Book Title: Panchastikay
Author(s): Kundkundacharya, Shreelal Jain Vyakaranshastri
Publisher: Bharat Varshiya Anekant Vidwat Parishad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090326/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnadivAkara, maryAdA ziSyottama, prazAMtamUrti AcAryazrI bharatasAgara jI mahArAja kI svarNajayaMtI varSa ke upalakSa meM : AcArya kundakundAcArya viracita paJcAstikAya zrI amRtacandasUri kRta samayavyAkhyA TIkA zrI jayasenAcArya viracita tAtparyavRtti TIkA hindI anuvAda zrIlAla jaina nyAyatIrtha artha sahayogI zrI haMsarAja jI seThI tatputra saMjaya seThI hajArIbAga (kalakattA) Samtapete vAya aneka nA vidvat pA mano810300 bhAratavarSIya anekAnta vidvat pariSad Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaktavya zrI 1008 vardhamAna vIra bhagavAna ke siddha hojAne ke lagabhaga 600 chaha sau varSa bIta jAne para magadha vihAra meM bhayaMkara durbhikSa par3A aura jo mahAvratI nirmatha sAdhu usa durbhikSa ke saMkaTa se bacane ke liye subhikSa deza dakSiNa meM vihAra kara gaye, ve to apane aThAIsa mUla guNoM ko zrI vIravANI ke anusAra nirdoSa pAlana karane meM samartha hue aura jo magadha meM hI raha gaye ve ati bhayaMkara durbhikSa kI mAra na saha sake aura nigraMtha se sagraMtha ho gye| unhoMne zrImahAvIra bhagavAna kA upadiSTa acelakatva ( digambarapanA choDa diyA, vastra dhAraNa kara liye tathA vItarAga jinavANI meM bhI mAna kaSAya vaza kucha parivartana kara zAstroM ko vikRta kara diyaa| aise hI samaya meM AcArya kundakunda deva kA AvirbhAva huA aura unhoMne apane jJAna aura tapake prabhAva se mahAvIra bhagavAna ke mUla upadiSTa dharmakA adhyayana kiyA, TakSiNa se utA lihAra kara digambara jaina dharmakA prasAra kiyaa| usa samaya kI pracalita bhASA prAkRta meM aneka graMthoMkI racanA zrImahAvIra bhagavAna kI divyadhvani anusAra kii| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ko dhAraNa kara bhavyajana apanA kalyANa kara paramAtmA bana sakeM isaliye samayaprAmRta, paMcAstikAya saMgraha ( prAbhRta ) pravacanasAra ina tIna graMthoMkI pradhAnatayA racanA kI tathA inake sahAyaka anya prAbhRtoM ( mokha pAhuDa-mokSa prAbhRta Adi) kI racanA kii| sarvajJa vItarAga ne jina tattvoMkA varNana kiyA hai unakA jJAna kara zraddhAna karanA samyagdarzana haiN| koI manuSya jineMdra vANIkA jJAna to kara le parantu usakA zraddhAna na kare, to koI kArya kI siddhi nahIM hotI, yahI kAraNa hai ki-gyAraha aMga nau pUrva taka jina vANI kA pAThI bhI saMsAra meM hI rulatA rahatA hai aura 'tuSa mASa bhitra mAtra alpa jJAnakA zraddhAnI saMsAra se pAra ho jAtA hai| isIliye tattvajJAna kI zraddhAna rUpa samyagdarzanakI prApti ko sarvAdhika mahattva diyA gayA hai| sarvajJa bhagavAna ke upadiSTa tattva kauna-kauna se haiM isakA jJAna karanA bhI Avazyaka hai, kAraNa tattvoMkA jJAna binA kiye zraddhAna kisakA kare ? alpajJa kaSAyayukta vyaktiyoM ke upadiSTa asat padArthokA zraddhAna karalene se bhI AtmAkA hita nahIM hotA, AcArya kundakunda devane isa paMcAstikAya prAbhRta meM sarvajJa vItarAga bhagavAna dvArA upadiSTa sAta tattva, nava padArtha, chaha dravya, pA~ca astikAya aura kAla dravyakA vizada varNana kiyA hai| isakA svAdhyAya karanA sarvadhAraNa ko sulabha ho jAya aura AcArya kA abhiprAya sahI sahI samajha meM AjAya isaliye do saMskRta TIkAe~ aura usakA hiMdI zabdArtha isameM chapAyA gayA hai| brahmacArI zrIlAla jaina kAvyatIrtha Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya sUcI 09 viSaya siddhAnta sUtra 190 mUla gAthAe~ 1-8 | prabhutvaguNa kA vyAkhyAna maMgalAcaraNa 5 | jIva ke bheda 204 Agama ko namaskAra 16 / pudgalAstikAya kA vyAkhyAna samaya zabda kI vyAkhyA aura loka aloka kA pudgala ke bheda paramANu eka pradezI hai vibhAga 19 | pudgala ke samasta bhedoM kA upasaMhAra paMcAstikAyoM kI vizeSa saMjJA astitva aura dharmAdharma dravyAstikAya varNana kAyatva kA varNana 25 'dharma dravya kA svarUpa 235 paMcAstikAya aura kAla kI dravya saMjJA adharma dravya kA svarUpa 238 chahoM dravyoM kA bhinna-bhinna svarUpa hone se bhitrapanA 32 | dharmAdharma dravya ke sadbhAva meM hetu 240 astitva kA svarUpa 36 | AkAzAstikAya kA svarUpa 246 sattA se dravya bhinna nahIM 40 | dravyo ke mUrtatva amUrtatva cetanatva acetanatvakA dravya ke tIna lakSaNa 42| kathana 256 dravya aura paryAya kA lakSaNa 46 | mUrta amUrta kA lakSaNa 260 dravya paryAya kA abheda vyavahAra kAla nizaya kAlakA svarUpa 262 dravya guNa kA abheda | kAlakA nitya kSaNika bheda 264 dravya ke sapta bhaMgI 52 | paMcAstikAya kA jJAna kara jo rAgadveSa chor3atA satkA vinAza asat kI utpattikA niSedha | hai vaha dukha rahita hotA hai 268 bhAva guNa paryAya 59 | nava padArtha mokSamArga prarUpaNa dravya sadA rahatA hai / 65 | samyagdarzana jJAna cAritra kA svarUpa 277 pA~ca dravya astikAya hai 78 | padArthoM kA nAma kathana 280 kAla dravya kA varNana 80 jIva padArtha kA vistAra vyavahAra kAla kI parAdhInatA 86 | pRthivI kAyikAdi kA kathana jIvAstikAyakA vyAkhyAna 93 ! do indriya ke bheda 291 muktAvasthA meM jIva kA svarUpa 107 | trIndriyake bheda 292 jIvatva kI vyAkhyA , 114 | caturidriya ke bheda upayoga guNa kA varNana 133 | paMcendriya ke bheda 294 dravya aura guNoM meM sarvadA bheda mAnane meM doSa 148 | ajIva padArtha vyAkhyAna 308 jJAna aura jJAnI ke samavAya saMbaMdhakA nirAkaraNa 160 | puNya pApa padArthakathana kartRttva guNa kA vyAkhyAna 167 | mUrta karma kA samarthana jIva ke anya guNoM kA varNana 181 . mUrta karma amUrta jIvakA baMdha kathana 10 kA 273 284 325 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Asrava padArtha kathana prazasta rAgakA svarUpa anukampA kA svarUpa cittakI kaluSatA kA svarUpa pApAnava saMvara padArtha kA sAmAnya vizeSa svarUpa nirjarA padArtha mukhya nirjarA kA kAraNa dhyAnakA svarUpa 328 | baMdha padArtha kA kathana 352 330 / mokSa padArtha vyAkhyAna 357 332 | mokSamArga prapaMca sacikA calikA 367 333 saba saMsArI jIva mokSamArga ke adhikArI nahIM 386 339 / pA rAga kA bhI nAza karane kA upadeza 395 344 zAstra kA tAtparya 346 | grantha samApti sUcanA 409 347 401 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsarvajJavItarAgAya namaH zrImadbhagavat-kundakundAcAryadevapraNIta zrIpaMcAstikAya prAbhUta zrImad amRtacandrasUri-viracita samayavyAkhyA, tathA zrIjayasenAcAryakRta tAtparyavRtti sahita do saMskRtaTIkAyeM aura unakA hindI anuvAda [1] SaDdravya-paMcAstikAya varNana zrImadamRtacandrasUriviracitA samayavyAkhyA sahajAnandacaitanyaprakAzAya mahIyase / namo'nekAntavizrAntamahimne paramAtmane / / 1 / / mUla gAthAoM kA tathA samayavyAkhyA nAmaka TIkA kA hindI anuvAda prathama hI zrImadAcArya amRtacandradeva pApa vinAzaka sukha vidhAyaka maMgalAcaraNa karate hue paramAtmA ko namaskAra karate haiM zlokArtha-jisameM sahaja-sadA sAtha rahane vAle Ananda aura caitanya kA pUrNa prakAzateja prakaTa ho gayA hai, jo sabase mahAn hai tathA anekAnta meM sthita jisakI mahimA hai. usa paramAtmA ko namaskAra ho / (1) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laga-vAhillAyavarNana durnivAranayAnIkavirodhadhvaMsanauSadhiH / syAtkArajIvitA jIyAjjainI siddhAntapaddhatiH / / 2 / / samyagjJAnAmalajyotirjananI dvinayAnayA / athAtaH samayavyAkhyA saMkSepeNA'bhidhIyate / / 3 / / paMcAstikAyaSadravyaprakAreNa prarUpaNam / pUrva mUlapadArthAnAmiha sUtrakRttA kRtam / / 4 / / jIvAjIvadviparyAyarUpANAM citravarmanAm / tato navapadArthAnAM vyavasthA pratipAditA / / 5 / / tatastattvaparijJAnapUrveNa tritayAtmanA / proktA mArgeNa kalyANI mokSaprAptirapazcimA / / 6 / / ( aba TIkAkAra AcAryadeva zloka dvArA jinavANI kI stuti karate haiM) zlokArtha-syAtkAra jisakA jIvana hai, jo nayasamUha ke durnivAra virodha kA nAza karane vAlI auSadhi hai aisI jainI ( jinabhagavAna kI ) siddhAntapaddhati jayavanta ho ! / / 2 / / ( aba TIkAkAra AcArya isa paMcAstikAyaprAbhRta nAmaka zAstra kI TIkA racane kI pratijJA karate hai) zlokArtha-aba yahA~ se, jo samyagjJAnarUpI nirmala-jyotikI jananI hai aisI dvinayAzrita ( do nayoM kA Azraya karanevAlI ) samayavyAkhyA ( samayavyAkhyA nAmaka TIkA ) saMkSepa se kahI jAtI hai || 3 // (aba, tIna zlokoM dvArA TIkAkAra AcAryadeva atyanta saMkSepa meM yaha batalAte haiM ki isa paMcAssikAyaprAbhRta nAmaka zAstrameM kina-kina viSayoM kA nirUpaNa hai) zlokArtha--yahA~ prathama sUtrakartA ne mUla padArthoM kA paMcAstikAya evaM SaDdravya ke prakAra se prarUpaNa kiyA hai / / 4 / / zlokArtha--pazcAt ( dUsare adhikAra meM ), jIva aura ajIva-ina do kI paryAyoMrUpa nava padArthoM kI--ki jinake vartma arthAt kArya bhinna-bhinna prakAra ke haiM unakI-vyavasthA pratipAdita kI hai / / 5 / / zlokArthapazcAt ( dUsare adhikArake antameM ), tattvake parijJAna pUrvaka ( paMcAstikAya, Sadravya tathA nava padArthoM ke yathArtha jJAnapUrvaka ) trayAtmaka mArga se ( samyagdarzanajJAnacAritrAtmaka mArga se ) kalyANasvarUpa uttama mokSaprApti kahI hai / / 6 / / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta zrIjayasenAcAryakRtatAtparyavRttiH svasaMvedanasiddhAya jinAya paramAtmane / * zuddhajIvAstikAyAya nityAnandacide namaH / / 1 / / atha zrIkumAranandisiddhAntadevaziSyaiH prasiddhakathAnyAyena pUrvavidehaM gatvA vItarAgasarvajJazrImaMdarasvAmotIrthakaraparamadevaM dRSTvA tanmukhakamalavinirgatadivyavANIzravaNAvadhAritapadArthAcchuddhAtmatattvAdisArArtha gRhItvA punarapyAgata: zrImatkundakundAcAryadevaiH padmananyAyaparAbhidheyairantastattvabahistattvagauNamukhyapratipattyartha, athavA zivakumAramahArAjAdisaMkSeparuciziSyapratibodhanArtha viracite paJcAstikAyaprAbhRtazAstra yathAkrameNAdhikArazuddhipUrvakaM tAtparyArthavyAkhyAnaM kathyate / __(upodghAta:) tadyathA-prathamatastAvat "iMdasayavadiyANaM' ityAdipAThakrameNakAdazottarazatagAthAbhiH paJcAstikAyaSadravyapratipAdanarUpeNa prathamo mahAdhikAraH, athavA sa evAmRtacandraTIkAbhiprAyeNa tryadhikazataparyantazca / tadanantaraM "abhivaMdiUNa sirasA'' ityAdi paJcAzadgAthAbhiH saptatannanavapadArthavyAkhyAnarUpeNa dvitIyo mahAdhikAraH, atha sa evAmRtacandraTIkAbhiprAyeNASTAcattvArizahAthAparyantazca / athAnantaraM jIvasvabhAvoM ityAdi viMzatigAthAbhirmokSamArgamokSasvarUpakathanamukhyatvena tRtIyo mahAdhikAra iti samudAyenaikAzItyuttarazatagAthAbhirmahAdhikAratrayaM jJAtavyaM / tatra mahAdhikAre pAThakrameNAntarAdhikArAH kathyante / tadyathA-ekAdazottarazatagAthAmadhye "iMdasaya'' ityAdi gAthAmAdikRttvA gAthAsaptakaM sabhavyazabdArthapIThikA vyAkhyAnamukhyatvena, tadanantaraM caturdazagAthAdravyapIThikA vyAkhyAnena, atha gAthApaJcakaM kAladravyamukhyatvena, tadanantaraM tripaJcAzadgAthA jIvAstikAyakathanarUpeNa, atha gAthAdazakaM pudgalAstikAyamukhyatvena, tadanantaraM gAthAsaptakaM dharmAdharmAstikAyavyAkhyAnena. atha gAthAsaptakamAkAzAstikAyakathanamukhyatvena, tadanantaraM gAthASTakaM cUlikopasaMhAravyAkhyAnamukhyatvana kathayatItyaSTabhirantarAdhikAraiH paJcAstikAyaSadravyaprarUpaNaprathamamahAdhikAre samudAyapAtanikA / tatrA gantarAdhikAreSu madhye prathamata: saptagAthAbhi: samayazabdArthapIThikA kathyate nAsu saptagAthA madhya gAthAdvayeneSTAdhikRtAbhimatadevatAnamaskAroM maGgalArtha:, atha gAthAtrayeNa paJcAstikAyasaMkSepavyAkhyAnaM, tadanantaraM ekagAthayA kAlasahitapaJcAstikAyAnAM dravyasaMjJA, punarekagAthayA saMkaravyatikaradoSaparihAramiti samayazabdArthapIThikAyAM sthalatrayeNa samudAyapAtanikA / / tAtparyavRtti ke hindI anuvAdaka kA maMgalAcaraNa vaMdoM vIra mahAprabhu, sanmati sukha dAtAra / varddhamAna ativIrako, mahAvIra guNa dhAra / / 1 / / vRSabha Adi teIsa jina, bharata tIrtha kartAra / tinake vaMdoM yuga caraNa, pAvana parama udAra / / 2 / / sarva siddha sukhakAra haiM, svAtama tatva maMjhAra / sudhA-siMdhumeM nita magana, vandoM bArambAra / / 3 / / AcAraja uvajhAya muni, saMgarahita zama dhAra / kSamA Adi dhAraka satata, nija guNa magana apAra / / 4 / / kundakunda munirAjake, caraNa dhyAna dAtAra / samayasArameM rati kareM, sumaroM sumati pracAra / / 5 / / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-paMcAstikAyavarNana prAkRta gAthAmeM racyo,grantha kAya paMcAsti / jayasenAcAraja kiyo, saMskRtavRti prazasti / / 6 / / bAlabodha bhASA nahIM, marma na samajho jAya / tAteM udyama hama kiyA, jina caraNAmbuja dhyAya / / 7 / / bhAvArtha-apane svAnubhava ke dvArA siddhako prApta, karma vijayI, zuddha jIvamayI va nitya AnaMdako bhAganevAle paramAtmAko maiM namaskAra karatA huuN| utthAnikA-yaha kathA prasiddha hai ki zrI kumAranandi siddhAntadevake ziSya zrImat kundakundAcArya deva jinake padmanandi Adi ( ailAcArya, vanagrIva, gRddhapiccha ) nAma bhI prasiddha haiM, pUrvavidehameM ge| vahA~ vItarAga sarvajJa zrImaMdarasvAmI tIrthakara paramadevake darzana kiye tathA unake mukhakamalase pragaTa divyavANIko suna karake va usase padArthoM ko samajhakara zuddha AtmIkatattva sAra artha grahaNa kiyA phira lauTakara unhoMne aMtaraMgatattva bahiraMgatattvako gauNa yA mukhyapane pratyAre liyayA zivakumAra mahArAjako Adi lekara saMkSepa rucike dhAraka ziSyoMko samajhAneke liye isa paMcAstikAya prAbhRta zAstrako rcaa| isI anthakA tAtparya artharUpa vyAkhyAna yathAkramase adhikAroM kI zuddhike sAtha kiyA jAtA hai ___ upodghAta-pahale hI "iMdasayavaMdiyANaM" ityAdi pAThake kramase 111 gAthAoM se paMcAstikAya chaH dravyako kahate hue prathama mahA adhikAra hai athavA yahI adhikAra zrI amRta candrakI TIkAke abhiprAyase eka sau tIna ( 103) gAthA paryaMta hai| isake pIche "abhivaMdiUNa sirasA" ityAdi pacAsa (50) gAthAoMse sAta tattva,nava padArthake vyAkhyAna rUpase dUsarA mahA adhikAra hai athavA yahI zrI amRcandrakI TIkAke abhiprAyase 48 gAthA paryaMta hI hai| isake pIche "jIvasvabhAvo" ityAdi bIsa gAthAoMse mokSamArga va mokSakA svarUpa kahanekI mukhyatAse tIsarA mahAdhikAra hai| isa taraha samudAsase eka sau ikyAsI gAthAoM ke dvArA tIna mahA adhikAra jAnane caahiye| aba isa prathama mahA adhikArameM pAThake kramase aMtara adhikAra kahe jAte haiM / eka sau gyAraha gAthAoM ke madhyameM "iMdasaya" ityAdi gAthA sAta taka samaya zabdakA artha pIThikAke vyAkhyAnakI mukhyatA se hai phira caudaha gAthAoMmeM dravyoM kA svarUpa pIThikAke vyAkhyAna dvArA kiyA hai / phira pA~ca gAthA kAladravyako mukhyatAse haiM / pIche trepana gAthAeM jIvAstikAyakA kathana karatI haiM / phira dasa gAthAoMmeM pudgalAstikAyakI mukhyatA hai / pazcAt sAta gAthAeM dharma adharma astikAyake kathanakI vyAkhyAnarUpase haiM, phira sAta gAthAe~ AkAza astikAyake kathanIkI mukhyatAse haiM / pazcAt ATha gAthAe~ cUlikArUpa saMkSepa vyAkhyAnakI mukhyatAse kahI haiN| isa taraha ATha aMtara adhikAroMse paMcAstikAya chaH dravyako kahate hue prathama mahA adhikArameM samudAya pAtanikA huii| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta atha sUtrAvatAra:athAtra 'namo jinebhyaH' ityanena jinabhAvanamaskArarUpamasAdhAraNaM zAstrasyAdau maGgalamupAttam / iMdasada-vaMdiyANaM tihuaNa-hida-madhura-visada-vakkANaM / aMtAtIda-guNANaM Namo jiNANaM jida- bhavANaM / / 1 / / indrazatavanditebhyastribhuvanahitamadhuravizadavAkyebhyaH / antAtItaguNebhyo namo jinebhyo jitabhavebhyaH / / 1 / / anAdinA saMtAnena pravartamAnA anAdinaiva saMtAnena pravarttamAnairindrANAM zatairvanditA ye ityanena sarvadaiva devAdhidevatvAtteSAmevAsAdhAraNanamaskArArhatvamuktam / tribhuvanamUrdhvAdhomadhyalokavartI samasta eva jIvalokastasmai niAbAdhavizuddhAtmatattvopalambhopAyAbhidhAyitvAddhitaM, paramArtharasikajanamanohAritvAnmadhuraM, nirastasamastazaMkAdidoSAspadatvAdvizadaM vAkyaM divyo dhvaniryeSAmityanena samastavastuyAthAtmyopadezitvAt prekSAvatpratIkSyatvamAkhyAtam / antamatIta: kSetrAnavacchinnaH kAlAnavacchinnazca paramacaitanyazaktivilAsalakSaNo guNo yeSAmityanena tu paramAdbhutajJAnAtizayaprakAzanAdavAptajJAnAtizayAnAmapi yogIndrANAM vandyatvamuditam / jito bhava AjabaMjavo yairityanena tu kRtakRtyatvaprakaTanAtta evAnyeSAmakRtakRtyAnAM zaraNamityupadiSTam / iti sarvapadAnAM tAtparyam / / 1 / / ___ aba ina ATha aMtara adhikAroMmeM se pahale hI sAta gAthAoMse samaya zabdake arthakI pIThikA kahate haiM / ina sAta gAthAoM se do gAthAoMmeM iSTa va mAnya va adhikAraprApta devatA ko namaskArarUpa maMgalAcaraNa hai| phira tIna gAthAoMse paMcAstikAyakA saMkSepa vyAkhyAna hai| phira eka mAthAse kAla sahita paMcAstikAyoMko dravyasaMjJA hai| phira eka gAthAse saMkara vyatikara doSakA tyAga hai| isa taraha samaya zabdArthakI pIThikAmeM tIna sthalake dvArA samudAyapAtanikA kahI hai| gAthA-1 ___ anvayArtha--( indrazatavanditebhyaH ) jo sau indroM se vandita hai, ( tribhuvana-hitamadhuravizadavAkyabhyaH ) tIna loka ko hitakara, madhukara evaM vizada ( nirmala, spaSTa ) jinako vANI hai. ( antAtItaguNebhyaH ) anta se atIta ( rahita ) ananta guNa jina meM hai aura ( jitabhavebhyaH / uinhoMne bhava ( saMsAra ) para vijaya prApta kI hai, aise ( jinebhyaH ) jinoM ko ( namaH ) namaskAra ho| - + Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 SaDdravya - paMcAstikAyavarNana samayI kAnuvAda- yahA~ ( isa gAthA meM ) "jinoM ko namaskAra ho" aisA kahakara zAstrake Adi meM jinako bhAvanamaskArarUpa asAdhAraNa maMgala kahA hai| "jo anAdi pravAha se pravartate [ cale Arahe ] haye anAdi pravAha se hI pravartamAna ( cale A rahe ! sau indroM se vandita haiM- aisA kahakara sadaiva devAdhidevapane ke kAraNa ve hI [ jinadeva hI ] asAdhAraNa namaskAra ke yogya haiM- aisA khaa| jinakI vANI arthAt divyadhvani tIna loka ko Urdhva adho-madhya lokavartI samasta jIvasamUhako vizuddha Atmatattva kI upalabdhi kA upAya kahanevAlI hone se hitakara hai, paramArtharasika janoM ke manako haranevAlI hone se madhura hai aura samasta zaMkAdi doSoM ke sthAna dUra kara dene se vizada [ nirmala, spaSTa ] hai" - aisA kahakara [ jinadeva ] samasta vastuke yathArthasvarUpa ke upadezaka hone se vicAravaMta buddhimAna puruSoMke bahumAnake yogya haiM [ arthAt jinakA upadeza vicAravaMta buddhimAna puruSoM ko bahumAnapUrvaka vicAranA cAhiye aise haiM ] aisA kahA / ananta - kSetra se aMta rahita aura kAla se aMta rahita paramacaitanyazaktike vilAsasvarUpa guNa jinake vartate haiM aisA kahakara [ jinoM ko ] parama adbhuta jJAnAtizaya pragaTa hone ke kAraNa jJAnAtizaya ko prApta yogIndroM se bhI baMdha haiM aisA kahA / 'bhava arthAt saMsAra para jinhoMne vijaya prApta kI hai" aisA kahakara kRtakRtyapanA pragaTa ho jAne se ve hI ( jina hI ) anya akRtakRtya jIvoMko zaraNabhUta haiM, aisA upadeza diyA aisA sarva padoM kA tAtparya hai / tAtparyavRttiH - atha prathamata indrazatavanditebhya ityAdinA jinabhAvanamaskArarUpamasAdhAraNaM zAstrasyAdauM maMgalaM kathayAmItyabhiprAyaM manasi dhRtvA sUtramidaM pratipAdayati, " Namo jiNANa' mityAdipadakhaNDanarUpeNa vyAkhyAnaM kriyate, Namo jiNANaM namaH namaskAro'stu / kebhyaH ? jinebhyaH / kathaMbhUtebhyaH ? * iMdasayavaMdiyANaM- indrazatavanditebhyaH / punarapi kathaMbhUtebhyaH ? tihuvaNahidamahurabisadavakkANaMtribhuvanahitamadhuravizadavAkyebhyaH / punarapi kiM viziSTebhyaH / aMtAtIdaguNANaM- antAtItaguNebhyaH / punarapi kiM viziSTebhyaH ? jidabhavANaM- jitabhavebhyaH iti kriyAkArakasaMbandhaH / indrazatavanditebhyaH tribhuvanahitamadhuravizadavAkyebhyaH antAtItaguNebhyo namo jinebhyo jitabhavebhyaH / "padayorvivakSitaH saMdhirna samAsAntaragatayo" riti paribhASAsUtrabalena vivakSitasya saMdhirbhavatIti vacanAtprAthamika ziSyapratisukhabodhArthamatra bhanthe saMdherniyamo nAstIti sarvatra jJAtavyaM / evaM vizeSaNacatuSTayayuktebhyo jinebhyo namaH ityanena maMgalArthamanantajJAnAdiguNasmaraNarUpo bhAvanamaskAro stviti saMgrahavAkyaM / athaiva kathyate - indrazatairvanditA indrazatavanditAstebhya ityanena pUjAtizayapratipAdanArthaM / kimuktaM bhavati -- ta evendrazatanamaskArArhA nAnye ? teSAM devAsurAdiyuddhadarzanAt / tribhuva nAya zuddhAtmasvarUpaprAptyupAyapratipAdakatvAddhitaM vItarAganirvikalpasamAdhisaMjAtasahajApUrvaparamA nandarUpapAramArthikasukharasAsvAdaparamasamarasIbhAvarasikajanamanohAritvAnmadhuraM calitapratipattigacchattRNasparzazuktikArajatavijJAnarUpasaMzayavimohavibhramarahitatvena zuddhajIvAstikAyAdisaptatattvanavapadArtha Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta dravyapaJcAstikAyapratipAdakatvAt athavA pUrvAparavirodhAdidoSarahitatvAt athavA karNATamAgadhamAlavalATagauDagurjarapratyekaM trayamityaSTAdazamahAbhASAsaptazatakSullakabhASAtadanta dagatabahubhASArUpeNa yugapatsarvajIvAnAM svakIyasvakIyabhASAyAH spaSTArthapratipAdakatvAtpratipattikArakatvAt sarvajIvAnAM jJApakatvAt vizadaM spaSTa vyaktaM vAkyaM divyadhvaniryeSAM tribhuvanahitamadhuravizadavAkyAstebhyaH / tathA coktaM-"yatsarvAtmahitaM na varNasahitaM na spanditoSThadvayaM, no vAMchAkalitaM na doSamalinaM nocchavAsaruddhakramaM / zAntAmarSaviSaiH samaM pazugaNairAkarNitaM karNibhistanna: sarvavido vinaSTavipada: pAyAdapUrvaM vacaH / / 1 / / " ityanena vacanAtizayapratipAdanena tadvacanameva pramANaM na caikAntenApauruSeyavacanaM na citrakathAkalpitapurANavacanaM cetItyuktaM bhavati / antAtItadravyakSetrakAlabhAvaparicchedakatvAdantAtItaM kevalajJAnaguNaH sa vidyate yeSAM te'ntAtItaguNAstebhya ityenana jJAnAtizayapratipAdanena buddhyAdisaptarddhimatijJAnAdicaturvidhajJAnasaMpannAnAmapi gaNadharadevAdiyogIndrANAM vaMdyAste bhavantItyuktaM / jito bhavaH paJcaprakArasaMsAra AjavaMjavo yaisle jitabhavAstebhya ityanena ghAnika pAyAtizayapratipAdanena kRtakRtyatvaprakaTanAdanyeSAmakRtakRtyAnAM ta eva zaraNaM nAnya iti pratipAditaM bhvti| evaM vizeSaNacatuSTayayuktebhyo namaH, ityanena maMgalArthamantajJAnAdiguNasmaNarUpo bhAvanamaskAra: kRtaH / idaM vizeSaNacatuSTayaM anekabhavagahanaviSayavyasanAprApaNahetUn karmArAtIn jayatIti jinaH iti vyutpattipakSe zvetazaMkhavatsvarUpakathanArthaM, avyutpattipakSe nAmajinavyavacchedanArthaM / evaM vizeSyavizeSaNasaMbandharUpeNa zabdArtha: kathitaH / anantajJAnAdiguNasmaraNarUpabhAvanamaskAro'zuddhanizcayanayena, namo jinebhya iti vacanAtmakadravyanamaskAropyasadbhUtavyavahAranayena, zunizcayanayena svasminnevArAdhyArAdhakabhAva iti nayArthopyuktaH / ta eva namaskArArhA nAnye cetyAdirUpeNa matArthopyuktaH / indrazatavanditA ityAgamArthaH prasiddha eva / anantajJAnAdiguNayuktazuddhajIvAstikAya evopAdeya iti bhAvArthaH / anena prakAreNa zabdanayamatAgamabhAvArthaH sUcitaH anena prakAreNa zabdanayamatAgamabhAvArtha vyAkhyAnakAle sarvatra yojanIyamiti saMkSepeNa maMgalArthamiSTadevatAnamaskAraH kRtaH / maMgalamupalakSaNaM nimittahetuparimANAnAmakartRrUpAH pazcAdhikArAH yathAsaMbhavaM vaktavyAH / idAnIM punarvistararuciziSyANAM vyavahAranayamAzritya yathAkrameNa maMgalAdiSar3adhikArANAmiyattA parimitavizeSaNavyAkhyAnaM kriyate "maMgala-Nimitta-heU parimANA NAma taha ya kattAraM / ghAgariya chappi pacchA vakkhANau satya-mAirio / / 2 / / " "vakkhANau-vyAkhyAtu / sa kaH kartA / Airio-AcAryaH / kiM / satthaM-zAstraM / pacchA-pazcAt / kiMkRtvA pUrvaM / vAgariya-vyAkRtya vyAkhyAya / kAn / chappi-SaDapi maMgalaNimittaheU parimANA NAma taha ya kattAraM-maMgalanimittahetuparimANanAmakartRtvAdhikArANIti / tadyathA-malaM pApaM gAlayatti vidhvaMsayatIti maMgalaM, athavA maMgaM puNyaM sukhaM tallAti Adate gRhNAti vA maMgalaM / catuSTayaphalaM samIkSyamANA granthakArA: zAstrasyAdau tridhA devatAyAstredhA namaskAraM kurvanti maMgalArtha / / "nAstikyaparihArastu ziSTAcAraprapAlanam / puNyAvAptizca nirvighnaM zAstrAdau tena saMstutiH // 3 // " Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadravya-paMcAstikAyavarNana tridhA devatA kathyate / kena, iSTAdhikRtAbhimatabhedena / AzIrvastunamaskriyAbhedena nmskaarvidhaa| tacca maMgalaM dvividhaM mukhyAmukhyabhedena / tatra mukhyamaMgalaM "kathyate Adau madhye'vasAne ca maMgalaM bhASitaM budhaiH" ! tajjinendraguNastotraM tadavighnaprasiddhaye // 4 // " tathA coktaM "vighnAH praNazyanti bhayaM na jAtu na kSudradevAH parilaMghayanti / arthAt yatheSTAzca sadA labhante jinottamAnAM parikIrtanena / / 5 / / " "AI maMgalakaraNe sissA lahu pAragA havAtAtta / majjhe avyucchAtti vijjA vijjAphalaM carime / / 6 / / " amukhyamaMgalaM kathyate-"siddhattha puNNakuMbho vaMdaNamAlA ya paMDuraM chattaM / sedo vaNNo Adassa gAya kaNNA ya jattasso / / 7 / / vaNiyamasaMjamagurohiM sAhido jiNavarehiM paramaTTho / siddhAsaNNA jesiM siddhatthA maMgalaM teNa ||8 // puNNA maNorahehi ya kevalaNANeNa cAvi saMpuNNA / arahaMtA idi loe sumaMgalaM puNNakumbho du / / 9 / / NiggamaNapavesamhi ya iha cauvIsapi vaMdaNIjjA te / vaMdaNamAletti kayA maraheNa ya maMgalaM teNa / / 10 // savvajaNaNivvudiyarA chattAyArA jagassa arhNtaa| chattAyAraM siddhitti maMgalaM teNa chattaM taM // 11 // sedo vaNNo jhANaM lessA ya adhAisesakammaM ca / aruhANaM idi loe sumaMgalaM sedavaNNo du / / 12 / / dIsai loyAloo kevalaNANe tahA jinnidss| taha dIsai mukure viMbu maMgalaM teNa taM muNaha / / 13 / / jaha vIyarAya sabvaNhu jiNavaro maMgalaM havai loe / hayarAyabAlakaNNA taha maMgalamidi vijANAhi // 14 / / kammArijiNeviNu jiNavarehiM mokkhu jiNAhivi jeNa / jaM caura uavivalAjiNai maMgalu vuccai teNa / / 15 / / " . athavA nibaddhAnibaddhabhedena dvividhaM maMgalaM tenaiva granthakAreNa kRtaM / nibaddhamaMgalaM yathAmokSamArgasya netAramityAdi / zAstrAntarAdAnIto namaskAro'nibaddhamaGgalaM ythaa-jgttrynaathaayetyaadi| asminprastAve ziSyaH pUrvapakSaM karoti kimarthaM zAstrAdau zAstrakArAH maMgalArtha parameSThiguNastrotraM kurvanti yadeva zAstraM prArabdhaM tadeva kathyatAM maMgalamaprastutaM / na ca vaktavyaM, maMgalanamaskAreNa puNyaM bhavati puNyena nirvighnaM bhavati iti / kasmAna vaktavyamiti cet ? vyabhicArAt / tathAhi- kvApi namaskAradAnapUjAdikaraNepi vighnaM dRzyate, kvApi dAnapUjAnamaskArAbhAvepi nirvighnaM dRzyata iti / AcAryAH parihAramAhuH / tadayuktaM, pUrvAcAryA iSTadevatAnamaskArapurassarameva kArya kurvanti, yaduktaM bhavatA-namaskAre kRte puNyaM bhavati puNyena nirvighnaM bhavati iti na ca vaktavyaM tadapyuktaM / kasmAt ? devatAnamaskArakaraNe puNyaM bhavati tena nirvighnaM bhavatIti tarkAdizAstre suvyavasthApitatvAt / punazca yaduktaM tvayA vyabhicAro dRzyate tadapyayuktaM / kasmAditi cet ? yatra devatAnamaskAradAnapUjAdidharma kRtepi vighnaM bhavati tatredaM jJAtavyaM pUrvakRtapApasyaiva phalaM tat, na ca dharmadUSaNaM, yatra punardevatAnamaskAradAnapUjAdidharmAbhAvepi nirvighnaM dRzyate tatredaM jJAtavyaM pUrvakRtadharmasyaiva phalaM tat na ca pApasya / punarapi ziSyo brUte-zAstraM maMgalamamaMgalaM vA ? maMgalaM cettadA maMgalasya maMgalaM ki prayojanaM, yadyamaMgalaM, tarhi tena zAstreNa kiM prayojanaM / AcAryAH parihAramAhuH-- bhaktyarthaM maMgalasyApi maMgalaM kriyte| tathA coktaM--"pradIpenArcayedarkamudakena mahodadhim / vAgIzvarI tathA vAgbhimaMgalenaiva maMgalam / / 16 // ' kiM ca / iSTadevatAnamaskArakaraNe pratyupakAraM smRtaM kRtaM bhavati / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAmRta tathAcottaM-"zeyomArgasya saMsiddhiH prsaadaatprmesstthinH| ityAhustadguNastotra zAstrAdau munipuMvagavAH / / 17 / / " "abhimataphalasiddherabhyupAya: subodhaH, sa ca bhavati suzAstrAttasya cotpattirAptAt / iti bhavati sa pUjyastatprasAdAtprabuddhairna hi kRtamupakAraM sAdhavo vismaranti // 18 // " iti saMzega maMgalaM vyAkhyAsam / nimittaM kathyate-nimittaM kAraNaM vItarAgasarvajJadivyadhvanizAstre pravRtte kiM kAraNaM ? bhavyapuNyapreraNAt / tathA coktaM "chadavvaNavapayatthe suynnaannaaiccdivbteenn| passaMtu bhavyajIvA iya suaraviNo have udo||19||" atha prAbhRtagraMthe zivakumAramahArAjo nimittaM anyatra dravyasaMgrahAdau momAzreSThyAdi jJAtavyaM / iti saMkSepeNa nimittaM kathitaM / idAnIM hetuvyAkhyAnaM / hetuH phalaM, hetuzabdena phalaM kathaM bhaNyata iti cet, phlkaarnnaatphlmupcaaraat| tacca phalaM dvividhaM pratyajJaparokSabhedAt / pratyakSaphalaM dvividhaM sAkSAtparaMparAbhedena / sAkSAtpratyakSaM kiM ? ajJAnavicchitti: jJAnotpattyAsaMkhyAtaguNazroNikarmanirjarA ityaadi| paraMparApratyakSaM kiM ? ziSyapratiziSyapUjAprazaMsAziSyaniSpatyAdi / iti saMkSepeNa prtyjnyphlN| iMdAnI parokSaphalaM bhnnyte| tacca dvividha-abhyudayanizreyasasukhabhedAt / abhyudayasukhaM kathyate / rAjAdhirAja, mahArAja, arthamaMDalIka, maMDalIka, mahAmaMDalIka, ardhacakravarti, sakalacakravarti, indra, gaNadhara deva, tIrthakara-paramadeva kalyANatraya prytmiti| rAjAdilakSaNaM kathyate-koTi prAkAri aSTAdazazreNInAM patiH sa eva mukuTadharaH kathyate mukuTabaddhapaMcazatAdhipatiradhirAjA, tasmAd dviguNadviguNakrameNa sakalacakriparyanta iti abhyudayasukhaM / atha nizreyasasukhaM kathyate-arhatapadaM kathyate "khavidaghaNAghAikammA cautIsAtisayA paMcakallANA / aTTha mahApADiherA arahaMtA maMgalaM majjhaM / / 20 / / siddhapadaM kathyate "mUluttarapayaDINaM vNdhodysttkmmummukkaa| maMgalabhUdA siddhA aTThaguNAtIdasaMsArA / / 21 / / iti saMkSepeNa abhyudayanizreyasasukhaM kathitaM / idamatra tAtparya yaH kopi vItarAgasarvajJapraNItapaMcAstikAyasaMgrahAdikaM zAstraM paThati zraddhatte tathaiva ca bhAvayati sa ca itthaMbhUtaM sukhaM prApnotItyarthaH / idAnI parimANaM pratipAdyate / tacca dvividha-graMthArthabhedAt / granthaparimANaM granthaparisaMkhyA yathAsaMbhavaM, arthaparimANamanantamiti nAma dvidhA anvarthayadRcchabhedena / anvarthanAma kiM ? yAdRzaM nAma tAdRzorthaH yathA tapatIti tapana Aditya ityarthaH, atha ca paMcAstikAyA yasmin zAstre granthe sa bhavati, paMcAstikAyaH, dravyANAM saMgraho dravyasaMgraha ityaadi| yadRcchaM kASThAbhAreNezvara ityAdi / kartA kathyate sa ca tridhA / mUlatantrakartA uttaratantrakartA uttarottaratantrakartAbhedeneti / mUlakartA kAlApekSayA zrIvardhamAnasvAmI aSTAdazadoSarahito'nantacatuSTayasaMpanna iti, uttara kartA zrIgautamasvAmI gaNadharadevazcatunidharaH saptarddhisaMpannazza, uttarottarA kAro bahavo yathAsaMbhavaM / kartA kimarthaM kathyate ? kartRprAmANyAdvacanapramANamiti jJApanArtha / iti saMkSepeNa maMgalAghadhikAraSaTkaM pratipAditaM vyAkhyAtaM evaM maMgalArthamiSTadevatAnamaskAragAthA gatA ||1 // Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya - paMcAstikAyavarNana hindI tAtparyavRtti Age prathama hI zAstrakI AdimeM "indrazatavanditebhyaH" ityAdi jinendrako bhAva namaskAra rUpa asAdhAraNa maMgala kahU~gA aisA abhiprAya manameM dharakara AcArya prathama sUtra kahate haiM--- 10 anvaya sahita sAmAnyArtha - ( iMdasadabaMdiyANaM ) sau indroMse vandanIka, ( tihuaNa-hidamadhura - visada-vakkANaM) tIna jagatako hitakArI madhura aura spaSTa vacana kahane vAle, ( aMtAtIda- guNANaM) anaMtaguNoMke dhArI tathA (jidabhavANaM) saMsArako jItanevAle ( jiNANaM ) arahaMtoMko ( Namo ) namaskAra ho / vizeSArtha - yahA~ ke liye ko namaskAra kiyA gayA hai / arahaMtoMke anantajJAna Adi guNoMkA smaraNa rUpa bhAva namaskAra kahalAtA hai| sau indroMne arahaMtoMko namaskAra kiyA - aisA kahanese arahaMtake pUjyapane ke mAhAtmyako pragaTa kiyA gayA hai tathA yaha batAyA hai ki sau indroMse namaskAra karaneke yogya ye hI arahaMta deva haiM aura nhiiN| zrI arahaMtake vacana zuddhAtmAke svarUpakI prAptikA upAya dikhalAne ke kAraNase hita rUpa haiM, vItarAga aura vikalparahita samAdhise utpanna jo svAbhAvika apUrva parama Ananda vahI hai nizcaya sukha usake rasakA svAda vahI hai parama samatArasamaI bhAva, usake rasika jo manuSya haiM unake manako mohita karane vAle haiM, aura ve spaSTa tathA vyakta haiM, kyoMki una vacanoMmeM saMzaya-vimoha-vibhrama nahIM hai| yahI sIpa hai yA cA~dI hai, aise caMcala jJAnako saMzaya kahate haiN| pagameM tRNoMkA sparza hote hue kucha hogA aise nizcaya karane kI icchA na rakhanevAle bhAvako vimoha kahate haiN| sIpako cA~dI jAna lenA so vibhrama hai tathA ve vacana isaliye bhI spaSTa haiM, kyoMki zuddha jIvAstikAyako Adi lekara sAta tattva, nava padArtha, chaH dravya aura pA~ca astikAyakA svarUpa batAnevAle haiM athavA una vacanoM meM pUrvApara virodha nahIM hai isase bhI spaSTa hai / athavA arahaMtoM kI usa divyadhvaniko sarva jIva apanI apanI bhASA meM sunakara usase spaSTa samajha jAte haiN| karNATaka, mAgadha, mAlavA, lATa, gauDa aura gurjarainameM pratyekake tIna bheda, aisI 18 mahAbhASA aura sAtasau choTI bhASAko Adi lekara aneka bhASAoMmeM vaha vANI eka hI samayameM saboMko sunAI detI hai, isase bhI vaha vizada hai / arahaMtakI vANIke sambandhameM aisA anya granthameM kahA hai sarva ApattiyoMse rahita zrIsarvajJa bhagavAnakA vaha apUrva vacana hamArI rakSA kare jo sarva AtmAoMkA hitakArI hai akSara rUpa nahIM hai, donoM oThoMke halana binA pragaTa hotA hai, icchA rahita hotA hai, doSoMse malIna nahIM hai, na usameM zvAsocchvAsake rukanekA krama hai, Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta jisako krodhasamA viSa ko zAMta kie hue pazugaNa bhI apane kAnoMse suna sakate haiM / / 1 / / isa taraha vacanake mAhAtmya dvArA pragaTa jo arahaMtakA vacana vahI pramANa hai| ekAMta karake apauruSeya vacana jo kisI puruSakA na kahA huA ho aura na nAnA kathAoMse racita purANavacana pramANabhUta hai| bhAvArtha-vacana vahI pramANabhUta hai jo anekAMta yA syAdvAda dvArA varNana kare va jo kisI sarvajJa puruSakI paramparAse kahA huA ho / jina arahaMtoM ke ananta dravya, kSetra, kAla, bhAvako jAna lene se anaMtakevalajJAna Adi guNa pAe jAte haiM, aisA kahanese yaha batAyA hai ki ve arahaMta una gaNadhara devako Adi lekara yogIzvaroM se bhI namaskAra yogya hai, jo buddhi Adi sAta Rddhi va matijJAna Adi cAra jJAnake dhArI haiM tathA jina arahaMtoMne dravya, kSetra, kAla, bhava, bhAvarUpa paMca parAvartanarUpa saMsArako jIta liyA hai| aisA kahanese yaha batAyA hai ki unhoMne yAtiyA koMka nAzake mAhAtmyase kRtakRtyapanA apane meM pragaTa kara liyA hai| isIse jo kRtakRtya nahIM haiM aise jo alpajJAnI saMsArI jIva unake liye ve arahaMta hI zaraNarUpa haiM aura koI nhiiN| isa taraha cAra vizeSaNoM sahita zrI jinendroM ko namaskAra kiyA hai| isa taraha maMgalake liye anantajJAna Adi guNoMkA smaraNarUpa bhAva namaskAra kiyA gayA / jo aneka bhavarUpI vana aura indriya viSaya va ApattimeM DAlaneke kAraNa karmarUpI zatru haiM unako jItanevAlA hai vaha jina hai, usIke ye cAra vizeSaNa isI nyAyase kiye gaye haiM / jaise yaha kahanA ki zaMkha zvetta hai / kevala zaMkha kahanese bhI usakI saphedIkA bodha hotA jAtA hai vaise kebala jina zabdako vyutpatti se hI unake anantaguNoM kA bodha hojAtA hai, to bhI vizeSatA batAneke liye tathA nAma mAtra jina kahalAnevAleko namaskAra nahIM kiyA gayA hai aisA batAneke lie vizeSaNa diye haiN| aisA bhAva vizeSaNa va vizeSyakA jAnanA caahiye| isa taraha zabdArtha kahA gyaa| anantajJAnAdi guNoMkA smaraNarUpa bhAva namaskAra azuddha nizcaya nayase jAnanA "namo jinebhyaH' aisA vacanarUpa dravya namaskAra hai so asadbhUta vyavahAranayase jAnanA tathA zuddha nizcaya nayase apane AtmAmeM hI ArAdhya aura ArAdhakabhAva samajhanA ki yaha AtmA hI ArAdhanake yogya va vahI ArAdhanevAlA hai aisA abhedabhAva rUpa honA / isa taraha nayoMke dvArA artha kahA gayA / ye hI arahaMta deva namaskArake yogya haiM anya koI rAgI dveSI alpajJa nahIM, aisA kahanese jinamatakA artha bhI jhalakAyA gyaa| sau indroMse vandanIka haiM aisA kahanese paraMparA AgamakA artha prasiddha kiyA gayA tathA isa maMgalAcaraNakA bhAvArtha yaha hai ki anantajJAnAdiguNoMse yukta zuddha jIvAstikAya hI grahaNa karane yogya hai| isa taraha zabdArtha, nayArtha, matArtha, AgamArtha aura bhAvArtha jAnanA cAhiye / isI taraha jahA~ kahIM Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 dravya - paMcAstikAyavarNana vyAkhyAna ho vahA~ sarva ThikAne zabda, naya, mata Agama tathA bhAva ina pA~coMke artha lagAnA cAhiye / isa taraha saMkSepameM maMgalake liye iSTadevatAko namaskAra kiyA gayA, maMgala yaha upalakSaNapada hai jahA~ maGgala kiyA jAve usake sAtha pA~ca bAteM yathAsaMbhava aura bhI kahanI cAhiye arthAt grantha kA nimitta, hetu, parimANa, nAma aura karttA / aba yahAM para vistAra rucise sunanevAle ziSyoMke liye vyavahAranaya ke Azrayako lekara yathAkrama maGgala Adi chaH adhikAroM kA vizeSa vyAkhyAna kiyA jAtA hai| yaha ArSa vAkya hai AcArya mahArAja anyakartA pahale maGgala, nimitta, hetu, parimANa, nAma aura karttA-ina chaH ko kahakara phira zAstrakA vyAkhyAna kare / 2 / sohI Age dikhAte haiM (1) maM arthAt mala yA pApako jo gAlayati arthAt galAve so maGgala hai athavA maMga jo puNya tathA sukha use jo lAti arthAt deve vaha maGgala hai / granthakAra zAstrakI AdimeM maGgalake liye cAra prakAra phalako cAhate hue tIna prakAra devatAkA tIna prakAra namaskAra karate haiN| cAra prakAra phalake liye kahA hai bhAvArtha- nAstikapaneke tyAgake liye arthAt pranthakartA Astika hai yaha batAneke liye, ziSTAcAra jo paraMparAse calA AyA vinayakA niyama usako pAlanake liye, puNyakI prAptike liye tathA vighnake dUra karane ke liye ina cAra bAtoMko cAhate hue granthake AdimeM iSTadevakI stuti kI jAtI hai / 3 / tIna prakAra devatAkA bhAva yaha hai, ki jisako namaskAra kiyA jAve vaha apaneko iSTa arthAt priya ho, adhikRta ho arthAt jisakA yahA~ adhikAra ho tathA abhimata ho arthAt jo mAnanIya ho / namaskAra bhI tIna prakAra hai- eka AzIrvAdarUpa, dUsare vastusvarUpa kathanarUpa, tIsare namaskArarUpa / yaha maGgala do prakArakA hai - eka mukhya, dUsarA gauNa mukhya maMgala jinendra- guNa stavana hai / jaisA kahA hai bhAvArtha- buddhimAnoMne kahA hai ki Adi madhyama tathA antameM maGgala karanA cAhiye jisase vighnoMkA nAza ho| vaha maMgala zrI jinendrake guNoMkA stotra hai / / 4 / / aura bhI kahA hai bhAvArtha - zrI jinendroMkA guNagAna karanese vighnoMkA nAza hotA hai, kabhI bhaya nahIM lagatA hai, na nIca deva ullaMghana karate haiM tathA apane icchita padArthokA sadA lAbha hotA hai / / 5 / / aura bhI kahA hai Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta bhAvArtha--AdimeM maMgala karanese ziSya vidyAke pAragAmI hote haiM, madhyameM maMgala karanese vidyA binA vighnake AtI hai va aMtameM maMgala karanese vidhAkA phala prApta hotA hai / / 6 / / Age gauNa maMgalako kahate haiM bhAvArtha-siddhArtha, pUrNakumbha, vaMdanamAlA, zvetachatra, zvetavarNa, Adarza yA darpaNa, nAtha (rAjA), kanyA aura jayapanA / / 7 / / jina jinavaroMne vrataniyama saMyamAdi guNoMke dvArA paramArtha sAdhana kiyA hai aura jinakI siddha saMjJA hai isaliye ve siddhArtha maMgala haiN||8|| jo sarva manorathoMse aura kevalajJAnase pUrNa haiM aise arahaMta isa lokameM pUrNakumbha maMgala haiM / / 9 / / bharata cakrIkRta vaMdanamAlAmeM kisI dvArase nikalate yA praveza hote jo caubIsa tIrthakara vaMdanIka ho jAte haiM isaliye vaMdana-mAlAko maMgala kahA hai / / 10 / / jagake prANiyoMke liye arahaMta bhagavAna sugamya kartA haiM inake samAna rakSaka haiM isaliye zvetachatrako kahA hai / / 11 / / jina arahaMtoMke zvetavarNa zukladhyAna hai va zuklalezyA hai aura jinake cAra adhAtiyA karma zeSa haiM aise arahaMtoMko zveta varNa maMgala kahA hai / / 12 / / jaise darpaNameM pratibiMba jhalakatA hai vaise jina jinendroM ke kevalajJAnameM loka aloka dikhatA hai isaliye Adarza maMgala hai / / 13 / / jaise vItarAga sarvajJa jinendra maMgalarUpa haiM vaise jagat meM rAjA aura bAlakanyAko bhI maMgala jAnanA cAhiye / / 14 / / jinhoMne karma zatruoMko jItakara mokSa prApta kara liyA hai- aise cAroM dhAtiyArUpI zatruke dalako jItanese jayarUpa maMgala hai / / 15 / / athavA maMgala do prakAra hai-eka nibaddha maMgala, dUsarA anibaddha maMgala / jo maMgala usa hI granthakArane kiyA ho vaha nibaddha maMgala hai, jaise 'mokSamArgasya netAram' ityAdi / jo dUsare granthase lAkara namaskAra kiyA gayA ho vaha anibaddha maMgala hai, jaise "jagattrayanAthAya'' ityAdi / isa sambandhameM koI ziSya yaha pUrvapakSa uThAkara tarka karatA hai ki-kisaliye zAstrake prArambhameM zAstrakAra maMgalake liye parameSThIke guNoM kA stotra karate haiM / jo zAstrA zuru kiyA ho use hI kahanA cAhiye, maMgalakI jarUrata nahIM haiN| yaha bhI kahanA nahIM cAhiye ki maMgalarUpa namaskArase puNya hotA hai tathA puNyase kArya vighnarahita hotA hai, kyoMki aisA kahane se vyabhicAra AtA hai| kahIM para to namaskAra, dAna, pUjA Adi karate hue vighna hotA dikhAI detA hai tathA kahIMpara dAna, pUjA, va namaskAra na karate hue bhI nirvighna kAma dikhAI par3atA hai ? isakA samAdhAna AcArya karate hai ki-he ziSya ! tumhArA yaha kahanA yogya nahIM hai| pUrvakAlameM AcAryoM ne iSTadevatAko namaskAra pahale karake hI kArya zuru :.: .- --.- Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 Sadravya-paMcAstikAyavarNana kiye the| tumane kahA ki aisA na kahanA cAhiye ki namaskArase puNya hotA hai va puNyase vighna nahIM hotA hai / so yaha bhI tumhArA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki tarkazAstrA AdimeM siddha kiyA gayA hai ki devatAko namaskAra karanese puNya hotA hai aura puNyase nirvighna kArya hotA hai| phira jo tumane kahA ki aisA mAnanese vyabhicAra AtA hai so bhI ThIka nahIM hai, kyoMki jahA~ devatAko namaskAra, dAna pUjA Adi tharmake karate hue bhI vighna ho jAtA hai vahA~ yaha samajhanA cAhiye ki pUrva meM kiye hue pApakA hI phala haiM, yaha dharmasAdhanakA doSa nahIM hai tathA jahA~ devatAko namaskAra dAna pUjAdi dharmake binA bhI nirvighna kArya hotA dekhA jAtA hai vahA~ yaha samajhanA cAhiye ki yaha pUrvameM kiye hue dharmahIkA phala hai, yaha pApakA phala nahIM hai / phira ziSya kahatA hai ki-zAstra svayaM maMgalarUpa hai yA amaMgala hai| yadi zAstra maMgalarUpa hai taba maMgalakA maMgala karanese kyA prayojana hai aura yadi zAstra amaMgalarUpa hai taba aise zAstrase kyA prayojana siddha hogA? AcArya mahArAja isakA bhI samAdhAna karate haiM ki-bhaktike liye maMgalakA bhI maMgala kiyA jAtA hai| jaisA ki kahA hai bhAvArtha-dIpakase saryako, jalase samudrako, vANIse jinavANI arthAt sarasvatIko loga pUjate haiM, isI taraha maMgalase hI maMgalakI pUjA karate haiM / / 16 / / aura bhI yaha hai ki iSTadevatAko namaskAra karanese unake prati upakArakI svIkAratA hotI hai, jaisA kahA hai bhAvArtha-mokSamArgakI siddhi parameSThI bhagavAnake prasAdase hotI hai isaliye maniyoM meM mukhya zAstrake AdimeM unake guNoM kI stuti karate haiM / / 17 / / aura bhI kahA hai bhAvArtha-iSTaphalakI siddhikA upAya samyagjJAna hai| so samyagjJAna yathArtha Agamase hotA hai / usa AgamakI utpatti Apta ( deva ) se hai isaliye vaha Apta deva pUjanIya hai jisake prasAdase tIna buddhi hotI hai, nizcayase sAdhu loga Upara kie gae upakArako nahIM bhUlate haiM / / 18 / / isa taraha saMkSepase maMgalakA kathana kiyA gyaa| Age jisake nimitta yaha zAstra banA usa nimitta-kAraNako kahate haiN| vItarAga sarvajJa bhagavAnake dvArA divyadhvani pragaTa honemeM kAraNa bhavya jIvoMke puNyakI preraNA hai| jaisA kahA hai bhAvArtha-bhaSya jIva zrutajJAna rUpa sUryake divyateja dvArA chaH dravya va nava padArthoMkA jJAna zraddhAna kareM isaliye zrutajJAnarUpI sUryakA udaya hotA hai / / 19 / / yahA~ isa prAbhRta granthake honemeM nimitta zivakumAra mahArAja haiN| jaise dravyasaMgraha Adi meM momA seTha Adi nimitta the aisA jAnanA cAhiye / isa taraha saMkSepase nimitta batAyA, aba Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 15 hetukA vyAkhyAna karate haiM-hetuko hI phala kahate haiM kyoMki vaha phalakA kAraNa hai isaliye upacArase phala kahate haiN| vaha phala do prakAra kA hai-eka pratyakSa phala, dUsarA parokSa phala / pratyakSa phala bhI do prakAra kA hai- eka sAkSAt, dUsarA paramparA / sAkSAt pratyakSa phala yaha hai ki isa zAstrase ajJAnakA nAza hokara samyagjJAnakI utpatti hotI hai tathA asaMkhyAta guNa zreNIrUpa karmoMkI nirjarA hotI hai ityAdi / paramparA-pratyakSa-phala yaha hai ki ziSya prati ziSya dvArA pUjA va prazaMsA hotI hai tathA ziSyoM kI prApti hotI hai| bhAvArtha-par3hakara aneka jana lAbha uThAte haiN| isa taraha saMkSepa se pratyakSa phala kahA / aba parokSa phala kahate haiN| yaha bhI do prakAra kA hai-eka sAMsArika aizvarya sukhakI prApti, dUsarA mokSa-sukhakA lAbha / aba aizvarya sukhako kahate haiN| rAjAdhirAja, mahArAjA, ardhamaMDalIka, maMDalIka, mahAmaMDalIka, ardhacakravartI, cakravartI, indra, gaNathara deva, tIrthakara paramadeva iti 18 zreNI senAkA pati mukuTadhara hotA hai / pA~ca sau mukuTadhara kA adhipati adhirAjA, isase dUne dUne dalake svAmI sakala cakravartI taka honA so aizvarya sukha hai| aba mokSa yA parama kalyANamaya sukhako kahate haiM-vaha arahaMta aura siddha padakA lAbha hai| arhatakA svarUpa kahate haiM jinhoMne cAra ghAtiyA karmokA nAzakara cautIsa atizaya, 8 prAtihAryya va paMca kalyANaka prApta kiye haiM ve arahaMta haiM so mere liye maMgalarUpa haiM / / 20 / / siddhakA svarUpa kahate hai jo mUla va uttara karmaprakRtiyoM ke baMdha, udaya sattAse rahita haiM, ATha guNa sahita haiM va saMsArase pAra ho gae haiM ve maMgalamayI siddha bhagavAna haiM / / 21 / / isa taraha aizvarya va mokSasukhako saMkSepameM kahA gyaa| tAtparya yaha hai ki jo koI vItarAga sarvajJako paramparAse kahe hue hue isa paMcAstikAya prAbhRta Adi zAstrako par3hatA hai, zraddhAmeM lAtA hai tathA bAraMbAra vicAratA hai vaha isa prakAra sukhako pAtA hai| aba parimANa kahate haiM, vaha do prakAra kA hai- grantha parimANa aura arthaparimANa / grantha parimANa to granthakI gAthA yA zloka saMkhyA yathAsaMbhava jAnanI / arthaparimANa ananta hai, isa taraha saMkSepase parimANa kahA / aba nAma kahate haiM / nAma do prakAra kA hai-eka anvartha, dUsarA icchita / jaisA granthakA nAma ho vaisA hI artha ho so anvartha hai jaise jo tape so tapana yA sUrya hai / isI taraha pA~ca astikAya jisa zAstra meM kahe gae hoM so paMcAstikAya hai, athavA jisameM dravyoMkA saMgraha ho vaha dravyasaMgraha hai ityAdi / icchita nAma jaise kASThakA bhAra DhonevAleko Izvara kahanA ityAdi / aba granthakA kartA kahate haiN| karttA tIna prakArase hai- mUlataMtrakartA, uttarataMtrakartA tathA uttarottara taMtrakartA / inameM mUla taMtrakartA to isa kAlakI apekSAse aMtima tIrthaMkara aThAraha -- -- Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 SaDdravya - paMcAstikAyavarNana doSarahita, anaMta catuSTaya sahita zrI varddhamAnasvAmI haiM / uttarataMtrakartA cAra jJAnadhArI va sAta RddhipUrNa zrI gautamasvAmI gaNadhara haiN| uttarottara kartA yathAsaMbhava bahuta haiM / bhAvArtha - yahA~ isa granthake kartA zrI kundakundAcArya haiN| karttA isaliye kahate haiM ki kartAkI pramANatAse usake vacanoMkI pramANatA hotI hai| isa taraha saMkSepase maMgala, nimitta, hetu, parimANa, nAma aura karttA - ina chaH bhedoMkA varNana kiyA gyaa| isa taraha maMgalake liye iSTadevatAke namaskAra sambandhI gAthA pUrNa huI / samaya- vyAkhyA gAthA 2 samayo hyAgamaH / tasya praNAmapUrvakamAtmanAbhidhAnamatra pratijJAtam / samaNa muhuggada- maThThe caduggadi NivAraNaM saNivvANaM / eso praNaya sirasA samaya-mimaM suNaha vocchAmi / / 2 / / zramaNamukhAdgatArthaM caturgatinivAraNaM sanirvANam / eSa praNamya zirasA samayamimaM zRNuta vakSyAmi || 2 || yujyate hi sa praNantumabhidhAtuM cAptopadiSTatve sati saphalatvAt / tatrAptopadiSTatvamasya zramaNamukhodgatArthatvAt / zramaNA hi mahAzramaNAH sarvajJavItarAgAH / arthaH punaranekazabda saMbandhenAbhidhIyamAno vastutayaiko'bhidheyaH / saphalatvaM tu catasRNAM nArakatiryaGmanuSyadevatvalakSaNAnAM gatInAM nivAraNatvAt pArataMtryanivRttilakSaNasya nirvANasya zuddhAtmatattvopalambharUpasya paramparayA kAraNatvAt svAtantryaprAptilakSaNasya ca phalasya sadbhAvAditi / / 2 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA- 2 anvayArtha -- ( zramaNamukhodgatArthaM ) zramaNa ke mukha se nikale hue arthamaya ( sarvajJa mahAmuni ke mukha se kahe hue padArthoM kA kathana karanevAle ) ( caturgatinivAraNaM ) cAra gati kA nivAraNa karanevAle aura ( sanirvANam ) nirvANa sahita (nirvANa ke kAraNabhUta ) [ imaM samayaM ] aise isa samaya ko [ zirasA praNamya ] zira jhukA kara praNAma karake ( eSa vakSyAmi ) maiM usakA kathana karU~gA [ zRNuta] use tuma loga suno| TIkA - samaya arthAt Agama, use praNAma karake maiM usakA kathana karU~gA / aisI yahA~ pratijJA kI hai / vaha (samaya) praNAma karane evaM kathana karane yogya hai, kyoMki vaha Apta dvArA upadiSTa hone se saphala hai| vahA~ usakA Apta dvArA upadiSTapanA isaliye hai ki vaha zramaNa ( sarvajJa ) ke mukha se nikalA huA artha-maya ( padArtha kA kathana karanevAlA) hai / 'zramaNa' arthAt mahAzramaNa- sarvajJa vItarAga deva, aura 'artha' arthAt aneka zabdoMke sambandhase kahA jAnevAlA vasturUpa se eka aisA padArtha / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 paMcAstikAya prAbhRta punazca, usakI ( samayakI) saphalatA isaliye hai ki vaha samaya (1) nArakatva, tiryaMcatva, manuSyatva tathA devatvasvarUpa cAra gatiyoM kA nivAraNa karane ke kAraNa aura ( 2 ) paratantratAnivRtti svatantratAprApti jisakA lakSaNa hai-aise zuddhAtmatattva kI upalabdhirUpa nirvANa kA paramparArUpa kAraNa hone se phalasahita hai / / 2 / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA-2 atha dravyAgamarUpaM zabdasamayaM natvA paMcAstikAyarUpamarthasamayaM vakSyAmIti pratijJApUrvakAdhikRtAbhimatadevatAnamaskArakaraNena saMbandhAbhidheyaprayojanAni sUcayAmItyabhiprAyaM manasi saMpradhArya sUtramidaM nirUpayati-paNamiya-praNamya / sa kaH kartA / eso-eSo'haM / kena? sirasA uttamAGgena / kaM / samayaM zabdasamayaM iNaM-imaM pratyakSIbhUta / kiMviziSTaM / samaNamuhuggadaM-sarvajJavItarAgamahAzramaNamukhodgataM / puna: kiMviziSTaM ? aTuM-jIvAdipadArthaM / punarapi kiMrUpaM / cadugadiviNivAraNaM-narakAdicaturgativinivAraNaM ! punazca kathaMbhUtaM / saNivvANaM-sanirvANaM sakalakarmavimocanalakSaNanirvANaM itthaMbhUtaM zabdasamaya kathabhUtam ? gaMbhIraM madhuraM maroharataraM doSavyapetaM hitaM, kaNThoSThAdivaconimittarahitaM no vAtarodhodgataM / spaSTaM tattadabhISTavastukathakaM ni:zeSabhASAtmakaM, dUrAsannasamaM samaM nirupama jainaM vacaH pAtu naH / / 1 / / tatha coktamyenAjJAnatamastatirvighaTate jJeye hite cAhite, hAnAdAnamupekSaNaM ca samabhUttasmin punaH prANinaH / yeneyaM dRgapaiti tAM paramatAM vRttaM ca yenAnizaM, tajjJAnaM mama mAnasAmbujamude stAtsUryavaryodayaH / / ___ityAdi guNaviziSTavacanAtmakaM natvA kiM karomi / vocchAmi-vakSyAmi / kaM / arthasamayaM / suNuha-zRNuta yUyaM he bhavyA iti kriyAkArakasaMbaMdhaH / athavA dvitIyavyAkhyAnaM / zramaNamukhodgataM paJcAstikAyalakSaNArthasamayapratipAdakatvAdarthaparaMparayA caturgatinivAraNaM caturgatinivAraNatvAdeva sanirvANaM eSo'haM graMthakaraNodyatamanA: kuNDakundAcArya: praNamya-manaskRtya natvA / kena / zirasA mastakenottamAGgena / kaM praNamya ? pUrvoktazramaNamukhodgatAdivizeSaNacatuSTayasaMyuktaM samayaM zabdarUpaM dravyAgamamima pratyakSIbhUtaM taM zabdasamayaM praNamya pazcAt kiM karomi / vakSyAmi kathayAmi pratipAdayAmi zRNuta hai bhalyA yUyaM / kaM vakSyAmi / tameva zabdasamayavAcyamarthasamayaM zabdasamayaM natvA pazcAdarthasamayaM vakSye jJAnasamayaprasiddhyarthamiti / vItarAgasarvajJamahAzramaNamukhodgataM zabdasamayaM kazcidAsannabhavyaH puruSaH zRNeti zabdasamayavAcyaM pazcAtpaJcAstikAyalakSaNamarthasamayaM jAnAti tadantargate zuddhajIvAstikAyalakSaNArthe vItarAganirvikalpe samAdhinA sthitvA caturgatinivAraNaM karoti, caturgatinivAraNAdeva nirvANaM labhate svAtmotthamanAkulatvalakSaNaM nirvANaphalabhUtamanantasukhaM ca labhate jIvastena kAraNenAyaM dravyAgamarUpazabdasamayo namaskartuM vyAkhyAtuM ca yukto bhavati / ityanena vyAkhyAnakrameNa saMbandhAbhidheyaprayojanAni sUcitAni bhavanti / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 SaDdravya-paMcAstikAyavarNana kathamiti cet ? vivaraNarUpamAcAryavacanaM vyAkhyAnam, gAthAsUtraM vyAkhyeyamiti vyAkhyAnavyAkhyeya. saMbaMdhaH / dravyAgamarUpazabdasamayo'bhidhAnaM vAcakaH tena zabdasamayena vAcyaH paMcAstikAyalakSaNorthasamayo'bhidheya iti abhidhAnAbhidheyalakSaNasaMbandhaH, phalaM prayojanaM cAjJAnavicchittyAdi nirvANasukhaparyantamiti sambandhAbhidheyaprayojanAni jJAtavyAni bhavantIti bhAvArthaH / / 2 / / evamiSTAbhimatadevatAnamaskAramukhyatayA gAthAdvayena prathamasthalaM gatam / hiMdI tAtparyavRtti gAthA-2 utthAnikA-Age dravya zAstrarUpa zabdAgamako namaskAra karake paMcAstikAyarUya arthasamayako kahU~gA aisI pratijJA karate hue adhikArameM prApta apane mAnanIya devatAko namaskAra karanese sambandha abhitheya tathA prayojanako sUcita karatA hU~ aisA abhiprAya manameM dhArakara Age kA sUtra kahate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-( eso) yaha maiM jo hU~ kundakundAcArya so ( samaNamuhuggadaM) vItarAga sarvajJa mahAzramaNake mukhase pragaTa ( caduggadiNivAraNaM) narakAdi cAroM gatiyoMko dUra karanevAle, ( saNivvANaM) va sarva karmoMke kSaya rUpa nirvANako denevAle ( aTTha) jIvAdi padArtha samUhako (sirasA) uttama aMga mastakase ( paNamiya) namaskAra karake (iNaM samayaM) isa zabda Agama paMcAstikAyako ( vocchAmi ) kahU~gA ( suNaha ) he bhavyajIvo ! usako suno| bhAvArtha-vaha jinendrakA vacana jo gaMbhIra hai, mIThA hai, atimanaharaNa karanevAlA hai, doSarahita hai, hitakArI hai, kaMTha, oTha Adi vacanake kAraNoM se rahita hai, pavanake rokane se pragaTa nahIM hai, spaSTa hai, parama upakArI padArthoM kA kahanevAlA hai, saba bhASAmayI hai, dUra va nikaTako samAna sunAI detA hai, samatA rUpa hai va upamArahita hai so hamArI rakSA kro| bhAvArtha-jisase ajJAna aMdhakArakA pasArA dUra ho jAtA hai tathA jisase jAnaneyogya hitakArI aura ahitakArI padArthoMko jAnalenepara ahitakA tyAga, hitakA grahaNa tathA parama vairAgya prANI ko prApta hotA hai jisake dvArA samyagdarzana pragaTa ho, paramatakI zraddhA dUra haTatI hai. va jisake dvArA rAtri dina mithyA cAritra dUra rahatA hai aise jJAnarUpI parama sUryakA udaya mere manarUpI kamalake vikasita karaneko hove athavA dUsarA vyAkhyAna isa prakAra hai-grantha karane meM udyamazIla yaha jo maiM kundakundAcArya so zramaNa mukha se pragaTa tathA paMcAstikAya lakSaNavAle arthasamaya ko kahanevAle aura paramparA caturgati ko dUra karane se nirvANa ko denevAle pratyakSIbhUta zabdarUpa dravya Agamako namaskAra karake jJAnasamayakI prasiddhi ke liye Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 19 artha samayako kahU~gA, koI nikaTa bhavya puruSa ; vItarAga sarvajJapraNIta zabdAgamako sunatA hai phira usase kahane yogya paMcAstikAya lakSaNarUpa artha Agamako jAnatA hai| phira usa padArthasamUha meM garbhita zuddha jIvAstikAya rUpa padArthameM thira hokara cAroM gatiyoM kA nivAraNa karatA hai / cAroM gatiyoMko dUra karanese paMcamagati nirvANako pAtA hai / vahA~ apane AtmAse hI utpanna nirAkula lakSaNa nirvANake phalarUpa anaMta sukhako anubhava karatA hai| isIliye isa dravyAgarUpa samaya yA zabdAgamako namaskAra karanA ThIka hai / isa vyAkhyAnake kramase sambandha, abhidheya aura prayojana isa taraha sUcita kiye gae haiN| vyAkhyAnarUpa jo AcAryake vacana haiM vaha vyAkhyAna hai / gAthA sUtra vyAkhyAna karaneyogya haiM isase vyAkhyeya haiM / yaha vyAkhyAna aura vyAkhyeyakA sambandha hai / dravyAgama rUpa zabda samaya yA Agama abhidhAna hai - kahanevAlA hai / isa zabda samayase paMcAstikArUpa artha samaya yA Agama abhidheya hai- kahane yogya hai / yaha abhiyAna abhidheya rUpa sambandha hai / phala yA prayojana yaha hai ki ajJAnake nAza Adi ko lekara nirvANasukha paryaMtakI prApti hai / isa taraha sambandha abhidheyaprayojana jAnane / isa taraha apane iSTa mAnanIya devatAko namaskArakI mukhyatAse do gAthAoMse prathama sthala pUrNa huA / / 2 / / samaya vyAkhyA gAthA- 3 atra zabdajJAnArtharUpeNa trividhA'bhidheyatA samayazabdasya lokAlokavibhAgazcAbhihitaH / samavAo paMcanhaM samau tti jiNuttamehiM paNNattaM / so ceva havadi loo tatto amio aloo khaM / 13 / / samavAdaH samavAyo vA paMcAnAM samaya iti jinottamaiH prajJaptam / sa ca eva bhavati lokastato'mito'lokaH kham / / 3 / / tatra ca paMcAnAmastikAyAnAM samo madhyastho rAgadveSAbhyAmanupahato varNapadavAkyasannivezaviziSTaH pATho vAdaH zabdasamayaH zabdAgama iti yAvat / teSAmeva mithyAdarzanodayocchede sati samyagavAyaH paricchedo jJAnasamayo jJAnAgama iti yAvat / teSAmevAbhidhAnapratyayaparicchinnAnAM vasturUpeNa samavAyaH saMghAto'rthasamaya: sarvapadArthasArtha iti yAvat / tadatra jJAnasamayaprasiddhyarthaM zabdasamayasaMbandhenArthasamayo'bhidhAtumabhipretaH / ataH tasyaivArthasamayasya dvaividhyaM lokAlokavikalpAt / sa eva paJcAstikAyasamavAyo yAvAMstAvAMllokastataH paramamito'nanto hyalokaH, sa tu nAbhAvamAtraM kintu tatsamavAyAtiriktaparimANamanantakSetraM khamAkAzamiti / / 3 / / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-paMcAstikAyavarNana hindI samaya vyAkhyA gAthA-3 anvayArtha--( paMcAnAM samavAdaH ) pA~ca astikAya kA samabhAvapUrvaka nirUpaNa ( vA ) athavA { samavAyaH ) unakA samavAya ( paMcAstikAyakA samyak bodha athavA samRha ) ( samayaH / vaha samaya hai ( iti ) aisA ( jinottamaiH prajJaptam ) jinavaroMne kahA hai| ( saH ca eva lokaH bhavati ) vahI loka hai ( pA~ca astikAya ke samUha jitanA hI loka hai ) ( tata: ) usase Age ( amita: aloka: ) asIma aloka ( kham ) AkAzasvarUpa hai| TIkA--yahA~ ( isa gAthA meM ) zabdarUpase, jJAnarUpase aura artharUpase ( zabdasamaya, jJAnasamaya aura arthasamaya )-aise tIna prakArase "samaya" zabdakA artha kahA hai tathA lokaalokarUpa vibhAga kahA hai| __vahA~, ( 1 ) 'sama' arthAt madhyastha yAnI jo rAgadveSase vikRta nahIM huA, 'vAda' arthAt varNa ( akSara ), pada ( zabda ) aura vAkyake samUhavAlA pATha / pA~ca astikAya kA 'samavAda' arthAt madhyastha ( rAgadveSase vikRta nahIM huA ) pATha / maukhika yA zAstrArUr3ha nirUpaNa ) vaha zabdasamaya hai arthAta zabdAgama vaha zabdasamaya hai| (2) mithyAdarzanake udaya kA nAza hAne para, usa paMcAstikAyakA hI samyak avAya arthAt samyak jJAna va jJAnasamaya hai, arthAt jJAnAgama vaha jJAnasamaya hai| ( 3 ) krathanake nimittase sAta hue usa paMcAstikAyakA hI vasturUpase samavAya arthAt samUha vaha artha samaya hai, arthAt sarvapadArthasamUha vaha arthasamaya hai / usameM, yahA~ jJAnasamayakI prasiddhike hetu zabdasamayake saMbaMdhase arthasamayakA kathana ( zrImada bhagavatkundakundAcAryadeva ) karanA cAhate haiN| aba, usI arthasamayakA loka aura alokake bhedake kAraNa dvividhapanA hai| vahIM paMcAstikAyasamUha jitanA hai utanA loka haiM / usase Age amApa arthAt ananta aloka hai / vaha aloka abhAvamAtra nahIM haiM kintu paMcAstikAyasamUha jitanA kSetra chor3akara zeSa anantakSetravAlA AkAza hai / / 3 / / saMskRta tAtparya vRtti gAthA-3 atha gAthApUrvArddhana zabda-jJAnArtha-rUpeNa tridhAbhidheyataM samayazabdasya, uttarArddhana tu lokAlokavibhAgaM ca pratipAdayAmItyabhiprAyaM manasi dhRtvA sUtramidaM kathayati / evamagrepi vakSyamANaM vivakSitAvivakSitasUtrArthaM manasi saMpradhArya, athavAsya sUtrasyAgre sUtramidamucitaM bhavatItyevaM nizcitya sUtramidaM pratipAdayatIti pAtanikAlakSaNamanena krameNa yathAsaMbhavaM sarvatra jJAtavyam, samatAo paMcaNhaM-paMcAnAM jIvAdyarthAnAM samavAyaH samUhaH, samayamiNaM-samayoyamiti jiNavarehiNa paNNattaMjinavaraiH prajJapta: kathita: / so ceva havadi logo-sa caiva paMcAnAM melApaka: samUho bhavati, sa kaH, lokaH, tatto-tatastasmAtpaMcAnAM jIvAdyarthAnAM samavAyAdahibhUta: amao-amito'pramANa: Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta athavA 'amao' akRtrimo na kenApi kRtaH, na kevalaM lokaH, aloyakkhaM-aloka ityAkhyA saMjJA yasya sa bhavatyalokAkhyaH, aloya khaM iti bhinnapadapAThAntare ca aloka iti kortha: khaM zuddhAkAzamiti saMgrahavAkyaM / tadyathA-samayazabdasya zabdajJAnArthabhedena pUrvoktameva tridhA vyAkhyAnaM vivAyate.-paMcAnAM jIvAdyastikAyAnAM pratipAdako varNapadavAkyarUpo vAdaH pAThaH zabdasamayo dravyAgama iti yAvat, teSAmeva paMcAnAM mithyAtvodayAbhAve sati saMzayavimohavibhramarahitatvena samyagavAyo bodhI nirNayo nizcayo jJAnasamayo'rthaparicchitti vazrutarUpo bhAvAgama iti yAvat tena dratyAgamarUpazabdasamayena vAcyo bhAvazrutarUpajJAnasamayena paricchedyaH paMcAnAmastikAyAnAM samUho'rthasamaya iti bhaNyate / tatra zabdasamayAdhAraNa jJAnasamayaprasiddhyarthamarthasamayotra vyAkhyAtuM prArabdhaH sa caivArthasamayA loko bhaNyate / kathamiti cet ? yad dRzyamAnaM kimapi paMcendriyaviSayayogyaM sa pudgalAstikAyo bhaNyate, yatkimapi cidrUpaM sa jIvAstikAyo bhaNyate, tayorjIvapudgalayorgatihetulakSaNo dharmaH, sthitihetulakSaNo'dharmaH, avagAhanalakSaNamAkAzaM, vartanAlakSaNa: kAlazca, yAvati kSetre sa lokaH / tathA coktaM-lokyante dRzyante jIvAdipadArthA yatra sa lokaH tasmAdbahirbhUtamanantazuddhAkAzamalAka iti sUtrArthaH / / 3 / / hindI sAyarSabhRti mAyA...3 utthAnikA-Age AdhI gAthAse samaya zabdako zabda, jJAna va artha rUpase tIna prakAra kahate hue AgekI AdhI gAthAse loka-alokakA vibhAga kahatA hU~ aisA abhiprAya manameM dhArakara agalA sUtra kahate haiN| isI taraha Age bhI kahe jAnevAle vivakSita yA avivakSita sUtrake artha ko manameM dhArakara athavA isa sUtrake Age yaha sUtra ucita hai aisA nizcaya karake yaha sUtra kahate haiM aisI pAtanikAkA lakSaNa isI kramase yathAsaMbhava sarva ThikAne isa granthameM jAnanA caahiye| anvayasahita sAmAnyArtha-( paMcaNha) pA~ca jIvAdi dravyoMkA ( samavAo) samUha { samautti ) samaya hai aisA ( jiNuttamehi paNNattaM ) jinendroMne kahA hai| ( so ceva ) vahI pA~coMkA mela yA samudAya ( loo havadi ) loka hai| (tatto) isase bAraha [ amio] apramANa [ aloo] aloka ( khaM) mAtra zuddha AkAzarUpa hai / / vizeSArtha-yahA~ samaya zabdakA zabda, jJAna, arthake bhedase pahale hI tIna prakAra vyAkhyAna kahate haiM / pA~ca jIvAdi astikAyoMkI pratipAdana karanevAlA varNa, pada vAkyarUpa jo pATha hai usako zabdasamaya yA dravyAgama kahate haiM / mithyAdarzanake udayakA abhAva hote hue una hI pAMcoMkA saMzaya, vimoha,vibhrama rahita yathArtha avAya, nizcaya, jJAna yA nirNaya use jJAnasamaya, arthajJAna, bhAvazruta yA bhAvAgama kahate haiM tathA usa dravyAgamarUpa zabdasamayase Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya - paMcAstikAya varNana kahane yogya jo bhAvazrutarUpa jJAnasamaya usase jAnane yogya jo pA~ca astikAyoM kA samUha so 'arthasamaya hai, yahA~ zabdasamayake AdhArase jJAnasamayakI prasiddhike liye arthasamayake vyAkhyAnakA prAraMbha hai| isa hI arthasamayako loka kahate haiN| vaha isa taraha para hai ki jo kucha bhI pA~coM indriyoMke grahaNa yogya dikhalAI par3atA hai vaha saba pudgalAstikAya kahalAtA hai / jo koI bhI caitanya rUpa hai use jIvAstikAya kahate haiN| ina jIva aura puhalakI gatimeM nimittarUpa dharma hai tathA sthitimeM nimitta rUpa adharma haiM, avagAhanA denekA nimitta AkAza hai tathA vartanAmeM nimittarUpa kAla hai| jitane kSetrameM ye haiM so hI loka hai| aisA hI kahA haijahA~ jIvAdi padArtha dikhalAI par3e so loka hai, isake bAraha ananta zuddha AkAza haiM so aloka hai, aisA sUtrakA artha hai || 3 || d' utthAnikA- Age pA~ca astikAyoMkI vizeSa saMjJA aura unameM sAmAnya yA vizeSa astitva tathA kAyatva ko pragaTa karate haiM samayavyAkhyA gAthA- 4 atra paMcAstikAyAnAM vizeSasaMjJA sAmAnyavizeSAstitvaM kAyatvaM coktam / jIvA puggala - kAyA dhammA-dhammA taheva AgAsaM / atthittamhi yaNiyadA aNaNNa- maiyA aNu-mahaMtA || 4 | jIvAH pulakAyA dharmAdharmau tathaiva AkAzam / astitve ca niyatA ananyamayA aNumahAntaH / / 4 / / tatra jIvAH puhalA dharmAdharmau AkAzamiti teSAM vizeSasaMjJA anvarthAH pratyeyAH / sAmAnyavizeSAstitvaJca teSAmutpAdavyayadhrauvyamayyAM sAmAnyavizeSasattAyAM niyatatvAdvyavasthitatvAdavaseyam / astitve niyatAnAmapi na teSAmanyamayatvam, yataste sarvadaivAnanyamayA AtmanirvRttAH / ananyamayatve'pi teSAmastitvaniyatatvaM nayaprayogAt / dvau hi nayau bhagavatA praNItau dravyArthikaH paryAyArthikazca / tatra na khalvekanayAyattA dezanA kiMtu tadubhayAyattA / tataH paryAyArthAdezAdastitve svataH kathaMciddhine'pi vyavasthitA dravyArthAdezAtsvayameva santaH sato'nanyamayA bhavantIti / kAyatvamapi teSAmaNumahattvAt / aNavo'tra pradezA mUrtA'mUrtazca nirvibhAgAMzAstaiH mahAnto'NumahAntaH pradezapracayAtmakA iti siddhaM teSAM kAyatvam / aNubhyAM mahAnta iti vyutpattyA dvyaNukapulaskandhAnAmapi tathAvidhatvam / aNavazca mahAntazca vyaktizaktirUpAbhyAmiti paramANunAmekapradezAtmakatve'pi tatsiddhiH / vyaktyapekSayA zaktyapekSayA ca pradezapracayAtmakasya mahattvasyAbhAvAtkAlANUnAmastitvaniyatatve'pyakAyatvamanenaiva sAdhitam / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta ata eva teSAmastikAyaprakaraNe satAmapyanupAdAnamiti / / 4 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA - 4 anvayArtha - ( jIvAH ) jIva, ( pudgalakAyAH ) pulakAya, ( dharmAdharmau ) dharma, adharma, ( tathA evaM ) tathA ( AkAzam ) AkAza ( astitve niyatA: ) astitvameM niyata (ananyamayAH ) ( astitva se ) ananyamaya [ ] aura ( aNumahAntaH ) aNumahAn ( pradezameM bar3e ) haiM / TIkA - yahA~ ( isa gAthA meM ) pA~ca astikAyoMkI vizeSasaMjJA, sAmAnya- vizeSa - astitva tathA kAryatva kahA hai| vahA~ jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza - graha unakI vizeSa saMjJAe~ anvarthaM jAnanA / ve utpAda - vyaya, dhrauvyamayI sAmAnyavizeSasattAmeM niyata vyavasthita ( nizcita vidyamAna } honese unake sAmAnyavizeSa-- astitva bhI haiM aisA nizcita karanA caahiye| ve astitva meM niyata hone para bhI astitvase anyamaya nahIM haiM, kyoMki sadaiva ananyamayapanese unakI niSpatti hai "astitva se ananyamaya' hone para bhI unakA "astitvameM niyatapanA" nayaprayoga haiN| bhagavAnane do naya kahe haiM- dravyArthika aura pryaayaarthik| vahA~ kathana eka nayake AdhIna nahIM hotA kintu do nayoMke AdhIna hotA hai| isaliye ve paryAyArthika kathanase jo apane se kathaMcit bhinna bhI haiM aise astitvameM vyavasthita ( nizcita sthita ) haiM aura dravyArthika kathanase svayameva sat ( vidyamAna ) hone ke kAraNa astitvase ananyamaya haiM / 23 unake kAyapanA bhI haiM, kyoMki ve aNumahAn haiN| yahA~ aNu arthAt pradeza mUrta aura amUrta nirvibhAga [ choTese choTe ] aMza, 'unake dvArA ( bahu pradezoM dvArA ) mahAn ho' vaha aNumahAna, arthAt pradezapracayAtmaka ( pradezoMke samUhamaya ) ho vaha aNumahAn haiM / isa prakAra unheM ( uparokta pA~ca dravyoMke ) kAyatva siddha huA / [ Upara jo aNumahAnkI vyutpatti kI usameM aNuoM ke arthAt pradezoMke liye bahuvacana kA upayoga kiyA hai aura saMskRta bhASA ke niyamAnusAra bahuvacanameM dvivacanakA samAveza nahIM hotA isaliye aba vyutpattimeM kiMcit bhASA parivartana karake dvi- aNuka skandhoM ko bhI aNumahAn batalAkara unakAkAyatva siddha kiyA jAtA hai ] 'do aNuoM ( do pradezoM ) dvArA mahAn ho' vaha aNumahAn - aisI vyutpattise dvi- aNuka pudgalaskandhoMko bhii| agumahAnapanA hone se ) kAyatva haiM / [ aba, paramANuoMko aNumahAnapanA kisa prakAra hai| vaha batalAkara paramANuoM ko bhI kAyatva siddha kiyA jAtA hai ] vyakti aura zaktirUpase aNu tathA mahAn honese ( arthAt paramANu vyaktirUpase ekapradezI tathA zaktirUpase anekapradezI honeke kAraNa ) paramANuoMko bhI unake ekapradezAtmakapanA hone para bhI ( aNumahAnapanA siddha hone se ) kAyatva siddha hotA hai / kAlANuoMko vyakti apekSAse tathA zakti apekSA se pradezatracayAtmaka mahAnapane kA abhAva hone se, yadyapi ve astitvameM niyata haiM tathApi, unake Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-paMcAstikAyavarNana akrAyatva hai-aisA isIse ( isa kathanase hI ) siddha huA / isIliye, yadyapi ve sata ( vidyamAna ) haiM tathApi unheM astikAyake prakaraNameM nahIM liyA hai / / 4 / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA-4 atha paMcAstikAyAnAM vizeSasaMjJAH sAmAnyavizeSAstitvakAyatvaM ca pratipAdayati,-jIvA poggalakAyA dhammAdhammaM taheva AyAsaM-jIvapudgaladharmAdharmAkAzAnIti paMcAstikAyAnAM vizeSasaMjJA anvarthI jJAtavyA atthittamhi ya NiyadA-astitve sAmAnyavizeSasattAyAM niyatA: sthitAH / tarhi sattAyAH sakAzAtkuNDe vadarANIva bhinnA bhaviSyanti / naivaM / aNaNNamaiyA ananyamanyA apRthagbhRtA: yathA ghaTeM rUpAdayaH zarIre, hastAdayaH stambhesAra ityanena vyAkhyAnenAdhArAdheyabhAvepyavinAstitvaM bhaNitaM bhavati / idAnI kAyatvaM cocyate / aNumahaMtA-aNumahAntaH ANunA paricchinnatvAdAzabdenAtra pradezaH gRhyante, aNubhiH pradezairmahAntoANumahAMta: / dvayaNukaskandhApekSayA dvAbhyAmagRbhyAM mahAnto'NumahAntaH iti kAyatvamuktaM / ekapradezAgo: kathaM kAyatvamiti cet ? skandhAnAM kAraNabhRtAyA: snigdharUkSatvazakte: sadbhAvAdupacAreNa kAyatvaM bhavati / kAlANUnAM punarbandhakAraNabhUtAyA: srigdharUkSatvazakterabhAvAdapacAreNApi kAyatvaM nAsti / zaktyabhAvopi kasmAna? amartattvAditi paMcAstikAyAnAM vizeSasaMjJA astitvaM kAyatvaM coktaM / atra gAthAsUtre'nantajJAnAdirUpaH zuddhajIvAstikAya evopAdaya iti bhAvArtha: / / 4 / / hindI tAtparyavRtti gAthA-4 anvayasahita sAmAnyArtha-( jIvA ) anaMtAnaMta jIva ( puggalakAyA) anantAnta pudgalAstikAya [ dhammAdhammA] eka dharmAstikAya eka adharmAstikAya ( taheva ) taise hI (AyAsaM) eka akhaMDa AkAza-ye saba [ asthitamhi ] apane astitvameM yA apanI sattAmeM [NiyadA ] nizcita haiM (ya) aura [aNaNNamaiyA ] apanI sattA se apRthagbhUta haiM yA ekameka haiM, aura [ aNumahaMtA] pradezoMmeM aneka haiM yA bahu pradezI haiN| vizeSArtha-sattAke do bheda haiM-eka sattAsAmAnya yA mahAsattA, dUsare sattAvizeSa yA avAntarasattA / ye jIvAdi pAMcoM astikAya ina donoM prakArakI sattAmeM sthita haiM so isa taraha nahIM haiM jaise eka kuMDI meM bera phala alaga alaga ho kiMtu ve pA~coM apanI apanI sattAse ekameka yA ananya haiM / jaise ghaTameM rUpAdi vyApaka haiM yA zarIrameM hAtha-paga Adi haiM yA khaMbhemeM usakA sAra yA gUdA hai| isa kathanase yaha dikhAyA ki AdhAra aura Adheyake binA bhI sattAkA inake sAtha ekamekapanA kahA jAtA hai / aNuse jAnane yogya pradeza hotA hai isaliye yahA~ aNuzabdase pradeza lenA cAhiye, so ye pA~coM hI dravya yA astikAya apane pradezoM kI apekSA bar3e haiM ataH aNumahanta; haiM / do aNuka skandha do aNuoM ke dvArA mahAn Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikArya prAbhRta hai ataH aNumahanta haiN| isaliye inameM kAyapanA kahA gayA / eka pradezI paramANuko kAyapanA isa apekSAse hai ki ve paramANu apane snigdha yA rUkSa guNake kAraNase skaMdha banane ke kAraNa hai isaliye upayAra yA vyavahAra se unako kAyapanA hai| kAlANuoMmeM paraspara baMdhake kAraNa snigdha yA rUkSapanekI zakti nahIM hai isaliye upacArase bhI unameM kAyapanA nahIM hai| unameM isa zaktikA abhAva isIliye hai ki sarva kAlANu amUrtIka haiN| isa taraha isa gAthAmeM pA~ca astikAyoM ke vizeSa nAma va usakA astitva va kAyapanA batAyA gayA / isa sUtrase yaha tAtparya lenA cAhiye ki inameM eka zuddha jIvAstikAya hI grahaNa karane yogya hai / / 4 / / samaya vyAkhyA gAthA-5 atra paMcAstikAyAnAmastitvasaMbhavaprakAraH kAyatvasaMbhavaprakAracoktaH / jesiM asthi sahAo guNehiM saha pajjaehi vivihehiM / te hoMti asthikAyA NippaNNaM jehiM tailukkaM / / 5 / / yeSAmasti svabhAva: guNaiH saha paryayairvividhaiH / te bhavantyastikAyAH niSpannaM yaistrailokyam / / 5 / / asti hyastikAyAnAM guNaiH paryAyaizca vividhai saha svabhAvo AtmabhAvo'nanyatvam / vastuno vizeSA hi vyatirekiNa: paryAyA guNastu ta evAnvayinaH / tata ekena paryAyeNa pralIyamAnasyAnyonopajAyamAnasyAnvayinA guNena dhrauvyaM vibhrANasyaikasyA'pi vastunaH samucchedotpAdadhrauvyalakSaNamastitvamupapadyata eva / guNaparyAyaiH saha sarvathAnyatve tvanyo vinazyatyanya: prAdurbhavatyanyo dhruvatvamAlambata iti sarva viplavate / tata: sAdhvastitvasaMbhavaprakArakathanam / kAyatvasaMbhavaprakArastvayampadizyate / akyavino hi jIvapugaladharmAdharmAkAzapadArthAsteSAmavayavA api pradezAkhyA: parasparavyatirekitvAtparyAyA: ucyante / teSAM taiH sahAnanyatve kaayvsiddhiruppttimtii| niravayavasyApi paramANo: sAvayavatvazaktisadbhAvAt kAyavasiddhiranapavAdA / na caitadAzayam-pudgalAdanyeSAmamUrtatvAdavibhAjyAnAM saavyvtvklpnmnyaayym| dazyata evAvibhAjye'pi vihAyasIdaM ghaTAkAzamidamaghaTAkAzamiti vibhAgakalpanam / yadi tatra vibhAgo na kalpeta tadA yadeva ghaTAkAzaM tadevAghaTAkAzaM syAt / na ca tadiSTam / tataH kAlANubhyo'nyatra sarveSAM kAyatvAkhyaM sAvayavatvamavaseyam / trailokyarUpeNa niSpanatvamapi teSAmastikAyatvasAdhanaparamupanyastam / tathA ca-trayANAmUrdhvA'dhomadhyalokAnAmutpAdatryayadhrauvyabantastadvizeSAtmakA bhAvA bhavantasteSAM mUlapadArthAnAM guNaparyAyayogapUrvakamastitvaM sAdhayanti / anumIyate ca dharmAdharmAkAzAnAM pratyekamUrdhvA'dhomadhalokAvibhAgarUpeNa pariNamanAtvAyatvAkhyAM sAvayavatvam / jovAnAmapi Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 Sadravya-paMcAstikAyavarNana pratyekamUrdhvAdhomadhyalokavibhAgarUpeNa pariNamanAllokapUraNAvasthAvyavasthitavyaktassadA sannihitazaktestadanumIyata eva / pudgalAnAmapyUrvAdhomadhyalokavibhAgarUpapariNatamahAskandhatvaprAptivyaktizaktiyogitvAnavAvidhA sAvayavatvasiddhirastyeveti // 5 // . hindI samaya vyAkhyA gAthA-5 anvayArtha---[ yeSAm ] jinheM [ vividhaiH ] vividha ( guNaiH ) guNoM aura ( paryayaiH ) paryAyoM ke ( saha ) sAtha [svabhAva: ] apanatva ( asti ) hai ( te ) ve ( astikAyAH bhavanti ) astikAya haiM [yaiH ] ki jinase ( trailokyam ) tInoM loka ( niSpatram ) haiN| ___TIkA-yahA~, ( isa gAthAdvArA ) pA~ca astikAyoMko astitva kisaprakAra hai aura kAyatva kisa prakAra hai vaha kahA gayA hai| ___vAstavameM astikAyoMko vividha guNoM aura paryAyoMke sAtha svapanA-apanApana-ananyapanA hai| vastuke vyatirekI vizeSa ve paryAyeM hai aura anavayI vizeSa ve guNa haiM / isaliye eka paryAyase pralayako prApta honevAlI, anya paryAyase utpanna honevAlI aura anvayI guNase dhruva rahanevAlI eka hI vastuko vyayautpAda-dhrauvya lakSaNa astitva ghaTita hotA hI hai| aura yadi guNoM tathA paryAyoM ke sAtha ( vastumeM) sarvathA anyatva ho taba to anya koI vinAzako prApta hogA, anya koI prAdurbhAvako ( utpAdako ) prApta hogA aura koI anya dhruva rahegA-isa prakAra saba viplava ko prApta ho jAyagA / isaliye ( pAMca astikAyoMko) astitva kisaprakAra hai tatsambandhI yaha ( uparyukta ) kathana satya-yogya-nyAyayukta hai| aba, ( unheM ) kAyatva kisaprakAra hai usakA upadeza kiyA jAtA hai:-jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza yaha padArtha avayavI haiM unake pradeza nAmake jo avayava haiM ve bhI paraspara vyatirekavAle honese paryAyeM kahalAte haiM / unake sAtha una ( pAca ) padArthoko ananyapanA hone se kAyavasiddhi ghaTita hotI hai| paramANu ( vyakti apekSA ) niravayava hone para bhI unako sAvayavapanekI zakti sadbhAva honese kAyavasiddhi nirapavAda hai / vahA~ aisI AzaMkA karanA yogya nahIM hai ki pudgalake atirikta anya padArtha amUrtapaneke kAraNa avibhAjya honese unake sAvayavapanekI kalpanA nyAyaviruddha ( anucita ) hai / AkAza avibhAjya hone para bhI usameM 'yaha ghaTAkAza hai, yaha aghaTAkAza ( paTAkAza ) hai'-- aisI vibhAgakalpanA dRSTigocara hotI hI hai / yadi vahA~ ( kathaMcit ) vibhAgakI kalpanA na kI jAye to jo ghaTAkAza hai vahI ( sarvathA ) aghaTAkAza ho jAyegA, aura vaha to iSTa ( mAnya ) nahIM hai| isaliye kAlANuoMke atirikta anya sarvameM kAyatvanAmakA sAvayavapanA nizcita karanA caahiye| unakI jo tInalokarUpa niSpannatA ( racanA ) kahI, vaha bhI unakA astikAyapanA ( astipanA tathA kAyapanA ) siddha karaneke sAdhanarUpase kahI hai| vaha isa prakAra hai Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 27 (1) Urdhva-adho-madhya tInalokake utpAda-vyaya-dhrauvyavAle bhAva-jo ki tInalokake vizeSasvarUpa haiM-bhavate hue ( pariNamita hote hue ) apane mUla padArthoM kA guNaparyAyayukta astitva siddha karate haiN| (2) punazca, dharma, adharma aura AkAza-yaha pratyeka padArtha Urdhva-adho-madhya aise lokake ( tIna ) vibhAgarUpa se pariNamita honese unake kAyatva nAmakA sAvayavapanA hai aisA anumAna kiyA jA sakatA hai / pratyeka jIvake bhI Urdhva-adho-madhya aise tIna lokake ( tIna ) vibhAgarUpase pariNamita lokapUraNa avasthArUpa vyaktikI zaktikA sadaiva sadbhAva hone se jIvoM ko bhI kAyatva nAmakA sAkyavapanA hai aisA anumAna kiyA hI jA sakatA hai pugala bhI Urdhvaadho--madhya aise loka ke ( tIna ) vibhAgarUpa pariNamita lokapUraNa avasthArUpa vyaktikI zaktikA sadaiva sadbhAva honese jIvoMkoM bhI kAyatva nAmakA sAvayavapanA hai aisA anumAna kiyA hI jAsakatA hai pudgala bhI Urdhva-adho--madhya aise loka ke ( tIna ) vibhAgarUpa pariNata mahAskandhapanekI prAptikI vyaktivAle athavA zaktivAle honese unheM bhI vaisI ( kAyatva nAmakI) sAvayavapanekI siddhi hI hai / / 5 / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA-5 . atha pUrvoktamastitvaM kAyatvaM ca kena prakAreNa saMbhavatIti prajJApayati,--jesi asthisahAo guNehiM saha pajjayehi vivihehiM te hoti asthi-yeSAM paMcAstikAyAnAmastitvaM vidyate / sa kaH / svabhAvaH sattA astitvaM tanmayatvaM svarUpamiti yAvat / kaiH saha / guNaparyAyaiH / kathaMbhUtaiH / vicitrai nAprakAraiste asti bhavanti ityanena paMcAnAmastitvamuktamiti vArtikaM / tathA kathyateanvayino guNAH vyatirekiNaH paryAyAH, athavA sahabhuvo guNAH, kramavartinaH paryAyAste ca dravyAtsakAzAt saMjJAlakSaNaprayojanAdibhedena bhitrAH pradezarUpeNa sattArUpeNa vA cAbhinnAH / punarapi kathaMbhUtAH vicitrA nAnAprakArAH / kena kRtvA / svena svabhAvavibhAvarUpeNArthavyaMjanaparyAyarUpeNa vA / jIvasya tAvatkathyante / kevalajJAnAdaya: svabhAvaguNA matijJAnAdayo vibhAvaguNAH, siddharUpa: svabhAvaparyAya:, naranArakAdirUpA vibhAvaparyAyAH / pudgalasya kthynte| zuddhaparamANau varNAdayaH svabhAvaguNA: dvayaNukAdiskande varNAdayo vibhAvaguNAH, zuddhaparamANurUpeNAvasthAnaM svabhAvadravyaparyAya: varNAdibhyo varNAntarAdipariNamanaM svabhAvaguNaparyAya: 'dvayaNukAdiskandarUpeNa pariNamanaM vibhAvadravyaparyAyAH teSveva vyaNukAdiskandheSu varNAntarAdipariNamanaM vibhaavgunnpryaayaaH| ete jIvapudgalayorvizeSaguNAH kathitAH / sAmAnyaguNAH punarastittvavastutvaprameyattvAgurulaghutvAdayaH sarvadravyasAdhAraNA: / dharmAdInAM vizeSaguNaparyAyA: agre yathAsthAneSu kathyante / itthaMbhUtaguNaparyAyaiH saha yeSAM paJcAstikAyAnAmastitvaM vidyate testi bhavantIti / idAnI kAyatvaM cocyate / kAyA: kAyA iva kAyA bhuprdeshprcytvaacchrorvt| kiMkRtaM taiH paMcAstikAyai: "NippaNNaM jehiM tellokaM.'' niSpannaM yaiH paMcAstikAyaiH / kiM niSpannaM / trailokyaM / anenApi gAthAcaturthapAdenAstitvaM Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-paMcAstikAyavarNana kAyattvaM coktaM / kathamiticet ? trailokye ye kecanotpAdavyayadhrauvyavantaH padArthAste utpAdavyayadhrauvyarUpamastitvaM kathayanti / tadapi kathamiti cet ? utpAdavyayadhrauvyarUpaM saditi vacanAt UrdhvAdhomadhyabhAgarUpeNa jIvapudgalAdInAM tribhuvanAkArapariNatAnAM sAvayavatvAtsAMzakatvAta sapradezatvAt kAladravyaM vihAya kAyatvaM ca vidyate, na kevalaM pUrvoktaprakAreNa, anena ca prakAreNAstitva kAyatvaM ca jJAtavyaM / tatra zuddhajIvAstikAyasya yAnantajJAnAdiguNasattA siddhaparyAyasattA ca zuddhAsaMkhyAtapradezarUpaM kAyatvamupAdeyamiti bhAvArthaH / / 5 / / evaM gAthAtrayaparyantaM paMcAstikAyasaMkSepavyAkhyAnaM dvitIyasthalaM gataM / hindI tAtparyavRtti gAthA-5 utthAnikA-Age yaha prakAza karate haiM ki pahalI gAthA meM jisa astitva va kAyatva ko kahA gayA hai, vaha kisa prakAra saMbhava hai ? anvayasahita sAmAnyArtha-( jesiM ) jina pAMca astikAyoMkA ( vivihehiM ) nAnA prakAra ke ( guNehiM pajjaehiM saha) guNa aura paryAyoMke sAtha [ asthi sahAo ] astisvabhAva hai (te) ve [ asthikAya ] astikAya ( hoti ) hote haiM / / jehiM ) jinake dvArA ( tiilukkaM ) yaha tIna loka (NippaNNaM) racA gayA hai| vizeSArtha-yahA~ astisvabhAvako sattA, tanmayapanA yA svarUpa kahate haiN| vicitra nAnA prakAra ke guNa paryAyoM ke sAtha ve rahate haiN| isa prakAra pAMcoM ke astitva kA kathana huaa| yaha vArtika hai / anvayI guNa hote haiM aura vyatireka paryAya hotI haiM / athavA jo dravyake sAtha-sAtha raheM unako guNa kahate haiM / jo alaga-alaga kramase hoM unakoM paryAya kahate haiM / ye guNa aura paryAya apane dravyake sAtha saMjJA, lakSaNa, saMkhyA, prayojanAdikI apekSA bheda rakhate hue bhI pradeza rUpase yA sattA rUpase bhinna nahIM haiM, abheda haiN| ye guNa aura paryAya nAnA prakArake hote haiM / jaise svabhAva guNa, vibhAva guNa yA svabhAva paryAya, vibhAva paryAya tathA artha paryAya aura vyaMjana paryAya / jIvake sambandhake kahate haiM ki-kevalajJAna Adi jIvake svabhAva guNa haiM, matijJAna Adi jIvake vibhASa guNa haiN| siddharUpa svabhAva paryAya hai| naranArakAdi rUpa vibhAva paryAya hai / pudgala ke sambandhameM kahate haiM-zuddha ( abaMdha ) paramANumeM jo varNAdi hai ve svabhAva guNa haiM, do aNuke skaMdha AdimeM jo varNAdi haiM ve vibhAva guNa haiN| zuddha paramANu rUpase rahanA so svabhAva dravya paryAya hai / zuddha paramANu kA varNAdise anya varNAdi rUpa pariNamanA so svabhASa guNa paryAya hai| paramANuoM kA do aNu Adike skaMdha rUpa pariNamanA so Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta vibhAva dravya paryAya hai una hI dviaNukAdi skaMdhoMmeM varNAdise anya varNAdi rUpa palaTanA so vibhAva guNa paryAya hai / ye jIva pudgalake vizeSa guNa kahe gae / sAmAnya guNa astitva, vastutva, prameyatva, aguruladhutva Adi haiM jo sarva dravyoMmeM sAdhAraNa pAe jAte haiM / dharmAdidravyoMke vizeSa guNa va paryAya Age jahA~ unakA kathana hogA, kheNge| isa tarahake guNa paryAyoMke sAtha jina pA~ca astikAyoMkI sattA hai isase ve asti rUpa haiM / aba kAyapaneko kahate haiM / zarIrake samAna jo hoM use kAya kahate haiM arthAt jisameM bahutase pradezoM kA samUha ho / ina hI pAMca astikAyoMke dvArA tIna lokakI racanA hai| tIna lokameM jo koI utpAda vyaya prauvyavAna padArtha haiM ve hI utpAda dhyaya prauvya rUpa astipaneko sUcita karate haiN| kyoMki sUtrameM yaha vacana hai "utpAdavyayadhrauvyarUpaM sat" jIva pudgala Adi tIna lokameM bhare hue tIna lokake AkAra pariNamana karanevAle haiM / Ne lAda, mA ta bAyo tIna bAreM hai| gIta aura pudgala Adi pAMca dravya avayava yA aMza yA pradeza sahita haiN| isaliye inameM kAyapanA isa rUpase bhI jAnanA cAhiye, kevala pUrva kahe pramANa hI nahIM, kAla dravya eka pradezI hai isaliye isameM kAyapanA nahIM hai| isa taraha astitva aura kAyatva jAnanA cAhiye / inameM jo zuddha jIvAstikAyake anaMtajJAnAdi guNoMkI sattA va usakI siddhaparyAyakI sattA va usakA zuddha asaMkhyAta pradeza rUpa kAyapanA hai so grahaNa karanA yogya hai / / 5 / / isa taraha tIna gAthAtaka paMcAstikAyakA saMkSepa vyAkhyAna karate hue dUsarA sthala pUrNa huA / / 3-4-5 / / samaya vyAkhyA gAthA-6 atra paJcAstikAyAnAM kAlasya ca dravyatvamuktam / te ceva asthikAyA tekAliya-bhAva-pariNadA NiccA / gacchaMti daviya-bhAvaM pariyaTTaNa-liMga-saMjuttA / / 6 / / te caivAstikAyAH traikAlikabhAvapariNatA nityAH / / gacchanti dravyabhAvaM parivartanaliGgasaMyuktAH / / 6 / / dravyANi hi sahakramabhuvAM guNaparyAyANAmananyatayAdhArabhUtAni bhavanti, tato vRttavartamAnavartiSyamANAnAM bhAvAnAM paryAyANAM svarUpeNa pariNatatvAdastikAyAnAM parivartanaliMgasya kAlasya cAsti drvytvm| na ca teSAM bhUtabhavadbhaviSyadbhAvAtmanA pariNamamAnAnAmanityatvam yataste bhUtabhavadbhaviSyadbhAvAvasthAsvapi pratiniyatasvarUpAparityAgAnityA eva / atra kAlaH pugalAdiparivartanahetutvAtpudlAdiparivartanagamyamAnaparyAyatvAccAstikAyeSvantarbhAvArthaM sa parivartanaliMga ityukta iti / / 6 / / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 SaDvya--paMcAstikAyavarNana hindI samaya vyAkhyA gAthA-6 anvayArtha--(kAlikabhAvapariNatAH ) jo tIna kAlake bhAvoMrUpa pariNamita hote haiM tathA (nityAH ) nitya haiM [ te ca eva astikAyAH ] aise ve hI astikAya, ( parivartanaliGgasaMyuktAH) parivartanaliMga ( kAla ) sahita gabhAva pavanti ) damana ko prApta hote haiM ( arthAt ve chahoM dravya haiN| ) TIkA-yahA~ pA~ca astikAyoMko tathA kAlako dravyapanA kahA hai| dravya vAstavameM sahabhAvI guNoMko tathA kramabhAvI paryAyoMko ananyarUpa se AdhArabhUta haiN| isaliye jo varta cuke haiM, varta rahe haiM aura bhaviSyameM vartege una bhAvoM-paryAyoMrUpa pariNamita hone ke kAraNa ( pA~ca ) astikAya aura parivartanaliMga kAla ( ve chahoM ) dravya haiM / bhUta, vartamAna aura bhAvI bhAvoMsvarUpa pariNamita honese ve kahIM anitya nahIM haiM, kyoMki bhUta, vartamAna aura bhAvI bhAvarUpa avasthAoMme bhI pratiniyata (-apane-apane nizcita ) svarUpako nahIM chor3ate isaliye ve nitya hI haiN| yahA~ kAla pudgalAdike parivartanakA hetu honese tathA pudgalAdike parivartana dvArA usakI paryAyeM gamya ( jJAta ) hotI haiM isaliye usakA astikAyoMmeM samAveza karaneke hetu use 'parivartanaliMga' kahA hai| saMskRta tAtparyavRtti gAthA-6 atha paMcAstikAyAnAM kAlasya ca dravyasaMjJAM kathayati, 'te ceva asthikAyA tikkAliyabhAvapariNadA NiccA' te caiva pUrvoktA: paMcAstikAyA: yadyapi paryAyArthikanayena vaikAlikabhAvapariNatAstrikAlaviSayaparyAyapariNatAH saMta: kSaNikA anityA vinazvarA bhavanti tathApi dravyArthikanayena nityA ev| evaM dravyArthikaparyAyArthikanayAbhyAM nityAnityAtmakA: saMtaH gacchaMti 'daviyabhAvaM' dravyabhAvaM gacchanti dravyasaMjJAM labhante / punarapi kathaMbhUtA: saMta: "pariyaTTaNaliMgasaMjuttA' parivartanameva jIvapuTralAdipariNamanamevAgnedhUmavat kAryabhUtaM liMgaM cinhaM gamakaM jJApakaM sUcanaM yasya sa bhavati parivartanaliGgaH kAlANurdravyakAlastena saMyuktAH / nanu kAladravyasaMyuktA iti vaktavyaM parivartanaliGgasaMyuktA iti avyaktavacanaM kimarthamiti / naivaM, paMcAstikAyaprakaraNe kAlasya mukhyatA nAstIti padArthAnAM navajIrNapariNatirUpeNa kAryaliGgana jJAyate yataH kAraNAt tenaiva kAraNena parivartanaliGga ityuktaM / atra SaDdravyayeSu madhye dRSTa zrutAnubhUtAhArabhayamaithunaparigrahAdisamastaparadravyAlambanotpannasaMkalpavikalpazUnyazuddhajIvAstikAyazraddhAnajJAnAnuchAnarUpAbhedaratnatrayalakSaNanirvikalpasamAdhisaMjAtavItarAgasahajApUrvaparamAnandarUpeNa svasaMvedanajJAnena gabhyaM prApyaM bharitAvasthaM zuddhanizcayanayena svakIyadehAntargataM jIvadravyamevopAdeyamiti bhAvArtha: / / 6 / / iti kAlasahitapaMcAstikAyAnAM dravyasaMjJAkathanarUpeNa gAthA gtaa| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 31 hindI tAtparyavRtti gAthA-6 anvaya sahita sAmAnyArtha-( te ceva) ye hI Upara kahe ( asthikAyA) pAMca astikAya ( pariyaTThaNaliMgasaMjuttA) dravyoMkA parivartana karanA hai cinha jisakA aise kAla sahita (tekAliyabhAvapariNadA) tInakAla sambandhI paryAyoMmeM pariNamana karate hue va (NiccA ) avinAzI rahate hue ( daviyabhAvaM) dravyapaneko ( gacchaMti ) prApta hote haiN| vizeSArtha-paryAyArthika nayase ve hI pUrvokta paMcAstikAya traikAlika paryAyoM se pariNata hote hue kSaNika, anitya, vinazvara haiM tathApi dravyArthika naya se nitya haiM isa prakAra dravyArthi yAyArthi se nisthAniyAmaka haiM / jaise dhUma agnike batAnake liye kAryarUpa liMga hai vaise hI jIva, pudralAdi dravyoMkA pariNamanA yA palaTanA hI kAla dravyakA cihna, gamaka, jJAyaka tathA sUcanArUpa hai| arthAt dravyoMke palaTane meM koI bhI jo nimitta kAraNa hai vahI parivartana liMga kAlANu yA draSyakAla hai| yahA~para koI zaMkA karatA hai ki 'kAladravyasaMyuktA' aisA kyoM nahIM kahA, parivartanaliMgasaMyuktA aisA aspaSTa vacana kyoM kahA? isakA samAdhAna yaha hai ki paMcAstikAyake prakaraNameM kAlakI mukhyatA nahIM hai| kyoMki padArthoMkA naese purAnApanA hotA hai isa pariNatirUpa kArya liMgase hI kAlakA jAnapanA hotA hai isIliye hI isa bAtakI sucanAke liye parivartanaliMga aisA kahA hai| ina chaH dravyoMke madhyameM dekhe, sune, anubhava, kiye hue AhAra, bhaya, maithuna, parigraha Adiko icchArUpa sarva paradravyoMke Alambanase utpanna jo saMkalpa-vikalpa unase zUnya jo zuddha jIvAstikAya hai usakA zraddhAna, jJAna, va AcaraNarUpa abheda ratnatrayamayI jo vikalpa rahita samAdhi yA samabhAva usase utpanna jo vItarAga sahaja apUrva paramAnaMda usarUpa svasaMvedana jJAnase prApta hone yogya va anubhavane yogya athavA usase bharapUra zuddha nizyacanayase apane hI zarIrake bhItara prApta jo jIva dravya hai vahI graNaha karane va anubhavane yogya hai / isa taraha kAla sahita pA~ca astikAyoMko dravyasaMjJA hai aisA kathana karate hue gAthA pUrNa hUI / / 6 / / utthAnikA-Age kahate haiM ki ye chahoM dravyaparaspara atyanta milApa rakhate hue bhI apane apane svarUpase girate nahIM haiN| samayavyAkhyA gAthA-7 atra SaNNA dravyANAM parasparamatyantasaMkare'pi pratiniyatasvarUpAdapracyavanamuktaM / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 SaDdravya-paMcAstikAyavarNana aNNoNNaM pavisaMtA ditA ogAsa-maNNa-maNNassa / melaMtA vi ya NiccaM sagaM sabhAvaM Na vijahaMti / / 7 / / anyo'nyaM pravizanti dadantyavakAzamanyo'nyasya / __ milantyapi ca nityaM svakaM svabhAvaM na vijahanti / / 7 / / ata eva teSA pariNAmavattve'pi prAgnityatvamuktam / ata eva ca na teSAmekatvApattirna ca jIvakarmaNorvyavahAranayAdezAdekatve'pi parasparasvarUpopAdAnamati / / 7 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA-7 anvayArtha--(anyonyaM pravizanti ) ve eka-dUsaremeM praveza karate haiM, ( anyonyasya ) anyonya ko ( avakAzaM dadanti ) avakAza dete haiM, ( milanti ) paraspara ( kSIranIravat ) mila jAte haiM, ( api ca ) tathApi ( nityaM ) sadA ( svakaM svabhAvaM ) apane-apane svabhAvako ( na vijahanti ) nahIM chodd'te| ____TIkA- yahA~ chaha dravyoMko paraspara atyaMta saMkara hone para bhI ve pratiniyata ( apane-apane nizcita ) svarUpase cyuta nahIM hote aisA kahA hai / isIliye ( apane-apane svabhAvase cyuta nahIM hote isIliye ), pariNAmavAle hone para bhI ve nitya haiM-aisA pahale ( chaThI gAthAmeM ) kahA thA, aura isIliye ve ekatvako prApta nahIM hote, aura yadyapi jIva tathA karmako vyavahAranayake kathanasa ekatva ( kahA jAtA ) haiM tathApi ve ( jIva tathA karma ) eka-dUsare svarUpako grahaNa nahIM karate ||7|| saMskRta tAtparyavRtti gAthA-7 atha SaNNAM dravyANAM parasparamatyantasaMkare svakIyasvakIyasvarUpAdacyavanamupadizani,aNNoNNaM pavisaMtA-anyakSetrAtkSetrAntaraM prati parasparasaMbaMdhArthamAgacchanta:, detA ogAsamaNaNamaNNassaAgatAnAM parasparamavakAzadAnaM dadataH, melaMtAvi ya NiccaM-avakAzadAnAnantaraM parasparamelApakena svakIyAvasthAnakAlaparyantaM yugapatprAptirUpa: saMkaraH parasparaviSayagamakarUpavyatikara: tAbhyAM vinA nityaM sarvakAlaM tiSThantopi "sagasabbhAvaM paNa vijahaMti' svasvarUpaM na tyajantIti / athavA anyonyaM prAvizantaH sAbiyAbAntataH jIvApudgalApekSA, AgatAnAmavakAzaM dadataH itti saniyanniHni gadravyamelApakApekSayA, nityaM sarvakAla melApavena tiSThanta iti dharmAdharmAkAzakAlani: kriyadravyApekSayA, iti Sadravyamadhye khyAtipUjAlAbhadRSTazrutAnubhUtakRSNanIlakApotAzubhalezyAdisamastaparadravyAlambanotpatrasaMkalpavikalpakallolamAlArahitaM vItarAganirvikalpa samAdhisamutpannaparamAnandarUpasukharasAsvAdaparamasamarasIbhAvasvabhAvena svasaMvedanajJAnena gamyaM prApyaM sAlambaM AdhAraM bharitAvasthaM zuddhapAriNAmikaparamabhAvagrAhakeNa zuddhadravyArthikanayeneti pAThaH / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta nizcayanayena svakIyadehAntargataM zuddhajIvAstikAyasaMjJaM jIvadravyamevopAdeyamiti bhAvArthaH / yatpunaranyeSAmekAntavAdinAM rAgadveSamohasahitatAnAmapi vAyudhAraNAdisarvazUnyadhyAnavyAkhyAnamAkAzadhyAna vA tatsarvaM nirarthakameva / saMkalpavikalpayorbheda: kathyate-bahirdravye cetanAcetanamizre mamedamityAdipariNAma: "saMkalpa:'" abhyantare sukhyahaM du:khyahaM ityAdiharSaviSAdapariNAmo "vikalpa' iti saMkalpavikalpalakSaNaM jJAtavyaM vItarAganirvikalpasamAdhau vItarAgavizeSaNamanarthakamityukte sati parihAramAha-ArtaraudrarUpasya viSayakaSAya-nimittasyAzubhadhyAnasya varjanArthatvAt hetuhetumadbhAvavyAkhyAnatvAdvA karmadhArayasamAsatvAdvA bhAvanAgranthe punaruktadoSAbhAvatvAdvA svarUpasya vizeSaNatavAdvA dRddhiikrnnaarthtvaadvaa| evaM vItarAganirvikalpasamAdhi-vyAkhyAnakAle sarvatra jJAtavyaM / vItarAgasarvajJanirdoSiparamAtmazabdAdiSvapyanenaiva prakAreNa pUrvapakSe kRte yathAsaMbhavaM parihAro dAtavyaH iti / yata evaM kAraNAdvItarAgastata eva kAraNAnirvikalpasamAdhiH iti hetuhetumadbhAvazabdasyArthaH // 7 // saMkaravyatikaradoSaparihAreNa gAthA gatA evaM svatantragAthAdvayena tRtIyasthalaM gataM / iti prathamamahAdhikAre saptagAthAbhiH sthalatrayeNa samayazabdArthapIThikAvidhAna: prathamontarAdhikAra: samAptaH / / "atha sattA sancapayatthA'' imAM gAthAmAdiM kRtvA pAThakrameNa caturdazagAthAbhirjIvapudgalAdidravyavivakSArahitvena sAmAnyadravyapIThikA kathyate / tatra caturdazagAthAsu madhye sAmAnyavizeSasattAlakSaNakathanarUpeNa "sattA savvapayatthA'' ityAdi prathama nAthAsUtroka, sadanAtaraM sattAdravyayorabhedo dravyazabdavyutpattikathanamukhyatvena ca "daviyadi'' ityAdi dvitIyasthale sUtramekaM, atha dravyasya lakSaNatrayasUcanarUpeNa "davvaM salakkhaNIyamityAdi" tRtIyasthale sUtramekaM, tadanantaraM lakSaNadvayapratipAdarUpeNa "uppattI ya viNAso' ityAdi sUtramekaM, atha tRtIyalakSaNakathanena "pajjayarahiAyaM' ityAdi gAthAdvayaM / evaM samudAyena gAthAtrayeNa dravyArthikaparyAyArthikaparasparasApekSanayadvayasamarthanamukhyatayA caturthasthalaM / atha paMcamasthale sarvaikAntamatanirAkaraNArthaM pramANasaptabhanavyAkhyAnamukhyatvena "siyaatthi' ityAdi sUtramekaM / evaM caturdazagAthAsu madhye sthalapaMcakasamudAyena prathamasaptakaM gataM, atha dvitIyasaptakamadhye prathamasthale bauddhamataikAntanirAkaraNA) dravyasthApanamukhyatvena "bhAvassa Natthi NAso'' ityAdyadhikAragAthAsUtramekaM tasya vivaraNArthaM gAthAcatuSTayaM, tatra gAthAcatuSTayamadhye tasyaivAdhikArasUtrasya dravyaguNaparyAyavyAkhyAnamukhyatvena 'bhAvA jIvAdIyA' ityAdi sUtramekaM, atha manuSyAdiparyAyasya vinAzotpAdakatvepi dhruvatvena vinAzo nAstIti kathanarUpeNa 'maNuattaNeNa' ityAdi sUtramekaM atha tasyaiva dRDhIkaraNArtha 'so ceva' ityAdi sUtrameMka, athaiva dravyArthikanayena sadasatorvinAzotpAdau na sta: paryAyArthikanayena punarbhavata iti nayadvayavyAkhyAnopasaMhArarUpeNa 'evaM sado viNAso' ityAdi upasaMhAragAthAsUtramekaM iti dvitIyasthale samudAyena gAthAcatuSTayaM, tadanantaraM tRtIyasthale siddhasya paryAyArthikanayenAsadutpAdamukhyatayA "NANAvaraNAdIyA' ityAdi sUtramevaM,athaiva caturthasthale dravyarUpeNa nityatvepi paryAyArthikanayena saMsArijIvasya devatvAdyutpAdavyayakartRtvavyAkhyAnopasaMhAramukhyatvena dravyapIThikAsamAptyartha vA "evaM bhAvaM" Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadravya-paMcAstikAyavarNana ityAdi gAthAsUtramekaM, iti samudAyena catubhi:sthalairdvitIyasaptakaM gataM / evaM caturdazamAthAbhinarvabhirantarasthalairdravyapIThikAyAM samudAyapAtanikA / tadyathA / athAstitvasvarUpaM nirUpayati, athavA sattAmUlAni dravyANIti kRtvA pUrva sattAsvarUpaM bhANatvA pazcAt dravyavyAkhyAnaM karomItyabhiprAya manasi dhRtvA sUtramidaM pratipAdayati bhagavAn hindI tAtparyavRtti gAthA-7 anvaya sahita sAmAnyArdha-( aNNopaNaM pavisaMtA ) anya kSetrase anya kSetrameM parasparasambaMdha ke liye prApta hue [ aNNaM aNNasa ] eka dUsareko ( ogAsaM) paraspara avakAza (ditA) dete hue [NiccaM milaMtA vi ya] aura sarvakAla paraspara milate hue bhI ( saga sambhAva) apane apane svabhAvako [pA vijahaMti ] nahIM chor3ate haiM / vizeSArtha-ye chaH dravya paraspara avakAza dete hue apane apane Thaharaneke kAla paryaMta Thaharate haiM, parantu unameM saMkara vyatikara doSa nahIM AtA hai / ekameka ho jAneko saMkara doSa kahate haiM, paraspara viSaya gamakarUpa vyatikara doSa hotA hai arthAt eka dravyakA viSaya dUsare dravyameM calA jAve jaise jIvakA guNa pudralameM / isa gAthAmeM eka dUsare meM praveza karanA jo vAkya hai vaha kriyAvAna yA halana-calana karanevAle jIva aura puiloMkI apekSAse hai, Ae huoMko avakAza denA yaha vAkya sakriya dravya jIva pudgaloMkA ni:kriya dravya ke milApakI apekSAse hai, nitya sarva kAla milake rahate haiM, yaha vAkya niHkriya dravya dharma, adharma, AkAza aura kAlakI apekSAse hai / isa taraha chaH dravyake madhyameM apanI prasiddhi, pUjA va lAbha va dekhe-sune anubhave hue kRSNa, nIla, kApota tIna azubhalezyAko Adi lekara sarva paradravyoMke Alambana se utpanna jo saMkalpa-vikalpa kI taraMgamAlA unase rahita tathA vItarAga nirvikalpa samAdhise utpanna paramAnandarUpa sukharasakA AsvAda aisA jo parama samatArasamaya bhAva usa svabhAvase jJAnase prApta hone yogya va usase pUrNa zuddha pAriNAmika paramabhAvako gaMNa karanevAle zuddha dravyArthikanayase yA nizcayanaya se apane hI zarIrake bhItara prApta jo zuddha jIvAstikAyarUpa jIva dravya hai so hI grahaNa karane yogya hai tathA dUsare ekAMtavAdI jo rAga, dveSa, mohasahita hai unake yahA~ vAyuko rokanerUpa ityAdi jo sarva zUnya dhyAnakA vyAkhyAna hai yA AkAzakA dhyAna hai so sarva vyartha hI hai / yahA~ saMkalpavikalpakA bheda kahate haiM bAharI cetana va acetana yA mizra dravyameM yaha pariNAma karanA ki yaha mere haiM so saMkalpa hai| bhItara harSa yA viSAdakA yaha pariNAma karanA ki maiM sukhI duHkhI hU~ so vikalpa hai| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta aisA saMkalpa-vikalpakA lakSaNa jAnanA cAhiye / yahA~ koI kahe ki vItarAga nirvikalpasamAdhimeM vItarAga kA vizeSaNa nirarthaka hai usakA samAdhAna karate haiM ki vItarAga vizeSaNa nIce likhe kAraNoMse nirarthaka nahIM hai| eka to isase yaha batAyA hai ki Arta yA raudradhyAnarUpa jo viSaya kaSAyake nimitta azubha dhyAna haiM unakA yahA~ niSedha hai| dUsare isase hetu va hetumadbhAvakA kathana kiyA gyaa| tIsare karmadhAraya samAsa hai| cauthe bhAvanAke granthameM punarukta doSako nahIM ginate haiN| pAMcave svarUpakA vizeSaNa hai| chaThe dRDha karane kA abhiprAya hai| aisA jahA~ kahI vItarAga nirvikalpasamAdhikA vyAkhyAna ho, vahA~ yahI bhAva sarva sthAnoMmeM jAnanA cAhiye / yadi vItarAga sarvajJa nirdoSa paramAtmA zabda aise hI aura zabda kahI AveM aura koI aisA hI pUrva pakSa kare to usakA samAdhAna isI taraha karanA yogya hai / hetuhetumad bhAvakA yaha artha hai ki jisa kAraNase vItarAga hai usa hI kAraNa se nirvikalpa samAdhi hai / / 7 / / isa taraha saMkara vyatikara doSako haTAte hue gAthA pUrNa huii| isa taraha svataMtra do gAthAoMse tIsarA sthala pUrNa huaa| isa taraha pahale mahAadhikArameM sAta gAthAoMke dvArA va tIna sthaloMse samaya zabdake arthakI pIThikAkA vidhAnarUpa prathama adhikAra pUrNa huaa| ____ Age 'sattA savvapayatthA' isa gAthAko Adi lekara caudaha gAthAoM taka pAThakramase jIva pudgalAdi dravyoMkI vivakSA na karake sAmAnya dravyakI pIThikA kI jAtI hai| ina 14 gAthAoMke madhyameM sAmAnya va vizeSa sattAkA lakSaNa kahate hue 'sattA savyapayasthA' ityAdi prathama sthalameM gAthA sUtra eka hai phira sattA aura dravyakA abheda hai va dravyazabdakI kathanakI mukhyatA se 'daviyadi ityAdi dUsare sIlameM sUtra eka hai| phira dravyake tIna lakSaNa kahate hue 'davvaM sallakkhaNIyaM 'ityAdi tIsare sthalameM sUtra eka hai / phira do lakSaNa kahate hue 'uppattIya viNAso' ityAdi sUtra eka hai / phira tIsarA lakSaNa kahate hue 'pajjaya rahiya' ityAdi gAthA do haiM isa taraha samudAyase tIna gAthAoM ke dvArA dravyArthika paryAyArthika paraspara apekSA sahita donoM nayoMke samarthanakI mukhyatAse cauthA sthala hai| pAMcaveM sthalameM sarva ekAnta matoMke nirAkaraNake liye pramANa saptabhaMgIke vyAkhyAnakI mukhyatAse "siya atthi" ityAdi sUtra eka hai| isa taraha caudaha gAthAoMmeM pAMca sthalake samudAyase pahalI sAta gAthAe~ haiM / phira dUsare saptakake madhyameM pahale sthalameM bauddhamatakA ekAnta haTAte hue dravyake sthApanakI mukhyatA se "bhAvassa Natthi NAso" ityAdi adhikarakI gAthA sUtra eka hai / phira isI kA vistAra karaneke liye cAra gathAe~ hai / ina cAra gAthAoke madhyameM usI hI adhikAra sUtrake dravyaguNaparyAyake vyAkhyAnakI mukhyatAse 'bhAvA jIvAdIyA' ityAdi Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-paMcAstikAyavarNana sUtra eka hai| phira manuSyAdi paryAyake vinAza va janma hone para bhI dhruvapanekI apekSA vinAza nahIM hai aisA kahate hue 'maNuattaNeNa' ityAdi sUtra eka hai| phira isIke hI dRDha karaneke liye 'so ceva' ityAdi sUtra eka hai phira isa taraha dravyArthikanayase satkA vinAza va asatkA utpAda nahIM hai, paryAyArthika nayase hai / isa taraha do nayoMke vyAkhyAnake saMkocarUpa 'jAvaM sado viNAso' ityAdi upasaMhAra gAthA sUtra eka hai| isa taraha dUsare sthalameM samudAyase gAthA cAra hai / phira tIsare sthalameM siddhako paryAyArthikanayase asat utpAda hai isakI mukhyatAse 'NANAvaraNAdIyA' ityAdi sUtra eka hai| Age isI taraha cauthe sthalameM dravyarUpase nityapanA honepara bhI paryAyArthika nabase saMsArIjIvake devapanA Adike janma va nAzakA kartApanA hai isa vyAkhyAnake saMkocakI mukhyatAse athavA dravyakI pIThikAko samApta karate hue 'evaM bhAvaM' ityAdi gAthAsUtra eka hai / isa taraha samudAyase cAra sthaloMmeM dUsarA saptaka hai| aise caudaha gAthAoMse va nava aMtara sthaloMse dravyako pIThikAmeM samudAya pAtanikA pUrNa huii| isIkA varNana karate haiM samaya vyAkhyA gAthA-8 atrAstitvasvarUpamuktam / sattA savva-payatthA savissa-rUvA aNaMta-pajjAyA / bhaMguppAda-dhuvattA sappaDivakkhA havadi ekkA / / 8 / / sattA sarvapadArthA savizvarUpA anntpryaayaa| bhaGgotpAdadhrauvyAtmikA sapratipakSA bhavati ekA / / 8 / / astitvaM hi sattA nAma sato bhAvaH sattvam / na sarvathA nityatayA sarvathA kSaNikatayA vA vidyamAnamAtraM vastu / sarvathA nityasya vastunastattvataH kramabhuvAM bhAvAnAmabhAvAtkuto vikAravattvam / sarvathA kSaNikasya ca tattvataH pratyabhijJAnAbhAvAt kuta ekasaMtAnatvam / tataH pratyabhijJAnahetubhUtena kenicitsvarUpeNa dhrauvyamAlambyamAnaM kAbhyAM citkramapravRttAbhyAM svarUpAbhyAM pralIyamAnamupajAyamAnaM caikakAlameva paramArthatasiAtayImavasthA vibhrANaM vastu sadavabodhyam / ata eva sattApyutpAdavyayadhrauvyAtmikA'vaboddhaSyA, bhAvabhAvavatoH kathaMcidekasvarUpatvAt / sA ca vilakSaNasya samastasyApi vastuvistArasya sAdRzyasUcakatvAdekA / sarvapadArthasthitA ca trilakSaNasya sadityabhidhAnamasya saditi pratyayasya ca sarvapadArtheSu tanmUlasyaivopalambhAt / savizvarUpA ca vizvasya samastavastuvistArasyApi rUpaistrilakSaNaiH svabhAvaiH saha vartamAnatvAt anantaparyAyA cAnantAbhirdravyaparyAyavyaktibhiskhilakSaNAbhiH parigamyamAnatvAt / evaMbhUtApi sA na khalu niraMkuzA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta kintu sapratipakSA ! pratipakSo hyasattA sattAyAH, atrilakSaNatvaM trilakSaNAyAH, anekatvamekasyAH, ekapadArthasthitatvaM sarvapadArthasthitAyAH, ekarUpatvaM savizvarUpAyAH, ekaparyA yatvamanantaparyAyAyA iti / dvividhA hi sattA mahAsattAvAntarasattA ca / tatra sarvapadArthasArtha - vyApinI sAdRzyAstitvasUcikA mahAsattA prottaiva / anyA tu pratiniyatAstudhirtinI svarUpAstitvasUcikA' vAntarasattA / tatra mahAsattA'vAntarasattArUpeNA'sattA'vAntarasattA ca mahAsattArUpeNA'sattetyAsattA sattAyAH / yena svarUpeNotpAdastattathotyAdaikalakSaNameva, yena svarUpeNotpAdastattathotpAdaikalakSaNameva, yena svarUpeNa dhrauvyaM tattathA prauvyaikalakSaNameva, tata utpadyamAnocchidyamAnAvatiSThamAnAnAM vastunaH svarUpANAM pratyekaM trailakSaNyAbhAvAdatrilakSaNatvaM trilakSaNAyAH / ekasya vastunaH svarUpasattA nAnyasya vastunaH svarUpasattA bhavatItyanekatvamekasyAH / pratiniyatapadArthasthitAbhireva sattAbhiH padArthAnAM pratiniyamo bhavatItyekapadArthasthitatvaM sarvapadArthasthitAyAH / pratiniyataikarUpAbhireva sattAbhiH pratiniyataikarUpatvaM vastUnAM bhavatItyekarUpatvaM svishvruupaayaaH| pratiparyAyaniyatAbhireva sattAbhiH pratiniyataikaparyAyANAmAnantyaM bhayatItyekaparyAyatvamanantaparyAyAyAH iti sarvamanavahAM sAmAnyavizeSaprarUpaNapravaNanayadvayAyattatvAttaddezanAyAH / / 8 / / hiMdI samaya vyAkhyA gAthA-8 __ anvayArtha ( sattA ) sattA ( bhaGgotpAdadhrauvyAtmikA ) utpAdavyayadhrauvyAtmaka, ( ekA ) eka, ( sarvapadArthA ) sarvapadArthasthita, ( savizvarUpA ) savizvarUpa, ( anantaparyAyA ) anaMtaparyAyamaya aura ( sapratipakSA ) sapratipakSa ( bhavati ) hai| TIkA-yahA~ isa gAthA dvArA astitvakA svarUpa kahA hai| astitva arthAt sattA satkA bhAva arthAt sattva / / vidyamAnamAtra vastu na to sarvathA nityarUpa hotI hai aura na sarvathA kSaNikarUpa hotI haiN| sarvathA nityavastuko vAstavameM kramabhAvI bhAvoMkA abhAva honese vikAra ( parivartana, pariNAma ) kahA~ se hogA? aura sarvathA kSaNika vastumeM vAstavameM pratyabhijJAna kA abhAva honese ekapravAhapanA kahA~se rahegA? isaliye pratyabhijJAnake hetubhUta kisI svarUpase dhruva rahatI huI aura kinhIM do kramavartI svarUpoMse naSTa hotI huI tathA utpanna hotI huI--isaprakAra paramArthataH ekahI kAlameM tigunI [ tInaaMzavAlI ] avasthAko dhAraNa karatI huI vastu sat jAnanA / isIliye 'sattA' bhI 'utpAdavyayadhrauvyAtmaka [ trilakSaNA ] jAnanA, kyoMki bhAva aura bhAvavAnakA kathaMcit eka svarUpa hotA hai| aura vaha ( sattA ) 'eka' hai, kyoMki vaha trilakSaNavAle samasta vastu vistArakA sAdRzya sUcita karatI hai| aura vaha [ sattA] 'sarvapadArthasthita' hai kyoMki usake kAraNa hI ( sattA ke kAraNa hI ) sarva padArthoMmeM trilakSaNakI ( utpAdavyayadhrauvyakI ), sat 'aise Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 SaDdravya - paMcAstikAyavarNana kathanakI tathA 'sat' aisI pratItikI upalabdhi hotI hai| aura vaha (sattA) 'savizvarUpa hai, kyoMki vaha vizvarUpoM sahita arthAt samasta vastuvistArake vilakSaNavAle svabhAvoM sahita vartatI hai| aura vaha (sattA) 'anaMtaparyAyamaya' hai, kyoMki vaha trilakSaNavAlI anaMta dravyaparyAyarUpa vyaktiyoMse vyApta haiN| ( isa prakAra sAmAnya vizeSAtmaka sattAkA usake sAmAnya pakSakI apekSAse arthAt mahAsattArUpa apekSAse varNana huaa| ) aisI hone para bhI vaha vAstavameM niraMkuza nahI hai kintu sapratipakSa haiM / ( 1 ) sattAko asattA pratipakSa haiM, ( 2 ) trilakSaNako atrilakSaNapanA pratipakSa haiM, ( 3 ) ekako anekapanA pratipakSa hai, (4) sarvapadArthasthitako ekapadArthasthitapanA pratipakSa haiM, (5) saMvizvarUpako ekarUpapanA pratipakSa hai, (6) anaMtaparyAyamayako ekaparyAyamayapanA pratipakSa haiM / ( uparokta sapratipakSapanA spaSTa samajhAyA jAtA hai:-) sattA dvividha haiM- mahAsattA aura AvAntara sattA / unameM, sarvapadArthasamUhameM vyApta honevAlI, sAdRzyaastitvako sUcita karanevAlI mahAsattA ( sAmAnyasattA ) to kahI jA cukI hai| dUsarI pratinizcita ( eka-eka nizcita ) vastumeM rahanevAlI, svarUpa - astitvako sUcita karanevAlI avAntarasattA ( vizeSasattA ) hai / ( 9 ) vahA~, mahAsattA avAntara sattArUpase asatA aura avAntarasanA mahAsattArUpase asattA hai isaliye sattAko asattA hai ( arthAt jo sAmAnyavizeSAtmaka sattA mahAsattArUpa honese 'sattA' haiM vahI avAntarasattArUpa bhI honese 'asattA' bhI haiM ) ( 2 ) jisa svarUpase utpAda haiM usakA ( usa svarUpakA ) usa prakArase utpAda eka hI lakSaNa hai, jisa svarUpase vyaya haiM usakA ( usa svarUpakA ) usa prakArase vyaya eka hI lakSaNa hai aura jisa svarUpase zrautrya hai, usakA ( usa svarUpakA ) usa prakArase zrAvya eka hI lakSaNa hai isaliye vastuke utpanna honevAle, naSTa honevAle aura dhruva rahanevAle svarUpoMmeMse pratyekako trilakSaNakA abhAva honese trilakSAgA ( sattA ) ko avilakSaNapanA hai ( arthAt jo sAmAnyavizeSAtmaka sattA mahAsattArUpa honese 'trilakSaNA' hai vahI yahA~ kahI huI avAntarasattArUpa bhI honese 'atrilakSaNA' bhI hai | ) ( 3 ) eka vastukI svarUpasattA anya vastukI svarUpasattA nahIM hai isaliye eka (sattA) ko anekapanA haiM ( arthAt jo sAmAnyavizeSAtmaka sattA mahAsattArUpase honese 'eka' haiM vahI yahA~ kahI huI avAntarasattArupa bhI hone se 'aneka' bhI haiM / ) (4) pratinizcita ( vyaktigata nizcita } padArtha meM sthita sattAoM dvArA ho padArthoMkA pratinizcitapanA ( bhinna-bhinna nizcita vyaktitva ) hotA haiM isaliye sarvapadArthasthita ( sattA ) ko ekapadArthasthitapanA hai ( arthAt jo sAmAnyavizeSAtmaka sattA mahAsattArUpa hone se 'sarvapadArthasthita' hai vahI yahA~ kahI huI avAntarasattArupa bhI hone se 'ekapadArthasthita' bhI haiN| ) ( 5 ) pratinizcita eka-eka rUpavAlI sattAoM dvArA hI vastuoMkA pratinizcita eka ekarUpa hotA haiM isaliye savizvarUpa (sattA) ko ekarUpapanA hai ( arthAt jo sAmAnyavizeSAtmaka sattA mahAsattArUpa honese 'savizvarUpa' hai vahI yahA~ kahI huI avAntarasattArUpa Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " paMcAstikAya prAbhRta bhI honeMmme 'ekarUpa' bhI hai|| ( 5 ) pratyeka paryAyameM sthita ( vyaktigata bhinnabhinna ) sattAoM dvArA hI pratinizcita eka-eka paryAyoMkA anaMtapanA hotA hai isaliye anaMtaparyAyamaya ( sattA ) ko ekaparyAyamayapanA hai ( arthAt jo sAmAnyavizeSAtamaka sattA mahAsattArUpa honese 'anaMtaparyAyamaya' hai vahIM yahA~ kahI huI avAntarasattArUpa bhI honese 'ekaparyAyamaya' bhI hai / ) __ isa prakAra saba niravana hai ( arthAt Upara kahA huA sarva svarUpa nidoSa hai, nirbAdha hai. kiMcit birodhavAlA nahIM hai ) kyoMki usakA ( sattAke svarUpakA ) kathana sAmAnya aura vizeSakI prarUpaNAkI ora Dhalate hue do nayoMke AdhIna hai / / 8 / / saMskRta tAtparya vRtti gAthA-8 hadi bhavati / kA kauM / sattA / sattA kathaMbhUtA / saccapadatyA sarvapadArthA / punarapi kathaMbhUtA ? savissarUvA svishvruupaa| punarapi kiM vishissttaa| annNtpjjaayaa-anNtpryaayaa| punarapi ki viziSNA / bhaMgupyAdadhuvattA-bhaGgotpAdadhrauvyAtmikA / punazca kiM viziSTA ? ekkA-mahAsattArUpeNakA / evaM paMcavizeSaNaviziSTA sattA kiM niraMkuzA ni:pratipakSA bhaviSyati ? naivaM / sappaDivakhAsapratipakSaveti vArtika / tathAhi-svadravyAdicatuSTayarUpeNa sattAyAH paradravyAdicatuSTayarUpeNAsattA pratipakSaH, sarvapadArthasthitAyAH sattAyAH ekapadArthasthitA pratipakSaH, mUrto ghaTaH sauvaNoM ghaTa: tAmro ghaTaH ityAdirUpeNa savizvarUpAyA nAnarUpAyA ekaghaTarUpA sattA pratipakSaH, athavA vivakSitaikaghaTa varNAkArAdirUpeNa vizvarUpAyA: sattAyA vivakSitaikagandhAdirUpA pratipakSa:, kAlatyApekSayAnantaparyAyAyA: sattAyA vivakSinekaparyAyasattA pratipakSaH, utpAdavyayadhrauvyarUpeNa trilakSaNAyAH sanAyA vivakSitaikasyotpAdasya vA vyayasya vA dhrauvyasya vA sattA pratipakSa:, ekasyA mahAsattAyA avAntarasanA pratipakSa iti zuddhasaMgrahanayavivakSAyAmekA mahAsattA azuddhasaMgrahanayavivakSAyAM vyavahAranayavivakSAyAM vA sarvapadArthasavizvarUpAyavAntarasattA / sapratipakSavyAkhyAnaM sarva naigamanayApekSayA jJAtavyaM / evaM naiMgamamaMgrahavyavahAranayatrayeNa yojanIyaM, athavaikA mahAsattA zuddhasaMgrahanayena, sarvapadArthAdyavAntarasanA vyavahAnayeneti nayadvayavyAkhyAnaM kartavyaM / atra zuddhajIvAstikAyasaMjJasya zuddhajIvadravyasya yA sattA sa~vApAdeyo bhavatIti bhAvArthaH / / 8 / / iti prathamasthale sattAlakSAgamukhyatvena vyAkhyAnena gAthA gtaa| hindI tAtparyavRtti gAthA-8 utthAnikA-aba astitvakA svarUpa kahate haiM athavA sattA rUpa mUlaguNako rakhanevAle dravya hai aisA samajha kara pahale sattAkA svarUpa kahara kara phira dravyakA vyAkhyAna karegeM aisA abhiprAya manameM rakhakara bhagavAn kundakunda AgekA sUtra kahate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-( sattA ) astirUpa sattA ( sandapayatthA) sarva padArthomeM mA Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 SaDdravya-paMcAstikAyavarNana rahane vAlI hai, ( savissarUvA ) nAnA svarUpako rakhanevAlI hai, ( aNaMta pajjAyA) anaMta paryAyoMko dhAranevAlI hai ( bhaMguSpAdadhuvattA) utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa hai ( ekkA) eka hai arthAt mahAsattAkI apekSA eka hai tathA ( sappaDikkhA ) apane pratipakSa sahita ( havadi) hai| vizeSArtha-pA~ca vizeSaNoMse yukta sattA apane pratipakSa bhAvoMko rakhanevAlI hai| vaha isa tarahapara hai ki svadravyAdi catuSTayakI apekSA jo sattA hai usIkA pratipakSa vA virodha para dravyAdi catuSTayakI apekSA asattA hai| sarva padArthoMmeM rahanevAlI mahAsattAkI virodhI eka padArthameM rahanevAlI avAntarasattA hai / vaha mahAsattA mUrtika ghaTa, suvarNakA ghaTa, tAmbekA ghaTa ityAdi rUpase nAnA rUpa hai, usIkA virodha eka ghaTa rUpa avAntara sattA hai / athavA kisI eka ghaTameM jo varNa, gaMdha, rasa, sparzAdirUpa aneka tarahakI sattA hai usakA pratipakSa vizeSa eka gandhAdirUpa sattatA hai / tInakAlakI apekSA ananta paryAyarUpa mahAsattAkA pratipajJa eka vizeSa paryAyakI sattA hai| utpAda-vyaya prauvyarUpase tInalakSaNavAlI sattA kA pratipakSa vizeSa eka utpAdakI yA eka vyayakI yA eka dhrauvyakI sattA hai| eka mahAsattAko avAntarasattA pratipakSa hai / isa taraha zuddha saMgrahanayakI apekSAse eka mahAsattA hai, azuddha saMgrahanayakI apekSAse yA vyavahAranayakI apekSA se sarva padArthoM meM rahanevAlI nAnArUpa avAntarasattA hai / yaha sarva pratipakSa sahita vyAkhyAna naigamanayakI apekSAse jAnanA cAhiye / isa taraha saMgraha, vyavahAra va naigamanaya-ina tIna nayoMke dvArA sattAkA vyAkhyAna samajhanA cAhiye / athavA zuddha saMgrahanayase eka mahAsattA hai tathA vyavahAranayase sarva padArthoM meM rahanevAlI avAntara sattA hai-aise do nayoMse vyAkhyAna karanA yogya hai / yahA~ zuddha jIvAstikAya kI zuddha dravyakI sattA hI upAdeya yA grahaNa yogya hai aisA bhAvArtha hai / / 8 / / samaya vyAkhyA-9 atra sattAdravyayorarthAntaratvaM pratyAkhyAtam / daviyadi gacchadi tAI tAI sabbhAva-pajjyAiM jaM / daviyaM taM bhaNNaMte aNaNNa-bhUdaM tu sattAdo / / 9 / / dravati gacchati tAMstAn sadbhAvaparyAyAn yat / dravyaM tat bhaNanti-ananyabhUtaM tu sattAtaH / / 9 / / dravati gacchadi sAmAnyarUpeNa svarUpeNa vyApnoti tAMstAn kramabhuvaH sahabhuvazca sadbhAvaparyAyAn svabhAvavizeSAnityanugatArthayA niruktyA dravyaM vyAkhyAtam / dravyaM ca lakSyalakSaNa Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta bhAvAdibhyaH kathaJcid bhede'pi vastutaH sattAyA apRthagbhUtameveti mntvym| tato yatpUrva sattvamasattvaM vilakSaNatvamavilakSaNatvamekatvamanekatvaM sarvapadArthasthitatvamekaSadAsthitatvaM vizvarUpatvamekarUpatvamanantaparyAyatvamekaparyAyatva ca pratipAditaM sattAyAstatsarvaM tadanantarabhUtasya dravyasyaiva draSTavyam / tato na kazcidapi teSu sattAvizeSo'vaziSyeta yaH sattA vastuto dravyAtpRthak vyavasthApayediti / / 9 / / hindI samayavyAkhyA gAthA-9 anvayArtha--( tAn tAn sadbhAparyAyAn ) una-una sadbhAvaparyAyoMko ( yat ) jo ( dravati ) dravita hotA hai--( gacchadi ) prApta hotA hai, (tat ) use ( dravyaM bhaNanti ) ( sarvajJa ) dravya kahate haiM- ( sattAta; ananyabhUtaM tu ) jo ki sattAse ananyabhUta hai| TIkA--yahA~ sattAko aura dravyako arthAntarapanA ( bhinnapadArthapanA) anya honekA khaMDana kiyA gayA hai| 'una-una kramabhAvI aura sahabhAvI sadbhAvaparyAyoMko arthAt svabhAvavizeSoMko jo dravita hotA hai-prApta hotA hai--sAmAnyarUpa svarUpase vyApta hotA hai, vaha 'dravya hai'--isa prakAra anugata arthavAlI niruktise dravyakI vyAkhyA kI gii| aura yadyapi lakSyalakSaNa bhAvAdika dvArA dravyakA sattAse kathaMcit bheda hai tathApi vastutaH dravya sattAse apRthak hI hai aisA mAnanA / isaliye pahale ( 8 vI gAthAmeM ) sattAko jo satpanA, asatpanA, trilakSaNapanA, atrilakSaNapanA, ekapanA, anekapanA, sarvapadArthasthitapanA, ekapadArthasthitapanA, vizvarUpapanA, ekarUpapanA, anaMtaparyAyamayapanA aura ekaparyAyamayapanA kahA gayA vaha saba sattAse anarthAntarabhUta ( abhinnapadArthabhUta, ananyapadArthabhUta ) dravyake hI dekhanA cAhiye arthAt mAnanA cAhiye isaliye unameM ( una sattAke vizeSoMmeM ) koI sattAvizeSa zeSa nahIM rahatA jo ki sattAko vastuta: ( paramArthataH ) dravyase pRthak sthApita kare / / 9 / / saMskRta tAtparya vRtti gAthA-9 atha sattAdravyayorabhinnatvaM pratyAkhyAti:--daviyadi-dravati / dravati kortha: gacchadi-gacchati / va / vartamAnakAle / droSyati, gabhiSyati, bhAvikAle, adudruvat gataM bhUtakAle / kAn / tAI tAI sabbhAvapajjayAI-tAMstAn sadbhAvaparyAyAn svakIyaparyAyAn / jaM-yat / kartR / daviyattaM bhaNNaMtihi tadravyaM bhaNanti sarvajJA hi sphuTaM / athavA dravati svabhAvaparyAyAn, gacchati vibhAvaparyAyAn / itthaMbhUtaM dravyaM kiM sattAyA bhinnaM bhaviSyati ? naivaM | aNaNNabhUdaM-tu sattAdo ananyabhUtamabhinnaM / kasyAH sattAyA: nizcayanayena / yata eva saMjJAlakSaNaprayojanAdibhedepi nizcayanayena sattAyA dravyamabhinnaM tata eva pUrvagAthAyAM yatsattAlakSaNaM kathitaM sarvapadArthasthitatvaM