa sarAgasaMyama 620 3 / 10 styAnagRddhi 87 sarAgasaMyamAdi 6 / 12 strI 9 / 9 / 9 / 15 3214,3 / 153118 sarit 3 / 20 3227 sarvadravyaparyAya -rAgakathAzravaNa(tyAga)7/7 | hrI 3219 3120 setara 5 / 24 5 / 25 9/4 -virati 7.1 veda 89 hAsa
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ a --- my 491 avataraNa-sUcI Atmendriyamano'rthasannikarSAt agnihotraM juhuyAt svargakAmaH [bhetrA0 6 / 36] 564 1 [vaize sU0 3 / 1 / 18] 46, 50, 53 agnerurdhvagamanaM vAyozca [vaize0 5 / 2 / 13,17] 465 AdyAditvAt [jaine vaa04|2|49] 28 ajaM piSTaM kRtvA yaSTavyam [ 562 | AdyAdibhya upasaMkhyAnam [jainendra0 4 / 2 / 49] ajAdyat [jaine0 1 / 3 / 99] 508 147, 235, 236, 581 aNimittameva koI [ 509 AnaG dvandve [jainendra0 4/31138] 218 atastu gativaikRtyaM [ 649 ArambhAya prastA yasmin [ 483 atheSTaM te rasaiIbhe-[ 479 alipta jatunA kASThaM[ 479 adhigamazcAtra na bhAvAntaram [ ] 56 anantarasya vidhirvA bhavati pratiSedho vA iti tattvArthasUtrANAM [ 650 [pA. ma. sh2|47] 24,32,190 indriyANi parANyAhu-[bhaga0 gI. 3 / 42] anantAH sAmAyikamAtra siddhA[ indriyArthasannikarSotpannaM zAnaanantA lokadhAtavaH[ ] 452 nyAyasU0 1 / 1 / 4] ananteSu lokadhAtudhvanantAH [ ] 160 anudizAnuttaravijayavaijayanta- [SaD khaM0] 245 uccAladammi pAde [pravacanasA0 3 / 17 kSetra 1] 540 anubandhakRtamanityam [ ] 130,592 utkSepaNamavakSepaNa [vaize0 11127] 504 antAdi antamajhaM [ utpattizca vinAzazca [ 649 antareNApi bhAvapratyayaM guNapradhAno upristhitevishessH| 168 ___ bhavati nirdezaH [pA0 mahA0 1 / 4 / 21] 103 anyato'pi [ 637 / UrdhvagauravadharmANo [ 649 anyatra droNabhISmAbhyAM [ ] 642 anyasyApi [ 592, eka dravyamanantaparyAyam / ] 24, 36 anyArthamapi prakRtamanyAthai [pAta0ma0 1 / 1 / 22] 187 | ekameva ekasya jJAnamekaM [ apAdAne'hIyarahoH [jaine0 4/2.50] 147 ekAdayaH prAgvizateH saMkhyeyapradhAnAH[ ] 103 235, 236 ekArthamekamanastvAt [ abhyahitaM pUrva nipatati [pA0mahA0 2 / 2 / 34] 33 egaNigodasarIre [paMcasaM0 1584] 603 artha iti dravyaguNakarmasu [vaize0 7 / 2 / 3] 20 eterNicca [uNAdi.] 568 alpAntaram [jainendra0 1 / 3 / 100] 236,620 eraNDayantrapelAsu . 1 avadhyAdidarzanopetAH[ ] 612 | evaM tattvaparijJAnAt [. 649 avayavena vigrahaH samudAyo vRttyarthaH o [pAta0 mahA0 2 / 2 / 24] 128 ! ogADhagADhaNicido [ paJcAsti0 gA0 64] 459 avasthitAni dharmAdIni nahi [ ] 444 au aSTAbhiH apakaH madhyamena [ ] 240 audArikakAyayogaH audArikamizra [pakhaM0] 153 astitvamupalabdhizca [ ] | audArikazarIrasya kiJcinyUna-[ A aupapAdikA anapavAyuSaH[ ] 166 AtmanyAtmamanasoH saMyoga- [vaize0 9 / 1 / 11] 440 AtmasaMyogaprayatnAbhyAM haste karma [vaize0 5 / 1 / 1]447 | karaNAdhikaraNayozca [ jaine0 2 / 4 / 99] 4, 567 anyasyApi /
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 649 214 tattvArthavArtike karmAdAmahetukriyAvyuparatizcAritram [ ] 94 kalpanAporTa pratyakSam [ pramANasamu013] 55 | tataH kSINacatuHkarmA [ kaaymnnovcigutto| | tato'ntarAyazAnadhanakAraNameva tadantyam [ ] 491,492,493 | tato'pyUrdhvagatisteSAM / kAryaliGgaM hi kAraNam [ AptamI0 zlo068] 147 tattvaMbhAvena vyAkhyAnam [vaize0 7 / 2 / 28] kiJcAnyad yadi tadbIja [ ] 479 tathaiva yadi tadbIja-[ 479 kulAlacakraDolAyA-[ tadanantaramevordhva 649 kuzalAkuzalaM karma [ AptamI0 zlo08] 504 tadasmin [jainendra0 3 / 2 / 58] 224 kRtrimAkRtrimayoH kRtrime [pAta. mahA0 1 / 122] tanvI manojJA surabhiH [ ] 31,32 | tasya nivAsaH [jaine0 3 / 2 / 60] 224 kRtsnakarmakSayAdUca [ tasyedam [jainendra 0 333388] kriyAvatvaM dravyasyaiva lakSaNam [... ] 46 tAdAtmyAdupayuktAste [ .] kSaNikAH sarvasaMskAra tejorUpasparzavat [vaize0 sU0 2 / 1 / 6] vasA nAma dvIndriyAdArabhya [SaTkhaM0] 127 gamanamadhastAd bhavatyadharmeNa garbhasUcyAM vinaSTAyAM dagdhe bIje yathA'syantaM [ ] 641, 647 guNa iti davvavidhANaM [ ] 501 | dikkAlAkAzAnAM ca [vaize0 da. goSu duhyamAnAsu gataH [ dArA21, 22] 439, 447 gauNamukhyayormukhye sampratyayaH [pAta0 mahA0 8 / 3 / 82] | duHkhajanmapravRttimithyAjJAnA.31,32 [nyAyasU0 1 / 1 / 2] 12 dugatiga cadu paMceva [ ] - 114 ghaarthe kavidhANaM sthAnApA-[jaine0 vA0 2 / 3 / 52] | dRzyante'nyato'pi [jaine0 4 / 1179] 28, 585 dRSTe sAmni ca jAte ca [pAta* mahA0 2 / 4/7] 212 devatAdvandve ca [jaine0 4 / 3 / 139] 218 cakSuHzrotraghrANarasanA [ ] 65 dravyaM bhavye [ ] 436 carmaNi dvapinaM hanti [ 1 615 davyasya karmaNo yadvat [ ] 649 janerusiH [uNAdi.] 237 568 drutAyAM taparakaraNe [pAta0 mahA0 111 / 69] jale jantuH sthale [jantu dvandva suH [jaine0 1 / 3 / 98] . 236, 620 jJAnAvaraNIyasyottarottara- ] 61 dvadhekayo [pA0 sU0 1 / 4 / 22] jJAnena cApavargaH sAM0 kA044] jvalitikasantANNaH [jaine0 2212112] 57 dharmeNa gamanamUrdhvam [sAMkhyakA0 44] TidAdiH [jaine0 11 / 53] nityakarma hetukaM nirvANam [ nimittakAraNahetuSu [pAta0 mahA0 2 / 23] 493 Nahi tassa taNimitto [pravacanasA0 317 kSetra nirvANaM dvividham-sopadhi [ ] 55 2] 540 nRlokatulyaviSkambhA [ NavaduttarasattasayA[ NiciyukijhavijaSTusurajo [ 1 636 | paJcendriyA asajJipaJcendriyA [SaTakhaM0] NiccidiradhAtusattaya [vArasaaNu0 35] 143 | paNNavaNijjA bhAvA [sanmati0 gaa02|16] 87 Niddhassa giddheNa durAhiyeNa [chakkhaM0 vAga0 5 / 6 / pariNamadi jeNa davvaM [pravacanasA0 28] 116 ____26] 499 | pazuvadhena sarvAn kAmAnavApnoti [ ] 562 61 vyakayopA 1.14
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ avataraNasucI 650 ] 543 paJcAstikAyAH[ ] 533 / rUparasagandhasparzavatI pRthivI [ vaize0 sU0 2 / 1 / 1] pucchAvaseNa bhaMgA satteva du[ ] 253 puDhe suNedi sadaM [ ] rUpidravyam , mUrti dravyam [ ] 44 puNyakarmavipAkAcca [ ] 650 puruSa evedaM sarvam [R0 8 / 4 / 17 lakSaNahetvoH kriyAyAH [jaine0 2 / 2 / 104] 190 puruSAH puruSeSveva [ ] labhAdibhyazca [ za0 ca* 2 / 3 / 81 ] 130 pure vane vA svajane'jane vA [. 1 522 liGgaprasiddhiH prAmANyaM [ 650 pUrvArjitaM kSaSayato [ ] 649 loke caturvihArtheSu [ pRthivyApastejovAyuH [tatvopa0 pR0 1] 125, 142 loke tatsadRzo hyarthaH [ pratyakSaM kalpanApoTaM [pramANasamu0 113 / 4] 53 pratyakSaM tadbhagava-[ ] 650 vacanavidhAto'rthavikalpo-[ nyAyasU0 zarA10] 37 pratyakSabuddhiH kramate na yatra [yuktyanu0 zlo022] 57 vajendrAgra iti [ 625 prayatnAyaugapadyAt vize0 3 / 2 / 3] 471 varNAnupalabdhau cAtadarthagateH [pAta0 mahA0- pratyAhA0 prasiddhivazAt arthAdhyavasAyaH [ .. 5] 130 varSAtapAbhyAM kiM vyomna-[ baMdha paDi eyattaM [ ] 118 vAjivAraNalohAnAM [garuDapu0 110 / 15] 42 baMdhaM paDi ekkattaM [ ] 644 vAyuH sparzavAn [vaize0 sU0 2 / 1 / 4] bandhe samAdhiko pAriNAmiko tattvA vAyorAkAzamadhikaraNam [ ] 454 dhi0 5 / 36] 500 | vikalAdezo nayAdhInaH[ 252 buddhipUrvI kriyAM dRSTvA [santAnA0 si0 zlo0 1] 26 vijJAnapratyayaM nAmarUpam [ viparyayAdiSyate bandhaH [sAM0 kA0 44] bhUtiyaiSAM kriyA saiva[ ] 474 viparyayAd bandhaH [sAM0 kA044] bhUvadigRbhyo NitrazcarervRtte [uNAdi0 4 / 177-78] 4 viyojayati cAsubhirna | siddha. dvA0 316] 540 vivakSitArthavAgaGgam [ ] 260 manasA manaH paricchidya [mahAbaMdha pR0 24] 85 vizeSaNaM vizeSyeNa [pA. sU0 2 / 1457, manuSyeSu manaHparyaya Avirbhavati [ ] 86 jainendra0 1 / 3 / 12] 103,431 maradu va jiyadu va jIvo [pravacanasA0 3 / 15] 540 vizeSAtidiSTAH prakRtaM na bAdhante [ ] 32 mahatyanekadravyatvAd rUpAcco [vaize0 4 / 1 / 6] 465 vyaktamanasA jIvAnAmartha [ mahAbandha] 85 mRgalohitatAmralolajihai vyavasthAtaH / zAstrasAmarthyAcca [vaize0 2 / 2 / 20,21] mRllepasaGga nimokSAd [ ] 563 vyavasthitasya dravyasya dharmAntaranivRttau [yogabhA0 yazArtha pazavaH sRSTAH [ manu0 5 / 39] 3 / 13] 480 yazo hi bhUtyai sarvasya [ 562 vyAkhyAnato vizeSapratipattirna hi [pAta0 mahA0 yathAstiryagUA ca[ pratyAha sU06] 186,462 yadetad draviNaM nAma [ 537 yuDvyA bahulam [jaine0 2 / 3 / 94] 9,607 zAstreSu prakriyAbhedai-vAkyapa0 2 / 235] 57 yena nAvyavadhAnaM tena vyavahite'pi [ ]244 zubhapagadINa visodhie [paMcasaM04/4/45] 508 yena mUrtAnAmupacayAzcApacayAzca [ ] 481 zeSakarmaphalApekSaH 649 yoginAM gurunirdezAd [ pramANasamu0 1 / 16] 54 zramaklamamadavyAdhi 650 zrotrAdivRttiH pratyakSam [ 54 rAgAdINamaNuppA [ ..] rUpaM catvAri mahAbhUtAni [ ] 44 | SaDdravyasamUho lokaH [ ] 455 4 Muram . 551 ba