ekapadArthasthitatvaM vizvarUpatvamekarUpatvamanantaparyAyatvamekaparyAyatvaMtrilakSaNatvamavilakSaNatvamekarUpatvamanekarUpatvaM ceti tatsarva lakSaNaM Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-paMcAstikAyavarNana sattAyA abhinnatvAt dravyasyaiva draSTavyamiti sUtrArthaH / / 9 / / evaM dvitIyasthale sattAdravyayorabhedasya dravyazabda, vyutpatizceti yApanaharoSa gAthA gtaa| hindI tAtparyavRtti gAthA-9 anyayasahita sAmAnyArtha-(jaM) jo ( tAI tAI) apane-apane ( svabhAvapajjayAI) svabhAvarUpa paryAyoMko ( daviyadi) dravaNa karai ( gacchadi) prApta karai (taM) usako ( daviyaM) dravya ( bhapaNate) kahate haiM (tu) parantu vaha dravya ( sattAdo) sattAse ( aNaNNabhUdaM) abhinna vizeSArtha-jo apanI hI avasthAoMmeM bhUtakAlameM pariNamana kara cukA hai, vartamAnakAla meM pariNamana karatA hai tathA bhaviSyameM pariNamana karegA usako dravya kahate haiN| svabhAva paryAyoM kI apekSA dravati aura vibhAva paryAyoM kI apekSA gacchati kahA gayA hai| yaha dravya apanI sattAse nizcayanayase ekarUpa hai, kyoMki saMjJA, saMkhyA, lakSaNa prayojanAdikI apekSAse sattA aura dravyakA bheda honepara bhI nizcayanayase sattA aura dravyakA abheda hai isIliye isase pahalI gAthAmeM jo sattAkA lakSaNa kahA gayA hai vaha saba lakSaNa sattAse abhinna dravyakA bhI jAnanA cAhiye / arthAt dravyameM sarvapadArtha sthitapanA hai, eka padArtha sthitapanA hai, sarvarUpapanA hai, ekarUpapanA hai, anaMta paryAyapanA hai, eka paryAyapanA hai, tIna lakSaNapanA hai, eka lakSaNapanA hai, ekarUpapanA hai, anekarUpapanA hai / / 9 / / isa taraha dUsare sthalameM sattA aura dravyakA abheda va dravyazabdakI vyutpatti kathana karate hue gAthA pUrNa huii| samayavyAkhyA gAthA-1 atra trethA dravyalakSaNamuktam / davvaM sallakkhaNayaM uppAdabvaya-dhuvatta-saMjuttaM / guNa-pajjayAsayaM vA jaM taM bhaNNaMti savvaNhU / / 10 / / dravyaM sallakSaNakaM utpAdavyayadhruvatvasaMyuktam / guNaparyAyAzrayaM vA yattad bhaNanti sarvajJAH / / 10 / / sadvyalakSaNam / uktalakSaNAyAH sattAyA avizeSAd dravyasya satsyarUpameva lakSaNam / ra cAnekAntAtmakasya dravyasya sanmAtrameva svarUpaM yato lakSyalakSaNavibhAgAbhAva iti / utpAdavyayadhrauvyANi vA dravyalakSaNam / ekajAtyavirodhini kramabhuvAM bhAvAnAM saMtAne pUrvabhAvavinAzaH Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta samucchedaH, uttara bhAvaprAdurbhAvazca samutpAdaH pUrvottara bhAvocchedotpAdayorapi svajAteraparityAgo dhrauvyam / tAni sAmAnyAdezAdabhinnAni vizeSAdezAd bhinnAni yugapaddhAvIni svabhAvabhUtAni dravyasya lakSaNaM bhavantIti / guNaparyAyA vA dravyalakSaNam / anekAntAtmakasya vastuno'nvayino vizeSA guNA vyatirekiNaH paryAyAste dravye yaugapadyena krameNa ca pravartamAnAH kathaMcidbhinnAH kathaMcidabhinnA: svabhAvabhUtAH dravyalakSaNatAmApadyante / trayANAmapyamISAM dravyalakSaNAnAmekasmi nabhihite'nyadubhayamarthAdevApadyate / saccedutpAdavyayadhrauvyavacca guNaparyAyavacca / utpAdavyayazrAvyavaccetsacca guNaparyAyavacca / guNaparyAyavaccetsaccotpAdavyayaprauvyavacceti / saddhinityAnityasvabhAvatvAd dhruvatvamutpAdavyayAtmakatAM ca prathayati, dhruvatvAtmakairguNairutpAdavyayAtmakaiH paryAyaizca sahaikatvaM cAkhyAti / utpAdavyayagrauvyANi tu nityAnityasvarUpaM paramArthaM sadAvedayanti, guNaparyAyAMzcAtmalAbhanivandhanabhUtAn prathayanti / guNaparyAyAMstvanvayavyatirekitvAd zrauvyotpattivinAzAn sUcayanti nityAnityasvabhAvaM paramArthaM saccopalakSayantIti / / 10 / / atrobhayanayAbhyAM dravyalakSaNaM pratibhaktam / 4 3 hindI samayavyAkhyA gAthA- 10 anvayArtha - (yat) jo ( sallakSaNakam ) 'sat' lakSaNavAlA hai, ( utpAdavyayadhruvattvasaMyuktam ) jo utpAdavyayadhauvyasaMyukta hai (vA) athavA ( guNaparyAyAzrayam ) jo guNaparyAyoMko Azraya AdhAra haiM, (tad ) use ( sarvajJA: ) sarvajJa ( dravyaM ) dravya ( bhAganti ) kahate haiM / TIkA--yahA~ tIna prakArase dravyakA lakSaNa kahA hai| 'sat' dravyakA lakSaNa hai| pUrvokta lakSaNavAlI sattAse dravya abhinna honeke karaNa 'mata' svarUpa hI dravyakA lakSaNa haiN| aura anekAntAtmaka aneka dharmoM vAle dravyakA satmAtra hI svarUpa nahIM hai ki jisake lakSyalakSaNake vibhAgakA abhAva ho / athavA, utpAdavyayadhrauvya dravyakA lakSaNa haiN| eka jAti kA avirodhaka aisA jo kramabhAvI * bhAvAMkA pravAha usameM pUrva bhAvakA vinAza se vyaya haiM, uttara bhAvakA prAdurbhAva so utpAda haiM, aura pUrva uttara bhAvoMke vyaya utpAda hone para bhI svajAtikA atyAga so dhrauvya hai / ve utpAda-vyayazrIvya jo ki sAmAnya Adezase ( dravyase) abhinna haiM vizeSa Adezase bhinna hai, yugapad vartate haiM aura svabhAvabhUta haiM ve - dravyakA lakSaNa hai| athavA, guNaparyAyeM dravyakA lakSaNa haiN| anekAntAtmaka vastuke anvayI vizeSa ve guNa haiM aura vyatirekI vizeSa ve paryAyeM haiN| ve guNa aura paryAyeM jo ki dravyame eka hI sAtha tathA kramazaH pravartata haiM, dravyase kathaMcit bhinna aura kathaMcit abhinna haiM tathA svabhAvabhUta hai - dravyakA lakSaNa haiM I Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya - paMcAstikAyavarNana dravyake ina tInoM lakSaNoMmeMse ekakA kathana karane para zeSa donoM (binA kathana kiye ) arthase hI A jAte haiN| yadi dravya sat ho, to vaha (1) utpAdavyayazrauvyavAlA aura (2) guNaparyAyavAlA hogA, yadi utpAdavyayadhauvyavAlA ho, to vaha (1) sata aura [ 2 ] guNaparyAyavAlA hogA, yadi guNaparyAyavAlA ho, to vaha (1) sat aura (2) utpAdavyayadhauvyavAlA hogA / vaha isa prakAra-sat nityAnityasvabhAvavAlA honese (1) zrauvyako aura utpAdavyayAtmakatAko pragaTa karatA hai tathA [ 2 ] zrauvyAtmaka guNoM aura utpAdavyayAtmaka paryAyoMke sAtha ekatva darzAtA hai| utpAdavyayazravya ( 1 ) nityAnityasvarUpa pAramArthika satko batalAte haiM tathA (2) apane svarUpakI prApti ke kAraNabhUta guNaparyAyoMko pragaTa karate haiN| guNaparyAyeM anvaya aura vyatirekavAle honese ( 1 ) dhrauvyako aura utpAdavyayako sUcita karate haiM tathA (2) nityAnityasvabhAvavAle pAramArthika satko batalAte haiM // 10 // saMskRta tAtparyavRtti gAthA - 10 atha tredhA dravyalakSaNamupadizati, davtraM salakkhaNIyaM dravyaM sattAlakSaNaM dravyArthikanayena bauddhaM prati uppAdavvayadhuvattasaMjuttaM utpAdavyayadhrauvyasaMyuktaM paryAyArthikanayena guNapajjayAsayaM vA guNaparyAyAdhArabhUtaM vA sAMkhyanaiyAyikaM prati jaM taM bhaNNaMti savvaNhU yadevaM lakSaNatrayasaMyuktaM tadravyaM bhAMti sarvajJA iti vArtikaM / tathAhi sattAlakSaNamityukte satyutpAdavyayabhravyalakSaNaM guNa paryAyavattvalakSaNaM ca niyamena labhyate / utpAdavyayadhrauvyayuktamityukte sattAlakSaNaM guNaparyAyatvalakSaNaM ca niyamena labhyate / guNaparyAyavadityukte satyutpAdavyayadhrauvyalakSaNatvaM sattAlakSaNaM ca niyamena labhyate / ekasmillakSaNe'bhihite satyanyalakSaNadvayaM kathaM labhyata iti cet ? trayANAM lakSaNAnAM parasparAvinAbhAvitvAditi / atha mithyAtvarAgAdirahitvena zuddhasattAlakSaNaM agurulaghutvaguNaSaDAni vRddhirUpeNa zuddhotpAdavyayadhauvyalakSaNaM akRtajJAnAdyanantaguNalakSaNaM sahajazuddhasiddhaparyAyalakSaNaM ca zuddhajIvAstikAyasaMjJaM zuddhajIvadravyamupAdeyamiti bhAvArtha: / kSaNikaikAntarUpaM bauddhamataM nityaikAntarUpaM sAMkhyamataM ubhayaikAntarUpaM naiyAyikamataM mImAMsakamataM ca sarvatra matAntaravyAkhyAnakAle jJAtavyaM / kSaNikAnte kiM dUSaNaM ? yena ghaTAdikriyA prArabdhA sa tasminneva kSaNe gataH kriyAniSpattirnAstItyAdi ! nityaikAnte ca yosau tiSThati sa tiSThatyeva sukhI sukhyeva duHkhI duHkhyevetyAdiTaMkotkIrNanityatve paryAyAntaraM na ghaTate, parasparanirapekSadravyaparyAyobhayaikAnte punaH pUrvoktadUSaNadvayamapi prApnoti / jainamate punaH parasparasApekSadravyaparyAyatvAnnAsti dUSaNaM // 10 // iti tRtIyasthale dravyasya sattAlakSaNatrayasUcanamukhyatvena gAthA gatA / 44 hindI tAtparyavRtti gAthA - 10 utthAnikA- Age dravyakA lakSaNa tIna prakAra kahate haiM Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 paMcAstikAya prAbhRta anvaya sahita sAmAnyArtha:-(ja) jo ( sallavakhaNiyaM ) sat lakSaNavAlA hai, ( uppAdavvayadhuvattasaMjuttaM ) utpAda-vyaya-dhauvya sahita hai, (vA) athavA ( guNapajjayAsayaM ) guNa aura paryAyoMkA AzrayarUpa hai, (taM) usako arthAt ukta tIna lakSaNa vAle ko (savaNhU ) sarvajJa bhagavAn [ davvaM ] dravya ( bhaNNaMti ) kahate haiN| vizeSArtha-dravyakA lakSaNa sat rUpa dravyArthika nayase kiyA gayA hai / isase bauddhamatakA niSedha hai jo saba vastuko asat mAnate haiN| paryAyArthika nayase utpAda-vyaya-prauvya yA guNaparyAyavAna lakSaNa kiyA gayA / isase kUTastha nitya mAnanevAle sAMkhya aura naiyAyikakA niSedha hai / sattA lakSaNa dravya hai aisA kahanese utpAda-vyaya-prauvya lakSaNa yA guNa-paryAyavAna lakSaNa niyamase prApta hotA hai| utpAda vyaya dhauvyayukta hai aisA lakSaNa karanese sattA lakSaNa yA guNa paryAyavAna lakSaNa niyamase prApta hotA hai / guNaparyAyavAna lakSaNa karanese utyAdavyaya- dhrauvya lakSaNa yA sattA lakSaNa niyamase prApta hotA hai / eka koI lakSaNa ko kahate hue anya do lakSaNa kisa taraha prApta hote haiM ? isakA uttara yaha hai ki ina tInoM lakSaNoM meM paraspara avinAbhAva hai arthAt saba eka dUsaremeM garbhita hai| yahA~ yaha bhAvArtha hai ki zuddha jIvadravya upAdeya haiM jisakA zuddha sattA lakSaNa hai kyoMki usameM mithyAtva va rAgadveSAdi nahIM haiN| usI kA paryAya dRSTi se agurulaghu guNake dvArA SaDguNI hAni vRddhi hote hue zuddha utyAda- vyaya-dhrauvya lakSaNa hai tathA akRtrima jJAnAdi anantaguNa rUpa va sahaja sukha siddha paryAvarUpa lakSaNa hai aise tIna lakSaNoMko thAranevAlA zuddha jIvAstikAya hai / isa vyAkhyAnase kSaNika ekAnta matake mAnanevAle bauddha kA, nitya ekAnta matako mAnanevAle sAMkhyakA, nitya tathA anitya donoMkA ekAnta mAnanevAle naiyAyika aura mImAMsaka matakA nirAkaraNa hai| aisA hI kathana sarva jagaha anya matake vyAkhyAnake samaya jAnanA cAhiye / kSaNika ekAntamatako kyoM dUSaNa dete haiM ? isa praznakA uttara yaha hai ki jisane ghaTa Adi banAne kI kriyA prAraMbha kI vaha usa hI kSaNameM naSTa ho gayA taba usase ghaTakI kriyA pUrNa nahIM ho sakI ityAdi / isI taraha nitya ekAMta mAnanemeM yaha dUSaNa hai ki jo baiThA hai use baiThA hI rahanA cAhiye, jo sukhI hai yaha sukhI hI rahegA, jo duHkhI hai vaha duHkhI hI rahegA ityAdi / TaMkotkIrNa kUTastha nitya padArtha honese unameM anya paryAya nahIM ho sakegI isI taraha paraspara apekSA binA dravyaparyAya donoMkA ekAMta mAnanese pUrvameM kahe hue donoM hI doSa prApta hoNge| jainamatameM paraspara sApekSa dravyaparyAya mAnanese koI dUSaNa nahIM AsakatA hai / / 10 / / isa taraha tIsare sthalameM dravyakA lakSaNa sattAdi tIna prakAra hai isa sUcanAkI mukhyatAse gAthA pUrNa huii| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 SaDdradhya-paMcAstikAyavarNana samaya vyAkhyA gAthA-11 umpattI va viNAso dabbassa ya Natthi asthi sambhAvo / viga-muNyAda-dhuvattaM kareMti tasseva pajjAyA / / 11 / / utpattirvA vinAzo dravyasya ca nAstyasti sadbhAvaH / vigamotpAdadhruvatvaM kurvanti tasyaiva paryAyAH / / 11 / / dravyasya hi sahakramapravRttaguNaparyAyasadbhAvarUpasya trikAlAvasthAyino'nAdinidhanasya na samucchedasamudayau yuktau / atha tasyaiva paryAyANAM sahapravRttibhAjAM keSAMcit dhrauvyasaMbhave'pyapareSAM kramapravRttibhAjAM vinAzasaMbhavasaMbhAvanamuphpannam / tato dravyArpaNAyAmanutpAdamanucchedaM satsvabhAvameva dravyaM, tadeva paryAyArthArpaNAyAM sotpAdaM socchedaM cAvaboddhavyam / sarvamidamanavadyaJca dravyaparyAyANAmabhedAt / / 11 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA-11 anvayArtha (dravyasya ca ) dravyakA ( utpattiH ) utpAda ( vA ) yA ( vinAza: ) vinAza ( na asti ) nahIM hai, ( sadbhAva; asti ) sadbhAva hai / ( tasya eva paryAyAH ) usIkI paryAye ( vigamotpAdadhruvatvaM ) vinAza, utpAda aura dhruvatA ( kurvanti ) karatI haiN| TIkA-yahA~ donoM nayoM dvArA dravyakA lakSaNa vibhakta kiyA hai / sahavartI guNoM aura kramavartI paryAyoMke sadbhAvarUpa, trikAla-avasthAyI ( trikAla sthita rahanevAle ) anAdi-anaMta dravyake vinAza aura utpAda ucita nahIM haiN| parantu usIkI paryAyoM kA jo sahavartI haiM, dhrauvya hone para bhI anya kramavartI paryAyoM kA vinAza aura utpAda honA ghaTita hote haiN| isaliye dravya dravyArthika Adezase ( kathanase) utpAdarahita, vinAzarahita, sat svabhAvavAlA hI jAnanA cAhiye aura vahIM ( dravya ) paryAyArthika Adezase utpAdavAlA tathA vinAzavAlA jAnanA cAhiye / - yaha saba nirabadya ( -nirdoSa, nirbAdha, aviruddha ) hai, kyoMki dravya aura paryAyoMkA abheda ( -abhitrapanA ) hai / / 11 / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA-11 atha gAthApUrvArddhana drabyArthikanayena dravyalakSaNaM uttarArddhana paryAyArthikanayena paryAyalakSaNaM pratipAdayati / utpattI ya viNAso davvassa ya Natyi-anAdinidhanasya dravyasya dravyArthikanayenotpattizca vinAzo vA nAsti / tarhi kimasti ? atthi sabbhAvo-asti vidyate / sa kaH / sadbhAva: satsAstitvaM ityanena pUrvAgAthANitameva kSaNikaikAntamatanirAkaraNaM samarthitaM / vayamumAdadhuvataM Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 paMcAstikAya prAbhRta kareMti tasseva pajjAyA-tasyaiva dravyasya vyayotpAdadhruvatvaM kurvanti / ke krtaarH| paryAyAH / anena kimuktaM bhavati-dravyArthikanayena dravyasyaivotpAdavyayadhrauvyANi na bhavanti kiM tu paryAyArthikanayena bhavanti / kena dRSTAntena / suvarNagorasamRttikAbAlavRddhakumArAdipariNatapuruSeSu bhaMgatrayarUpeNa, ityanena pUrvagAthAbhaNitameva nityaikAntamatanirAkaraNaM dRDhIkRtaM / atra sUtre zuddhadravyArthikanayena naranArakAdivibhAvapariNAmotpattivinAzarahitamapi paryAyArthikanayena vItarAganirvikalpasamAdhisaMbhavena sahajaparamAnandarUpasukharasAsvAdena svasaMvedanajJAnarUpaparyAyeNa pariNataM sahitaM zuddhajIvAstikAyasaMjJaM zuddhajIvadravyamevopAdeyamiti sUtratAtparya / / 11 / / evaM dravyArthikapayAMthAthikalakSaNanavadvayavyAkhyAnena sUtraM gataM / hindI, tAtparyavRtti gAthA-11 utthAnikA-Age AdhI gAthA pUrvArddhase dravyArthikanayake dvArA dravyakA lakSaNa tathA dUsarI AdhI uttarArddhase paryAyArthikanayake dvArA paryAyakA lakSaNa kahate haiM anvayasahita sAmAnyArtha-( davvasya) dravyakA ( uppattI va viNAso) upajanA aura vinasanA (tthi) nahIM hotA hai (ya) kintu ( sambhAvo) usakA sattAmAtra astipanA [ asthi ] hai / (tasseva) usIhIkI ( pajjAyA) paryAyeM ( vigamuppAdadhuvattaM ) vyaya utpAda tathA zuvapanA ( kati) karatI haiN| vizeSArtha-dravya anAdi nidhana hai usameM dravyArthika nayase utpatti aura vinAza nahIM hotA hai, vaha apane astitvase sadA banA rahatA hai| itanA kahanese dravya kSaNika hai isa ekAnta matakA nirAkaraNa kiyaa| utpAda-vyaya-dhrauvyaphnA paryAyoMkA paryAyArthika nayase hotA hai| usake dRSTAMta aneka haiN| jaise suvarNa eka dravya hai usake kuMDala banAe taba kuMDalakA utpAda, savarNakI pUrva avasthAkA vyaya va suvarNake sAmAnya guNoMkA dhruvapanA rahA, gorasa eka dravya hai usakI malAI banAI taba malAIkA utpAda, patale dUdhapanekA vyaya va gorasake sAmAnya guNoMkA dhruvapanA hai / miTTI eka dravya hai usakA ghar3A banAyA saba ghar3akI pUrvadazAkA vyaya tathA miTTIpanekA dhruvapanA hai jo sarva dazAoMmeM banA rahatA hai / puruSa eka vyakti hai vaha bAlakase kumAra huA / kumArase yuvAna va yuvAnase vRddha huA, ina avasthAoMmeM jaba Ageko avasthA paidA huI taba pichalI avasthAkA vyaya huA, puruSapanA dhruva rahA / isase nitya ekAMta matakA nirAkaraNa dRDha kiyA gayA / isa sUtrameM zuddha dravyArthika nayase jo jIvadravya nara-nAraka Adi vibhAva paryAyoMkI utpatti aura vinAzase rahita hai vahI paryAyArthika nayase vItarAga nirvikalpa samAdhise utpanna jo sahaja paramAnanda rUpa sukharasakA AsvAdana rUpa jo svasaMvedana jJAnamaya paryAya usameM pariNamana karate hue jo zuddha jIvAstikAya nAmadhArI zuddha jIva dravya hai vahI upAdeya yA grahaNa yogya hai, yaha sUtrakA tAtparya hai / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 Sadravya-paMcAstikAyavarNana ___isa taraha dravyArthika aura paryAyArthika donoM nayoMkI apekSAse dravyake lakSaNakA vyAkhyAna karate hue gAthA pUrNa huI / / 11 / / / samaya vyAkhyA gAthA-12 anna dravyaparyAyANAmabhedo nirdiSTaH / pajjaya-vijudaM davvaM davva-vijuttaM ya pajjayA Nasthi / doNhaM aNaNNa- bhUdaM bhavaM samaNA parUviMti / / 12 / / paryayaviyutaM dravyaM dravyaviyuktAzca paryAyA na santi / dvayorananyabhUtaM bhAvaM zramaNAH prarUpayanti / / 12 / / dugdhadadhinavanItaghRtAdiviyutagorasavatparyAyaviyutaM dravyaM nAsti / gorasaviyuktadugdhadadhinavanItaghRtAniya pratyakSika sAmAjika to chahAsya paryAyANAM cAdezavazAtkathaMcid bhede'pyekAstitvaniyatatvAdanyonyAjahavRttInAM vastutvenAbheda iti / / 12 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA-12 anvayArtha--(paryayavidyutaM ) paryAyoMse rahita ( dravyaM ) dravya ( ca ) aura ( dravyaviyuktAH ) dravyarahita ( paryAyAH ) paryAyeM (na santi ) nahIM hotI, ( dvayoH ) donoM kA ( ananyabhUtaM bhAva ) ananyabhAva ( ananyapanA ) ( zramaNA: ) zramaNa [prarUpayanti ] prarUpita karate haiN| TIkA-- yahA~ dravya aura paryAyoMkA abheda darzAyA hai| jisaprakAra dUdha, dahI, makkhana, ghI ityAdise rahita gorasa nahIM hotA usI prakAra paryAyoMse rahita dravya nahIM hotA, jisa prakAra gorasase rahita dUdha, dahI, makkhana, ghI ityAdi nahIM hote usIprakAra dravyase rahita paryAyeM nahIM hotii| isaliye, yadyapi dravya aura paryAyoMkA AdezavazAt vivakSAvaza kathaMcit bheda hai tathApi, ve astitvameM niyata [ dRDharUpase sthita honeke kAraNa anyonyavRtti nahIM chor3atI isaliye vasturUpase abheda hai // 12 // ] ___ saMskRta tAtparyavRtti gAthA-12 atha dravyaparyAyANAM nizcayanayenAbhedaM darzayati- / pajjayarahiyaM davvaM-dadhidugdhAdiparyAyarahitagorasavatparyAyarahitaM dravyaM nAsti / davvavimuttA ya pajjayA patthi-gorasarahitadadhidugdhAdiparyAyavat dravyavimuktA dravyavirahitAH paryAyA na saMti / doNhaM aNaNNabhUdaM bhAvaM samaNA parUveMti-yata evamabhedanayena dravyaparyAyayorbhedo nAsti tata evaM kAraNAt dvayordravyaparyAyayorananyabhUtamabhitrabhAvaM sattAmastitvasvarUpaM prarUpayanti / ke kathayanti / zramaNA mahAzramaNAH sarvajJA iti / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta athavA dvitIyavyAkhyAnaM-dvayovyaparyAyayorananyabhUtamabhinnabhAvaM paTArthaM vasta zramaNA: prarUpayanti / bhAvazandana kathaM padAthoM bhaNyata iti cet ? dravyaparyAyAtmako bhAvaH padArthoM vastviti vacanAt / atra siddharUpazuddhaparyAyAdabhinnaM zuddhaparyAyAdabhitraM zuddhajIvAstikAyasaMjJaM zuddhajIvadravyaM zuddhanizcayanayagopAdeyamiti bhAvArthaH / yasmin vAkye nayazabdoccAraNaM nAsti tatra nayazabdAdhyAhAraH kartavyaH 'krayAkArakayAranyatarAdhyAhAravat syAcchabdAdhyAhAravadvA / / 12 / / hiMdI tAtparyavRtti gAthA-12 utthAnikA-Age dikhAte haiM ki nizcaya nayase dravya aura paryAyoMkA abheda haiM / anvayasahita sAmAnyArtha-[pajjayavijuda paryAyoMse rahita [davvaM ] dravya [ya] aura (davvavijuttA) dravyase rahita ( pajjayA) paryAyeM ( Nasthi ) nahIM hotI haiN| [samaNA ] munigaNa ( doNhaM ) donoMkA ( aNaNNabhUdaM) eka abhedarUpa [ bhAvaM] bhAva (parUviMti ) kahate haiN| vizeSArtha-jaise dahI, dUdha Adi paryAyoMke binA gorasa nahIM mila sakatA hai vaise paryAyoMke binA dravya nahIM hotA hai / athavA jaise gorasake binA dahI dUdha Adi paryAyeM nahIM ho sakatIM vaise dravyake binA paryAya nahIM hotI haiM isIliye donoMkA abheda hai / abheda naya se dravya aura paryAya meM bheda nahI hai isaliye hI dravya aura paryAya donoM meM ananyabhUta abhinna bhAva astitva rUpa sattA sarvajJa ne kahI hai / athavA pichalI AdhI gAthAkA yaha bhI artha hai ki dravya aura paryAyoM kA ekIbhAvarUpa padArtha hai aisA zramaNa kahate haiN| bhAva zabdako padArtha kahate haiN| jaise kahA hai 'dravyaparyAyAtmako bhAvaH padArtho vastvasti' arthAt dravya paryAyarUpa bhAva yA padArtha yA vastu hotI hai| yahA~ zuddha nizcayanayase siddharUpa zuddha paryAyase abhitra zuddha jIvAstikAya nAmakA jo zuddha jIva dravya hai vahI grahaNa karane yogya hai-yaha bhAva hai| vRttikArakA kathana hai ki jisa vAkyameM naya zabdakA uccAraNa na ho vahA~ 'naya zabdakA adhyAhAra karanA cAhiye / jaise kriyA aura kAraka eka dUsarese sambandha rakhate haiM, isaliye jahA~ eka na ho vahA~ dUsare ko samajha lete haiM athavA syAt zabdake samAna jAnanA cAhiye / jahA~ syAt zabda nahIM kahate vahA~ bhI syAt zabda samajha liyA jAtA hai / / 12 / / samaya vyAkhyA gAthA-13 atra dravyaguNAnAmabhedo nirdiSTaH / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-paMcAstikAyavarNana davveNa viNA Na guNA guNehiM davvaM viNA Na saMbhavadi / avvadiritto bhAvo davva-guNANaM havadi tamhA / / 13 / / dravyeNa vinA na guNA guNaidravyaM vinA na sambhavati / / avyatirikto bhAvo dravyaguNAnAM bhavati tasmAt / / 13 / / pudgalapRthagbhUtasparzarasagandhavarNavad dravyeNa vinA na guNAH saMbhavanti / sparzarasagandhavarNapRthagbhUtapunalavad guNairvinA dravyaM na saMbhavati / tato dravyaguNAnAmapyAdezavazAt kathaMcidbhede'pyekAstitvaniyatatvAdanyonyAjavRttInAM vastutvenAbheda iti / / 13 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA-13 anyavayArtha--[ dravyeNa binA ] dravya binA [ guNAH na ] guNa nahIM hote, ( guNaiH vinA ) guNoM binA ( dravyaM na sambhavati ) dravya nahIM hotA, [ tasmAt ] isaliye ( dravyaguNAnAm ) dravya aura guNoMkA ( avyatiriktaH bhAvaH ) avyatiriktabhAva ( abhinnapanA ) ( bhavati ) haiN| TIkA--yahA~ dravya aura guNoMkA abheda darzAyA hai| jisa prakAra pudgalase pRthak sparza-rasa-gaMdha-varNa nahIM hote usIprakAra dravyake binA guNa nahIM hote, jisaprakAra sparza-rasa-gaMdha-varNase pRthak pudgala nahIM hotA usI prakAra guNoMke binA dravya nahIM hotaa| isaliye, yadyapi dravya aura guNoMko AdezavazAt kathaMcita bheda hai tathApi ve astitvameM niyata hone ke kAraNa anyonyavRtti nahIM chor3ate isaliye vasturUpase unakA bhI abheda hai // 13 // saMskRta tAtparyavRtti gAthA-13 atha dravyaguNAnAM nizcayanayenAbhedaM samarthayati:-davveNa viNA Na guNA-pudgalarahitavarNAdivadravyeNa vinA guNA na saMti / guNehiM davvaM viNA Na saMbhavadi-varNAdiguNarahitapudgaladravyavadaNairvinA dravyaM na saMbhavati / avvadiritto bhAvo davvaguNANaM havadi tamhA-dravyaguNayorabhinnasattAniSpannatvenAbhinnatvenAbhinnatvAt abhintrapradezaniSpannatvenAbhitrakSetratvAt ekakAlotpAdavyayAvinAbhAvitvenAbhinnakAlatvAt ekasvarUpatvenAbhinnabhAvatvAditi, yasmAt dravyakSetrakAlabhAvairabhedastasmAt avyatirikto bhavatyabhitro bhavati / kosauM / bhAvassattAstitvaM / keSAM / dravyaguNAnAM / athavA dvitIyavyAkhyAnaM-avyatirikto bhavatyabhinno bhavati / sa kaH / bhAva: padArthoM vastu / keSAM saMbhavatvena, dravyaguNAnAM, ityanena dravyaguNAtmakaH padArtha ityuktaM bhavati / nirvikalpasamAdhibalena jAtamutpannaM vItarAgasahajaparamAnandasukhasaMvittyupalabdhipratItyanubhUtirUpaM yatsvasaMvedanajJAnaM tenaiva paricchedyaM prApyaM rAgAdivibhAvavikalpajAlazUnyamapi paramAnantakevalajJAnAdiguNasamUhena bharitAvasthaM yat zuddhajIvAstikAyAbhidhAnaM zuddhAtmadravyaM tadeva manasA dhyAtavyaM tadeva vacasA vaktavyaM, kAyena Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta tadanukUlAnuSThonaM kartavyamiti sUtratAtparyArthaH || 13 || evaM guNaparyAyarUpatrilakSaNapratipAdanarUpeNa gAthAdvayaM / iti pUrvasUtreNa saha gAthAtrayasamudAyena caturthasthalaM gatam / hindI tAtparyavRtti gAthA - 13 utthAnikA- Age nizcayanayase dravya aura guNoMkA abheda hai aisA dikhAte haiM 51 anvaya sahita sAmAnyArtha - ( davveNa ) dravyake ( viNA ) vinA ( guNA paNa ) guNa nahIM ho sakate tathA ( guNehiM viNA ) guNoMke vinA ( davvaM ) dravya ( Na saMbhavadi) nahIM saMbhava hai (tamhA) isaliye (davvaguNANaM) dravya aura guNoMkA ( avvadiritto bhAvo ) abhinnabhAva [ havadi ] hotA hai / vizeSArtha - vRttikAra pula dravyapara ghaTAkara kahate haiM ki jaise pudgala dravyakI sattAke binA usameM sparza, rasa, gaMdha, varNa nahIM pAe jAsakate vaise dravyake binA guNa nahIM hote haiM tathA jaise varNAdi guNoMko chor3akara pula dravya nahIM milatA hai vaise guNoMke binA dravya nahIM prApta ho sakatA hai / dravya aura guNoMkI sattA abhinna hai- eka hai, kyoMki dravyakI apekSA ve abhinna haiM / dravya aura guNoMke pradeza abhinna haiM- eka haiM, kyoMki kSetra kI apekSA ekatA hai / dravya aura guNoMkA eka hI kAla utpAda vyayakA avinAbhAva hai kyoMki kAlakI apekSA donoM eka haiM / dravya aura guNa donoM eka svarUpa haiM kyoMki unakA svabhAva eka hai / kyoMki dravya aura guNoM kA dravya, kSetra, kAla, bhAvoMkI apekSA abheda hai isa liye dravya aura guNa abhinna haiM- eka haiN| athavA dUsarA vyAkhyAna karate haiM ki, bhAva jo padArtha vaha dravya aura guNoMse abhinna hai arthAt dravya guNarUpa hI padArtha kahA gayA hai| nirvikalpa samAdhike balase utpanna jo vItarAga sahaja paramAnandamaya sukha usakI saMvitti, prApti, pratIti va anubhUtirUpa jo svasaMvedana jJAna hai usIse hI jAnane yogya yA prApta yogya jo rAgAdi vibhAvoMke vikalpa jAloMse zUnya hokara bhI kevalajJAnAdi guNoMke samUhase bharA huA zuddha jIvAstikAya nAmakA zuddha Atmadravya hai usIko hI manase dhyAnA cAhiye, usIko hI vacanoMse kahanA cAhiye va usIkA hI anuSThAna yA dhyAna kAyase karanA cAhiye, yaha isa sUtrakA tAtparya hai / / 13 / / isa taraha guNa paryAyoMkA lakSaNa karate hue do gAthAaiM pUrNa huI va unake pUrva sUtrake sAtha tIna gAthAke samudAyase cauthA sthala pUrNa huA / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-paMcAstikAyavarNana hAbhaya vyAkhyA gAbhA-14 atra dravyasyAdezavazenoktA sptbhNgii| siya asthi Natthi uhayaM avvattavvaM puNo ya tattidayaM / davvaM khu satta-bhaMgaM Adesa-vaseNa saMbhavadi / / 14 / / syAdasti nAstyubhayamavaktavyaM punazca tatritayam / dravyaM khalu saptabhaMgamAdezavazena sambhavati / / 14 / / 1 syAdasti dravyaM, 2 syAnnAsti dravya, 3 syAdasti ca nAsti ca dravyaM, 4 syAdavaktavyaM dravyaM, 5 syAdasti cAvaktavyaM ca dravyaM, 6 syAnnAsti cAktavyaM ca dravyaM, 7 syAdasti ca nAsti cAvaktavyaM ca dravyamiti / atra sarvathAtvaniSedhako'nekAntadyotakaH kathaMcidartha syAcchabdo nipAtaH tatra svadravyakSetrakAlabhAvairAdiSTamasti dravyaM, paradravyakSetrakAlabhAvairAdiSTaM nAsti dravyaM, svadravyakSetrakAlabhAvaiH paradravyakSetrakAlabhAvaizca krameNAdiSTamasti ca nAsti ca dravyaM, svadravyakSetrakAlabhAvaiH paradravyakSetrakAlabhAvezca yugapadAdiSTamavaktavyaM dravyaM, svadravyakSetrakAlabhAvairyugapatsvaparadravyakSetrakAlabhAvaizcAdiSTamasti cAvaktavyaM ca dravyaM, paradravyakSetrakAlabhAvairyugapatsvaparadravyakSetrakAbhAvaizcAdiSTaM nAsti cAvaktavyaM ca dravyaM, svadravyakSetrakAlabhAvaiH paradravyakSetrakAlabhAvaizca yugapatsvaparadravyakSetrakAlabhAvaizvAdiSTamasti ca nAsti cAvaktavyaM ca dravyamiti / na caitadanupapannam sarvasya vastunaH svarUpAdinA azUnyatvAt, pararUpAdinA zUnyatvAt, ubhAbhyAmazUnyazUnyatvAt, sahAvAcyatvAt, bhaGgasaMyogArpaNAyAmazUnyAvAcyatvAt, zUnyAvAcyatvAt, azUnyazUnyAvAcyatvAcceti / / 14 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA-14 __ anvayArtha-[ dravyaM ] dravya [ Adezabazena ] AdezavazAt [ vivakSA vaza ] [ khalu ] vAstavame ( syAt asti ) syAt asti, ( nAsti ) syAt nAsti, [ubhayam ] syAt asti-nAsti, ( avaktavyam ) syAt avaktavya ( puna: ca ) aura [ tatritayam ] avaktavyatAyukta tIna 'bhaMgavAlA ( myAta asti avaktavya, syAta nAsti-avaktavya aura syAt asti-nAsti-avaktavya ) - ( saptabhaGgam ) isa prakAra sAta bhaMgavAlA [sambhavati ] hai| TIkA- yahA~ dravyake Adezake vaza saptabhaMgI kahI hai| (1) dravya 'syAt asti' hai, (2) dravya 'syAt nAsti' hai, (3) dravya 'syAta asti aura nAsti' hai, (4) dravya 'syAt avaktavya' hai, (5) dravya 'syAt asti aura avaktavya' hai. (6) dravya 'syAt nAsti aura avaktavya' hai, (7) dravya 'syAta asti, nAsti aura abaktavya hai| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 53 - - yahA~ (saptabhaMgI meM ) sarvathApanekA niSedhaka, anekAntakA dyotaka 'syAt' zabda 'kathaMcit' aise artha meM avyayarUpase prayukta huA hai| vahA~ - ( 1 ) dravya svadravya kSetra - kAla - bhAvase kathana kiyA jAne para 'asti' hai, (2) dravya paradravya-kSetra-kAla- bhAvase kathana kiyA jAne para 'nAsti' hai, (3) dravya svapravya - kSetra kAla bhAvase aura paradravya-kSetra kAla bhAvase kramaza: kathana kiyA jAne para 'asti aura nAsti' hai, (4) dravya svadravya -- kSetra - kAla bhAvase aura paradravya-kSetra-kAla-bhAvase yugapad kathana kiyA jAne para 'avaktavya hai' (5) dravya svadravya-kSetra - kAla - bhAvase aura yugapad svapara- dravya-kSetra kAla bhAvase kathana kiyA jAne para 'asti aura avaktavya' hai, (6) dravya paradravya-kSetra kAla bhAvase aura yugapad svaparadravya-kSetra-kAla- bhAvase kiyA jAne para 'nAsti aura avaktavya' hai, (7) dravya svadravya-kSetra kAla bhAvase, paradravya-kSetrakAla- bhAvase aura yugapad svaparadravya - kSetra - kAla bhAvase kathana kiyA jAne para 'asti, nAsti aura avaktavya' / yaha ( uparokta bAta ) ayogya nahIM hai, kyoMki sarva vastu ( 1 ) svarUpAdise 'azUnya' hai, (2) pararUpAdise 'zUnya' hai, (3) donoMse ( svarUpAdise aura pararUpAdise ) 'azUnya aura zUnya' hai, (4) donoM ( svarUpAdise pararUpAdise ) eka sAtha hI sAtha 'avAcya' haiM, bhaMgoMke saMyogase kathana karane para (5) 'azUnya aura avAcya' haiM, (6) 'zUnya aura avAcya' haiM, (7) 'azUnya, zUnya aura avAcya' haiM ||14| saMskRta tAtparyavRtti gAthA - 14 atha sarvavipratipattInAM nirAkaraNArthaM pramANasaptabhaMgI kathyate / "ekasminnavirodhena pramANanayavAkyataH / sadAdikalpanA yA ca satyabhaGgIti sA matA / / siya asthi- syAdasti syAtkathaMcidvivakSitaprakAreNa svadravyAdicatuSTayApekSayA astIrtyaH 1 / siya Natthi - syAnnAsti syAtkathaMcidvivakSitaprakAreNa paradravyAdicatuSTayApekSayA nAstItyarthaH 2 / siya asthiNatthi syAdastinAsti, syAtkathaMcidvivakSitaprakAreNa krameNa svaparadravyAdicatuSTayApekSayA astinAstItyarthaH 3 / siya avvattavyaM yasyAdavaktavyaM syAtkathaMcidvivakSitaprakAreNa yugapadvaktumazakyatvAt 'kramapravRttibhAratI' ti vacanAt yugapatsvaparadravyAdicatuSTayApekSayA'vaktavyamityarthaH 4 / puNovi tattidayaM punarapi tattritayaM 'siyaM asthi avvatavvaM' syAdastyavaktavyaM syAtkathaMcidvivakSitaprakAreNa svadravyAdicatuSTayApekSayA yugapatsvaparadravyAdicatuSTayApekSayA ca astyavaktavyamityarthaH 5 / 'siyaNatthi avattavvaM' syAnnAstyavaktavyaM syAtkathaMcidvivakSitaprakAreNa paradravyAdicatuSTayApeyA yugapatsvaparadravyAdicatuSTayApekSayA ca nAstyavaktavyamityarthaH 6 / siya atithaNatyi avvattavyaM' syAdasti nAstyavaktavyaM syAtkathaMcidvivakSitaprakAreNa krameNa svaparadravyAdicatuSTayApekSayA yugapatsvaparadravyAdicatuSTayApekSayA ca asti nAstyavaktavyamityarthaH 7 / saMbhavadi- saMbhavati / kiM kartR / davvaM dravyaM khu sphuTaM / kathaMbhUtaM / sattabhaMga-saptabhaMgaM / kena / AdesavaseNa- praznottaravazena / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghaDdravya-paMcAstikAyavarNana tathAhi-astItyAdisaptaprazneSu kRteSu satsu syAdastItyAdisaptaprakAraparihAravazenetyarthaH / iti prmaannsptbhNgii| ___ekamapi dravyaM kathaM saptabhaGgyAtmakaM bhavatIti prazne parihAramAhuH / yathai kopi devadatto gauNamukhyavivakSAvazena bahuprakAro bhavati / kathamiti ceta? putrApekSayA pitA bhaNyate, sopi svakIyapitrApekSayA putro bhaNyate, mAtulApekSayA bhAgineyo bhaNyate sa eva bhAgineyApekSayA mAtulo bhaNyate, bhAryApekSayA bhartA bhaNyate bhagnyipekSayA bhrAtA bhaNyate vipakSApekSayA zatrurbhapayate iSTApekSayA mitraM bhaNyata ityAdi tathaikamapi dravyaM gauNamukhyavivakSAvazena saptabhaMgyAtmakaM bhavati nAsti doSa iti sAmAnyavyAkhyAnaM / sUkSmavyAkhyAnavivakSAyAM puna: sadekanityAdidharmeSu madhye ekaikadharma niruddha saptabhaMgI vktvyaa| kamiti cet ? syAdasti, syAnnAsti, syAdastinAsti syAdavaktavyamityAdi / syAdekaM syAdanekaM syAdekAneka syAdavaktavyamityAdi / syAnnityaM syAnnitayAnityaM syAdavaktavyamityAdi / tatkena dRSTAnteneti kathyate-yathaikopi devadatta: syAtputraH syAdaputraH syAtputrAputra: syAdavaktavya: syAtputro'vaktavya: syAdaputro'vaktavya: syAtputrAputro'vaktavyazceti sUkSmavyAkhyAnavivakSAyAM saptabhaMgIvyAkhyAnaM jJAtavyaM / syAdasti dravyamiti paThanena vacanena pramANasaptabhaMgI jJAyate / kamitti cet ? syAdastIti sakalavastugrAhakatvAtpramANavAkyaM syAdastyeva dravyamiti vastvekadezagrAhakatvAtrayavAkyaM / tathAcoktaM / sakalAdezaH pramANAdhIno vikalAdezo nayAdhIna iti / asti dravyamiti duHpramANavAkyaM astyeva dravyamiti durnayavAkyaM / evaM pramANAdivAkyacatuSTayavyAkhyAnaM boddhavyaM / atra saptabhaMgyAtmakaM SaDvvye Su madhye zudvajIvAstikAyAbhidhAnaM zuddhAtmakadravyamupAdeyamiti bhAvArtha: / / 14 / / ityeksUtreNa saptabhaMgIvyAkhyAnaM / evaM caturdazagAthAsu madhye sthalapaMcakena prathamasaptakaM gataM / hindI tAtparyavRtti gAthA-14 utthAnikA-Age sarva zaMkAoke dUra karaneke liye pramANa saptabhaMgIkA svarUpa kahate haiN| anvayasahita sAmAnyArtha-( davvaM ) dravya (khu) pragaTapane { Adesavarsena ) vivakSA yA praznottarake kAraNase ( sattabhaMga) sAta bhedarUpa ( saMbhavadi) hotA hai jaise ( siya asthi ) syAt asti [Nasthi] syAt nAsti, [uhayaM] syAt ubhaya arthAt astinAsti ( anyattavyaM) syAt avaktavyaM [ puNo ya] tathA [tattidayaM ] avaktavya tInarUpa arthAt syAt asti avaktavyaM, syAt nAsti avaktavya, syAt asti nAsti avaktavya / vizeSArtha-anya granthameM kahA hai- "ekasminnavirodhena pramANanayavAkyataH / sadAdikalpanA yA ca saptabhaMgI ca sA matA'' artha- eka hI padArthameM binA kisI virodhake pramANa va nayake vAkya se sat AdikI kalpanA karanA so saptabhaMgI kahI gaI hai / / jaise (1) syAt asti Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 paMcAstikAya prAbhRta 55 arthAt kathaMcit yA kisI apekSA se dravya hai arthAt dravya apane hI dravya, kSetra, kAla, bhAvarUpa catuSTayakI apekSAse hai / (2) syAt nAsti arthAt kathaMcit yA kisI apekSAse dravya nahIM hai arthAt paradravya, kSetra, kAla, bhAvarUpa para catuSTakIya apekSAse dravya nahIM hai / (3) syAt asti nAsti arthAt kathaMcit dravya hai va nahIM donoM rUpa hai / arthAt svacatuSTayakI apekSAse hai paracatuSTayakI apekSA nahIM hai (4) syAt avaktavya arthAt kathaMcit dravya vacanagocara nahIM hai arthAt eka samayameM yaha nahIM kahA jA makatA ki dravya svacaSTrayako apekSA hai va paracatuSTayakI apekSA nahIM hai kyoMki kahA hai-kramapravRttirbhAratI arthAt vANI krama- kramase hI bolI jA sakatI hai| (5) syAt asti avaktavya arthAt kathaMcit dravya hai aura avaktavya donoM rUpa hai / arthAt svadravyAdicatuSTayakI apekSAse hai parantu eka sAtha svaparadravyAdi catuSTayakI apekSA avaktavya hai / (6) syAt nAsti avaktavya arthAt kathaMcit dravya nahIM aura avaktavya donoM rUpa hai arthAt paradravyAdi catuSTayakI apekSA nahIM hai parantu eka sAtha svaparadravyAdi catuSTayakI apekSA avaktavya hai / (7) syAt asti nAsti avaktavya arthAt kisI apekSAse hai va nahIM tathA avaktavya tInoMrupa hai arthAt kramase svacatuSTayakI apekSA hai, para catuSTaya kI apekSA nahIM hai parantu eka sAtha svaparacatuSTayakI apekSA avaktavya hai| isa taraha ye sAta bhaMga praznake uttarake yazase dravyameM saMbhava hai| arthAt (9) kyA dravya hai ? (2) kyA dravya nahIM hai ? (3) kyA dravya donoM rUpa hai ? (4) kyA dravya avaktavya hai ? (5) kyA dravya asti aura avaktavya do rUpa haiM ? (6) kyA dravya nAsti aura avaktavya do rUpa hai ? (7) kyA dravya asti nAsti aura avaktavya tIna rUpa hai ? ina praznoMke kiye jAnepara unakA sAta prakAra hI samAdhAna uttarameM kiyA jAtA hai| yaha pramANa saptabhaMgIkA svarUpa kahA / eka hI dravya kisa taraha sAta bhaMgarUpa hotA hai ? aisA prazna honepara usakA samAdhAna karate haiM ki jaise devadatta nAmakA puruSa eka hI hai vahI mukhya aura gauNakI apekSAse bahuta prakAra hai so isa taraha hai- ki vahI devadatta apane putrakI apekSAse pitA kahA jatA hai / vahI apane pitAkI apekSAse putra kahA jAtA hai / mAmAkI apekSAse bhAnajA kahA jAtA hai, vahI apane bhAnajekI apekSAse mAmA kahA jAtA hai| apanI strIkI apekSAse bhartAra kahA jAtA hai, apanI bahanakI apekSAse bhAI kahA jAtA hai| apane zatrukI apekSA zatru kahA jAtA haiM vahIM apane iSTako apekSA mitra kahA jAtA hai ityAdi / taise eka hI dravya mukhya aura treat apekSA vazase sAta bhaMga rUpa ho jAtA hai| isameM koI doSa nahIM hai, yaha sAmAnya vyAkhyAna hai / yadi isase sUkSma vyAkhyAna kareM to dravyameM jo sat eka nitya svabhAva haiM, Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-paMcAstikAyavarNana unameMse eka-eka svabhAvake varNanameM sAta-sAta bhaMga kahane cAhiye / ve isa taraha kisyAt asti, syAt nAsti, syAta astinAsti, syAt avaktavya ityAdi yA syAt eka, syAt aneka, syAt eka-aneka, syAt avaktavya ityAdi yA syAt nitya, syAt anitya, syAt nityAnitya, syAt avaktavya ityAdi / ye pratyeka ke sAta bhaMga isI devadattake dRSTAMtake samAna hoNge| jaise eka hI devadatta (1) syAta patra hai arthAta apane pitAkI apekSA putra hai| (2) syAt aputra hai arthAt apane pitAke sivAya anyakI apekSAse vaha putra nahIM hai / (3) syAt putra aputra donoM rUpa hai arthAt apane pitAkI apekSA putra hai tathA anya kI apekSA putra nahIM hai / (4) syAt avaktavya hai arthAt eka hI samaya bhinna-bhinna apekSAse kaheM to yaha nahIM kaha sakate haiM ki putra aputra do rUpa hai / (5) syAt putra hai aura avaktavya hai arthAt yaha devadatta jaba apane pitAkI apekSA putra hai taba bhI eka samaya meM kahane yogya na honese ki putra hai yA aputra hai yaha avaktavya bhI hai / (6) syAt aputra avaktavya hai arthAt jaba yaha devadatta apane pitAse anyakI apekSA aputra hai taba hI eka samaya meM kahane yogya na honese avaktavya hai| (7) syAt putra aputra tathA avaktavya hai arthAt apane pitAkI apekSA putra, parakI apekSA aputra taba hI eka samayameM kahane yogya na honese avaktavya hai / isI taraha sUkSma vyAkhyAnakI apekSAse saptabhaMgIkA kathana jAna lenA cAhiye / syAt dravya hai ityAdi, aisA par3hanese pramANa saptabhaMgI jAnI jAtI hai| kyoMki syAt asti yaha vacana sakala vastuko grahaNa karanevAlA hai isaliye pramANa vAkya hai / syAt asti eva dravyamaisA vacana vastuke ekadezako arthAt usake mAtra astitva svabhAvako grahaNa karane vAlA hai isase naya vAkya hai / kyoMki kahA hai "sakalAdezaH pramANAdhIno, vikalAdezo nayAdhIna" iti vastusarvako kahanevAlA vacana pramANake adhIna hai aura usIke eka aMzako kahanevAlA vacana nayake adhIna hai| asti dravyaM yaha duHpramANa vAkya hai va asti eva dravyaM yaha durnaya vAkya hai| isa taraha pramANAdi rUpase vyAkhyAna jAnanA / yahA~ chaH dravyoMke madhyameMse sAta bhaMgarUpa jIvAstikAya nAmakA zuddha Atmadravya hai vahI grahaNa karane yogya hai yaha bhAvArtha hai / / 14 / / isa taraha eka sUtra se saptabhaMgIkA vyAkhyAna kiyA gyaa| isa taraha 14 gAthAoMmeM pA~ca sthAloMse pahalI sAta gAthAe~ pUrNa huii| samaya vyAkhyA gAthA-15 atrAsatprAdurbhAvatvamutpAdasya saducchedatvaM vigamasya niSiddham / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta bhAvassa Natthi NAso Natthi abhAvassa ceva uppaado| guNa-pajjayesu bhAvA uppAda-vae pakuvvaMti / / 15 / / bhAvasya nAsti nAzo nAsti abhAvasya caiva utpAdaH / guNaparyAyeSu bhAvA utpAdavyayAn prakurvanti / / 15 / / bhAvasya sato hi dravyasya na dravyatvena vinAzaH, abhAvasyAsato'nyadravyasya na dravyatvenotpAdaH / kintu bhAvAH santi dravyANi saducchedamasadutpAdaM cAntareNaiva guNaparyAyeSu vinAzamutpAdaM cArabhante / yathA hi ghRtotpattau gorasasya sato na vinAzaH, na cApi gorasavyatiriktasyArthAntarasyAsataH utthAdaH, kintu gorasasyaiva saducchedamasadutpAdaM cAnupalabhamAnasya sparzarasagandhavarNAdiSu pariNAmiSu guNeSu pUrvAvasthayA vinazyatsUttarAvasthayA prAdurbhavatsu nazyati ca navanItaparyAyo ghRtaparyAya utpadyate tathA sarvabhAvAnAmapIti / / 15 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA-15 anvayArtha--(bhAvasya ) bhAvakA ( satkA) ( nAzaH ) nAza ( na asti ) nahI haiM ( ca ena ) tathA ( abhAvasya ) abhAvaka ra asatkA, ( utpAda) itpAda / na asti) nahIM hai, ( bhAvAH ) bhAva ( sat dravye ) ( guNaparyAyeSu ) guNaparyAyoMmeM ( utpAdavyayAn ) utpAdavyaya ( prakurvanti ) karate haiN| TIkA-yahA~ utpAdameM asatke prAdurbhAvakA aura vyayameM satke vinAzakA niSedha kiyA bhAvakA-sat dravyakA-dravyarUpase vinAza nahIM hai, abhAvakA-asat anya dravyakAdravyarUpase utpAda nahIM hai, parantu bhAva-sat dravye, satake vinAza aura asatke utpAda binA hI, guNaparyAyoMmeM vinAza aura utpAda karate haiN| jisa prakAra ghIkI utpattimeM gorasakAsatkA-vinAza nahIM hai tathA gorasase bhitra padArthAntarakA asatkA-utpAda nahIM hai, kintu gorasako hI satkA vinAza aura asatkA utpAda kiye binA hI, pUrva avasthAse vinAzako prApta honevAle aura uttara avasthAse utpanna honevAle sparza-rasa-gaMdha-varNAdika pariNAmI guNoMmeM makkhanaparyAya vinAzako prApta hotI hai tathA ghI paryAya utpanna hotI hai, sarvabhAvoMkA bhI usI prakAra vaisA hI hai ( arthAt samasta dravyoMko navIna paryAyakI utpatti meM satkA vinAza nahIM hai tathA asatkA utpAda nahIM hai, kintu satkA vinAza aura asatkA utpAda kiye binA hI, pahalekI ( purAnI ) avasthAse vinAzako prApta honevAle aura bAdakI ( navIna ) avasthAse utpanna honevAle pariNAmI guNoMmeM pahalekI paryAyakA vinAza aura bAdakI paryAyakI utpatti hotI hai|) Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadravya--paMcAstikAyavarNana saMskRta tAtparyavRtti gAthA-15 atha sati dharmiNi dharmAzciMtyante dravyaM nAsti saptabhaMgA: kasya bhaviSyatIti bauddhamatAnusAri - ziSyANa pUrvapakSe kRte sati parihArarUpeNa gAthApAtanikAM karoti-dravyArthikanayena sata: padArthasya vinAzo nAstyasata utpAdo nAstItivacanena kSaNikaikAntabauddhamataM niSedhayati bhAvasya Nasthi NAso gasthi yA bhAvassa ceva uppAdo-yathA gorasasya gorasadravyarUpeNotpAdo nAsti vinAzopi nAsti / guNapajjaemu va bhAvA uppAdavaye pakuvvaMti-tathApi varNarasagaMdhamparzaguNeSu varNarasagaMdhAMtarAdirUpeNa pariNAmighu nazyati navanItaparyAya utpadyate na ghRtaparyAyaH tathA mano vidyamAnabhAvasya padArthasya jIvAdidravyasya dravyArthikanayena dravyatvena nAsti vinAza:, nAstyasato'vinamAnabhAvasya padArthasya jIvAdidravyasya dravyArthikanayena dravyatvenotpAdaH tathApi guNaparyAyeSvadhikaraNabhUteSU bhAvA: padArthA jIvAdi SaDadravyANi kartRNi paryAyArthikanayena vivakSitanaranArakAdidvayaNukAdigatisthityavagAhanavartanAdinaH yayA sAMbhavamurAdanA- mAna ' aba Sar3adravyeSNu madhye zuddhapAriNAmikaparamabhAvagrAhakeNa zuddhadravyArthikanayeneti vA pAThaH, nizcayanayena krodhamAnabhAyAlobhadRz zrutAnubhUtabhogAkAMkSArUpanidAnabaMdhAdiparabhAvazUnyamapi utpAdavyayarahitena vA pAThaH / Ayatarahitena cidAnaMdaikasvabhAvena bharitAvasthaM zuddhajIvAstikAyAbhidhAnaM zuddhAtmadravyaM dhyAtavyamityabhiprAyaH / / 15 / / iti dvitIyasaptakamadhye prathamasthale auddha prati dravyasthApanArtha sUtragAthA gtaa| hiMdI tAtparyavRtti gAthA-15 utthAnikA-Age bauddha matAnusArI ziSyane yaha zaMkA kI yA pUrva pakSa kiyA ki yadi dharmI koI ho to usake dharma yA svabhAvoMkA vicAra karanA cAhiye / yadi dravya hI nahIM hai to sAta bhaMga kisake hoMge? isakA uttara dete hue AcArya kahate haiM ki dravyArthikanayase sat padArthakA nAza nahIM hai aura na asat padArthako utpatti hai / isa taraha bauddhoMke kSaNika ekAMta matakA niSedha karate haiM ___ anvaya sahita sAmAnyArtha-( bhAvassa ) satrUpa padArthakA ( NAso) nAza ( Nasthi ) nahIM hotA hai, ( ceva ) vaise hI ( abhAvassa ) abhAvakA yA avastukA yA asatkA ( uppAdo) utpAda yA janma ( Nasthi ) nahIM hotA hai| (bhASA) padArtha ( guNapajjayesu ) apane guNoMkI paryAyoMmeM ( uppAdavae ) utpAda va vyaya ( pakuvvaMti ) karate rahate haiN| vizeSArtha-jaise gorasa eka dravya hai usakA apane gorasa nAmake dravyarUpase na utpAda hai, na nAza hai tathApi gorasake varNa, rasa, gaMdha, sparza guNoMmeM anya varNa, rasa, gaMdha, sparzarUpa pariNamana hote hue usa gorasakI jaba navanIta nAmakI paryAya nAza hotI hai taba ghRta nAmakI Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghaMcAstikAya prAkRta paryAya upajatI hai taise hI satarUpa sadA rahanevAle jo jIva Adi chaH dravya haiM unakA dravyArthikanayase kabhI nAza nahIM hotA hai aura jo asat yA nahIM vidyamAna jIvAdi padArtha haiM unakA dravyArthikanayase dravyarUpase kabhI utpAda nahIM hotA hai tathApi guNoMkI paryAyoMke adhikaraNameM jIva Adi chahoM dravya paryAyArthikanayase yathAsaMbhava utpAda vyaya karate rahate haiN| jaise jIvoMmeM nara nArakAdi paryAyeM, pudgaloMmeM dviaMNuka skaMdha Adi paryAyeM hotI hai va dharmameM gatisahakArapanA, adharmameM sthitisahakArIpanA, AkAzameM avagAha sahakArIpanA tathA kAlameM vartanA sahakArIpanA honese paryAyeM hotI haiM / yahA~ cha: dravyoMke madhyameM zuddha pAriNAmika paramabhAvako grahaNa karanevAlI zuddha dravyArthikanayase athavA nizcayanayase krodha, mAna, mAyA, lobha tathA dekhe sune va anubhava kie hue bhogoMkI icchA rUpa nidAna baMdha Adi para-bhAvoMse zUnya honepara bhI athavA utpAda va vyaya rahita honepara bhI anAdi anaMta cidAnaMdamaya eka svabhAvase bhare hue jIvAstikAya nAmake zuddha Atmadravyako dhyAnA cAhiye, yaha abhiprAya hai| isa taraha dUsare saptakameM bauddhoM ke liye dravyakI sthApanA karate hue sUtra kahA / / 15 / / samaya vyAkhyA gAthA-16 atra bhAvaguNaparyAyAH prajJApitAH bhAvA jIvAdIyA jIvaguNA cedaNA ya uvogo| sura-Nara-NAraya-tiriyA jIvassa ya pajjayA bahugA / / 16 / / bhAvA jIvAdhA jIvaguNAzcetanA copayogaH / / suranaranArakatiryaJco jIvasya ca paryAyAH bahavaH / / 16 / / bhAvA hi jIvAdayaH SaT padArthAH / teSAM guNA: paryAyAzca prasiddhAH / tathApi jIvasya vakSyamANodAharaNaprasiddhyarthamabhidhIyante / guNA hi jIvasya jJAnAnubhUtilakSaNA zuddhacetanA, kAryAnubhUtilakSaNA karmaphalAnubhUtilakSaNA cAzuddhacetanA, caitanyAnuvidhAyipariNAmalakSaNa: savikalpanirvikalparUpa: zuddhazuddhatayA sakalavikalatAM dadhAno dvedhopayogazca / paryAyAstvagurulaghuguNahAnivRddhinirvRtA: zuddhAH, sUtropAttAstu suranaranArakatiryaGmanuSyalakSaNAH paradravyasaMbandhanivRttatvAdazuddhAzceti / / 16 / / hiMdI samaya vyAkhyA gAthA-16 anvayArtha--( jIvAdyAH ) jIvAdi ( dravye ) ve ( bhAvAH ) 'bhAva' / dravya padArtha ) hai Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadravya-paMcAstikAyavarNana ( jIvaguNAH ) jIvake guNa ( cetanA ca upayogaH ) cetanA tathA upayoga haiM ( ca ) aura ( jIvasya paryAyAH ) jIvako paryAyeM ( suranaranArakatiryaJcaH ) deva-manuSya-nAraka-tiryazcarUpa ( bahavaH ) aneka TIkA-yahA~ bhAvoM ( dravyoM ), guNoM aura paryAyoM ko batalAte haiM jIvAdi chaha padArtha ve. 'bhAva' haiM / unake guNa aura paryAyeM prasiddha haiM, tathApi Age ( agalI gAthAmeM ) jo udAharaNa denA hai usakI prasiddhike hetu jIvake guNoM aura paryAyoMkA kathana kiyA jAtA hai...__ jIvake guNoM jJAnAnubhUtisvarUpa zuddhacetanA tathA kAryAnubhUtisvarUpa aura karmaphalAnubhUtisvarUpa azuddhacetanA hai aura caitanyAnuvidhAyI-pariNAma svarUpa, savikalpanirvikalparUpa zuddhatA-azuddhatAvikalatA dhAraNa karanevAlA do prakArakA upayoga hai| jIvakI paryAyeM isa prakAra haiM-agurulaghuguNakI hAnivRddhise utpanna honevAlI paryAyeM zuddha paryAyeM haiM aura sUtrameM ( isa gAthAmeM ) kahI huI, deva-nAraka-tiryaJca-manuSya-svarUpa paryAye paradravyake sambandhase utpanna hotI haiM isaliye azuddha paryAyeM haiM / / 16 / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA-16 atha pUrvagAthoktAn guNaparyAyabhAvAn prajJApayati bhAvA jIvAdIyA bhAvA: padArthA bhavaMti / kaani| jIvAdiSaDdravyANi, dharmAdicaturdravyANAM guNaparyAyAnagre yathAsthAnaM vizeSeNa kathayaMti, atra tAvat jIvaguNA abhidhIyate / jIvaguNA cedaNA ya uvaogA jIvaguNA bhavanti / ke te / zuddhAzuddharUpeNa dvividhA cetanA jJAnadarzanopayogI cati saMgrahavAkyaM vArtikaM samudAyakathanaM tAtparyArthakathanaM saMpiMDitArthakathanamiti yAvat / tadyathA / jJAnacetanA zuddhacetanA bhaNyate, karmacetanA karmaphalacetanA ca azuddhA bhaNyate sA triprakArApi cetanA agre cetanAdhikAre vistareNa vyAkhyAsyate / idAnIpamupayogaH kathyate / saMvikalpo jJAnopayogI nirvikalpo darzanopayogaH / jJAnopayogo'STadhA, matizrutAvadhimanaHparyayakevalajJAnAnIti saMjJAnapaMcake kumatikuzrutavibhaMgarUpeNAjJAnatrayamityaSTadhA jJAnopayogaH / tatra kevalajJAnaM kSAyikaM nirAvaraNAtvAta zuddhaM, zeSANi sapta matijJAnAdIni kSAyopazamikAni sAvaraNatvAdazuddhAni / darzanopayogazcakSuracakSuravadhikevaladarzanarUpeNa caturdhA / tatra kevaladarzanaM kSAyikaM nirAvaraNatvAt zuddhaM cakSurAditrayaM kSAyopazamikaM sAvaraNatvAdazuddhaM / idAnI jIvaparyAyAH kathyante / suraNaraNArayatiriyA jIvasya ya pajjayA bahugA--suranaranArakatiryaMco jIvasya vibhAvadravyaparyAyA bahavo bhavanti / kiMca / dvidhA paryAyA dravyaparyAyA guNaparyAyAzca / dravyaparyAyalakSaNaM kathyate-anekadravyAtmikAyA aikyapratipatternibandhanakAraNabhUto dravyaparyAya: anekadravyAtmikaikayAnavat / sa ca dravyaparyAyo dvividhaH samAnajAtIyo'samAnajAtIyazceti / samAnajAtIyaH kathyate-dve trINi vA catvArItyAdiparamANupudgaladravyANi militvA Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DF paMcAstikAya prAbhRta skaMdhA bhavantItyacetanasyApareNAcetanena saMbaMdhAtsamAnajAtIyo bhaNyate / asamAnajAtIya; kathyatejIvasya bhavAMtaragatasya zarIranokarmapudgalena saha manuSyadevAdiparyAyotpatti; cetanajIvasyAcetanapudgaladravyeNa saha melApakAdasamAnajAtIya; dravyaparyAyo bhaNyate / ete samAnajAtIyA asamAnajAtIyAzca anekadravyAtmikaikarUpA dravyaparyAyA jIvapudgalayorena bhavanti / azuddhA eva bhavanti / kasmAditi cet ? anekadravyANAM parasparasaMzleSarUpeNa saMbaMdhAt / dharmAdyanyadravyANAM parasparasaMzleSasaMbaMdhena paryAyo na ghaTate paradraH sayAzuddha paryAyapi na mdte| idAnIM mugAyAH kathyante / tepi dvidhA svabhAvavibhAvabhedena / guNadvAreNAnvayarUpAyA: ekatvapratipatternibaMdhanaM kAraNabhUto guNaparyAya:, sa caikadravyagata eva sahakAraphale haritapoMDurAdivarNavat / pudgalasya / matijJAnAdirUpeNa jnyaanaantrprigmnvjjiivsy| evaM jIvapudgalayorvibhAvaguNarUpAH paryAyA jJAtavyAH / svabhAvaguNaparyAyA agurulaghuguNa-SaDvAnivRddhirUpAH sarvadravyasAdhAraNAH / evaM svabhAvavibhAvaguNaparyAyA jJAtavyAH / athavA dvitIyaprakAreNArthavyaMjanaparyAyarUpeNa dvidhA paryAyA bhavanti / tatrArthaparyAyAH kSaNakSayiNastathAvAggocarA viSayA bhavanti / vyaMjanaparyAyAH punaH sthalAzcirakAlasthAyino vAggocarAzchadmasthadRSTiviSayAzca bhavanti / ete vibhAvarUpA vyaMjanaparyAyA jIvasya naranArakAdayo bhavanti, svabhAvavyaMjanaparyAyo jIvasya siddhruupH| azuddhArthaparyAyA jIvasya SaTsthAnagatakaSAyahAnivRddhivizuddhisaMkleSarUpazubhAzubhalezyAsthAneSu jJAtavyAH / pudgalasya vibhAvArthaparyAyA vyaNukAdiskaMdheSu varNAntarAdipariNamanarUpAH / vibhAvavyaMjanaparyAyAzca pudgalasya vyaNukAdiskaMdheSveva cirakAlasthAyino jJAtavyoH / zuddhArthaparyAyA agurulaghukaguNaSaDhAnivRddhirUpeNa pUrvameva svabhAvaguNaparyAyavyAkhyAnakAle sarvadravyANAM kathitAH / ete cArthavyaMjanaparyAyAH pUrva "jesiM atthisahAo" ityAdigAthAyAM ye bhaNitA jIvapudgalayoH svabhAvavibhAvadravyaparyAyAH svabhAvavibhAvaguNaparyAyAzca ye bhaNitAsteSu madhye tisstthnti| atra gAthAyAM ca ye dravyaparyAyAH guNaparyAyAzca bhaNitAsteSu ca madhye tiSThanti / tarhi kimartha pRthakkathitA iti cedekasamayavartino'rthaparyAyA bhaNyaMte cirakAlasthAyino vyaMjanaparyAyA bhaNyate iti kAlakRtabhedajJApanArthaM / atra siddharUpazuddhaparyAyapariNataM zuddhajIvAstikAyAbhidhAnaM zuddhAtmadravyamupAdeyamiti bhAvArthaH // 16 // hiMdI tAtparyavRtti gAthA-16 - utthAnikA-Age pahalI gAthAmeM jina guNa aura paryAyoM ko kahA hai una hI ko pragaTa karate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-(bhAvA) satarUpapadArtha ( jIvAdIyA) jIva Adi chaH haiN| unameM ( jIvaguNA) jIvake guNa ( cedaNA) cetanA (ya) aura ( uvaogo) upayoga haiM (ya) aura ( suraNaraNArayatiriyA) deva, manuSya, nArakI aura tiryazca ye ( jIvassa) jIvakI ( bahugA) bahutasI (pajjayA) paryAyeM haiN| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 SaDdravya-paMcAstikAyavarNana vizedhArtha--jIva, pudgala, dharmaH adharma, AkAza, kAla-ye cha dravya hai / unameM dharmAdi cAra dravyoMke guNa paryAya Age yathAsthAna vizeSarUpase kheNge| yahA~para pahale jIvake guNa kahate haiN| jIvake guNa, cetanA aura upayoga haiN| yaha saMgraha vAkya, samudAya kathana tAtparya kathana yA saMpiMDitArtha kathana jAnanA / cetanAke do bheda haiM-zuddhacetanA aura azuddhacetanA tathA upayogake do bheda haiM-jJAnopayoga, darzanopayoga / jJAnacetanAko zuddhacetanA kahate haiM / karmacetanA aura karmaphalacetanAko azuddhacetanA kahate haiM / ina tIna prakAra cetanAke svarUpako Age cetanAke adhikArameM vistArase kaheMge / jJAnopayoga savikalpa hai, darzanopayoga nirvikalpa hai| jJAnopayogake ATha bheda haiM-mati, zruta, avadhi, mana:paryaya aura kevala-pA~ca samyagjJAna aura kumati, kuzruta, vibhaMgajJAna ye tIna ajJAna / inameM kevalajJAna sarva AvaraNa rahita zuddha hai / bAkIke sAta jJAna matijJAnAdi kSAyopazamika haiM, AvaraNa sahita haiM tathA azuddha haiN| darzanopayoga cAra prakArakA hai-cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana, kevaladarzana / unameM devanadarzana adhikA sAdharaNa rahiTa hai tathA zuddha hai / cakSu Adi tIna kSAyopazamika haiN| AvaraNasahita haiM tathA azuddha haiN| aba jIvakI paryAyeM kahate haiM--deva, manuSya, nArakI, tiryaMca ye jIvakI vibhAva dravyaparyAyeM bahuta prakArakI hotI haiN| paryAyoMke do bheda haiMdravyaparyAya aura guNaparyAya / dravyaparyAyakA lakSaNa kahate haiM--aneka dravyasvarUpako eka tAke jJAnakA jo kAraNa ho use dravyaparyAya kahate haiM jaise aneka vastuoM se banI huI ko eka yAna yA vAhana kahanA / yaha dravyaparyAya do prakAra kI hai-eka samAna jAtIya, dUsarI asamAna jAtIya / samAna jAtIya use kahate haiM ki do, tIna, cAra Adi paramANurUpa pudgaladravya milakara jo skandha ho jAte haiM ve acetanake sAtha acetanake saMbandhase hote haiM isaliye samAna jAtIya dravyaparyAya kahalAte haiM / aba asamAna jAtIyako kahate haiM- jIva jaba dUsarI gatiko jAtA hai taba navIna zarIrarUpa nokarma pugaloMko grahaNa karatA hai usase manuSya deva Adi paryAyakI utpatti hotI hai / cetanarUpa jIvake sAtha acetana rUpa pudgalake milanese jo paryAya huI yaha asamAna jAtIya dravya paryAya kahI jAtI hai / ye samAna jAtIya tathA asamAna jAtIya aneka dravyoMkI ekarUpa dravya paryAyeM jIva aura pudgalomeM hI hotI haiM tathA ye azuddha hotI haiM, kyoMki aneka dravyoMke paraspara milanese huI haiN| dharma, adharma, AkAza, kAlameM paraspara milanerUpa koI paryAya nahIM hotI hai / na paradravyake sambandhase koI azuddha paryAya hotI hai / __ aba guNa paryAyoMko kahate haiM / ve bhI do prakAra haiM-svabhAva guNaparyAya, vibhAva guNaparyAya / guNake dvArA andayarUpa ekatAke jJAnakA kAraNa rUpa jo paryAya ho use guNaparyAya kahate haiM, vaha eka dravyake bhItara hI hotI hai jaise pudgalakA dRSTAMta Amake phalameM hai ki Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . paMcAstikAya prAbhRta usake varNaguNakI harI pIlI Adi paryAyeM hotI haiM / hara eka paryAyameM varNaguNakI ekatAkA jJAna hai isase yaha guNaparyAya hai / jIvake matijJAna zrutajJAna AdirUpase jJAnakA anyajJAnarUpa honA so jJAna guNakI paryAyeM haiM / haraeka paryAyameM jJAna guNakI ekatAkA bodha hai / ye jIva aura pugalakI vibhAva guNa paryAyeM jAnanI cAhiye / svabhAva guNaparyAyeM agurulaghu guNako SaDguNI hAni vRddhirUpa haiM jo sarva dravyoMmeM sAdhAraNa pAI jAtI haiN| isa taraha svabhAva vibhAva guNaparyAyoMko jAnanA caahiye| athavA dUsarI tarahase paryAyoMke do bheda haiMarthaparyAya aura vyaMjanaparyAya / inameM arthaparyAyeM atyanta sUkSma kSaNakSaNa meM hokara naSTa honevAlI hotI haiM jo vacanake gocara nahIM hotI haiM / vyaMjanaparyAyeM jo sthUla hotI haiM ve derataka rahanevAlI vacanagocara va alpajJAnIko dRSTigocara bhI hotI haiN| ye vibhAvarUpa vyaMjanaparyAya jIvakI nara nAraka Adi haiM tathA svabhAva vyaMjanaparyAya jIvakI siddha avasthA hai / azuddha arthaparyAya jIvake kaSAyoMkI hAni vRddhi honese vizuddhirUpa tathA saMkleSarUpa yA zubha-azubha chaH lezyAke sthAnoMmeM hone vAlI jAnanI cAhiye / pudgalakI vibhAva arthaparyAyeM do aNu Adike skaMdhoMmeM varNAdise anya varNAdirUpa honerUpa haiN| pudgalakI vibhAva vyaMjanaparyAya do aNu Adike skaMdha haiM jo cirakAlataka rahanevAle haiN| zuddha arthaparyAyeM aguruladhuguNakI SaTguNI hAni vRddhi rUpa haiM jinako pahale hI svabhAvaguNaparyAyake vyAkhyAnake samaya sarva dravyoMmeM kaha cuke haiN| ye arthaparyAyeM aura vyaMjanaparyAyeM pahale kahI huI 'jesiM atyi sahAo' ityAdi gAthAmeM jo jIva pudalakI svabhAva vibhAva dravya paryAya tathA svabhAva vibhAva guNaparyAya kahI gaI haiM unameM hI garbhita haiM tathA yahA~ isa gAthAmeM jo dravyaparyAyeM aura guNaparyAyeM kahI haiM unake madhyameM bhI tiSThatI haiM taba phira alaga kyoM kahI gaI haiM ? isakA samAdhAna yaha hai ki-artha paryAyeM mAtra eka samaya rahanevAlI kahI gaI haiM tathA vyaMjanaparyAyeM cirakAla rahanevAlI kahI gaI haiM isa kAlakRta bhedako batAneke liye kahI gaI haiN| yahA~ yaha bhAva hai ki siddharUpa paryAyameM pariNamana karanevAle zuddha jIvAstikAya nAmake zuddhAtma dravyako hI grahaNa karanA yogya hai / / 16 / / samaya vyAkhyA gAthA-17 idaM bhAvanAzAbhAvotpAdaniSedhodAharaNam maNusattaNeNa gaTTho dehI devo havedi idaro vA / ubhayastha jIvabhAvo Na Nassadi Na jAyade aNNo / / 17 / / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 padravya-paMcAstikAthavarNana manuSyatvena naSTo dehI devo bhavati itaro vA / ubhayatra jIvabhAvo na nazyati na jAyate'nyaH / / 17 / / pratisamayasaMbhavadagurulaghuguNahAnivRddhinirvRttasvabhAvaparyAyasaMtatyavicchedenaikena sopAdhinA manuSyatvalakSaNena paryAyeNa vinazyati jIvaH, tathAvidhena devatvalakSaNena nArakatiryaktvalakSaNena vAnyena paryAyeNotpadyate / na ca manuSyatvena nAze jIvatvenApi nazyati, devatvAdinotpAde jIvatvenApyutpadyate, kiM tu saducchedamasadutpAdamantareNeva tathA vivartata iti / / 17 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA-17 anvayArtha--( manuSyatvena ) manuSyatvase ( manuSya paryAya se ) ( naSTaH ) naSTa huA ( dehI ) dehI ( jIba ) ( deva: vA itaraH ) deva athavA anya paryAya rUpa ( bhavati ) hotA hai. ( abhayatra ) una donoMmeM ( jIvabhAvaH ) jIvabhAva ( na nazyati ) naSTa nahIM hotA aura ( anya:) dUsarA jIvabhAva ( na jAyate ) utpanna nahIM hotaa| TIkA--'bhAvakA nAza nahIM hotA aura abhAvakA utpAda nahIM hotA' usakA yaha udAharaNa pratisamaya honevAlI agurulaghuguNakI hAnivRddhise utpanna honevAlI svabhAvaparyAyoMkI saMtatikA viccheda na karanevAlI ekasopAdhika manuSyatvasvarUpa paryAyase jIva vinAzako prApta hotA hai aura tathAvidha ( svabhAvaparyAyoMke pravAhako na toDanevAlI sopAdhika ) devatvasvarUpa, nArakatvasvarUpa yA tiryazcatvasvarUpa anya paryAyase utpanna hotA hai / vahA~ aisA nahIM hai ki manuSyatvase vinaSTa hone para jIvatvase bhI naSTa hotA hai aura devatva Adise utpAda hone para jIvatvase bhI utpanna hotA hai kintu satke uccheda aura asatke utpAda vinA hI tadanusAra vivartana ( parivartana, pariNamana ) karatA hai / / 17 / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA-17 __ atha paryAyArthikanayenotpAdavinAzayorapi dravyArthikanayenotpAdavinAzau na bhavata iti samarthayatimaNusattaNeNa NaTTho dehI devo va hodi idaro vA-manuSyatvena manuSyaparyAyeNa naSTo vinaSTo mRto dehI saMsArI jIva: puNyavazAddevo bhavati svakIyakarmavazAditaro vA nArakatiryagmanuSyo bhavati / ubhayattha jIvabhAvo Na Nassade Na jAyade aNNo-ubhayatra korthaH manuSyabhave devabhave vA paryAyArthikanayena manuSyabhave naSTe dravyArthikanayena na vinazyati tathaiva paryAyArthikanayena devaparyAye jAte sati dravyArthikanayenAnyo'pUrvo na jAyate notpadyate kiMtu sa eva / kosauM ? jIvabhAvo jIvapadArthaH / evaM paryAyArthikanayenotpApadavyayatvepi dravyArthikanayenotpAdavyayatvaM nAstIti siddhaM / anena vyAkhyAnena kSaNikaikAntamataM nityaikAntamataM ca niSiddhamiti sUtrArthaH // 17 // Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta hindI tAtparyavRtti gAthA-17 utthAnikA-Age yaha samarthana karate haiM ki yadyapi paryAyArthika nayase dravyameM utpatti aura vinAza hote haiN| to bhI dravyArthika nayase utpatti aura vinAza nahIM hote haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-( dehI ) yaha dehadhArI saMsArI jIva ( maNusattaNeNa ) manuSyapanekI paryAyase ( NaTTho) naSTa hotA huA ( devo) deva (vA) athavA ( idaro) dUsarA koI ( havedi) paidA hojAtA hai / ( ubhayatta ) donoMhI avasthAoMmeM ( jIvabhAvo) jIva dravya ( Na Nassadi ) na to nAza hotA hai (Na apaNo jAyade ) na dUsarA koI utpanna hotA hai| vizeSArtha-yaha saMsArI jIva yadi manuSya dehameM ho aura mare taba yaha puNyake vazase deva athavA apane apane karmake vazase dUsarA koI nArakI, tiryaMca yA manuSya ho jAtA hai yadyapi paryAyakI apekSA manuSya bhavakA nAza huA parantu dravyakI apekSA jisane manuSyabhava dhArA thA usa jIvakA nAza nahIM huA, vaise hI yadyapi paryAyArthika nayase deva paryAya utpanna huI tathApi dravyArthika nayase koI dUsarA apUrva nahIM paidA huA kintu vahI jIva hai ho pahale manuSya paryAyameM thA, isaliye yaha sAta sinda hai ki pariyArthita nAse utpAda- vyaya hone para bhI dravyArthika nayase utpAda vyaya nahIM hote haiN| isa vyAkhyAnase kSaNika ekAta matakA tathA nitya ekAMta matakA niSedha kiyA gayA / / 17 / / samaya vyAkhyA gAthA-18 atra kathaMcidvyayotpAdavattve'pi dravyasya sadAvinaSTAnutpannatvaM khyApitam so ceva jAdi maraNaM jAdi Na NaTTho Na ceva uppaNNo / uppaNNo ya viNaTTho devo maNusu tti pajjAo / / 18 / / sa ca eva jAtiM maraNaM yAti na naSTo na caivotpannaH / utpannazca vinaSTo devo manuSya iti paryAyaH / / 18 / / yadeva pUrvottaraparyAyavivekasaMparkApAditAmubhayomavasthAmAtmasAtkurvANamucchidhamAnamutpadyamAnaM ca dravyamAlakSyate, tadeva tathAvidhobhayAvasthAvyApinA pratiniyataikavastutvanibandhanabhUtena svabhAvenAvinaSTamanutpannaM vA vedyate / paryAyAstu tassa pUrvapUrvapariNAmopamoMttarottarapariNAmotpAdarUpAH praNAzasaMbhavadharmANo'bhidhIyante / te ca vastutvena dravyAdapRthagbhUtA evoktAH / tataH paryAyaiH sahaikavastutvAjjAyamAnaM mriyamANamapi jIvadravyaM sarvadAnutpannAvinaSTaM draSTavyam / devamanuSyAdiparyAyAstu kramavartitvAdupasthitAtivAhitasvasamaya utpadyante vinazyanti ceti / / 18 / / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-paMcAstikAyavarNana hindI samayavyAkhyA gAthA-18 anvayArtha (saH ca eva ) vahI ( jAti) janma ko aura vahI ( maraNaM yAti ) mRtyu ko prApta karatA hai tathApi ( na eva utpannaH ) vaha utpanna nahIM hotA ( ca ) aura ( na naSTaH ) naSTa nahIM hotA, ( deva: manuSyaH ) deva, manuSya ( iti paryAya: ) aisI paryAya ( utpannaH ) utpanna hotI hai (ca) aura ( vinaSTaH) vinaSTa hotI hai| TIkA-yahA~, dravya kathaMcit vyaya aura utpAdavAlA hone para bhI usakA sadaiva avinaSTapanA aura anutpatrapanA kahA hai| jo dravya pUrva paryAyake viyogase aura uttara paryAyake saMyogase honavAlI ubhaya avasthAoMko AtmasAt ( apane rUpa) karatA huA vinaSTa hotA aura upajatA dikhAI detA hai, vahI ( dravya) vaisI ubhaya avasthAomeM vyApta honevAlA jo pratiniyata-eka-vastutvake kAraNabhUta svabhAva usake dvArA ( usa svabhAvakI apekSAse) avinaSTa evaM anutpanna jJAta hotA hai, usakI paryAyeM pUrva-pUrva pariNAmake nAzarUpa aura uttara-uttara pariNAmake utpAdarUpa honese vinAza utpAdadharmavAlI kahI jAtI haiM, aura ve ( paryAye ) vasturUpase dravyase apRthagbhUta hI kahI gaI haiN| isaliye, paryAyoMke sAtha ekavastupaneke kAraNa janmatA aura maratA hone para bhI jIvadravya sarvadA anutpatra evaM avinaSTa hI dekhanA ( zraddhA karanA ), deva-manuSyAdi paryAyeM upajatI haiM aura vinaSTa hotI hai kyoMki ve kramavartI honese unakA svasamaya upasthita hotA hai aura bIta jAtA hai / / 18 / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA-18 atha tamevArthaM nayadvayena punarapi draDhayati,-so ce jAdi-sa ca eva jIvapadArtha: paryAyArthikanayena devaparyAyarUpAM jAtimutpattiM jAdi-yAti gacchati sa caiva maraNaM-maraNaM yAti / Na Naho Na upppnno| dravyArthikanayena punarna naSTo na cotpannaH / tarhi kosau naSTaH kosau utpanna ? uppaNNo ya viNaTTho maNusoti pajjAo-paryAyArthikanayena devaparyAya utpanno manuSyaparyAyo vinaSTa: / nanu yadyutpAdavinAzau tarhi tasyaiva padArthasya nityatvaM kathaM ? nityatvaM tarhi tasyaivotpAdavyayadvayaM ca kathaM parasparaviruddhamidaM zItoSNavaditi pUrvapakSe parihAramAhuH / yeSAM mate sarvathaikAntena nityaM vastu kSaNikaM vA teSAM dUSaNamidaM / kathamiti cet ? yenaiva rUpeNa nityatvaM tenaivAnityatvaM na ghaTate, yena ca rUpaNAnityatvaM tenaiva nityatvaM na ghaTate / kasmAt ? ekasvabhAvatvAdvastunastanmate / jainamate punaranekasvabhAvaM vastu tena kAraNena dravyArthikanayena dravyarUpeNa nityatvaM ghaTate paryAyArthikanayena paryAyarUpeNAnityatvaM ca ghaTate / tau ca dravyaparyAyau parasparaM sApekSau, tacca sApekSatvaM "pajjayarahiyaM davyaM dabavimuttA ya pajjayA Natthi' ityAdi pUrva vyAkhyAtaM tena kAraNena dravyArthikaparyAyArthikanayayo: parasparagauNamukhyabhAvavyAkhyAnAdekadevadattasya janyajanakAdibhAvavat ekasyApi dravyasya nityAnityatvaM ghaTate, nAsti virodha iti sUtrArthaH / / 18 // Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta hindI tAtparyavRtti gAthA-18 utthAnikA-Age ina hI arthako do nayoMse phira bhI dRDha karate haiM anvayasahita sAmAnyArtha-( so ceva jAdi ) vahI jIva utpanna hotA hai jo ( maraNaM jAdi ) maraNako prApta hotA hai ( Na NaTTho) vAstavameM jIva na naSTa huA (Na caiva uppaNNo) aura na paidA huA ( devo maNusutti pajjAo) deva yA manuSya paryAya hI ( uppaNNo ya viNaTTho) utpanna aura nAza huI hai / vizeSArtha-paryAyArthika nayase yahI jIva devaparyAya rUpase utyattiko prApta hotA hai jo pahale manuSmA kAryAta rUpAza hotA hai pAkSika go na koI jIva naSTa huA na paidA huA hai, taba phira kauna naSTa huA va kauna paidA huA? isake liye kahate haiM ki paryAyArthikanayase devaparyAya utpanna huI aura manuSya paryAya naSTa huii| yahA~ koI zaMkA karatA hai ki yadi padArtha meM utpatti aura vinAza hotA hai taba vaha nitya kisa taraha rahA aura yadi padArtha nitya hai to usameM utpAda vyaya kisa taraha haiM, ye donoM bAteM viruddha haiM jaise zIta aura uSNakA virodha hai / isa pUrva pakSake karane para AcArya isakA samAdhAna karate haiM ki jinake matameM sarvajJA ekAMtase padArtha nitya hI hai yA kSaNika hI hai unake matameM yaha dUSaNa AsakatA hai, kyoMki jisa apekSAse nityapanA hai usI hI apekSAse anityapanA nahIM ghaTa sakatA hai tathA jisa apekSAse anityapanA hai usa hI apekSAse nityapanA nahIM ghaTa sakatA hai, kyoMki unake matameM vastu eka rUpa hI mAnI hai / jainamatameM padArthako aneka svabhAva rUpa mAnA hai, isaliye dravyArthikanayase dravyapanekI apekSA vastumeM nityapanA ghaTatA hai aura paryAyArthika gyase paryAyakI apekSA vastumeM anityapanA ghaTa jAtA hai| ye dravya paryAya donoM paraspara apekSA sahita haiN| vaha sApekSapanA pahale hI isa gAthAmeM 'pajjayarahiyaM davvaM davavimuttA ya pajjayA pAsthi' kahA jA cukA hai| isa kAraNase dravyArthika aura paryAyArthika nayase paraspara mukhyagauNa bhAvase vyAkhyAna karanese eka hI dravyameM nitya aura anityapanA donoM ghaTa jAte haiM jaise eka devadattameM hI pitA va putrapanA siddha hai / isameM koI virodha nahIM hai / / 18 / / samaya vyAkhyA gAthA-19 atra sadasattoravinAzAnutpAdau sthitipakSatvenopanyastau / evaM sado viNAso asado jIvassa Natthi uppAdo / tAvadio jIvANaM devo maNuso tti gadiNAmo / / 19 / / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 SaDdravya-paMcAstikAyavarNana evaM sato vinAzo'sato jIvasya nAstyutpAdaH / tAvajjIvAnAM devo manuSya iti gatinAma / / 19 / / yadi hi jIvo ya eva priyate sa eva jAyate, ya eva jAyate sa eva niyate, tadevaM sato vinAzo'sata utpAdazca nAstIti vyavatiSThate / yattu devo jAyate manuSyo priyate iti vyapadizyate tadavadhRtakAladevamanuSyatvaparyAyanirvartakasya devamanuSyagatinAmnastanmAtratvAdaviruddham / yathA hi mahato veNudaNDaspaikasya kramavRttInyanekAni pANyAtmIyAtmIyapramANAvacchinnatvAt parvAntaramagacchanti svasthAneSu bhAvabhAbhi parasyAnedhAbhAni 'bhayanzi, deNudaNDastu sarveSvapi parvasthAneSu bhAvabhAgapi parvAntarasaMbandhena parvAntarasaMbandhAbhAvAdabhAvabhAgbhavati, tathA niravadhitrikAlAvasthAyino jIvadravyasyaikasya kramavRttayo'neke manuSyatvAdiparyAyA AtmIyAtmIyapramANAvachinnatvAt paryAyAntaramagacchantaH svasthAneSu bhAvabhAjaH parasthAneSvabhAvabhAjo bhavanti, jIvadravyaM tu sarvaparyAyasthAneSu bhAvabhagapi paryAyAntarasaMbanyena paryAyAntarasaMbandhAbhAvabhAgbhavati / / 19 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA-19 ___ anvayArtha ( evaM ) isa prakAra ( jIvasya ) jIvako ( sataH vinAzaH ) satkA vinAza aura ( asataH utpAdaH ) asatkA utpAda ( na asti ) nahIM hai, ( deva janmatA hai aura manuSya maratA hai aisA kahA jAtA hai usakA yaha kAraNa hai ki ) ( jIvAnAm ) jIvoMko ( deva: manuSya: ) deva, manuSya ( iti gatinAma ) aisA gatinAmakarma ( tAvat ) utane hI kAlakA hotA hai / TIkA-yahA~ satkA avinAza aura asatkA anutpAda dhruvatAke pakSase kahA hai| yadi vAstavameM jo jIva maratA hai vahI janmatA hai, aura jo jIva janmatA hai vahIM maratA hai, to isa prakAra satkA vinAza aura asatkA utpAda nahIM hai aisA nizcita hotA hai| aura deva janmatA hai tathA manuSya maratA hai aisA jo kahA jAtA hai vaha ( bhI ) aviruddha hai kyoMki maryAdita kAlakI devatvaparyAya aura manuSyatvaparyAyako racanevAle devagatinAmakarma aura manuSyagatinAmakarma mAtra utane kAla jitane hI hote haiN| jisaprakAra eka bar3e bA~sake kramavartI aneka parva ( pore ) apane-apane mApameM maryAdita hone se anya parva meM na jAte hue apane-apane sthAnoMmeM bhAvavAle (vidyamAna ) haiM aura parasthAnoMmeM abhAvavAle (-avidyamAna) haiM tathA bA~sa to samasta parvasthAnoMme bhAvavAlA hone para bhI anya parvake sambandha dvArA anya parvake sambandhakA abhAva honese abhAvavAlA ( bhI ) hai, usIprakAra niravadhi trikAla sthita rahanevAle eka jIvadravyakI kramavartI aneka manuSyAdiparyAyeM apane-apane mApameM maryAdita honese anya paryAyameM na jAtI huI - apane-apane sthAnoM meM bhAvavAlI haiM aura parasthAnoMmeM abhAvavAlI haiM tathA jIvadravya to Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69 paMcAstikAya prAbhRta sarvaparyAyasthAnoMmeM bhAvavAlA hone para bhI anya paryAyake sambandha dvArA anya paryAyake sambandhakA abhAva honese abhAvavAlA ( bhI ) hai / / 19 / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA-19 athaivaM dravyArthikanayana sato vinAzo nAstyasata utpAdo nAstIti sthitamiti nizcinotievaM sado viNAso asado bhAvasya Nasthi uppAdo-evaM pUrvoktagAthAdvayavyAkhyAnena yadyapi paryAyArthikanayena naranArakAdirUpeNotpAdavinAzatvaM ghaTate tathApi dravyArthikanayena sato vidyamAnasya vinAzo nAstyasatazcAvidyAbhAnasya nAstyutpAda: / kasya ? bhAvasya jIvapadArthasya / nanu yadyutpAdavyoM na bhavatastarhi palyatrayaparimANaM bhogabhUmau sthitvA pazcAt mriyate, yat trayastriMzatsAgaropamANi devaloke nArakaloke tiSThati pazcAnpriyata ityAdi vyAkhyAnaM kathaM ghaTate ? tAvadiyo jIvANaM devo maNusoti gadiNAmo-tAvatpalyatrayAdirUpaM parimANaM yajjIvAnAM kathyate devo manuSya iti yosau gatinAmakamoMdayajanitaparyAyastasya tatparimANaM, na ca tIvadravyasyeti veNudaNDavannAsti virodhaH / tathAhiyathA mahato veNudaNDasyAnekAni parvANi svasthAneSu bhAvabhAji vidyamAnAni bhavanti paraparvasthAneSvabhAbhAJjavidyamAnAni bhavanti vaMzadaNDastu sarvaparvasthAneSvanvayarUpeNa vidyamAnopi prathamaparvarUpeNa dvitIyaparve nAstItyavidyamAnopi bhaNyate, tathA veNudaNDasthAnIyajIve naranArakAdirUpAH parvasAnIyA anekaparyAyA: svakIyAyu:karmodayakAle vidyamAnA bhavanti parakIyaparyAyakAle cAvidyamAnA bhavanti jIvazcAnvayarUpeNa sarvaparvasthAnIyasarvaparyAyeSu vidyamAnopi manuSyAdiparyAyarUpeNa devAdiparyAyeSu nAstItyavidyamAnopi bhaNyate / sa eva nityaH sa evAnityaH kathaM ghaTata iti cet / yathaikasya devadattasya putravivakSAkAle pitRvivakSA gauNA pitRvivakSAkAle putravivakSA gauNA, tathaikasya jIvasya jIvadravyasya vA dravyArthikanayena nityatvavivakSAkAle paryAyarUpeNAnityatvaM gauNaM paryAyarUpeNAnitya-tvavivakSAkAle dravyarUpeNa nityatvaM gauNaM / kasmAt / vivakSito mukhya iti vacanAt / atra paryAyarUpeNAnityatvepi zuddhadravyArthikanayenAvinazvaramanantajJAnAdirUpaM zuddhajIvAstikAyAbhidhAnaM zuddhAtmadravyaM rAgAdiparihAreNopAdeyarUpeNa bhAvanIyamiti bhAvArthaH / / 19 / / evaM bauddhamatanirAkaraNArthamekasUtragAthA prathamasthale pUrva bhaNitA tasya vivaraNArthaM dvitIyasthale gAthAcatuSTayaM gatam / hindI tAtparyavRtti gAthA-19 utthAnikA-Age yaha nizcaya karate haiM ki dravyArthika nayase satkA vinAza nahIM hai aura na asatkA utpAda hai / yahI bAta siddha hai / anvaya sahita sAmAnyArtha-( evaM) isa taraha jaisA pahale kaha cuke haiM (sado jIvassa) sat padArtha jIvakA (viNAso) nAza aura ( asado) asat padArtha jIvakA ( uppAdo) janma ( sthi) nahIM hotA hai / ( jIvANaM ) saMsArI jIvoMkI ( tAvadio) jo itane pramANa sthiti hai so ( devo maNusoti gadiNAmo) unake deva yA manuSyagati nAma karmaka udayakA vipAka hai| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDchSya-paMcAstikAyavarNana vizeSArtha-pahale tIna gAthAoMmeM yaha kaha cuke haiM ki yadyapi paryAyArthikarayase jIva padArtha kA naranAraka Adi slapa se utpAda aura vinAza ghaTatA hai tathApi dravyArthikanayase satrUpa jo vidyamAna padArtha usakA vinAza nahIM hotA hai aura na asatrUpa avidhamAna padArthakA janma hotA hai| yahA~ koI zaMkA karatA hai ki jIvakA janmamaraNa nahIM hotA hai to phira yaha vyAkhyAna kaise siddha hotA hai ki yaha jIva tIna palya pramANa bhogabhUmimeM Thaharakara phira maratA hai athavA taiMtIsa sAgara pramANa devagati yA narakagatimeM rahatA hai phira maratA hai? isakA uttara yaha hai ki yaha jo tIna palya AdikI sthiti jIvoMkI kahI gaI hai so deva yA manuSyagati nAmA nAmakarmake udayase utpanna jo deva yA manuSyakI paryAya usakI sthitikA parimANa hai, na ki jIva dravyakA | bAMsakI lakar3Ike dRSTAMtase isameM koI virodha nahIM hai / jaise bahuta bar3e bAMsakI lakar3ImeM bahuta gAMThe apane-apane para sthAna vidyamAna haiM, ve hI gAMThe paraspara dUsarI gAMThoMpara nahIM maujUda haiM arthAt pratyeka gAMTha yA parva bhinna bhinna apanI sattA rakhatI hai parantu bAMsakI lakar3I sarva hI paryoM meM anvayarUpase vidyamAna hai to bhI jaisI pahalI parvameM hai vaisI dUsarI parvake sthAnameM nahIM hai yaha bhI kaha sakate haiM, taise hI bA~sakI lakar3Ike samAna isa jIta nAmA padArthameM paoNli. samAna narabAraka Adi aneka paryAyeM apane-apane Ayukarmake udayake kAlameM vidyamAna rahatI haiN| ye hI paryAyeM paraspara eka dUsareke paryAyake kAlameM vidyamAna nahIM haiM-sarva paryAyeM bhinna-bhinna haiM tathA yaha jIva anvayarUpa se sarva paryoM ke samAna apanI sarva paryAyoM meM vidyamAna hai to bhI manuSyAdi paryAyake rUpase devAdi paryAyoMmeM nahIM hai aisA bhI kaha sakate haiM arthAt vahI jIva nitya hai, vahI jIva anitya hai yaha siddha hotA hai| kisa taraha ? so kahate haiM-jaise eka devadattako jaba putrakI apekSAse dekhA jAyagA taba usameM pitApanekI apekSA gauNapanA hai, jaba use pitAkI apekSAse dekheMge taba usameM putrakI apekSAko gauNa karanA hogaa| taise hI eka jIvadravyako dravyArthikanayase jaba nityakI apekSA kareMge taba usameM paryAyArthikanayase anityapanA gauNarUpa rahegA aura jaba paryAyarUpase anityapanekI apekSA kareMge taba dravyarUpase nityapanA gauNa rahegA kyoMki jisakI vivakSA hotI hai vaha mukhya ho jAtA hai yaha vacana hai| yahA~ yaha tAtparya hai ki jo paryAyarUpase anitya hai, parantu zuddha dravyArthikanayase avinAzI anantajJAnAdirUpa zuddha jIvAstikAya nAmakA zuddha Atmadravya hai, usIko rAgAdi bhAvoMko tyAgakara grahaNa karanA cAhiye 4 usIkI bhAvanA karanA cAhiye / / 19 / / isa taraha bauddhamatako nirAkaraNa karane ke liye eka sUtra gAthA prathama sthalameM pahale kahI thI usIke vizeSa varNanake liye dUsare sthalameM cAra gAthAe~ kahIM / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 paMcAstikAya prAbhRta samaya vyAkhyA gAthA-20 atrAtyantAsadutpAdatvaM siddhasya niSiddham / NANAvaraNAdIyA bhAvA jIveNa suTu aNubaddhA / tesi-mabhAvaM kiccA abhUda-puvvo havadi siddho / / 20 / / jJAnAvaraNAdyAH bhAvAH jIvena suSThu anubaddhAH / / teSAM abhAvaM kRtvA abhUtapUrvaH bhavati siddhaH / / 20 / / yathA stokakAlAnvayiSu nAmakIvazeSAMdayanivRtteSu jovasya devAdiparyAyavekasmin svakAraNanivRttau nivRtte'bhUtapUrva eva cAnyasminnutpanne nAsadutpattiH, tathA dIrghakAlAnvayini jJAnAvaraNAdikarmasAmAnyodayanirvRttasaMsAritvaparyAye bhavyasya svakAraNanivRttau nivRtte samutpanne cAbhUtapUrve siddhatvaparyAye nAsadutpattiriti kiM ca-yathA drAdhIyasi veNudaNDe vyayahitAvyavahitavicitracitrakirmIratAkhacitAdhastanAprabhAge ekAntavyavahitasuvizuddhordhibhAge'vatAritA dRSTiH samantato vicitracitrakirmIratAvyAptiM pazyantI samanuminoti tasya sarvatrAvizuddhatvaM, tathA kvacidapi jIvadravye vyavahitAvyavahitAjJAnAvaraNAdikamakiIratAkhacitabahutarAdhastanabhAge ekAntavyavahitasuvizuddhabahutaro+bhAge'vatAritA buddhiH samantato jJAnAvaraNAdikakirmIratAvyApti vyavasyantI samanuminoti tasya sarvatrAvizuddhatvam / yathA ca tatra veNudaNDe vyAptijJAnAbhAsanibandhanavicitracitrakirmIratAnvayaH, tathA ca kvacijjIvadravye jJAnAvaraNAdikarmakirmIratAncayaH / yathaiva ca tatra veNudaNDe vicitracitrakiIratAnvayAbhAvAtsuvizuddhatvaM, tathaiva ca kvacijjIvadravye jJAnAvaraNAdikakirmIratAnvayAbhAvAdAptAgamasamyaganumAnAtIndriyajJAnaparicchinnatsiddhatvamiti / / 20 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA-20 ___ anvayArtha--( jJAnAvaraNAdyAH bhAvAH ) jJAnAvaraNAdi bhAva ( jIvena ) jIvake sAtha ( suSThu) bhalI-bhAMti ( anubaddhAH ) anubaddha haiM ( teSAm abhAvaM kRtvA ) unakA abhAva karake vaha ( abhUtapUrvaH siddhaH ) abhUtapUrva siddha ( bhavati ) hotA hai| TIkA-yahA~ siddhako atyanta asat-utpAdakA niSedha kiyA hai| jisa prakAra kucha samaya taka anvayarUpase ( sAtha-sAtha ) rahanevAle nAmakarmavizeSake udayase utpanna honevAlI jo devAdiparyAyeM unameMse jIvako eka paryAya svakAraNase nivRtta ho tathA anya koI abhUtapUrva paryAya hI utpanna ho, vahA~ asatkI utpatti nahIM hai, usI prakAra dIrghakAla taka anvayarUpase rahanevAlI jJAnAvaraNAdikarmasAmAnyake udayase utpanna honevAlI saMsAritvaparyAya bhavyako svakAraNase nivRtta ho aura abhUtapUrva ( pUrvakAlameM nahIM huI aisI ) siddhatvaparyAya utpanna ho, vahA~ asatkI utpatti nahIM hai| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 Sadravya-paMcAstikAyavarNana punazca ( vizeSa samajhAyA jAtA hai )-- __ jisaprakAra jisakA vicitra citroMse citrita nIcekA ardha bhAga kucha DhaMkA huA aura kucha binA DhaMkA ho tathA suvizuddha ( acitrita ) UparakA ardha bhAga mAtra DhaMkA huA hI ho aise bahuta lambe bAMsa para dRSTi DAlanese vaha dRSTi sarvatra vicitra citroMse hue citravicitrapaneko vyAptikA nirNaya karatI huI "vaha bA~sa sarvatra avizuddha hai ( arthAt sampUrNa raMgabiraMgA hai)" aisA anumAna karatI hai, usI prakAra jisakA jJAnAvaraNAdi karmoMse huA citravicitratAyukta ( vividha vibhAvaparyAyavAlA ) bahuta bar3A nIce kA bhAga kucha DhakA huA aura kucha bina DhakA hai tathA suvizuddha ( siddhaparyAyavAlA ), bahuta bar3A UparakA bhAga mAtra DhakA huA hI hai aise kisI jIvadravyameM buddhi lagAnese vaha buddhi sarvatra jJAnAvarapAdi karmase hue citravicitrapanekI vyAptikA nirNaya karatI huI 'vaha jIva sarvatra avizuddha hai' aisA anumAna karatI hai| punazca, jisa prakAra usa bAMsameM vyAptijJAnAbhAsakA kAraNa [ nIceke khule bhAgameM 1 vicitra citroMse hue citravicitrapanekA anvaya ( saMtati, pravAha ) hai, usI prakAra usa jIvadravyameM vyAptijJAnAbhAsakA kAraNa [ nIceke khule bhAgameM ] jJAnAvaraNAdi karmase hue citravitritrapanekA anvaya hai| aura jisa prakAra usa bA~sameM ( Uparake bhAgameM ) suvizuddhapanA hai kyoMki ( vahA~ ) vicitra citroMse hue citravicitrapake anvayakA abhAva hai, usI prakAra usa jIvadravyameM ( Uparake bhAgameM ) siddhapanA hai kyoMki ( vahA~) jJAnAvaraNAdi karmase hue citravicitrapaneke anvayakA abhAva hai ki jo abhAva AptaAgama ke jJAnase samyak anumAnajJAnase atIndriyajJAnase jJAta hotA hai / / 20 / saMskRta tAtparyavRtti gAthA-20 atha yadyapi zuddhadravyArthikanayena sarvadeva zuddharUpastiSThati tathApi paryAyArthikanayena . siddhasyAsadutpAdo bhavatItyAvedayati, athavA yadA manuSyaparyAye vinaSTe devaparyAye sa eva jIvastathA mithyAtvarAgAdipariNAmAbhAvAt saMsAraparyAyavinAze siddhaparyAye jAte sati jIvatvena vinAzo nAstyubhayatra sa eva jIva iti darzayati, athavA parasparasApekSadravyArthikaparyAyArthikanayadyena pUrvoktaprakAreNAnekAntAtmakaM tattvaM pratipAdya pazcAtsaMsArAvasthAyAM jJAnAvaraNAdirUpabandhakaraNabhUtaM mithyAtvarAgAdipariNAmaM tyaktvA zuddhabhAvapariNamanAnmokSaM ca kathayatIti pAtanikAtrayaM manasi dhRtvA sUtramidaM pratipAdayati-NANAvaraNAdIyA bhAvA jIveNa suTTa aNubaddhA-jJAnAcaraNAdibhAvadravyakarmaparyAyAH saMsArijIvena suSThu saMzleSarUpeNAnAdisaMtAnena baddhAstiSThanti tAvat 'tesimabhAvaM kiccA abhUdapubo havadi siddho' yadA kAlAdilabdhivazAjhedAbhedaratnatrayAtmakaM vyavahAranizcayamokSamArga 'labhate tadA teSAM jJAnAvaraNAdibhAvAnAM dravyabhAvakarmarUpaparyAyANAmabhAvaM vinAzaM kRtvA paryAyArthikanayenAbhUtapUrvasiddho bhavati, dravyArthikanayena pUrvameva siddharUpa iti vArtikaM / tathAhi--yathaiko mahAn veNudaNDaH pUrvArdhamAge vicitracitreNa khacitaH zabalito mizritaH tiSThati tasmAdUrvArddhabhAge vicitracitrAbhAvAcchuddha evaM tiSThati tatra yadA kopi devadatto dRSTyAvalokane karoti tadA bhrAntijJAnavazena Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 73 vicitracitravazAdazuddhatvaM jJAtvA tasmAduttarArdhabhAgezuddhepyazuddhatvaM manyate tathAyaM jIvaH saMsArAvasthAyAM midhyAtvarAgAdivibhAvapariNAmatrazena vyavahAreNAzuddhastiSThati zuddhadravyArthikanayenAbhyantare kevalajJAnAdisvarUpeNa zuddha eva tiSThati / yadA rAgAdipariNAmAviSTaH san savikalparUpendriyajJAnena vicAraM karoti tadA yathA bahirbhAge rAgAdyAviSTamAtmAnamazuddhaM pazyati tathAbhyantarepi kevalajJAnAdisvarUpepyazuddhatvaM manyate bhrAntijJAnena / yathA veNudaNDe vicitracitramizritatvaM bhrAntijJAnakAraNaM tathAtra jIvepi mithyAtvarAgAdirUpaM bhrAntijJAnakAraNaM bhavati / yathA veNudaNDo vicitracitraprakSAlane kRte zuddho bhavati tathAyaM jIvopi yadA gurUNAM pArzve zuddhAtmasvarUpaprakAzakaM paramAgamaM jAnAti / kIdRzamiti cet ? "eko'haM nirmamaH zuddho jJAnI yogIndragocaraH / bAhyAH saMyogajA bhAvA mattaH sarve'pi sarvadA" ityAdi / tathaiva ca dehAtmanoratyantabhedo bhitralakSaNalakSitatvAjjalAnalAdivadityanumAnajJAnaM jAnAti tathaiva ca vItarAganirvikalpasvasaMvedanajJAnaM jAnAti / taditthaMbhUtAgamAnumAnasvasaMvedanapratyakSajJAnAt zuddho bhavati / atrAbhUtapUrvasiddhatvarUpaM zuddhajIvAstikAyAbhidhAnaM zuddhAtmadravyamupAdeyamiti tAtparyArthaH // 20 // evaM tRtIyasthale paryAyArthikanayena siddhasyAbhUtapUrvotpAdavyAkhyAnamukhyatvena gAthA gatA / hindI tAtparyavRtti gAthA - 20 utthAnikA- Age dikhalAte haiM ki yadyapi zuddha dravyArthika nayase yaha jIva sadA zuddha rahatA hai tathApi paryAyArthika nayase siddha paryAyakA asat utpAda hotA hai arthAt jo siddha avasthA pahale kabhI pragaTa nahIM thI usakA prakAza hotA hai athavA yaha batAte haiM ki jaise manuSyaparyAyake naSTa hote hue vA devaparyAyake janmate hue vahI jIva rahatA hai taise mithyAdarzana va rAgadveSAdi pariNAmoM ke cale jAnepara saMsAraparyAyake nAza hote hue va siddhaparyAyake janma hote hue jIvakA jIvapanekI apekSA nAza nahIM huA hai arthAt donoM hI saMsAra yA siddha avasthAmeM vahI jIva hai / athavA yaha kahate haiM ki paraspara apekSA sahita pUrvokta dravyArthika aura paryAyArthika donoM nayoMse tattvako samajhakara phira jo sAra avasthAmeM jJAnAvaraNAdi kamoMke baMdhake kAraNa mithyAtva va rAgAdi pariNAma the unako chor3akara zuddha bhAvoMmeM pariNamana karatA hai usako mokSa hotA hai| isa taraha tIna pAtanikAoMko manameM dharakara AgekA sUtra varNana karate haiM / anvaya sahita sAmAnyArtha - ( jIveNa ) isa saMsArI jIvadvArA ( NANAvaraNAdIyA ) jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAra ( bhASA) karmakI avasthAe~ (suThu ) gAr3ha rUpase ( aNubaddhA ) bAMdhI huI haiM ( tesiM) una sabakA ( abhAvaM kiccA ) nAza karake ( abhUdapuvo) abhUtapUrva arthAt jo pahale kabhI nahIM huA aisA ( siddho ) siddha ( havadi) ho jAtA hai| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya - paMcAstikAyavarNana vizeSArtha - isa saMsArI jIvane anAdi kAlase dravyakarmakI prakRtiyoMko bA~dha rakkhA hai arthAta pravAha rUpase isake sadA hI ATha karma baMdhe hue pAe jAte haiN| jaba koI bhavya kAla adi labdhike vazase bheda ratnatraya svarUpa vyavahAra mokSamArgako aura abhedaratnatraya svarUpa nizcaya mokSamArgako prApta karatA hai taba vaha una jJAnAvaraNIya Adi karmoMkI dravya aura bhAvarUpa avasthAoMkA nAza karake paryAyArthika nayase siddha abhagavAna hojAtA hai arthAt jo siddha paryAya kabhI pragaTa nahIM kI thI, usa siddha paryAyako prApta kara letA hai / dravyArthika nayase to pahale hI se yaha jIva svarUpa se hI siddha rUpa hai| jaise eka bar3A bA~sa hai usake pahale Adhe bhAgameM nAnA prakAra citra bane hue haiM tathA usake UparakA AdhA bhAga vicitra citroMke binA zuddha hI hai| taba vahA~ jaba koI devadatta nAmakA puruSa apanI dRSTiko usa citrita bhAgako dekhatA hai aura usa zuddha bhAgako nahIM dekha pAtA hai taba vaha apane bhrAMti rUpa jJAnase usa sarva bAMsako vicitra citroMse citrita azuddha jAnakara usake Adhe Uparake bhAga bhI azuddhatA mAna letA hai taise yaha jIva saMsArakI avasthAmeM mithyAtva va rAgadveSa Adi vibhAva pariNAmoMke vazase vyavahAranayase azuddha ho rahA hai, parantu zuddha dravyArthikanayase apane bhItarI svabhAvameM kevalajJAnAdirUpase zuddharUpa hI virAjamAna hai| jaba yaha rAgAdi pariNAmoM meM pariNamana karatA huA vikalpa rUpa iMdriyajJAnake dvArA vicAra karatA hai taba jaise bAharI bhAgameM rAgAdi rUpa azuddha AtmAko dekhatA hai taise hI bhItarameM bhI kevalajJAnAdi svarUpa hote hue bhI apane bhrAmaka jJAna yA mithyAjJAnase azuddhatA mAna letA hai / jaise baoNMsameM nAnA prakAra citroMse mizritapanA mithyAjJAnameM kAraNa hai taise isa jIvameM mithyAtva va rAgAdirUpapanA mithyAjJAnakA kAraNa hai| jaise vaha bA~sa vicitra citrake dhoe jAnepara zuddha ho jAtA hai vaise yaha jIva bhI jaba zrIguruoMke pAsameM zuddha Atma svarUpake prakAza karanevAle paramAgamako jAnatA hai aura yaha samajhatA hai jaisA ki kahA hai "eko'haM nirmamaH zuddho jJAnI yogIndragocaraH / bAhyAH saMyogajA bhAvA mattaH sarve'pi sarvadA ||" arthAt maiM eka akelA hU~, merA dharapadArtha koI nahIM hai, maiM zuddha hU~, jJAnI hU~, sarva hI parake saMyogase paidA honevAle bhAva sadA hI mere svarUpase bAhara hai ityAdi / taise hI apane anumAna jJAnase jAnatA hai ki yaha dehAdi aura AtmA paraspara bilakula bhinna haiM kyoMki donoM kA bhinna-bhinna lakSaNa hai| jaise jala agni bhinna-bhinna lakSaNa rakhanese bilakula bhinna bhinna haiN| isI taraha vItarAga nirvikalpa svasaMvedana jJAnadvArA anubhava karatA hai| taba isa taraha Agama, anumAna aura svasaMvedana pratyakSa jJAnake pratApase zuddha ho jAtA hai| yahA~ yaha tAtparya hai ki abhUtapUrva siddhadhanA athavA zuddha jIvAstikAya nAmakA zuddha Atmadravya hI grahaNa karane yogya hai / / 20 / / 74 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 75 isa taraha tIsare sthalameM paryAyArthika nayase siddhake abhUtapUrva paryAyakA utpAda hotA hai, isa vyAkhyAnakI mukhyatAse gAthA pUrNa huii| samaya vyAkhyA gAthA-21 jIvasyotpAdavyayasaducchedAsadutpAdakartRtvopapattyupasaMhAro'yam / evaM bhAva-mabhAvaM bhAvAbhAvaM abhAva-bhAvaM ca / guNa-pajjayehi sahido saMsara-mANo kuNadi jIvo / / 21 / / evaM bhAvamabhAvaM bhAvAbhAvamabhAvabhAvaM ca / guNaparyAyaiH sahitaH saMsaran karoti jIvaH / / 21 / / / dravyaM hi sarvadA'vinaSTAnutpannamAmnAtam / tato jIvadravyasya dravyarUpeNa nityatvamupanyastam / tasyaiva devAdiparyAyarUpeNa prAdurbhavato bhAvakartRtvamuktaM, tasyaiva ca manuSyAdiparyAyalayeNa vyayato' bhAvakartRtvamAkhyAtaM, tasyaiva ca sato devAdiparyAyasyocchedamArabhamANasya bhAvAbhAvakartRttva. muditaM, tasyaiva ghAsataH punarmanuSyAdiparyAyasyotpAdamArabhamANasyAbhAvabhAvakartRtvamabhihitam / sarvamidamanavadyaM dravyaparyAyANAmanyataraguNamukhyatvena vyAkhyAnAt / tathA hi-yadA jIvaH paryAyaguNatvena dravyamukhyatvena vivakSyate tadA notpadyate, na vinazyati, na ca kramavRttyAvartamAnatvAt satyaparyAyajAtamucchinatti, nAsadutpAdayati / yadA tu dravyaguNatvena paryAyamukhyatvena vivakSyate tadA prAdurbhavati, vinazyati, satparyAyajAtamativAhitasvakAlamucchinatti, asadupa. sthitasvakAlamutpAdayati ceti / sa khalvayaM prasAdo'nekAntavAdasya yadIdazo'pi virodho na virodhaH / / 21 / / vyasAmAnyaprarUpaNA hindI samaya vyAkhyA gAthA-21 ___ anvayArtha--[ evam ] isa prakAra ( guNaparyAyaiH sahita: ) guNaparyAyoM sahita [ jIvaH ] jIva [ saMsaran ] saMsaraNa karatA huA [ bhAvam ] bhAva, ( abhAvam ) abhAva, ( bhAvAbhAva ) bhAvAbhAvaM [ca ] aura ( abhAvabhAvam ) abhAvabhAvako ( karoti ) karatA hai| __TIkA-yaha, jIvako utpAda, vyaya, sat-vinAza aura asat-utpAda kA kartRtva honekI siddhirUpa upasaMhAra hai| dravya vAstavameM sarvadA avinaSTa aura anutpanna AgamameM kahA hai, isaliye jIvadravyako dratyarUpa se nityapanA kahA gyaa| (1) devAdiparyAyarUpase utpanna hotA hai isaliye usIko ( jIvadravyako hI ) bhAvakA ( utpAdakA ) kartavya kahA gayA hai, (2) manuSyAdi paryAyarUpase Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 SaDdravya-paMcAstikAyavarNana nAzako prApta hotA hai isaliye usIko abhAvakA ( vyayakA ) kartRtva kahA gayA hai, (3) sat ( vidyamAna ) devAdiparyAyakA nAza karatA hai isaliye usIko bhAvAbhAvakA ( satke vinAzakA ) kartRtva kahA gayA hai, aura (4) phirase asat ( avidyamAna ) manuSyAdiparyAyyakA utpAda karatA hai isaliye usIko abhAvabhAvakA ( asatke utpAdakA ) kartRtva kahA gayA hai / -yaha saba niravadya ( nirdoSa, nirbAdha, aviruddha ) hai kyoMki dravya aura paryAyomeM se eka kI gauNatAse aura anyakI mukhyatAse kathana kiyA jAtA hai| vaha isa prakAra hai jaba jIva, paryAyakI gauNatAse aura dravyakI mukhyatAse vivakSita hotA hai taba vaha (1) utpanna nahIM hotA, (2) vinaSTa nahIM hotA, (3) kramavRttise vartana nahIM karatA isaliye sat ( vidyamAna ) paryAyasamUhako vinaSTa nahIM karatA aura (4) asatko ( avidyamAna paryAyasamUhako ) utpanna nahIM karatA, aura jaba jIva, dravyakI gauNatAse tathA paryAyakI mukhyatAse vivakSita hotA hai taba vaha (1) upajatA hai, (2) vinaSTa hotA hai, (3) jisakA svakAla vIta gayA hai aise sat ( vidyamAna ) paryAyasamUhako vinaSTa karatA hai aura (4) jisakA svakAla upasthita huA hai ( A pahu~cA hai) aise asatko ( avidyamAna paryAyasamUhako ) utpanna karatA hai / yaha prasAda vAstavameM anekAntavAdakA hai ki aisA virodha bhI ( sacamuca ) virodha nahIM hai / / 21 / / isa prakAra SaD dravyakI sAmAnya prarUpaNA samApta huii| saMskRta tAtparyavRtti gAthA-21 atha jIvasyotpAdavyayasaducchedAsadutpAdakartRtvopasaMhAravyAkhyAnamudyotayati,-evaM bhAvamabhAvaM evaM pUrvoktaprakAreNa dravyArthikanayena nityatvepi paryAyArthikanayena pUrvaM manuSyaparyAsya abhAvaM-vyayaM kRtvA pazcAddevotpattikAle bhAvaM devaparyAyasyotpAdaM kuNadi karoti / bhAvAbhAvaM punarapi devaparyAyacyavanakAle vidyamAnasya devabhavasya paryAyasyAbhAvaM karoti / abhAvabhAvaM ca pazcAnmanuSyaparyAyotpattikAle abhAvasthAvidyamAnamanuSyaparyAyasya bhAvamutpAdaM karoti / sa kaH kartA / jIbojIvaH / kathaMbhUtaH / guNapajjayehi sahido -kumatijJAnAdivibhAvaguNanaranArakAdivibhAvaparyAyasahitaH na ca kevalajJAnAdisvabhAvaguNasiddharUpazuddhaparyAyasahita: / kasmAditi cet ? tatra kevalajJAnAdyavasthAyAM naranArakAdivibhAvaparyAyANAmasaMbhAvat agurulaghukaguNaSaDvAnivRddhisvabhAvaparyAyarUpeNa punastatrApi bhAvAbhAvAdikaM karoti nAsti virodhaH kiM kurvan san manuSyabhAvAdikaM karoti / saMsaramANo saMsaran paribhraman san / kva / dravyakSetrakAlabhavabhAvasvarUpapaJcaprakArasaMsAre / atra sUtre vizuddhajJAnadarzanasvabhAve sAkSAdupAdeyabhUte zuddhajIvAstikAye yatsamyazraddhAnajJAnAnucaraNaM tadrupanizcayaratnatrayAtmakaM paramasAmAyikaM tadalabhamAno dRSTazrutaranubhUtAhArabhayamaithunaparigrahasaMjJAdisamastaparabhAvapariNAmamUrchito mohita Asakta: san naranArakAdivibhAvaparyAyarUpeNa bhAvamutpAdaM karoti tathaiva Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 77 cAbhAvaM vyayaM karoti yena kAraNena jIvastasmAt tatraiva zuddhAtmadravye samyak zraddhAnaM jJAnaM tathAnucaraNaM ca nirantaraM sarvatAtparyeNa kartavyamiti bhAvArthaH / / 21 / / evaM dravyArthikanayena nityatvepi paryAyArthikanayena saMsArijIvasya devamanuSyAdhutpAdavyayakartRtvavyAkhyAnopasaMhAramukhyatvena caturthasthale gAthA gtaa| iti sthalacatuSTayena dvitIyaM saptakaM gataM / evaM prathamagAthAspatake yaduktaM sthalapaJcakaM tena raha jayabhittAsvanezalAthAbhiH mamahAdhikAramadhye dravyapIThikAbhidhAne dvitIyo'ntarAdhikAra: smaaptH| hindI tAtparya vRtti gAthA-21 utthAnikA-Age yaha prakAza karate haiM ki yaha jIva apane bhItara vidyamAna paryAyake nAza tathA avidyamAna paryAyake utpAdakA kartA hai tathA isa vyAkhyAnako saMkocate bhI haiM anvayasahita sAmAnyArtha-( evaM ) isI taraha ( guNapajjayehi sahido jIvo) apane guNa aura paryAyake sAthameM rahatA huA yaha jIva ( saMsaramANo) saMsArameM bhramaNa karatA huA ( bhAvaM ) utpAda, aura ( abhAvaM) nAzako ( bhAvAbhAvaM) vidyamAna paryAyake abhAvake prArambhako ( abhAvabhAvaM) avidyamAna paryAyake sadbhAvake prArambhako ( kuNadi) karatA rahatA hai| vizeSArtha-jaisA yahale kaha cuke haiM ki yaha jIva dravyArthika nayase nitya hai to bhI paryAyArthika nayase pahale kI vidyamAna manuSya paryAyakA nAza karatA hai phira devagatimeM utpattike samayameM deva paryAyakA utpAda karatA hai phira bhI devaparyAyake chUTaneke kAlameM vidyamAna devaparyAyakA nAza prArambha karatA hai tathA manuSya paryAyakI utpattike kAlameM avidyamAna manuSya pAyakI utpattiko prArambha karatA hai| jo aisA karatA hai vaha jIva kumati jJAnAdi vibhAva guNa nara nArakAdi vibhAva paryAya sahita hotA hai| jo jIva kevalajJAnAdi svabhAvika guNa aura siddhamaya zuddha paryAya sahita hotA hai vaha isa taraha gatiyoMmeM bhramaNa nahIM karatA hai, kyoMki kevalajJAnAdike prakAzako avasthA hote hue naranAraka Adi vibhAva paryAyoMkI utpatti asaMbhava hai kiMtu zuddha siddha paryAyameM bhI yaha jIva agurulaghu guNake dvArA SaT-guNI hAnivRddhi rUpa svabhAvaparyAyakI apekSA utpAda va nAza Adi karatA rahatA hai / isameM koI virodha nahIM hai / jaba azuddha hotA hai taba jIva dravya, kSetra, kAla, bhava, bhAvarUpa paMca prakAra saMsArameM bhramaNa karatA rahatA hai| isa sUtrameM yaha dikhAyA hai ki jaba yaha jIva sAkSAt grahaNa karane yogya vizuddha jJAna, darzana svabhAva rUpa zuddha jIvAstikAyakA samyak zraddhAna jJAna aura cAritrarUpa nizcaya ratnatrayamaya parama sAmAyikako Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 SaDdravya - paMcAstikAyavarNana na prApta karatA huA dekhe sune va anubhava kiye hue AhAra, bhaya, maithuna, parigraha ina cAra saMjJAoMko Adi lekara sarva parabhAvoMke pariNAmoMmeM mUrcchita, mohita yA Asakta hotA huA nara-narakAdi vibhASa paryAyoMmeM utpAda aura vyaya karatA rahatA hai taba isa jIvako zuddha Atmadravya samyak zraddhAna, jJAna tathA anubhava yA dhyAna nirantara jisa taraha bane usa taraha karanA yogya hai jisase vibhAvoMmeM bhramaNa na ho, yaha tAtparya hai / / 21 / / isa taraha dravyArthika nayase nitya honepara bhI paryAyArthika nayase isa saMsArI jIvake deva manuSyAdi paryAyoMke utpAda yA nAzakA kartApanA hai| isa vyAkhyAnake saMkocakI mukhyatAse cauthe sthalameM gAthA pUrNa huii| isa taraha cAra sthalAMse dUsarA saptaka pUrNa kiyaa| isa prakAra pahalI gAthA saptakameM jo pA~ca sthala kahe the unako lekara nava antara sthaloMse caudaha gAthAoMke dvArA prathama mahA adhikArameM dravyapIThikA nAmakA dUsarA aMtara adhikAra samApta huA / samaya vyAkhyA gAthA - 22 atra sAmAnyenoktalakSaNAnAM SaNNAM dravyANAM madhyAt paJcAnAmastikAyatvaM vyavasthApitam / jIvA puggala - kAyA AyAsaM asthi - kAiyA sesA | amayA atthitta mayA kAraNa- bhUdA hi logassa / / 22 / / jIvAH pulakAyA AkAzamastikAyau zeSau / amayA astitvamAyAH kAraNAbhUtA hi lokasya / / 22 / / akRtatvAt astitvamayatvAt vicitrAtmapariNatirUpasya lokasya kAraNatvAccAbhyupagamyamAneSu SaTsu dravyeSu jIvapudgalAkAzadharmAdharmAH pradezapracayAtmakatvAt paMcAstikAyAH na khalu kAlastadabhAvAdastikAya iti sAmarthyAdavasIyata iti / 122 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA - 22 anvayArtha - [ jIvAH ] jIva ( pugalakAyAH ) pulakAya ( AkAzam) AkAza aura [ zeSa astikAya ] zeSa do astikAya ( amayAH ) akRta haiM, ( astitvamayAH ) astittvamaya haiM aura (hi) vAstavameM ( lokasya kAraNabhUtAH ) lokake kAraNabhUta haiM / TIkA --- yahA~ ( isa gAthAmeM ), sAmAnyataH jinakA svarUpa ( pahale ) kahA gayA hai aise chaha dravyoMmeMse pA~cako astikAyapanA sthApita kiyA gayA hai| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta akRta honese, astitvamaya honese aura anekaprakArakI apanI pariNatirUpa lokake kAraNa honese jo svIkAra ( saMmata ) kiye gaye haiM aise chaha dravyoMmeM jIva, pudgala, AkAza, dharma aura adharma pradezapracayAtmaka ( pradezoMke samUhamaya ) honese ve pA~ca astikAya haiN| kAlako pradezapracayAtmakapanekA abhAva honese vaha vAstavameM astikAya nahIM hai aisA ( binA kathana kiye bhI) sAmarthyase nizcita hotA hai / / 22 / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA--22 atha kAladravyapratipAdanamukhyatvena gAthApaJcakaM kathyate / tatra paMcagAthAsu madhye SaDdravyamadhyAjjIvAdipaMcAnAmastikAyatvasUcanArthaM "jIvA poggalakAyA" ityAdi sUtramekaM, tadanantaraM nizcayakAlakathanarUpeNa "sabbhAvasahAvANaM" ityAdi sUtradvayaM TIkAbhiprAyeNa sUtramekaM punazca samayAdivyavahArakAlamukhyatvena "samao Nimiso" ityAdi gAthAdvayaM evaM sthalatrayeNa tRtIyAntarAdhikAre samudAyapAtanikA / atha sAmAnyoktalakSaNAnAM SaNNAM dravyANAM yathoktasmaraNArthamagre vizeSavyAkhyAnArthaM vA paMcAnAmastikAyatvaM vyavasthApayati jIvA poggalakAyA AyAsaM asthikAiyA sesA-jIvA: pudgalakAyA AkAzaM astikAyikI zeSau dharmAdharmI ceti ete paMca / kathaMbhUtAH / amayA--akRtrimA na kenApi puruSavizeSeNa kRtAH / tarhi kthN| niSpannA: / atthittamayA-astitvaprayAH svakIyAstitvena svakIyasattayA nirvRttA niSpannA jAtA ityanena paMcAnAmastitvaM nirUpitaM / punarapi kathaMbhUtAH / kAraNabhUdA du logassa-kAraNabhUtAH / kasva? lokasya "jIvAdiSadravyANAM samavAyo melApako lokaH" iti vacanAt / sa ca loka: utpAdavyayadhrauvyavAn tenAstittvaM lokyate, utpAdavyayadhrauvyayuktaM saditi vacanAt / punarapi kathaMbhUto lokaH / UrdhvAdhomadhyabhAgena sAMza: sAvayavastena kAyatvaM kathitaM bhavatIti sUtrArthaH / / 22 / / evaM SadravyamadhyAjjIvAdipaMcAnAmastikAyatvasUcanarUpreNa gAthA gaataa| hindI tAtparyavRtti gAthA-22 utthAnikA-Age kAladravyake kahanekI mukhyatAse pA~ca gAthAe~ kahI jAtI hai, ina pA~ca gAthAoMke madhyameM chaH dravyoMmeMse jIvAdi pA~ca draSyoMkI astikAya saMjJA hai yaha batAneke liye 'jIvA puggalakAyA' ityAdi eka sUtra hai| phira nizcayakAlako kahate hue 'sambhAvasahAvANaM' ityAdi sUtra do haiM va TIkAke abhiprAyase sUtra eka hai| phira samayAdi vyavahAra kAlakI mukhyatAse samao Nimiso, ityAdi gAthA do haiN| isa taraha tIna sthUladvArA tIsare antara adhikAra meM samudAya pAtinakA khii| aba sAmAnyapane jinakA lakSaNa kahacuke aise chaH bravyAkai nAma smaraNake liye va unakA vizeSa vyAkhyAna karaneke liye AthavA pA~ca dravyoMke astikAyapanA sthApanA karaneke liye sUtra kahate haiM Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-paMcAstikAyavarNana anvaya sahita sAmAnyArtha-( jIvA) anaMta jIva (puggalakAyA) anaMtapudgalakAya (AyAsaM) eka AkAza ( sesA asthikAiyA) zeSa do astikAya dharma aura adharma dravya ye pA~ca astikAya ( amayA) akRtrima haiM, (asthittamayA) apanI sattAko rakhanevAle haiM tathA ( hi) nizcayase ( logassa) isa lokake ( kAraNabhUdA) kAraNarUpa haiM ! vizeSArtha-jIvAdi pA~ca astikAya haiN| inako kisI puruSavizeSane banAyA nahIM hai| ye apanI sattAse hI nivRta athavA niSpanna hue haiM ataH vidyamAna haiN| yaha loka ina pA~ca asti-kAyoMkA va kAyarahita eka pradezI kAla dravyakA isa taraha chaH dravyoMkA samudAya hai jaisA kahA hai-'jIvAdiSadravyANAM samavAyo melApako lokaH' iti tathA yaha loka utpAdavyaya va dhrauvya svarUpa hai isIse isa lokakA astitva dekhA jAtA hai, kyoMki kahA hai "utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat iti'' tathA yaha loka ardhva, madhya, adho ina tIna aMzoMko rakhanevAlA avayavasahita hai isase isako bahu pradezI yA kAyapanA kahA gayA hai| yaha sUtrakA bhAva hai / / 22 / / isa taraha chaH dravyoMke madhyameM jIvAdi pA~ca dravyako astikAya saMjJA hai aisI sUcanA - karate hue gAthA pUrNa kii| samaya vyAkhyA gAthA-23 atrAstikAthatvenAnuktasyApi kAlasyArthApannatvaM dyotitam / sambhAva-sabhAvANaM jIvANaM taha ya poggalANaM ca / pariyaTTaNa-saMbhUdo kAlo NiyameNa paNNatto / / 23 / / sadbhAvasvabhAvAnAM jIvAnAM tathaiva pudgalAnAM ca / . parivartanasambhUtaH kAlo niyamena prajJaptaH / / 23 / / iha hi jIvAnAM pudgalAnAM ca sattAsvabhAvatvAdasti pratikSaNamutpAdavyayadhrauvyaikavRttirUpaH pariNAmaH / sa khalu sahakArikAraNasaddhAve dRSTaH, gatisthityavagAhapariNAmavat / yastu sahakArikAraNaM sa kAlaH / tatpariNAmAnyathAnupapattigamyamAnatvAdanukto'pi nizcayakAlo'stIti nizcIyate / yastu nizcayakAlaparyAyarUpo vyavahArakAlaH sa jIvapudgalapariNAmenAbhivyajyamAnatvAttadAyatta evAbhigamyata eveti / / 23 / / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . paMcAstikAya prAbhRta hindI samadyA vyAkhyA gAthA-23 anvayArtha-( sadbhAvasvabhAvAnAm ) sattAsvabhAvavAle ( jIvAnAm tathA eva pudgalAnAm ce ) jIvoM aura pudgaloMke ( parivartanasambhUtaH ) parivartanase siddha honevAle [ kAla: ] aise kAlakA ( niyamena prajJaptaH ) ( sarvajJoM dvArA ) niyamase ( nizcayase) upadeza diyA gayA hai| TIkA-kAla astikAyarUpase anukta ( kathana nahIM kiyA gayA ) hone para bhI use arthapanA ( padArthapanA ) siddha hotA hai aisA yahA~ darzAyA hai| isa jagatmeM vAstava meM jIvoMko aura egaloMko sattAsvabhAvake kAraNa pratikSaNa utpAdavyayadhrauvyakI ekavRttirUpa pariNAma vartatA hai| vaha ( pariNAma) vAstavameM sahakArI kAraNa ke sadbhAvameM dikhAI detA hai, gati-sthiti avagAha pariNAmakI bhA~ti / yaha jo sahakArI hai so kAla hai| vaha jIva pudgala ke pariNAmakI anyathA anupapatti dvArA jJAta hotA hai isaliye, nizcayakA [astikAyarUpake ] anukta hone para bhI-[ dravyarUpase ] vidyamAna hai aisA nizcita hotA hai| aura jo nizcayakAlakI paryAyarUpa vyavahArakAla hai vaha jItra pudgalokake pariNAmase vyakta ( gamya ) hotA hai isaliye Avazyaka tadAdhita hI [ jIva tathA pug2alake pariNAmeM Azrita hI] ginA jAtA hai / / 23 / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA-23 athAtra paMcAstikAyaprakaraNe'stikAyatvenAnuttopi kAla: sAmathyena labdha iti pratipAdaryAta-. sambhAvasahAvANaM jIvANaM taha poggalANaM ca-sadbhAvassattA saiva svabhAvaH svarUpaM yeSAM te sadbhAvasvabhAvAsteSAM sadbhAvasvabhAvAnAM jIvapuTralAnAM athavA saddhAvAnAmityanena dharmAdharmAkAzAni gRhyante / pariyaTThaNasaMbhUdo-parivartanasaMbhUtaH parivartanaM navajIrNarUpeNa pariNamanaM tatparivartanaM saMbhUtaM samutpannaM yasmAtsa bhavati parivartanasaMbhUtaH kAlo kAlANurupodravyakAla: NiyameNa nizcayena paNNato prajJAtaH kathitaH / kai: ? sarvajJaiH / tathApi paMcAstikAyavyAkhyAne kriyamANe paramArthakAlasyAnuktasyApyarthApannatvamityuktaM pAtanikAyAM tat kathaM ghaTate ? prazne pratyuttaramAhuH-paMcAstikAyAH pariNAminaH pariNAmazca kArya, ca kAraNamapekSate sa ca dravyANAM pariNatinimittabhUta: kAlANurUpo dravyakAlaH ityanayA yuktyA sAmarthenArthApanatvaM dyotitaM / kiM ca samayarUpaH sUkSmakAla: pudgalaparamANunA janitaH sa evaM nizcayakAlo bhaNyate, ghaTikAdirUpa: sthalo vyavahArakAlo bhaannyte| ma ca ghaTikAdinimittabhUtajalabhAjanavastrakASThapuruSahastavyApArarUpaH kriyAdivizeSeNa janito na ca dravyakAleneti pUrvapakSe parihAramAhuH- yadyapi samayarUpa: sUkSmavyavahArakAla pudgalaparamANunA nimittabhRtena vyajyate prakaTIkriyate jJAyate ghaTikAdirUpasthUlavyavahArakAlazca ghaTikAdinimittabhUtajalabhAjanavastrAdidravyavizeSeNa jJAyate tathA samayaghaTikAdiparyAyarUpavyavahArakAlasya kAlANurUpo dravyakAla evopAdAnakAraNaM / kasmAt / upAdAnakAraNasadRzaM kAryamiti vacanAt / kiMvaditi cet / kumbhakAracakracIvarAdivahiraGganimittotpatrasya ghaTakAryasya mRtpiNDopAdAnakAraNavat kuviMdaturIvemasalAkAdibahiraGga Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82. SaDdravya - paMcAstikAyavarNana nimittotpannasya paTakAryasya taMtusamUhopAdAnakAraNavat indhanAgnyAdibahiraGganimittAtpannasya zAlyAdyodanakAryasya zAlyAditaMDulopAdAnakAraNavat karmodayanimittotpannasya naranArakAdiparyAyakAryasya jIvopAdAnakAraNavadityAdi // 23 // hindI tAtparya vRtti gAthA- 23 utthAnikA- Age kahate haiM ki paMcAstikAya prakaraNameM astikAyake nAmase jisa kAla dravyako nahIM kahA hai tobhI paMcAstikAyake prakaraNako sAmarthya se kAladravya prApta hotA I anvaya sahita sAmAnyArtha - ( sababhAvasabhAvANaM ) sattArUpa svabhAvako rakhanevAle ( jIvANaM ) jIvoMke ( taha ya poggalANaM) taise hI pahalakoMke (ca ) aura anya dharma adharma AkAzake ( pariyaTTaNasaMbhUdo ) pariNamanameM jo nimitta kAraNa ho so ( NiyameNa ) nizcaya karake (kAlo) kAla dravya ( paNNatto ) kahA gayA hai / vizeSArtha - dravyoMke nae se jIrNa honeko parivartana yA pariNamana kahate haiM so jisase hotA hai vaha kAlANu dravya kAla hai aisA sarvajJadevane kahA hai / yahA~ ziSya zaMkA karatA hai ki apane yaha pAtanikA kI thI ki yaha paMcAstikAyake vyAkhyAna ko karate hue nizcayakAla . dravyako na kahane para bhI bhAvase usako grahaNa karalenA cAhiye so kisa taraha siddha hotA hai ? isa praznakA samAdhAna AcArya karate haiM ki ye pA~coM jIvAdi astikAya pariNamana karate rahate haiM / pariNamana karanese pariNAma yA paryAya rUpa kArya hotA hai| so kArya . kAraNakI apekSA rakhatA hai| yadyapi upAdAna zakti dravyoMme svayaM pariNamanekI hai parantu nimitta kAraNakI AvazyakatA hai so dravyake pariNamanameM nimittarUpa kAlANurUpa dravyakAla hai isI yuktike sAmarthyase kAla dravya jhalakatA hai| ziSya phira yaha pUrva pakSa karatA hai ki puhala paramANuke gamanase utpanna jo samayarUpa sUkSmakAla vahI nizyaca kAla kahA jAtA hai tathA ghar3I ghaMTA AdirUpa sthUlakAla so vyavahAra kAla kahA jAtA hai, so kAla ghar3I ghaMTe Adike nimitta kAraNa jala bharane, bhAjana va vastra va kASTha banAnemeM jo puruSoM ke hAthoMkI vyApAra rUpa kriyA vizeSa hotI hai usIse utpanna hotA hai / dravya kAlase koI vyavahAra kAla nahIM hotA hai| isIkA AcArya samAdhAna karate haiM ki yadyapi samayarUpa sUkSma vyavahArakAla pudgala paramANukI maMdagatise pragaTa hotA hai yA jAna par3atA hai tathA ghar3I ghaMTA Adi rUpa jo vyavahArakAla hai so ghaTikA Adike nimitta kAraNa jala, bartana, vastra Adi dravyavizeSako kriyAse jAnA jAtA hai tathApi samaya yA ghaTikA Adi paryAya rUpa jo vyavahArakAla hai usI kA upAdAna kAraNa kAlANurUpa dravyakAla hai aisA mAnanA hI cAhie Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta kyoMki yaha AgamakA vacana hai ki kArya upAdAna kAraNake samAna hotA hai / jaise jo ghaTa rUpa kArya kuMbhAra, cakra, cIvara Adi bAharI nimitta kAraNoMse banatA hai, usakA upAdAna kAraNa miTTIkA piNDa hai| athavA jo paTa yA kapar3A rUpa kArya kuviMda, turI, vema, zAlAkA Adi bAharI nimisa kAraNoMse banatA hai usakA upAdAna kAraNa tAgoMkA (dhAgoMkA) samUha hai / athavA IMghana, agni Adi bAharI nimitta kAraNoMse utpanna jo bhAta rUpa kArya hai usakA upAdAna kAraNa cAvala yA taMdula hai athavA kaki udayake nimittase honevAle nara nAraka Adi paryAya rUpa kAryakA upAdAna kAraNa jIva hai / isI taraha vastuoMkI kriyAvizeSase pragaTa ho vyavahAra kAla hai usakA upAdAna kAraNa kAlANu rUpa nizcaya kAla draSya hai / / 23 / / samaya vyAkhyA gAthA-24 / vavagada-paNa-vapaNa-ramo tagAda-do-gaMdha-aTTha-phAso ya / agurulahugo amutto vaTTaNa-lakkho ca kAlo tti / / 24 / / vyapagatapaMcavarNaraso vyapagatadvigandhASTasparzazca / agurulaghuko amUrto vartanalakSaNazca kAla iti / / 24 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA-24 anvayArtha ( kAla iti ) kAla (nizcayakAla ) ( vyapagatapaJcavarNarasa: ) pAMca varNa aura pAMca rasa rahita, ( vyapagatadvigandhASTasparza: ca ) do gaMdha aura ATha sparza rahita, ( agurulaghukaH ) agurulaghukaH ) agurulaghu, ( amUrtaH ) amUrta ( ca ) aura ( vartanalakSaNaH ) vartanAlakSaNavAlA saMskRta tAtparyavRtti gAthA-24 azya punarapi nizcayakAlasya svarUpaM kathayati,-vabagadapaNavaNNaraso vavagadadoaTTagaMdhaphAso ya-paMcavarNapaMcarasadvigaMdhASTaspazairvyapagato varjito rahitaH / punarapi kathaMbhUtaH / agurulahuo-SaTTAnivRddhirUpAgurulaghukaguNaH / punarapi kiMviziSTaH / amutto-yata eva varNAdirahitastata evAmUrta: tatazcaiva sUkSmotIndriyajJAnagrAhyaH / punazca kiMrUpa: / vaTTaNalakkho ca kAlotti-sarvadravyANAM nizcayena svayameva pariNAma gacchatAM zItakAle svayamevAdhyayanakriyA kurvANasya puruSasyAgnisahakArivat svayameva bhramaNakriyAM kurvANasya kumbhakAracakrasyAdhastanazilAsahakArivadvahiraGganimittatvAdvartanAlakSaNazca kAlANurUpo nizcayakAlo bhavati / kiMca lokAkAzAdvahirbhAge kAladravya nAsti kathamAkAzasya pariNatiriti prazne pratyuttaramAha-yathaikapradeze spRSTe sati laMbAyamAnamahAvaratrAyo mahAveNudaNDe vA Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya - paMcAstikAyavarNana kuMbhakAranakre vA sarvatra calanaM bhavati yathaiva ca manojasparzanendriyaviSayaikadeze sparze kRte sati rasanendriyaviSaye ca sarvAGgane sukhAnubhavo bhavati, yathaiva caikadeze sarpadaSTe vraNAdike vA sarvAGgina duHkhavedanA bhavati tathA lokamadhye sthitepi kAladravye sarvatrAlokAkAze pariNatirbhavati / kasmAt / akhaMDekadravyatvAt / kAladravyamanyadravyANAM pariNati sahakArikAraNaM bhavati / kAlasya kiM pariNati sahakArikAraNamiti / AkAzasyAkAzAdhAravat jJAnAdityaratnapradIpAnAM svaparaprakAzakazca kAladravyasya pariNateH kAla eva sahakArikAraNaM bhavati / atha mataM yathA kAladravyaM svapariNate: svayameva sahakArI tathAzeSadravyANyapi svapariNateH svayameva sahakArikAraNAni bhaviSyanti kAladravyeNa kiM prayojanamiti / parihAramAha-sarvadravyasAdhAraNapariNati sahakAritvaM kAlasyaiva guNaH / kathamiti cet ? AkAzasya sarvasAdhAraNAvakAzadAnamiva dharmadravyasya sarvasAdhAraNagatihetutvamiva tathA dharmasya sthitihetutvamitra / tadapi kathamiti cet ? anyadravyasya guNo'nyadravyasya kartuM nAyAti saMkaravyatikaradoSaprApteH / 84 kiMca yadi sarvadravyANi svakIyasvakIyapariNaterupAdAnakAraNavat sahakArikAraNAnyapi bhavanti tarhi gatisthityavagAhapariNativiSaye dharmAdharmAkAzadravyaiH sahakArikAraNabhUtaiH kiM prayojanaM gatisthityavagAhAH svayameva bhaviSyati / tathA sati kiM dUSaNaM jIvapudgalasaMjJe dve eka dravye / sa cAgamavirodhaH / atra vizuddhadarzanajJAnasvabhAvasya zuddhajIvAstikAyasthAlAbhetItAnaMtakAle saMsAracakre zramito'yaM jIvaH tataH kAraNAdvItarAgAnirvikalpasamAdhau sthitvA samastarAgAdirUpasaMkalpavikalpakallolamAlAparihAralena jIvan sa eva niraMtaraM dhyAtavya iti bhAvArthaH // 24 // iti nizcayakAlavyAkhyAnamukhyatvena gAthAdvayaM gataM / hindI tAtparyavRtti gAthA - 24 anvaya sahita sAmAnyArtha - ( vavagadapaNavaNNaraso) jo pA~ca varNa pA~ca rasse rahita hai ( vavagadadogaMadhaguphAso ya) va jo do gaMdha va ATha sparzase rahita hai / ( agurulahugo ) agulaghu guNake dvArA SaT- guNI hAni vRddhisahita hai ( amutto ) amUrtika hone se sUkSma hai indriya gocara nahIM hai ( vaTTaNalakkho ya ) tathA jo vartanAlakSaNa hai ( kAlotti ) aisA yaha kAladravya hai / vizeSArtha - yaha amUrtika kAladravya sarva dravyoMke pariNamanameM nimitta hai| jaise zItakAlameM svayaM par3hate hue puruSako agni sahakArI kAraNa hai yA svayaM ghUmate hue kumbhakArake cAkako nIcekI zilA sahakArI kAraNa hai taise hI nizcayase svayaM pariNamana karate hue sarva dravyoMke pariNamanameM bAharI nimitta kAraNa vartanAlakSaNa dhArI kAla dravya hai / yahI nizcaya kAla hai / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta yahA~ ziSyane prazna kiyA ki lokAkAzake bAhara kAla dravya nahIM hai taba bAharake AkAza dravyameM pariNati kaise hogI? isakA uttara AcArya kahate hai ki-jaise lambI bar3I rassIke lambe bar3e bAsaMse yA kuMbhArake cAkake eka sthAnako hilAte hue sarva ThikAne halana calana ho jAtA hai athavA jaise kAmasparzana iMdriyake eka sthAnameM sparza karate hue tathA rasana iMdriya se svAda lete hue savAMgameM sukhakA anubhava hotA hai athavA jaise sarpake.eka sthAnapara kATate hue va ghAva Adike eka sthAnapara hote hue sarva aMgameM duHkhakI vedanA hotI hai taise hI lokameM hI kAla dravya hai tobhI sarva AkAzameM pariNatiko kAraNa hai kyoMki AkAza eka akhaMDa dravya hai| dUsarA prazna yaha hai ki dUsare dravyoMke pariNamanameM sahakArI kAraNa kAla dravya hai taba kAla dravyake pariNamanakA sahakArI kAraNa kyA hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki jaise AkAzakA AdhAra AkAza hai, jJAna, rala yA dIpaka-svapara prakAzaka haiM aise hI kAla dravyakI pariNatiko kAla hI sahakArI kAraNa hai| phira ziSya prazna karatA hai ki yadi kAla dravya apanI pariNatimeM Apa hI sahakArI kAraNa hai vaise hI sarva dravya apanI-apanI pariNatimeM sahakArI kAraNa ho jAyeMge, kAladravyase koI prayojana na rhegaa| isakA samAdhAna yaha hai ki saba dravyoMko sAdhAraNa pariNamanameM sahakArI kAraNapanA honA yaha kAlakA hI guNa hai| jaise AkAzakA guNa sarvako sAdhAraNa avakAza denA hai, dharmadravyakA guNa sarva sAdhAraNako gamanameM kAraNapanA hai tathA adharmadravyakA sarvasAdhAraNako sthitimeM sahakArIpanA hai| yaha isaliye ki eka dravyake guNa dUsare dravyake guNarUpa nahIM kiye jA sakate haiM / yadi aisA ho to saMkara vyatikara doSa aajaaveN| yadi sarva dravya apanIapanI pariNatike upAdAna kAraNa hote hue sahakArI kAraNa bhI ho jAveM to phira gati, sthiti, avagAhake kAryoMmeM dharma, adharma AkAza dravyoMke sahakArI kAraNase kucha prayojana na rahe, svayaM hI gati, sthiti avagAha ho jAve / yadi aisA ho to yaha dUSaNa ho jAyegA ki jIva pudgala do hI dravya raha jAyeMge / Agamase isameM virodha AvegA / __ yahA~ yaha bhAvArtha hai ki-yaha jIva vizuddha jJAnadarzana svabhAvadhArI, zuddha jIvAstikAya kI prApti na karake, gata anantakAlase saMsAracakrameM bhramatA calA AyA hai, isa kAraNa aba ise vItarAga nirvikalpa samAdhimeM Thaharakara sarva rAgadveSAdirUpa vikalpoMkI laharoMko tyAga karake usI zuddha jIvako sadA dhyAnA cAhiye / / 24 / / isa taraha nizcaya kAlake vyAkhyAnakI mukhyatAse do gAthAeM pUrNa huii| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 SaDdravya-paMcAstikAyavarNana samaya vyAkhyA gAthA-25 samao Nimiso kaTThA kalA yA NAlI tado divA-rattI / mAsodu-ayaNa-saMvaccharo tti kAlo parAyatto / / 25 / / samao nimiSaH kASThA kalA ca nAlI tato divArAnaH / mAsavayanasaMbAdAmamiti kAla: parapasaH 25 / / atra vyavahArakAlasya kathaMcitparAyattatvaM dyotitam / paramANupracalanAyattaH samayaH / nayanapuTaghaTanAyatto nimiSaH / tatsaMkhyAvizeSataH kASThA kalA nAlI ca / gaganarmANagamanAyatto divArAtaH / tatsaMkhyAvizeSata: mAsaH, RtuH, ayanaM, saMvatsaramiti / evaMvidho hi vyavahArakAla: kevalakAlaparyAyamAtratvenAvadhArayitumazakyatvAt parAyatta ityupamIyata iti / / 25 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA-25 anvayArtha ( samaya: ) samaya, ( nimiSaH ) nimeSa, ( kASThA ) kASThA, ( kalA ca ) kalA, ( nAlI ) ghar3I. ( tata: divArAtra: ) ahorAtra, ( divasa ), ( mAsavayanasaMvatsaram ) mAsa, Rtu oNra vArSa ( iti kAlaH ) aisA jo kAla ( arthAt vyavahArakAla ) ( parAyana: ) vaha parAzrita hai TIkA-yahA~ vyavahAra kAlakA kathaMcit parAzritapanA darzAyA hai| paramANuka gamanake Azrita samaya hai, AMkha micaneke Azrita nimeSa hai, usakI ( nimeSakI / amuka saMkhyAse kASThA kalA aura ghar3I hotI hai, sUryake gamanake Azrita ahogatra hotA hai aura usakI ( ahorAtrakI ) amuka saMkhyAse mAsa, Rtu, ayana aura varSa hote haiM / aise vyavahArakAla kA kevala kAlakI paryAyamAtrarUpase arthAt parakI apekSA binA avadhArana karanA, azakya honese use 'parAzrita' aisI upamA dI jAtI hai / / 25 / / saskRta tAtparyavRtti gAthA-25 atha samayAdivyavahArakAlasya nizcayena paramArthakAlaparyAyasyApi jIvapudgalabhavajIrNAdipariNatyA vyajyamAnatvAt kathaMcitparAyattatvaM dyotayati, samao-maMdagatipariNatapudgalaparamANunA nimittabhRtena vyaktIkriyamANa: samaya: / gimiso-nayanapuTavighaTanena vyajyamAna: saMkhyAtItasamayo nimiSaH / kaTThA-paMcadazanimiH kASThA / kalA ya-triMzatkASThAbhiH kalA, NAlI-sAdhikaviMzasikalAbhiTikA ghaTikAdvayaM muhUrtaH / tado divArattI-triMzanmuhurterahorAtra: / mAso viMzadivasairmAsaH / ud-gAsadvayamatuH / ayaNaM-RtujanyamayanaM / saMvaccharotti kAlo-ayanadvayaM varSa iti itizabdena palyopamamAgaropamAdirUpoM vyavahArakAlo jJAtavyaH / sa ca maMdagatipariNatapudgalaparamANuvyajyamAnaH samayo jalabhAjanAdihira - nimitabhUtapudgalaprakaTIkriyamANA ghaTikA, dinakarabiMbagamanAdikriyAvizeSavyaktIkriyamANe divamAdiH Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 -- - - -- - -. ..- paMcAstikAya prAbhRta vyavahArakAlaH / kathaMbhUtaH / parAyatto kumbhakArAdivahiraGganimittotpannamRtpiNDopAdAnakAraNanitaghaTa - vannizcayena dravyakAlajanito'pi vyavahAreNa parAyattaH parAdhIna ityucyate / kiMca anyena kriyAvizeSe. gAdityagatyAdinA paricchidyamAno'nyasya jAtakAdeH paricchittihetuH sa eva kAlo'nyo dravyakAlo nAstIti / tanna / pUrvoktasamayAdiparyAyarUpa AdityagatyAdinA vyajyamAna: sa vyavahArakAla yazAdityagatyAdipariNate: sahakArikAraNabhUta: sa dravyarUpo nizcayakAla: / nanu AdityagatyAdipariNatedharmadravyaM sahakArikAraNaM kAlasya kimAyAtaM / naivaM / gatipariNatedharmadravyaM sahakArikAraNaM bhavati kAladravyaM ca sahakArikAraNAni bahUnyapi bhavanti yataH kAraNAt ghaTotpattau kumbhakAracakracIvarAdivat matsyAdInAM jalAdivat manuSyANAM zakaTAdivat vidyAdharANAM vidyAmantrauSadhAdivat devAnAM vimAnavadityAdikAladravyaM gatikAraNaM / kutra bhaNitaM tiSThatIti cet? "poggalakaraNA jIbA khaMdhA khalu kAlakaraNehi' kriyAvaMto bhavatIti kathayatyagre / nanu yAvatA kAlenaikapradezAtikramaM karoti punalaparamANustattramANena samayavyAkhyAnaM kRtaM sa ekasamaye caturdazarajjukAle gamanakAle yAvata: pradezAstAvaMta: samayA bhavatIti ? naiva / ekapradezAtikrameNa yA samayotpattirbhaNitA sA maMdagatigamanena, caturdazagajjugamanaM yadekasamaye bhaNitaM tadakrameNa zIghragatyA kathitamiti nAsti doSaH / atra dRSTAMtamAha-yathA kopi devadatto yojanazataM dinazatena gacchati sa eva vidyAprabhAveNa dinenaikena gacchani tatra kiM dinazataM bhavAMta navakadinameva tathA zIghragatigamane sati caturdazarajjugamanepyekasamaya etra nAsti doSaH iti / / 25 / / hindI tAtparyavRtti gAthA-25 utthAnikA-Age yaha pragaTa karate haiM ki samaya ghaTikA Adi vyavahAra kAla hai so yadyapi nizcayase nizcayakAlakI paryAya hai tathApi jIva tathA pugaloMkI navIna va jIrNa pariNati Adise pragaTa hotA hai isaliye kisI apekSA parAdhIna hai| anvayasahita sAmAnyArtha-( samao) samaya ( Nimiso ) nimiSa ( kaTThA ) kASThA ( kalA) kalA ( ya pAlI) aura ghar3I (tado) tisase bane (divArattI ) dinarAta ( mAsodu ) mAsa, va Rtu ( ayaNa) ayana ( saMvaccharotti) saMvatsara Adi ( kAlo) kAla ( parAyatto) parAdhIna hai| vizeSArtha-jo pudgalake paramANukI eka kAlANuse dUsare kAlANupara maMda gatise pariNamanake nimittase pragaTa ho vaha samaya hai| AMkhakI palaka mAranese jo pragaTa ho va jisameM asaMkhyAta samaya bIta jAte haiM vaha nimiSa hai / pandraha nimiSoMkI eka kASThA hotI hai, tIsa kASThAoMkI eka kalA hotI hai, kucha adhika bIsa kAlAkI eka ghaTikA yA ghar3I hotI hai, do ghaTikAkA eka muhUrta hotA hai, tIsa muhUrttakA dinarAta hotA hai / tIsa dinarAtakA eka - -- - Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 8 SaDdravya-paMcAstikAyavarNana mAsa hotA hai, do mAsakI eka Rtu hotI hai, tIna RtukA eka ayana hotA hai, do ayanakA eka varSa hotA hai, ityAdi palyopama, sAgara Adi vyavahArakAla jAnanA caahiye| jo maMdagatirUpa pariNamana karate hue pudalake paramANuse pragaTa ho vaha samaya hai / jo jalake bartana Adi bAharI nimittabhUta pugalakI kriyAse pragaTa ho vaha ghar3I hai / sUryake bimbake gamana Adi kriyA vizeSase pragaTa ho vaha divasa Adi vyavahArakAla hai| jaise kuMbhAra cAAka Adi bAharI nimitta kAraNoMse utpanna ghaTa miTTIke piMDarUpa upAdAna kAraNase paidA huA hai, aise hI nizcayanayase yaha vyavahArakAla dravyakAlANuse utpanna huA hai to bhI vyahAranayase puchalAdike gamanakA nimitta honese parAdhIna hai| yahA~ koI zaMkA karatA hai ki-jo anyakI kriyA vizeSase arthAt sUryAdike gamanAdise jAnA jAve va jo anya utpanna hue padArthoke janAvanekA kAraNa ho vahI kAla hai dUsarA koI dravya yA nizcayakAla nahIM hai / isakA uttara kahate haiM ki aisA nahIM hai ki jo pahale kahe pramANa samaya AdikI paryAyarUpa sUryakI gati Adise pragaTa hotA hai vaha vyavahAra kAla hai parantu jo sUrya AdikI gatike pariNamanameM sahakArI kAraNa ho vaha dravya kAla yA nizcaya kAla hai / phira zaMkAkAra kahatA hai ki sUryake gamana Adi pariNatimeM dharma dravya sahakArI kAraNa hai, kAla dravyakA yahA~ kyA kAma hai ? AcArya uttara dete haiM ki nhiiN| gamanarUpa pariNamanameM dharma dravya sahakArI kAraNa hai vaise kAla dravya bhI sahakArI kAraNa hai| sahakArI kAraNa bahutase bhI ho sakate haiM jaise ghaTakI utpattimeM kuMbhAra, cAka, cIvara Adi aneka kAraNa hai va machalI Adike liye jala Adi va manuSyoMke liye zakaTa Adi va vidyAtharoMke lie mantra, auSadhi Adi, va devoMke liye vimAna gamanameM sahakArI kAraNa haiM vaise kAla dravya bhI gamanameM sahakArI kAraNa hai| kahIM para kahA hai ki pudgalake dvArA bane hue skaMdha va pudgala sahita jIva kAlake nimittase hI kriyAvAna hote haiN| ise Age kaheMge bhii| zaMkAkAra yaha zaMkA karatA hai ki jitane kAlameM eka pradezakA ullaMghana pudgala paramANu karatA hai vaha samaya hai, aisA kahA gayA hai / vahI paramANu jaba eka hI samaya meM caudaha rAjU calA jAtA hai taba jitane pradeza caudaha rAjUke haiM utane hI samaya hue, eka hI samaya kaise lagA? AcArya samAdhAna karate haiM ki aisA nahIM hai / jaba maMdagatise paramANu- gamana karatA huA eka pradeza ullaMghana karatA hai taba eka samaya utpanna hotA hai vahI paramANu utane hI eka samayameM caudaha rAjU ullaMghana karatA hai so zIghra gatise karatA hai aisA kahA hai, isaliye isameM koI doSa nahIM hai| samayake vibhAga nahIM hote haiN| isameM dRSTAMta kahate haiM jaise koI devadatta nAmakA puruSa sau yojana sau dinameM maMdagatise jAtA hai vahI yadi vidyAke prabhAvase eka Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta dinameM calA jAve to kyA sau dina lage aisA kaheMge, nahIM eka hI dina lagA yaha kaheMge taise hI zIdhra gatise jAnepara caudaha rAjUmeM bhI eka samaya hI lagatA hai, koI doSa nahIM hai| samaya vyAkhyA gAthA-26 Nasthi ciraM vA khippaM mattA-rahidaM tu sA vi khalu mattA / poggala-davveNa viNA tamhA kAlo paDuccabhavo / / 26 / / nAsti ciraM vA kSipraM mAtrArahitaM tu sApi khalu maatraa| pudgaladravyeNa binA tasmAtkAlaH pratItyabhavaH / / 26 / / atra vyavahArakAlasya kathaMcit parAyattatve sadupapatiruktA / iha hi vyavahArakAle nimiSasayamAdau asti tAvat ciraM iti kSipraM iti saMpratyayaH / sa khu dodhahasvakAlanibaMdhanaM pramANamaMtareNa na saMbhAvyate / tadapi pramANaM pudgaladravyapariNAmamantareNa nAvadhAryate / tataH parapariNAmadyotanatvAdyavahArakAlo nizcayenAnanyAzrito'pi pratItyabhava ityabhidhIyate / tadatrAstikAyasAmAnyaprarUpaNAyAmastikAyatvAtsAkSAdanupanyasyamAno'pi jIvapudgalapariNAmAnyathAnupapattyA nizcayarUpastatpariNAmAyattatayA vyavahArarUpa; kAlo'stikAyapaMcakavallokarUpeNa pariNata iti kharataradRSTyAbhyupagamya iti / / 26 / / iti samayavyAkhyAyAmantItaSaDdravyapaMcAstikAyasAmAnyavyAkhyAnarUpa: pIThabaMdhaH samAptaH / / hindI samaya vyAkhyA gAthA-26 __ anvayArtha--( ciraM vA kSipraM ) "ciraM' athavA aisA jJAna ( adhika kAla athavA anya kAla sA jJAna ) ( mAtrArahitaM tu ) parimANa binA ( kAlake mApa binA ) ( na asti / nahIM hotA, ( sA mAtrA api) aura vaha parimANa ( khalu ) vAstavameM ( pudgaladravyeNa vinA ) muhaladravyaka binA nahIM hotA, ( tasmAta ) isaliye ( kAlaH pratItyabhava; ) kAla ( vyavahArakAla ) parAzritarUpase upajanavAlA hai| TIkA-yahA~ vyavahArakAlake kathaMcit parAzritapaneke viSayameM sat mukti ( suyukti ) kahIM gaI hai| prathama to, nimeSa-samayAdi vyavahArakAla meM "cira' aura 'kSipra' aisA jJAna ( adhika kAla aura alpa kAla aisA jJAna ) hotA hai / vaha jhAna vAstavameM adhika aura alpa kAla nimittabhRta jo pramANa ( kAlaparimANa ) usake binA saMbhavati nahIM hai aura vaha pramANa pudgaladravyake pariNAma binA nizcita nahIM hotaa| isaliye vyavahArakAla parake pariNAma dvArA jJAta honeka kAraNa- yadyapi nizcayasa vaha anyake Azrita nahIM hai tathApi--parAzritarUpase utpanna honevAlA kahA jAtA hai / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-- paMcAstikAyavarNana isaliye, yadyapi kAlakA, astikAyapaneke abhAvake kAraNa, yahA~ astikAyakI sAmAnya prarUpaNAmeM sAkSAt kathana nahIM hai tathApi jIva - pudgalake pariNAmakI anyathA anupapatti dvArA siddha honevAlA nizcayarUpa kAla aura unake pariNAmake Azrita nizciya honevAlA vyavahArarUpa kAla paMcAstikAyakI bhAMti lokarUpameM pariNata hai-aisA, atyanta tIkSNa dRSTise se jAnA jA sakatA hai || 26 // isaprakAra samayavyAkhyAna nAmakI TIkAmeM Sar3adravyapaMcAstikAyake sAmAnya vyAkhyAnarUpa pIThikA samApta huii| saMskRta tAtparyavRtti gAthA - 26 atha pUrvagAthAyAM yadrdhavahArakAlasya kathaMcitparAttatvaM kathitaM tatkena rUpeNa saMbhavatIti pRSThe yuktiM darzayati - Natthi nAsti na vidyte| kiM ciraM vA khriSpaM-ciraM bahutarakAlasvarUpaM kSipraM zIghraM ca / kathaMbhUtaM / mattArahiyaM - tu mAtrArahitaM parimANarahitaM mAnavizeSarahitaM ca tanmAtrAzabdavAcyaM parimANaM cirakAlasya ghaTikApraharAdiriti, kSitrasya sUkSmakAlasya ca mAtrAzabdavAcyaM parimANaM ca / kiM ? samayAvalikAdIti / 'sAvi khalu mattA poggaladavveNa viNA sUkSkAlasya yA samayAdimAtrA sA maMdagatipariNatapudralaparamANunayanapuTa vighaTanAdipudgaladravyeNa vinA na jJAyate cirakAlaghaTikAdirUpA mAtrA ca ghaTikAnimittabhUtajalabhAjanAdidravyeNa vinA na jJAyate / tamhA kAlo pahucca bhavotasmAtkAraNAtsamayaghaTikA disUkSmasthUlarUpo vyavahArakAlo yadyapi nizcayena dravyakAlasya paryAyastathApi vyavahAreNa paramANujalAdimudgaladravyaM pratItyAzritya nimittIkRtya bhava utpanno jAta ityabhidhIyate / kena dRSTAMtena / yathA nizcayena pudgalapiMDopAdAnakAraNena samutpanAMpi ghaTaH vyavahAraMNa kuMbhakAranimittenotpannatvAtkumbhakAreNa kRta iti bhaNyate tathA samayAdivyavahAra kAlo yadyapi nizcayana paramArthakAlopAdAnakAraNena samutpannaH tathApi samayanimittabhUtaparamANunA ghaTikAnimitta. bhUtajalAdipudgaladravyeNa ca vyajyamAnatvAt prakaTIkriyamANatvAtpudgalotpanna iti bhaNyate / punarapi kazcidAha- mamayarUpa evaM paramArthakAlo na cAnyaH kAlANudravyarUpa iti / parihAramAha / samayastAvatsUkSmakAlarUpa: prasiddhaH evaM paryAyaH na ca dravyaM / kathaM paryAyatvamiti cet ? utpannapradhvaMsitvAtparyAyasya "samao uppaNNapaddhaMsI" ti vacanAt / paryAstu dravyaM binA na bhavati, dravyaM ca nizcayenAvinazvaraM tatrva kAlaparyAyasyopAdAnakAraNabhUtaM kAlANurUpaM kAladravyameva na ca pudgalAdi tadapi kasmAt ? upAdAnakAraNasadRzatvAtkAryasya mRtpiMDopAdAnakAraNasamutpannaghaTakAryavaditi / kiMca vizeSaH kAlaH eva paramArthakAlavAcakabhUtaH svakIyavAcyaM paramArthakAlasvarUpaM vyavasthApayati sAdhayati / kiMvat / siMhazabdaH siMhapadArthavat sarvajJazabdaH sarvajJapadArthavat indrazabda indrapadArtharvAdatyAdi / punarapyupasaMhArarUpeNa nizcayakAlavyavahArakAlasvarUpaM kathyate / tadyathA--ra -- samayAdirUpasUkSmavyavahArakAlasya ghaTikAdirUpasthUlavyavahArakAlasya ca yadyupAdAnakAraNabhUtakAlastathApi samayaghaTikArUpeNa yA vivakSitA vyavahAkAlasya bhedakalpanatayA rahitastrikAlasthAyitvenAnAdyanidhanA Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 paMcAstikAya prAbhRta lokA kAzapradezapramANakAlANudravyarUpaH paramArthakAlaH / yastu nizcayakAlopAdAnakAgNajanyApi pudgalaparamANujalabhAjanAdivyajyamAnatvAtsamayaghaTikAdivasAdirUpeNa vivakSitavyavahArakalpanArUpa: ma vyavahArakAla iti / a nyAkhyAnenItAnaMtakAle durlayo yoga zuhajIvAstikAyamtasmitraiva cidAnaMdaikakAlasvAbhAve samyakazraddhAnaM rAgAdibhyo bhinnarUpeNa bhedajJAnaM rAgAdivibhAvarUpasamastasaMkalpavikalpajAlatyAgena tatraiva sthiracittaM ca karttavyamiti tAtparyAya: / / 26 / / iti vyavahArakAlavyAkhyAnamukhyatvena gAthAdvayaM gataM / aMtra paMcAstikAyaSaDdravyaprarUpaNapravaNaSTAMtarAdhikArasahiMtaprathamamahAdhikkAramadhye nizcayavyavahArakAlaprarUpaNAbhidhAnaH paMcagAthAbhiH sthalatrayeNa tRtIyotarAdhikAro gataH / evaM samayazabdArthapIThikA dravyapIThikA nizcayavyavahArakAlavyAkhyAnamukhyatayA cAMtarAdhikAratrayeNa SaDviMzatigAthAbhiH paMcAstikAyapIThikA samAptA / hindI tAtparyavRtti gAthA-26 utthAnikA-Age pUrva gAthAmeM jisa vyavahArako kisI apekSAse parAdhIna kahA hai vaha kisa taraha parAdhIna hai? isa praznake hote hue yuktise samajhate haiM anvayasahita sAmAnyArtha-( mattArahidaM) mAtrA yA parimANake binA ( tu) to (ciraM yA khippaM ) dera yA jaldIkA vyavahAra ( Nasthi) nahIM hotA hai / ( khalu) nizcayase ( sA vi mattA ) vaha mAtrA bhI ( puggaladaveNa) pudgala dradhyake ( binA) binA nahIM hotI hai ( tamhA ) isaliye ( kAlo) kAla ( paDuccabhayo ) pudgalake nimittase huA aisA kahA jAtA hai| vizeSArtha-bahuta kAlako cira va thor3e kAlako kSipra kahate haiN| lokameM cira yA kSiprakA vyavahAra binA maryAdAke nahIM ho sktaa| ghar3I prahara Adike kAlako jaba cirakAla kaheMge taba usase choTe kAlako kSiprakAla kheNge| sUkSmakAla eka samaya hai jo maMda gatimeM pariNamana karate huda pudgalake paramANuke binA nahIM jAnA jAtA hai| jo nimiSa mAtra hai vaha AMkhake palaka mAraneke binA nahIM jAnA jAtA hai| cirakAla, ghar3I Adi ghaTikAke nimitta jalapAtra Adi dravyake binA nahIM jAne jAte haiN| isa kAraNa samaya ghaTikAdi rUpa sUkSma yA sthUla vyavahAra kAla yadyapi nizcayanayase kAladravyakA paryAya hai tathApi vyavahArase paramANu va jala Adi pudgala dravyake Azraya yA nimittase utpanna hotA hai aisA kahA jAtA hai / jaise nizcaya se pugala piMDa rUpa miTTI ke upAdAna kAraNase utpanna jo ghaTa so vyavahArase kubhArake nimittase banA honese kuMbhArase kiyA gayA aisA kahA jAtA hai taise hI samayAdi vyavahAra kAla yadyapi nizcayase paramArtha kAla dravyake upAdAna kAraNase utpanna huA hai tathApi samayako nimittabhUta paramANu dvArA yA ghaTikAko nimittabhUta jalAdi pudgala dravya dvArA pragaTa hone se pudgalase utpanna huA aisA kahA jAtA hai / phira kisIne kahA Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadravya-paMcAstikAyavarNana samayarUpa vyavahAra kAlako hI mAno, nizcayakAla kAlANu dravya rUpa koI nahIM hai? isakA samAdhAna AcArya kahate haiM ki samaya sabase sUkSma kAla rUpa prasiddha eka paryAya hai vaha dravya nahIM hai| paryAya isaliye hai ki samaya upajatA vinazatA hai| kahA hai 'samao uppaNNa paddhaMsI' paryAya binA dravyake nahIM ho sakatI hai| dravya nizcayase avinAzI hotA hai isaliye kAlakI samaya paryAyakA upAdAna kAraNa kAlANu rUpa kAla dravya hI hai pudgalAdi nahIM hai kyoMki yaha niyama hai ki jaisA upAdAna kAraNa hotA hai vaisA kArya hotA hai, miTTIkA piMDa jaisA hogA vaisA hI usake upAdAna kAraNake samAna ghaTa bnegaa| aura to kyA ? kAla zabda hI paramArtha kAlakA vAcaka honese apane hI vAcya paramArtha kAlake svarUpako sthApita karatA hai| jaise siMha zabda siMha padArthako, sarvajJa zabda sarvajJa padArthako, indra zabda indra padArthako siddha karatA hai| phira bhI saMkocate huye nizcaya tathA vyavahAra kAlakA svarUpa kahate haiN| samaya Adi rUpa sUkSma vyavahAra kAlakA va ghaTikAdirUpa sthUla vyavahAra kAlakA jo koI upAdAna kAraNa hai tathA so samaya ghaTikAdike bhedase kahane yogya vyavahAra kAlakI bhedakalpanAse rahita hai, va jo tInoM kAloMmeM rahanevAlA anAdi anaMta lokAkAzake asaMkhyAta pradezoMke pramANa asaMkhyAta kAlANurUpa bhinna-bhinna dravya hai so nizcaya kAla hai / tathA jo nizyacakAlake upAdAna kAraNase paidA hone para bhI pudgala paramANu va jala pAtrAdise pragaTa hotA hai so samaya ghaTikA divasa Adi rUpase vizeSa-vizeSa vyavahArakI kalpanAmeM AnevAlA vyavahAra kAla hai / isa vyAkhyAnameMse yaha tAtparya lenA ki jisakA lAbha bhUtake anaMta kAlameM durlabha rahA hai aisA jo zuddha jIvAstikAya hai usIke hI cidAnaMdamaya eka svabhAvameM samyak zraddhAna karanA cAhiye, usIko rAgAdise bhinna jAnakara bhedajJAna prApta karanA cAhiye tathA usImeM hI rAgAdi vibhAva rUpa sarva saMkalpa vikalpa- jAla chor3akara sthira citta karanA caahiye| isa taraha vyavahArakAlake vyAkhyAnakI mukhyattAse do gAthAe~ pUrNa huiiN| isa paMcAstikAya va cha; dravyake prarUpaNa karanevAle ATha aMtara adhikAra sahita prathama mahA adhikArameM nizcaya vyavahArakAlako kahanevAlA pA~ca gAthAoMse tIna sthaladvArA tIsarA aMtara adhikAra pUrNa huA / isa prakAra samaya zabdArthapIThikA dravyapIThikA va nizcaya vyavahArakAla ina vyAkhyAnoMkI mukhyatAse tIna aMtara adhikAroM se chaTanIsa gAthAoMke dvArA pIThikA samApta huii| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 paMcAstikAya prAbhRta samaya vyAkhyA gAthA - 27 athAmISAmeva vizeSavyAkhyAnam / tatra tAvat jIvadravyAstikAyavyAkhyAnam / jIvo ti havadi cedA uvaoga-visesido pahU kattA / bhottA ya deha - matto Na hi mutto kamma saMjutto / / 27 / / jIva iti bhavati cetayitopayogavizeSitaH prabhuH karttA / - bhottA ca dehamAtro na hi mUrtaH karmasaMyuktaH / / 27 / / 93 I atra saMsArAvasthasyAtmanaH sopAdhi nirupAdhi ca svarUpamuktam / AtmA hi nizcayena bhAvaprANadhAraNAjjIvaH, vyavahAreNa dravyaprANadhAraNAjjIvaH / nizcayena cidAtmakatvAt, vyavahAreNa cicchaktitvActabhitA / nivRte vyavahAreNa pRthagbhUtena caitanyapariNAmalakSaNenopayogenopalakSitatvAdupayogavizeSitaH / nizcayanayena bhAvakarmaNAM vyavahAreNa dravyakarmaNAmAstravaNabaMdhanasaMvaraNanirjaraNamokSaNeSu svayamIzatvAt prabhuH / nizcayena paugalikakarmanimittAtmapariNAmAnAM vyavahAreNAtmapariNAmanimittapauGgalikakarmaNAM kartRtvAtkartA / nizcayena zubhAzubhakarmanimittasukhaduHkhapariNAmAnAM vyavahAreNa zubhAzubhakarmasaMpAditeSTAniSTaviSayANAM bhoktRtvAddhoktA / nizcayena lokamAtro'pi viziSTAvagAhapariNAmazaktiyuktatvAnnAmakarmanirvRttamaNu mahacca zarIramadhitiSThan vyavahAreNa dehamAtraH / vyavahAreNa karmabhiH sahaikatvapariNAmAnmUrto'pi nizcayena nIrUpasvabhAvatvAnna hi mUrtaH / nizcayena pulapariNAmAnurUpacaitanyapariNAmAtmabhiH, vyavahAreNa caitanyapariNAmAnurUpapulapariNAmAtmabhiH karmabhiH saMyuktatvAtkarmasaMyukta iti / / 27 / / hindI samaya vyAkhyA - 27 aba unhIMkA ( SaDdravya aura paMcAstikAyakA hI ) vizeSa vyAkhyAna kiyA jAtA hai / usameM prathama, jIvadravyAstikAyakA vyAkhyAna hai| anvayArtha - ( jIvaH iti bhavati ) AtmA jIva hai, ( cetayitA ) cetayitA ( cenanevAlA ) hai, ( upayogavizeSitaH) upayogalakSita hai ( upayoga lakSaNa vAlA hai ) ( prabhuH ) prabhu haiM. (kartA) kartA hai, (bhoktA ) bhoktA haiM, ( dehamAtra ) dehapramANa haiM, ( na hi mUrta ) amUrta hai (ca ) aura ( karmasaMyuktaH ) karmasaMyukta hai / TIkA - yahA~ ( isa gAthAmeM ) saMsAradazAvAle AtmAkA sopAdhi aura nirupAdhisvarUpa kahA hai| AtmA nizcayase bhAvaprANako dhAraNa karatA hai isaliye 'jIva' vyavahArase dravyaprANako dhAraNa karatA hai isaliye 'jIva' haiM, nizcayase citsvarUpa honeke kAraNa 'cetayitA' (cetanevAlA ) Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 SaDdravya - paMcAstikAyavarNana hai, vyavahArase, citzaktiyukta honese 'cetayitA' hai, nizcayase apRthagbhUta aise caitanyapariNAmasvarUpa upayoga dvArA lakSita honese 'upayogalakSita' hai, vyavahArase pRthagbhUta aise caitanyapariNAmasvarUpa upayoga dvArA lakSita honese 'upayogalakSita' hai| nizcayase bhAvakarmoke Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa karane meM svayaM Iza ( samartha ) honese 'prabhu' haiM, vyavahArase dravyakarmoke Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa karanemeM svayaM Iza honese 'prabhu' hai, nizcayase paugalika karma jinakA nimitta hai aise AtmapariNAmokA kartRtva honese 'kartA' hai, vyavahArase AtmapariNAma jinakA nimitta haiM aise paugalika karmoMkA kartRtva honese 'kartA' hai, nizcayase zubhAzubha karma jinakA nimitta hai aise sukhaduHkhapariNAmoMkA bhoktRtva honese 'bhoktA' hai, vyavahArase zubhAzubha karmoMse sampAdita ( prApta ) iSTAniSTa viSayoMkA 'bhoktRtva honase se 'bhoktA' hai, nizcayase lokapramANa hone para bhI, viziSTa avagAhapariNAmakI zaktivAlA honese nAmakarmase race jAnevAle choTe bar3e zarIrameM rahatA huA vyavahArase 'dehapramANa' hai / vyavahArase karmoMke sAtha ekatvapariNAma ke kAraNa mUrta hone para bhI, nizcayase arUpI svabhAvavAlA honeke kAraNa amUrta hai, nizcaya se pudgalapariNAmake anurUpa caitanyapariNAmAtmaka karmoke ( bhAva karma ke ) sAtha saMyukta honese 'karmasaMyukta' hai, vyavahArase caitanya pariNAmake anurUpa pudgala pariNAmAtmaka karmoMke sAtha saMyukta honese 'karmasaMyukta' haiM ||27|| saMskRta tAtparyavRttigAthA - 27 atha pUrvoktaSadravyANAM cUlikArUpeNa vistaravyAkhyAnaM kriyate / tadyathA " pariNAma jIva muttaM sapadesaM eya khetta kirayA ya / NiccaM kAraNa kattA savvagadidaraM hi yapadeso" / / 1 / / pariNAmapariNAminau jIvapudgalau svabhAvavibhAvapariNAmAbhyAM zeSacatvAri dravyANi vibhAvavyaJcanaparyAyAbhAvAd mukhyavRtyA punarapariNAmIni jIvaH zuddhanizcayanayena vizuddhajJAnadarzanasvabhAvaM zuddhacaitanyaM prANazabdenocyate tena jIvatIti jIvaH vyavahAranayena punaH karmodayajanitadravyabhAvarUpaizcaturbhiH prANairjIvati jIviSyati jIvitapUrvo vA jIva: pudgalAdipaJcadravyANi punarajIvarUpANi / muttaMamUrtazuddhAtmano vilakSaNA sparzarasagaMdhavarNavatI mUrtirucyate tatsadbhAvAt mUrta: pudgalaH, jIvadravya punaranupacaritA sadbhUtavyavahAreNa mUrtamapi zuddhanizcayanayenAmUrta, dharmAdharmAkAzakAladravyANi cAmUrtAni / sapadesaM- lokamAtrapramitAsaMkhyeyapradezalakSaNaM jIvadravyamAdiM kRtvA paMcadravyANi paMcAstikAyasaMjJAni sapradezAni, kAladravyaM punarbahupradezalakSaNakAyatvAbhAvAdapradezaM / eya dravyArthikanayena dharmAdharmAkAzadravyANyekAni bhavanti jIvapudgalakAladravyANi punaranekAni / kheta- sarvadravyANAmavakAzadAnasAmarthyAkSetramAkAzamekaM zeSapaMcadravyANyakSetrANi kiriyA ya kSetrAt kSetrAMtaragamanarUpA parispaMdavatI calanavatI kriyA sA vidyate yayostau kriyAvaMtI jIvapudgalau dharmAdharmAkAzakAladravyANi punarniSkriyANi / NiccaM dharmAdharmAkAzakAladravyANi yadyapyartha paryAyatvenAnityAni tathApi mukhyavRtyA vibhAvavyaMjanaparyAyAbhAvAnityAni dravyArthikanayena ca jIva pudgaladravye punaryadyapi dravyArthikanayApekSayA Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95 paMcAstikAya prAbhRta nitye tathApyagurulaghupariNatirUpasvabhAvaparyAyApekSayA vibhAvavyaJjanaparyAyApekSayA cAnitye / kAraNapudgaladhamAdhamAkAzakAladravyANi vyavahAranayana jIvasya zarIravAGmanaH prANApAnAdigatisthityavagAhavartanAkAryANi kurvatIti kAraNAni bhavanti, jIvadravyaM punaryadyapi guruziSyAdirUpeNa parasparopagrahaM karoti tathApi pudgalAdipaMcadravyANAM kimapi na karoti ityakAraNaM / kattA-zuddhapAriNAmikaparamabhAvagrAhakeNa zuddhadravyArthikanayena yadyapi baMdhamokSadravyAbhAvarUpapuNyapApaghaTapaTAdInAmakartA jIvastathApyazuddhanizcayena zubhAzubhopayogAbhyAM pariNataH san puNyapApabaMdhayo: kartA tatphalabhoktA ca bhavati / vizuddhajJAnadarzanasvabhAvanijazuddhAtmadravyasamyakzraddhAnajJAnAnuSThAnarUpeNa zuddhopayogena tu pariNataH san mokSasyApi kartA tatphalabhoktA ca, zubhAzubhazuddhapariNAmAnAM pariNamanameva kartRtvaM sarvatra jJAtavyamiti pudgalAdInAM paJcadravyANAM ca svakIyasvakIyapariNAmena pariNamanameva kartRtvaM, vastuvRtyA puna: puNyapApAdirUpeNAkartRtvameva, savvagadaM-lokAlokavyAptyapekSayA sarvagatAmAkAzaM bhaNyate, lokavyAptyapekSayA dharmAdharmI ca jIvadravyaM punarekaikajIvApekSayA lokapUraNAvasthA vihAyAsarvagataM nAnAjIvApekSayA sarvagatameva bhavati / pudgaladravyaM punarlokarUpamahAskaMdhApekSayA sarvagataM zeSapudgalApekSayA sarvagataM na bhavatIti / kAladravyaM punarekakAlANudravyApekSayA sarvagataM na bhavati, lokapradezapramANanAnAkAlANuvivakSayA loke sarvagataM / idaraMhi yappaveso-yadyapi sarvadravyANi vyavahAreNakakSetrAvagAhenAnyonyAnupravezena tiSThanti tathApi nizcayena cetanAcetanAdisvakIyasvakIyasvarUpaM na tyajaMtIti / atra SaDdravyeSu madhye vItarAgacidAnaMdaikAdiguNasvabhAvaM zubhAzubhamanovacanakAyavyApArarahitaM nijazuddhAtmadravyamevopAdeyamiti bhAvArthaH / / 1 / / ita UrdhvaM "jIvA poggalakAyA" ityAdigAthAyAM pUrva paMcAstikAyA ye sUcitAsteSAmeva vizeSavyAkhyAnaM kriyate / tatra pAThakrameNa tripaMcAzadgAthAbhirnavAMtarAdhikArairjIrvavAstikAyavyAkhyAna prArabhyate / tAsu tripaMcAzadgAthAsu madhye prathamatastAvat cArvAkamatAnusAriziSyaM prati jIvasiddhipUrvakatvena navAdhikArakramasUcanArtha "jIvotti havadi cedA" ityAdyekAdhikArasUtragAthA bhavati / "tatrAdau prabhutA tAvajjIvatvaM dehamAnatA / amUrtattvaM ca caitanyamupayogAttathA kramAt / / 1 / / kartRtA bhoktRtA karmAyuktatvaM ca trayaM tathA / kathyate yogapadyena yatra tatrAnupUrvyataH / / 2 / / " iti zlokadrayena bhaTTamatAnusAriziSyaM prati sarvajJasiddhipUrvakatvenAdhikAravyAkhyAnaM kramaza: suucitm| tatrAdau prabhutvavyAkhyAnamukhyatvena bhaTTacArvAkamatAnusAriziSyaM prati sarvajJasiddhyarthaM "karamamala" ityAdi gAthAdvayaM bhavati tadanaMtaraM cArvAkamatAnusAriziSyaM prati jIvasiddhyarthaM jIvatvavyAkhyAnarUpeNa "pANehiM caduhiM' ityAdi gAthAtrayaM, atha naiyAyikamImAMsakasAMkhyamatAzritaziSyaM prati jIvasya svadehamAtrasthApanArthaM "jaha pauma" ityAdisUtradvayaM, tadanaMtaraM bhaTTacArvAkamatAnukUlaziSya prati jIvasyAmUrtatvajJApanArthaM "jesiM jIva sahAvo" ityAdisUtratrayaM, athAnAdicaitanyasamarthanavyAkhyAnena punarapi cArvAkamatanirAkaraNArthaM "kammANaM phala"- mityAdi suutrdvyN| evamadhikAragAthAmAdi kRtvottarAdhikArapaMcakasamudAyena trayodaza gAthA gatAH / atha naiyAyikamatAnusAriziSyasaMbodhanArtha Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 SaDvavya-paMcAstikAyavarNana "uvaogo khalu duviho" ityAyakonaviMzatigAthAparyaMtamupayogAdhikAraH kathyate-tatraikonaviMzatigAthAsu madhye prathamatastAvat jJAnadarzanopayogadvayasUcanArtha "uvaogo khalu' ityAdisUtramekaM, tadanaMtaramaSTavidhajJAnopayogasaMjJAkathanArtha 'AbhiNi' ityAdi sUtramekaM, atha matyAdisaMjJAnapaMcakavivaraNArthaM, "madiNANa' mityAdi pAThakrameNa sUtrapaJcakaM, tadanaMtaramajJAnatrayakathanarUpeNa 'micchattA aNNANaM' ityAdi sUtramekaM iti jJAnopayogasUtrASTakaM, atha cakSurAdidarzanacatuSTayapratipAdanamukhyatvena 'daMsaNamavi' ityAdi sUtramekaM / evaM jJAnadarzanopayogAdhikAragAthAmAdiM kRtvAMtarasthalapaMcakasamudAyena gAthAnavakaM gataM / atha gAthAdazakaparyaMtaM vyavahAreNa jIvajJAnayoH saMjJAlakSaNaprayojanAdibhedepi nizcayanayena pradezAstitvAbhyAM naiyAyikaM pratyabhedasthApanaM kriyate agnyuSNatvayorabhedavat / jIvajJAnayoH saMjJAlakSaNaprayojanAnAM svarupaM kathyate / tathAhi-jIvadravyasya jIva iti saMjJA jJAnaguNastha jJAnamiti saMjJA caturbhiH prANairjIvati jIviSyati jIvitapUrvo vA jIva iti jIvadravyalakSaNaM, jJAyate padArthA aneneti jJAnaguNalakSaNaM / jIvadravyasya baMdhamokSAdiparyAyairavinaSTarUpeNa pariNamanaM prayojanaM jJAnaguNasya punaH padArthaparicchittimAtrameva prayojanamiti saMkSepeNa saMjJAlakSaNaprayojanAni jJAtavyAni / tatra dazagAthAsu madhye jIvajJAnayoH saMkSepeNAbhedasthApanArtha 'Na viappadi' ityAdi sUtratrayaM, atha vyapadezAdayo dravyaguNAnAM bhede kathaMcidabhedepi ghaTata ityAdi samarthanarUpeNa 'vavadesA' ityAdigAthAtrayaM, tadanaMtaramekakSetrAvagAhitvenAyutasiddhAnAmabhedasiddhAnAmAdhArAdheyabhUtAnAM padArthAnAM pradezabhedepi sati ihAtmani jJAnamiha taMtuSu paTa ityAdirUpeNa ihedamiti pratyayaH saMbaMdha: samavAya ityabhidhIyate naiyAyikamate tasya niSedhArtha 'Na hi so samavAyAhiM" ityAdi sUtradvayaM, punazca guNaguNinoH kathaMcidabhedaviSaye dRSTAMtadAtavyAkhyAnArthaM 'vaNNarasa' ityAdi sUtradvayamiti / dRSTAtalakSaNamAha--dRSTAvaMtau dhau svabhAvAvagnidhUmayoriva sAdhyasAdhakayorvAdiprativAdibhyAM kartRbhUtAbhyAmavivAdena yatra vastuni sa dRSTAMta iti / athavA saMkSepeNa yatheti dRSTAMtalakSaNaM tatheti dATItalakSaNamiti / evaM pUrvoktagAthAnavake sthalapaMcakamatra tu gAthAdazake sthalacatuSTaya ceti samudAyena navabhiraMtarasthalairekonaviMzatisUtrairupa - yogaadhikaarpaatnikaa| athAnaMtara vItarAgaparamAnaMdasudhArasaparamasamarasIbhAvapariNatisvarUpAt zuddhajIvAstikAyAtsakAzAddhinaM yatkarmakartRtvabhoktRtvakarmasaMyuktatvatrayasvarUpaM sadasatpratipAdanArthaM yatra tatrAnupUrvyASTAdazagAthAparyaMta vyAkhyAnaM karoti / tatrASTAdazagAthAsu madhye prathamasthale 'jIvA aNAiNihaNA' ityAdi gAthAtrayeNa samudAyakathanaM, tadanaMtaraM dvitIyasthale 'udayeNa' ityAyekagAthAyAmaudayikAdipaJcabhAvavyAkhyAnaM atha tRtIyasthale 'kammaM vedayamANo' ityAdigAthASTakena kartRtvamukhyatayA vyAkhyAnaM, atha caturthasthale 'kamma kamma kuvvadi' ityAghekA pUrvapakSagAthA, tadanaMtaraM paMcamasthale parihAragAthA sapta / tatra saptagAthAsu madhye prathama 'ogADhagADha' ityAdi gAthAtrayeNa nizcayena dravyakarmaNA jIva: kartA na bhavatIti kathyate tadanaMtaraM nizcayanayena jIvasya dravyakarmAkartRtvepi 'jIvA poggalakAyA' ityAdyeka gAthayA karmaphale bhoktRtva, atha 'tamhA kammaM kattA' ityAghekasUtreNa kartRtvabhoktRtvayorUpasaMhAraH, Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta tadanaMtaraM evaM kattA' ityAdigAthAdvayena krameNa karmasaMyuktatvaM karmarahitatvaM ca kathayatIti parihAramukhyatvena saptagAthA gatAH / evaM pAThakrameNASTadazagAthAbhiH sthalapaMcakenaikAMtamatanirAkaraNAya tathaivAnekAMtamatasthApanAya ca sAMkhyamatAnusAriziSyasaMbodhanArthaM kartRtvaM bauddhamatAnuyAyiziSyaM prati bodhanArthaM bhoktRttvaM sadAzivamatAzritaziSyasaMdehavinAzArtha karmasaMyuktatvamiti kartRtvabhoktRtvakarmasuyuktavAdhikAratrayaM jJAtavyaM ! ita UrdhvaM jIvAstikAyasaMbandhinavAdhikAravyAkhyAnAnaMtaraM "ekko jema mahappA' ityAdigAthAtrayeNa jIvAstikAyacUlikA evaM paMcAstikAyaSadravyapratipAdakaprathamamahAdhikArasaMbaMdhikAreSaSTAMtarAdhikAre madhye tripaMcazadgAthApramitacaturthAMtaradhikAre samudAyapAtanikA / tayathA-atha saMsArAvasthasyApyAtmanaH zuddhanizcayena nirupAdhivizuddhabhAvAn tathaivAzuddhanizcayena sopAdhibhAvakarmarUparAgAdibhAvAn tathA cAsadbhUtavyavahAreNa dravyakarmopAdhijanitAzuddhabhAvAMzca yathAsaMbhavaM pratipAdayati-jIvotti havadi-AtmA hi zuddhanizcayena sattAcaitanyabodhAdizuddhaprANairjIvati tathA cAzuddhanizcayena kSAyopazamikaudayikabhAvaprANairjIvati tathaiva cAnupacaritAsadbhUtavyavahAreNa dravyaprANazca yathAsaMbhavaM jIvati jIviSyati jIvitapUrvazceti jIvo bhavati / cedA-zuddhanizcayena zuddhajJAnacetanayA tathaivAzuddhanizcayena karmakarmaphalarUpayA cAzuddhacetanayA yuktatvAccetayitA bhavati / uvaogavisesido-nizcayena kevalajJAnadarzanarUpazuddhopayogena tathaiva cAzuddhanizcayena matijJAnAdikSAyopazamikAzuddhopayogena yuktatvAdupayogavizeSito bhavati / paha-nizcayena mokSamokSalAraNarUpazuddhapariNAmapariNamanasamarthatvAttathaiva cAzuddhanayena saMsArasaMsArakAraNarUpAzuddhapariNAmapariNamanasamarthatvAt prabhurbhavati / kattA-zuddhanizcayanayena zuddhabhAvAnAM pariNAmAnAM tathaivAzuddhanizcayena bhAvakarmarUparAgadibhAvAnAM tathA cAnupacaritAsadbhUtavyavahAreNa dravyakarmanokarmAdInAM kartRtvAtkartA bhavani, bhottA-zuddhanizcayena zuddhAtmotthavItarAgaparamAnaMdarUpasukhasya tathaivAzuddhanizcayenendriyajanitasukhaduHkhAnAM tathA cAnupacaritAsadbhUtavyavahAreNa sukhaduHkhasAdhakeSTAniSTAzanapAnAdibahiraGgaviSayANAM ca bhoktRtvAt bhoktA bhavati, sadehametto-nizcayena lokrAkAzapramitAsaMkhyeyapradezapramitopi vyavahAreNa zarIranAmakarmodayajanitANumahaccharIrapramANatvAtsvadehamAtro bhavati,-Na hi mutto| mUrtirahitaH, asadrUtavyavahAreNAnAdikarmabaMdhasahitatvAtmUtopi zuddhanizcayanayena varNAdirahitatvAdamUrto bhavati / kammasaMjutto-zuddhanizcayanayena karmarahitopyAnupacaritAsadbhUtavyavahAranayena dravyakarmasaMyuktatvAt tathaiva azuddhanizcayanayena rAgAdibhAvakarmayuktatvAtkarmasaMyuktazca bhavati / iti zabdArthanayArthoM kathitau, idAnI matArthaH kathyate-jIvatvavyAkhyAne"vacchakkharaM bhava-sAritya-samga-Niraya-piyarAya / culliya-haMDayi-puNa-mavau Na diTuMtA jaay|" ___ iti dohakasUtrakathitanavadRSTAMtaizcArvAkamatAnusAriziSyApekSayA sarvajIvasiddhyartha anAdicetanAguNavyAkhyAnaM ca tadarthameva / athavA asAmAnyacetanAvyAkhyAnaM sarvamatasAdhAraNaM jJAtavyaM, abhinnajJAnadarzanopayogavyAkhyAnaM tu naiyAyikamatAnusAriziSyapratibodhanArtha mokSopadezakamokSasAdhakaprabhutvavyAkhyAnaM vItarAgasarvajJapraNItaM vacanaM pramANaM bhavatIti / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 SaDdravya-paMcAstikAyavarNana "rayaNa-divadi-NayarUMdazi uDudAupAsaNu-suNa-ruppa-phalhiu agaNi Nava diTuMtA jANu' / / 2 / / iti dohakasUtrakathitanavadRSTAMtairbhaTTacArvAkamatAzritaziSyApekSayA sarvajJasiddhyartha, zuddhAzuddhapariNAmakartRtvavyAkhyAnaM tu nityAkartRtvaikAntasAMkhyamatAnuyAyiziSyasaMbodhanArthaM, bhottRtvavyAkhyAne kartA karmaphalaM na bhuktaM iti bauddhamatAnusAriziSyapratibodhanAtha,svadehapramANavyAkhyAnaM naiyAyikamImAMsakakapilamatAnusAriziSyasaMdehavinAzArthaM amUrtatvavyAkhyAnaM bhaTTacArvAkamatAnusAriziSyasaMbodhanArtha, amUrtatvavyAkhyAnaM bhaTTacArvAkamatAnusAriziSyasaMbodhanArthaM, dravyabhAvakarmasaMyuktatvavyAkhyAnaM ca sadAmuktanirAkaraNArthamiti matArtho jnyaatvyH| AgamArthavyAkhyAnaM punajIrvavatvacetanAdidharmANAM saMbaMdhitvena paramAgame prasiddhameva, kopAzvijanitamithyAtvarAgAdirUpasamastavibhAvapariNAmAMstyaktvA nirUpAdhikevalajJAnAdiguNayuktazuddhajIvAstikAya eva nizcayanayenopAdeyatvena bhAvayitavya iti bhAvArthaH / evaM zabdanayamatAgamabhAvArthA vyAkhyAnakAle yathAsaMbhavaM sarvatra jJAtavyAH / __ jIvAstikAyasamudAyamAtanikAya pUrva cArvAkAdimAkhyAnaM kRtaM punarapi kimarthamiti ziSyeNa pUrvapakSe kRte sati parihAramAhuH / tatra vItarAgasarvajJasiddhe sati vyAkhyAnaM pramANaM prApnotIti vyAkhyAnakramajJApanArtha prabhutAdhikAramukhyatvenAdhikAranavakaM sUcitaM / tathA coktaM--vatkRprAmANyAdvacanasya prAmANyamiti / atra tu sati dharmiNi dharmAzcityaMta iti vacanAccetanAguNAdivizeSaNarUpANAM dharmANAmAdhArabhUte vizeSyalakSAge jIve dharmiNi siddhe sati teSAM cetanAguNAdivizeSaNarUpANAM dharmANAM vyAkhyAnaM ghaTata iti jJApanArthaM jIvasiddhipUrvakatvena matAMtaranirAkaraNasahitamadhikAranavakamupadiSTamiti nAsti doSaH / / 27 / / evamadhikAragAthA gtaa| hindI tAtparyavRtti gAthA-27 utthAnikA-Age pahale kahe hue chaH dravyoMkA cUlikArUpase vistArase vyAkhyAna karate haiM *pariNAma jIva muttaM sapadesaM eva khetta kiriyA ya / NiccaM kAraNa kattA savva-gadidaraM hi yapadeso / / 1 / / bhAvArtha-jIva aura pudgala do dravya, svabhAva aura vibhAva vyaMjanaparyAyoM ko rakhanevAle haiM, jaba ki zeSa cAra dravya vibhAva vyaMjanaparyAyako na rakhaneke kAraNa mukhyatAse apariNAmI haiM arthAt cArameM AkAroMkA parivartana nahIM hotA hai-apane AkArameM sthira rahate haiN| yaha cha:dravyoMke sambandhameM prathama pariNAma adhikAra hai / chaHdravyoMmeM eka jIvadravya sacetana hai jo *TIppaNI--yaha gAthA mUlAcAra adhyAya 7 gAthA 44 tathA vasunandi zrAvakAcAra gAthA 23 vIM hai| zrIjayasena AcArya ne chaha dravyoM kA vizeSa kathana karane ke liye TIkA me uddhRta kI hai| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 99 zuddha nizcayanayase vizuddha jJAnadarzana svabhAvamaya zuddha caitanya prANoMse jItA hai tathA vyavahAra nayase karmake udayase utpanna jo dravya va bhAvarUpa iMdriyAdi cAra prANa unase jItA hai, jIvegA yA pahale hI jI cukA hai so jIva eka sacetana hai, zeSa pudgalAdi pAMca dravya acetana va ajIva haiM / yaha chaH dravyoMmeM jIva adhikAra dUsarA huA / amUrtika zuddha AtmAse vilakSaNa, sparza rasa gaMdhavarNavAlI mUrti kahalAtI hai jisake yaha mUrti ho usako mUrta yA puhala kahate haiM / jIva dravya yadyapi anupacarita asadbhUta vyavahAra nayase mUrtika hai to bhI zuddha nizcaya nayase amUrtika hai| dharma, adharma, AkAza aura kAla dravya saba amUrtIka hai / nizcayase puhala mUrtika hai| zeSa pAMca amUrtika haiM / chaH dravyoMmeM tIsarA mUrtta adhikAra huA / lokamAtrapramANa asaMkhyeya pradezadhArI eka jIva dravya hai isI taraha dharma adharma bhI asaMkhyAta asaMkhyAta padrezadhArI haiM, AkAza anaMta pradezI hai va pula saMkhyAta, asaMkhyAta anaMta pradeza hai / isa taraha ye pA~ca dravya jinako paMcAstikAya saMjJA hai sapradezI yA bahupradezI hai jaba ki kAla dravya bahu pradezamaya kAyapanekI zakti na rakhaneke kAraNa va mAtra eka pradeza rakhaneke kAraNa apradezI hai / yaha chaH dravyoMmeM cauthA pradeza adhikAra pUrNa huA / dravyArthikanayase dharma, adharma, AkAza mAtra eka-eka dravya haiM tathA jIva puhala aura kAla aneka dravya haiM / yaha chaH dravyoMmeM ekAneka adhikAra pA~cavA~ huA / sarva dravyoMko avakAza denekI sAmarthya rakhanese kSetramaya eka AkAzadravya hai, zeSa pAMca dravya usameM rahanevAle akSetrI haiM / yaha chaH dravyoMmeM kSetra adhikAra chaThA pUrNa huA / eka kSetrase dUsare kSetrameM jAneko halanacalanarUpa kriyA kahate haiN| isa kriyAko rakhanevAle jIva aura pudgala do hI dravya haiN| dharma, adharma, AkAza aura kAladravya akriya haiM- kriyArahita haiM, kyoMki sthira haiM / yaha chaH dravyoMmeM sAtavA~ kriyA adhikAra huA / dharma, adharma, AkAza, kAladravya yadyapi arthaparyAyake pariNamanakI apekSA anitya hai tathApi mukhyatAse ye nitya haiM kyoMki inameM AkArake palaTanerUpa vibhAva vyaMjanaparyAtha nahIM hotI hai / dravyArthikanayase yadyapi jIva aura pudraladravya nitya haiM tathApi agurulaghukI pariNatirUpa svabhAvaparyAya tathA vibhAva vyaMjanaparyAya ( jisase AkAra palaTatA hai ) kI apekSAse anitya haiM / yaha chaH dravyoMmeM nitya nAmakA AThavA~ adhikAra huA / pula, dharma, adharma, AkAza aura kAladravya vyavahAranayase jIvake zarIra, vacana, mana, zvAsozvAsa banAne meM gatimeM sthitimeM avagAha pAnemeM va vartana karanemeM kramase sahakArI hote haiM Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 806 SaDdravya --- paMcAstikAyavarNana isaliye ye kAraNa kahalAte haiM jabaki jIvadravya yadyapi guru ziSyAdikI taraha paraspara eka dUsarekA kAma karate haiM tathApi puddalAdi pAMca dravyoMkA kucha bhI upakAra nahIM karate haiN| isaliye akAraNa haiM- yaha chaH dravyoMmeM navama kAraNa adhikAra huA / zuddha pAriNAmika parama bhAvako grahaNa karanevAlI zuddha dravyArthika nayase yadyapi jIva baMdha, mokSa, dravya yA bhAva rUpa puNya pApa tathA ghaTa-ghaTa AdikA kartA nahIM hai tathApi azuddha nizcaya nayase zubha aura azubha upayogoMse pariNamana karatA huA puNya tathA pApake baMdhakA kartA aura unake phalakA bhoktA hai tathA jaba yaha jIva vizuddha Atma dravyake samyak zraddhAna, samyak jJAna va samyak cAritramaya zuddhopayogase pariNamana karatA hai taba mokSakA bhI kartA hai aura mokSake phalako bhoktA hai| zubha, azubha tathA zuddha bhAvoMmeM pariNamanekA hI kartApanA sarva ThikAne jAnanA yogya hai| pudgalAdi pA~ca dravya apane- apane svabhAvameM hI pariNamana karate haiM yahI unameM kartApanA hai| vAstavameM ve puNya pApAdike kartA nahIM hai kintu akartA / yaha chaH dravyoMmeM dasavA~ kartA adhikAra pUrNa huA / loka va aloka meM phailA huA eka AkAza dravya hai isaliye yaha AkAza sarvagata kahA jAtA hai| lokAkAzameM vyAptikI apekSA dharma-adharma sarvagata haiN| jIva dravya eka jIvako apekSAse loka pUrNakI avasthAko chor3akara asarvagata hai arthAt samudghAtake sivAya zarIra pramANa AkAradhArI hai / nAnA jIvoMkI apekSAse sarva lokAkAza jIvoMse pUrNa hai / pula dravya lokapramANa mahAskaMdhakI apekSAse sarvagata hai / zeSa pugaloMkI apekSA sarvagata nahIM hai / lokabharameM pudgala bhare hue hai isaliye bhI puddala sarvagata hai tathA kAla dravya eka- eka kAlANu dravyakI apekSA sarvagata nahIM hai parantu loka ke pradezoMke pramANa asaMkhyAta kANuoM kI apekSA lokameM sarvagata hai| yaha chaH dravyoMmeM gyArahavAM sarvagata adhikAra pUrNa huA / I yadyapi sarva dravya vyavahAra nayase eka kSetrameM avagAha pA rahe haiM isase eka dUsare meM praveza kara rahate haiM tathApi nizcayanayase apane apane cetana yA acetana svarUpako nahIM chor3ate haiM / yaha chaH dravyoMmeM anyonya praveza nAmakA bArahavA~ adhikAra pUrNa huA / yahA~ chaH dravyoMke madhyameM vItarAga cidAnandamaya Adi guNa svabhAvakA dhArI jo apanA hI zuddha Atmadravya hai jisameM mana vacana kAyakA vyApAra nahIM hai vahI grahaNa karane yogya hai / yaha bhAvArtha hai / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta samudAya pAtanikA isake Age-jIvA poggalakAyA ityAdi gAthAmeM jo pahale pAMca astikAyoMkI sUcanA kI gaI hai unhIMkA vizeSa vyAkhyAna karate haiN| yahA~ pAThake kramase tripana gAthAoMke dvArA nava antara adhikAroMse jIvAstikAyakA vyAkhyAna zurU kiyA jAtA hai| ina tripana gAthAoMmeM pahale hI cAkamatake anusArI bhAva rakhanevAle ziSyake liye jIvakI siddhi karate hue nava adhikAra haiN| unake kramakI sUcanA yaha hai ki 'jIvotti havadi cedA' ityAdi eka adhikArakI sUtra gAthA hai jaisA ina nIceke likhe do zlokoMmeM kahA hai| bhaTTamatAnusArI ziSyake liye sarvajJakI siddhipUrvaka kramase adhikAroMkA vyAkhyAna sUcita kiyA - - - -- - tatrAdau prabhutA tAvajjIvatvaM dehamAtratA | amUrtatvaM ca caitanyamupayogI tathA kramAt / / kartRtA bhoktRtA karmAyuktatvaM ca trayaM tathA / kathyate yogapadyena yatra tatrAnupUrvyataH / / arthAt jIvameM prabhutA hai, jIvapanA hai va jIva zarIramAtra pramANasahita hai, amUrtika hai, cetanAmaya hai, upayogavAna hai, karmokA kartA hai, karmoMkA bhoktA hai tathA karmose chUTa bhI jAtA hai / ye nau adhikAra kramase kahe jAte haiN| inameMse pahale hI prabhutvake vyAkhyAnakI mukhyatAse bhaTTa matAnusArI ziSyake liye sarvajJakI siddhi karaneke prayojanase 'kammamala' ityAdi do gAthAe~ haiN| phira cArvAka matAnusArI ziSyake prati jIvakI siddhike prayojanase jIvatvakA vyAkhyAna karate hue 'pANehiM caduhi' ityAdi gAthAaiM tIna haiM phira naiyAyika mImAMsaka aura sAMkhyamatako Azraya karanevAle ziSyake liye jIva apane prApta dehake pramANa hai ise batAnake liye 'jaha pauma' ityAdi do sUtra haiN| isake pIche bhaTTa cArvAka matake anukUla ziSyake liye jIvake amUrtikapanA batAnake liye 'jeMsi jIvasahAvo' ityAdi sUtra tIna haiM / phira anAdi kAlase jIvake caitanya bhAva hai isake samarthanake vyAkhyAnako tathA cArvAka matake khaMDanake liye 'kammANaM phala' ityAdi do sUtra haiN| isa prakAra adhikArakI gAthAko Adi lekara pA~ca aMtarAdhikArake samudAyase teraha gAthAeM khiiN| phira naiyAyika matake anusAra ziSyake sambodhanake liye "uvaogo khalu duviho" ityAdi unnIsa gAthA taka upayoga adhikAra kahA jAtA hai| 19 gAthAoMke madhyameM pahale hI jJAnopayoga aura darzanopayoga ina do prakAra upayogoMkI sUcanAke liye "uvaogo khalu" ityAdi sUtra eka hai| phira ATha prakAra jJAnake nAma kahaneke liye 'AbhiNi' Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 SaDdravya - paMcAstikAyavarNana ityAdi sUtra eka hai / phira mati Adi pAMca jJAnoMke vyAkhyAnake liye : madiNANa' ityAdi pAThakramase sUtra pAMca haiN| phira tIna prakArake ajJAnake kramake liye 'micchattA aNNANaM' ityAdi sUtra eka hai / isa taraha jJAnopayogake sAta sUtra haiM / Age cakSu Adi darzanopayoga cArako kahanekI mukhyatAse 'daMsaNamavi' ityAdi sUtra eka hai / isa taraha jJAnopayoga darzanopayogake adhikArakI gAthAko lekara pAMca aMtara sthaloMse nava gAthAeM haiN| Age daza gAthAoM taka vyavahArase jIva aura jJAnameM saMjJA lakSaNa prayojanAdikI apekSA prabheda hone para bhI nizcayanayase pradezoMkI aura astitvakI apekSAse naiyAyikoMke liye isa jJAna aura jIvakA abheda sthApanA karate haiM jaise agni aura uSNatAkA hai| yahA~ jI aura kA bheda saMjJA prayojanoMkI apekSAse kahA jAtA hai| jIva dravyakI jIva aisI saMjJA hai, jJAnaguNakI jJAna aisI saMjJA hai / cAroM prANoMse jI rahA hai, jIvegA va jI cukA hai so jIva hai| yaha jIvadravyakA lakSaNa hai| jisase padArtha jAne jAveM yaha jJAna guNakA lakSaNa hai / jIva dravyakA prayojana bandha tathA mokSakI paryAyoMmeM pariNamana karate hue bhI nAza na honA hai| jJAna guNakA prayojana padArthako jAnanemAtra hI hai / isa taraha saMkSepase jIva aura jJAnake bhinna-bhinna saMjJA, lakSaNa prayojana jAnane yogya haiM / i ina daza gAthAoMke madhyameM jIva aura jJAnakA abheda saMkSepase sthApanake liye 'Na viapyadi' ityAdi sUtra tIna haiN| phira dravya aura guNoMkA abheda honepara bhI nAma Adi kI apekSA bheda haiM aisA samarthana karate hue 'vavadesA' ityAdi gAthAaiM tIna haiM, phira eka kSetrameM rahanevAle guNa aura dravya jo paraspara ayutasiddha hai arthAt kabhI mile nahIM arthAt jinakA abheda siddha hai va jo paraspara amiTa AdhAra AdheyarUpa haiM, una guNa aura dravyarUpa bhinnabhinna jIvAdi padArthoMmeM paraspara pradeza bheda hai to bhI AtmA aura jJAnakA pradeza bheda nahIM hai / AtmAyeM jJAna hai jaise taMtuoMmeM padapanA hai / ityAdi jo sambandha hai ki yaha isameM hai so samavAya sambandha kahalAtA hai / naiyAyikamatameM isI samavAyakA niSedha hai isake batAneke liye 'Na hi so samavAyAhiM" ityAdi sUtra do haiN| phira guNa aura guNImeM kisI apekSA abheda haiM isa sambandhameM dRSTAMta dASTantikA vyAkhyAna karaneke liye 'vaNNarasa' ityAdi sUtra do haiM / dRSTAMtakA lakSaNa kahate haiN| 'dRSTau aMtau dharmoM svabhAva agnidhUmayoH iva sAdhyasAdhakayoH vAdiprativAdibhyAM kartRbhUtAbhyAm avivAdena yatra vastuni sa dRSTAMtaH" iti arthAt agnimeM dhUmakI taraha jisa padArthameM sAdhya sAdhakake svabhAva vAdI prativAdIko binA kisI virodha yA vivAdake dikhalAI par3e so dRSTAMta hai / saMkSepase jaise dRSTAMta lakSaNa hai vaise dAntikA lakSaNa hai / isa taraha pahale kahIM nava gAthAoMmeM sthala pAMca tathA yahA~ daza gAthAoMmeM sthala Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhUta cAra isa taraha samudAyase nava aMtara sthaloMke dvArA ugaNIsa ( unnIsa) sUtroMse upayoga adhikArakI pAtanikA huii| athAnaMtara vItarAga paramAnaMdamaya amRrasarUpa parama samarasIbhAvameM pariNamana svarUpa zuddha jIvAstikAyase bhinna jo jIvameM karmoMkA kartApanA, karmokA bhoktApanA tathA kamoMse saMyogapanA ina tIna bAtoMkA svarUpa hai use sat yA asat batalAneke liye jahA~-jahA~ AnupUrvIke dvArA aThAraha gAthAoM taka vyAkhyAna karate haiM / ina aThAraha gAthAoMke madhya meM pahale sthalameM 'jIvA aNAiNihaNA' ityAdi tIna gAthAoMse samudAya kathana hai / phira dUsare sthalameM 'udayeNa' ityAdi eka gAthAmeM audayika Adi pA~ca bhAvoMkA vyAkhyAna hai| phira tIsare sthalameM 'kammaM vedayamANo' ityAdi chaH gAthAoMmeM kartApanekI mukhyatAse vyAkhyAna hai| phira cauthe sthalameM 'kammaM kammaM kucadi' ityAdi pUrvapakSakI gAthA hai| pIche pAMcaveM sthalameM isa pakSake samAdhAnako sAta gAthAeM haiN| ina sAta gAthAoMmeM pahale hI 'ogADa gADha' ityAdi tIna gAthAoMse nizcayanayase dravya karmokA jIva kartA nahIM hai, aisA kahate haiN| phira nizcayase jIvake dravyakarmokA akartA hone para bhI 'jIvA poggalakAyA' ityAdi eka gAthAse karmoke phalakA bhoktApanA hai tathA 'tamhA kammaM kattA' ityAdi eka satrase kartA bhoktApanekA saMkoca kathana hai| phira 'evaM kattA' ityAdi do gAthAose kramase jIvake karmase saMyuktapanA va karmase muktapanA kahate haiM / isa taraha pUrvapakSake uttarameM sAta gAthAeM hai| isa taraha pAThake kramase aThAraha gAthAoMke dvArA pAMca sthaloMse ekAMtamatake nirAkaraNake ke liye taise hI anekAnta matake sthApanake liye tathA sAMkhyamatAnusArI ziSyake sambodhanake liye kApanA va bauddhamatake anuyAyI ziSyako samajhAneke liye bhoktApanA tathA sadAzivake Azrita matidhArI ziSyakA saMdeha vinAza karake liye karmasaMyuktapanA isa taraha kartApanA, bhoktApanA tathA karmasuyuktapanA tIna adhikAra jAnane cAhiye / isake Age jIvAstikAya sambandhI nau adhikAroMke vyAkhyAnake pIche 'ekko jema mahappA' ityAdi gAthA tInase jIvAstikAya cUlikA hai| isa taraha paMcAstikAya va chaH dravyakA pratipAdana karanevAle prathama mahA adhikAra meM chaH antara adhikAroMke dvArA tripana gAthA pramANa cauthe antara adhikArameM samudAya pAtanikA huii| utthAnikA-Age saMsAra avasthAmeM bhI rahanevAle AtmAke zuddha nizcayanayase upAdhirahita zuddhabhAva haiM taise hI azuddha nizcayanayase upAdhi sahita bhAvakarmarUpa rAgAdibhAva haiM tathA asadbhUta vyavahAranayase bhAvakarmakI upAdhise utpanna dravyakarma hai aisA yathAsambhava pratipAdana karate haiM Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 ghaDdravya-paMcAstikAyavarNana ____ anvayasahita sAmAnyArtha-( jIvotti ) yaha jIva jInevAlA hai, ( cedA) cetanA sahita cetanevAlA hai, ( uvaogavisesido ) upayoga sahita hai, ( pahU ) prabhU hai, (kartA ) karanevAlA hai, (ya bhottA) aura bhoganevAlA hai / (dehamatto) zarIra pramANa AkAra dhArI hai ( Nahimutto) nizcayase mUrtika nahIM hai tathA ( kammasaMjutto) karma sahita ( havadi ) hai / ina nau adhikAroMko rakhanevAlA hai| vizeSArtha-yaha AtmA zuddha nizcayanayase sattA caitanya, jJAna Adi zuddha prANoMse jItA hai tathA azuddha nizcayanayase kSAyopazamika tathA audayika bhAvarUpI prANoMse jItA hai taise hI anupacarita asatbhUta vyavahAra nayase dravyaprANoMse yathAsaMbhava jItA hai, jIvegA va pahale jI cukA hai isaliye yaha jInevAlA hai| yaha AtmA zuddha nizcayanayase zuddha jJAna cetanA tathA azuddha nizcayanayase karma tathA karmaphalarUpa azuddha cetanA cetanA sahita honese cetanevAlA hai, nizcayanayase kevaladarzana-kevalajJAnamaya zuddha upayogase tathA azuddha nizcayanayase matijJAnAdi kSAyopazamika azuddha upayogase yukta hone ke kAraNa upayogavAna hai, nizcayanayase mokSa tathA mokSake kAraNarUpa zuddha pariNAmoM meM pariNamana karanekA sAmarthya rakhanese tathA azuddha nizcanayase saMsAra ke kAraNa rUpa azuddha pariNAmoMmeM pariNamane kA sAmarthya rakhanese prabhu hai| zuddha nizcayanayase zuddha bhAvoM kA taise hI azuddha nizcayanayase bhAvakarmarUpa rAgAdi bhAvoMkA tathA anupacarita asadbhuta vyavahAra nayase dravyakarma jJAnAvaraNAdi aura nokarma bAharI zarIrAdikA karanevAlA honese kartA hai, zuddha nizcayanayase zuddha AtmAse utpanna vItarAga paramAnaMdamaya sukhakA taise hI azuddha nizcayanayase iMdriyoMse utpanna sukha duHkhakA tathA anupacArita asadbhUta vyavahAranayase sukha duHkha ke sAdhaka iSTa va aniSTa khAnapAna Adi bAharI viSayoM kA bhoganevAlA honese bhoktA hai / nizcayanayase lokAkAza pramANa asaMkhyAta pradezapramANa honepara bhI vyavahAranayase zarIranAmA nAmakarmake udayase utpatra choTe bar3e zarIra pramANa honese svadehamAtra hai / nizcayanayase mUrtirahita hai tathA karma rahita hai tathApi asadbhUta vyavahAra nayase anAdikAlIna karmabaMdha sahita honese mUrtika hai aura karma saMyukta hai| isa taraha zabdArtha aura nayArthako khaa| aba matoMkI apekSA artha kahate haiN| yahA~ jIvatvakA vyAkhyAna cArvAka matAnusArI ziSyakI apekSAse uddhRtagAthArtha-jo AtmA aura punarjanmako nahIM mAnate haiM unake liye ye nava dRSTAMta haiM (1) vatsa (bAlaka)-janmate hI mAtAkA stanapAna karane lagatA hai so pUrva saMskArake binA honA azakya hai / isase AtmA aura usakA pUrva janma siddha hai| . . -. - -. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta (2) akSara-prANI akSaroMkA uccAraNa apane prajojanavaza jJAnapUrvaka karatA hai| yadi paMcabhUtase banA jIva mAnA jAyegA to usameM vicAra pUrvaka va jJAnajanya akSaroMkA uccAraNa nahIM ho sakatA / jaise jar3a pugalake bane yaMtrameM jJAnapUrvaka zabdoccAraNa nahIM hotA isase bhI bhUtoMse bhinna AtmA siddha hai| (3) bhava ( janma )-dehakA dhAraNa karanA-jabataka sthAyI AtmA na mAnA jAyagA tabataka dehakA dharanA-janmanA nahIM bana skegaa| (4)sAdRzya-jo bAta eka sajIvaprANImeM dekhI jAtI haiM vahI dUsaroMmeM dekhI jAtI hai / saba hI prANiyoMke bhItara AhAra, bhaya, maithuna, parigraha cAra saMjJAeM hotI haiM / iMdriyoMke dvArA kAma karanA samAna hai| yaha saba bhinna AtmAke mAne binA ho nahIM sakatA / bhautikadeha mAtra mAnanese sAdRzyatA akAraNa ho jAyegI, binA vizeSa kAraNake yaha sadRzatA kyoM hai ? (5-6 ) svarganaraka-jagatameM svarga aura naraka prasiddha haiM-yadi AtmA na mAnA jAyagA to kauna puNyake phalase svargama va kona pApake phalase marakAmeM jAdhamA? (7) pitara-yadi AtmA na mAnA jAyagA to jo yaha bAta prasiddha hai ki bhUtapreta Akara kaha dete haiM ki hama tumhAre pitA Adi the yaha bAta naSTa ho jAyagI athavA laukikameM pitRpUjA, zrAddha Adi karate haiM so AtmAke naSTa hote hue nahIM bana skeNge| (8) cUlhA-yadi pAMca bhUtoMse AtmA banajAtA ho to cUlhe para car3hAI huI hAMDI, pRthvI, jala, agni, vAyu, AkAza pAMca tattvoMse yukta hai usameM jJAna va icchA kyoM nahIM dikhalAI par3ate haiN| (1) mRtaka-murdA zarIra bhI pRthvI, jala, agni, vAyu, AkAza sahita hai phira usameM icchA va jJAna kyoM nahIM hote ? isa taraha nava dRSTAMtoMse AtmA jar3ase bhinna nitya hai yaha bAta siddha hotI hai / / 1 / / athavA sAmAnya cetanA guNakA vyAkhyAna sarva matoMke liye sAdhAraNa rUpase jAnanA cAhiye / yaha jIva jJAnopayoga darzanopayoga se bhinna nahIM hai aisA vyAkhyAna naiyAyika matake anusArI ziSyako samajhAne ke liye kahA hai kyoMki naiyAyika guNa aura guNakI bhinnatA kisI samaya mAna letA hai / yaha AtmA hI mokSakA upadezaka tathA mokSakA sAdhaka honese prabhu hai yaha vyAkhyAna isaliye kiyA hai ki vItarAga sarvajJakA vacana prAmANika hotA hai tathA Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 Sadravya-paMcAstikAyavarNana bhaTTacAkamatake Azrita ziSyakI apekSAse sarvajJasiddhi karane ke liye nIce likhe dohemeM kathita nava dRSTAMtoM se kathana kiyA hai kyoMki bhaTTa-cArvAka mata kisI sarvajJako nahIM mAnatA hai / uddhRtagAthArtha--yahA~ sAlakI siddhi liye mai summata diye haiN| jaise ratnadIpameM prabhA kamatI bar3hatI dikhanese anumAna hotA hai ki kisImeM adhikase adhika teja honA caahiye| isI taraha jagatake prANiyoMmeM jJAna kamatI bar3hatI dikhalAI par3atA hai taba kisI bhI jIvameM jJAnakI pUrNatA saMbhava hai| jisameM pUrNa jJAna hai vahI sarvajJa hai| yahI bhAva anya dRSTAtoMkA bhI hai jaise (2) sUryakI kiraNakA kamatI bar3hatI teja, (3) candramAkI cAMdanI, (4) nakSatrakI jyoti ( 5 ) ghAtu pASANoMkA prakAza, (6) sonekI camaka (7) cAMdIkI camaka (8) sphaTikakI jyoti (9) AgakI tejI / sonA, cAMdIkA dRSTAMta isaliye bhI kAryakArI hogA ki ye zuddha hote-hote zuddha bhI pAe jAte haiN| isI taraha azuddha AtmA zuddha hotehote pUrNa zuddha bhI pAyA jAnA cAhiye, vahI sarvajJa hai / / 2 / / yaha jIvahI zuddha azuddha bhAvoMkA kartA hai yaha vyAkhyAna jIva akartA hai aise ekAMta matadhArI sAMkhyamatake anusArI ziSyako samajhAneke liye kiyA hai| tathA yaha jIva bhoktA hai| yaha vyAkhyAna 'kartA karmokA phala nahIM bhogatA hai kyoMki vaha kSaNika hai isa matake mAnanevAle bauddha matake anusArI ziSyake saMbodhanake liye kiyA hai| yaha jIva apane zarIrake pramANa rahatA hai, yaha kathana naiyAyika, mImAMsaka va kapila matAnusArI Adi ziSyoMke saMdeha nivAraNake liye kiyA hai, kyoMki ve AtmAko sarvavyApI yA aNumAtra mAnate haiN| yaha jIva amUrtika hai| yaha vyAkhyAna bhaTTa cArvAka matake anusArI ziSyake saMbodhanake liye kiyA hai, kyoMki ve jIvako atIndriya jJAnadhArI zuddha jar3ase bhinna nahIM mAnate haiM / yaha jIva dravyakarma va bhAvakarmase saMyukta hotA hai, yaha vyAkhyAna sadAzivamatake nirAkaraNake liye kiyA hai, kyoki ve AtmAko sadA mukta va zuddha hI mAnate haiM / isa taraha matoMke dvArA artha jAnanA yogya hai / AgamadvArA arthakA vyAkhyAna yaha hai ki yaha jIva jIvatva cetanA Adi svabhAvoMkA dhArI hai yaha bAta paramAgamameM prasiddha hI hai| yahA~ yaha bhAvArtha hai ki-karmokI upAdhise utpanna jo mithyAtva va rAgAdi rUpa samasta vibhAva pariNAma unako tyAgakara upAdhi rahita kevalajJAnAdi guNoMse yukta zuddha jIvAstikAya hI nizcayanayase upAdeyarUpase bhAvanA karane yogya hai| isa taraha zabdArtha, nayArtha, matArtha, AgamArtha tathA bhAvArtha vyAkhyAnake kAlameM sarva ThikAne yathAsaMbhava jAnanA yogya hai / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 107 yahA~ ziSyane prazna kiyA ki pahale jIvAstikAyakI samudAya pAtanikAmeM cArvAka Adi ke abhiprAyasaM vyAkhyAna kiyA thA phira yahA~ kyoM kahA gayA aisA pUrvapakSa honepara AcArya samAdhAna karate haiM ki pahale to isa vyAkhyAnake kramako batAneke liye prabhutA Adi adhikArakI mukhyatAse nava adhikAra sUcita kiye gaye ki vItarAga sarvajJakI siddha honepara hI vyAkhyAna meM pramANapanA prApta hotA hai, kyoMki kahA hai- 'vaktRprAmANyAdvacanaprAmANyamiti' / bhAvArtha- vaktAkI pramANatAse usake vaccanakI pramANatA hotI hai| yahA~ phira isaliye kahA hai ki dharmopadArthako sattA hone para hI usake dharma yA svabhAvoMkA vicAra kiyA jAtA hai yaha AgamakA vacana hai, isaliye cetanAguNa Adi vizeSa dharmakA AdhArabhUta vizeSa lakSaNarUpa jIvarUpa dharmIkI siddhi honepara una cetanA guNa Adi vizeSa dharmokA vyAkhyAna ghaTa sakatA hai / isIko batAneke liye jIvakI siddhipUrvaka anyamatoMkA nirAkaraNa karate hue nava adhikaroMkA upadeza kiyA gayA hai| isameM koI doSa nahIM hai / / 27 / / isa prakAra adhikArakI gAthA pUrNa huI / samaya vyAkhyA gAthA - 28 atra muktavasthAsyAtmano nirupAdhisvarUpamuktam / kamma- mala- vippa mukko uDDuM logassa aMta-madhigaMtA / so savva NANa-darisI lahadi suha- maNiMdiya - maNaMtaM / / 28 / / karmamalavipramukta UrdhvaM lokasyAntamadhigamya / sa sarvajJAnadarzI labhate sukhamanindriyamanaMtam / / 28 / / AtmA hi paradravyatvAtkarmarajasA sAkalyena yasminneva kSaNe mucyate tasminnevordhvagamanasvabhAvatvAllokAMtamadhigamya parato gatihetorabhAvAdavasthitaH kevalajJAnadarzanAbhyAM svarUpabhUtatvAdamukto'naMtamatIndriyaM sukhamanubhavati / muktasya cAsya bhAvaprANadhAraNalakSaNaM jIvatvaM cidrUpalakSaNaM cetayitRtvaM citpariNAmalakSaNaM upayogaH, nirvartitasamastAdhikArazaktimAtraM prabhutvaM samastavastvasAdhAraNasvarUpanirvartanamAtraM kartRtvaM, svarUpa bhUtasvAtantryalakSaNasukhopalambharUpaM bhoktRtvaM, atItAnaMtarazarIraparimANAvagAhapariNAmarUpaM dehamAtratvaM, upAdhikasaMbaMdhaviviktamAtyantikamamUrtatvam / karmasaMyuktatvaM tu dravyabhAvakarmavipramokSAnna bhavatyeva / dravyakarmANi hi pudgalaskaMdhA bhAvakarmANi tu cidvivartAH / vivartate hi cicchaktiranAdijJAnAvaraNAdikarmasaMparkakUNitapracArA paricchedyasya vizvasyaikadezeSu vyApriyamANA / yadA tu jJAnAvaraNAdikarmasaMparka: praNazyati tadA L Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadravya--paMcAstikAyavarNana paricchedyasya vizvasya sarvadezeSu yugapadvyApRtA kathaMcitkauTasthyamavApya viSyAMtaramanApnuvaMtI na vivartate / sa khalveSa nizcita: sarvajJasarvadarzitvopalambhaH ayameva dravyakarmanibaMdhanabhUtAnAM bhAvakarmaNAM kartRtvocchedaH / ayameva ca vikArapUrvakAnubhavAbhAvAdaupAdhikasukhaduHkhapariNAmAnAM bhoktRtvocchedaH / idameva cAnAdivivartakhedavicchittisusthitAnaMtacaitanyasyAtmanaH svataMtrasvarUpAnubhUtilakSaNasukhasya bhoktRtvamiti / / 28 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA-28 anvayArtha--( karmamalavipramukta: ) karmamalase mukta AtmA ( Urdhva ) Upara (lokasya antam ) lokake antako ( adhigamya ) prApta karake ( sa: sarvajJAnadarzI ) vaha sarvajJa-sarvadarzI ( anaMtam ) anaMta ( anindriyam ) anindriya ( sukham ) sukhakA ( labhate ) anubhava karatA hai| TIkA-yahA~ muktavasthAvAle AtmAkA nirUpAdhisvarUpa kahA hai| AtmA ( karmarajake ) paradravyapaneke kAraNa karmarajase sampUrNarUpase jisa kSaNa chUTatA hai ( mukta hotA hai ), usI kSaNa ( apane ) Urdhvagamana svabhAva ke kAraNa lokake antako pAkara Age gatihetukA abhAva hone se ( vahA~ ) sthira huA kevalajJAna aura kevaladarzana ( nija ) svarUpabhUta hone ke kAraNa unase na chUTatA huA anaMta atIndriya sukhakA anubhava karatA hai / usa mukta AtmAko, bhAvaprANa jisakA lakSaNa ( svarUpa ) hai aisA jIvatva hotA hai cidrUpa jisakA lakSaNa hai aisA cetayitRtva hotA hai, citpariNAma jisakA lakSaNa hai aisA 'upayoga' hotA hai, prApta kiye gue samasta ( Atmika ) adhikAroM kI zaktimAtrarUpa prabhutva hotA hai, samasta vastuoMse asAdhAraNa aise svarUpakI niSpattimAtrarUpa ( nija svarUpako racanerUpa ) kartRtva hotA hai, svarUpabhUta svAtatrya jisakA lakSaNa hai aise sukhakI upalabdhi rUpa bhoktRtva hotA hai, atIta anantara (antima) zarIrAnusAra avagAhapariNAmarUpa dehapramANapanA hotA hai, aura upAdhike sambandhase AtyaMtika ( sarvathA ) vivikta ho jAne se amUrtapanA hotA hai / ( mukta AtmAko ) karmasuyuktapanA to kadApi nahIM hotA, kyoMki dravyakarmoM aura bhAvakarmoMse pUrNa mukta ho gayA hai dravyakarma ve pudgalasvandha hai aura bhAvakarma ve cidvivarta caitanya ke vikAra haiN| citzakti anAdi jJAnAvaraNAdikarmose samparkase ( sambandhake ) saMkucita vyApAravAlI honeke kAraNa jJeyabhUta vizvake ( samasta padArthoke ) eka-eka dezameM kramaza: vyApAra karatI huI vivartanako prApta hotI hai| kintu jaba jJAnAvaraNAdikarmokA samparka vinaSTa hotA hai taba vaha jJeyabhUta vizvake sarva dezoMmeM yugapad vyApAra karatI huI kathaMcit kUTastha hokara, anya viSayako prApta na hotI huI vivartana nahIM karatI / vaha yaha ( citzaktike vivartanakA abhAva ), vAstavameM nizcita ( niyata, acala ) sarvajJapanekI aura sarvadarzIpanekI upalabdhi hai yahI, dravyakarmoke nimittabhUta bhAvakoMke kartRtvakA vinAza hai yahI, vikArapUrvaka anubhavake abhAvake kAraNa aupAdhika sukhaduHkhapariNAmoMke Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 paMcAstikAya prAbhRta bhoktRtvakA vinAza hai, aura yahI, anAdi vivartanake khedake vinAzase jisakA anaMta caitanya susthita huA hai aise AtmAko svataMtrasvarUpAnubhUtilakSaNa sukhakA bhoktRtva hai / / 28 // saMskRta tAtparyavRtti gAthA-28 atha mokSasAdhakatvaprabhutvaguNadvAreNa sarvajJasiddhayarthaM muktAvasthasyAtmanaH kevalajJAnAdirUpaM nirUpAdhisvarUpaM darzayati:. kammamalavippamukko-dravyakarmabhAvakarmavipramuktaH san uDDUM logassa aMtamadhigaMtA-UrdhvagatisvabhAvatvAllokasyAMtamadhigamya prApya, so savvaNANadarisI-parato dharmAstikAyAbhAvAttatraiva lokAgre sthitaH san , sarvaviSaye jJAnadarzane sarvajJAnadarzane te vidyete yasya sa bhavati srvjnyaandrshii| evaMbhUtaH san kiMkaroti ? 'lahai suhamaNidiyamaNaMta' labhate / kiM ? sukhaM / kathaMbhUtaM ? atIndriyaM / punarapi kathaMbhUtaM ? anaMtamiti / kiMca vizeSa---pUrvasUtroditajIvatattvAdinavAdhikAreSu madhye karmasaMyuktatvaM vihAya zuddhajIvatvazuddhacetanAzuddhopayogAdayo'STAdhikArA yathAsaMbhavamAgamAvirodhenAtra muktAvasthAyAmapi yojanIyA iti sUtrAbhiprAya: / / 28 / / hindI tAtparyavRtti gAthA- 28 utthAnikA-Age mokSakA sAdhakapanA va prabhutva guNake dvArA sarvajJakI siddhike liye mukta AtmAkA kevalajJAnAdi rUpa upAdhirahita svabhAva hai aisA dikhalAte haiM____ anvaya sahita sAmAnyArtha-(so) so saMsArI jIva ( kammamalavippamukko) karmoM ke malase mukta hokara (savaNANadarisI) sarvajJa aura sarvadarzI hotA huA ( uhuM) Upara jAkara va ( logassa aMtaM) lokAkAzake aMtameM ( adhigaMtA ) prApta hokara ( aNiMdiyaM) indriya rahita ( suhaM) sukhako ( lahadi ) prApta karatA yA anubhava karatA rahatA hai / vizeSArtha-yaha jIva jJAnAvaraNAdi dravya karma va rAgadveSAdi bhAva karma va zarIrAdi no karma ina tIna prakAra karmoMse bilakula chUTakara kevalajJAna aura kevalajJAnadarzanase sarvajJa aura sakaladarzI hotA huA apane Urdhvagamana svabhAvase Upara jAkara lokAkAzake aMtameM Thahara jAtA hai-Age tharmAstikAyake na honese nahIM jAtA hai| vahA~ siddhakSetra meM ThaharA huA kyA karatA hai ? usakA samAdhAna karate haiM ki vaha siddhAtmA atIndriya anaMta svAbhAvika Anandako bhogA karatA hai| isa sUtrakA abhiprAya yaha hai ki pUrva sUtrameM kahe pramANa nau adhikAroMmeMse karmasaMyukta chor3akara zuddha jIvapanA, zuddha cetanapanA, zuddha upayogapanA Adi ATha adhikAra yathAsambhava Agama meM virotha na lAte hue muktAvasthAmeM bhI jAna lene caahiye| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-paMcAstikAyavarNana samayavyAkhyA gAthA--29 jAdo sayaM sa cedA savvaNhU savva-loga-darasI ya / pappodi suha-maNaMtaM avvAbAdhaM sagama-muttaM / / 29 / / jAtaH svayaM sa cetayitA sarvajJaH sarvajJaH sarvalokadarzI c| prApnoti sukhamanaMtamavyAbAdhaM . svakamamUrtam / / 29 / / idaM siddhasya nirupAdhijJAnadarzanasukhamarthanam / AtmA hi jJAnadarzanasukhasvabhAva: saMsArAvasthAyAmanAdikammarAsaMkocizamazazipathyasaMpaNa kidhit kicijjAnAti pazyati, parapratyayaM mUrtasaMbaddhaM savyAbAdhaM sAntaM sukhamanubhavati ca / yadA tvasya karmaklezAH sAmastyena praNazyanti, tadA'nargalAsaMkucitAtmazaktirasahAyaH svayameva yugapatsamayaM jAnAti pazyati, svapratyayamamUrtasaMbaddhamavyAbAdhamanantaM sukhamanubhavati ca / tata: siddhasya samastaM svayameva jAnataH pazyataH, sukhamanubhavatazca svaM, na pareNa prayojanamiti / / 29 / / hindI samayavyAkhyA gAthA-29 anvayArtha (sa: cetayitA ) vaha cetayitA (AtmA) ( sarvajJaH ) sarvajJa ( ca ) aura ( sarvalokadarzI ) sarvalokadarzI ( svayaM jAtaH ) svayaM hotA huA, ( svakam ) svakIya ( amUrtam ) amUrta ( avyAbAdhaM ) avyAbAdha ( anaMtam ) anaMta ( sukham ) sukhako ( prApnoti ) prApta karatA TIkA-yahA~ siddhake nirupAdhijJAna, darzana aura sukhakA samarthana hai| vAstavameM jJAna, darzana aura sukha jisakA svabhAva hai aisA AtmA saMsAradazAmeM, anAdi karmakleza dvArA Atmazakti saMkucita kI gaI honese, paradravyake samparka dvArA ( indriyAdike sambandha dvArA ) kramaza: kucha-kucha jAnatA hai aura dekhatA hai tathA parAzrita, mUrta ( indriyAdi ) ke sAtha sambandhavAlA, savyAbAdha ( bAdhAsahita ) aura sAnta sukhakA anubhava karatA hai, kintu jaba usake karmakleza samasta vinAzako prApta hote haiM taba, Atmazakti anargala ( niraMkuza ) aura asaMkucita honese, vaha asahAyarUpase svayameva yugapad saba ( sarva dravyakSetrakAlabhAva ) jAnatA hai aura dekhatA hai tathA svAzrita, mUrta ( indriyAdi ) ke sAtha sambandha rahita, avyAbAdha aura anaMta sukhakA anubhava karatA hai| isaliye saba svayameva jAnane aura dekhanevAle tathA svakIya sukhakA anubhavana karanevAle siddhako parase ( kucha bhI ) prayojana nahIM hai / / 29 / / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta saMskRta tAtparyavRtti - 29 atha yadeva pUrvoktaM nirupAdhizAnadarzanavarUna 'jAda samiti' vacanena punarapi samarthanaM karotiH -- jAdo sayaM sa cedA savvaNhU savvaloyadarisI ya - AtmA hi nizcayanayena kevalajJAnadarzanasukhasvabhAvastAvat ityaMbhUtopi saMsArAvasthAyAM karmAvRtaH san kramakaraNavyavadhAnajanitena kSAyopazamikajJAnena kimapi kimapi jAnAti tathAbhUtadarzanena kimapi kimapi pazyati tathA cendriyajanitaM bAdhAsahitaM parAdhInaM mUrtasukhaM cAnubhavati sa eva cetayitAtmA nizcayanayena svayameva kAlAdilabdhivazAtsarvajJo jAtaH sarvadarzI ca jAtaH / evaM jAtaH san kiMkaroti ? pAvadi iMdiyarahidaM avvAbAhaM sagamamuttaM prApnoti labhate / kiM ? sukhamityadhyAhAraH / kathaMbhUtaM sukhaM ? indriyarahitaM / punarapi kathaM bhUtaM ? bAdhArahitaM / punarapi kiM viziSTaM ? svakamAtmatvaM / punazca kiMrUpaM ? mUrtendriyanirapekSatvAdamUrtaM ca / atra svayaM jAtamiti vacanena pUrvoktameva nirupAdhitvaM samarthitaM / tathA ca svayameva sarvajJo jAtaH sarvadarzI ca jAto nizcayanayeneti pUrvoktameva sarvajJatvaM sarvadarzitvaM ca samarthitamiti / 111 atha bhaTTacArvAkamatAnusArI kazcidAha - nAsti sarvajJo'nupalabdheH kharaviSANavat / tatra pratyuttaraM dIyate - kutra sarvajJo nAstyatra deze tathA cAtrakAle kiM jagattraye kAlatraye vA ? yadyatra deze kAle nAstIti bhaNyate tadA sammatameva / atha jagattraye kAlatrayepi nAsti tatkathaM jJAtaM bhavatA ? jagattrayakAlatrayaM sarvajJarahitaM jJAtaM cedbhavatA tarhi bhavAneva sarvajJaH / kuta iti cet ? yo sau jagattrayaM kAlatrayaM jAnAti sa eva sarvajJaH, yadi punaH sarvajJarahitaM jagattrayaM kAlatrayaM na jJAtaM bhavatA tarhi jagattraye kAlatrayepi sarvajJo nAstIti kathaM niSedhaH kriyate tvayA / atha mataM--kimatrodAharaNaM yathA kazciddevadatto ghaTarahitabhUtalaM cakSuSA dRSTvA pazcAd brUte atra bhUtale ghaTo nAstIti yuktameva, anyaH kopyaMdhaH kimevaM brUte atra bhUtale ghaTo nAstyapi tu naivaM, tathA yosau jagattrayaM kAlatrayaM sarvajJarahitaM pratyakSeNa jAnAti sa eva sarvajJaniSedhe samartho, na cAnyo'ndha iva, yastu jagattrayaM kAlatrayaM jAnAti sa sarvajJaniSedhaM kathamapi na karoti / kasmAt ? jagattrayakAlatrayaviSayaparijJAnasahitatvena svayameva sarvajJatvAditi / kiMcAnupalabdheriti hetuvacanaM tadayuktaM / kathamiti cet ? kiM bhavatAM sarva jJAnupalabdhiruta jagattrayakAlatrayavartipuruSANAM vA, yadi bhavatAmanupalabdhiretAvatA sarvajJAbhAvo na bhavati / kathamiti cet ? paramANvAdisUkSmapadArthAH paracetovRttayazca bhavadbhiryadi na jJAyaMte tarhi kiM na santi atha jagattrayakAlatrayavartipuruSANAM sarvajJAnupalabdhistatkathaM jJAtaM bhavadbhiriti pUrvamevaM vicAritaM tiSThati iti hetudUSaNaM / yadapyuktaM kharaviSANavaditi dRSTAMtavacanaM tadapyayuktaM / kathamiti cet ? khare viSANaM nAsti na sarvatra, gavAdau pratyakSeNa dRzyate tathA sarvajJopi vivakSitadezakAle nAsti na ca sarvatra iti saMkSepeNa hetudUSaNaM dRSTAMtadUSaNaM ca jJAtavyaM / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 SaDdravya-paMcAstikAyavarNana atha mataM-sarvajJAbhAve dUSaNaM dattaM bhavadbhistarhi sarvajJasadbhAve kiM pramANaM? tatra pramANaM kathyate-asti sarvajJa: pUrvoktaprakAreNa bAdhakapramANAbhAvAt svasaMvedyasukhaduHkhAdivaditi, athavA dvitIyamanumAnapramANaM kthyte| tadyathA-sUkSmA vyavahitadezAMtaritakAlAntaritasvabhAvAMtaritArthA dharmiNaH kasyApi puruSavizeSasya pratyakSA bhavaMtItisAdhyo dharmaH / kasmAddheto: ? anumAnaviSayatvAt, yadyadanumAnaviSayaM tattatkasyApi pratyakSaM dRSTaM ythaagnyaadi| anumAnaviSayAzcaite tasmAtkasyApi pratyajJA bhavaMtIti / yadyanna kasyApi pratyajJaM tattannAnumAnaviSayaM yathA khapuSpAdi anumAnaviSayAzcaite / tasmAtkasyApi pratyajJA bhavanti / iti saMkSepeNa sarvajJasadbhAba pramANaM jJAtavyaM / vistareNAsiddhaviruddhAnaikAntikAkiMcitkarahetudUSaNasamarthanamanyatra sarvajJasiddhau vistareNa bhaNitamAste, atra punaradhyAtmagraMthatvAnnocyate / idameva vItarAgasarvajJasvarUpaM samastarAgAdi-vibhAvatyAgena niraMtaramupAdeyatvena bhAvanIyamiti bhAvArtha: / / 29 / / evaM prabhutvavyAkhyAnamukhyatvena gAthAdvayaM gataM / hindI tAtparyavRtti gAthA-29 / utthAnikA-Age pahalI gAthAmeM jo siddha bhagavAnake uyAdhi rahita jJAnadarzana sukha batAyA hai usI kA hI 'jAdo hI sayaM' isa vacanase phira bhI samarthana karate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-( sa cedA) vaha AtmA ( sayaM) apane Apa hI ( saviNhu) sarvajJa (ya) aura ( savvalokadarasI) sarva lokAlokakA dekhanevAlA ( jAdo) hotA huA ( aNataM) aMtarahita, ( avyAbAdhaM) bAdhA rahita ( sagam) apane AtmAse hI utpanna tathA (amutta) amUrtika (suha) sukhako ( pappodi) pAtA hai yA anubhava karatA hai| vizeSArtha-yaha AtmA nizcayanayase kevalajJAna kevaladarzana va parama sukhamaya svabhAvako rakhanevAlA honepara bhI saMsArakI avasthAmeM karmose AcchAdita hotA huA kramase jAnanevAlA indriya jJAnarUpI kSayopazama jJAnase kucha-kucha jAnatA hai / tathA cakSu, acakSu darzana se kuchakucha dekhatA hai tathA iMdriyoMse utpanna bAdhA sahita parAdhIna mUrtika sukhakA anubhava karatA hai| dahI cetanevAlA AtmA jaba kAla AdikI labdhike vazameM svayameva sarvajJa aura sarvadarzI ho jAtA hai taba atIndriya bAdhA rahita AtmIka svAdhIna amUrtika sukhakA hI anubhava kiyA karatA hai / yahA~ jo yaha kahA hai ki yaha AtmA svayaM hI sarvajJa sarvadarzI ho jAtA hai, isa vacanase yaha samarthana kiyA hai ki nizcayanayase yaha pahilese hI upAdhi rahita hai tathA sarvajJa aura sarvadarzI hai / __ yahA~ koI bhaTTacArvAka matake anusAra calanevAlA kahatA hai ki sarvajJa koI nahIM hai kyoMki koI dekhanemeM nahIM AtA hai| jaise gadhAke sIMga nahIM dekhanemeM Ate haiM ? isa Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta zaMkAkA samAdhAna karate haiM ki tUne kahA ki kahIM sarvajJa dikhalAI nahIM par3atA hai to yahA~ isa kAlameM nahIM dikhalAI par3atA hai ki tIna jagata tIna kAlameM koI sarvajJa nahIM hotA hai, so yadi terA kahanA hai ki isa melA yA isameM sArvaja nahIM hai to hameM mAnya hI hai aura jo tU kahe ki tIna jagat yA tIna kAlameM koI sarvajJa nahIM hai to tumane kaise jAnA ? yadi tumane tIna jagat aura tIna kAlako sarvajJa binA jAna liyA hai to tuma hI sarvajJa ho, kyoki sarvajJa vahIM hotA hai jo koI tInoM lokoM ko jAnatA hai aura yadi tU sarvajJa nahIM hai aura tU tIna jagat tIna kAlako nahIM jAnatA hai taba tU yaha kaise niSedha kara sakatA hai ki tIna jagat va tIna kAlameM bhI koI sarvajJa nahIM hotA hai| isI para dRSTAMta kahate haiM-jaise koI devadatta ghaTa binA pRthvItalako AMkhoM se dekha kara phira kahatA hai ki yahA~ isa pRthvItalapara ghaTa nahIM hai to usakA kahanA ThIka hI hai, anya koI andha puruSa binA dekhe kyA yaha kaha sakatA hai ki yahA~ bhI ghaTa nahIM hai arthAt vaha nahIM kaha sktaa| isI taraha jo koI tIna loka va tIna kAlako dekhakara pratyakSa yaha jAna sake ki sarvajJa nahIM hai vahI sarvajJakA niSedha kara sakatA hai| dUsarA jo saba jAnatA hI nahIM vaha andheke samAna niSedha nahIM kara sakatA hai parantu jo tIna loka tIna kAlako jAnatA hai vaha sarvajJakA niSedha kisI taraha nahIM kara sakatA hai, kyoMki vaha svayaM sarvajJa hogayA-usako tIna loka tIna kAlake viSayakA jJAna hai / Apane yaha hetu kahA ki sarvajJakI prApti nahIM hai so bhI ThIka nahIM hai kyoMki isameM prazna hai ki Apako sarvajJakI prApti nahIM hai yA tIna jagat va tIna kAlake puruSoMko bhI sarvajJakI prApti nahIM hai| yadi Apako sarvajJakI prApti nahIM hai to isase sarvajJa kA abhAva nahIM ho sakatA hai, kyoMki Apa to paramANu Adi sUkSma padArthoko va dUsare ke cittakI bAtoMko bhI nahIM jAnate haiM to Apake na jAnane se ye saba nahIM hai aisA mAnA jAyagA, so nahIM sakatA hai yadi kaho ki tIna jagat va tIna kAlake puruSoMko bhI sarvajJakI prApti nahIM hai to yaha Apane kaise jAnA ? isakA pahale hI vicAra kara cuke haiN| yaha doSa Apake hetumeM AtA hai tathA jo Apane 'gadheke sIMga samAna hai" aisA dRSTAMta rUpa vacana kahA so bhI ThIka nahIM hai, kyoMki gadhemeM sIMga nahIM hai parantu sarva ThikAne sIMga nahIM hai aisA nahIM hai-go AdimeM sIMga pratyakSa dikhalAI par3atA hai taise hI sarvajJa bhI isa dezameM yahA~ nahIM hai kintu sarvatra nahIM hai aisA nahIM hai| isa taraha saMkSepase Apake hetu tathA dRSTAMtako doSa AtA hai, aisA jAnanA cAhiye / phira zaMkAkAra kahatA hai ki sarvajJake abhAvameM to Apane dUSaNa diyA, parantu yaha to batAiye ki sarvajJake sadbhAvameM kyA pramANa hai ? yahA~ pramANa kahate haiM-sarvajJa koI hai, kyoMki jaisA pahale kahA hai usa taraha usake liye bAdhaka pramANa koI nahIM hai jaise apane anubhavameM Ane yogya sukha duHkha hai / athavA dUsarA anumAna pramANa yaha kahA jAtA hai ki sUkSma padArtha vyavahita yA dUsare se Dhake padArtha, dUradezavartI padArtha, bhUta bhAvIkAlake Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 SaDdravya-paMcAstikAyavarNana padArtha, svabhAva agocara padArtha kisI bhI puruSavizeSake pratyakSa haiN| yaha sAdhya dharma hai| usameM sAdhaka hetu yaha hai di isa pArka kA anumAna hotA hai, jo-jo padArtha anumAnakA viSaya hotA hai vaha kisIko pratyakSa avazya dikhAI par3atA hai jaise agni Adi, kyoMki ye saba padArtha anumAnake viSaya haiM isaliye kisIke pratyakSa avazya haiN| jo kisI ke pratyakSa nahIM hai vaha anumAna kA viSaya bhI nhiiN| jaise AkAzakA puSpa, yaha kisIke pratyakSa nahIM hai / isa taraha saMkSepase sarvajJakI sattAmeM pramANa jAnanA cAhie, vistArase asiddha, viruddha, anekAMtika, akiMcitkara hetuoMse dUSaNa yA samarthana sarvajJa siddhi karane vAle anya granthoM meM kahA hai,vahAMse jAnanA / yaha adhyAtma grantha hai isase vizeSa nahIM kahA hai / bhAvArtha yaha hai ki yahI vItarAga sarvajJakA svarUpa sarva rAgAdi vibhAvoMko tyAgakara niraMtara grahaNa karane yogya tathA bhAvanA karane yogya hai / / 29 / / samaya vyAkhyA gAthA-30 pANehiM caduhiM jIvadi jIvissadi jo hu jIvido puvvaM / so jIvo pANA puNa vala-miMdiya-mAu ussAso / / 30 / / ___prANaizcaturbhirjIvati jIviSyati yaH khalu jIvitaH pUrvam / sa jIvaH prANAH punarbalamindriyamAyurucchvAsaH / / 30 / / jIvatvaguNavyAkhyeyam / indriyabalAyurucchvAsalakSaNA hi prANAH / teSuH citsAmAnyAnyayino bhAvaprANAH, pudgalasAmAnyAnvayino dravyaprANAH / teSAmubhayeSAmapi triSvapi kAleSvanavacchinnasaMtAnatvena dhAraNAtsaMsAriNo jIvatvam / muktasya tu kevalAnAmeva bhAvaprANAnAM dhAraNAttadavaseyamiti / / 30 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA-30 __ anvayArtha:-----( yaH khalu ) jo ( caturbhiH prANaiH ) cAra prANoMse ( jIvatti ) jotA hai. ( jIviSyati ) jiyegA aura ( jIvita: pUrvam ) pUrvakAlameM jItA thA, ( sa: jIna: } baha jAna hai. (punaH prANA: ) aura vaha prANA ( indriyam ) indriya, ( balam ) bala, ( AyuH ) Ayu tathA ( umachvAsAH ) svAsocchavAsa hai| TIkA---yaha jIvatvaguNakI vyAkhyA hai| prANa indriya, bala, Ayu tathA ucchvAsasvarUpa hai| unameM ( prANoMme ), citsAmAnyapa anvayavAle ve bhAvaprANa haiM aura pudgalasAmAnyarUpa anvayavAle ve dravyaprANa haiN| una donoM prANoko trikAla avicchinna-saMtAnarUpase ( adRTTa dhArAse) dhAraNa karatA hai isaliye saMsArako AALA a lu - - - - Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta jIvatva hai| muktako ( siddhako ) to kevala bhAvaprANoMkA hI dhAraNa honese jIvatva hai aisA samajhanA / / 30 // saMskRta tAtparyavRtti gAthA-30 atha jIvatvaguNavyAkhyAnaM kriyate-'pANehiM ityAdi padakhaNDanarUpeNa vyAkhyAnaM kriyate / pANehi~ caduhiM jIvadi-yadyapi zuddhanizcayanayena zuddhacaitanyAdiprANairjIvati tathApyanupacaritAsadbhUtavyavahAreNa dravyarUpaistathAzuddhanizcayanayena bhAvarUpaizcaturbhi: prANaiH saMsArAvasthAyAM vartamAnakAle jIvati, jIvissadi bhAvikAle jIviSyatti, jo hu-yo hi sphuTaM / jIvido puvaM-jIvitaH pUrvakAle, so jIvo-sa: kAlatrayepi prANacatuSTayasahito jIvo bhavati, pANA puNa balamiMdiyamAuussAso te pUrvoktadravyabhAvaprANA: punarabhedena balendriyAyurucchvAsalakSaNA iti / atra sUtre manovAkkAyanirodhena paMcendriyaviSayavyAvartanabalena ca zuddhacaitanyAdizuddhaprANasahitaH zuddhajIvAstikAya evopAdeyarUpeNa dhyAtavya iti bhAvArthaH / / 30 / / hindI tAtparya vRtti gAthA-30 anvayasahita sAmAnyArtha-( jo ) jo (hu ) pragaTapane ( caduhiM ) cAra ( pANehiM ) prANoMse (jIvadi) jItA hai (jIvassadi) jIvegA va ( puvvaM jIvido) pUrvameM jItA thA ( so jIvo) vaha jIva hai| (puNa) tathA (pANA) prANa (balam) bala (indriyaM) indriya, (Au) Ayu ( ussAso) zvAsozvAsa haiN| vizeSArtha-yadyapi jIva zaddha nizcayanase zaddha caitanyAdi prANoMse jItA hai tathApi anupacarita asadbhUta vyavahAranayase dravyarUpa dhAra prANoMse tathA azuddha nizcayanayase bhAvarUpa cAra prANoMse saMsAra avasthAmeM vartamAna kAlameM jI rahA hai, bhaviSyameM jIvegA va Age jI cukA hai| ve pUrvokta dravya prANa tathA bhAva prANa abhedase bala, indriya, Ayu, zvAsocchavAsa hai| yahA~ yaha bhAvArtha hai ki mana vacana kAyako roka karake va pAMcoM indriyoMke viSayoMse vairAgya bhAvake balase jo zuddha caitanya Adi prANoMkA dhArI zuddha jIvAstikAya hai usIko upAdeya rUpase dhyAna karanA cAhiye / / 30 / / samaya vyAkhyA gAthA-31-32 aguru lahugA aNaMtA tehiM aNaMtehiM pariNadA savve / desehiM asaMkhAdA siyA logaM savva-mAvaNNA / / 31 / / kecittu aNA-vaNNA micchAdasaNa-kasAya-jogajudA / vijudA ya tehiM bahugA siddhA saMsAriNo jIvA / / 32 / / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadravya-paMcAstikAyavarNana agurulaghukA anaMtAstairanaMtaiH pariNatAH sarve / dezairasaMkhyAtAH syAllokaM sarvamApannAH / / 31 / / kecittu anApannA mithyAdarzanakaSAyayogayutAH / viyutAzca tairbahavaH siddhAH saMsAriNo jIvAH / / 32 / / atra jIvAnAM svAbhAvikaM pramANaM muktAmuktavibhAgazcoktaH / jIvA vibhAgaikadravyatyAllokapramANaikapradezAH / agurulayako guNAstu teSAmagurulaghutvAbhidhAnasya svarUpapratiSThatvanibaMdhasya svabhAvasyAvibhAgaparicchedAH pratisamayasaMbhavatSaTsthAnapatitavRddhihAnayo'naMtAH / pradezAstu avibhAgaparamANuparicchinnasUkSmAMzarUpA asaMkhyeyAH / evaMvidheSu teSu kecitkathaMcillokapUraNAvasthAprakAreNa sarvalokavyApinaH, kecittu tadavyApina iti / atha ye teSu mithyAdarzanakaSAyayogairanAdisaMtatipravRttairyuktAste saMsAriNaH, ye vimuktAste siddhAH, te ca pratyekaM bahava iti / / 31 - 32 / / hindI sampaya vyAkhyA-31-32 __ anvayArtha--(anaMtA: agurulaghukA: ) anaMta aise jo agurulaghu ( guNa, aMza ) ( le: anaMtaiH ) una anaMta agurulaghu rUpase ( sarve ) sarva jIva ( pariNatA; ) pariNata hai, ( dezai: asaMkhyAtAH ) ve ( jIva ) asaMkhyAta pradezavAle haiN| ( syAt sarvam lokam ApannAH ) kucha ( jIva ) samasta lokako prApta hote haiM ( kecit tu ) aura kucha ( anApannAH ) aprApta hote haiN| ( bahava: jIvA: ) aneka ( anaMta ) jIva ( mithyAdarzanakaSAyayogayutAH ) mithyAdarzana-kaSAyayogasahita ( saMsAriNaH ) saMsArI haiM (ca) aura aneka ( anaMta jIva ) ( taiH viyutAH ) mithyAdarzana-kaSAya-yoga rahita (siddhAH ) siddha haiN| ___TIkA-yahA~ jIvoMkA svAbhAvika pramANa tathA unakA mukta aura amukta aisA vibhAga kahA hai / jIva vAstavameM avibhAgI-ekadravyapaneke kAraNa lokapramANa-eka ( akhaNDa ) pradezavAle haiM / unake ( jIvoMke ) agurulaghu guNa agurulaghutva nAmaka svarUpapratiSThatvake kAraNabhUta svabhAva vAle ( guNake ) avibhAga pariccheda haiM tathA pratisamaya honevAlI SaTsthAnapatita vRddhihAnivAle anaMta haiM, aura ( unake arthAt jIvoM ke ) pradeza-jo ki avibhAga paramANu jitane sUkSma aMzarUpa haiM, ve asaMkhya haiN| aise una jIvoMmeM kucha kathaMcit ( kevalisamudghAtake kAraNa ) lokapUraNa-avasthAke prakAra dvArA samasta lokameM vyApta hote haiM aura kucha samasta loka meM avyApta hote haiM aura una jIvoMmeM jo anAdi pravAharUpase pravartamAna mithyAdarzana-kaSAya-yoga sahita haiM ve saMsArI haiM, jo unase vimukta haiM ( arthAt mithyAdarzanakaSAya-yoga rahita haiM ) ve siddha haiM, aura ve pratyeka jIva bahuta ( anaMta ) haiM ( arthAt saMsArI tathA siddha jIvoMmeMse hara eka prakArake jIva anaMta haiM ) / / 31-32 / / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta saMskRta tAtparyavRtti gAthA-31-32 athAgurulaghutvamasaMkhyAtapradezatvaM vyApakatvAvyApakatvaM muktAmuktatvaM ca pratipAdayati .. agurulahugANaMtA- pratyeka SaTsthAnapatitahAnivRddhibhiranaMtAvibhAgaparicchedaiH sahita agurulaghavo guNA anaMtA bhavanti / tehiM aNaMtehiM pariNadA sabve-taiH pUrvoktaguNairanaMtaiH pariNatAH sarve / saveM ke ? jIvA iti saMbaMdha: / desehi asaMkhAdA -lokAkAzapramitAkhaNDapradezaiH sahitatvAdasaMkhyeyapradezA: / siba logaM sannamAvANaNA-syAtkathaMcillokapUraNAvasthAprakAreNa lokavyApakA: athavA sUkSmaikendriyApekSayA lokavyApakA: / tathA coktaM-"AdhAre thUlAo suhumehiM NiraMtaro logo'' punarapi kathaMbhUtAste jIvA: / kecicca aNAvaNNA keccci kecana punarlokapRraNAvasthArahitA avyApakA athavA bAdarai kendriyA vikalendriyAdayazcAvyApakAH / punarapi kiMviziSTAH / micchAdasaNakasAyajogajudA-rAgAdirahitaparamAnaMdaikasvabhAvazuddhajIvAstikAyAdvilakSaNairmithyAdarzanakaSAyayogairyathAsaMbhavaM guNAH / na kevala gukA , mAnasiauda mithyAdarzanakaSAyayogairviyuktA rahitAzca / ubhayepi kati saMkhyopetAH / bahugA-bahavo'naMtA: / punarapi kthNbhuutaa| siddhA saMsAriNo ye mithyAdarzanakaSAyayogavimuktA rahitAste siddhA ye ca yuktAste saMsAriNa iti / atra jIvitAzArUparAgAdivikalpatyAgena siddharjIvasadRzaH paramAlAdarUpasukharasAsvAdapariNatanijazuddharjIvAstikAya evopAdeyamiti bhAvArthaH / / 31-32 / / evaM pUrvokta "vaccharakkhaM' ityAdi dRSTAMtanavakena cArvAkamatAnusAriziSyasaMbodhanArthaM jIvasiddhimukhyatvena gAthAtrayaM gataM / hindI tAtparyavRtti gAthA-31-32 utthAnikA-Age jIvoMmeM agurulaghutva, asaMkhyAta pradezapanA, vyApakatva, avyApakatva, mukta va saMsArIpanA batAte haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-( agurulahugA ) agurulayu guNa ( aNaMtA) anaMta hai / tehiM] tina ( aNaMtehiM ) anaMtaguNoMse ( pariNadA) pariNamana karate hue ( savye ) sarva jIva ( desehiM ) pradezoMse ( asaMkhAdA ) asaMkhyAta pradezI haiM ( siya ) kisI apekSAse ( savvaM ) sarva [ loga] lokameM ( AvaNNA) vyApta hote haiM ( kecit ) parantu kitane hI ( aNAvappA ) vyApta nahIM hote haiM / (micchAdasaNakasAyajogajudA) mithyAdarzana, kaSAya va yoga sahita [ bahugA ] bahuta [ saMsAriNo ] saMsArI [ jIvA ] jIva haiM [ ya ] tathA [ tehiM ] unase ( thiyutAH ) rahita [siddhA] siddha haiN| vizeSArtha-pratyeka agurulaghu guNa SaTsthAna patita hAni vRddhi rUpa ananta avibhAga paricchedoMke sAtha hote haiM aise agurulaghu guNa anaMta hote haiM, una pUrvokta anaMta agurulaghu guNa sahita pariNamana karate hue sarva jIva nizcayase lokAkAza pramANa asaMkhyAta pradezadhArI Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 SaDdravya - paMcAstikAyavarNana akhaNDa hote haiM / inameM se kucha jIva arthAt kucha kevalI kevalisamudghAtake samaya lokapUraNa avasthAkI apekSA lokameM vyApa jAte haiM athavA dUsarA artha yaha hai ki sUkSma sthAvara ekendriya jIva lokameM sarvavyApI haiM- sarva ThikAne bhare haiN| isa apekSA kucha jIva lokavyApI haiM tathA anya je kevalI lokapUraNa avasthA rahita haiM ve athavA bAdara ekendriya tathA vikalatraya va paMcendriyAdi jIva sarva avyApaka haiM arthAt kahIM hai, kahIM nahIM haiM-lokake sarva sthAnoMmeM nahIM haiN| ina saba jIvoMmeM jo jIva rAgAdi rahita paramAnaMdamaya eka svabhAvarUpa zuddha jIvAstikAyakI avasthAse vilakSaNa mithyAdarzana kaSAya tathA yogoMse yathAsaMbhava saMyukta haiM aise anaMtajIva saMsArI haiM tathA jo ina mithyAdarzana kaSAya va yogoM se rahita haiM aise anaMta jIva siddha haiM / yahA~ yaha tAtparya hai ki jIvanakI AzAko lekara sarva prakAra rAgAdi vikalpa tyAga karake siddha jIvake samAna yaha merA AtmA jo paramAnda rUpa sukha rasake AsvAdameM paridhAna karatA huA zuddha jIvAstikAya hai so hI gapa karane sogya hai / 131-32 / / isa taraha pUrvokta "vacchakkharaM" ityAdi nava dRSTAMtoMse cArvAka matake anusAra ziSyake saMbodhana ke liye jIvasiddhikI mukhyatAse tIna gAthAe~ pUrNa huIM / samaya vyAkhyA gAthA- 33 jaha pauma - rAya- rayaNaM khittaM khIre pabhAsa yadi khIraM / taha dehI dehattho sadeha mittaM prabhAsa yadi / / 33 / / yathA padmarAgaratnaM kSiptaM kSIre prabhAsayati kSIram / tathA dehI dehasthaH svadehamAtraM prabhAsayati / / 33 / / - eSa dehamAtratvadRSTAMtopanyAsaH / yathaiva hi padmarAgaratnaM kSIre kSiptaM svato' vyatiriktaprabhAskaMdhena tadvyApnoti kSIraM, tathaiva hi jIvaH anAdikaSAyamalImasatvamUle zarIre'vatiSThamAnaH svapradezaistadabhivyApnoti zarIram / yathaiva ca tatra kSIre'gnisaMyogAdudvalamAne tasya padmarAgaratnasya prabhAskaMdha udbalate punarnivizamAne nivizate ca, tathaiva ca tatra zarIre viziSTAhArAdivazAdutsarpati tasya jIvasya pradezAH utsarpanti punarapasarpati apasarpanti ca / yathaiva ca tatpadmarAgaratnamanyatra prabhUtakSIre kSiptaM svaprabhAskaMdhavistAreNa tadvyApnoti prabhUtakSIraM, tathaiva hi jIvo'nyatra mahati zarIre'vatiSThamAna: svapradezavistAreNa tadvyApnoti mahaccharIram / yathaiva ca tatpadmarAgaratnamanyatra. stokakSIre nikSiptaM svaprabhAskaMdhopasaMhAreNa tadvyApnoti stoka kSIraM, tathaiva ca jIvo'nyatrANuzarIre'vatiSThamAna: svapradezopasaMhAreNa tadvyApnotyaNuzarIramiti / / 33 / / : Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAkRta 119 hindI samaya vyAkhyA gAthA-33 anvayArtha--( yathA ) jisaprakAra ( padmarAgaratnaM ) padmarAgaratna ( kSIre kSiptaM ) dUdhameM DAlA jAne para ( kSIram prabhAsayati ) dUdhako prakAzita karatA hai, ( tathA ) usI prakAra ( dehI ) dehI ( jIva ) ( dehasthaH ) dehameM rahatA huA ( svadehamAtraM prabhAsayati ) svadehapramANa prakAzita hotA TIkA--yaha dehapramANapaneka dRSTAnta kA kathana hai| jisa prakAra padmarAgaratna dUdhameM DAlA jAne para apanese abhinna prabhAsamUha dvArA usa dRdharma vyApta hotA hai, usI prakAra jIva anAdikAlase kaSAya dvArA malinatA ke kAraNa prApta zarIrama rahA huA svapradezoM dvArA isa zarIrA nyArata hotA hai| aura jisa prakAra anike saMyogase usa dUdhamaM uphAna Ane para usa padmarAgaratnake prabhAsamUhameM uphAna AtA hai / arthAt vaha vistArakA prApta hotA hai ) aura dUdha baiTha jAne para prabhAsamUha bhI baiTha jAtA hai, usI prakAra viziSTa aAhArAdike vaza usa zarIrameM vRddhi hone para usa jIvake pradeza vistRta hote haiM aura zarIra phira sUkha jAne para pradeza bhI saMkucita ho jAte hai / punazca, jisa prakAra vaha padmarAgaratna dUsare adhika dRdharma DAlA jAna para svaprabhAsamUhake vistAra dvArA usa adhika dUdhameM vyApta hotA hai, usI prakAra jIva dusare bar3e zarIrameM sthitiko prApta hone para svapradezoMke vistAra dvArA usa bar3e zarIramaM vyApta hotA hai| aura jisa prakAra vaha padmarAgaratna dUsare krama dUdha meM DAlane para straprabhAmamUhake saMkoca dvArA usa thor3e dUdha vyApta hotA hai, usIprakAra jIva anya choTe zarIrama sthiAnako prApta hone para svapradezoMke saMkoca dvArA usa choTe zarIrameM vyApta hotA hai / / 33 / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA-33 atha dehamAtraviSaya dRSyanta kathayAmItyabhiprAyaM manasi dhRtvA sUtramidaM pratipAdayati / evamapi vikSatamatrAthaM manasi saMpradhAryAthavA sUtramyAgre sUtramidamucitaM bhavatyevaM nizcitya sUtramidaM nirUpayatIti jAnikA lakSaNaM yathAsaMbhavaM sarvatra jJAtavyaM, jaha paumarAyarayaNaM / yathA padmarAgaratnaM kartR / kazyaMbhUtaM ! khitaM kSiptaM kva ? khIra-kSIre dugdhe / kSIre kiM karoti ? pahAsayadi khIra-prakAzayati sAkSaraM, taha deho dehatyA-tathA dehI saMsArI dehastha: san, sadehamettaM pahAsayadi-svadehamAtraM prakAzavatIti / tadyathA-atra padmarAgazabdena padmarAgaratnaprabhA gRhyate na ca ratnaM yathA padmarAgaprabhAsamUha: kSI kSiptastalakSIraM vyApnoti tathA jIvopi svadehastho vartamAnakAle taM deha vyApnoti / athavA yathaH viziSTAgnisaMyogavazAtkSIra varddhamAne sati padmarAgaprabhAsamUho varddhata hIyamAnaM ca hIyata iti tathA viziSTAhAravazAhehe vardhamAne sati vistaranti jIvapradezA hIyamAne ca saMkocaM gacchanni, athavA sa evaM prabhAsamUho'nyatra bahukSIre nikSipto bahukSIraM vyApnoti stoke stokaM vyApnAti tathA jAvapi jagattrayakAlatrayamadhyavartisamastadravyaguNaparyAyakasamayaprakAzena samarthavizuddhajJAnadarzanasvabhAva Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya - paMcAstikAyavarNana gAthA 3 caitanyacamatkAramAtrAcchuddhajIvAstikAyAdvilakSaNairmithyAtvArAgAdivikalpairyadupArjitaM zarIranAmakarma tadudayajanitavistAropasaMhArAdhInatvena sarvotkRSTAvagAhapariNataH san sahasrayojanapramANaM mahAmatsyazarIraM vyApnoti jaghanyAvagAhena pariNataH punarutsedhaghanAMgulAsaMkhyeyabhAgapramitaM labdhyapUrNa sUkSmanigodazarIraM vyApnoti, madhyamAvagAhena madhyamazarIrANi ca vyApnotIti bhAvArthaH ||33|| hindI tAtparya vRtti gAthA - 33 120 utthAnikA- Age jIva zarIra mAtra AkAra rakhatA hai isa viSayameM dRSTAMta kaheMge, aisA abhiprAya manameM rakhakara AgekA sUtra kahate haiM / isI taraha Age bhI kahanevAle sUtrakA artha manameM dharake yA isa sUtrake Age yaha kahanA ucita hai aisA nizcaya karake Age kA sUtra kahate haiM / yaha pAtanikAkA lakSaNa yathAsaMbhava sarva ThikAne jAnanA yogya hai / anvayasahita sAmAnyArtha - ( jaha ) jaise ( paumarAyarayaNaM ) padmarAgamaNi ( khIre ) dUdhameM (khittaM ) DAlI gaI (khIraM) dUdhako ( pabhAsayati) prakAza karatI hai ( taha) taise (dehI) saMsArI jIva ( dehatyo ) zarIrameM rahatA huA ( sadehamattaM ) apane zarIra mAtrako ( pabhAsayati ) prakAza karatA hai| vizeSArtha:- yahA~ padmarAga zabdase padmarAgaratnako prabhA lenA cAhiye, na ki ratna / jaise padmarAgakI prabhAkA samUha dUdhameM DAlA huA usa dUdha mAtrameM phaila jAtA hai taise jIva bhI vartamAna kAlIna apanI dehameM rahatA huA usa dehako vyApa letA hai athavA jaise vizeSa agni saMyogale uphana kara bar3hate huye dUdha meM padmarAgakI prabhAkA samUha bar3hatA hai tathA dUdhake ghaTate hue ghaTatA hai taise vizeSa bhojanake kAraNase dehake bar3hane para jIvake pradeza phailate haiM tathA zarIrake ghaTane para phira sikur3a jAte haiM athavA vahI prabhAkA samUha dUsare sthAna meM jahA~ bahuta dUdha hai usameM DAlA jAve to usa bahuta dUdhameM phaila jAvegA, tathA thor3e dUdhameM DAlA jAve to usa thor3e dUdha meM phailegA taise yaha jIva bhI tIna jagatakI tIna kAla sambandhI sarva dravyoMkI guNa va paryAyoMko eka samayameM prakAzaneko samartha aise zuddha jJAna darzana svabhAvI caitanyake camatkAra mAtra zuddha jIvAstikAyase vilakSaNa mithyAtva va rAgadveSAdi vikalpoMmeM pariNamana karake jo zarIranAmA nAmakarma bA~dhatA hai usake udayase vistAra yA saMkocapaneko karatA huA kabhI sabase bar3I avagAhanAko prApta hokara eka hajAra yojanapramANa mahAmatsyake zarIrameM phaila jAtA hai tathA jaghanya avagAhanAmeM pariNamatA huA utsedha ghanAMgulake asaMkhyAtaveM bhAgapramANa labdhyaparyAptaka sUkSma nigodameM usa zarIra pramANa ho jAtA hai / madhyama avagAhanAmeM pariNamatA huA ina donoM jaghanya utkRSTa avagAhanAoMmeM madhyama avagAhanAvAle zarIroMmeM unake pramANa phaila jAtA hai / / 33 / / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta samaya vyAkhyA gAthA- 34 121 atra jIvasya dehAdehAMtare'stitvaM dehAtpRthagbhUtatvaM dehAMtarasaMcaraNakAraNaM copanyastam / savvatya asthi jIvo Na ya ekko ekka kAya ekkaTTho / ajjhavasANa - visiTTho ciTThadi maliNo raja- malehiM / / 34 / / sarvatrAsti jIvo na caika ekakAye aikyasthaH / adhyavasAnaviziSTazreSTate malino rajomalaiH / / 34 / / , AtmA hi saMsArAvasthAyAM kramavartidAcizarIrasaMyane pakarimana zarIre vRttaH tathA krameNAnyeSvapi zarIreSu iti tasya sarvatrAstittvam / nai caikasmin zarIre nIre kSIremivaikyena sthito'pi bhinnasvabhAvatvAttena sahaika iti tasya dehAtpRthagbhUtatvam / anAdibaMdhanopAdhivivartitavividhAdhyavasAyaviziSTatvAttanmUla- karmajAlamalImasatvAcca ceSTamAnasyAtmanastathAvidhAdhyavasAyakarmanirvartitetarazarIrapravezo bhavatIti tasya dehAMtarasaMcaraNakAraNopanyAsa iti / / 34 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA - 34 anvayArtha - ( jIvaH ) jIva. ( sarvatra ) sarvatra ( kramavartI sarva zarIromeM ) ( asti ) haiM ( ya ) aura ( ekakAye ) kisI eka zarIrameM ( aikyastha : ) ( kSIranIravat ) ekarUpase ( eka kSetra avagAharUpase ) rahatA haiM tathApi ( na eka: ) usake sAtha eka svabhAva ( tadrUpa ) nahIM hojAtA haiM, (adhyavasAnaviziSTaH adhyavasAyaviziSTa vartatA huA (rajomalaiH malinaH ) rajamala ( karmamala ) dvArA malina honese ( ceSTate) vaha bhramaNa karatA hai / TIkA -- yahA~ jIvakA dehase dehAntarameM astitva, dehase pRthaktva tathA dehAntarameM gamanakA kAraNa kahA hai| AtmA saMsAra-dazAmeM kramavartI acchinna ( aTUTa ) zarIrapravAhameM jisa prakAra eka zarIrameM vartatA hai usI prakAra kramase anya zarIrameM bhI vartatA hai, isa prakAra use sarvatra ( sarva zarIroMmeM) astitva hai aura kisI eka zarIrameM pAnImeM dUdhakI bhAMti ekarUpase rahane para bhI, bhinna svabhAvake kAraNa usake sAtha eka (tadrUpa) nahIM hai: isaprakAra use dehase pRthakpanA hai / anAdi baMdhanarUpa upAdhise vivartana ( parivartana ) pAnevAle vividha adhyavasAyoMse viziSTa honeke kAraNa ( aneka prakAra ke adhyavasAyavAlA honeke kAraNa tathA ve adhyavasAya jisakA nimitta haiM aise karmasamUhase malina honake kAraNa bhramaNa karate hue AtmAko tathAvidha adhyavasAyoM tathA karmoMse race jAnevAle ( usa prakArake mithyAtvarAgAdirUpa bhAvakarmoM tathA dravyakarmose racejAnevAle ) anya zarIrameM praveza hotA haiM isaprakAra use dehAntameM gamana honekA kAraNa kahA gayA hai ||34|| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya - paMcAstikAyavarNana saMskRta tAtparyavRtti gAthA - 34 atha vartamAnazarIravat pUrvAparazarIrasaMtAnepi tasyaiva jIvasyAstitvaM dehAtpRthaktvaM bhavAMtaragamanakAraNaM ca kathayati - savvatattha asthi jIvo-- sarvatra pUrvAparabhavazarIrasaMtAne ya eva vartamAnazarIra jIvaH sa evAsti na cAnyo navatara utpadyate cArvAkamatavat / Na ya ekko nizcayanayena dehena saha na caikastanmayaH ekkago ya- - anupacaritAsadbhUtavyavahAranayenaikopi bhavati / kasmAditi cetu ? ekkaTTho-- kSIranIravadekArtho'bhinno yasmAt athavA sarvatra dehamadhye jIvosti na caikadeze athavA sUkSmaikendriyApekSayA sarvatra lokamadhye jIvasamUhosti / sa ca yadyapi kevalajJAnAdiguNasAdRzyenaikatvaM labhate tathApi nAnAvarNavastraveSTitaSoDazavarNikAsuvarNarAzivatsvakIyasvakIyalokamAtrAsaMkhyeyapradezairbhitra iti / bhavAMtaragamanakAraNaM kathyate / ajjhavasANavisiTTo ceTThadi maliNo rajamalehiMadhyavasAnaviziSTaH saMzceSTate malino rajomalaiH / tathAhi yadyapi zuddhanizcayena kevalajJAnadarzanasvabhAvastathApyanAdikarmabaMdhavazAnmithyAtvarAgAdyadhyavasAnarUpabhAvakarmabhistajjanakadravyakarmamalaizca veSTitaH san bhavAMtaraM prati zarIragrahaNArthaM ceSTate vartata iti / atra ya eva dehAddhino'naMtajJAnAdiguNaH zuddhAtmA bhaNitaH sa eva zubhAzubhasaMkalpavikalpaparihArakAle sarvatra prakAreNopAdeyo bhavatItyabhiprAyaH ||34|| evaM mImAMsakanaiyAyikasAMkhyamatAnusAriziSyayasaMzayavinAzArthaM "veyaNakasAyantregulviya mAraNaMtiyo samugdhAdo / tejo hAro chaTTo sattamao kevalINaM tu" iti gAthAkathitasaptasamuddhAtAn vihAya svadehapramANAtmavyAkhyAna mukhyatvena gAthAdvayaM gataM / hindI tAtparyavRtti gAthA - 34 122 utthAnikA- Age jaise vartamAna zarIrameM jIva rahatA hai vaise vahI jIva isake pUrvake zarIroM meM thA va bhaviSyake zarIroMmeM rahegA, saMtAna rUpase vahI jIva calA jaavegaa| isa taraha jIvakA astitva, usakA dehase judA honA anya bhavameM jAnekA kAraNa kahate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha - ( jIvo) yaha jIva [ savvattha ] sarvatra apanI sarva bhUta bhAvI vartamAna paryAyoMmeM ( asthi ) asti rUpa vahI hai ( ekkakAya ) eka kisI zarIrameM [ ekkaDo ] ekameka hokara rahatA hai (ya) tathApi ( ekko Na) usase ekameka usasA nahIM ho jAtA hai / [ ajjhavasANavisiDo ] rAgAdi adhyavasAna sahita jIva [ rajamalehiM ] karma rUpI rajake mailake kAraNa (maliNo ) malIna azuddha hotA huA [ ciThThadi ] saMsArameM bhramaNa karatA hai / vizeSArtha- - yaha jIva cArvAka matakI taraha nayA nayA nahIM paidA hotA hai kiMtu jo jIva isa vartamAna zarIrameM hai vahI jIva pUrva yA uttara janmoM yA paryAyoMmeM banA rahatA hai / yadyapi Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta anupacarita asadbhUta vyavahAranayase jIva zarIrake sAtha dUdha pAnIkI taraha ekamekasA ho jAtA hai tathApi nizyacanayase dehake sAtha ekarUpa tanmaya va dehasarIkhA nahIM bana jAtA haisvabhAvase bhinna hI rahatA hai / yaha zarIrabharameM vyApatA hai, usake eka bhAgameM nahIM rahatA hai / athavA yaha artha hai ki sUkSma ekendriya jIvoMkI apekSA lokameM saba ThikAne jIvoMke samUha haiM ve jIva yadyapi kevalajJAnAdi guNoMkI samAnatAse barAbara hai isase unameM ekatA hai tathApi apane-apane bhinna-bhinna lokapramANa asaMkhyAta pradezoMko rakhate hue alaga alaga haiN| jaise sole vANIke zuddha suvarNa kI DaliyoMko bhinna-bhinna raMgake vastroM meM bAMdhakara rakkheM to ve sarva suvarNa eka bhAvake haiM, samAna haiM / tathApi haraeka DalIkI sattA apane-apane yasameM alaga-alaga hai aise ye jIva jAnane / yadyapi zuddha nizcayanayase yaha jIva kevalajJAna aura kevala darzana svabhAvakA dhArI hai tathApi anAdi karmabaMyake vazase rAgadveSAdi adhyavasAya rUpa bhAvakarmose tathA unase utpanna jJAnAvaraNAdi dravya karma maloMse ghirA huA anya zarIra grahaNa karane ke liye eka bhavase dUsare bhavameM jAtA rahatA hai yahA~ yaha abhiprAya hai ki jo koI dehase bhinna anaMtajJAnAdi guNadhArI zuddhAtmA kahA gayA hai vahI zubha va azubha saMkalpavikalpoMke tyAgake samayameM sarva tarahase upAdeya hai arthAt dhyAna karane yogya hai / / 34 / / isa taraha mImAMsaka, naiyAyika va sAMkhyamatAnusArI ziSyake saMzaya vinAza karaneke liye "vegraNakasAyavegubdhiyo ya mAraNaMtiyo samugghAdo, tejo hAro chaTo sattamao kevalINaM tu" isa gAthAmeM kahe pramANa vedanA, kaSAya, vaikriyika mAraNAMtika, taijasa, AhAraka tathA kevalI ina sAta samuddhAtoMko chor3akara yaha jIva apanI dehake pramANa AkAra rakhatA hai, isa vyAkhyAnakI mukhyatAse do gAthAe~ khiiN|| samaya vyAkhyA gAthA-35 siddhAnAM jIvatvadehamAnatvavyavastheyam / jesiM jIva-sahAvo Nasthi abhAvo ya sabahA tassa / te hAMti bhiNNa-dehA siddhA vaci-goyara-madIdA / / 35 / / yeSAM jIvasvabhAvo nAstyabhAvazca sarvathA tasya / te bhavanti bhinnadehAH siddhA vAggocaramatItAH / / 35 / / siddhAnAM hi dravyaprANAdhAraNAtmako mukhyatvena jIvasvabhAvo nAsti na ca jIvasvabhAvasya sarvathAbhAvo'sti bhAvaprANadhAraNAtmakasya jIvasvabhAvasya sadbhAvAt / na ca teSAM zarIreNa Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 SaDdravya-paMcAstikAyavarNana saha nIrakSIrayorivaikyena vRttiH yataste tatsaMparkahetubhUtakaSAyayogaviprayogAdatItAnaMtarazarIra - mAtrAvagAhapariNatatve'pyatyaMtabhinnadehAH vAcAM gocaramatItazca tanmahimA, yataste laukikaprANadhAraNamaMtareNa zarIrasaMbaMdhamatareNa ca pariprAptanirupAdhisvarUpAH satataM pratapantIti / / 35 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA-35 anvayArtha--( yeSAM ) jinake ( jIvasvabhAvaH ) jIvasvabhAva ( -prANadhAraNarUpa jIvatva ) ( na asti ) nahIM hai aura ( sarvathA ) sarvathA ( tasya abhAvaH ca ) usakA abhAva bhI nahIM hai, ( te ) ve ( bhinnadehAH ) deharahita ( vAggocaram atItA; ) vacanagocarAtIta ( siddhAH bhavanti ) siddha ( siddha ) bhagavaMta haiN| TIkA--yaha siddhoMke jIvatva aura dehapramANatvakI vyavasthA hai| siddhoMke vAstavameM dravyaprANake dhAraNasvarUpase jIvasvabhAva mukhyarUpase nahIM hai, ( unheM ) jIvasvabhAvakA sarvathA abhAva bhI nahIM hai, kyoMki bhAvaprANake dhAraNasvarUpa jIvasvabhAvakA mukhyarUpase sadbhAva hai / aura unheM zarIrake sAtha nIrakSIrakI bhAMti ekarUpavRtti nahIM hai, kyoMki zarIrasaMyogake hetubhUta kaSAya aura yogakA viyoga ho gayA hai isaliye ve atIta anantara zarIrapramANa avagAharUpa pariNata hone para bhI atyanta deha rahita haiN| aura vacanagocarAtIta unakI mahimA hai, kyoMki laukika prANake dhAraNa binA aura zarIrake sambandha binA sampUrNarUpame prApta kiye hue nirupAdhi svarUpa dvArA ve satata pratapate haiM ( pratApavaMta vartate hai ) ||35 / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA-35 atha siddhAnAM zuddhajIvatvaM atItazarIpramApAkAzavyApakatvAditi vyavahAreNa bhUtapUrvakanyAyena kiMcannyUnacaramazarIrapramANaM ca vyavasthApayati jesiM jIvasahAo Natthi-yeSAM karmanitadravyaprANabhAvaprANarUpo jIvasvabhAvo nAsti, te hoti siddhA--te bhavanti siddhA iti saMbaMdhaH / yadi tatra dravyabhAvaprANA na saMti tarhi bauddhamatavatsarvathA jIvAbhAvo bhaviSyatItyAzaMtryottaramAha-abhAvA ya savvahA tattha Natthi-zuddha-sattAcaitanyajJAnAdirUpazuddhabhAvaprANasahitatvAttatra siddhAvasthAyAM sarvathA jIvAbhAvopi nAsti ca / siddhAH kathaMbhUtAH / bhiNNadehA-azarIrAt zuddhAtmo viparItAH zarIrotpattikAraNabhUtA: manovacanakAyayogAH krodhAdikaSAyAzca na saMtIti bhinnadehA azarIrA jJAtavyAH / - punazca kathaMbhUtA: vacigoyaramatIdA--sAMsArikadravyaprANabhAvaprANarahitA api vijayaM te prattapaMtIti hetorvacanagocarAtItasteSAM mahimA svabhAvaH athavA samyaktvAdyaSTaguNaistadaMtargatAnaMtaguNairvA sahitAstena kAraNana vacanagocarAtItA iti / athAtra yathA paryAtharUpeNa padArthAnAM kSaNikatvaM dRSTvAtivyApti kRtvA dravyarUpeNApi kSaNikatvaM manyate saugataH tathendriyAdidazaprANasahitasyAzuddhajIvasyAbhAvaM dRSTvA mokSAvasthAyoM kevalajJAnAdyanaMtaguNasahitasya zuddhajIvasyApyabhAvaM manyata iti bhAvArtha: / / 35 // Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta hindI tAtparyavRtti gAthA - 35 utthAnikA- Age kahate haiM ki zuddha jIvapanA siddhoMke hotA hai / ve siddha pUrvaka yA aMtake zarIpramANa mAtra AkAzameM vyApI hote haiM isaliye vyavahArase yA bhUtapUrva nyAyase kiMcit kama aMtima zarIrake pramANa haiM / anvaya sahita sAmAnyArtha - [ jesiM] jina siddhoMmeM [ jIvasahAo ] saMsArI jIvakA azuddha svabhAva [ Natthi ] nahIM rahatA hai [ya] kintu ( tassa usa jIva svabhAva kA [ savvahA ] sarvathA [ abhAvo Natthi ] abhAva bhI nahIM hai [ te ] ve [ bhiNNadehA ] sarva dehoMse jude [ vacigoyaramadIdA ] vacanoMse agocara aise (siddhA) siddha bhagavAna ( hoMti) hote haiN| 125 vizeSArtha - karmoke udayase utpanna jo zarIradhArI AtmAmeM iMdriyAdi dravya tathA bhAva prANa the una prANoMkA siddhoMmeM abhAva ho jAtA hai| yahA~ ziSya zaMkA karatA hai ki jaba dravya tathA bhAvaprANa hI na rahe taba kyA bauddhamatakI taraha sarvathA jIvakA abhAva ho jAyagA ? isa zaMkAkA uttara kahate haiM ki-jIvake asalI svabhAvakA nAza nahIM hotA vahI~ zuddha sattA caitanya jJAnAdi rUpa zuddha bhAva prANa sadA rahate / ve siddha bhagavAna, zarIrarahita zuddhAtmAse viparIta jo zarIrakI utpattike kAraNa mana-vacana-kAya yoga haiM tathA krodhAdi kaSAya haiM unase zUnya honeke kAraNa zarIrahita azarIra haiM, ve siddha bhagavAna saMsArakI dravya tathA bhAva prANoMse rahita honepara bhI apane svabhAvameM prakAzamAna rahate haiM / isaliye hama alpajJAniyoMke vacanoMse unakI mahimA yA svabhAva kahA nahIM jA sakatA hai| ve samyaktva Adi ATha guNoM va imhImeM aMtarbhUta anantaguNoMke dhArI haiM isaliye bhI unakA varNana nahIM ho sakatA hai| yahA~ yaha bhAvArtha hai ki saugata arthAt bauddhamatI jaise paryAyakI apekSA padArthoMkA kSaNikapanA dekhakara usakI ativyApti mAnakara dravyarUpase bhI padArthoMkA kSaNikapanA mAna letA hai vaise indriyAdi daza prANoMke dhArI azuddha jIvapanekA abhAva dekhakara mokSakI avasthAmeM kevalajJAnAdi anaMtaguNa sahita zuddha jIvakA bhI abhAva mAna letA hai / / 35 / / samaya vyAkhyA gAthA- 36 siddhasya kAryakAraNabhAvanirAso'yam / paNa kudoci vi uppaNNo jamhA kajjaM Na teNa so siddho / uppAdedi Na kiMci vi kAraNa- mavi teNa Na sa hodi / / 36 / / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 SaD dravya - paMcAstikAyavarNana na kutazcidapyutpanno yasmAt kAryaM na tena saH siddhaH / utpAdayati na kiMcidapi kAraNamapi tena na sa bhavati / / 36 / / yathA saMsArI jIvo bhAvakarmarUpayAtmapariNAmasaMtatyA dravyakarmarUpayA ca pudgalapariNAmasaMtatyA kAraNabhUtayA tena tena devamanuSyatiryagnArakarUpeNa kAyabhUtaM utpadyate, na tathA siddharUpeNAdhIti / siddhodyubhayakarmakSaye svayamutpadyamAno nAnyataH kutazcidutpadyata iti / yathaiva ca sa evaM saMsArI bhAvakarmarUpAmAtmapariNAmasaMtatiM dravyakarmarUpAM ca pudgalapariNAmasaMtatiM kAryabhUtAM kAraNabhUtatvena nirvartayan tAni tAni devamanuSyatiryagnArakarUpANi kAryANyutpAdayatyAtmano na tathA siddharUpamapIti / siddho hyubhayakarmakSaye svayamAtmAnamutpAdayannAnyatkiJcidutpAdayati / hindI samaya vyAkhyA gAthA - 36 anvayArtha - ( yasmAt saH siddhaH ) ve siddha [ kutazcit api ] kisI (anya ) kAraNa ( na utpanna: ) utpanna nahIM hote ( tena ) isaliye ( kAryaM na ) kArya nahIM haiM, aura (kiMcit api ) kisI bhI ( anya kAryako ) ( na utpAdayati ) utpanna nahIM karate ( tena ) isaliye ( sa ) ve ( kAraNam api ) kAraNa bhI ( na bhavati ) nahIM hai| TIkA -- yaha, siddhako kAryakAraNabhAva honekA nirAsa hai / jisa prakAra saMsArI jIva, kAraNabhUta aisI bhAvakarmarUpa AtmapariNAmasaMtati aura dravyakarmarUpa pudgalapariNAmasaMtati dvArA una-una deva- manuSya tiryaJca nArakake rUpameM kAryabhUtarUpase utpanna hotA hai, usI prakAra siddharUpase bhI utpanna hotA hai--aisA nahIM hai, ( aura ) siddha (siddhabhagavAna ) vAstavameM, donoM karmoMkA kSaya hone para svayaM ( siddharUpase ) utpanna hote hue anya kisI kAraNase ( bhAvakarmase yA dravyakarmase ) utpanna nahIM hote / punazca, jisa prakAra vahI saMsArI (jIva ) kAraNabhUta hokara kAryabhUta bhAvakarmarUpa AtmapariNAmasaMtati aura dravyakarmarUpa pulapariNAmasaMtati racatA huA kAryabhUta aise ve ve deva-manuSyatiryaJca nAraka ke rUpa apanemeM utpanna karatA hai, usI prakAra siddhakA rUpa bhI ( apanemeM ) utpanna karatA hai - aisA nahIM hai, ( aura ) siddha vAstavameM, donoM karmoMkA kSaya hone para, svayaM apaneko ( siddharUpase ) utpanna karate hue anya kucha bhI ( bhAvadravyakarmasvarUpa yA devAdisvarUpa kArya ) utpanna nahIM karate // 36 // . saMskRta tAtparyavRtti gAthA - 36 atha siddhasya karmanokamapikSayA kAryakAraNAbhAvaM sAdhayati, paNa kudocitri uppaNNosaMsAri jIvannaranArakAdirUpeNa kvApi kAle notpannaH / jamhA - yasmAtkAraNAt, kajjaM Na teNa so siddho-tena kAraNena karmanokamapekSayA sa siddhaH kAryaM na bhavati, uppAdedi Na kiMnivi, svayaM karmanAkarmarUpaM kimapi notpAdayati kAraNamiha teNa Na so hoditena kAraNena sa siddha: iha Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 127 jagati karmanokarmApekSayA kAraNamapi na bhavatIti / atra gAthAsUtre ya eva zuddhanizcayena karmanokarmApekSayA kArya kAraNaM ca na bhavati sa evAnaMtajJAnAdisahitaH karmodayajanitanavatarakarmAdAnakAraNabhUtamanovacanakAyavyApAranivRttikAle sAkSAdupAdeyo bhavatIti tAtparyam / / 36 / / hindI tAtparyavRtti gAthA-36 utthAnikA-Age siddha bhagavAnake karma aura nokarmakI apekSA kArya aura kAraNabhAvakA abhAva dikhalAte haiM anvayasahita sAmAnyArtha-( jamhA) kyoMki ( kudoci vi) kisIse bhI ( uppaNNo Na) utpatra nahIM hue haiM ( teNa) isa kAraNase ( so siddho ) vaha siddha bhagavAna ( kajjaNa) kArya nahIM hai| tathA (kiMci vi) kisIko bhI ( Na uppAdedi) nahIM utpanna karate haiM ( teNa) isa kAraNase (sa) yaha siddha bhagavAna ( kAraNamavi) kAraNa bhI [Na hodi] nahIM hote haiN| vizeSArtha-jaise saMsArI jIva karmoka udayase naranArakAdi rUpase utpanna hote rahate haiM vaise siddha bhagavAna karmoka udayase va nokarma rUpase nahIM utpanna hote haiM isaliye ve kisI ke kArya nahIM haiM, na ve bhagavAna svayaM kisI karmabandhako upajAte haiM, na nokarmarUpI zarIra paidA karate haiN| isaliye vaha siddha bhagavAna karma aura no karmakI apekSAse kAraNa bhI nahIM hai / isa gAthA sUtrameM jo koI zuddha nizcayanayase karma aura nokarmakI apekSAse na kArya hai, na kAraNa hai vahIM anaMtajJAnAdi sahita hai, usIko hI karmoka udayase utpanna va navIna karmoMse grahaNameM kAraNa aise mana vacana kAyake vyApAroMse nivRtta hokara sAkSAt grahaNa karanA yogya hai / / 36 / / samaya vyAkhyA gAthA-37 / atra jIvAbhAvo muktiriti nirastam / sassada-matha ucchedaM bhavva-mabhavvaM ca suNNa-midaraM ca / viNNANa-maviNNANaM Na vi jujjadi asadi sabbhAve / / 37 / / zAzvatamathocchedo bhavyamabhavyaM ca zUnyamitaracca / vijJAnamavijJAnaM nApi yujyate asati sadbhAve / / 37 / / dravyaM dravyatayA zAzvatamiti, nitye dravye paryAyANAM pratisamayamuccheda iti, dravyasya sarvadA abhUtaparyAyaiH bhAvyamiti, dravyasya sarvadA bhUtaparyAyairabhAvyamiti, dravyamanyadravyaiH sadA zUnyamiti, Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 SaDdravya-paMcAstikAyavarNana dravyaM svadravyeNa sadA'zUnyamiti, kvacijjIvadravye'naMtaM jJAnaM kvacitsAMtaM jJAnamiti, kvacijjIvadravye'naMtaM kvacitsAMtamajJAnamiti-etadanyathAnupapadyamAnaM muktau jIvasya saddhAkSamAveda yatIti / / 37 // hindI samaya vyAkhyA gAthA-37 anvayArtha ( sadbhAve asati ) yadi ( mokSameM ) jIvakA sadbhAva na ho to ( zAzvatam ) zAzvata, ( atha ucchedaH ) nAzavaMta, [ bhavyam] bhavya [ hone yogya], ( abhavyam ca ) abhavya ( na hone yogya ), ( zUnyam ) zUnya, ( itarat ca ) azUnya, ( vijJAnam ) vijJAna aura ( avijJAnam ) avijJAna ( na api yujyate ) ( jIvadravyameM ) bhI ghaTita nahIM ho skte| ( isaliye mokSameM jIvakA sadbhAva hai hii|) / TIkA-yahA~, 'jIvakA abhAva so mukti hai, isa bAtakA khaMDana kiyA hai / (1) dravya dravyarUpase zAzvata hai, (2) nitya dravyameM paryAyoMkA prati samaya nAza hotA hai, (3) dravya sarvadA abhUta paryAyorUpase bhAvya ( honeyogya, pariNamita hone yogya ) hai, (4) dravya sarvadA bhUta paryAyorUpase abhAvya ( na honeyogya ) hai, (5) dravya anya dravyoMse sadA zUnya hai, (6) dravya svadravyase sadA azUnya hai, (7) kisI jIvadravyameM anaMta jJAna aura kisImeM sAMta jJAna hai, (8) kisI jIvadravyameM anaMta ajJAna aura kisImeM sAMta ajJAna hai-yaha saba, anyathA ghaTita na hotA huA, mokSa meM jIvake sadbhAvako pragaTa karatA hai / / 37 / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA-37 atha jIvAbhAvo muktiriti saugatamataM vizeSeNa nirAkaroti-sassadamadhamucchedaM-siddhAvasthAyAM tAvaTaiMkotkIrNajJAyakaikarUpeNAvinazvaratvAd dravyarUpeNa zAzvatasvarUpamasti, atha aho paryAyarUpeNAgurulaghukaguNaSaTsthAnagatahAnivRddhyapekSayocchedosti / bhavvamabhaccaM ca--nirvikAracidAnaMdaikasvabhAvapariNAmena bhavanaM pariNamanaM bhavyatvaM, atItamithyAtvarAgAdivibhAvapariNAmena abhavanapariNamanamabhavyatvaM ca siddhAvasthAyAM / suNNamidaraM ca svazuddhAtmadravyavilakSaNena paradravyakSetrakAlabhAvacatuSTayena nAstitvaM zUnyatvaM, nijaparamAtmAnugatasvadravyakSetrakAlabhAvarUpeNetaraccAzUnyatvaM / viNNANamaviNNANaMsamastadratyaguNaparyAyaikasamayaprakAzanasamarthasakalakevalajJAnaguNenaM vijJAna vinaSTamatijJAnAdichadmasthajJAnena parijJAnAdavijJAnamiti / Navi jujjadi asadi sabbhAve----idaM tu nityatvAdisvabhAvaguNASTakamavidyamAnajIvasadbhAve mokSe na yujyate na ghaTate tadastitvAdeva jJAyate muktau zuddhajIvasdAvosti / atra sa evopAdeya iti bhAvArthaH / / 37 / / evaM bhaTTacArvAkamatAnusAriziSyasaMdehavinAzArthaM jIvasyAmUrtatvavyAkhyAnarUpeNa gAthAtrayaM gataM / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta hindI tAtparyavRtti gAthA-37 utthAnikA--Age jIvakA abhAva honA so mukti hai aisA jo saugata yA bauddhakA mata hai usakA nirAkaraNa karate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-( sassadam ) zAzvatapanA ( aya) aura ( ucchedaM ) vyayapanA [bhavyam ] bhavyapanA (ca) aura [ abhavyaM] abhavyapanA, (suNNaM) zUnyapanA [ca ] aura ( idaraM ) dUsarA azUnyapanA (vipaNANaM) vijJAna [ aviNNANaM] tathA avijJAna ( sambhAve asadi) siddha jIvakI sattA vidyamAna na rahate hue [Na vi jujjadi ] nahIM ho sakate haiM vizeSArtha-siddha bhagavAnakI sattA sadA banI rahatI hai isIse unameM nIce likhe ATha svabhAva siddha hote haiM ( 1) zAzvatapanA isaliye hai ki ve siddha bhagavAna apane TaMkotkIrNa jJAtA draSTAmaya eka svabhAva rUpase sadA bane rahate haiM, naSTa nahIM hote haiN| (2) uccheda yA vyayapanA isaliye hai ki paryAyakI apekSA agurulaghuguNameM SaTsthAna patita hAni vRddhikI apekSAse sadA hI paryAyoMkA nAza huA karatA hai ye vyayapanA utpAdakA avinAbhAvI hai / yaha utpAda vyaya honA haraeka dravyakI paryAyakA svabhAva hai / (3) bhavyapanA isalie ki vikAra rahita cidAnaMdamaya eka svabhAvase ve sadA pariNamana karate rahate haiM, yaha unameM honApanA yA bhavyapanA hai| ( 4 ) abhavyapanA-isaliye ki ve siddha avasthAmeM kabhI bhI atIta mithyAtva va rAgAdi vibhAva pariNAmoMmeM nahIM pariNamana kreNge| ina rUpa na honA yahI abhavyapanA hai / (5) zUnyapanA-isaliye ki apane zuddhAtpadvyase vilakSaNa jo paradravya, parakSetra, parakAla va parabhAva catuSTaya hai inakA nAstipanA yA zUnyapanA yA abhAva siddhoMke vidyamAna hai| (6) azUnyapanA-isaliye hai ki apane paramAtmA sambandhI nijadravya, nijakSetra, nijakAla va nijabhAva rUpa catuSTayase unameM astipanA hai / ve kabhI apane zuddha guNoMse rahita nahIM hote haiM (7) vijJAna-isaliye ki ve sarva dravyake sarvaguNa va sarva paryAyoMko eka samaya prakAza karaneko samartha pUrNa nirmala kevalajJAna guNase pUrNa haiM / (8) avijJAna-isaliye ki unameM aba matijJAnAdi kSayopazamarUpa alpajJAnakA abhAva hai arthAt aba ve ina vibhAvarUpa azuddha jJAnoMse zUnya hai| isa taraha ye nityapanA, anityapanA, bhavyapanA, abhavyapanA, zUnyapanA, azUnyapanA, vijJAna, avijJAna se ATha svabhAva- yadi jIvakI sattA mokSameM na mAnI jAve to-siddha nahIM ho sakate haiM / jIvakI sattA rahate hue hI siddha hote haiM inake astitvase hI muktimeM zuddha jIvakI sattA rahatI hai| yahA~ yaha tAtparya hai ki vahI zuddha jIva grahaNa karane yogya hai / / 37 / / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 Sadravya-paMcAstikAyavarNana isa taraha bhaTTacArvAkake matake anusArI ziSyake saMdohoMko nAza karaneke liye jIvakA amUrtapanA kahate hue tIna gAthAe~ pUrNa huI / / 37 / / samaya vyAkhyA gAthA-38 cetayitRtvaguNavyAkhyeyam / kammANaM phala-mekko ekko kajjaMtuNANa-madha ekko| cedayadi jIvarAsI cedaga- bhAveNa tiviheNa / / 38 / / karmaNAM phalamekaH ekaH kArya tu jJAnamathaikaH / cetayati jIvarAzizcetakabhAvena trividhena / / 38 / / eke hi cetayitAraH prakRSTataramohamalImasena prakRSTatarajJAnAvaraNamudritAnubhAvena cetakasvabhAvena prakRSTataravIryAMtarAyAvasAditakAryakAraNasAmarthyAH sukhaduHkharUpaM karmaphalameva prAdhAnyena cetayaMte / anye tu prakRSTataramohamalImasenApi prakRSTajJAnAvaraNamudritAnubhAvena cetakasvabhAvena manAgvIstarAyakSayopazamAsAditakAryakAraNasAmarthyAH sukhaduHkharUpakarmaphalAnubhavanasaMvalitamapi kAryameva prAdhAnyena cetayaMte / anyatare tu prakSAlitasakalamohakalaMkena samucchinnakRtsnajJAnAvaraNatayAtyaMtamunmudritasamastAnubhAvena cetakasvabhAvena samastavIryAMtarAyakSayAsAditAnaMtavIryA api nirjIrNakarmaphalatvAdatyantakRtakRtyatvAcca svato'vyatiriktasvAbhAvikasukhaM jJAnameva cetayaMta iti / / 38 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA-38 anvayArtha--[trividhena cetakabhAvena ] trividha cetakabhAva dvArA ( eka: jIvarAziH ) eka jIvarAzi [ karmaNAM phalam ] karmoke phalako, [eka: tu] eka jIvarAzi ( kArya ) kAryako [karmacetanAko] ( atha ) aura ( ekaH ) eka jIvarAzi ( jJAnam ) jJAnako ( cetayati ) cetatI ( vedatI) hai| TIkA--yaha, cetayitRtvaguNakI vyAkhyA hai koI cetayitA arthAt AtmA to, jo ati prakRSTa mohase malina hai aura jisa prabhAva ( zakti ) ati prakRSTa jJAnAvaraNase muMda gayA hai aise cetakasvabhAva dvArA sukhaduHkhasvarUpa 'karmaphala' ko hI pradhAnata: cetate haiM, kyoMki unakA ati prakRSTa vIryAntarAyase kArya karane kA ( karmacetanarUpa pariNamita honekA ) sAmarthya naSTa ho gayA hai / . anya cetayitA arthAt AtmA, jo ati prakRSTa mohase malina hai aura jisakA prabhAva prakRSTa jJAnAvaraNase muMda gayA hai aise cetakasvabhAva dvArA-bhale hI sukhaduHkharUpa karmaphalake Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 131 anubhavase mizritarUpase bhI 'kArya' [ karma cetanA ] ko hI pradhAnata: cetate haiM, kyoMki unhoMne alpa voryAntarAyake kSayopazama kArya karanekA sAmarthya prApta kiyA haiM / anya cetayitA arthAt AtmA jo samasta vIryAntarAya ke kSayase ananta vIryako prApta haiM, sakala mohakalaMka dhula jAne ke tathA samasta jJAnAvaraNa ke vinAza ke kAraNa samasta prabhAva atyanta vikasita ho jAne se cetakasvabhAva dvArA, karmaphala nirjarita ho jAne ke aura atyanta kRtakRtyapanA ho jAne ke kAraNa apane se abhinna svAbhAvika sukharUpa jJAna ko hI cetate ( anubhava karate ) haiM ||38|| saMskRta tAtparyavRtti gAthA - 38 atha trividhacetanAvyAkhyAnaM pratipAdayati -- 'kammANaM phalameko cedagabhAveNa vedayadi jIvarAsI' nirmalazuddhAtmAnubhUtya bhAvopArjitaprakRSTataramohamalImasena cetakabhAvena pracchAditasAmarthyaH satreko jIvarAziH karmaphalaM vedayati, eko kajjaM tu-atha punarekastenaiva cetakabhAvenopalabdhasAmarthyenehA pUrvakaSTAniSTavikalparUpaM karma kArya tu vedayatyanubhavati / gAgamathameko atha punareko jIvarAzistenaiva cetakabhAvena vizuddhazuddhAtmAnubhUtibhAvena vinAzitakarmamalakalaMkena kevalajJAnamanubhavati / katisaMkhyopetena tena pUrvoktacetakabhAvena / niviheNa karmaphalakarmakAryajJAnarUpeNa trividheneti ||38|| hindI tAtparyavRtti gAthA - 38 utthAnikA- Age yaha batAte haiM ki cetanA tIna prakArakI hotI hai anvaya sahita sAmAnyArtha - ( ekko) eka ( jIvarAsI) jIvoMkA samudAya ( kammANaM phalaM ) karmoM ke phalako ( tu ekko) aura eka jIvarAzi ( kajjaM ) kAryako ( agha ) tathA ( ekko) eka jIva rAzi ( NANaM ) jJAnako ( cedayadi ) vedatI hai yA anubhava karatI hai / isa taraha (tiviheNa ) tIna tarahakI ( cedagabhAveNa ) cetanAke bhAvase jIvoMke anubhava hotA hai / vizeSArtha - nirmala zuddha AtmAkI anubhUtiko na pAkara azuddha bhAvoMse bAMdhA jo gADha mohanIya karma usake udayase Apta jo atyanta malIna cetanA usIse jinake AtmAkI zakti DhakA rahI hai aisA eka jIvasamudAya karmoMke phaloMko hI anubhava karatA hai / dUsarI eka jIvarAzi usI hI malIna cetanAse kucha zaktiko pAkara icchApUrvaka iSTa yA aniSTake bhedarUpa karma yA kArya kA anubhava karatI hai tathA eka jIva samudAya vizuddha zuddhAtmA kI anubhUtirUpa bhAvanAse karmakalaMkako nAza karate hue apane zuddha cetanAke bhAvase kevalajJAnako anubhava karatA hai / isa taraha yaha cetanA tIna prakAra kI hai- karmaphala cetanA, karmacetanA tathA jJAnacetanA / / 38 / / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDvvya-paMcAstikAyavarNana samaya vyAkhyA gAthA-39 atra kaH kiM cetayata ityuktam / savve khalu kammaphalaM thAvara-kAyA tasA hi kajja-judaM / pANitta-madikkaMtA NANaM vidaMti te jIvA / / 39 / / saveM khalu karmaphalaM sthAvarakAyAstrasA hi kAryayutam / prANitvamatikrAMtAH jJAnaM vidanti te jIvAH / / 39 / / cetayaMte anubhavanti upalabhaMte vidaMtItyekArthAzcetanAnubhatyupalabdhivedanAnAmekArthatvAt / tatra sthAvarAH karmaphalaM cetayaMte, trasAH kArya cetayaMte, kevalajJAnino jJAnaM cetayaMte iti / / 39 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA-39 anvayArtha--( sarve sthAvarakAyAH ) sarva sthAvara jIvasamUha ( khalu ) vAstavameM ( karmaphanaM ) karmaphalako vedate haiM, ( trasA: ) trasa ( hi ) vAstavameM ( kAryayutam ) kArya ( karmacetanA ) pahita karmaphannako vedate haiM aura ( prANitvam atikrAntAH ) jo prANitvakA ( prANoMkA ) atikrama kara gaye hai ( te jIvA: ) ve jIva ( jJAnaM ) jJAnako ( viMdanti ) vedate haiN| TIkA--yahA~, kauna kyA cetatA hai ( arthAt kisI jIvako kaunasI cetanA hotI hai ) yaha kahA hai| ' cetatA hai anubhava karatA hai, upalabdha karatA hai aura vedatA hai-ye ekArtha haiM kyoki cetanA, anubhUti, upalabdhi aura vedanAkA eka artha hai / vahA~, sthAvara karmaphalako cetate haiM, trasa kArya ( karma cetanA) ko cetate haiM, kevalajJAnI jJAnako cetate haiN| bhAvArtha-pAMca prakAra ke sthAvara jIva avyakta sukhaduHkhAnubhavarUpa zubhAzubhakarmaphalako cetate haiM / dvIndriyAdi trasa usI karmaphalako icchApUrvaka iSTAniSTa vikalparUpa kArya sahita cetate hai / paripUrNa jJAnavaMta bhagavanta ( ananta saukhya sahita ) jJAnako hI cetate hai / / 39 / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA-39 athAtra kaH kiM cetayoti nirUpayati iti / nirUpayati iti ko'rtha: ? iti pRSTe pratyuttara dadAti evaM praznottararUpapAtanikAprastAve sarvatreti zabdasyAoM jJAtavyaH / sabve khalu kammaphalaM thAvarakAyA viMdanti--te sarve jIvAH prasiddhA: paMcaprakArA; sthAvarakAyA jIvA avyaktasukhaduHkhAnubhavarUpaM zubhAzubhakarmaphalaM vidaMtyanubhavanti / tasA hi kajjajudaM-dvIndriyAdayastrasajIvAH punastadeva karmaphalaM nirvikAraparamAnaMdaikasvabhAvamAtmasukhamalabhamAnAssaMto vizeSarAgadveSarUpA tu yA kAryacetanA tatsahitamanubhavanti / pANittamadikkatA NANaM vidaMti te jIvA-ye tu viziSTazuddhAtmAnubhUtibhAvanA Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 133 samutpannaparamAnaMdaikasukhAmRtasamarasIbhAvabalena dazavidhaprANatvamatikrAMtAH siddhajIvAste kevalajJAnaM viMdanti ityatra gAthAdvaye kevalajJAnacetanA sAkSAdupAdeyA jJAtavyeti tAtparyaM // 39 // evaM trividhacetanAvyAkhyAnamukhyatvena gAthAdvayaM gataM / hindI tAtparyavRtti gAthA - 39 utthAnikA- Age ziSyane prazna kiyA ki isa tIna prakAra cetanAko kauna-kauna anubhava karate haiM ? isakA uttara AcArya dete haiM anyaya sahita sAmAnyArtha - ( khalu ) vAstavameM (savve ) sarva ( thAvarakAyA ) sthAvara kAyadhArI jIva (kammaphalaM ) karmoMke phalako (hi) nizcayase [tasA] trasa jIva ( kajjajudaM ) kArya sahita karmaphalako, aura ( pANittaM adikkaMtA ) jo prANoMse rahita haiM ( te jIvA ) ve jIva ( gANaM) jJAnako (viMdanti ) anubhava karate haiM / / - vizeSArtha sarva hI prasiddha pRthvIkAyika, aSkAyika, agnikAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika sthAvara ekendriya jIva apragaTa sukha duHkhakA anubhava rUpa zubha yA azubha karmake phalako anubhava karate haiM aura dvendriyAdi trasa jIva nirvikAra parama Anandamaya eka svabhAvadhArI AtmAke sukhako nahIM anubhava karate hue usa karmaphalako bhI anubhava karate haiM, sAthameM vizeSa rAga dveSarUpa kArya kI cetanA bhI rakhate haiM tathA jo jIva vizeSa zuddhAtmAnubhavakI bhAvanAse utpanna jo paramAnaMdamaya eka sukhAmRtarUpa samarasI bhAva usake bala se indriya, bala, Ayu, ucchvAsa- ina daza prANoMko ullaMghana kara gae haiM aise siddha paramAtmA so mAtra kevalajJAnako anubhava karate haiM / / 39 / 3 isa taraha tIna prakAra cetanAke vyAkhyAnakI mukhyatAse do gAthAeM pUrNa huI / samaya vyAkhyA gAthA- 40 athopayogaguNavyAkhyAnam / raogo khalu duviho NANeNa ya daMsaNeNa saMjutto / jIvassa savvakAlaM aNaNNabhUdaM viyANIhi / / 40 / / upayogaH khalu dvividho jJAnena ca darzanena saMyuktaH / jIvasya sarvakAlamananyabhUtaM vijAnIhi / / 40 / / AtmanazcaitanyAnuvidhAyI pariNAma upayogaH / so'pi dvividhaH - jJAnopayogo darzanopayogazca / I Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 SaDdravya-paMcAstikAyavarNana tatra vizeSagrAhi jJAnaM, sAmAnyaprAhi darzanam / upayogazca sarvadA jIvAdapRthagbhUta eva, ekAstissvanivRttatvAditi / / 4 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA-40 aba upayoga guNakA vyAkhyAna hai| anvayArtha--( jJAnena ca darzanena saMyuktaH ) jJAna aura darzanase saMyukta aisA ( khalu dvividha: ) vAstavameM do prakArakA ( upayoga: ) upayoga ( jIvasya ) jIvako ( sarvakAlam ) sarvakAla ( ananyabhUtaM ) ananyarUpase [vijAnIhi ] jaano| TIkA-AtmAkA caitanya-anuvidhAyI ( arthAt caitanyakA anusaraNa karanevAlA) pariNAma so upayoga hai| vaha bhI do prakArakA hai---jJAnopayoga aura darzanopayoga / vahA~, vizeSako grahaNa karanevAlA jJAna hai aura sAmAnyako grahaNa karane vAlA darzana hai aura upayoga sarvadA jIvase apRthagbhUta hI hai, kyoMki eka astitvase racita ( niSpanna ) hai / / 40 / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA-40 ita UrdhvamekonaviMzatigAthAparyaMtamupayogAdhikAraH prArabhyate / tadyathA / athAtmano dvedhopayoga darzayati / utaogo-AtmanazcaitanyAnuvidhAmipariNAma: upayoga: caitanyamanuvidadhAtyandhayarUpeNa pariMgamati athavA padArthaparicchittikAle ghaToyaM paToyamityAdyarthagrahaNarUpeNa vyApArayatti iti caitanyAnuvidhAyI khalu sphuTaM, duviho-dvividhaH / sa ca kathaMbhUtaH ? NANeNa ya daMsaNeNa saMjuttosavikalpaM jJAnaM nirvikalpaM darzanaM tAbhyAM saMyuktaH / jIvassa savvakAlaM aNaNNabhUdaM viyANIhitaM copayogaM jIvasya saMbandhitvena sarvakAlaM saMjJAlakSaNaprayojanAdibhedepi pradezairabhinnaM vijAnIhIti // 40 // evaM jJAnadarzanopayogadvayasUcanarUpeNa gAthaikA gtaa| hindI tAtparyavRitti gAthA-40 utyAnikA-Age unnIsa gAthAtaka upayogakA adhikAra kahate haiN| unameM prathama hI batAte haiM ki AtmAke upayogake do bheda haiM anvayasahita sAmAnyArtha-( uvaogo) upayoga ( khalu) vAstavameM ( duviho) do prakAra kA hai ( NANeNa ya daMsaNeNa saMjutto) jJAna aura darzanase saMyukta arthAt jJAnopayoga aura darzanopayoga so ( savvakAlaM) sarvakAla ( jIvassa ) isa jIvase ( aNaNNabhUdaM ) ekarUpa hai-judA nahIM-aisA ( viyANIhi ) jaano| vizeSArtha-AtmAkA yaha pariNAma jo unake caitanya guNake sAtha rahanevAlA hai usako upayoga kahate haiM athavA jo caitanya guNake sAtha-sAtha anvaya rUpase pariNamana kare so Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta upayoga hai athavA jo padArthake jAnaneke samaya yaha ghaTa hai yaha paTa hai ityAdi padArthoko grahaNa karatA huA vyApAra kare so upayoga hai / jo vikalpa sahita upayoga hai so jJAnopayoga hai tathA vikalpa rahita sAmAnya upayoga hai so darzanopayoga hai / ina donoM upayogoMke sAtha jIva hotA hai| yaha upayoga jIvase sadA hI pradezoMkI apekSA abhinna hai-eka hai, yadyapi saMjJA, lakSaNa, prayojanAdike bhedase bheda hai / / 4 / / isa taraha upayogake jJAna va darzana aise do bheda haiM, isakI sUcanA karate hue eka gAthA khii| samaya vyAkhyA gAthA-41 jJAnopayogavizeSANAM nAmasvarUpAbhidhAnametat / AbhiNi-sudodhi-maNa-kevalANi NANANi paMcabheyANi / kumadi-suda-vibhaMgANi ya tiNNi vi NANehiM saMjutte / / 14 / / AbhinibodhikazrutAvadhimanaHparyayakevalAni jJAnAni paJcabhedAni / kumatizrutavibhaGgAni ca trINyapi jJAnaiH saMyuktAni / / 41 / / tatrAbhinibodhikajJAnaM, zrutajJAnamavadhijJAnaM, manaHparyayajJAnaM, kevalajJAnaM, kumatijJAnaM, kuzruta jJAnaM, vibhaGgajJAnamiti nAmAbhidhAnam / AtmA hynNtsrvaatmprdeshvyaapivishuddhjnyaansaamaanyaatmaa| sa khalvanAdijJAnAvaraNakarmAvacchannapradezaH san, yattadAvaraNakSayopazamAdindriyAnindriyAvalambAcca mUrtAmUrtadravyaM vikalaM vizeSeNAvabudhyate tadAbhinibodhikajJAnam, yattadAvaraNakSayopazamAdi. ndriyAvalaMbAcca mUrtAmUrtadravyaM vikalaM vizeSeNAvabudhyate tat zrutajJAnam , yattadAvaraNakSayopazamAdeva mUrtadravyaM vikalaM vizeSeNAvabudhyate tadavadhijJAnam, yattadAvaraNakSayopazamAdeva paramanogataM mUrtadraSyaM vikalaM vizeSeNAvabudhyate tanmanaHparyayajJAnam, yatsakalAvaraNAtyaMtakSaye kevalaM evaM mUrtAmUrtadravyaM sakalaM vizeSeNAvabudhyate tatsvAbhAvikaM kevalajJAnam / mithyAdarzanodayasahacaritamAbhinibodhika jJAnameva kumatijJAnam, mithyAdarzanodayasahacaritaM zrutajJAnameva kuzrutajJAnam, mithyAdarzanodayasahacaritamavadhijJAnameva vibhaMgajJAnamiti svarUpAbhidhAnam / itthaM matijJAnAdijJAnopayogASTakaM vyAkhyAtam / / 4 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA-41 anvayArtha--( AbhinibodhikazrutAvadhimana:paryayakevalAni ) abhinibodhika ( mati ), zruta, avadhi, mana:paryaya aura kevala ( jJAnAni paMcabhedAni ) isa prakAra jJAnake pAMca bheda haiM. Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadravya-paMcAstikAyavarNana gAthA 3 ( kumatizruta-vibhaGgAni ca ) aura kumati, kuzruta yA vibhaMga [trINi api ] yaha tIna [ajJAna ] bhI ( jJAnaiH ) ( pAMca ) jJAnake sAtha ( saMyuktAni ) saMyukta kiye gaye ( isa prakAra jJAnopayogake ATha bheda haiM) TIkA-yaha, jJAnopayogake bhedoM ke nAma aura svarUpakA kathana hai| . vahA~, (1) AbhinibodhikajJAna (2) zrutajJAna (3) avadhijJAna (4) manaHparyayajJAna (5) kevalajJAna (6) kumatijJAna (7) kuzrutajJAna aura (8) vibhaMgajJAna--isa prakAra ( jJAnopayogake bhedoM ke ) nAmakA kathana hai| ( aba unake svarUpakA kathana kiyA jAtA hai--) AtmA vAstavameM anaMta, sarva AtmapradezoMmeM vyApaka, vizuddha jJAnasAmAnyasvarUpa hai / vaha ( AtmA ) vAstavameM jJAnAvaraNakarmase AcchAdita pradezavAlA vartatA huA, (1) usa prakArake ( arthAt matijJAnake ) AvaraNake kSayopazamase aura indriya-manake avalambanase mUrta-amUrta dravyakA vikalarUpase ( apUrNa rUpase) vizeSataH avabodhana karatA hai vaha AbhinibodhikajJAna hai, (2) usa prakArake ( arthAt zrutajJAnake ) AvaraNake. kSayopazamase aura manake avalambanase mUrta-amUrta dravyakA vikalarUpase vizeSata: avabodhana karatA hai vaha zrutajJAna hai, (3) usa prakArake ( avadhi jJAnake ) AvaraNake kSayopazamase hI mUrta dravyakA vikalarUpase vizeSataH avabodhana karatA hai vaha avadhijJAna hai, (4) usa prakArake ( manaH paryaya jJAna AvaraNake ) kSayopazamase hI paramanogata ( dUsaroMke manake sAtha sambandhavAle ) mUrta dravyakA vikalarUpase vizeSata: avabodhana karatA hai vaha manaH paryayajJAna hai (5) samasta AvaraNake atyanta kSayase, kevala hI ( akalA AtmA hI) mUrta-amUrta dravyakA sakalarUpase vizeSata: avabodhana karatA hai vaha svAbhAvika kevalajJAna hai / (6) mithyAdarzanake udayake sAtha AbhinibodhikajJAna hI kumatijJAna hai, (7) mithyAdarzanake udayake sAkA zrutajJAna hI kuzrutajJAna hai, (8) mithyAdarzanake udayake sAtha avidhijJAna hI vibhaMga jJAna hai / isa prakAra ( jJAnopayogake bhedoMkA ) svarUpakA kathana hai| isa prakAra matijJAnAdi ATha jJAnopayogoMkA vyAkhyAna kiyA gayA / / 41 / / saMskRta tAtparya vRtti gAthA-41 / / atha jJAnopayogabhedAnAM saMjJA pratipAdayati,-AbhinibodhikaM matijJAna zrutajJAnamavadhijJAnaM manaH paryayajJAnaM kevalajJAnamiti jJAnAni paMcabhedAni bhavanti / kumatijJAnaM kuzrutajJAna vibhaMgAvadhijJAnamiti ca mithyAjJAnatrayaM bhavati / ayamatra bhAvArthaH / yathaikopyAdityo meghAvaraNavazena bahudhA bhidyate tathA nizcayanayenAkhaMDaikapratibhAsasvarUpopyAtmA vyavahAranayena karmapaTalaveSTitaH sanmatijJAnAdibhedena bahudhA bhidyata iti / / 41 / / ityaSTavidhajJAnopayogasaMjJAkathanarUpeNa gAthA gtaa| hiMdI tAtparya vRtti gAthA-41 utthAnikA-Age jJAnopayogake bhedoMke nAma kahate haiM Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 paMcAstikAya prAbhRta anvayasahita sAmAnyArtha-(AbhiNisadothimaNakevalANi) mati, zruta, avadhi, manaHparyaya, kevala ( paMcabheyANi) ye pAMca bheda rUpa ( NANANi) samyagjJAna haiM so (kumadisudavibhaMgANi) kumati, kuzruta, vibhaMga [ tiNNi vi NANehi ] aise tIna ajJAnoMse ( saMjutte) saMyukta sarva ATha bheda jJAnake hote haiN| vizeSArtha-jaise sUrya eka hI hai, meghoMke AvaraNa honese usakI prabhAke aneka bheda ho jAte haiM vaise hI nizzayanayase yaha AtmA bhI akhaMDa hai va eka tarahase prakAzamAna hai to bhI vyavahAranayase karmoki paTaloMse ghirA huA hai isaliye usake jJAnake yaha sumati jJAna Adi bahuta bheda ho jAte haiM / / 41 / / ATha prakAra ke jJAnopayoga kI saMjJA kahanevAlI gAthA samApta huii| Agai cha gAthAoM kI samaya vyAkhyA TIkA upalabdha nahIM hai ata: saMkhyA 1 se 6 taka pRthak dI hai| saMskRta tAtparyavRtti gAthA-1 . atha matyAdipaMcajJAnAnAM krameNa gAthApaMcakena vyAkhyAnaM karoti / tathAhi madiNANaM paNa tivihaM uvaladdhI bhAvaNaM ca uvaogo / taha eva caduviyappaM daMsaNapuvvaM havadi NANaM // 1 // madiNANaM-ayamAtmA nizcayanayena tAvadakhaNDaikavizuddhajJAnamaya: vyavahAranayena saMsArAvasthAyAM karmAvRtaH sanmatijJAnAvaraNakSayopazame sati paMcabhirindriyairmanasA ca mUrtAmUrta vastu vikalparUpeNa yajjAnAti tanmatijJAnaM / puNa tivihaM-tacca punastrividhaM, uvaladdhI bhAvaNaM ca uvaogo-upalabdhirbhAvanA tathopayogazca, matijJAnAvaraNIyakSayopazamajanitArthagrahaNazaktirupalabdhirUpalabdhaqhatethe punaH punazcitanaM bhAvanA nIlamidaM pItamidaM ityAdirUpeNArthagrahaNavyApAra upayogaH / taha eva caduviyappaMtathaivAvagrahahAvAyadhAraNA-bhedena caturvidhaM, varakoSThabIjapadAnusArisaMbhitrazrotRtAbuddhibhedena vA / daMsaNapuvaM havadi NANaM-tacca matijJAnaM sattAvalokanadarzanapUrvakamiti / atra nirvikAra zuddhAtmAnubhUtyabhimukhaM yanmatijJAnaM tadevopodayabhUtAnaMtasukhasAdhakatvAnnizcayenopAdeyaM tatsAdhakaM bahiraMgaM punarvyavahAreNeti tAtparya / / 1 / / hindI tAtparyavRtti gAthA-1 utthAnikA-Age mati Adi pAMca jJAnakA svarUpa gAthA pAMcase kahate haiN| ye gAthAeM amRtacaMdrakRta TIkAmeM nahIM haiN| anvayasahita sAmAnyArtha-(puNa) tathA ( madiNANaM) matijJAna (tivihaM) tIna prakAra hai ( uvaladdhI) upalabdhi yA jAnanekI zakti, ( uvaogo) upayoga yA jAnanerUpa vyApAra Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 SaDdravya - paMcAstikAyavarNana ( ca bhAvaNaM) aura bhAvanA yA jAne hue kA vicAra / ( taha eva) taise hI vaha (caduviyappaM ) cAra prakAra hai / ( daMsaNapukhaM ) darzanapUrvaka (gANaM ) yaha jJAna ( havadi ) hotA hai / vizeSArtha - yaha AtmA nizcaya nayase akhaMDa eka zuddha jJAnamaya hai va vyavahAranayase saMsArakI avasthAmeM karmoMse DhakA huA hai / matijJAnAvaraNa karmake kSayopazama honepara pAMca indriya aura manake dvArA jo koI mUrtika aura amUrtika vastuoMko vikalpa sahita yA bheda sahita jAnatA hai vaha matijJAna hai / so tIna prakAra kA hai- matijJAnAvaraNIya karmake kSayopazamase jo padArthoMko jAnanekI zakti prApta hotI hai usako upalabdhi matijJAna kahate haiN| yaha nIlA hai, yaha pIlA / ityAdi rUpase jo padArthako jAnanekA vyApAra usako upayoga matijJAna kahate haiN| jAne hue padArthako bArabAra cintavana karanA so bhAvanA matijJAna hai / yahI matijJAna avagraha, IhA, avAya, dhAraNAke bhedase cAra prakAra kA hai| athavA koSThabuddhi, bIjabuddhi padAnusArI buddhi aura saMbhinnazrotRtA buddhike bhI cAra prakAra hai / yaha matijJAna sattA avalokanarUpa darzanapUrvaka hotA hai| yahA~ yaha tAtparya hai ki nizcayanayase nirvikAra zuddhAtmAnubhavake sanmukha jo bhatijJAna hai vahI upAdeyabhUta anaMtasukhakA sAdhaka honese grahaNa yogya hai-usIkA sAdhaka jo bAharI matijJAna hai vaha vyavahAnayase upAdeya hai / / 1 / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA- 2 sudaNANaM puNa NANI bhAMti laddhIya bhAvaNA ceva / uvaogaNayaviyapyaM NANeNa ya vatthu atyassa ||2|| sudaNANaM puNa NANI bhAMti sa eva pUrvoktAtmA zrutajJAnAvaraNIyakSayopazame sati yanmUrtamUrta vastu parokSarUpeNa jAnAti tatpunaH zrutajJAnaM jJAnino bhaNanti / tacca kathaMbhUtaM ? laddhI ya bhAvaNA ceva labdhirUpaM ca bhAvanArUpaM caiva / punaravi kiMviziSTaM / uvaogaNayaviyaSpaM-upayogavikalpaM nayavikalpaM ca / upayogazabdenAtra vastugrAhakaM pramANaM bhaNyate nayazabdena tu vastvekadezagrAhako jJAturabhiprAyo vikalpaH / tathA coktaM / nayo jJAturabhiprAyaH / kena kRtvA vastugrAhakaM pramANaM vastvekadezagrAhako naya iti cet ? NANeNa ya-jJAtRtvena paricchedakatvena grAhakatvena, vatthu atthassa-sakalavastugrAhakatvena pramANaM bhaNyate / arthasya vastvekadezasya, kathaMbhUtasya ? guNaparyAyarUpasya grahaNena punarnaya iti / atra vizuddhajJAnadarzanasvabhAvazuddhAtmatattvasya samyak zraddhAnajJAnAnucaraNAbhedaratnatrayAtmakaM yadbhAvazrutaM tadevopAdeyabhUtaparamAtmatattvasAdhakatvAnnizcayenopAdeyaM tatsAdhakaM bahiraMgaM tu vyavahAreNeti tAtparyaM // 2 // Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta hindI tAtparyavRtti gAthA - 2 utthAnikA- Age zrutajJAnako kahate haiM 139 anvayasahita sAmAnyArtha - ( puNa) phira ( NANI) jJAnIjana ( sudaNANaM ) zrutajJAnako ( bhAMti ) kahate haiM ( vatthu atyassa NANeNa tha ) padArtha aura usake bhAvako jAnane ( laddhI ya bhAvaNA ceva uvaogaNayaviyappaM ) usa zrutajJAnakai labdhi, bhAvanA upayoga va naya aise bheda hote haiM / vizeSArtha - vahI AtmA jisane matijJAnase padArthako jAnA thA, jaba zrutajJAnAvaraNIya karmake kSayopazama honepara jo mUrta aura amUrta padArthoMko jAnatA hai usako jJAnIjana zrutajJAna kahate haiM / vaha zrutajJAna jo zaktikI prApti rUpa hai so labdhi hai, jo bAra-bAra vicAra rUpa hai so bhAvanA hai / usIke upayoga aura naya aise bhI do bheda haiN| upayoga zabdase vastuko grahaNa karanevapalA pramANa jJAna lenA cAhiye tathA naya zabdase vastuke eka dezako grahaNa karanevAlA jJAtAkA abhiprAya mAtra lenA cAhiye, kyoMki kahA hai- "nayo jJAturabhiprAyaH " ki naya jJAtAkA abhiprAya mAtra hai| jo guNaparyAya rUpa padArthakA sarva rUpase jAnanA so pramANa hai aura usake kisI eka guNa yA kisI eka paryAya mAtrako mukhyatAse jAnanA so naya hai / yahA~ yaha tAtparya hai ki grahaNa karane yogya paramAtma tattvakA sAdhaka jo vizuddha jJAnadarzana svabhAva rUpa zuddha AtmIka tattvakA samyak zraddhAna jJAna va AcaraNa rUpa jo abheda ratnatrayarUpa bhAvazruta hai so nizcayanayase grahaNa karane yogya hai aura vyavahAranayase isI bhAvazrutajJAnake sAdhaka dravyazrutako grahaNa karanA cAhiye ||2|| saMskRta tAtparyavRtti gAthA - 3 ohi taheva gheppadu desaM paramaM ca ohisavvaM ca / tiNivi guNeNa NiyamA bhaveNa desaM tahA NiyadaM // 3 // ohiM tava gheppadu-ayamAtmAvadhijJAnAvaraNakSayopazame sati mUrtaM vastu yatpratyakSeNa jAnAti tadavadhijJAnaM bhavati tAvat yathApUrvamupalabdhibhAvanopayogarUpeNa tridhA zrutajJAnaM vyAkhyAtaM tathA sApyavadhi bhAvanAM vihAya tridhA gRhyatAM jJAyatAM bhavadbhiH / desaM paramaM cca ohiM savvaM ca athavA dezAvadhiparamAvadhisarvAvadhibhedena tridhAvadhijJAnaM kiMtu paramAvadhisarvAvadhidvayaM ciducchalananirbharAnaMdarUpaparamasukhAmRtarasAsvAdasamarasIbhAvapariNatAnAM caramadehatapodhanAnAM bhavati / tathA coktaM / "paramohI savvAhI caramasarIrassa viradassa" tiSNivi guNeNa niyamA-trayopyavadhayo viziSTasamyaktvAdigugena nizcayena bhavanti / bhaveNa desaM tahA niyadaM bhavapratyayena yovadhirdevanArakANAM sa dezAvadhireva niyamenetyabhiprAyaH || 3|| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 SaDDavya - paMcAstikAyavata hindI tAtparyavRtti gAthA - 3 utthAnikA- Age avadhijJAnako kahate haiM anvayasahita sAmAnyArtha - ( taheva ) taise hI ( ohiM) avadhijJAnako ( gheppadu ) grahaNa karo (deza) dezAvadhi ( ca paramaM ) aura paramAvadhi ( ohisavvaM ) aura sarvAvadhi ( tiNivi ) tInoM hI (NiyamA ) niyamase (guNeNa ) samyaktvAdi guNase hotI haiM ( tahA ) tathA ( bhaveNa ) bhavake dvArA (yidaM ) niyamase (desaM ) dezAvadhi hotI hai / vizeSArtha - jo avadhijJAnAvaraNa karmake kSayopazama hone para mUrtika vastuko pratyakSa rUpa se jAnatA hai vaha avadhijJAna hai| jaise pahale zrutajJAnako upalabdhi bhAvanA tathA upayogako apekSA tIna bhedase kahA thA vaise avadhijJAna bhAvanAko chor3akara upalabdhi kA tathA upayoga svarUpa hai| avadhijJAnakI zakti so upalabdhi hai, cetanakI pariNatikA udhara jhukanA so upayoga hai tathA usake tIna bheda aura bhI jAnAM dezAvadhi, paramAvadhi, sarvAvadhi kintu ina tInameMse paramAvadhi aura sarvAvadhi jJAna una caramazarIrI mokSagAmI muniyoMke hotA hai jo caitanya bhAvake uchalanese pUrNa va Anandamaya parama sukhAmRta rasake AsvAdarUpa parama samarasI bhAvameM pariNamana kara rahe haiN| jaisA ki vacana hai "paramohI savvohI caramazarIrasya viradassa" ye tInoM hI avadhijJAna vizeSa samyagdarzana Adi guNoMke kAraNa niyamase hote haiM tathA jo bhavapratyaya avadhi hai arthAt jo deva nArakiyoMke janmase honevAlI avadhi hai vaha niyamase dezAvadhi hI hotI hai yaha abhiprAya hai / / 3 / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA - 4 viulamadI puNa NANaM ajjavaNANaM ca duviha maNaNANaM / ede saMjamaladdhI uvaAge appamattassa ||4 // I ayamAtmA punaH mana:paryayajJAnAvaraNIyakSayopazame sati parakIyamanogataM mRtaM vastu yatpratyakSeNa jAnAti tanmana:paryayajJAnaM / tacca katividhaM ? viulamadI puNa gANaM ajjavaNANaM ca duvihaM maNaNANaM Rjumativipulamatibhedena dvividhaM mana:paryayajJAnaM tatra vipulamatijJAnaM parakIyamanovacanakAyagatamarthaM vakrAvakraM jAnAti, Rjumati prAJjalameva / nirvikArAtmopalabdhibhAvanAsahitAnAM caramadehamunInAM vipulamatirbhavati / ede saMjamaladdhI- etau mana:paryayA~ saMyamalabdhI upekSAsaMyame sati labdhiryayostau saMyamalabdhI mana:paryayau bhavataH / tau ca kasmin kAle samutpadyete / uvaoge-upayoge vizuddhapariNAme / kasya ? appamattassa vItarAgAtmatattvasamyak zraddhAnajJAnAnuSThAnabhAvanAsahitasya "vikahA tahA kasAyA iMdiya zikSA ya taheva paNao ya / cadu cadupaNa megegaM " Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 141 hAti pamAdA hu paNNarasa'' ityAdi gAthoktapaMcadazapramAdarahitasyApramattamuneriti / atrotpattikAla evApramattaniyama: pazcAtpramattasyApi saMbhavatIti bhAvArthaH / / 4 / / hindI tAtparyavRtti gAthA-4 utthAnikA-Age manaHparyayajJAnako karate haiM anvayasahita sAmAnyArtha-[ puNa] phira ( ajjavaNANaM) RjupatijJAna (ca) aura ( viulamadI NANaM) vipulamatijJAna ( duvihaM) yaha do prakArakA [ maNaNANaM ] manaHparyayajJAna hotA hai [ ede ] ye donoM [ appamattassa ] apramatta munike ( uvaoge) upayogameM [ saMjamaladdhI ] saMyamake dvArA prApta hote haiN| vizaMSArtha-yaha AtmA manaHparyaya jJAnAvaraNIyake kSayopazama honepara dUsareke mana meM prApta mUrtavastuko jisake dvArA pratyakSa jAnatA hai vaha manaHparyaya jJAna hai| usake do bheda haiMRjumati aura vipulamati / inameM vipulamati manaHparyayajJAna dUsareke manameM prApta padArthako sIdhA va vakra donoMko jAnatA hai jaba ki Rjumati mAtra sIdheko hI jAnatA hai / inameMse vipulamati una caramazarIrI muniyoMke hI hotA hai jo nirvikAra AtmAnubhUtikI bhAvanAko rakhanevAle haiN| tathA ye donoM hI upekSA saMyamakI dazAmeM saMyamiyoMko hI hote haiM aura kevala una muniyoMko hI hote haiM jo vItarAga Atmatattvake samyazraddhAna, jJAna va cAritrakI bhAvanA sahita, pandraha pramAda rahita apramatta guNasthAnake vizuddha pariNAmameM varta rahe hoN| jaba yaha utpanna hotA hai taba apramatta sAtaveM guNasthAnameM hI hotA hai yaha niyama hai / phira pramattake bhI banA rahatA hai, yaha tAtparya hai / / 4 / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA-5 NANaM Neya-NimittaM kevala-gANaM Na hodi suda-NANaM / NeyaM kevala-NANaM NANA-NANaM ca Natthi kevaliNo / / 5 / / kevalANANaM NANaM NeyaNimittaM Na hodi-kevalajJAnaM yajjJAnaM tadghaTapaTAdijJeyArthamAzritya notpadyate / tarhi zrutajJAnasvarUpaM bhaviSyati / Na hodi sudaNANaM- yathA kevalajJAnaM jJeyanimitta na bhavati tathA zrutajJAnasvarUpamapi na bhavati / Neya kevalaNANaM- evaM pUrvoktaprakAraNa jJeyaM jJAtavyaM kevalajJAnaM / ayamatrArthaH / yadyapi divyadhvanikAle tadAdhAreNa gaNadharadevAdInAM zrutajJAnaM pariNamati tathApi tat zrutajJAnaM gaNadharadevAdInAmeva na ca kevalinA, kevalinA kevalajJAnameva-NANANANaM ca Natthi kevaliNo-na kevalaM zrutajJAnaM nAsti kevalinAM jJAnAjJAnaM ca nAsti kvApi viSaye jJAna kvApi viSaye punarajJAnameva kiMtu sarvatra jJAnameva, athavA matijJAnAdibhedena nAnAbhedaM jJAnaM nAsti Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 SaDdravya-paMcAstikAyavarNana kiMtu kevalajJAnamekameveti / atha matijJAnAdibhedena yAni paMcajJAnAni vyAkhyAtAni tAni vyavahAraNeti, nizcayenArakhaMDaikajJAnapratibhAsa evAtmA nirmaghAdityavaditi bhAvArtha: / / 5 // evaM matyAdipaMcajJAnavyAkhyAnarUpeNa gAthApaMcakaM gataM / hindI tAtparyavRtti gAthA-5 . utthAnikA-Age kevalajJajJanako kahate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-[kevalaNANaM ] kevalajJAna [NeyaNimittaM ] jJeyake nimittase [Na hodi] nahIM hotA hai, [sudaNANaM Na hodi] na zrutajJAna hai| ( kevaliNo) kevalI bhagavAnake [NANANANaM ca Nasthi] jJAna ajJAnakI kalpanA nahIM hai, use ( kevala) mAtra (NANaM) jJAna [NeyaM] jAnanA yogya hai| vizeSArtha-kevalajJAna ghaTapaTa Adi jAnane yogya padArthoke Azrayase nahIM utpanna hotA hai isaliye vaha jaise jJeya padArthoke nimittase nahIM hotA hai vaise hI zrutajJAnarUpa bhI nahIM hai yadyapi divyadhvanike samayameM isa kevalAnake AdhArase gaNadharadeva AdikoMke zrutajJAna hotaa| hai / tathApi vaha zrutajJAna gaNatharadevAdiko hI hotA hai kevalI arahantoMke nahIM hai| kevalI bhagavAnake jJAnameM kisI sambandhameM va kisImeM ajJAna nahIM hotA hai, kintu sarva jJeyoMkA vinA kramake jJAna hotA hai athavA matijJAna Adi bhedoMse nAnA prakAra kA jJAna nahIM hai kintu eka mAtra zuddha jJAna hIM hai| yahA~ jo matajJAna Adike bhedase pA~ca jJAna kahe gae haiM ve saba vyavahAranayase haiM / nizcayase akhaMDa eka jJAnake prakAzarUpa hI AtmA hai jaise meghAdi rahita sUrya hotA hai yaha tAtparya hai / / 5 / / isa taraha matijJAna Adi pAMca jJAnoMko kahate hue pA~ca gAthAe~ pUrNa huiiN| saMskRta tAtparyavRtti gAthA-6 athAjJAnatrayaM kathayati-- micchattA aNNANaM aviradi-bhAvo ya bhaav-aavrnnaa| NeyaM paDucca kAle taha duNNaya duppamANaM ca // 6 / / micchattA aNNANaM--dravyamithyAtcodayAtsakAzAdbhavatIti kriyAdhyAhAraH / kiM bhavati / aNNAgaM aviradibhAvo ya-jJAnamapyajJAnaM bhavati / atrAjJAnazabdena kumatyAditrayaM mahyaM / na kevalajJAnaM bhavati / aviratibhAvazca avratapariNAmazca / kathaMbhUtAnmithyAtvodayAdajJAnamaviratibhAvazca bhavati / bhAvAvaraNA bhAvastattatrArthazraddhAnalakSaNaM bhAvasamyavatvaM tasyAvaraNaM jhaMpanaM bhAvAvaraNaM tasmAdbhAvAvaraNAdbhAvamithyAtvAdityarthaH / punarapi kiM bhavati mithyAtvAt / taha duNNaya duppamANaM Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 143 ca--yathaivAjJAnamaviratibhAvazca bhavati tathA sunayo durNayo bhavati pramANaM duHpramANaM ca bhavati / kadA bhavati ? kAle-tattvavicArakAle / ki kRtvA / paDucca-pratyAzritya / kimAtya ? NeyaMjJeyabhUtaM jIvAvistviti / atra mithyAtvAviparItaM tattvArthazraddhAnarUpaM nizcayasamyaktvakAraNabhUtaM vyavahArasamyaktvaM tasya phalabhUtaM nirvikArazuddhAtmAnubhUtilakSaNaM nizcayasamyaktvaM copAdeya bhavatIti bhAvArtha: / / 6 / / hindI tAtparyavRtti gAthA-6 Age tIna prakAra ajJAnako kahate haiM anvayasahita sAmAnyArtha--(micchattA) dravya mithyAtvake udayase ( aNNANaM) jJAna, ajJAna rUpa arthAt kumati, kuzruta va vibhaMgajJAnarUpI hotA hai ( aviradibhAvo ya) tathA vrata rahita bhAva bhI hotA hai ( bhAvaAvaraNA) isa taraha tattvArtha zraddhArUpa bhAva samyagdarzana va bhAvasaMyamakA AvaraNarUpa bhAva hotA hai ( taha) taise hI mithyAtvake udayase (NeyaM paDucca kAle ) jJeyarUpa jIvAdi padArthoko Azraya karake tattva vicArake samayameM ( duNNaya duppamANaM ca) sunaya durnaya hojAtA hai va pramANa duHpramANa ho jAtA hai| yahA~ yaha tAtparya hai ki mithyAtvase viparIta tattvArthakA zraddhAnarUpa jo vyavahAra samyaktva hai tathA jo nizcaya samyaktvakA kAraNa hai athavA jisa vyavahAra samyaktvakA phala nirvikAra zuddhAtmAnubhavarUpa nizcaya samyaktva hai ve donoM hI vyavahAra aura nizcaya grahaNa karane yogya haiM / / 6 / / samaya vyAkhyA gAthA-42 darzanopayogavizeSANAM nAmasvarUpAbhidhAnametat / daMsaNa-mavi cakkhu-judaM acakkhujuda-mavi ya ohiNA sahiyaM / aNidhaNa-maNaMta-visayaM kevaliyaM cAvi paNNattaM / / 42 / / darzanamapi cakSuryutamapi cAvadhinA sahitam / anidhanamanaMtaviSayaM kaivalyaM cApi prajJaptam / / 42 / / cakSurdarzanamacakSurdarzanamavadhidarzanaM kevaladarzanamiti nAmAbhidhAnam / AtmA hyanaMtasarvAtmapradezavyApivizuddhadarzanasAmAnyAtmA / sa khalvanAdidarzanAvaraNakarmAvacchannapradezaH san, yattadAvaraNakSayopazamAccakSurindriyAvalambAcca mUrtadravyaM vikalaM sAmAnyenAvabudhyate taccakSurdarzanam / yattadAvaraNakSayopazamAccakSurvarjitetaracaturindriyAnindriyAvalambAcca mUrtAmUrtadravyaM vikala sAmAnyenAvabudhyate tadacakSurdarzanam, yattadAvaraNakSayopazamAdeva mUrtadravyaM vikalaM sAmAnyenAvabudhyate Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 ___Sadravya-paMcAstikAyavarNana tadavadhidarzanam, yatsakalAcaraNAtyaMtakSaye kevalaM eva mUrtAmUrtadravyaM sakalaM sAmAnyenAvabudhyate tatsvAbhAvikaM kevaladarzanamiti svarUpAbhidhAnam / / 42 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA-42 anvayArtha-( darzanam api ) darzana bhI ( cakSuryutam ) cakSudarzana, ( acakSuryutam api ca) acakSudarzana, (avadhinA sahitam ) avadhidarzana ( ca api) aura. ( anaMtaviSayam ) anaMta jisakA viSaya hai aisA avinAzI ( kaivalyaM ) keTaladarzana ( prajJaptam ) aise cAra bhedavAlA kahA hai| TIkA--yaha, darzanopayogake bhedoMke nAma aura svarUpakA kathana hai / (1) cakSudarzana, (2) acakSudarzana, (3) avadhidarzana aura (4) kevaladarzana isa prakAra (darzanopayogake bhedoMkA ) nAmakA kathana hai| [aba, unake svarUpakA kathana kiyA jAtA hai- AtmA vAstavameM anaMta, sarva AtmapradezoMmeM vyApaka, vizuddha darzanasAmAnyasvarUpa hai / vaha ( AtmA ) vAstavameM anAdi darzanAvaraNakarmase AcchAdita pradezoMvAlA vartatA huA, (1) usa prakArake ( arthAt cakSudarzanake ) AvaraNake kSayopazamase aura cakSu-indriyake avalambanase mUrta dravyako vikalarUpase sAmAnyataH avabodhana karatA hai vaha cakSudarzana hai, (2) usa prakArake AvaraNake kSayopazamase tathA cakSuke zeSa nAra indriyoM aura manake avalambanase mUrta-amUrta dravyako vikalarUpase sAmAnyata: avabodhana karatA hai vaha acakSudarzana hai, (3) usa prakArake AvaraNake kSayopazamase hI mUrta dravyako vikalarUpase sAmAnyata: avabodhana karatA hai vaha avadhidarzana, (4) samasta AvaraNake atyanta kSayase kevala hI ( AtmA akelA hI ) mUrta--amUrta dravyako sakalarUpase sAmAnyataH avabodhana karatA hai vaha svAbhAvika kevaladarzana hai / isa prakAra ( darzanopayogake bhedoMke ) svarUpakA kathana hai / / 42 / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA-42 atha darzanopayogabhedAnAM saMjJAM svarUpaM ca pratipAdayati-cakSurdarzanamavadhidarzanaM kevaladarzanamiti darzanopayogabhedAnAM nAmAni / ayamAtmA nizcayanayenAnaMtAkhaMDaikadarzanasvabhAvopi vyavahAranayena saMsArAvasthAyAM nirmalazuddhAtmAnubhUtyabhAvopArjitena karmaNA jhapita: san cakSurdarzanAvaraNakSayopazame sati bahiraMgacakSurdravyendriyAvalaMbanena yanmUrta vastu nirvikalpasatAvalokena pazyati taccakSurdarzanaM, zeSendriyanoindriyAvaraNakSayopazame sati bahiraMgadravyendriyadravyamanovalaMbanena yanmUrtAmUrta ca vastu nirvikalpasattAvalokena yathAsaMbhavaM pazyatti tadacakSurdarzanaM, sa evAtmAvadhidarzanAvaraNakSayopazame sati yanmUrta vastu nirvikalpasattAvalokena pratyakSaM pazyati tadavadhidarzanaM rAgAdidoSarahitacidAnaMdaikasvabhAvanijazuddhAtmAnubhUtilakSaNanirvikalpadhyAnena niravazeSakevaladarzanAvaraNakSaye sati jagattrayakAlatrayavartivastugatasattAsAmAnyamekasamayena pazyati tadanidhanamanaMtaviSayaM svAbhAvika Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 145 kevaladarzanaM bhavatIti / atra kevaladarzanAvinAbhUtAnaMtaguNAdhAraH zuddhajIvAstikAya evopAdeya ityabhiprAya: / / 42 // evaM darzanopayogavyAkhyAnamukhyatvena gAthA gtaa| hindI tAtparyavRtti gAthA-42 Age darzanopayogake bhedoMkI saMjJA va svarUpa kahate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-[dasaNaM] darzana ( avi) bhI ( cakkhujurda) cakSu sahita ( avi) tathA [ acakkhujudaM ] acakSu sahita ( ya) aura [ ohiNAsahiyaM ] avadhi sahita (cAvi ) taise hI ( aNidharNa aMtarahita [aNaMtavisayaM ] anaMtako viSaya karanevAlA ( kevaliyaM) kevala sahita ( paNNataM) kahA gayA hai / vizeSArtha-darzanopayoga cAra bheda haiM jinake nAma-cakSu, acakSu, avadhi aura kevala haiN| yaha AtmA nizcayanayase anaMta va akhaMDa eka darzana svabhAvako dhAranevAlA hai to bhI vyavahAranayase saMsAra dazAmeM nirmala va zuddha AtmAke anubhavako na pAnase jo karma bAMdhe hai unase DhakA huA cakSurdarzanAvaraNa karmake kSayopazamase bAharI cakSu nAmake dravyedriyake avalambanase jo mUrtika vastuko vikalparahita sattA avalokana mAtra dekhatA hai vaha cakSudarzana hai tathA cakSuke sivAya anya cAra indriya tathA noindriya yA manake AvaraNake. kSayopazama honepara bAharI sparzAdi cAra dravya indriya aura dravya manake Alambanase jo mUrtika amUrtika vastuko vikalparahita sattara avalokana mAtra yathAsaMbhava dekhatA hai so acakSudarzana hai, vahI AtmA avadhi darzanAvaraNa karmake kSayopazama honepara jo mUrtika vastuko vikalpa rahita sattA avalokana mAtra pratyakSa dekhatA hai so avadhidarzana hai tathA rAgAdi doSoMse rahita cidAnandamaya eka svabhAvarUpa apane zudvAtmAke anubhavamaya nirvikalpa dhyAnake balase sarva kevala darzanAvaraNa karmake kSaya ho jAne para tIna jagatavartI dha tIna kAlavartI vastuoMmeM prApta jo sattA sAmAnya usako eka samaya meM dekhatA hai vaha anaMta darzana padArthoM kI sattAko viSaya karanevAlA svAbhAvika kevaladarzana hai| yahA~ yaha abhiprAya hai ki kevaladarzanake sAtha avinAbhAvI arthAt avazya rahanevAle anaMta guNoMkA AdhAra jo zuddhajIvAstikAya hai vahI guNa karane yogya hai / / 42 / / isa taraha darzanopayoga kA vyAkhyAna karate hue gAthA khii| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 SaDdravya - paMcAstikAyavarNana gAthA 3 samaya vyAkhyA gAthA- 43 ekasyAtmano'nekajJAnatvasamarthanametat / Na viyappadi NANAdo NANI NANANi hoti NegANi / tamhA du vissarUvaM bhaNiyaM daviyatti NANIhiM / / 53 / / na vikalpyate jJAnAt jJAnI jJAnAni bhavantyanekAni / tasmAttu vizvarUpaM bhaNitaM dravyamiti jJAnibhiH / / 43 / / na tAvajjJAnI jJAnAtpRthagbhavati, dvayorapyekAstitvanirvRttatvenaikadravyatvAt, dvayorapyabhinnapradezatvenaika kSetratvAt dvayorapyekasamayanirvRttatvenaikakAlatvAt dvayorapyekasvabhAvatvenaika bhAvatvAt / na caivamucyamAneSyekasminnAtmanyAbhinibodhikAdInyenekAni jJAnAni virudhyaMnta dravyasya vizvarUpatvAt / dravyaM hi sahakramapravRttAnaMntaguNaparyAyAdhAratayAnaMtarUpatvAdekamapi vizvarUpamabhidhIyata iti / / 43 / / 1 hindI samaya vyAkhyA gAthA- 43 anvayArtha - ( jJAnAt ) jJAnase ( jJAnI na vikalpyate ) jJAnIkA ( AtmAkA ) bheda nahIM kiyA jAtA, ( jJAnAni anekAni bhavaMti ) tathApi jJAna aneka haiM / ( tasmAt tu ) isIliye to (jJAnibhiH ) jJAniyoMne (dravyaM ) dravyako (vizvarUpam iti bhaNitam ) vizvarUpa ( anekarUpa ) kahA hai| TIkA - eka AtmA aneka jJAnAtmaka honekA yaha samarthana haiM / prathama to jJAnI ( AtmA ) jJAnase pRthak nahIM hai kyoMki donoM eka astitva se racita honese donoM ko ekadravyapanA hai, donoMke abhinna pradeza honese donoMko ekakSetrapanA hai donoM eka samayameM race jAte honese donoMko ekakAlapanA hai, donoMkA eka svabhAva honese donoMko ekabhAvanA hai| kintu aisA kahA jAne para bhI, eka AtmAmeM Abhinibodhika (mati ) Adi aneka jJAna virodha nahIM pAte, kyoMki dravya vizvarUpa ( anekarUpa ) hai / dravya vAstavameM sahavartI anaMta guNoM tathA kramavartI paryAyoMkA AdhAra honeke kAraNa anaMtarUpavAlA honese, eka hone para bhI, vizvarUpa ( aneka rUpa ) kahA jAtA hai ||43|| saMskRta tAtparyavRtti gAthA- 43 athAtmano jJAnAdiguNaiH saha saMjJAlakSaNaprayojanAdibhedepi nizcayena pradezAbhitratvaM matyAdyanekajJAnatvaM ca vyavasthApayati sUtratrayeNa / Na triyappadina vikalpate na bhidyate na pRthak kriyate / kosau / NANI-jJAnI / kasmAtsakAzAt / NANAdo-jJAnaguNAt / tarhi jJAnamapyekaM bhaviSyati / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta naivaM / NANANi hoti NegANi-matyAdijJAnAni bhavaMtyanekAni yasmAdanekAni jJAnAni bhavanti-tamhA du vissarUpaM bhaNiyaM tasmAtkAraNAdanekajJAnaguNApekSayA vizvarUpaM nAnArUpaM bhaNitaM / kiM / daviyattijIvadravyamiti / kairbhaNitaM NANIhi-heyopAdeyatattvavicArajJAnibhiriti / tathAhi-ekAstitvanivRttatvenaikadravyatvAt ekapradezanirvRttatvenaikakSetratvAt ekasamayanivRttatvenaikakAlatvAt mUrtekajar3asvarUpatvanaikasvabhAvatvAcca paramANorvarNAdiguNaiH saha yathA bhedo nAsti tathaivaikAstitvanirvRnatvene. kadravyatvAt lokAkAzapramitAsaMkhyeyAkhaMDaikapradezatvenaikakSetratvAt ekasamayanivRttatvanaikakAlatvAt ekacaitanyanirvRttatvenaikasvabhAvatvAcca jJAnAdiguNaiH saha jIvadravyasyApi bhedo nAsti / athavA zuddhajIvApekSayA zuddhakAstitvanirvRttatvenaikadravyatvAt lokAkAzapramitAsaMkhyeyAkhaMDaikazuddhapradezatcenaikakSetratvAt nirvikAraciccamatkAramAtrapariNatirUpavartamAnaikasamayanirvRttatvenaikakAlatvAt nirmalaikacijjoti:svarUpeNaikasvabhAvatvAt ca sakalavimalakevalajJAnAdyanaMtaguNaiH saha zuddhajIvasyApi bhedA nAstIti bhAvArthaH / / 43 / / hindI tAtparyavRtti gAthA-43 utthAnikA--Age kahate haiM ki AtmAkA jJAnAdi guNoMke sAtha saMjJA lakSaNa prayojanAdiko apekSA bheda honepara bhI nizcayanayase pradezoMkI apekSA bhinnatA nahIM hai tathA mati Adi jJAnake anekapanA hai anvayasahita sAmAnyArtha-[NANI ] jJAnI AtmA [NaraNAdo ] jJAna guNase ( Na viyappadi ) bhinna nahIM kiyA jA sakatA hai, pRthak nahIM kiyA jA sakatA hai tathA [NANAANi ] jJAna [aNegANi ] aneka prakAra pati Adi rUpase [ hoMti ] hote haiN| ( tamhA du ) isIliye hI [NANIhi ] heya upAdeya tattvake vicAra karanevAle jJAniyoMke dvArA [ vissarUvaM] nAnA rUpa [daviyatti ] jIva dravya hai aisA ( bhaNiyaM) kahA gayA hai / vizeSArtha-eka pugalakA paramANu apane ekapanekI sattAko rakhanese eka draSyarUpa hai, eka pradezako rakhanese eka kSetrarUpa hai, eka samaya mAtra pariNamanako rakhanese eka kAlarUpa hai, mUrtika eka jar3a svarUpa rakhanese eka svabhAvarUpa hai, aise apane dravyAdi catuSTayako raMcAnevAle paramANukA jaise apane varNAdi guNoMke sAtha bheda nahIM hai taise hI jIva dravyakA bhI apane jJAnAdi guNoMke sAtha bheda nahIM hai / jIva dravya bhI apane dravyAdi catuSTayase tanmaya hai| vaha eka apanI sattAko rakhanese eka dravyarUpa hai, lokAkAza pramANa asaMkhyAta akhaMDa ekamaya pradeza rakhanese eka kSetrarUpa hai eka samayarUpa vartanakI apekSA eka kAlarUpa hai, eka caitanya svabhAva rakhanese eka svabhAvarUpa hai| isa taraha eka jIva dravyakA apanA catuSTaya jAnanA cAhiye / isI taraha zuddha jIvakI apekSAse yadi vicAra kareM to zuddha eka Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 148 SaDdravya - paMcAstikAyavarNana sattA mAtra rakhanese eka dravyarUpa hai, lokAkAza pramANa asaMkhyAta akhaMDa ekamaya zuddha pradeza rakhane se eka kSetrarUpa hai, nirvikAra caitanya camatkArakI pariNatimeM vartana karatA huA eka samaya mAtra pariNAmako rakha eka hai, nirmala eka caitanyoti svarUpa honese eka svabhAvarUpa hai, aise zuddha jIvakA bhI apane sarva prakArase nirmala kevalajJAnAdi ananta guNoMke sAtha bheda nahIM hai / / 43 / / samaya vyAkhyA gAthA- 44 dravyasya guNebhyo bhede, guNAnAM ca dravyAd bhede doSopanyAso'yam / jadi havadi datva - maNNaM guNado va guNA ya davvado aNNe / davvA NaMtiya - madhavA davvAbhAvaM pakuvvaMti / / 44 / / yadi bhavati dravyamanyad guNaNatazca guNAzca dravyato'nye / dravyAnaMtyamathavA dravyAbhAvaM prakurvanti / / 44 / / - guNA hi kvacidAzritAH / yatrAzritAstaddddravyaM taccedanyad guNebhyaH / punarapi guNA: kvacidAzritAH / yantrAzritAd dravyam / tadapi anyacced guNaNebhyaH / punarapi guNAH kvacidAzritAH yatrAzritAH tad dravyam / tadapyanyadeva guNebhyaH / evaM dravyasya guNaNebhyo bhede bhavati dravyAnantyam / dravyaM hi guNAnAM samudAyaH / guNAzcedanye samudAyAt, ko nAma samudAyaH / evaM guNAnAM dravyAd bhede bhavati dravyAbhAva iti / / 44 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA- 44 anvayArtha - [ yadi ] yadi ( dravyaM } dravya [ guNataH ] guNAMse ( anyat ca bhavati ) anya [ bhinna ] ho ( guNA: ca ) aura guNa ( dravyataH anye ) dravyase anya hoM to ( dravyAnantyam / dravyakI anaMtatA ho [ athavA ] athavA [ dravyAbhAvaM ] dravyakA abhAva [ prakurvanti ] ho / TIkA - dravyakA guNoMse bhinnatva ho aura guNoMkA dravyase bhinnatva ho, to doSa AtA hai| usakA yaha kathana haiN| guNa vAstavameM kisIka Azrayase hote haiM (ve ) jisake azrita ho vaha dravya hotA hai| vaha [ ] yadi guNoMse anya [bhinna ] ho to phira bhI, guNa kisIke Azrita hoge, [] jisaka Azrita hoM vaha dravya hotA hai / vaha yadi guNoMse anya ho to phira bhI guNa kisI ke Azrita hoMge, ( ve ) jisake Azrita hoM vaha dravya hotA hai| vaha bhI guNAMse anya hI ho isa prakAra yadi dravyakA guNoMse bhinnatva ho to dravyakI anaMtatA ho / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 149 vAstavameM dravya guNoMkA samudAya hai / guNa yadi samudAyase anya hoM to samudAya kaisA kyA raha jAyagA arthAt kucha bhI na raha jaaygaa| isa prakAra yadi guNoMkA dravyase bhinatva ho to, dravyakA abhAva hotA hai / / 44 / / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA-44 atha dravyasya guNebhya ekAMtena pradezAstitvabhede sati guNAnAM ca dravyAdbhede sati doSaM darzayati-jadi havadi davvamaNNaM-yadi cet dravyamanyadbhavati / kebhyaH / guNado hi-guNebhyaH, guNA ya davvado aNNe guNAzca dravyato yadyanye bhinnA bhavanti / tadA kiM dUSaNaM ? davvANaMtiyaguNebhyo dravyasya bhede satyekadravyasyApi AnantyaM prApnoti / ahavA dabvAbhAvaM pakuvvaMti- athavA dravyAtsakAzAdyadyanye bhinnA guNA bhavanti tadA dravyasyAbhAvaM kurvatIti / tadyathA-guNA: sAzrayA vA nirAzrayA vA / sAzrayapakSe dUSaNaM dIyate / anaMtajJAnAdayo guNAstAvat kvacicchuddhAtmadravye samAzritAH yatrAtmadravye samAzritAH tadanyadguNebhyazcet punarapi kvacijjIvadravyAMtare samAzritAstadapyanyadguNebhyazcet punarapi kvacidAtmadravyAMtare samAzritAH / evaM zuddhAtmadravyAdanaMtajJAnAdiguNAnAM bhede sati bhavati zuddhAtmadravyAnaMtyaM / athopAdeyabhRtaparamAtmadravye guNaguNibhede sati dravyAnaMtyaM vyAkhyAtaM tathA heyabhUtAzuddhajIvadravyepi pudgalAdiSvapi yojanIyaM / athavA guNaguNibhedaikAMte sati vivakSitAvivakSitaikaikaguNasya vivakSitAvivakSitaikaikadravyAdhAre sati bhavati dravyAnnyaM dravyAtsakAzAnnirAzrayabhinnaguNAnAM bhede dravyAbhAvaH kathyate, guNAnAM samudAyo dravyaM bhaNyate guNasamudAyarUpadravyAdguNAnAM bhedaikAMte sati guNasamudAyarUpaM dravyaM kvAsti ? na kvApIti bhAvArtha: / / 44 / / hindI tAtparyavRtti gAthA-44 utthAnikA-Age yadi ekAMtase aisA mAnA jAya ki dravyakA guNoMke sAtha pradezoMkI apekSA bheda hai yA guNoMkA dravyake sAtha bheda hai to doSa AyegA aisA batAte haiN| ___ anvayasahita sAmAnyArtha-( jadi) yadi ( davvaM) dravya (guNado) guNase ( aNNaM) anya ( havadi) hove (ya) aura ( guNA ya) guNa bhI ( davyado) dravyase ( aNNaM) bhinna ho to ( davANaMtiyaM) dravyoMke anaMtapaneko ( athavA ) athavA ( davyAbhAvaM ) dravyake nAzako ( pakuvvati) karate haiN| ___ vizeSArtha-pradezoMkI apekSA bhI yadi dravyase guNa alaga alaga hoM to jo anaMtaguNa dravya meM eka sAtha rahate haiM ve alaga alaga hokara anaMta dravya ho jAyeMge aura dravyase saba guNa bhinna hogae taba draSyakA nAza ho jaavegaa| yahA~ pUchate haiM ki guNa kisIke Azraya yA AdhAra rahate yA ve Azraya binA hote haiM ? yadi ve Azrayase rahate haiM aisA koI mAne aura Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 SaDdravya-paMcAstikAyavarNana usako aura koI doSa de to yaha kahanA hogA ki jo anaMtajJAna Adi guNa jisa kisI eka zuddha Atma dravyameM AzrayarUpa hai usa Atma-dravyase yadi ve guNa bhinna-bhinna ho jAveM, isI taraha dUsare zuddha jIva dravyameM bhI jo anaMta guza haiM de bhI juhe-jude ho jAyeM taba yaha sAla hogA ki zuddhAtma dravyoMse anaMtaguNoM ke judA honepara zuddha Atmadravya anaMta ho jaaveNge| jaise grahaNa karane yogya paramAtma dravyameM guNa aura guNIkA bheda honepara dravyakI anaMtatA kahI gaI vaise hI tyAgane yogya azuddha jIva dravya tathA pugalAdi dravyameM bhI samajha lenI cAhiye arthAt guNa aura guNIkA bheda hote hue mukhya yA gauNarUpa eka-eka guNakA mukhya yA gauNa eka-eka dravya AdhAra hote huye dravya anaMta ho jAvegA tathA dravyake pAsase jaba guNa cale jAyeMge taba dravyakA abhAva ho jAyegA,jaba ki yaha kahA hai ki guNoMkA samudAya dravya hai / yadi aise guNasamudAya rUpa dravyase guNoMkA ekAMtase bheda mAnA jAyegA to guNa samudAya dravya kahAM rahegA? kisI bhI taraha nahIM raha sakatA hai / / 44 / / samaya vyAkhyA gAthA-45 dravyaguNAnAM svocitAnanyatvoktiriyam / avibhatta-maNaNNataM davva-guNANaM vibhatta- maNNAttaM / NicchaMti NiccayaNhU tavvivarIdaM hi vA tesiM / / 45 / / ___ avibhaktamananyatvaM dravyaguNAnAM vibhaktamanyatvam / necchanti nizcayajJAstadviparItaM hi vA teSAm / / 45 / / avibhaktapradezatvalakSaNa dravyaguNAnAmananyatvamabhyupagamyate / vibhaktapradezatvalakSaNaM tyanyatvamananyatvaM ca nAbhyupagamyate / tathA hi--yathaikasya paramANorekenAtmapradezena sahAvibhakta. tvAdananyattvaM, tathaikasya paramANostadvartinAM sparzarasagaMdhavarNAdiguNAnAM cAvibhaktapradezatvAdananyatvam / yathA tvatyaMtaviprakRSTayoH sahaviMdhyayoratyaMtasannikRSTayozca mizritayostoyapayasorvibhaktapradezatvalakSaNamanyatvamananyatvaM ca, na tathA dravyaguNAnAM vibhaktapradezatvAbhAvAdanyatvamananyatvaM ceti / / 45 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA-45 anvayArtha--( dravyaguNAnAm ) dravya aura guNoMko [ avibhaktam ananyatvam ] avibhanapanerUpa ananyapanA hai, ( nizcayajJA: hiM ) nizcayake jJAtA [ teSAm ] unheM [ vibhaktam anyatvama] vibhaktapararUpa anyapanA [ vA ] yA ( tadviparItaM ) (vibhaktapanerUpa) ananyapanA ( na icchanti ) nahIM mAnate / TIkA--yaha, dravya aura guNoMke svocita ananyapanekA kathana hai| dravya aura guNoMko abhinna pradezatvasvarUpa ananyapanA svIkAra kiyA jAtA hai, parantu Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta vibhaktapradezatvasvarUpa anyapanA tathA [ vibhaktapradezatvasvarUpa ] ananyapanA svIkAra nahIM kiyA jaataa| vaha spaSTa samajhAyA jAtA hai jisa prakAra eka paramANuko eka svapradezake sAtha avibhaktapanA honese ananyapanA hai, usI prakAra eka paramANuko tathA usameM rahanevAle sparzarasa-gaMdha-varNa Adi guNoMko avibhakta pradeza honese ( avibhaktapradezatvasvarUpa ) ananyapanA hai, parantu jisa prakAra atyanta dUra aise sahya aura viMdhyaparvatako vibhaktapradezatvasvarUpa anyapanA hai tathA atyanta nikaTa aise mizrita kSIra-nIrako vibhaktapradezatvasvarUpa ananyapanA hai, usI prakAra dravya aura guNoMko vibhakta pradeza na honese [ vibhaktapradezatvasvarUpa] anyapanA tathA vibhakta pradeza svarUpa ananyapanA nahIM hai / / 45 / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA-45 dravyaguNAnAM yathocitamabhitrapradezamananyatvaM pradarzayati,---avibhattamaNaNNattaM-avibhaktamananyatvaM manyata iti kriyAdhyAhAra: / keSAM / davyaguNANaM-dravyAguNAnAmiti / tathAhi-yathA paramANorvarNAdiguNaiH sahAnanyatvamabhinnatvaM / kathaMbhUtaM tat ? avibhaktamabhinnapradezatvaM tathA zuddhajIvadravye kevalajJAnApiyarikarUpa: svAvaguNAnAM dhaikazuddhajIve matijJAnAdivyaktirUpavibhAvaguNAnAM zeSadravyANAM guNAnAM ca yathA saMbhavamabhinnapradezalakSaNamananyatvaM jJAtavyaM / vibhaktamaNNataM NecchaMti--vibhaktamanyatvaM necchanti / tadyathA / anyatvaM bhinnatvaM na manyate / kathaMbhUtaM tat / vibhaktaM bhinnapradeza sahyaviMdhyayoriva / ke necchanti / NiccayabahU-nizcayajJA jainA: na kevalaM bhintrapradezamanyatvaM necchanti, tabivarIdaM hi vA- tadviparItaM vA, tesiM--teSAM dravyaguNAnAM tasmAdanyatvAdviparItaM tadviparItamananyatvamityarthaH / tadapi ki viziSTaM necchanti / ekakSetrAvagAhepi bhinnapradeza bhitrapradezatoyapayasoriva / kasmAnnecchaMtIti cetsahyaviMdhyayoriva toyapayasoriva teSAM dravyaguNAnAM bhinnapradezAbhAvAditi / athavA ananyatvamabhitratvaM necchanti dravyaguNAnAM / kathaMbhUtaM tat / avibhaktaM ekAMtena yathA pradezarUpeNAbhitraM tathA saMjJAdirUpeNApyabhinnaM necchanti / na kevalamitthaMbhUtaM ananyatvaM necchanti anyatvaM bhinnatvamapi necchati / kathaMbhUtaM / vibhaktaM ekAMtena yathA saMjJAdirUpeNa bhinnaM tathA pradezarUpeNApi bhinnaM / na kevalamekAMtenAnanyatvamanyatvaM ca necchanti "tavyidharIde hi vA tesi" miti pAThAMtaraM tadviparItAbhyAM vA tAbhyA parasparasApekSAnanyatvAnyatvAbhyAM viparIte nirapekSe tadviparIte tAbhyAM tadviparItAbhyAM vA kRtvA teSAM dravyaguNAnAmananyatvAnyatve nacchanti kiMtu parasparasApekSatvenecchatItyarthaH / gAthAsUtre vizuddhajJAnadarzanasvabhAvAtmatattvAdanyatvarUpA ye viSayakaSAyAstai rahitAnAM tasmAdeva paramacaitanyarUpAt paramAtmatattvAt yadananyatvasvarUpaM nirvikalpaparamAlAdaikarUpasukhAmRtarasAsvAdAnubhavanaM tatsahitAnAM ca puruSANAM yadevaM lokAkAzapramitAsaMkhyeyazuddhapradezaiH saha kevalajJAnAdiguNAnAmananyatvaM tadevopAdeyamiti bhAvArtha: / / 45 / / iti guNaguNino saMkSepeNa bhedAbhedavyAkhyAnamukhyatvena gAthAtrayaM gataM / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-paMcAstikAyavarNana hindI tAtparyavRtti gAthA-45 utthAnikA-Age phira dikhalAte haiM ki dravya aura guNomeM kathaMcit abhinna pradezapanA hai-unakI ekatA hai| anvayasahita sAmAnyArtha-(davvaguNANaM) dravya aura guNoMkA ( avibhattaM ) ekapanA tathA ( aNaNNataM) abhinnapanA hai ( NiccayAhU ) nizcayanayake jJAtA ( vibhattaM aNNattaM) unakA vibhAga va bhinnapanA ( Nicchati) nahIM cAhate haiN| (vA) athavA ( tersi) unakA ( tabivarIdaM) usase viparIta svabhAna arthAt bhikApanese viNIta abhinanA (hi) nizcayase sarvathA nahIM mAnate haiN| vizeSArtha-jaise paramANukA varNAdi guNoM ke sAtha abhinnapanA hai arthAt unameM paraspara pradezoMkA bheda nahIM hai taise zuddha jIva dravyakA kevalajJAnAdi pragaTarUpa svAbhAvika guNoMke sAtha aura azuddha jIvakA matijJAna Adi pragaTarUpa vibhAva guNoMke sAtha tathA zeSa dravyoMkA apane- apane guNoMke sAtha yathAsaMbhava ekapanA hai arthAt dravya aura guNoMke bhinna-bhinna pradezoMkA abhAva jAnanA cAhiye nizcaya svarUpake jJAtA jainAcArya jaise himAcala aura vidhyAcala parvatameM bhinnapanA hai athavA eka kSetra meM rahate hue jala aura dUdhakA bhinna pradezapanA hai aisA bhinnapanA dravya aura guNoMkA nahIM mAnate haiM to bhI ekAMtase dravya aura guNoMkA anyapanese viparIta ekapanA bhI nahIM mAnate haiM / arthAt jaise dravya aura guNoMmeM pradezoM kI apekSA abhinnapanA hai taise saMjJA AdikI apekSAse bhI ekapanA hai aisA nahIM mAnate haiM / arthAt ekAMtase dravya aura guNoMkA na ekapanA mAnate haiM na bhinnapanA mAnate haiM / binA apekSA ke ekatva va anyatva donoMko nahIM mAnate haiM, kiMtu bhinna-bhinna apekSAse donoM svabhAvoMko mAnate haiN| pradezoMkI ekatAse ekapanA hai / saMjJAdikI apekSA dravya aura guNoMkA anyapanA hai aisA AcArya mAnate hai / yahA~ yaha tAtparya hai ki vizuddha jJAna darzana svabhAvamayI Atmatattvase bhinnarUpa jo viSaya va kaSAya haiM unase rahita hokara usI parama caitanya svarUpa paramAtmA tattva se jo ekatA rUpa nirvikalpa parama AhlAdamayI sukhAmRta rasake svAdakA anubhava hai usako dhAranevAle jo puruSa hai unako vahI AtmA grahaNa karane yogya hai jo lokAkAza pramANa asaMkhyAta zuddha pradezoMke sAtha tathA apane kevalajJAnAdi guNoMke sAtha eka rUpa hai / / 45 / / __ isa taraha guNa aura guNImeM saMkSepase abheda aura bhedake vyAkhyAnakI apekSA gAthA tIna khiiN| ye gAthAeM naM0 43, 44 va 45 jAnanI / vyapadezAdInAmekAMtena dravyaguNAnyatvanibaMdhanatvamatra pratyAkhyAtam / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta vavadesA saMThANA saMkhA visayA yA hoti te bahugA / te tesi-maNaNNatte aNNatte cAvi vijjate / / 46 / / vyapadezAH saMsthAnAni saMkhyA viSayAzca bhavanti te bahukAH / te teSAmananyatve anyatve cApi vidyante / / 46 / / yathA devadattasya gaurityanyatve SaSTIvyapadezaH, tathA vRkSasya zAkhA dravyasya guNA ityananyatve'pi / yathA devadattaH phalama1zena dhanadattAya vRkSAvATikAyAmacinotItyanyatve kArakavyapadezaH, tathA mRttikA ghaTabhAvaM svayaM svena svasmai svasmAt svasmin karotItyAtmAnamAtmAtpanAtmane Atmana Atmani jAnAtItyananyatve'pi / yathA prazodevadattasya prAMzugaurityanyatve saMsthAnaM, tathA prAMzovRkSasya prAMzuH zAkhAbharo mUrtadravyasya guNA ityananyatve'pi / yathaikasya devadattasya daza gAva ityanyatve saMkhyA, tathaikasya vRkSasya daza zAkhAH ekasya dravyasyAnaMtA guNA ityananyatve'pi / yathA goSThe gAva ityanyatve viSayaH, tathA vRkSe zAkhA: dravye guNA ityananyatve'pi / tato na vyapadezAdayo dravyaguNAnAM vastutvena bhedaM sAdhayaMtIti / / 46 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA-46 anvayArtha--[ vyapadezA: vyapadeza, [ saMsthAnAni ] saMsthAna / saMkhyA. [ca ] aura [ viSayAH ] viSaya [te bahukAH bhavanti ] aneka hote haiN| [te] ve [vyapadeza Adi ], ( teSAm ) dravya-guNoMka ( anyatve ) anyapane meM ( ananyatve ca api ) tathA ananyapanemeM bhI [vidyate ] ho sakate haiN| TIkA--yahA~ vyapadeza Adi ekAntase dravya-guNoMke anyapanekA kAraNa honekA khaMDana kiyA hai| jisa prakAra "devadatta kI gAya'' isa prakAra anyapanemeM SaSThIvyapadeza ( chaThI vibhaktikA kathana ) hotA hai, usI prakAra "vRkSakI zAkhA," "dravyake guNa', aise ananyapanemeM ( SaSTIvyapadeza ) hotA hai, jisa prakAra 'devadatta phalako aMkuza dvArA dhanadattake liye vRkSa parase bagIce meM tor3atA hai, aise anyapanemeM kArakavyapadeza hotA hai, usI prakAra 'miTTI svayaM ghaTabhAvako ( ghaDArUpa pariNAmako ) apane dvArA apane liye apanemeMse apanemeM karatI hai, AtmA AtmAko AtmA dvArA AtmAke liye AtmAmeMse AtmAmeM jAnatA hai, aise ananyapane meM bhI [ kArakavyapadeza ] hotA hai / jisa prakAra 'U~ce devadattakI U~cI gAya' aisA anyapane meM saMsthAna hotA hai, usI prakAra 'vizAla vRkSakA vizAla zAkhAsamudAya, "mUrta dravyake mUrta guNa' aise ananyapane meM bhI [saMsthAna ] hotA hai| jisa prakAra 'eka devadattakI dasa gAyeM aise anyapane meM meM saMkhyA hotI hai, usI prakAra 'eka vRkSako dasa zAkhAe~', 'eka dravyake anaMta guNa' aise ananyapanemeM bhI ( saMkhyA ) hotI hai| jisa prakAra 'bAr3emeM gAyeM' aise anyapane meM viSaya ( AdhAra ) hotA hai Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadravya-paMcAstikAyavarNana usI prakAra 'vRkSameM zAkhAe~, 'dravyameM guNa' aise ananyapanemeM bhI ( viSaya arthAt AdhAra ) hotA haiM : isaliye vyapadeza Adi, dravya guNoMmeM vasturUpase bheda siddha nahIM karate // 46 / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA-46 atha vyapadezAdayo dravyaguNAnAmekAMtena bhinnatvaM sAdhayaMtIti samarthayati, -babadesA saMThANA saMkhA visayA ya-vyapadezA: saMsthAnAni saMkhyA viSayAzca hoMti-bhavanti te-te pUrvoktavyapadezAdaya: kati saMkhyopetA: bahugA pratyekaM bahavaH te tesimaNapaNatte vijjaMte te vyapadezAdayasteSAM dravyaguNAnAM kathaMcidananyatve vidyate / aNNatte cAvi kathaMcidanyatve cApi / naiyAyikAH kila vadanti dravyaguNAnAM yadyekAMtena bhedo nAsti tarhi vyapadezAdayo na ghaTate, tatrottaramAhuH / dravyaguNAnAM kathaMcidrede tathaivAbhedepi vyapadezAdayaH saMtIti / tadyathA-SaT ( SaSTI ) kArakabhedena saMjJA dvividhA bhavati devadattasya gaurityanyatve vyapadezaH, tathaiva vRkSasya zAkhA jIvasyAnaMtajJAnAdiguNA ityananyatvepi vyapadezaH / kArakasaMjJA kthyte| devadatta:-kartA phalaM karmatAmannamaMkuzena karaNabhUtena dhanadattAya nimitta vRkSAtsakAzAdvATikAyAmadhikaraNabhUtAyAmavacinotItyanyatve kArakasaMjJA tathaivAtmA kartAtmAnaM karmatApatramAtmanA karaNabhUtenAtmane nimittamAtmanaH sakAzAdAtmanyadhikaraNabhUte dhyAvatItyananyatvepi kArakasaMjJA / dIrghasya devadattasya dIghoM gaurityanyatve saMsthAnaM dIrghasya vRkSasya dIrghazAkhAbhAra: mUrtadravyasya mUrtA guNA ityabhede ca saMsthAnaM / saMkhyA kathyate / devadattasya dazagAva ityanyatve saMkhyA tathaiva vRkSasya dazazAkhA dravyasyAnaMtaguNA ityabhedepi / viSaya: kathyate goSThe gAvaH iti bhede viSaya: tathaiva dravyaguNA ityabhedepi / evaM vyapadezAdayo bhedAbhedAbhyAM ghaTate tena kAraNena dravyaguNAnAmekAMtena bhedaM na sAdhayaMtIti / atra gAthAyAM nAmakarmodayajanitanaranArakAdirUpavyapadezAbhAvepi zuddhajIvAstikAyazabdena vyapadezyaM vAcyaM nizcayanayena samacaturasrAdiSaTsasthAnarahitamapi vyavahAreNa bhUtapUrvakanyAyena kiMcidUnacaramazarIrAkAreNa saMsthAnaM / kevalajJAnAdyanaMtaguNarUpeNAnaMtasaMkhyAnamapi lokAkAzapramitAsaMkhyeyazuddhapradezarUpeNAsaMkhyAtasaMkhyAnaM paMcendriyaviSayasukharasAsvAdaratAnAmaviSayamapi paMcendriyaviSayAtItazuddhAtmabhAvanotpannavItarAgasadAnaMdaikasukharUpasarvAtmapadezaparamasamarasIbhAvapariNatadhyAnaviSayaM ca yacchuddhajIvAstikAyasvarUpaM tadevopAdeyamiti tAtparya / / 46 / / hindI tAtparyavRtti gAthA-46 utthAnikA-Age yaha batAte haiM ki dravya aura guNoMmeM nAma AdikI apekSA bheda hai to bhI ve ekAMtase dravya aura guNoMkA bhinnapanA nahIM sAdhate haiN| anvayasahita sAmAnyArtha-( vavadesA) kathana yA saMjJAke bheda ( saMThANA) AkArake bheda ( saMkhA ) saMkhyA yA gaNanA ( ya visayA ) aura viSaya yA AdhAra ( te bahugA hoti) ye bahuta prakArake hote haiM ( te) ye cAroM ( tesiM) una dravya aura guNoMkI ( aNaNNatte ) ekatAmeM ( cAvi ) taise hI ( aNNatte ) usakI bhinnapanAmeM ( vijjate ) hote haiN| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 155 vizeSArtha-naiyAyika aisA kahate haiM ki yadi ekAMtase dravya aura guNoMkA bheda nahIM hai to vyapadeza Adi siddha nahIM hote haiM ? isakA uttara yaha hai ki dravya aura guNoMkI kisI apekSA bheda va kisI apekSA abheda honepara bhI vyapadeza Adi ho sakate haiN| jaise SaSThI vibhakti va kartA, karma, karaNa, sampradAna, apAdAna aura adhikaraNa ye chaH kAraka do taraha hote haiM / eka bhedameM jaise devadattakI gau aisA kahA jAya, dUsare abhedameM jaise vRkSakI zAkhA, jIvake anantajJAnAdi guNa / kArakako batAte haiM ki devadatta nAmakA puruSa kartA hokara phalarUpa karmako apane aMkuzarUpa kAraNase dhanadattake liye vRkSase bAga rUpa adhikaraNameM tor3atA hai| yaha bhedameM saMjJAkArakakA dRSTAMta kahA, isameM chahoM hI kAraka bhinna-bhinna haiN| taise hI AtmA kartA hokara apane hI AtmarUpa karmako apane hI AtmArUpa karaNa dvArA apane hI AtmAke nimitta apane AtmAko nikaTatAse apane hI AtmArUpa AdhArameM dhyAtA hai-yaha abhedameM cha: kArakoMkA dRSTAMta hai / ina donoM dRSTAMtoMmeM saMjJAkA bheda va abheda batAyA gyaa| aba AkArakI apekSA batAte haiM / aura dIrgha devadattasI sI hI hai-- gRha bhedameM saMsthAna hai, tathA dIrgha vRkSake dIrgha zAkhAkA bhAra hai tathA mUrta dravyake mUrtaguNa hote haiM- yaha abhedameM saMsthAna hai| aba saMkhyAko kahate haiM--devadattake dasa gAMva haiM- yaha bhedameM saMkhyA hai taise hI vRkSakI dasa zAkhA haiM yA dravyake anaMta guNa haiM yaha abhedameM saMkhyA hai| yahA~ gAthAmeM viSaya zabdakA artha AdhAra hai use dikhAte haiM jaise goSTha ( gauzAlA ) meM gAyeM haiM yaha bhedameM viSaya kahA taise hI dravyameM guNa hai yaha abheda meM viSaya khaa| isa taraha vyapadeza Adi bheda tathA abheda donoMmeM siddha hote haiM isaliye dravya aura guNoMkA ekAMtase bheda nahIM siddha hotA hai| isa gAthAmeM nAmakarma udaya se utpanna nara-nAraka Adi nAmoMko nizcayase na rakhatA huA bhI jo zuddha jIvAstikAyake nAmase kahane yogya hai, va nizcayanayase jo samacaturastra Adi cha: zarIra ke saMsthAnoMse rahita hai to bhI vyavahAranayase bhUtapUrva nyAyase aMtima zarIrake AkArase kucha kama AkAradhArI saMsthAna rakhatA hai tathA jo kevalajJAna Adi anaMta guNarUpase anaMta saMkhyAvAna hai to bhI lokAkAza pramANa asaMkhyAta zuddha pradeza rakhanese asaMkhyAta saMkhyA rakhatA hai tathA jo paMcendriyake viSayasukhake rasAsvAdI jIvoMkA viSaya na honepara bhI paMcendriyoMke viSayoMse rahita zuddha AtmAkI bhAvanAse utpanna jo vItarAga sadAnaMdamayI eka sukha rUpa dhyAnakA viSaya hai jo dhyAna sarva AtmAke pradezoMmeM parama samatA rasake bhAvameM pariNamana kara rahA hai, aisA jo zuddha jIvAstikAya svarUpa AtmA hai vahI grahaNa karane yogya hai, yaha tAtparya hai / / 46 / / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 SaDdravya-paMcAstikAyavarNana samaya vyAkhyA gAthA-47 vastutvabhedAbhedodAharaNametat / NANaM dhaNaM ca kuvvadi dhaNiNaM jaha NANiNaM ca duvidhehiM / bhaNNaMti taha pudhattaM eyattaM cAvi taccaNhU / / 47 / / jJAnaM dhanaM ca karoti dhaninaM yathA jJAninaM ca dvividhAbhyAm / bhaNaMti tathA pRthaktvamekatvaM cApi tattvajJAH / / 47 / / yathA dhanaM bhinnAstitvanirvRttaM bhinnAstitvanirvRttasya, bhinnasaMsthAnaM bhinnasaMsthAnasya, bhinnasaMkhyaM pinasaMkhyA , bhinnatipayalayanika dhinnatiSayalabdhavRttikasya puruSasya dhanIti vyapadezaM pRthaktvaprakAreNa kurute, yathA ca jJAnamabhinnAstitvanirvRttamabhinnAstitvanirvRttasyAbhinnasaMsthAnamabhinnasaMjJAnasyAbhinnasaMkhyamabhinnasaMkhyasyAbhinnaviSayalabdhavRttikamabhinnaviSayalabdhavRttikasya puruSasya jJAnIti vyapadezamekatyaprakAreNa kurute, tathAnyatrApi / yatra dravyasya bhedena vyapadezAdiH tatra pRthaktvaM, yatrAbhedena tatraikatvamiti / / 47 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA-47 anvayArtha-- [ yathA ] jisa prakAra [ dhanaM ] dhana [ca ] aura [jJAnaM ] jJAna [ninaM ] [puruSako ] 'dhanI' [ca ] aura [ jJAninaM ] jJAnI [ karoti ] karate haiM..[ dvividhAbhyAma bhaNati ] aisA do prakArase kahA jAtA hai, [ tathA ] usI prakAra [ tattvajJAH ] tattvajJa ( pRthaktvaM ) [ca api ] tathA [ ekatvam ] ekatvako kahate haiM / TIkA-yaha, vasturUpase bheda aura abhedakA udAharaNa hai| jisa prakAra ( 1) bhinna astitvasaM racita ( 2 ) bhinna saMsthAnavAlA (3) bhinna saMglyAvAlA aura (4) bhinna viSayamaM AdhAra meM sthita aisA dhana (1) bhinna astittvase racita (2) bhitra saMsthAnavAle (3) bhinna saMkhyAvAle aura (4) bhinna viSayameM sthita aise puruSako 'dhanI' esA vyapadeza pRthakva prakArase karatA hai, tathA jisa prakAra (1) abhinna astitvase racita (2) abhinna saMsthAnavAlA (3) abhinna saMkhyAvAlA aura (4) abhinna viSayameM sthita aisA jJAna (1) abhinna astitvase racita, (2) abhinna saMsthAnavAle, (3) abhitra saMkhyAvAle aura (4) abhinna viSaya meM sthita aise puruSa ko 'jJAnI' aisA vyapadeza ekattvaprakArase karatA hai, usI prakAra anyatra samajhanA cAhiye / jahA~ dravyake bhedase vyapadeza Adi hoM vahAM pRthaktva hai, jahA~ ( dratyake ) abhedame ( vyapadeza Adi ) hoM vahA~ ekatva hai / / 47 / / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta saMskRta tAtparyavRtti gAthA-47 atha nizcayena bhedAbhedodAharaNaM kathyate-NANaM dhANaM ca kuvvadi jJAnaM kartR dhanaM kartR karodi / kiM karoti / dhaNiNaM NANiNaM ca-dhaninaM jJAninaM ca karoti duvihehi-dvAbhyAM nayAbhyAM vyavahAranizcayAbhyAM jaha yathA, 'bhaSaNaMti-bhaNanti, laha-tathA : kiM bhaNaMti / pudhattaM eyattaM cAvi-pRthaktvamekatvaM cApi / ke bhagati / taccapaha-tattvajJA iti / tadyathA bhinnAstitvanirvRttaM dhanaM bhinnAstitvanivRttasya puruSasya bhinnanya padezaM bhinnavyapadezasya bhinnasaMsthAnaM bhinnasaMsthAnasya bhitrasaMkhyaM bhinnasaMkhyasya bhinnaviSayAnandhavRttikaM bhinnaviSayalabdhavRttikasya dhanaM kartRpRthaktvaprakAreNa dhanIti vyapadezaM karoti bathA nauna cAbhinnAstitvanirvataM jJAnamabhinnAstitvanirvattasya puruSasya abhinavyapadezamabhinnavyapadezamya abhinna saMsthAnamabhinnasaMsthAnasya abhinasaMkhyamabhinnamaMkhyasya abhitraviSayalabdhavRttikamabhinnaviSayatnabdhavRnikasya jJAnaM katRpuruSasyApRthaktvaprakAreNa jJAnIti vyapadezaM karoti / dRSTAMtavyAkhyAnaM gataM tathAnyatra dAnapakSepi yatra vivakSitadravyasya bhedena vyapadezAdayo bhavanti tatra nizcayena bhedo jJAtavyaH pUrvagAthAkathitakrameNa devadattasya gaurityAdi / yatra punarabhedena vyapadezAdayo bhavanti tatra nizcayenAbhedo sAta vRkSamya zAkhA jIvasya vAnaMtajJAnAdayo guNA ityAdivaditi / atra sUtre yadeva jIvana rahAbhinnavyapadezaM abhitrasaMsthAnaM abhinnasaMkhyaM abhinnaviSayalabdhavRttikaM ca tajjIvaM jJAninaM karoni samyaivAnAbhAdanAdikAlaM naranArakAdigatiSu bhramitoyaM jIvo yadeva mokSavRkSasya bIjabhUtaM yasyaiva bhAvanAbalAdakramasamAkrAMtasamastadravyakSetrakAlabhAvajAtaM tasyaiva phalabhUtaM sakalavimalakevajJAnaM jAyate nadeva nirvikArasvasaMvedanajJAnaM bhAvanIyaM jJAnibhirityabhiprAya: / / 47 / / hindI tAtparyavRtti gAthA-47 utthAnikA-Age nizcayase bheda aura abhedakA udAharaNa batAte haiM anvayasahita sAmAnyArtha-( jaha) jaise ( NANaM) jJAna ( NANiNaM ) jJAnIko ( ca ) aura ( dhaNaM ) dhana ( ghaNiNaM) dhanIko ( kubvadi ) karatA hai (ca duvidhehiM ) aisA do tarahase abheda aura bhedase ( bhaNNati ) kaha sakate haiM ( taha ) taise ( taccaNhU ) tattvajJAnI ( pudhattaM eyattaM cAvi ) bhedapane aura abhedapaneko kahate haiN| vizeSArtha-jaise dhanakA astitva bhinna hai aura dhanI puruSa kA astitva bhinna hai isaliye dhana aura dhanIkA nAma bhinna hai, dhanakA AkAra bhinna hai, dhanI puruSakA AkAra bhinna hai, dhanakI saMkhyA bhinna hai, dhanI puruSakI saMkhyA bhinna hai, dhanakA AdhAra bhinna hai| dhanIkA AdhAra bhinna hai tobhI dhanako rakhanevAlA dhanI aisA jo kahanA hai so bheda yA pRthaktva vyavahAra hai / taise hI jJAnakA astitva jJAnIse abhinna hai aise jJAnakA abhinna astitva rakhanevAle jJAnI AtmAke sAtha abheda kathana hai / jJAnakA nAma jJAnIse abhinna hai, jJAnIkA Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-paMcAstikAyavarNana nAma jJAnase abhinna hai, jJAnakA saMsthAna jJAnIse abhinna hai, jJAnIkA saMsthAna jJAnase abhinna hai, jJAnakI saMkhyA jJAnIse abhinna hai, jJAnIkI saMkhyA jJAnase abhinna hai, jJAnakA AdhAra jJAnIse abhinna hai, jJAnIkA AdhAra jJAnase abhitra hai| isa taraha jJAna aura jJAnImeM apRthaktva yA abheda kathana hai / ina donoM dRSTAMtoMke anusAra dArTAnta vicAra lenA cAhiye jahA~ bhinna-bhinna dravya hoM unakA nAmAdi bhinna-bhinna jAnanA cAhiye / jaise pUrvakI gAthAmeM devadatta aura gaukA dRSTAMta diyaa| jisa eka hI dravyameM abhedase nAmAdi kahe jAveM vahA~ nizcayase abheda jAnanA cAhiye / jaise vRkSakI zAkhA yA jIvA ke anantajJAna Adi guNa ityAdi / yahA~ isa sUtrameM jisakA jIvake sAtha abhinna vyapadeza, abhinna saMsthAna, abhinna saMkhyA, abhinna AdhAra hai aura jo jIvako jJAnI batAtA hai va jisake hI lAbha binA anAdikAlase yaha jIva naranAraka Adi gatiyoMmeM ghUmA hai va jo vAstavameM mokSarUpI vRkSakA bIja hai va jisakI hI bhAvanAke balase usIke phalasvarUpa binA kramase samasta dravya, kSetra, kAla, bhAvako jAnanevAlA sarva prakAra nirmala kevalajJAna utpanna ho jAtA hai usI nirvikAra svasaMvedana jJAnakI bhAvanA jJAniyoMko karanI yogya hai yaha abhiprAya hai / / 47 / / samaya vyAkhyA gAthA 48 dravyaguNAnAmAMtarabhUtatve doSo'yam / NANI NANaM ca sadA atyaM-taridA du aNNa-maNNassa / doNhaM acedaNattaM pasajadi samma jiNAva- madaM / / 48 / / jJAnI jJAnaM ca sadArthAMtarite tvanyo'nyasya / / dvayoracetanatvaM prasajati samyag jinAvamatam / / 48 / / jJAnI jJAnAdyAMtarabhUtastadA svakaraNAMzamaMtareNa parazurahitadevadasavatkaraNavyApArAsamarthatvAdacetayamAno'cetana eva syAt / jJAnaJca yadi jJAnino'rthAMtarabhUtaM tadA tatkazamaMtareNa devadattarahitaparazuvattatkartRtvavyApArAsamarthatvAdacetayamAnamacetanameva syaat| na ca jJAnajJAninoryutasiddhayogena cetanatvaM dravyasya nirvizeSasya guNAnAM nirAzrayANAM zUnyatvAditi / / 48 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA 48 anvayArtha--( jJAnI ) yadi jJAnI [AtmA ] [ ca] aura ( jJAnaM ) jJAna [ sadaH] sadA (anyonyasya ) paraspara ( arthAntarite tu ) arthAntarabhUta ( bhinnapadArthabhUta ) hoM to { dvayoH / donoM ko ( acetanatvaM prasajati ) acetanapanekA prasaMga AjAye ( samyag jinAvamatam / aisA jinakA samyak mata hai| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 159 paMcAstikAya prAbhRta TIkA-dravya aura guNoMko arthAntarapanA ( bhinna padArthapanA ) ho to yaha nimnAnusAra doSa aayNgaa| __ yadi jJAnI [AtmA ] jJAnase arthAntarabhUta ho to ( AtmA ) apane karaNaaMza bimA kulhAr3I rahita devadattakI bhAMti karaNakA vyApAra karane meM asamartha honese na cetatA ( jAnatA ) huA acetana hI hogA aura yadi jJAna jJAnIse ( AtmAse ) arthAntarabhRta ho to jJAna apane kartR aMzake binA, devadattarahita kulhADokI bhAMti, apane kartAkA vyApAra karane meM asamartha honese na cetatA ( jAnatA ) huA acetana hI hogA, punazca, yutasiddha pRthak siddha aise jJAna aura jJAnI se ( jJAna aura AtmAko ) saMyogase cetanapanA ho aisA bhI nahIM hai, kyoMki nirvizeSa dravya aura nirAzraya zUnya hote haiM arthAt guNa ke binA dravya kA aura dravyarUpa Azraya ke binA guNakA abhAva hotA hai / / 48 / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA 48 atha jJAnajJAninoratyaMtabhede doSaM darzayati,--NANI-jJAnI jIvaH, NANaM ca tahA-jJAnaguNApi tathaina, atyaMtariMdo du-arthAtarito bhinnastu yadi bhavati / kathaM / aNNamaNNassa-anyonyasaMbandhitvena / ladA kiM dUSaNaM / doNhaM acedaNattaM-dvayorjJAnajJAninoracetanatvaM jaDatvaM, pasajadi-prApnoti / tacca jar3atvaM kathaMbhUtaM / samma jiNAbamadaM- samyakaprakAreNa jinAnAmavamatamasaMmatamiti / tathAhi / yathAgneguNinaH sakAzAdatyaMtabhitraH satruSNatvalakSaNo guNo dahanakriyA pratyasamartha: sannizcayena zItalo bhavati tathA jIvAd guNinaH sakAzAdatyaMtabhinno jJAnagaNaH padArthaparicchiti pratyasamartha: saniyamena jar3o bhavati / yathoSNaguNAdatvaMtabhinnaH san vahnirguNI dahanakriyAM pratyasamartha: santrizcana zItalo bhavati tathA jJAnaguNAdatyaMtabhinna: san jIvo guNI padArthavicchitti pratyasamarthaH sannizcayena jahA bhavati / atha mataM yathA bhinnadAtropakaraNena devadatto lAvako bhavati tathA bhinnajAnena jJAnI bhavatIti / naivaM vaktavyaM / chedanakriyAM prati dAtraM bAhyopakaraNaM, vIryAMtarAyakSayopazamajanitaH puruSasya zaktivizeSastatrAbhyaMtaropakaraNaM zaktyabhAve dAtropakaraNe hastavyApAre ca sati chedanakriyA nAsti tathA prakAzopAdhyAyAdibahiraMgasahakArisadbhAve satyabhyaMtarajJAnopakaraNAbhAve puSasya padArthaparicchitikriyA na bhavatIti / atra yasya jJAnasyAbhAvAjjIvo jaDa: san vItarAgasahajasuMdarAnaMdasyandi paramArthikasukhamupAdayamajAnana saMsAre paribhramati tadeva rAgAdivikalparahitaM nijazuddhAtmAnubhUtijJAnamupAdeyamiti 'bhAvArthaH / / 48 // evaM vyapadezAdivyAkhyAnamukhyatvena gAthAtrayaM gataM / hindI tAtparyavRtti gAthA 48 utthAnikA-Age dikhalAte haiM ki yadi jJAnako jJAnIse bilakula judA mAnoge to kyA doSa hogA? Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadravya - paMcAstikAyavarNana gAthA 3 anvayasahita sAmAnyArtha - ( NANI ) jJAnI AtmA ( gANaM ca ) aura usakA jJAna ( aNNa maNNassa ) eka dUsarese ( sadA ) hamezA ( atyaMtarido du ) yadi bhinna padArtha hoM to ( dohaM ) donoM AtmA aura jJAnako ( acedAttaM ) acetanapanA ( pasajadi) prApta ho jAyagA yaha ( samma) bhale prakAra ( jiNAvamadaM ) jinendrakA kathana hai / 160 vizeSArtha - jaise yadi agni guNI apane guNa USNapanese atyanta bhinna ho jAve to agni dagdha karaneke kAryako kara sakanese nizcayase zItala ho jAve usI prakAra jIva guNI apane jJAna guNa se bhinna ho jAve to padArtha ko jAnane meM asamartha honese jar3a ho jAve / jaise uSNa guNa se agni atyanta bhinna mAnI jAve to dahana kriyA ke prati asamartha hone se zItala hojAve taise hI jJAna guNase atyanta bhinna yadi jJAnI jIva mAnA jAve to vaha padArthake jAnaneko asamartha hotA huA acetana jaDa ho jAve taba aisA ho jAve jaise devadatta ghasiyArese usakA ghAsa kATane kA datIlA bhinna hai vaise jJAnase jJAnI bhinna ho jAve so aisA nahIM kahA jA sakatA hai| dItA to cher3aneke kArya meM mAtra bAharI upakaraNa hai parantu bhItarI upakaraNa to vIryAMtarAya ke kSayopazamase utpanna puruSakA vIryavizeSa hai| yadi bhItara zakti na ho to datIlA hAthameM hote hue bhI chedanekA kAma nahIM ho sakatA hai| taise hI prakAza, guru Adi bAharI sahakArI kAraNoMke hote hue yadi puruSameM bhItara jJAnakA upakaraNa na ho to vaha padArthako jAnane rUpa kArya nahIM kara sakatA hai| yahA~ yaha tAtparya hai ki jisa jJAnake abhAvase jIva jar3a hotA huA vItarAga sahaja va sundara AnaMdase pUrNa pAramArthika sukhako upAdeya na jAnatA huA saMsAra meM bhramA hai usI rAgAdi vikalpoMse rahita apane zuddhAtmAnubhavamaya jJAnako grahaNa karanA cAhiye / / 48 / / isa taraha vyapadezAdike vyAkhyAnakI mukhyatAse tIna gAthAe~ kahI / samaya vyAkhyA gAthA 49 jJAnajJAninoH samavAyasaMbaMdhanirAso'yam / Na hi so samavAyAdo atthaM tarido da NANado NANI / aNNANIti ca vayaNaM egattappa sAdhagaM hodi / / 49 / / na hi saH samavAyAdArthaMtaritastu jJAnato jJAnI / ajJAnIti ca vacanamekatvaprasAdhakaM bhavati / / 49 / / na khalu jJAnAdarthAntarabhUtaH puruSo jJAnasamavAyAt jJAnI bhavatItyupapannam / sa khalu - Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta jJAnasamavAyAtpUrva kiM jJAnI kimajJAnI ? yadi jAnI tadA jJAnasamavAyo niSphalaH / athAjJAnI tadA kimajJAnasamavAyAta,kimajJAnena sahaikatvAt ? na tAvadajJAnasamavAyAta, ajJAnino hyajJArasamavAyo niSphala:, jJAnitvaM tu jJAnasamavAyAbhAvAnnAstyeva / tato'jJAnIti vacanamajJAnena sahaikatvamavazyaM sAdhayatyeva / siddha caivamajJAnena sahakatve jJAnenApi sahaikatvamavazyaM sidhyatIti / / 49 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA 49 anvayArtha-- ( jJAnata: arthAntarita: tu ) jJAnase arthAntarabhRta ( sa: ) aisA vaha { AtmA } ( samavAyAta ) samavAyase ( saMyoga se ) ( jJAnI ) jJAnI hotA hai ( na hi ) aisA vAstavama nahIM haiM ( ajJAnI ) 'ajJAnI' ( iti ca vacanam ) aisA vacana ( ekatvaprasAdhakaM bhavati ) ( guNagaNIka ) ekatva ko siddha karatA hai| TIkA-yaha, jJAna aura jJAnIko samavAya ( saMyoga ) sambandha honekA nirAkaraNa ( khaMDana / jJAnase arthAntarabhUta AtmA jJAnake samavAyase jJAnI hotA hai aisA mAnanA vAstavamai yogya nahI hai / AtmAko jJAnake samavAyase jJAnI honA mAnA jAye to vaha ( AtmA ) jJAnakA yamavAya honesa pahala vAstavameM jJAnI hai yA ajJAnI ? yadi jJAnI hai / aisA kahA jAye ) to jJAnakA samavAya niSphala hai| aba yadi ajJAnI iN| aisA kahA jAya ) to ( pUchata hai ki ) ajJAnake mamavAyase ajJAnI hai ki ajJAnake sAtha ekatvase ajJAnI hai ? prathama, ajJAnake samavAyama ajJAnI ho nahIM sakatA, kyoki ajJAnIko ajJAnakA samavAya niSphala hai aura jJAnIpanA nA jJAnaka samanvAyakA abhAva honese hai hI nhiiN| isaliye 'ajJAnI' aisA vacana ajJAnake mAtha kAnako avazya siddha karatA hI hai| aura isa prakAra ajJAnake sAtha ekatva siddha honaye jJAnakra, sAtha bhI ekatva avazya siddha hotA hai / / 49 / saMskRta tAtparyavRtti gAthA 49 atha jJAnajJAninoratyaMtabhede sati samavAyasaMbaMdhenApyekatvaM kartuM nAyAtIti pratipAdayati. - sA sa jIva: kartA, Na hi NANI-jJAnI na bhavati hi sphuTaM / kasmAtsakAzAt / samavAyAdAsamavAyasaMbaMdhAt kathaMbhUtaH san / atthaMtarido da-arthAtaritastvekAMtena bhinnaH / kasmAtsakAzAn / gANAdA-jJAnAt / agragANitti ya vayaNaM eyattapasAhagaM hodi-ajJAnI ceti vacanaM guNaguNinorekatvaprasAdhakaM bhvtiiti| tadyathA jJAnasamavAyAtpUrva jIvo jJAnI kiMvA'jJAnIti nikalpadvayamavatarati / tatra yadi jJAnI tadA jJAnasamavAyo vyathoM yato jJAnitvaM pUrvameva tiSTati, athavA'jJAnI tatrApi vikalpadruyaM kimajJAnaguNasamavAyAdajJAnI kiM svabhAvena baa| na tAvadajJAnaguNasamavAyAdajJAnino jIvasyAjJAnaguNasamavAyo vRthA yena kAraNenAjJAnitvaM pUrvameva tiSThati athavA svabhAvenAjJAnitvaM tathaiva jJAnitvamapi svabhAvenaiva guNatvAditi / atra yathA Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 SaDdravya-paMcAstikAyavarNana gAthA 3 meghATa lAvRte dinakare pUrvameva prakAzastiSThati pazcAtpaTalavighaTanAnusAreNa prakaTo bhavati tathA jIve nizcayanayana kramakaraNavyavadhAnarahitaM trailokyodaravivaravartisamastavastugatAnaMtadharmaprakAzakamakhaMDapratibhAsamayaM kevalajJAnaM pUrvameva tiSThati kiMtu vyavahAranayenAnAdikarmAvRtaH sanna jJAyane pazcAtkarmapaTalavighaTanAnusAreNa prakaTIbhavati na ca jInAdbahirbhUtaM tat jJAnaM kimapi tiSThanIti pazcAtmamavAyasaMbaMdhabalena jIva saMbaddhaM na bhavatIti bhAvArtha: / / 49|| hindI tAtparyavRtti gAthA 49 utthAnikA-Age phira kahate haiM ki yadi jJAnako jJAnIse atyanta bhedarUpa mAno to samavAya nAmake sambandhase bhI unakI ekatA nahIM kI jA sakatI hai| anvaya sahita sAmAnyArtha--(du) tathA ( NANado) jJAnase ( atyaMtarido) atyanta bhinna hotA huA ( so) vaha jIva ( samavAyAdo) samavAya sambandhase ( NANI) jJAnI ( Na hi ) nahIM hotA hai ( aNNANitti ya vayaNaM ) yaha jIva ajJAnI hai aisA vacana ( egaktappasAghaga hodi) guNa aura guNIkI ekatAko sAdhanavAlA ho jAtA hai| vizeSArtha-yahA~ do vicAra paidA hote haiM ki jJAnake sAtha jIvakA samavAya sambandha honeke pUrva yaha jIva jJAnI thA ki ajJAnI ? yadi kahoge ki jJAnI thA to jJAnakA samavAya sambandha huA yaha kahanA vyartha hogA,, kyoMki jJAnI to pahale se thA / athavA yadi kahoge ki vaha ajJAnI thA to vahA~ bhI do vicAra haiM ki vaha ajJAna guNake samavAya sambandhase ajJAnI thA ki svabhAvase ajJAnI thA / yadi vaha jIva ajJAna guNake samavAyase ajJAnI thA to ajJAna guNakA samavAya kahanA vRthA hogA kyoMki ajJAnI to pahalese hI thA / athavA yadi mAnoge ki svabhAvase ajJAnIpanA hai to jaise ajJAnIpanA svabhAvase hai vaise ajJAnIpanA hI svabhAvAse kyoM na mAna liyA jAve kyoMki jJAna AtmAkA guNa hai, guNa aura guNI bhinna nahIM hote / yahA~ yaha tAtparya hai ki jaise sUryameM meghoMke paTaloMse AcchAdita hote hue prakAza pahale se hI maujUda hai phira jitanA jitanA paTala haTatA hai utanA utanA prakAza pragaTa hotA hai taise jIvameM nizcaya nayase kramavartI jAnanese rahita tIna loka sambandhI va usake bhItara rahanevAle sarva padArthoke anaMta svabhAvoMko prakAza karanevAlA akhaMDa prakAzamayI kevalajJAna pahalese hI maujUda hai kintu vyavahAranayase anAdi kAlase karmoMse DhakA huA vaha pUrNa pragaTa nahIM hai va usa pUrNa jJAnakA patA nahIM calatA hai phira jitanA jitanA karmapaTala ghaTatA jAtA hai utanA utanA jJAna pragaTa hotA jAtA hai| vaha jJAna jIvake bAhara kahIM bhI nahIM hai jahA~se jIvameM AtA ho aura pIche samavAya sambandhase jIvase mila jAtA ho / / 49 / / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 163 163 samaya vyAkhyA gAthA 50 samavAyasya padArthAntaratvanirAso'yam / samAmatI samaSAo apuSabhUdo ya ajuda-siddho ya / tamhA davva-guNANaM ajudA siddhitti NiddiTTo / / 5 / / samavartitvaM samavAyaH apRthagbhUtatva ca ayutasiddhatvaM ca / tasmAd dravyaguNAnAM ayutA siddhiriti nirdiSTA / / 5 / / dravyAguNAnAmekAstitvanirvRttitvAdanAdiranidhanA sahavRttirhi samavartitvam, sa eva samavAyo jainAnAm, tadeva saMjJAdibhyo bhede'pi vastutvenAbhedAdapRthagbhUtatvam, tadeva yutasiddhinibaMdhanasyAstitvAntarasyAbhAvAdayutasiddhatvam / tato dravyaguNAnAM samavartitvalakSaNasamavAyAbhAjAmayutasiddhireva na pRthagbhUtatvamiti / / 5 / / __ hindI samaya vyAkhyA gAthA 50 anvayArtha--( samavartitvaM samavAyaH ) samavartIpanA vaha samavAya hai, ( apRthagbhUtatvam / vahI, apRthakpanA ( ca ) aura ( ayutasiddhatvam ) ayutasiddhapanA hai / ( tasmAt ) isaliya ( dravyaguNAnAm ) dravya aura guNoMkI ( ayutA siddhiH iti ) ayutasiddhi ( nirdiSTA ) ( jinAne / kahI hai| TIkA-yaha, samavAyameM padArthAntarapanA honekA nirAkaraNa ( khaMina ) haiM / dravya aura guNa eka astitvase racita hai isaliye unakI jo anAdi-anaMna sahavRtti ( ekasAtha rahanA ) vaha vAstavamaM samavartIpanA hai, vahI, jainoMke matame samavAya hai, vahI. saMjJAdi bheda hAna para bhI vasturUpase abheda honese apRthakpanA hai, vahI yutasiddhike kAraNabhUta astitvAnarako abhAva honese ayutasiddhapanA hai| isaliye samavartitvasvarUpa samayavAle dravya aura guNAko ayutasiddhi hI hai, pRthakpanA nahIM hai / / 50 / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA 50 atha gaNaguNinoH kathaMcidekatvaM vihAyAnyaH kopi samavAyo nAstIti samarthayani. samavanIsamavRtti: sahavRttirguNaguNinAH kathaMcidekatvenAnAditAdAtmyasaMbaMdha ityarthaH / samatAyA-ma eva jainama samabAyo nAnyaH koghi parikalpitaH, apudhabhUdo yA-tadeba guNaguNinA. saMjJAnamaNaprayojanAdibhedepi pradezabhedAbhAvAdapRthagbhUtattvaM bhaNyate / ajudasiddhA ya tadeva daMDadi. vandinapradezalakSaNayutasiddhAtvAbhAvAdayutasiddhatvaM bhnnyte| tamhA-tasmAtkAraNAt davaNAdravyagaNAnAM ajudA siddhitti-ayutAsiddhiriti kathaMcidabhinnatvasiddhiriti NiddiTThA-nirdiSTA kathitati / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 SaDdravya - paMcAstikAyavarNana gAthA 3 atra vyAkhyAne yathA jJAnaguNena sahAnAditAdAtmyasaMbaMdha: pratipAdito draSTavyo jIvena saha tathaiva ca yadanyAnbAdharUpamapramANamavinazvaraM svAbhAvikaM rAgAdidoSarahitaM paramAnaMdaikasvabhAvaM paramArthikasukhaM tatprabhRtayo ye anaMtaguNAH kevajJAnAMtarbhUtAstairapi sahAnAditAdAtmyasaMbaMdha: zraddhAtavyo jJAtavyaH tathaiva ca samastarAgAdivikalpatyAgena niraMtaraM dhyAtavya ityabhiprAya: // 50 // evaM samavAyanirAkaraNamukhyatvena gAthAdvayaM gataM / hindI tAtparyavRtti gAthA 50 utthAnikA- Age phira samarthana karate haiM ki guNa aura guNIkI ekatAko chor3a kara aura koI samavAya nahIM hai / anyasahita sAmAnyArtha - ( samavatI ) dravya aura guNakA sAtha sAtha rahanA ( samavAo ) samavAya hai ( adhambhUdo ya ) yahI apRthagbhUta yA abhinna hai ( ajudasiddho ya ) tathA yahI ayutasiddha hai - kabhI milakara nahIM huA hai ( tamhA ) isaliye ( davvaguNANaM) dravya aura usake guNoMkA ( ajudA siddhitti ) ayuta siddhapanA hai aisA ( NiddiTThA ) kahA gayA hai / vizeSArtha - jaina matameM samavAya usIko kahate haiM jo sAtha-sAtha rahate hoM arthAt jo kisI apekSA ekarUpase anAdikAlase tAdAtmya sambandha yA na chUTanevAlA sambandha rakhate hoM aisA sAtha vartana guNa aura guNIkA hotA hai isase dUsarA koI anyase kalpita samavAya nahIM hai / yadyapi guNa aura guNImeM saMjJA lakSaNa prayojanAdikI apekSA bheda hai tathApi pradezoMkA bheda nahIM hai isase ve abhinna haiM / tathA jaise daMDa aura daMDI puruSakA bhinna bhinna pradezapanArUpa bheda hai tathA ve donoM mila jAte haiM aisA bheda guNa aura guNImeM nahIM hai isase inameM ayutasiddhapanA yA ekapanA kahA jAtA hai / isa kAraNa dravya aura guNoMkA abhinnapanA sadAse siddha hai / isa vyAkhyAnameM yaha abhiprAya hai ki jaise jIvake sAtha jJAna guNakA anAdi tAdAtmya sambandha kahA gayA hai tathA vaha zraddhAna karane yogya hai vaise hI jo avyAbAdha, apramANa, avinAzI va svAbhAvika rAgAdi doSa rahita paramAnaMdamaya eka svabhAva rUpa pAramArthika sukha hai isako Adi lekara jo anaMta guNa kevalajJAnameM aMtarbhUta haiM unake sAtha bhI jIvakA tAdAtmyasambandha jAnanA yogya hai tathA usI hI jIvako rAgAdi vikalpoMko tyAgakara niraMtara dhyAnA cAhiye || 50 // isa taraha samavAyakA khaMDana karate hue do gAthAeM kahIM / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta samaya vyAkhyA gAthA 51-52 dRSTAMtadAntikArthapurassaro dravyaguNAnAmanAMtaratvavyAkhyopasaMhAro'yam / vaNNa-rasa-gaMdha-phAsA paramANu-rUvidA visesehiM / davvAdo ya aNaNNA aNNatta-pagAsagA hoti / / 51 / / dasaNa-NANANi tahA jIva-NibaddhANi NaNNa- bhUdANi / vavadesado pudhattaM kuvvaMti hi No sabhAvAdo / / 52 / / varNarasagaMdhasparzAH paramANaprarUpitA vizeSaiH / dravyAcca ananyAH anyatvaprakAzakA bhavanti / / 51 / / darzanajAne tathA jIvanibaddha ananyabhUte / vyapadezataH pRthaktvaM kurutaH hi no svabhAvAt / / 52 / / varNarasagaMdhasparzA hi paramANoH prarUpyaMte, te ca paramANoravibhaktapradezatvenAnanye'pi saMjJAdivyapadezanibaMdhanairvizeSairanyatvaM prakAzayanti / evaM jJAnadarzana apyAtmani saMbaddha AtmadravyAdavibhaktapradezatvenAnanye'pi saMjJAdivyapadezanibaMdhanairvizeSaiH pRthaktvamAsAdayataH, svabhAvatastu nityamapRthaktvameva vibhrataH / / 51-52 / / iti upayogaguNavyAkhyAnaM samAptam / atha kartRtvaguNavyAkhyAnam / tatrAdigAthAtrayeNa tadupodghAta: hindI samaya vyAkhyA gAthA 51-52 anvayArtha.--( paramANuprarUpitAH ) paramANameM prarUpita kiye jAnevAle aise ( vArasagaMdhasparzAH / varNa-pama-gaMdha-sparza ( dravyAt ananyAH ca ) dravyase ananya vartate hue ( vizeSaH ) ( vyapadezaka kAraNabhUta ) vizeSoM dvArA ( anyatvaprakAzakAH bhavanti ) anyatvako prakAzita karanevAle hote hai ( svabhAvase anyarUpa nahIM hai ), ( tathA ) isa prakAra ( jIvanibaddhe ) / jIvamaM sambaddha gaye { vanajJAne ) darzana-jJAna ( ananyabhUte ) ( jIvadravyase ) ananya vartate hue { vyapadezataH / vyapadeza dvArA ( pRthaktvaM kuruta hi ) pRthaktvako karata hai, ( no svabhAvAna ) svabhAvara ( pRthaktva ko ) nahIM krte| TIkA- dRSTAntarUpa aura dASTantirUpa padArthapUrvaka, dravya tathA guNoMke abhinna-padArthaparneka vyAyAnakA yaha upasaMhAra hai / varNa rasa-gaMdha-sparza vAstavameM paramANume prarUpita kiye jAte haiM, ve paramANume abhitra Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 SaDdravya - paMcAstikAyavarNana pradezavAle honeke kAraNa ananya honepara bhI, saMjJAdi vyapadezake kAraNabhUta vizeSoM dvArA anyatvako prakAzita karate haiN| isa prakAra AtmAmeM sambaddha jJAna darzana bhI Atmadravyase abhinna pradezavAle honake kAraNa ananva honepara bhI, saMjJAdi vyapadezake kAraNabhUta vizeSoM dvArA pRthakUpaneko prApta hote haiM, parantu svabhAvase sadaiva apRthakpaneko hI dhAraNa karate haiM / / 51 52 // isa prakAra upayogaguNakA vyAkhyAna samApta huA / aba kartRtvaguNakA vyAkhyAna I usame prAraMbhakI tIna gAthAoMse usakA upodghAta (bhUmikA) kiyA jAtA hai| saMskRta tAtparyavRtti gAthA 51-52 atha dRSTAMtadASTatirUpeNa dravyaguNAnAM kathaMcidabhedavyAkhyAnopasaMhAraH kathyate vaNNarasagaMdhaphAyA varNarasagaMdhasparzAH, paramANuparUvidA paramANudravyaprarUpitA kathitAH / kaiH kRtvA / visesehi-vizeSaiH saMjJAlakSaNaprayojanAdibhedeM athavA 'visesA hi' iti pAThAMtaraM vizeSA vizeSA vizeSaguNadharmAH svabhAvA hi sphuTaM / se kathaMbhUtAH / davvAdo ya-- paramANudravyAnya sakAzAt, aNaNNA--- nizcayanayenAnanye | aNNattapayAsagA hoti -- pazcAdvyavahAranayena saMjJAdibhedenAnyatvaprakAzakA bhavanti yathA / iti dRSTAMtagAthA gatA / daMsaNa NANAgNi tahA -- darzanajJAne dve tathA / kathaMbhUte ? jIvaNibaddhANijIvanibaddhe dve / punarapi kathaMbhUte ? agaNNabhUdANi nizcayanayena pradezarUpeNAnanyabhUte / itthaMbhUte te kiM kurutaH ? vavadesado pudhattaM vyapadezataH saMjJAdibhedataH pRthaktvaM nAnAtvaM kuvvaMti kurutaH / husphuTaM No sahAvAdo naiva svabhAvato nizcayanayena iti / asminnadhikAre yadyapyaSTavidhajJAnopayogacaturvidhadarzanopayogavyAkhyAnakAle zuddhAzuddhavivakSA na kRtA tathApi nizcayanayenAdimadhyAMta varji paramAnaMdamAliniM paramacaitanyazAlini bhagavatyAtmani yadanAkulatvalakSaNaM pAramArthikasukhaM tasyopAdayabhUtasyapAdAnakAraNabhUtaM yatkevalajJAnadarzanadvayaM tadevopAdeyamiti zraddheyaM jJeyaM tathaivArttaraudrAdisamamnavikalpajAnatyAgena dhyeyamiti bhAvArthaH // 51-52 / / evaM dRSTAMtadASTatirUpeNa gAthAdvayaM gataM / atra prathamaM 'uvaogo duviyappo' ityAdi pUrvoktapAThakrameNa darzanajJAnakathanarUpeNAMtarasthapaMcakana gAdhAnavakaM, tadanaMtara 'Na vigrapyadi NANAdo' ityAdi pAThakrameNa naiyAyikaM prati guNaguNibhedanirAkaraNarUpeNAMtarasthalacatuSTayena gAthAdazamiti samudAyenaikonaviMzatigAthAbhirjIvAdhikAravyAkhyAnarUpanavAdhikAreSu madhye SaSTha "upayogAdhikAraH samAptaH" / hindI tAtparyavRtti gAthA 51-52 utthAnikA- Age dRSTAMta dASTanti dekara dravya aura guNoMmeM kisI apekSA abheda ke vyAkhyAnako saMkoca karate hue kahate haiM anvayasahita sAmAnyArtha - (hi) nizcayase ( vaNNarasagaMdhaphAsA) varNa, rasa, gaMdha, sparza (paramANurUvidA) paramANumeM kahe hue ( visesA ) guNa ( davvAdo ya aNapaNA ) Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 167 pudgala dravyase abhinna hai to bhI ( aNNattapagAsagA ) vyavahArase saMjJAdikI apekSA bhedapaneke prakAzaka ( hoti ) haiM ( tahA) taise ( jIvaNibaddhANi) jIvase tAdAtmya sambandha rakhanevAle ( daMsaNaNANANi ) darzana aura jJAna guNa ( NaNNabhUdANi ) jIvase abhinna haiM so ( vavadesado) saMjJA Adise ( pudhattaM ) paraspara bhinnapanA ( kuvyaMti ) karate haiM / (hi) nizcayase ( sabhAvAdo Na) svabhAvase pRthakapanA nahIM karate haiN| vizeSArtha-pradezoMkI apekSA jaise pudgala paramANuse usake sparzAdi guNa abhinna hai vaise jIvase usake jJAnadarzanAdi guNa abhinna hai saMjJA AdikI apekSA jaise paramANukA sparza, rasa, gaMdha varNase bheda hai vaise jIvakA apane jJAna darzana guNase bheda hai / __ yahA~ yaha tAtparya hai ki isa adhikArameM yadyapi ATha prakAra jJAnopayoga aura cAra prakAra darzanopayogake vyAkhyAnake kAlameM zuddha tathA azuddhakI apekSA nahIM kI thI tathApi nizcayanayase Adi madhya antase rahita paramAnaMdamayI paramacaitanyavAna bhagavAna AtmAmeM jo nirAkulatA lakSaNa pAramArthika sukha hai usa grahaNa karane yogya sukhakA upAdAna kAraNa jo kevaladarzana aura kevalajJAna do upayoga hai ve hI grahaNa karane yogya haiM aisA zraddhAna tathA jJAna karanA cAhiye / tathA unhIko hI Arta, raudra Adi sarva vikalpajAla tyAgakarake dhyAnA yogya hai / / 51-52 / / isataraha dRSTAMta aura dAti rUpase do gAthAe~ khiiN| yahA~ pahale 'uvaogo duviyapyo' ityAdi pUrva kahe pramANa pAThake kramase darzana jJAnako kahate hue sthala pAMcase nava gAthAeM kahIM, phira 'Na viyappadiNANAdo' ityAdi pATha kramase naiyAyikake liye guNa aura guNIkA bheda haTAte hue cAra aMtara sthaloMse dasa gAthAeM kahIM / isa taraha samudAya rUpa uganIsa gAthAoMke dvArA jIvAdhikArake vyAkhyAna rUpa nava adhikAroMmeM chaThA upayoga adhikAra samApta huaa| samaya vyAkhyA gAthA 53 jIvA aNAi-NihaNA saMtA NatA ya jIva-bhAvAdo / sabbhAvado aNaMtA paMcagga-guNappadhANA ya / / 53 / / jIvA anAdinidhanAH sAMtA anaMtAzca jIvabhAvAt / / sadbhAvato'naMtAH paJcAgraguNapradhAnAH ca / / 53 / / jIvA hi nizcayena parabhAvAnAmakaraNAtsvabhAvAnAM kartAro bhaviSyanti / tAMzca kurvANA: Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 SaDvavya-paMcAstikAyavarNana kimanAdinidhanAH, kiM sAdisanidhanAH, kiM sAnidhanAH, kiM tadAkAreNa pariNatAH, kimapariNatA: bhaviSyatItyAzaMkyedamaktam / jIvA hi sahajacaitanyalakSaNapAriNAmikabhAvenAnAdinidhanAH ta evaudayikakSAyopazAmakaupazamikabhAvaH sAdisanidhanAH / ta eva kSAyikabhAvena sAdyanidhanA; na ca sAditvAtsanighanatvaM kSAyikabhAvasyAzakyam / sa khalUpAdhinivRttau pravartamAnaH siddhabhAva iva sadbhAva eva jIvasya, sadbhAvena cAnaMtA eva jIvAH pratijJAyate / na ca teSAmanAdinidhanasahajacaitanyalakSaNakabhAvAnAM sAdisanidhanAni sAnidhanAni bhAvAMtarANi nopapadyaMta iti vaktavyam, te khalvanAdikarmamalImasAH paMkasaMpRktatoyavattadAkAreNa pariNatatvAtpaJcapradhAnaguNapradhAnatvenaivAnubhUyaMta iti / / 53 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA-53 anvayArtha-( jIvA: ) jIva ( anAdinidhanAH ) ( pAriNAmikabhAvase ) anAdi-anaMta hai. ( sAMtAH ) ( aupazAmaka Adi tIna bhAvoMse ) sAMta ( arthAt sAdi-sAMta ) haiM ( ca ) ( jIvabhAvAt anaMtA: ) jIvabhAvase anaMta haiM ( arthAt jIva sadbhAvarUpa kSAyikabhAvase sAdi-anaMta haiM) ( sadbhAvata: anaMtA: ) kyoMki sadbhAvase jIva anaMta hI hote haiM / ( paJcAgraguppapradhAnAH ca ) ve pAMca mukhya guNoMse pradhAnatAvAle haiN| TIkA-nizcayase para-bhAvoMkA kartRtva na honese jIva sva-bhAvoMke kartA hote haiM, aura unheM. ( apane bhAvoMko ) karate hue, kyA ve anAdi-anaMta haiM ? kyA sAdi-sAMta hai ? kyA Adi anaMta haiM ? kyA tadAkArarUpa ( usa-rUpa ) pariNata haiM ? kyA tadAkArarUpa apariNata hai ? aisI AzaMkA karake yaha kahA gayA hai| arthAt una AzaMkAoMke samAdhAnarUpase yaha gAthA kahI gaI hai| jIva vAstavameM sahajacaitanyalakSaNa pAriNAmika bhAvase anAdi-ananta haiM / ve hI audAyaka. kSAyopazamika aura aupazamika bhAvoMse sAdi-sAMta haiN| ve hI kSAyika bhAvase sAdi-ananta haiN| ___ kSAyika bhAva sAdi honese vaha sAnta hogA' aisI AzaMkA karanA yogya nahIM hai / kAraNa isa prakAra hai-vaha vAstavameM upAdhikI nivRtti hone para pravartatA huA, siddhabhAvako bhAMti, jIvakA sadbhAva hI hai ( arthAt kamoMpAdhike kSayarUpase pravartatA hai isaliye kSAyika bhAva jIvakA sadbhAva hI hai ) aura sadbhAvase to jIva ananta hI svIkAra kiye jAte haiM isaliye kSAyikabhAvane jItra ananta hI haiM arthAt vinAzarahita hI haiN| punazca, anAdi-ananta sahajacaitanyalakSaNa eka bhAvavAle unake sAdi-sAMta aura yAdiananta bhAvAntara ghaTita nahIM hote aisA kahanA yogya nahIM hai, [ kyoMki ] ve vAstava meM anAdi karmasa malina vartate hue kIcar3ase saMpRkta jalakI bhAMti tadAkArarUpa pariNata hone ke kAraNa, pAMca pradhAna guNoMse pradhAnatAvAle hI anubhavameM Ate haiM / / 53 / / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 paMcAstikAya prAbhRta saMskRta tAtparyavRtti gAthA 53 athAnaMtaraM vItarAgaparamAnaMdasudhArasasamarasIbhAvapariNatisvarUpAt zuddhajIvAstikAyAt sakAzAt bhinnaM yatkarmakartRtvabhoktRtvasaMyuktatvatrayasvarUpaM tasya prapaJcasabandhitvena pUrvamaSTAdazagAthAbhi:samudAyapAnikArUpeNa yatsUcitaM vyAkhyAtaM tasyedAnIM 'jIvA aNAiNihaNA' ityAdi pAThakrameNAMtarasthalapaMcakena vivaraNaM karoti / tdythaa| yeSAM jIvAnAmagre karmakartRtvabhokRtvasaMyuktatvatrayaM kathyata teSAM pUrvaM tAvatsvarUpaM saMkhyAM ca pratipAdayatiH, jAvA aNAiNihaNA--jIvA hi zuddhapAriNAmikaparamabhAvagrAhakeNa zuddhadravyArthikanayana zuddha caitanyarUpeNAnAdyanidhanAH / punazca karthabhUtA / saMtA-audayikakSAyopazamikaupamikabhAvanayApekSayA mAdinidhanAH / punarapi kiMviziSTAH / aNaMtA ya-sAdhanaMtAH / kasmAtsakAzAt ? jIvabhAvAdojIvAbhAvataH kSAyiko bhAvastasmAt / nahi kSAyikabhAvasya sAditvAdaMtopi kila bhaviSyatItyAzaMkanIyaM / sa hi karmakSaye sati kSAyikabhAvaH kevalajJAnAdirUpeNa samutpadyamAnaH siddhabhAva iva jIvasya sadbhAva eva sa ca svabhAvasya vinAzo nAsti ceti anAdyanidhanasahajazuddhapAriNAmikaikabhAvAnAM sAdinidhanAnyapyaudAyakAdibhAvAMtarANi kathaM saMbhavaMtIti cet ? paMcaggaguNappahANA ya- yadyapi svabhAvana zuddhAstathApi vyavahAreNAnAdikarmabaMdhavazAtsakardamajalavadaudayikAdibhAtrapariNatA dRzyaMta iti svarUpavyAkhyAnaM gataM / idAnI saMkhyAM kathayati sambhAvado aNaMtA-dravyasvabhAvagaNanayA punagnaMnAH / sAMtanAMtazabdAyordvitIyavyAkhyAnaM kriyate-sahAMtena saMsAravinAzena vartana sAnnA bhanyAH, na vitataH saMsAravinAzo yeSAM te punaranaMtA abhavyAste cAbhavyA anaMtasaMkhyAmtebhyApi bhavyA anaMtaguNasaMkhyAstebhyopyAbhavyasamAnabhavyA anaMtaguNA iti / atra sUtre anAdinidhanA annajJAnadiAdhArAH zuddhAjIvA eva sAdisanidhanamithyAtvarAgAdidoSaparihArapAMgaNAnAnAM 'bhaya nAmupAda yA iti tAtparyArthaH / / 53 / / hindI tAtparyavRtti gAthA 53 utthAnikA-Age vItarAga paramAnandamaya amRta rasa rUpa samatArasakI pariNatimeM rahanevAle zuddha jIvAstikAyase bhinna jo karmoMkA kartApanA bhoktApanA va unase saMyogapanA ye tIna svarUpa haiM usake prapaJcake sambandhameM pahale aThAraha gAthAoMke dvArA samudAya pAtanikAse jo sUcanA kI thI usakA varNana aba "jIva aNAINihaNA" ityAdi pAThakramase pAMca aMtara sthaloMke dvArA karate haiN| unameMse pahale hI jina jIvoMkA Age kartApanA bhoktApanA va saMyoga ye tIna bhAva kaheMge unakA pahale svarUpa va unakI saMkhyA kahate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-( jIvA ) jIva ( jIvabhAvAdo ) apane jIva sambandhI bhAvoMkI Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 SaDdravya - paMcAstikAyavarNana gAthA 3 apekSA ( aNAiNihaNA ) anAdi anaMta haiM ( sAMtA ) sAMta hai ( AMtA ya) aura anaMta hai ( paMcaggaguNappadhANA ya ) isa taraha pAMca mukhaguNadhArI haiM tathA (do) sattApakI apekSA ( aNaMtA ) anaMta haiM / vizeSArtha - ye jIva zuddha pAriNAmika paramabhAvako grahaNa karanevAlI zuddha dravyArthika nayase zuddha caitanyarUpa haiM isase anAdi anaMta hai arthAt pAriNAmika bhAva sadA banA rahatA hai, aura audayika, kSAyopazamika aura aupazamika ina tIna bhAvoMkI apekSA sAdi sAMta haiN| arthAt ye tIna bhAva karmoMke udaya, upazama, yA kSayopazamake dvArA hote haiM aura naSTa hote haiM tathA kSAyika bhAvoMkI apekSA sAdi anaMta haiM / kSAyika bhAvoMko sAdisAMta na mAnanA cAhiye kyoMki ve bhAva karmoMke kSayase kevalajJAnAdi rUpase utpanna hokara sadA bane rahate haiM / ve bhAva siddha jIvake samAna jIvake svAbhAvika bhAva hai aura svabhAvakA kabhI nAza nahIM hotA hai / yadyapi ye jIva svabhAvase zuddha haiM tathApi vyavahAranayase anAdikAlase karmabaMdha honake kAraNa kardama sahita jalakI taraha audayika Adi bhAvoMmeM pariNamana karate hue dekhe jAte haiM isa taraha svarUpakA vyAkhyAna kiyA gyaa| aba saMkhyAko kahate haiM ki ye jIva dravya svabhAvakI gaNanAse anaMta haiM arthAt inakI saMkhyA akSaya anaMta hai| sAMta anaMta zabdakA dUsarA vyAkhyAna karate haiM- jinakA anta ho arthAt jinake saMsArakA anta ho sake ve jIva sAMta arthAt bhavya haiM, vaha jinake saMsArakA anta na ho sake ve jIva anaMta arthAt abhavya haiN| ye abhavya jIva anaMta haiM inameM bhI anaMtaguNe bhavya haiM, ina bhavyoMse bhI anaMtaguNe abhavya samAna bhavya haiM jinakA bhI saMsAra anta honekA avasara nahIM AyegA - isa sUtrakA yaha tAtparya hai ki jo bhavya jIva sAdi sAMta mithyAtva rAgAdi doSake tyAgameM pariNamana karanevAle haiM unako anAdi anaMta anaMtajJAnAdi guNake dhArI zuddha jIva hI guNa karane yogya haiM / / 53 / / samaya vyAkhyA gAthA 54 jIvasya bhAvazAtsAdisanidhanatve sAdyanidhanatve ca virodhaparihAro'yam / evaM sado viNAso asado jIvassa hoi uppAdo / idi jiNavarehiM bhaNidaM aNNoNNa-viruddha-maviruddhaM / / 54 / / evaM sato vinAzo'sato jIvasya bhavatyutpAdaH / iti jinavarairbhaNitamanyo'nyaviruddhamaviruddham / / 54 / / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 175 evaM hi paMcabhirbhAvaiH svayaM pariNamamAnasyAsya jIvasya kadAcidaudayakenaikena manuSyatvAdilakSaNena bhAvena sato vinAzastathApareNAdayikenaiva devatvAdilakSaNena bhAvena asata utpAdo bhavatyeva / etacca 'na sato vinAzo nAsata utpAda' iti pUrvoktasUtreNa saha viruddham yato jIvasya dravyArthikanayAdezena na satpraNAzo nAsadutpAdaH, tasyaiva paryAyArthikanayAdezena satpraNAzo'sadutvAdaca baitadanupapatra diye jale karalolAnAmanityatvadarzanAditi / / 54 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA 54 anvayArtha - ( evaM ) isa prakAra ( jIvasya ) jIvako ( sataH vinAzaH ) satkA vinAza aura ( asata utpAda: ) asatkA utpAda (bhavati) hotA haiM- ( iti ) aisA ( jinavara : bhagatam ) jinavaroMne kahA hai, ( anyonyaviruddham ) jo ki anyonya viruddha ( 19 vI gAthAka kathana ke sAtha virodhavAlA ) haiM tathApi ( aviruddham ) aviruddha haiM / TIkA- yaha, jIvako bhAvavazAta ( audayika Adi bhAvoMke kAraNa ) sAdi sAMtapanA aura anAdi anaMtapanA honemeM virodhakA parihAra hai ! isa prakAra vAstavameM pAMca bhAvarUpase svayaM pariNamita honevAle isa jIvako kadAcit auka aise eka manuSyatvAdisvarUpa bhAvakI apekSAse satkA vinAza aura audayika hI aisa dUsare devatvAdisvarUpa bhAvakI apekSA asatkA utpAda hotA hI hai| aura yaha ( kathana ) 'sankA vinAza nahIM hai' tathA 'asad kA utpAda nahIM haiM' aise pUrvokta sUtrake ( 19 vI gAthAMka ) sAtha virodhavAlA hone para bhI ( vAstavameM ) virodhavAlA nahIM hai, kyoMki jIvakA dravyArthikanayaka kathanase satkA nAza nahIM hai aura asatukA utpAda nahIM haiM tathA usIko paryAyArthikanaya ke kathanamaM satkA nAza haiM aura asatkA utpAda hai aura anupapanna ( ayukta) nahIM hai. kyoMki nitya aise jalameM kalloloMkA anityapanA dikhAI detA hai / / 54 / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA 54 atha yadyapi paryAyArthikanayena vinAzotpAdau bhavataH tathApi dravyArthikanayena na bhavata iti pUrvAparavirodho nAstIti kathayati evaM sado viNAso evaM pUrva gAthAkathitaprakAreNodayikabhAvenAyurucchredavazAnmanuSyaparyAyarUpeNa sato vidyamAnasya vinAzo bhavati / asado jIvassa havadi uppAdIasato'vidyamAnasya devAdijIvasya paryAyasya gatinAmakamoMdayAdbhavatyutpAda: / idi jiNArehiM bhAga - iti jinavaraivItarAgasarvajJairbhaNitaM idaM tu vyAkhyAtaM / kathaMbhUtaM ? ANaNAviruddhamatriruddha anyonyatiruddhamAyaviruddhaM / kathamiti ceta ? dravyapIThikAyAM sato jIvasya vinAzo nAstyamata utpAdA nAstIti bhaNitaM atra sato jIvasya vinAzo bhavatyasata utpAdo bhavatIti bhaNitaM tena kAraNena virodhaH / tanna / tatra dravyapIlikAyAM dravyArthikanayenotpAdavyayau niSiddhoM, atra tu paryAyArthikanayanAtpAdavyayau bhavata iti nAsti virodhaH / tadapi kasmAditi cet ? dravyArthikaparyAyArthikanayayoH Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya--paMcAstikAyavarNana gAthA 3 parasparasApekSatvAditi / atra yadyapi paryAyArthikanayena sAdisanidhanaM jIvadravyaM vyAraThyAtaM tathApi zuddhanizcayena yadevAnAdinidhanaM TaMkotkIrNajJAyakaikasvabhAvaM nirvikArasadAnaMda kasvarUpaM ca tadevopAdeyamityabhiprAyaH / / 54|| hindI tAtparyavRtti gAthA 54 utthAnikA-Age kahate haiM ki yadyapi paryAyArthikanayase nAza aura janma hote haiM tathApi dravyArthika nayase nahIM hote haiN| aisA kahane meM koI pUrvApara virodha nahIM hai / anvayasahita sAmAnyArtha-( evaM ) Upara kahe pramANa paryAyakI apekSAse ( jIvassa ) jIvake (smo vimala pariDimArogAsa va ( asado) avidyamAna paryAyakA ( uppado) janma hotA hai (iti) aisA ( jiNavarehiM ) jinendroMne ( bhaNidaM) kahA hai ( aNNoNNaviruddhaM ) yaha bAta paraspara virodharUpa hai tathApi ( aviruddhaM) viruddha nahIM hai / vizeSArtha-pUrva gAthAmeM jaisA kahA hai usa taraha audayika bhAvakI apekSAse Ayuke nAzase manuSya paryAya jo aba vidhamAna hai usakA nAza hotA hai tathA gati nAmakarmake udayase avidyamAna devAdi paryAyakA janma hotA hai yaha bAta sarvajJa bhagavAnane kahI hai| pahale dravyake varNanakI pIThikAmeM sat rUpa vidyamAna jIvakA nAza tathA asat rUpa avidyamAna jIva dravya kA janma nahIM hotA hai aisA kahA thA, yahA~ kahA hai ki sat rUpa jIvakA nAza hotA hai aura asat rUpa jIvakA utpAda hotA hai isaliye virodha A jAyagA so AcArya kahate haiM ki virodha nahIM AyegA kyoMki vahA~ dravyakI pIThikAmeM dravyArthika nayase utpAda aura vyayakA niSedha kiyA gayA hai, yahA~ paryAyArthika nayase utpAda vyaya hote haiM aisA kahA hai isama koI virodha nahIM hai| kyoMki dravyArthika aura paryAyArthika naya paraspara apekSAvAna haiN| yahA~ yaha abhiprAya hai ki yadyapi paryAyArthika nayase kisI paryAyako apekSA jIva dravya sAdi sAnta kahA gayA hai tathApi zuddha nizcayanayase jo anAdi ananta eka TaMkotkIrNa jJAtA mAtra eka svabhAvadhArI va nirvikAra sadA AnandasvarUpa jIva dravya hai vahI grahaNakarane yogya hai / / 54 / / samaya vyAkhyA gAthA 55 jIvasya sadasadbhAvocchityutpattinimittopAdhipratipAdanametat - Neraiya-tiriya-maNuA devA idi NAma-saMjudA payaDI / kuvvaMti sado NAsaM asado bhAvassa uppAdaM / / 55 / / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 173 nArakatiryaGmanuSyA devA iti nAmasaMyutAH prakRtayaH / kurvanti sato nAzamasato bhAvasyotpAdam / / 55 / / yathA hi jalarAzerjalarAzitvenAsadutpAdaM saducchedaM cAnanubhavatazcatubhyaH kakubbibhAgebhyaH krameNa vahamAnAH pavamAnAH kallolAnAmasadatpAdaM madacchedaM ca karvanti, tathA jIvasyApi jIvatvena saducchedamasadutpattiM cAnanubhavataH krameNodIyamAnAH narakatiryamanuSyadevanAmaprakRtayaH saducchedamasadutpAdaM ca kurvatIti / / 55 / / / hindI samaya vyAkhyA gAthA 55 anvayArtha - ( nArakatiryaGmanudhyA: devAH ) nAraka, tiryaJca, manuSya aura deva ( iti nAmasaMyutAH / me nAmAvAlI ( prakRtayaH ) ( nAmakarmakI ) prakRtiyA~ ( sata: nAzam ) sat bhAnakA nAza aura { asata: bhAvasya utpAdam ) asat bhAvakA utpAda ( kurvanti ) karatI haiN| TIkA--jIvako sat bhAvake uccheda aura asat bhAvake utpAdameM niminabhUta upAdhikA yaha pratipAdana hai| jisa prakAra samudrarUpase asatke utpAda aura satke uccheda anubhava na karanevAle eka samudra ko cAroM dizAoMmeMse kramaza: bahatI huI havAe~ kalloloM sambandhI asatkA utpAda aura sanakA uccheda karatI haiM usI prakAra jIvarUpake matke uccheda tathA asatake utpAdakA anubhava na karanavAla aise jIvakA kramaza: udayako prApta honevAlI nAraka-tiryaJca-manuSya nAmako ( nAnalamakA prakRtiyA~ paryAyAMkA apekSA satakA ucchedana tathA anyatkA utpAda karanA saMskRta tAtparyavRtti gAthA 55 atha pUrva sUtre jIvasyotpAdavyayamvarUpaM yadbhaNitaM tasya naranArakAdigatinAmakamodayakAraNamini matharyAna, NagDayatiriyamaNuA devA idi gAmasaMjudA-nArakatiryagmanuSyadevA iti nAmasaMyuktAH. payarTa nAmakarmaprakRtayaH kartR kuvaMti-kurvanti / kN| sado NAsaM-sato vidyamAnasya 'bhAvamya paryAyamya nAzaM. asado bhAvasya uppattI-asato bhAvasya paryAyasyotpattimiti / tathAhi mamudramya samudrarUpaNAvinazvarasyApi kallolA utpAdavyayadvayaM kurvanti tathA jIvasya sahajAnaMdaikaTaMkotkIrNajJAyakamba'bhAvena nityasyApi vyavahAreNAnAdikamodayavazAnirvikArazuddhAtmopalabdhiAcyatamya narakagatyAdikarmaprakRtaya utpAdavyayaM ca kurvatIti / tathA coktaM / ''anAdinidhane dravya svaparyAyAH pratikSaNaM / unmajanti nimajjanti jalakallolavajjalne / / '' atra yadetra zuddhanizcayanayana mUlAnaraprakRtirahitaM vItarAgaparamAhlAdekarUpacaitanyaprakAzasahitaM zuddhajIvAstikrAyamvarUpaM tadevApAdevamiti bhAvArthaH / / 55 / / evaM karmakartRtvAditravapIThikAvyAkhyAnarUpaNa gAthAtrayeNa prathamamaMtarasthalaM gataM / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadravya-paMcAstikAyavarNana hindI tAtparyavRtti gAthA 55 utthAnikA-Age pUrva sUtrameM jo jIvake bhinna bhinna paryAya dhAranekI apekSA utpAda vyaya kahA hai usa paryAya dhAraNakA kAraNa nara nAraka Adi gatinAmA nAmakarmakA udaya hai aisA kahate haiM anvayasahita sAmAnyArtha-(NeraiyatiriyamaNuA devA idi ) nAraka, tiryaMca, manuSya, deva ye ( pAmasaMjudA payaDI) gati nAma karmakI prakRtiyA~ haiM so ( sado bhAvassa ) vidyamAna paryAyakA ( NAsaM ) nAza aura ( asado uppAdaM ) avidyamAna paryAyakA janma ( kuLati ) karatI hai| . vizeSArtha-jaise samudra samudrarUpase avinAzI hai to bhI usakI taraMgoM meM upajanA vinazanA huA karatA hai taise. yaha jIva svAbhAvika AnaMdamaya eka TaMkotkIrNa ( TAMkIse pattharameM ukerI mUrtike samAna ) jJAtA draSTA svabhAvase nitya hai to bhI vyavahAranayase anAdikAlake pravAha rUpa karmoke udayake vazase nirvikAra zuddhAtmAkI prAptise haTA huA narakagati Adi karmoM ke udayase eka gati ko chor3akara dUsarI gatimeM janmatA rahatA hai| yaha paryAyake palaTanekI apekSA kahA hai vAstavameM dravyameM sadRza yA visadRza paryAyeM sadA hI hotI rahatI haiM, jaisA ki kahA hai arthAt anAdise anantakAla taka bane rahanevAle dravyameM apanI paryAyeM prati samaya pragaTa hotI rahatI aura naSTa hotI rahatI haiM jaise samudra meM jalakI taraMge uThatI aura baiThatI rahatI haiN| yahA~ tAtparya hai ki jo koI zuddha nizcayanayase mUla aura uttara prakRtiyoMse rahita vItarAga parama Anandamaya eka rUpa caitanyake prakAza ko rakhanevAlA hai vahIM zuddha jIvAstikAya grahaNa karane yogya hai / / 55 / / isa taraha karmakA kartApanA Adi tIna bAtoMkI pIThikAke vyAkhyAnakI apekSA tIna gAthAse pahalA antarasthala pUrNa huaa| samaya vyAkhyA gAthA 56 jIvasya bhAvodayavarNanametat - udayeNa uvasameNa ya khayeNa duhiM missi-dehiM pariNAme / juttA te jIvaguNA bahusu ya atthesu vitthiNNA / / 56 / / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta udayenopazamena ca kSayeNa dvAbhyAM mizritAbhyAM pariNAmena / yuktAste jIvaguNA jIvaguNA bahuSu cArtheSu vistIrNAH / / 56 / / karmaNAM phaladAnasamarthatayodbhUtirudayaH, anudbhUtirupazamaH, udbhUtyanudbhUtI kSayopazamaH, atyaMtavizleSaH kSayaH, dravyAtmalAbhahetukaH pariNAmaH / tatrodayena yukta audayikaH, upazamena yukta aupazamika:, kSayopazamena yuktaH kSAyopazamika:, kSayeNa yuktaH kSAyikaH, pariNAmena yuktaH pAriNAmikaH / ta ete paJca jIvaguNAH / tatropAdhicaturvidhatvanibaMdhanAzcatvAraH, svabhAvanibaMdhana ekaH / ete copAdhibhedAtsvarUpabhedAcca bhidyamAnA bahuSvartheSu vistAryaMta iti / / 46 / / 175 hindI samaya vyAkhyA gAthA 56 anvayArtha---( udayena ) udayase yukta, ( upazamena ) upazamase yukta, ( kSayeNa ) kSayase yukta, ( dvAbhyAM mizritAbhyAM ) kSayopazamase yukta (ca ) aura ( pariNAmena yuktA: ) pariNAmase yukta (te) aise ( jIvaguNA: ) (pA~ca) jIvaguNa ( jIvake bhAva ) haiM, (ca ) aura ( bahuSu artheSu vistIrNAH ) unheM aneka prakAroMmeM vistRta kiyA jAtA hai / TIkA --- jIvako bhAvoMke udaya kA ( pA~ca bhAvoMkI pragaTatAkA ) yaha varNana hai| karmoMkA phaladAnasamartharUpase udbhava so 'udaya' hai, anudbhava so 'upazama' haiM, udbhava tathA anudbhava so 'kSayopazama' haiM, atyanta vizleSa so 'kSaya' hai, dravyakA AtmalAbha ( astitva ) jisakA hetu haiM vaha 'pariNAma' haiM / vahA~ udayase yukta vaha 'audayika' haiM, upazamase yukta vaha 'aupazamika' haiM, kSayopazamase yukta vaha 'kSAyopazamika' hai, kSayase yukta va 'kSAyika' hai, pariNAmase yukta vaha 'pAriNAmika' hai| aise yaha pA~ca jIvaguNa haiN| unameM ( ina pA~ca guNoMmeM ) upAdhikA caturvidhapanA ( karmoMkI cAra prakArakI dazA ) jinakA kAraNa (nimitta ) haiM aise cAra haiM, svabhAva jisakA kAraNa haiM aisA eka hai| upAdhike bhedase aura svarUpake bhedase bheda karane para, unheM aneka prakAroMmeM vistRta kiyA jAtA hai / / 56 / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA 56 I atha pIThikAyAM pUrva jIvasya yadaudayikAdibhAvapaMcakaM sUcita tasya vyAkhyAnaM karotijuttA yuktAH / ke te jIvaguNA te paramAgamaprasiddhAH jIvaguNA: jIvabhAvA: pariNAmAH / kena kena yuktAH / udayeNa karmodayena, uvasameNa karmopazamena ca khayeNa karmakSayeNa duhi missideNadvAbhyAM kSayopazamAbhyAM mizratvena pariNAme prAkRtalakSaNabalAtsaptamyaMtaM tRtIyAMtaM vyAkhyAyate / pariNAmena karaNabhUtena iti vyutpattirUpeNAdayikaH aupazamika:, kSAyika:, kSAyopazamika, pAriNAmika evaM paMcabhAvA jJAtavyAH / te ca kathaMbhUtAH / bahusudasatthesu vitthiNNA bahuzrutazAstreSu tattvArthAdiSu vistIrNAH / audayikaupazamikakSAyopazamikAstrayo bhAvAH karmajanitAH kSAyikastu kevalajJAnAdirUpo Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-paMcAstikAyavarNana yadyapi vastuvRtyA zuddhabuddhakajIvasvabhAva: tathApi karmakSayeNotpannatvAdupacAreNa karmajanita eva, zuddhapAriNAmika: puna: sAkSAtkarmanirepakSa eva / atra vyAkhyAnena mizraupazamikakSAyikA: moksskaarnnN| mohodayasahita audayiko baMdhakAraNaM, zuddhapAriNAmikastu baMdhamokSayorakAraNamiti bhAvArthaH / tathA coktaM- "mokSaM kurvanti mizropazamikakSAyikAbhidhAH / baMdhamaudayikA bhAvA, ni:kriyaH pAriNAmikaH / / '' / / 56 / / evaM dvitIyAMtarasthale paMcabhAvakathanamukhyatvena gAthAsUtramekaM gataM / hindI tAtparyavRtti gAthA 56 utthAnikA-Age pIThikAmeM pahale jo jIvake audayika Adi pAMca bhAvoMkI sUcanA kI thI unhIkA vyAkhyAna karate haiM. anvaya sahita sAmAnyArtha:-( te jIvaguNA ) ve paramAgamameM prasiddha jIvake pariNAma ( udayesu) koke udayase honevAle audayika, ( uvasamena ) koMka upazamase honevAle aupazamika ( ya kSayeNa) karmoke kSayase honevAle kSAyika ( duhi missidehiM ) donoM kSaya aura upazamake mizrase honevAle kSAyopazamika tathA ( pariNAme ) pariNAmika bhAvoMse ( juttA ) saMyukta ( bahusu ya atyesu ) bahutase bhedoMmeM ( vitthiNNA ) phaile hue haiN| vizeSArtha-yahA~ vRttikArane "bahusudasatyesu vitthiNNA' pATha lekara yaha artha kiyA hai ki bahutase zAstroMmeM inakA vistAra kiyA gayA hai ina pAMca bhAvoMmeM audayika, aupazamika, kSAyopazamika ye tIna bhAva karmokI apekSAse haiM / yadyapi kSAyika bhAva kevalajJAnAdi rUpa hai aura vaha vastuke svabhAvase zuddha buddha eka jIva kA svabhAva hai to bhI karmoka kSayase utpanna hotA hai / isaliye yaha bhAva bhI karmokI apekSAse hI hai / zuddha pariNAmika bhAva sAkSAt karmoMkI binA apekSAke hai / yahA~ yaha tAtparya hai ki isa vyAkhyAse yaha samajhanA ki kSAyopazamika, aupazamika tathA kSAyika bhAva mokSake kAraNa haiM tathA mohake udaya sahita audayika bhAva bandhakA kAraNa hai tathA zuddha pariNAmika bhAva na bandhakA kAraNa hai, na mokSakA / jaisA ki kahA hai mizrAdi tIna bhAva mokSa karate haiM, audayika bhAva baMdha karate haiM va pAriNAmika bhAva baMdha mokSakI kriyAse rahita haiM / / 56 / / isa taraha dUsare antara sthalameM pAMca bhAvoMke kathanakI mukhyatAse eka gAthA sUtra khaa| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta samaya vyAkhyA gAthA 57 jIvasyaudayikAdibhAvAnAM kartRtvaprakAroktiriyam / kammaM vedayamANo jIvo bhAvaM karedi jArisayaM / so tassa teNa kattA havadi ti ya sAsaNe paDhidaM / / 57 / / karma vedayamAno jIvo bhAvaM karoti yAddazakam / sa tasya tena kartA bhavatIti ca zAsane paThitam / / 57 / / jIvena hi dravyakarma vyavahAranayenAnubhUyate, taccAnubhUyamAnaM jIvabhAvAnAM nimittamAtramupavarNyate / tasminnimittamAtrabhUte jIvena kartRbhUtenAtmanaH karmabhUto bhAvaH kriyate / amunA yo yena prakAreNa jIvane bhAvaH kriyate, sa jIvastasya bhAvasya tena prakAreNa kartA bhavatIti / / 57 / / hiMdI samaya vyAkhyA gAthA 57 anvayArtha ( karma baMdayamAnaH , karmako vedatA huA ( jIvaH ) jIva ( yAdRzakam bhAvaM / jaise bhAvako ( karoti ) karatA hai, ( tasya ) usa bhAvakA ( tena ) usa prakAra se [sa: } vaha ( kartA bhavati ) kartA hai- [iti ca ] aisA [zAsane paThitam ] zAsanameM kahA hai| TIkA--yaha, jIvake audayikAdi bhAvoMke kartRtvaprakArakA kathana hai| jIva dvArA dravyakarma vyavahAranayase anubhavameM AtA hai, aura vaha anubhavameM AtA huA jIvabhAvoMkA nimittamAtra kahalAtA hai / vaha ( dravyakarma ) nimittamAtra honese, jIva dvArA kartArUpase apanA karmarUpa ( kAryarUpa ) bhAva kiyA jAtA hai / isaliye jo bhAva jisa prakArase jIva dvArA kiyA jAtA hai, usa bhAvakA usa prakArase vaha jIntra kartA hai / / 57 / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA 57 tRtIyasthalaM kathyate / athAnaMtaraM prathamagAthAyAM azuddhanizcayena rAgAdibhAvAnAM jIvasya kartRtvaM kathyate / dvitIyagAthAyAM tadudayAgatadravyakarmaNo vyavahAre rAgAdibhAvakartRtvamiti svatantragAthAdvayaM tadanaMtaraM prathamagAthAyAM jIvasya yadyekAMtenodayAgatadravyakarma rAgAdivibhAvAnAM kartRbhavati tadA jIvasya sarvaprakAreNAkartRtvaM prApnotIti kathayati dvitIyagAthAyAM tu pUrvoktadUSaNasya parihAraM dadAtIti pUrvapakSaparihAramukhyatvena gAthAdvayaM, tadanantaraM jIva: pudgalakarmaNAM nizcayena kartA na bhavatItyAgamasaMvAda darzayati, dvitIyAyAM punaH karmaNo jIvasya cAbhedaSaTkArakI kathayatIti svatantragAthAdvayaM iti tRtIyAMtarasthale kartRtvamukhyatvena samudAyena gAthASaTkaM kathayatIti / tadyathA / audayikAdibhAvAn kena rUpeNa jIva: karotIti pRSTe satyuttaraM dadAti, -- kammaM vedayamANo-karma vedayamAna: nIrAganirbharAnaMdalakSaNapracaMDAkhaMDajJAnakAMDapariNatAtmabhAvanArahitena Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 SaDdravya-paMcAstikAyavarNana manovacanakAyavyApArarUpakarmakAMDapariNatena ca pUrva yadupArjitaM jJAnAvaraNAdi dravyakarma tadudayAgataM vyavahAreNa vedayamAnaH / kosau / jIvo-jIvaH kartA / bhAvaM karedi jArisarya-bhAvaM pariNAmaM karoti yAdhzakaM / so tassa teNa kattA-sa: tasya tena kartA sa jIvastasya rAgAdipariNAmasya karmatApatrasya tanaiva bhAvena karaNabhUtenAzuddhanizcayana kartA, havadittiya sAsaNa pAMDhada-bhavatAti zAsane paramAgarma paThitamityabhiprAyaH iti / / 57|| jIvo nizcayena karmajanitarAgAdivibhAvanAM svazuddhAtmabhAvanAcyutaH sana kartA bhoktA ca bhavatIti vyAkhyAnamukhyatvena gAthA gatA / hindI tAtparyavRtti gAthA 57 __ aba tIsarA sthala kahate haiM / athAnaMtara isa sthalakI prathama gAthAmeM yaha kahA jAtA hai ki nizcayase yaha jIva hI rAgAdi bhAvoMkA kartA hai / dUsarI gAthA meM yaha hai ki udaya prApta dravya karma vyavahArase rAgAdi bhAvoMko karate haiM isa taraha do svataMtra gAthAeM haiM / phira prathama gAthAmeM yaha kahA hai ki yadi ekAMtase udayaprApta dravya karma hI rAgAdi vibhAvoMko karanevAle hoM to jIva sarva prakArase akartA ho jaavegaa| dUsarI gAthAmeM isa doSakA khaMDana hai| isa taraha pUrva pakSa aura usake samAdhAnakI mukhyatAse gAthAeM do haiN| phira prathama gAthAmeM AgamakA yaha kathana dikhAyA hai ki nizcayase jIva pudgala karmokA kartA nahIM hai tathA dUsarImeM jIva aura karma donoMmeM abheda SaTkArakako vyavasthA batAI hai isa taraha do svataMtra gAthAeM haiM aise tIsare sthalameM kartApanekI mukhyatAse samudAyarUpa cha: gAthAeM kahI utthAnikA-Age isa praznake honepara ki audayika Adi bhAvoMko jIva kisa rUpase karatA hai ? AcArya uttara dete haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-(karma) karmoko ( vedayamANo) bhogatA huA { jIvo) yaha jIva ( jArisayaM ) jisa tarahakA ( bhAvaM) bhAva [ karedi ] karatA hai [so ] vaha jIva [teNa ] usI kAraNase [ tassa ] usI bhAvakA [kartA] kartA ( havaditti ya) hotA hai aisA [ sAsane ] jinazAsanameM ( paDhidaM ) vyAkhyAna kiyA gayA hai ! vizeSArtha-vItarAga paramAnaMdamaya pracaMDa aura akhaMDa jJAnakANDameM ramaNa karanevAlA AtmAkI bhAvanAko na pAkara apane mana vacana kAyake vyApArarUpa karmakAMDameM pariNamana karake jo isa jIvane pUrva kAlameM jJAnAvaraNAdi dravya karma bAMdha liye haiM unahIM ke udayameM Anepara unako bhogatA huA yaha jIva jaisA rAgAdi pariNAma karatA hai usI bhAvakA yaha jIva azuddha nizcaya nayase usI azuddha bhAvake dvArA kartA hojAtA hai aisA paramAgamameM kathana hai / / 57 / / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 179 yaha jIva apane zaddhAtmAkI bhAvanAse girA huA azuddha nizcayase karmoMke udayase utpanna rAgAdi vibhAvoMkA kartA aura bhoktA hotA hai, isa vyAkhyAnakI mukhyatAse gAthA khii| samaya vyAkhyA gAthA 58 dravyakarmaNAM nimittamAtratvenaudayikAdibhAvakartRtvamatroktam / kammeNa viNA udayaM jIvassa Na vijjade uvasamaM vA / khaiyaM khaova-samiyaM tamhA bhAvaM tu kamma-kadaM / / 58 / / karmaNA vinodayo jIvasya na vidyate upazamo vaa| kSAyikaH kSAyopazamikastasmAdbhAvastu karmakRtaH / / 58 / / na khalu karmaNA vinA jIvasyodayopazamau kSayakSAyopazamAvapi vidyate, tataH kSAyikakSAyopazAmikacaudayikaupazamikazca bhAvaH karmakRto'numaMtavyaH / pAriNAmikastvanAdinidhano nirupAdhi: svAbhAvika eva / kSAyikastu svabhAvavyaktirUpatvAdanaMto'pi karmaNaH kSayeNotpadyamAnatvAtsAdiriti karmakRta evoktaH / aupazamikastu karmaNAmupazame samutpadyamAnatvAt, anupazame samucchidyamAnatvAt karmakRta eveti / athavA udayopazamakSayakSayopazamalakSaNAzcatasro dravyakarmaNAmevAvasthAH, na punaH pariNAmalakSaNaikAvasthasya jIvasya, tata udayAdisaMjAtAnAmAtmano bhAvAnAM nimittamAtrabhUtatathAvidhAvasthatvena svayaM pariNamanAd dravyakarmApi vyavahAranayenAtmano bhAvAnAM kartRtvamApadyata iti / / 58 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA 58 anvayArtha--( karmaNA vinA ) karma vinA ( jIvasya ) jIvako ( udayaH ) udaya. ( upazamaH ) upazama, ( kSAyika; ) kSAyika { vA ) athavA (kSAyopazamikaH ) kSAyopazamika ( na vidyate / nahI hotA ( tasmAt tu ) isaliye ( bhAva: ) bhAva ( caturvidha jIvabhAva ) ( karmakRtaH ) karmakRta ___TIkA--yahA~, ( audAyakAdi bhAvoMke ) nimittamAtra rUpase dravyakarmoko audayikAdi bhAvoMkA kartApanA kahA hai| karmaka binA jIvako udaya-upazama tathA kSaya-kSayopazama nahIM hote ( arthAt dravyakarmaka binA jIvako audayikAdi cAra bhAva nahIM hote), isaliye kSAyika, kSAyopazamika, audAyaka yA aupazarmika bhAvoMko karmakRta sammata karanA / pAriNAmika bhAva to anAdi-anaMta, nirupAdhi, Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 Sadmavya-paMcAstikAyavarNana svAbhAvika hI hai / kSAyika bhAva, yadyapi svabhAvakI vyaktirUpa ( pragaTatArUpa ) honese ( aMta rahita ) hai tathApi, karmakSaya dvArA utpanna honeke kAraNa sAdi hai isaliye karmakRta hI kahA gayA hai| aupazamika bhAva karmake upazamase utpanna honeke kAraNa tathA anupazamase naSTa honeke kAraNa karmakRta hI hai| athavA udaya, upazama, kSaya aura kSayopazamasvarUpa cAra ( avasthAe~ ) dravyakarmakI hI avasthAe~ haiM, pariNAmasvarUpa eka avasthAvAle jIvakI nahIM hai isaliye udayAyika dvArA utpanna honevAle AtmAke bhArvoko nimittamAtrabhUta aisI usa prakArakI avasthAoM rUpa ( dravyakarma ) svayaM pariNamita honeke kAraNa dravyakarma bhI vyavahAranayase AtmAke bhAvoMke kartRtvako prApta hotA hai / / 58 // saMskRta tAtparyavRtti gAthA 58 atha rAgAdipariNAmAnAmudayAgataM dravyakarma vyavahAreNa kAraNaM bhavatIti darzayati-kammeNa viNA-karmaNA vinA zuddhajJAnadarzanalakSaNAdbhAvakarmadravyakarmanokarmavilakSaNAtparamAtmano viparItaM yadudayAgataM dravyakarma tena vinA udayaM / jIvassa Na vijjade-rAgAdipariNAmarUpa audayikabhAvA jIvasya na vidyate na kevalamaudayikabhAvaH, uvasamaM vA- aupazamikabhAvo vA na vidyate tenaiva dravyakarmopazamena vinA, khaiyaM khaovasamiyaM-kSAyikabhAvaH kSAyopazamikabhAvastasyaiva dravyakarmaNa: kSayeNa kSayopazamena vinA na bhavati / tamhA bhAvaM tu kammakadaM-tasmAddhAvastu karmakRtaH yasmAcchuddhapAriNAmikabhAvaM muktvA pUrvoktamaudayikaupazamikakSAyikakSAyopazamikabhAvacatuSTayaM dravyakarmaNA vinA na bhavati tasmAdevaM jJAyate jIvasyaudayikAdibhAvacatuSTayamanupacaritAsadbhUtavyavahAranayena dravyakarmakRtamiti / atra sUtre sAmAnyena kevalajJAnAdikSAyikanavalabdhirUpo vizeSeNa tu kevalajJAnAMtarbhUtaM yadanAkulatvalakSaNaM nizcayasukhaM tatprabhRtayo ye'naMtaguNAsteSAmAdhArabhUto yo'sau kSAyiko bhAvaH sa eva sarvaprakAreNopAdeyabhUta iti manasA zraddheyaM jJeyaM mithyAtvarAgAdivikalpajAlatyAgena niraMtaraM dhyeyamitti bhAvArthaH / / 58 / / iti teSAmeva bhAvAnAmanupacaritAsadbhUtavyavahAreNa karma kartA bhavatIti vyAkhyAnamukhyatvena gAthA gatA evaM nizcayena rAgAdibhAvAnAM jIvaH kartA pUrvagAthAyAM bhaNitamatra tu vyavahAreNa karma kartR bhavatIti svatantragAthAdvayaM gataM / hindI tAtparyavRtti gAthA 58 utthAnikA-Age kahate haiM ki vyavahArase rAgAdi pariNAmoMkA kAraNa udayaprApta dravya karma hai anvayasahita sAmAnyArtha-[kammeNa viNA] dravya koka sambagha vinA [jIvassa ] isa jIvake [ udayaM ] audayika [ vA ] yA ( uvasamaM) aupazAmika yA [khaiyaM ] kSAyika yA Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 paMcAstikAya prAbhRta 181 [ khaovasamiyaM ] kSAyopazamika bhAva [Na vijjhade ] nahIM hotA hai [ tamhA ] kyoMki [ bhAvaM tu kampakadaM ] ye saba bhAva karmakRta haiM / vizeSArtha- zuddha jJAna darzana lakSaNadhArI aura bhAvakarma, dravya karma tathA nokarmase vilakSaNa paramAtmAse viparIta jo udayameM prApta dravyakarma haiM unake binA jIvake rAgAdi pariNAmarUpa audayika bhAva nahIM ho sakatA hai| kevala audayika hI nahIM aupazamika bhAva bhI dravyakarmake upazama binA nahIM hotA hai| isI taraha kSAyopazamika bhAva dravyakarmoke kSayopazama binA aura kSAyika bhAva dravyakarmoke kSaya binA nahIM hotA hai isaliye ye saba bhAva karmakRta haiM, kyoMki zuddha pAriNAmika bhAvoMko chor3akara pUrvameM kahate hue audayika, aupazamika, kSAyopazamika tathA kSAyika ye cAra bhAva dravyakarmake binA nahIM hote haiM isIliye yaha jAnA jAtA hai ki ye AMdayika Adi cAroM bhAva anupacArita asadbhUta vyavahAranayase dravyakarma kRta haiM / yahA~ yaha tAtparya hai ki isa sUtrameM sAmAnyase kevalajJAnAdi kSAyika navalabdhi rUpa jo kSAyika bhAva hai tathA vizeSa karake jo kevalajJAnameM garbhita nirAkulatA lakSaNa nizcaya sukha hai usako Adi lekara jo anantaguNoMkA AdhAra hai vahI 1. kSAyika bhAva saba tarahase grahaNa karane yogya hai aisA mana dvArA zraddhAna karanA va jAnanA cAhiye tathA mithyAtva va rAgAdi vikalpajJAla tyAga karake usI kSAyika bhAvakA nirantara dhyAna karanA cAhiye / isa taraha inhI cAra bhAvoMkA anupacarita asadbhUta vyavahAra nayase karma kartA hai isa vyAkhyAnakI mukhyatAse gAthA kahI / isa taraha azuddha nizcaya nayase rAgAdi bhAvoMkA karttA jIva hai aisA pUrva gAthAmeM kahA thA / yahA~ batAyA ki vyavahArase inakA kartA karma hai isa taraha do svataMtra gAthAe~ kahIM / samaya vyAkhyA gAthA 59 jIvabhAvasya karmakartRtve pUrvapakSo'yam / bhAvo jadi kamma-kado attA kammassa hodi kidha kattA / Na kuNadi attA kiMci vi muttA aNNaM saga bhAvaM / / 59 / / bhAvo yadi karmakRta AtmA karmaNo bhavati kathaM kartA / na karotyAtmA kiMcidapi muktvAnyat svakaM bhAvam / / 59 / / yadi khalvaudayikAdirUpo jIvasya bhAvaH karmaNA kriyate, tadA jIvastasya kartA na Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 SaDdravya-paMcAstikAyavarNana bhavati / na ca jIvasyAkartRtvamiSyate / tataH pArizeSyeNa dravyakarmaNaH kartApadyate / tattu katham ? yato nizcayanayenAtmA svaM bhAvamujjhitvA nAnyatkimapi karotIti / / 59 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA 59 anvayArtha-( yadi bhAvaH karmakRtaH ) yadi bhAva ( jIvabhAva ) karmakRta hoM to ( AtmA karmaNaH kartA bhavati ) AtmA karmakA [ dravyakarmakA ] kartA honA cAhiye / ( kathaM ) vaha to kaise ho sakatA hai ? ( AtmA ) kyoMki AtmA to ( svakaM bhAvaM muktvA ) apane bhAvako chor3akara ( anyat kiMcid api ) anya kucha bhI [ na karoti ] nahIM krtaa| TIkA-karmako jIvabhAvakA kartRtva honeke sambandhameM yaha pUrvapakSa ( zaMkA ) hai / yadi audayikAdirUpa jIvakA bhAva karma dvArA kiyA jAtA ho, to jIva usakA ( auyikAdirUpa jIvabhAvakA ) kartA nahIM hai, aisA siddha hotA hai aura jIvakA akartRtva to iSTa ( mAnya ) nahIM hai / isaliye, zeSa yaha rahA ki jIva dravyakarmakA kartA honA caahiye| lekina vaha to kaise ho sakatA hai ? kyoMki nizcayanayase AtmA apane bhAvako chor3akara anya kucha bhI nahIM karatA / / 5 / / - saMskRta tAtparyavRtti gAthA 59 atha jIvasyaikAMtena karmAkartRtce dUSaNadvAreNa pUrvapakSaM karoti, bhAvo jadi kammakado-bhAvo yadi karmakRtaH yadyekAMtena rAgAdibhAvaH karmakRto bhavati / adA kammassa hodi kiha krattAtadAtmA dravyakarmaNaH kathaM kartA bhavati yata; kAraNAdrAgAdipariNAmAbhAve sati dravyakarma notpdyte| tadapi kathamiti cet ? Na kuNadi attA kiMcivi--na karotyAtmA kimapi / kiMkRtvA / muttA aNNAM sagaM bhAvaM-svakIyacaitanyAbhAvaM muktvAnyat dravyakarmAdikaM na karotItyAtmanaH sarvathApyakartRtvadUSaNadvAreNa pUrvapakSe'gre dvitIyagAthAyAM parihAre ityekaM vyAkhyAnaM tAvata, dvitIyavyAkhyAne punaratraiva pUrvapakSotraiva parihAro dvitIyagAthAyAM sthitapakSa eva / kathamiti ceta ? pUrvoktaprakArogAtmA karmaNAM kartA na bhavatIti dUSaNe datte sati sAMkhyamatAnusAriziSyo vadati / "akartA nirguNa: zuddho nityaH sarvagato'kriyaH / amUrtazcetano bhoktA jIvakapilazAsane" iti vacanAdasmAkaM mata AtmanaH karmAkartRtvaM bhUSaNameva na dUSaNaM / atra parihAra: / yathA zuddhanizcayena rAgAdhakartRtvamAtmanaH tathA yadyazuddhanizcayenApyakartRtvaM bhavati tadA dravyakarmabaMdhAbhAvastadabhAve saMsArAbhAvaH saMsArAbhAva sarvadaiva muktaprasaMgaH sa ca pratyakSavirodha ityabhiprAya: / / 59 / / evaM prathamavyAkhyAne pUrvapakSadvAreNa dvitIyavyAkhyAne punaH pUrvapakSaparihAradvAreNeti gAthA gtaa|| hindI tAtparyavRtti gAthA 59 utthAnikA-Age kahate haiM ki yadi ekAMtase aisA mAne ki jIva karmokA kartA nahIM hai to kyA doSa AegA? usa doSako batAte hue pUrvapakSa kahate haiM Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 183 anvaya sahita sAmAnyArtha-( jadi) yadi ( bhAvo) rAgAdibhAva ( kammakado) karmakRta ho to ( kidha) kisa taraha ( attA) AtmA ( kammasya kattA hodi) dravyakarmokA kartA hove kyoMki ekAMtase karmakRta bhAva lenepara AtmAke rAgAdi bhAvake binA usake dravyakarmokA banya nahIM ho sakatA hai, kyoMki ( attA ) yaha AtmA ( sagaM bhAvaM) apane hI bhAvako ( muktA) chor3akara ( aNNaM kiMci vi) aura kucha bhI dravyakarma Adiko ( Na kuNadi) nahIM karatA hai| vizeSArtha-AtmA yadi sarvathA rAgAdi bhAvoMkA akartA mAnA jAve aisA pUrva pakSa honepara dUsarI gAthAmeM isakA khaNDana hai / eka vyAkhyAna to yaha hai / dUsarA vyAkhyAna yaha hai ki isI gAthAmeM hI pUrvapakSa hai tathA isakA samAdhAna hai isase agalI gAthAmeM vastukI maryAdAkA hI kathana hai / kisa taraha so kahate haiM-pUrva kahe prakArase yadi karma hI rAgAdi bhAvoMke kartA hoM to AtmA puNya pApAdi karmokara kartA nahIM hosakegA aisA dUSaNa dene para sAMkhyamatAnusArI ziSya kahatA hai ki hamArA mata yaha hai yaha jIva karmakA kartA nahIM hai, nirguNa hai, zuddha hai, nitya hai, sarvavyApI hai, nikriya hai, amUrtika hai, cetana hai, mAtra bhoganevAlaga hai / rAda kapilalA mata hai| isa vacanase hamAre matase to AtmAke karmokA akartApanA honA bhUSaNa hI hai, dUSaNa nahIM hai / isI bAtakA khaNDana karate haiM ki jaise zuddha nizcayanayase AtmA rAgAdi bhAvoMkA kartA nahIM hai aisA hI yadi azuddha nizcayanayase bhI yaha jIva akartA ho to usake dravyakoka bandhakA abhAva hogA / karmabaMdhana na honese saMsArakA abhAva hogA taba phira yaha sarvathA hI mukta rahegA parantu yaha bAta pratyakSase virodharUpa hai| yaha abhiprAya hai / / 59 / / isa taraha isa gAthAke prathama vyAkhyAnameM pUrva pakSa kiyA gyaa| dUsare vyAkhyAnameM pUrva pakSakA uttara bhI diyA gayA / aisI yaha gAthA khii| samaya vyAkhyA gAthA 60 puurvsuutroditpuurvpksssiddhaaNto'ym| bhAvo kamma-Nimitto kammaM puNa bhAva-kAraNaM havadi / Na du tesiM khalu kattA Na viNA bhUdA du kattAraM / / 60 / / vyavahAreNa nimittamAtratvAjjIvabhAvasya karma karta, karmaNo'pi jIvabhAvaH kartA, nizcayena tu na jIvabhAvAnAM karma kartR, na karmaNo jIvabhAvaH / na ca te kAramaMtareNa saMbhUyete, yato nizcayena jIvapariNAmAnAM jIvaH kartA, karmapariNAmAnAM karma kartR iti / / 60 / / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 . Sadravya-paMcAstikAyavarNana hindI samaya vyAkhyA gAthA 60 anvayArtha--( bhAva; karmanimittaH ) jIvabhAvakA karma nimitta hai ( punaH ) aura ( karma bhAva kAraNaM bhavati ) karma kA jIvabhAva nimitta hai, ( na tu teSAM khalu kartA ) parantu vAstavameM ekadUsareke kartA nahIM hai, ( na tu kartAram vinA bhUtAH ) kintu kartAke binA hote haiM aisA bhI nahIM TIkA-yaha, pUrva sUtrameM ( 59 vI gAthAmeM ) kahe hue pUrvapakSake samAdhAnarUpa siddhAnta vyavahArase nimittamAtrapaneke kAraNa jIvabhAvakA karma kartA ( audayikAdi jIvabhAvakA kartA dravyakarma hai), karmakA bhI jIvabhAva kartA hai, nizcayase to jIvabhAvoMkA na to karma kartA haiM aura na karmakA jIvabhAva kartA hai| ve ( jIvabhAva aura dravyakarma ) kartAke binA hote haiM aisA bhI nahIM hai, kyoMki nizcayase jIvapariNAmoMkA jIva kartA hai aura karma pariNAmoMkA karma ( pudgala ) kartA hai / / 60 // ... saMskRta tAtparya vRttigAthA 60 atha pUrvasUtre AtmanaH karmAkartRtve sati dUSaNarUpeNa pUrvapakSastasya parihAraM dadAti, dvitIyavyAkhyAnapakSe sthitapakSaM darzayati, bhAvo nirmalacijjyotiHsvabhAvAcchuddhajIvAstikAyAtpratipakSabhUto bhAvo mithyAtvarAgAdipariNAmaH / sa ca kiMviziSTaH / kammaNimittaM-karmodayarahitAccaitanyacamatkAramAtrAtparamAtmasvabhAvAtpratipakSabhUtaM yadudayAgataM karma tatrimitta yasya sa bhavati karmanimittaH / kammaM puNa-jJAnAvaraNAdikarmarahitAcchuddhAtmatattvAdvilakSaNaM yadbhAvi dravyakarma puna: / tatkathaMbhUtaM ? bhAvakAraNaM havadi-nirvikArazuddhAtmopalabdhibhAvAtpratipakSabhUto yosau rAgAdibhAva: sa kAraNaM yasya tadbhAvakAraNaM bhavati / Na du-naiva tu puna: tesiM-tayorjIvagatarAgAdibhAvadravyakarmaNoH / kiM naiva / kattA-parasparopAdAnakartRtvaM, khalu-sphuTaM, Na viNA naiva vinaa| bhUdA du-bhUte saMjAte tu punaste dravyAbhAvakarmaNI veN| kaM vinA | kattAraM--upAdAnakartAraM vinA kiMtu jIvagatarAgAdibhAvAnAM jIva evopAdAnakartA, dravyakarmaNAM karmavargaNAyogyapudgalA eveti / dvitIyavyAkhyAne tu yadyapi jIvasya zuddhanayenAkartRtvaM tathApi vicAryamANamazuddhanayena kartRtvaM sthitamiti bhAvArthaH // 60 / / evaM pUrvagAthAyAM prathamavyAkhyAnapakSe tatra pUrvapakSotra punaruttaramiti gAthAdvayaM gataM / hindI tAtparyavRtti gAthA 60 utyAnikA-Age pUrva sUtrameM AtmAko karmokA akartA hote hue dUSaNa dete hue pUrva pakSa kiyA thA usIkA Age khaNDana dete haiN| dUsare vyAkhyAnase vastukI maryAdA batAte haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-( bhAvo ) rAgAdi bhAva ( kammaNimitto) karmoke nimittase Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 185 hotA hai ( puNe ) tathA ( bhAvakAraNaM ) rAgAdi bhAvoMke kAraNase (kampaM ) dravya karmakA bandha (havadi) hotA hai ( tesiM ) una dravya aura bhAva karmoMkA ( khalu ) nizcayase (kattA Na du ) paraspara upAdAna kartApanA nahIM hai (du) parantu ( kattAraM viNA ) upAdAna kartAke binA ( paNa bhUdA ) ve nahIM hue haiM / vizeSArtha - nirmala caitanyamayI jyoti svabhAvarUpa zuddha jIvAstikAyase pratIpakSI bhAva jo mithyAtva va rAgAdi pariNAma hai vaha karmoMke udayase rahita caitanyakA camatkAra mAtra jo paramAtma svabhAva hai usase ulTe jo udayameM prApta karma hai unake nimittako hotA hai tathA jJAnAvaraNa Adi karmoMse rahita jo zuddhAtmatattva hai usase vilakSaNa jo navIna dravyakarma hai so nirvikAra zuddha AtmAkI anubhUtise viruddha jo rAgAdi bhAva hai unake nimittase baMdhate haiM / aisA honepara bhI jIva sambandhI rAgAdi bhAvoMkA aura dravya karmoMkA paraspara upAdAna kartApanA nahIM hai to bhI ve rAgAdi bhAva aura dravyakarma donoM binA upAdAna kAraNake nahIM hue haiM kintu jIva sambandhI rAgAdi bhAvoMkA upAdAna kartA jIva hI hai tathA dravya karmoMkA upAdAnakartA karmavargaNA yogya pudgala hI hai| dUsare vyAkhyAnameM yaha tAtparya hai ki yadyapi zuddha nizcayanayase vicAra kiye jAnepara jIva rAgAdi bhAvoMkA kartA nahIM hai tathApi azuddha nizcayanayase jAMva rAgAdi bhAvoMkA katA hai yaha bAta siddha hai / 160 || isa taraha pUrva gAthAmeM prathama vyAkhyAnake dvArA pUrva pakSa kiyA thA yahA~ usIkA uttara diyA isa taraha do gAthAe~ kahIM / samaya vyAkhyA gAthA 61 kuvvaM sagaM sahAvaM attA kattA sagassa bhAvassa / Na hi poggala - kammANaM idi jiNavayaNaM muNeyavvaM / / 61 / / kurvan svakaM svabhAvaM AtmA kartA svakasya bhAvasya / na hi puhalakarmaNAmiti jinavacanaM jJAtavyam / / 61 / / nizcayena jIvasya svabhAvAnAM kartRtvaM pudgalakarmaNAmakartRtvaM cAgamenopadarzitamatra iti / / 61 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA 61 anvayArtha - ( svakaM svabhAva ) apane svabhAvako pariNAmako ) ( kurvan ) karatA huA AtmA ( hi ) vAstavameM ( svakasya bhAvasya ) apane bhAvakA ( kartA ) kartA hai, (na pugalakarmaNAM ) pudgalakarmoMkA nahIM, ( iti ) aisA ( jinavacanaM ) jinavacana ( jJAtavyam ) jAnanA / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 Sadravya-paMcAstikAyavarNana TIkA--nizcayase jIvako apane bhAvoMkA kartRtva hai aura pagalakarmokA akartRtva hai aisA yahA~ Agama dvArA darzAyA gayA hai / / 61 / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA 61 athaiva tadeva vyAkhyAnamAgamasaMvAdena dRDhayati, -kuvvaM kurvANaH / kaM / sagaM sahAvaMsvakaM svabhAvaM cidrUpaM / atra yadyapi zuddhanizcayena kevalajJAnAdizuddhabhAvAH svabhAvA bhaNyaMte tathApi karmakartRtvaprastAvAdazuddhanizcayena rAgAdayopi svabhAvA bhaNyaMte tAn kurvan san / attA kattA sagassa bhAvassa-AtmA kartA svakIyabhAvasya / Na hi poggalakammANaM-naiva pudgalakarmaNAM hu sphuTaM nizcayanayena kartA, idi jiNavayaNaM muNedavvaM iti jinavacanaM maMtavyaM jJAtavyamiti / atra yadyapyazuddhabhAvAnAM kartRtvaM sthApitaM tathApi te heyAstadviparItA anaMtasukhAdizuddhabhAvA upAdeyA iti bhAvArthaH / / 61 / / ityAgamasaMvAdarUpeNa gAthA gtaa| hindI tAtparyavRtti gAthA 61 utthAnikA-Age isI vyAkhyAnako Agamake kathanase dRDha karate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-( attA) AtmA ( sagaM sahAvaM ) apane hI svabhAvako ( kuvyaM) karatA huA ( sagassa bhAvassa) apane hI bhAvakA (kattA) kartA hotA hai ( puggalakammANaM Na hi ) puhala karmoMkA kartA nahIM hotA hai ( idi ) aisA (jiNavayaNaM) jinendrakA vacana ( muNeyavvaM ) mAnanA yogya hai / vizeSArtha-yadyapi zuddha nizcayanayase jIvake svabhAva kevalajJAnAdi zuddha bhAva kahe jAte haiM tathApi karmake kartApaneke vyAkhyAnameM azuddha nizcaya nayase rAgAdi bhI jIvake apane bhAva kahe jAte haiM-ina rAgAdi bhAvoMkA to jIvako kartA azuddha nizcayanayase kaha sakate haiM, parantu pudgalakokA kartA jIvako nizcayanayase nahIM kahA jA sakatA / yaha jinendrakA Agama hai| yahA~ yaha tAtparya hai ki yadyapi yahA~ jIvako azuddha bhAvoMkA kartA sthApita kiyA hai tathApi ye saba azuddha bhAva tyAgane yogya haiM aura inase viparIta jo anaMta sukha Adi zuddhabhAva hai so grahaNa karane yogya haiM / / 61 / / isa taraha Agamake kathana rUpase gAthA kahI / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 paMcAstikAya prAbhRta samaya vyAkhyA 62 atra nizcayanayenAbhinna kArakatvAtkarmaNo jIvasya ca svayaM svarUpakartRtvamuktam / kammaM pi sagaM kuvvadi seNa sahAveNa samma-mappANaM / jIvo vi ya tArisao kamma-sahAveNa bhAveNa / / 62 / / karmApi svakaM karoti svena svabhAvena samyagAtmAnam / jIvo'pi ca tAzakaH karmasvabhAvena bhAvena / / 6 / / karma khalu karmavapravartamAnapudgalaskaMtharUpeNa kartRtAmanuvibhrANaM, karmatvagamanazaktirUpeNa karmatAM kalayat, pUrvabhAvavyApAye'pi dhruvatvAlaMbanAdupAdAnatvam, upajAyamAnapariNAmarUpakarmaNAzrIyamANatvAdupoDhasaMpradAnatvam, AdhIyamAnapariNAmAdhAratvAd gRhItAdhikaraNatvaM, svayameva SaTkArakIrUpeNa vyavatiSThamAnaM na kArakAMtaramapekSate / evaM jIvo'pi bhAvaparyAyeNa pravartamAnAtmadravyarUpeNa kartRtAmanubibhrANo, bhAvaparyAyagamanazaktirUpeNa karaNatAmAtmasAtkurvan, prApyabhAvaparyAyarUpeNa karmatAM kalayan, pUrvabhAvaparyAyavyapAye'pi dhruvatvAlaMbanAdupAttApAdAnatvam, upajAyamAnabhAvaparyAyarUpakarmaNAzrIyamANatvAdupoDasaMpradAnatvaH, AdhIyamAnabhAvaparyAyAdhAra. tvAd gRhItAdhikaraNatvaH, svayameva SaTkArakIrUpeNa vyavatiSThamAno na kArakAMtaramapekSate / ataH karmaNaH karturnAsti jIvaH kartA, jIvasya karturnAsti karma kartR nizcayeneti / / 62 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA 62 anvayArtha--( karma api ) karma bhI ( svena svabhAvena ) apane svabhAvase ( svakaM karoti ) apaneko karate haiM ( ca ) aura ( tAdRzaka: jIva: api ) vaisA jIva bhI ( karmasvabhAvena bhAvana ) karmasvabhAva bhAvase ( audayikAdi bhAvase ) ( smayaka AtmAnam ) yathArtha jaisA kA taimA apaneko karatA haiN| ___TIkA-nizcayanayase abhinna kAraka honese karma aura jIva svayaM svarUpake ( apane-apane rUpake ) kartA haiM aisA yahA~ kahA hai| karma vAstavameM ( 1 ) karmarUpase pravartamAna pudgalaskaMdharupase kartRtvako dhAraNa karatA huA. ( 2 ) karmapanA prApta karanekI zaktirUpa karaNapaneko aMgIkRta karatA huA, (3) prApya aise karmattrapariNAmarUpase karmapanekA anubhava karatA huA, (4) pUrva bhAvakA nAza hona jAne para bhI dhravatvako abalambana karanese jisane apAdAnapaneko prApta kiyA hai aisA, (5) utpanna honevAle pariNAmarUpa karma dvArA samAzrita honese ( arthAt utpanna honevAle pariNAmarUpa kArya apaneko diyA jAnese ) sampradAnapaneko prApta aura ( 6 ) dhAraNa kiye hue pariNAmakA AdhAra honese Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 SaDdravya-paMcAstikAyavarNana jisane adhikaraNapaneko grahaNa kiyA hai aisA svayameva SaTkArakarUpase vartatA huA anya kArakakI apekSA nahIM rkhtaa| usI prakAra jIva bhI (1) bhAvaparyAyarUpase pravartamAna AtmadravyarUpase kartRtvako dhAraNa karatA huA, (2) bhAvaparyAya prApta karanekI zaktirUpase karaNapaneko aMgIkRta karatA huA, (3) prApya aisI bhAvaparyAyarUpase karmapanekA anubhava karatA huA (4) pUrva bhAvaparyAyakA nAza hone para bhI dhruvatvakA avalambana karanese jisane apAdAnapaneko prApta kiyA hai aisA, (6) utpanna honevAle bhAvaparyAyarUpa karma dvArA samAzrita honese ( arthAt utpanna honevAlA bhAvaparyAyarUpa kArya apaneko diyA jAnese ) sampradAnapaneko prApta aura (6) dhAraNa kI huI bhAvaparyAyakA AdhAra honese jisane kiraNapoko pahalA kiyA hai aisA -svayameva SaTkArakarUpase vartatA huA anya kArakakI apekSA nahIM rkhtaa| ___ isaliye nizcayase karmarUpa kartAkA jIva kartA nahIM hai aura jIvarUpa kartAkA karma kartA nahIM hai / / 62 / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA 62 atha nizcayenAbhedaSaTkArakIrUpeNa kargapudgalaH svakIyasvarUpaM karoti jIvopi tathaiveti pratipAdayati / kammapi sayaM-karma kartR svayamapi svayameva, kuvvadi-karoti / kiM karoti ? sammamappANaM-samyagyathA bhavatyAtmAnaM dravyakarmasvabhAvaM / kena kaarnnbhuuten| sageNa bhAveNasvakIyasvabhAvenAbhedaSaTkArakIrUpeNa / jIvovi ya tArisao-jIvopi ca tAdRzaH / kena kRtvA / kammasahAveNa bhAveNa-karmasvabhAvenAzuddhabhAvena rAgAdipariNAmeneti / tathAhi-karmapug2ala: kartA karmapudgalaM karmatApannaM karmapudgalena karaNabhUtena karmapudgalAya nimittaM karmapudalAtsakAzAtkarmapudgagale'dhikaraNabhUte karotItyabhedaSaTkArakIrUpeNa pariNamamAna: kArakAMtaraM nApekSate, tathA jIvopi AtmA kartAtmAnaM karmatApatramAtmanA karaNabhUtenAtmane nimittamAtmanaH sakAzAdAtmanyadhikaraNabhUte karotItyabhedaSaTkArakIrUpeNa vyavatiSThamAnaH kArakAMtaraM nApekSate / ayamatra bhAvArthaH / yathaivAzuddhaSaTkArakIrUpeNa pariNamamAna: santrazuddhamAtmAnaM karoti tathaiva zuddhAtmatattvasamyakzraddhAnajJAnAnuSThAnarUpeNAbhedaSaTkArakIsvabhAvena pariNamamAna: zuddhamAtmAnaM karotIti // 62 / / evamAgamasaMvAdarUpeNAbhedaSaTkArakIrUpeNa ca svatantragAthAdvayaM gataM / iti samudAyena gAthASaTkena tRtIyAMtarasthalaM samAptaM / hindI tAtparyavRtti gAthA 62 utthAnikA-Age kahate haiM ki nizcayase abheda SaTkAraka rUpa hokara karma pudgala apane bhAvoMko karatA hai aura jIva apane bhAvoMko karatA hai Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 189 anvaya sahita sAmAnyArtha-( kammaM ) karma bhI ( sena sahAveNa) apane svabhAvase ( sagaM) Apa hI ( appANaM) apane dravya karmapaneko ( samma) bhale prakAra ( kuvyadi) karatA hai ( tArisao) taise hI ( jIvo vi ya) yaha jIva bhI ( kammasahAveNa bhAveNa ) rAgAdi karmarUpa apane bhAvase apane bhAvoMko karatA hai| vizeSArtha-vRttikAra kartA karma Adi chaH kArakoMko lagAkara vyAkhyAna karate haiM ki yaha kArmaNa pudgala kartA hokara karmakArakapaneko prApta apane hI dravya karmapaneko apanI hI karma pudgalakI sahAyatA rUpa karaNakArakase karma pugalakI avasthAke liye karma pudaloM se karma pudgalake hI AdhArameM karatA hai isa taraha yaha pula apane hI abheda chaH kArakoMke dvArA pariNamana karatA huA apanI avasthAko palaTatA hai usako dUsare dravyake kArakakI apekSA nahIM hai| isI taraha jIva bhI svayakartA hokara kapanako prApta apane Atmika bhAvako apane hI AtmArUpI kAraNase apane hI AtmAke lie apane hI AtmAmeMse apane hI AtmAke AdhArameM karatA hai arthAt AtmA apane hI abheda chaH kArakoMke dvArA pariNamana karatA huA apane bhAvoMko karatA hai use dUsare kisI kArakako apekSA nahIM hai / yahA~ yaha tAtparya hai ki jaise AtmA azuddha cha: kArakoMse pariNamana karatA huA apane azuddha Atmika bhAvako karatA hai taise yaha zuddha AtmAke samyak zraddhAna, usIke sampajJAna tathA usIke AcaraNa rUpase abheda chaH kArakoMke svabhAvase pariNamana karatA huA zuddha Atmika bhAvako karatA haiM / / 6 / / isa taraha Agamake kathanase aura abheda chaH kAraka rUpase svataMtra do gAthAeM pUrNa huii| isa taraha samudAyase chaH gAthAoMke dvArA tIsarA aMtarasthala pUrNa huaa| samaya vyAkhyA gAthA 63 kammaM kammaM kuvvadi jadi so appA karedi appANaM / kidha tassa phalaM bhuJjadi-appA kammaM ca dedi phalaM / / 63 / / karma karma karoti yadi sa AtmA karotyAtmAnam / kathaM tasya phalaM bhuGkte AtmA karma ca dadAti phalam / / 63 / / karmajIvayoranyonyAkartRtve'nyadattaphalAnyopabhogalakSaNadUSaNapuraHsaraH pUrvapakSo'yam / / 63 / / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-paMcAstikAyavarNana hindI samaya vyAkhyA gAthA 63 anvayArtha--( yadi ) yadi ( karma ) karma ( karma karoti ) karmako kare aura ( sa: AtmA ) AtmA ( AtmAnam karoti ) AtmAko kare to ( karma ) karma ( phalam kathaM dadAti ) AtmAko phala kyoM degA ( na ! aura ( AtmA ! agaa| tasya palaM bhuTate ) usakA phala kyoM bhogegA? TIkA-~-yadi karma aura jIvako anyonya akartApanA ho, to 'anyakA diyA huA phala anya bhoge' aisA prasaMga AyegA, aisA doSa batalAkara yahA~ pUrvapakSa upasthita kiyA gayA hai / / 63 / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA 63 atha pUrvottaprakAreNAbhedaSaTkArakIvyAkhyAne kRte sati nizcayanayenedaM vyAkhyAnaM kRtamiti nayavicAramajAnanekAMtaM gRhItvA ziSya: pUrvapakSaM karotiH, kammaM karma katR kammaM kuvvadi jadi yadyekAMtena jIvapariNAmanirapekSaM sadrvya karma karoti "jadi' so appA appANaM-yadi ca sa AtmAtmAnameva karoti na ca dravyakarma / kiha tassa phalaM bhujadi-kathametasyAkRtakarmaNaH phalaM bhukte / sa kaH / appA--AtmA kartA kammaM ca dedi phalaM jIvenAkRtaM karma ca kartR kathamAtmane dadAti phalaM na kathamapIti / / 63 / / caturthasthale pUrvapakSadvAreNa gAthA gtaa| hindI tAtparyavRtti gAthA 63 utthAnikA-Age pUrvokta prakArase abheda chaH kArakakA vyAkhyAna karate huye nizcayanayase yaha vyAkhyAna kiyA gayA / ise sunakara nayoMke vicArako na jAnatA huA ziSya ekAMtako grahaNa karake pUrva pakSa karatA hai| anvaya sahita sAmAnyArtha-(jadi) yadi (kamma) dravyakarma ( kamma) dravyakarmako ekAMtase vinA jIvake pariNAmakI apekSAke ( kuvadi ) karatA hai aura ( so appA) vaha AtmA ( appANaM) apaneko hI ( karedi) karatA hai-dravyakarmako nahIM karatA hai to (kidha) kisa taraha (appA) AtmA ( tassa phalaM) usa binA kiye hue karmakA phalako { bhujadi ) bhogatA hai ( ca ) aura ( kamma) vaha jIvase binA kiyA huA karma ( phalaM ca dedi) AtmA meM phala kaise detA hai / samaya vyAkhyA gAthA 64 atha siddhAMtasUtrANi ogADha-gADha-Nicido poggala-kAyehi savvado logo / suhamehiM bAdarehiM ya NaMtA-NaMtehiM vividhehiM / / 64 / / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta avagADhagADhanicitaH pugalakAyaiH sarvato lokaH / sUkSmai darazcAnantAnaMtairvividhaiH // 64 / / karmayogyapudgalA aMjanacUrNapUrNasamudgakanyAyena sarvalokavyApitvAdyatrAtmA tatrAnAnItA evAvatiSThaMta ityatroktam / / 64 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA 64 anvayArtha--( loka: ) loka ( sarvataH ) sarvata: ( arthAt sarva loka ) ( vividhaiH ) vividha prakAra ke ( anaMtAnaMtaiH ) anaMtAnaMta ( sUkSmaiH bAdaraiH ca ) sUkSma tathA bAdara ( puTTalakAyai: ) pug2alakAyoM ( pudgalaskandhoM ) dvArA ( avagAr3hagADhanicitaH ) avagAhita hokara gAr3habharA huA hai| __aba siddhAMta sUtra haiM ( arthAt aba 63vI gAthAmeM kahe gaye pUrvapakSake nirAkaraNUparvaka siddhAMtakA pratipAdana karanevAlI gAthAeM kI jAtI haiM ) 1 TIkA--yahA~ aisA kahA hai ki karmayogya pudgala aJjanacUrNase ( suramese ) bharI huI DibbIka nyAyase ( samAna ) samasta lokameM vyApta haiM, isaliye jahA~ AtmA hai vahA~, binA lAye hI ve sthita haiM / / 64|| saMskRta tAtparyavRtti gAthA 64 atha parihAramukhyatve gAthAsaptakaM / taba gAthAsu saptasu madhye pudgalasya svayamupAdAna kartRtvamukhyatvena "AgADhagADha'' ityAdipAThakrameNa gAthAtrayaM, tadanaMtaraM kartRtvabhoktRtvavyAkhyAnopasaMhAramukhyatvena ca "jIvA poggalakAyA" ityAdi gAthAdvayaM, tadanaMtaraM baMdhaprabhutvena mokSaprabhutvena ca "evaM kattA bhottA" ityAdi gAthAdvayaM / evaM samudAyena parihAragAthAsUtrANi sapta / tadyathA / yathA zuddhanizcayena zaktirUpeNa kevalajJAnAdyanaMtaguNapariNataH sUkSmajIvairniraMtaraM loko bhRtastiSThati tathA pudattarapIti nirUpayati, ogAhagADhaNicido-avagADhagADhanicitaH yathA pRthvIkAyikAdipaMcavidhasUkSmasthAvarairaMjanacUrNapUrNasamudrakanyAyenAvagADhagADharUpeNa nairaMtayeNa nicito bhRtaH / kosauM / logo--lokaH / poggalakAyehiM tahA-pudgalakAyaizca / kathA ? savvado-sarvapradezeSu / kathaMbhRtaH pug2alakAyaiH / suhumehi bAdarehi ya-sUkSmadRSTyagocarairvAdarairdRSTiviSayaizca / katisaMkhyopete: ? aNaMtANaMnehianaMtAnaMtaiH / kiMviziSTaH / vivihehi-vividhairaMtarbhedena bahubhedairitti / atra karmavargaNAyogyapudgalA vatrAtmA tiSThati tatrAnAnItA evaM pUrva tiSThanti baMdhakAle pazcAdAgamiSyatyeva / yadyapi pUrva te tatrAtmAvagADhagADhakSetre kSIranIranyAyena tiSThanita tathApi te heyAstebhyo bhinna: zuddhabuddhakasvabhAva: paramAtmA sa evopAdeya iti bhAvArthaH / / 64 / / hindI tAtparyavRtti gAthA 64 utthAnikA-UparakI zaMkAko dUra karate hue gAthA sAta haiN| unameMse pudgalake bhItara Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadravya-paMcAstikAyavarNana svayaM upAdAna kartApanA haiM isakI mukhyatAse "ogADhagADha" ityAdi pAThakramase tIna gAthAe~ haiM phira kApanA aura bhoktApanAke vyAkhyAnake saMkocakI mukhyatAse 'jIvA poggalakAyA' ityAdi gAthA do haiM phira baMdhakA svAmIpanA aura mokSakA svAmIpanA batAte hue "evaM kattA bhottA'' ityAdi gAthA do haiM / isa taraha samudAyase pUrva pakSake samAdhAnameM sAta gAthAeM haiN| pahalI gAthA kahate haiM ki jaise yaha loka sUkSma jIvoMse binA antarake bharA hai ( jo jIva zuddha nizcayanayase kevalajJAnAdi anaMtaguNoMke dhArI hai) vaise yaha pugaloMse bhI bharA hai| anvaya sahita sAmAnyArtha-(logo) yaha loka ( sambado) saba taraphase ( suhamehi) sUkSma ( vAdarahiM ya) aura sthUla ( vivihehi ) nAnA prakArake ( tANatehiM ) anaMtAnaMta ( poggalakAyehiM) pudgalake skaMdhose ( ogADha gADha Nicito) pUrNa rUpase bharA huA hai / vizeSArtha-jaise yaha loka pRthvIkAya Adi pAMca prakArake sUkSma sthAvara jIvoMse kajjalase pUrNa bhI huI kajjaladAnIkI taraha binA antarake bharA huA hai usI taraha yaha loka apane sarva asaMkhyAta pradezoMmeM dRSTigocara nAnA prakArake anaMtAnaMta pudgala skaMdhoMse bhI bharA hai| yahA~ prakaraNameM jo karma vargaNA yogya pudgalaskaMdha hai ve vahA~ bhI maujUda haiM jahA~ AtmA hai / ve vahA~ binA anyatrase lAe hue maujUda haiN| pIche baMdhakAlameM aura bhI vargaNAe~ aaveNgii| yahA~ yaha tAtparya hai ki yadyapi ve vargaNAe~ jahA~ AtmA hai vahA~-pAnIkI taraha kUTakUTakara bharI huI haiM tathApi ve tyAgane yogya haiN| unase bhinna jo zuddha buddha eka svabhAvarUpa paramAtmA hai so hI grahaNa karane yogya hai / / 64 / / samaya vyAkhyA gAthA 65 anyAkRtakarmasaMbhUtiprakAroktiriyam / attA kuNadi sabhAvaM tattha gadA poggalA sabhAvehi / gacchaMti kammabhAvaM aNNoNNAva-gAha-mavagAr3hA / / 65 / / AtmA karoti svabhAvaM tatra gatAH pudgalAH svabhAvaiH / gacchanti karmabhAvamanyonyAvagAhAvagADhAH / / 65 / / AtmA hi saMsArAvasthAyAM pAriNAmikacaitanyasvabhAvamaparityajannevAnAdigaMdhanabaddhatvAdanAdimoharAgadveSasnigthairavizuddhaireva bhAvavivartate / sa khalu yatra yadA moharUpaM rAgarUpaM dveSarUpaM vA svasya bhASamArabhate, tatra tadA tameva nimittIkRtya jIvapradezeSu parasparAvagAhenAnupraviSTA: svabhAvaireva pudgalAH karmabhAvamApadhaMta iti / / 65 / / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta hindI samaya vyAkhyA gAthA 65 anvayArtha - ( AtmA ) AtmA ( svabhAvaM ) ( moharAgadveSarUpa ) apane bhAvako ( karoti ) karatA hai, (tatra gatA: pudgalAH ) ( taba ) vahA~ rahanevAle pudgala ( svabhAvaiH ) apane bhAvoMse ( anyonyAvagAhAvagADhA: ) jIvameM ( viziSTa prakArase ) anyonya- avagAharUpase praviSTa hue ( karmabhAvam gacchanti ) karmabhAvako prApta hote haiM / I TIkA - anya dvArA kiye gaye binA karmakI utpatti kisa prakAra hotI hai usakA kathana haiM AtmA vAstava meM saMsAra avasthAmeM pAriNAmika caitanyasvabhAvako chor3e binA hI anAdi baMdhana dvArA baddha honese anAdi moharAgadveSa dvArA snigdha aise avizuddha bhAvoMrUpase hI vivartanako prApta hotA hai ( pariNamita hotA hai ) / vaha ( saMsArastha AtmA ) vAstavameM jahA~ aura jaba moharUpa, rAgarUpa yA dveSarUpa aise apane bhAvako karatA hai, vahA~ aura usa samaya usI bhAvako nimitta banAkara pudgala apane bhAvoMse hI jIvake pradezoM meM (viziSTattApUrvaka ) paraspara- avagAharUpase praviSTa hue karmabhAvako prApta hote haiM // 65 // saMskRta tAtparyavRtti gAthA 65 193 athAtmano mithyAtvarAgAdipariNAme sati karmavargaNAyogyapudUlA nizcayenopAdAnarUpeNa svayameva karmatvena pariNamaMtIti pratipAdayati, attA AtmA, kuNadi karoti / kaM karoti / sahAvaM svabhAvaM rAgadveSamohasahitaM pariNAmaM / nanu rAgadveSamoharahito nirmalacijjyotiH sahitazca vItarAgAnaMdarUpaH svabhAvapariNAmo bhaNyate rAgAdivibhAvapariNAmaH kathaM svabhAvazabdenocyata iti parihAramAhabaMdhaprakaraNavazAdazuddhanizcayena rAgAdivibhAvapariNAmopi svabhAvo bhaNyate iti nAsti doSa: / tattha gayA-- tatrAtmazarIrAvagADhakSetre gatAH sthitAH / ke te / poggalA- karmavargaNAyogyapudgalaskaMdhAH, gacchaMti kampabhAvaM- gacchanti pariNamanti karmabhAvaM dravyakarmaparyAyaM / kaiH karaNabhUtaiH / sahAvehiMnizcayena svakIyopAdAnakAraNaiH / kathaM gacchanti / aNNoNNAgAhaM-- anyonyAvagAhasaMbaMdhI yathA bhavati / kathaMbhUtAH saMta: avagADhA - kSIranIranyAyena saMzliSTA ityabhiprAyaH ||65 || hindI tAtparyavRtti gAthA 65 | utthAnikA- Age kahate haiM ki AtmAmeM jaba mithyAtva rAga-dveSa Adi pariNAma hote haiM ne unakA nimitta pAkara karmavargaNAyogya puhala nizcayase apane hI upAdAna kAraNase svayaM hI karmarUpa pariNamana kara jAte haiM / - anvaya sahita sAmAnyArtha - ( attA ) AtmA ( sahAvaM ) svabhAva apane rAgAdi bhAva ( karNAdi ) karatA hai taba ( tatthagadA) vahA~ prApta ( poggalA ) pugala skaMdha ( sabhAvehiM ) apane hI svabhAvase ( aNNoNNAgAhaM ) AtmA aura karmavargaNA paraspara avagAha rUpa Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadravya--paMcAstikAyavarNana hokara ( avagADhA) atyanta gADhapaneke sAtha ( kammabhAvaM) dravya karmapaneko ( gacchaMti) prApta ho jAte haiN| vizeSArtha-prazna-zuddha nizcayanayase rAgadveSa moha rahita nirmala caitanyamayI jyoti sahita vItarAga AnandarUpa hI svabhAva pariNAma AtmAkA kahA jAtA hai / rAgAdi vibhAva pariNAma ko svabhAva zabda se kyoM kahA ? uttara-baMdhaprakaraNa ke vaza se azuddha nizcayanaya kI apekSA rAgAdi vibhAva pariNAma ko svabhAva kahate haiN| isameM koI doSa nahIM hai| yahA~ yaha kahA hai ki jaba yaha azuddha AtmA apane rAgadveSa moha sahita pariNAmako karatA hai taba AtmAke dvArA roke hue zarIrakI avagAhanAke kSetrameM Thahare hue yA prApta hue karmavargaNA yogya pudgala skandha apanI hI upAdAna kAraNarUpa zaktise dravyakarmakI avasthAko prApta hojAte haiM aura te jIvale pradezoM meM hama taraha paraspara eka kSetrAvagAharUpa baMdha jAte haiM jisa taraha dUdha pAnI mila jAtA hai / / 65 / / samaya vyAkhyA gAthA 66 ananyakRtatvaM karmaNAM vaicitryasyAtroktam / jaha puggala-davvANaM bahuppayA-rehiM khaMdha-NivyattI / akadA parehiM diTThA taha kammANaM viyANAhi / / 66 / / yathA pudgaladravyANAM bahuprakAraiH skaMdhanirvRttiH / akRtA parairdRSTA tathA karmaNAM vijAnIhi / / 66 / / yathA hi svayogyacaMdrArkaprabhopalaMbhe saMdhyAbeMdracApapariveSaprabhRtibahubhiH prakAraiH pudgalaskaMdha. vikalpA karjataranirapekSA evotpacate, tathA svayogyajIvapariNAmopalaMbhe jJAnAvaraNaprabhRtibhibahubhiH prakAraiH karmANyapi karjataranirapekSANyevotpadyate iti / / 66 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA 66 * anvayArtha--( yathA ) jisa prakAra ( pudgaladravyANAM ) pudgaladravyokI ( bahuprakAraiH ) aneka prakArako ( skaMdhanirvRttiH ) skaMdharacanA ( paraiH akRtA ) parase kiye gaye binA ( dRSTA ) hotI dIkhatI haiM, ( tathA ) usI prakAra ( karmaNAM ) karmoMkI bahuprakAratA ( vijAnIhi ) parase akRta jaano| TIkA-karmokI vicitratA ( bahuprakAratA ) anya dvArA nahIM kI jAtI aisA yahA~ kahA hai / jisa prakAra apaneko yogya candra-sUryake prakAzakI upalabdhi hone para, saMdhyAbAdala Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta indradhanuSa prabhAmaMDala ityAdi aneka prakArase pudgalaskaMdhabheda anya kartAkI apekSA binA hI utpanna hote haiM, usI prakAra apaneko yogya jIva-pariNAmakI upalabdhi hone para, jJAnAvaraNAdi aneka prakArake karma bhI anya kartAkI apekSAke binA hI utpanna hote haiM / / 66 / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA 66 atha karmavargaNAyogyapudgalA yathA svayameva karmatvena pariNamanti tathA dRSTAMtamAha, jaha poggaladaccANaM bahuppayArehi khaMdaNippattI akahA parehi diTThA-yathA pudgaladravyANAM bahuprakAraiH skaMdhaniSpattirakRnA parairdRSTA / taha kammANaM viyANAhi--tathA karmaNAmapi vijAnIhi he ziSya tvamiti / tathAhiM / yathA caMdrArkaprabhopalaMbhe sati abhrasaMdhyArAgeMdracApapariveSAdibhirbahubhiH prakAraiH pareNAkRtA api svayameva pagalAH pariNamanti loke tathA vizuddhajJAnadarzanasvabhAvAtmatattvasamyakzraddhAnajJAnAnucaraNabhAvanArUpAbhedaratnatrayAtmakakAraNa-samayAsArarahitAnAM jIvAnAM mithyAtvarAgAdipariNAme sati karmavargaNAyogyapudgalA jIvenopAdAnakAraNabhUtenAkRtA api svakIyopAdAnakAraNaiH kRtvA jJAnAvaraNAdimUlottaraprakRtirUpairbahubhedaiH pariNamanti iti bhAvArthaH / / 66 / / evaM pudgalasya svayamupAdAnakartRtvavyAkhyAnamukhyatvena gAthAtrayaM gataM / hindI tAtparya vRttigAthA 66 utthAnikA-Aye karmavargaNA yogya pudgala kisa taraha svayameva karmarUpa ho jAte haiM isakA dRSTAMta kahate haiM___ anvaya sahita sAmAnyArtha--(jaha ) jaise ( puggaladavvANaM) pudgala dravyoMkI ( bahuppayArehiM ) bahuta prakArase ( khaMdhaNivvattI) skaMdhoMkI racanA ( parehiM ) dUsaroMse ( akadA ) binA kI huI ( diTThA) dikhalAI paDatI hai ( taha ) taise ( kammANaM ) karmokA bandha honA ( viyANAhi ) jaano| vizeSArtha-jaise isa lokameM candramA va sUryakI prabhAke nimitta hote hue bAdala va saMdhyAke samaya lAlI va indradhanuSa yA maMDala Adike rUpameM nAnA prakArase pudgala vargaNAe~ svayaM binA kisIkI kI huI pariNamana kara jAtI haiM vaise una jIvoMke jo vizuddha jJAna darzana svabhAva thArI Atmatattavake samyaka zraddhAna jJAna va caritrakI bhAvanA rUpa abheda ratnatrayamaya kAraNa samayasArase rahita haiM unake mithyAdarzana va rAgadveSAdi pariNAmoMke nimittase karmavargaNA yogya pudgala apane hI upAdAna kAraNoMse binA jIvake upAdAna kAraNake jJAnAvaraNAdi mUla va uttara prakRti rUpa nAnA prakArase pariNamana kara jAte haiM / / 66 / / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahavya- paMcAsTimApana - isa taraha pudgalameM svayaM upAdAnakartApanA hai, isa mukhyatAse tIna gAthAe~ khiiN| samaya vyAkhyA gAthA 67 nizcayena jIvakarmaNozcaikakartRtvai'pi vyavahAreNa karmadattaphalopalaMbho jIvasya na virudhyata ityatroktam / . jIvA puggala-kAyA aNNoNNA-gADha-gahaNa-paDibaddhA / kAle vijujja-mANA suha-dukkhaM diti bhuJjanti / / 67 / / jIvAH pudgalakAyAH anyonyAvagADhagrahaNapratibaddhAH / kAle viyujyamAnAH sukhaduHkhaM dadati bhuJjanti / / 67 / / jIvA hi moharAgadveSasnigdhatvAtpudgalaskaMdhAzca svabhAvasnigdhatvAd banthAvasthAyAM paramANudvandvAnIvAnyonyAvagAhaprahaNapratibaddhatvenAvatiSThante / yadA tu te parasparaM viyujyaMte, tadoditapracyavamAnA nizcayena sukhaduHkharUpAtmapariNAmAnAM vyavahAreNeSTAniSTaviSayANAM nimittamAtratvAtpudgalakAyAH sukhaduHkharUpaM phalaM prayacchanti / jIvAzca nizcayena nimittamAtrabhUtadravyakarmanirvartitasukhaduHkharUpAtmapariNAmAnAM vyavahAreNa dravyakarmodayApAditeSTAniSTaviSayANAM bhoktRtvAttathAvidhaM phalaM bhuJjante iti / etena jIvasya bhoktRtvaguNo'pi vyAkhyAtaH / / 67 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA 67 anvayArtha-- [ jIvAH pudgalakAyAH ] jIva aura pudgalakAya [ anyonyAvagADhagrahaNapratibaddhAH] [viziSTa prakArase ] anyonya avagAhake grahaNa dvArA [ paraspara ] baddha haiM, ( kAle viyujyamAnAH ) kAlase pRthak hone para ( sukhaduHkhaM dadate bhuJjanti ) sukhaduHkha dete haiM aura bhogate haiM [ arthAt pugalakAya sukhaduHkha dete haiM aura jIva bhogate haiM ] / ____TIkA-nizcayase jIva aura karmako ekakA ( nija-nijarUpakA hI ) kartRtva hone para bhI, vyavahArase jIvako karmadvArA diye gaye phalakA upabhoga virodhako prApta nahIM hotA aisA yahA~ kahA __jIva moharAgadveSa dvArA snigdha honeke kAraNa tathA pudgalaskandhra svabhAvase snigdha honeke kAraNa [ ve ] baMdha-avasthAmeM-paramANudvandvoMkI bhAMti- [viziSTa prakArase] anyonya-avagAhake grahaNa dvArA baddharUpase rahate haiN| jaba ve paraspara pRthak hote haiM taba udaya pAkara khira jAnevAle pudgalakAya sukhaduHkharUpa AtmapariNAmoMke nimittamAtra honekI apekSA nizcayase,aura iSTAniSTa viSayoM ke nimittamAtra honekI apekSA vyavahArase, sukhaduHkharUpa phala dete haiM, tathA jIva nimittamAtrabhUta dravyakarmase niSpanna honevAle sukhaduHkharUpa AtmapariNAmoMke bhoktA honekI apekSA nizcayase aura Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - paMcAstikAya prAbhRta 197 dravyakarmake udayase saMpAdita iSTAniSTa viSayoMke bhoktA honekI apekSA vyavahArase, usa prakArakA [sukhaduHkharUpa] phala bhogate haiM / isa prakAra jIvake bhoktRtvaguNakA bhI vyAkhyAna huA // 67 / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA 67 athAkRtakarmaNa: kathaM phalaM bhukte jIva iti yosau pUrvapakSaH kRtastatra phalabhoktRtvaviSaye nayavibhAgena yuktiM darzayati, jIvA poggalakAyA-jIvakAyA: pudgalakAyAzca / kathaMbhUtAH / aNNoNNAgADhagahaNapaDibaddhA-anyonyAvagADhagrahaNapratibaddhAH svakIyasvakIyarAgAdisrigdharUkSAdipariNAmanimittena pUrvamevAnyonyAvagAhena saMzliSTarUpeNa pratibaddhAH saMtaH tiSThanti taavt| kAle vijujjamANAudayakA svakIyaphalaM datvA tinujArA nirjazaM gataH kiM kurvanti / diti-nirvikAracidAnaMdaikasvabhAvajIvasya mithyAtvarAgAdibhiH sahaikatvarucirUpaM mithyAtvaM taireva sahakatvapratipattirUpaM mithyAjJAnaM tathaivaikatvapariNatirUpaM mithyAcAritramiti mithyAtvAdibayapariNatajIvAnAM pudgalAH kartAro dadati prayacchati / kiM dadati ? suhadukkhaM-anAkulatvalakSaNapAramArthikasukhAdviparItaM paramAkulatvotpAdakamabhyaMtare nizayena harSaviSAdarUpaM vyavahAre punarvahirviSaye vividheSTAniSTendriyaviSayaprAptirUpaM kaTukaviSarasAsvAdasvabhAvaM sAMsArikasukhadu:khaM bhujaMti-vItarAgaparamAhAdaikarUpasukhAmRtarasAsvAdabhojanarahitA jIvA nizcayena bhAvarUpaM vyavahAreNa dravyarUpaM ca bhujaMte sevaMta ityabhiprAya: / / 67 / / evaM bhoktRtvavyAkhyAnamukhyatvena gAthA gtaa| hindI tAtparyavRtti gAthA 67 utthAnikA-Age ziSyane jo pUrvapakSa kiyA thA ki binA kiye hue karmoMkA phala jIva kisa taraha bhogatA hai usIkA uttara naya vibhAgase jIva phalako bhogatA hai-aisA yuktipUrvaka dikhAte haiN| anvayasahita sAmAnyArtha-( jIvA ) saMsArI jIva aura ( puggalakAyA) dravya karmavargaNAoMke puMja ( aNNoNNAgADhagahaNapaDibaddhA) paraspara eka dUsaremeM gAr3ha rUpase baMdha rahe haiM [kAle ] udayakAlameM [vijujjamANA ] pudgala jIvake viyoga pAte hue [ suhadukkhaM] sAtA yA asAtA rUpa sukha duHkha [diti ] dete haiM [ bhuMjaMti ] taba jIva unako bhogate haiM / vizeSArtha-saMsArI jIvoMke apane-apane rAgAdi pariNAmoMke tathA padaloMmeM snigdha rukSa guNake kAraNa dravya karmavargaNAeM jIvake pradezoMmeM jo pahalese hI baMdhI huI hotI haiM ve hI apanI sthitike pUrI hote hue udayameM AtI haiM taba apane-apane phalako pragaTa kara jhar3a jAtI haiM-usI samaya ve karma anAkulatA lakSaNa jo pAramArthika sukha hai usase viparIta parama AkulatAko utpanna karanevAle sukha tathA duHkhako una jIvoMko mukhyatAse detI haiM jo Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 SaDdravya-paMcAstikAyavarNana mithyAdRSTi haiM arthAt jo nirvikAra cidAnaMdamaya eka svabhAvarUpa jIvako aura mithyAtva rAgAdi bhAvoMko eka rUpa hI mAnate haiM aura jo mithyAjJAnI haiM arthAt jinako yaha jJAna hai ki jIva rAga dveSa mohAdirUpa hI hote haiM tathA jo mithyAcAritrI haiM arthAt jo apaneko rAgAdike pariNamanameM hI rata rakhate haiM aise mithyAdarzana jJAna cAritra meM pariNamana karate hue jIva abhyaMtarameM azuddha nizcayase harSa yA viSAdarUpa tathA vyavahArase bAharI padArthAsaM nAnAprakAra iSTa aniSTa indriyoMke viSayoMke prAptirUpa madhura yA kaTuka viSake rasake AsvAdarUpa sAMsArika sukha yA duHkhako, vItarAga paramAnaMdamaya sukhAmRtake rasAsvAdake bhogako na pAte hue bhogate haiM / nizcayase to ve apane bhAvoMko hI bhogate haiM, vyavahArase ve padArthoko bhogate haiM aisA abhiprAya jAnanA / / 67 / / . isa prakAra karmasaMyogako mukhyatAse gAthA kahIM / samaya vyAkhyA gAthA 68 kartRtvabhoktRtvavyAkhyopasaMhAro'yam / tamhA kammaM kattA bhAveNa hi saMjudodha jIvassa / bhottA hu havadi jIvo cedaga-bhAveNa kammaphalaM / / 68 / / tasmAtkarmakartRbhAvena hi saMyutamatha jIvasya / bhoktA tu bhavati jIvazcatakabhAvena karmaphalam / / 68 / / tata etat sthitaM nizcayenAtmanaH kartR, vyavahAreNa jIvabhAvasya, jIvo'pi nizcayenAtmabhAvasya kartA, vyavahAreNa karmaNa iti / yathAtrobhayanayAbhyAM karma kartR, tathaikenApi nayena na bhoktR / kutaH ? caitanyapUrvakAnubhUtisadbhAvAbhAvAt / tatazcetanatvAt kevala eva jIvaH karma-phalabhUtAnAM kathaMcidAtmanaH sukhaduHkhapariNAmAnAM kathaMcidiSTAniSTaviSayANAM bhoktA prasiddha iti / / 67 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA 68 anvayArtha---[tasmAt ] isaliye [atha jIvasya bhAvena hi saMyutam ] jIvake bhAvase saMyukta ( nimitta sahita ) aisA ( karma ) karma ( dravyakarma ) ( kartR ) kartA hai (nizcayase apanA kartA aura vyavahArase jIvabhAvakA kartA, parantu vaha bhoktA nahIM hai)| ( 4 ) aura ( jIvaH ) ( mAtra ) jIva hI ( cetakabhAvake kAraNa ) ( karmaphalam ) karmaphalakA ( bhoktA ) bhoktA hotA hai| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta TIkA--yaha, kartRtva aura zonApakI kA khAkA upasaMhAra hai| isaliye ( pUrvokta kathanase ) aisA nizcita huA ki--karma nizcayase apanA kartA hai, vyavahArase jIva bhAvakA kartA haiM, jIva bhI nizcayase apane bhAvakA kartA hai, vyavahArase karmakA kartA hai| jisa prakAra yahA~ donoM nayoMse karma kartA hai, usI prakAra eka bhI nayase vaha bhoktA nahIM hai| kisaliye? kyoMki use caitanyapUrvaka anubhUtikA sadbhAva nahIM hai| isaliye cetanapaneke kAraNa mAtra jIva hI karmaphalakA--kathaMcit AtmAke sukhaduHkhapariNAmoMkA aura kathaMcit iSTAniSTa viSayoMkA-bhoktA prasiddha hai / / 68 / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA 68 atha kartRtvabhoktRtvopasaMhAra: kathyate / tamhA-yasmAtpUrvoktanavibhAgena jIvakarmaNoH parasparopAdAnakartRtvaM nAsti tasmAtkAraNAt, kamma kattA-karma kartR bhavati / keSAM / nizcayena svakIyabhAvAnAM vyavahAreNa rAgAdijIvabhAvAnAM jIvopi vyavahAreNa dravyakarmabhAvAnAM nizcayena svakIyacaitanyabhAvAnAM / kathaM bhUtaM satkarma svakIyabhAvAnAM kartR bhavati / saMjudA-saMyuktaM, adh-atho| kena saMyuktaM / bhAveNa mithyAtva rAgAdibhAvena pariNAmena, jIvasya-jIvasya jIvopi karmabhAvena saMyukta iti bhoktA du-bhoktA puna: / havadi bhavati / kosau / jIvo-nirvikAracidAnaMdaikAnubhUtirahito jIvaH / kena kRtvA / cedagabhAveNa-paramacaitanyaprakAzaviparItenAzuddhacetakabhAvena / kiM bhoktA bhavati / kammaphalaM. zuddhabuddha kasvabhAvaparamAtmatattvabhAvanotpatraM yatsahajazuddhaparamasukhAnubhavanaphalaM tasmAdviparItaM sAMsArikasukhaduHkhAnubhavanarUpaM zubhAzubhakarmaphalamiti bhAvArtha: / / 68 / / evaM pUrvagAthA karmabhoktRtvamukhyatvena, iyaM tu gAthA karmakartRtvabhoktRtvayorupasaMhAramukhyatveneti gAthAdvayaM gataM / hindI tAtparyavRtti gAthA 68 utthAnikA-Age kartA bhoktApanekA kathana saMkoca karate haiM / anyayasahita sAmAnyArtha-( tamhA) isaliye ( kamma) dravyakarma ( jIvassa ) jIvake [ bhAveNa saMjudo] bhAvase saMyoga hotA huA [hi] nizcayase [kattA] apanI karmarUpa avasthAoMkA kartA hai ( adha) aise hI jIva bhI dravyakarmake udayake nimittase apane rAgAdi bhAvoM kA kartA hai (du) paraMtu [jIvo] jIva akelA ( cedagabhAveNa) apane azuddha cetanabhAvase ( kammaphalaM) karmoka phalakA [ bhottA] bhoganevAlA ( havadi) ho jAtA hai / vizeSArtha-kyoMki pahale yaha kaha cuke haiM ki nizcayase jIva dravya karmakA upAdAna kAraNa nahIM hai aura dravyakarma jIvake bhAvakA upAdAna kAraNa nahIM hai isaliye dravyakarma upAdAnarUpa apane jJAnAvaraNAdi pariNAmoMkA kartA hai / vyavahArase jIvake rAgAdi bhAvoMkA Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 Sadravya-paMcAstikAyavarNana kartA hai, aise hI jIva bhI nizcayase apane hI caitanya bhAvoMkA kartA hai| vyavahArase dravyakarmabaMdhakA kartA hai| yaha pudgala dravya jIvasambandhI mithyAtva rAgAdi bhAvake nimittase saMyukta hokara apane karmarUpa avasthAoMkA kartA hai| aise hI jIva bhI pUrva karmaki udayake nimittase rAgAdi bhAvoMkA kartA hai| tathA yaha jIva akelA nirvikAra cidAnaMdayaya eka anubhUtise rahita hotA huA apane parama caitanyake prakAzase viparIta azuddha cetakabhAvase, zuddha buddha eka svabhAva paramAtma tattvakI bhAvanA se utpanna jo sahaja hI zuddha parama sukhakA anubhava rUpa phala usase viparIta, sAMsArika sukha aura duHkhake anubhavarUpa zubha yA azubha karmake phalako bhogatA hai yaha tAtparya hai / / 68 // isa taraha pUrvagAthAmeM karmoka bhoktApanekI mukhyatAse yahA~ karmakA kartA aura bhoktApanA donoMke saMkoca kathanakI mukhyatAse do gAthAeM khiiN| samaya vyAkhyA gAthA 69 karmasaMmutAmasukhena zu gatat / evaM kattA bhottA hojjaM appA sagehi kammehiM / hiMDadi pAra-mapAraM saMsAraM moha-saMchaNNo / / 69 / / evaM kartA bhoktA bhavanAtmA svakaiH karmabhiH / / hiMDate pAramapAraM saMsAraM mohasaMchannaH / / 69 / / evamayamAtmA prakaTitaprabhutvazaktiH svakaiH karmabhirgRhItakartRtvabhoktRtvAdhikAro'nAdimohAvacchannatvApAdupajAtaviparItAbhinivezaH atyastamitasamyagjJAnajyotiH sAMtamanaMtaM vA saMsAraM paribhramatIti / / 69 // hindI samaya vyAkhyA gAthA 69 anvayArtha ( evaM ) isa prakAra ( svakaiH karmabhiH ) apane karmoMse ( kartA bhoktA bhavan ) kartA bhoktA hotA huA ( AtmA ) AtmA ( mohasaMchannaH ) mohAcchAdita vartatA huA ( pAram apAraM saMsAraM ) sAMta athavA anaMta saMsArameM ( hiMDate ) paribhramaNa karatA hai| TIkA-yaha, karmasaMyuktapanekI mukhyatAse prabhutvaguNakA vyAkhyAna hai / isa prakAra pragaTa prabhutvazaktike kAraNa jisane apane karmoM dvArA kartRtva evaM bhoktRtvakA adhikAra grahaNa kiyA hai aise isa AtmAko, anAdi mohAcchAditapaneke kAraNa viparIta abhinivezakI utpatti honese samayagjJAnajyoti asta ho gaI hai, isaliye vaha sAMta athavA anaMta saMsArameM paribhramaNa karatA hai / / 69 / / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 201 saMskRta tAtparyavRtti gAthA 69 atha pUrvaM bhaNitamapi prabhutvaM punarapi karmasaMyuktatvamukhyatvena dazayati, evaM kattA bhoktA hojjaM nizcayena karmakartRtvabhoktRtvarahitopi vyavahAreNaivaM pUrvoktanayavibhAgena kartA bhoktA ca bhUtvA / sa kaH / appA-AtmA / kai kAraNabhUtaiH / sagehi kammehi--svakIyazubhAzubhadravyAbhAvakarmabhiH / evaMbhRtaM: san kiM karoti / hiMDadi-hiMDate bhramati / kaM / saMsAraM nizcayanayenAnaMtasaMsAravyAptirahitatvenAnaMtajJAnAdiguNAdhArAtparamAtmano viparItaM caturgatisaMsAraM | punarapi kiM viziSTaM / pAramapAraMbhavyApekSayA sapAraM abhavyApekSayA tvapAraM / punarapi kathaMbhUtaH sa AtmA ? mohasaMchaNNo-viparItAbhinivezotpAdakamoharahitatvena nizcayenAnaMtasaddarzanAdizuddhaguNopi vyavahAreNa darzanacAritramohasaMcchanna pracchAdita ityabhiprAya: / / 69|| evaM karmasaMyuktatvamukhyatvena gAthA gtaa| hindI tAtparyavRtti gAthA 69 utthAnikA-Age pahale jisa prabhutva svabhAvako batAyA thA usIko phira saMyogapanekI mukhyatAse batAte haiM anvayasahita sAmAnyArtha-( evaM ) jaisA Upara kaha cuke haiM isa taraha [ apyA ] yaha saMsArI AtmA ( sagehiM kammehiM) apane hI zubha azubha bhAva karmoke dvArA [ kattA] kartA (bhottA) aura bhoktA ( hojjhaM) ho karake ( mohasaMchaNNo) moha yA mithyAdarzanase chAyA huA ( pAram ) pAra hone yogya ( apAraM) athavA na pAra hone yogya ( saMsAraM ) saMsArameM ( hiMDati) bhramaNa kiyA karatA hai / vizeSArtha-yadyapi nizcayanayase bhAva karma aura dravya karmakA kartA tathA bhoktA jIva nahIM hai kintu apane zuddha bhAvakA hI kartA aura bhoktA hai tathApi vyavahArase hI jaisA pahale kaha cuke haiM azuddha nizcayanayase apane hI zubha azubha bhAvoMkA aura vyavahArase zubha azubha dravya karmokA kartA aura bhoktA huA isa cAra gatimaya saMsArameM bhramaNa kiyA karatA hai / yaha saMsAra nizcayanayase anaMta saMsArakI vyAptise rahita honeke kAraNa anaMta jJAnAdiguNoMke AdhArabhUta paramAtmAse viparIta hai tathA bhavyakI apekSA para hone yogya tathA abhavyakI apekSA pAra hone yogya nahIM hai / yaha saMsArI AtmA nizcayanayase viparIta abhiprAyako paidA karanevAle mohase rahita hai aura anaMta samyagdarzana Adi zuddha guNoMkA dhArI hai to bhI vyavahArase darzanamoha aura cAritramohakarmase AcchAdita hotA hai / / 69 / / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 Sadravya-paMcAstikAyavarNana samaya vyAkhyA gAthA 70 karmaviyuktatvamukhena prabhutvaguNavyAkhyAnametat / uvasaMta-khINamoho maggaM jiNa-bhAsideNa smuvgdo| NANANu-maggacArI NivvANa-puraM vajadi dhIro / / 7 / / upazAMtakSINamoho mArga jinabhASitena samupagataH / 4 jJAnAnumArgacArI nirvANapuraM vrajati dhIraH / / 70 / / ayamevAtmA yadi jinAjJayA mArgamupagamyopazAMtakSINamohatvAtpahINaviparItAbhinivezaH samuddhitrasamyagjJAnajyotiH kartRtvabhoktRtvAdhikAra parisamApya samyakprakaTitaprabhutvazaktirjJAnasyaivAnumArgeNa carati, tadA vizuddhAtmatattvopalabharUpamapavarganagaraM vigAhata iti / / 70 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA 70 anvayArtha-( jinabhASitena mArga samupagataH ) jo ( puruSa ) jinavacana dvArA mArgako prApta karake { upazAMtakSINamohaH ) upazAMtakSINamoha hotA huA ( arthAt jise darzanamohakA upazama, kSaya athavA kSayopazama huA hai aisA hotA huA ) ( jJAnAnumArgacArI ) jJAnAnumArgameM vicaratA hai ( jJAnakA anusaraNa karanevAle mArgameM vartatA hai ), ( dhIraH ) vaha dhIra puruSa (nirvANapuraM vrajati ) nirvANapurako prApta hotA hai| TIkA-yaha, karmaviyaktapanekI mukhyatAse prabhUtvaguNakA vyAkhyAna hai| jaba yahI AtmA jinAjJA dvArA mArgako prApta karake, upazAMtakSINamohapaneke kAraNa ( darzanamohake upazama, kSaya athavA kSayopazamake kAraNa ) jise viparIta abhiniveza naSTa ho jAnese samyagjJAnajyoti pragaTa huI hai aisA hotA huA, kartRtva aura bhoktRtvake adhikArako samApta karake samyakapase pragaTa prabhutvazaktivAna hotA huA jJAnakA hI anusaraNa karanevAle mArgameM vicaratA hai ( AcaraNa karatA hai ), taba vaha vizuddha Atmatattvako upalabdhirUpa apavarganagarako ( mokSapurako ) prApta karatA hai / / 7 / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA 70 athAtrApi pUrvoktamapi prabhutvaM punarapi karmarahitatvamukhyatvena pratipAdayati, uvasaMtakhINamoho upazAMtINamoha; anopazamazabdenaupazamikasamyaktvaM kSINazabdena kSAyikasamyaktvaM dvAbhyAM tu kSAyopazamikasamyaktvamiti grAhyaM / magga-bhedAbhedaratnatrayAtmakaM nizcayavyavahAramokSamArga, samuvagadosamupagataH prApta:, kena? jiNabhAsideNa-vItarAgasarvajJabhASitena / NANaM-nirvikArasvasaMvedanajJAnaM abhedena tadAdhAraM zuddhAtmAnaM bA, aNu-anulakSaNIkRtya samAzritya taM jJAnaguNamAtmAnaM vA / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 203 magmacArI-pUrvoktanizcayavyavahAramokSamArgacArI / evaMguNaviziSTo bhavyavarapuNDarIkaH, vajadi-brajati gacchati / kiM ? NivvANapuraM-atyAvAzasukhAdyanaMtapaNAppadaM zuddhAtmopalaMbhalakSaNaM nirvANanagaraM / punarapi kiMviziSTaH sa bhavyaH / dhIro-dhIra: ghAropasargaparISahakAlepi nizcayaratnatrayalakSaNasamAdheracyuta pANDavAdivaditi bhAvArthaH / / 70 / / iti karmarahitatvavyAkhyAnena dvitIyagAthA gtaa| evaM "ogADhayAda" ityAdi pUrvoktapAThakrameNa parihAragAthAsaptakaM gataM / iti jIvAstikAyavyAkhyAnarUpeSu prabhutvAdinavAdhikAreSu madhye paMcabhiraMtarasthalaiH samudAyena "jIvA aNAiNihaNA'' ityAdyaSTAdazagAthAbhiH kartRtvabhoktRtvakarmasaMyuktatvatrayaraya yaugapadyavyAkhyAnaM samAptam / hindI tAtparyavRtti gAthA 70 utthAnikA--athAnaMtara pahaleke hI prabhutvako phira bhI karmarahitapanekI mukhyatAse batAte anvayasahita sAmAnyArtha-[jiNabhAsideNa ] jinendra kathanake dvArA [ maggaM] mokSamArgako [samuvagado] bhaleprakAra prApta karatA huA [NANANumaggacArI] samayagjJAnake anusAra dharmake mArgapara calanevAlA [ dhIro] sahanazIla dhIra bhavya jIva [ uvasaMtakhINamoho] mohako pahale upazama pIche mohako kSaya karake [NivvANapuraM ] mokSanagarako [ bajadi ] calA jAtA vizeSArtha-vItarAga sarvajJa praNIta nizcaya tathA vyavahAra mokSamArgako prApta karatA huA arthAt acchI taraha samajhatA huA koI bhavyoMmeM mukhya prANI nirvikAra svasaMvedana jJAnako yA jJAnake AdhArabhUta zuddha AtmAko apane lakSya yA AzrayameM lekara usIke anukUla nizcaya tathA vyavahAra mokSamArgapara calatA huA tathA upazama samyaktva, kSayopazama tathA kSAyika samyaktvako pAtA huA aura parama dhIra vIra hokara ghora upasargake sahaneke samayameM bhI nizcaya ratnatrayamayI samAdhiko pAMDavAdikI taraha na tyAgatA huA, mohakA sarvathA kSaya karake avyAbAdha sukha Adi anaMtaguNa samUharUpa tathA zuddhAtmAke lAbharUpa nirvANanagara ko calA jAtA hai / / 70 / / isa taraha karmarahitapaneke vyAkhyAnase dUsarI gAthA kahI / isI taraha "ogADhagALa" ityAdi pUrvokta pAThake kramase pUrvapakSakA samAdhAnarUpa sAta gAthAeM pUrNa huiiN| jIvAstikAyake vyAkhyAnarUpa nava adhikAroMke madhyameM pAMca aMtarasthaloMse samudAya rUpase "jIvA aNAINihaNA' ityAdi aThAraha gAthAoMse kartApanA bhoktApanA aura karmasaMyuktApanA ina tInakA eka sAtha kathana pUrA huaa| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 SaDyavya-paMcAstikAyavarNana samaya vyAkhyA gAthA 71-72 atha jIvavikalpA ucyante eko ceva mahappA so duviyapyo tilakkhaNo hodi / cadu-caMkamaNo bhaNido paMcagga-guNa-ppadhANo ya / / 71 / / chakkA-pakkama-jutto uvautto sattabhaMga-sanbhAvo / aTThAsao NavaTTho jIvo dasaTThANao bhaNido / / 72 / / eka eva mahAtmA sa dvivikalpastrilakSaNo bhavati / catuzaMkramaNo bhaNitaH paJcAgraguNapradhAnazca / / 71 / / SaTkApakramayuktaH upayuktaH saptabhaGgasadbhAvaH / aSTAzrayo navArtho jIvo dazasthAnago bhaNitaH / / 72 / / sa khalu jIvo mahAtmA nityacaitanyopayuktatvAdeka eva jJAnadarzanabhedAt dvivikalpaH, karmaphalakAryajJAnacetanAbhedena lakSyamANatvAtrilakSaNaH, dhrauvyotpAdavinAzabhedena vA, catasRSu gatiSu caMkramaNatvAccatujhaMkramaNaH, paJcabhiH pAriNAmikaudayikAdibhiragraguNaiH pradhAnatvAtpaJcAyaguNaprathAnaH, catasRSu disUrdhvamadhazceti bhavAMtarasaMkramaNaSaTvenApakrameNa yuktatvAtvaTkAyakramayuktaH, astinAstyAdibhiH saptabhaMgaiH sadbhAyo yasyeti saptabhaMgasadbhAvaH aSTAnAM karmaNAM guNAnAM vA AzrayatvAdaSTAzrayaH, navapadArtharUpeNa vartanAnnavArthaH, pRthivyaptejovAyuvanaspatisAdhAraNapratyekadvitricatuHpaJcendriyarUpeSu dazasu sthAneSu gatatvAddazasthAnaga iti / / 71-72 / / hindI samaya vyAkhyA gAthA 71-72 abja jIvake bheda kahe jAte haiN| anvayArtha--( sa mahAtmA ) vaha mahAtmA ( ekaH eva ) eka hI hai, ( dvivikalpa: ) do bhedavAlA hai aura ( trilakSaNaH bhavati ) trilakSaNa vAlA hai, ( catuzcaMkramaNa: ) aura usake caturvidha bhramaNavAlA ( ca ) tathA [ paMcAgraguNapradhAnaH ] pA~ca mukhya guNoMse ( bhAvoMse ) pradhAnatAvAlA ( bhaNitaH ) kahA hai / ( upayuktaH jIvaH ) upayogI aisA vaha jIva ( SaTakAyakramayuktaH ) chaha apakrama sahita, ( saptabhaMgasadbhAvaH ) sAta bhaMgapUrvaka sadbhAvavAna, ( aSTAzrayaH ) AThake AzrayarUpa, ( navArtha: ) nau-artharUpa aura ( dazasthAnagaH ) dazasthAnagata ( bhaNitaH ) kahA gayA hai| TIkA-vaha jIva mahAtmA (1) vAstavameM nityacaitanya-upayogI honese "eka hI" hai (2) jJAna aura darzana aise bhedoMke kAraNa "do bhedavAlA" hai, (3) karmaphalacetanA, kAryacetanA [ karma Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikApa prAmRta 205 cetanA] aura jJAnacetanA aise bhedoM dvArA athavA dhrauvya, utpAda aura vinAza bhedoM dvArA lakSita honese "trilakSaNa ( tIna lakSaNavAlA)" hai (4) cAra gatiyoM meM bhramaNa karatA hai isaliye "caturvidha bhramaNavAlA' hai, (5) pAriNAmika, audayika ityAdi pA~ca mukhya guNoM dvArA pradhAnatA honese "pAMca mukhya guNoMse pradhAnatAvAlA" hai (6) cAra dizAoMmeM, Upara aura nIce isa prakAra SaDvidha bhavAntaragamanarUpa apakramase yukta honeke kAraNa ( arthAt anya bhavameM jAte hue uparokta chaha dizAoMmeM gamana hotA hai isaliye ) "chaha apakrama sahita" hai, (7) asti, nAsti Adi sAta bhaMgoM dvArA jisakA sadbhAva hai aisA honese "sAta bhaMgapUrvaka sadbhAvavAna' hai (8) ( jJAnAvaraNIyAdi ) ATha karmoke athavA ( samyaktvAdi ) ATha guNoMke AzrayabhUta honese "AThake AzrayarUpa" hai, (9) nava padArtharUpase vartatA hai isaliye "nava-artharUpa' hai, (10) pRthvI, jala, agni, vAyu, sAdhAraNa vanaspatti, pratyeka vanaspati, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya dasa sthAnoMmeM prApta honese 'dasasthAnagata ' hai / / 71-72 / / saMskRta tAtparyavRtti gAthA 71-72 / atha tasyaiva navAdhikArakathitajIvAstikAyasya punarapi dazavikalpairvizativikalpairvA vizeSavyAkhyAnaM karoti / ekko ceva mahappA-sarvasuvarNasAdhAraNena ghoDazavarNikaguNena yathA suvarNarAzireka: tathA sarvajIvasAdhAraNakevalajJAnAdyanaMtaguNasamUhena zuddhajIvajAtirUpeNa saMgrahanayenaikazcaiva mahAtmA athavA uvajutto-sarvajIvasAdhAraNalakSaNena kevalajJAnadarzanopayogenopayuktatvAtpariNatatvAdekaH / kazcidAha / yathaikopi caMdramA bahuSu jalaghaTeSu bhinna bhinnarUpo dRzyate tathaikopi jIvo bahuzarIreSu bhinnabhinnarUpeNa dRzyata iti / parihAramAha / bahuSu jalaghaTeSu caMdrakiraNopAdhivazena jalapudgalA evaM caMdrAkAraNe pariNatA na cAkAzasthacaMdramAH / aba dRSTAMtamAha / yathA devadattamukhopAdhivazena nAnAdarpaNAnAM pudgalA evaM nAnAmukhAkAreNa pariNamanti na ca devadattamukhaM nAnArUpeNa pariNamati / yadi pariNamati tadA darpaNasthaM mukhapratibiMbaM caitanyaM prApnoti na ca tathA, tathaikacaMdramA api nAnArUpeNa na pariNamatIti / kiM ca / na caikabrahmanAmA kopi dRzyate pratyakSeNa yazcaMdravannAnArUpeNa bhaviSyati ityabhiprAyaH / so duviyappo-darzanajJAnabhedadvayena saMsArimuktadvayena bhavyAbhavyadvayena vA sa dvivikalpaH / tilakkhaNo havadi-jJAnakarmakarmaphalacetanAtrayeNotpAdavyayadhrauvyatrayeNa jJAnadarzanacAritratrayeNa dravyaguNaparyAyatrayeNa vA vilakSaNo bhavati / cadusaMkamo ya bhaNido-yadyapi zuddhanizcayanayena nirvikAracidAnaMdaikalakSaNasiddhagatisvabhAvastathApi vyavahAreNa mithyAtvarAgAdipariNataH sannarakAdicaturgatisaMkramaNo bhaNita: / paMcaggaguNappahANo ya-yadyapi nizcayena kSAyikazuddhapAriNAmikabhAvadvayalakSaNastathApi sAmAnyenaudayikAdipaMcAgraguNapradhAnazca / / chakkAvakamajutto-SaTkenApakrameNa yuktaH asya vAkyasyArthaH kathyite-apagato vinaSTaH viruddhakrama: prAMjalatvaM yatra sa bhavatyapakramo vakra iti UrdhvAdhomahAdikcatuSTayagamanarUpeNa SaDvidhenApakrameNa maraNAMte yukta ityartha: sA caivAnuzreNigatiriti / sattabhaMgasambhAvo syAdastItyAdi saptaMbhaMgIsadbhAvaH / aTThAsavo---yadyapi nizcayena vItarAgalakSaNa Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya - paMcAstikAyavarNana nizcayasamyattvAdyaSTaguNAzrayastathApi vyavahAreNa jJAnAvaraNASTakarmAsravaH / NavaTTha yadyapi nirvikalpasamAdhisthAnAM nizcayena sarvajIva sAdhAraNatvenAkhaMDekajJAnarUpaH pratibhAti tathApi vyavahAreNa nAnAvarNikAgatasuvarNavantravapadArtharUpaH / daha ThANiyo bhaNiyo yadyapi nizcayena zuddhabuddhaikalakSaNastathApi vyavahAreNa pRthivyaptejovAyupratyeka sAdhAraNavanaspatidvayadvitricatuH paMcedriyarUpadazasthAnagataH / sa kaH / jIvo - jIvapadArthaH evaM dazavikalparUpo bhavati / athavA dvitIyavyAkhyAnena pRthagimAni dazasthAnAni upayuktapadasya pRthagvyAkhyAne kRte sati tAnyapi dazasthAnAni bhavatItyubhayamelApakena viMzatibhedaH syAditi bhAvArtha: // 79 // 72 // hindI tAtparyavRtti gAthA 71-72 206 utthAnikA- Age usI nava adhikAroMse varNita jIvAstikAyakA vizeSa vyAkhyAna daza bhedoMse yA bIsa bhedoMse karate haiM anvayasahita sAmAnyArtha - ( uvaDatto ) upayogavAna ( eko ceva mahayyA) yaha eka mahAn AtmA jAtirUpase eka hI prakAra hai / ( so duviyappo ) vahI jIva do prakAra hai| ( tilakkhaNo hodi ) vahI tIna lakSaNavAlA hotA hai| ( caducaMkamaNo bhaNido) vahI cAragatimeM ghUmanese cAra prakAra kahA gayA hai| ( paMcaggaguNappadhANo ya) vahI pAMca mukhyabhAvoMko dhAranese pAMcarUpa hai / ( chakkApakkAmajutto ) vahI cha: dizAoMmeM gamana karanevAlA hai isase chaH bhedarUpa hai / ( sattabhaGga sabbhAvo ) vahI sAta bhaMgoMse siddha hotA hai isase sAtarUpa hai / ( aTThAsao) yahI ATha guNoMkA Azraya hai isase ATharUpa hai / ( Navattho ) yahI nava padArthoMmeM vyApaka honese navarUpa hai / ( dasa ThANago) yahI daza sthAnoMmeM prApta hai isase ( jIvo ) yaha jIva dazarUpa ( bhaNido ) kahA gayA hai| vizeSArtha- jaise suvarNa apane zuddha solahavarNapaneke guNakI apekSA sarva suvarNa meM sAdhAraNa hai, isase suvarNarAzi eka hai taise hI sarvajIvoMmeM sAdhAraNa pAe jAnevAle kevalajJAna Adi anaMta guNoMke samUhakI apekSA arthAt zuddha jIvajAtipanekI apekSA saMgrahanayase eka rUpa hI yaha jIva dravya hai athavA sarva jIvoMmeM kevaladarzana aura kevalajJAnarUpa upayoga maujUda hai / isa sAdhAraNa lakSaNakI apekSA jIvarAzi eka prakAra hai| yahA~ kisIne kahA ki jaise eka hI candramA bahutase jalake bhare hue ghar3oM meM bhinna bhinna rUpa dikhalAI par3atA hai taise eka hI jIva mAno, jo bahutase zarIrameM bhinna-bhinna rUpase dikhalAI paDatA hai| isa zaMkAkA samAdhAna karate haiM ki bahutase jalake ghaDoMmeM candramAkI kiraNakI upAdhike vazase jalake pudgala hI candramAke AkArameM parigaNata ho gae haiM, na ki AkAzameM sthita caMdramA anekarUpa Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta huA hai| isameM bhI dRSTAtaM hai-jaise nAnAdarpaNoMmeM devadattake mukhakI upAdhike vazase arthAt darpaNoMkI svacchatAmeM mukha jhalakanese nAnAdarpaNoMke pudgala hI nAnAmukhake AkArase pariNamana kara gae haiM / devadattakA mukha aneka mukharUpa nahIM pariNamana kara gayA hai| yadi aisA ho to darpaNameM sthita mukhakA pratibimba caitanya bhAvako prApta hojAve so aisA hotA nhiiN| isI taraha eka caMdramA bhI nAnArUpase nahIM pariNamana karatA hai tathA brahma nAmakA koI bhI eka padArtha dikhalAI nahIM par3atA hai jo candramAkI taraha nAnA prakAra ho jAyagA / isase yaha abhiprAya hai ki eka jIva nAnA jIvoMmeM nahIM badala sakatA hai mAtra jAti apekSA yA sAdhAraNa guNakI apekSA sarva jIya eka prakAra hai tathA yaha jIya praya-darzana sAna upayogakI apekSA yA saMsArI aura muktakI apekSA yA bhavya aura abhavyakI apekSA do prakAra hai / soI jIva jJAnacetanA, karmacetanA yA karmaphalacetanAko apekSA yA utpAda vyaya prauvyakI apekSA yA samyagdarzana, samyagjJAna, samyagcAritrakI apekSA yA dravya guNa paryAyakI apekSA tIna lakSaNadhArI hai / yadyapi zuddha nizcayanayase nirvikAra, cidAnandamaya eka lakSaNa rakhanese siddha gatimeM rahanekA svabhAva rakhatA hai tathApi vyavahArase mithyAdarzana aura rAgadveSAdi bhAvoMmeM pariNamana karatA huA narakAdi cAra gatiyoMmeM bhramaNa karanevAlA honese cAra prakAra kahA gayA hai| yadyapi nizcayanayase kSAyikabhAva aura zuddha pAriNAmikabhAva ina do lakSaNoMko rakhatA hai tathApi sAmAnyase audayika Adi pAMca mukhya bhAvoMkA gharanevAlA honese pAMca prakAra hai tathA yahI jIva chaH upakramase yukta hai isase chaH prakAra hai| isa vAkyakA artha yaha hai ki jisameM viruddha krama naSTa ho gayA ho usako upakrama kahate haiM arthAt yaha jIva Upara nIce tathA cAra dizA-pUrva, pazcima, dakSiNa, uttara inameM maraNake antama jAtA hai, jaisA ki kahA hai-"anuzreNi gatiH" ki jIvakA gamana zreNIbaddha hotA hai / TeDhA vidizAoMmeM nahIM jAtA hai / isI kAraNa chaH prakAra hai / yahI jIva dravya syAt asti, syAt nAsti, syAt astinAsti, syAt avaktavya, syAt asti avaktavya, syAt nAsti avaktavya, syAt astinAsti avaktavya ina sAta bhaMgoMse siddha kiyA jAtA isase sAta prakAra hai / yadyapi yaha jIva nizcayanayase vItarAga lakSaNamaya samyaktva Adi ATha guNoMkA AdhAra hai tathApi vyavahArase jJAnAvaraNAdi ATha karmoka Azrava sahita hai isase ATha prakAra hai / yadyapi yaha jIva nirvikalpa samAdhimeM rahanevAloMko nizcayase eka akhaMDa jJAnarUpa pratibhAsita hotA hai jo guNa sarva jIvoMmeM sAdhAraNa pAyA jAtA hai tathApi vyavahArase nAnA suvarNake padArthomeM phaile hue suvarNakI taraha jIva, ajIva, Azrava, baMdha, saMvara, nirjarA, mokSa, puNya, pApa ina nau padArthomeM vyApanese nau rUpa hai / yadyapi nizcayanayase zuddhabuddha eka lakSaNakA ghArI Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208. SaDvavya- paMcAstikAyavarNana hai tathApi vyavahAranayase pRthvI, jala, agni, vAyu, pratyeka vanaspati, sAdhAraNa vanaspati, dvIndriya, trIndriya, turindriya, paMcendriyarUpa honese dasa sthAnagata yA dasarUpa hai / athavA yadi ina pRthvI Adike dasa sthAnoMko alaga-alaga le leveM aura uparyukta padakA pRthak vyAkhyAna karalene para usake bhI dasa sthAna hote haiN| una donoMko milAnese yahI jIva bIsa bhedarUpa ho jAtA hai| yaha bhAvArtha hai / / 71-72 / / samaya vyAkhyA gAthA 73 payaDiTThidi - aNubhAga-ppadesa baMdhehiM savvado mukko / uDDuM gacchadi sesA vidisA - vajjaM gadiM jaMti / / 73 / / prakRtisthityanubhAgapradezabaMdhaiH sarvato muktaH / UrdhvaM gacchati zeSA vidigvaja gatiM yAMti / / 73 / / baddhajIvasya SaDgatayaH karmanimittAH / muktasyApyUrdhvagatirekA svAbhAvikI - tyatroktam / / 73 / / / / iti jIvadravyAstikAyavyAkhyA samAptA / / hindI samaya vyAkhyA 73 anvayArtha - ( prakRtisthityanubhAgapradezabaMdhaiH ) prakRtibaMdha, sthitibaMdha, anubhAgabaMdha aura pradezabaMdhase ( sarvataH mukta: ) sarvata: mukta jIva ( UrdhvaM gacchati ) Urdhvagamana karatA hai, ( zeSAH ) zeSa jIva ( bhavAntarameM jAte hue ) (vidigvaja gati yAMti ) vidizAe~ chor3akara gamana karate haiN| TIkA - baddha jIvako karmanimittaka SaDvidha gamana (chaha dizAoMmeM gamana ) hotA haiM, mukta jIva ko bhI svAbhAvika aisA eka Urdhvagamana hotA hai| aisA yahA~ kahA hai / / 73 / / isa prakAra jIvadravyAstikAyakA vyAkhyAna samApta huA / saMskRta tAtparyavRtti gAthA 73 atha muktasyordhvagatiH saMsAriNAM maraNakAle SaDgataya iti pratipAdayati, paryADaDidi aNubhAgapadesabaMdhehiM savvado mukko-- prakRtisthityanubhAgapradezabaMdhairvibhAvarUpaiH samastarAgAdivibhAvarahitena zuddhAtmAnubhUtilakSaNadhyAnabalena sarvato muktopi, uGkaM gacchadi- svAbhAvikAnaMtajJAnAdiguNairyuktaH sannekasamayalakSaNavigrahagatyordhvaM gacchati / sesA - zeSAH saMsAriNo jIvAH, vidisAvajjaM gardi jaMti-maraNAnte vidigvarjyA pUrvoktaSaTkayakramalakSaNamanuzreNisaMjJAM gatiM gacchanti iti / atra gAthAsUtre " sadasiva saMkho makkaNi buddho NeiyAigo ya vaisesA / maMDali daMsaNa vidUSaNa kayaM aTTha" ( gommaTasAra jIvakANDa gAthA 69-68 iti gAthoktASTamatAMtara niSedhArthaM "aTThavihakammaviyalA Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 209 sIdIbhUdA NiraMjaNA NiccA / aThThaguNA kidakiccA loyaggaNivAsiNo siddhA'' iti dvitIyagAthAktalakSaNaM siddhasvarUpamuktamityabhiprAyaH // 73 / / iti jIvAstikAyasaMbaMdhe navAdhikArANAM cUlikAvyAkhyAnarUpeNa gAthAtrayaM jJAtavyaM / evaM pUrvoktaprakAreNa "jIvotti hadi cedA'' ityAdi navAdhikArasUcanArtha gAthaikA, prabhutvamukhyatvena gAthAdyaM, jIvatvakathanena gAthAtrayaM, svadehapramitirUpeNa gAthAdvayaM, amUrtatvaguNajJApanArtha gAthAtrayaM, trividhacaitanyakathanena gAthAdvayaM, tadanaMtaraM jJAnadarzanopayogadvayajJApanArthaM gAthA ekonaviMzatiH, kartRtvabhoktRtvakarmasaMyuktatvatrayavyAkhyAnamukhyatvena gAyA aSTAdaza, cUlikArUpeNa gAthAtrayamiti sarvasamudAyena tripaMcAzadgAthAbhiH paMcAstikAyaSadravyapratipAdakaprathamamahAdhikAramadhye jIvAstikAyanAmA 'caturthoMttarAdhikAraH' smaaptH| hindI tAtparyavRtti gAthA 73 utthAnikA-Age kahate haiM ki mukta jIvoMkI Uparako gati hotI hai aura saMsArI jIvoMkI maraNAkAlameM chaH dizAoMbhe gati hotI hai anvayasahita sAmAnyArtha-[payaDididiaNubhAgappadesabaMdhehiM prakRtibaMdha, sthitibaMdha, anubhAga bandha aura pradezabandha ina cAra prakArake banthoMse [ savvado ] sarvatarahase [ mukko] chUTA huA jIva [ uDDa] Uparako sIdhA [ gacchadi ] jAtA hai / [ sesA ] bAkI saMsArI jIva [vidisAvajjaM ] cAra vidizAoMko chor3akara zeSa chaH dizAoMmeM [ gardaii ] gatimeM jAnekI apekSA [ aMti ] jAte haiN| vizeSArtha-jaba yaha jIva samasta rAgAdibhAvoMse rahita hokara zuddhAtyAnubhUtimaya dhyAnake balase prakRti Adi cArarUpa dravyakarma baMdhoMse aura sarva vibhAva bhAvoMse bilakula chUTa jAtA hai taba yaha apane svAbhAvika anaMtajJAnAdi guNoMse bhUSita hotA huA eka samaya meM hI avigrahagatise Uparako jAkara lokake agrabhAgameM sthita ho jAtA hai / mukta jIvoMke sivAya zeSa saMsArI jIva maraNake antameM chaH dizAoMmeM zreNIrUpase jAte haiN| uddhRta gAthArtha-siddha bhagavAna ATha karmoMse rahita hai isa vizeSaNa ke dvArA (1) jo jIvako sarvadA sarvakarmamalase alipta va sadAmuktarUpa Izvara mAnate haiM aise sadAzivamatakA nirAkaraNa kiyA gayA hai (2) yadi karmabandha na ho to AtmAko mukti kA sAdhana vRthA ho tathA jIvake mukti na mAnanevAle mImAMsaka matakA nirAkaraNa kiyA hai (3) siddha bhagavAna paramazItala yA sukhI bhae haiN| isa vizeSaNase jo muktimeM AtmAke sukhakA abhAva mAnate haiM una sAMkhya matavAloMkA nirAkaraNa hai| (4) ve siddha bhagavAna kabhI phira karmarUpI Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 SaDdravya-paMcAstikAyavarNana aJjanase lipta nahIM hote haiM, isase niraJjana haiM isa vizeSaNase maskarI sanyAsIke matakA nirAkaraNa hai, jo mukta honeke pIche phira karmabandha honA va saMsAra honA mAnate haiM / (5) ve siddha bhagavAna avinAzI haiN| kabhI apane zuddha caitanya dravyake svabhAvako nahIM tyAgate haiN| isa vizeSaNase bauddhamatakA nirAkaraNa hai jo paramArthase koI nityadravya nahIM mAnate haiN| kSaNakSaNA vinAzIka caitanyako saMtAnavartI bhAnate haiM (6, se siddha nahAtaja samyaktva Adi ATha guNa dhArI haiN| isa vizeSaNase jJAnAdi guNoMke atyanta abhAvako mukti mAnanevAle naiyAyika aura vaizeSika matakA nirAkaraNa hai (7) ve siddha bhagavAna kRtakRtya haiN| kucha karanA nahIM hai parama saMtuSTa haiN| isa vizeSaNase Izvarako sRSTikartA mAnanevAloMkA nirAkaraNa hai| (8) ve siddha bhagavAn lokAkAzake agrabhAgameM nivAsa karate haiN| isa vizeSaNase maMDalIka matakA nirAkaraNa hai jo kahate haiM ki AtmA Urdhvagamana svabhAvase sadA hI karatA rahatA hai, kahIM bhI vizrAma nahIM letA hai| isa gAthAse ATha matAntaroM kA khaMDana huaa| siddha bhagavAn ATha prakAra ke karmoMse rahita haiM-arthAt moha karmane kSAyika samyaktvako, jJAnAvaraNa darzanAvaraNa karmane kevalajJAna kevaladarzana guNoMko, antarAyane anaMtavIryako, nAmakarmane sUkSma guNako, Ayukarmane avagAhanA guNako, gotrakarmane agurulaghu guNako, vedanIyane avyAbAdha guNako Dhaka rakhA thA so AThakarmake nAza honese siddhoMke ATha guNa pragaTa ho gaye haiM aura lokAgrapara nivAsa hai isa dUsarI gAthA meM kahe gaye lakSaNa ke dvArA siddhakA svarUpa kahA gayA / / 73 / / isa taraha jIvAstikAyake sambandhameM nava adhikAroMkI cUlikAke vyAkhyAnako karate hue tIna gAthAe~ khiiN| isa taraha pUrvameM kahe pramANa 'jIvotti havadicedA' ityAdi nava adhikArako sUcanAke liye gAthA eka, prabhuttvakI mukhyatAse gAthA do, jIvatvako kahate hue gAthA tIna, svadeha pramANa hai aisA kahate hue gAthA do, amUrta guNa batAneke liye gAthA tIna, tIna prakAra cetanAko kahate hue gAthA do, phira jJAnadarzana upayogako samajhAneke liye gAthA uganIsa, kartApanA bhoktApanA aura karmasaMyuktapanAke vyAkhyAnakI mukhyatAse gAthA aThAraha, cUlikA rUpase gAthA tIna isa taraha sarva samudAyase trepana gAthAoMko paMcAstikAya chaH dravyako kahanevAle prathama mahAdhikAra meM jIvAstikAya nAmakA cauthA antara adhikAra samApta huaa| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta atha pudgaladravyAstikAyavyAkhyAna puladravyavikalpAdezo'yam / khaMdhA ya khaMdhadesA khaMdhapadesA ya hoMti paramANU / idi te caduvviyappA puggala - kAyA muNeyavvA / / 74 / / skaMdhAzca skaMdhadezAH skaMdhapradezAzca bhavanti paramANavaH / iti te 211 caturvikalpAH pulakAyA jJAtavyAH / / 74 / / punaladravyANi hi kadAcitskaMdhaparyAyeNa, kadAcitskaMdhadezaparyAyeNa, kadAcitskaMdhapradezaparyAyeNa kadAcitparamANutvenAtra tiSThanti / nAnyA gatirasti / iti teSAM caturvikalpatvamiti / / 74 / / aba pudgaladravyAstikAyakA vyAkhyAna hai / anvayArtha - (te pudgalakAyAH ) pugalakAyake ( caturvikalpAH ) cAra bheda ( jJAtavyAH ) jAnanA ( skaMdhA: ca ) skaMdha, ( skaMdhadezAH ) skaMdhadeza ( skaMdha pradezA: ) skaMdhapradeza (ca ) aura ( paramANavaH bhavanti iti ) paramANu / TIkA - yaha pudgaladravyake bhedoMkA kathana hai / pudgaladravya kadAcit skaMdhaparyAyase, kadAcit skaMdhadezarUpa paryAyase, kadAcit skaMdhapradezarUpa paryAya aura kadAcit paramANurUpase yahA~ ( lokameM ) hote haiM anya koI gati nahIM hai| isa prakAra unake cAra bheda haiM // 74 // athAnaMtaraM cidAnaMdaikasvabhAvazuddhajIvAstikAyAdvintre heyarUpe pudgalAstikAyAdhikAre gAvAdazakaM bhavati / tadyathA / pudgalaskaMdhavyAkhyAnamukhyatvena "khaMdA ya khaMdadesA" ityAdi pAThakrameNa gAdhAcatuSTayaM. nadanaMtaraM paramANuvyAkhyAnamukhyatvena dvitIyasthale gAthApaMcakaM, tatra gAthA paMcakamadhye paramANusvarUpakathanena " savvesi khaMdANa" - mithyAdigAthAsUtramekaM, atha paramANUnAM pRthivyAdijAtibhedanirAkaraNArthaM "Adesamatta" ityAdi sUtramekaM tadanaMtaraM zabdasya pudgaladravyaparyAyatvasthApanamukhyatvena "sado khadappabhAvI ityAdi sUtramekaM, atha paramANudravyapradezA-dhAreNa samayAdivyavahArakAlamukhyatvena ekatvAdisaMkhyAkathanena ca "Nicco NANavagAso" ityAdi sUtramekaM tadanaMtaraM paramANudravye rasavarNAdivyAkhyAnamukhyatvena "eyarasa vaNNa" ityAdi gAthAsUtramekaM evaM paramANudravyaprarUpaNarUpeNa dvitIyasthale samudAyena gAthApaMcakaM gataM / atha pudgalAstikAyopahArarUpeNa uvabhojja" ityAdi sUtramekaM / evaM gAdhAdazakaparyaMtaM sthalatrayeNa pudgalAdhikAre samudAyapAtanikA / tadyathA / pudgaladravyavikalpacatuSTayaM kathyataM / khaMdA ya khaMdadesA khaMdapadesA ya hoti skaMdhAH skaMdhAdezAH skaMdhapradezAzceti trayaH skaMdhA Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 Sadravya-paMcAstikAyavarNana bhavanti / paramANu paramANavazca bhavanti / iti te cadubbiyappA poggalakAyA muNedavvA-iti skaMdhatrayaM paramANavazceti bhedena caturvikalpAste pudgalakAyA jJAtavyA iti / atropAdeyabhUtAnaMtasukharUpAcchuddhajIvAstikAyAdvilakSaNatvAddheyatatavamiti bhAvArthaH / / 74 / / hiM0 tA0 - utthAnikA-athAnaMtara cidAnaMdamaya eka svabhAvadhArI zuddha jIvAstikAyase bhinna tyAgane yogya pudgalAstikAyake adhikArameM gAthAe~ dasa haiN| unameM pudgaloMke skaMdha hote haiM isa vyAkhyAnakI mukhyatAse "khaMdA ya khaMdadeso' ityAdi pAThakramase gAthAe~ cAra haiM, phira paramANuke vyAkhyAnakI mukhyatAse dUsare sthalameM gAthAe~ pAMca haiM / ina pAMcameM paramANuke svarUpako kahate hue "sancesiM khaMdANaM" ityAdi gAthA sUtra eka hai / paramANuoMse pRthvI, jala Adi bheda bhinna-bhinna hote haiM- isa bAta ko khaMDana karate hue 'Adesamatta' ityAdi sUtra eka hai phira zabda pudgala dravyakI paryAya hai isake sthApanakI mukhyatAse 'saddo khaMdhappabhavo' ityAdi sUtra eka hai / phira paramANu dravyake pradezake AdhArase samaya Adi vyavahAra kAla hotA hai isakI mukhyatAse ekatva Adi saMkhyAko kahate hue "NicoNANavagAso' ityAdi sUtra eka hai phira paramANu dravyameM rasa varNa Adike vyAkhyAnakI mukhyatAse 'eyarasavaNNa' ityAdi gAthA sUtra ekA hai isa taraha paramANu dravyake prarUpaNameM dUsare sthalameM samudAyase gAthA pAMca haiN| phira pudgalAstikAyako saMkocate hue 'uvabhojja' ityAdi sUtra eka hai / isa taraha daza gAthAtaka tIna sthalase pudgalake adhikArameM samudAyapAtanikA khii| Age pudgalake cAra bheda kahate haiN| anvayasahita sAmAnyArtha-(khaMdhA ) skaMdha (ya) aura ( khaMdhadesA) skaMdha deza ( ya) tathA ( khaMdhapadezA ) skandha pradeza aise tIna prakAra skaMdha tathA ( paramANU ) paramANu ( hoti) hote haiN| (idi) ye ( caduviyappA) cAra bhedarUpa ( te poggalakAyA) ve pugalakAya (muNeyavyA) jAnane caahiye| vizeSArtha-yahA~ grahaNa karane yogya annata sukharUpa zuddha jIvAstikAyase vilakSaNa honese yaha pudgaladravya heyatattva hai aisA tAtparya hai / / 74 / / khaMdhaM sayalasamatthaM tassa du addhaM bhaNaMti deso tti / addhaddhaM ca padeso paramANU ceva avibhaagii||75|| skaMdhaH sakalasamastastasya tva) bhaNanti deza iti / ardhArdhaM ca pradezaH paramANuzcaivAvibhAgI / / 75 / / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta pudgaladravyavikalpanirdezo'yam |anNtaanNtprmaannvaarbdho'pyekH skaMdho nAma paryAyaH / tadarthaM skaMdhadezo nAma paryAyaH / tadardhArtha skaMdhapradezo nAma paryAyaH / evaM bhedavazAt vyaNukaskaMdhAdanaMtAH skaMdhapradezaparyAyAH / nirvibhAgaikapradezaH skaMdhasyAtyo bhedaH paramANurekaH / punarapi dvayoH paramANvoH saMghAtAdeko vyaNukaskaMdhaparyAyaH / evaM saMghAtavazAdanaMtA: skaMdhaparyAyAH / evaM bhedasaMghAtAbhyAmapyanaMtA bhavaMtIti / / 75 / / anvayArtha-( sakalasamastaH) sakala-samasta ( pudgalapiMDAtmaka sampUrNa vastu ) vaha ( skaMdha: ) skaMdha hai, [ tasya ardhaM tu ] usake ardhako ( dezaH iti bhaNanti ) deza kahate haiM, ( ardhArdha ca ) ardhakA ardha vaha ( pradeza: ) pradeza hai ( ca ) aura ( avibhAgI ) avibhAgI vaha ( paramANu: ena ) paramANu hai| TIkA-yaha, pudgaladravyake bhedoMkA varNana hai| anaMtAnanta paramANuoMse nirmita hone para bhI jo eka ho vaha skaMdha nAmakI paryAya hai, usakI AdhI skaMdhadeza nAmaka paryAya hai, AdhIkI skaMdhapradeza nAmakI paryAya hai| isa prakAra bhedake kAraNa dvi aNuka skaMdhaparyaMta ananta skaMdhapradezarUpa paryAyeM hotI haiM / nirvibhAga-ekapradezavAlA, skaMdhakA antima aMza vaha eka paramANu hai| punazca do paramANuoMke saMghAtase ( milanese ) eka dviaNuka-skandharUpa paryAya hotI hai| isa prakAra saMghAtake kAraNa ( dviaNuka-skandhakI bhAMti triaNuka-skandha, caturaNuka-skandha ityAdi ) anaMta skandharUpa paryAyeM hotI haiN| isI prakAra bheda-saMghAta donoMse bhI anaMta ( skandharUpa paryAyeM ) hotI haiM |75 / / saM0tA0-azya pUrvoktaskaMdhAdicaturvikalpAnAM pratyekalakSaNaM kathayati, khaMdaM sayalasamatthaM tassa du addhaM bhaNaMti desotti / addhaddhaM ca padeso-sakalasamastalakSaNaH skaMdho bhavati tadarbhalakSaNo dezo bhavati tadarhArddhalakhaNa: pradezo bhavati / tathAhi-samastopi vivakSitaghaTapaTAdyakhaNDarUpa: sakala icyutyate tasyAnaMtaparamANupiMDasya skaMdhasaMjJA bhavati / tatra dRSTAMtamAha-SoDazaparamANupiDasya skaMdhakalpanA kRtA tAvat / ekaikaparamANorapanayena navaparamANupiMDe sthite ye pUrvavikalpA gatAstepi saveM skaMdhA bhaNyaMte, aSTaparamANupiMDe jAte dezo bhavati / tatrApyekaikApanayena paMcaparamANupiMDaparyaMta ye vikalpA gatAsteSAmapi dezasaMjJA bhavati, paramANucatuSTayapiMDe sthite pradezasaMjJA bhaNyate punarapyekaikApanayanena vyaNukaskaMdhe sthite ye vikalpA gatAsteSAmapi pradezasaMjJA bhavati / paramANU ceva avibhAgI-paramANuzaivAvibhAgIti / pUrva bhedena skaMdhA bhaNitA idAnIM saMghAtena kathyaMteparamANudvayaM saMghAtena vyaNukaskaMdho bhavati trayANAM saMghAtena tryaNuka ityAdyanaMtaparyaMtA jJAtavyAH / evaM bhedasaMghAtAbhyAmapyanaMtA bhavaMtIti / atropAdayebhUtAtparamAtmatattvAtpudgalAnAM yadbhinnatvena parijJAnaM tadeva phalamiti tAtparya / / 75 / / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 SaDvavya-paMcAstikAyavarNana hiM0 tA0-utthAnikA-Age pahale kahe hue skaMdha Adi cAra bhedoM se pratyekakA lakSaNa kahate haiM anvayasahita sAmAnyArtha-(khaMdha) skandha ( sayalasamatthaM ) bahutase paramANuoMkA samudAya hai ( tassa du addhaM ) TAke hI Adhe paramANuoMkA ( desotti ) skaMdha deza hotA hai ( ca ) aura ( addhaddhaM ) usa Adheke bhI AdhekA ( padeso) skaMdha pradeza hotA hai / ( ceva ) aura (paramANU) paramANu ( avibhAgI) vibhAga rahita sabase sUkSma hotA hai| vizeSArtha-mile hue samudAyako ghaTa ghaTa Adi akhaMDarUpa eka ko sakala kahate haiM, yaha anaMta paramANuoMkA eka piMDa hai isIko skaMgha saMjJA hai / yahA~ dRSTAMta kahate haiM ki jaise solaha paramANuoMko piMDarUpa karake eka skaMdha banA isameM eka eka paramANu ghaTAte hue nava paramANuoMke skaMdha taka skaMdhake bheda hoMge arthAt nau paramANuoMkA jaghanya skaMdha, solaha paramANuoMkA utkRSTa skaMtha zeSa madhyake bheda jAnane / ATha paramANuoMke piMDako skaMghadeza kaheMge kyoMki vaha solahase AdhA raha gyaa| isameM bhI eka eka paramANu ghaTAte hue pAMca paramANuke skaMdha taka skaMthadezake bheda hoNge| unameM jaghanya skaMdhadeza pAMca paramANuoMkA tathA utkRSTa ATha paramANuoMkA va madhyake aneka bheda haiM / cAra paramANuoMke piMDako skaMdhapradeza saMjJA kahI jAtI hai| isameMse bhI eka eka paramANu ghaTAte hue do paramANuke skaMdha taka pradezake bheda haiM arthAt jaghanya skaMdha pradeza do paramANu skaMdha hai, utkRSTa cAra paramANukA skaMdha hai, madhya tIna paramANukA skaMdha hai-ye skaMdhake bheda jAnane / sabase choTe vibhAga rahita pudgalako paramANu kahate haiN| paramANuoMke paraspara milanese skaMdha banate haiM / do paramANuoMkA vyaguNa skaMdha hogA, tIna paramANuoMke saMghAtase tryaNuka skaMdha hogaa| isI taraha anantaparamANuoM takake skandha jAnane caahiye| isa taraha bheda aura saMghAta tathA bhedasaMghAta donoMse ananta prakArake skaMdha hojAte haiM arthAt paramANu yA skandhoMke milanese skaMdha banate haiM tathA bar3e skandhoMke bhedase choTe skaMdha banate haiM tathA kucha paramANuoMke nikala jAnese va kucha ke milajAne se aise bhedasaMghAta donoMse skaMdha banate haiM / ___ yahA~ yaha tAtparya hai ki grahaNa karane yogya paramAtmatasvase ye saba pudgala bhinna haiM yahI anubhava honA isa pudgalake jJAnakA phala hai / / 75 / / skaMdhAnAM pudalavyavahArasamarthanametat / bAdara-suhuma-gadANaM khaMdhANaM puggalo tti vvhaaro| te hoti chappayArA telokkaM jehiM NippaNNaM / / 76 / / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 215 bAdarasaumyagatAnAM skaMdhAnAM pudalaH iti vyavahAraH / te bhavanti SaTprakArAstrailokyaM yaiH niSpannam / / 76 / / sparzaragaMdhavarNaguNavizeSaiH SaTsthAnapatitavRddhihAnibhiH pUraNagalanadharmatvAt skaMdhavyaktyAvirbhAvatirobhAvAbhyAmapi ca pUraNagalanopapatteH paramANaSaH pudgalA iti nizcIyante / skandhAstvanekapudgalamayaikaparyAyatvena punalebhyo'nanyatvAtpudgalA iti vyavahniyaMte, tathaiva ca vAdarasUkSmatvapariNAmavikalpaiH SaTprakAratAmApadya trailokyarUpeNa niSpadha sthitavaMta iti / tathA hi-bAdarabAdarAH, vAdarA:, bAdarasUkSmAH, sUkSmavAdarAH, sUkSmAH sUkSmasUkSmA iti / tatra chinnAH svayaM saMdhAnAsamarthAH kASThapASANAdayo bAdarabAdarAH / chinnAH svayaM saMthAnasamarthAH kSIraghRtatailatoyarasaprabhRtayo bAdarAH / sthUlopalaMbhA api chettu bhettumAdAtumazakyAH chAyAtapatamojyotsnAdayo baadrsuukssmaaH| sUkSmatve'pi sthUlopalaMbhAH sparzarasagaMdhazabdA; sUkSmabAdarAH / sUkSmatve'pi karaNAnupalabhyAH karmavargaNAdayaH sUkSmAH / atyaMtasUkSmAH karmavargaNAbhyo'dho vyaNukaskaMdhaparyantAH sUkSmasUkSmA iti / / 76 / / anvayArtha ( bAdarasaukSmyagatAnAM ) bAdara ora sUkSmarUpase pariNata ( skandhAnAM ) skandhoMkA ( pudgalaH ) "pudgala" ( iti ) aisA ( vyavahAra: ) vyavahAra hai| ( te) ve ( SaTprakArA: bhavanti ) chaha prakArake haiM, ( yaiH ) jinase [ trailokyaM ] tIna loka ( niSpannaM ) niSpanna haiN| TIkA-skandhoMmeM "pudgala' aisA jo vyavahAra hai usakA yaha samarthana hai| (1) jinameM SaTsthAnapatita vRddhihAni hotI hai aise sparza-rasa-gaMdha, varNarUpa guNAvizeSoMne kAraNa ( paramANu ) pUraNa-galana-dharmavAle honese tathA (2) skandhavyaktike ( skandhaparyAyake ) AvirbhAva aura tirobhAvakI apekSAse bhI ( paramANuoMme ) pUraNa-galana ghaTita honese paramANu pudgala haiM esA nizcaya kiyA jAtA hai / skandha to anekapudgalamaya ekaparyAyapaneke kAraNa pudgaloMse ananya honese pudgala haiM aisA vyavahAra kiyA jAtA hai tathA ve] bAdaratva aura sUkSmatvarUpa pariNAmoMke bhedoM dvArA chaha prakAroMko prApta karake tIna lokarUpa hokara rahe haiM / ve chaha prakArake skandha isa prakAra hai-(1) bAdarabAdara, (2) bAdara, (3) bAdarasUkSma, (4) sUkSmabAdara, (5) sUkSma, (6) sUkSmasUkSma / vahA~, (1) kASThApASANAdika ( skandha ) jo ki chedana hone para svayaM nahIM jur3a sakate, bAdarabAdara haiM, (2) dUdha, ghI, tela, jala, rasa Adi ( skandha ), jo ki chedana hone para svayaM jur3a jAte haiM, bAdara haiM (3) chAyA, dhUpa, aMdhakAra, cAMdanI Adi ( skandha ) sthUla hone para bhI jinakA chedana, bhedana athavA ( hastAdi dvArA ) grahaNa nahIM kiyA jA sakatA bAdarasUkSma haiM, (4) sparza-rasa-gaMdha-zabda, jo ki sUkSma hone para bhI sthUla jJAta hote haiM, sUkSmabAdara haiM, (5) karmavargaNAdi ( skandha ) ki jinheM sUkSmapanA hai tathA jo indriyoMse jJAta na hoM aise haiM, ve sUkSma haiM (6) karmavargaNAse nIceke dviaNuka-skandha takake ( skandha ) jo ki atyanta sUkSma haiM ve sUkSmasUkSma haiM / / 76 / / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDvya-paMcAstikAyavarNana ____ saM0 tA0-atha skaMdhAnAM vyavahAreNa pudgalatvaM vyavasthApayati, bAdarasuhumagadANaM khaMdhANaM poggalotti vavahAro-bAdarasUkSmagatAnAM skaMdhAnAM pudgala iti vyavahAro bhavati / tdythaa| yathA zuddhanizcayena sattAcaitanyabodhAdizuddhaprANairyoso jIvati sa kila siddharUpo jIvaH vyavahAreNa punarAyu:prabhRtyazuddhaprANairyosau jIvAMta guNasthAnamArgaNAdibhedena bhitra: sopi jIvaH tathA "varNagaMdharasasparza: pUraNaM galataM ca yat / kurvanti skaMdhavattasmAtpudgalA: paramANavaH'' iti zlokakathitalakSaNA: paramANavaH kila nizcayena pudgalA bhyNte| vyavahAreNa puna_NukAdyanaMtaraparamANupiMDArUpA: bAdarasUkSmagataskaMdhA api vyavahriyaMte / te hoMti chappayArA-te bhavanti SaTprakArA: / yaiH kiM kRtaM / NippapaNa jehiM telokkaM-yairniSpanaM trailokyamiti / idamatra tAtparya lokyaMte jIvAdipadArthA yatra sa loka itivacanAt pudgalAdiSadravyairniSpanno'yaM lokaH na cAnyena kenApi puruSavizeSeNa kriyate dhriyate veti / / 76 / / hiM0 tA0-utthAnikA-Age kahate haiM ki skaMdhoMmeM vyavahAranayase pudgalapanA hai anvayasahita sAmAnyArtha-( bAdarasahumagadANaM ) bAdara aura sUkSma pariNamanako prApta ( khaMdhANaM) skandhoMko ( poggalotti ) ye pudgala hai aisA ( vavahAro) vyavahAra hai / (te) ve skandha ( chappayArA) chaH prakArake ( hoti) hote haiM ( jehiM ) jinase ( telokkaM ) yaha tIna loka (NippaNNaM ) racA huA hai / vizeSArtha-zuddha nizcayanayase sukha sattA caitanya bodha Adi zuddha prANoMse jo jItA hai vaha vAstavameM siddha svarUpa jIva hai / vyavahArase jo Ayu, bala, iMdriya, zvAsocchavAsa azuddha prANoMse jItA hai tathA jisake caudaha guNasthAna va caudaha mArgaNA Adike bhedase aneka bheda hai so bhI jIva haiN| vaise hI nizcayase paramANu hI pudgala dravya kahe jAte haiM jaisA ki isa zlokameM kahA gayA hai jo sparza, rasa, gaMdha varNaka pariNamana dvArA pUraNa galana karate rahate haiM arthAt jinameM ye cAra guNa apane aMzoMmeM vRddhi hAni kiyA karate haiM ve paramANu skandhoMkI taraha pudala kahe jAte haiN| vyavahAra nayase do paramANuke skaMdhase lagAkara ananta paramANuoMke piMDa taka bAdara tathA sUkSma avasthAko prApta jo skandha haiM unako bhI pudgala haiM aisA vyavahAra kiyA hAtA hai| ve chaH prakAra haiM jinase hI tIna lokakI racanA hai / yahA~ yaha tAtparya hai ki jahAM jIva Adi padArtha dikhalAI par3ate haiM use hI loka kahate haiM / isa vacanase pudgala Adi chaH dravyoMse yaha loka racA huA hai aura anya kisI vizeSa puruSane na ise banAyA hai, na yaha kisIke dvArA nAza hotA hai aura na yaha kisIke dvArA dhAraNa kiyA huA hai / 176 / / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 217 217 paramANuvyAkhyeyam / savvesiM khaMdhANaM jo aMto taM viyANa paramANU / so sassado asaddo ekko avibhAgI muttibhayo / / 77 / / sarveSAM skaMdhAnAM yo'ntyastaM vijAnIhi paramANum ! sa zAzvato'zabdaH eko'vibhAgI mUrtibhavaH / / 77 / / uktAnAM skaMdharUpaparyAyANAM yo'ntyo bhedaH sa paramANuH / sa tu punarvibhAgAbhAvAdavibhAgI, nirvibhAgaikadezatvAdekaH, mUrtadravyatvena sadApyavinazvaratvAnnityaH, anAdinidhanarUpAdipariNAmotpannatvAnmUrtibhavaH, rUpAdipariNAmotpannatve'pi zabdasya paramANuguNatvAbhAvAtpudgalaskandhaparyAyatvena vakSyamANatvAccAzabdo nizcIyata iti / / 77 / / anvayArtha-( sarveSAM skandhAnAM ) sarva skandhoMkA ( ya: antyaH ) jo aMtima bhAga ( taM ) use ( paramANum vijAnIhi ) paramANu jAno ( saH ) vaha ( avibhAgI) avibhAgI ( ekaH ) eka, ( eka pradezI ) ( zAzvata: ) zAzvata, ( mUrtibhavaH ) mUrtiprabhava ( mUrtarUpase utpanna honevAlA) aura ( azabdaH ) azabda hai / TIkA--yaha, paramANukI vyAkhyA hai| pUrvokta skandharUpa paryAyoMkA jo antima bheda ( choTe se choTA aMza ) vaha paramANu hai| aura vaha to, vibhAgake abhAvake kAraNa avibhAgI hai, nirvibhAga-ekapradezI honese eka hai, mUrtadravyarUpase sadaiva avinAzI honese nitya hai, anAdi anaMta rUpAdike pariNAmase utpanna honake kAraNa mUrtiprabhava hai, aura rUpAdike pariNAmase utpatra hone para bhI azabda hai aisA nizcita hai, kyoMki zabda paramANukA guNa nahIM hai tathA usakA [zabdakA] Age ( 79 vIM gAthAmeM ) pudgalaskandhaparyAyarUpase kathana hai / / 77 / / saM0 tA0-atha tAneva SaDbhedAn vivRNotipuDhavI jalaM ca chAyA caridiya-visaya kamma-pAoggA / kammAtIdA yevaM chalbheyA poggalA hoti / pRthivI jalaM ca chAyA cakSurviSayaM vihAya caturindriyaviSayAH karmaprAyogyAH karmAtItA iti SaDbhedAH pudgalA bhavanti / te ca kathaMbhUtAH ? sthUlasthUlA: sthUlA; sthUlasUkSmAH sUkSmasthUlA: sUkSmAH sUkSmasUkSmAH iti / tadyathA / ye-chinnA: saMtaH svayameva saMdhAtumasamarthAste sthUlasthUlA: bhUparvatAdayaH, ye tu chintrA: saMta: tatkSaNAdeva saMdhAnena svayameva samarthAste sthUlA: sarpistailajalAdayaH, ye tu hastenAdAtuM dezAMtaraM netuM azakyAste sthUlasUkSmA: chAyAtapAdayaH, ye punalocanaviSayA na bhavanti te sUkSmasthUlAzcaturindriyaviSayA, ye tu jJAnAvaraNAdikarmavargaNAyogyAste sUkSmA Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 SaDdravya-paMcAstikAyavarNana indriyajJAnAviSayAH, ye cAtyaMtasUkSmatvena karmavargaNAtItAste sUkSmasUkSmA: karmavargaNAtItebhyo atyaMtasUkSmA vyaNukaskaMdhaparyaMtA iti tAtparyaM / / 1 / / evaM prathamasthale skaMdhavyAkhyAnamukhyatvena gAthAcatuSTayaM samAptaM / hiM0 tA0-sAmAnyArtha ( anvaya sugama hai) pRthvI, jala, chAyA, cakSuke viSayako chor3akara cAra iMdriyoMke viSaya, karmoka yogya pudgala aura karmoMse sUkSma skaMdha aise chaH bhedarUpa pugala hote haiM vizeSArtha--pudgaloke chaH bheda haiM (1) sthUla sthUla (2) sthUla (3) sthUla sUkSma (4) sUkSma sthUla (5) sUkSma (6) sUkSma sUkSma / jo khaMDa kiye jAnepara svayameva mila na sakeM ve sthUla sthUla haiN| jaise parvata, pRthvI, ghaTa, paTa Adi / jo alaga alaga kiye jAnepara usI kSaNa hI svayaM mila sakate haiM ve sthUla haiM jaise ghI, tela, jala Adika / jinako dekhate hue bhI hAthase pakar3akara anya sthAnameM nahIM le jA sakate ve sthUla sUkSma haiM jaise chAyA, Atapa, prakAza Adi / jo AMkhoMse nahIM dikhalAI par3eM ve sUkSma sthUla haiM jaise AMkhake sivAya anya cAra iMndriyoMke viSaya vAyu, rasa, gaMdha, zabda Adi / sUkSma jo kisI bhI indriyase na jAne jAyeM aise pudala jaise jagAnAdi kA yogya pAe~ aura samamUkSma pudgala ve haiM, jo ina karmavargaNAoMse bhI sUkSma do aNuke skaMdhataka haiM / / 1 / / (yaha gAthA amRtacaMdrakRta vRttimeM nahIM hai ) 1 isa taraha prathamasthalameM skaMdhake vyAkhyAnakI mukhyatAse cAra gAthAe~ khiiN| saM0 tA0-tadanaMtaraM paramANuvyAkhyAnamukhyatayA dvitIyasthale gAthApaMcakaM kathyate / tathAhi / zAzvatAdiguNopetaM paramANudravyaM pratipAdayati, savvesiM khaMdANaM jo aMto taM viyANa paramANu-yathA ya eva karmaskaMdhAnAmaMto vinAzastameva zuddhAtmAnaM vijAMnIhi tathA ya eva SaDvidhaskaMdhAnAmaMto'vasAno bhedastaM paramANu vijAnIhi / so-sa ca / kathaMbhUtaH / sassado-yathA paramAtmA TaMkotkIrNajJAyakaikasvabhAvena dravyArthikanayenAvinazvaratvAt zAzvata: tathA pudgaladravyatvenAvinazvaratvAtparamANurapi nityaH / asaddo-yathA zuddhAjIvAstikAyo nizcayena svasaMvedanAjJAnaviSayopi zabdaviSaya: zabdarUpo vA na bhavatItyazabdaH tathA hi paramANurapi zaktirUpeNa zabdakAraNabhUtopi vyaktirUpeNa zabdaparyAyarUpo na bhavatItyazabdaH / ekko-yathA zuddhAtmadravyaM nizcayena paropAdhirahitatvena kevalamasahAyamekaM bhaNyate tathA paramANu dravyamapi vyaNukAdiparopAdhirahitatvAtkevalamasahAyamekaM bhavatyekapradezatvAvara avibhAgI / yathA paramAtmadravye nizcayena lokAkAzapramitAsaMkhyeyapradezamapi vivakSitAkhaMDaikadravyatvena bhAgAbhAvAdavibhAgI tathA paramANudravyamapi niraMzatvena bhaagaabhaavaadvibhaagii| punazca kathaMbhUtaH sa paramANu: / muttibhavo-amUrtAtparamAtbhadravyAdvilakSaNA yA tu sparzarasagaMdhavarNavatI mUrtistayA samutpanatvAt mUrtibhava iti sUtrAbhiprAyaH // 77 / / iti paramANusvarUpakathanena dvitIyasthale prathamagAthA gatA / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 219 hiM0 0tA0 - utthAnikA - athAnantara paramANuke vyAkhyAnakI mukhyatAse dUsare sthalameM pAMca gAthAe~ kahI jAtI haiN| prathama kahate haiM ki paramANu nityapane Adi guNoM ko rakhanevAlA hai / anvayasahita sAmAnyArtha - ( sabdhesi ) sarva ( khaMdhANaM ) skandhoMkA ( jo aMto ) jo antima bheda hai (taM ) usako (paramANu) paramANu (viyANa ) jAno (so) vaha ( sassado ) avinAzI hai, (aso) zabdarahita hai, ( ekko) eka hai, ( avibhAgI ) vibhAgarahita hai tathA ( muttibhavo ) mUrtika hai / pArtha jo koI hardayoMko nAza kara detA hai usako zuddhAtmA jAno / isI taraha jo Upara kahe chaH prakAra skaMdhoMkA aMtima bheda hai usako paramaNu jAno / jaise paramAtmA TaMkotkIrNa jJAtA draSTA eka svabhAvarUpa honese dravyArthikanayase nAzarahita hai isase zAzvata hai / isI taraha pugalapaneke svabhAvako kabhI na chor3anese yaha paramANu bhI nitya hai / jaise zuddha jIvAstikAya nizcayase svasaMvedana jJAnakA viSaya honepara bhI zabdoMkA viSaya yA zabdarUpa na honese azabda hai taise yaha paramANu bhI yadyapi zaktirUpase zabdakA kAraNa hai tathApi vyaktirUpase zabda paryAyarUpa nahIM hai isase azabda hai| jaise zuddhAtmAdravya nizcayase parakI upAdhi vinA kevala sahAyarahita eka kahA jAtA hai taise paramANudravya bhI kyaNuka Adi parakI upAdhikase rahita honeke kAraNase kevala sahAyarahita eka hai athavA ekapradezI honese eka hai / jaise paramAtmAdravya nizcayase lokAkAzapramANa asaMkhyAta pradezI hai to bhI apane akhaMDa eka dravyapanekI apekSA bhAgarahita avibhAgI hai taise hI paramANudravya bhI aMzarahita honese vibhAgarahita avibhAgI hai / phira vaha paramANu amUrtika paramAtmadravyase vilakSaNa jo sparza, rasa, gaMdha, varNa mUrti usase utpanna honese mUrtibhava hai yA mUrtika hai, aisA abhiprAya hai / / 77 / / aisA paramANukA svarUpa kahate hue dUsare sthanameM prathama gAthA kahI / paramANUnAM jAtyaMtaratvanirAso'yam / Adesa - metta-mutto dhAdu- cadukkassa kAraNaM jo du / so o paramANU pariNAma- guNo saya-masaddo / / 78 / / AdezamAtramUrttaH dhAtucatuSkasya kAraNaM yastu / sa jJeyaH paramANuH pariNAmaguNaH svayamazabdaH / / 78 / / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 padravya-paMcAstikAyavarNana paramANohi mUrtatvanibandhanabhUtAH sparzarasagaMdhavarNA AdezamAtreNaiva bhidhate, vastutastu yathA tasya sa eva pradeza AdiH, sa evaM madhyaM, sa evAMta: iAMte, evaM dravyaguNayoravibhaktapradezatvAt ya eva paramANoH pradezaH, sa eva sparzasya, sa eva rasasya, sa eva gaMdhasya, sa eSa rUpasyeti / sata; kvacitparamANau gaMdhaguNe, kvacit gaMdharasaguNayoH, kvacit gaMdharasarUpaguNeSu apakRSyamANeSu tadavibhaktapradezaH paramANureva vinazyatIti na tadapakoM yuktaH / tataH pRthivyaptejovAyurUpasya dhAtucatuSkasyaika eva paramANuH kAraNa pariNAmavazAt vicitro hi paramANoH pariNAmaguNaH kvacitkasyacid guNasya vyaktavyaktatvena vicitrAM pariNatimAdadhAti / yathA ca tasya pariNAmavazAdaThyakto gaMdhAdiguNo'stIti pratijJAyate, na tathA zabdo'pyavyakto'stIti jJAtuM zakyate tasyaikapradezasyAnekapradezAtmakena zabdena sahaikatvavirodhAditi / / 78 / / ___anvayArtha ( ya: tu ) jo ( AdezamAtramUrta: ) AdezamAtrase mUrta hai aura ( dhAtucatuSkasya kAraNaM ) jo [pRthvI Adi] cAra dhAtuoMkA kAraNa hai ( saH ) vaha ( paramANuH jJeyaH ) paramANu jAnanA ( pariNAmaguNa: ) jo ki pariNAmaguNavAlA hai aura ( svayam azabdaH ) svayaM azabda TIkA-paragANu bhinna-bhinna jAtike honekA yaha khaMDana hai| mUrtatvake kAraNabhUta sparza-rasa-gaMdha-varNakA, paramANuse AdezamAtrase AdezamAtra dvArA (kathana mAtra meM ) hI bheda kiyA jAtA hai, vastuta: to jisa prakAra paramANukA vahI pradeza Adi hai, vahI madhya hai aura vahI anta hai, usI prakAra dravya aura guNake abhitra pradeza honese, jo paramANukA pradeza hai, vahI sparzakA hai, vahIM gaMdhakA hai, vahI rasakA hai, vahIM rUpakA hai / isaliye kisI paramANumeM gaMdhaguNa kama ho, (nikAla liyA jAya ) kisI paramANume gadhaguNa aura rasaguNa kama ho, kisI paramANumeM gaMdhaguNa, rasaguNa aura rUpaguNa kama ho, to usa guNase abhinna pradezI paramANu hI vinaSTa ho jaayegaa| isaliye kisI bhI guNakI nyUnatA yukta ( ucita ) nahIM hai| isaliye pRthvI, jala, agni aura vAyurUpa cAra dhAtuoMkA, pariNAmake kAraNa, eka hI paramANu kAraNa hai kyoMki vicitra aisA paramANukA pariNAmaguNa kahIM kisI guNakI vyaktAvyaktatA dvArA vicitra pariNatiko dhAraNa karatA hai| aura jisa prakAra paramANumeM pariNAmake kAraNa avyakta gaMdhAdiguNa haiM aisA jJAta hotA hai usI prakAra zabda bhI avyakta hai aisA nahIM jAnA jA sakatA, kyoMki ekapradezI paramANuko anekapradezAtmaka zabdake sAtha ekatva honemeM virodha hai / / 78 / / ___ saM0 tA0 -atha pRthivyAdijAtibhannAH paramANavo na saMtIti nizcinoti, AdesamettamuttoAdezamAtramUrta: AdezamAtreNa saMjJAdibhedenaiva paramANormUrtatvanibaMdhanabhUtA varNAdiguNA bhiyaMte pRthak Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 221 kriyate na ca sattApradezabhedena / vastutastu ya eva paramANorAdimadhyAMtabhUtapradezaH sa eva rUpAdiguNAnAmapi athavA mUrta ityAdizyate kathyate na ca dRSTyA dRzyate tenAdezamAtramUrtaH, dhAucaukkassa kAraNaM jo dunizcayena zuddhabuddhakasvabhAvairapi pRthivyAdijIvairvyavahAreNAnAdikarmodayavazena yAni pRthivyaptejovAyudhAtucatuSkasaMjJAni zarIrANi gRhItAni tiSThanti teSAmanyeSAM ca jIvenAgRhItAnAM hetutvena nimittatvAddhAtucatuSkasya kAraNaM yastu 'so Neo paramANU' ya: pUrva kathita ekopi paramANuH pRthivyAdidhAtucatuSkarUpeNa kAlAMtareNa pariNamati sa paramANuriti jJeyaH / pariNAmaguNo audayikAdibhAvacatuSTayarahitvena pAriNAmikaguNa: / puna: kiMviziSTaH / sayamasaddo-ekapradezatvena kRtvAnaMtaparamANupiMDalakSaNena zabdaparyAyeNa saha vilakSaNatvAtsvayaM vyaktirUpeNAzabda iti sUtrArtha: / / 78 / / evaM paramANUnAM pRthivyAdijAtibhedanirAkaraNakathanena dvitIyagAthA gtaa| hiM0 tA0-utthAnikA-Age kahate haiM ki pRthvI Adi jAtike bhinna-bhinna paramANu nahIM hote haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-( jo du) jo koI ( Adesamattamutto) mUrtika kahalAtA hai hai va ( dhAducadukkassa kAraNaM) cAra dhAtuoMkA kAraNa hai ( pariNAmaguNo) pariNamana honA jisakA svabhAva hai va jo (sayam ) svayaM ( asaho) zabdarahita hai ( so paramANu) so paramANu (Neo) jAnanA caahiye| vizeSArtha-paramANu meM varNAdi guNa rahate haiM unakA bheda saMjJA AdikI apekSAse hI hai pradezoMkI apekSA unakA bheda nahIM kiyA jA sakatA hai| ve varNAdi guNa paramANumeM sarvAMga vyApaka haiM / vastusvarUpa yaha hai ki jo Adi, madhya, aMta pradeza paramANukA hai vahI usake bhItara vyApta unake rUpAdi guNoMkA hai athavA vaha paramANu mUrtika kahA jAtA hai, dRSTise nahIM dekhA jAtA hai to bhI rUpAdi kAraNoMse paramANu mUrtika hai / nizcayanayase pRthvI, apa, teja, vAyukAyika jIva zuddha buddha eka svabhAvadhArI hai parantu vyavahAranayase anAdikarmoke udayake yazase jo una jIvoMne pRthvI, jala, agni tathA vAyu nAmake zarIra grahaNa kara rakkhe haiM una zarIroMke tathA una jIvoMse na grahaNa kiye hue pRthvI, jala, agni va vAyukAyake skaMdhoMke upAdAna kAraNa paramANu haiM isase ye paramANu cAra dhAtuoMke kAraNa haiN| yaha paramANu jar3a honese audayika, aupazamika, kSAyopazamika kSAyika ina cAra bhAvoMse rahita kevala apane pAriNAmikabhAvoMko rakhanevAlA honese pariNamanazIla haiN| eka hI paramANu kAlAMtarameM badalate badalate pRthvI yA jala yA agni yA vAyu ho jAtA hai / yaha paramANu eka pradezI hotA hai isase yaha anaMta paramANuoMkA piMDa rUpa jo zabdaparyAya hai usase vilakSaNa hai / isaliye svayaM vyaktarUpase zabdarahita hai aisA paramANu jAnanA cAhiye / / 78 / / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 Sadravya-paMcAstikAyavarNana isa taraha paramANuoMmeM pRthvI AdikI jAtikA bheda hai isako khaMDana karate hue dUsarI gAthA khii| zabdasya pudgalaskaMdhaparyAyatvakhyApanametat / saddo khaMdhaSpabhavo khaMdho paramANu-saMga-saMghAdo / yuDhesu tesu jAyadi saho uppAdio Niyado / / 79 / / zabdaH skaMdhaprabhavaH skaMdhaH prmaannusNgsngghaatH| - spRSTeSu teSu jAyate zabda utpAdiko niyataH / / 79 / / iha hi bAhyazravaNendriyAvalambito bhAvendriyaparicchedyo dhvaniH zabdaH / sa khalu svarUpeNA-naMtaparamANUnAmekaskaMdho nAma paryAyaH / bahiraMgasAdhanIbhUtamahAskanyebhyaH tathAvidhapariNAmena samutpadyamAnatvAt skaMdhaprabhavaH, yato hi parasparAbhihateSu mahAskaMdheSu zabdaH samupajAyate / kiM ca svabhAvanirvRttAbhirevAnantaparamANumayIbhiH zabdayogyavargaNAbhiranyonyamanupravizya samatato'bhivyApya pUrite'pi sakale loke yatra yatra bahiraMgakAraNasAmagrI samudeti tatra tatra tAH zabdatvena svayaM vipariNamaMta iti zabdasya niyatamatpAdyatvAt skaMdhaprabhavatvamiti / 179 / / anvayArtha-(zabdaH skandhaprabhavaH ) zabda skandhajanya hai / ( skandhaH paramANusaGgasaGgAta: ) skandha paramANudalakA saMghAta hai, ( teSu spRSTeSu ) aura ve skandha sparzita hone-TakarAnese ( zabda: jAyate) zabda utpatra hotA hai, (niyata: utpAdika: ) isa prakAra vaha ( zabda ) niyatarUpase utpAdya hai| TIkA-zabda pudgalaskandhaparyAya hai aisA yahA~ darzAyA hai| isa lokameM, bAhya zravaNendriya dvArA avalambita, bhAvendriya dvArA jAnaneyogya aisI jo dhvani vaha zabda hai / vaha [ zabda ] vAstavameM svarUpase anaMta paramANuoMke eka ekandharUpa paryAya haiM / bahiraMga sAdhanabhUta ( bAhya kAraNabhUta ) mahAskandhoM dvArA tathAvidha pariNAmarUpa ( zabdapariNAmarUpa ) utpanna honese vaha skandhajanya hai, kyoMki mahAskandha paraspara TakarAnese zabda utpanna hotA hai / punazca yaha bAta vizeSa samajhAI jAtI hai-ekadUsaremeM praviSTa hokara sarvatra vyApta hokara sthita aisI jo svabhAvaniSpanna ho ( apane svabhAvase hI nirmita ) anaMtaparamANumayI zabdayogyavargaNAoMse samasta