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 836 sAvAryavArtike SaDa dravyANi[ 436 | sabahidINamukkassago [paMcasaM0 4 / 4 / 9] 507 SaNNAmanantarAtItaM vijJAnaM [abhidha0 1 / 17] 45,55 | sAdhanaM kRtA [jaine0 1 / 3 / 20] 212, 558 sAnatkumAramAhendrayodevAH [ ] 215 saMkhyAyA alpIyasyAH [jaine0 113300 sApekSamasamartha bhavati [pAta0 mahAbhA0 2 / 1 / 1] 133 ___vA0, pA0 vA0 2 / 2 / 34] 124, 620 sAsAdanasamyagdRSTiriti ko bhAvaH [SaTakhaM0] 111 saMgho guNasaMghAdo kammANa-[bhaga0 ArA. sukho vahniH sukho vAyu-[ ] 650 gA0 714] 524 sunizcitaM naH paratantrayuktiSu dvAtriM. 1130] 563 saMyogameveha vadanti tajjJA [ suSuptAvasthayA tulyAM[ saMyogAd vibhAgAt zabdAca sUkSmA na pratipIDyante [ [vaize0 zarA31] 471 so daH 608 saMyogAbhAve gurutvAtpatanam [vaize0sU0 5 / 117] 262 striyAM ktiH [jainendra0 213175; zabdA. saMrambho dvAdazadhA [ ca0 23 / 80] 130, 566 saMsAraviSayAtItaM [ ] snAta vedasamAptau[ . . ] sakalAdezaHpramANAdhInaH[ smRtIcchAdveSAdivat pUrvA-[ satsaMprayoge puruSendriyANAM [mI0 da0 111 / 4] 54 syAdadhastiryagUdhai c| samAnasya tadAdezca [jaine vA0 3 / 3 / 35] 186,212 syAcced bIjaM pariNataM [ samudAyeSu hi pravRttAH zabdAH syAdetadazarIrasya [ [pAta. mahA0 paspazA0] 119 svayamevAtmanAtmAnaM samyagiSTArthatattvayoH[ svayambhUramaNasamudrAntAdavalambita [ ] 161 sarvakAlaM jIvASTamadhyapradezAH [ ] 451 svapratiSThamAkAzam , AkAzapratiSThaM[ ] 435 sarvathaiva sato nemau| hataM jJAnaM kriyAhInaM . sarvanAmasaMkhyayorupasaMkhyAnam [pA. sU0 vA0 2 / 2 / 35] 104 halaH [jainendra0 2 / 3 / 103] 140, 566 sarvAdiH sarvanAma [jaine0 1 / 1 / 35] 52, 128 hRtaH [jainendra0 3 / 1 / 61] 212,434 saliGgAvizeSAdvizeSa- vize0 sU0 1 / 2 / 17] 96 | naviyuktamanyasadRzAdhikAre tathA hyarthagatiH savitarkavicArA hi [abhidha0 1 / 32] 55 / [pAta* mahA0 3 / 1 / 12] 432 650 478 650 541 - 122 14 granthA granthakArAzca pR. paM. pR. paM. akalaGkabrahma 99 32 154 2 vipAkasUtra 72 28 anantavIryayati 154 12 442 21 anuttaraupapAdikadazA 72 28 603 23 vRtti 80 2 604 22 4444,5 antakRddazA 72 27 tattvArthavArtika vRtikAra tattvArthavArtika vyAkhyAprajJapti 72 27 arhatpravacana 5011,5 vyAkhyAnAlaGkAra 99 31 73 10 ArSa 11123 tattvArthasUtra vyAkhyAprajJaptidaNDaka 153 28 praznavyAkaraNa 72 28 154 4 127 22 24 1 245 5 435 22 bhAratAdi 22 27 | zrIdatta 57 16 uttarAdhyayana 78 8 bhASya 436 8 satprarUpaNA RgAdi 650 15 sadAdiprarUpaNA 7929 gautama 242 6 yogamaGga 153 25 siddhasena 5717 jIvasthAna 79 28 | yoniprAbhUta 53310 sUtrakRt 72 27 153 25 | laghuhanvanRpativaratanaya 99 32 /
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ pR. 13 184 195 au 192 27 5. bhaugolikazabda-sUcI pR0 paM0 / pR0 paM. azokA 177 20 aGka azmagarbha 197 14 199 11,15 198 16,17 200 azvapurI 177 20 auttarakuravaka 225 16 A aGkaprabha 199 11,15 AdarzakUTa 183 kaccha aGkAvatI 177 AnandakUTa 173 aJjana 177 AnandA 118 20,21 kacchAvajaya kacchaviSaya ikSuvara kacchakAvat 227 ikSada kacchAvat aJjanaka 197 ilA 182 kajjalaprabhA aJjanakUTa 178 iSvAkAragiri 195 kajjalA aJjanagiri 198 kanaka ujjvalakUTa 175 aJjanamUla - 197 uttarakuru 169 kanakaprabha aJjanamUlaka 199 atiraktakambala 175 karmabhUmija zilA 180 uttarabharata kalambuka aninditA 179 24 vijayArdha 171 kAJcanakUTa antaradvIpa 204 15,26 uttarazreNi 172 antaradvIpaja 204 uttarArdhabharatakUTa 172 aparavideha / 173 utpalagulmA 175 utpalA utpalojjvalA 179 25 183 udakkuru 173 24,31 kAJcanAdri aparAjita 170 174 aparAjitA 177 9,28 unmagnajalA 171 32 kAloda ayodhyA 177 unmattajalA 177 173 .. .. 173 28,31 176 176 176 176 176 179 179 175 14 197 15 179 10,13 199 10,14 204 14,26 193 16 175 14 183 184 199 200 225 175 195 22 17 .. lm 181 194 18, ` lm 177 20 | UrmimAlinI 177 204 lh 29 220 lh arajA ariSTa ariSTapurI ariSTA avataMsakUTa avadhyA 160 lh .. 176 176 178 177 16 / ekazila 16 6,11 28 | airAvata 175 kimpuruSa 176 kIrtimatI kuNDala 181 26,27 kuNDalanaga 200 200 199 8,18
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ HERE pR. paM. 175 14,19, 22,28 192 22 177 1,22 192 19,27 :: : *** :...: 169 194 195 196 220 30 29 28 4,16 24 1783 179 9,32 1801 183 838 tattvArthavArtike pR0 pN.| pR0 paM. kuNDalavaradvIpa 199 gandhavAn 181 kuNDalavaroda 199 21 gandhimAli 177 kuNDalA gandhila . 177 kumuda 177 19 gambhIramAlinI 177 devAraNya kumudakUTa 178 6,10 gautamadvIpa daivakuravaka 200 grAhAvatI 175 32 kumudaprabhA 179 28 ghAtakIkhaNDa kumudA 179 ghRtavara 169 ghAtakISaNDa kurukSetra 23 28 | ghRtoda kulaparvata 171 kesarihada kSIravara cakrapurI 177 kSIroda 169 candraguhA | nandana cAraNaguhA 179 15 kSIrodA 177 citrakUTa 175 27,32 nandanavana kSudrahimavat 172 citraprabhA 225 17 citravana 179 20 kSudrahimavAn 1828 nandavatI kSemapurI 176 16 | jambUdvIpa 169 30 nandA kSemA 176 16,32 220 20 / nandighoSA jambUvRkSa 174 719 nandIzvara khaDgapurI 177 28 jayanta 170 30 nandIzvaravara khaDgA 176 jayantI 17727 nandIzvaroda khaNDakaprapAtakUTa 172 ta nandottarA khaNDakaprapAtatapanIya 197 nandyAvarta guhAmukha 187 225 khaNDaprapAta 171 taptajalA 177 narakAntA tamisra 171 gaganavallabha 172 tamisraguhAkUTa 172 nalina gaGgA 171 tamisaguhAmukha 187 176 tigiJchahada 185 nalinakUTa 177 nalinA toyandharA 179 nalinAvarta 1776 nAga gaGgAkuNDa 176 nArI gaDAkUTa 23 dakSiNazreNi 172 2 gandhamAdana 173 17,24 dakSiNArdhabharata nimagnajalA gandhamAli 173 17,25 | kUTa 172 10 niSadha gandharvaguhA 179 14 | devakuru 1736 FEEEEEEEEEEEEEEEEEET 213:56:. k sxie k 198 10,13 198 10,12 198 10,13 1984 169 31 169 31 198 10,31 199 25 225 183 189 176 177 200 175 179 28 24 P 24 187 trikUTa 177 183 187 189 171 175 179
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaugolika zabda-sUcI 8 16 23 200 pR. paM. pR. paM.. 183 17 puSkaravaroda 222 31 maGgalAvatI 177 184 12 puSkarArdha 197 maNikUTa 184 200 184 nIla 174 31,33 | puSkaroda maNiprabha 181 12 193 18 200 183 23,25 | puSkala 176 mattajalA 177 184 puSkalAvat 176 mathurA. 248 nIlakUTa 178 puSkalAvarta 176 572 nIlAdri 173 pUrvavideha 173 628 175 14,30 madhyabharata 196 paGkAvatI 175 183 18,24 mandira 179 19 176 pUrNabhadrakUTa 172 11 199 33 177 173 31 mandaracUlikA 80 padmakUTa prabhaJjana 197 225 17 prabhAkarI 177 mahAkaccha -176 6,15 prabhAsa 177 mahApadmada 185 23 padmagulmA 179 pravAla 197 1866 padmavat 177 mahApAtAla 193 - 12 padmavaravedikA 183 phenamAlinI 177 mahApuNDarIkahada 186 mahApurI padmAda baDavAmukha mahAvatsA 178 177 padmA padmAvatI 177 bAhyabharata mahAvA 177 padmottarakUTa 177 brahmottara 247 mahAhimavat 172 palAzakUTa mahAhimavAn 183 pATaliputra bhadrasAlavana 178 3,18 184 248 mahendrakUTa 572 bharata 171 8,11, mAgadha 177 624 12 / mANikabhadrakUTa 172 11 pANDaka 178 mAlyavAn 173 28,31 pANDukambalazilA 180 181 pANDukavana 180 meSakarI 179 196 bharataviSkambha 195 meghamAlinI 179 pANDukazilA bharatAbhyantara meghavatI 179 pAtAla viSkambha 196 meka 173 - 16 puNDarIka 186 bhRnanibhA 179 177 puNDarIkiNI 198 bhRGgA 179 200 bhogamAlinI 173 32 puSkaramAlA puSkaravara , 169 30 | maGgalAvAn 175 11,14 | yamakAdri 174 10 178 6,10 1 23 24 6 181 179 24
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ asvAbhArtike vailamba 177 197 182 177 pR. paM. pR. paM. 193 17,18, vibhaGganadI 175 33 rakkakambalazilama 188 17 virajA 177 20 raktA 177 10,21 194 11,16 | vItazokA 17720 189 25 220 22 . vRttavedADhya 181 17,23 raktAvatI 184 5 lavaNodadhi 187 30 vaijayanta 170 30 raktodA 177 10,21 lAGgalAvarta 176 7,15 234 39 189 vaijayantI 177 rajata 179 vakSAragiri 198 197 vakSAraparvata 173 vaiDUryakUTa 1835 sjatAdri 171 177 197 23,25 ratnasaJcayAvatI. 177 10 vaizravaNa vajrakUTa rathanU puracakravAka 172 ramaNIya vapra 177 226 22 178 vaprAvat 177 227 ramyaka 177 vatsamitra 175 vaizravaNakUTa 182 181 12 vatsavat 177 vyantarazreNI 172 183 23,31 vatsA 177 195 14 valgu 177 177 rAmyaka 192 26 vAruNIvara 169 zaGkhavaradvIpa rukmi 181 12,21 vAruNoda zalavaroda 199 183 28 vAruNyuda zabdavAn vRtta184 12 vikRtAvat 177 vedAnya 172 179 vicitrakUTa 175 27 zabdAvat 177 vicitrA 179 24 zikhaNDivat 184 vijya 170 30 zikharin 181 173 17,28 184 4,13 rucakavaradvIpa 199 vijayapurI 17720 | zubhA 177 10 sakkavaranagaH 199 vijayA 177 18 zrIkAntA rucakottama 20. 198 zrIcandrA 179 savakottara vijayA zrInilayA sacira 177 11,2: | zrImahitA rUpyakUla 183 32 181 30 rUpyakUlA 189 18 vijayArdhakUTa 172 11 sarid 177 roknakUTa 178 7,11 videha 172 sAgara 173 183 5 173 1,3 | siMhapurI 177 188 18 183 23 | sindhu / 171 rohitAsyA 182 24 191 177 188 7,14 195 182 ka vidyAdharanagara 172 2,3 | sindhukuNDa 176 lavaNoda 169 30 | vinItA 171 7 sindhumahAnadI 176 20 183 171 17 200