loka bharapUra hone para bhI jahA~ jahA~ bahiraMgakAraNasAmagrI udita hotI hai vahA~-vahA~ ve vargaNAe~ zabdarUpase svayaM pariNamita hotI haiM, isa prakAra zabda niyatarUpase ( avazya ) utpAdya haiM, isaliye vaha skandhajanya hai / / 79 / / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 223 saM0 tA0-atha zabdasya pudgalaskaMdhaparyAyatvaM darzayati--yado-zravaNendriyAvalambano bhAvendriyaparicchedyo dhvanivizeSa: zabda: / sa ca kiMviziSTaH / khaMdappabhavo-skaMdhebhyaH sakAzAdutpanna: prabhavaH iti skaMdhaprabhavaH / skaMdhalakSaNaM kathyate / khaMdo paramANusaMgasaMghAdo-skaMdho bhavati / kathaMbhUtaH / paramANusaMgasaMghAta; anaMtaraparamANusaMgAnAM samUhAnAmapi saMghAta: samudAya: / idAnI skaMdhebhyaH sakAzAcchabdasya prabhavatvamutpatti kathayati / puDhesu tesu-spRSTeSu teSu pUrvokteSu skaMdheSu spRSTeSu lagneSu parasparaM saMghaTTiteSu satsu, jAyadi-jAyate prabhavati / sa ka: kartA / saddo-pUrvoktazabdaH / avamatrAbhiprAya: / dvividhA skaMdhA bhavanti bhASAvargaNAyogayA ye te'bhyaMtare kAraNabhUtAH sUkSmAste ca niraMtaraM loke tiSThanti, ye tu bahiraMgakAraNabhUtAstAlvoSThapaTavyApAraghaMTAbhivAtameghAdayaste sthUlA: kvApi kvApi tiSThanti na sarvatra yatreyamabhayasAmagrI samaditA tatra bhASAvargaNA: zabdarUpeNa pariNamanti na sarvatra / sa ca zabdaH kiM viziSTaH / uppAdigo Niyado-bhASAvargaNA skaMdhebhya utpadyate ityutpAdaka: niyato nizcita: na cAkAzadravyarUpastadguNo vA yadyAkAzaguNo bhavati larhi zravaNendriyaviSayo na bhavati / kasmAt ? AkAzaguNasyAmUrtatvAditi / athavA "uppAdigo' prAyogika: puruSAdiprayoga-prabhavaH "Niyado' niyato vaizrasiko meghAdiprabhavaH / athavA bhASAtmako bhASArahitazceti, bhASAtmako dvividho'kSarAtmako'nakSarAtmakazzeti / akSarAtmaka: saMskRtaprAkRtAdirUpeNAryamlecchabhASAhetuH, anakSagatmako dvIndriyAdizabdarUpo divyadhvanirUpazca / idAnImabhASAtmakaH kathyate / sopi dvividho prAyogiko vaizrasikazceti / prAyogikastu tatavitataghanasuSirAdiH / tathA coktaM / "tataM vINAdikaM jJeyaM vitataM paTahAdikaM / ghanaM tu kaMsatAlAdi sudhiraM vaMzAdikaM viduH / / " vaizrasikastu-meghAdiprabhava: pUrvokta eva / idaM sarvaM heyatattvametasmAdbhitraM zuddhAtmatattavamupAdeyamiti bhAvArthaH / / 79 / / evaM zabdasya pudgaladravyaparyAyavasthApanAmukhyatvena tRtIyagAthA gtaa| * hiM0 tA0-utthAnikA-Age kahate haiM ki zabda pudgaladravyakA paryAya hai anvayasahita sAmAnyArthaH-(saho) zabda ( khaMghappabhayo) skanthase utpanna hotA hai / (khaMdho ) vaha skandha ( paramANusaMgasaMghAdo) anaMta paramANuoMke samUhake melase banatA hai / ( tesu puDhesu) una skaMdhoMke paraspara sparza honepara (Niyado) nizcayase ( uppAdago) bhASAvargaNAoMse honevAlA ( saddo) zabda ( jAyadi ) utpanna hotA hai| vizeSArtha-skandha do prakArake yahA~ lene yogya haiM / eka to bhASAvargaNA yogya skanya jo zabdake bhItarI yA mUla kAraNa haiM aura sUkSma haiM tathA nirantara lokameM raha rahe haiN| dUsarI bAharI kAraNarUpa skandha jo oMTha AdikA vyApAra, ghaMTA AdikA hilAnA va medhAdikakA Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 SaDtavya-paMcAstikAyavarNana saMyoga ye sthUla skandha haiN| ye kahIM kahIM lokameM haiM, sarva ThikAne nahIM hai / jahA~ isa aMtaraMga bahiraMga donoM sAmagrIkA mela hotA hai vahIM bhASAvargaNA zabdarUpase pariNamana kara jAtI haiM, sarva jagaha nhiiN| ye zabda niyamase bhASAvargaNAoMse utpanna hote haiN| inakA upAdAna kAraNa bhASAvargaNA hai, na ki yaha zabda AkAza. draSyakA guNa hai| yadi yaha zabda AkAzakA guNa ho to karNa iMdriyase sunAI na par3e kyoMki AkAzakA guNa amUrtika honA cAhiye / athavA gAthAmeM jo 'upyAdago' zabda hai usase yaha lenA ki yaha zabda 'prAyogika' hai / puruSa AdikI preraNAse paidA hotA hai aura 'Niyado' zabda hai use yaha lenA ki zabda 'vaizrasika' yA svAbhAvika hai jaise megha Adise hotA hai / athavA zabdake do bheda haiM-bhASArUpa aura abhASArUpa / bhASAtmaka zabda do prakAra hai-akSarAtmaka aura anakSarAtmaka | jo saMskRta prAkRta Adi rUpa Arya va anAryoMke vacanavyavahArakA kAraNa hai so akSarAtmaka hai| dvIndriya Adike zabda tathA zrI kevalI mahArAjakI divyadhvani so anakSarAtmaka hai| aba abhASArUpako kahate haiM, isake bhI do bheda haiMeka prAyogika dUsare vaiprasika / jo puruSake prayogase ho so prAyogika hai jaise tata vitata, ghana, suSirAdi bAjoMke zabda / kahA hai vINA, sitAra Adi tArake bAjoMko tata jAnanA cAhiye / Dhola Adiko vitata, ghaMTA ghaDiyAla Adike zabdako ghana tathA bAMsarI Adi phUMkake bAjoMko suSira kahate haiM / jo megha Adike kAraNase zabda hote haiM ve vainasika yA svAbhAvika haiN| tAtparya yaha hai ki yaha saba tyAgane yogya tattva haiM inase bhinna zuddhAtmika tattva grahaNa karane yogya hai / / 79 / / isa prakAra zabda pudgaladravyakA paryAya hai| isa bAtakI sthApanAkI mukhyatAse tIsarI gAthA khii| paramANorekapradezatvakhyApanametat / / Nicco gANavakAso Na sAvakAso padesado bhedA / khaMdhANaM pi ya kattA pavihattA kAla-saMkhANaM / / 8 / / nityo nAnavakAzo na sAvakAzaH pradezato bhettA / skaMdhAnAmapi ca kartA pravibhaktA kAlasaMkhyAyAH / / 8 / / paramANuH sa khalvekena pradezena rUpAdiguNasAmAnyabhAjA sarvadaivAvinazvaratvAnnityaH / ekena pradezena tadavibhaktavRttInAM sparzAdiguNAnAmavakAzadAnAnnAnavakAzaH / ekena pradezena Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 225 vyAdipradezAbhAvAdAtmAdinAtmamadhyenAtmAtena na sAvakAzaH / ekena pradezena skaMdhAnAM bhedanimittatvAt skaMdhAnAM bhettaa| ekena pradezena skaMdhasaMghAtanimittatvAtskaMdhAnAM kartA / ekena pradezenaikAkAzapradezAtivartitAHtipariNAmApanena samayalakSaNakAlavibhAgakaraNAt kAlasya pravibhaktA / ekena pradezena tatsUtritadvyAdibhedapUrvikAyA: skaMdheSu dravyasaMkhyAyAH, ekena pradezena tadavacchinnaikAkAzapradezapUrvakAyAH kSetrasaMkhyAyAH, ekena pradezenaikAkAzapradezAtivartitadgatipariNAmAvacchinnasamayapUrvikAyAH kAlasaMkhyAyAH, ekena pradezena tadvivartijadhanyavarNAdibhAvAvabodhapUrvikAyA bhAvasaMkhyAyAH pravibhAgakaraNAt pravibhaktA saMkhyAyA apIti / / 8 / / anvayArtha-( pradezataH ) pradeza dvArA ( nityaH ) paramANu nitya hai, ( na anavakAzaH) anavakAza nahIM haiM, (na sAvakAzaH ) sAvakAza nahIM hai, (skandhAnAm bhettA ) skandhoMkA bhedanevAlA ( api ca kartA :) tathA karanevAlA hai aura ( kAlasaMkhyAyAH pravibhaktA ) kAla tathA saMkhyAko vibhAjita karanevAlA hai ( arthAt kAlakA vibhAjana karatA hai aura saMkhyAkA mApa karatA hai|) TIkA--yaha, paramANuke ekapradezIpanekA kathana hai| jo paramANu hai, naha hAsyAsameM 4deza kAra, jo ki rUpAdiguNasAmAnyavAlA hai usake dvArA sadaiva avinAzI honese nitya hai, vaha vAstavameM eka pradeza dvArA usase ( pradezase ) abhinna astitvavAle sparzAdiguNoMko avakAza detA hai isaliye anavakAza nahIM hai, vaha vAstavameM eka pradeza dvArA ( usameM ) dvi-Adi pradezoMkA abhAva honese, svayaM hI Adi, svayaM hI madhya aura svayaM hI anta honeke kAraNa ( arthAt niraMza honake kAraNa ) sAvakAza nahIM hai, vaha vAstavameM eka pradeza dvArA skandhoMke bhedakA nimitta honese skandhoMkA bhedana karane vAlA hai, vaha vAstava meM pradeza dvArA skandhake saMghAtakA nimitta honese skandhoM kA kartA hai, vaha vAstavameM eka pradeza dvArA jo ki eka AkAzapradezakA atikramaNa karanevAle ( lAMghane vAle ) apane gatipariNAmako prApta hotA hai usake dvArA 'samaya' nAmakA kAlakA vibhAga karatA hai isaliye kAlakA vibhAjaka hai| vaha vAstavameM eka pradeza dvArA saMkhyAkA bhI vibhAjaka hai, kyoMki (1) vaha eka pradeza dvArA, usase, race jAnevAle do Adi bhedoM pUrvaka dravyasaMkhyAkA vibhAga skandhoMmeM karatA hai, (2) vaha eka pradeza dvArA, usake jitanI maryAdAvAle eka AkAzapradeza pUrvaka kSetrasaMkhyAke vibhAga karatA hai, (3) vaha eka pradeza dvArA, eka AkAzapradezakA atikramakaranevAle usa gatipariNamajitanI maryAdAvAle samaya pUrvaka kAlasaMkhyAkA vibhAga karatA hai, (4) vaha eka pradeza dvArA, usameM vivarttana pAnevAle ( parivartita, pariNamita ) jaghanya varNAdika bhAvako jAnanevAle jJAna pUrvaka bhAvasaMkhyAkA vibhAga karatA hai isa kAraNa vaha saMkhyAkA vibhAjana karane vAlA bhI hai / 1 vibhAjaka-vibhAga karanevAlA, maapnevaalaa| skandhoMmeM dravyasaMkhyAkA mApa ( arthAt ve Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 Sadravya-paMcAstikAyavarNana kitane aNuoM-paramANuoMse bane haiM aisA mApa ) karanemeM aNuoMkI paramANuoMkI apekSA AtI hai, arthAt vaisA mApa paramANu dvArA hotA hai| kSetrake mApakA ekaika ( ekama ) 'AkAzapradeza' hai aura AkAzapradezakI vyAkhyAmeM paramANukI apekSA AtI hai, isaliye kSetrakA mApa bhI paramANu dvArA hotA hai| kAlake mApakA ekaika 'samaya' hai aura samayakI vyAkhyAmeM paramANukI apekSA AtI hai, isaliye kAlakA mApa bhI paramANu dvArA hotA hai| jJAnabhAvake ( jJAnaparyAyake ) mApakA ekaika "paramANumeM pariNamita jaghanya varNAdibhAvako jAne utanA jJAna hai aura usameM paramANukI apekSA AtI hai, isaliye bhAvakA (jJAnabhAvakA) mAya bhI paramANadvArA hotA hai| isa prakAra paramANa dravya, kSetra, kAla aura bhAvakA mApa karaneke liye gaja ( mITara ) samAna hai|) eka eka paramANupradeza barAbara AkAzake bhAgako ( kSetrako ) 'AkAzapradeza' kahA jAtA hai| vaha 'AkAzapradeza' kSetrakA 'ekaika' hai| [ginatIke liye, kisI vastuke jitane parimANako eka mApa mAnA jAye, utane parimANako usa vastukA ekaika kahA jAtA hai|] 3. paramANuko eka AkAza pradezase dUsare anantara AkAzapradezameM ( maMdagatise ) jAte hue jo samaya lagatA hai use 'samaya kahA jAtA hai| saMtA0-atha paramANorekapradezatvaM vyavasthApayati, Nicco-nityaH / kasmAt / padesadopradezataH paramANoH khalu ekena pradezena sarvadaivAvinazvaratvAnnityo bhavati / NANavagAso-nAnavakAza: kiMtvenakena pradezena svakIyavarNAdiguNAnAmavakAzadAnAtvAvakAzaH | Na sAvagAso-na sAvakAza: kiMtvekena pradezena dvitIyAdipradezAbhAvAtriravakAzaH / bhettA khaMdANaM-bhettA skaMdhAnAM / kattA avi ya-kartA api ca skaMdhAnAM jIvavat / tadyathA / yathAya jIva: svapradezagatarAgAdivikalparUpanisnehabhAvena pariNataH san karmaskaMdhAnAM bhettA vinAzako bhavati tathA paramANurapyekapradezagatanisnehabhAvena pariNataH san skaMdhAnAM vighaTanakAle bhettA bhedako bhavati / yathA sa eva jIvo nisnehAtparamAtmatattvAdviparItena svapradezagatamithyAtvarAgAdisnigdhabhAvena pariNata: sannavatarajJAnAvaraNAdikarmaskaMdhAnAM kartA bhavati tathA sa eva paramANurekapradezagatasnigdhabhAvena pariNata: san TyaguNakAdiskaMdhAnAM kartA bhavati / atra yosau skaMdhAnAM bhedako paNita: sa kAryaparamANurucyate yastu kArakasteSAM sa kAraNaparamANuriti kAryakAraNabhedena dvidhA paramANurbhavati / tathA coktaM / "skaMdhabhedAvedAdyaH skaMdhAnAM jnko'prH|" athavA bhedaviSaye dvitIyavyAkhyAnaM kriyate / paramANurayaM / kasmAt ? ekapradezatvena bhuprdeshskNdhaadbhinntvaat| skaMdhoyaM kasmAt ? bahupradezatvenaikapradezatvenaikapradezaparamANobhinnatvAditi / pavibhattA-kAla-saMkhANaM-pravibhaktA kAlasaMkhyayorjIvavadeva / yathA ekapradezasthakevalajJAnAMzenaikasamayena bhagavAn kevalI samayarUpavyavahArakAlasya saMkhyAyAzca pravibhaktA paricchedako jJAyako bhavati tathA paramANurapyekapradezena maMdagatyA'NoraNvaMtaravyatikramaNalakSaNena kRtvA samayarUpavyavahArakAlasya Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta saMkhyAzca pravibhaktA bhedako bhavatIti / saMkhyA kthyte| dravyakSetrakAbhAvarUpeNa saMkhyA caturvidhA bhavati / sA ca jaghanyotkRSTabhedena pratyekaM dvividhaa| ekaparamANurUpA jaghanyA, dravyasaMkhyeti anaMtaparamANujarUpotkRSTadravyasaMkhyeti, ekapradezarUpA jaghanyA kSetrasaMkhyA anaMtapradezarUpotkRSTA kSetrasaMkhyA, ekasamayarUpA jaghanyA vyavahArakAlasaMkhyA anaMtasamayarUpotkRSTavyavahArakAlasaMkhyA / paramANudravye varNAdInAM sarvajaghanyA tu yA zaktiH sA jaghanyA bhAvasaMkhyA tasminneva paramANudravye sarvotkRSTA tu yA varNAdizaktiH sA tUtkRSTA bhAvasaMkhyeti / evaM jaghanyotkRSTA pratyekaM dravyakSetrakAlabhAvasaMkhyA jJAtavyA: / / 80 || evaM paramANudravyapradezAdhAraM kRtvA samayAdivyavahArakAlakathanamukhyatvena ekatvAdisaMkhyAkathanena ca dvitIyasthale caturthagAthA gtaa| hiM0 tA0-utthAnikA-Age sthApita karate haiM ki paramANu eka pradezI hotA hai anvaya sahita sAmAnyArtha-yaha paramANu (Nicco) nitya hai ( padesado) kyoMki eka pradezapanA isakA kabhI miTatA nahIM hai| ( NANavakAso) kisIko avakAza na de aisA nahIM hai ( Na sAvakAso) avakAza nahIM bhI denevAlA hai kyoMki eka pradezamAtra hai| (khaMdhANaM vi ya kattA bhettA ) skandhoMkA kartA tathA unakA bhedanevAlA hai / va ( kAlasaMkhANaM) kAlakI samaya Adi saMkhyAkA ( pavihattA) vibhAga karanevAlA hai| vizeSArtha-jaise yaha jIva apane pradezoMmeM prApta rAgAdi vikalparUpa snehake tyAgabhAvase pariNamana karatA huA karmaskaMdhoMkA bhedanevAlA yA nAza karanevAlA ho jAtA hai taise yaha paramANu eka pradezameM baMdha yogya cikanepaneke cale jAnese pariNamana karatA huA skaMdhoMse alaga hotA huA skaMdhoMkA bhedanevAlA hotA hai / tathA jaise vahI jIva sneharahita paramAtmatattvase viparIta apane pradezoMmeM prApta mithyAtva rAgAdi rUpa cikane bhAvoMse pariNamana karatA huA navIna jJAnAvaraNAdi karmaskaMdhoMkA kartA ho jAtA hai taise hI yaha paramANu apane eka pradezameM prApta baMdhayogya snigdhaguNase pariNamana karatA huA dviaNuka Adi skandhoMkA kartA hotA hai| yahA~ skaMdhoMse alaga honevAlA hai vaha kArya paramANu kahA jAtA hai| tathA jo skandhoMkA karatA hai vaha kAraNa paramANu hai| isa taraha kArya kAraNake bhedase paramANu do tarahakA hai| jaisA kahA hai pahalA kArya paramANu skanthoMke bhedase va dUsarA kAraNa paramANu skanyoMke utpanna karanese kahalAtA hai| yaha paramANu eka pradezI honese bahuta pradezarUpa skanthoMse bhinna hai / skandha isI liye kahalAtA hai ki usameM bahuta paramANu honese vaha bahu pradezI hotI hai so vaha ekapradezI paramANuse bhinna hotA hai / jaise eka pradezameM rahe hue kevalajJAnake aMzase hI Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 Sadravya-paMcAstikAyavarNana kevalI bhagavAna eka samayarUpa vyavahAra kAlako tathA usakI anaMta saMkhyAoMke jJAtA hai taise hI eka paramANu bhI ekapradezI hokara maMda gatise eka kAlANuse pAsavAle dUsare kAlANuko ullaMghana karatA huA samayarUpa sUkSma vyavahArakAlakA aura usakI saMkhyAkA bheda karanevAlA hotA hai / saMkhyA dravya, kSetra, kAla, bhAvarUpase cAra prakArakI hotI hai so jaghanya aura utkRSTake bhedase do do prakAra hai / eka paramANurUpa jaghanya dravyasaMkhyA hai| ananta paramANuke puMjarUpa dravyasaMkhyA haiN| eka pradezarUpa jaghanya kSetra saMkhyA hai| anaMta pradezarUpa utkRSTa kSetrasaMkhyA hai| eka samaya rUpa jaghanya vyavahAra kAla saMkhyA hai| anaMta rUpa utkRSTa vyavahArakAla saMkhyA hai| paramANu dravyameM varNAdi guNoMkI jo jaghanya zakti so jaghanya bhAva saMkhyA hai usa hI paramANu dravyameM sabase utkRSTa jo varNAdikI zakti hai so utkRSTa bhAva saMkhyA hai / isataraha jaghanya va utkRSTa dravya, kSetra, kAla, bhAvakI saMkhyA jAnanA yogya hai / / 8 / / isa taraha paramANu dravyake eka pradezako AdhAra karake samaya Adi vyavahAra kAlake kathana kI mukhyatAse eka Adi saMkhyAko kahate hue dUsare sthalameM cAra gAthAe~ khiiN| paramANudravye guNaparyAyavRttiprarUpaNametat / eya-rasa-vaNNa-gaMdhaM do phAsaM saddakAraNa-masaI / khaMdhaMta-ridaM davvaM paramANuM taM viyANAhi / / 81 / / ekarasavarNagaMdhaM dvisparza zabdakAraNamazabdam / skaMdhAMtaritaM dravyaM paramANuM taM vijAnIhi / / 81 / / sarvatrApi paramANau rasavarNagaMdhasparzAH sahabhuvo guNAH / te ca kramapravRttastatra svaparyAyairvartate tathA hi-paJcAnAM rasaparyAyAyANAmanyatamenaikenaikadA raso vartate / paJcAnAM varNaparyAyANAmanyatamenakenaikadA vaNoM vartate / ubhayogaMdhaparyAyayoranyatareNaikenaikadA gaMdho vartate / caturNA zItasnigdhazItarUkSoSNasnigdhoSNArUkSarUpANAM sparzaparyAyadvandvAnAmanyatamenaikenaikadA sparzo vartate / evamayamuktaguNavRttiH paramANuH zabdaskaMthapariNatizaktisvabhAvAt zabdakAraNam / ekapradezatvena zabdaparyAyapariNativRttyabhAvAdazabdaH / snigdharUkSatvapratyayabaMthavazAdanekatvapariNatirUpaskaMdhAMtarito'pi svabhAvamaparityajannupAttasaMkhyatvAdeka eva dravyamiti / / 81 / / anvayArtha ( taM paramANu ) vaha paramANu [ ekarasavarNagaMdhaM ] eka rasavAlA, eka varNavAlA, eka gaMdhavAlA tathA ( dvisparza ) do sparzavAlA hai, [zabdakAraNam ] zabdakA kAraNa hai, ( azabdam ) Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 229 azabda hai aura ( skaMdhAMtaritaM ) skandhakebhItara ho tathApi ( dravyaM ) nizcayase eka hI dravya hai aisA ( vijAnIhi ) jaano| TIkA--yaha paramANudravyameM guNa-paryAya vartanekA ( guNa aura paryAya honekA ) kathana hai / sarvatra paramANumeM rasa-varNa-gaMdha-sparza sahabhAvI guNa hote haiM, aura ve guNa usameM kramavatI nija paryAyoM sahita vartate haiN| vaha isa prakAra hai-pAMca rasaparyAyoMmeMse eka sama koI eka ( paryAya ) sahita rasa vartatA hai, pAMca varNaparyAyoMmeMse eka samaya kisI eka ( paryAya ) sahita varNa vartatA hai, do gaMdhaparyAyoMmeMse eka samaya kisI eka ( paryAya ) sahita gaMdha vartatA hai, zItasnigadha, zIta-rUkSa uSNa-snigdha, aura uSNarukSa ina cAra sparzaparyAyoMke yugalameMse eka samaya kisI eka yugala sparza vartatA hai| isa prakAra jisameM guNoMkA vartana ( astitva ) kahA gayA hai aisA yaha paramANu zabdaskandharUpase pariNamita honekI zaktirUpa svabhAvavAlA honese zabda kA kAraNa hai, ekapradezI honeke kAraNa zabdaparyAyapariNatirUpa vRtti ke abhAvase azabda hai, aura snigdharUkSatvake kAraNa baMdha honese aneka paramANuoMkI ekatvapariNatirUpa skandhake bhItara rahA ho tathApi svabhAvako chor3atA huA, sakhyAko prApta honese ( arthAt paripUrNa ekakI bhAMti pRthak ginatImeM Anese) akelA hI dravya hai / / 81 / / saM0 tA0-atha paramANudravye guNaparyAyasvarUpaM kathayati, "eyarasavaNNagaMdhaM dophAsaM-ekarasavarNagaMdhadvisparzaH / tathAhi-tatra paramaNau tiktAdipaMcarasaparyAyANAmekatamenaikenaikadA raso vartate zuklAdipaMcavarNaparyAyANAmekatamenaikenaikadA varNoM vartate surabhirasurabhirUpagaMdhaparyAyayordvayorekatareNakenaikadA gandho vartate zItasnigdhazItarUkSa uSNasnigdhauSNarukSANAM caturNA sparzaparyAyadvaMdvAnAmekatapenaikenaikadA spazoM vartate / saddakoraNamasaiM-zabda-kAraNopyazabda Atmavat / yathAtmA vyavahAreNa tAlcoSThapTavyApAreNa zabdakAraNabhatopi nizcayenAtIndriyajJAnaviSayatvAcchabdajJAnaviSayo na bhavati zabdAdipudgalaparyAyarUpo vA nA bhavati tena kAraNenAzabdaH tathA paramANurapi zaktirUpeNa zabdakAraNabhUtopyekapradezatvena zabdavyaktyabhAvAdazabdaH / khaMdaMtaridaM davvaM paramANuM taM viyANAhiyamevamuktavarNAdiguNazabdAdiparyAyavRttiviziSTaskaMdhAMtaritaM dravyarUpaskaMdhaparamANuM vijAnIhi paramAtmavadeva / tadyathA / yathA paramAtmA vyavahAreNa dravyabhAvarUpakarmaskaMndhAMtargatopi nizcayanayena zuddhabuddhakasvabhAva eva tathA paramANurapi vyavahAreNa skaMdhAMtargatopi nizcayanayena skaMdhabahirbhUtazuddhadravyarUpa eva / athavA skaMdhAMtarita iti ko'rtha: skaMdhAtpUrvameva bhinna ityabhiprAya: / / 81 / / evaM paramANudravya-varNAdiguNasvarUpazabdAdiparyAyasvarUpakathanena paMcamagAthA gtaa| iti paramANudravyarUpeNa dvitIyasthale samudAyena gAthApaMcakaM gataM / hindI tA0-utyAnikA-Age paramANu dravyameM guNaparyAyakA svarUpa kahate haiM Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 SaDdravya-paMcAstikAyavarNana ___ anvayasahita sAmAnyArtha-( eyarasavaNNagaMdhaM do phAsaM) jisameM eka koI rasa eka koI varNa eka koI gaMdha va do sparza hoM ( saddakAraNaM) jo zabdakA kAraNa ho ( asaI) svayaM zabda rahita ho ( khaMdhaMtaridaM ) jo skaMthase judA ho ( taM davvaM ) usa vyako ( paramANu) paramANu biyANe) jAmo / vizeSArtha-paramANumeM tIkhA, caraparA, kasAyalA, khaTTA, mIThA, ina pAMca rasoMmeMse eka rasa eka kAlameM rahatA hai| zakla, pIta, rakta, kAlA, nIlA ina pAMca varSoM meM se eka varNa eka kAlameM rahatA hai / sugaMdha, durgaMdha do prakAra gaMdha paryAyoMmeMse eka koI gaMdha eka kAlameM rahatI hai / zIta vaM uSNaNa spoMmeM eka koI sparza tathA snigdha rUkSa sparzomeM eka koI sparza aise do sparza eka kAlameM rahate haiN| jaise yaha AtmA vyavahAranayase apane tAlu oTha Adike vyApArase zabdakA kAraNa hotA huA bhI nizcayanayase atIndriya jJAnakA viSaya honese zuddhajJAnakA viSaya hai, zabdakA viSaya nahIM hai aura na vaha svayaM zabdAdi pudgala paryAyarUpa hotA hai isa kAraNase zabdarahita hai, taise paramANu bhI zabdakA kAraNarUpa hokara bhI eka pradezI honese zabdakI pragaTatA nahIM karanese azabda hai va jo Upara kahe hue varNAdi guNa va zabda Adi paryAya sahita skandha hai usase bhinna dravyarUpa paramANu hai use paramAtmAke samAna jaano| jaise paramAtmA vyavahArase dravya karma aura bhAvakarma ke bhItara rahatA huA bhI nizcayase zuddha buddha eka svabhAvarUpa hI hai taise paramANu bhI vyavahArase skandhoMke bhItara rahatA huA bhI nizcayase skaMdhase bAhara zuddha dravyarUpa hI hai / athavA skaMdhAMtaritakA artha hai ki skaMdhase pahalese hI bhinna hai yaha abhiprAya hai / / 81 / / isataraha paramANu dravya hai aura usake varNAdi guNasvarUpaphnA va usase zabdAdi paryAya hotI hai| ityAdi kahate hue pAMcavIM gAthA pUrNa huii| aise paramANu dravyakI apekSA dUsare sthalameM pAMca gAthAe~ khiiN| sakalapudgalavikalpopasaMhAro'yam / uvabhojja-miMdiehiM ya iMdiya-kAyA maNo ya kammANi / jaM havadi mutta-maNNaM taM savvaM puggalaM jANe / / 82 / / upabhogyamindriyaizcendriyakAyA manazca karmANi / yadbhavati mUrtamanyat tatsarvaM pudgalaM jAnIyAt / / 82 / / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 231 indriyaviSayAH sparzarasagaMdhavarNazabdAzca madhyendriyANi, sparzanarasanAghrANacakSuH zrotrANi, kAyAH audArikavaikithikAhArakataijasakArmaNAni, dravyamanaH dravyakarmANi, nokarmANi vicitraparyAyotpattihetavo'naMtA anaMtANuvargaNAH, anaMtA asaMkhyeyANuvargaNAH, anaMtA saMkhyeyANuvargaNAH, dhaNukaskaMdhaparyaMtA, paramANavazca yadanyadaghi mUrtaM tatsarvaM pulavikalpatvenopasaMhartavyamiti / / 82 / / - iti pugaladravyAstikAyAvyAkhyAnaM samAptam / anvayArtha ----( indriyaiH upabhogyam ca ) indriyoM dvArA upabhogya viSaya, [ indriyakAyAH ] indriya zarIra, ( mana ) mana ( karmANi ) karma (ca ) ( anyat yat ) anya jo kucha ( mUrta bhavati ) mUrta ho ( tat sarvaM ) vaha saba ( pudgalaM jAnIyAt ) pudgala jAno / TIkA- -yaha, sarva pudgalabhedoMkA upasaMhAra hai / sparza, rasa, gaMdha, varNa aura zabdarUpa (pAMca) indriyaviSaya, sparzana, rasanA, prANa, cakSu aura zrotrarUpa (pAMca) dravyendriyA~ audArika, vaiTrika, Aka, taijasa aura kArmaNarUpa ( pAMca ) zarIra dravyamana, dravyakarma, nokarma, vicitra paryAyoMko utpattike hetubhUta anaMta anaMtANuka vargaNAeM, anaMta asaMkhyAtANuka vargaNAeM aura dvi-aNuka skandha takakI anaMta saMkhyAtANuka vargaNAe~ tathA paramANu, tathA anya jo kucha mUrta ho vaha saba pugalake bhedarUpase sameTanA / isa prakAra pudgaladravyAstikAyakA vyAkhyAna samApta huA / saM0tA0 atha sakalapudgala bhedAnAmupasaMhAramAvedayata, ubabhojjamiMdiyehiM ya--- -- vItarAgAtIdriyasukhAsvAdarahitAnAM jIvAnAM yadupabhogyaM paMcendriyaviSayasvarUpaM / iMdiyakAyA atIndriyAtmakasvarUpAdviparItAnIndriyANi azarIrAtmapadArthAtpratikSabhUtA audArikavaikriyikAhArakataijasakArmaNazarIrasaMjJAH paMcakAyAH, maNoya-manogatavikalpajAlarahitAt zuddhajIvAstikAyAdviparItaM manazca, kammANikarmarahitAtmadravyAt pratikUlAni jJAnAvaraNAdyaSTakarmANi / jaM havadi muttimaNNaMamRtatmasvabhAvAtpratipakSabhUtamanyadapi yanmUrtaM pratyekAnaMtasaMkhyeyAsaMkhyeyAnaMtANuskaMdharUpamanaMtAvibhAgiparamANurAzirUpaM ca taM 'savvaM poggalaM jANe' tatsarvamanyacca nokarmAdikaM pudgalaM jAnIhi / iti pudgaladravyopasaMhAraH ||82|| evaM pudgalAstikAyopasaMhArarUpeNa tRtIyasthale gAthaikA gatA iti paMcAstikAyaSadravyapratipAdakaprathamamahAdhikAre gAthAdazakaparyaMtaM sthalatraryeNa pudgalAstikAyanAmA paMcamoMttarAdhikAraH samAptaH / / hiM0tA0 - utthAnikA- Age sarva puhalake bhedoMkA saMkoca karate hue kahate haiManvayasahita sAmAnyArtha - ( iMdiehiM uvabhojjaM ) iMdriyoMse bhogane yogya padArtha (ya) Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadravya-paMcAstikAyavarNana aura ( iMdiya) pAMca indriyoM ( kAyA) pAMca prakArake zarIra ( maNo ya) aura mana tathA (kammANi ) ATha karma ( jaM aNNaM muttaM havadi ) ityAdi jo kucha dUsarA mUrtika padArtha hai (taM savyaM) usa sarvako ( poggalaM) pudgala dravya ( jANe) jaano| vizeSArtha-jinako vItarAga atIndriya sukhakA svAda nahIM AtA hai una jIvoMke bhogane-yogya jo pAMcoM indriyoMke padArtha haiM, atIndriya AtmasvarUpase viparIta jo pAMca indriyA~ haiM, azarIra AtmapadArthake pratipakSI jo audArika, vaikriyika, AhAraka, taijasa va kArmaNa zarIra-aise pAMca zarIra haiM, mana sambandhI vikalpajAloMse rahita zuddha jIvAstikAyase bhinna jo mana hai, karmarahita Atmadravyase pratikUla jo jJAnAvaraNAdi ATha karma haiM tathA amUrtika AtmasvabhAvase virodhI aura jo kucha dUsare mUrtika dravya haiM jaise saMkhyAta, asaMkhyAta va anaMta pudala paramANuoMke skandha haiM una sarvako pudgala jAno / / 82 // isa taraha pudgalAstikAyakA saMkoca karate hue tIsare sthalameM gAthA eka khii| aise paMcAstikAya chaH dravyake pratipAdaka pahale mahA-adhikArameM daza gAthAoMtaka pudgalAstikAya nAmakA paJcama antara adhikAra samApta huA / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta atha dharmAdharmadravyAstikAyavyAkhyAnaM dharmasvarUpAkhyAnametat dhammatthikAya-marasaM avaNNa-gaMdha asadda - mapphAsaM / logAgADhaM puDhaM pihula masaMkhAdiya padesaM / / 83 / / dharmAstikAyo 'raso'varNagaMdho' zabdo' sparzaH / I lokAvagADhaH 3: spRSTaH pRthulo saMkhyAtapradezaH / / 83 / / 233 dharmo hi sparzarasagaMdhavarNAnAmatyaMtAbhAvAdamUrtasvabhAvaH / tata eva cAzabdaH / sakalalokAkAzAbhivyApyAvasthitatvAllokAvagADhaH / ayuta siddhapradezatvAt spRSTaH / svabhAvAdeva sarvato vistRtatvAt pRthulaH / nizcayanayenaikapradezo'pi vyavahAranayenAsaMkhyAtapradeza iti / / 83 / / aba dharmAstikAya aura adharmAstikAyakA vyAkhyAna hai / anvayArtha --- ( dharmAstikAya: ) dharmAstikAya ( asparzaH ) asparza ( arasaH ) arasa, ( avarNa-gaMdha: ) agaMdha, avarNa aura ( azabdaH ) azabda hai, ( lokAvagADhaH ) lokavyApaka haiM, ( spRSTa: ) akhaNDa ( pRthula ) vizAla aura ( asaMkhyAtapradeza: ) asaMkhyAtapradezI haiM / TIkA- yaha, dharma ke ( dharmAstikAyake ) svarUpakA kathana haiM I sparza, rasa, gaMdha aura varNakA atyanta abhAva honese dharma ( dharmAstikAya) vAstavameM amUrtasvabhAvAlA hai, aura isIliye azabda haiM, samasta lokAkAzameM vyApta hokara rahane se lokavyApaka haiM, ayutasiddha ( asaMyogI ) pradezavAlA honese akhaNDa hai, svabhAvase hI sarvataH vistRta honese vizAla haiM, nizcayanayase ekapradezI ( akhaNDa ) honepara bhI vyavahAranayase asaMkhyAtapradezI hai // 83 // saM0tA0-athAnaMtaramanaMtakevalajJAnAdirUpAdupAdeyabhUtAt zuddhajIvAstikAyAtsakAzAdbhinne heyarUpe dharmAdharmAstikAyAdhikAre gAthAsaptakaM bhavati tatra gAthAsaptakamadhye dharmAntikAsvarUpakathanamukhyatvena "dhammatthikAyamarasa" ityAdi pAThakrameNa gAthAtrayaM tadanaMtaramadharmAstikAyasvarUpanirUpaNamukhyatvena 'jaha havadi' ityAdi gAthAsUtramekaM, atha dharmAdharmobhayasamarthanamukhyatvena tayorastitvAbhAve dUSaNamukhyatvena ca 'jAdo aloga' ityAdi pAThakrameNa gAthAtrayamiti / evaM saptagAthAbhiH sthanatrayeNa dharmAdharmA-stikAyavyAkhyAne samudAyapAtanikA / tadyathA 1 dharmAstikAyasvarUpaM kathayati -- dhammatthikArya-dharmAstikAyo bhavati / arasamavaNNamagaMdhamasaddamapphAsaM rasavarNagaMdhazabdasparzarahitaH / logAgAdaM - lokavyApakaH, puDhaM nirvikArasvasaMvedanajJAna Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadravya-paMcAstikAyavarNana pariNatajIvapradezeSu paramAnaMdaikalakSaNasukharasAsvAdasamarasIbhAvavat siddhakSetre siddharAzivat pUrNaghaTe jalavat tileSu tailavadvA spRSTaH parasparapradezavyavadhAnahitatvena niraMtaraH na ca nirjanapradeze bhAvitAtmamunisamUhavanagare janacavavadvA sAMtaraH, pihulaM-abhavyajIvapradezeSu mithyAtvarAgAdivalloke nabhovadvA pRthulo'nAdyanaMtarUpeNa svabhAvavistIrNaH na ca kevalisamuddhAte jIvapradezavalloke vastrAdipradezavistAravadvA punariMdAnI vistIrNaH / punarapi kiMviziSTaH / asaMkhAdiyapadesa-nizcayenAkhaMDaikapradezopi sadbhUtavyavahAreNa lokAkAzapramitAsaMkhyAtapradeza iti sUtrArthaH / / 83 / / hiMdI tA0-utthAnikA-athAnantara anantakevalajJAnAdirUpa upAdeyabhUta zuddha jIvAstikAyase bhinna tyAgane yogya dharmAstikAya aura dharmAstikAyake adhikArameM sAta gAthAoMtaka kathana hai / ina sAta gAthAoMke madhyameM dharmAstikAyake kathanakI mukhyAtAse 'dhammasthikAyamarasaM' ityAdi pAThakramase gAthAe~ tIna haiN| phira adharmAstikAyake svarUpake nirUpaNakI mukhyatAse 'jaha havadi' ityAdi gAthA sUtra eka hai| phira dharma adharma donoMke samarthanakI mukhyatAse unakA astitva na mAnanese jo doSa hoMge unake kahanekI mukhyatAse 'jAdo aloga' ityAdi pAThakramase gAthAe~ tIna haiM isa taraha sAta gAthAoMse tIna sthaloMke dvArA dharma adharmAstikAyake vyAkhyAnameM samudAyapAtanikA hai| pahale dharmAstikAyake svarUpako kahate haiM anvayasahita sAmAnyArtha:-(dhammatthikAyam ) dharmAstikAya ( arasaM) pAMcarasase rahita hai ( avaNNagaMdhaM ) pAMcavarNa aura do gaMdhase rahita hai ( asaddam ) zabda rahita hai ( apphAsaM) ATha sparza rahita hai ( logAgADhaM) lokAkAzameM vyApaka hai ( puTuM) saba prakAra sparza kiye hue hai, pradeza khaMDita nahIM hai ( pihulaM) phailA huA hai va ( asaMkhAdiyapadesaM) asaMkhyAta pradezoM ko rakhanevAlA hai| vizeSArtha-yaha dharmAstikAya amUrtika dravya hai| jaise nirvikAra svasaMvedana jJAnameM pariNamana karate hue jIvake pradezoMmeM paramAnaMdamayI eka sukharasakA AsvAdamayI samatArasa sarva jagaha sparza karatA hai va jaise siddhakSetrameM siddharAzi sarva kSetremeM sparza kiye hue hai va jaise pUrNa ghaTameM jala bharA hotA hai yA jaise tiloMmeM taila hotA hai isataraha yaha dharmAstikAya paraspara antarahita sparzarUpa hai| jaise kisI nirjanavanameM AtmAkI bhAvanA karanevAle munisamUha baiThe hoM va jaise kisI nagara meM manuSyoMkA samUha ThaharA hai isatara taraha dharmAstikAya antarasahita nahIM hai tathA jaise abhavya jIvake pradezoMmeM mithyAtva rAgAdibhAva sadAse phailA huA hai athavA lokameM AkAza phailA huA hai| isa taraha yaha dharmAstikAya anAdise ananta kAlataka apane svabhAvase hI lokabharameM phailA huA hai| jaise jIvake pradeza Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhUta 235 kevalisamudghAtameM lokavyApI kabhI hote haiM va vastrAdike pradeza jo kabhI phailate sikur3ate rahete haiN| isa taraha abhI hI phailA nahIM hai kintu anAdise ananta kAlataka lokavyApI svabhAvako rakhanevAlA hai / sahaNi nizcayase alaMha pradezako eka samUhamAse rakhanevAlA hai tathApi sadbhUtavyavahAranayase lokAkAza pramANa asaMkhyAta pradezoMkA dhArI hai yaha sUtrakA artha hai / / 83 // dharmasyaivAvaziSTasvarUpAkhyAnametat / aguruga-laghugehi sayA tehiM aNaMtehiM pariNadaM NiccaM / gadi-kiriyA-juttANaM kAraNa- bhUdaM saya-makajjaM / / 84 / / agurukalaghukaiH sadA taiH anaMtaiH pariNataH nityaH / gatikriyAyuktAnAM kAraNabhUtaH svayamakAryaH / / 84 / / api ca dharmaH agurulaghubhirguNairagurulaghutvAbhidhAnasya svarUpapratiSThatvanibaMdhanasya svabhAvasyAvibhAgaparicchedaiH pratisamayasaMbhavatSaTsthAnapatitavRddhihAnibhiranaMtaiH sadA pariNatatvAdutpAda vyayavattve'pi svarUpAdapracyavanAnnityaH / gatikriyApariNatAnAmudAsInAvinAbhUtasahAyamAtratvAtkAraNabhUtaH / svAstitvamAtranirvRttatvAt svayamakArya iti / / 84 / / __ anyayArtha--( anaMtai: tai: agurukalaghukai: ) vaha ( dharmAstikAya ) anaMta aise jo agurulaghu ( guNa,aMza ) una-rUpa ( sadA pariNataH ) sadaiva pariNamita hotA hai, ( nityaH ) nitya hai, ( gatikriyAyuktAnAM ) gatikriyAyukta ( dravyoM) ko ( kAraNabhUtaH ) kAraNabhUta ( nimittakAraNa ) hai aura ( svayam akArya:) svayaM akArya hai| TIkA--yaha, dharmake hI zeSa svarUpakA kathana hai / punazca, dharma [ dharmAstikAya ] agurulaghu guNoMrUpase arthAt agurulaghutva nAmakA jo svarUpapratiSThatvake kAraNabhUta svabhAva usake avibhAga praticchedoMrUpase-jo ki pratisamaya honevAlI SaTsthAnapatita vRddhihAnivAle anaMta haiM unake rUpase--sadaiva pariNamita honese utpAda-vyayavAlA hai, tathApi svarUpase cyuta nahIM hotA isaliye nitya hai, gatikriyArUpase pariNamita honemeM ( jIva-pudgaloMko ) udAsIna avinAbhAvI sahAyamAtra honese gatikrayApariNAmako kAraNabhUta hai, apane astitvamAtrase niSpatra honeke kAraNa svayaM akArya hai / / 84 / / ___ saM0 tA0 atha dharmasyaivAvaziSTasvarUpaM pratipAdayati-agurugalahugehiM sadA tehiM aNaMjatehi pariNadaMagurulaghukai: sadA tairanaMtaiH pariNata: pratisamayasaMbhavatvaTsthAnapatitavRddhihAnibhiranaMtaravibhAgaparicchedai: pariNata: ye'gurulaghukaguNA: svarUpapratiSThatvanibaMdhanabhUtAstaiH kRtvA paryAyArthikanayenotpAdavyayapariNatopi dravyArthikanayena, NiccaM-nityaM / gatikiriyAjuttANaM kAraNabhUda-gatikriyAyuktAnAM kAraNabhUta: yathA Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadravya-paMcAstikAyavarNana siddho bhagavAnudAsInopi siddhaguNAnurAgapariNatAnAM bhavyAnAM siddhagate: sahakArikAraNaM bhavati tathA dharmopi svabhAvenaiva gatipariNatajIvapudgalAnAmudAsInopi gatisahakArikAraNaM bhavati / sathamakajjaMsvayamakArya: yathA siddhaH svakIyazujAstitve niyanatyAdanyena kenApi na kRta ityakArya: tathA dharmopi svakIyAstitvena niSpannatvAdakArya ityabhiprAyaH // 84 / / hiMdI tA0-utthAnikA-Age dharmadravyakA hI zeSa svarUpa kahate haiM anvayasahita sAmAnyArtha-yaha dharmadravya ( tehiM ) una ( aNatehiM ) anaMta ( agurugalaghugehi ) agurulaghu guNoMke dvArA ( sayA) sadA ( pariNadaM) pariNamana karanevAlA hai (NiccaM) avinAzI hai, (gadikiriyAjuttANaM) gamanakriyA saMyukta jIva pudgaloMke liye ( kAraNabhUdaM ) nimittakAraNa hai ( sayam ) svayam ( akajjaM) kisIkA kArya nahIM hai / ___vizeSArtha-vastuke svabhAvakI pratiSThAke kAraNa agurulaghu guNa hote haiM ye harasamaya SaTsthAna patita vRddhi hAnirUpa honevAle ananta avibhAga paricchedoMse pariNamana karate hue rahate haiM inhIM ke dvArA paryAyArthika nayase yaha dharmadravya utpAda vyaya sahita hai to bhI drakhyArthika nayase nitya hai| jaise siddha bhagavAna udAsIna haiM to bhI jo bhavya jIva una siddhoMke guNoMse prIti karate haiM unake liye ve siddha bhagavAna siddha-gatikI prAptimeM sahakArI kAraNa haiM taise hI yaha dharma dravya bhI gamana karate hue jIva aura pudgaloMkI tarapha udAsIna hai to bhI unakI gatike liye sahakArI kAraNa hai / jaise siddha bhagavAna apanI hI zuddha sattAse racita haiM, unako kisIne banAyA nahIM hai isaliye ve akArya haiM vaise hI dharma dravya bhI apane hI astitvase racita hai isaliye kisI kA kiyA huA nahIM hai akArya hai, yaha abhiprAya hai / / 84 / / dharmasya gatihetutve dRSTAMto'yam / / udayaM jaha macchANaM gamaNA-Nuggaha-karaM havadi loe / taha jIva-puggalANaM dharma davvaM viyANAhi / / 85 / / udakaM yathA matsyAnAM gamanAnugrahakaraM bhavati loke / tathA jIvapudgalAnAM dharmaM dravyaM vijAnIhi / / 85 / / yathodakaM svayamagacchadagamayacca svayameva gacchatAM matsyAnAmudAsInAvinAbhUtasahAyakAraNamAtratvena gamanamanugRhNAti, tathA dharmo'pi svayamagacchan agamayaMzca svayameva gacchattAM jIvapudgalAnAmudAsInAvinAbhUtasahAyakAraNamAtratvena gamanamanugRhNAti iti / / 85 / / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 237 anvayArtha - [ yathA ] jisa prakAra [ loke ] jagatameM [ udakaM ] pAnI ( matsyAnAM ) machaliyoM ko ( gamanAnugrahakaraM bhavati) gamanameM anugraha karatA hai, ( tathA ) usI prakAra ( dharmadravyaM ) dharmadravya ( jIva pudgalAnAM ) jIva pudgaloMko gamanameM anugraha karatA hai ( sahAyaka hotA hai ) aisA (vijAnIhi ) jAno / TIkA - yaha, dharmake gatihetutvakA dRSTAnta hai / jisa prakAra pAnI svayaM gamana na karatA huA aura ( parako) gamana na karAtA huA, svayameva gamana karatI huI machaliyoMko udAsIna avinAbhAvI sahAyarUpa kAraNamAtrarUpase gamaname anugraha karatA hai, usI prakAra dharma ( dharmAstikAya) bhI svayaM gamana na karatA huA aura ( parako } gamana na karAtA huA, svayameva gamana karate hue jIva pugaloMko udAsIna avinAbhAvI sahAyarUpakAraNamAtrarUpase gamanameM anugraha karatA hai ( sahAyaka hotA hai ) ||85 | saM0tA0 - atha dharmasya gatihetutve lokaprasiddhadRSTAMtamAha, - udakaM yathA matsyAnAM gamanAnugrahakaraM bhavati loke tathaiva jIvapudgalAnAM dharmadravyaM vijAnIhi he ziSya / tathAhi -- yathA hi jalaM svagramagacchanmatsyAnaprerayatsatteSAM svayaM gacchatAM gate: sahakArikAraNaM bhavati tathA bhramapa svayamagacchatparAnaprerayaMzca svayameva gatipariNatAnAM jIvapudgalAnAM gate: sahakArikAraNaM bhavati / athavA bhavyAnAM siddhagateH / tadyathA / yathA rAgAdidoSarahitaH zuddhAtmAnubhUtisahito nizcayaMdharmo yadyapi siddhagaterupAdAnakAraNaM bhavyAnAM bhavati tathA nidAnarahitapariNAmopArjitatIrthaMkaraprakRtyuttamasaMhananAdiviziSTapuNyarUpadharmopi sahakArikAraNaM bhavati, tathA yadyapi jIvapudgalAnAM gatipariNate: svakIyopAdAnakAraNamasti tathApi dharmAstikAyapi sahakArikAraNaM bhavati / athavA bhavyAnAmabhavyAnAM vA- yathA caturgatigamanakAle yadyapyabhyaMtarazubhAzubhapariNAma upAdAnakAraNaM bhavati tathApi dravyaliGgAdi dAnapUjAdikaM vA bahiraMgazubhAnuSThAnaM ca bahiraMgasahakArikAraNaM bhavati tathA jIvapudgalAnAM yadyapi svayameva nizcayenAbhyaMtare'ntaraMgasAmarthyamasti tathApi vyavahAreNa dharmAstikAyopi gatikAraNaM bhavatIti bhAvArtha: / / 85 / / evaM prathamasthale dharmAstikAyavyAkhyAnamukhyatvena gAthAtrayaM gataM / hiMdI tA0 - utthAnikA- Age dharmadravyake gatihetupanA honemeM loka prasiddha dRSTAMta kahate haiM anvayasahita sAmAnyArtha - ( jaha ) jaise ( udayaM ) jala ( loe) isa lokameM (macchANaM ) machaliyoMke liye (gamaNANuggahaparaM) gamanameM upakAraka hai ( taha) taise ( dhamma davvaM ) dharma dravyako ( jIvaghuggalANaM) jIva aura puloMke gamanameM upakAraka ( viyANehi ) jAno / vizeSArtha - jaise jala svayaM na calatA huA, na machaliyoMko calane kI preraNA karatA huA una machaliyoMke svayaM calate hue unake gamanameM sahakArI kAraNa hota jAtA hai vaise yaha dharma dravya bhI svayaM nahIM calatA huA, na dUsaroMko calanekI prareNA karatA huA svayameva Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 Sadravya-paMcAstikAyavarNana gamana karate hue jIva aura pugaloMkI gamana kriyA sahakArI kAraNa ho jAtA hai athavA jaise bhavya jIvoMkI siddha avasthAkI prAptimeM puNya sahakArI kAraNa hai| vaha isa taraha para hai ki yadyapi rAgAdise rahita va zuddhAtmAnubhava sahita nizcayadharma bhavya jIvoMke liye siddha gatikA upAdAna kAraNa hai tathApi nidAna rahita pariNAmoMse bAMdhA huA tIrthakara nAmakarma prakRti va uttama saMhananAdi vizeSa puNyarUpa karma athavA zubha dharma sahakArI kAraNa hai| athavA jaise bhavya aura abhavya donoMke liye cAroM gatiyoMke gamanake samayameM yadyapi unake bhItarakA zubha yA azubha pariNAma upAdAna kAraNa hai tobhI dravyaliMga Adi dhAraNa va dAna pUjAdi karanA yA aura bAharI zubha anuSThAna karanA bAharI sahakArI haiN| taise hI jIva aura pudgaloMke gamanameM yadyapi unameM nizcaya se svayaM bhItarI zakti maujUda hai to bhI vyavahArase dharmAstikAya unake gamanameM sahakArI kAraNa hai aisA tAtparya hai / / 85 / / isa taraha prathama sthalameM dharmAstikAyake vyAkhyAnakI mukhyatAse tIna gAthAe~ khiiN| adharmasvarUpAkhyAnametat / jaha havadi dhamma-davvaM taha taM jANeha dvv-mdhmkkhN| Thidi-kiriyA-juttANaM kAraNa-bhUdaM tu puDhavIva / / 86 / / yathA bhavati dharmadravyaM tathA tajjAnIhi dravyamadharmAkhyam / sthitikriyAyuktAnAM kAraNabhUtaM tu pRthivIva / / 86 / / yathA dharmaH prajJApitastathA'dharmopi prajJApanIyaH / ayaM tu vizeSaH / sa gatikriyAyuktAnAmudakavatkAraNabhUtaH, eSaH punaH sthitikriyAyuktAnAM pRthivIvatkAraNabhUtaH / yathA pRthivI svayaM pUrvameva tiSThaMtI paramasthApayaMtI ca svayameva tiSThatAmazvAdInAmudAsInAvinAbhUtasahAyakAraNamAtratvena sthitimanugRhNAti tathA'tharmo'pi svayaM pUrvameva tiSThan paramasthApayaMzca svayameva tiSThatAM jIvapudgalAnAmudAsInAvinAbhUtasahAyakAraNamAtratvena sthitimanugRhNAtIti / / 86 / / / ____ anvayArtha--( yathA ) jisa prakAra [ dharmadravyaM bhavati ] dharmadravya hai ( tathA ) usI prakAra (adharmAkhyam dravyam ) adharma nAmakA dravya bhI ( jAnIhi ) jAno, ( tat tu ) parantu vaha [sthitikriyAyuktAnAm ] sthitikriyAyuktako ( pRthivI iva ) pRthivIkI bhAMti, ( kAraNabhUtam ) kAraNabhUta hai ( arthAt sthitikriyApariNata jIva-pudgaloMko sahAyaka hai)| TIkA-yaha, adharmake svarUpakA kathana hai / jisa prakAra dharmakA prajJApana kiyA gayA, usI prakAra adharmakA bhI prajJApana karanA yogya haiM / parantu yaha ( nimnoktAnusAra ) antara hai, vaha ( dharmAstikAya ) gatikriyAyuktako pAnIkI Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 239 bhAMti kAraNabhUta hai aura yaha ( adharmAstikAya ) sthitikriyAyuktako pRthvIkI mAMti kAraNa bhUta hai| jisa prakAra pRthvI svayaM pahalese hI sthitirUpa ( sthira ) vartatI huI tathA parako sthiti ( sthiratA ) na karAtI huI, svayameva sthitirUpase pariNamita azvAdikako udAsIna avinAbhAvI sahAyarUpa kAraNamAtrakI bhAMti sthiti meM anugraha karatI hai, usI prakAra [ adharmAstikAya ] bhI svayaM pahale hI sthitirUpase vartatA huA, aura parako sthiti na karAtA huA, svayameva sthitirUpa pariNamita hote hA pudaloMko udAsIna avinAbhAvI sahAyarUpa kAraNAmAtrapanese sthitimeM anugraha karatA hai / / 86 / / saMtA0-athAdharmAstikAyasvarUpaM kathyate,--yathA bhavati dharmadravyaM tathArtha kartuM jAnIhi he ziSya dravyamadharmAkhyaM / tacca kathaMbhUtaM / sthitikriyAyuktAnAM kAraNabhUtaM pRthiviivt| tathAhiyathA pUrvamarasAdivizeSaNaviziSTaM dharmadravyaM vyAkhyAtaM tathA adharmadravyamapi tadrUpaM jJAtavyaM, ayaM tu vizeSaH tanmatsyAnAM jalavajjIvapudgalAnAM gaterbahiraMgasahakArikAraNam idaM tu yathA pRthivI svayaM pUrvaM tiSThaMtI para sthApayaMtI turaMgAdInAM sthiterbahiraMgasahakArikAraNaM bhavati tathA jIvapudgalAnAM sthApayatsvayaM ca pUrva tiSThatsat sthitesteSAM kAraNamiti pathikAnAM chAyAvadvA / athavA zuddhAtmasvarUpe yA sthitistasyA nizcayena vItarAganirvikalpasvasaMvedanaM kAraNaM vyavahAreNa punarahatsiddhAdiparameSThiguNasmaraNaM ca yathA tathA jIvapudgalAnAM nizcayena svakIyasvarUpameva sthiterUpAdAnakAraNaM vyavahAreNa punaradharmadravyaM ceti sUtrArthaH / / 86 / / ekamadharmadravyavyAkhyAnarUpeNa dvitIyasthale gAthAsUtramekaM gataM / hiMdI tA0-utthAnikA-Age adharmAstikAyako kahate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-[tu] tathA [jaha ] jaise [ dhammadavyaM ] dharmadravya [ havadi ] hai [ taha ] taise [taM] usa [ ayamakkhaM ] adharma nAmake [davyaM ] dravyako [jANeha ] jAno jo [ puDhavIva ] pRthvIke samAna [ThidikiriyAjuttANaM] sthiti kriyA karate hue jIva pudgaloMko [kAraNabhUdaM ] nimitta kAraNa hai| vizeSArtha-jaise pahile dharmadravyake sambandhameM kahA thA ki vaha rasa Adise rahita amUrtika hai, nitya hai, akRtrima hai, pariNamanazIla hai, va lokavyApI hai taise hI adharma dravyako jAnanA cAhiye / vizeSa yaha hai ki dharmadravya to machaliyoMke liye jalakI taraha jIva pugaloMke gamanameM bAharI sahakArI kAraNa hai / yaha adharma dravya jaise pRthivI svayaM pahalese ThaharI huI dUsaroMko na ThaharAtI huI ghor3e AdikoMke ThaharanemeM bAharI sahakArI kAraNa hai vaise svayaM pahalese hI ThaharA huA va jIva punaloMko na ThaharAtA huA unake svayaM Thaharate hue unake Thaharane meM sahakArI kAraNa hai / athavA jaise chAyA pathikoMke Thaharane meM kAraNa hotI hai athavA jaise zuddha Atma svarUpameM jo ThaharanA hai usakA nizcayanayase vItarAga nirvikalpa svasaMvedana Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-paMcAstikAyavarNana jJAna hai tathA vyavahAra nayase usakA kAraNa ahaMta, siddha Adi pAMca parameSThiyoMke guNoMkA smaraNa hai taise jIva pudaloM ke Thaharane meM nizcayanayase unakA hI svabhAva unakI sthitike liye upAdAna kAraNa hai, vyavahAra nayase adharma dravya hai yaha sUtrakA artha hai / / 86 / / isa taraha adharmadravya kA vyAkhyAna karate hue dUsare sthalameM gAthAsUtra eka samApta huaa| dharmAdharmasadbhAve hetUpanyAso'yam / jAdo aloga-logo jesiM sabbhAvado ya gmnn-tthidii| do vi ya mayA vibhattA avibhattA loya-mettA ya / / 87 / / jAtamalokalokaM yayoH sadbhAvatazca gmnsthitii|| dvAvapi ca matau vibhaktAvavibhaktau lokamAtrau ca / / 8 / / dharmAdharmoM vidyete, lokAlokavibhAgAnyAthAnupapatteH / jIvAdisarvapadArthanAmekatra vRttirUpo khokaH / kAmAlAtiyAlokaH : tatra jIvapudgalau svarasata eva gatitatpUrvasthitipariNAmApannau / tayoryadi gatipariNAmaM tatpUrvasthitipariNAmaM vA svayamanubhavatobahiraGgahetU dharmAdharmoM na bhavetAm, tadA tayornirargalagasthitipari - loke'pi vRttiH kena vAryeta / tato na lokAlokavibhAgaH siddhayeta / dharmATA . layorgatitatpUrvasthityorbahiraMgahetutvena sadbhAve'bhyupagamyamAne lokAlokari / kiJca dharmAdharmoM dvAvapi paraspara pRthagbhUtAssityanirvRttatvAdvibhara / . // itvAdavibhaktau / niSkriyatvena sakalalokavartinorjIvapudgalayorgatisthi lokamAtrAviti / / 87 / / anvayArtha- ( gamanasthitI ) ( jIva-pudgalakI ) gati sthiti ( ca ) tathA ( alokalokaM ) aloka aura lokakA vibhAga, ( yayoH sadbhAvataH ) una do dravyoMke sadbhAvase ( jAtam ) hotA hai / ( ca ) aura ( dvauM api ) ye donoM ( vibhaktau ) vibhakta, ( avibhaktau ) avibhakta ( ca ) aura ( lokamAtrau ) lokapramANa ( matauM ) kahe gaye haiN| TIkA---yaha, dharma aura adharmake sadbhabhAvakI siddhike liye hetu darzAyA gayA hai| dharma aura adharma vidyamAna haiM kyoMki loka aura alokakA vibhAga anyathA nahIM bana sakatA / jIvAdi sarva padArthoke ekatra astitvarUpa loka hai, zuddha eka AkAzase astitvarUpa aloka hai| vahA~ jIva aura pudgala svarasase hI ( svabhAvase hI) gatipariNAmako tathA gatipUrvaka sthitipariNAmako prApta hote haiN| yadi gatipariNAma athavA gatipUrvaka sthitipariNAmakA svayaM anubhava karanevAle una jIva pugalako bahiraMgahetu dharma aura adharma na hoM, to jIva puDhalake nirargala gatipariNAma aura sthitipariNAma honese alokameM bhI unakA ( jIva-- pudgalakA ) honA Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 241 kisase nivArA jA sakatA hai ? (kisIse nahIM nivArA jA sakatA ) isaliye loka aura alokakA vibhAga siddha nahIM hogA kintu yadi jIva-pudgalakI gatike aura gatipUrvakasthitike bahiraMga hetuoMke rUpameM dharma aura adharmakA sadbhAva svIkAra kiyA jAye to loka aura aloka kA vibhAga ( siddha ) hotA hai| ( isaliye dharma aura adharma vidyamAna haiN|) dharma aura adharma donoM paraspara pRthagbhUta astitvase niSpanna honese vibhakta [bhinna ] haiM, ekakSetrAvagAhI honese avibhakta ( abhinna ) haiM, samasta lokameM pravartamAna jIva-pudgaloMko gati-sthitimeM niSkriyarUpase anugraha karate haiM isaliye lokapramANa haiM / / 87 / / saM0 tA0-atha dharmAdharmasadbhAve sAdhye hetuM darzayati, jAdo-jAtaM / kiM kartR / alogalogo-- lokAlokadvayaM / kasmAjjAtaM / jesiM sambhAvado ya-yayordharmAdharmayo: svabhAvatazca / na kevalaM lokAlokadvayaM jAtaM / gamaNaThidI-gatisthitizcaitau dvau| kathaMbhUtau / dovi ya mayA-dvau dharmAdharmI matau saMmatau sta: athavA pAThAMtaraM "amayA" amayau na kenApi kRtau| vibhattA-vibhakto, avibhattA-avibhaktau, loyamettA ya-lokamAtrau ceti / tadyathA-dharmAdharmI vicaMte lokAlokasadbhAvAt SadravyasamUhAtmako lokaH tasmAdvahirbhUtaM zuddhamAkAzamalokaH, tatra loke gatiM tatpUrvakasthitimAskaMdato: svIkurvatorjIvapudgalayoryadi bahiraMgahetubhUtadharmAdharmoM na syAtAM tadA lokAdahibhUtabAhyabhAgepi gati: kena nAma niSidhyate / na kenApi tato lokAlokavibhAgAdeva jJAyate dharmAdharmI vidyate / tau ca kiMviziSTau / bhitrAstitvaniSpannatvAtrizcayanayena pRthagbhUtau ekakSetrAbagAhatvAdasadbhUtavyavahAranayena siddharAzivadabhinnau sarvadaiva ni:kriyatvena lokavyApakatvAllokamAtrAviti sUtrArthaH / / 87 / / hiMdI tA0 -utthAnikA-Age dharma aura adharmadravyakI sattAko siddha karaneke liye hetu dikhAte haiM anvayasahita sAmAnyArtha-[ jesi ] jina dharma adharma dravyoMkI [ sambhAvado ] sattA honese [alogalogo] aloka aura loka [jAdo] hue haiM [ya] aura [gamaNaThidI] jIva pugaloMkI gamana aura sthiti hotI hai [ do vi ya] ve donoM hI dharma adharma [vibhattA] paraspara bhinna va [ avibhattA] eka jagaha rahanese abhinna [ya loyamettA] aura lokAkAza pramANa [matau ] mAne gae haiN| vizeSArtha-vRttikArane "amayA" pAThAMtara lekara yaha artha kiyA hai ki ye donoM hI kisI ke kiye nahIM hai akRtrima haiN| jo chaH dravyoMkA samUha hai use loka kahate haiM, usase bAhara jo zuddha AkAza mAtra hai usako aloka kahate haiM / isa loka aura alokakI sattA hai isIse dharma aura adharmakI sattA siddha hai| yadi isa lokameM jIva aura paraloke calane meM aura calate-calate Thahara jAnemeM bAharI nimittakAraNa dharma aura adharma dravya na hoveM so lokake bAharIbhAgameM gamana Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 SaDdravya- paMcAstikAyavarNana ko kauna niSedha kara sakatA hai ? koI bhI rokanevAlA na ho taba loka aura alokakA vibhAga hI na rahe, parantu jaba loka aura aloka haiM taba yaha jAnA jAtA hai ki avazya dharma aura adharma dravya haiM / ina donoMkI sattA bhinna bhinna hai, ye nizcayase jude haiN| donoM eka kSetrameM avagAha pA rahe haiM, isase asadbhUta vyavahAranayase jaise siddharAzi eka kSetrameM rahanese abhinna hai vaise ye abhinna haiN| ye donoM sadA hI kriyArahita haiM tathA lokavyApI honese lokamAtra haiM - yaha sUtrakA artha hai ||87 / / dharmAdharmayorgatisthitihetutve'pyatyaMtaudAsInyAkhyApanametat / Naya gacchadi dhammatthI gamaNaM Na karedi aNNa-daviyassa | havadi gadissa-ppasaro jIvANaM puggalANaM ca / / 88 / / na ca gacchati dharmAstiko gamanaM na karotyanyadravyasya / bhavati gateH saH prasaro jIvAnAM puhalAnAM ca / / 88 / / yathA hi gatipariNataH prabhaJjano vaijayaMtInAM gatipariNAmasya hetukartA'valokyate na tathA dharmaH / sa khalu niSkriyatvAt na kadAcidapi gatipariNAmamevApadyate / kuto'sya sahakAritvena pareSAM gatipariNAmasya hetukartRtvam / kiMtu salilamiva matsyAnAM jIvapuGgalAnAmAzrayakAraNamAtratvenodAsIna evAsau gateH prasaro bhavati / api ca yathA gatipUrvasthitipariNatasturaMgo'zvavArasya sthitipariNAmasya hetukartAvalokyate na tathA'dharmaH / sa khalu niSkriyatvAt na kadAcidapi gati pUrvasthitipariNAmamevApadyate / kuto'sya sahasthitipariNAmasya hetukartRtvam kiM tu pRthivIvatturaMgasya jIvapudgalAnAmAzrayakAraNamAtratvenodAsIna evAsau gatipUrvasthite: prasaro bhavatIti / / 88 / / anvayArtha - ( dharmAstika: ) dharmAstikAya ( na gacchati ) gamana nahIM karatA (ca) aura ( anyadravyasya ) anya dravyako ( gamanaM na kArayati) gamana nahIM karAtA, ( sa ) vaha ( jIvAnAM pudgalAnAM ) ( jIvoM tathA pudgaloMko ) ( gate prasaraH ) gatikA prasAraka (bhavati) hotA hai / TIkA -- dharma aura adharma gati aura sthitike hetu hone para bhI ve atyanta udAsIna haiM aisA yahAM kathana hai / jisa prakAra gatipariNata pavana dhvajAoMke gatipariNAmakA hetukartA dikhAI detA hai, usa prakAra dharma nahIM hai / vaha ( dharma ) vAstavameM niSkriya honese kabhI gati pariNAmako hI prApta nahIM hotA, to phira use sahakArIpane se parake gatipariNAmakA hetukartRtva kaise hogA ? ( nahIM ho sakatA / ) kintu jisa prakAra pAnI machaliyoMko (gatipariNAmameM ) mAtra AzrayarUpa kAraNapanese Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 243 gatikA udAsIna hI prasAraka hai, usI prakAra dharma jIvapudgaloMko ( gatipariNAma meM ) mAtra AzrayarUpa kAraNapanese gatikA udAsIna hI prasAraka hai| aura ( adharmAstikAyake sambandhameM bhI aisA hai ki ) jisa prakAra gatipUrvakasthitipariNata azva azvasavArake ( patipUrvaka ) sthitipariNAmakA hetukartA dikhAI detA hai, usa prakAra adharma nahIM hai / vaha (adharma ) vAstavameM niSkriya honese kabhI gatipUrvaka sthitipariNAmako hI prApta nahIM hotA, to phira use sahasthAyIpanese parake gatipUrvaka sthitipariNAmakA hetukartRtva kahAMse hogA ? ( nahIM ho sakatA ) kintu jisa prakAra pRthvI azvako ( gatipUrvaka sthitipariNAmameM ) mAtra AzrayarUpa kAraNakI bhAMti gatipUrvaka sthitikI udAsIna hI prasAraka hai, usI prakAra adharma jIva-punaloMko pUrvaka pAsadhAraNA meM , mAtra AzrayarUpa kAraNapanese gatipUrvaka sthitikA udAsIna hI prasAraka hai / / 88 / / saM0 tA0-atha dharmAdharmI gatisthitihetutvaviSaye'tyaMtodAsInAviti nizcinoti, Na ya gacchadinaiva gacchati / sa kaH / dhammatthI-dharmAstikAyaH / gamaNaM Na karedi aNNadaviyassa-gamanaM na karotyanyadravyasya, havadi-tathApi bhavati / sa kaH / pasaro-prasaraH pravRtti: / kasyAzca / gadissa ya-gatezca / keSAM gateH / jIvANaM poggalANaM ca jIvAnAM pudgalAnAM ceti / tathAhi yathA turaMgama: svayaM gacchan svakIyArohakasya gamanaheturbhavati na tathA dharmAstikAyaH ? kasmAt ? niSkriyatvAt kiMtu yathA jalaM svayaM tiSThatsatsvayaM gacchatAM matsyAnAmaudAsInyena gatenimittaM bhavati tathA dhopi svayaM tiSThansan svakIyopAdAnakAraNena gacchatAM jIvapudgalAnAmaprerakatvena bahiraMgagatinimittaM bhavati / yadyapi dharmAstikAya udAsIno jIvapudgalagativiSaye tathApi jIvapugalAnAM svakIyopAdAnabalena jale matsyAnAmiva gatiheturbhavati, adharmastu punaH svayaM tiSThatsan svakIyopAdAnakAraNena tiSThatAM jIvapudgalAnAM tiSThatAmazvAdInAM pRthivIvatpathikAnAM chAyAvadvA sthiterbahiraMgaheturbhavatIti bhagavatAM zrIkundakundAcAryadevAnAmabhiprAya: / / 88 / / hiMdI tA0-utthAnikA-Age yaha nizcaya karate haiM ki dharma aura adharma gati aura sthitike kAraNa hote haiM tathApi una kriyAoMke prati svayaM atyaMta udAsIna haiM preraka nahIM hai / anyayasahita vizeSArtha-(dhammatthI) dharmAstikAya ( Na ya gacchadi ) na to svayaM gamana karatA hai (Na aNNadaviyassa gamaNaM karedi) na dUsare dravyoMko gamana karAtA hai to bhI (sa) vaha jIvANaM poggalANaM ca) jIvoMkI aura puloMkI (gatI) gatimeM (ppasaro) pravartaka yA nimitta hotA hai| . vizeSArtha-jaise ghor3A svayaM calatA huA apane Upara car3he hue savArake gamanakA kAraNa hotA hai aisA dharmAstikAya nahIM hai, kyoMki vaha kriyArahita hai, kiMtu jaise jala svayaM ThaharA huA hai to bhI svayaM apanI icchAse calatI huI machaliyoMke gamanameM udAsInapanese nimitta ho Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 SaDvya-paMcAstikAyavarNana AtA hai, vaise dharma dravya bhI svayaM ThaharA huA apane hI upAdAna kAraNase calate hue jIva aura pudgaloMko binA preraNA kiye hue unake gamanameM bAharI nimitta ho jAtA hai| yadyapi dharmAstikAya udAsIna hai to bhI jIva punaloMkI gatimeM hetu hotA hai / jaise jala udAsIna hai to bhI yaha machaliyoMke apane hI upAdAna balase gamanameM sahakArI hotA hai| jaise svayaM Thaharate hue ghor3oM ko pRthvI va pathikoMko chAyA sahAyaka hai vaise hI adharmAstikAya svayaM ThaharA huA hai to bhI apane upAdAna kAraNa se Thahare hue jIva aura mugaloMkI sthitimeM bAharI kAraNa hotA hai aisA bhagavAn zrI kundakundAcArya devakA abhiprAya hai / / 88 / / tharmAdharmayoraudAsInye hetUpanyAso'yam / vijjadi jesiM gamaNaM ThANaM puNa tesi-meva saMbhavadi / te saga-pariNAmehiM du gamaNaM ThANaM ca kuvvaMti / / 89 / / vidyate yeSAM gamanaM sthAnaM punasteSAmeva saMbhavati / te svakapariNAmaistu gamanaM sthAnaM ca kurvanti / / 89 / / dharmaH kila na jIvapudgalAnAM kadAcitihetutvamabhyasyati, na kadAcitsthitihetutvamadharmaH tau hi pareSAM gatisthityodi mukhyahetU syAtAM tadA yeSAM gatisteSAM gatireva na sthitiH, yeSAM sthitisteSAM sthitireva na gatiH / tata ekeSAmapi gatisthitidarzanAdanumIyate na tau tayormukhyahetU / kiMtu vyavahAranayavyavasthApitau udAsInau / kathamevaM gatisthitimatAM padArthAnAM gatisthitI bhavata iti cet, sarve hi gatisthitimaMtaH padArthAH svapariNAmaireva nizcayena gatisthitI kurvatIti / / 89 / / iti dharmAdharmadravyAstikAyavyAkhyAnaM samAptam / anvayArtha-( yeSAM gamanaM vidyate ) jinake gati hotI hai ( teSAm eva puna: sthAnaM saMbhavati ) unhIMke phira sthiti hotI hai [ aura jinheM sthiti hotI hai unhIMko phira gati hotI hai / ] ( te tu ) ve ( gatisthitimAna padArtha ) to ( svakapariNAmaiH ) apane pariNAmoMse ( gamanaM sthAnaM ca ) gati aura sthiti ( kurvanti ) karate haiN| TIkA--yaha, dharma aura adharmakI udAsInatAke sambandhameM hetu kahA gayA hai| vAstavameM dharma jIva-pudgaloMko kabhI gatihetu nahIM hotA, adharma-kabhI sthitihetu nahIM hotA, kyoMki ve parako gatisthitike yadi mukhya hetu (preraka hetu ) hoM, to jinheM gati ho unheM gati hI rahanA cAhiye, sthiti nahIM honA cAhiye, aura jinheM sthiti ho unheM sthiti hI rahanA cAhiye, gati nahIM honA cAhiye / kintu ekako hI ( usI eka padArtha ko ) gati aura sthiti Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 245 dekhanemeM AtI hai, isaliye anumAna ho sakatA hai ki ve [ dharma-adharma ] gati-sthitike mukhya hetu nahIM haiM, kintu vyavahAranayasthApita ! byAnahAranana nAga sthApita-kathita ) udAsIna hetu prazna-aisA ho to gatisthitimAna padArthoMko gatisthiti kisa prakAra hotI hai ? uttara-vAstavameM samasta gatisthitimAna padArtha apane pariNAmoMse hI nizcayase gatisthiti karate haiM // 89|| isa prakAra dharmadravyAstikAya aura adharmadravyAstikAyakA vyAkhyAna samApta huaa| saM0 tA0-atha dharmAdharmayorgatisthitihetutvodAsInaviSaye yuktimudyotayati,-vidyate yeSAM gamanaM sthAnaM punasteSAmeva saMbhavati te jIvapudgalA: svakapariNAmaireva sthAnaM gamanaM ca kurvatIti / tathAhi-~-dharmastAvatkvApi kAle gatihetutvaM na tyajati na cAdharmaH sthitihetutvaM, to yadi gatisthityormukhyahetU syAtAM tadA gatisthitikAle parasparaM matsaro bhavati / kathamiti cet ? yeSAM gatisteSAM sarvadaiva gatireva na ca sthiti; yeSAM punaH sthitisteSAM sarvadaiva sthitireva na ca gatiH / na tathA dRzyate / kiMtu ye gatiM karvanti ta eva punarapi sthitiM kurvanti, ye sthitiM kurvanti ta eva punargatiM kurvanti / tato jJAyate na to dharmAdharmI gatisthityormukhyahetU / yadi mukhyahetU na bhavetAM tarhi gatisthitimatAM jIvapudgalAnAM kathaM gatisthitI iti cet ? te nizcayena svakIyapariNAmaireva gatiM sthitiM ca kurvatIti / atra sUtre nirvikAracidAnaMdaikasvabhAvAdupAdeyabhUtAt zuddhAtmatattvAdbhinnatvAddheyatattvamityabhiprAyaH / / 89 / / evaM dharmAdharmobhayavyavasthApanamukhyatvena tRtIyasthale gAthAtrayaM gataM / iti gAthAsaptakaparyaMtaM sthalatrayeNa paMcAstikAyaSaDdrvya pratipAdakaprathamamahAdhikAramadhye dharmAdharmavyAkhyAnarUpeNa SaSThAMtarAdhikAraH samAptaH / / hiMdI tA0-utyAnikA-Age phira prakaTa karate haiM ki dharma aura atharma gati aura sthitike karanemeM bilakula udAsIna haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-(jesiM) jina jIva aura pudgaloMkA ( gamaNaM ) gamana ( puNa) tathA ( ThANaM) ThaharanA ( vijjadi) hotA hai ( tesimeva ) unhIMkA gamana va ThaharAva ( saMbhavadi) saMbhava hai (te) ve jIva aura pudgala ( sagapariNAmehiMdu) apanI hI gamana aura sthitike pariNamanakI zaktise ( gamaNaM ThANaM ca ) gamana aura ThaharAva ( kuvvaMti ) karate rahate haiN| vizeSArtha-dharmadradhya kabhI apane g2amanahetupaneko chor3atA nahIM hai taise hI adharma kabhI sthiti hetupaneko chor3atA nahIM hai / yadi ye hI gamana aura sthiti karAnemeM mukhya preraka kAraNa ho jAveM to gati aura sthitimeM paraspara IrSA ho jaave| jina dravyoMkI gati ho ve sadA hI calate raheM aura jinakI sthiti ho ve sadA Thahare hI raheM unakI kabhI gati na ho| aisA nahIM Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 Sadravya-paMcAstikAyavarNana dikhalAI par3atA hai, kintu yaha dekhA jAtA hai ki jo gamana karate hai ve hI Thaharate haiM yA jo Thahare hue haiM ve hI gamana karate haiM / isIse siddha hai ki ye dharma aura adharma mukhya hetu nahIM haiN| yadi ve mukhya hetu nahIM haiM to jIva aura pugaloMkI kaise gati aura sthiti hotI hai / isaliye kahate haiM ki ve nizcayase apanI hI pariNamana zaktiyoMse gati yA sthiti karate haiN| yahA~ yaha abhiprAya hai ki nirvikAra cidAnaMdamaya eka svabhAva jo paramAtmatattva hai vahI upAdeya hai, usa zuddhAtmatattvase bhinna ye dharma adharmadravya haiM isaliye ye heyatattva haiM / / 89 / / isa taraha dharma adharma dravya dAnIko sthApanAko mukhyatAse tIsare sthalameM gAthA tIna khiiN| aise sAta gAthAoMmeM tIna sthaloMke dvArA paMcAstikAya chaH dravyake pratipAdaka prathama mahA adhikArake madhyameM dharma adharmakA vyAkhyAnarUpa chaThA aMtara adhikAra pUrNa huaa| AkAzadravyAstikAyasvarUpAkhyAnametatsavvesiM jIvANaM sesANaM taha ya puggalANaM ca / jaM dedi vivara-makhilaM taM loe havadi AyAsaM / / 9 / / sarveSAM jIvAnAM zeSANAM tathaiva pulAnAM ca / yaddadAti vivaramakhilaM talloke bhavatyAkAzaM / / 90 / / SadravyAtmake loke sarveSAM zeSadravyANAM yatsamastAvakAzanimittaM vizuddha kSetrarUpaM tadAkAzamiti / / 9 / / aba AkAzadravyAstikAyakA vyAkhyAna hai| anvayArtha ( loke ) lokameM ( jIvAnAm ) jIvoMko ( ca ) aura [ pudgalAnAm ] pudgaloko ( tathA eva ) vaise hI ( sarveSAm zeSANAm ) zeSa samasta dravyoMko ( yad ) jo ( akhilaM vivaraM ) sampUrNa avakAza ( dadAti ) detA hai, ( tad ) vaha [ AkAzam bhavati ] AkAza hai / TIkA-yaha, AkAzake svarUpakA kathana haiN| ___ghaTadravyAtmaka lokameM zeSa sabhI dravyoMko paripUrNa avakAzakA nimitta hai, vaha AkAza haijo ki [ AkAza ] vizaddhakSetrarUpa hai / / 10 / / ___ saM0 tAtparyavRttiH- athAnaMtaraM zuddhabuddhakasvabhAvAtrizcayamokSakAraNabhUtAtsarvaprakAropAdeyarUpAt zuddhajIvAstikAyAtsakAzAndrinna AkAzAstikAyaH saptagAthAparyaMtaM kathyate / tatra gAthAsaptakamadhye prathamatastAvallokAlokAkAzadvayasvarUpakathanamukhyatvena "savvesiM jIvANaM'' ityAdi gAthAdyaM, atha AkAzameva gatisthitidvayaM kariSyati dharmAdharmAbhyAM kiM prayojanamiti pUrvapakSaniMgakaraNamukhyatvana "AgAsaM avagAse'' ityAdi pAThakrameNa gAthAcatuSTayaM, tadanaMtaraM dharmAdharmalokAkAzAnAmekakSetrAva. Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 247 gAhatvAtsamAnaparimANatvAccAsadbhUtavyavahAreNaikatvaM bhitralakSaNatvAnnizcayena pRthaktvamiti pratipAdanamukhyatvena "dhammAdhammAgAsA" ityAdi sUtramekaM / evaM saptagAthAbhiH sthalatrayeNAkAzAstikAyavyAkhyAne samudAyapAtanikA / tadyathA AkAzasvarUpaM kathayati sasi jIvANaM sarveSAM jIvAnAM / sakhANaM taha dha-zeSANAM tathaiva ca dharmAdharmakalAnAM, poggalANaM ca --- - pudgalAnAM ca / jaM dedi-yatkartR dadAti / kiM / vivaraM vivaraM chidraM avakAzamavagAhaM, akhilaM -- samastaM taM tatpUrvoktaM, loge-- lokaviSaye / havadi AgAsaMAkAzaM bhavati / atrAha zivakumAramahArAjanAmA - he bhagavan ! lokastAvadasaMkhyAtapradezaH tatra loke nizcayanayena nityaniraMjanajJAnamayaparamAnaMdaikalakSaNAH anaMtAnaMtajIvAstebhyopyanaMtaguNAH pudgalA lokAkAzapramitapradezapramANAH kAlANavo dharmAdharmau ceti sarve kathamavakAzaM labhata iti / bhagavAnAha - ekA parake aneka pradIpaprakAzavade kagUDhanAgarasagadyANake bahusuvarNavadekasmintruSTrIkSIraghaTe madhughaTavadekasmin bhUmigRhe jayaghaMTAdizabdavadviziSTAvagAhanaguNenAsaMkhyeyapradezepi loke anaMtasaMkhyA api jIvAdayo'vakAzaM labhaMta ityabhiprAyaH || 10 || hiMdI tA0 - utthAnikA - athAnaMtara zuddhabuddha eka svabhAvarUpa zuddha jIvAstikAya hai jo nizcayase mokSakA kAraNa hai va sarva taraha grahaNa karane yogya hai| usase bhinna jo AkAza astikAya hai, usakA varNana sAta gAthAoMmeM karate haiN| tahAM sAta gAthAoMke madhyameM pahale hI lokAkAza aura alokAkAza donoMkA svarUpa kahate hue "savvesiM jIvANaM" ityAdi gAthAeM do haiN| Age AkAza hI gati yA sthiti donoM kara legaa| dharma aura adharma dravyoMkI kyA AvazyakatA hai ? aise pUrva pakSa nirAkaraNa karanekI mukhyatAse "AgAsaM avagAsaM" ityAdi pAThakramase gAthAe~ cAra haiN| phira dharma adharma aura lokAkAza eka kSetra avagAha mAnese va samAna mApake honese asadbhUta vyavahArase eka haiM to bhI nizcayase bhinna bhinna lakSaNa rakhanese bhinna bhinna haiM aisA kahate hue 'dhammAdhammAgAsA'' ityAdi sUtra eka hai / isa taraha sAta gAthAoMse tIna sthaloMke dvArA AkAza astikAyake kathanameM samudAya pAtanikA hai| ** hindI tA0 - aba AkAza kA svarUpa kahate haiM anvayasahita sAmAnyArthaH - ( savvesiM ) sarva hI ( jIvANaM ) jIvoMko ( taya ya) tathA ( poggalANaM ) puhaloMko (ca) aura ( sesANaM ) zeSa, dharma, adharma va kAlako ( jaM ) jo ( vivaraM ) avakAza ( dedi) detA hai ( taM ) so ( akhilaM ) saMpUrNa ( AyAsaM) AkAza ( loe) isa loka meM ( havadi) hotA hai / vizeSArtha - yahA~ zivakumAra mahArAjane kahA ki he bhagavAn ! yaha loka to asaMkhyAta Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 SaDdravya - paMcAstikAyavarNana pradezI hai / isa lokameM nizcayanayase nitya hI karmAjanase rahita jJAna aura paramAnandamaya lakSaNadhArI anantAnaMta jIva haiM unase bhI anantaguNe puhala haiM / lokAkAzake pradezoMke pramANa bhinna bhinna kAlANu haiM tathA eka dharma aura eka adharmadravya hai ye saba kisa taraha isa lokAkAzameM avakAza pA lete haiM / bhagavAn kundakunda mahArAja uttara dete haiM ki- jaise eka koTharImeM aneka dIpoMkA prakAza va eka gUDha nAgarasake guTake meM bahutasA suvarNa va eka U~TanIke dUdhake bhare ghaTameM madhukA bharA ghaTa va eka tahakhAnemeM jayajayakAra zabda va ghaMTA AdikA zabda vizeSa avagAhanA guNake kAraNa avakAza pAte haiM vaise asaMkhyAta pradezI lokameM anantAnanta jIvAdi avakAza pA sakate haiM / / 90 // lokAdbahirAkAzasUcaneyaM jIvA puggala - kAyA dhammA-dhammA ya logado NaNNA / tatto aNaNNa- maNNaM AyAsaM aMta vadirittaM / / 11 / / jIvAH pulakAyAH dharmArthoM ca lokato'nanye / tato'nanyadanyadAkAzamaMtavyatiriktaM / / 91 / / jIvAdIni zeSadravyApyavadhRtaparimANatvAllokAdananyAnyeva / AkAzaM tvanaMtatvAllokAdananyadanyacceti / / 91 / / - - anvayArtha -- [ jIvAH pudgalakAyAH dharmAdharmau ca ] jIva, pugalakAya, dharma, adharma ( tathA kAla ) ( lokata: ananye ) lokase ananya haiM, [ aMtavyatiriktam AkAzam ] aMta rahita aisA AkAza (tataH) usase ( lokase ) [ ananyat anyat ] ananya tathA anya hai / TIkA 1- yaha, lokake bAhara ) AkAza honekI sUcanA hai / jIvAdi zeSa dravya ( AkAzake atirikta dravya ) maryAdita pariNAmavAle honeke kAraNa lokase ananya hI haiM, AkAza to anaMta honeke kAraNa lokase ananya tathA anya hai // 91 // saM0tA0 - atha SaDdravyasamavAyo lokastasmAdbahiranaMtamAkAzamaloka iti prakaTayati- jIvAjIvA: pudgalakAyAH dharmAdharmadrayaM cakArAtkAlazca / ete sarve kathaMbhUtAH / logado aNaNNAlokAtsakAzAdananye / tatto tasmAllokAkAzAt aNaNNamaNNaM AgAsaM- ananyadanyaccAkAzaM yadanyadalokAkAzaM / tatki pramANaM ? aMtavadirittaM- antavyatiriktamanaMtamiti / atra sUtre yadyapi sAmAnyena padArthAnAM lokAdananyatvaM bhaNitaM tathApi nizcayena mUrtirahitatvakevalajJAnatvasahajaparamAnaMdattvanityatvaniraMjanatvAdilakSaNena zeSadravyebhyo jIvAnAmanyatvaM svakIyasvakIlakSaNena zeSadravyANAM ca jIvebhyo bhinnatvaM / tena kAraNena jJAyate saMkaravyatikaradoSo nAstIti bhAvaH || 11 || evaM lokAlokAkAzadvayasvarUpasamarthanarUpeNa prathamasthale gAthAdvayaM gataM / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 249 hiMdI tA0 - utthAnikA- Age kahate haiM ki chaH dravyoMkA samudAya loka hai usase bAhara 1 anaMta AkAza aloka hai / anvayasahita sAmAnyArtha - ( jIvA ) anaMta jIvA ( poggalakAyA ) anaMta pula skaMdha va aNu ( dhammAdhammA ) dharma adharmadravya ( ya) aura asaMkhyAta kAladravya ( logado ) isa lokase (aNNA) bAhara nahIM hai / ( tatto ) isa lokAkAzase (aNaNyAM) jo judA nahIM hai aisA ( aNNaM ) zeSa ( AyAsaM) AkAza ( aMtavadirittaM ) aMtarahita anaMta hai / vizeSArtha - isa sUtra meM sAmAnyase padArthoMkA lokAkAzase ekapanA kahA gayA hai tathApi nizcayase sarva hI jIva jo mUrti rahita haiM, kevalajJAnamaya haiM, sahaja paramAnaMdamaya haiM, nitya haiM aura karma mailase zUnya hai so apane lakSaNoMse zeSadravyoMse bhinna hai tathA zeSadravya bhI apane- apane lakSaNoMko rakhate hue jIvoMse bhinna haiM / isa kAraNa se yaha jAnA jAtA hai ki paraspara eka kSetrameM rahate hue bhI inameM saMkara vyatikara doSa nahIM AtA hai, arthAt koI dravya kisIse milakara eka nahIM ho jAtA hai, na koI dravya vikharakara aneka ho jAtA hai / / 99 / / isataraha lokAkAza aura alokAkAza donoMke svarUpakA samarthana karate hue prathamasthalameM do gAthAe~ kahIM / AkAzasyAvakAzaikahetorgatisthitihetutvazaGkAyAM doSopanyAso'yam AgAsaM avagAsaM gamaNa-hidi- kAraNehiM dedi jadi / uDDuM gadi - ppadhANA siddhA ciTThati kidha tattha / / 92 / / AkAzamavakAzaM gamanasthitikAraNAbhyAM dadAti yadi / UrdhvagatipradhAnAH siddhA: tiSThanti kathaM tatra / / 92 / / yadi khalvAkAzamavagAhinAmavagAhaheturgatisthitimatAM gatisthitiheturapi syAt, tadA sarvotkRSTasvAbhAvikordhvagatipariNatA bhagavaMtaH siddhA bahiraGgAMtaraGgasAdhanasAmagryAM satyAmapi kutastatrAkAze tiSThati iti / / 92 / / anvayArtha - [ yadi AkAzam ] yadi AkAza ( gamanasthitikAraNAbhyAm ) gati-sthitike kAraNa sahita [ avakAzaM dadAti ] avakAza detA ho ( arthAt yadi AkAza avakAzahetu bhI ho aura gati sthitihetu bhI ho ) to ( UrdhvagatipradhAnAH siddhAH ) UrdhvagatipradhAna siddha ( tatra ) usameM ( AkAzameM ) ( katham ) kyoM [ tiSThanti ] sthira hoM ? ( Age gamana kyoM na kareM ? ) Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 paddhatA-paMcAstikAyavarNana TIkA--jo mAtra avakAzakA hI hetu hai aisA jo AkAza usameM gatisthitihetutva ( bhI ) hone kI zaMkA kI jAye to doSa AtA hai usakA yaha kathana hai / yadi AkAza, jisa prakAra vaha avagAhavAloMko avagAhahetu hai usI prakAra, gatisthitivAloMko gati-sthitihetu bhI ho, to sarvotkRSTa svAbhAvika Urdhvagatise pariNata siddhabhagavanta, bahiraMga aMtaraMga sAdhana rUpa sAmagrI hone para bhI, kyoM ( kisa kAraNa ) usameM-AkAzameM sthira ho // 92 / / saMtA0-athAkAzaM jIvAdInAM yathAvakAzaM dadAti tathA yadi gatisthitI api dadAti tadA doSaM darzayati, AyAsaM-AkAzaM kartR, dehi jadi-dadAti yadi cet ? kiN| avagAsaMavakAzamavagAhaM / kathaM, saha / kAbhyAM / gamaNaThidikAraNehiM--gamanasthitikAraNAbhyAM / tadA kiM dUSaNaM / uDhDaM gadippadhANA-nirvikAraviziSTacaitanyaprakAzamAtreNa kAraNasamayasArabhAvanAvalena nArakatiryagmanuSyadevagati-vinAzaM kRtvA pazcAtsvAbhAvikordhvagatisvabhAvA: saMta: / ke te / siddhAsvabhAvopalabdhisiddhirUpAH siddhA bhagavaMtaH, ciTuMti kiha-tiSThanti kathaM / kutra? tattha-~-tatra lokAgra iti / atra sUtre lokAdahi gepyAkAzaM tiSThati tatra kiM na gacchaMtIti bhAvArthaH / / 12 / / hiMdI tA0-utthAnikA-Age dikhalAte haiM ki yadi koI aisA mAne ki jaise AkAza, jIva Adi dravyoMke avakAza detA hai vaisA yaha gamana aura sthiti bhI karAnameM sahAyaka hogA to aisA mAnanA doSasahita hai: anvayasahita sAmAnyArtha-( jadi) yadi ( AgAsaM) AkAza dravya ( gamaNaTThidikArohiM) gamana aura sthitikA hetu hotA huA ( avagAsaM) avakAza ( dedi) detA ho to ( kidha) kisa taraha (siddhA) siddha mahArAja ( uTuMgadippadhANA) jinakA svabhAva Uparako jAnekA hai ( tattha ) yahA~ lokake agrabhAgameM (ciTThanti ) Thahara sakate haiN| vizeSArtha-nirvikAra vizeSa caitanyake prakAzarUya kAraNa samayasAramayI bhAvanAke balase jinhoMne nAraka, tiryaca, manuSya aura deva gatikA nAza karake svabhAvakI prAptirUpa siddha avasthA pAI hai aise siddha bhagavAna svabhAvase Uparako gamana karate haiN| ve yadi AkAzake hI nimittakAraNase jAveM to ve anaMta AkAzameM jA sakate haiM, kyoMki AkAza lokase bAhara bhI hai| paraMtu ve bAhara nahIM jAte haiM kAraNa yahI hai ki vahA~ dharma dravya nahIM hai| jahA~taka dharmadravya hai vahIMtaka gamanameM sahakArIpanA hai / / 12 / / sthitipakSopanyAso'yam,jahmA uvari-TThANaM siddhANaM jiNavarehiM paNNattaM / tahyA gamaNa-TThANaM AyAse jANa Nasthitti / / 93 / / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 251 yasmAduparisthAnaM siddhAnAM jinavaraiH prajJaptaM / tasmAdgamanasthAnamAkAze jAnIhi nAstIti / / 93 / / / 'yato gatvA bhagavaMtaH siddhAH lokoparyavatiSThate, tato gatisthitihetutvamAkAze nAstIti nizcetavyam / lokAlokAvacchedako dharmAdharmAveva gatisthitihetU maMtaSyAviti / / 93 / / anvayArtha-[yasmAt ] cUMki [ jinavaraiH ] jinavaroMne ( siddhAnAm ) siddhoMkI [ uparisthAnaM] lokake Upara sthiti ( prajJaptam ) kahI hai ( tasmAt ) isaliye ( gamanasthAnam AkAze na asti ) gati sthiti ( hetupanA ) AkAzameM nahIM hotA ( iti jAnIhi ) aisA jAno / TIkA-yaha, sthitipakSa sambandhI kathana hai| cUMki siddha bhagavanta gamana karake lokake Upara sthira hote haiM ata: gatisthitihetutva AkAzameM nahIM hai aisA nizcaya karanA, loka aura alokakA vibhAga karanevAle dharma tathA adharma hI gati tathA sthitike hetu mAnanA / / 93 / / saM0 tA0-atha sthitipakSa pratipAdAna, yasmadumati vyAnaM sAnAM ginA jJaptaM tasmAd gamanasthAnamAkAze nAsti jAnIhIti / tathAhi yasmAtpUrvagAthAyAM bhaNitaM lokAgre'vasthAnaM / keSAM ? aMjanasiddhapAdukAsiddhaguTikAsiddhadigvijayasiddhakhagasiddhAdilaukikasiddhavilakSaNAnAM samyaktvA-dyaSTaguNAMtarbhUtanirnAmanirgotrAmUrtatvAdyanaMtaguNalakSaNAnAM siddhAnAM tasmAdeva jJAyate nabhasi gatisthitikAraNaM nAsti kiMtu dharmAdharmAveva gatisthityoH kAraNamityabhiprAyaH // 93 / / hiMdI tA0-utthAnikA-Age sthiti pakSako kahate haiM anvayasahita sAmAnyArtha-( jahA ) kyoMki [jiNavarehiM] zrI jinendroMne ( siddhANaM) siddhoMkA [ uvariThThANaM ] lokake agrabhAgameM ThaharanA ( paNNattaM ) kahA hai ( tayA) isaliye (AyAse) AkAzameM [gamaNaTThANaM ] gamana aura sthitimeM sahakArIpanA (pasthitti) nahIM hai-aisA [ jANa] jaano| vizeSArtha-siddha bhagavAn anantasiddha, pAdukAsiddha, guTikAsiddha, digvijayasiddha, khaDgasiddha ityAdi laukika siddhoMse vilakSaNa haiN| jinake samyagdarzana Adi ATha guNa mukhya haiM inhI meM garbhita nAmarahita, gotrarahita, mUrtirahitapanA Adi anaMtaguNa haiM aise siddhoMkA nivAsa lokake agrabhAgameM hai jaisA pahalI gAthAmeM kaha cuke haiN| isIse hI jAnA jAtA hai ki AkAzameM gati aura sthiti kAraNapanA nahIM hai, kintu dharma aura adharma hI gati aura sthitiko kAraNa haiM, yaha abhiprAya hai / / 93 / / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 SaDdravya-paMcAstikAyavarNana AkAzasya gatisthitihetutvAbhAve hetUpanyAso'yamjadi havadi gamaNa-hedU AgAsaM ThANa-kAraNaM tesiM / pasajadi aloga-hANI logassa ya aMta-parivuDDI / / 14 / / yadi bhavati gamanaheturAkAzaM sthAnakAraNaM teSAM / prasajatyalokahAnirlokasya cAMtaparivRddhiH / / 94 / / nAkAzaM gatisthitihetuH lokAlokasImavyavasthAyAstathopapatteH / yadi gatisthityorAkAzameva nimittamiSyeta, tadA tasya sarvatra sadbhAvAjjIvapudgalAnAM gatisthityorniHsImatvAtAtikSaNamaloko hIyate / pUrva pUrva vyavasthApyamAnazcAMto lokasyottarottaraparivRddhyA vighaTate / tato na tatra taddheturiti / / 14 / / anvayArtha--[ yadi ] yadi ( AkAzaM ) AkAza ( teSAm ) jIva-pudgaloMko ( gamanahetuH ) gatihetu aura [sthAnakAraNaM ] sthitihetu ( bhavati ) hotA to ( alokahAniH ) alokakI hAnikA ( ca ) aura ( lokasya antaparivRddhiH ) lokake antakI vRddhikA ( prasajati ) prasaMga aaye| TIkA-yahA~, AkAzako gatisthitihetutvakA abhAva hone sambandhI hetu upasthita kiyA gayA hai| AkAza gatisthitikA hetu nahIM hai, kyoMki loka aura alokakI sImAkI vyavasthA isI prakAra bana sakatI hai| yadi AkAzako hI gati sthitikA nimitta mAnA jAye, to AkAzakA sadbhAva sarvatra honeke kAraNa jIva-pudgaloMkI gatisthitikI koI sImA na rahanese pratikSaNa alokakI hAni hogI aura pahale-pahale vyavasthApita huA lokakA anta uttarottara vRddhi pAnese lokakA anta TUTa jaayegaa| isaliye AkAza gati sthiti hetu nahIM hai / / 94 / / ___ saM0 tA0-athAkAzasya gatisthitihetutvAbhAve sAdhye punarapi kAraNa kathayati, jadi havadiyadi cendravati / sa kaH / gamaNahedU-gamanahetuH / kiM / AyAsaM-AkAzaM, na kevalaM gamanahetuH ? ThANakAraNaM-sthitikAraNaM / keSAM / tesiM-teSAM jIvapudgalAnAM / tadA kiM dUSaNaM bhavati / pasayadiprasajati prApnoti / sA kaa| alogahANI--alokahAni: na kevalamalokahAni:, logassa ya aMtaparivaDDI-lokasya cAMtaparivRddhiriti / tadyathA-yadyAkAzaM gatisthityoH kAraNaM ca bhavati tadA tasyAkAzasya lokabahi gepi sadbhAvAttatrApi jIvapudgalAnAM gamanaM bhavati tatazcAlokasya hAnirbhavati lokAMtasya tu vRddhirbhavati na ca tathA, tasmAtkAraNAt jJAyate nAkAzaM sthitigatyo; kAraNamityabhiprAyaH / / 94 / / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 253 hiMdI tA0-utthAnikA-Age AkAzameM gati aura sthitimeM kAraNapanA nahIM hai, isakI siddhi karaneko aura bhI kAraNa batAte haiM anvayasahita sAmAnyArthaH -[jadi ] yadi ( AgAsaM) AkAza dravya [tesiM ] una jIva pudgaloMke ( gamaNahedU) gamanakA kAraNa va ( ThANakAraNaM ) ThaharanekA kAraNa [havadi ] hojAve to ( alogahANI) alokAkAzakI hAni [ pasajadi ] ho jAve [ya] aura [ logassa] lokAkAzakI [ aMtaparibuTI ] maryAdA bar3ha jAve / vizeSArtha-yadi AkAza gati va sthitimeM kAraNa ho to lokAkAzake bAhara bhI AkAzakI sattA hai taba jIva aura pugaloMkA gamana anaMta AkAzameM bhI ho jAve isase alokAkAza na rahe aura lokakI hadda (sImA) bar3ha jAve lekina aisA nahIM hai / isI kAraNase yaha siddha hai ki AkAza gati aura sthitike liye kAraNa nahIM hai / / 94 / / AkAzasya gatisthitihetutvanirAsavyAkhyopasaMhAro'yam,tahmA dhammA-dhammA gamaNa-TThidi-kAraNANi NAgAsaM / idi jiNavarehi bhaNidaM loga-sahAvaM suNatANaM / / 95 / / tasmAddharmAdhammau gamanasthitikAraNe nAkAzaM / iti jinavaraiH bhaNitaM lokasvabhAvaM zRNvatAm / / 95 / / dharmAdharmAveva gatisthitikAraNe nAkAzamiti / / 95 / / anvayArtha ( tasmAt ) isaliye ( gamanasthitikAraNe ) gati aura sthitike kAraNa ( dharmAdharmoM ) dharma aura adharma haiM, (na AkAzam ) AkAza nahIM hai / ( iti ) aisA ( lokasvabhAvaM zRNvatAma ) lokasvabhAvake zrotAoMko ( jinavaraiH bhaNitam ) jinavaroMne kahA hai| TIkA--yaha, AkAzako gatisthitihetutva honeke khaMDana sambandhI kathanakA upasaMhAra hai| dharma aura adharma hI gati aura sthitike kAraNa haiM, AkAza nahIM / / 95 / / saM0 tA0-athAkAzasya gatisthitikAraNanirAkaraNavyAkhyAnopasaMhAraH kathyate. tasmAddharmAdhamauM gamanasthitikAraNe, na cAkAzaM iti jinavaraiNitaM / keSAM saMbandhitvena / bhavyAnAM / kikurvatAM / samavazaraNe lokasvabhAvaM zRNvatAmiti bhAvArtha: / / 15 / / evaM dharmAdharmI gatisthitiyoH kAraNaM na cAkAzamiti kathana rUpeNa dvitIyasthale gAthAcatuSTayaM gataM / hiMdI tA-utthAnikA-Age AkAzagati va sthitimeM kAraNa nahIM hai isI vyAkhyAnako saMkoca karake kahate haiM Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 SaDdravya-paMcAstikAyavarNana ___anyayasahita sAmAnyArtha--[ tahmA ] isa kAraNase [ dhammAdhammA ] dharma adharma [gamaNavidikAraNANi ] gamana aura sthitimeM sahakArI kAraNa hai, [ AgAsaM Na] AkAza kAraNa nahIM hai [idi] aisA [suNaMtANaM] samavazaraNameM lokakA svabhAva sunanevAle bhavyoMko [jiNavarehiM ] jinendra devoMne [ bhaNidaM ] kahA hai / / 95 / / isa taraha dharma adharma gati aura sthitimeM kAraNa hai, na ki AkAza aisA kahate hue dUsare sthalameM gAthAe~ cAra samApta huiiN| dharmAdharmalokAkAzAnAmavagAhavazAdekatve'pi vastutvenAnyatvamatroktam, -- dhammA-dhammA-gAsA apudha-bhUdA samANa-parimANA / pudha-guvaladdha visesA kariti egatta-maNNataM / / 96 / / dharmAdharmAkAzAnyapRthagbhUtAni samAnaparimANAni / pRthagupalabdhavizeSANi kurvaMtyekatvamanyatvaM / / 96 / / dharmAdharmalokAkAzAni hi samAnaparimANatvAsahAvasthAnamAtreNaivaikatvamAJji / vastutastu vyavahAreNa gatisthityavagAhahetutvarUpeNa nizcayena vibhaktapradezatvarUpeNa vizeSeNa, pRthagupalabhyamAnenAnyatvabhAdhyeva bhayaMtIti / / 96 / / ityAkAzadravyAstikAyavyAkhyAnam / anvayArtha--(dharmAdharmAkAzAni ) dharma, adharma aura AkAza ( lokAkAza ) [samAnaparimANAni ] samAna parimANavAle (apRthagbhUtA ni ) apRthagbhUta honese tathA ( pRthagupalabdhavizeSANi ) pRthak upalabdha ( bhinna-siddha vizeSavAle honese ( ekatvam anyatvam ) ekatva tathA anyatvako ( kurvati ) karate haiM ( prApta hote haiM) ____TIkA--yahA~ dharma, adharma aura lokAkAzakA avagAhakI apekSAse ekatva hone para bhI vasturUpase anyatva kahA gayA hai| dharma, adharma aura lokAkAza samAna parimANavAle honake kAraNa sAtha rahanemAtrase hI ( mAtra ekakSetrAvagAhakI apekSAse hI ) ekattvavAle haiM, vastuta: to, (1) vyavahArase gatihetutva, sthitihetutva aura avagAhanahetutvarUpa ( pRthak upalabdha vizeSa dvArA) tathA (2) nizcayase vibhaktapradezatvarupa pRthak upalabdha vizeSa dvArA ve anyatvavAle hI haiM / / 96 / / __ saM0 tA0-atha dharmAdharmAkAzAnAmekakSetrAvagAhatvAdvyavahAreNaikatvaM nizcayena bhinnatvaM darzayati,dhammAdhammAgAsA-dharmAdharmalokAkAzadravyANi bhavanti / kiMviziSTAni / apudhabhUdA samANaparimANAvyavahAranayenApRthagbhUtAni tathA samAnaparimANAni ca / punazca kiMrUpANi / pudhagubaladdhavisesA Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 255 nizcayena pRthagrUpeNopalabdhavizeSANi / itthaMbhUtAni saMti kiM kurvanti ? kareMti- kurvanti, eyattamaNNataM - vyavahAreNaikatvaM nizcayenAnyatvaM ceti / tathAhi--yathAyaM jIva: pudgalAdipaMcadravyaiH saha zeSajIvAMtara - zcaikakSetrAtragAhitvAdvyavahAreNaikatvaM karoti nizcayena tu samastavastugatAnaMtadharmayugapatprakAzena paramacaitanyavilAsalakSaNajJAnaguNena bhinnatvaM ca tathA dharmAdharmalokAkAzadravyANyeka kSetrAvagAhenAbhinnatvAtsamAnapariNAmatvAccopacaritAsadbhUtavyavahAreNa parasparamekatvaM kurvanti, nizcayanayena gatisthityavagAharUpasvakIyasvakIyalakSaNairnAnAtvaM ceti sUtrArthaH // 96 // evaM dharmAdharmalokAkAzAnAmekatvAnyatvakathanarUpeNa tRtIyasthale gAthAsUtraM gataM / iti paMcAstikAyaSadravyapratipAdakaprathamamahAdhikAramadhye gAthAsaptakaparyaMtaM sthalatrayeNAkAzAstikAyavyAkhyAnarUpaH saptamoMttarAdhikAraH samAptaH / hiMdI tA0 - utthAnikA- Age dharma, adharma, AkAza eka kSetrameM avagAha pArahe haiM isaliye inameM vyavahAra se ekapanA hai parantu nizcayase bhinnapanA hai / anvayasahita sAmAnyArtha - ( dhammAdhammAgAsA) dharma, adharma aura AkAza (samANaparimANA ) samAna parimANako rakhanevAle haiM ataeva [ apudhabbhUdA ] alaga nahIM haiM, parantu [ pudhaguvaladdha-visesA ] alaga alaga apane apane dravyapaneko rakhate haiM isaliye ( egataM ) ekapane [ aNNattaM ] va anekapaneko [ karati ] karate haiM / vizeSArtha-vyavahArase dharma, adharma va lokAkAza eka samAna asaMkhyAta pradezako rakhane vAle haiM isaliye inameM ekatA hai, parantu nizcayase ye tInoM apane apane svabhAva meM hai, isase anekatA yA bhinnatA hai| jaise yaha jIva pugala Adi pAMca dravyoMke sAtha va anya jIvoMke sAtha eka kSetrameM avagAharUpa rahanese vyavahArase ekapaneko batAtA hai, parantu nizcayanayase bhinnapaneko pragaTa karatA hai, kyoMki yaha jIva eka samayameM sarva padArthoMmeM prApta anaMta svabhAvoMko prakAza karane vAle paramacaitanyake vilAsarUpa apane jJAna guNase zobhAyamAna hai / taise hI dharma, adharma aura lokAkAza dravya eka kSetrameM avagAharUpa honese abhinna hai tathA samAna pradezoMkA parimANa rakhate haiM isaliye upacarita asadbhUta vyavahAranayase paraspara ekatA karate haiM, parantu nizcayanayase apane apane gati sthiti va avagAha lakSaNako racAnese nAnApanA yA bhinnapanA karate haiM- yaha sUtrakA artha hai / / 96 / / isataraha dharma, adharma va lokAkAzameM ekatA va anekatAko kahate hue tIsare sthalameM gAthAsUtra kahA / isataraha paMcAstikAya chaH dravyake pratipAdaka mahAdhikArake madhyameM sAta gAthAoM taka tIna sthAloke dvArA AkAza nAma astikAyakA vyAkhyAnarUpa sAtavA~ antara adhikAra pUrNa huA / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 SaDdravya-paMcAstikAyavarNana atha cUlikA / atra dravyANAM mUrtAmUrtatvaM cetanAcetanatvaM coktam AgAsa-kAla-jIvA dhammA-dhammA ya mutti-parihINA / muttaM puggala-davvaM jIno khalu chedago tesu !!97 / / AkAzakAlajIvA dhamAdhau ca mUrtiparihInAH / mUrta pudgaladravyaM jIvaH khalu cetanasteSu / / 97 / / sparzarasagaMdhavarNasaddhAvasvabhAvaM mUrtaM / sparzarasagaMdhavarNA'bhAvasvabhAvamamUrta, caitanyasadbhAvasvabhAdaM cetanaM / caitanyAbhAvasvabhAvamacetanaM / tatrAmUrtamAkAzaM, amUrtaH kAlaH, amUrtaH svarUpeNa jIvaH pararUpAvezAnmUrto'pi, amUtoM dharmaH, amUrto'dharmaH mUrtaH pugala evaika iti / acetanamAkAzaM, acetanaH kAlaH, acetano dharmaH, acetano'dharmaH, acetanaH pudgalaH, cetano jIva evaika iti / / 97 / / anvayArtha-( AkAzakAlajIvA: ) AkAza, kAla, jIva ( dharmAdhauM ca ) dharma aura adharma ( mUrtiparihInAH ) amUrta haiM, ( pudgaladravyaM mUrta ) pudgaladravya mUrta hai| ( teSu ) unameM ( jIva: ) jIva ( khalu ) vAstavameM (cetanaH ) cetana hai| TIkA-yahA~ dravyokA mUrtAmUrtapanA aura cetanAcetanapanA kahA gayA hai| sparza rasa-gaMdha-varNakA sadbhAva jisakA svabhAva hai vaha mUrta hai, sparza-rasa-gaMdha varNakA abhAva jisakA svabhAva hai vaha amUrta hai| caitanyakA sadbhAva jisakA svabhAva hai vaha cetana hai, caitanyakA abhAva jisakA svabhAva hai vaha acetana hai / vahA~, AkAza amUrta hai, kAla amUrta hai, jIva svarUpase amUrta hai, pararUpameM praveza dvArA dvArA ( mUrta dravyake saMyogakI apekSAse ) mUrta bhI hai, dharma amUrta hai, adharma amUrta hai, pudgala hI eka mUrta hai / AkAza acetana hai, kAla acetana hai, dharma acetana haiM, adharma acetana hai, pudgala acetana hai, jIva hI eka cetana hai / / 97 / / saM0 tA0- tadanaMtaramaSTagAthAparyaMtaM paMcAstikAyaSaDdravyacUlikAvyAkhyAnaM kroti| tatra gAthASTakamadhye cetanAcetanamUrtAmUrtatvapratipAdanamukhyatvena "AyAsa" ityAdi gathAsUtramekaM, atha sakriyaniSkriyatvamukhyatvena "jIvA poggalakAyA' ityAdi sUtramekaM, punazca prakArAMtareNa mUrtAmUrtatvakathanamukhyatvena "je khalu iMdiyagejjA'' ityAdi sUtramekaM, atha navajIrNaparyAyAdisthitirUpo vyavahArakAla: jIvapudgalAdInAM paryAyapariNate: sahakArikAraNabhUta: kAlANurUpo nizcayakAla iti kAladvayavyAkhyAnamukhyatvena "kAlo pariNAmabhavo' ityAdi gAthAdvayaM, tasyaiva kAlasya dravyalakSaNasaMbhavAt dravyatvaM dvitIyAdipradezAbhAvAdakAyatvamiti pratipAdanamukhyatvena 'ede kAlAgAsA' ityAdi sUtramekaM, atha paMcAstikAyAMtargatasya kevalajJAnadarzanarUpazuddhajIvAsitakAyasya vItarAganirvikalpasamAdhipariNatikAle nizcayamokSamArgabhUtasya bhAvanAphalapratipAdanarUpeNa 'evaM pavayaNasAraM" ityAdi gAthAdvayaM / ityaSTagAthAbhiH SaTsthalaithalikAyA samudAyapAtanikA / tadyathA-- Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 257 dravyANAM mUrtImUrtatvaM cetanAcetanatvaM pratipAdayati, sparzarasagaMdhavarNavatyA mUrtyA rahitatvAdamUrtA bhavanti / te ke| AkAzakAlajIvadharmAdharmAH kiMtu jIvo yadyapi nizcayenAmUrtAkhaMDaikapratibhAsamayatvAdamUrtastathApi rAgAdirahitasahajAnaMdaikasvabhAvAtmatattvabhAvanArahitena jIvena yadupArjitaM mUrtaM karma tatsaMsargAdvyavahAreNa mUrtopi bhavati sparzarasagaMdhavarNavattvAnmUrta pudgaladravyaM saMzayAdirahitatvasvaparaparicchittisamarthAnaMtacaitanyapariNatattvAjjIvaH khalu cetakasteSu svaparaprakAzakacaitanyAbhAvat zeSANyacetanAnIti bhAvArtha: // 97|| evaM cetanAcetanamUrtImUrtapratipAdanamukhyatvena gAthAsUtraM gataM / hiMdI tA0 utthAnikA- Age ATha gAthAoMtaka pAMca astikAya aura cha dravyakI cUlikAkA vyAkhyAna karate haiN| ina ATha gAthAoMke madhyameM cetana, acetana, mUrtika va amUrtikaurst kanekI mukhyatAse "AyAsa" ityAdi gAthA sUtra eka hai phira sakriyapanA aura niSkriyapanA kahanekI mukhyatAse "jIvA moggalakAyA" ityAdi sUtra eka hai phira amUrtakA lakSaNa kahate hue 'je khalu iMdiyagejjA' ityAdi sUtra eka hai| phira nava jIrNa paryAyakI sthitirUpa vyavahArakAla hai tathA jIva pudgalAdikoMkI paryAyakI pariNatimeM sahakArI kAraNa nizcayakAla hai| isa taraha donoM prakArake kAlake vyAkhyAnakI mukhyatAse "kAlo pariNAmabhavo' ityAdi gAthAe~ do haiM usI kAlameM dravyakA lakSaNa saMbhava hotA hai isase usameM dravyapanA hai tathA dvitIya Adi pradeza nahIM hai isase akAyapanA hai, aisA kahanekI mukhyatAse "ede kAlAgAsA' ityAdi sUtra eka hai| phira pAMca astikAyoMke bhItara kevalajJAna va kevaladarzanarUpa zuddha jIvAstikAya garbhita hai / vaha jaba vItarAga nirvikalpa samAdhimeM pariNamana karatA hai taba nizcaya mokSamArgarUpa hotA hai| isa nizcaya mokSamArga kI bhAvanAkA phala kahate hue 'evaM pavayaNasAraM' ityAdi gAthAeM do haiM / isataraha ATha gAthAoMse chaH sthaloMke dvArA cUlikAmeM samudAyapAtanikA kahI / aba dravyoMke mUrta amUrtapaneko va cetana acetanapenako kahate haiM anyasahita sAmAnyArtha - ( AgAsakAlajIvA) AkAza, kAla, jIva ( dhammAdhammA ) dharma aura adharma ( muttiparihINA ) mUrtirahita amUrtika haiM, ( ghoggaladavvaM ) puGgaladravya ( muttaM ) mUrtika hai| ( tesu) ina chahoM meM ( khalu ) nizcayase ( jIvo ) jIva dravya ( cedaNo ) cetana hai / vizeSArtha - jisameM sparza rasa gaMdha varNa ho usako mUrtika kahate haiM va jinameM ye guNa na hoM unako amUrtika kahate haiN| ve amUrtika dravya punalako chor3akara pA~ca hai / yadyapi jIva nizcayase amUrtika akhaMDa eka pratibhAsa-mayapanese amUrtika hai tathApi rAgAdirahita sahaja Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 SaDdravya- paMcAstikAyavarNana AnaMdamaya eka svabhAvarUpa AtmatattvakI bhAvanAse rahita jIvane jo mUrtika karma bAMdhe hai una hist saMgatise vyavahAranayase yaha mUrtika bhI kahalAtA hai| saMzaya Adise rahita hokara Apa aura parako jAnaneko samartha jo ananta caitanyakI pariNati usako rakhanese yaha jIva vAstavameM khetanavAlA cetana hai tathA anya pAMca dravyoMmeM svapara prakAzaka caitanyaguNa nahIM hai isase ve pAMcoM acetana haiM - yaha tAtparya hai / / 97 / / isa taraha cetana acetana mUrta amUrtako pratipAdana karanekI mukhyatAse gAthAsUtra samApta huA / atra sakriyaniSkriyatvamuktam / jIvA puggala - kAyA saha sakkiriyA havaMti Na ya sesA / puggala karaNA jIvA khaMdhA khalu kAla karaNA du / / 98 / / jIvAH pulakAyA: saha sakriyA bhavanti na ca zeSAH / pulakaraNA jIvAH skaMdhAH khalu kAlakaraNAstu / / 98 / / pradezAMtaraprAptihetuH parispaMdanarUpaparyAya: kriyA / tatra sakriyA bahiraMgasAdhanena sahabhUtAH jIvAH, sakriyA bahiraMgasAdhanena sahabhUtAH pullAH / niSkriyamAkAzaM, niSkriyo dharmaH, niSkriyo'dharmaH, niSkriyaH kAlaH / jIvAnAM sakriyatvasya bahiraMgasAdhanaM karmano karmopacayarUpAH putalA iti te mugalakaraNAH / tadabhAvAnniH SkriyatvaM siddhAnAm / puhalAnAM sakriyatvasya bahiraMgasAdhanaM pariNAmanirvartakaH kAla iti te kAlakaraNAH / na ca karmAdInAmiva kAlasyAbhAvaH / tato na siddhAnAmiva niSkriyatvaM puGgalAnAmiti / / 98 / / - - anvayArtha --- ( saha jIvAH pudgalakAyAH ) bAhyakaraNa sahita sthita jIva aura pudgala (sakriyAH bhavanti ) sakriya haiM, ( na ca zeSAH) zeSa dravya sakriya nahIM haiM, ( jIvAH ) jIva (pudgalakaraNA: ) pudralakaraNavAle ( jinheM sakriyapanemeM pudgala bahiraMga sAdhana ho aise ) haiM ( skandhAH khalu kAlakaraNA: tu ) aura skandha arthAt pudgala to kAlakaraNavAle ( jinheM sakriyapanemeM kAla bahiraMga sAdhana ho aise ) haiM / TIkA- yahA~ ( dravyoMkA ) sakriya - niSkriyapanA kahA gayA hai| I pradezAntaraprAptikA hetu aisI jo parispandarUpa paryAya, vaha kriyA hai / vahA~ bahiraMga sAdhanake sAtha rahanevAle jIva sakriya haiM, (bahiraMga sAdhanake sAtha rahanevAle pudgala sakriya haiM ) AkAza niSkriya hai, dharma niSkriya hai, adharma niSkriya hai, kAla niSkriya hai| aarat sakriyapanekA bahiraMga sAdhana karma nokarmake saMcayarUpa haiM, isaliye jIva pudgalakaraNabAle Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAmRta haiN| usake abhAvake kAraNa siddhoMko niSkriyapanA hai| pudgaloMko sakriyapanekA bahiraMga sAdhana pariNAmaniSpAdaka kAla hai, isaliye pudgala kAlakaraNavAle haiN| karmAdikakI bhAMti kAlakA abhAva nahIM hotA, isaliye siddhoMkI bhAMti pudgaloMko niSkriyapanA nahIM hotA / / 98 / / saMtA0-atha dravyANAM sakriyaniSkriyatvaM kathayati, jIvAH pudgalakAyA saha sakiriyA havaMti-sakriyA bhavaMti / kathaM / saha / saha korthaH / bahiraMgasahakArikAraNaiH sahitAH / Na ya sesAna ca jIvapudgalAbhyAM zeSadravayANi sakriyANi / jIvAnAM sakriyatve bahiraMganimittaM kathyate / poggalakaraNA jIvA--manovacanakAyavyApArarUpakriyApariNataini:kriyanirvikArazuddhAtmAnubhUtibhAvanAcyutai vaiye samupArjitA: karmanokarmapudgalAsta eva karaNaM kAraNaM nimittaM yeSAM te jIvAH pudgalakAraNA bhayaMte / khaMdA-skaMdhA skaMdhazabdenAtra skaMdhANubhedabhitrA dvidhA pudgalA gRhyante / te ca kathaMbhUtA: ? sakriyA: / kai:kRtvA ? kAlakaraNehi-pariNAmanivartakakAlANudravyaiH khalu sphuTaM / atra yathA zuddhAtmAnubhUtibalena karmakSaye jAte karmanokarmapudgalAnAmabhAvAtsiddhAnAM ni:kriyatvaM bhavati, na tathA pudgalAnAM / kasmAt ? kAlasya sarvadaiva varNavatyA mUrtyA rahitatvAdamUrtasya vidyamAnatvaditi bhAvArtha: / / 98 / / evaM sakriyaniSkriyatvamukhyatvena gAthA gtaa| hiMdI tA0-utthAnikA-Age dravyoM meM kriyAvAnapanA aura niHkriyApanA batAte haiM anvayasahita sAmAnyArtha-( jIvA ) jIva aura ( poggalakAyA) pudalakAya ye do dravya (saha) bAharI kAraNoMke honepara ( sakkiriyA) kriyA sahita ( havaMti) hote haiM ( sesA) zeSa cAra dravya (Na ya) kriyAvAna nahIM hai / ( jIvA) jIva ( puggalakaraNA) pugaloMkI sahAyatAse aura ( khaMdhA) pudgaloMke skandha ( khalu ) vAstavameM ( kAlakaraNA du) kAladravyake kAraNase kriyAvAna hote haiN| vizeSArtha-jIvoMne kriyA rahita nirvikAra zuddhAtmAke anubhavakI bhAvanAse girakara apane mana, vacana, kAyakI halanacalana kriyAkI pariNatiyoMse jo dravyakarma yA nokarma pudgala ekatra kiye haiM ve hI jIvoMkI kriyA kAraNa haiM tathA puraloMke skandha aura paramANu ina do prakArake pudraloke pariNamana honemeM bAharI kAraNa kAlANurUpa dravya haiM, unake nimittase ye kriyAvAna hote haiN| yahA~ yaha tAtparya hai ki jIva jo zuddhAtmAnubhavakI bhAvanAke balase karmokA kSayakara tathA sarva dravyakarma aura nokarma pudaloMkA abhAva karake siddha ho jAte haiM aura taba ve kriyArahita hojAte haiM aisA pugaloMmeM nahIM hotA hai, kyoMki kAla jo varNAdise rahita amUrtika hai so sadA hI vidyamAna rahatA hai / unake nimittase pudgala yathAsambhava kriyA karate rahate haiM / / 98 / / isa taraha sakriya niHkriyapanekI mukhyatAse gAthA samApta huii| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 cadravya - paMcAstikAyavarNana mUrtImUrtalakSaNAkhyAnametat 1 je khalu indiya-gejjhA bisayA jIvehiM hoMti te muttA / sesaM havadi amuttaM cittaM ubhayaM samAdi- yadi / / 99 / / ye khalu indriyagrAhyA viSayA jIvairbhavanti te mUrtAH / zeSaM bhavatyamUrtaM cittamubhayaM samAdadAti / / 99 / / 1 iha hi jIvaiH sparzanarasanAghrANacakSubhirindriyaistadviSayabhUtAH sparzarasagaMdhavarNasvabhAvA arthA gRhyante / zrotrendriyeNa tu ta eva tadviSayahetubhUtazabdAkArapariNatA gRhyante / te kadAcitsthUlaskaMdhatvamApannAH kadAcitsUkSmatvamApannAH kadAcit paramANutvamApannAH indriyagrahaNayogyatAsadbhAvAd gRhyamANA agRhyamANA vA mUrtA ityucyate / zeSamitarat samastamapyarthajAtaM sparzarasagaMdhavarNAbhAvasvabhAvamindriyagrahaNayogyatAyA abhAvAdamUrtamityucyate / cittagrahaNayogyatAsadbhAva bhAgbhavati tadubhayamapi, cittaM hyaniyataviSayamaprApyakAri matizrutajJAnasAdhanIbhUtaM mUrtamamUrta ca samAdadAtIti / / 99 / / - iti sUlikA mamatA / anvayArtha - ( ye khula) jo padArtha ( jIvaiH indriyagrAhyAH viSayAH ) jIvoMke indriyagrAhya viSaya haiM ( te mUrtAH bhavanti ) ve mUrta haiM aura [ zeSa ] zeSa padArthasamUha ( amUrta bhavati ) amUrta hai / (cittam ) citta ( mana ) (ubhayaM ) una donoMko [ mUrta amUrta ko ] ( samAdadAti ) grahaNa karatA hai (jAnatA hai ) | TIkA- yaha, mUrta aura amUrtake lakSaNakA kathana hai / isa lokameM jIvoM dvArA sparzanendriya, rasanendriya, ghrANendriya aura cakSurindriya dvArA unake viSayabhUta sparza rasa gaMdha varNasvabhAvavAle padArtha grahaNa hote haiM aura zrotrendriya dvArA vahI padArtha usake ( zrotrendriyake ) viSayahetubhUta zabdAkAra pariNamita hue grahaNa hote haiM / (ve padArtha ), kadAcit sthUla skandhapaneko prApta hote hue, kadAcit sUkSmatvako prApta hue aura kadAcit paramANupako prApta hote hue indriyoM dvArA grahaNa hote hoM yA na hoM, indriyoM dvArA grahaNa hone kI yogyatAkA ( sadaiva ) sadbhAva honese mUrta kahalAte haiM / sparza-rasa-gaMdha-varNakA abhAva jisakA svabhAva hai aisA zeSa anya samasta padArthasamUha indriyoM dvArA grahaNa honekI yogyatAke abhAvake kAraNa 'amUrta' kahalAtA hai / ve donoM (pUrvokta donoM prakArake arthAt mUrta amUrta padArtha ) citta ( mana ) dvArA grahaNa honekI yogyatAke sadbhAvavAle haiM, citta-jo ki aniyata viSayavAlA, aprApyakArI aura matizrutajJAnako sAdhanabhUta hai vaha mUrta tathA amUrtako grahaNa karatA hai ( jAnatA hai ) // 99 // isa prakAra cUlikA samApta huI / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 261 saM0 tA0-atha punarapi prakArAMtareNa mUrtAmUrtasvarUpaM kathayati, je khalu indiyagejjhA visayAye khalu indriyaiH karaNabhUtaihyA viSayAH karmatApatrAH / kai: kartRbhUtaiH / jIvehiM--viSayasukhAnaMdarataiIrAganirvikalpanijAnaMdaikalakSaNasukhAmRtarasAsvAdacyutairbahirmukhajIvai:, hoti te muttA-bhavanti te mUrtAH viSayAtItasvAbhAvikamukhasvabhAvAtmatattvaviparItaviSayAste ca sUkSmatvena kecana yadyapIndriyaviSayAH vartamAnakAle na bhavanti tathApi kAlAMtare bhaviSyaMtItIndriyagrahaNayogyAtAsadbhAvAdindriyagrahaNayogyA bhaNyate / sesaM havadi amuttaM-amUrtAtIndriyajJAnasukhAdiguNAdhAraM yadAtpadravyaM tatprabhRti paMcadravyarUpaM pudgalAdanyat yaccheSaM tadbhavatyamUrta / cittaM ubhayaM samAdiyadi-cittamabhayaM smaaddaati| cittaM hi matizrutajJAnayorupAdAnakAraNabhUtamaniyataviSayaM ca taccA zrutajJAnasvasaMvedanajJAnarUpeNa yadAtmagrAhakaM bhAvazrutaM tatpratyakSaM yatpunAdazAMgacaturdazapUrvarUpaparamAgamasaMjJa tacca mUrtAmUbhiyaparicchittiviSaye vyAptijJAnarUpeNa parokSamapi kevalajJAnasadRzamityabhiprAyaH / tathA coktaM- "sudakevalaM ca NANaM doSiNavi sarisANi hoti bohaado| sudaNANaM ca parokkhaM paccakkhaM kevalaM NANaM' ||99 / / evaM prakArAMtareNa mUrtAmUrtasvarUpakathanagAthA gatA / ___ hiMdI tA0 - utthAnikA-Age phira bhI anya prakArase mUrta aura amUrtakA svarUpa kahate haiM___ anvayasahita sAmAnyArtha-(jIvahiM) jIvoMke dvArA ( khalu) nizcaya karake ( je viSayA) jo jo padArtha ( iMdiyagejjhA) iMdriyoMkI sahAyatAse grahaNayogya ( hu~ti) hote haiM ( te muttA) ve mUrtika haiN| (sesa) zeSa sarva jIvAdi pAMca dravya ( amuttaM) mUrtika (havAdi) hote haiN| (cittaM ) mana ( ubhayaM) mUrtika amUrtIka donoMko ( samAdiyadi ) grahaNa karatA hai| vizeSArtha-jo jIva viSayasukhake AnaMdameM rata haiM tathA vItarAga nirvikalpa AtmAnandamayI sukhAmRtarasake AsvAdase bAhara haiM ve jina indriya viSayoMko grahaNa karate haiM ve mUrtika haiM / ve indriyoMke viSaya, viSayoMse rahita svAbhAvika sukha svabhAvadhArI Atmatattvase viparIta haiN| ina pudgala mUrtika dravyoMmeM koI aise sUkSma hote haiM jo vartamAnakAlameM indriyoMke dvArA grahaNameM nahIM Ate haiM tathApi kAlAMtarameM jaba ve iMdriyoMke dvArA grahaNa kiye jAne lAyaka yogyatAko prApta kara leMge taba ve indriyoMse grahaNa yogya ho jaayeNge| amUrtika atIndriya jJAna aura sukhAdi guNoMkA AdhAra jo Atmadravya hai usako lekara pulake sivAya jo pAMca dravya haiM ve amUrtika haiN| citta mUrta amUrta donoMko grahaNa karatA hai| yaha citta matijJAna aura zrutajJAna upAdAna kAraNa hai| isakA viSaya niyata nahIM hai| unameMse jo bhAvanuta svasaMvedanajJAna rUpase AtmAko grahaNa karanevAlA hai vaha pratyakSa hai tathA jo zrutajJAna bAraha, aMga-caudaha pUrvarUpa paramAgama nAmase hai vaha mUrtika amUrtika donoMko Ananeko samartha . hai / yaha jJAna vyApti-jJAnakI apekSAse parokSa hai, tobhI kevalajJAnake samAna hai| jaisA kahA hai Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-paMcAstikAyavarNana jJAnakI apekSA zrutajJAna aura kevalajJAna donoM hI samAna hote haiM to bhI zrutajJAna parokSa hai, tathA kevalajJAna pratyakSa hai / / 9 / / isa taraha prakArAMtara se mUrta amUrtakA svarUpa kathana karate hue gAthA samApta huii| vyavahArakAlasya nizcayakAlasya ca svarUpAkhyAnametat / kAlo pariNAma-bhavo pariNAmo davya-kAla-saMbhUdo / doNhaM esa sahAvo kAlo khaNa-bhaMguro Niyado / / 10 / / kAlaH pariNAmabhavaH pariNAmo dravyakAlasaMbhUtaH / / dvayoreSa svabhAvaH kAlaH kSaNabhaMguro niyataH / / 100 / / tatra kramAnupAtI samayAkhyaH paryAyo vyavahArakAlaH, tadAdhArabhUtaM dravyaM nizcayakAlaH / tatra vyavahArakAlo nizcayakAlaparyAyarUpopi jIvapudgalAnAM pariNAmenAvacchidyamAnatvAttatpariNAmabhava ityupagIyate, jIvapudgalAnAM pariNAmastu bahiraMganimittabhUtadravyakAlasadbhAve sati saMbhUtatvAd dravyakAlasaMbhUta ityabhidhIyate / tatredaM tAtparya vyavahArakAlo jIvapudgalapariNAmeNa nidhIyate, nizcayakAlastu tatpariNAmAnyathAnupapattyeti / satra kSaNabhaMgI vyavahArakAlaH sUkSmaparyAyasya tAvanamAtratvAt, nityo nizcayakAlaH svaguNaparyAyAdhAradravyatvena sarvadaivAvinazvaratatvAditi / / 10 / / anvayArtha- kAlaH pariNAmabhava: ] kAla pariNAmase utpanna hotA hai ( arthAt vyavahArakAlakA mApa jIva-pudgaloMke pariNAma dvArA hotA hai / ) [ pariNAma: dravyakAlasaMbhUtaH ] pariNAma dravyakAlase utpanna hotA hai| -[ dvayoH eSaH svabhAvaH ] yaha donoMkA svabhAva hai| ( kAla: kSaNabhaMgura: niyata: ) kAla kSaNabhaMgura tathA nitya hai| TIkA-yaha, vyavahArakAla tathA nizcayakAlake svarUpakA kathana hai / vahA~, 'samaya' nAmakI jo kramika paryAya so vyavahArakAla hai, usake AdhArabhUta dravya so nizcaya kAla hai| vahA~, vyavahArakAla nizcayakAlako paryAyarUpa hone para bhI jIva-pudgaloMke pariNAmase mapatA hai jJAta hotA hai, isaliye "jIva pudgaloMke pariNAmase utpanna honevAlA' kahalAtA hai, aura jIva pudgaloke pariNAma bahiraMga-nimittabhUta dravyakAlake sadbhAvameM utpanna honeke kAraNa "dravyakAlase utpanna honevAle" kahalAte haiN| vahA~ tAtparya yaha hai ki vyavahArakAla jIva-pudgaloMke pariNAma dvArA nizcita hotA hai, aura nizcayakAla jIva-pudgaloMke pariNAmakI anyathA anupapatti dvArA ( arthAt jIva-pudgaloMke pariNAma anya prakArase nahIM bana sakate isaliye ) nizcita hotA hai| Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 263 vahA~, vyavahArakAla kSaNabhaMgI hai, kyoMki vaha mAtra sUkSma paryAya jitanA hI ( samayamAtra jitanA hI) hai, nizcayakAla nitya hai, kyoMki vaha apane guNa paryAyoMke AdhArabhUta dravyarUpase sadaiva avinAzI hai ||100 // saM0 tA0-atha vyavahArakAlasya nizcayakAlasya ca svarUpaM vyavasthApayati, kAlo-samayanimiSaghaTikAdivasAdirUpo vyavahArakAlaH / sa ca kathaMbhUtaH / pariNAmabhavo-maMdagatirUpeNANoraNvaMtaravyatikramaNaM nayanapuTavighaTanaM jalabhAjanahastavijJAnarUpapuruSaceSTitaM dinakarabiMbAgamanamityevaM svabhAva: pudgaladravyakriyAparyAyarUpaH pariNAmastena vyajyamAnatvAtprakaTIkriyamANavAddhe torvyavahAreNa pudgalapariNAmabhava ityupanIyate, paramArthena tu kAlANudravyarUpanizcayakAlasya paryAya: / pariNAmo, davvakAlasaMbhUdo-aNoraNvaMtaravyatikramaNaprabhRtipUrvoktapudgalapariNAmastu zItakAle pAThakasyAgnivat kumbhakAracakrabhramaNaviSaye'dhastanazilAvahiraGgasahakArikAraNabhUtena kAlANurUpadravyakAlenotpatratvAd dravyakAlasaMbhUtaH doNhaM esa sahAo-dvayonizcayavyavahArakAlayoreSaH pUrvoktaH svabhAva: / sa kiMrUpa: vyavahArakAla? pudgalapariNAmena vyajyamAnatvAtpariNAmajanya: / nizcayakAlastu pariNAmajanakaH / kAlo khaNabhaMguro-samayarUpo vyavahArakAla kSaNabhaMguraH, Niyado-svakIyaguNaparyAyAdhAratvena sarvadaivAvinazvaratvAd nitya iti / atra yadyapi kAlalabdhivazena bhedAbhedaratnatrayalakSaNaM mokSamArga prApta jIvo rAgAdirahitanityAnaMdaikaravabhAvamapAdeyabhUtaM pAramArthikasukhaM sAdhayati tathA jIvastasyopAdAnakAraNaM na ca kAla ityabhiprAyaH / tathA coktaM--'AtmopAdAnasiddha' mityAdiriti ||100 / / hiMdI tA0-utthAnikA-Age vyavahAra aura nizcayakAlakA svarUpa dikhAte haiM anvayasahita sAmAnyArtha-( kAlo ) vyavahAra kAla ( pariNAmabhavo ) pudgaloke pariNamanase utpanna hotA hai ( pariNAmo) punalAdikA pariNamana ( davyakAlasaMbhUdo) dravyakAlake dvArA hotA hai ( doNhaM) donoMkA (esa) aisA ( sahAvo) svabhAva hai| (kAlo) yaha vyavahAra kAla ( khaNabhaMguro) kSaNabhaMgura hai (Niyado) parantu nizcayakAla avinAzI hai| vizeSArtha-samaya, nimiSa, ghaDI, dina, Adiko vyavahArakAla kahate haiN| jaba eka pudgala kA paramANu eka kAlANuse nikaTavartI kAlANupara maMdagatise ullaMgha kara jAtA hai taba samaya nAmakA sabase sUkSma vyavahArakAla pragaTa hotA hai arthAt itanI derako samaya kahate haiN| AMkhoMkI palaka lagAnese rimiSa, jalake vartana, hAthake vijJAna Adi puruSako ceSTAse eka ghar3I tathA sUryake bimbake Anese dina pragaTa hotA hai / ityAdi rUpase pudgaladravyakI halana calana rUpa paryAyako pariNAma kahate haiN| usase jo pragaTa hotA hai isaliye isa vyavahArakAlako vyavahArameM pudalapariNAmase utpanna huA kahate haiM, nizcayase yaha kAlANurUpa Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 Sadravya-paMcAstikAyavarNana nizcaya kAlakI paryAya hai / eka aNukA dUsare aNuko ullaMghakara maMdagatise jAnA Adi pUrvokta pudgalakA pariNAma, jaise zItakAlameM vidyArthIko agni paDhanemeM sahakArI hai va kumhArake cAkake bhramaNameM nIcekI zilA sahakArI hai vaise bAharI sahakArI kAraNa kAlANurUpa dravyakAlake dvArA utpanna hotA hai isaliye pariNamanako dravyakAlase utpanna huA kahate haiM / vyavahArakAla pugaloMke pariNamanase utpanna hotA hai isaliye pariNAmajanya hai tathA nizcayakAla pariNAmoMko utpanna karanevAlA hai isaliye pariNAmajanaka hai| tathA samayarUpa isase sUkSma vyavahArakAla kSaNabhaMgura hai tathA apanehI guNa aura paryAyoMkA AdhArarUpa honese nizcaya kAladravya nitya hai / yahA~ yaha tAtparya hai ki yadyapi kAlalabdhike vazase yaha jIva bheda aura abheda ralatraya yA vyavahAra aura nizcaya ratnatrayarUpa mokSamArgako prApta karake rAgAdise rahita va nitya AnaMdarUpa eka svabhAvamaya grahaNa karane yogya pAramArthika sukhako sAdhana karatA hai tathApi apane isa sAdhanakA upAdAna kAraNa jIva hai, kAla nahIM hai| jaisA kahA hai-mokSa AtmAke hI upAdAna kAraNase siddha hai / / 10 / / nityakSaNikatvena kAlavibhAgakhyApanametat / kAlo ti ya vavadesA sambhAva-parUvago havadi nnicco| uppaNNa-ppaddhaMsI avaro dIhaMtara-dvAI / / 101 / / kAla iti ca vyapadezaH sadbhAvaprarUpako bhavati nityaH / utpannapradhvaMsyaparo dIrghAtarasthAyI / / 101 / / yo hi dravyavizeSaH 'ayaM kAlaH, ayaM kAlaH' iti sadA vyapadizyate sa khalu svastha sadbhAvamAvedayan bhavati nityaH / yastu punarutpannamAtra eva pradhvaMsyate sa khula tasyaiva dravyavizeSasya samayAkhyaH paryAya iti / sa tUtsaMgitakSaNabhaMgo'pyupadarzitasvasaMtAno nayabalAddItirasthAyyupagIyamAno na duSyati, tato na khalvAvalikApalyopamasAgaropamAdivyavahAro vipratiSidhyate / tadatra nizcayakAlo nityaH dravyarUpatvAt , vyavahArakAlaH kSaNikaH paryAyarUpatvAditi / / 101 / / anvayArtha--(kAla: iti ca vyapadezaH ) 'kAla' aisA vyapadeza ( sadbhAvaprarUpaka: ) sadbhAvakA prarUpaka hai isaliye [ nityaH bhavati ] ( nizcayakAla) nitya hai| ( utpannadhvaMsI aparaH) dUsarA arthAt vyavahAra kAla upajatA hai aura vinazartA hai tathA ( dIrghAntarasthAyI ) ( pravAha-apekSAse) dIrgha sthiti vAlA bhI hai| TIkA-kAlake 'nitya' aura 'kSaNika' aise do vibhAgoMkA yaha kathana hai| "yaha kAla hai, yaha kAla hai"...aisA karake jisa dravyavizeSakA sadaiva vyapadeza ( nirdeza, Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAkRta 265 kathana ) kiyA jAtA hai, vaha (nizcayakAla ) vAstava meM apane sadbhAvako pragaTa karatA huA nitya hai, aura jo utpanna hote hI naSTa hotA hai, vaha ( vyavahArakAla ) vAstava meM usI dravyavizeSakA 'samaya' nAmaka paryAya hai| vaha kSaNabhaMgura hone para bhI apanI saMtatiko ( pravAhako) darzAtA hai isaliye use nayake balase 'dIrghakAla taka sthita rahane vAlA' kahane meM doSa nahIM hai, isaliye AvalikA, palyopama, sAgaropama ityAdi vyavahArakA niSedha nahIM kiyA jaataa| isa prakAra yahA~ aisA kahA hai ki nizcayakAla dravyarUpa honese nitya hai, vyavahArakAla paryAyarUpa honese kSaNika hai / / 101 / / saM0 tA0 -atha nityakSaNikatvena punarapi kAlabhedaM darzayati,-kAlotti ya vavadeso kAla iti vyapadezaH saMjJA / sa ca kiM karoti / sambhAvaparUvago havadi--kAla ityakSaradvayena vAcakabhUtena svakIyavAcyaM paramArthakAlasadbhAvaM nirUpayati / ka iva kiM nirUpayati ? siMhazabda iva siMhasvarUpaM sarvajJazabda iva sarvajJasvarUpamiti / evaM svakIyasvarUpaM nirUpayan kathaMbhUto bhavati ? Niccoyadyapi kAla ityakSaradvayarUpeNa nityo na bhavati tathApi kAlazabdena vAcyaM yadrAvyakAlasvarUpaM tena nityo bhavatIti nizcayakAlo jJAtavyaH / avaro aparo vyavahArakAlaH / sa ca kiMrUpa: / uppaNNappaddhaMsI-yadyapi vartamAnasamayApekSayotpannapradhvaMsI bhavati tathApi pUrvAparasamayasaMtAnApekSayA vyavahAranayena, dohaMtaraTTAI-AvalikApalyopamasAgaropamAdirUpeNa dIrghAtarasthAyI ca ghaTate nAsti doSaH / evaM nityakSaNikarUpeNa nizcayavyavahArakAlo jJAtavyaH / athavA prakArAMtareNa nizcayavyavahArakAlasvarUpaM kathyate / tathAhi-anAdyanidhana; samayAdikalpanAbhedarahita: kAlANudravyarUpeNa vyavasthito varNAdimUrtirahito nizcayakAlaH, tasyaiva paryAyabhUtaH sAdisanidhanaH samayanimiSaghaTikAdivivakSitakalpanAbhedarUpo vyavahArakAlo bhavatIti / / 101 / / evaM nirvikAranijAnaMdasusthitaciccamatkAramAtrabhAvanAratAnAM bhavyAnAM bahiraMgakAlalabdhibhUtasya nizcayavyavahArakAlasya nirUpaNamukhyatvena caturthasthale gAthAdvayaM gataM / / hiMdI tA0-utthAnikA-Age phira bhI dikhalAte haiM ki kAla nitya bhI hai aura kSaNika bhI hai-- anvaya sahita sAmAnyArtha-(kAlo tti ya) kAla aisA jo nAma hai so ( sambhAvarUvago) sattArUpa nizcaya kAlakA batAnevAlA hai, vaha kAladravya (Nicco) avinAzI (havadi) hotA hai / ( avaro) dUsarA vyavahArakAla ( uppaNNappaddhaMsI) upajatA aura vinazatA rahatA hai ( dIhaM- taraTThAI) tathA yaha samUharUpase dIrghakAlataka rahanevAlA kahA jAtA hai| vizeSArtha-kAla jo zabda jagatameM do akSaroMkA prasiddha hai so apane vAcyako jo nizcaya kAla sattArUpa hai, usako batAtA hai, jaise siMha zabda siMhake rUpako tathA 'sarvajJa' zabda sarvajJake svarUpako batAtA hai| aisA apane svarUpako batAnevAlA nizcaya kAladravya Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 SaDdravya - paMcAstikAyavarNana yadyapi do akSarUpase to nitya nahIM hai tathApi kAla zabdase kahane yogya honese nitya hai, aisA nizcayakAla jAnanA yogya hai / vyavahArakAla vartamAna eka samayakI apekSA utpanna hokara nAza honevAlA hai, kSaNakSaNa meM vinAzIka hai to bhI pUrva aura Ageke samayoMkI saMtAnakI apekSAse vyavahAranayase AvalI palya sAgara Adi rUpase dIrgha kAla taka rahanevAlA bhI hai / isameM koI doSa nahIM hai| isataraha nizcayakAla nitya hai, vyavahArakAla anitya hai aisA jAnanA yogya hai athavA dUsare prakArase nizcaya aura vyavahArakAlakA svarUpa kahate haiM-jo anAdi anaMta hai samaya AdikI kalpanA yA bhedase rahita hai / varNAdi rahita amUrtIka hai va kAlANu dravyarUpase AkAzameM sthita hai so nizcayakAla hai, vahI kAlA dravyakI paryAyarUpa sAdisAMta samayarUpa sUkSmaparyAya va samayoMke samudAyakI apekSA nimiSa, ghar3I Adi koI bhI mAnA huA bhedarUpa kAlakA nAma so vyavahArakAla hai / / 101 / / isa taraha nirvikAra nijAnaMdameM bhale prakAra Thahare hue caitanyake camatkAra mAtrakI bhAvanAyeM jo bhavya jIva rata haiM unake liye bAharI kAraNa kAlalabdhi hai vahI kAla nizcaya aura vyavahAra rUpase do prakAra hai usake nirUpaNakI mukhyatAse cauthe sthalameM do gAthAe~ kahIM / kAlasya dravyAstikAyatvavidhipratiSedhavidhAnametat / ede kAlA - gAsA dhammA-dhammA ya puggalA jIvA / labdhaMti davva saNNaM kAlassa du Natthi kAyattaM / / 102 / / ete kAlAkAze dharmAdharmau ca pumalA jIvAH / labhaMte dravyasaMjJAM kAlasya tu nAsti kAyatvam / / 102 / / yathA khalu jIvapudgaladharmAdharmAkAzAni sakaladravyalakSaNasad bhAvAddravyavyapadezabhAJji bhavanti, tathA kAlo'pi / ityevaM SaDdravyANi / kiMtu yathA jIvapudgaladharmAdharmAkAzAnAM kyAdipradezalakSaNatvamasti astikAyatvaM na tathA lokAkAzapradezasaMkhyAnAmapi kAlANUnAmekapradezatvAdastyastikAyatvam / ata eva ca paJcAstikAyaprakaraNe na hIha mukhyatvenopanyastaH kAlaH / jIvapudgalapariNAmAvacchidyamAnaparyAyatvena tatpariNAmAnyathAnupapattyAnumIyamAnadravyatvenAtraivAMtarbhAvitaH / / 102 / / iti kAladravyavyAkhyAnaM samAptam / anvayArtha - [ ete ] yaha ( kAlAkAze) kAla, AkAza ( dharmAdharmI ) dharma, adharma (pudralA: ) Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 267 pudgala (ca) aura ( jIvAH ) jIva ( saba ) [ dravyasaMjJAM labhate ] 'dravya' saMjJAko prApta karate haiM, (kAlasya tu ) parantu kAlako [ kAyatvam ] kAyapanA [ na asti ] nahIM hai / TIkA-yaha, kAlako dravyapaneke vidhAnakA aura astikAyapaneke niSedhakA kathana haiM, jisa prakAra vAstavameM jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza dravyake samasta lakSaNoM kA sadbhAva honese 'dravya' saMjJAko prApta karate haiM, usI prakAra kAla bhI ( dravyake samasta lakSaNoM kA sadbhAva honese ) 'dravya' saMjJAko prApta karatA hai| isa prakAra chaha dravya haiN| kintu jisa prakAra jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAzako dvi-Adi praveza jisakA lakSaNa hai aisA astikAyapanA hai, usI prakAra kAlANuoMkA - yadyapi unakI saMkhyA lokAkAzake pradezoM jitanI hai tathApi - ekapradezIpaneke kAraNa astikAyapanA nahIM hai| isI hI kAraNa yahA~ paMcAstikAyake prakaraNameM mukhyataH kAlakA kathana nahIM kiyA gayA hai, ( paraMtu ) jIva- pudgaloMke pariNAma dvArA jJAta hotI hai, aisI usakI paryAyeM honese tathA jIva pugaloM ke pariNAmakI anyathA anupapatti dvArA jisakA anumAna hotA hai aisA vaha (kAla) dravya honese, use yahA~ antarbhUta kiyA gayA hai / / 102 / / isa prakAra kAlavyA vyAkhyAna sanA huaa| saM0tA0 atha kAlasya dravyasaMjJAvidhAnaM kAyatvaniSedhaM ca pratipAdayati ede - ete pratyakSIbhUtAH, kAlAgAsI dhammAdhammA ya poggalA jIvAkAlAkAzadharmAdharmapudgala-jIvAH kartAraH / labdhaMti-labhaMte / kAM / davvasaNNaM dravyasaMjJAM / kasmAditi cet ? sattAlakSaNamutpAdavyayabhrauvyalakSaNaM guNaparyAyalakSaNaM ceti dravyapIThikAkathitakrameNa dravyalakSaNatrayayogAt / kAlasya ya Natthi kAyattaM kAlasya ca nAsti kAyatvaM / tadapi kasmAt / vizuddhadarzanajJAnasvabhAvazuddhajIvAstikAyaprabhRti - paMcAstikAyAnAM bahupradezapracayatvalakSaNaM kAyatvaM yathA vidyate na tathA kAlANUnAM "logAgAsapadese ekkekke je ThiyA hu ekkekkA / rayaNANaM rAsI miva te kAlANU asaMkhadavvANi" iti gAthAkathitakrameNa lokAkAzapramitAsaMkhyeyadravyANAmapIti / atra kevalajJAnAdizuddhaguNasiddhatvAgurulaghutvAdizuddhaparyAyasahitazuddhajIvadravyAdanyadravyANi heyAnIti bhAvaH || 102 // evaM kAlasya dravyAstikAyasaMjJAvidhiniSedhavyAkhyAnena paMcamasthale gAthAsUtraM gataM / hiMdI tA0 - utthAnikA- Age kahate haiM ki kAladravya to hai parantu kAyarUpa nahIM hai anvaya sahita sAmAnyArtha - [ e ] ye pUrvame kahe hue [ kAlAgAsA dhammAdhammA ya poggalA jIvA ] kAla, AkAza, dharma, adharma, pula aura jIva ( davvasaNaM) dravya nAmako [ labdhaMti ] pAte haiM [du] parantu [ kAlassa ] kAla dravyake [ kAyataM ] kAyapanA [ Natthi ] nahIM hai| Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya - paMcAstikAyavarNana vizeSArtha - dravyake lakSaNa tIna haiM jaisA ki pIThikAke vyAkhyAnameM kahA gayA hai arthAt jisameM sadA sattA pAI jAve, jisameM utpAda vyaya dhrauvyapanA ho tathA jo guNaparyAyakA dhArI ho vaha dravya hai ina chahoMmeM tInoM lakSaNa pAe jAte haiM, isaliye ye chahoMdravya haiN| inameMse kAladravya kAyavAna nahIM haiM kyoMki jaisA vaha pradezoMkA akhaMDa samudAyarUpa kAyapanA vizuddha jJAna darzana svabhAvadhArI zuddha jIvAstikAya Adi pA~ca astikAyoM ke hai vaisA kAlANuoMke nahIM hai jaisA kahA hai 268 jaise ratnoMkA Dhera saba sthAna rokakara bhI bhinna-bhinna ratanako rakhatA hai vaise kAlANu saba lokAkAzameM eka eka pradezapara eka eka karake vyApta haiM / tathApi ve paraspara kabhI milate nahIM haiM ve kAlANu asaMkhyAta dravya haiN| kAlANu gaNanA meM lokAkAza ke pradezoM kI saMkhyA ke barAbara asaMkhyAta dravya haiN| yahA~ yaha tAtparya hai ki kevalajJAna Adi zuddha guNa siddhatva aguru laghutva Adi zuddhaparyAya