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaugolika-zabda-sUcI 175 32 192 195 himavat 182 184 Y haimavata 182 pR. paM. pR0 paM. sindhU 187 suvatsA . sindhUkuNDa 187 177 sItA 173 31 susImA 177 183 25 setubandha 184 189 saumanasa 11,14 sItAmahAnadI 14 25 178 sItodA 175 19,22 180 177 18,31 196 183 18,25 188 svayambhUramaNa 194 sukacchavijaya 176 svayambhUramaNadvIpa 170 200 svayambhUramaNoda 194 18,19, sudarzanA 198 20,22 21 supadma 177 suprabha subhAgA 173 | harikAntA 183 sumeSA suvapra harita 188 suvarNakUlA 189 21 harimahAkUTa 173 suvalgu 177 27 | harivarSa 182 21 32 sudarzana 183 191 195 haraNyavata 181 183 30,32 184 192 179 188 | hRdAvatI
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtikagatA viziSTAH zabdAH . 44. - a | ajIva 25 33 | adhigamasamyaakAmanirjarA 522 26,28 26 24 gdarzana 23 31 akAlAdhyayana 519 11 39 6 | adhogauravadharmA 649 29 akriyAvAda 562 1 ajIvapadArtha 431 anakSarazruta 78 17 akSabhrakSaNa ajIvaviSaya anadhigatacAriakSarazruta 78 ajIvazaraNa 600 16,17 trArya 201 8,11 akSarazrutazAna 109 ajJAna 1098 | anantabheda 618 akSINamahAnasa 204 aJjakA 225 28 anantaragati 646 akSINamahAnasabhaTaTa anantavIrya labdhiprApta 204 aTaTAGga 2016 anantAnanta 206 akhaDa aNimA 202 34 anantopabhoga 106 agamyAvabodhavat 16 aNu 491 10,12 analakAyika 242 agni 217 aNucaTana anavadhRtakAla 618 4896 anavasthA 261 agnikumAra 217 aNDa anAkAnukriyA 510 agnijalavat 60 atikAya 214 anAkAra 123 agnimANava 214 217 anAgatAnutpatti 121 agnivat atithi 548 17 anAtmabhUta 118 14 atiduHSamA 199 11,12 agnizikha 214 atibAlA | anAdarArthazravaNa 519 11 217 addhA 433 22 | anAdi 487 21 agnihotra 564 addhApalya 208 7, agnyAma 243 addhAsAgaropama 208 601 agrAyaNa adhaHprApita anAdinidhana 601 75 anAdibandha pakavat 10 488 1.0 apAtikA 584 28,32 adharma 433 31 anAdimithyASTi 488 20214 adharmAstikAya anAdisantatiaGgapraviSTa bandhanabaddhatva 112 82 24,26 dezabandha 487 22 anAbhogakriyA 510 adharmAstikAyaaGgabATa anAbhoganikSe pradezabandha 487 aGgAraka 219 adharmAstikAyaaGgArakavimAna 219 pAdhikaraNa 516 bandha 487 anAvRtanAma 174 aGgala 207 anitthalakSaNa adhikaraNa 383 acittayonika 143 488 . 35 acyuta anityanigoda 143 224 513 20 22 adhigatacAri. 233 anidhana anindriya 247 6 trArya 201 8,10
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ : . "V mu, 518 HEREFERREE V 567 tattvArthavArtikagatA viziSTAH zabdAH pR. paM. pR. paM. anindriyapratyakSa 54 13 apAya animiSavrajyA 464 apuruSakRtitva 72 462 466 apuNya aniyata 480 471 apUrvakaraNa 50 anivRttakaraNa 588 472 apUrvakaraNaanivRttabAdara 492 26 / pariNAma 590 sAmparAya 590 496 15 apauruSeya 54 manissRtagrahaNa 63 18 apraNativAka 75 anIka 213 6 509 apratipAtI 82 anukampA 22 apratirUpa 214 12 anukta 63 20 217 anuttaravimAna 234 28 anta(anekArtha) 134 apratIghAta 203 anudarA kanyA 59 22 | antara 23 / apratyavekSitanikSeantara(anekArtha) 42 pAdhikaraNa 516 anudarAvat antarataH 155 apramattasaMyata 590 anudiza 224 32 antarAya apravRttakaraNa 588 2252 aprazasta 627 antarikSa 202 11 aprazastavihAyoanupasthApana 622 antardhAna 2036 gati 578. anupAta antya 488 31 aprApyakAri 67 21 anubhAgakhaNDana 589 antyavAsin 213 68 anusmaraNa 55 andha aprApyakAritva 67 anRddhiprAptArya 200 andhapradIpa abaddhapralApa anekavAgvijJAna saMyogavat 50 abuddhipUrva 603 viSayatva 250 | annaM vai prANAH 537 abbahula anekazakti 12 abhakSavat pracitatva 251 annaprANavat 152 anekAnta anyatva 112 abrahma 543 25 18 anyasAdhupariprazna 621 abhaya apakRSTyA abhayadAna cAryamUla 622 abhavya 111 apadhyAna 571 aparAjita 234 abhAva 78 aparAjitA -198 abhAvavila. 200 kSaNatva 250 aparispanda abhAvasAmAnya 258 . 132 ___ 16 apavarta abhASAtmaka 485 452 apahRtasaMyama 596 31 abhighAtagati 490 453 | apAna 473 22 / abhijit 219 / anupadeza * *: .:. : cxe .. . :. 5 8 . . * : * * * . . 17 22 *:33; AG0:0M ... ur 9 07. Vr 26
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM. 20 25 | tamuvAmA 21 60 26 vo 32 844 tattvArthavArtike pR. pN0| pR. paM. pR. abhinavazarAva ariSTayazaska 226 13 | avadhRtakAla 616 vat 67 aruNa 215 avamAna 205 abhinnAkSaradaza 638 aruNadevavihAra 172 avayavena vigrahaH abhihitAnavabodha 30 arUpatva 113 samudAyo abhedavRtti 253 arkatUlarAzivat 470 . vRttyarthaH 457 abhedopacAra 253 arciprabha 234 25 | avasarpiNI 191 abhyAkhyAna arcimAlI 234 208 abhyAsAlasya 519 11 | arcimAlinI 219 avAya amama 209 arcirAvarta 234 avijJAtaphalaamamAGga 209 arcimadhya 234 rasopayoga 18 amalA 227 civimAna 234 24 avipAkanirjarA 584 amitagati 214 arciviziSTa 234 avibhaktakartRka 8 217 artha 257 avidyA 12 227 artha (anekArtha) 41 16 azanighoSa 197 amitavAhana 214 arthanaya 261 azubhakAyayoga 506 217 arthavacana 66 azubhamanoyoga 506 amUDhadRSTitA 529 arthavazAdvibhakti azubhavAgyoga 506 amRtAsrAvin 204 | pariNAmaH 457 azubha zruti 549 amogha 197 arthAt prakaraNAdvA loke azokamandira 225 ambarISabharjana 166 sampratyayobhavati 31 azva 243 ambaSThaputra 73 arthAdhigamya 258 azvamuNDa 562 ambAmbarISa 165 arthApatti 516 azvalAyana 74 ayaHkumbhIpAka 166 ardhanArAcasaMhanana577 aSTadhA (bandha) 567 ayApiNDatUlaarhad aSTavidhavizuddhanicayavat 148 arhadAyatana 172 lakSaNa 534 bhayaHpiNDe tejo 182 aSTavidhasaMyama 564 'nupravezavat 149 alaMbhUSA 200 aSTavyavahAra 78 ayatnasAdhya 641 alomikA elakA 574 aSTazuddhi ayana 209 alokAkAza 434 ayaskAntopala 67 aSTaSaSThyuttarazata alpabahutva 241 28 (matijJAna) 70 ayasthUNa alpabahutvataH 1563 aSTaviMzatividha ayasthUla 562 11 alpavidyA 76 ayutasiddha alpasAvadyakArya 201 (matijJAna) 70 ayogI avakrAnta 162 aSTAGgAyurvedavidaraNinirmathanoavakrAntendraka 168 bhiSak 158 tpannazuSkapatropacIyamAnendha- avagADharuci 201 asaMkhyeya 618 nanicayasami avagAhanagati 490 10 asaMkhyeyAsaMkhyeya 206 ddhapAkavat 81 19 avagraha asaMbaddhapralApa 75 arativAk 75 15 | avadhijJAna asaMyata ariSTa 242 20 28 asaMyatasamyagdRSTi 589 10 17 14
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ akhi asikarmArya asiddha asipatravana pravezana asura asaMsAra asamprAptAsRpATi kAsaMhanana 577 11 asambhrAnta 162 12 asambhrAntendraka 167 28 asarvagatatva 112 24 asAmayakarmA 201 205 201 109 astikAya pR0 600 ahaGkAra ahamindra ahorAtra 433 astinAstipravAda 74 75 astyeva jIvaH 253 asmaryamANakartRka 71 518 223 209 166 160 216 222 AkRti Agama A tasvArthavArtikagatA viziSTAH zabdAH paM0 paM0 30 638 7 6 1 18 3 25 7 15 19 11 4 28 2 9 6 12 AcAra AcAravastu AcArya 519 AjIvaka 237 12 AjJAnikavAda 562 8 ADhaka Abhiyogyavyantara 564 18 AjJAnika mithyAdarzana deva 172 AjJAruci 201 12 AbhyantarapariSad 226 AjJAvipAdikAAmazayadhiprApta 203 Ambani kriyA 510 AjJAvyApAdikA 511 Atapana AtmapravAda AtmabhUta AtmarakSa AtmarakSita AtmarUpa AtmavadhakatvaprasaGga Atmasiddhi AtmA AtmAJjana Adarzamukha 1 26 27 Aditya 14 6, 16 Adityagati 2 AdimAn pR0 *** 243 257 8 6. 78 21 206 2 162 16. 74 12 Ayurveda 76 2 Ara 1.18 14 AraNa 119 11,12 1 Adi 90 Adi (anekArtha) 52 128 135 17 550 12 117 29 123 117 117 204 7 20 29 AkAza 434 AkAzakusuma 121 AkAzagAmitva 202 220 170 234 29 477 85 487 90 503 114 14 Adezavacana 102 581 32 AdhikaraNikI 509 612 3.3 Anata 72 26, 28 2 10 224 Anana 247 AnyApohika 55 ApekSika 488 31 Astikya AmIraNya 572 26 AsyaviSa Abhiyogya 213 10 AsyAviSa 74 AmraphalAdivat 158 AyatasthApitA 519 Ayup 567 575 2 12 6 23 ArSa 17 26 25 20 20 11 ArdracarmAzrita reNuvat 508 Aryasatyavacana virodha pR0 Apa upadeza Arhata Agama ArhanyanyAya Alapanabandha 19 AzA 32 15 AzIviSa 3 8 AzvalAyana 6 77 162 224 18, 19 232 33 247 Arambhakopadeza 547 510 ArambhakriyA ArAtIyapuruSazaktyapekSatva 551 215 244 431 65 Alasya 519 Alepanabandha 488 AlocanadoSa 621 AvalikA 208 200 161 120 488 177 pa 562 * 22 204 203 paM0 wn w w 6 3 26 6 8 13 12 31 17 ov 8 12 11 18 22 22 5 32 a 1 22 2 6 1 11 2 1 35 9 17 10 1 31
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 846 Asava Asavanirdeza AhAra 26 39 140 604 AhAraka 153 AhArakasamuddhAta 77 AhAraparyApti nAma pR0 indra indraka 579 I ivi 618 iti (anekArtha) 57 indradatta indravIrya indrAdivyapadeza vat indriya 162 222 indragopavat 160 paM0 25 17 ukta 6 ugratapas 19 | ucchvAsa ujihi ujjvalita 14 22 18 57 1 ityalakSaNa 488 34 212 16 11 30 1 182 .30 uttarottarAnukU utkara 13 utkAlika 11 562 11 154 1 3 tattvArthavArtike 8 22 16 129 14 603 29 indriyaparyAsinAma 57 9,14 indriyapratyanIkatva 519 13 hariNAdhvI 62 17 ilAdevI 200 5 iSugati 139 iSTakAgnivat 157 5 iSTamevApratarkitamu pasthitam a 12 uttarottarasUkSma 64 203 209 162 162 489 4 upakAra 78 7,8 upacAra utkRSTa 596 21 upadezaruci utkRSTaparItAnanta 207 15 upapAda utkRSTAsaMkhyeyA saMkhyeya 207 uttamasthAnika 598 uttaraguNanivarta nAbhikaraNa 516 uttarArdha bharatadeva 172 m paviSaya 99 utpalapatrazata udaya pR0 viSayatva 99 utpAda utpAda pUrva utsAhA utsarpiNI vyadhanavat 16 168 paM0 21 207 191 208 519 207 8 1 14 upakaraNasaMyogA 16 12 upabRMhaNa 26 | upabhoga 18 29 upabhogava 14 upamAna upayoga upazama 17 74 11,14 32 390 utsUtravAda utsedha udakavyatimizrakSIravyapadezayat 108 & 12 udadhikumAra 160 24 IryAthakriyA 509 20 217 6 zuddha 100 Izavat 597 2,13 53 16 IzAna 620 udarAgniprazamana 597 29 224 5.6 Izitva 203 4 udIraNodaya 631 15 Izvaraizvaryavat 466 30 uddhArapalya 4 udbhrAnta 208 7,15 162 15 IhA 60 pR0 paM0 udbhAntendraka 167 25 205 24. 554 unmAna 14 upakaraNabakuza 638 5,7 24 upAGga 15 upAtta 27 30 21 12 23 dhikaraNa 517 257 19 28 upazamasamya dRSTitA upazAntakA upAdAna upAdhyAya upAsakA dhyayana upekSA upekSAsaMyama uraga ulUka 450 201 140 237 529 151 581 107 78 118 100 635 590 576 52 13 519 72 73 50 596 209 74 562 U Urdhvagatitva 113 UrdhvagauravadharmA 649 Dian kAyakRtArthaza 84 RjumatimanaH paryaya 85 RjumanaskRtArthaza 84 15 29 14 8 28 18 11 10 35 19 18 24 13 10 27 11 8 * 31 4,5 29 30 1 30
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 847 paM. 77 201 24 206 w s h vat h h 27 12 s tasvArthavArtikagatA viziSTAH zabdAH pR0 pR. pR. RjuvAkkRtArthajJa 84 o kalpanA RjusUtra | oSadhi 176 17 kalpanApoDha 55 Rtu 209 __ au kalyANanAmadheya 225 aupamanyava 74 8 RtuvimAna 225 562 11 kavalAhAra 106 RddhiprAptArya 200 auSadha kavalahArin 564 auSadhavat kaSAya 97 RddhIza 225 108 RSabha kaMsa 604 kakkhaDatAdi 17 kaSAyakuzIla 636 RSidAsa kakkhaDatva kaSAyasamudghAta 77 kakaDuka kAka 61618 kaTakAGgadakuNDa kAkaibhyo rakSyatAM ekakSetra 83 26 lAdivikAra sarpiH 110 ekacatvAriMzadvidha 118 27 kAcAdivat 563 (sAnipAti kaTha 74 6 kAJcanaka 175 kabhAva) 114 14 kathAmArga 438 kATha 562 ekatvavikriyA 152 8 kanakacitrA 200 kANeviddhi ekatvavitarka 634 34 kanakapASANa 111 12 kANTheviddhi 562 ekAdazAGgAkanaketarapASANa kAnanA ___dhyAyin 549 33 vat 571 27 kApiSTha ekAntamithyA kapATa 506 10 247 darzana kapila ___74 4 kAmacara ekAntaragati 646 562 2,4,5 / kAmarUpitva 203 ekoruka 204 kamala 209 . 6 431 eDakA kamalAGga 433 eraNDayantrapelA 649 karaNa 603 ellAputra 74 kartRtva 112 3 kAyanisargAdhievambhUta kartRsamavAyinI 455 karaNa 517 . karma 488 21, kAyabalin 203 aitikAyana 562 karma (anekArtha) 504 kAyayoga 505 aitihya karmapravAda 74,76 12,3 kAyazuddhi 597 aindradatta 74 karmabandha 561 5 kAyasthiti 210 airAvata 226 karmabhUmi 204 33 kAthikI kriyA 509 airAvatanAgendrakarmasamavAyinI 455 kAyotsarga 530 kumAra 175 karmasthitika 104 kArtika 73 airyApathika 598 25 . karmendriya 129 kAsitantuvat 152 iy'aan 224 karmodayakRta 603 kArmaNa 137 227 kalpa 246 . 22 / 562 214 lh 200 230 6 243 24 kAya rror 209 28 3 21 18 2,6 4 12 153 kAla
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 848 tasvArthavArtike paM. pN.| 5 kriyAvizAla 241 78 krodha .::. :: 3 29 klinaguDareNu| zleSavat 146 klezavaNijyA 549 . 31 kSaNikaikAnta 15 12 kSaya 100 13 kSAyika 105 29,30 10 5 97 27 22 pR0 paM. pR0 222 kumudAGga 209 kulyAjalavat 470 257 kuzalamUlA 603 kAlataH kuzalazabdavat 70 kAlatraividhya kuzUla 206 siddhi 482 kuzUlasvAtantravat 8 kAla (dvividha) 481 kUTazAlmalyArohaNA482 vataraNa 165 kAlaparamANu kRta kAlapramANa 206 12 kRtapraNAza 124 kAlalabdhi 104 19,21 kRtamAladeva 172 22,25 kRtsna 487 kAlavRddhi kRdauvikAyana kAlasaMsAra kRSi kAlika 205 kAlindI 225 kRSikarmArya 201 kAlola 162 kRSIbalavat 593 kAvyaguNadoSa kRSNa kriyA 77 kinnara 160 kRSNavyapadezavat 183 227 kecit potajA kinnarendra 217 / iti paThanti 144, kilviSika 213 kevala 44 kiSkambalapAla 73 13 kevalisamuddhAta 77 kiSku 208 kevalisamukIrti 183 ddhAtakAla 506 kIlikAsaMhanana 577 kevalI kuDava kezAnakoTi 78 207 206 koSThabuddhi 201 kaukkala 562 pradIpavat 463 kautkala 74 kutIrthaprazaMsA 519 14 | kauzika kutsA 574 . 20 kuthumi krama 562 kramaNa 197 kubera kramAkSepa 480 kubjasaMsthAna kriyamANa 97 571 kriyA 446 kumAra 216 20 198 kriyA (dvividhA) 481 209 5 | kriyAvAda 462 28 4 19 28 kSAyikasamyagdRSTi 636 kSAyikI kSAyopazamika cAritra, 108 kSAyopazamika saMyamAsaMyama 108 kSAyopazamika samyaktva 108 kSipragrahaNa 63 kSINakaSAya 590 kSINAkSINamada zakti koDavat 100 kSIrAstravin 204 - kSudyamAnabrIhituSa kaNatandula vivekavat 636 kSudrapAta kSetra 241 kSetrataH kSetrapramANa 206 kSetravRddhi kSetrArya 200 kSemaGkara 243 zvelauSadhiprApta 203 16 3 10 + k : .....2-:. : 262: #k.. 22 kuNTanayanayaSTi s s s 562 252 s 83 10 2 khaDa 4 | khaNDa 162 489
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 439 WK 32 11 567 tattvArthavArtikagatA viziSTAH zabdAH pR0 paM. kharapRthivIbhAga 160 21 guNazreNi 5899 171 khalabhAga 602 guNasaMkrama 589 175 khAt patitA no ratnaguNasandrAva 580 vRSTiH 45 guNasampat cakradharatva 580 guNasthAna 442 21 cakravartI khArI 206 603 cakSurindriyakhe patatrigativat 79 605 vidheyIkRta 602 gaGgAdevI 176 | guNideza 257 cakSurvat 188 guNeSu kRtajJateva cakSuS gaja 225 / kRcchralabhyA 603 caNaka gaNadhara 5884 gurugati 490 catuHSaSTi (guNa) 77 gaNadharatva gurUpAsanA 621 caturazItyadhigaNanAmAna 205 gRhItRsiddhi 122 | kAni trINi zatAni gaNDapATanavat 522 gocAra (matijJAna) 70 gati 108 gotra caturazItisahasra240 gotvagopiNDavat 89 saMkhyA 143 22 godau grAmaH 98 caturdazajIva603 27 gomUtrikA 139 sthAna 594 gatijAtyAdivat 17 gomeda 159 16 caturdazapUrvadhara 638 gandhadevI 184 graiveyaka 224 21 caturdazapUrvitva gandharva 160 ghaTIyantrabhrAnti 202 garimA nivRttivat 2 11 | caturdhA ( matigarutmAn ghana 485 31 jJAna) 70 garbha ghanaloka 208 29 | caturbhAvasaMyoga 115 galva ghanAGgula 208 26 caturviMzatividha 225 ghanavAta 160 (matijJAna) 70 gavyUta 208 ghanodadhi 160 caturvizatistava 530 gArgya 219 caturvidha (bandha) 569 562 162 catuzcatvAriMzat gItayazAH 214 ghAtikA (matijJAna) 70 217 ghoratapas 203 catuSpathe ratnaghoraparAkrama 203 rAziH 603 gItarati ghorabrahmacArin 203 catuSpradeza 494 gItirati 217 31 catvAri bIjAni 78 guNa (anekArtha) 498 ghrANendriyavazaMgata 602 candana 159 guNaguNibandha 566 candra 177 guNapuruSAntaro cakra 227 199 palabdhi 11 cakradhara 77 30 219 guNapratyaya 78 144 . .14 169 4 249 kA 201 203 ghATa 14 584 pazupayaraja 227 214 ghrANa 29 220