sahita jo zuddha jIva dravya haiM, usake sivAya zeSa pA~ca dravya tyAgane yogya haiM / / 102 / / isataraha kAlake astikAyapanA nahIM hai, parantu dravyasaMjJA hai aisA vyAkhyAna karate hue pA~ca sthalameM gAthA sUtra kahA / tadavabodhaphalapurassaraH paJcAstikAyavyAkhyopasaMhAro'yam / evaM pavayaNasAraM paMcatthiya saMgahaM viyANittA / jo muyadi rAga-dose so gAhadi dukkha parimokkhaM / / 103 / / evaM pravacanasAraM paJcAstikAyasaMgrahaM vijJAya | yo muJcati rAgadveSau sa gAhate duHkhaparimokSam / / 103 / / na khalu kAlakalitapaJcAstikAyebhyo'nyat kimapi sakalenApi pravacanena pratipAdyate / tataH pravacanasAra evAyaM pazcAstikAyasaMgrahaH / yo hi nAmAmuM samastavastutattvAbhidhAyinamarthato'rthitayAvabudhyAtraiva jIvAstikAyAMtargatamAtmAnaM svarUpeNAtyaMtavizuddhacaitanyasvabhAvaM nizcitya parasparakAryakAraNIbhUtAnAdirAgadveSapariNAmakarmabandhasaMtatisamAropitasvarUpavikAraM tadAtve'nubhUyamAnamavalokya tatkAlonmIlitavivekajyotiH karmabaMdhasaMtatipravartikAM rAgadveSapariNatimatyasyati, sa khalu jIryamANasneho aghanyasnehaguNAbhimukhaparamANuvad bhAvibaMdhaparAGmukhaH pUrvabaMdhAtpracyavamAnaH zikhitaptodakadausthyAnukAriNo duHkhasya parimokSAvagAhata iti / / 103 / / anvayArtha - [ evam ] isa prakAra ( pravacanasAraM ) pravacanake sArabhUta [ paMcAstikAyasaMgrahaM ] Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 269 'paMcAstikAgrasaMgrahako' (vijJAya ) jAnakara [ : ] jo ( rAgadveSau ) rAgadveSako [ muJcati ] chor3atA haiM, ( sa ) vaha ( duHkhaparimokSam gAhate ) duHkhase parimukta hotA hai / TIkA--yahA~ paMcAstikAyake avabodhakA phala kahakara paMcAstikAyake vyAkhyAnakA upasaMhAra kiyA gayA hai ! vAstavameM sampUrNa pravacana kAlasahita paMcAstikAyase anya kucha bhI pratipAdita nahIM karatA, isaliye pravacanakA sAra hI yaha 'paMcAstikAyasaMgraha' hai / jo puruSa samastavastutattvakA kathana karanevAle isa 'paMcAstikAyasaMgraha' ko arthata: ( arthAnusAra yathArtha rIti se ) ardhIrUpase ( hita prApti ke hetu se ) jAnakara, isImeM kahe hue jIvAstikAyameM antargata sthita apaneko (nija AtmAko ) svarUpase atyanta vizuddha caitanyasvabhAvavAlA nizcita karake paraspara kAryakAraNabhUta aise anAdi rAgadveSapariNAma aura karmabaMdhakI paramparAse Aropita svarUpavikArako usa kAla anubhava meM AtA dekhakara, usa samaya vivekajyoti pragaTa honese karmabaMdhakI paramparAkA pravartana karanevAlI rAgadveSapariNatiko chor3atA hai, vaha puruSa, vAstavameM jisakA sneha jIrNa hotA jAtA haiM aisA, paramANukI bhA~ti jadhanya snehaguNake sanmukha vartate huye bhAvI baMdhase parAGmukha vartatA huA - pUrva bandhase chUTatA huA, agnitapta jalakI du:sthiti ( khadabada honA ) samAna jo duHkha usase parimukta hotA hai // 103 // saM0tA0-atha paMcAstikAyAdhyayanasya mukhyavRtyA tadaMtargatazuddhajIvAstikAyaparijJAnasya vA phalaM darzayati, evaM pUrvoktaprakAreNa viyANittA - vijJAya pUrvaM / kaM / paMcatthiyasaMgrahaM - paMcAstikAyasaMgrahanAmasaMjJaM graMthaM / kiMviziSTaM / pavadyaNasAraM -- pravacanasAraM paMcAstikAyaSaddravyANAM saMkSepapratipAdakatvAt mukhyavRttyA paramasamAdhiratAnAM mokSamArgatvena sArabhUtasya zuddhajIvAstikAyasya pratipAdakatvAdvA dvAdazAMgarUpeNa vistIrNasyapi pravacanasya sArabhUtaM evaM vijJAya / kiM karoti / jo muyadi-yaH kartA muMcati / ka karmatApannI / rAyadose - anaMtajJAnAdiguNasahitavItarAgaparamAtmano vilakSaNa harSavilakSaNa bhAvirAgAdidoSotpAdakakarmAsravajanakau ca rAgadveSau dvau / so-sa: pUrvoktaH dhyAtA, gAhadi-gAhate prApnoti / kaM / dukkhaparimokkhaM nirvikArAtmopalabdhibhAvanotpannaparamAhlAdaikalakSaNasukhAmRtaviparItasya nAnAprakArazArIramAnasarUpasya caturgatiduHkhasya parimokSaM mocanaM vinAzamityabhiprAyaH / / 103 // hiMdI tA0 - utthAnikA- Age paMcAstikAyako par3hane kA phala va mukhyatAse inameM aMtarbhUta jo zuddha jIvAstikAya hai usake jJAnakA phala dikhalAte haiM anvayasahita sAmAnyArtha - [ evaM ] isataraha [ paMcatthiyasaMgahaM ] paMcAstikAyakA saMgraharUpa [ pavayaNasAraM ] isa paramAgamako [ diyANittA ] jAnakarake [ jo ] jo koI [ rAgadose ] Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 SaDdravya-paMcAstikAyavarNana rAga aura dveSako [ muyadi ] chor3a detA hai [ so] so [ dukkhaparimokkhaM ] duHkhoMse mukti [gAhadi ] pAtA hai| vizeSArtha-isa granthakA nAma paMcAstikAya saMgraha isa hI liye hai ki isameM pA~ca astikAya aura chaH dravyoMkA saMkSepase kathana hai / mukhyatAse isameM zuddha jIvAstikAyakA kathana hai jo parama samAdhimeM rata jIvoMko mokSamArgapanese sArabhUta hai / yadyapi dvAdazAMga bahuta vistArarUpa hai tathApi yaha grantha usIkA sAra hai, jaisA pahale kaha cuke haiM, usa taraha isa granthako samajhakara anaMta jJAnAdiguNa sahita vItarAga paramAtmAse vilakSaNa harSa viSAda ko tathA AgAmIkAla meM rAgAdi doSoM ko utpanna karanevAle kaki Azravako paidA karanevAle rAgadveSako jo bhavyajIva chor3a detA hai, vahI jIva nirvikAra AtmAkI prAptikI bhAvanAse utpanna jo parama AhvAdarUpa sukhAmRta usase viparIta nAnA prakAra zArIrika aura mAnasika cAra gati sambandhI duHkha usase chUTa jAtA hai| yaha abhiprAya hai / / 103 / / duHkhavimokSakaraNakramAkhyAnametat / muNiUNa etadadvaM tadaNu-gama-Nujjado Nihada-moho / pasabhiya-rAga-doso havAda hada-parAparo jIvo / / 104 / / jJAtvaitadarthaM tadanugamanodhato nihatamohaH / prazamitarAgadveSo bhavati hataparAparo jIvaH / / 104 / / etastha zAstrasyArthabhUtaM zuddhacaitanyasvabhAvamAtmAnaM kazcijjIvastAvajjAnIte / tatastamevAnugaMtumudyamate / tato'sya kSIyate dRSTimohaH tataH svarUpaparicayAtunmajjati jJAnajyotiH / tato rAgadveSau prazAmyataH / tataH uttaraH pUrvazca baMdho vinazyati / tataH punabaMdhahetutvAbhAvAt svarUpastho nityaM pratapatIti / / 104 / / iti samayavyAkhyAyAmaMtIMtaSaDdravyapaJcAstikAyavarNanaH prathamaH zrutaskaMdhaH samApta: / / 1 / / . anvayArtha----[ jIva: ] jIva ( etad artha jJAtvA ) isa arthako jAnakara ( tadanugamanodyataH ) usake anusaraNakA udyama karatA huA ( nihatamohaH ) hatamoha hokara ( darzanamohakA kSaya kara ) ( prazamitarAgadveSaH ) rAgadveSako prazamita-nivRtta karake, ( hataparAparaH bhavati ) uttara aura pUrva baMdhakA jisake nAza huA hai aisA hotA hai| TIkA--yaha duHkhase vimukta honeke kramakA kathana hai| prathama, koI jIva isa zAstrake arthabhUta zuddhacaitanyasvabhAvavAle AtmAko jAnatA hai, isaliye ( phira ) usIke anusaraNakA udyama karatA hai, isaliye use dRSTimohakA ( darzana Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAmRta 271 mohakA ) kSaya hotA hai, isaliye svarUpake paricayake kAraNa jJAnajyoti pragaTa hotI hai, isaliye rAgadveSa prazamita hote haiM-nivRtta hote haiM, isaliye uttara aura pUrva ( bAdakA aura pahalekA ) baMdha vinaSTa hotA hai, isaliye puna: baMdha honeke hetutvakA abhAva honese svarUpase sadaiva tapatA haipratApavaMta vartatA hai / / 104 // isa prakAra samayavyAkhyA nAmaka TIkA meM Saidravya-paMcAstikAyavarNana nAmakA prathama zruta skandha samApta huaa| saM0 tA0-atha duHkhamokSakAraNasya kramaM kathayati, muNidUNa--matvA viziSTa svasaMvedanajJAnena jJAtvA tAvat / kaM / edaM-imaM pratyakSIbhUtaM nityAnaMdaikazuddhajIvAstikAyalakSaNaM atyaM-arthaM viziSTa padArtha, tamaNu-taM zuddhajIvAstikAyalakSaNamartha anulakSaNIkRtya samAzritya / gamaNujjudo-gamanodyataH tanmayatvena pariNamanodyataH, Nihadamoho-zuddhAtmaivopAdeya iti rucirUpanizcayasamyaktvapratibaMdhakadarzanamohAbhAvAttadanaMtaraM nihatamoho naSTadarzanamoha: / pasamiidarAgadoso nizcalAtmapariNatirUpanizcayacAritrapratikUlacAritramohodayAbhAvAttadanaMtaraM prazamitarAgadveSaH evaM pUrvoktaprakAreNa svaparayorbhedajJAne sati zuddhAtbharucirUpe samyaktve tathaiva zuddhAtmasthitirUpe cAritre ca sati pazcAt havadi-bhavati / kathaMbhUtaH / hadaparAvaro-hataparApara: / atra paramAnaMdajJAnAdiguNAdhAratvAtparazabdena mokSo bhaNyate parazabdavAcyAnmokSAdaparo bhinnaH parAparaH saMsAra iti hetoH vinAzita: parAparo yena sa bhavati hataparAparo nssttsNsaarH| sa kH| jIvo-bhavyajIvaH / / 104 / / iti paMcAstikAyaparijJAnaphalapratipAdanarUpeNa SaSThasthale gAthAdvayaM gataM / evaM prathamamahAdhikAramadhye gAthASTakena SaDbhiH sthalaicUlikAsaMjJoSTamo'ntarAdhikAro jJAtavyaH / atra paMcAstikAyaprAbhRtagraMthe pUrvoktakrameNa saptagAthAbhi: samayazabdapIThikA, caturdazagAthAbhirdravyapIThikA, paMcagAthAbhirnizcayavyavahArakAlamukhyatA, tripaMcAzadgAthAbhijIvAstikAyavyAkhyAnaM dazagAthAbhi: pudgalAstikAyavyAkhyAnaM, saptagAthAbhidharmAdharmAstikAdvayavivaraNaM, saptagAthAbhirAkAzAstikAyavyAkhyAnaM aSTagAthAbhizcUlikAmukhyatvamityekAdazottarazatagAthAbhiraSTottarAdhikArA gatAH / iti zrIjayasenAcAryakRtAyAM tAtparyavRttau paMcAstikAyaSaDdravyapratipAdanaM nAma prathamo mahAdhikAraH samApta / / 1 / / hiMdI tA0 -utthAnikA-Age duHkhoMse chUTanekA jo upAya hai usakA krama kahate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-[etada8] isa granthake sArabhUta Atma padArthako [ muNiUNa } jAna karake [tadaNugamaNujjudo] usakA anubhava karanekA udyamI [ jIvo ] jIva [ Nihadamoho] mithyAdarzanakA nAza karake [pasamiyarAgahoso ] rAga dveSako zAMta karatA huA ( hRdaparAvaro) saMsArase pAra (havadi) ho jAtA hai / vizeSArtha-isa pratyakSIbhUta nitya AnaMdamayI eka zuddha jIvAstikAya rUpa padArthako Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-paMcAstikAyavarNana vizeSa svasaMvedana jJAnake dvArA jAna karake va usI zuddha jIvAstikAya rUpa padArthakA lakSya karake usI meM tanmaya honekA udyama karanevAlA koI bhavyajIva 'zuddhAtmA hI grahaNa karane yogya hai' isa rucirUpa samyagdarzanako rokanevAle darzanamohakA abhAva karake pIche nizcala AtmAmeM pariNamana rUpa nizcaya cAritrake pratikUla cAritramohakA kSaya karake vItarAgI ho jAtA hai| bhAvArtha-pUrvameM kahe prakArase ApA parakA bhedajJAna honepara zuddhAtmAkI rucirUpa samyagdarzana hotA hai phira zuddhAtmAmeM sthitirUpa cAritra hotA hai, pIche isI abhyAsase saMsArake pAra ho jAtA hai / yahA~ paramAnaMda va paramajJAna Adi guNoMkA AdhAra honese para zabdase mokSa kahA jAtA hai-para zabdase vAcya jo mokSa usameM apara arthAt bhinna jo saMsAra usakA naSTa karanevAlA ho jAtA hai / / 104 / / isa taraha paMcAstikAyake jJAnakA phala kahate hue do gAthAe~ samApta huiiN| isa taraha pahale mahA adhikArameM ATha gAthAoMke dvArA chaH sthaloMse cUlikA nAmA AThavA~ aMtara adhikAra jAnanA yogya hai| isa paMcAstikAya nAmake prAbhRta granthameM pahale kahe hue kramase sAta gAthAoMke dvArA samaya zabdako pIThikA hai phira caudaha gAthAoMmeM dravya pIThikA hai| phira pA~ca gAthAoMse nizcaya vyavahArakAlakI mukhyatA hai| phira tirapana gAthAoMse jIvAstikAyakA vyAkhyAna hai| phira daza gAthAoMse pudgalAstikAyakA vyAkhyAna hai / phira sAta gAthAoMse dharmAstikAya adharmAstikAya donoMkA varNana hai| phira sAta gAthAoMse AkAzAstikAyakA vyAkhyAna hai| phira ATha gAthAoMse cUlikAkI mukhyatA hai| isa taraha ekasau gyAraha gAthAoMke dvArA ATha aMtara adhikAra samApta hue / zrI amRtacaMdra mahArAjane 104 gAthAoMkI hI TIkA kI hai, cha: gAthAe~ jJAna sambandhakI va eka punala skaMdhake bhedoMkI nahIM kI hai| isa prakAra zrI jayasena AcAryakRta tAtparyavRtti nAmakI TIkAmeM pAMca astikAya aura chaHdravyako kahanevAlA prathama mahAadhikAra samApta huA / / 1 / / ja Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta nava padArtha mokSamArga prarUpaka dUlA adhikAra dravyasvarUpapratipAdanena zuddhaM budhAnAmiha tattvamuktam / padArthabhaMgena kRtAvatAraM prakIrtyate saMprati vartma tasya / / 7 / / ( prathama, zrI amRtacandrAcAryadeva pahale zrutaskandhameM kyA kahA gayA hai aura dUsare zrutasvandhameM kyA kahA jAyegA vaha zlokadvArA ati saMkSepameM darzAte haiM:-) (zlokArtha:-----) yahAM ( isa zAstrake prathama zrutaskandhameM ) dravyasvarUpake pratipAdana dvArA budha puruSoM ko ( buddhimAna jIvoMko ) zuddhatattva ( zuddhAtma tattva ) kA upadeza diyA gayA / aba padArthabheda dvArA upodghAta karake ( nava padArtharUpa bheda dvArA prArambha karake ) usake mArgakA ( zuddhAtmatattvake mArga kA arthAt mokSa mArgakA ) varNana kiyA jAtA hai| (7) AptastutipurassarA pratijJeyam / abhi-vaMdiUNa sirasA apuNa-bhava-kAraNaM mahAvIraM / tesiM payastha-bhaMgaM maggaM mokkhassa vocchAmi / / 105 / / abhibaMdya zirasA apunarbhavakAraNaM mahAvIram / teSAM padArthabhaMgaM mArga mokSasya vakSyAmi / / 105 / / amunA hi pravartamAnamahAdharmatIrthasya mUlakartRtvenApunarbhavakAraNasya bhagavataH paramabhaTTArakamahAdevAdhidevazrIvarddhamAnasvAminaH siddhinibaMdhanabhUtAM bhAvastutimAsUtrya, kAlakalitapaMcAstikAyAnAM padArthavikalpo mokSasya mArgazca vaktavyatvena pratijJAta iti / / 105 / / anvayArtha--( apunarbhavakAraNaM ) apunarbhavake ( mokSake ) kAraNabhUta ( mahAvIrama ) zrI mahAvIrako ( zirasA abhivedya ) zirase vaMdana karake, ( teSAM padArthabhaGga ) unaSadravyoMke ( nava ) padArtharUpabheda tathA ( mokSasya mArga ) mokSakA mArga ( vakSyAmi ) khuuNgaa| TIkA--yaha, AptakI stutipUrvaka pratijJA hai| pravartamAna mahAdharmatIrthake mUla kartA jo apunarbhavake ( mokSake ) kAraNa haiM aise bhagavAna, paramabhaTTAraka, mahAdevAdhideva zrI varddhamAnasvAmIkI, siddhatvake nimittabhUta bhAvastuti karake, kAlasahita paMcAstikAyakA padArthabheda ( arthAt chaha dravyoMkA nava padArtharUpa meda ) tathA mokSakA mArga kahanekI isa gAthAsUtra meM pratijJA kI gaI hai / / 105 / / saM0 tA0-ita Urdhva "abhivaMdiUNa sirasA' iti imAM gAthAmAdiM kRtvA pAThakrameNa paMcAzadgAthAparyaMta TIkAbhiprAyeNASTAdhikacatvAriMzadgAthAparyaMtaM vA jIvAdinavapadArthapratipAdako dvitIyamahAdhikAraH praarbhyte| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 navapadArtha-mokSamArga varNana tatra tu dazAMtarAdhikArA bhavanti / teSu dazAdhikAreSu madhye prathamatastAvannamaskAragAthAmAdi kRtvA pAThakrameNa gAthAcatuSTayaparyaMtaM vyavahAramokSamArgamukhyatvena vyAkhyAnaM karotIti prathamAMtarAdhikAre samudAyapAtanikA / tathAhi / antimatIrthaMkaraparamadevaM natvA paMcAstikAyaSadravyasaMbandhinaM navapadArthabhedaM mokSamArgaM ca vakSyAmIti pratijJApura:saraM namaskAraM karoti,--abhivaMdiUNa sirasA apuNabbhavakAraNaM mahAvIraM-abhivaMdya praNamya / kena / zirasA uttamAMgena / kaM / apunarbhavakAraNaM mahAvIraM / tata: kiM karomi / vocchAmi-vakSyAmi / kaM / tesiM payatthabhagaM teSA paMcAstikAyaSadravyANAM navapadArthabhedaM / na kevalaM navapadArthabhedaM ? maggaM mokkhassa-mArga mokSasyeti / tadyathA / mokSasukhasudhArasapAnapipAsitAnAM bhavyAnAM pAraMparyeNAnaMtajJAnAdiguNaphalasya mokSasya kAraNa mahAvIrAbhidhAnamantimajinezvaraM ratnatrayAtmakasya pravartamAnamahAdharmatIrthasya pratipAdakatvAtprathamata eva praNamAmIti gAthApUrvArdhena maMgalArthamiSTadevatAnamaskAra karoti graMthakAraH, tadanaMtaramuttarArdhena ca zuddhAtmarucipratItinizcalAnubhUtirUpasyAbhedaratnatrayAtmakasya nizcayamokSamArgasTA paraMparayA kAraNabhUtaM vyavahAramokSamArga tasyaiva vyavahAramokSamArgasyAvayavabhUtayordarzanajJAnayorviSayabhUtAnnavapadArthAzca pratijJA ca karoti / atra yadyapyagre cUlikAyAM mokSamArgamya vizeSavyAkhyAnamasti tathApi navapadArthAnAM saMkSepasUcanArthamatrApi bhaNitaM / kathaM saMkSepasUcanamiti cet ? navapadArthavyAkhyAnaM tAvadatra prastutaM / te ca kathaMbhUtAH / vyavahAramokSamArge viSayabhUtA ityabhiprAya: // 105 / / hiMdI0 tA0-pIThikA sUcanikA-pahale jo kathana dravya svarUpakA ho cukA hai usake Age "abhivaMdiUNasirasA" isa gAthAko Adi lekara pATha kramase pacAsa gAthA taka yA (amRtacaMdra kRta) TIkAke abhiprAyase aDatAlIsa gAthA taka jIvAdi nava padArthoko batAnevAlA dUsarA mahA adhikAra prArambha kiyA jAtA hai| isake bhItara bhI daza aMtara adhikAra haiN| una daza adhikAroMke bhItara pahale hI namaskArakI gAthAko Adi lekara pATha kramase cAra gAthA taka vyavahAra mokSamArgakI mukhyatAse AcArya vyAkhyAna karate haiM / isataraha prathama aMtara adhikArameM samudAya pAtanikA hai / hiMdI tA0-utthAnikA-aba zrI kundakundAcArya antima caubIsave tIrthakara paramadevako namaskAra karake "paMcAstikAya aura chaH dravya saMbaMdhI jo nava padArthoM kA bhedarUpa mokSamArga hai' usako kahU~gA aisI pratijJA karate haiN| anvaya sahita sAmAnyArtha-( apuNabhavakAraNaM) jisa padake pAnese phira janma na lenA par3e aise mokSake liye jo nimitta kAraNa haiM aise ( mahAvIraM) zrImahAvIra bhagavAnako (sirasA) mastaka jhukAkara ( abhivaMdiUNa) namaskAra karake ( tesiM) una pahale kahe Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 275 guNa pA~ca astikAya aura chaH bravyake ( payatyabhaMgaM ) nava padArthamaya bhedako ( mokkhassa i) jo mokSakA mArga batAtA hai ( khocchAmi ) Age kahU~gA / - vizeSArtha - isa gAthAmeM pahalI AdhI gAthAse graMthakArane maMgalake liye apane iSTadevatAko namaskAra kiyA hai| isase yaha bhI sUcita kiyA hai ki zrI mahAvIrasvAmIkA kathana pramANa hai kyoMki unhoMne isa ratnatrayamayI pravRttimeM Ae hue mahA dharmarUpI tIrthakA upadeza kiyA thA isaliye ve antima tIrthaMkara zrI mahAvIrasvAmI mokSa sukharUpI amRtarasake pyAse bhavya jIvoM ke liye, paramparAse anaMta jJAna Adi guNoMkI prAptirUpa mokSake liye sahakArI kAraNa haiM / isake pIche AdhI gAthAse graMthakartAne yaha pratijJA kI hai ki maiM nava padArthokA varNana karU~gA jo vyavahAra mokSamArga ke aMga samyagdarzana aura samyagjJAnake viSaya haiN| yaha vyavahAra mokSamArga nizcaya mokSamArga kA paramparAse kAraNa hai| jahA~ zuddha AtmAkI ruci, pratIti va nizcala anubhUti hotI hai use abheda ratnatraya yA nizcaya mokSamArga kahate haiN| isa grantha meM yadyapi Age cUlikAmeM mokSamArgakA vizeSa vyAkhyAna hai tathApi nava padArthoMkA saMkSepa kazana batAneke liye yahA~ bhI hai kyoMki ye nava padArtha vyavahAra mokSamArgake viSaya haiM, yaha abhiprAya hai / / 105 / / mokSamArgasyaiva tAvatsUcaneyam / sammatta - NANa- juttaM cArittaM rAga-dosa parihINaM / mokkhassa havadi maggo bhavvANaM ladva- buddhINaM / / 106 / / samyaktvajJAnayuktaM cAritraM rAgadveSaparihINam / mokSasya bhavati mArgoM bhavyAnAM labdhabuddhInAm / / 106 / / samyaktvajJAnayuktameva nAsamyaktvajJAnayuktaM, cAritrameva nAcAritraM, rAgadveSaparihINameva na rAgadveSAparihINam, mokSasyaiva na bhAvato baMdhasya, mArga eva nAmArgaH, bhavyAnAmeva nAbhavyAnAM, labdhabuddhInAmeva nAlabdhabuddhInAM kSINakaSAyatve bhavatyeva na kaSAyasahitatve bhavatItyaSTadhA niyamo'tra draSTavyaH / / 106 / / anvayArtha--( samyaktvajJAnayuktaM ) samyaktva aura jJAnase saMyukta ( rAgadveSaparihINam ) rAga-dveSase rahita ( cAritraM ) cAritra ( labdhabuddhInAm ) labdhabuddhi ( bheda vijJAnI ) ( bhavyAnAM ) bhavyajIvoMko ( mokSasya mArgaH ) mokSakA mArga (bhavati) hotA hai / TIkA - prathama, mokSamArgakI yaha sUcanA hai / samyaktva aura jJAnase hI yukta, , - na ki asamyaktva aura ajJAnase yukta, cAritra hI na ki Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navapadArtha-mokSamArga varNana acAritra, rAgadveSa rahita ho-na ki rAgadveSa sahita, bhAvase mokSakA hI-na baMdhakA, mArga hI-na ki amArga, bhavyoM ko hI-na ki abhavyoM ko, labdhabuddhiyoMko ( jJAniyoM ko ) hI-na ki alabdhabuddhiyoMko, kSINakaSAyapanemeM hI hotA hai-na ki kaSAyasahitapanemeM / isa prakAra ATha prakArase niyama yahA~ dekhanA ( samajhanA ) // 106 / / saMtA-atha prathamatastAvanmokSamArgasya saMkSepasUcanAM karoti__ sammattaNANajuttaM--samyaktvajJAnayuktameva na ca samyaktvajJAnarahitaM, cArita-cAritrameva, na cAcAritraM / rAgadosaparihINaM-rAgadveSaparihInameva, na ca rAgadveSasahitaM / mokkhassa havadi-svAtmopalabdhirUpasya mokSasyaiva bhavati, na ca zuddhAtmAnubhUtipracchAdakabaMdhasyumaggo-anaMtajJAnAdiguNAmaulyaratnapUrNasya mokSanagarasya mArga eva naivAmArga: / bhalvANaM-zuddhAtmasvabhAvarUpavyaktiyogyatAsahitAnAM bhavyAnAmeva, na ca zuddhAtmasvarUpavyaktiyogyatArahitAnAmabhavyAnAM / laddhabuddhINaM-labdhanirvikArasvasaMvedanajJAnarUpabuddhInAmeva na ca mithyAnvagagAdipariNatirUpaviSTayAnaMtAnamaMtedana buddhisahitAnAM, kSINakaSAyazuddhAtmopalaMbhe satyeva bhavati na ca sakaSAyAzuddhAtmopalaMbhe bhavatItyanvayavyatirekAbhyAmaSTavidhaniyamotra draSTavyaH / anvayavyatirekasvarUpaM kathyate / tathAhi-sati saMbhavo'nvayalakSaNaM, asatyasaMbhavo vyatirekalakSaNaM, tatrodAharaNaM-nizcayavyavahAramokSakAraNe sati mokSakAryaM saMbhavatIti vidhirUpo'nvaya ucyate, tatkAraNAbhAve mokSakAryaM na saMbhavatIti niSedharUpo vyatireka iti / tadeva draDhayati / yasminnagnyAdikAraNe sati yadbhUmAdikArya bhavati tadabhAve na bhavatIti tadbhUmAdikaM tasya kAryabhitaradagnyAdikaM kAraNamiti kAryakAraNaniyama ityabhiprAyaH / / 106|| hiMdI tA0-utthAnikA-Age prathama hI mokSamArgako sUcanA saMkSepameM karate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-( labdhabuddhINaM) AtmajJAna prApta ( bhavvANAM ) bhavya jIvoM ke liye ( sammattaNANajuttaM ) samyagdarzana aura samyagjJAna sahita tathA ( rAgadosaparihINaM) rAga dveSa rahita ( cArittaM) cAritra ( mokkhassa maggo) mokSakA mArga ( havadi) hotA hai / vizeSArtha-zaddha AtmAke anubhavako rokanevAlA baMdha hai jaba ki apane AtmAkI prApti rUpa mokSa hai| mokSarUpI nagara anaMtajJAna Adi guNarUpI amUlya ratnoMse bharA hai| usI nagarakA mArga samyaktva aura samyagjJAna sahita vItarAga cAritra hai isa mArgapara ve bhavya jIva hI cala sakate haiM jinako zuddha AtmasvarUpakI pragaTatAkI yogyatA hai tathA jinako vikAra rahita svasaMvedana jJAnarUpa buddhi prApta ho cukI hai / yaha mokSamArga una abhavyoMko nahIM milatA jinameM zuddha AtmAke svabhAvakI pragaTatAkI yogyatA nahIM hai tathA una bhaThyoMko bhI nahIM milatA jinameM mithyA zraddhAna sahita rAga Adi pariNatirUpa viSayAnaMdamayI svasaMvedanarUpa kubuddhi pAI jAtI hai| jinake kaSAyoMkA nAza ho jAnepara zuddha AtmAkI prApti ho jAtI Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta hai unhIMke yaha pUrNa mokSamArga hotA hai / jahA~taka kaSAya hai aura azuddha AtmAkA lAbha hai vahA~taka pUrNa mokSamArga nahIM hotA hai / yahA~para anvaya va vyatireka se ATha tarahakA niyama dekha lenA cAhiye / anvaya vyatireka svarUpa kahA jAtA hai-jisake hote hue kArya saMbhava ho use anvaya va jisake na hote hue kArya saMbhava na ho use vyatireka kahate haiN| jaise yahA~ udAharaNa hai ki nizcaya vyavahArarUpa mokSa kAraNake hote hue hI mokSa kArya hotA hai yaha vidhirUpa anvaya kahA jAtA hai tathA isa mokSa kAraNake abhAva hone para mokSarUpI kArya nahIM hotA hai yaha niSedharUpa vyatireka hai / isIko aura bhI dRr3ha karate haiM jaise jahA~ agni Adi kAraNa hoMge vahIM usakA dhUA~ Adi kArya ho sakate haiM jahA~ agni AdikA abhAva hogA vahA~ usake dhUmra Adi kArya nahIM hoNge| kyoMki dhUmAdi kAryakA agni Adi kAraNa hai isataraha kArya aura kAraNakA niyama hai yaha abhiprAya hai / / 106 / / samyagdarzanajJAnacAritrANAM sUcaneyam / sammattaM sahahaNaM bhAvANaM tesi-madhigamo NANaM / cArittaM samabhAvo visayesu virUDha - maggANaM / / 107 / / samyaktvaM zraddhAnaM bhAvAnAM teSAmadhigamo jJAnam / / cAritraM samabhAvo viSayeSu virUDhamArgANAm / / 107 / / bhAvAH khalu kAlakalitapaMcAstikAyavikalparUpA nava padArthAH / teSAM mithyAdarzanodayApAditAzraddhAnAbhAvasvabhAvaM bhAvAMtaraM zraddhAnaM samyagdarzanaM, zuddhacaitanyarUpAtmatattvavinizcayabIjam / teSAmeva mithyAdarzanodayAnnauyAnasaMskArAdi svarUpaSiparyayeNAdhyavasIyamAnAnAM tannivRttI samaJjasAdhyavasAyaH samyagjJAnaM, manAmjJAnacetanApradhAnAtmatattvopalaMbhabIjam / samyagdarzanajJAnasannidhAnAdamArgebhyaH samagrebhyaH paricyutya svatattve vizeSeNa rUDhamArgANAM satAmindriyAnidiyaviSayabhUteSvartheSu rAgadveSapUrvakavikArAbhAvAnnirvikArAvabodhasvabhAvaH samabhAvazcAritraM, tadAtvAyatiramaNIyamanaNIyaso'punarbhavasaukhyasyaikabIjam / ityeSa trilakSaNo mokSamArgaH purastAnizcayavyavahArAbhyAM vyAkhyAsyate / iha tu samyagdarzanajJAnayorviSayabhUtAnAM navapadArthAnAmupodghAtahetutvena sUcita iti / / 107 / / anvayArtha--( bhAvAnAM ) bhAvoMkA ( nava padArthokA ) ( zraddhAnaM ) zraddhAna ( samyaktvaM ) samyaktva hai, [ teSAm adhigamaH ] unakA avabodha ( jJAnam ) jJAna hai, ( virUDhamArgANAm ) mArga para ArUDha ko ( viSayeSu ) viSayoMke prati vartatA huA ( samabhAvaH ) samabhAva ( cAritram ) cAritra hai| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navapadArtha-mokSamArga varNana TIkA-yaha, samyagdarzana-jJAna cAritrakI sUcanA hai| kAla sahita paMcAstikAyake bhedarUpa nava padArtha ve vAstavameM 'bhAva' haiN| una 'bhAvoMkA' mithyA darzanake udayase prApta honevAlA jo azraddhAna usake abhAvasvabhAvavAlA jo bhAvAntara ( anya bhAvazraddhAna ( arthAt nava padArthoMkA zraddhAna ), va samyagdarzana hai-jo ki ( samyagdarzana ) zuddha caitanyarUpa Atmatattvake vinizcayakA bIja hai| naukAgamanake saMskArakI bhA~ti mithyAdarzanake udayake kAraNa jo svarUpaviparyayapUrvaka adhyavasita haiM ( bhAsita hote haiM ) aise una 'bhAvoMkA' hI ( nava padArthoMkA hI), mithyAdarzanake udayakI nivRtti hone para, jo samyak adhyavasAya ( satya samajha, yathArtha avabhAsa, saccA avabodha) honA, vaha samyAjJAna hai-jo ki kucha aMzoMmeM jJAnacetanApradhAna AtmatattvakI upalabdhikA ( anubhUtikA ) bIja hai / samyagdarzana aura samyajJAnake sadbhAvake kAraNa samasta amArgose chUTakara jo svatattvameM vizeSa rUpase ArUDha mArgavAle hue haiM unheM indriya aura manake viSayabhUta padArthoMke prati rAgadveSapUrvaka vikArake abhAvake kAraNa jo nirvikArajJAna svabhAva vAlA samabhAva hotA hai, vaha cAritra hai jo ki usa kAlameM aura AgAmI kAlameM ramaNIya hai aura apunarbhavake ( mokSake ) mahA saukhyakA eka bIja haiN| aise isa vilakSaNa ( samyagdarzana-jJAna-cAritrAtmaka ) mokSamArgakA Age nizcaya aura vyavahArase vyAkhyAna kiyA jaayegaa| yahA~ to samyagdarzana aura samyagjJAnake viSayabhUta nava padArthoke upodghAtake hetarUpase ( bhUmikA rUpase ) usakI sUcanA dI gaI hai / / 107 // saM0 tA0-atha samyagdarzanajJAnacAritratrayasya vizeSavivaraNaM karoti,--- samyaktvaM bhavati / kiM kartR / saddahaNaM---mithyAtvodayajanitaviparItAbhinivezarahitaM zraddhAnaM / keSAM saMbandhi / bhAvANaM-paMcAstikAyaSadravyavikalparUpaM jIvAjIvadvayaM jIvapudgalasaMyogapariNAmotpannasravAdipadArthasaptakaM cetyuktalakSaNAnAM bhAvAnAM jIvAdinavapadArthAnAM / idaM tu navapadArthaviSayabhUtaM vyavahArasamyaktvaM / kiMviziSTaM / zuddhajIvAstikAyarucirUpasya nizcayasamyaktvasya chadmasthAvasthAyAM sAdhakatvena bIjabhUtaM tadeva nizcayasamyaktvaM kSAyikasamyaktvabIjabhUtaM / tesim-teSAm tavapadArthAnAmadhigamo nauyAnasaMskArarUpaviparItAt anabhiniveSagatiradhigamaHsaMzayAdirahitA'vabodha: / NANaM-samyagjJAnaM idaM tu nava padArthaviSayavyavahArajJAnaM chadmasthAvasthAyAm AtmaviSayasaMvedanajJAnasya paraMparayA bIjaM, tadapi svasaMvedanajJAnaM kevalajJAnabIjaM bhavati / cArittaM-cAritraM bhavati / sa kaH / samabhAvosamabhAva: / keSu / viSayeSu indriyamanogatasukhaduHkhotpattirUpazubhAzubhaviSayeSu / keSAM bhavati / virUDhamaggANaM-pUrvoktasamyaktvajJAnabalena samastAnyamArgebhyaH pracyutya vizeSeNa rUDhamArgANAM virUDhamArgANAM parijJAtamokSamArgANAM / idaM tu vyavahAracAritraM bahiraMgasAdhakatvona vItarAgacAritrabhAvanotpatraparamAtmatRptirUpasya nizcayasukhasya bIjaM tadapi nizcayasukhaM punarakSayAnaMtasukhasya bIjamiti / atra yadyapi sAdhyasAdhakamAvajJApanArthaM nizcayavyavahAradvayaM vyAkhyAtaM tathApi Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 279 navapadArthaviSayarUpasya vyavahAramokSamArgasyaiva mukhyatvamiti bhAvArthaH || 107 / / evaM navapadArthapratipAdakadvitIyamahAdhikAre madhye vyavahAramokSamArgakathana mukhyatayA gAthAcatuSTayena prathamotarAdhikAraH samAptaH / hiMdI tA0 - utthAnikA Age samyagdarzana, jJAna, cAritramayI ratnatrayakA vyAkhyAna karate anvayasahita sAmAnyArtha - ( bhAvANaM ) padArthoMkA ( sahahaNaM ) zraddhAna karanA ( sampattaM ) samyaktva hai | ( tesiM ) unakA ( adhigamaH ) jAnapanA ( NANaM) samyagjJAna hai ( virUDhamaggANaM ) mokSamArga meM ArUDha jIvoMkA (visayesu ) iMdriyoMke viSayoMmeM ( samabhAvaH ) samatAbhAva rahanA ( cAritaM ) samyakcAritra hai / vizeSArtha- pA~ca astikAya chaH dravyake bhedase jIva aura ajIva do padArtha haiN| inameMse jIva aura pulake saMyoga bhAva se Asrava Adi anya sAta padArtha utpanna hue haiMjaisA inakA lakSaNa kahA gayA hai vaisA ina nava jIvAdi padArthoMkA jo vyavahAra samyagdarzanake viSayabhUta hai, midhyAtvake udayase jo viparIta abhiprAya hotA hai usako chor3akara zraddhAna karanA so vyavahAra samyagdarzana hai / yaha samyagdarzana zuddha jIva hI grahaNa karane yogya hai isa rucirUpa nizcaya samyagdarzanakA aura alpajJa avasthAmeM AtmA sambandhI svasaMvedana jJAnakA paraMparAse bIja hai aura yaha svasaMvedana jJAna hai so avazya kevalajJAnakA bIja hai | inahIM nava padArthoMkA saMzaya rahita yathArtha jAnanA so samyagjJAna hai tathA isa samyagdarzana aura samyagjJAnake balase sarva anya mArgoMse alaga hokara vizeSapane isa mokSamArgapara ArUDha honevAloMkA iMdriya aura manake bhItara Ae hue sukha yA duHkhakI utpattike kAraNa zubha yA azubha padArthoM meM samatA yA vItarAga bhAvanA rakhanA so samyakcAritra hai| yaha vyavahAracAritra bAharI sAdhana hai tathA yahI vItarAga cAritrako bhAvanAse utpanna jo paramAtma svabhAvameM tRpti rUpa nizcayasukha hai usakA bIja hai aura vaha nizcayasukha akSaya aura anantasukhakA bIja hai / yahA~ para sAdhya sAdhaka bhAva ko batalAne ke liye nizcaya aura vyavahAra donoM kA kathana kiyA gayA / kintu nava padArtha ke viSaya rUpa vyavahAra mokSa mArga ke hI mukhyapanA hai aisA bhAvArtha hai / / 107 / / isa taraha nava padArthake pratipAdaka dUsare mahA adhikAra meM vyavahAra mokSamArgake kathanakI mukhyatAse cAra gAthAoM ke dvArA pahalA aMtara adhikAra samApta huA / atha vyavahArasamyagdarzanaM kathyate, - Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 navapadArtha-mokSamArga varNana evaM jiNapaNNatte sahahamANassa bhAvado bhAve / purisassAbhiNibodhe daMsaNasaddo havadi jutte / / 1 / / evaM-pUrvoktaprakAreNa jiNapaNNatte-jinaprajJaptAn vItarAgasarvajJapraNItAn, saddahamANassa-zraddadhata: bhAvado-rucirUpapariNAmataH / kAn karmatApatrAn / bhAve-trilokatrikAlaviSayasamastapadArthagatasAmAnyavizeSasvarUpaparicchittisamarthakevaladarzanajJAnalakSaNAtmadravyaprabhRtIna samastabhAvAn padArthAn / kasya / purisassa-puruSasya bhavyajIvasya / kasmin sati / AbhiNibodhe-Abhinibodhe matijJAne sati matipUrvaka zrutajJAne vA daMsaNa sadde-darzanikoyaM puruSa iti zabdaH, havadi-bhavati / kathaMbhUto bhavati / jutto-yukta ucita iti / atra sUtre yadyapi kvApi nirvikalpasamAdhikAle nirvikArazuddhAtmarucirUpaM nizcayasamyaktvaM spRzati tathApi pracureNa bahiraMgapadArtharucirUpaM yayavahArasamyaktvaM tasyaiva tatra mukhytaa| kasmAt / vivakSito mukhya iti vacanAt / tadapi kasmAt / vyavahAramokSamArgavyAkhyAnaprastAvAditi bhAvArtha: // 1 // hiMdI tA0-utthAnikA-Age vyavahAra samyagdarzanako kahate haiMnoTa-yaha gAthA A0 zrI amRtacaMdrajIkI vRtti meM nahIM hai| anvaya sahita sAmAnyArtha--( evaM ) jaisA pahale kahA hai (jiNapaNNatte) vItarAga sarvajJa dvArA kahe hue ( bhAve) padArthoMko ( bhAvado) rucipUrvaka ( saddahamANassa) zraddhAna karanevAle ( purisassa ) bhavya jIvake ( abhiNibodhe) jJAnameM ( dasaNasaddo) samyagdarzanakA zabda ( jutto) ucita ( havadi) hotA hai| vizeSArtha-yahA~ padArthoMse prayojana hai ki tIna loka va tIna kAla sambandhI sarva padArthoka sAmAnya tathA vizeSa svarUpa jAnaneko samartha aise kevala darzana aura kevala jJAnamayI lakSaNako rakhane vAle AtmA dravyako Adi lekara sarva padArtha grahaNa karane yogya hai| yahA~ isa sUtrameM yadyapi koI nirvikalpa samAdhike avasarameM nirvikAra zuddha AtmAkI rucirUpa nizcaya samyaktva ko sparza karatA hai tathApi [tatra] isa sUtra meM adhikatara bAhya padArthoM kI rucirUpa jo vyavahAra samyaktva hai usIkI hI mukhyatA hai, kyoMki jisakI vivakSA ho vahI mukhya ho jAtA hai| kyoMki yahA~ vyavahAra mokSamArga kA prastAva hai isaliye usIkI prathAnatA hai / / 1 // padArthAnAM nAmasvarUpAbhidhAnametat / jIvA-jIvA bhAvA puNNaM pAvaM ca AsavaM tesiM / saMvara-Nijjara-baMdho mokkho ya havaMti te aTThA / / 108 / / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 281 jIvAjIvau bhAvI puNyaM pApaM cAssavastayoH / saMvaranirjarAbaMdhA mokSazca bhavanti te arthAH / / 108 / / jIvaH, ajIvaH, puNyaM, pApaM, AsravaH, saMvaraH, nirjarA, baMdhaH, mokSa iti navapadArthAnAM nAmAni / tatra caitanyalakSaNo jIvAstika eveha jIvaH / caitanyAbhAvalakSaNo'jIvaH sa paMcayA pUrvokta eva punalAstikaH, dharmAstikaH, adharmAstikaH, AkAzAstikaH, kAladravyaM ceti / imau hi jIvAjIvau pRthagbhUtAstitvanittatvena bhinnasvabhAvabhUtI mUlapadArthoM / jIvapuchalasaMyogapariNAmanirvRttAH saptAnye padArthAH / zubhapariNAmo jIvasya, tanimittaH karmapariNAmaH pugalAnAM ca puNyam / azubhapariNAmo jIvasya, tannimittaH karmapariNAmaH pugalAnAM ca pApam / moharAgadveSapariNAmo jIvasya, tanimittaH karmapariNAmo yogadvAreNa pudgalAnAJcAlavaH / moharAgadveSapAra. NAmanirodho jIvasya, tannimittaH karmapariNAmanirodho yogadvAreNa pravizatAM pudalAnAM ca saMvaraH / karmavIryazAMtanasamathoM bahiraGgantaraMgatapobhirvahitazuddhopayogo jIvasya, tadanubhAvanIrasIbhUtAnAmekadezasaMkSayaH samupAtakarmapudgalAnAJca nirjarA / moharAgadveSasnigdhapariNAmo jIvasya, tannimittena karmatvapariNatAnAM jIvena sahAnyonyasaMmUrchanaM putalAnAM ca baMdhaH / atyaMtazuddhAtmopalammo jIvasya, jIvena sahAtyantavizleSaH karmapuralAnAM ca mokSa iti / / 108 / / anvayArtha-( jIvAjIvau bhAvau ) jIva aura ajIva--do bhAva ( arthAt mUla padArtha) tathA ( tayoH ) una do ke ( puNyaM ) puNya, ( pApaM ca ) pApa, ( AstravaH ) Asrava, ( saMvaranirjarabaMdhAH ) saMvara, nirjarA, baMdha ( ca ) aura ( mokSa: ) mokSa ( te arthAH bhavanti ) vaha ( nava ) padArtha hote TIkA-yaha, padArthoM ke nAma aura svarUpakA kathana hai| jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, baMdha, mokSa isa prakAra nava padArthoke nAma haiN| unameM, caitanya jisakA lakSaNa hai aisA jIvAstika hI ( jIvAstikAya hI ) yahA~ jIva hai / caitanyakA abhAva jisakA lakSaNa hai vaha ajIva hai : vaha ( ajIva ) pA~ca prakArase pahale kahA ho hai-pudgalAstika, dharmAstika, adharmAstika, AkAzAstika aura kAladravya / yaha jIva aura ajIva ( donoM ) pRthak astitva dvArA niSpanna honese bhinna jinake svabhAva haiM aise ( do ) mUla padArtha haiN| jIva aura pudgalake saMyoga pariNAmase utpatra honevAle sAta anya padArtha haiN| jIvake zubhapariNAma ( vaha puNya hai ) tathA ve ( zubha pariNAma ) jinakA nimitta haiM aise pudgaloMke karmapariNAma ( zubhakarma-rUpa ) vaha puNya hai| jIkke azubha pariNAma ( vaha pApa hai ) tathA ve ( azubha pariNAma ) jinakA nimitta haiM aise pudgaloMke karmapariNAma vaha pApa hai| jIvake Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 navapadArtha-mokSamArga varNana moharAgadveSarUpa pariNAma ( vaha Asrava hai , samAve ( mojAga varUpa pariyAra , jinA nimitta haiM aise jo yogadvArA praviSTa honevAle pudgaloMke karmapariNAma vaha Astrava hai / jIvake moharAgadveSarUpa pariNAmakA nirodha ( vaha saMvara hai ) tathA vaha ( moharAgadveSarUpa pariNAmakA nirodha ) jisakA nimitta hai aisA jo yogadvArA praviSTa honevAle pudgaloMke karmapariNAmakA nirodha vaha saMvara hai / karmake vIryakA ( karmakI zaktikA ) zAMtana ( naSTa ) karane meM samartha aisA jo bahiraMga aura aMtaraMga ( bAraha prakArake ) tapoM dvArA vRddhiko prApta jIvakA zuddhopayoga ( vaha nirjarA hai ) tathA usake prabhAvase ( vRddhi ko prApta zuddhopayogake nimittase ) nIrasa hue aise upArjita karmapudgaloMkA ekadeza saMkSaya vaha nirjarA hai| jIvake, moharAgadveSa dvArA snigdha pariNAma ( vaha baMdha hai) tathA unake (snigdha pariNAmoMke ) nimittase karmarUpa pariNata pudgaloMkA jIvake sAtha anyonya avagAhana vaha baMdha hai / jIvakI atyaMta zuddha Atmopalabdhi ( vaha mokSa hai ) tathA karmapudgaloMkA jIvase atyanta vizleSa ( viyoga ) vaha mokSa hai / / 108 / / saM0 tA0-athAnaMtaraM jIvAdinavapadArthAnAM mukhyavRtyA nAma gauNavRtyA svarUpaM ca kathayati, jIvAjIvau dvau bhAvI puNyapApadvayamiti padArthadvayaM AsravapadArthastayo: puNyapApayoH, saMvaranirjarAbaMdhamokSapadArthacatuSTayamapi tayoreva / evaM te prasiddhA nava padArthA bhavaMtIti nAmanirdezaH / idAnoM svarUpAbhidhAnaM / tathAhi-jJAnadarzanasvabhAvo jIvapadArtha;, tadvilakSaNa: pudgalAdipaMcabhedaH punarapyajIva:, dAnapUjASaDAvazyakAdirUpo jIvasya zubhapariNAmo bhAvapuNyaM bhAvapuNyanimittenotpanna: savadyAdizubhaprakRtirUpa: pudgalaparamANupiMDo dravyapuNyaM, mithyAtvarAgAdirUpo jIvasyAzubhapariNAmo bhAvapArpa, tanimittenAsavedyAdyazubhaprakRtirUpa: pudgalapiMDo dravyapApaM, nirAstravazuddhAtmapadArthaviparIto rAgadveSamoharUpo jIvapariNAmo bhAvAsravaH, bhAvanimittena karmavargaNAyogyapudgalAnAM yogadvAreNAgamanaM dravyAsrava:, karmanirodhe samathoM nirvikalpakAtmopalabdhipariNAmo bhAvasaMvaraH tena bhAvanimittena navataradravyakarmAgamanirodho dravyasaMvaraH, karmazaktizAMtanasamarthoM dvAdazatapobhivRddhiMgataH zuddhopayoga: yaH sA saMvarapUrvikA bhAvanirjarA tena zuddhopayogena nIrasabhUtasya ciraMtanakarmaNa ekadezagalanaM dravyanirjarA, prakRtyAdibaMdhazUnyaparamAtmapadArthapratikUlo mithyAtvarAgAdisnigdhapariNAmo bhAvabaMdha:, bhAvabaMdhanimittena tailamrakSitazarIre dhUlibaMdhavajjIvakarmapradezAnAmanyonyasaMzleSo dravyabaMdha:, karmanirmUlanasamarthaH zuddhAtmopalabdhirUpajIvapariNAmo bhAvamokSa:, bhAvamokSanimittena jIvakarmapradezAnAM niravazeSaH pRthAbhAvo dravyamokSa iti sUtrArtha: / / 108 // evaM jIvAjIvAdinavapadArthAnAM navAdhikArasUcanamukhyatvena gAthAsUtramekaM gataM / hiMdI tA0-utthAnikA-Age jIva Adi nava padArthoke mukhyatAse nAma tathA gauNatAse unakA svarUpa kahate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-( jIvAjIvA bhAvA) jIva aura ajIva padArtha ( puNNaM Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 283 pAvaM ca ) tathA puNya aura pApa (ba) aura (tesiM) unakA ( AstravaM) Asrava, (ya) tathA ( saMvaraNijjarabaMdho mokkho ) saMvara, nirjarA, baMdha va mokSa ( te aThThA) ye padArtha ( havaMti) hote haiN| vizeSArtha-yahA~ ina nau padArthoM kA kucha svarUpa kahate haiM- dekhanA jAnanA jisakA svabhAva hai vaha jIva padArtha hai / usase bhinna lakSaNavAlA pula Adike pAMca bheda rUpa ajIva padArtha hai / dAna, pUjA Adi chaH AvazyakoMko Adi lekara jIvakA zubha bhAva so bhAva puNya hai- isa bhAva puNyake nimittase utpanna jo sAtAvedanIya Adi zubha prakRtirUpa pudgala paramANuoMkA piMDa so dravya puNya hai| mithyAdarzana va rAga AdirUpa auSakA azubhapariNAma so mAga dhAra hai-usake nimittase prApta jo asAtAvedanIya Adi azubha prakRtirUpa pudgalakA piMDa so dravya pApa hai| Asravarahita zuddha AtmA padArthase viparIta jo rAgadveSa moha rUpa jIvakA pariNAma so bhAva Asrava hai, isa bhAvake nimittase karma-vargaNAke yogya pugaloMkA yogoMke dvArA AnA so dravyAstrava hai| karmoke rokane meM samartha jo vikalparahita AtmAkI prAptirUpa pariNAma so bhAva saMvara hai| isa bhAvake nimittase navIna dravyake- karmoke AnekA rukanA so dravyasaMvara hai| karmakI zaktiko miTAneko samartha jo bAraha prakAra tapoMse bar3hatA huA zuddhopayoga so saMvarapUrvaka bhAva nirjarA hai| isa zuddhopayogake dvArA rasa rahita hokara purAne ba~dhe hue karmoM kA ekadeza jhar3a jAnA so dravya nirjarA hai| prakRti Adi baMdhase zUnya paramAtmA padArthase pratikUla jo mithyAdarzana va rAga Adi rUpa cikanA bhAva so bhAvabaMdha hai| isa bhAvabaMdhake nimittase jaise tela lage hue zarIrameM ghUlA jama jAtA hai vaise jIva aura karmake pradezoMkA eka dUsaremeM mila jAnA so dravyabaMdha hai / karmoko mUlase haTAne meM samartha jo zuddha AtmAkI prAptirUpa jIvakA pariNAma so bhAvamokSa hai / isa bhAvamokSake nimittase jIva aura karmake pradezoMkA sampUrNapane bhinna-bhinna ho jAnA so dravyamokSa hai| yaha sUtrakA artha hai / / 108 / / isa taraha jIva ajIva Adi nava padArthoke nava adhikAra isa graMthameM haiM isa sUcanAkI mukhyatAse eka gAthA sUtra samApta huA / atha jIvapadArthAnAM vyAkhyAnaM prapaMcayati / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 navapadArtha-mokSamArga varNana jIvasvarUpAzo'yam / jIvA saMsArasthA NivyAdA cedaNa-ppagA duvihA / uvaoga-lakkhaNA vi ya dehA-deha-ppavIcArA / / 109 / / jIvAH saMsArasthA nirvRttAH cetanAtmakA dvividhAH / upayogalakSaNA api ca dehAdehapravIcArAH / / 909 / / jIvAH hi dvividhAH, saMsArasthA azuddhA, nirvRttAH zuddhAzca / te khalUbhaye'pi cetanAsvabhAvAH, cetanApariNAmalakSaNenopayogena lakSaNIyAH / tatra saMsArasthA dehapravIcArAH, nivRttA adehapravIcArA iti / / 109 / / aba jIvapadArthakA vyAkhyAna vistArapUrvaka kiyA jAtA hai / anvayArtha:-( jIvAH dvividhAH ) jIva do prakArake haiM-( saMsArasthAH nirvRttAH ) saMsArI aura siddha / ( cetanAtmakA: ) ve cetanAtmaka ( api ca ) tathA ( upayogalakSaNA: ) upayogalakSaNavAle haiM / ( dehA-dehapravIcArAH ) saMsArI jIva dehameM vartanevAle arthAt dehasahita haiM aura siddha jIva dehameM na vartanevAle arthAt deharahita haiN| TIkA- yaha, jIvake svarUpakA kathana hai| jIva do prakAra ke haiM-(1) saMsArI arthAt azuddha, aura (2) siddha arthAt zuddha / ve donoM vAstavameM cetanAsvabhAvavAle haiM aura cetanApariNAmasvarUpa upayoga dvArA lakSita honeyogya ( pahicAnejAneyogya ) haiN| unameM saMsArI jIva dehameM vartanevAle arthAt deha sahita haiM aura siddha jIva dehameM na vartanevAle arthAt deharahita haiM / / 109 / / __ saMtA-tadanaMtaraM paMcadazagAthAparyaMta jIvapadArthAdhikAraH kathyate / tatra paMcadazAgAthAsu madhye prathamatastAvajjIvapadArthAdhikArasUcanamukhyatvena "jIvA saMsAratthA" ityAdi gAthAsUtramekaM atha pRthvIkAyAdisthAvaraikendriyapaMcamukhyatvena "puDhavIya' ityAdi pAThakrameNa gAthAcatuSTayaM, atha vikalendriyatrayavyAkhyAnamukhyatvena 'saMbukka' ityAdi pAThakrameNa gAthAtrayaM, tadanaMtara nArakatiryagmanuSyadevagaticatuSTayapaMcendriyakathanarUpeNa 'sura-Nara' ityAdi pAThakrameNa gAthAcatuSTayaM, atha bhedabhAvanAmukhyatvena hitAhitakartRtvabhoktRtvapratipAdanamukhyatvena ca 'Na hi iMdiyANi' ityAdi gAthAdvayaM, atha jIvapadArthopasaMhAramukhyatvena tathaiva ajIvapadArthaprArambhamukhyatvena ca "evamadhigamma jIva" ityAdi sUtramekaM / evaM paMcadazagAthAbhiH SaTsthalairdvitIyAMtarAdhikAre samudAyapAtanikA / tathAhi- jIvasvarUpaM nirUpayati, jIvAjIvA bhvnti| kiMviziSTAH / saMsAratthA NivvAdA-saMsArasthA Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 285 nirvRtAzcaiva / cedaNappA duvihA / cetanAtmakA ubhayepi karmacetanAkarmaphalacetanAtmakA: saMsAriNaH zuddhacetanAtmakA muktA iti, ubaogalakkhaNA vi ya upayogalakSaNA api ca / AtmanazcaitanyAnuvidhAyipariNAma upayogaH kevalajJAnadarzanopayogalakSaNA muktAH / kSAyopazamikA azuddhopayogayuktAH saMsAriNaH / dehA- dehappavIcArA - dehA dehapravIcArAH adehAtmatattvaviparItadehasahitA dehapravIcArAH, adehAH siddhA iti sUtrArthaH // 109 // evaM jIvAdhikArasUcanagAthArUpeNa prathamasthalaM gataM / Ageke kathanakI sUcanA- Age paMdraha gAthAtaka jIva padArthakA adhikAra kahA jAtA hai - ina paMdraha gAthAoMke madhyameM pahale jIva padArthake adhikArakI sUcanAkI mukhyatAse "jIvA saMsAratyA" ityAdi gAthAsUtra eka hai, phira pRthvIkAya Adi sthAvara ekedriya pA~ca hote haiM isakI mukhyatAse "puDhavI tha' ityAdi pAThakramase gAthAe~ cAra haiN| phira vikaleMdriya tInake vyAkhyAnakI mukhyatAse 'saMbukka' ityAdi pAThake kramase gAthAe~ tIna haiN| phira nArakI, tiryaMca, manuSya va devagati sambandhI cAra prakAra paMcendriyoMkA kathana karate hue "suraNAra" ityAdi se gAthAe~ Ara haiN| phira bheda bhAvanAkI mukhyatAse hita ahitakA kartApanA aura bhoktApanA kahanekI mukhyatAse 'chA hi indiyANi" ityAdi gAthAe~ do haiM pazcAt jIva padArthake saMkoca kathanakI mukhyatAse tathA jIva padArthake prAraMbhakI mukhyatAse " evamadhigamma' ityAdi sUtra eka hai / isa taraha paMdraha gAthAoMse chaH sthaloMke dvArA dUsare antara adhikArameM samudAyapAtanikA kahI / hiMdI tA0 - utthAnikA- Age jIvakA svarUpa kahate haiM anvayasahita sAmAnyArtha - ( jIvA ) jIva samudAya ( duvihA) do prakArakA hai ( saMsAratyA ) saMsArameM rahanevAle saMsArI ( NivyAdA ) muktiko prApta siddha ( vedaNappagA ) ye caitanyamayI haiM, ( uvaogalakkhaNA ) upayoga rUpa lakSaNake dhArI bhI haiM ( ba ) aura ( dehAdehappavIcArA ) zarIra bhogI tathA zarIra bhoga rahita haiN| jo saMsArI haiM ve zarIrasahita haiM tathA jo siddha haiM ve zarIra rahita haiM / vizeSArtha - vRttikArane cetanAtmakakA dvividha vizeSaNa karake yaha artha kiyA hai ki ye saMsArI jIva azuddha cetanAmayI tathA mukta jIva zuddha cetanAmayI haiM / azuddha cetanAke do bheda haiM-- karmacetanA aura karmaphalacetanA / rAgadveSa pUrvaka kArya karanekA anubhava so karmacetanA hai| tathA sukhI aura duHkhI hone rUpa anubhava so karmaphalacetanA hai / AtmAke zuddha jJAnAnaMdamayI svabhAvakA anubhava so zuddha jJAnacetanA hai| caitanya guNake bhItara hone vAlI Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 rapadArtha - mokSamArga varNana pariNatiko upayoga kahate haiN| kahA bhI hai- "caitanyAnuvidhAyi pariNAma upayogaH " / mukta jIvoM kevalajJAna aura kevala darzana upayoga hai jaba ki saMsArI jIva azuddha yA kSayopazamarUpa matijJAnAdi upayoga sahita haiN| saMsArI jIva deharahita Atmatattvase viparIta zarIroMke dhArI haiM jaba ki siddha jIva sarva prakAra zarIrase rahita haiM / / 109 / / isa taraha jIvAdhikArakI sUcanAkI gAthArUpase prathama sthala pUrNa huA / pRthivIkAyikAdipaMcabhedoddezo'yam / puDhavI ya udagamagaNI vAu vaNapphadi jIva- saMsidA kAyA / deti khalu moha - bahulaM phAsaM bahugA vi te tesiM / / 110 // pRthivI codakamagnirvAyurvanaspatiH jIvasaMzritAH kAyAH / dadati khalu mohabahulaM sparza bahukA api te teSAm / / 110 / / pRthivIkAyAH, apakAyAH, tejaH kAyAH, vAyukAyAH, vanaspatikAyAH ityete pudgalapariNAmA baMdhavazAjjIvAnusaMzritAH, avAMtarajAtibhedAdbahukA api sparzanindriyAvaraNakSayopazamabhAjAM jIvAnAM bahiraMgasparzanendriyanirvRttibhUtAH karmaphalacetanApradhAnatvAnmohabahulameva sparzopalabha saMpAdayantIti / / 110 / / anvayArtha - ( pRthivI ) pRthvIkAya, ( udakam ) apkAya, ( jalakAya ) ( agni ) agnikAya, (vAyuH ) vAyukAya (ca) aura ( vanaspatiH ) vanaspatikAya ( kAyAH ) yaha kAyeM ( jIvAsaMzritAH ) jIvasahita haiM / ( bahukA: api te ) ( avAntara jAtiyoMkI apekSAse) unakI bhArI saMkhyA honepara bhI ve sabhI ( teSAm ) unameM rahanevAle jIvoMko ( khalu ) vAstavameM ( mohabahulaM ) atyanta mohase saMyukta ( sparzaM dadati ) sparza detI haiM ( arthAt sparzajJAnameM nimitta hotI haiM ) / TIkA-8, ( saMsArI jIvoMke bhedoMse ) pRthvIkAyika Adi pA~ca bhedoMkA kathana haiN| pRthvIkAya, apkAya, tejaHkAya, vAyukAya aura vanaspatikAya --- aise yaha pulapariNAma vazAt (baMdhake kAraNa ) jIvasahita haiN| avAntara jAtirUpa bheda karane para ve aneka hone para bhI ve sabhI (pudgalapariNAma ), sparzanendriyAvaraNake kSayopazamavAle jIvoMke bahiraMga sparzanendriyako racanAbhUta hue karmaphalacetanApradhAnapaneke kAraNa atyanta moha sahita hI sparzopalabdhi [ jJAna ] saMprApta karAte haiM / / 110|| saM0tA0 atha pRthivIkAyAdipaMcabhedAn pratipAdayati- pRthivIjalAgnivAyuvanaspatijIvAn karmatApatrAn saMzritAH kAyAH dadati prayacchanti khalu sphuTaM / kaM / mohabahulaM sparzaviSayaM bahukA aMtarbhedairbahusaMkhyA api te kAyAsteSAM jIvAnAmiti / atra sparzanendriyAdirahitamakhaMDekajJAna Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 287 pratibhAsamayaM yadAtmasvarUpaM tadbhAvanArahitenAlpasukhArthaM sparzanendriyaviSayalAMpaTyapariNatena jIvena yadupArjitaM sparzanendriyajanakamekendriyajAtinAmakarma yadudayakAle sparzanendriyakSayopazamaM labdhvA sparzaviSayajJAnena pariNamatIti sUtrAbhiprAya: / / 110 / / hiMdI tA0-utthAnikA-apo maMsArI manone, bhIlara jo ekendrI sthAvara jIva haiM unake pA~ca bhedoMko kahate haiM anvayasahita sAmAnyArtha-( puDhavI ya udagamagaNIvAuvaNaphphadijIvasaMsidA) pRthvI, jala, agni, vAyu aura dhanaspati jIvoMse Azraya kiye hue ( kAyA) zarIra ( bahugA vi) bahuta prakArake haiM to bhI (te) ve zarIra ( tesiM) una jIvoMko ( khalu) vAstava meM ( mohabahulaM ) mohagarbhita ( phAsaM) sparza iMdriyake viSayako ( deti ) dete haiN| vizeSArtha- yahA~ yaha sUtrakA abhiprAya hai ki sparzana iMdriya Adise rahita, akhaMDa eka .. jJAnakA prakAzarUpa Atma-svarUpa hai usakI bhAvanAse rahita hokara tathA alpa saMsArI sukhake liye sparzana iMdriyake viSayameM laMpaTI hokara isa jIvane jo sparzaneMdriya pAtrako utpanna karanevAlA ekeMdriya jAti nAmA nAmakarma bA~dhA hai usIke udayake kAla meM yaha saMsArI jIva sparzanendriya jJAna mAtra kSayopazamako pAkara ekeMdrI paryAyameM mAtra sparzake viSayake jJAnase pariNamana karatA hai / / 110 / / titthAvara-taNu-jogA aNilA-Nala-kAiyA ya tesu tasA / maNa-pariNAma-virahidA jIvA eiMdiyA NeyA / / 111 / / trayaH sthAvaratanuyogA anilAnalakAyikAzca teSu trasAH / manaHpariNAmavirahitA jIvA ekendriyA jJeyAH / / 111 / / anvayArtha-[ teSu ] unameM, ( trayaH ) tIna ( pRthvIkAyika, apakAyika aura vanaspatikAyika ) jIva ( sthAvaratanayogAH ) sthAvara zarIrake saMyogavAle haiM (ca) tathA ( anilAnalakAyikA: ) vAyukAyika aura agnikAyika jIva ( trasA: ) sa haiM, [ mana:pariNAmavirahitAH ] ve saba manapariNAmarahita ( ekendriyA: jIvAH ) ekendriya jIva ( jJeyAH ) jAnanA / / 111 / / saM0 tA0 -atha vyavahAreNAgnivAtakAyikAnAM trasatvaM darzayati-pRthivyavanaspatayastrayaH sthAvarakAyayogAtsaMbaMdhAtsthAvarA bhayaMte / analAnilakAyikAH teSu paMcasthAvareSu madhye calanakriyAM dRSTvA vyavahAreNa vasA bhayaMte / yadi trasAstarhi kiM mano bhaviSyati / naivaM / maNapariNAmavirahidomana: pariNAmavihInAstathA caikendriyAzca jJeyAH / ke ? jIvA iti / tatra sthAvaranAmakarmodayAdbhinnamanaMtajJAnAdiguNasamUhAdabhinnatvaM yadAtmatattvaM tadanubhUtirahitena jIvena yadupArjitaM sthAvaranAmakarma Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 navapadArtha-mokSamArga varNana tadudayAdhInatvAt yadyapyagnivAtakAyikAnAM vyavahAreNa calanamasti tathApi nizcayena sthAvarA iti bhAvArthaH / / 111 // hiMdI tA0-utthAnikA-Age vyavahArase agni aura vAyukAyika jIvoMko trasa nAmase kaha sakate haiM aisA dikhAte haiM__ anvaya sahita sAmAnyArtha-( tesu) ina pA~coMmeMse ( ti sthAvarataNujogA) tIna kAyika arthAt pRthvI, jala, vanaspatikAya sthira zarIra honeke kAraNase sthAvara haiM (ya) tathA ( aNilANalakAiyA) vAyukAya aura agnikAya ghArI jIva ( tasA) trasa jIva kahalAte haiM / ( eiMdiyA jIvA) se ekendriya jIva ( maNapariNAmavirahidA) manake pariNamanase rahita asainI haiM aisA ( NeyA) jAnane yogya hai| ___vizeSArtha-sthAvara nAmakarma ke udayase bhinna tathA anaMtajJAnAdi guNa samUha se abhinna jo Atmatattva hai usake anubhavase zUnya jIvane jo sthAvara nAmakarma bA~dhA hai usake udaya ke AdhIna honese yadyapi agni aura vAyukAyika jIvoMko vyavahAranayase calanApanA hai tathApi nizcayanayase ye sthAvara hI haiM / / 111 / / * ___pRthivIkAdhikAdIna paMdhAnAdhakendriyAtyaniyamo'pa . ede jIva-NikAyA paMcavidhA puDhavi-kAiyA-dIyA / maNa-pariNAma-virahidA jIvA egeMdiyA bhaNiyA / / 112 / / ete jIvanikAyAH paMcavidhAH pRthivIkAyikAdyAH / manaHpariNAmavirahitA jIvA ekendriyA bhaNitAH / / 112 / / __pRthivIkAyikAdayo hi jIvA: sparzanendriyAvaraNakSayopazamAt zeSendriyAvaraNodaye noindriyAvaraNodaye ca satyekendriyA amanaso bhavaMtIti / / 112 / / anvayArtha-[ ete ] ina ( pRthivIkAyikAdyAH ) pRthvIkAyika Adi [ paJcavidhA: ] pA~ca prakArake [ jIvanikAyAH ] jIvanikAyoMko ( manaH pariNAmavirahitAH ) manapariNAma rahita ( ekendriyA: jIvAH ) ekendriya jIva [ bhaNitA:] ( sarvajJane ) kahA hai| TIkA-yaha, pRthvIkAyika Adi pA~ca [paMcavidha] jIvoMke ekendriyapanekA niyama hai| pRthvIkAyika Adi jIva, sparzanendriyake AvaraNake kSayopazamake kAraNa tathA zeSa indriyoMke AvaraNakA udaya tathA manake AvaraNakA udaya honase, manarahita ekendriya haiM / / 112 // * vAyukAyika tathA agnikAyika jIvoMko calanakriyA dekhakara vyavahArase asa kahA jAtA hai, nizcayase to ve bhI sthAvaranAmAnAmakarmAdhInapaneke kAraNa ( yadyapi unake vyavahArase calana hai tathApi) sthAvara hI hai| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 289 saM0tA0 atha pRthvIkAyikAdInAM paMcAnAmekendriyatvaM niyamayati-- ete pratyakSIbhUtA jIvanikAyAH paMcavidhAH pRthvIkAyikAdayo jIvAH / te kathaMbhUtAH ? manaH pariNAmavirahitAH- na kevalaM manaH pariNAmavirahitA ekendriyAzca / kasmin satItthaMbhUtAH bhaNitAH / vIryAMtarAyasparzanendriyAvaraNakSayopazamalAbhAt zeSendriyAvaraNodaye noindriyAvaraNodaye ca satIti / atra sUtre vizvopAdhivimuktazuddhasattAmApradezakena nizcayanayena yadyapi pRthvyAdi paMcabhedarahitA jIvAstathApi vyavahAranayenAzuddhamanogatarAgAdyapadhyAnasahitena zuddhamanogatasvasaMvedanajJAnarahitena yadvaddhamekendriyajAtinAmakarma tadudayenAmanasaH evekendriyAzca bhavatItyabhiprAyaH // 112 // hiMdI tA0- - utthAnikA- Age aisA niyama karate haiM ki pA~coM pRthvIkAyika Adi ekeMdriya hI hote haiM anvaya sahita sAmAnyArtha -- ( ede ) ye ( puDhavikAiyAdIyA ) pRthvIkAyika Adi ( paMcavihA) pA~ca prakArake ( jIvaNikAyA ) jIvoMke samUha (maNapariNAmavirahidA ) manake bhAvoMse zUnya ( egeMdiyA jItA ) ekeMdriya jIva ( praNitA ) kahe gae haiN| vizeSArtha - vIryAntarAya aura sparzanendriya AvaraNa matijJAnake kSayopazamake lAbhase tathA anya indriya AvaraNake udayase tathA noindriya AvaraNake udayase ye jIva sparzana indriya mAtrake dhArI ekeMdriya hote haiM / yahA~ yaha abhiprAya hai ki sarva upAdhise rahita zuddha sattA mAtra padArthako kahanevAlI nizcayanayase yadyapi jIva pRthivI Adi pA~ca bhedoMse zUnya haiM tathApi vyavahAranayase ye jIva ekendriya jAti nAmA nAmakarmake udayase manarahita ekendriya hote haiM / isa ekendriya jAti nAmakarma kA bandha taba hotA hai jaba zuddha manase prApta svasaMvedana jJAna na hokara azuddha manameM honevAlA rAga Adi rUpa apadhyAna hotA hai / / 112 / / ekendriyANAM caitanyAstisthe dRSTAMtopanyAso'yam / aMDesu pavaDuMtA gabbhatthA mANusA ya mucchagayA / jArisayA tArisayA jIvA egeMdiyA NeyA / / 113 / / aMDeSu pravardhamAnA garbhasthA mAnuSAzca mUccha gatAH / yAdRzAstAdRzA jIvA ekendriyA jJeyAH / / 113 / / aMDAMtalIMnAnAM, garbhasthAnAM mUrcchitAnAM ca buddhipUrvakavyApArAdarzane'pi yena prakAreNa jIvatvaM nizcIyate, tena prakAreNaikendriyANAmapi ubhayeSAmapi buddhipUrvakavyApArAdarzanasya samAnatvAditi / / 113 / / 7 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 navapadArtha-mokSamArga varNana ___ anvayArtha-( aMDeSu pravardhamAnAH ) aMDemeM vRddhi pAnevAle prANI, ( garbhasthAH ) garbha meM rahe hue prANI ( ca ) aura ( mUrchA gatA; mAnuSAH ) mUrchA prApta manuSya ( yAdRzAH ) jaise ( buddhipUrvaka vyApAra rahita hote huye bhI ) jIva haiM, ( tAdRzAH ) vaise hI ( ekendriyAH jIvAH ) ekendriya bhI jIva ( jJeyAH ) jaannaa| TIkA-yaha, ekendriyoMko caitanyakA astitva hone sambaMdhI dRSTAntakA kathana hai| aMDe meM rahehue, garbhameM rahehue aura mUrchA pAyehue (prANiyoM) ke buddhipUrvaka vyApAra nahIM dekhA jAtA tathApi jIvatvakA, jisa prakAra nizcaya kiyA jAtA hai, usI prakAra ekendriyoMke jIvatvakA bhI nizcaya kiyA jAtA hai, kyoMki donoMmeM buddhipUrvaka vyApArakA adarzana samAna hai / / 113 // saMtA-atha pRthivIkAyAghekendriyANAM caitanyAstitvaviSaye dRSTAntamAha-aMDeSu pravartamAnAstipaMco garbhasthA mAnuSA mUrkhAgatAzca yAdRzA IhApUrvavyavahArarahitA bhavanti tAdRzA ekendriyajIvA jJeyA iti / tathAhi-yathANDajAdInAM zarIrapuSTiM dRSTvA bahiraMgavyApArAbhAvepi caitanyAstitvaM gamyate mlAnAM dRSTvA nAstitvaM ca jJAyate tathaikendriyANAmapi / ayamatra bhAvArtha:-paramArthena svAdhInatAnaMtajJAnasukhasahitopi jIva: pazcAdajJAnena parAdhInendriyasukhAsakto bhUtvA yatkarma badhnAti tenAMDajAdisadRzamekendriyajaM duHkhitaM cAtmAnaM karoti / / 113 / / / evaM paMcasthAvaravyAkhyAnamukhyatayA gAthAcatuSTayena dvitIyasthalaM gataM / hiMdI tA0-utthAnikA-Age pRthivIkAya Adi ekendriyajIvoMmeM cetanA guNa hai ise batAneke liye dRSTAnta kahate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-( jArisayA) jisa prakAra ( aMDesu) aMDoMmeM ( pavaTuMtA) bar3hate hue, (galbhatthA) garbha meM tiSThate hue (ya) aura ( mucchagayA) mUrkhAko prApta hue ( mANusA) manuSya jIte haiM ( tArisayA) usI tarahase ( egeMdiyA jIvA) ekendriya jIva ( jJeyA) jAnane yogya haiN| vizeSArtha-jaise aMDoMke bhItarake tiryaMca va garbhastha pazu yA manuSya yA mUrkhAgata mAnava icchApUrvaka vyavahAra karate hue nahIM dikhate haiM taise ina ekandriyoMko jAnanA cAhiye arthAt aMDoMmeM janmanevAle prANiyoMke zarIrakI puSTi yA vRddhiko dekhakara bAharI vyApAra karanA na dIkhanepara bhI bhItara caitanya hai aisA jAnA jAtA hai, yahI bAta garbhameM Ae hue pazu yA mAnavoMkI bhI hai| garbha bar3hatA jAtA hai isIse cetanAko sattA mAlUma hotI hai| mUrkhAgata mAnava turaMta mUrchA chor3a saceta hojAtA hai| isI taraha ekendriyoMke bhItara bhI jAnanA Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 291 cAhiye / jaba garbhastha zarIra yA aNDe yA mUrchA prApta prANI mlAnita hojAte arthAt bar3hate nahIM yA unake zarIrakI ceSTA bigar3a jAtI taba yaha anumAna hotA hai ki unameM jIva nahIM rahA usI taraha ekendriya jIva jaba glAnita yA mardita ho jAte haiM taba ve jIvarahita acitta hojAte haiM / yahA~ yaha bhAva lenA yogya hai ki yaha jIva nizcayanayase svAdhInatA sahita anaMtajJAna tathA anaMtasukha dhArI hai tathApi vyavahAranabase parAdhIna iMdriya sukhameM Azakta hokara jo karma bA~dhatA hai usa karmake udayase aNDaja Adike samAna ekendriya hokara AtmAko duHkhoMmeM paTaka detA hai / / 113 // mukhyatAse cAra gAthAoMke dvArA dUsarA sthala isa taraha pA~ca sthAvaroMke vyA pUrNa huA / dvIndriyaprakArasUcaneyam / saMbukka - mAdu-vAhA saMkhA sippI apAdagA ya kimI / jANaMti rasaM phAsaM je te beiMdiyA jIvA zaMbUkamAtRvAhAH zaGkhAH zuktayo'pAdakAH ca kRmayaH / jAnanti rasaM sparzaM ye te dvIndriyAH jIvAH / / 114 / / ete sparzanarasanendriyAvaraNakSayopazamAt zeSendriyAvaraNodaye noindriyAvaraNodaye ca satiM sparzarasayoH paricchettAro dvIndriyA amanaso bhavatIti / / 114 / / / 114 / / anvayArtha - [ zaMbUkamAtRvAhA: ] zaMbUkaghoghA, mAtRvAha, [ zaGkhA: ] zaMkha, ( zuktaya: ) sIpa (ca) aura ( apAdakAH kRmayaH ) paga rahita kRmi ( ye ) jo ki ( rasaM sparza ) rasa aura sparzako ( jAnanti ) jAnate haiM (te ) ve ( dvIndriyAH jIvAH ) dvIndriya jIva haiN| TIkA- yaha, dvIndriya jIvoMke prakArakI sUcanA hai| sparzanendriya aura rasanendriyake AvaraNake kSayopazamake kAraNa tathA zeSa indriyoMke AvaraNakA sparza aura rasako jAnanevAle yaha ( zaMbUka Adi ) udaya tathA manake AvaraNa kA udaya honese jIva manarahita dvIndriya jIva haiM / / 114 || saM0tA0 - atha dvIndriyabhedAn prarUpayati, zaMbUkamAtRvAhA zaMkhazuktyapAdagakRmayaH kartAraH sparzarasadvayaM jAnaMtyete jIvA yatastato dvIndriyA bhavatIti / tadyathA zuddhanayena dvIndriyasvarUpAtpRthagbhUtaM kevalajJAnadarzanadvayAdapRthagbhUtaM yat zuddhajIvAstikAyasvarUpaM tadbhAvanotthasadAnaMdaikalakSaNasukharasAsvAdarahitaiH sparzanarasanendriyAdiviSayasukharasAsvAdasahitairjIvairyadupArjitaM dvIndriyajAtinAmakarma tadudayakAle vIryAMtarAyasparzarasanendriyAvaraNakSayopazamalAbhAt zeSendriyAvaraNodaye noindriyAvaraNodaye ca sati dvIndriyA amanaso bhavatIti sUtrArtha // 114 // Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 navapadArtha-mokSamArga varNana hiMdI tA0-utthAnikA-Age dvIndriya jIvoMke bhedoMko kahate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-( saMbukka ) saMdhUka eka jAtIkA kSudra zaMkha, ( mAduvAhA ) mAtRvAha ( saMkhA) saMkha (sippI) sIpa (ya) aura ( apAdagA) pA~va rahita (kimI) kRmI jaise giMDolA kRmi, laTa Adika (je) jo ( rasaM) rasa yA svAdako va ( phAsaM) sparzako ( jANaMti ) jAnate ( te ) ve ( jIvA) jIva ( beiMdiyA) dvIndriya haiM / vizeSArtha-zuddha nizcayanayase yaha jIva dvIndriyake svarUpase pRthak tathA kevalajJAna aura kevaladarzanase abhinna arthAt tanmaya zuddha astikAya hai| aise zuddha AtmAkI bhAvanAke dvArA jo sadA AnaMdamayI eka lakSaNa sukha-rasakA AsvAda AtA hai usako na pAkara sparzana aura isanA iMdira Adi viSayoM guNo rasAsvAdameM magana jIvoMne jo dvIndriya jAtinAmA nAmakarmakA baMdha kiyA thA usa karmake udaya kAlameM vIryAtarAya aura sparzaneMdriyake AvaraNa nAmA matijJAnAvaraNa karmake kSayopazamake lAbhase zeSa iMdriyoM ke AvaraNa rUpa karmoke udaya honepara tathA noindriya jo mana usake AvaraNa rUpa karmake udaya hone para ye jIva dvIndriya binA manake hote haiM / / 114 / / zrIndriyaprakArasUcaneyam / jUgA-guMbhI-makkaNa-pipIliyA vicchayA-diyA kIDA / jANaMti rasaM phAsaM gaMdhaM teindiyA jIvA / / 115 / / yUkAkuMbhImatkuNapipIlikA vRzcikAdayaH kITAH / jAnanti rasaM sparza gaMdhaM trIdriyAH jIvAH / / 115 / / ete sparzanarasanaghrANeMdriyAvaraNakSayopazamAt zeSendriyAvaraNodaye noindriyAvaraNodaye ca sati sparzarasagaMdhAnAM paricchettArastrIndriyA amanaso bhavaMtIti / / 115 / / anvayArtha-( yUkAkuMbhImatkuNapipIlikAH ) na~, kuMbhI, khaTamala, cIMTI aura ( vRzcikAdayaH) bicchU Adi ( kITA: ) jantu ( rasaM sparza gaMdhaM ) rasa, sparza aura gaMdhako ( jAnanti ) jAnate haiM, ( trIndriyAH jIvAH ) ve vIndriya jIva haiN| TIkA-yaha, trIndriya jIvoMke prakArakI sUcanA hai| sparzanendriya, rasanendriyake aura ghrANendriyake AvaraNake kSayopazamake kAraNa tathA zeSa indriyoMke AvaraNakA udaya tathA unake AvaraNakA udaya hone sparza, rasa aura gaMdhako jAnanevAle yaha (jUM Adi ) jIva manarahita trIndriya jIva haiM // 115 / / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta saM0 tA0-atha trIndriyabhedAn pradarzayati-yUkrAmatkuNakuMbhIpipIlikAH parNavRzcikAca gaNakITakAdayaH kartAraH sparzarasagaMdhatrayaM jAnanti yatastata: kAraNAt trIndriyA bhavaMtIti / tathAhivizuddhajJAnadarzanasvabhAvAtmapadArthasaMvittisamutpatravItarAgaparamAnaMdaikalakSaNasukhAmRtarasAnubhavacyutaH sparzanAsanAghrANendriyAdiviSayasukhamUrcchitai vairyad baddhaM trIndriyajAtinAmakarma tadudayAdhInatvena vIryAtarAyasparzanarasanaghrANendriyAvaraNakSayopazamalAbhAt zeSendriyAvaraNodaye noindriyAvaraNodaye ca sati trIndriyA amanaso bhavaMtIti sUtrAbhiprAyaH / / 115 // hiMdI tA0-utthAnikA-Age trIndriyake bhedoMko kahate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-( jUgA) i ( guMbhI ) eka viSailA kITa, ( makkaNa ) khaTamala ( pipIlikA) cIMTI (vicchiyAdiyA) bicchU Adi ( kIDA) kIr3e ( rasaM ) svAdako ( phAsaM) sparzako ( gaMdhaM) gaMdhako ( jANaMti) jAnate haiM isaliye ye ( teiMdiyA jIvA ) tIna indriyadhArI jIva haiN| vizeSArtha-vizuddha jJAna darzana svabhAvamayI Atma-padArthaka anubhavase utpanna jo vItarAga paramAnaMdamayI eka sukhAmRta rasa usaka svAdase rakSita hokara taphA sparzana, rasanA va nAsikA indriyake viSayoMke sukha meM mUrchita hokara jina jIvoMne trIndriya jAti nAmA nAmakarma bA~tha liyA hai usake udayake adhIna hokara tathA vIryAtarAyake aura sparzana, rasanA, va ghrANaindriya sambaMdhI matijJAnake AvaraNake kSayopazamake lAbha hone se tathA zeSa indriyoMke matijJAnAvaraNake udaya honepara tathA noindriya jo mana usake AvaraNake udaya hone para trIMdriya jIva mana rahita hote haiN| yaha sUtrakA abhiprAya hai / / 115 / / caturindriyaprakArasUcaneyam / udaMsa-masaya-makkhiya-madhukari- bhamarA pataMga-mAdIyA / rUvaM rasaM ca gaMdhaM phAsaM puNa te vijANaMti / / 116 / / uiMzamazakamakSikAmadhukarIbhramarAH pataMgAdyAH / / rUpaM rasaM ca gaMdha sparza punaste vijAnanti / / 116 / / ete sparzanarasanAghrANacakSurindriyAvaraNakSayopazamAt zrotrendriyAvaraNodaye noindriyAvaraNodaye ca sati sparzarasagaMdhavarNAnAM paricchettAraizcaturindriyA amanaso bhavaMtIti / / 116 / / anvayArtha-[ punaH ] punazca ( uddezamazakamakSikAmadhukarIbhramarAH ) DAMsa, macchara, makkhI, madhumakkhI , bha~varA aura ( pataGgAdyAH te ) pataMge Adi jIva ( rUpaM ) rUpa, ( rasaM ) rasa, ( gaMdha ) gaMdha ( ca ) aura ( sparza ) sparzako ( vijAnanti ) jAnate haiM ( ve caturindriya jIva haiM / ) Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 navapadArtha--mokSamArga varNana TIkA-yaha, caturindriya jIvoMke prakArakI sUcanA hai| sparzanendriya, rasanendriya, ghrANendriya aura cakSurindriyake AvaraNa ke kSayopazamake kAraNa tathA zrotrendriyake AvaraNakA udaya tathA manake AvaraNakA udaya honese sparza, rasa, gaMdha aura varNako jAnanevAle yaha ( DAMsa Adi ) jIva manarahita caturindriya jIva haiM / / 116 / / saM0 tA0-atha caturindriyabhedAn pradarzayati,-uddezamazakamakSikAmadhukarIbhramarapataMgAdhA: kartAraH sparzarasagaMdhavarNAn jAnanti yatastataH kAraNAccaturindriyA bhavati / tadyathA-nirvikArasvasaMvedanajJAnabhAvanotpannasukhasudhArasapAnavimukhaiH sparzanarasanAghrANacakSurAdiviSayasukhAnubhavAbhimukhairbahirAtmabhiryadupArjitaM caturindriyajAtinAmakarma tadvipAkAdhInA tathA vIryAtarAyasparzanarasanAghrANacakSurindriyAvaraNakSayopazamalAbhAt zrotrendriyAvaraNodaye noindriyAvaraNodaye ca sati caturindriyA amanasobhavaMtItyabhiprAya: / / 166 / / iti vikalendriyavyAkhyAnamukhyatayA gAthAtrayeNa tRtIyasthalaM gataM / hiMdI tA0-utthAnikA-Age cAra indriyadhArI jIvoMke bheda batAte haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-(uiMsa ) DAMsa [ masaya ] macchara, [ makkhi ] makkhI, [ madhukari ] madhumakkhI , [ bhamarA ] bhauMrA [ pataMgamAdIyA ] pataMga Adika [ rUpaM ] varNako [ rasaM ] svAdako [ca ] aura [gaMdhaM ] gaMdhako, [puNa] tathA [ phAsaM ] sparzako [ ANaMti] jAnate haiM [te vi] ve hI cauindriya jIva haiN| vizeSArtha-jo mithyAdRSTi jIva nirvikAra svasaMvedana jJAnakI bhAvanAse utpanna jo sukha rUpI amRtakA pAna usase vimukha haiM tathA sparzana, rasanA, ghrANa ke cakSu Adi indriyoMke viSayoM, sukhake anubhavameM lIna haiM ve cauindriya jAti nAmA nAmakarma bA~dhate haiM / isa nAma karmake udayake AdhIna hokara tathA vIryAntarAya aura sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu indriyakA AvaraNarUpa matijJAnAvaraNake kSayopazamake lAbhase aura karNediya tathA noindriyake AvaraNake udayase cAra indriyadhArI mana rahita hote haiM, yaha abhiprAya hai / / 116 / / isa taraha vikalendriyake vyAkhyAnakI mukhyatAse tIna gAthAoMke dvArA tIsarA sthala pUrNa huaa| paMcendriyaprakArasUcaneyam / sura-Nara-NAraya-tiriyA vaNNa-rasa-pphAsa-gaMdha-saddaNhu / jala-cara-thala-cara-khacarA baliyA paMcendriyA jIvA / / 117 / / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 295 paMcAstikAya prAbhRta suranaranArakatiryaJco varNarasasparzagaMdhazabdajJAH / jalacarasthalacarakhacarA balinaH paMcendriyA jIvAH / / 177 / / atha sparzanarasanAghrANacakSuH zrotrendriyAvaraNakSayopazamAt noindriyAvaraNodaye sati sparzarasagaMdhavarNazabdAnAM paricchettAraH paMcendriyA amanaskA: / kecitu noindriyAvaraNasyApi kSayopazamAt samanaskAzca bhavanti / tatra devamanuSyanArakAH samanaskA eva, tiryaca ubhayajAtIyA iti / / 117 / / anvayArtha-( varNarasasparzagaMdhazabdajJAH ) varNa, rasa, sparza, gaMdha aura zabdako jAnanevAle ( suranaranArakatiryazca: ) deva-manuSya-nAraka-tiryaMca-( jalacarasthalacarakhacarAH ) jo jalacara, sthalacara, khecara hote haiM ve- ( balinaH paJcendriyAH jIvA: ) balavAna paMcendriya jIva haiN| TIkA-yaha, paMcendriya jIvoMke prakArako sUcanA hai| sparzanendriya, rasanAmya, mAndriya, cakSupriya aura zrondriyake AvaraNake kSayopazamake kAraNa manake AvaraNakA udaya honese, sparza, rasa, gaMdha, varNa aura zabdako jAnanevAle jIva manarahita paMcendriya jIva haiM kucha ( paMcendriya jIva ) to, unheM manake AvaraNakA bhI kSayopazama honese, manasahita (paMcendriya jIva ) hote haiN| unameM deva, manuSya aura nArakI manasahita hI hote haiM, tiryaca donoM jAtike ( arthAt manarahita tathA manasahita ) hote haiM / / 117 / / saM0 tA0-paMcendriyabhedAnAvedayati, suranaranArakatiryaMca: catvAraH varNarasagaMdhasparzazabdajJA yata: kAraNAttata: paMcendriyajIvA bhavanti teSu ca madhye ye tiryacaste kecana jalacarasthalacarakhacarA balinazca bhavanti / te ca ke ? jalacaramadhye grahasaMjJAH sthalacareSvaSTApadasaMjJA; khacareSu bheruMDA iti| tadyathA-nirdoSiparamAtmadhyAnotpannanirvikAracidAnaMdaikalakSaNasukhaviparItaM yadindriyasukhaM tadAsaktairbahirmakhajIvairyadapArjitaM paMcendriyajAtinAmakarma tadadayaM prApya vIryAtarAyasparzanarasanAghrANacakSuHzrotrendriyAvaraNakSayopazamalAbhAtroindriyAvaraNodaye sati kecana zikSAlAbhopadezanazaktivikalA: paMcendriyA asaMjJino bhavanti, kecana punanoMindriyAvaraNasyApi kSayopazamalAbhAtsaMjJino bhavanti teSu ca madhye nArakamanuSyadevAH saMjJina evaM, tiryaMca: paMcendriyAH saMjJino'saMjJino bhavanti / ekendriyAdicaturindriyaparyaMtA asaMjJina eva / kazcidAha-kSayopazamavikalparUpaM hi mano bhnnyte| tatteSAmapyastIti kathamasaMjJina: / parihAramAha-yathA pipIlikAyA gaMdhaviSaye jAtisvabhAvenaivAhArAdisaMjJArUpaM paTutvamasti na cAnyatra kaarykaarnnvyaaptijnyaanvissye| anyeSAmapyasaMjJinAM tathaiva / mana: punarjagattrayakAlatrayaviSayavyAptijJAnarUpakevalajJAnapraNItaparamAtmAditattvAnAM parokSaparicchittirUpeNa paricchedakatvAtkevalajJAnasamAnamiti bhAvArthaH / / 117|| hiMdI tA0 - utthAnikA-Age paMcendriyake bhedoMko kahate haiManvayasahita sAmAnyArtha-[ suraNaraNArayatiriyA ] deva, manuSya, nArakI aura tiryaca Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 navapadArtha-mokSamArga varNana [jalacara- thalacara-khacarA ] jo jalacara, bhUmicara tathA AkAzagAmI haiM [ baliyA ] aise balavAna [ jIvA ] jIva [vaNNarasaphphAsagaMdhasaddaNha ] varNa, rasa, sparza, gandha aura zabdako samajhanegAra [paMcediyA, driya hote haiN| vizeSArtha-vRttikArane yaha artha kiyA hai ki tiryaMca paMcendriyoM meM koI koI bar3e balavAna hote haiM jaise jalacaroM meM grAha, thalacaroMmeM aSTApada, khacaroMmeM bherunnddpkssii| jo bahirAtmA jIva doSarahita paramAtmAke dhyAnase utpanna nirvikAra cidAnandamayI sukhase viparItaindriyasukha meM Asakta haiM ve paMcendriya jAti nAmakA nAmakarma bA~dha lete haiN| usake udayako pAkara vIryAMtarAya karma tathA sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura karNaindriya jJAnake AvaraNa karmake kSayopazamake lAbhase tathA noindriya jo mana usake dvArA jJAnako AvaraNa karanevAle karmake udaya hone para koI jIva paMcendriya manarahita hote haiM taba ve zikSA, vArtAlApa va upadeza grahaNakI zaktise zUnya hote haiM tathA koI noindriya jJAnake AvaraNake kSayopazamake lAbhase bhI manasahita sainI paMcendriya hote haiN| ina paMcendriya jIvoMmeM nArakI, manuSya aura deva to saba sainI hI hote haiM- paMcendriya tiryaMca sainI aura asainI do bhedarUpa haiM tathA ekendriyase le cAra indriya taka to saba asainI hI hote haiN| yahA~ kisIne zaMkA kI ki asainI jantuoMke bhI kSayopazama jJAnase vicAra hotA hai tathA kSayopazamase uThanevAle vikalpako hI mana kahate haiM yaha vikalpa jaba asainIko hai taba unako asainI kyoM kahA hai isakA samAdhAna vRttikAra kahate haiM ki asainIko kArya-kAraNakI vyAptikA jJAna nahIM hotA hai-ve pahalese haraeka viSayameM yaha nahIM vicAra kara sakate haiM ki aisA karanese yaha lAbha hogA va yaha hAni hogI-asainI jIva apane-apane svabhAvase binA hAni-lAbha vicAre kAma karate haiM jaisecITI gandhake viSayameM va AhAra Adi saMjJA rUpase jo caturAI rakhatI hai vaha usake jAtisvabhAvase hai, anya viSayoMmeM usakA jJAna vicAra nahIM kara sakatA hai / manameM yaha zakti hai ki tIna jagata va tIna kAla sambandhI vyAptijJAna rUpa kevalajJAnameM jo paramAtmA Adi tattva jAne gaye haiM unako parokSa rUpase jAna sakatA hai isaliye vaha kevalajJAnake samAna hai, yaha bhAvArtha hai / / 117 / / ___ indriyabhedenoktAnAM jIvAnAM caturgatisaMbaMdhatvenopasaMhAro'yam / .. devA cauNNi-kAyA maNuyA puNa kamma-bhoga-bhUmIyA / tiriyA bahu-ppayArA raiyA puDhavi-bheyagadA / / 118 / / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta devAzcaturNikAyAH manujAH punaH karmabhogabhUmijAH / tiryaJcaH bahuprakArAH nArakAH pRthivIbhedagatAH / / 118 / / 297 devagatinAmno devAyuSazcodayAddevAH, te ca bhavanavAsivyaMtarajyotiSkavaimAnika nikAyabhedAccaturdhA | manuSyagatinAmno manuSyAyuSazca udayAnmanuSyAH / te karmabhogabhUmijabhedAt dvedhA / tiryaggatinAmnastiryagAyuzca udayAttiryaJcaH / te pRthivIzambUka yUkoddezajalacaroragapakSiparisarpacatuSpadAdibhedAdanekadhA / narakagatinAmno narakAyuSazca udayAnnArakAH / te ratnazarkarAvAlukApaMkadhUmatamomahAtamaHprabhAbhUmija bhedAtsaptadhA / tatra devamanuSyanArakAH paMcendriyA eva / tiryacastu kecitpaMcendriyAH kecideka-dvi-tri- caturindriyA apIti / / 118 / / " anvayArtha - [ devAH caturNikAyAH ] devoMke cAra nikAya haiM ( manujAH karmabhogabhUmijAH ) manuSya karmabhUmija aura bhogabhUmija aise do prakArake haiM, ( tiryaJca: bahuprakArAH ) tiryaMca aneka prakArake haiM (punaH) aura (nArakAH pRthivIbhedatAH ) nArakoMke bheda unakI pRthviyoMke bheda jitane haiM / TIkA- yaha, indriyoMke bhedakI apekSAse gaye jIvoMkA caturgatisambandha darzAte hue upasaMhAra haiM I devagatinAma aura devAyuke udayase ( arthAt devagatinAmakarma aura devAyukarma ke udayake nimittase ) deva hote haiM, ve bhavanavAsI, vyantara, jyotaSka aura vaimAnika nikAyabhedoM ke kAraNa cAra prakArake haiN| manuSya gatinAma aura manuSyAyuke udayase manuSya hote haiM, ve karmabhUmija aura bhogabhUmija aise bhedoMke kAraNa do prakArake haiM / tiryacagatinAma aura tiryacAyuke udayase tiryaMca hote haiM, ve pRthvI, zaMbUka, jU~, DAMsa, jalacara, uraga, pakSI, parisarpa, catuSpAda ( copAye ) ityAdi bhedoMke kAraNa aneka prakArake haiN| narakagatinAma aura narakAyuke udayase nAraka hote haiM, ve ratnaprabhAbhUmija zarkarAprabhAbhUmija, vAlukaprabhAbhUmija, paMkaprabhAbhUmija, dhUmaprabhAbhUmija, tamaH prabhAbhUmija aura mahAtama: prabhAbhUmija aise bhedoMke kAraNa sAta prakArake haiM / unameM deva, manuSya aura nArakI paMcendriya hI hote haiN| niryaMca to kucha paMcendriya hote haiM aura kucha ekendriya, dvIndriya, trIndriya aura caturindriya bhI hote haiM // 118 // saM0tA0 - tathaikendriyAdibhedenoktAnAM jIvAnAM caturgatisaMbandhitvenopasaMhAraH kathyate,bhavanavAsivyaMtarajyotiSkavaimAnikabhedena devAzcaturNikAyA, bhogabhUmikarmabhUmijabhedena dvividhA manuSyAH, pRthivyAdyekendriyabhedena zambUkayUkoddezakAdivikalendriyabhedena jalacarasthalacarakhacaradvipadacatu:padAdipaMcendriyabhedena tiryaMco bahuprakArAH / ratnazarkarAvAlukApaMkadhUmatamomahAtamaH prabhAbhUmibhedena nArakAH saptavidhA bhavatIti / atra caturgativilakSaNA svAtmopalabdhilakSaNA yA siddhagatista tu Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 navapadArtha - mokSamArga varNana dbhAvanArahitaijIMvaiH siddhasadRzanijazuddhAtmabhAvanArahitairvA yadupArjitaM caturgatinAmakarma tadudayavazena devAdigatiSUtpadyaMta iti sUtrArthaH / / 118 / / hiMdI tA0 - utthAnikA- Age ekendriya Adike bhedase jina jIvoMko kahA hai unake cAra gati hotI haiM aisA kahate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha - ( devA) devagativAle jIva ( cauNNikAyA ) cAra samUha rUpase cAra prakAra haiM / ( puNa) aura ( maNuyA) manuSya (kammabhogabhUmIyA ) karmabhUmi aura bhogabhUmivAle haiM / ( tiriyA) tiryaMca gativAle ( bahuppayArA ) bahuta tarahake haiM (NeraDyA ) nArakI ( puDhavibheyagadA ) pRthvIke bhedake pramANa haiM / vizeSArtha - devoMke cAra samUha haiM, bhavanavAsI, vyantara, jyotiSI aura vaimAnika / manuSyoMke do bheda haiM- eka ve jo bhogabhUmimeM janmate haiN| dUsare ve jo karmabhUmimaM paidA hote haiM / tiryaMca bahu prakAra haiN| pRthvI Adi pA~ca ekendriya tiryaMca haiM / zambUka Adi do indriya, jUAdi tIna indriya, DAMsa Adi cAra indriya aise tIna prakAra vikalatraya tiryaMca haiM / jalameM calanevAle, bhUmimeM calanevAle tathA AkAzameM ur3anevAle aise dvipada, caupada Adi paMcendriya tiryaMca haiM / ratna, zarkarA, bAlukA, paMka, dhUma, tama, mahAtama, aisI sAta pRthivI haiM jinameM sAta naraka haiM unameM nivAsI nArakI haiN| yahA~ sUtrakA bhAva yaha hai ki jIva siddha gatikI bhAvanAse rahita haiM athavA siddhake samAna apanA zuddha AtmA hai isa bhAvanAse zUnya haiM una jIvoMne narakAdi cAra gati rUpa nAmakarma bA~dhA hai usake udayake adhIna ye jIva deva Adi gatiyoMmeM paidA hote haiM / / 118 / / gatyAyurnAmodayanirvRttatvAd devatvAdInAmanAtmasvabhAvatvodyotanametat / - khINe puvva- Nibaddhe gadi NAme Ause ca te vi khalu / pApuNNaMti ya aNNaM gadi mAussaM salessa vasA / / 119 / / kSINe pUrvanibaddhe gatinAmni AyuSi ca te'pi khalu / prApnuvanti cAnyAM gatimAyuSkaM svalezyAvazAt / / 119 / / * kSIyate hi krameNArabdhaphalo gatinAmavizeSa AyurvizeSazca jIvAnAm / evamapi teSAM gatyaMtarasyAyuraMtarasya ca kaSAyAnuraJjitA yogapravRttirlezyA bhavati bIjaM tatastaducitameva gatyaMtara mAyuraMtaraJca te prApnuvanti / evaM kSINAkSINAbhyAmapi punaH punarnavIbhUtAbhyAM gatinAmAyuH karmabhyAmanAtmasvabhAvabhUtAbhyAmapi ciramanugamyamAnAH saMsaratyAtmAnamacetathamAnA jIvA iti / / 119 / / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 299 anvayArtha-( pUrvanibaddhe ) pUrvabaddha ( gatinAmni AyuSi ca ) gattinAmakarma aura AyuSakarma (kSINe ) kSINa honese ( te api ) vehI jIva ( svalezyAvazAt ) apanI lezyAke vaza ( khalu) vAstavameM ( anyAM gatim AyuSkaM ca ) anya gati aura AyuSya ( prApnuvanti ) prApta karate haiN| TIkA-yahA~, gatinAmakarma aura AyuSakarmake udayase niSpanna hote haiM isaliye devatvAdi anAtmasvabhAvabhUta haiM aisA darzAyA hai| jIvoMke, jisakA phala prArambha ho jAtA hai aisA amuka gatinAmakarma aura amuka AyuSakarma kramazaH kSayako prApta hotA hai| aisA hone para bhI unheM kaSAya-anuraMjita yogapravRttirUpa lezyA anya gati aura anya AyuSakA bIja hotI hai ( arthAt lezyA anya gatinAmakarma aura anya AyuSakarmako bandhakA kAraNa hotI hai ), isaliye usake ucita [usake anusAra hI anya gati tathA anya AyuSa ve prApta karate haiN| isa prakAra kSINa-akSINapaneko prApta hone para bhI punaH-puna: navIna utpanna honevAle gatinAmakarma aura AyuSakarma ( pravAharUpase) yadyapi ve anAtmasvabhAvabhUta haiM tathApi cirakAla ( jIvoMke ) sAtha-sAtha rahate haiM isaliye, AtmAko na cetanevAle jIva saMsaraNa karate haiM ( arthAt AtmAkA anubhava na karanevAle jIva saMsArameM paribhramaNa karate haiM ) / / 119 / / ___ saM0 tA0-atha gatinAmAyu:karmanivRttatvAddevatvAdInAmanAtmasvabhAvatvaM darzayati-athavA ye kecana vadanti-nAnyAdRzaM jagat, devo mRtvA deva eva manuSyA mRtvA manuSyA eveti taniSedhArtha, krameNa dattaphale kSINe sati / kasmin / pUrvanibaddhe pUrvopArjite gatinAmakarmaNyAyuSi ca tepi khalu te jIvA: kartAraH khalu sphuTaM prApnuvanti / kim | anyadapUrvaM manuSyagatyapekSayA devamatyAdikaM bhavAMtare gatinAmAyuSvaM ca / kathaMbhUtA; saMtaH ? svakIyalezyAvazA: svakIyapariNAmAdhInA iti / tadyathA-- "caMDo Na muai veraM bhaMDaNasolo ya dhammadayarahiyo / duTTho Na ya edi vasaM lakkhaNameyaM tu kiNhassa' ityAdirUpeNa kRSNAdiSaDlezyAlakSaNaM gommaTazAstrAdau vistareNa bhaNitamAste tadatra nocyate / kasmAt / adhyAtmagraMthatvAt / tathA saMkSepeNAtra kathyate / kaSAyodayAnuraMjitA yogapravRttilezyA sA ca zubhAzubhagatinAmakarmaNa AyuH karmaNazca bIjaM kAraNaM bhavati tena kAraNena tadvinAza: kartavyaH / kathamiti cet? krodhamAnamAyAlobharUpakaSAyodayacatuSkAdbhine anaMtajJAnadarzanasukhavIryacatuSkAdabhinne paramAtmani yadA bhAvanA kriyate tadA kaSAyodayavinAzo bhavati tadbhAvanArthameva zubhAzubhamanovacanakAyavyApAraparihAre sati yogatrayAbhAvazceti kaSAyo dayaraMjitayogapravRttirUpale zbhAvinAzastadabhAva gatinAmAyuSkarmaNorabhAnastayorabhAve'kSayAnaMtasukhAdiguNasya mokSasya lAbha iti sUtrAbhiprAya: / / 119 / / hiMdI tA0-utthAnikA-Age dikhalAte haiM ki gati nAmA nAmakarma va Ayukarmake udayase prApta jo deva Adi gatiyeM haiM unameM AtmA kA svabhAvapanA nahIM hai| ve AtmAkI Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 navapadArtha-mokSamArga varNana vibhAva yA azuddha avasthAe~ haiN| athavA jo koI vAdI aisA kahate haiM ki jagatameM eka jIvakI anya anya avasthAe~ nahIM hotI haiM, deva marake deva hI hotA hai, manuSya marake manuSya hI hote haiN| unake isa kathanakA niSedha karaneke liye kahate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-[ puvaNibaddhe ] pUrvameM bA~dhe hue [gadiNAme ] gatinAmA nAma karmake [ca ] aura [ Ause ] Ayu karmake [khINe] kSaya hojAne para [tevi ] ve hI jIva [khalu] vAstavameM [ salessavasA ] apanI apanI lezyAke vazase [ aNNaM ] anya [ gadim ] gatiko [ya] aura [ AussaM ] Ayuko [ pApuNNaMti ] pAte haiN| vizeSArtha-ye saMsArI jIva apane-apane pariNAmoMke AdhIna bhinna-bhinna gati va Ayuko bA~dhakara janmate rahate haiN| kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma, zukla ye chaH lezyAe~ hotI haiN| inakA svarUpa zrIgommaTasArameM vistArase kahA hai jaise-kRSNa lezyAkA svarUpa yaha hai "caMDoNa mucai veraM bhaMDanasIlo ya dhammadayarahiyo / duTTho Na ya edi vasaM lakkhaNameyaM tu kiNhassa / / 509 / / " bhAvArtha-jo pracaMDa tIvra krodhoM hAM, vera na chor3e, bakanekA va yuddha karanekA jisakA sahaja svabhAva ho, dayAdharmase rahita ho, duSTa ho, kisI gurujana Adike vaza na ho| ye lakSaNa kRSNa lezyA vAloMke haiN| yaha adhyAtma grantha hai isase vizeSa nahIM kahA hai tathApi kucha saMkSepase likhate haiM"kaSAyodayAnuraMjitA yogapravRttiH lezyA" yaha lezyAkA lakSaNa hai| arthAt kaSAyoMke udayase ra~gI huI yogoMkI pravRttiko lezyA kahate haiN| yahI zubha azubha gatinAmA nAmakarma va Ayukarmake ba~dhanekA bIja hai isaliye lezyAkA nAza karanA yogya hai / jisakA upAya yaha hai ki jaba yaha bhAvanA kI jAtI hai ki "maiM krodha, mAna, mAyA, lobha rUpa cAroM kaSAyoMke udayase bhinna hU~, tathA anaMta darzana, anaMta jJAna, anaMta sukha tathA anaMta vIrya ina cAra anaMtacatuSTayase bhinna nahIM hU~ aisA maiM paramAtma svabhAvadhArI hU~" taba kaSAyoMke udayakA nAza hotA hai, isa bhAvanAke liye hI zubha yA azubha mana vacana kAyake vyApArakA tyAga kiyA jAtA hai| isI hI kramase tInoM yogoMkA abhAva ho jAnA hai taba kaSAyoMke udayase ra~gI huI yogoMkI pravRttirUpa lezyAkA bhI vinAza ho jAtA hai| lezyAke abhAvase gatinAmakarma tathA AyukarmakA bhI abhAva ho jAtA hai taba akSaya anaMta sukhAdi guNoMse pUrNa mokSakA lAbha hotA hai yaha sUtrakA abhiprAya hai / / 119 / / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta uktjiivprpNcopsNhaaro'ym| ede jIva-NikAyA deha-ppavicAra-massidA bhaNidA / deha-vihUNA siddhA bhavyA saMsAriNo abhavvA ya / / 120 / / ete jIvanikAyA dehapratIcAramAzritAH bhaNitAH / / dehavihInAH siddhAH bhavyAH saMsAriNo'bhavyAzca / / 120 / / ete hyuktaprakArAH sarve saMsAriNo dehapravIcArAH adehapravIcArA bhagavaMtaH siddhAH zuddhA jIvAH / tatra dehapravIcAratvAdekatve'pi saMsAriNo dviprakArAH bhavyA abhavyAzca / te zuddhasvarUpopalambhazaktisadbhAvAsadbhAvAbhyAM pAcyApAcyamudvadabhidhIyaMta iti / / 120 / / __ anvayArtha ( ete jIvanikAyA: ) yaha ( pUrvokta ) jIvanikAya ( dehapravIcAramAzritAH ) dehame vartanevAle arthAt dehasahita ( bhaNitAH ) kahe gaye haiM, (dehavihInA: siddhA: ) deharahita aise siddha haiN| ( saMsAriNa: ) saMsArI ( bhavyAH abhavyAH ca ) bhavya aura abhavya aise do prakArake haiN| TIkA-yaha ukta ( pahale kahe gaye ) jIvavistArakA upasaMhAra hai| jinake prakAra ( pahale ) kahe gaye aise yaha samasta saMsArI dehameM vartanevAle ( arthAt dehasahita ) haiM, dehameM na vartanevAle ( arthAt deharahita ) aise siddha bhagavaMta hai-jo ki zuddha jIva haiM / vahA~, dehameM vartanekI apekSAse saMsArI jIvoMkA eka prakAra hone para bhI ve bhavya aura abhavya aise do prakArake haiM / 'pAcya' ( pakaneyogya ) aura 'apAcya' ( na pakane yogya ) mUMgakI bhA~ti, jinameM svarUpakI upalabdhikI (prAptikI ) zaktikA sadbhAva hai unheM 'bhavya' aura jinameM zuddha svarUpakI upalabdhikI zaktikA asadbhAva hai unheM 'abhavya' kahA jAtA hai / / 120 // saMtA-atha pUrvoktajIvaprapaMcasya saMsArimuktabhedenopasaMhAravyAkhyAnaM karoti,-ete jIvanikAyA nizcayena zuddhAtmasvarUpAzritA api vyavahAreNa karmajanitadehapravIcArAzritA bhaNitAH, dehe pravIcAro vartanA dehapravIcAraH / nizcayena kevalajJAnadehasvarUpA api karmajanitadehavihInA bhavanti / te ke ? zuddhAtmopalabdhiyuktAH siddhAH, saMsAriNastu bhavyA abhavyAzceti / tathAhikevalajJAnAdiguNa-vyaktirUpA yA zuddhistasyAH zaktirbhavyatvaM bhaNyate tadviparItamabhavyatvaM / kiMvat ? pAcyApAcya-mugavat suvarNetarapASANavadvA zuddhizaktiyAsau samyaktvagrahaNakAle vyaktimAsAdayati azuddhazakteryAsau vyaktiH sA cAzuddhirUpeNa pUrvameva tiSThati tena kAraNenAnAdirityabhiprAyaH // 120 // evaM gAthAcatuSTayaparyaMtaM paMcendriyavyAkhyAnamukhyatvena caturthasthalaM gataM / atra paMcendriyA ityupalakSaNaM tena kAraNena gauNavRttyA "tiriyA bahuppayArA / '' iti pUrvoktagAthAkhaMDanaikendriyAdivyAkhyAnamapi jJAtavyaM / upalakSaNaviSaye dRSTAMtamAha-kAkebhyo rakSatAM sarpirityukte mArjArAdibhyopi rakSaNIyamiti / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navapadArtha-mokSamArga varNana hiMdI tA0-utthAnikA-Age pUrvameM jo jIva padArthakA kathana kiyA hai usIkA saMkoca vyAkhyAna karate hue saMsArI aura muktake bhedoMko batAte haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-[ede ] ye [ jIvanikAyA ] jIvoMke samUha [ dehappavidyAram ] zarIrameM vartanAko [assidA ] Azraya karanevAle arthAt zarIrake dvArA vyApAra karanevAle ( bhaNidA) kahe gae haiM [ dehavihUNA] jo zarIrase rahita haiM ve [siddhA] siddha haiN| [ saMsAriNo ] saMsArI jIva [ bhavyA ] bhavya [ya] aura [ abhavyA ] abhavya do prakArake haiN| vizeSArtha-nizcaya nayase dekhA jAve to sarva jIva zuddha AtmasvarUpake dhArI haiM, kevala jJAnamayI caitanya zarIrake svAmI haiM tathA karmose utpanna honevAle zarIrase rahita haiM / vyavahAranayase jo zarIra meM amita haiM se saMtAtI haiM, jo zAdI rahita haiM ve siddha haiN| siddhoMko sAkSAt zuddha AtmAkI prApti hogaI hai| saMsArI jIvoMmeM koI bhavya haiM, koI abhavya haiN| jinameM kevalajJAna Adi guNoMkI pragaTatA rUpa zuddhikI zakti pAI jAtI hai ve bhavya haiM-jinameM pragaTatArUpa zuddhikI zakti nahIM hai ve abhaSya haiM-jaise pakane yogya mUMga aura na pakane yogya mUMga yA suvarNa pASANa aura andha pASANa / pahalemeM svabhAvakI pragaTatAkI yogyatA hai dUsaremeM nahIM hai, yadyapi mUMgapanA gha suvarNapanA inameM bhI hai| jinameM zuddha honekI zakti hotI hai vaha zakti samyagdarzana ke grahaNa ke samaya pragaTa ho jAtI hai / parajina meM vaha zakti nahIM hai vaha sadA azuddha rUpase hI rahatI hai jaise anAdise calI A rahI hai / / 12 / / isa taraha cAra gAthAoM taka paMcendriyake vyAkhyAnakI mukhyatAse cauthA sthala pUrNa huaa| yahA~ paMcendriya upalakSaNa pada hai isa kAraNase gauNarUpase "tiriyA bahuppayArA" isa pUrvameM kahe hue gAthAke khaMDase ekeMdriya AdikA vyAkhyAna bhI jAnanA yogya hai| isa upalakSaNakA dRSTAMta dete haiN| jaise kisIne kahA, kAkoM yA kauoMse ghIkI rakSA karo, taba isakA matalaba yaha bhI liyA jAyagA ki bilAva Adise bhI ghIkI rakSA kI jAve / vyvhaarjiivtvaikaaNtprtipttiniraaso'ym|| Na hi indiyANi jIvA kAya puNa chappayAra paNNacA / jaM havadi tesu NANaM jIvo ti ya taM parUvaMti / / 121 / / na hIndriyANi jIvAH kAyAH punaH SaTprakArAH prajJaptAH / yadbhavati teSu jJAnaM jIva iti ca tatprarUpayanti / / 121 / / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta ya ime ekendriyAdayaH pRthivIkAyikAdayazcAnAdijIvapudgalaparasparAvagAhamavalokya vyavahAranayena jIvaprAdhAnyAjjIvA iti prajJApyate / nizcayanayena teSu sparzanAdIndriyANi pRthivyAdayazca kAyA: jIvalakSaNabhUtacaitanyasvabhAvAbhAvAnna jIvA bhavaMtIti / teSveva yatsvaparaparicchittirUpeNa prakAzamAnaM jJAnaM tadeva guNaguNino; kathaJcidabhedAjjIvatvena prarUpyata iti / / 121 / / ___ anvayArtha-( na hi indriyANi jIvAH ) indriyA~ jIva nahIM haiM aura ( SaTprakArA: prajJaptA: kAyAH punaH ) chaha prakArako zAstrokta kAyeM bhI jIva nahIM haiM, ( teSu ) unameM ( yad jJAnaM bhavati ) jo jJAna hai ( tat jIvaH ) vaha jIva hai ( ita ca prarUpayanti ) aisI ( jJAnI ) prarUpaNA karate TIkA-yaha, vyavahArajIvatvake ekAntakI pratipattikA mAnyatA kA ] khaMDana hai| yaha jo ekendriyAdi tathA pRthvIkAyikAdi 'jIva' kahe jAte haiM ve anAdi jIvapudgalakA paraspara avagAha dekhakara vyavahAranayase jIvake prAdhAnya dvArA ( jIvako mukhyatA dekara ) 'jIva' kahe jAte haiN| nizcayanayase unameM sparzanAdi indriyA~ tathA pRthvI Adi kAyeM, jIva ke lakSaNabhUta caitanyasvabhAvake abhAvake kAraNa, jIva nahIM hai, unhIM meM jo svaparakI jJaptirUpase prakAzita jJAna hai vahI, guNa-guNIke kathaMcit abhedake kAraNa, jIvarUpase prarUpita kiyA jAtA hai / / 121 / / saM0 tA0- athendriyANi pRthivyAdikAyAzca nizcayena jIvasvarUpaM na bhavaMtIti prajJAparyAtaindriyANi jIvA na bhavanti / na kevalamindriyANi | pRthivyAdikAyA: SaTprakArAH prajJaptAH ya paramAgame tepi / tarhi kiM jIva: ? yadbhavati teSu madhye jJAnaM jIva iti tatprarUpayantIti / tadyathAanupacaritAsaddhRtavyavahAreNa sparzanAdidravyedriyANi tathaivAzuddhanizcayena labdhyupayogarUpANi bhAvendriyANi yadyapi jIvA bhaNyaMte tathaiva vyavahAreNa pRthivyAdiSaTakAyAzca tathApi zuddhanizcayena yadatIndriyamamRta kevalajJAnAMtarbhUtamanaMtasukhAdiguNakadaMbakaM sa jIva iti sUtratAtparyam / / 121 / / hiMdI tA0-utthAnikA-Age kahate haiM ki pA~coM indriyA~ tathA pRthvI Adi chaH kAya nizcaya nayase jIvakA svarUpa nahIM hai aisA pragaTa karate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-(indriyANi ) pA~ca indriyA~ ( puNa) tathA ( chappayAra ) cha: prakArake [ kAyA ] kAya [hi ] nizcayanayase [ jIvA ] jIva ( Na) nahIM [ paNNattA] kahe gae haiM / [ tesu] una iMdriyoM tathA kAyoMmeM [jaM NANaM] jo jJAna [ havadi ] hai [taM] usako [jIvottiya ] jIva aisA [parUvaMti ] kahate haiN| vizeSArtha-yadyapi anupacarita asadbhUtavyavahAranayase sparzana Adi pA~ca dravya indriyoMko tathA azuddha nizcayanayase labdhi tathA upayogarUpa bhAvaindriyoMko jIva kahate haiM taise hI pRthvI, jala, agni, vAyu, vanaspati tathA trasakAyoMko vyavahAranaya se jIva kahate haiM tathApi Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navapadArtha-mokSamArga varNana zuddha nizcayanayase jIva vaha hai jo indriyoMse rahita amUrtika kevalajJAnameM aMtarbhUta anaMtasukha Adi guNoMkA samudAya rUpa hai| yaha tAtparya hai / / 121 / / anyAsAdhAraNajIvakAryakhyApanametat / / jANadi passadi savvaM icchadi sukkhaM bibhedi dukkhaado| kuvvadi hima-mahidaM vA bhuMjadi jIvo phalaM tesiM / / 122 / / jAnAti pazyati sarvamicchati saukhyaM vibheti duHkhAt / / karoti hitamAhitaM . bhuMkte jIvaH phalaM tayoH / / 122 / / caitanyasvabhAvatvAtkartRsthAyAH kriyAyAH jJaptedRzezca jIva eva kartA, na tatsaMbandhaH pudgalo, yathAkAzAdi / sukhAbhilASakriyAyAH duHkhodvegakriyAyAH svasaMveditahitAhitanirvartanakriyAyAzca caitanyavivartarUpasaMkalpaprabhavatvAtsa eva kartA, nAnyaH / zubhAzubhakarmaphalabhUtAyA iSTAniSTaviSayopabhogakriyAyAzca sukhaduHkhasvarUpasvapariNAmakriyAyA iva sa eva kartA, nAnyaH / etenAsAdhAraNakAryAnumeyatvaM pudgalavyatiriktasyAtmano dhotitamiti / / 122 / / anvayArtha (jIva: ) jIva ( sarva jAnAti pazyati ) saba jAnatA hai aura dekhatA hai, ( saukhyam icchati ) sukhakI icchA karatA hai, ( duHkhAt bibheti ) duHkhase iratA hai ( hitam ahitam karoti ) hita ahitako ( zubha-azubha bhAvoMko ) karatA hai ( vA ) aura ( tayoH phalaM bhukta ) unake ( zubha azubha bhAvake ) phalako bhogatA hai| TIkA-yaha, anyase asAdhAraNa aise jIvakAyoMkA kathana hai| caitanyasvabhAvapaneke kAraNa, kartRsthita ( kartAmeM rahanevAlI ) kriyAkA-jJapti dRzikA-jIva kI kartA hai, usase sambandhita pudgala usakA kartA nahIM hai, jisa prakAra AkAzAdi usake nahIM haiN| caitanyake vivartarUpa ( parivartanarUpa ) saMkalpakI utpatti ( jIvameM ) honeke kAraNa, sukhako abhilASArUpa kriyAkA, duHkhake udvegarUpa kriyAkA tathA svasaMvedita hita-ahitako niSpattirUpa kriyAkA jIva hI kartA hai, anya nahIM hai / zubhAzubha karmake phalabhUta iSTAniSTaviSayopabhogakriyAkA, sukha-duHkhasvarUpa svapariNAmakriyAkI bhA~ti, jIva hI kartA hai, anya nhiiN| isase aisA samajhAyA ki ( uparokta ) asAdhAraNa kAryoM dvArA pudgalase bhitra aisA AtmA anumeya ( anumAna kara sakaneyogya ) hai / / 122 / / saM0 tA0-atha jJAtRtvAdi kArya jIvasya saMbhavatIti nizcinoti,--jAnAti pazyati / kiM / sarvaM vastu, icchati / kiM ? saukhyaM / bibheti kasmAt / duHkhAt / karoti, kiM / hitamahitaM vA, bhuMkte / sa ka; kartA / jIvaH / kiM ? phlN| kayoH / tayohitAhitayoriti / tathAhiM-- padArthaparicchitti-rUpAyAH kriyAyA jJapterdazezca jIva eva kartA na tatsaMbandhaH pugala: karmanokarmarUpa: Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 305 sukhapariNatirUpAyAH icchAkriyAyAH sa eva duHkhapariNatirUpAyA bhItikriyAyAH sa eva ca hitAhitapariNatirUpAyAH kartRkriyAyAzca sa eva sukhaduHkhaphalAnubhavanarUpAyA bhoktRkriyAyAzca sa eva kartA bhavatItyasAdhAraNakAryeNa jIvAstitvaM jJAtavyaM / kartRtvamazubhazubhazuddhopayogarUpeNa tridhA bhidhAta, athAAnupacAratAsadbhUtavyAbahAraNa dravyAkarmakartRtvaM tathaivAzuddhanizcayena rAgAdivikalparUpabhAvakarmakartRtvaM zuddhanizcayena tu kevalajJAnAdizuddhabhAvAnAM pariNamanarUpaM kartRtvaM nayatrayeNa bhoktRtvamapi tathaiveti sUtratAtparya / / tathA coktaM-- puggala-kammAdINaM kattA vavahArado du nnicchydo| cedaNa-kammA-NAdA suddhaNayA suddhabhAvANaM / / 122 / / evaM bhedabhAvanAmukhyatvena prathamagAthA jIvasyAsAdhAraNakAryakathanarUpeNa dvitIyA ceti svatantragAthAdvayena paMcamasthalaM gataM / hiMdI tA0-utthAnikA-Age jAnanA dekhanA Adi kArya jIvameM hI saMbhava hote haiM aisA nizcaya karate haiM - anvaya sahita sAmAnyArtha-[jIva ] yaha saMsArI jIva [ savaM] sarva padArthoko [ passadi] dekhatA hai ( jANAdi ) jAnatA hai ( sukkhaM) sukhako ( icchadi) cAhatA hai ( dukkhAdo) duHkhoMse ( vibhedi ) DaratA hai / hidam ] hitarUpa acchA kAma ( ahidam) ahitarUpa burAkAma ( kuvyadi) karatA hai (vA) aura ( tesiM) una bhale bure kAmoMkA ( phalaM ) phala ( bhuMjadi ) bhogatA hai| vizeSArtha-padArthoke jAnanerUpa va dekhanerUpa kriyAkA yaha jIva hI kartA hai, pudala nahIM hai, karma aura nokarma zarIrAdike nimittase honevAlI sukhakI pariNati rUpa icchAkI kriyAkA kartA bhI yahI jIva hai, duHkhakI pariNatise bhaya karane rUpa kriyAkA kartA bhI yahI jIva hai, hita va ahitarUpa kriyAkA kartA bhI yahI jIva hai / va yahI jIva sukha yA duHkhakI anubhavana rUpa kriyAkA kartA hai / ye saba asAdhAraNa yA mukhya kArya jIvake astitvako jhalakAte haiN| jIvakA kArya azubha, zubha yA zuddhopayoga rUpase tIna tarahakA bhI kahA jAtA hai athavA yaha jIva upacAra rahita asadbhUta vyavahAranayase dravyakarma jJAnAvaraNAdi kA kartA hai / azuddha nizcayanayase rAgadveSAdi vikalparUpa bhAva-karmakA kartA hai tathA zuddha nizzayanayase kevalajJAnAdi zuddha bhAvoM meM pariNamana rUpa kAryakA kartA hai| isI taraha tInoM nayoMse isa jIvake bhoktApanA bhI hai arthAt vyavahAranayase pudgala karmake phalakA, azuddha nizcayanayase maiM sukhI, maiM duHkhI isa bhAvakA tathA zuddha nizcayanayase Atmika AnaMdakA bhoganevAlA hai| aisA hI kahA hai-vyavahArase pudgala kA~kA kartA hai, nizcayase cetanA bhAvoMkA kartA hai aura zuddhanaya se zuddha bhAvoMkA kartA hai / / 12 / / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 navapadArtha-mokSamArga varNana ___ jIvAjIvavyAkhyopasaMhAropakSepasUcaneyam / eva-mabhigamma jIvaM aNNehiM vi pajjaehiM bahugehiM / Abhagacchadu ajjIvaM NANaMtari-dehi liMgehiM / / 123 / / evamabhigamya jIvamanyairapi paryAyairbahukaiH / / abhigacchatvajIvaM jJAnAMtaritairliGgaH / / 123 / / evamanayA dizA vyavahAranayena karmagranthapratipAditajIvaguNamArgaNAsthAnAdiprapaJcitavicitravikalparUpaiH.nizcayanayena moharAgadveSapariNatisaMpAditavizvarUpatvAtkadAcidazuddhaiH kadAcittadabhAvAcchuddhaizcaitanyavivartagranthirUpairbahubhiH paryAyaiH jIvamadhigacchet / adhigamya caivamacaitanyasvabhAvatvAt jJAnAdAtarabhUtairitaH prapaMcyamAnailiGgairjIvasaMbaddhamasaMbaddhaM vA svato bhedabuddhiprasiddhyarthamajIvamadhigacchediti / / 123 / / iti jIvapadArthavyAkhyAnaM samAptam / anvayArtha--( evam ) isa prakAra ( anyaiH api bahukaiH paryAyaiH ) anya bhI bahuta-sI paryAyoM dvArA ( jIvam abhigamya ) jIvako jAnakara ( jJAnAMtaritaiH liGgaH ) jJAnase anya aise ( jaDa ) liMgoM dvArA ( ajIvam abhigacchatu) ajIvako jaano|| TIkA:-yaha, jIva-vyAkhyAnake upasaMhArakI aura ajIva-vyAkhyAnake prArambhakI sUcanA isa prakAra isa nirdezake anusAra, (1) vyavahAranayase karmagranthameM pratipAdita jIvasthAnaguNa-sthAna-mArgaNAsthAna ityAdi dvArA prapaMcita vicitra bhedarUpa bahu paryAyoM dvArA, tathA (2) nizcayanayase moharAgadveSapariNatisaMprApta vizvarUpatAke ( anekarUpatAke ) kAraNa kadAcit azuddha (aise) aura kadAcit usake ( azuddhatAke ) abhAvake kAraNa zuddha aisI caitanyavivartagranthirUpa bahu paryAyoM dvArA, jIvako jaano| isa prakAra jIvako jAnakara, acaitanyasvabhAva ke kAraNa, jJAnase arthAntarabhUta aise, yahA~se ( Age kI gAthAoMmeM ) kahe jAnevAle liMgoM dvArA, jIvasambaddha yA jIva-asambaddha ajIvako, apanese bhedabuddhikI prasiddhike . liye jAno / / 123 // saMtA0-atha gAthApUrvArdhana jIvAdhikAravyAkhyAnopasaMhAramuttarArdhena cAjIvAdhikAraprAraMbha karoti, evamabhigamya jJAtvA / kaM? jIva anyairapi paryAyairbahukaiH pazcAdabhigacchatu jAnAtu / kaM / ajIvaM jJAnAMtaritairliGgariti / tadyathA-evaM pUrvoktaprakAreNa jIvapadArthamadhigamya / kaiH / paryAyaiH / kathaMbhUtaiH / pUrvoktaiH na kevalaM pUrvoktaiH vyavahAreNa guNasthAnajIvasthAnamArgaNAsthAnabhedagatanAmakarmodayAdijanitasvakIyasvakIyamanuSyAdizarIrasaMsthAnasaMhananaprabhRttibahiraMgAkArainizcayenAbhyaMtarai: rAgadveSamoharUpairazuddhastathaiva ca nIrAganirvikalpacidAnaMdaikasvabhAvAtmapadArthasaMvittisaMjAtaparamAnaMdasusthitasukhAmRta Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 307 rasAnubhavasamarasIbhAvapariNatamanorUpaiH zuddhaizcAnyairapi / pazcAt kiM karotu / jAnAtu / kaM / ajIvaM padArtha / kaiH / ligaH cihnaH / kiMviziSTairane vakSyamANairjJAnAMtaritatvAt jaDaizceti sUtrAbhiprAya: / / 123 / / evaM jIvapadArthavyAkhyAnopasaMhAra: tathaivAjIvavyAkhyAnaprAraMbha ityekasUtreNa SaSThasthalaM gataM / ___iti pUrvoktaprakAreNa "jIvAjIvA bhAvA' ityAdi navapadArthAnAM nAmakathanarUpeNa svataMtragAthAsUcamekaM, tadanaMtaraM jIvAdipadArthavyAkhyAnena SaTsthalai: paMcadazasUtrANIti samudAyena SoDazagAthAbhirnavapadArthapratipAdakadvitIyamahAdhikAramadhye "dvitIyAMtarAdhikAraH'' samAptaH / hindI tA0-utthAnikA-Age pahalI AdhI gAthAse jIvAdhikArake vyAkhyAnako saMkoca karate haiM tathA Age AdhI gAthAse ajIvAdhikAra prAraMbha karate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-(evam ) isa hI prakAra ( aNNehiM vi ) dUsarI bhI ( bahugehiM) bahutasI ( pajjaehiM) paryAyoMke dvArA ( jIvaM) isa jIvako ( abhigamya) samajha karake (NANaMtaridehiM) jJAnase bhinna jaDapanA Adi ( liMgehiM) cihnoMse ( ajjIvaM) ajIva tattvako ( abhigacchadu) jaano| vizeSArtha-pUrvameM jo ekeMdriya Adi bheda kahe haiM unake dvArA jIvake bhedoMko samajhakara phira vyavahAranayase jo saMsArI jIvoMke guNasthAna, jIvasthAna tathA mArgaNArUpase bheda haiM va nAmakarmake udaya Adise utpanna jo jIvoM ke apane-apane manuSya Adi zarIroMke saMsthAna va saMhanana Adi bAharI AkAra rUpa bheda haiM va azuddha nizcayanayase jo rAga, dveSa, moharUpa azuddha bhAvoMkI apekSA bheda haiM tathA zuddhanizcayanayase jIvoMmeM vItarAga va vikalpa rahita cidAnandamayI eka svabhAvarUpa Atma-padArthake jJAnase jo paramAnandameM bhaleprakAra sthiti rUpa sukhAmRta rasakA anubhava hotA hai va usa anubhavase samarasI bhAva hotA hai ityAdi zuddha pariNamana rUpa bheda haiM ina sabake dvArA jIvoMko smjho| usake pIche ajIva padArthoMko jJAnase atirikta jaDarUpa guNoMke dvArA jAno jinakA svarUpa Age kaheMge aisA sUtrakA abhiprAya hai / / 123 // isa taraha jIva padArthake vyAkhyAnakA saMkoca va ajIva padArthake vyAkhyAnake prArampakI sUcanArUpa eka sUtrase chaThA sthala pUrNa huaa| pahale jaisA kaha cuke haiM "jIvajIvA bhAvA" ityAdi nau padArthoka nAmako kahate hue svataMtra gAthA sUtra eka hai phira jIva padArthakA vyAkhyAna karate hue chaH sthaloMse 15 sUtroMke dvArA kathana hai / isa taraha 16 gAthAoMmeM nava padArthoko kahane vAle dUsare mahA adhikArameM dUsarA aMtara adhikAra pUrNa huA / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 navapadArtha - mokSamArga varNana atha ajIvapadArtha vyAkhyAnam AkAzAdInAmevAjIvatve hetUpanyAso'yam / AgAsa-kAla- puggala - dhammA- dhammesu Natthi jIvaguNA / tesiM aceda NattaM bhaNidaM jIvassa cedaNadA / / 124 / / AkAzakAlapudgaladharmAdharmeSu na santi jIvaguNAH / teSAmacetanatvaM bhaNitaM jIvasya cetanatA / / 124 / / AkAzakAlapudgaladharbhAdharmeSu caitanyavizeSarUpA jIvaguNA no vidyante, AkAzAdInAM teSAmacetanatvasAmAnyattvAt / acetanatvasAmAnyaJcAkAzAdInAmeva, jIvasyaiva cetanatvAsAmAnyAditi / / 124 / / aba, ajIva padArthakA vyAkhyAna hai / anvayArtha - ( AkAzakAlapudgaladharmAdharmeSu ) AkAza, kAla, pudgala, dharma aura adharmameM ( jIvaguNa): na santi ) jIvake guNa nahIM haiM, ( kyoMki ) [ teSAm acetanatvaM bhaNitam ] unake acetanapanA kahA hai, ( jIvasya cetanatA ) jIvake cetanA kahI hai| - TIkA: - yaha, AkAzAdikA hI ajIvapanA darzAneke liye hetukA kathana hai| AkAza, kAla, pugala, dharma aura adharmameM caitanyavizeSarUpa jIvaguNa vidyamAna nahIM haiM, kyoMki una AkAzAdike acetanatvasAmAnya hai| aura acetanatvasAmAnya AkAzAdike hI hai, kyoMki jIvake hI cetanatvasAmAnya hai / / 124|| saM0tA0 - atha bhAvakarmadravyakarmanokarmamatijJAnAdivibhAvaguNanaranArakAdivibhAvaparyAyarahitaH kevalajJAnAdyanaMtaguNasvarUpo jIvAdinavapadArthAMtargato bhUtArthaparamArtharUpaH zuddhasamayasArAbhidhAna upAdeyabhUto yo'sau zuddhajItrapadArthastasmAtsakAzAdvilakSaNasvarUpasyAjIbapadArthasya gAthAcatuSTayena vyAkhyAnaM kriyate / tatra gAthAcatuSTayamadhye ajIvatvapratipAdanamukhyatvena "AyAsakAla" . ityAdipAThakrameNa gAthAtrayaM tadanaMtaraM bhedabhAvanArthaM dehagatazuddhajIvapratipAdanamukhyatvena "arasamarUvaM" ityAdi sUtramekaM evaM gAthAcatuSTayaparyaMtaM sthaladvayenAjIvAdhikAravyAkhyAne samudAyapAtanikA | tadyathA / athAkAzAdInAmajIvatve kAraNaM pratipAdayati, AkAza kAlapudgaladharmAdharmeSvanaMtajJAnadarzanAdayo jIvaguNAH na santi tataH kAraNAtte SAmacetanatvaM bhaNitaM / kasmAt teSAM jIvaguNA na saMtIti cet ? yugapajjagattrayakAlatrayavartisamastapadArthaparicchedakatvena "jIvasyaiva cetakatvAditi sUtrAbhiprAyaH / / 124 / / pIThikA - Age bhAvakarma, dravyakarma, nokarma tathA matijJAna Adi vibhAvaguNa va nara nAraka Adi vibhAvaparyAyoMse rahita va kevalajJAnAdi anantaguNasvarUpa tathA jIva Adi nau Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta padArthoka bhItara prApta yathArtha nizcayarUpa zuddha samayasAra nAmadhArI va grahaNa karane yogya jo zuddha jIva padArtha hai usase vilakSaNa jo ajIva padArtha hai usakA vyAkhyAna cAra gAthAoMse karate haiN| ina cAra gAthAoMke madhyameM ajIva tattvake kahanekI mukhyatAse 'AyAsakAla' ityAdi pATa kA gArA, tIna haiN| phira bhedakI bhAvanAke liye dehameM prApta zuddha jIvakA kathana karate hue "arasamarUvaM" ityAdi sUtra eka hai| isa taraha bAra gAthAoMke do sthaloMke dvArA ajIva tattvake adhikArameM vyAkhyAna karate hue samudAyapAtanikA pUrNa huii| hindI tA0-utthAnikA-Age batAte haiM ki AkAza Adi dravya ajIva kyoM haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-( AgAsakAlapuggaladhammAdhammesu) AkAzadravya, kAladravya, pudgaladravya, dharmAstikAya dravya, adharmAstikAya dravya ina pA~ca prakArake ajIva dravyoMmeM ( jIvaguNA ) jIvoMke vizeSa guNa ( NAsthi) nahIM haiM ( tesiM) inameM ( acedaNattaM ) acetanapanA ( bhaNidaM ) kahA gayA hai ( jIvassa ) jIvakA guNa ( cedaNadA) caitanya hai| vizeSArtha-eka samayameM tIna jagata kAlake sarva padArthoMko jAnanA yaha jIvakA cetanapanA svabhAva hai / yaha svabhAva ina ajIva dravyoM meM nahIM hai isIse ye saba acetana haiM, mAtra jIva hI cetana hai| yaha isa gAthA kA abhiprAya hai||124 / / AkAzAdInAmacetanatvasAmAnye punaranumAnametat / suha-dukkha-jANaNA vA hida-pariyammaM ca ahida- bhIruttaM / jassa Na vijjadi NiccaM taM samaNA viMti ajjIvaM / / 125 / / sukhaduHkhajJAnaM vA hitaparikarma cAhitabhIrutvam / yasya na vidyate nityaM taM zramaNA vidaMtyajIvam / / 125 / / sukhaduHkhajJAnasya hitaparikarmaNo'hitabhIrutvasya ceti caitanyavizeSANAM nityamanupalabdharavighamAnacaitanyasAmAnyA evAkAzAdayo'jIvA iti / / 125 / / anvayArtha--( sukhaduHkhajJAnaM vA ) sukhaduHkhakA jJAna, ( hitaparikarma ) hitakA udyama ( ca ) aura ( ahitabhIruttvam ) ahitakA bhaya ( yasya nityaM na vidyate ) yaha jisake kabhI nahIM hote, ( tam ) usako [ zramaNA: ] zramaNa ( ajIvam vidaMti ) ajIva kahate haiN| TIkA--yaha punazca yaha AkAzAdikA acetanatvasAmAnya nizcita karaneke liye anumAna hai| AkAzAdiko sukhaduHkhakA jJAna, hitakA udyama aura ahitakA bhaya--ina caitanyavizeSoMko sadA anupalabdhi hai, isaliye ( aisA nizcita hotA hai ki ) caitanyasAmAnyake vidyamAna nahIM hone se AkAzAdi ajIva haiM / / 125 / / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 navapadArtha-mokSamArga varNana saMtA0--athAkAzAdInAmevAcetanatve sAdhye punarapi kAraNaM kathayAmItyabhiprAyaM manasi dhRtvA sUtramidaM pratipAdayati...