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 tattvArthavArtike pR. candramas candrA candrAma camara 220 226 243 198 214 4.1 pR. 50 jIva evAsti 253 27 jIvana 600 16,17 jIvAjIvaviSaya 487 33 jIvAdhikaraNA savabheda 515 16 jIvASTamadhyapradeza 451 13 jaimini 562 7,13 jJAtRdharmakathA 72 27 216 cAturmAsika cAturvidhya cAraNatva cArAyaNa cAritra 598 616 202 562 13 zAna 42 cAritranirdeza 41 cAritramoha 567 cAritropayoga 618 v citra 2 176 17 200 zAna nirdeza jJAnapravAda 75 zAnAkAra 34 zAnAvaraNIya 567 jJAnopayoga 1248 zAyaka zarIra 29 zeyAkAra jyotiSa jyotiSka 212 2,10 4.1 pR. janapadasatya janmataH jambUvRkSa 169 jayanta 234 jayantI 198 199 200 jayasenA 227 jayA 227 jarA jarAyu jalakAnta 214 217 jalacAraNa 202 jalaprabha 214 217 jala samavetAgni pratApapradIpa21 prakAzavat 518 2,11 jallauSadhiprAptA 203 jahatsvArthA vRtti 70 jAti 226 jAGgalikaprakrama 77 15 jAtisaGkara 442 29 jAtismaraNa 105 jAtyandhabadhirarUpa__ zabdavat 61 jAtyArya 200 19 jinabimbadarzana 105 jinamahimAvekSaNa 105 jinamAtR 200 jinazAsanasamudra 563 jiha 162 jihvendriyaviSaya| lola 602 jIva 26 10 27 citrapaTa citrA cilAtaputra cUrNa cUrNikA cUlikA 562 489 489 218 jyotI 18. 178 caityavRkSa saSa 162 tata 485 23 chandovicitikriyA 77 chinna 202 chedagati tattvArtha tatpuruSa 21 1 M 28 108 208 jaGghAcAraNa 202 jagacchreNI 208 jagatkusuma 'jaghanya jaghanyayuktAnanta 207 jaTharAgnivat 565 217 tad guNasaMvijJAna 128 tadbhavamaraNa 550 tadvyatirikta 29 tanupramAdAcAra nibodhana 621 tanuvAta 160 tanuvAtavalaya 76 tantrAntarIya 160 tapaH sarvArthasAdha nam 599 mm 26 74 jatukarNi 1562 12 15 22
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ | trasta m . 20deg ::::: 167 Sm 14 23 deva tattvArthavArtikagatA viziSTAH zabdAH pR. pN.| pR. paM. pR0 tapana 162 16 162 13,16 | dAruvahnivat 157 tadanatApi 242 19 trastendraka 167 dikkumAra 160 tapas trAyastriMza 213 217 162 13,16 tritayavyapAya tapta 600 dikkumArI taptatapas 203 11 tripradeza dikkumArI taptAyAspiNDa 629 tribhAvasaMyoga 114 | bhogavatI 173 taptAyorasapAna 165 31 trizirA dikkumArI mahataptendraka 20012 - tarikA 200 tamas 14 trINi zatAni SaT diksvastika 199 162 18 triMzAni digantarakSita 243 tAntrikI 593 (matijJAna) 70 11 diggajendra 199 tApaprakAzavat truTireNu 207 28 divAzayanAlasya 519 diz dIkSitA tAra dakSiNArdhabharata. 554 162 tAraka 219 172 dIptatapas 203 249 dagdhatarupudgalatad duHSamasuSamA 192 niryaggati 490 bhAvApatti 603 duHSamA 192 tiryagvaNijyA 549 208 duSpramRSTanikSepAdhitilottamAdeva karaNa gaNikA | daNDakapATAtara dRSTigaurava tIrthakara 18. 23 | lokapUraNa 635 dRSTivAda daNDidaNDavat 5 dRSTiviSa 204 tIrthakaratva 169 | daNDAdivat dRSTaya viSa 203 tIrthakarapAdamUladarzana 177 sevin darzanakriyA 509 211 tIrthoparodha darzanamAtsarya 519 13 devacchanda 178 209 darzanamoha 567 devarAja 225 24 440 darzanArya 201 devardhinirIkSaNa 105 tuTyAja 209 darzanAvaraNa 567 devAyuSa 575 27 darzanopayoga 124 487 24 tRNAgnivat 157 dazapUrvitva 202 . 8 dezaghAtikA 584 29,32 tRtIya dazavidhasatyasad dezaghAtisparddhaka 106 tRSNA bhAva dezasatya tejassamudrAta dahyamAnasyApisuga dezAvadhi tejasa 153 ndhamutsRjatazvatairyagyona ndanasyeva 611 tairyagyoni dAtrasya karaNatrasa 126 vyapadezavat 9 trasaghAta 550 dAnalabdhi 107 dravyapramANa prasareNu 207 28 | dAmayaSTi 226 12 dravyabandha 124 .:: :::...: daNDa 32 519 200 71 604 34 tuTya . . . . ** . . . .....* *: ... ... tulA 205 deza 16 22 drava dravya .
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM. 227 29 / paM. pR. 12 | nAga nAga (kumAra) 160 nAgendra 217 nAgendrakumAra 174 nAma knonR. 60 486 dhruva na n 249 tattvArthavArtike 40 - pR. dravyamanas 125 20 dharmasamudAya 259 442 dharmasAmAnya | sambandha 259 dravyaliGga dharmAstikAyadeza157 / bandha 487 638 dharmAstikAyadravyalezyA 22 pradezabandha 487 dravyavAk dharmAstidravyasaMvara 588 kAyabandha 487 dravyArthika dharmopakaraNa 550 dravyAstika 94 26 dhAraNA droNa dhRti 642 18 dhvani dvAtriMzadvidha(matijJAna) 70 dhrauvyakAnta 680 dvAnavatyadhikazata(matizAna) 70 nakSatra dvAsaptati(kalA) 77 vidhA (Abhini nagarAntargatabodhika) 70 vezmavat 462 dipradezaskandha 494 nandana vibhAvasaMyoga 114 197 dvividha 616 dvividha (karma 225 bandha) 569 nandottara 197 dvividha (bandha) 569 napuMsaka dvividhA nami (vikriyA) 15 naya dvIpakumAra 160 24 nayuta 209 217 nayutAGga 209 dvedhA (karaNa) 8 nara dve zate aSTAzItyu narakagatiprAyottare (mati gyAnupUrvya 577 zAna) 70 11 narasiMhasiMhatva 260 nalina 209 dharaNa 2144 225 216 36 nalinAGga 209 dharaNendra 217 5,11 | navakambala 36 dharma 433 29, 563 14 | navamikA 200 dharmavizeSasambandha 259 17 | navaindreyaka naraka 163 179 nAmakarma nAmarUpa nAmasatya nArakAyuS nArada 18 nArAcasahanana 577 nArAyaNa nAstikyaparigraha 519 niHkAGgatA 529 niHzaGkitatva 529 9 niHsaraNAtmaka 153 16 niHsRta 64 21,23 nikAya 211 13 nikRtivAk 75 16 nigraha nityatva nityatvaikAnta 15 nityanigota 143 nityaprahasita 164 nityamaraNa 550 nityAloka 200 nityodyota 200 nidAgha 162 nidAna niyatakAla 624 niyatagati 490 niyama niraya 162 nirayendraka 167 nirasta kiTTadhAtu pASANajAtyakanakavallabdhAtmA 63515 12
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 21 ........65 : stika padma parva parvata tasvArthavAtakagatA viziSTAH zabdAH pR. paM. pR. paM. nirupadhivizeSa 55 1 | pacyamAna 973 parimRSTadarpaNatalanirUpaNa paJcAyatI rUpavat 621 nimranthaliGga 646 34 | paJcabhAvasaMyoga 115 24 parivrAjaka 237 nimranthaliGgadhara 237 12 paJcavidha parisarpa 209 nirjarA 26 (bandha) 569, 15 parItAnanta 206 paJcazirA 199 parItAsaMkhyeya 206 nirjarAnirdeza paJcAstikAya 431 parokSa nirdeza 38 paNDitamUrkhavat 439 28 paropadezanimitta 561 238 26 padAnusAritva 201 28 paryAya 89 nirmANarajasa 243 14 202 95 nirvANa 23 padArthaH ekaH 24 23 paryAyavattva 112 nirvicikitsatA 529 padArthAH trayaH 24 paryAyArthika nizvAsa 209 1 padArthoM dvau 24 paryAyAstika niSkuTakSetra 138 209 25 209 niSptAyaHpiNDavat 132 parvAna padmavat niSTaptAyasasta pala padmA 225 mbhAliGgana 165 palAlAdidAhApanAka nisargakriyA 510 bhAva padmAvatI nisargaja 23 29 palya panottara 205 nIlasampratyayavat 5 pazuvarga pannagendra 197 nIlAnA 226 pAMzutApi 242 para (anekArtha) 147. nIlotpala pAkaba 439 parakSetrasaMsAra 601 netrotpAdana naigama paramAgama pANipuTAhAra 594 paramANu naisargika 23 pANipuTAhArin 535 paramArthakAla 482 pANimuktA 139 paramAvagAdaruci 201 noAgama pANirekhAvat 466 nokarma paramAvadhi 488 pANDura 199 nokabandha 81 27 pAda 208 nosaMsAra 600 parazvAdivat pAnaka 260 nyagrodhapari parAtmA 21,25 pApopadeza parAdhigamahetu 33 maNDala pArazcika 622 parikarma 10 saMsthAna pArAzara 577 562 paricchinnopAdAna pArivAhikI 510 santatyagnipakka pAriNAmika 110 zikhAvat 81 2093 | pariNAma pAritApikI 509 pakSi . 209 31 238 pAriSada 212 160 21 / 503 | pASANeSu maNiH 603 175 .:13.4:455.. 200 18 22 ... 4 1 OY 30 .. M s pakSa ... 32 26 16
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 854 piNDAbhyavahAra jIvana 524. pitA-putrAdi sambandhayat 36 pitRkAyika 242 pipIlikAdivat 65 pR0 pUrNa prati pUrNabhadra pUrNabhadradeva pUrvapUrva viruddha 98 pUrvavadanumAna pUryA pizAca piSTaka piSTakiNvodakAdi vyavahAra 117 20 pIThamarda 212 puNya 518 pula 424 12,23,474 13 punarvasU pumAn puruSa pulinda puSpaka puSpadanta puSpaprakIrNa 157 204 227 pUraNagana kiyA 434 pUrNa paM0 162 12 22 160 24 pRthutara 225 17 pRSodarAdi x x x 2 214 506 217 217 172 209 pUrva pUrvakAraNa pUrvakoTi dezonA 625 pUrvagata 74 pUrvadoSakathana 621 19 46 29 14 pRthivI jIva 9 m 2 J a 2 2 2 2 2 2 227 25 27 paizunya 17 5 27 222 30 15 11 17 10 8 31 13 4 70 29 3 10 60 mahAviSaya 99 17 78 209 pRthaktvavikriyA 152 pRthaktvavitarka 633 pRthaktvavitarka - 2 x x 0 pRthivI 4 pRthivIkAya pRthivIkAyika 9 tasvArthavArtike 20 paippalAda pota poNDarI kiNI prakAzapratApavat prakRti prakRtipuruSAntara prazaMsi prajJA pratara prajJAzravaNatva pracalita praNidhAnavizeSa 14 pratibimbamAtra grahaNa pR0 paM0 127 22, 24, 25 pratipAta pratipAtI pratibandhyaprati 200 127 127 parijJAna 11 pratimAna pratirUpa pratizabya kA vIcAra 634 30 pratiSThAna 127 161 424 74 562 75 144 176 172 614 202 162 3 489 506 5 22, 26 23, 27 23, 28 11 9 46 29 208 4 6 7 bandhakarUpa 261 13 1 17 2 2 8 22 10 2 x x x w x + 2 2 2 * 19 24 22 10 pR0 pratiSThApanazuddhipara 597 pratisevanA 28 kuzIla grAhita prataraloka yArpaNa pratarAMgula 208 25 pratyeka buddhatA pratIcI pratItyasatya pratItyasamutpAda 13 479 pratyavekSaNa pratyAkhyAna 489 11 205 25 214 12 206 162 pratyakSa 53 pratyanIkarava 519 pratyaya ( anekArtha) 79 151 557 530 pratyAkhyAnakriyA 510 pravyAkhyAna 5 pratyutpannaviSaya nAmadheya 74 76 pratyAkhyAnA pratyAkhyAnanAma veSapUrvA paragata 617 636 25 198 16 pratApaprakAzasAha caryavat 518 12 pradIpa pratikramaNa varaNavat 571 75 24 18 24 646 202 74 14 520 14 pradIpaprakAzavat 643 598 26 pradIpavat 85 20 82 9 prathamAnuyoga pradezataH pradezapracaya 25 pradezabandha 20 pradezayatva paM0 32 17 10 18 25 10 24 30 27 10 49 18 146 26 30 21 pradIpazikhAvat 624 pradeza 487 24 432 31 155 21 433 * 31 585 113 1 8 27 22 14 4 12 50 18 13
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra. 4. 246 murn 5,13 29 km. 183 tattvArthavArtikaMgatA viziSTAH zabdA pR. paM. pR. pradezasaMhAravisarpa 458 20,21 | prANata 224 bahuzrutagarva 519 pradoSa 509 3 247 bahuzrutAvamAna 519 prabandha (trividha) 480 prANavyaparopaNa 519 prabhaGkara 225 17 prANAtipAta 519 458 prabhaGkarA 198 19,21 prANAtipAtikI 509 33 bAdarakRSTivibhAga 640 prabhaGkarI 219 511 bAdarAyaNa 74 prabhaJjana 214 prANApAnaparyApti - 562 217 nAma bAlatapa 522 prabhA 227 prANAvAya bAhuzrutyapraciraprabhAvana 77 32 khyApayiSA 21 prabhAsa 234 24 prANivasya 562 24 pramattasaMyata 590 prAtyAyikIkriyA 510 bAhapariSad 226 pramANa 205 bIjabuddhi 201 pramANataH 154 prAdoSikI kriyA 509 bIjamAna 205 pramANanirmANa 576 22 bIjarUci 201 pramANAGgula 208 prApti 203 bIjavRkSavat 149 pramAda | prApyakAri buddhi pramAdAcarita 67 23 budha 219 pramArjana 557 prAyazcitta 620 27 249 prayogakriyA 509 prAyogika 487 budhavimAna 219 prayogagati 49. prAyogikI 481 bRhaspati 219 prayogaja 485 prekSAgRha 249 pravacana 562 182 vRhaspativimAna 219 pravacanamA 638 brahma 229 pravAla brahmadatta 157 pravIcAra 214 brahmaloka pravrajyA bakula brahmA prazaMsA baddha 610 prazama 22 26 bandha brahmottara 230 prazasta 627 / 487 brAjha 224 prazastavihAbandhanirdeza- 39 brIhi 138 yogati 578 13 bandhanabaddhavat 3 brIhikoSThAgAraprasaMsaktacitta 602 23 bandhAbhAvagati 490 __ vat 566 prastha 2063 barbaka prasphoTitabaladeva bhaktapAnasaMyogAdhipakSareNu 608 169 karaNa 517 prAkAmya 202 580 4 bhadrA 200 prAgbhAra balabhadra 227 bhaya saptavidha 574 209 175 bharaNI. 219 473 20 12 | bharatakSatriya 171 . 178 247 225 552 bha ur " orno 18 prANa balA 62
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ 856 tattvArthavArtike bhava 13 78 - paM. / 15 | bhAskaraprabhAbhi bhUtodyotakhadyo tavat 612 bhAskarAdivat 53 bhikSA 550 bhikSAzuddhi 11 bhavanatApi bhavanimitta bhavanavAsI 242 601 212 216 dwm 12 16 bhiSak 13 73 12 bhavapratyaya bhIma 214 218 pR. paM. maNi 199 11 maNigrahaNavat maNDUkapluti 82 maNDUkazikhaNDavat 119 20 121 5,24 mataGga mati matsyAdi 209 31 matvarthIya 88 madirApari NAmavat 556 madhyama madhyamapariSad 226 madhvAsravin 204 manaHparyaya 209 bhISma bhukta bhujivat bhavasthiti 210 bhavya 111 604 bhavyarAzi bhavyAbhavyatva 571 bhasmArthacandana dahanam 603 bhAnu bhAva 29 12,1 241 bhAvataH bhAvapramANa 206 bhAvabandha 124 bhAvamanas 125 442 225 bhUta 88 ... 25 sAna manaHparyayadarzana 518 manaHparyApti 579 manas 442 manuSyabrAhmaNavat 30 manuSyAyuSa 575 manonisargA- . dhikaraNa 517 manobalin manoyoga maraNa 550 marIcikumAra 74 m bhAvaliGga bhujyamAna bhUgRhasaMvarddhitosthita 160 bhUtapUrvagati bhUtAnanda 198 214 917 bhUtAnugrahatantranaya vivakSA 646 bhUtikarma bhaiSajya bhoktRtva 112 13 106 581 bhogandharI 173 bhogalabdhi bhauma 20213 bhaumodakarasasambandha 479 bhrama 162 bhramarAhAra bhrAnta 162 bhrAntendraka 167 22 109 157 638 bhoga " 32 24 562 31 6 bhAvalezyA 109 bhAvavAk bhAvazuddhi bhAvasaMvara bhAvasatya 75 bhAvAstitvaikAnta 255 bhAvi 29 bhASAtmaka 485 bhASAdvAdazadhA 75 bhASAparyApti 579 bhAskaraprakAza. vat 81 8,10 marut 243 malauSadhiprApta 203 maSI maSIkArya masAra 159 201 12 14 225 mastaka 225 18 maJjaSA 176 17 | mahad 518
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthavArtikagatA viziSTAH zabdAH pR0 pR0 205 mahAkAya 214 10 mAna 217 mahAkAla 214 217 214 mahAghoSa 217 203 paM. mukhyamaNDapa ___ 178 muNDa 74 209 26 | mUrta 470 mUrti mUlakAGka muulkaarnnviprti| patti | muulgunnnirvrt| nAdhikaraNa 516 meSa 225 meghavidyunmukha 204 17 | mokSa mahAtapas mahAnimitta 545 202 mahApuruSa mahAprabha mahAbhIma 214 217 199 11,15 214 218 14 574 mAnasapratyakSa mAnuSa 197 mAnuSottaramana: paryaya mAyA 574 mAyAkriyA 51. mAyAcAra 621 mAyApravRttikriyA 511 mAra 162 mAraNAntika samuddhAta 77 mAruta 225 mArga 10 mArgaNA 603 mArgaNAlakSaNa mArgaruci 201 mAsa mAhendra 224 mithyAtva 574 mithyAtvakriyA 509 mithyAdarzana 109 29 11 26 mahAbhuja mahArohiNI mahAlatA mahAlatAGga mahAvidyA mahAzalAkA mahAzirA mahAzukra 209 209 40 22 206 mokSanirdeza moSavAk moha moda 11 21 5627 231 247 199 203 maudgalyAyana 5 228 maunavRttikavat mleccha 562 35 204 26 mahAhRdaya mahimA mahendra mahendradhvaja mahoraga mAgadhapramANa mAchapika mAThara 178 545 160 23 206 74 21 562 17 mANava 217 mANibhadra 217 mANibhadradeva 172 mANDalikavAyu 137 mAtalI 226 mAtrAkAlapari gaNana 627 mAdhyandina 562 mithyAdarzana yakSa 16. kiyA 510 yaza mithyAdarzanavAk 75 yazArtha 563 mithyAdRSTi 588 yatijanajugupsA 519 mithyAnekAnta 35 yatnasAdhya mithyaikAnta yama mithyopadeza 519 mizraka 600 16,17 600 " 172 mizrakezI 200 179 mizrayoni 198 mukta / 124 . 24 6 mukhamaNDapa 182 21 227 | mukhya 222 3 | yamaka 226
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 858 yamakAyika yavana yavamadhya 207 33 yazaskAnta 197 19 yazasvadAdi 197 18 yazasvAn 197 19 yazasvinI 200 6 yazodhara 20 197 yazodharA 200 yazobhadra yaSTivat yUka yUpakesara yoga yAmyadharmazAstra 434 yAvajIva 624 yuktAnanta 206 yuktAsaMkhyeva 206 207 193 yojana yogapaya 137 603 yogajadharmAnugraha 55 208 252 rajata rajataprabha rajjurA zividhi rajjuvidhi rativAkU ratna pR0 242 204 ratnaprabhA ra rathareNa rasadevI rasana 200 159 15 paM0 19 27 216 248 ratnavaNijo maNi darzanamiva 611 ratnAkaravat 562 1 4 8 33 3 6 25 rAmaputra 73 32 rAzikriyAvibhAga 78 35 | rAhuvimAna 32 riSTaka 30 32 16 15 173 31 119 10 200 14 199 11,14 76 6 77 11 romaza 75 159 197 : rasabhAga rasamAna rasAJjana rasAyanavat 3 207 29 rucaka rucakA rAkSasa rAjakule sarvagata caitravat 549 rAtrindivIya 598 rAtribhojanavirati 534 tasyArthavArtike rucakAntA rucakAmA rucakottama 14 17 romaharSaNa 23 zerukendraka 26 rauka 26 rUpaparamANu rucira rUDhi 13 rUpa (anekArtha) 88 444 17 37 93 rUpAdipariNAma khat lakSaNa lakSaNazAstra 184 5 lakSmI 121 11 lakSmImatI pR0 paM0 602 13 205 159 14 5 22 21 60 25 S-4 219 242 225 200 200 200 200 225 la 16 74 562 562 167 162 laghimA 23 laghugati 16 200 7 4 12 19 21 28 10 27 25 28 12 1 24 20 16 15 15 15 lAbhalabdhi 14 16 x ~ * 2 11 22 12 119 202 17 239 25 103 14 184 laghuparAkrama latA latAGga labdhi m labdhyakSara lallaka lava lavaNatApi lavaNA lAGgala lAlikA lAntava lAyakAdivat zikSA liGga liGgavat lIka lezyA lezyAkarma loka lokapAla lokapratiSThA lokamadhya 6 lokasthAnAdi vidhi lokottara saMsthAna lokabindusAra 5 lobha 2 pR0 paM0 203 490 227 209 209 151 65 162 209 242 188 227 139 224 225 230 247 107 505 207 109 81 73 109 604 219 76 455 506 213 76 603 206 602 574 596 2 1m m 2 11 13 6 6 31 21 2 2 18 6 29 5 12 10 13 28 -22 12 1 24 13 22 13 ra 12 28 10 74 78 76 14 wwex 6 13 2 5 9 6 32
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtikagatA viziSTAH zabdAH pR0 varga :.34.3%252 562 vajra 73 225 183 vAha 206 paM. 162 15 varuNa 1726 | vAmanasaMsthAna 576 lohita 225 179 16 lohitArtha 159 198 15,21 / vAyuvegaprerita173 227 jalomivat 81 varuNakAyika 242 vAriSeNa 2003 107 175 225 17 | vargaNA 107 vAruNI 200 laukAntika 242 11,24 varcaska 162 ghAlukaprabhA 248 250 5 varNAdivikAra 489 vAlmIki laukikazucitva 602 vardala 162 562 vardhamAna vASkala valA 188 vAsuki 225 17 valIka vAsudeva vajranArAcasaMha valkala nana 577 , 8,9 valgu 157 vajraprabha vazitva 203 vajrasikatAkaNi vaziSTa 175 kaivadurlabhA 603 214 58. vaJcan 225 16 vaNik 2056 | vikalAdeza 252 vaNikArya 201 | vasu vaNikasvapriyaika 243 15 vikrAnta 162 putravat 13 562 7,13 vikrAntendraka 168 vadanamiva dRSTi vasundharA 200 2 vikriyAvikala 603 227 . dvividhA vadhakopadeza 549 vasumitra 227 vigraha 137 vadhyaghAtakabhAva 261 vAkyazuddhi 598 vigrahagati 136 SadhyaghAtakAdivAgbalin 203 vicAra vivekAbhAva 564 vAgyoga 505 15 vijaya vadhyamAna 97 10 vAnisargAdhi 224 162 14 karaNa 515 234 vanagaja iva vAta (kumAra) 160 vijayA vAsitAvAtAdi vikAra 200 vaJcitaH 537 vijayAIgirivanamAla 227 vAtendra kumAradeva 172 vandanA vAtsalya / 529 vijJAna 13 vanaspati caitanyevAditva 202 viDauSadhiprApta 203 svApavat 67 vAdvali vitata 485 vayasya 562 vittaardrpttshoss| yAnya 73 18 vat 158 217 562 :: :..:: 260 29 175 vanaka 13 2:: vat 74 pAna . 177
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 860 vitarka vitasti vidyA vidyAkarmArya vidyAnuvAda 208 vidAraNakriyA 510 205 201 vidyAdhara vidhA vidhAna vinayazuddhi viparIta mithyA pR0 3 12 76 7 137 29 198 2 vidyutkumAra 160 24 217 vidyukumArI 200 vidyutprabha 55 vizuddhi vizeSa vizya viSaya 74 viSayAbhAsa vistAraruci darzana 560 vipAkAnirjarA 584 13 38 597 vipulamati ( Sor3hA ) 85 vibhakta kartRka 8 vibhrAnta vibhrAntendraka vimala paM0 18 5 7 6 175 17,19, 6 12 veNudeva 17 * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * 5 28 19 veNudhArin 3. veda 11 162 167 30 199 200 225 261 vizeSa vikRtayoni 143 vivAha 554 vizAkhyasa 199 viziSTasAmAnya 258 13 22 197 24 198 18 217 217 605 26 vedakasamyagTaSTi 624 vedanA 13 vedanAsamudrAta vedAgama vedya 20 velandharanAmAdhi16 pati 14 6 15 vaijayantI 31 259 2,5 pR0 vinirjarA 481 vIcAra 634 vItarAgasamyasya 22 vIryapravAda 74 75 107 85 19 86 vIryalabdhi vRkSavat vRttamAdhyadeva 15 vRSabheSTa veNutAla 21 vaiDUrya 24 243 86 15 56 11 201 18 tasvArthakArtike 15 vaikivika vaikivika samudrAta 8 172 243 197 198 darzana paimanaska vaimAnika vairAgya 77 562 567 paM. 12 vairocana 13 12 11 2 samma 28 4 12 14 25 18 5 5 3 11 14 17 3 194 3 153 14 77 17 198 16] 199 30 200 18 vaibhavaNa vaizravaNakAyika vaizravaNadeva vaikhasikabandha vyaJjana 564 18 162 17 4 22 212 1 vyantara vyavahAra vyavahArapalya vyavahArarUpa vyAkaraNa vyArUpAnato vyAghrabhUti vyAsa vyukAnta vyukAntendraka vyutpattimAtra nimitta 455 622 159 550 za 199 28 14 zaka 204 200 zakunavyAhata 7.7 225 16 zakuniriva gRhItamAMsakhaNDa 537 vaitaraNyavatAraNa 166 4 198 cainayika 562 11 225 vainayika mithyA 175 vizeSaprati pati: 139 74 562 74 562 162 168 syutsarga vrata zakra pU0 198 214 216 234 214 217 178 16,21 249 19 172 14 487 21 27 16 202 212 217 96 208 zatajvAlA zatAra 482 562 224 paM. 225 232 247 31 24 6 10 20 758 1 22 2 8 11 13 1 .25 5 27 29 18 13 24 19 - 14 11. 1
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 862 zabda zubhanAma KMGMK 22 PP pR0 zanaizcara 219 zabara 204 98 259 zabdanaya 261 zabdAdyupalandhi 14 zayanAsanazuddhi para 597 zarIraparyAptinAma 579 zarIrabakuza 638 zarIrabandha 488 zarIraviSayatva 488 zarIribandha 488 zarIropakaraNa vibhUSaNAnu vartin 636 zarkarAprabhA 248 zalAkA 206 zAkunika 563 zAkhAcandramas 68 zAtAra 224 zAlibhadra zAlmali 175 zAlyarthe kulyAH praNIyante 627 zAstrapUrvakajJAnA dhigama zAstravikraya 5 zilAmaya zilAputrakasya zarIraM rAho ziraH 432 zilpa 77 zilpakarmArya zivA. ziSyAcArya sambandha zItoSNayoni 143 zukra 219 224 225 231 247 tattvArthavArtikagatA viziSTAH zabdAH pN0| pR. paM0 / pR. paM. 6 zukravimAna 21925 | zlakSNakUlA 1845 27 zucitva 602 zubha kAyayoga 507 SaTkarma 205 ghaTakarma jIvin 172 / zubhamanoyoga 507 SaTkhaNDAdhipati 171 zubhavAgyoga 507 SaTtriMzadvidha (sAnizubhAyuSa pAtikazuSkakukhyapatita bhAva) 114 13 loSTavat 508 115 26,27 zUdravedabhaktivat 22 SaDAyatana zeSavat Sadravyopadeza 444 18 zaukarika SaDviMzatividhazauka 224 (sAnipAtizauNDAturavat 532 kabhAva) 114 13 zmazrumAn 562 SaSTika 138 zyAmA 225 SoDhA (bandha) 569 16 zvetA 227 bhaddhAbhAva saMkrama zrAvaka 237 saMkSeparuci 201 17 182 saMkhyA 41 26 241 zrImatI 227 saMkhyAtaH zrIvRkSa 199 16,25 saMkhyeya pramANa 206 zruta saMkhyeya bheda 618 48 29 saMgraha saMghATa zrutajJAnaprabhedarUpaNA65 21 saMcAragati 490 zrutigamya 258 27 saMcitanirodha 12 zreNi saMjJA 136 137 153 saMjJAlakSaNa prayo. 222 20 janAdi 432 zreNyantarasaMkrama 138 saMjJAsaM kA 207. zreyaskara saMjJAsvAlakSaNyA68 24 dibheda 29 saMjJitva 13 saMzin zrotrendriya viSaya saMzipaJcendriyasanAkRSTa7,27 | manas 602 28 | htni ka 2. 5626.66 26.3 2.444 . zrI 200 16 131 604 - paryAptaka.. 981
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 862 tasvArthavArtike 4. 28 12 201 2mm. 2 saMziparyAptaka 582 satyadatta 74 8 sambhrAnta 162 saMjvalita 162 16 562 sambhrAntendraka 167 saMprajvalita 162 satyapravAda sammUrchana 140 saMbhava 78 samyakcAritra 4 saMbhinnazrotRtva 202 | satyavAci prati samyaktva 104 15,11 saMyatAlocana 621 SThitAH sarvAH saMyatAsaMyata 589 guNasampadaH 599 604 15 saMyatikAlocana 621 satyAbha 234 14 samyaktvakriyA 509 17 saMyama 604 satraruci samyaganekAnta 35 26 saMyoga 472 sanidhana 601 . 3 samyagekAnta 35 23,24 saMyogagati 490 santAna samyagdarzana 3 22 saMyojanAsatya 75 27 123 8,9 saMvatsara sannikarSa samyagdarzananirdeza 40 saMvara | saptatayI vRtti 569 17 samyagdarzanavAk 75 saptaprakAra 598 26 samyamithyAdRSTi589 saMvaranirdeza 40 10 saptamagI samyagjJAna saMvRtayoni 253 3 samyagdRSTisaMdUSaNa 519 saMvRtisatya 75 25 260 22 sayogI 590 24 saMvRtisattva 123 saprabuddha 197 sarAgasamyaktva 22 1. saMvega 22 9 sabhAgarUpa 4809 sarpirAsravin 2056 saMzaya samacaturastra sarvaghAtikA 584 29,31 saMsthAna 576 30,33 sarvaghAtisparddhaka 106 3. saMzayamithyAdarzana564 samantAnu sarvajJAbhAvaprasaGga452 saMzleSabandha 488 . pAtakriyA 510 3 | sarvarakSita 243 15 saMskAra samabhirUr3ha 98 26 | sarvaratna 197 23 samaya 127 sarvasatpratipakSa63 . 208 35 vAdivat 5 26 257 samayasatya 75 32 sarvasAmAnya 258 saMsAra 124 15 samavAya sarvAnityatvavAdI449 600 sarvArthasiddha 224 24 saMstanaka 162 234 29,30 saMstava 247 saMsthAna 448 28 | sarvAvadhi saMharaNataH 646 23 samAdAna kriyA 509 81 27 sakalAdeza 252 25,28 samitA 225 83 16 sagranthaliMga 647 samudAya 440 24 sarvAsadvAdivat 5 21 saGghatva 524 samuddhAta sarvauSadhiprApta 203 30 sat (anekArtha) 92 19 77 12 savitarkavicAra 55 604 22 / sambandha 257 17 | savyetaragoviSANa- . satpuruSa 214 9 sambhava 24020 vat 55 21 Y saMsarga 17 552 22 - - m
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 22 192 192 247 219 * Xxx 30 97 20 208 sUrya 225 220 21 tattvArthavArtikagatA viziSTAH zabdAH paM. pR. paM. sahasrAra siddhAyatana .. 1728 suSamasuSamA 232 176 4,5,6,7 suSamA 183 4,24 susImA sahasAnikSepA 1844 227 dhikaraNa 516 33 | siddhArtha . 178 susthitA 200 sAMvatsarika , 598 197 suhastI 199 sAkalya 74 | sindhudevI 176 562 188 458 sAkAra 123 siddhyat sUkSmasAmparAya 59. sAgara 179 sImantaka 162 sUcyaGgula sAtagauravAzrita 636 22 sImantakendraka 167 sUtra 74 sAtyamuni 74 sukha 474 sukhAvaha 177 sUtramaNi - 200 sAdi 601 sughoSa 214 175 sAdimithyAdRSTi 588. 24 217 177 sAdhana 38 . sujAtA 241 1 sudarzana sAdhAraNa jIva 578 22 197 249 sAdhujanasevA sUryaprabhA 219. nibandhanA 597 20 sundara sUryavimAna 219 sAnatkumAra 224 , 7 suparNakumAra 160 sUryAcandramasa 219 227 217 sUryAcandramasosAntarAdhikagrahaNa 68 17 suparNendra . 197 - grahaNavat 2 sAnipAtikabhAva114 1 supraNidhi 200 sUryAbha 243 sAmAnika 212 supratiSTha sopadhivAk sAmanyatodRSTa 78 . suprabuddhA 198 sopadhivizeSa 54 23 sAmAnyalakSaNa soma 172 6 sAmAnyavizeSa 37 200 179 16 sAmAyika suprabhA 198 16,20, sumanA 198 19,21 21,22 530 surA 226 sAmarthyataH 154 surAdevI 200 227 sArvabhauma surAmAMsopasevAsAvadyakarmArya 200 dyAghoSaNA 524 somila 201 sureza saukSmya 488 sAsAdana samyasulasA 225 saugandhika 197 gdRSTi / 111 suvarNAGgulI saudharma 588 yakavat 431 225 siMha 217 500 246 10 | suSamaduHSamA 192 3 saumanasa 200 sunakSatra 199 25 199 2EREFERE:: 24 14 16 182 242 224.
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 864 syAt stUpa 27 22 18 tattvAryavArtike pR. paM. pR. paM. pR0 . paM. sauSira 485 31 sparzanendriya 602 23 | svAtisaMsthAna 576 skandha sphaTika skandhadeza 491 173 svAtmani vRttiskandha (paJca) 463 197 virodha 40 skandhapradeza 493 svAtmA 33 21,25 skandhasamUha 644 20. svAdhigamahetu 33 11 stanaka 162 225 svAbhAsa stanaloluka 162 sphoTa 486 svAmitva 382 stanitakumAra 160 syAt 260 240 217 svAmibheda __ 23 178 (anekArtha) 253 15 svAmI 182 syAcchandaprayoga 253 11 | svAlakSaNyAstoka 209 syAdastyeva jIvaH260 mAnAtva 153 khI sroto'ntarvAhinI177 sviSTikRt 562 svakarNAntarvilasthAna gatamazakazabda 69 1 inamAna 197 svakAraNataH 151 20 hari 183 svakSetrasaMsAra 601 217 sthAnanirmANa 576 khaduzcarita 226 sthAnIya 213 saMvaraNa 621 562 sthApanA svapakSaparigrahaNa harikAnta 214 sthApanAsaMtya paNDitasva 519 217 sthAvara 126 32 svapna 202 haridhRta 183 sthiti 38 svapakSaparityAga 519 harisiMha - 214 sthitikaraNa 529 svabhAvagati 490 13. harizmazru 74 sthitikhaNDana 589 svabhrapUraNa 208 . sthirahRdaya svayaMprabha 200 hastimukha 204 sthUladoSa svayambhU hArita 562 pratipAdana 621 4 svara 202 hAridra 225 sthaulya 48833! svarUpakAla 217 hArIta 74 sparddhaka khalakSaNa hiMsApradAna sparza svastika 175 162 huNDasaMsthAna sparzana 178 577 19916,25 209 241 | svahastakriyA |hUhU- aGga 209 sparzanakriyA 509 svAti 19722 sparzanataH 19 11 |hii SHEERA: 3.2 - 248 Antra : - 3:23 ... 24 21 za rma 219 200
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUla-TippaNyupayuktagranthasaGketa-vivaraNam aGgapa.-aGgapaNNattI | dha. TI. bhAvA-dhavalATIkA bhAvAnuyoga [jainaabhidha0-abhidharmakoza [jJAnamaNDala presa, kAzI] sAhityoddhAraka phaNDa, bhelasA] abhidhAnaci.-abhidhAnacintAmaNi dha0 TI0 saM0-dhavalATIkA saMtapayaparUvaNA [jainaabhidha0 TI0- abhidharmakoza TIkA [jJAnamaNDala sAhityoddhAraka phaNDa, bhelasA] presa, kAzI] nyAyakumu0-nyAyakumudacandraH [mANikacandra di0 jaina abhi0 vyA0-abhidharmakoza vyAkhyA granthamAlA, bambaI] amara-amarakoza nyAyasU0-nyAyasUtram / [baiMkaTezvara presa, baMbaI] AptamI0-AptamImAMsA [jainasiddhAntaprakAzinI paJcasaM0-paJcasaMgrahaH [paM0 paramAnanda satkaH, vIrasevAsaMsthA, kalakattA | mandira, dillI] Ava.ni.-Avazyakaniyukti [Agamodaya samiti, | paJcAsti0, paJcA-paJcAstikAya [rAyacandra granthasUrata] mAlA, bambaI] uNAdi.-uNAdi prakaraNa / jainendra vyAkaraNA- pANinizi.-pANinizikSA / [caukhamyA sIrija, ntargata / kAzI] Rg-Rgveda [AnandAzrama sIrija, pUnA] pA. sU0-pANini vyAkaraNam / [caukhambA sIrija, khudA0-khuddAbandha pakhaNDAgamanAntargata / kAzI] garuDapu0-garuDapurANa [nirNayasAgara pA. vA. go. jIva0, go. jI.-gommaTasAra, jIvakANDa | pA. sU0 vA. pANini vyAkaraNam, vArtikam [rAyacandrazAstramAlA bambaI] ciaukhambA sIrija, kAzI] catuHza0-catuHzatakam [vizvabhAratI granthamAlA, pAta. mahA.- pAtaJjalamahAbhASyam [caukhambA zAntiniketana - sIrija, kAzI] chakkha0 vagga0-paTakhaNDAgama vargaNA khaNDa [jaina | pAta. mahA0 paspazA0-pAtaJjalamahAbhASyam, paspasAhityoddhAraka phaNDa, bhelasA] zAhnikam [caukhambA sIrija, kAzI] jayadhao-jayadhavalATIkA [di0 jainasaMgha, mathurA] pAta. mahA. pratyAhA.-pAtaJjalamahAbhASyam , jainendra0-jainendravyAkaraNa [bhAratIya jJAnapITha, / pratyAhArasUtram [caukhambA sIrija, kAzI] ___ kAzI] pramANavA0-pramANavArtikam [bihAra-ur3IsA risarca jainendravA0-jainendramahAvRtti bArtika, [bhAratIya sosAiTI, paTanA] __ jJAnapITha, kAzI] pramANavArtikAla.-pramANavArtikAlaGkAraH [vihAratasvasaM0-tattvasaMgraha [gAyakavAr3a sIrija, bar3audA] ur3IsA risarca sosAiTI, paTanA] ta. bhA0-tattvArthabhAdhya [devacandra lAlabhAI, sUrata] pramANasamu0-pramANasamuccaya [maisUra yUnivarsiTI sIrija ta. sU0--tattvArthasUtra [sarvArthasiddhi sammata sUtra pravacanasA0-pravacanasAra [rAyacandrazAstramAlA, pATAnvitam] bambaI] taravAdhi0-tattvArthAdhigamasUtra tittvArthabhASya sammata praza0 bhA0-prazastapAdabhASyam [vijayanagara sIrija, sUtrapATha] kAzI] tasvopa.-tattvopaplavasiMha [gAyakavADasIrija, | prazama. vyo0-prazastapAdabhASyasya vyomavatI TIkA bar3audA] | caukhambA saMskRta sIrija, kAzI] ti0 pa0-tiloyapaNNattI [jainasaMskRti saMrakSakasaMgha, | pra0 sa0 TI0-pramANasamuccayaTIkA [maisUra yUni0 solApura sIrija]
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAzA tasvArthavArtike brahmasU.zA. bhA0-brahmasUtrazAGkarabhASyam [nirNaya- / zA. zAkaTAyanavyAkaraNam [lAjarasa presa, sAgara presa, bambaI] zAka. zAkaTA. bhaga. mArA0-bhagavatI ArAdhanA [kalyANa presa, zikSAsamu0-zikSAsamuccayaH [binlothikA buddhikA, solApura] raziyA] bhaga. gI0-bhagavadgItA [AnandAzrama, pUnA] SaTvaM-SaTkhaNDAmamaH [jainasAhityoddhAraka phaNDa, bhaga. sU.- bhagavatIsUtram [gujarAta purAtatvamandira, bhelasA] ahamadAbAda santAnA0si0-santAnAntarasiddhiH [rAhula sAMkRmadhyAnta. sU. TI.-madhyAntavibhAgasUtraTIkA tyAyanasatkA [zAntiniketana] sammati.-sanmatitarkaTIkA [gujarAta purAtattvamaMdira, manu-manusmRtiH [nirNayasAgara, bambaI] ahamadAbAda sarvArthasi.1. mahAbhA.-mahAbhASyam [caukhambA sIrija, kAzI] | | s.si.| mAdhyamaka-mAdhyamikavRttiH[viblothikA buddhikA, sAMkhyakA0-sAMkhyakArikA[caukhambA sIrija, kAzI] raziyA] siddhidA.-siddhasenadvAtriMzikA [bhAvanagara] mAdhyamakA0-mAdhyamakAvatAraH mI..-mImAMsAdarzanam [AnandAzrama, pUnA] siddhivi0-siddhivinizcayaTIkA [sampAdakasatkA] haphA abhi. sphuTArthA abhidhrmkoshvyaakhyaa| mI0 zlo. zabdani-mImAMsAzlokavArtikam sphuTAabhidha. [binlothikA buddhikA raziyA] caukhambA sIrija, kAzI] hetubi. TI.-hetubinduTIkA [bar3audA sIrija] mUlAcA.-mUlAcAraH [mANikacandra granthamAlA, mA-ArAke jaina siddhAntabhavana kI likhita prati / kA.-kArikA maitrA0-maitrANyupaniSad [nirNayasAgara, bambaI] gA0-gAthA yulpanu0-yuktyanuzAsanam [mANikacandra-granthamAlA, [ja.-jayapurake bhaMDArakI prati bambaI) | sA.-tApatrIya prati ailakapannAlAla sarasvatIbhavana vyaavr| yogabhA0-yogasUtra vyAsabhASyam ciaustrambA sIrija, "mA0-yAgasUtra vyAsamASyam [cAstrambA khArija, da.-dillI ke paMcAyatI jainamandirakI prati / ___kAzI] . ba.-banArasa syAdvAdavidyAlayakI prati / / yogasU0-yogasUtram [caukhambA sIrija, kAzI] | bhA0 1-bhANDArakara insTITyUTa pUnAkI prathama prati rakhaka-ratnakaraNDazrAvakAcAraH [mANikacandra-grantha- ke pAThAMtara DaoN. jagadIzacandrajaina dvArA sNgRhiit| mAlA, bambaI | bhA0 2-bhANDArakara insTITyUTa pUnAkI dvitIya prati vAkyapa0-vAsyapadIyam caukhambA sIrija, kAzI ke pAThAMtara DaoN. jagadIzacandrajaina dvArA saMgRhIta / vaize-vaizeSikasUtram [caukhambA sIrija, kAzI] mu.-mudrita prati-jainasiddhAnta prakAzinI saMsthA, vaize. upa.-vaizeSikasUtropaskAra [caukhambA sIrija, | klkttaa| ___kAzI] mU0-mUDabidrI bhaMDArakI tADapatrIya prati / vyAkhyAprajJa. abha.-vyAkhyAprazapti abhayadevIyA sampA.-sampAdakakRta ttippnnii| ma.-zravaNabelagolA maThakI tADapatrIya prati / TIkA [zAradAmudraNa, ahamadAbAda] * Ti-zravaNabelagolA maThakI tADapatrIya pratika za..-zabdArNavacandrikA [jaina siddhAntaprakAzinI / ttippnn| saMsthA, kalakattA zloka-zloka /
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya jJAnapITha ke mahattvapUrNa prakAzana (dharma, darzana evaM siddhAnta grantha) mahAbandha (sAta bhAga) (prAkRta, hindI) -bhagavanta bhUtabalI sampA.-anu. : paM. sumerucanda divAkara (bhAga eka), __paM. phUlacanda zAstrI (bhAga do se sAta) SaTkhaNDAgama-parizIlana -paM. bAlacandra siddhAntazAstrI samIcIna jaina dharma -siddhAntAcArya paM. kailAzacandra zAstrI gommaTasAra (jIvakANDa evaM karmakANDa) -AcArya nemicandra siddhAntacakravartI -sampA. : DaoN. A. ne. upAdhye -anu. siddhAntAcArya paM. kelAzacandra zAstrI paMcAstikAyasAra (prAkRta, aMgrez2I) -sampA. anu. : pro. e. cakravartI paMcAstikAyasaMgraha (prAkRta, saMskRta, hindI) -AcArya kundakunda -sampA.-anu. : paM. mannUlAla jaina, eDavokeTa samayasAra (prAkRta, aMgrez2I) -AcArya kundakunda -sampA. anu. : pro. e. cakravartI SaDdarzanasamuccaya (saMskRta, hindI) -haribhadra sUri -sampA.-anu. : pro. mahendrakumAra jaina, nyAyAcArya nayacakra (prAkRta, hindI) -mAilla dhavala -sampA. anu. : siddhAntAcArya paM. kailAzacandra zAstrI yogasAraprAbhRta (saMskRta, hindI) -amitagati -sampA.-anu. : paM. jugalakizora mukhtAra sarvArthasiddhi (saMskRta, hindI) -AcArya pUjyapAda -sampA.-anu. : paM. phUlacandra zAstrI tattvArthavArtika (saMskRta, hindI) do bhAga -bhaTTa akalaMka -sampA.-anu. : pro. mahendrakumAra jaina, nyAyAcArya tattvArthavRtti (saMskRta, hindI) : zrutasAgara sUri sampA.-anu. : pro. mahendrakumAra jaina, nyAyAcArya jaina tattvavidyA : muni pramANasAgara
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya jJAnapITha 18, insTITyUzanala eriyA, lodI roDa, nayI dillI-110003 saMsthApaka : sva. sAhU zAntiprasAda jaina, sva. zrImatI ramA jaina