---sukha:dukhajJAtRtA vA hitaparikama ca tavAhirAmArutva caya padArthasya na vidyate nityaM taM zramaNA bruvaMtyajIvamiti / tadeva kathyate / ajJAninAM hitaM tragvanitA caMdanAdi tatkAraNaM dAnapUjAdi, ahitamahiviSakaMTakAdi / saMjJAninA punarakSayAnaMtasukhaM tatkAraNabhUtaM nizcayaratnatrayapariNataM paramAtmadravyaM ca hitamahitaM punarAkulatvotpAdakaM duHkhaM tatkAraNabhUtaM mithyAtvarAgAdipariNatamAtmadravyaM ca evaM hitAhitAdiparIkSArUpacaitanyavizeSANAmabhAvAdacetanA AkAzAdayaH paMceti bhAvArthaH / / 125 / / hindI tA0 --utthAnikA-Age AkAza Adike acetanapanA siddha karate hue phira bhI una acetanapanAkA kAraNa batAe~ge aisA abhiprAya manameM dhAraNA karake sUtra kahate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-( jassa) jisa dravyameM (suhadukkhajANaNA) sukha tathA duHkhakA jAnapanA (vA) yA (hidapariyamma) apanI bhalAIkI pravRtti (ca) aura ( ahidabhIruttaM ) apane ahitase bhayapanA ( NiccaM) sadaiva ( Na vijjadi) nahIM pAyA jAtA hai ( taM) usako ( samaNA) zramaNa yA munigaNa ( ajjIva) ajIva (viMdati ) kahate haiN| vizeSArtha-ajJAnI jIva phUlako mAlA, strI, caMdana Adiko hitakArI mAnate haiM tathA usahIke kAraNa dAna, pUjA Adi karate haiM tathA ve hI ajJAnI jIva sarpa viSa va kaMTaka Adiko ahitakArI mAnate haiM parantu samyagjJAnI jIva akSaya tathA anantasukhako aura usake kAraNa rUpa nizcaya ratnatrayamaI paramAtma tattvako hitakArI jAnate haiM tathA AkulatAke utpanna karanevAle duHkhako aura usake kAraNarUpa mithyAdarzana va rAgAdi bhAvoM meM pariNamana karate hue Atmadravyako ahitakArI jAnate haiM / isataraha hita tathA ahitakI parIkSA rUpa caitanyakI avasthAoMke nitya abhAva honese ye AkAza Adi pA~ca dravya acetana haiM yaha bhAva hai / / 125 / / jIvapudgalayoH saMyoge'pi bhedanibaMdhanasvarUpAkhyAnametat / saMThANA saMghAdA vaNNa-rasa-pphAsa-gaMdha-sadA ya / poggala-davva-ppabhavA hoti guNA pajjayA ya bahu / / 126 / / arasa-marUva-magaMdhaM avyattaM cedaNA-guNa- masadaM / jANa aliMga-ggahaNaM jIva-maNiddiTTha-saMThANaM / / 127 / / saMsthAnAni saMghAtAH varNarasasparzagaMdhazabdAzca / pudgaladravyaprabhavA bhavanti guNAH paryAyAzca bahavaH / / 126 / / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta arasamarUpamagaMdhamavyaktaM cetanAguNamazabdam / jAnIhyaliGgagrahaNaM jIvamanirdiSTasaMsthAnam / / 127 / / yatkhalu zarIrazarIrisaMyoge sparzarasagaMdhavarNaguNatvAtsazabdatvAtsaMsthAnasaMghAtAdiparyAyapariNatatvAcca indriyagrahaNayogyaM, tatpudgaladravyam / yatpunarasparzarasagaMdhavarNaguNatvAdazabdatvAdanirdiSTasaMsthAnatvAdavyaktatvAdiparyAyaiH pariNatatvAcca nendriyagrahaNayogya, taccetanAguNatvAt rUpibhyo'rUpibhyazcAjIvebhyo viziSTaM jIvadravyam evamiha jIvAjIvayorvAstavo bhedaH samyagjJAninAM mArgaprasiddhyarthaM pratipAdita iti / / 126-127 / / iti ajIvapadArthavyAkhyAnaM samAptam / anvayArtha--( saMsthAnAni)[samacaturasrAdi] saMsthAna, ( saMghAtA: ) saMghAta, ( varNarasasparzagaMdhazabdAH ) varNa, rasa, sparza, gaMdha aura zabda--( bahavaH guNA; paryAyA: ca ) aise jo bahu guNa aura paryAyeM haiM, (pudgaladravyaprabhavAH bhavanti ) ve pudgaladravyaniSpanna haiN| ( arasam arUpam agaMdham ) jo arasa, arUpa tathA agaMdha hai, [avyaktam ] avyakta hai, ( azabdam ) azabda hai, ( anirdiSasaMsthAnam ) anirdiSTasaMsthAna hai ( arthAt jisakA koI saMsthAna nahIM kahA aisA hai), (cetanAguNam ) cetanAguNavAlA hai aura ( aliGgagrahaNam ) indriyoM dvArA agrAhya hai, ( jIvaM jAnIhi ) use jIva jaano| TIkA--jIva-pudgalake saMyogameM bhI, unake bhedake kAraNabhUta svarUpakA yaha kathana hai / zarIra aura zarIrIke ( AtmAke ) saMyogameM, (1) jo vAstavameM sparza--rasa-gaMdhavarNaguNavAlA honeke kAraNa, sazabda honeke kAraNa tathA saMsthAna-saMdhAtAdi paryAyoMrUpase pariNata honeke kAraNa indrigrahaNayogya hai, vaha pudgaladravya hai, aura (2) jo sparza-rasa-gaMdha-varNa guNarahita honeke kAraNa, anirdiSTasaMsthAna honeke kAraNa tathA avyaktatvAdi ( apragaTa ) paryAyorUpase pariNata honeke kAraNa indriyagrahaNayogya nahIM hai, vaha cetanAguNamayapaneke kAraNa rUpI tathA arUpI ajIvoMse viziSTa ( bhinna ) aisA jIva dravya hai| isa prakAra yahA~ jIva aura ajIvakA vAstavika bheda samyagjJAniyoMke mArga kI prasiddhike hetu pratipAdita kiyA gayA / / 126-127 / / / isa prakAra ajIva padArthakA vyAkhyAnakA samApta huaa| ___ saM0 tA0-atha saMsthAnAdipudgalaparyAyA jIvena saha kSIranIranyAyena tiSThaMtyapi nizcayena jIvasvarUpaM na bhavatIti bhedajJAnaM darzayati,-samacaturastrAdiSaTsaMsthAnAni audArikAdizarIrasaMbaMdhina: paMcasaMghAtAH varNarasasparzagaMdhazabdAzca saMsthAnAdipudgagalavikArarahitAtkevalajJAnAdyanaMtacatuSTayasahitAtparamAtmapadArthAnizcayena bhinnatvAdete sarve ca pudgaladravyaprabhavAH / eteSu madhye ke guNAH ke paryAyA iti prazne satti pratyuttaramAha-varNarasasparzagaMdhA guNA bhavanti saMsthAnAdayastu paryAyAste ca Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navapadArtha-mokSamArga varNana pratyekaM bahava iti sUtrAbhiprAyaH // 126 // evaM pudgalAdipaMcadravyANAmajIvatvakathanamukhyatayA gAthAtrayeNa prathamasthalaM gataM / saM0 tA0-atha yadi saMsthAnAdayo jIvasvarUpaM na bhavanti tarhi kiM jIvasvarUpamiti prazne pratyuttaramAha, arasaM rasaguNasahitapudgaladravyarUpo na bhavati rasaguNamAtrI vA na bhavati rasagrAhakapaugalikAjihvAbhidhAnadravyendriyarUpo na bhavati tenaiva jihvAdravyendriyeNa karaNabhUtena pareSAM svasthya vA rasavatparicchedyo grAhyo na bhavati nizcayena yena svayaM dravyendrayeNa rasagrAhako na bhavatIti / nizcayena yaH grAhako na bhavatIti sarvatra saMbaMdhanIyaH / tathA rasAsvAdaparicchedakaM kSAyopazamikaM yadbhAvendriya tadrUpo na bhavati tenaiva bhAvendriyeNa karaNabhUtena pareSAM svasya vA rasavatparicchedyo na bhavati punastenaiva bhAvendriyeNa rasaparicchedako na bhavati / tathaiva sakalagrAhakAkhaMDaikapratibhAsamayaM yatkevalajJAnaM tadrUpatvAt pUrvokta rasAsvAdakaM yadbhAvendriyaM tasmAtkAraNabhUtAdutpannaM yatkAryabhUtaM rasaparicchittimAtra khaMDajJAnaM tadrUpo na bhavati tathaiva ca rasaM jAnAti rasarUpeNa tanmayo na bhavatItyarasaH / anena prakAreNa yathAsaMbhavaM rUpagaMdhazabdaviSayeSu tathA cAdhyAhAraM kRtvA sparzaviSaye ca yojanIyaM / ___avvattaM- yathA krodhAdikaSAyacakraM mithyAtvarAgAdipariNatamanasAM nirmalasvarUpopalabdhirahitAnAM vyaktimAyAti tathA paramAtmA nAyAtItyavyakta: / asaMThANaM-vRttacaturastrAdisakalasaMsthAnarahitAkhaNDaikapratibhAsamayaparamAtmarUpatvAt paudgalikakarmodayajanitasamacaturastrAdiSaTsaMsthAnarahitatvAdusaMsthAnaM / aliMgANahaNaM yadyapyanumAnena lakSaNena parokSajJAnena vyavahAranayena dhUmAdagnivadazuddhAtmA jJAyate tathApi rAgAdivikalparahitasvasaMvedanajJAnasamutpatraparamAnaMdarUpAnAkulatvasusthitavAstavasukhAmRtajalena pUrNakalazavatsarvapradezeSu bharitAvasthAnAM paramayoginAM yathA zuddhAtmA pratyakSo bhavati tathetarANAM na bhavatItyaliMgagrahaNaH / cedaNAguNaM "yatsarvANi carAcarANi vividhadravyANi teSAM guNAn, paryAyAnapi bhUtabhAvibhavata: sarvAn sadA sarvadA / jAnIte yugapatpratikSaNamata: sarvajJa ityucye, sarvajJAya, jinezvarAya mahate vIrAya tasmai namaH' iti vRttakathitalakSaNena kevalajJAnasaMjJena zuddhacetanAguNena yuktasvAccetanAguNazca ya: / jANa jIvaM--he ziSya tamevaM guNaviziSTaM zuddhajIvapadArtha jAnIhIti bhAvArtha: / / 127 / / evaM bhedabhAvanArthasarvaprakAropAdeyazuddhajIvakathanarUpeNaikasUtreNa dvitIyasthalaM gataM / iti gAthA catuSTayaparyaMta sthaladvayena natrapadArthapratipAdakadvitIyamahAdhikAramadhye tRtIyAMtarAdhikAra: samAptaH / hindI tA0-utthAnikA-Age kahate haiM ki saMsthAna Adi pugalakI paryAya jIvake sAtha dUdha pAnIkI taraha milI huI horahI haiM tobhI ve paryAya nizcayase jIvakA svarUpa nahIM haiM aise bhedajJAnako darzAte haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-(saMThANA) samacaturastra Adi cha: saMsthAna ( saMghAdA) audArika Adi pA~ca zarIroMke milApa rUpa skaMdha ( vaNNarasaphphAsagaMghasahA ) pA~ca varNa, Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 313 pA~ca rasa, ATha sparza, do gaMdha tathA sAta zabda ( poggaladavyappabhavA) purala draSyase utpanna (vaha) bahuta se ( guNA) guNa (ya) tathA ( pajjayA) avasthAvizeSa ( hoti ) haiN| vizeSArtha-inameM varNa, rasa, sparza, gaMdha, to pudgaladravyake guNa haiM tathA saMsthAna, saMghAtAdi va zabdake bheda yA varNAdike bheda pudgala dravyakI aneka paryAye haiN| ye saba pudgalake guNa aura paryAya nizcayanayase usa paramAtmasvarUpa Atma padArthase bhinna haiM jo pudgaloMke vikArase rahita hai va kevalajJAna Adi anaMtacatuSTaya sahita hai / / 126 / / isa taraha pudgala Adi pA~ca dravya ajIva haiM isa kathanakI mukhyatAse tIna gAthAoMke dvArA pahalA sthala pUrNa huaa| hiMdI tA0-utthAnikA-ziSyane prazna kiyA ki jaba saMsthAna Adi jIvakA svarUpa nahIM hai taba jIvakA svarUpa kyA hai ? isakA uttara AcArya kahate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha--( jIvam ) isa jIvako [arasam ] rasaguNa rahita, [ arUvam ] varNaguNa rAhata, [agaMdha ] gaMdha guNarahita ( ayattaM ) apragaTa, ( asaI) zabda paryAya rahita [cedaNAguNam ] cetanAguNa sahita ( aliMgaggahaNaM) indriyAdi cihnoMse nahIM grahaNe yogya tathA [ aNiTThisaMThANaM ] pudgalamaI kisI vizeSa AkArase rahita ( jANa) jaano| vizeSArtha-yaha jIva na to rasaguNa sahita pugala dravya hai, na rasa guNa mAtra hai na rasako grahaNa karanevAlI punalamaI jihvA nAmakI dravyaiMdriyarUpa hai aura na yaha jihvA iMdriyake dvArA apaneko va dUsaroMko rasa grahaNake samAna grahaNa yogya yA jAnane yogya hai-arthAt jaise jihvAse rasako jAna sakate haiM vaise AtmAko nahIM jAna sakate haiM aura na yaha AtmA nizcayanayase dravya indriyake dvArA svayaM rasako jAnatA hai / bhAvArtha-nizcayanayase AtmA svayaM binA kisIkI sahAyatAke svapara dravyako jAnanevAlA hai| dravyendriyake dvArA parokSa jJAna hai so karma bandharUpa azuddha vibhAva avasthAkI apekSAse hai| isI hI prakAra yaha jIva rasake AsvAdako jAnanevAlI kSayopazama rUpa jo bhAva indriya hai usa rUpa bhI nizcayase nahIM hai tathA jaise bhAvendriyake dvArA apaneko yA dUsareko rasakA jJAna hotA hai vaisA AtmAkA jJAna nahIM ho sakatA hai aura na yaha bhAvendriyake dvArA hI nizcayase rasakA jAnanevAlA hai tathA yaha jIva sampUrNa padArthoMko grahaNa karanevAle akhaMDa ekarUpa prakAzamAna jo kevalajJAna usa svarUpa hai isaliye nizcayase yaha usa khaMDa jJAnarUpa nahIM hai jo jJAnarasako AsvAdana karanevAlI bhAvendriyake dvArA kAryarUpa, rasakA jJAnamAtra rUpa utpanna hotA hai, taise hI yaha AtmA apanI jJAnazaktise rasako jAnatA hai parantu usa rasa rUpa jJeyase tanmaya nahIM hotA hai / ityAdi Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 navapadArtha - mokSamArga varNana hetuoMse yaha jIva arasa hai / isI hI taraha yaha jIva varNa, gaMdha, zabda, sparzase rahita hai| inameM bhI rasakI taraha sarva vyAkhyAna samajhanA yogya hai / tathA jaise krodha, mAna, mAyA, lobhake catuSTaya, mithyAtva va rAgAdimeM pariNamana karanevAle tathA nirmala AtmasvarUpakI prAptise rahita jIvoMko jhalakate haiM vaise unako yaha paramAtmasvarUpa jIva nahIM jhalakatA hai isaliye yaha avyakta hai / yaha jIva nizcayase samacaturastra Adi chaH zarIrake saMsthAna yA AkAroMse rahita akhaMDa eka prakAzamAna paramAtmarUpa hai isaliye isameM pulakarmaka udayase prApta samacaturastra Adi chaH saMsthAna nahIM haiM / isaliye yaha jIva saMsthAnarahita hai tathA jaise azuddha AtmA yaha anumAna svarUpa parokSajJAnake dvArA vyavahAranayase usItaraha pahacAna liyA jAtA hai jisa taraha dhUmase agnikA anumAna karate haiN| vaise yaha zuddhAtmA yadyapi rAgAdi vikalpoMse rahita svasaMvedana jJAnase utpanna paramAnaMdamaI anAkulatAmeM bhale prakAra sthita sacce sukhAmRta jalase pUrNa kalazakI taraha bhare hue parama yogiyoMko pratyakSa hai tathApi jo aise yogI nahIM haiM unako pratyakSa anubhavameM nahIM AtA hai isaliye yaha jIva 'aliMgagrahaNa' hai tathA yaha jIva kevalajJAnamaI zuddha cetanA guNasahita hai isaliye cetanArUpa hai jaisA ki zlokameM kahA hai- "jo sarva cara acara nAnAprakAra dravyoMko unake guNoMko, unakI bhUta, bhaviSyat va vartamAna sarva paryAyoMko sarva prakArase sadA hI ekasAtha haraeka kSaNa jAnatA rahatA hai vaha sarvajJa kahA jAtA hai / usa sarvajJa, jinezvara tathA mahAn vIra bhagavAnako namaskAra ho" he ziSya ! isa prakAra zloka meM kathita lakSaNa ke dvArA kevalajJAna nAmaka zuddha cetanA guNa se saMyukta honeke kAraNa jo cetanA guNavAlA hai ina guNoMse viziSTa usa zuddha jIva padArthako jAno, yaha bhAva hai / / 127 / / isa taraha bheda bhAvanAke liye sarva prakArase grahaNa karane yogya jo zuddha jIva hai usakA kathana karate hue eka sUtrase dUsarA sthala pUrNa huA isa taraha cAra gAthA taka do sthaloMmeM nava padArthoko batalAnevAle dUsare mahA adhikArake madhya meM tIsarA antara adhikAra pUrNa huA / ukta mUlapadArthoM / atha saMyogapariNAmanirvRttetarasaptapadArthAnAmupodghAtArthaM jIvapudgalakarma cakramanuvarNyate do mUlapadArtha kaha diye gye| aba (unake) saMyogapariNAmase niSpanna honevAle anya sAta padArthoM ke upodghAtake hetu jIva pudgalakarmaka cakrakA varNana kiyA jAtA hai / jo khalu saMsArattho jIvo tatto du hodi pariNAmo / pariNAmAdo kammA kammAdo hodi gadisu gadI / / 128 / / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta gadimadhigadassa deho dehAdo iMdiyANi jAyaMte / tehiM du visayaggahaNaM tatto rAgo va doso vA / / 129 / / jAyada jIvassaMva bhAvI saMsAra cakka vAlammi / idi jiNavarehiM bhaNido aNAdi- NighaNo saNidhaNo vA / / 130 / / yaH khalu saMsArasyo jIvastatastu bhavati pariNAmaH / pariNAmAtkarma karmaNo bhavati gatiSu gatiH / / 128 / / gatimadhigatasya deho dehAdindriyANi jAyaMte / taistu viSayagrahaNaM tato rAgo vA dveSo vA / / 129 / / jAyate jIvasyaivaM bhAvaH saMsAracakravAle | iti jinavarairbhaNito'nAdinidhinaH sanidhano vA / / 130 / / iha hi saMsAriNI jIvAdanAdibaMdhanopAdhivazena snigdhaH pariNAmo bhavati / * 315 pariNAmAtpunaH puGgalapariNAmAtmakaM karma karmaNo nArakAdigatiSu gatiH / gatyadhigamanAdehaH / dehAdindriyANi / indriyebhyo viSayagrahaNam / viSayagrahaNAdrAgadveSau / rAgadveSAbhyAM punaH snigdhaH pariNAmaH / pariNAmAtpunaH pulapariNAmAtmakaM karma / karmaNaH punarnArakAdigatiSu gatiH / gatyAdhigamanAtpunardehaH / dehAtpunarindriyANi / indriyebhyaH punarviSayagrahaNaM, viSayagrahaNAtpunA rAgadveSau / rAgadveSAbhyAM punarapi snigdhaH pariNAmaH / evamidamanyonyakAryakAraNabhUtajIvapudgalapariNAmAtmakaM karmajAlaM saMsAracakre jIvasyAnAdyanidhanaM anAdinidhanaM vA cakravatparivartate / tadatra pulapariNAmanimitto jIvapariNAmo jIvapariNAmanimitta: puhala pariNAmazca vakSyamANapadArthabIjatvena saMpradhAraNIya iti / / 128- 130 / / anvayArthaH - ( yaH ) jo ( khalu ) vAstavameM ( saMsArastha: jIvaH ) saMsArasthita jIva hai, [ tataH tu pariNAma: bhavati ] usase pariNAma hotA hai ( arthAt use rAgAdirUpa snigdha pariNAma hotA hai ), ( pariNAmAt karma ) pariNAmase karma aura [ karmaNa: ] karmase [ gatiSu gatiH bhavati ] gatiyoMmeM gamana hotA hai| [ gatim adhigatasya dehaH ] gatiprAptako deha hotI haiM, [ dehAt indriyANi jAyaMte ] dehasaM indriyA~ hotI haiM, [ taiH tu viSayagrahaNaM ] indriyoMse viSayagrahaNa aura ( tataH rAgaH vA dveSa vA ) faregrahaNase rAga athavA dveSa hotA hai / [ evaM bhAva: ] aise bhAva, [ saMsAracakravAle] saMsAracakrame ( jIvasya ) jIvako ( anAdinidhana: sanidhana: vA ) anAdi anaMta athavA anAdi-sAMta ( jAyate ) hote rahate haiM - [iti jinavarai: bhaNitam ] aisA jinavaroMne kahA hai / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navapadArtha - mokSamArga varNana TIkA- - isa lokameM saMsArI jIvase anAdi baMdhanarUpa upAdhike vazase snigdha pariNAma hotA hai| pariNAmase pudgalapariNAmAtmaka karma, karmase narakAdi gatiyoMmeM gamana gatikI prAptise deha, dehase indriyA~, indriyoMse viSayagrahaNa, viSayagrahaNase rAgadveSa, rAgadveSase phira snigdha pariNAma, pariNAmase phira pulapariNAmAtmaka karma, karmase phira narakAdi gatiyoMmeM gamana, gatikI prAptise phira deha, dehase phira indriyA~, indriyoMse phira viSayagrahaNa, viSayagrahaNase phira rAgadveSa, rAgadveSase snigdha pariNAma / isa prakAra yaha anyonya kArya kAraNabhUta jIvapariNAmAtmaka aura pudgalapariNA-tmaka karmajAla saMsAracakrameM jIvako anAdi anaMtarUpase athavA anAdisAMtarUpase cakrakI bhA~ti punaH punaH hote rahate haiN| isa prakAra yahA~ (aisA kahA ki ), pudgalapariNAma jinakA nimitta hai aise jIvapariNAma aura jIva pariNAma jinakA nimitta haiM aise pudralapariNAma aba kahe jAnevAle [ puNyAdi sAta ] padArthoMke bIjarUpa avadhAranA / / 128-130 // 316 saM0tA0 - atha dravyasya sarvathA tanmayapariNAmitve sati eka eva padArthoM jIvapudgalasaMyogapariNatirUpaH, athavA sarvaprakAreNApariNAmitve sati dvAveva padArthoM jIvapudgala zuddhau / na ca puNyapApAdighaTanA, tatazca kiMdUSaNaM ? baMdhamokSAbhAvaH taddUSaNanikAraNArthamekAMtena pariNAmitvApariNAmitvayorniSedhaH tasminniSedhe sati kathaMcitpariNAmitvamiti tatazca saptapadArthAnAM ghaTanA bhavatIti / avAha ziSyaH / yadyapi kathaMcitpariNAmitvaM sati puNyAdisaptapadArthA ghaTate tathApi taiH prayojanaM jIvAjIvAbhyAmeva pUryate yatastepi tayoreva paryAyA iti / parihAramAha-bhavyAnAM heyopAdeyatattvadarzanArthaM teSAM kathanaM / tadeva kathyate / duHkhaM heyatattvaM tasya kAraNaM saMsAraH / saMsArakAraNamAtravabaMdhapadArthoM, tayozca kAraNaM mithyAdarzanajJAnacAritratrayamiti sukhamupAdeyaM tasya kAraNaM mokSaH mokSasya kAraNaM saMvaranirjarApadArthadvayaM / tayozca kAraNaM samyagdarzanajJAnacAritratrayamiti / evaM pUrvoktaM jIvAjIvapadArthadvayaM vakSyamANaM puNyAdisaptapadArthasaptakaM cetyubhayasamudAyena navapadArthA yujyaMte iti navapadArthasthApanaprakaraNaM gataM / 1 ita UrdhvaM ya evaM pUrvaM kathaMcitpariNAmitvabalena jIvapudgalayo: saMyogapariNAmaH sthApitaH sa eva vakSyamANapuNyAdisaptapadArthAnAM kAraNaM bIjaM jJAtavyamiti caturthAntarAdhikAre pAtanikA - yaH khalu saMsArastho jIvaH tataH pariNAmo bhavati pariNAmAdabhinavaM karma bhavati karmaNaH sakAzAda gatiSu gatirbhavati iti prathamagAthA / gatimadhigatasya deho bhavati, dehAdindriyANi jAyaMte tebhyo viSayagrahaNaM bhavatIti tato rAgadveSau ceti dvitIyagAthA / jAyate jIvasyaivaM bhramaH paribhramaNaM / kva / saMsAracakravAle / sa ca kiMviziSTa: ? jinavarairbhaNitaH / punarapi kiM viziSTaH / abhavyabhavyajIvApekSayAnAdinidhanasanidhanazceti tRtIyagAthA / tadyathA -- yadyapi zuddhanayena vizuddhajJAnadarzanasvabhAvo'yaM jIvastathApi vyavahAreNAnAdikarmabaMdhavazAdAtmasaMvittilakSaNamazuddhapariNAmaM karoti tataH pariNAmAtkarmAtItAnaMtajJAnAdiguNAtmasvabhAvapracchAdakaM paudgalikaM jJAnAvaraNAdikarma badhnAti Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 317 karmodayAdAtmopalabdhilakSaNapaMcamagatisukhavilakSaNAsu suranaranArakAdicaturgatiSu gamanaM bhavati tatazca zarIrarahitacidAnaMdaikasvabhAvAtmaviparIto deho bhavati tatotIndriyAmUrtaparamAtmasvarUpAtpratipakSabhUtAnIndriyANi samutpAte tebhyopi nirviSayazuddhAtmadhyAnotthavItarAgaparamAnaMdaikasvarUpasukhaviparItaM paMcendriyaviSayasukhapariNamanaM bhavati tato rAgAdidoSarahitAnaMtajJAnAdiguNAspadAtmatattvavilakSaNoM rAgadveSo samutpadyete / rAgadveSapariNAmAtmakaraNabhUtAtpUrvavat punarapi kAryabhUtaM karma bhavatIti rAgAdipariNAmAnA karmaNazca yosau parasparaM kAryakAraNAbhAvaH sa eva vakSyamANapuNyAdipadArthAnAM kAraNamiti jJAtvA pUrvoktasaMsAracakravinAzArthamavyAbAdhAnaMtasukhAdiguNAnAM cakrabhUte samUharUpe nijAtmasvarUpe g2agAdivikalpaparihAreNa bhAvanA kartavyeti / kiM ca kathaMcitpariNAmitce satyajJAnI jIvo nirvikArasvasaMvittyabhAve sati pApapadArthasyAsravabaMdhapadArthayozca kartA bhavati kadAcinmadamithyAtvodayena dRSTa zrutAnubhUtabhogAkAMkSArUpanidAna dhena bhAvikAle pApAnubandhipuNyapadArthasyApi kartA bhavati, yastu jJAnI jIvaH sa nirvikArAtmatattvaviSaye yA rucistathA paricchittirnizcalAnubhUtirityabhedaratnatrayapariNAmena saMvaranirjarAmokSapadArthAnAM kartA bhavati, yadA puna: pUvoktanizcayaratnatraye sthAtuM na zaknoti tadA nirdoSiparamAtmasvarUpArhatsiddhAnAM tadArAdhakAcAryopAdhyAyasAdhUnAM ca nirbharAsAdhAraNabhaktirUpaM saMsAravicchittikAraNaM paraMparayA muktikAraNaM ca tIrthakaraprakRtyAdipuNyAnubaMdhiviziSTapuNyarUpamanIhitavRttyA nidAnarahitapariNAmena puNyapadArtha ca karotItyanena prakAreNAjJAnI jIvaH pApAdipadArthacatuSTayasya kartA jJAnI tu saMvarAdipadArthatrayasyeti bhAvArthaH / / 128 / 129 / 130 / / evaM navapadArthapratipAdakadvitIyamahAdhikAramadhye puNyAdisaptapadArthA jIvapudgalasaMyogaviyogapariNAmena nirvRttA iti kathanamukhyatayA gAthAtrayeNa caturthAMtarAdhikAraH samAptaH / pIThikA-Age koI zaMkA kare ki jIva dravyake sAtha pudgala sarva prakArase tanmayI ho rahA hai isaliye jIva pudgalakI saMyoga rUpa pariNatimayI eka hI padArtha hai, athavA anya koI zaMkA kare ki donoM padArtha jIva aura pudgala zuddha haiM tathA ve sarvaprakArase pariNamana rahita haiM isaliye puNya pApa Adi padArtha hI siddha nahIM hote haiM, taba yaha doSa hogA ki na jIvake baMdha siddha hogA na mokSa / isa doSake dUra karaneke liye yaha bAta jAnanI cAhiye ki ekAMtase ye jIva aura pudgala donoM dravya na pariNAmI haiM aura na apariNAmI haiM isaliye kisI apekSAse ye donoM pariNamanazIla haiN| pariNamanazIla mAnate hue hI Azraya Adi sAta padArthokI siddhi hosakatI hai / taba phira ziSyane kahA-yadyapi ina donoMke kisI apekSAse pariNamanazIla hote hue puNya pApa Adi sAta padArthokI siddhi hojAtI hai tathApi ina sAta padArthose kucha prayojana nahIM hai | jIva, ajIvase hI kAma pUrA hojAtA hai kyoMki ve sAta padArtha ina jIva aura pudgalakI hI paryAyeM haiN| isakA samAdhAna AcArya karate haiM ki bhavya jIvoMko tyAgane yogya va grahaNa karane yogya tattvakA svarUpa dikhAneke liye ina sAta Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 navapadArtha - mokSamArga varNana padArthoMkA kathana hai, so hI dikhAte haiM / duHkha tyAgane yogya tattva hai, duHkha kA kAraNa saMsAra hai, saMsArake kAraNa Astrava aura baMdha padArtha haiN| ina Astrava aura bandhakA kAraNa mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra ye tIna haiN| sukha grahaNa karane yogya tattva hai, usakA kAraNa mokSa hai| mokSake kAraNa saMvara aura nirjarA do padArtha haiM / ina donoMke kAraNa samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra haiM / isa taraha pUrvameM kahe hue jIva aura ajIva do padArthoMko lekara Age kahane yogya puNya pApa Adi sAta padArthoMke sAtha donoM milakara samudAyake nau padArtha ho jAte haiN| isa taraha nava padArthoMkI sthApanA prakaraNa samApta huA / hindI tA0 - utthAnikA- isake Age jo kisI apekSAse jIva aura puhalako pariNamana zaktidhArI kahakara unakA saMyoga bhAva siddha kiyA gayA hai yahI saMyoga Age kahane yogya puNya pApa Adi sAta padArthoMkA kAraNa yA bIja hai aisA jAnanA caahiye| inako tIna gAthAoMmeM batAte haiM anvaya sahita sAmAnyArtha - ( khalu ) vAstavamaM (jo ) jo kAI ( saMsAratthA ) saMsArameM bhramaNa karanevAlA (jIvo ) azuddha AtmA hai ( tatto) usase (du ) hI ( pariNAmo ) azuddha bhAva ( hodi ) hotA hai ( pariNAmAdo ) azuddha bhAvase ( kammaM ) karmoMkA baMdha hotA hai ( kammAdo ) una karmoka udayase ( gadisu gadI ) cAragatiyoMmeMse koI gati ( hodi ) hotI hai / (gadim ) gatiko ( adhigadassa) prApta honevAle jIvake ( deho ) sthUla zarIra hotA hai ( dehAdo ) dehake sambandhase ( iMdiyANi ) iMdriyA~ (jAyaMte ) paidA hotI haiM / ( tehiM du ) unahI iMdriyoMse hI ( viSayaggahaNaM ) unake yogya sparzanAdi viSayoMkA grahaNa hotA hai ( tatto ) usa viSayake grahaNase ( rAgo ca doso vA ) rAga yA dveSabhAva hotA hai / ( evaM ) isa hI prakAra ( saMsAracakkavAlammi ) isa saMsArUpI cakrake bhramaNameM ( jIvassa) jIvakI ( bhAvo ) avasthA ( jAyade) hotI rahatI hai ( idi ) aisA ( jiNavarehiM ) jinendradevoMne ( bhaNido) kahA hai / yaha avasthA ( aNAdiNighaNo ) abhavyoMkI apekSA anAdise anaMtakAla taka rahatI hai ( saNighaNo vA ) tathA bhavyoMkI apekSA yaha anAdi hokara bhI anta sahita hai| vizeSArtha - yadyapi yaha jIva zuddha nizcayanayase vizuddha jJAna darzana svabhAvakA dhArI hai tathApi vyavahAranayase anAdikAlase karma bandhameM honeke kAraNa yaha jIva apane hI anubhavagocara azuddha bhAva karatA hai / isa azuddha bhAvase karmoMse rahita va anantajJAnAdi guNamayI AtmAke svabhAvako Dhakane vAle pudgalamayI jJAnAvaraNa Adi karmoMko bA~dhatA hai / ina karmoMke udayase AtmAkI prApti rUpa paMcamagati-mokSake sukhase vilakSaNa deva, manuSya, Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 319 naraka, tiryaMca ina cAra gatiyoMmeMse kisImeM gamana karatA hai / vahA~ zarIrarahita cidAnaMdamayI eka svabhAvarUya AtmAse viparIta kisI sthUla zarIrakI prApti hotI hai / usa zarIrake dvArA amUrta atIndriya paramAtma svarUpase virodhI iMdriyeM paidA hotI haiN| ina iMdriyoMse hI paMcendriyoMke viSayoMse rahita zuddha AtmAke dhyAnase utpanna jo vItarAga paramAnaMdamayI eka svarUpa sukha hai usase viparIta paMcedriyoMke viSaya sukhameM pariNamana hotA hai| isIke dvArA rAgAdi doSa rahita va ananta jJAnAdi guNoMke sthAnabhUta Atma tatvase vilakSaNa rAga aura dveSa paidA hote haiN| rAgadveSa rUpa pariNAmoMke nimittase phira pUrvake samAna karmoM kA baMdha hotA hai / isa taraha rAgAdi pariNAmoMkA aura koke bandhakA jo paraspara kArya-kAraNa bhAva hai vahI Age kahe jAnevAle puNya pApa Adi padArthokA kAraNa hai aisA jAnakara pUrvameM kahe hue saMsAra-cakrake vinAza karaneke liye avyAbAdha ananta sukha Adi guNoMkA samUha apane AtmAke svabhAvameM rAgAdi vikalpoMko tyAgakara bhAvanA karanI yogya hai| yaha jIva kisI apekSA pariNamanazIla hai isaliye ajJAnI jIva vikArarahita svasaMvedana jJAnako na pAkara pApa padArthakA, Asrava aura baMdhakA kartA hojAtA hai, kabhI maMda mithyAtvake udayase dekhe sune anubhava kiye hue bhogoMko icchA rUpa nidAna baMdhase paramparAya pApako lAnevAle puNya padArthakA bhI kartA ho jAtA hai| kintu jo jJAnI jIva hai vaha vikArarahita AtmatattvameM ruci rUpa tathA usake jJAnarUpa aura usImeM nizcala anubhava rUpa aise ratnatrayamayI bhAvake dvArA saMvara, nirjarA tathA yokSa padArthokA kartA hotA hai aura jaba pUrvameM kahe hue abheda yA nizcaya ratnatrayameM Thaharaneko asamartha hotA hai taba nirdoSa paramAtmasvarUpa ahaMta va siddha tathA unake ArAdhaka AcArya, upAdhyAya va sAdhu inakI pUrNa va vizeSa bhakti karatA hai jisase vaha saMsArake nAzake kAraNa va paramparAse muktike kAraNa tIrthaMkara prakRti Adi vizeSa puNya prakRtiyoMko binA icchAke va nidAna pariNAmake bA~dha letA hai| ina prakRtiyoMkA baMdha bhaviSyameM bhI puNya baMdhakA kAraNa hai isataraha puNya padArthakA kartA hotA hai / isa prakArase ajJAnI jIva pApa, puNya, Asrava va bandha ina cAra padArthokA kartA hai tathA jJAnI jIva saMvara, nirjarA va mokSa ina tIna padArthoMkA mukhyapane kartA hai aisA bhAva hai / / 128-129-130 / / isa taraha nava padArthoka batAnevAle dUsare mahAadhikArake madhyameM puNya pApa Adi sAta padArtha jIva aura pudgalake saMyoga tathA viyogarUpa pariNatise utpanna hue haiM isa kathanakI mukhyatA karake tIna gAthAoMke dvArA cauthA antara adhikAra samApta huA / atha puNyapApapadArthavyAkhyAnam / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 navapadArtha-mokSamArga varNana ___puNyapApayopatrAvasvabhAvAmAna otat : moho rAgo doso citta- pasAdo-ya jassa bhAvammi / vijjadi tassa suho vA asuho vA hodi pariNAmo / / 131 / / ___ moho rAgo dveSazcittaprasAdaH vA yasya bhAve / vidyate tasya zubho vA azubho vA bhavati pariNAmaH / / 131 / / iha hi darzanamohanIyavipAkakalaSapariNAmatA mohaH / vicitracAritramohanIyavipAkapratyaye prItyaprItI rAgadveSau / tasyaiva maMdodaye vizuddhapariNAmatA cittaprasAdapariNAmaH / evamime yasya bhAve bhavanti, tasyAvazyaM bhavati zubho'zubho vA pariNAmaH / tatra yatra prazastarAgazcittaprasAdazca tatra zubhaH pariNAmaH, yatra tu mohadveSAvaprazastarAgazca tatrA'zubha iti / / 131 / / __aba puNya-pApapadArthakA vyAkhyAna hai| anvayArtha--( yasya bhAve ) jisake bhAvameM ( mohaH ) moha, ( rAgaH ) rAga, ( dveSaH ) dveSa ( vA ) athavA ( cittaprasAdaH ) cittaprasannatA ( vidyate ) hai, ( tasya ) usake ( zubhaH vA azubha: vA ) zubha athavA azubha ( pariNAmaH ) pariNAma ( bhavati ) hote haiN| TIkA-yaha, puNya-pApake yogya bhAvake svabhAvakA ( svarUpakA ) kathana hai| yahA~, darzanamohanIyake vipAkase jo kaluSita pariNAma vaha moha hai, vicitra ( aneka prakArake ) cAritramohanIyakA vipAka jisakA Azraya ( nimitta ) hai aisI prIti-aprIti vaha rAgadveSa haiM, usIke ( cAritramohanIyake hI ) maMda udayase honevAle jo vizuddha pariNAma vaha cittaprasAdapariNAma ( manakI nirmalatArUpa pariNAma ) hai| isa prakAra yaha ( moha, rAga, dveSa athavA cittaprasAda ) jisake bhAvameM hai usake avazya zubha athavA azubha pariNAma hai| usameM jahA~ prazasta rAga tathA cittaprasAda hai vahA~ zubha pariNAma hai aura jahA~ moha, dveSa tathA aprazasta rAga haiM vahA~ azubha pariNAma hai / / 131 // saM0 tA0-atha puNyapApAdhikAra gAthAcatuSTayaM bhavati tatra gAthAcatuSTayamadhye prathama tAvatparamAnaMdaikasvabhAvazuddhAtmanaH sUcanamukhyatvena "moho va rAgadosA" ityAdigAthAsUtramekaM / atha zuddhabuddhakasvabhAvazuddhAtmanaH sakAzAditrasya heyasvarUpasya dravyabhAvapuNyapApadvayasya vyAkhyAnamukhyatvena "suhapariNAmo" ityAdi sUtramekaM, atha naiyAyikamatanirAkaraNArtha puNyapApadvayasya mUrtatvasamarthanarUpeNa "jahmA kammassa phalaM" ityAdi sUtramekaM, atha ciraMtanAgaMtukayormUrtayoH karmaNoH spRSTatvabaddhatvasthApanArtha zuddhatvanizcayenAmUrtasyApi jIvasyAnAdibaMdhasaMtAnApekSayA vyavahAranayena mUrtatvaM mUrtajIvena saha mUrtakarmaNo baMdhapratipAdanArthaM ca "mutto pAsadi" ityAdi sUtramekamiti gAthAcatuSTayena paMcamAMtarAdhikAre samudAyapAtanikA / tadyathA-- Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 321 atha puNyapApayogyabhAvasvarUpaM kathyate,--moho vA rAgo vA dveSazcitaprasAdazca yasya jIvasya bhAve manasi vidyate tasya zubho'zubho vA bhavati pariNAma iti / ito vizeSa:-darzanamohodaye sati nizcayazuddhAtmarucirahitasya vyavahAraratnatrayatattvArtharucirahitasya vA yosauM viparItAbhinivezapariNAma: sa darzanamohastasyaivAtmano vicitracAritramohodaye sati nizcayavItarAgacAritrarahitasya vyavahAravratAdipariNAmarahitasya iSTAniSTaviSaye prItyaprItipariNAmau rAgadveSau bhaNyete / tasyaiva mohasya maMdodaye sati cittasya vizuddhizcittaprasAdo bhaNyate / atra mohadveSAvazubhau viSayAdyaprazastarAgazca, dAnapUjAvratazIlAdirUpaH zubharAgazcittaprasAdapariNAmazca zubha iti sUtrAbhiprAya: / / 131 / / evaM zubhAzubhApariNAmakathanarUpeNaikasUtreNa prathamasthalaM gataM / pIThikA-Age puNya va pApake adhikArameM cAra gAthAe~ haiN| ina cAra gAthAoMke madhyameM pahale yaha kathana hai ki jo bhAva puNya yA bhAva pApake yogya bhAva hote haiM ve paramAnandamayI eka svabhAvarUpa zuddha AtmAse bhinna haiM isa sUcanAkI mukhyatAse "moho va rAgadAsoM ityAdi gAthAsUtra eka hai phira isa vyAkhyAnakI mukhyatAse ki zuddha buddha eka svabhAvarUpa zuddha AtmAse bhinna va tyAgane yogya ye dravya yA bhAvarUpa puNya tathA pApa haiM "suhapariNAmo" ityAdi sUtra eka hai / phira naiyAyikake matako nirAkaraNa karate hue puNya tathA pApa donoMko mUrtIka samarthana karate hue "jamhA kammarasa phalaM" ityAdi sUtra eka hai / phira anAdikAlase sAtha Ae hue jIva aura karmoka mUrtikapanA hai isaliye ina donoMmeM sparzanA aura baMdhapanA sthApita karaneke liye tathA yadyapi zuddha nizcayanayase yaha jIva amUrtIka hai tathApi jIvake sAtha anAdikAlase baMdhakI paripATI calI A rahI hai isa apekSAse vyavahAranayase mUrtIka hai aisI kahakara mUrtIka jIvake sAtha mUrtIka kokA baMdha hotA hai yaha batAneke liye "bhutto pAsadi" ityAdi sUtra eka hai / isa taraha nvAra gAthAoMse paMcama antara adhikArameM samudAya pAtanikA pUrNa huii| hindI tA0 -utthAnikA-Age puNya tathA pApake yogya bhAvoMkA svarUpa kahate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-(assa) jisa jIvake ( bhAvammi) bhAvameM ( moho) mithyAtvarUpa bhAva ( rAgo) rAgabhAva (doso) dveSarUpa bhAva (ya) aura (cittapasAdo) cittakA AhvAda rUpa bhAva (vijjadi) pAyA jAtA hai ( tassa) usa jIvake ( suho) zubha (vA) tathA ( asuho) azubha (vA) aisA ( pariNAmo) bhAva ( hodi) hotA hai| vizeSArtha-darzana moha karmake udaya hote hue nizcayase zuddhAtmAkI ruci rUpa samyaktva nahIM hotA aura na vyavahAra ratnatraya rUpI tattvArthakI ruci hI hotI hai aise bahirAtmA jIvake Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 navapadArtha - mokSamArga varNana bhItara jo viparIta abhiprAyarUpa pariNAma hotA hai yaha darzanamoha yA moha hai| usI hI AtmAke nAnA prakAra cAritra mohakA udaya hote hue, na nizcaya vItarAga cAritra hotA hai aura na vyavahAra vrata Adike pariNAma hote haiM aise jIvake bhItara jo iSTa padArthoMmeM prItibhAva so rAga hai aura aniSTa padArthoMmeM aprIti bhAva so dveSa hai| usa hI mohake maMda udayase jo manakI vizuddhi honA usako cittaprasAda kahate haiM / yahA~ moha va dveSa tathA viSayAdimeM azubharAga so azubha bhAva hai tathA dAna pUjA vrata zIla Adi rUpa jo zubha rAga yA cittakA AhlAda honA hai so zubha bhAva hai yaha sUtrakA abhiprAya hai / / 131 / / isataraha zubha tathA azubha pariNAmako kahate hue eka sUtra se prathama sthala pUrNa huA / puNyapApasvarUpAkhyAnametat / suha- pariNAmo puNNaM asuho pAvaM ti havadi jIvassa / 1 dohaM poggala metto bhAvo kammattaNaM patto / / 132 / / zubhapariNAmaH puNyamazubhaH pApamiti bhavati jiiv| dvayoH puGgalamAtro bhAvaH karmatvaM prAptaH / / 132 / / jIvasya kartuH nizcayakarmatAmApannaH zubhapariNAmo dravyapuNyasya nimittamAtratvena kAraNIbhUtatvAttadAsravakSaNAdUrdhvaM bhavati bhAvapuNyam / evaM jIvasya karturnizcayakarmatAmApanno'zubhapariNAmo dravyapApasya nimittamAtratvena kAraNIbhUtatvAttadAstravakSaNAdUrdhvaM bhAvapApam / pudgalasya karturnizcayakarmatAmApanno viziSTaprakRtitvapariNAmo jIvazubhapariNAmanimitto dravyapuNyam / pudgalasya karturnizcayakarmatAmApanno viziSTaprakRtitvapariNAmo jIvAzubhapariNAmanimitto dravyapApam / evaM vyavahAranizcayAbhyAmAtmano mUrtamamUrtaJja karma prajJApitamiti / / 132 / / anvayArtha--( jIvasya ) jIvake ( zubhapariNAma: ) zubhapariNAma ( puNyam ) puNya haiM aura ( azubhaH ) azubha pariNAma ( pApam iti bhavati ) pApa haiM ( dvayo: ) una donoMke dvArA ( pudgalamAtra: bhAvaH ) pudgalamAtra bhAva ( karmatvaM prAptaH ) karmapaneko prApta hote haiM / TIkA - yaha, puNya-pApake svarUpakA kathana hai / jIvarUpa kartAke nizcayakarmabhUta zubhapariNAma dravyapuNyako nimittamAtrarUpase kAraNabhUta haiN| isaliye 'dravyapuNyAsravake' pUrva ve zubhapariNAma 'bhAvapuNya' hote haiN| isI prakAra jIvarUpa kartA nizcayakarmabhUta azubhapariNAma dravyapApako nimittamAtrarUpase kAraNabhUta haiM isaliye dravyapApAvake, ve azubha pUrva pariNAma 'bhAvapApa' hote haiN| pudgalarUpa karttAke nizcayakarmabhUta viziSTaprakRtirUpa pariNAma (sAtAvedanIyAdi mukhya prakRtirUpa Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 323 pariNAma ) ki jinameM jIvake zubhapariNAma nimitta haiM ve dravyapuNya haiN| pudgalarUpa kartAke nizcayakarmabhUta viziSTa prakRtirUpa pariNAma ( asAtAvedanIyAdi viziSTa prakRtirUpa pariNAma ) ki jinameM jIvake azubha pariNAma nimitta haiM ve dravyapApa haiN| isa prakAra vyavahAra tathA nizcaya dvArA AtmAke mUrta tathA amUrta karma darzAyA gayA / / 132 / / saM0 tA0-atha gAyApUrvArdhana bhApuNyapApadvayamaparArdhena tu dravyapuNyapApadvayaM ceti pratipAdayati,suhapariNAmo puSaNaM asuho pAvatti hodi-zubhapariNAma: puNyaM, azubhaH pApamiti bhavati / kasya pariNAma: ? jIvarasa-jIvasya, dopahaM-dvAbhyAM pUrvoktazubhAzubhajIvapariNAmAbhyAM nimittabhUtAbhyAM sakAzat, 'bhAvo-bhAva: jJAnAvaraNAdiparyAya: / kiMviziSTaH / poggalametto-pudgalamAtra; karmavargaNAyogyapudgalapiNDarUpa: / kammattaNaM patto-karmatvaM dravyakarmaparyAyaM prApta iti / tathAhi-yadyapi azunizcayena jIvenopAdAnakAraNabhUtena janitau zubhAzubhapariNAmoM tathApyanupacaritAsadbhUtavyavahAreNa navataradravyapuNyapApadvayasya kAraNabhUtau yatastataH kAraNAdbhAvapuNyapApapadArtho bhaNyete, yadyapi nizcayena karmavargaNAyogyapudgalapiNDajanitI tathApyanupacaritAsadbhUtavyavahAreNa jIvena zubhAzabhapariNAmena janitau sadvevAsadvedyAdidravyaprakRtirUpapudgalapiNDau dravyapuNyapApapadArthau bhaNyete ceti sUtrArthaH // 132 / / evaM zuddhabuddhaikasvabhAvazuddhAtmanaH sakAzAdbhinnasya heyarUpasya 'dravyabhAvapuNyapApadvayasya vyAkhyAne kasUtreNa dvitIyasthalaM gataM / . hindI tA0-utthAnikA-Age AdhI gAthAse bhAvapuNya tamA bhAkpArako tathA usake AgekI AdhI gAthAse dravya puNya aura dravya pApa donoMko batAte haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-( jIvassa ) jIvakA (suhapariNAmo) zubha bhAva ( puNNaM) puNyabhAva hai / ( asuho) azubha mAva ( pAvaM ti) pApa bhAva ( hadi ) hai / (do) ina donoM zubha tathA azubha pariNAmoMke nimittase ( poggalametto) karmavargaNA yogya pudala piMDarUpa ( bhAvo) jJAnAvaraNa Adi avasthA ( kammattaNaM) dravyakarmapaneko ( patto) prApta hotI hai| vizeSArtha-yadyapi yaha zubha yA azubha pariNAma azuddha nizcayanayase jIvake upAdAna kAraNa yA mUla kAraNase utpanna hue haiM tathApi anupacarita asadbhUta vyavahAranayase navIna dravya puNya aura dravya pApake kAraNa haiN| isIliye ina bhAvoMko bhAvapuNya aura bhAvapApa kahA gayA hai| isI taraha yadyapi nizcayanayase ye dravya puNya aura dravya pApa karmavargaNAke yogya pudgala piMDase paidA hue haiM tathApi anupacarita asadbhUta vyavahAranayase jIvake zubha tathA azubha pariNAmoMke nimittase hue haiN| inameM sAtA vedanIya Adi dravya prakRtirUpa va asAtA vedanIya Adi dravya pAparUpa pudgala piMDa haiN| inhIMko dravyapuNya aura dravyapApa padArtha kahate haiM / yaha sUtrakA bhAva hai / / 132 / / Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 navapadArtha - mokSamArga varNana isa taraha zuddha buddha svabhAvavAle zuddhAtmAse bhinna jo tyAgane yogya dravya yA bhAvarUpa puNya tathAM pApa haiM unakA vyAkhyAna karate hue eka sUtrase dUsarA sthala samApta huA / mUrtakarmasamarthanametat / jamhA kampaspa phalaM visamaM phAgohiM bhuMjade NiyadaM / jIveNa suhaM dukkhaM tamhA kammANi muttANi / / 133 / / yasmAtkarmaNaH phalaM viSayaH sparzairbhujyate niyatam / jIvena sukhaM duHkhaM tasmAtkarmANi mUrtAni / / 133 / / yato hi karmaNAM phalabhUtaH sukhaduHkhahetuviSayo mUrto mUrtairindriyairjIvena niyataM bhujyate, tataH karmaNAM mUrtatvamanumIyate / yathA hi-mUrtaM karma, mUrtasaMbaMdhenAnubhUyamAnamUrtaphalatvAdAkhuviSaMvaditi / / 133 / / anvayArtha - ( yasmAt ) kyoMki ( karmaNaH phalaM ) karmakA phala ( viSayaH ) jo ( mUrta ) viSaya ve ( niyatam ) niyamase ( sparzaiH ) ( mUrta aisI ) sparzanAdi indriyoMse ( jIvena ) jIva dvArA ( sukhaM dukhaM) sukha rUpase athavA duHkharUpase ( bhujyate ) bhoge jAte haiM, (tasmAt ) isaliye ( karmANi ) karma ( mUrtAni ) mUrta haiM / TIkA - yaha, mUrta karmakA samarthana hai / karmake phalabhUta aura sukha-duHkhake heturUpa jo viSaya ve niyamase mUrta haiM aura mUrta indriyoM dvArA jIvase bhoge jAte haiM, isaliye karmoM ke mUrtapanekA anumAna kiyA jAtA hai / vaha isa prakAra - jisa prakAra mUSaka viSa mUrta hai usI prakAra karma mUrta hai, kyoMki ( mUSakaviSake phala kI bhA~ti ) mUrtake sambandha dvArA anubhavameM AnevAlA aisA mUrta usakA phala haiM / / 133 / / saM0tA0 atha karmaNAM mUrtatvaM vyavasthApayati, jahmA - yasmAtkAraNAt kammassa phalaMudayAgatakarmaNaH phalaM / tatkathaMbhUtaM / visayaM -- mUrtapaMcendriyaviSayarUpaM, bhuMjade -- bhujyate, NiyadaM-nizcitaM / kena kartRbhUtena / jIvena viSayAtItaparamAtmabhAvanotpannasukhAmRtarasAsvAdacyutena jIvena / kaiH kAraNabhUtaiH / phAsehi sparzanendriyAdirahitAmUrtazuddhAtmatattvaviparItaiH sparzanAdimUrtendriyaiH / punarapi kathaMbhUtaM tatpaMcendriyaviSayarUpaM karmaphalaM / suhadukkhaM sukhaduHkhaM yadyapi zuddhanizcayenAmUrta tathApi azuddhanizcayena pAramArthikAmUrtaparamAhlAdaikalakSaNanizcayasukhAdviparItatvAddharSaviSAdarUpaM mUta sukhaduHkhaM / tahyA muttANi kammANi yasmAtpUrvoktaprakAreNa sparzAdimUrtapaMcendriyarUpaM mUrtendriyairbhujyate svayaM ca mUrtaM sukhaduHkharUpaM karma kAryaM dRzyate, tasmAkAraNasadRzaM kAryaM bhavatIti mattvA kAryAnumAnena jJAyate mUrtAni karmANi iti sUtrArthaH // 133 // evaM naiyAyikamatAzritaziSyasaMbodhanArthaM nayavibhAgena puNyapApadvayasya mUrtatvasamarthanarUpeNaikasUtreNa tRtIyasthalaM gataM / Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta hindI tA-utthAnikA-Age yaha siddha karate haiM ki ina dradhyakarmomeM mUrtIkapanA hai anvaya sahita sAmAnyartha-( jamhA) kyoMki [ jIveNa ] isa jIvake dvArA [ kammassa phalaM] karmokA phala, [suha dukkhaM ], sukha aura duHkha [visayaM] jo pA~ca indriyoMkA viSaya rUpa hai so [NiyadaM] nizcitarUpase [phAsehiM] sparzanAdi indriyoM ke nimittase [ bhuMjade ] bhogA jAtA hai [ tamhA ] isaliye [ kammANi ] dravyakarma [ muttANi ] mUrtIka haiM / vizeSArtha-jo jIva viSayoMse rahita paramAtmAkI bhAvanA se paidA honevAle sukhamayI amRtake svAdase girA huA hai, vaha jIva udayameM Akara prApta hue karmoMkA phala bhogatA hai / vaha karmaphala mUrtIka paMca indriyoMke viSayarUpa hai tathA harSa viSAdarUpa sukhaduHkhamayI hai| yadyapi zuddha nizcayanayase amUrtIka hai tathApi azuddha nizcayanayase paramArtharUpa va amUrtIka parama AhlAdamayI lakSaNadhArI nizcayasukhake viparIta honeke kAraNase yaha viSayoMkA sukhaduHkha, harSa-viSAdarUpa mUrtIka hai kyoMki nizcayapUrvaka sparzanAdi pA~ca indriyoMse rahita amUrtIka zuddha Atmatattvase viparIta jo sparzanAdi mUrtIka indriyA~ haiM unake dvArA hI bhogA jAtA hai / ataeva karma, jinake ye sukha-duHkha kArya haiM ve bhI mUrtIka haiM kyoMki kAraNake sadRza hI kArya hotA hai / mUrtIka kAryarUpa anubhAnase unakA kAraNa bhI mUrtika jAnA jAtA hai| pAMcoM indriyoMke sparzAdi viSaya mUrtIka haiN| tathA ve mUrtIka indriyoMse bhoge jAte haiM unase sukha-duHkha hotA hai vaha bhI svayaM mUrtIka hai isa taraha karmako mUrtIka siddha kiyA gayA, yaha sUtrakA artha hai / / 133 / / isa taraha naiyAyika matako Azraya karanevAle ziSyako samajhAneke liye nayavibhAgase puNya va pApa donoM prakArake dravyakarmoko mUrtIka siddha karate hue eka sUtrase tIsarA sthala pUrNa huaa| mUrtakarmaNoramUrtajIvamUrtakarmaNozca baMdhaprakArasUcaneyam / muto phAsadi muttaM mutto mutteNa baMdha-maNuhavadi / jIvo mutti-virahido gAhadi te tehiM uggahadi / / 134 / / mUrtaH spRzati mUrtaM mUtoM mUrtena baMdhamanubhavati / jIvo mUrtivirahito gAhati tAni tairavagAhyate / / 134 / / iha hi saMsAriNi jIve'nAdisaMtAnena pravRttamAste mUrtaM karma / tatsparzAdimattvAdAgAmi mUrtakarma spRzati, tatastanmUrta tena saha snehaguNavazAd baMdhamanubhavati / eSa mUrtayoH karmaNobaMdhaprakAra: Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 navapadArtha-mokSamArga varNana atha nizcayanayenAmUrto jIvo'nAdimUrtakarmanimittarAgAdipariNAmasnigdhaH san viziSTatayA mUrtAni karmANyavagAhate, tatpariNAmanimittalabdhAtmapariNAmaiH mUrtakarmabhirapi viziSTatayA'va gAhyate ca / ayaM tvanyonyAvagAhAtmako jIvamUrtakarmaNodhaprakAraH / evamamUrtasyApi jIvasya mUrtena puNyapApakarmaNA kathaJcid baMdho na viruddhayate / / 134 / / -iti puNyapApapadArthavyAkhyAnam / anvayArtha:-[mUrta: mUrta spRzati ] mUrta mUrtakA sparza karatA hai, ( mUrta: mUrtena ) mUrta mUrtake sAtha ( baMdham anubhavati ) baMdhako prApta hotA hai, ( mUrtivirahitaH jIvaH ) mUrtatvarahita jIva ( lAni gAhati ) mUrtakoMko avagAha detA hai aura ( taiH avagAhyate ) mUrtakarma jIvako avagAha dete haiM ( arthAt donoM eka dUsaremeM pravezAnupraveza ko prApta karate haiM ) / TIkA:-yaha mUrtakarmakA mUrtakarmake sAtha jo baMdhaprakAra tathA amUrta jIvakA mUrtakarmake sAtha jo baMdhaprakAra usakI sUcanA hai| yahA~ ( isa lokameM ), sasArA jAvame Adi saMtatise ( pravAhase ) pravartatA huA mUrtakarma vidyamAna hai| vaha, sparzAdivAlA honeke kAraNa, AgAmI mUrtakarmako sparza karatA hai, isaliye mUrta aisA usake sAtha, snigdhatvaguNake vaza baMdhako prApta hotA hai| yaha, mUrtakarmake sAtha baMdhaprakAra hai| :: punazca, nizzayanayase jo amUrta hai aisA jIva, anAdi mUrtakarma jisakA nimitta hai aisA rAgAdipariNAma dvArA sniAdha, vartatA huA, mUrtakarmoko viziSTarUpase avagAhatA hai ( arthAt eka-dUsareko pariNAmameM nimitta hoM aise sambandhavizeSa sahita mUrtakarmoMke kSetrameMse ekakSetrAvagAhI hotA hai) aura usa rAgAdipariNAmake nimittase jo apane ( jJAnAvaraNAdi ) pariNAmako prApta hote haiM aise mUrtakarma bhI jIva ko viziSTarUpase avagAhate haiM yaha, jIva aura mUrtakarmakA anyonya avagAhasvarUpa baMdhaprakAra hai| isa prakAra amUrta aise jIvakA bhI mUrta puNyapApakarmaka sAtha kathaMcit baMdha virodha ko prApta nahIM hotA / / 134 / / isa prakAra puNya-pApapadArthakA vyAkhyAna samApta huaa| saM0 tA0-atha cirataMnAbhinavamUrtakarmaNostathaivAmUrtajIvabhUrtakarmaNozca nayavibhAgena baMdhaprakAra kathayati / athavA mUrtarahito jIvo mUrtakarmANi kathaM banAtIti naiyAyikAdimatAnusAriNA ziSyeNa pUrvapakSe kRte sati nayavibhAgena parihAraM dadAti,-- mutto-nirvikArazuddhAtmasaMvittyabhAvenopArjitamanAdisaMtAnenAgataM mUrtaM karma tAvadAste jove / tacca kiMkaroti / phAsadi muttaM-svayaM sparzAdimattvena mUrtatvAdAbhinavaM sparzAdimatsaMyogamAtreNa mUrta karma spRzati / na kevalaM spRzati / mutto mutteNa baMdhamaNuhavadi-amUrtAtIndriyanirmalAtmAnubhUtiviparIta jIvasya mithyAtvarAgAdipariNAmaM nimittaM labdhvA pUrvoktaM mUrtaM karma navataramUrtakarmaNA saha Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 327 svakIyasnigdharUkSapariNatyupAdanakAraNena saMzleSarUpaM baMdhamanubhavati iti mUrtakarmaNorbadhaprakAro jJAtavyaH / idAnIM punarapi mUrtajIvamUrtakarmaNorbadhaH kathyate / jIvo muktivirahido-zuddhanizcayena jIvo mUrtivirahitopi vyavahAreNa anAdikarmabaMdhavazAnmUrtaH san / kiM karoti / gAhadi te-amUrtAtIndriyanirvikArasadAnaMdaikalakSaNasarasAsvAdalipItena mizgadarAgAdipariNAmena pariNataH san tAn karmavargaNAyogyapudgalAn gAhate parasparAnupravezarUpeNa badhnAti / tehiM uggahadi-nirmalAnubhUtiviparItena jIvasya rAgAdipariNAmena karmatvapariNataistaiH karmavargaNAyogyapudgalaskaMdhaiH kartRbhUtairjIvopyavagAhyate badhyata iti| atra nizcayenAmUrtasyApi jIvasya vyavahAreNa mUrtatve sati baMdha: saMbhavatIti sUtrArthaH / tathA coktaM / "baMdhaM paDi eyattaM lakkhaNado hodi tassa NANattaM / tamhA amuktibhAvo gaMto hodi jIvassa" ||134 / / iti sUtracaturthasthalaM gataM / eva navapadArthapratipAdakadvitIyamahAdhikAramadhye puNyapApavyAkhyAnamukhyatvena gAthAvatuSTayena paMcamottarAdhikAraH samAptaH / hindI tA0-utthAnikA-Age kahate haiM ki-prAcIna ba~dhe hue mUrtIka koka sAtha nae mUrtIka karmokA tathA amUrtIka jIvake sAtha mUrtIka karmoM kA bandha kisa prakArase hai athavA naiyAyika matAnusAra ziSyane yaha pUrva pakSa kiyA ki amUrtIka jIva mUrtIka karmoko kisa taraha bA~dhatA hai usakA samAdhAna AcArya nayavibhAga dvArA karate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-[ mutto ] mUrtIka karmapadgala [ mutaM] mUrtIka karmako ( phAsadi) sparza karatA hai / [ mutto ] mUrtIka karmapudgala [ mutteNa ] pahaleke ba~dhe hue mUrtIka karmake sAtha [baMdham ] baMdhako [aNuhavadi] prApta ho jAtA hai| [muttivirahido ] amUrtIka jIva [ te ] unako [gAhadi ] avakAza detA hai va [tehiM] una karmose [uggahadi ] avakAzarUpa ho jAtA hai| vizeSArtha-vikArarahita zuddha AtmAke anubhavako na pAkara isa jIvane jo agadi saMtAnadvArA karma bA~dha rakkhe haiM jo mUrtIka karma jIvakI sattAmeM tiSTha rahe haiM, ye hI karma svayaM sparzAdivAn honeke kAraNa mUrtIka hote hue navIna Ae hue mUrtIka sparzAdivAn karmoko saMyogarUpa sparza karate haiM / itanA hI nahIM, ve hI mUrtIka karma amUrtIka va atIndriya nirmala AtmAnubhavase viparIta jIvake mithyAdarzana va rAgadveSAdi pariNAmakA nimitta pAkara Ae hue navIna mUrtIka karmoke sAtha apane hI snigdha rUkSa pariNatike upAdAna kAraNase ekameka honerUpa bandhako prApta ho jAte haiN| isa taraha mUrtIka koMka paraspara baMdhakI vidhi btaaii| aba isa mUrtIka jIvakA mUrtIka karmoke sAtha bandha kyoM hai use kahate haiN| zuddha nizcayanayase yaha jIva amUrtIka hai tathApi vyavahAranayase anAdi karmabaMdhakI saMtAna calI Ane se mUrtIka ho rahA hai-amUrtIka aura atIndriya vikAra rahita va sadA AnaMdamayI eka-eka lakSaNadhArI Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 navapadArtha-mokSamArga varNana sukharasaka svAdase viparIta jo mithyAdarzana va rAga dveSAdi pariNAma haiM ina bhAvoMse pariNamana karatA huA yahI karmabanya sahita mUrtIka jIva una karmavargaNAyogya pudgaloMko apane pradezoMmeM avakAza detA hai / isa hIkA artha yaha hai ki unako bA~dhatA hai / arthAt yaha jIva hI apanI nirmala AtmAnubhUti se viparIta rAgAdi pariNAma dvArA karmabhAvameM pariNata hue karmavargaNA yogya pugalakI vargaNAoM se avagAha pAtA hai arthAt unase ba~dha jAtA hai| yahA~ yaha bhAva hai ki jIva nizcayase amUrtIka hai tathApi vyavahArase mUrtIka hai| isahIse jIvameM karmabaMdha saMbhava hai| aisA hI kahA hai karmabandhakI apekSA jIvake sAtha pudgalakA ekameka sambandha hai, parantu lakSaNakI apekSA donoMmeM bhinna-bhinna panA hai isaliye ekAntase jIvake amUrtIka bhAva nahIM hai / / 134 / / isa taraha cauthA sthala pUrNa huA-isa prakAra nava padArthako batAnevAle dUsare mahA adhikAra meM puNya va pApake vyAkhyAnakI mukhyatAse cAra gAthAoke dvArA pA~camA antara adhikAra samApta huaa| atha Asrava padArthavyAkhyAnam aba AsravapadArthakA vyAkhyAna hai| puNyAtravasvarUpAkhyAnametat / rAgo jassa pasattho aNukaMpA-saMsido ya prinnaamo| cittamhi Nasthi kalusaM puNNaM jIvassa Asavadi / / 135 / / rAgo yasya prazasto'nukampAsaMzritazca pariNAmaH / citte nAsti kAluSyaM puNyaM jIvasyAsravati / / 135 / / prazastarAgo'nukampApariNatiH cittasyAkaluSatvazceti trayaH zubhA bhAvAH dravyapuNyAtravasya nimittamAtratvena kAraNabhUtatvAttadAsravakSaNAdUrdhva bhAvapuNyAstravaH / tannimittaH zubhakarmapariNAmo yogadvAreNa pravizatAM pudgalAnAM dravyapuNyAtrava iti / / 135 / / anvayArtha:-( yasya ) jisa jIvako ( prazasta: rAgaH ) prazasta rAga hai, ( anukampAsaMzrita: pariNAmaH ) anukampAyukta pariNAma hai ( ca ) aura ( citte kAluSyaM na asti) cittameM kaluSatAkA abhAva hai ( jIvasya ) usa jIvako ( puNyam Asravati ) puNya kA Asrava hotA hai| TIkA:-yaha, puNyAsravake svarUpakA kathana hai| prazasta rAga, anukampApariNati aura cittakI akaluSatA-yaha tIna zubha bhAva dravyapuNyAsravako Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 329 nimittamAtrarUpase kAraNabhUta haiM isaliye dravyapuNyAstravake pUrva bhAvapuNyAstrava hote haiM aura ve [ zubha bhAva ] jinakA nimitta haiM aise jo yogadvAra praviSTa honevAle pudgaloMke zubhakarmapariNAma ve dravyapuNyAstrava haiM // 135 // saM0tA0 - atha bhAvakarmadravyakarmanokarmamatijJAnAdivibhAvaguNanaranArakAdivibhAvaparyAyaiH zUnyAt zuddhAtmasamyakzraddhAnajJAnAnuSThAnarUpAbhedaranvayAtmakanirvikalpasamAdhisamutpannaparamAnaMdasamarasIbhAvena pUrNakalazavadbharitAvasthAtparamAtmanaH sakAzAdbhinna zubhAzubhAstravAdhikAre gAthA SaTkaM bhavati tatra gAthASaTkamadhye prathamaM tAvatpuNyAstravakathanamukhyatvena "rAgo jassa pasattho" ityAdipAThakrameNa gAzzrAcatuSTayaM, tadanaMtaraM pApAssrave 'cariyA papAdabahulA' ityAdi gAthA dvayaM iti puNyapApAsravavyAkhyAne samudAyapAtanikA tadyathA / atha nirAsravazuddhAtmapadArthAtpratipakSabhUtaM zubhAstravamAkhyAti - rAgo jassa pasattho - rAgo yasya prazasta: vItarAgaparamAtmadravyAdvilakSaNaH paMcaparameSThinirbharaguNAnurAgarUpaH prazastadharmAnurAgaH / aNukaMpA saMsido ya pariNAmo anukaMpAsaMzritaJca pariNAmaH dayAsahito manovacanakAyavyApArarUpa: zubhapariNAmaH citta iNatthi kaluso - citte nAsti kAluSyaM manasi krodhAdikaluSapariNAmo naasti| puNNaM jIvassa Asavadi -- yasyaiteM pUrvokta: trayaH zubhapariNAmA: saMti tasya jIvasya dravyapuNyAsravakAraNabhUtaM bhAvapuNyamAsravatIti sUtrAbhiprAyaH || 135 || evaM zubhAstravaM sUtragAthA gatA / pIThikA - Age yaha AtmA nizcayase paramAtmA svarUpa hai / yaha bhAva karma, dravya karma, va nokarma tathA matijJAnAdi vibhAvaguNa va nara nAraka Adi vibhASa paryAya ina sabase zUnya hai tathA zuddha AtmAke bhale prakAra zraddhAna, va bhaleprakAra jJAna va bhaleprakAra AcaraNa rUpa abheda ratnatrayamayI vikalparahita samAdhi bhAvase utpanna honevAle samatA rasake bhAvase pUrNa kalazakI taraha bharA huA hai| isa AtmA se bhinna jo zubha va azubha AsravakA adhikAra hai, usameM chaH gAthAe~ haiM / pahale puNyAzravake kahanekI mukhyatAse "rAgo jassa pasattho " ityAdi pAThakramase cAra gAthAe~ haiN| phira pApAssravako kahate hue "cariyA pamAdabahulA' ityAdi gAthAe~ do haiM / isa taraha puNya va pApake Astrayake vyAkhyAnameM samudAyapAtanikA hai / hindI tA0 - utthAnikA- Age Asravarahita zuddha AtmapadArthase pratikUla jo zubha are hai usakA varNana karate haiM anya sahita sAmAnyArtha - ( jassa) jisa jIvake (pasatyo ) prazasta yA bhalA (rAgo ) rAga hai ( ya ) aura ( aNukaMpAsaMsido ) dayAse bhIjA huA ( pariNAmo ) bhAva hai, tathA Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 navapadArtha - mokSamArga varNana (citte ) cittameM (kAlussaM ) kAlusapanA yA mailApana ( pAlthi ) nahIM hai ( jIvassa) usa jIvake ( puNNaM ) puNya karma ( AsarvAdi ) AtA hai / vizeSArtha - vItarAga paramAtma dravyase vilakSaNa arahaMta siddha Adi pA~ca parameSThiyoMmeM pUrNa guNAnurAga so prazasta dharmAnurAga hai| dayA sahita mana, vacana kAyakA vyApAra so anukaMpAke Azraya pariNamana hai / krodhAdi kaSAyako kaluSatA kahate haiN| jisa jIvake bhAvoMmeM dharma-prema hai va dayA hai tathA kaSAya kI tIvratAkA maila nahIM hai usa jIva ke ina zubha pariNAmoMse dravya puNya karmake AstravameM kAraNabhUta bhAvapuNyakA Asrava hotA hai, yahA~ sUtrameM bhAvapuNyAstravakA svarUpa kahA hai / / 135 / / isa taraha zubha Astravako kahate hue gAthA pUrNa huI / prazastarAgasvarUpAkhyAnametat / arahaMta - siddha- sAhusu bhattI dhammammi jA ya khalu ceTThA / aNugamaNaM pi gurUNaM pasattha- rAgo tti arhatsiddhasAdhuSu bhaktirdharme yA ca khalu ceSTA / vuccati / / 136 / / anugamanamapi gurUNAM prazastarAga iti bruvanti / / 136 / / arhatsiddhasAdhuSu bhaktiH, dharme vyavahAracAritrAnuSThAne vAsanApradhAnA ceSTA, gurUNAmAcAryAdInAM rasikatvenAnugamanam eSaH prazasto rAgaH prazastaviSayatvAt / ayaM hi sthUlalakSyatayA kebalabhaktipradhAnasyAjJAnino bhavati / uparitanabhUmikAyAmalabdhAspadasthA- sthAnarAganiSedhArthaM tIvrarAgajvaravinodArthaM vA kadAcijjJAnino'pi bhavatIti / / 136 / / anvayArthaH - ( arhatsiddhasAdhuSu bhakti: ) arhata- siddha-sAdhuoM ke prati bhakti, ( dharme yA ca khalu ceSTA ) dharmameM yathArthatayA ceSTA ( api gurUNAm anugamanam ) aura guruoMkA anugamana, ( prazastarAgaH iti bruvanti ) vaha 'prazasta rAga' kahalAtA hai| TIkA: - yaha, prazasta rAgake svarUpakA kathana hai / arhata-siddha- sAdhuoMke prati bhakti, dharmameM vyavahAracAritrake anuSThAnameM- bhAvanApradhAna ceSTA aura gurUoMkA - prAcAryAdikA - rasikarUpase ( bhaktipUrvaka ) anugamana, vaha 'prazasta rAga' haiM kyoMki usakA viSaya prazasta haiN| 1 yaha (prazasta rAga ) jo sthUla dRSTi se ( sthUlatAkara ) mAtra bhaktipradhAna haiM aise ajJAnIko hotA hai, ucca bhUmikAmeM ( - Uparake guNasthAnoM meM ) sthiti -- sthiratA prApta na kI ho taba, asthAnakA rAga rokane hetu athavA tIvra rAgajvara miTAneke hetu, kadAcit jJAnIko bhI hotA hai / / 136 / Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 331 atha prazastarAgasvarUpamAvedayati, arhatsiddhasAdhuSu bhaktiH / dhammamhi jA ca khalu ceTThA-dhameM zubharAgacAritre yA khalu ceSTA, * aNugamaNaMpi anugamanamanuvrajananukUlavRttirityartha: / keSAM / gurUNaM-gurUNAM, pasattharAgotti uccaMti ete sarve pUrvoktAH zubhabhAvAH pariNAmAH prazastarAga ityucyate tathAhi-nirdoSaparamAtmanaH pratipakSabhUtaM yadAtaraudrarUpadhyAnadvayaM tenopArjitA yA jJAnAvaraNAdimUlottaraprakRtayastAsAM rAgAdivikalparahitadharmadhyAnazulkadhyAnadvayena vinAzaM kRtvA kSudhAdhaSTAdazadoSarahitAH kevalajJAnAdyanaMtacatuSTayasahitAzca jAtA ye te 'haMto bhaNyate / laukikAMjanasiddhAdivilakSaNA jJAnAvaraNAdyaSTakarmAbhAvena samyaktvAdyaSTaguNalakSaNA lokAgranivAsinazca ye te siddhA bhavaMti / vizuddhajJAnadarzanasvabhAvAtmatatvaviSaye yA nizcayarucistathA paricchittistathaiva nizcalAnubhUti: paradravyecchAparihAreNa tatraivAtmadravye prataenaM tapazcaraNaM svazattyanavagRhanenAnuSThAnamiti nizcayapaMcAcAra: tathaivAcArAdizAstrakacittakrameNa tatsAdhakavyavahArapaMcAcAra: ityabhayamAcAraM svayamAcAraMtyanyAnAcArayaMti ye te bhavaMtyAcAryAH / paMcAstikAyaSaDadravyasaptatattvanapadArtheSa madhye jIvAstikArya zuddhajIvadravyaM zuddhajIvatattvaM zuddhajIvapadArthaM ca nizcayanayenopAdeyaM kathayaMti tathaiva bhedAbhedaratnatrayalakSaNaM mokSamArga pratipAdayaMti svayaM bhAvayaMti ca ye te bhavaMtyupAdhyAyAH / nizcayacaturvidhArAdhanayA ye zuddhAtmasvarUpaM sAdhayaMti te bhavaMti sAdhaka iti| evaM pUrvoktalakSaNayorjinasiddhayostathA sAdhuzabdavAcyeSvAcAryopAdhyAyasAdhuSu ca yA bAhyAbhyaMtarA bhaktiH sA prazastarAgo bhaNyate / taM prazastarAgaM ajJAnI jIvo bhogAkAMkSArUpanidAnabaMdhena karoti / jJAnI punarnirvikalpasamAdhyabhAve viSayakaSAyarUpAzubharAgavinAzArthaM karotIti bhAvArthaH / / 136 / / hindI tA0-utthAnikA-Age prazasta rAgakA svarUpa kahate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-( arahaMtasiddhasAhusu) arahaMta, siddha va sAdhuoMmeM ( bhattI) bhakti ( ya) aura ( thammammi ) zubha rAgarUpa cAritrameM ( jA khalu ceTThA) jo nizcaya karake udyoga karanA ca ( gurUNaM pi aNugamaNaM) guruoMke anukUla calanA ( pasastharAgo tti) yaha prazastarAga hai aisA ( vuccaMti) AcArya kahate haiN| vizeSArtha-doSarahita paramAtmAke dhyAnake virodhI jo ArtadhyAna va raudradhyAna do khoTe dhyAna haiM unase jJAnAvaraNAdi AThamUla va unake bhedarUpa uttara prakRtiyoMkA bandha hotA hai / ina hI karmaprakRtiyoMko rAgAdi vikalpoMse rahita dharmadhyAna aura zukladhyAnoMke balase nAza karake jo kSudhA, tRSA Adi aThAraha doSoMse rahita ho kevalajJAnAdi anaMta atuSTaya ke dhArI haiM ve arhata kahe jAte haiN| jinhoMne jJAnAvaraNa Adi AThoM karmokA nAza karake samyagdarzana Adi guNoMko pragaTa karake lokake agrabhAgameM nivAsa prApta karaliyA hai ve laukika aJjanasiddha Adise vilakSaNa, siddha haiN| vizuddha jJAnadarzana svabhAvamayI AtmatattvameM jo Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 navapadArtha - mokSamArga varNana ruci vaha nizcaya samyaktva hai, usahIkA jJAna so nizcaya samyagjJAna hai va usahImeM nizcala hokara anubhava karanA so nizcaya samyakcAritra hai / paradravyakI icchAko tyAga karake usa hI AtmadravyameM vizeSapane tapanA so nizcaya tapa hai tathA apane vIryako na chipAkara sAdhana karanA so nizcaya vaurya haiN| isa nizcaya paMca prakAra AcArako tathA AcAra Adi zAstrameM kathita kramase isa hI nizcaya paMcAcAra ke sAdhanevAle vyavahAra paMcAcArako isa taraha donoMko jo svayaM AcaraNa karate haiM aura dUsaroMse AcaraNa karAte haiM ve AcArya haiN| jo pA~ca astikAyameM zuddha jIvAstikAyako, chaH dravyoMmeM zuddha jIvadravyako, sAta tattvoMmeM zuddha jIvatattvako, nava padArthoMmeM zuddha jIva padArthako nizcayanayase grahaNa karane yogya kahate haiM, taise hI nizcaya vyavahArarUpa ratnatraya lakSaNamayI mokSamArgako jo batAte haiM va svayaM jisakI bhAvanA karate haiM ve upAdhyAya haiN| jo nizcayarUpa cAra tarahakI ArAdhanAse zuddha AtmasvarUpakA sAdhana karate haiM ve sAdhu haiN| isa taraha pahale kahe hue lakSaNoMke dhArI jinendroMmeM va sAdhu zabdase kahane yogya AcArya, upAdhyAya aura sAdhuoM meM jo bAhara aura bhItara se bhakti karanA so prazasta rAga kahA jAtA hai| isa zubha rAgako ajJAnI jIva bhogoMkI icchArUpa nidAna bhAvase karatA hai parantu jJAnI nirvikalpa samAdhiko na pAkara viSaya yA kaSAyarUpa azubha rAgoMke nAza karaneke liye karatA hai, yaha bhAvArtha hai / / 136 / / anukampAsvarUpAkhyAnametat / tisidaM bubhukkhidaM vA duhidaM daTThUNa jo duhida- maNo / paDivajjadi taM kivayA tassesA hodi aNukaMpA / / 137 / / tRSitaM bubhukSitaM vA duHkhitaM dRSTvA yastu duHkhitamanAH / pratipadyate taM kRpayA tasyaiSA bhavatyanukampA / / 137 / / 'kaJcidudanyAdiduH khaplutamavalokya karuNayA tatpraticikIrSAkulitacittvamajJAnino'nukaMpA jJAninastvadhastana bhUmikAsu viharamApaNasya janmArNavanimagrajagadavalokanAnmanAgmanaH kheda iti / / 137 / / anvayArtha : ----( tRSitaM ) tRSAtura, ( bubhukSitaM ) kSudhAtura (vA) athavA ( duHkhitaM ) duHkhIko ( dRSTvA ) dekhakara ( yaH tu ) jo jIva ( duHkhitamanAH ) manameM duHkha pAtA huA [ taM kRpayA pratipadyate ] usake prati karuNAse vartatA hai, ( tasyA eSA anukampA bhavati ) usakI vaha anukampA hai| TIkA: - yaha, anukampAke svarUpakA kathana hai / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta kisI tRSAdiduHkhase pIDita prANIko dekhakara karuNAke kAraNa usakA pratikAra ( - upAya ) karane kI icchAse cittameM AkulatA honA vaha ajJAnIkI anukampA hai| jJAnIkI anukampA to, nicalI bhUmikAmeM biharate hue ( - svayaM nicale guNasthAnoMme vartatA ho taba ), janmArNavameM nimagna jagatake avalokanase arthAt saMsArasAgarame DUbe hue jagatako dekhaneme ) manameM kiMcit kheda honA vaha hai / / 137 / / . saM0 tA0 - athAnukaMpAsvarUpaM kathayati,-tRSitaM vA bumukSitaM vA duHkhitaM vA kamapi prANine dRSTvA, jo hi duhiMdamaNo-yaH khalu duHkhitamanAH san, paDivajjadi taM kiMvayA-pratipadyani svIkaroti taM prANinaM kRpayA, tassesA hodi aNukaMpA-tasyaiSA bhavatyanukaMpeti / tathAhi-- tIvratRSNAtIvrakSudhAtIvrarogAdinA pIDitamavalokyAjJAnI jIva: kenApyupAyena pratIkAraM karAmIti vyAkulo bhUtvAnukaMpA karoti, jJAnI tu svasya bhAvanAmalabhamAna: san saMklezaparityAgena yathAsaMbhavaM pratIkAraM karoti taM duHkhitaM dRSTvA vizeSasaMvegavairAgyabhAvanAM ca karotIti sUtratAtparya / / 137 / / hindI tA0-utthAnikA-Age anukampAkA svarUpa kahate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-( jo du) jo koI ( tisidaM ) pyAse, ( bubhukkhidaM) bhUkhe [vA ] tathA ( duhidaM) duHkhIko ( daTaThUNa ) dekhakara ( duhidamaNo) apane manameM duHkhI hotA huA [taM] usako [kivayA ] dayAbhAvase [ paDivajjadi] svIkAra karatA hai arthAt usakA duHkha dUra karatA hai [ tassa ] usa dayAvAnake [ esA ] yaha [ aNukaMpA ] dayA [ hodi ] hotI hai| vizeSArtha--ajJAnI jIva kisIkA tIvra pyAsa, bhUkha va tIvra rogase pIDita dekhakara kisa taraha isakA yala karU~ aisA socakara vyAkula hotA huA dayAbhAva karatA hai kintu samyagjJAnI apane AtmAkI bhAvanAko na prApta karatA huA saMkleza pariNAma na karake usakA yathAsaMbhava upAya karatA hai-use duHkhI dekhakara vizeSa saMvega tathA vairAgyakI bhAvanA bhAtA hai, yaha sUtra kA bhAva hai / / 137 / / cittakaluSatvasvarUpAkhyAnametat / kodho va jadA mANo mAyA lobho va citta-mAsejja / jIvassa kuNadi khohaM kaluso ti ya taM budhA veti / / 138 / / krodho vA yadA mAno mAyA lobho vA cittamAsAdya / jIvasya karoti kSobhaM kAluSyamiti ca taM budhA vadanti / / 138 / / krodhamAnamAyAlobhAnAM tIvrodaye cittasya kSobhaH kAluSyam / teSAmeva maMdodaye tasya Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navapadArtha-mokSamArga varNana prasAdo' kAluSyam / tat kAdAcitkaviziSTakaSAyakSayopazame satyajJAnino bhavati / kaSAyodayAnuvRtterasamapravyAvartitopayogasyAvAMtarabhUmikAsu kadAcit jJAnino'pi bhavatIti / / 138 / / anvayArthaH- ( yadA / jaba ( krodhaH vA ) krodha, ( mAnaH ) mAna, ( mAyA ) mAyA ( vA ) athavA ( lobhaH ) lobha (cittam AsAdya ) cittakA Azraya pAkara (jIvasya ) jIvako ( kSobha karoti ) kSobha karate haiM, taba ( taM ) use ( budhAH ) jJAnI ( kAluSyam iti ca vadanti ) 'kaluSatA' kahate haiN| TIkA-yaha, cittako kaluSatAke svarUpakA kathana hai| __ krodha, mAna, mAyA aura lobhake tIvra udayase cittakA kSobha so kaluSatA hai| unhIke ( krodhAdike hI) maMda udayase cittakI prasatratA so akaluSatA hai| vaha akaluSatA, kadAcit kaSAyakA viziSTa (vizeSa prakArakA ) kSayopazama hone para, ajJAnIko hotI hai, kaSAyake udayakA anusaraNa karane vAlI pariNatimeMse upayogako asamagrarUpase ( apUrNarUpase ) vimukha kiyA ho taba, madhyama bhUmikAoMmeM ( madhyama guNasthAnoMmeM ), kadAcit jJAnIko bhI hotI hai / / 138 // ___ saM0 tA0-atha cittakaluSatAsvarUpaM pratipAdayati, kodho va-vattamakSamApariNatirUpazuddhAtmatattvasaMvitteH pratipakSarUpabhUtakrodhAdayo vA, jadA mANo-nirahaMkArazuddhAtmopalabdheH pratikUlo yadA kAle mAno, vA mAyA ni:prapaMcAtmopalaMbhaviparItA mAyA vA loho vA-zuddhAtmabhAvanotthatRpte: pratibaMdhako lobho vA-cittamAsejja-cittamAzritya, jIvassa kuNadi khoha-akSubhitazuddhAtmAnubhUterviparItaM jIvasya kSobhaM cittavaikalyaM karoti kalusoti ya te budhA veti-tatkrodhAdijanitaM cittavaikalyaM kAluSyamiti budhA vidaMti kathayaMtIti / tadyathA tasya kAluSyasya viparItamakAluSyaM bhaNyate taccAkAluSyaM puNyAsravakAraNabhUtaM kadAcidanaMtAnubaMdhikaSAyamadodaye satyajJAnino bhavati, kadAcitpunarnirvikAra-svasaMvittyabhAve sati durdhyAnavaMcanArthaM jJAninopi bhavatItyabhiprAyaH / / 138 / / evaM mAthAcatuSTayena puNyAsravaprakaraNaM gataM / hiMdI tA0 - utthAnikA-Age cittakI kaluSatAkA svarUpa kahate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-[jadA ] jisa samaya [ koyo ] krodha [va] tathA [mANo] mAna, [mAyA ] mAyA [va] tathA [lobho] lobha [ cittaM] cittameM yA upayogameM [ Asejja ] prApta hokara [jIvassa ] AtmAke bhItara [khohaM] kSobha yA, AkulatA yA ghabar3AhaTa [kuNadi ] paidA kara detA hai / [budhA ] jJAnIjana [taM] usa kSobhako [kalusottiya ] kaluSatA yA saMklezapanA aisA [ti ] kahate haiN| vizeSArtha-uttama kSamA pariNatarUpa zuddhAtmatattvake anubhavase pratikUla krodha hai / Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta ahaMkAra rahita zuddhAtmAkI prAptise viruddha mAna hai / prapaMcarahita AtmAke lAbhase viparIta mAyA hai| zuddha AtmAkI bhAvanAse utpanna honevAlI tRptiko rokanevAlA kSobha hai| kSobharahita zuddha AtmAke anubhavase viparIta Akulita bhAvako cittakSobha kahate haiN| ina krodhAdi kaSAyoMkI tIvratAse jo cittameM kSobha hotA hai usako kaluSatA kahate haiN| isa kaluSatAse viparIta bhAvako akaluSatA yA maMdakaSAyarUpa zubha rAga kahate haiM yahI bhAva puNyakarmake AsravakA kAraNa hai-yaha bhAva kabhI ajJAnI mithyAdRSTiko bhI anaMtAnubaMdhI kaSAyake maMda udaya hone para hojAtA hai tathA jJAnIke bhI yaha zubha bhAva taba hotA hai jaba usako vikAra rahita svAnubhavakA lAbha nahIM hotA va jJAnI khoTe dhyAnase bacaneke lie isa cittakI prasannatArUpa bhAvako saMtoSa, dayAbhAva, kSamA Adike rUpase karatA hai / / 138 / / isa taraha cAra gAthAoMse puNyAtravake karaNoMko btaayaa| pApAstravasvarUpAkhyAnametat cariyA pamAda-bahulA kAlussaM loladA ya visayesu / para-paritAtha-pavAdo pAyasta ca AsavaM kuNadi / / 139 / / caryA pramAdabahulA kAluSyaM lolatA ca viSayeSu / paraparitApApavAdaH pApasya cAstravaM karoti / / 139 / / pramAdabahulacaryA pariNatiH, kAluSyapariNatiH, viSayalaulyapariNatiH, paraparitApapariNatiH, parApavAdapariNatizceti paJcAzubhA bhAvA dravyapApAstravasya nimittamAtratvena kAraNabhUtatvAttadAnavakSaNAdUrdhvaM bhAvapApAkhavaH / tannimitto'zubhakarmapariNAmo yogadvAreNa pravizatAM pudgalAnAM dravyapApAsrava iti / / 139 / / anvayArtha--(pramAdabahulA caryA ) bahuta pramAdavAlI caryA, ( kAluSyaM ) kaluSatA, ( viSayeSu ca lolatA ) viSayoMke prati lolupatA, ( paraparitApApavAdaH ) parako paritApa karanA tathA parake apavAda bolanA vaha ( pApasya ca AsvaM karoti ) pApakA Asrava karatA hai| TIkA-yaha, pApAsravake svarUpakA kathana hai / bahuta pramAdavAlI caryArUpa pariNati, viSayalolupatArUpa pariNati, paraparitAparUpa pariNati ( parako duHkha denerUpa pariNati) aura parake apavAdarUpa pariNati--yaha pA~ca azubha bhAva dravyapApAsravako nimittamAtrarUpase kAraNabhUta haiM isaliye 'dravyApApAsravake' pUrva bhAvapApAsrava haiM aura ve [azubha bhAva] jinakA nimitta haiM aise jo yogadvArA praviSTa honevAle pudgaloMke azubhakarmapariNAma ve dravyapApAsrava haiM / / 139 / / Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navapadArtha-mokSamArga varNana saM0 tA0-atha gAthAdvayanaM pApAsavasvarUpaM nirUpayati, cariyA pamAdabahulAni:pramAdaciccamatkArapariNateH pratibaMdhinI pramAdabahulA caryA pariNatizcAritrapariNatiH, kAlussaMakaluSacaitanyacamatkAramAtrAdviparItA kAluSyapariNattiH / loladA ya visayeyu-viSayAtItAtmasukhasaMvitte: pratikUlA viSayalaulyapariNatiH, paraparidAva-paraparitAparahitazuddhAtmAnubhUtervilakSaNA paraparitApapariNatiH, apavAdo-nirapavAdasvasaMvitteviparItA parApavAdapariNatizceti, pApassa ya AsavaM kuNati-iyaM paMcaprakArA pariNativyApApAsrabakAraNabhUtA bhAvapApAsavo bhaNyate / bhAvapApAsAnimittama manovacanakAyayogadvAreNAgataM dravyakarma dravyamAna iti mUtrArtha / / 9211 hindI tA0 -utthAnikA-aba do gAthAoMse pApAvakA svarUpa kahate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-[pamAdabahulA ] pramAdase bharI huI [ cariyA ] kriyA [ kAlussaM ] cittakA malInapanA [ya] aura ( visayesu) indriyoMke viSayoMmeM ( loladA) lolupatA [ya] tathA ( paraparitAvapavAdo) dUsaroMko duHkhI karanA va unakI nindA karanA [ pAvassa ] pApakarmakA ( AsavaM) Asrava ( kuNadi) karate haiN| vizeSArtha-pramAdarahita caitanyake camatkArakI pariNatiko rokanevAlI viSaya kaSAyakI ora jhukI huI cAritrakI pariNatiko pramAdabahulA caryA kahate haiM / malInatA rahita caitanyake camatkArase viparIta bhAvako malIna bhAva yA kaluSatA kahate haiM / pA~coM indriyoMke viSayoMse dUravartI Atmasukhake anubhavase pratikUla viSayoMmeM atilobhake pariNAmako viSayalolupatA kahate haiN| dUsaroMko duHkha denese rahita zuddha AtmAnubhavase vilakSaNa dUsaroMko kaSTa denerUpa pariNAmako paraparitApa kahate haiM / apavAdarahita svAtmAnubhavase viparIta parakI nindA karane rUpa bhAvako para-apavAda kahate haiM, ina pA~ca prakArake bhAvoMko bhAva pApAsrava kahate haiM kyoMki ye dravya pApoMke Asravake kAraNa haiN| bhAva pApoMke nimittase mana, vacana, kAyake yogoM dvArA Ae hue dravyakarmako dravya pApAstrava kahate haiM, yaha sUtrakA artha hai / / 139 / / pApAsravabhUtabhAvaprapaJcAkhyAnametat / saNNAo ya tilessA iMdiya-vasadA ya atta-ruddANi / NANaM ca duppauttaM moho pApa-ppadA hoti / / 140 / / saMjJAzca trilezyA indriyavazatA cArtaraudre / - jJAnaM ca duHprayuktaM mohaH pApapradA bhavanti / / 140 / / tIvramohavipAkaprabhavA AhArabhayamaithunaparigrahasaMjJAH, tInakaSAyodayAnuraMjitayogapravRttirUpAH kRSNanIlakApotalezyAstivaH, rAgadveSodayaprakarSAdindriyAdhInatvam, rAgadveSodrekAtpriyasaMyogA Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 337 priyaviyogavedanAmokSaNanidAnAkAMkSaNarUpamArtam, kaSAyakrUrAzayatvAddhiMsA' satyasteyaviSayasaMrakSaNAnaMdarUpaM raudram, naiSkamyaM tu zubhakarmaNazcAnyatra duSTatayA prayuktaM jJAnam, sAmAnyena darzanacAritramohanIyodayopajanitAvivekarUpo mohaH, eSaH bhAvapApAstravaprapaJco dravyapApAstravaprapaMcaprado bhavatIti / / 140 / / iti AsravapadArthavyAkhyAnaM samAptam / anvayArtha --- [ saMjJA ca ] ( cAroM ) saMjJAe~, ( trilezyA ) tIna azubha lezyAe~, ( indriyavazatA ca ) indriyavazatA, ( Artaraudre ) Arta-raudradhyAna, ( duHprayuktaM jJAnaM ) duHprayukta jJAna ( duSTarUpase azubha kAryameM lagA huA jJAna) (ca) aura ( moha: ) moha - ( pApapradAH bhavanti ) ( yaha bhAva ) pApaprada haiN| TIkA - yaha, pApAtravabhUta bhAvoMke vistArakA kathana haiM / tIvra mohake vipAkase utpanna honevAlI AhAra-bhaya-maithuna - parigrahasaMjJAe~, tIvra kaSAyake udayase anuraMjita yogapravRttirUpa kRSNa-nIla kApota nAmakI tIna lezyAe~, rAgadveSa ke udayake prakarSake kAraNa vartatA huA indriyAdhInapanA, rAgadveSake udrekake kAraNa priyake saMyogakI, apriyake viyogakI, vedanAse chuTakArekI tathA nidAnako icchArUpa ArttadhyAna, kaSAya dvArA krUra aise pariNAmake kAraNa honevAlA hiMsAnanda, asatyAnanda, steyAnanda evaM viSayasaMrakSaNAnandarUpa raudradhyAna, niSprayojana [ vyartha] zubha karmase anyatra ( azubha kAryameM ) duSTarUpase lagA huA jJAna, aura sAmAnyarUpase darzanacAritramohanIyake udayase utpanna avivekarUpa moha - yaha, bhAvapApAssravakA vistAra dravyapApAtra ke vistArako pradAna karanevAlA hai // 140 // isa prakAra AsravapadArtha kA vyAkhyAna samApta huA / atha bhAvapApAstratrasya vistaraM kathayati, saNNAo - AhArAdisaMjJArahitazuddhacaitanyapariNaterbhinnAdizcatastra AhArabhayamaithunaparigrahasaMjJA, tilessA-kaSAyayogadvayAbhAvarUpavizuddhacaitanyaprakAzAtpRthagbhUtAH kaSAyodayaraMjitayogapravRttilakSaNAstisraH kRSNanIlakApotalezyAH / iMdiyavasadA yasvAdhInAtIndriyasukhAsvAdapariNateH pracchAdikA paMcendriyaviSayAdhInatA / aTTharuddANi - samastavibhAvAkAMkSArahitazuddhacaitanyabhAvanAyA: pratibaMdhakaM iSTasaMyogAniSTaviyogavyAdhivinAzabhoganidAnakAMkSArUpeNodrekabhAvapracuraM caturvidhamArtadhyAnaM krodhAvezarahitazuddhAtmAnubhUtibhAvanAyAH pRthagbhUtaM krUracittotpatraM hiMsAnRtasteyaviSayasaMrakSaNAnaMdarUpaM caturvidhaM raudradhyAnaM ca / NANaM ca duSpauttaM- zubhazuddhopayodvayaM vihAya midhyAtvarAgAdyadhInatvenAnyatra duSTabhAve pravRttaM duH prayuktaM jJAnaM / moho-- mohodayajanitamamatvAdivikalpajAlavarjitasvasaMvittervinAzako darzanacAritramohazca iti vibhAvapariNAmaprapaMca: / pAvappado hodi --- pApapradAyako bhavati / evaM dravyapApAstratrakAraNabhUtaH pUrvasUtroditabhAvapApAstravasya vista jJAtavya ityabhiprAya: // 140 // kiM ca / puNyapApadvayaM pUrvaM vyAkhyAtaM tenaiva pUryate, puNyapApAstrava Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navapadArtha-mokSamArga varNana vyAkhyAnaM kimarthamiti prazne parihAramAha / jalapravezadvAreNa jalamiva puNyapApadvayamAsravatyAgacchatyanenetyAsravaH / atrAgamanaM mukhyaM tatra tu puNyapApadvayasyAgamanAnaMtaraM sthityanubhAgabaMdharUpeNAvasthAnaM mukhyamityetAvadvizeSaH / evaM navapadArthapratipAdakadvitIyamahAdhikAramadhye puNyapApAstravavyAkhyAnamukhyatayA gAthASaTsamudAyena SaSThottarAdhikAraH samAptaH / hindI tA0 - utthAnikA-Age pApAsavakA kathana vistArase kahate haiM anvayasahita sAmAnyArtha-[saNNAo ] cAra saMjJAe~ / ya ] tathA [tilessA ] tIna lezyA ( indiyavasadA) indriyoMke adhIna hojAnA ( ya) aura ( attaruhANi) Arta raudra dhyAna [duppauttaM NANaM] khoTe kAryoMmeM lagAyA huA jJAna (ca) aura ( moho) mohabhAva ye saba ( pAvaNyadA ) pApake denevAle (hoti) hote haiN| vizeSArtha-AhAra Adi saMjJAoMse rahita zuddha caitanyakI pariNatise bhinna ye AhAra, bhaya, maithuna, parigraha cAra saMjJAe~ haiN| kaSAya aura yoga donoMse rahita vizuddha caitanyake prakAzase judI kaSAyake udayase ra~gI huI yogoMkI pravRtti lakSaNako rakhanevAlI kRSNa, nIla, kApota, tIna azubha lezyAe~ haiM, svAdhIna atIndriya sukhake svAdakI pariNatiko DhakanevAlI pA~ca iMdriyoMke viSayoMkI AdhInatA hai, sarva vibhAva icchAoMse rahita zuddha caitanyakI bhAvanAke rokanevAle iSTasaMyoga, aniSTa viyoga, rogavinAza va bhogoMkI icchA rUpa nidAna ina cAra kI AkAMkSAse bhare hue tIvabhAvako cAra prakAra kA ArtadhyAna kahate haiM / krodhake vegase zUnya zuddhAtmAnubhavakI bhAvanAse dUravartI duSTa cittase paidA honevAle hiMsA, jhUTha, corI va parigrahake rakSaNameM AnaMdarUpa cAra raudradhyAna haiN| zubhopayoga va zuddhopayoga donoMko chor3akara mithyAdarzana va rAgAdibhAvoMke AdhIna hokara anya kisI duSTabhAvameM vartana karanevAle jJAnako duHprayuktajJAna kahate haiM / mohake udayase paidA honevAle mamatva Adike vikalpajAloMse rahita jo svAnubhUti usakA nAza karanevAlA darzanamoha aura cAritra moha kahA jAtA hai / ityAdi vibhAva bhAvoMkA prapaMca hai| ye saba bhAva pApakarmake Asravake kAraNa haiN| isa prakAra dravyapApa Asrava ke kAraNabhUta pUrva sUtra meM kahe gaye bhAva pApa Asrava kA vistAra jAnanA cAhiye / yaha abhiprAya hai / / 140 / / yahA~ koI prazna kare ki pahale puNya tathA pApa donoMko kaha cuke the usIse pUrNatA honI thI phira puNya tathA pApake AsravakA kyoM vyAkhyAna kiyA ? AcArya isakA samAdhAna karate haiM ki jalake Aneke dvArase jala AtA hai vaise bhAvapApa yA bhAvapuNyake dvArase dravyapApa va dravyapuNyakA Asrava hotA hai / yahA~ para inake Asrava kI mukhyatAse Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhUta kathana hai vahA~ ina puNya pApake Aneke pIche sthiti va anubhAga bandhake rUpase unake ThaharanekI mukhyatAse kathana hai, vaha vizeSatA hai| isa taraha nava padArthake batAnevAle dUsare mahAadhikArameM puNya va pApake Asravake vyAkhyAnakI mukhyatAse cha: gAthAoMke samudAyase chaThA antara adhikAra pUrNa huaa| atha saMvarapadArthavyAkhyAnam anantaratvAtpApasyaiva saMvarAkhyAnametat / iMdiya-kasAya-saNNA NiggahidA jehiM suTTa maggammi / jAvattAvattehiM pihiyaM pAvAsava-cchidaM / / 141 / / indriyakaSAyasaMjJA nigRhItA yaiH suSThu mArge / yAvattAvatteSAM pihitaM pApAsravacchidram / / 141 / / mAgoM hi saMvarastatrimittimindriyANi kaSAyAH saMjJAzca yAvatAMzena yAvantaM vA kAlaM nigRhyante tAvatAMzena tAvantaM vA kAlaM pApAsravadvAraM pidhIyate / indriyakaSAyasaMjJA: bhAvapApAsUco dravyapApAsravahetuH pUrvamuktaH / iha tannirodho bhAvapApasaMgharo adhyAyasaMvaraheturavadhAraNIya iti / / 141 / / aba, saMvarapadArthakA vyAkhyAna hai| anvayArtha (yaiH ) jo ( suSThu mArge ) samyaga mArgameM [ saMvaramArgameM ] rahakara [ indriyakaSAyasaMjJAH ] indriyA~, kaSAya aura saMjJAoMkA ( yAvat nigRhItAH ) jitanA nigraha karate haiM, [ tAvat ] utanA ( pApAsavacchidram ) pApAsravakA chidra ( teSAm ) unake ( pihitam ) banda hotA hai| TIkA-pApake anantara honese, pApake hI saMvarakA yaha kathana hai| mArga vAstavameM saMvara hai, usake nimittase ( usake hetuse ) indriyoM, kaSAyoM tathA saMjJAoMkA jitane aMzameM athavA jitane kAla nigraha kiyA jAtA hai, utane aMzameM athavA utane kAla pApAsravadvAra banda hotA hai| ___ indriyoM, kaSAyoM aura saMjJAoM-bhAvapApAsrava ko dravyapApAstravakA hetu [ nimitta ] pahale ( 140voM gAthAmeM ) kahA hai, yahA~ ( isa gAthAmeM ) unakA nirodha rUpa bhAvapApasaMvara-dravyapApasaMvarakA hetu avadhAranA ( samajhanA ) ||141 // __ saM0 tA0-atha khyAtipUjAlAbhadRSTazrutAnubhUtabhogAkAMkSArUpanidAnabaMdhAdisamastazubhAzubhasaMkalpavikalpavarjitazuddhAtmasaMvittilakSaNaparamopekSAsaMyamasAdhye saMgharavyAkhyAne "iMdiyakasAya" ityAdi gAthAtrayeNa samudAyapAtanikA / / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navapadArtha-mokSamArga varNana atha pUrvasUtrakathitapApAnavasya saMvaramAkhyAti, -- indriyakaSAyasaMjJA NiggahidA-nihItA niSiddhA, jehi-yaiH kartRbhUtaiH puruSaiH sudu-suSThu vizeSeNa / kiMkRtvA / pUrva risthatvA / batra ? maggamhi saMvara-kAraNaratnatrayalakSaNe mokSamAgeM / kathaM nigrahItA / yAvat yasmin guNasthAne yAvaMtaM kAlaM yAvatAMzena "solasa paNavIsa NabhaM dasa cara chakkekka baMdhavochiNA | dugatIsa cadurapuJce paNa solasa jogiNoM ekko' iti 'gAthAkathitatribhaMgIkrameNa tAvattasmin guNasthAna tAvakAnaM tAvatAMzena mvakIyambakIyaguNasthAnapariNAmAnusAreNa / tesiM teSAM pUrvoktapuruSANAM / pihida-- pihitaM pracchAditaM jhaMpitaM bhavati / kiM ? pApAmavacchiI-ghApAsravachidraM pApAgamanadvAramiti / atra sUtre pUrvagAthoditadravyapApA-sravakAraNabhUtasya bhAvapApAsavasya nirodhaH dravyapApAnavasaMvarakAraNabhRto bhAvapApAsvasaMvarA jJAtavya iti sUtrArtha: / / 141 / / pIThikA-Age saMtara tantrakA galyAna karate haiM, jo maMbara apanI prasiddhi, pUjA, lAbha va dekhe sune anubhave hue bhogoMkI icchA rUpa nidAna baMdha Adi sarva zubha va azubha saMkalpoMse rahita zuddhAtmAke anubhava rUpa lakSaNamayI parama upekSA saMyamake dvArA siddha kiyA jAtA hai| isa kathanameM "indiyakasAya" ityAdi tIna gAthAoMse samudAya pAtanikA hai / hindI tA0-utthAnikA-Age pahalI gAthAmeM kahe hue pApake Asravake saMvarake liye kahate haiN| anvaya sahita sAmAnyArtha-( jehiM) jinake dvArA ( suSTumaggammi) uttama ratnatraya mArgameM Thaharakara ( jAvat) jabataka (indriyakaSAyasaNNA) indriya, kaSAya va cAra AhArAdika saMjJAe~ ( NiggahidA) roka diye jAte haiM ( tAvat ) tabataka ( tehiM) unhIMke dvArA ( pAvAsava chiI) pApake aneka cheda (pihiyaM ) banda kara diyA jAtA hai| vizeSArtha-yaha jIva jisa guNasthAna meM jAtA hai vahA~ jabataka ThaharatA hai utane kAlataka una karma prakRtiyoMkA saMvara rahatA hai, jinakA vahA~ bandhakA abhAva AgamameM batAyA gayA hai / guNasthAnake pariNAmoMke anusAra hI karmakA Asrava rukatA hai| kahA bhI hai nIce likhI gAthAke anusAra karma prakRtiyoM kA Asrava tathA baMdha guNasthAna guNasthAna prati rukatA jAtA hai baMdha yogya 120 karmakI uttara prakRtiyA~ haiM unameM mithyAtva guNasthAnake Age solahakA, sAsAdanase Age paccIsakA, cauthe aviratise Age dasakA, pA~caveM dezaviratise Age cArakA, pramattavirata nAmake chaThese Age chaHkA, sAtaveM apramattase Age ekakA, AThaveM apUrvakaraNase Age chattIsakA, nauveM anivRttikaraNase Age pA~cakA, dasaveM sUkSmasAMparAyase Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ! : paMcAstikAya prAbhRta 341 Age solahakA, terahaveM sayoga kevalI guNAsthAnase Age ekakA baMdha ruka jAtA hai| jyoMjyoM moha kama hotA jAtA hai, kaSAya ghaTatA jAtA hai tyoM-tyoM karmaprakRtiyA~ rukatI jAtI haiM / isa taraha 16+25+10+4+6+1*36*5*16x1x120 ekasaubIsa baMdha yogya prakRtiyoM kA dhIre-dhIre saMvara hotA jAtA hai| pahale sUtrameM dravya Astravake kAraNabhUta bhAva pApAsravako kahA thA yahA~ unhoMke rokane ke liye dravya pApAya ke rokanerUpa dravyasaMvarake kAraNarUpa bhAva Astravake rokanerUpa bhAva saMvarakA svarUpa jAnanA cAhiye, yaha sUtrakA artha hai / / 141 / / sAmAnyasaMvarasvarUpAkhyAnametat / jassa Na vijjadi rAgo doso moho va savva- davvesu / NAsarvAdi suhaM asuhaM samasuha- dukkhassa bhikkhussa / / 142 / / yasya na vidyate rAgo dveSo moho vA sarvadravyeSu / nAstravati zubhamazubhaM samasukhaduHkhasya bhikSoH / / 142 / / yasya rAgarUpo dveSarUpo moharUpo vA samagraparadravyeSu na hi vidyate bhAvaH tasya nirvikAracaitanyatvAtsamasukhaduHkhasya bhikSoH zubhamazubhaJca karma nAstrayati, kintu saMkriyata eva / tadatra moharAgadveSapariNAmanirodho bhAvasaMvaraH / tannimittaH zubhAzubhakarmapariNAmanirodho yogadvAreNa pravizatAM mugalAnAM dravyasaMvara iti / 1142 / / anvayArtha - (yasya ) jise ( sarvadravyeSu ) sarva dravyoMke prati ( rAgaH ) rAga, (dveSaH ) dveSa (vA ) yA ( mohaH ) moha ( na vidyate ) nahIM hai, ( samasukhaduHkhasya bhikSoH ) usa samasukhaduHkha bhikSuko ( sukhaduHkha ke prati samabhAvavAle muniko ) ( zubham azubham karma na Asravati) zubha azubha karma Asravita nahIM hote / TIkA - yaha, sAmAnyarUpase saMvarake svarUpakA kathana hai I jise samagra paradravyoMke prati rAgarUpa, dveSarUpa yA moharUpa bhAva nahIM hai, usa bhikSuko jo ki nirvikAracaitanyapaneke kAraNa samasukhaduHkha hai use zubha aura azubha karmakA Asrava nahIM hotA, kintu saMvara hI hotA hai| isaliye yahA~ ( aisA samajhanA ki ) moharAgadveSapariNAmakA nirodha so bhAvasaMvara hai, aura vaha jisakA nimitta hai aisA jo yogadvArA praviSTa honevAle pugaloM ke zubhAzubhakarmapariNAmakA nirodha, so dravyasaMvara hai || 142 || saM0 0tA0 atha sAmAnyena puNyapApasaMvarasvarUpaM kathayati, jassa Na vijjadi yasya na vidyate / sa kaH ? rAgo doso moho va jIvasya zuddhapariNAmAt paramadharmalakSaNAdviparIto rAgadveSapariNAmo mohapariNAmo vA / keSu viSayeSu / savvadavvesu zubhAzubhasarvadravyeSu / NAsatradi suhaM asuhaM- nAstravati Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 navapadArtha - mokSamArga varNana zubhAzubhakarma / kasya ? bhikkhussa tasya rAgAdirahitazuddhopayogena tapodhanasya / kathaMbhUtasya / samasuhadukkhassa-samastazubhAzubhasaMkalparahitazuddhAtmadhyAnotpannaparamasukhAmRtatRptirUpaikAkA rasamarasIbhAva-balena anabhivyaktasukhad rUpaharSavidavikAratvAtsamasukhaduHkhasyeti / atra zubhAzubhasaMvarasamarthaH zuddhopayogo bhAvasaMvaraH bhAvasaMvarAdhAreNa navatarakarmanirodho dravyasaMvara iti tAtparyArthaH / / 142 / hindI tA0 - utthAnikA- Age sAmAnyase puNya tathA pApake saMgharakA svarUpa kahate haiM anvayasahita sAmAnyArtha - ( jassa) jisake bhItara ( savvadavvesu) sarva dravyoMmeM ( rAgo doso moho vA ) rAga, dveSa, moha (Na) nahIM (vijjadi) maujUda hai usa ( samasuhadukkhassa ) sukha va duHkhameM samAna bhAvake dhArI ( bhikkhussa) sAdhuke ( suhaM asuhaM ) zubha yA azubha karma ( NAsavadi) nahIM Ate haiN| vizeSArtha - jIvake paramadharma lakSaNa svarUpa zuddhabhAvase viparIta rAgadveSa tathA moha bhAva haiM / so sAdhu tapodhana rAga dveSa mohase rahita zuddhopayogase yukta hai vaha sarva zubha tathA azubha saMkalpoMse rahita zuddha AtmadhyAnase paidA honevAle sukhAmRtameM tRptirUpa eka AkAra samatArasamayI bhAvake balase apane bhItara sukha duHkha rUpa harSa tathA viSAdake vikAroMko nahIM hone detA hai| aise sukha duHkhameM samabhAvake dhArI sAdhuke zubha azubha karmakA Astrava nahIM hotA hai / yahA~para zubha azubha bhAvake rokane meM samartha zuddhopayogako bhAvasaMvara tathA bhAvasaMvarake AdhArase navIna karmokA rukanA so dravyasaMvara hai / yaha tAtparya hai / / 142 / / vizeSeNa saMvarasvarUpAkhyAnametat / jassa jadA khalu puNNaM joge pAvaM ca Natthi viradassa / saMvaraNaM tassa tadA suhAsuha- kadassa kammassa / / 143 / / yasya yadA khalu puNyaM yoge pApaM ca nAsti viratasya / saMvaraNaM tasya tadA zubhAzubhakRtasya karmaNaH / / 143 / / yasya yogino viratasya sarvato nivRttasya yoge vAGmana: kAyakarmaNi zubhapariNAmarUpaM puNyamazubhapariNAmarUpaM pApa yadA na bhavati tasya tadA zubhAzubha bhAvakRtasya dravyakarmaNaH saMvaraH svakAraNAbhAvAtprasiddhyati / tadatra zubhAzubhapariNAmanirodhI bhAvapuNyapApasaMvaro dravyapuNyapApasaMvarasya hetuH pradhAno'vadhAraNIya iti / / 143 / / iti saMvarapadArthavyAkhyAnaM samAptam / Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I ! 1 paMcAstikAya prAbhRta 343 anvayArtha - (yasya ) jisa ( vistasya ) virata ( muni) ke (yoge ) yogameM ( puNyaM pApaM ca) puNya aura pApa (yadA ) jaba ( khalu ) vAstavameM ( na asti ) nahIM hote, ( tadA ) taba ( tasya ) usake ( zubhAzubhakRtasya karmaNaH ) zubhAzubhabhAvakRta karmakA ( saMvaraNam ) saMvara hotA hai / TIkA --- yaha, vizeSarUpase saMvarake svarUpakA kathana hai I jisa yogIko, virata arthAt sarvathA nivRtta varttate hue, yogameM-vacana, mana aura kAyasambandhI kriyAmeM - zubhapariNAmarUpa puNya aura azubhapariNAmarUpa pApa jaba nahIM hote, taba use zubhAzubhabhAvakRta dravyakarmakA svakAraNake abhAvake kAraNa, saMvara hotA hai| isaliye yahA~ ( isa gAthAmeM ) zubhAzubha pariNAmakA nirodharUpa bhAvapuNyapApasaMvara dravyapuNyapApasaMvarakA pradhAna hetu avadhAranA ( samajhanA ) cAhiye || 143 || isa prakAra saMvarapadArthakA vyAkhyAna samApta huA / saM0tA0 - athAyogikevalijinaguNasthAnApekSayA niravazeSeNa puNyapApasaMvaraM pratipAdayati, jarasa - yasya yoginaH / kathaMbhUtasya ? viradassa- zubhAzubhasaMkalparahitasya Natthi nAsti / jadA khalu yadA kAle khalu sphuTaM / kiM nAsti / puNNaM pAvaM ca puNyapApadvayaM / kva nAsti / yogemanovAkkAyakarmaNi / na kevalaM puNyapApadrayaM nAsti / vastutastu yogopi / saMvaraNaM tassa tadAtasya bhagavatastadA saMvaraNaM bhavati / kasya saMbaMdhi / kammassa puNyapAparahitAnaMtaguNasvarUpaparamAtmano vilakSaNasya karmaNaH / punarapi kiMviziSTasya / suhAsuhakadassa- zubhAzubhakRtasyeti / atra nirvikArazuddhAtmAnubhUtirbhAvasaMvarastannimittadravyakarmanirodho dravyasaMvara iti bhAvArtha: / / 143 || evaM navapadArthapratipAdakadvitIyamahAdhikAramadhye saMvarapadArthavyAkhyAnamukhyatayA gAthAtrayeNa saptamoMttarAdhikAraH samAptaH / / atha zuddhAtmAnubhUtilakSaNazuddhopayogasAdhye nirjarAdhikAre 'saMvara jogehiM judo' ityAdi gAthAyeNa samudAyapAtanikA / hindI tA0 - utthAnikA- Age ayogikevalijinake guNasthAnakI apekSA pUrNa prakArase puNya pApakA saMvara hojAtA hai aisA kahate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha - ( jadA ) jisa samaya ( jassa viradassa) jisa sAdhuke (joge ) yogoM meM ( khalu ) nizcayakarake (puNNaM ca pAvaM ) puNya aura pApa bhAva ( Natthi ) nahIM hote haiM ( tadA ) tisa samaya ( tassa ) usa sAdhuke ( suhAsuhakadassa) zubha yA azubha dvArA prApta ( kammassa) karmabaMdhakA ( saMvaraNaM) saMvara hojAtA hai / vizeSArtha - jisake zubha aura azubha sarva saMkalpa chUTa jAte haiM usa bhagavAna paramAtmAke arrai yogoMkA hI saMghara ho jAtA hai isaliye puNya aura pApase rahita anaMta guNa svarUpa paramAtmAse vilakSaNa karmoMkA pUrNa saMdara hojAtA hai| yahA~ yaha kahA hai ki nirvikAra zuddha AtmAkI anubhUti- bhAva saMvara hai aura dravyakarmaka AsravakA rukanA dravyasaMvara hai / / 143 / / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Tayarrtha - mokSamArga varNana 344 isa taraha navaM padArthoMke kahanevAle dUsare mahAadhikArameM saMvara padArthake vyAkhyAnase tIna gAthAe~ pUrNa huI / sAtavA~ antara adhikAra samApta huA / atha nirjarApadArthavyAkhyAnam nirjarAsvarUpAkhyAnametat / saMvarajogehiM judo tavehiM jo ciTThade bahuvihehiM / kammANaM NijjaraNaM bahugANaM kuNadi so NiyadaM / / 144 / / saMvarayogAbhyAM yuktamtaNebhiryakSeNate bahuvidhaiH / karmaNAM nirjaraNaM bahukAnAM karoti sa niyatam / / 144 / / zubhAzubha pariNAmanirodhaH saMvaraH, zuddhopayogo yogaH / tAbhyAM yuktastapobhiranazanAvamaudaryavRttiparisaMkhyAnarasaparityAgaviviktazayyAsanakAyaklezAdibhedAd bahiraGgaiH prAyazcittavinayavaiyAvRttyasvAdhyAyavyutsargadhyAnabhedAdantaraGgaizca bahuvidhairyazceSTate sa khalu bahUnAM karmaNAM nirjara karoti / tadatra karmavIryazAtanasamartho bahiraGgAntaraMgatapobhirvRhitaH zuddhopayogo bhAvanirjarA, tadanubhAvanIrasI bhUtAnAmekadezasaMkSayaH samupAttakarmaputlAnAM dravyanirjareti / / 144 / / aba nirjarApadArthakA vyAkhyAna hai| anvayArtha-[ saMvarayogAbhyAm yuktaH ] saMvara aura yogase ( zuddhAMpayogase ) yukta aisA ( yaH ) jo jIva (bahuvidhaiH tapobhi: ceSTate) bahuvidha tapo sahita vartatA hai, ( sa ) vaha [ niyatam ] niyamase (bahukAnAm karmaNAm ) aneka karmokI nirjaraNaM karoti ] nirjarA karatA haiM / TIkA - yaha, nirjarAke svarUpakA kathana hai / saMvara arthAt zubhAzubha pariNAmakA nirodha, aura yoga arthAt zuddhopayoga, unase ( saMvara aura yogase ) yukta aisA jo ( puruSa ), anazana, avamauMdarya, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga, viviktazayyAsana tathA kAyaklezAdi bhedoMvAle bahiraMga tapoM sahita aura prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, vyutsarga tathA dhyAna aise bhedoMvAle aMtaraMga tapa sahita- isa prakAra bahuvidha tapo sahita vartatA hai vaha ( puruSa ) vAstavameM aneka karmokI nirjarA karatA hai| isaliye yahA~ [ isa gAthAmeM aisA kahA ki ] karmake vIryakA ( karmakI zaktikA ) zAtana ( naSTa ) karane meM samartha tathA bahiraMga antaraMga tapodvArA vRddhiko prApta zuddhopayoga bhAvanirjarA haiM aura usake prabhAvase nIrasa hue aise samupAtta pahileke upArjita karmapudgaloMkA ekadeza saMkSaya so dravyanirjarA hai / / 144 / / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 345 saMtA-atha nirjarAsvarUpaM kathayati,-saMvara jogehiM judo-saMvarayogAbhyAM yuktaH nirmalAtmAnubhUtibalena zubhAzubhapariNAmanirodha saMvaraH, nirvikalpalakSaNAdhyAnazabdavAcyazuddhopayogo yogastAbhyAM yuktaH / tavehiM jo ceTTade bahuvihehi-tapobhiryazceSTate bahuvidhaiH anazanAvamaudaryavRttiparisaMkhyAnarasaparityAgaviviktazayyAsanakAyaklezabhedena zuddhAtmAnubhUtisahakArikAraNairbahiraMgaSaDvidhaistathaiva prAyazcittavinayavaiyAvRtyasvAdhyAyavyutsargadhyAnabhedena sahajazuddhasvasvarUpapratapanalakSaNairabhyaMtaraSaDvidhaizca tapobhirvartate yaH / kammANaM NijjaraNaM bahugANaM kuNadi so NiyadaM-karmaNoM nirjaraNaM bahukAnAM karoti sa puruSaH nizcitamiti / atra dvAdazavidhatapasA vRddhi gato vItarAgaparamAnaMdaikalakSaNa: karmazaktinirmUlanasamarthaH zuddhopayogo bhAvanirjarA / tasya zuddhopayogasya sAmadhyena nIrasIbhUtAnAM pUvoMpArjitakarmapudgalAnAM saMvarapUrvakabhAvenaikadezasaMkSayo dravyanirjarani sUtrArthaH / / 144 / / hindI tA0 -utthAnikA-Age zuddhAtmAkA anubhava rUpa zuddhopayogase sAdhaneyogya jo nirjarA adhikAra hai usameM "saMbara jogehiM judo'' ityAdi tIna gAthAoMse samudAyapAtanikA hai| aba nirjarA svarUpa kahate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-( jo ) jo sAdhu ( saMvara jogehiM judo) bhAvasaMvara aura yogAbhyAsa yA zuddhopayoga sahita hai aura (bahuvihehiM tavehi) nAnAprakAra tapoMke dvArA (ciThThade ) puruSArtha karatA hai ( so) vaha ( vahugANaM kammANaM) bahutase karmokI (NijjaraNaM) nirjarA (NiyadaM kuNadi) nizcayase kara detA hai / vizeSArtha-nirmala AtmAke anubhavake balase zubha tathA azubha bhAvoMkA rukanA saMvara hai| nirvikalpa lakSaNamaya dhyAna zabdase kahane yogya jo zuddhopayoga hai so yoga hai| zuddhAtmAnubhavake sahakArI kAraNa bAhya chaH prakAra ke tapa-anazana, adamaudarya, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga, viviktazayyAsana va kAyakleza haiM tathA prAyazcitta, vinaya, vaiyyAvRttya, svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAna ye chaH tapa svAbhAvika zuddha apane AtmAke svarUpameM tapane rUpa abhyaMtara tapa haiM / jo sAdhu saMvara aura yogase yukta ho bAraha prakAra tapakA abhyAsa karatA hai vaha bahutase karmokI nirjarA avazya kara detA hai| yahA~ yaha bhAva hai ki bAraha prakAra tapake dvArA vRddhiko prApta jo vItarAga paramAnandamaya eka zuddhopayoga so bhAva nirjarA hai / yahI bhAva dravyakarmoko jar3amUlase ukhAr3aneko samartha hai| isa zuddhopayogake balase pUrvameM bA~dhe hue karma pugaloMkA rasa rahita hokara saMvara pUrvaka eka dezajhar3a jAnA so dravyanirjarA hai / / 144 / / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 navapadArtha -- mokSamArga varNana mukhyanirjarAkAraNopanyAso'yam / jo saMvareNa jutto appaTTa pasAdhago hi appANaM / muNiUNa jhAdi NiyadaM NANaM so saMdhuNodi kammarayaM / / 145 / / yaH saMvareNa yuktaH AtmArthaprasAdhako hyAtmAnam / jJAtvA dhyAyati niyataM jJAnaM sa saMdhunoti karmarajaH / / 145 / / yo hi saMvareNa zubhAzubhapariNAmaparamanirodhena yuktaH parijJAtavastusvarUpaH paraprayojanebhyo vyAvRttabuddhiH kevalaM svaprayojanasAdhanodyatamanAH AtmAnaM svopalambhenopalabhya guNaguNinorvastutvenAbhedAttadeva jJAnaM svaM svenAvicalitamanAssaMcetayate sa khula nitAntanissnehaH prahINasnehAbhyaGgapariSvaGgazuddhasphaTikastambhavat pUrvopAttaM karmarajaH saMdhunoti / aitena nirjarAmukhyatve hetutvaM dhyAnasya dyotitamiti / / 145 / / anvayArthaM - ( saMvareNa yuktaH ) saMvarase yukta aisA ( yaH ) jo jIva, ( AtmArthaprasAdhakaH hi ) vAstavameM AtmArthakA prasAdhaka ( svaprayojana kA prakRSTa sAdhaka ) vartatA huA, [ AtmAnam jJAtvA ] AtmAko jAnakara ( anubhava karake ) [ jJAnaM niyataM dhyAyati ] jJAnako nizcalarUpase dhyAtA hai, (saH) vaha ( karmaraja : ) karmarajako ( saMdhunoti ) khirA detA hai / TIkA - yaha, nirjarAke mukhya kAraNakA kathana haiM / saMvarase arthAt zubhAzubha pariNAmake parama nirodhase yukta aisA jo jIva, vastusvarUpako ( heya upAdeya tattvako ) barAbara jAnatA huA paraprayojanase jisakI buddhi vyAvRtta huI aura mAtra svaprayojana sAdhanemeM jisakA mana udyata huA hai aisA vartatA huA, AtmAko svopalabdhise upalabdha karake ( -apane svAnubhava dvArA anubhava karake ) guNa - guNIkA vasturUpase abheda honeke kAraNa vahI jJAnako strako sva dvArA avicala pariNativAlA hokara saMcetatA hai, vaha jIva vAstavameM atyanta niHsneha vartatA huA - jisako snehake lepakA saMga prakSINa huA hai aise zuddha sphaTikake stambhakI bhA~ti pUrvopArjita karmarajako khirA detA hai / isase [ -isa gAthAse] aisA darzAyA ki - nirjarAkA mukhya hetu dhyAna haiM / / 145 / / saM0tA0- - athAtmadhyAnaM mukhyavRttyA nirjarAkAraNamiti prakaTayati, jo saMvareNa jutoyaH saMvareNa yuktaH yaH kartA zubhAzubharAgAdyAstravanirodhalakSaNasaMvareNa yuktaH / appaTThapasAhago hiAtmArthaprasAdhakaH hi sphuTaM heyopAdeyatattvaM vijJAya paraprayojanebhyo vyAvRtya zuddhAtmAnubhUtilakSaNakebalasvakAryaprasAdhakaH, appANaM sarvAtmapradezeSu nirvikAranityAnandaikAkArapariNatamAtmAnaM, bhuNidUNamatvA jJAtvA rAgAdivibhAvarahitasvasaMvedanajJAnena jJAtvA, jhAdi-nizcalAtmopalabdhilakSaNanirvikalpadhyAnena dhyAyati / yidaM- nizcitaM ghoropasargaparISahaprastAve nizcalaM yathA bhavati / kathaMbhUtamAtmAnaM ? NANaM Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta nizcayana guNaguNinorabhedAdviziSTabhedajJAnapariNatatvAdAtmApi jJAne / so-sa: pUrvoktalakSaNa: paramAtmadhyAnaM dhyAtA / kiM karoti ? saMdhuNodi kammarayaM---saMdhunoti karmarajo nirjarayatIti / atra vastuvRttyA dhyAnaM nirjarAkAraNaM vyAkhyAmiti sUtratAtparya / / 145 / / hindI tA0-utthAnikA-Age prakaTa karate haiM ki AtmadhyAna hI mukhyatAse karmokI nirjarAkA kAraNa hai anvaya sahita sAmAnyArtha-( jo) ( saMvareNa jutto) saMvarase yukta hokara ( appaTThapasAdhago) AtmAke svabhAvakA sAdhanevAlA ( hi) nizcayase ( appANaM) AtmAko ( muNiUNa } jAnakarake ( NiyadaM) nizcala hokara [NANaM] AtmAke jJAnako [ jhAdi] dhyAtA hai ( so) vaha [ kammarayaM ] karmoMkI rajako [ saMdhuNodi ] dUra karatA hai| vizeSArtha-jo koI zubha va azubha rAgAdirUpa AsravabhAvoMko rokatA huA saMvara bhAvase yukta hai tathA tyAgane yogya va grahaNa karane yogya tattvako samajhakara anya prayojanoMse apaneko haTAkara zuddhAtmAnubhavarUpa kevala apane kAryakA sAdhanevAlA hai va jo sarva AtmAke pradezoMmeM nirvikAra nitya, Anandamaya eka AkArameM pariNamana karate hue AtmAko rAgAdi vibhAva bhAvoMse rahita svasaMvedana jJAnake dvArA jAnakara nizcala AtmAkI prAptirUpa nirvikalpa dhyAnase nizcayase guNa guNIke abhedase vizeSa bhedajJAnameM pariNamanasvarUpa jJAnamaya AtmAko dhyAtA hai so paramAtmAdhyAnakA dhyAnevAlA karmarUpa rajakI nirjarA karatA hai / vAstavameM dhyAna hI nirjarAkA kAraNa hai aisA isa sUtrameM vyAkhyAna kiyA gayA hai yaha tAtparya hai / / 145 / / dhyAnasvarUpAbhidhAnametat / jassa Na vijjadi rAgo doso moho va joga-parikammo / tassa suhAsuha-DahaNo jhANa-mao jAyae agaNI / / 146 / / yasya na vidyatte rAgo dveSo moho vA yogaparikarma / tasya zubhAzubhadahano dhyAnamayo jAyate agniH / / 146 / / zuddhasvarUpe'vicalitacaitanyavRttirhi dhyAnam / athAsyAtmalAbhavidhirabhidhIyate / yadA khalu yogI darzanacAritramohanIyavipAkaM pudalakarmatvAt karmasu saMhRtya, tadanuvRtte: vyAvRttyopayogamamuhyantamarajyantamadviSantaM cAtyantazuddha evAtmani niSkampaM nivezayati, tadAsya niSkriya caitanyarUpasvarUpavizrAntasya vAGmana: kAyAnabhAvayataH svakarmasvavyApArayataH sakalazubhAzubhakarmendhanadahanasamarthatvAt agnikalpaM paramapuruSArthasiddhyumAyabhUtaM dhyAnaM jAyate iti / tathA coktam Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 .. navapadArtha-mokSamArga varNana "ajja vi tirayaNasuddhA appA bhAevi lahai iMdattaM / loyaMtiyadevattaM tattha cuA Nivyudi jaMti' | "aMto Nasthi suINaM kAlo thoo vayaM ca dummehA / taNNavari sikkhiyavvaM jaM jaramaraNaM khayaM kuNai / / 146 / / iti nirjarApadArthavyAkhyAnaM samAptam / anvayArtha ( yasya ) jise ( moha; rAga: dveSaH ) moha, rAga aura dveSa ( na vidyate ) nahIM haiM ( vA ) tathA ( yogaparikarma ) yogoMkA sevana nahIM hai ( arthAt mana-vacana-kAyake prati upekSA hai), ( tasya / ramAke ( zubhAzubhadahanaH / zubhAzubhako jalAnevAlI ( dhyAnamaya: agniH ) dhyAnamaya agni ( jAyate ) pragaTa hotI hai| TIkA--yaha, dhyAnake svarUpakA kathana hai| zuddha svarUpameM avicalita caitanyapariNati so yathArtha dhyAna hai| isa dhyAna ke pragaTa honekI vidhi aba kahI jAtI hai--jaba vAstavameM yogI, darzanamohanIya aura cAritramohanIyakA vipAka pudgalakarma honese usa vipAkako ( apanese bhinna aise acetana ) karmomeM saMkucita kare, tadanusAra pariNatise upayogako vyAvRtta karake ( -usa vipAkake anurUpa pariNamanameMse upayogakA nivartana karake ), mohI, rAgI, aura dveSI na honevAle aise usa upayogako atyanta zuddha AtmAmeM hI niSkaMparUpase launa karatA hai, taba usa yogIko, jo ki apane niSkriya caitanyarUpa svarUpameM vizrAMta hai, vacana-mana-kAyako nahIM bhAtA ( anubhava karatA ) aura svakarmoM meM vyApAra nahIM karAtA use-sakala zubhAzubha karmarUpa IMdhanako jalAne meM samartha honese agnisamAna aisA, paramapuruSArtha kI siddhikA upAyabhUta dhyAna pragaTa hotA hai / phira kahA hai kiajja vi tirayaNasuddhA appA jhAevi lahai iMdattaM / loyaMtiyadevattaM tattha cuA Nicudi jti|| aMto Natyi suINaM kAlo thoo vayaM ca dummehA! taNNavari sikkhiyavvaM jaM jaramaraNaM khayaM kunni|| ina do uddhRta gAthAoMmeMse pahalI gAthA zrImadbhagavatkundakundAcAryadevapraNIta, mokSaprAbhRtakI artha-- isa samaya bhI ratnatraya se jIva AtmAkA dhyAna karake indrapanA tathA lokAMtikadevapanA prApta karate haiM aura vahA~se cayakara ( manuSyabhava prApta karake ) nirvANako prApta karate haiN| zrutiyoMkA aMta nahIM hai ( - zAstroMkA pAra nahI hai ), kAla alpa hai aura hama durmedha ( alpabuddhi ) haiM, isaliye vahI mAtra sIkhaneyogya hai ki jo jarA-maraNakA kSaya kareM / / 146 / / - isa prakAra nirjarA padArthakA vyAkhyAna samApta huaa| __saMtAo.-atha pUrvaM yanirjarAkAraNaM bhaNitaM dhyAnaM tasyotpattisAmagrI lakSaNaM ca pratipAdayati, jassa Na vijjadi-yasya na vidyate / sa kaH / rAgo doso moho va-darzanacAritramohodayajanitadehA Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 349 rAgadveSapariNAmo dimamatvarUpavikalpajAlavirahitanimahazuddhAtmasaMvittyAdiguNasahitaparamAtmavilakSaNo mohapariNAmo vA / punarapi kiM nAsti yasya yoginaH / jogapariNAmo zubhAzubhakarmakAMDarahitaniH kriyazuddhacaitanyapariNatirUpajJAnakAMDasahitaparamAtmapadArthasvabhAvadviparIto manovacanakAryAkriyArUpavyApAraH / * iyaM dhyAnasAmagrI kathitA / atha dhyAnalakSaNaM kathyate / tassa suhAsuhadahaNo jhANamao jAyade agaNI - tasya nirvikAraniHkriyacaitanyacamatkArapariNatasya zubhAzubhakarmendhanadahanasAmarthyalakSaNo dhyAnamayo'gnirjAyate iti / tathAhiM / yathA stokopyagniH pracuratRNakASTharAzi stokakAlenaiva dahati tathA mithyAtvakaSAyAdivibhAvaparityAgalakSaNena mahAvAtena prajvalitastathApUrvAdbhutaparamAhlAdaikasukhalakSaNena ghRtena siMcito nizcalAtmasaMvittilakSaNo dhyAnAgniH mUlottaraprakRtibhedabhinnaM karmedhanarAzi kSaNamAtreNa dahatIti / atrAha ziSyaH / adya kAle dhyAnaM nAsti / kasmAditi cet ? dazacaturdazapUrvazrutAdhArapuruSAbhAvAtprathamasaMhananAbhAvAcca / parihAramAha- adya kAle zukladhyAnaM nAsti / tathA coktaM-zrIkuMdakuMdAcAryadevaireva mokSaprAbhRte-- " 'bharahe dussamakAle dhammajjhANaM havei NANissa / taM appasahAvavide Na hu maNNai so du aNNANI" "ajjavi tiyaraNa - suddhA appA jhAevi lahahi indattaM / loyaMtiya devattaM tasya cudA NivvudiM jaMti / atra yuktimAha / yadyakAle yathAkhyAtasaMjJaM nizcayacAritraM nAsti tarhi sarAgacAritrasaMjJamapahRtasaMyamamAcaraMtu tapasvinaH / tathA coktaM tattvAnuzAsanadhyAnagraMthe-- "caritAro na saMtyadya yathAkhyAtasya saMprati / tatkimanye yathAzaktimAcaraMtu tapodhanAH' 1+ I yattvoktaM sakalazrutadhAriNAM dhyAnaM bhavati tadutsargavacanaM, apavAdavyAkhyAne tu paMcasamititriguptipratipAdakazrutiparijJAnamAtreNaiva kevalajJAnaM jAyate yadyevaM na bhavati tarhi "tusamAsaM dhoto tribhUdI kevalI jAdo" ityAdi vacanaM kathaM ghttte| tathA coktaM cAritrasArAdigraMthe pulAkAdipaMcanirgrathavyAkhyAnakAle / muhUrtAdUrdhvaM ye kevalajJAnamutpAdayaMti te nirgrathA bhaNyaMte kSINakaSAyaguNasthAnavartinasteSAmutkRSTena zrutaM caturdazapUrvANi jaghanyena puna: paMcasamititriguptisaMjJA aSTau pravacanamAtaraH / yadapyuktaM vajravRSabhanArAcasaMjJaprathamasaMhanena dhyAnaM bhavati tadapyutsargavacanaM apavAdavyAkhyAnaM punarapUrvAdiguNasthAnavartinAM upazamakSapaka zreNyoryacchukladhyAnaM tadapekSayA sa niyama:, apUrvAdadhastanaguNasthAneSu dharmadhyAne niSedhakaM na bhavati / tadapyuktaM tattvAnuzAsane aMto Natthi sudINaM kAlo thoo vayaM ca dummehA | tapaNavari sikkhiyAM jaM jaramaraNaM khayaM kuNai / / 146 / / " "yatpunarvajrakAyasya dhyAnamityAgame vacaH / zreNyordhyAnaM pratItyoktaM tannAthastAnniSedhakaM / / evaM stokazrutenApi dhyAnaM bhavatIti jJAtvA kimapi zuddhAtmapratipAdakaM saMvaranirjarAkaraNaM jaramaraNaharaM sAropadezaM gRhItvA dhyAnaM kartavyamiti bhAvArthaH / uktaM ca / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navapadArtha-mokSamArga varNana evaM navapadArthapratipAdakadvitIyamahAdhikAramadhye nirjarApratipAdakamukhyatayA gAthAtrayogASTamotarAdhikAraH samAptaH / / hindI tA0-utthAnikA-Age pahalI gAthAmeM dhyAnako nirjarAkA kAraNa batAyA hai usa dhyAnako utpattikI mukhya sAmagrI batAte haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-Da jassa . jisa mahAtmAke bhItara ( rAgo) rAga, ( doso) dveSa, ( moho) moha, (vA) tathA Da jonaparikammo mana, dhana, kAya yogoMkA vatana (Na) nahIM ( vijjadi ) hai Da tassa . usake andara (suhAsuhaDahaNo) zubha yA azubha bhAvoMko jalAnevAlI (jhANamao) dhyAnamaya ( agaNI) agni ( jAyae) paidA hotI hai| vizeSArtha-darzanamoha aura cAritramoha karmake udayase paidA honevAlA zarIra Adi padArthomeM mamatArUpa vikalpa jAla usase rahita tathA moharahita zuddha AtmAke anubhava Adi guNoMse pUrNa jo utkRSTa Atmatattva hai usase vilakSaNa rAga, dveSa tathA mohakA pariNAma hai / zubha tathA azubha karmakAMDase rahita va kriyArahita zuddha caitanyakI pariNatirUpa jJAnakAMDase pUrNa paramAtma padArthase viparIta mana, vacana, kAyake kriyArUpa vyApArako yoga pariNAma kahate haiN| jisa yogIke na ye rAgadveSa moha haiM na ye yogoMke bhAva haiM vahI dhyAtA hai / usake liye yahI dhyAnakI mukhya sAmagrI kahI gaI hai| aba dhyAnakA lakSaNa kahate haiN| dhyAnakI vahI agni kahalAtI hai jo zubha tathA azubha karmarUpI IMdhanako jalAneke liye balavatI hai| jisake yaha dhyAnakI agni paidA hotI hai usa yogIkI pariNati vikArarahita va kriyArahita caitanyake camatkArameM ramaNa karanevAlI hotI hai jaise thor3osI bhI agni bahuta adhika tRNa va kAThake Dherako thor3e hI kAlameM jalA detI hai taise mithyAdarzana va kaSAya Adi vibhAvoMkI tyAgarUpa mahAbAyuse bar3hatI huI tathA apUrva va adbhuta paramAnaMdapaya sukharUpI ghRtase sIMcI huI nizcala AtmAkI anubhUtirUpa dhyAnakI agni mUla va uttara prakRtike bhedoMse anekarUpa karmarUpI IMdhanake Dherako kSaNamAtrameM jalA detI hai| yahA~ ziSyane kahA-isa paMcamakAlameM dhyAna nahIM ho sakatA hai kyoMki na to isa samaya dasa pUrva va caudaha pUrvake dhArI zrutajJAnI puruSa haiM, na prathama saMhanana hI hai / isa zaMkAkA samAdhAna AcArya karate haiM-isa paMcamakAlameM zukladhyAna nahIM hai jaisA zrIkundakundAcAryadevane svayaM mokSapAhuDa meM kahA hai__isa bharatakSetrake paMcama duHkhakAlameM samyagjJAnIke dharmadhyAna ho sakatA hai so AtmasvabhAvake jJAtAke hotA hai / jo aisA nahIM mAnatA hai vaha ajJAnI hai| aba bhI mana, vacana, kAyako zuddha rakhanevAle AtmAkA dhyAna karake iMdrapanA tathA laukAntika devapanA pA sakate haiN| vahA~se Akara mokSa jA sakate haiN| Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 351 isake liye bhI yukti kahate haiN| yadi isa kAlameM yathAkhyAta nAmakA nizcayacAritra nahIM ho sakatA hai to sarAgacAritra nAmake apahata saMyamako tapasvIjana paaleN| jaisA ki tattvAnuzAsanameM kahA hai yadi isa kAlameM yathAkhyAtacAritrake dhArI nahIM haiM to kyA anya tapasvI yathAzakti cAritra na pAleM? yaha jo kahA hai ki sarva zrutajAnake dhAriyoMle dhyAna hotA hai so utsarga arthAt utkRSTa vacana hai-apavAda rUpa yA madhyama vyAkhyAnameM kahA hai ki pA~ca samiti aura tIna guptike batAnevAle zruta mAtrake jJAnase hI kevalajJAna ho jAtA hai / yadi aisA nahIM hotA to yaha bAta kaise siddha hotI hai jaisA ki kahA hai "tusa mAsaM ghosaMto sivabhUdo kevalI jAdo' arthAt jaise tuSa Da chilakA ,aura mASa Da ur3ada .yA dAla bhinna hai aise hI AtmA anAtmAse bhinna hai aisA ghokhate hue zivabhUti muni kevalajJAnI ho gae / aisA hI cAritrasArAdi graMthoM meM palAka Adi pA~ca nirmatha muniyoMke vyAkhyAnameM kahA gayA hai| jo muhUrta pIche kevalajJAna utpanna kara sakate haiM unako nirmatha kahate haiM ve kSINakaSAya nAma bArahaveM guNasthAnavartI hote haiM / unako utkRSTa zruta caudahapUrvakA jJAna hotA hai va jaghanya pA~ca samiti va tIna guptikA jJAna arthAt ATha pravacana mAtRkAkA jJAna hotA hai aura yaha jo kahA hai ki vajravRSabhanArAca nAmaka pahile saMhananase dhyAna hotA hai yaha bhI utsarga vacana hai| apavAda vyAkhyAna yaha hai ki apUrva Adi guNasthAnavartI upazama tathA kSapaka zreNImeM zuklathyAna hotA hai usakI apekSA uttama saMhananakA niyama hai| apUrva guNasthAnase nIce anya saMhananavAloMke dharmadhyAna honekA niSedha nahIM hai / aisA hI tattvAnuzAsanameM kahA hai jo yahA~ AgamameM dhyAna vanakAyavAleke kahA hai vaha zreNIke apekSA zukladhyAnako lekara kahA hai, zreNIke nIce dhyAnakA niSedha nahIM hai isa taraha thor3e zrutake jJAnase bhI dhyAna hotA hai aisA jAnakara zuddha AtmAko batAnevAle saMvara tathA nirjarAke kAraNa jarA va maraNake haranevAle kucha bhI sAra upadezako grahaNa karake dhyAna karanA yogya hai / yaha bhAva hai| kahA bhI hai zAstroMkA pAra nahIM hai, AyukA kAla thor3A hai, hama logoMkI buddhi alpa hai isaliye use hI sIkhanA cAhiye jisase jarA va maraNakA nAza ho jAve / / 146 / / Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navapadArtha-mokSamArga varNana isa taraha nava padArthake kahanevAle dUsare mahAadhikArameM nirjarAke kahanekI mukhyatAse tIna gAthAoMke dvArA AThavA~ aMtara adhikAra pUrNa huaa| atha bandha-padArthavyAkhyAnam bandhasvarUpAkhyAnametat / jaM suha-masuha-mudiNNaM bhAvaM ratto karedi jadi apyaa| so teNa havadi baddho poggala-kammeNa viviheNa / / 147 / / yaM zubhamazubhamudIrNaM bhAvaM raktaH karoti ydyaatmaa| sa tena bhavati baddhaH pugalakarmaNA vividhena / / 147 / / yadi khalvayamAtmA paropAzrayeNAnAdiraktaH karmodayaprabhAvatvAdIrNaM zubhamazubhaM vA bhAvaM karoti, tadA sa AtmA tena nimittabhUtena bhAvena pudgalakarmaNA vividhena baddho bhavati / tadana moharAgadveSasnigdhaH zubho'zubho vA pariNAmo jIvasya bhAvabandhaH, tannimittena zubhAzubhakarmattvapariNatAnAM jIvena sahAnyonyamUrchanaM pudgalAnAM dravyabandha iti / / 147 / / aba baMdhapadArthakA vyAkhyAna hai / anvayArtha--( yadi ) yadi ( AtmA ) AtmA ( raktaH ) rakta ( vikArI ) vartatA huA ( udIrNaM ) udita ( yat zubham azubham bhAvam ) zubha yA azubha bhAvako ( karoti ) karatA hai. to ( saH ) vaha AtmA ( tena ) usa bhAva dvArA ( vividhena pudgalakarmaNA ) vividha pudgalakoMse (baddhaH bhavati ) baddha hotA hai| TIkA--yaha, baMdhake svarUpakA kathana hai| pAdi vAstavameM yaha AtmA parake Azraya dvArA anAdi kAlase rakta ( vikArI ) rahakara kodaya ke prabhAva se udita [ -pragaTa honevAle] zubha yA azubha bhAvako karanA hai, to vaha AtmA usa nimittabhUta bhAva dvArA vividha pugalakarmose baddha hotA hai / isaliye yahA~ ( aisA kahA hai ki ), moha rAga dveSa dvArA snigdha aise jo jIvake zubha yA azubha pariNAma vaha bhAvabaMdha hai aura unake nimitta se zubhAzubha karmarUpa pariNata pudgalokA jIvake sAtha anyonya avagAhanarUpa dravyabaMdha hai / / 147|| saM0 tA0 -atha nirvikAraparamAtmasamyazraddhAnajJAnAnuSThAnarUpanizcayamokSamArgAdvilakSaNe baMdhAdhikAre "jaM suha'' mitvAdi gAthAtrayeNa samudAyapAtanikA / __ atha baMdhasvarUpaM kathayati,-jaM suhamasuhamudiNNaM bhAvaM ratto karedi jadi appA--yaM zubhAzubhamudIrNa bhAvaM raktaH karoti yadyAtmA / yadyayamAtmA nizcayanayena zuddhabuddhakasvabhAvopi vyavahAreNAnAdibaMdha Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 353 nopAdhivazAdraktaH san nirmalajJAnAnaMdAdiguNAspadazuddhAtmasvarUpapariNateH pRthagbhUtamudayAgataM zubhamazubhaM vA svasaMvittezcyuto bhUtvA bhAvaM pariNAmaM karoti / so teNa havadi baMdho-tadA sa AtmA tena rAgapariNAmena kartRbhUtena baMdho bhavati / kena karaNabhUtena / poggalakammeNa viviheNa-karmavargaNArUpapudgalakarmaNA vividheneti / atra zuddhAtmapariNateviparItaH zubhAzubhapariNAmo bhAvabaMdha: tannimittena tailamrakSitAnAM malabaMdha iva jIvena saha karmapudgalAnAM saMzleSo dravyabaMdha iti sUtrAbhiprAya: / / 147 / / hindI tA0-utthAnikA-Age nirvikAra paramAtmAke samyak zraddhAna jJAna tathA cAritrarUpa nizcaya mokSamArgase vilakSaNa baMdha padArthake adhikArameM "jaM suhaM" ityAdi tIna gAthAoke dvArA samudAyapAtanikA hai-prathama hI baMdhakA svarUpa kahate haiM___anaya sahita sApAmArza (hadi ) addha ! ho) yaha karmabaMdha sahita rAgI ( appA) AtmA ( udiNNaM) karmoke udayase prApta ( jaM) jisa ( suham) zubha ( asuham) azubha ( bhAvaM ) bhAvako ( karedi ) karatA hai (sa) vahI AtmA ( teNa) usa bhAvake nimittase (viviheNa ) nAnA prakAra ( poggalakammeNa ) pudgala karmoMse (baMdho havadi) baMdha rUpa ho jAtA hai| vizeSArtha-yaha AtmA yadyapi nizcayanayase zuddha buddha eka svabhAvakA dhArI hai tathApi vyavahAranayase anAdi karmabaMdhanakI upAdhike vazase rAgI hotA huA nirmala jJAna tathA AnaMda Adi guNoMkA sthAna rUpa jo zuddha AtmA usake svarUpameM pariNamana karanese bhinna jo udayameM prApta zubha yA azubha bhAva hai usako, apanI AtmAnubhUtise girA huA karatA hai taba vahI AtmA usa rAgAdi pariNAmake dvArA nAnAprakAra karmavargaNA yogya pudgalakarmose baiMdha jAtA hai| yahA~ yaha kahA hai ki zuddhAtmAkI pariNatise viparIta jo zubha tathA azubha bhAva hai so bhAvabaMdha hai usake nimittase jaise tailase lipta puruSoMke malakA baMdha hotA hai vaise isa azuddha rAgI jIvake sAtha karmayudgaloMkA sambandha ho jAtA hai, so dravyabaMdha hai / yaha sUtrakA abhiprAya hai / / 147 / / bahiraGgAntaraGgabandhakAraNAkhyAnametat / joga-NimittaM gahaNaM jogo mnn-vynn-kaay-sNbhuudo| bhAva-Nimitto baMdho bhAvo radi-rAga-dosa-mohajudo / / 148 / / yoganimittaM grahaNaM yogo manovacanakAyasaMbhUtaH / bhAvanimitto banyo bhAvo ratirAgadveSamohayutaH / / 148 / / Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 navapadArtha-mokSamArga varNana ___ grahaNaM hi karmapudgalAnAM jIvapradezavartikarmaskandhAnupravezaH / tat khalu yoganimittam / yogo vAGmanaHkAyakarmavargaNAlambana AtmapradezaparispandaH / bandhastu karmapudgalAnAM viziSTazaktipariNAmenAvasthAnam / sa punarjIvabhAvanimittaH / jIvabhAvaH punA ratirAgadveSamohayutaH, mohanIyavipAkasaMpAditavikAra ityarthaH / tadatra pudgalAnAM grahaNahetutvAd bahiraGgakAraNaM yogaH, viziSTazaktisthitihetutvAdantaraGgakAraNaM jIvabhAva eveti / / 148 / / ___anvayArtha-( yoganimittaM grahaNam ) grahaNakA ( -karmagrahaNakA ) nimitta yoga haiM, ( yoga: manovacanakAyasaMbhUtaH ) yoga manavacanakAyajanita ( AtmapradezaparispaMdarUpa ) hai / ( bhAvanimitta: baMdha: ) baMdhakA nimitta bhAva hai, ( bhAva: ratirAgadveSamohayuta: ) bhAva ratirAgadveSamohase yukta (AtmapariNAma) hai| TIkA--yaha, baMdhake bahiraMga kAraNa aura aMtaraMga kAraNakA kathana haiN| grahaNa arthAt karmapudgaloMkA jIvapradezavartI ( -jIvake pradezoMke sAtha eka kSetrameM sthita } karmaskandhoMmeM praveza, usaka, nizikta yo! hai| yoga arthAt vayasavargaNA, manovargaNA, kAyavargaNA aura karmavargaNAkA jisameM Alambana ho aisA AtmapradezakA parispaMdarUpa hai| baMdha arthAt karmapudgaloMkA viziSTa zaktirUpa pariNAma sahita sthita rahanA, usakA nimitta jIvabhAva hai| jIvabhAva rati rAga dveSa mohayukta ( pariNAma ) hai arthAt mohanIyake vipAkase utpanna honevAlA vikAra hai| isaliye yahA~ ( baMdhameM), bahiraMga kAraNa ( -nimitta ) yoga hai kyoMki vaha pudgaloMke grahaNakA hetu hai, aura aMtaraMga kAraNa ( -nimitta ) jIvabhAva hI hai kyoMki vaha ( karmapudgalAkI ) viziSTa zakti tathA sthitikA hetu hai / / 148 / / saM0 tA0--abhya bahiraMgAMtaraMgabaMdhakAraNamupadizati, yoganimittena grahaNaM karmapadalAdAnaM bhavati / yoga iti korthaH / jogo maNavayaNakAyasaMbhUdo-yogo manovacanakAyasaMbhUtaH nikriyanivikAracijyoti pariNAmAdbhitro manovacanakAyavargaNAlaMbanarUpo vyApAra: AtmapradezaparispaMdalakSaNo vIryAntarAyakSayopazamajanita: karmAdAnahetubhUto yogH| bhAvaNimitto baMdho-bhAvanimitto bhavati / sa ka; | sthityanubhAgabaMdhaH / bhAva: kathyate / bhAvo radirAgadosamohajudo-rAgAdidoSarahitavaitanyaprakAzapariNateH pRthagbhUto mithyAtvAdikaSAyAdidarzanacAritramohanIyatrINi dvAdazabhedAt bhAvo ratirAgadveSamohayuktaH / atra ratizabdena hAsyAvinAbhAvinokaSAyAntarabhUtA ratirgrAhyA, rAgazabdena tu mAyAlobharUpo rAgapariNAma iti, dveSazabdena tu krodhamAnAratizokabhayajugupsArUpo dveSapariNAmo SaTprakAge bhavati, mohazabdena darzanamoho gRhyate iti / atra yata: kAraNAtkarmAdAnarUpeNa prakRtipradezabaMdhahetustata: kAraNAhiraMganimittaM yoga; cirakAlasthAyitvena sthityanubhAgabaMdhahetutvAdabhyaMtarakAraNaM kaSAyA iti tAtparya / / 148|| Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 355 hindI 010 - utghAnikA- Age bahiraMga va aMtaraMga bandhake kAraNakA upadeza karate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha - ( jogaNimittaM ) yogake nimittase karma -- pudgaloMkA grahaNa hotA hai (jogo) yoga ( maNavayaNakAyasaMbhUdo) mana, vacana kAyakI kriyAse hotA hai / ( baMdho ) unakA baMdha ( bhAvaNimitto ) bhAvoMke nimittase hotA hai / ( bhAvo ) vaha bhAva (radirAgadosamohajudo ) rati, rAga, dveSa va mohasahita malIna hotA hai / vizeSArtha - kriyArahita va nirvikAra caitanya jyotirUpa bhAvase bhinna mana, vacana, kAyakI vargaNAke Alambanase vyApArarUpa huA AtmapradezoMkA halanacalana rUpa lakSaNadhArI yoga hai| jo vItarAya karmake kSayopazamase karmoMko grahaNa karanekA hetu hotA hai| rAgAdi doSoMse rahita caitanyake prakAzakI pariNatise bhinna jo darzanamoha aura cAritramohase utpanna huA bhAva so rati rAga dveSa moha yukta bhAva hai / yahA~ rati zabdase ratike avinAbhAvI hAsya va strI, puM0, napuMsaka vedarUpa nokaSAyako lenA va rAga zabdase mAyA va lobharUpa pariNAmako lenA, dveSa zabdase krodha, mAna, arati, zoka, bhaya, jugupsA rUpa aise cha: prakAra dveSabhAvako lenA tathA moha zabdase darzanamoha vA mithyAdarzana bhAvako lenA yogya hai / ina bhAvoMse sthiti tathA anubhAga baMdha hote haiM / yahA~ baMdhakA bAharI kAraNa yoga hai kyoMki isIke kAraNase karmoMkA grahaNa hokara prakRti tathA pradeza baMdha hote haiM tathA kaSAyabhAva, aMtaraMga kAraNa hai kyoMki isI. kaSAyabhAvase karmoMmeM sthiti tathA anubhAga par3ate haiM jisase bahuta kAlataka karmapuGgala AtmAke sAtha Thahara jAte haiM / / 148 / / mithyAtvAdidravyaparyAyANAmapi bahiraGgakAraNadyotanametat / hedU cadu-viyappo aTThaviya- ppassa kAraNaM bhaNidaM / tesiM pi ya rAgAdI tesi-mabhAve Na bajjhati / / 149 / / hetuzcaturvikalpo'STavikalpasya kAraNaM bhaNitam / teSAmapi ca rAgAdayasteSAmabhAve na badhyante / / 149 / / tantrAntare kilASTavikalpakarmakAraNatve bandhaheturdravyaheturUpazcaturvikalpaH proktaH mithyAtyAsaMyamakaSAyayogA iti / teSAmapi jIvabhAvabhUtA rAgAdayo bandhahetutvasya hetavaH, yato rAgAdibhAvAnAmabhAve dravya mithyAtvAsaMyamakaSAyayogasadbhAve'pi jIvA na badhyante / tato rAgAdInAma- taraMgatvAnnizcayena bandhahetutvamavaseyamiti / / 149 / / iti bandhapadArthavyAkhyAnaM samAptam / Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 navapadArtha-mokSamArga varNana anvayArtha--( caturvikalpa: hetuH ) ( dravyamithyAtvAdi ) cAra prakArake hetu ( aSTavikalpasya kAraNam ) ATha prakArake karmoke kAraNa ( bhaNitam ) kahe gaye haiM, [ teSAm api ca ] unake bhI ( rAgAdaya: ) ( jIvake ) rAgAdibhAva kAraNa haiM, ( teSAm abhAva ) rAgAdibhAvoM ke abhAvameM ( na badhyante ) jIva nahIM bNdhte| TIkA--yaha, mithyAtvAdi dravyaparyAyoMko ( -dravyamithyAtvAdi pudgalaparyAyoMko ) bhI ( baMdhake ) bahiraMga-kAraNapanekA prakAzana hai| granthAntarameM ( anya zAstrameM ) mithyAtva, asaMyama, kaSAya aura yoga ina cAra prakArake dravyahetuoMko ( dravyapratyayoMko ) ATha prakArake karmoMke kAraNarUpase baMdhahetu kahe haiN| unake bhI baMdhahetupaneke hetu jIvabhAvabhUta rAgAdika haiM kyoMki rAgAdibhAvoMkA abhAva honese dravyamithyAtva. dravya-asaMyama, dravyakaSAya aura dravyayogake sadbhAvameM bhI jIva ba~dhate nahIM haiM, isaliye rAgAdibhAvoMko aMtaraMga baMdhahetupanA honeke kAraNa nizcayase baMdhahetupanA hai aisA nirNaya karanA / / 149 / / isa prakAra baMdhapadArthakA vyAkhyAna samApta huaa| saM0 tA0-atha na kevalaM yogo baMdhasya bahiraMganimittaM bhavaMti mithyAtvAdi dravyatvAdi dravyapratyayA api rAgAdibhAvapratyayApekSayA bahiraMganimittamiti samarthayati, hedU hi-hetuH kAraNaM hi sphuTaM / katisaMkhyopetaH / cahuviyappo-udayAgatamithyAtvAviratikaSAyayogadravyapratyayarUpeNa caturvikalpo bhvti| kAraNaM bhaNiya-sa ca dravyapratyayarUpazcaturvikalpo hetu; kAraNaM bhaNita: / kasya / aTThaviyappassa-rAgAdhupAdhirahitasamyaktvAdhaSTaguNasahitaparamAtmasvabhAvapracchAdakasya navatarASTavidhadravyakarmaNaH / tesi pi ya rAgAdI-teSAmapi rAgAdayaH teSAM pUrvoktadravyapratyayAnAM rAgAdivikalparahitazuddhAtmadravyapariNatebhitrA jIvagatarAgAdaya: kAraNA bhavati / kasmAditi cet ? tesimabhAve Na bajhaMte-yata: kAraNAtteSAM jIvagatarAgAdibhAvapratyayAnAmabhAve dravyapratyayeSu vidyamAneSvapi sarveSTAniSTa viSayamamatvAbhAvapariNatA jIvA na badhyaMta iti / tathAhi-yadi jIvagatarAgAyabhAvepi dravyapratyayodayamAtreNa baMdho bhavati tarhi sarvadaiva baMdha eva / kasmAt / saMsAriNAM sarvadaiva karmodayasya vidyamAnatvAditi / tasmAda jJAyate navataradravyakarmabaMdhasyodayAgatadravyapratyayA hetavasteSAM ca jIvagatarAgAdayo hetava iti / tata: sthitaM na kevalaM yogA bahiraMgabaMdhakAraNaM dravyapratyayA apIti bhAvArthaH / / 149 / / hindI tA0-utthAnikA-Age kahate haiM ki kevala yoga hI baMdhake bAharI nimitta kAraNa nahIM hai kintu mithyAtva Adi dravyakarma bhI rAgAdi bhAvarUpa kAraNakI apekSAse bAharI nimitta haiN| anvaya sahita sAmAnyArtha-(cadubbiyappo) cAra prakAra mithyAtvAdi ( hedU) kAraNa Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 357 ( aTThaviyappassa) ATha prakAra karmoke ( kAraNaM) baMdhake kAraNa ( bhaNidaM) kahe gae haiN| ( tesipi ya) tathA una dravyakarma mithyAtvAdike bhI kAraNa ( rAgAdI) rAgAdibhAva haiM ( tesima ) ina rAgAdi bhAvoMke ( abhAve) na honepara (Na vajhaMti ) jIva nahIM ba~dhate haiM / vizeSArtha-udayama prApta mithyAtva, avirati, kaSAya, yoga, cAra prakAra dravyakarma, navIna ATha prakAra dravyakarmake bandhake kAraNa kahe gae haiM / jo karma rAgAdikI upAdhi se rahita va samyaktva Adi ATha guNa sahita paramAtma svabhAvake DhakanevAle haiM / ina dravyakarmarUpa kAraNake bhI kAraNa rAgAdi vikalpase rahita zuddha AtmadravyakI pariNatise bhinna jIvasambandhI rAgAdibhAva haiM kyoMki jIvasaMbaMdhI rAgAdi bhAva kAraNoMke abhAva honepara una cAra dravya pratyayoM yA kAraNoMke rahate hue bhI jo jIva iSTa aniSTa padArthoMmeM mamatA bhAvase rahita haiM ve bandhako nahIM prApta hote haiM / yadi jIvake rAgAdibhAvoMke binA bhI ina dravya pratyayoMke udayamAtrase bandha ho jAtA ho to sadA jIvake bandha hI rahe kyoMki saMsArI jIvoMke sadA hI karmoMkA udaya rahatA hai / isaliye yaha jAnA jAtA hai ki navIna dravya kameki banyake kAraNa udaya prApta dravya pratyaya haiM, unake bhI kAraNa jIvake rAgAdi bhAva haiM / isaliye yaha siddha huA ki na kevala yoga hI baMdhake bAharI kAraNa haiM kintu dravya pratyaya bhI baMdhake bAharI kAraNa haiM / / 149 / / isa taraha nava padArthake kahanevAle dUsare mahAadhikArameM baMdhake vyAkhyAnakI mukhyatAse tIna gAthAoMke dvArA navavA~ antara adhikAra pUrNa huaa| atha mokSapadArthavyAkhyAnam dravyakarmamokSahetuparamasaMvararUpeNa bhAvamokSasvarUpAkhyAnametat / hedu-mabhAve NiyamA jAyadi NANissa Asava-Nirodho / Asava-bhAveNa viNA jAyadi kammassa duNirodho / / 15 / / kammassA-bhAveNa ya savvahU savva-loga-darisI y| pAvadi indiya-rahidaM avvAbAhaM suha-maNaMtaM / / 151 / / hetvabhAve niyamAjjAyate jJAninaH AsravanirodhaH / AstravabhAvena vinA jAyate karmaNastu nirodhaH / / 150 / / Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 navapadArtha-mokSamArga varNana karmaNAmabhAvena ca sarvajJaH sarvalokadarzI c| prApnotIndriyarahitamavyAbAdhaM sukhamanantam / / 151 / / Asravaheturhi jIvasya moharAgadveSarUpo bhAvaH / tadabhAvo bhavati jJAninaH / tadabhAve bhvtyaasvbhaavaabhaavH| AsravabhAvAbhAve bhavati karmAbhAvaH / karmAbhAvena bhavati sArvajJa sarvadarzitvamavyAbAdhamindriyavyApArAtItamanantasukhatvaJceti / sa eSa jIvanmuktinAmA bhAvamokSaH / kathamiti cet ? bhAvaH khalvatra vivakSita: karmAvRtacaitanyasya kramapnavartamAnajJaptikriyArUpaH / sa khalu saMsAriNo'nAdimohanIyakodayAnuvRttivazAdazuddho dravyakarmAnavahetuH / sa tu jJAnino moharAgadveSAnuvRttirUpeNa prahIyate / tato'sya AsravabhAvo niruddhyate / tato niruddhAJavabhAvasyAsya mohakSayeNAtyantanirvikAramanAdimudritAnantacaitanyavIryasya zuddhajJaptikriyArUpeNAntarmuhUrtamativAhya yugapajjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayeNa kathaJcit kUTasthajJAnatvamavApya jJaptikriyArUpe kramapravRttyabhAvAjhAvakarma vinazyati / tataH karmAbhAve sa hi bhagavAnsarvajJaH sarvadarzI vyuparatendriyavyApArAvyAbAdhAnantasukhazca nityamevAvatiSThate / ityeSa bhAvakarmamokSaprakAra: dravyakarmamokSahetuH paramasaMvaraprakArazca / / 150 - 151 / / aba mokSapadArthakA vyAkhyAna hai| anvayArtha-( hetvabhAve ) [ moharAgadveSarUpa] hetukA abhAva honese ( jJAninaH ) jJAnIko ( niyamAt ) niyamase ( Asravanirodha: jAyate ) AsravakA nirodha hotA hai ( tu ) aura ( AsravabhAvena vinA ) AsvabhAvake abhAvameM ( karmaNaH nirodhaH jAyate ) karmakA nirodha hotA hai / (ca) aura ( karmaNAm abhAvena ) kA~kA abhAva honese vaha ( sarvajJaH sarvalokadI ca ) sarvajJa tathA sarvalokadarzI hotA huA ( indriyarahitam ) indriyarahita, ( avyAbAdham ) avyAbAdha, ( anantam sukham prApnoti ) anaMta sukhako prApta karatA hai| TIkA-yaha, dravyakarmamokSake hetubhUta parama-saMvararUpase bhAvamokSake svarUpakA kathana hai : AsravakA hetu vAstavameM jIvakA moharAgadveSarUpa bhAva hai| jJAnIko usakA abhAva hotA haiM / usakA abhAva honese AsravabhAvakA abhAva hotA hai / AsravabhAvakA abhAva honese karmakA abhAva hotA hai / karmakA abhAva honese sarvajJatA, sarvadarzitA aura avyAbAdha indriyavyApArAtIta anaMta sukha hotA hai| so yaha jIvanmukti nAmakA bhAvamokSa hai| 'kisa prakAra ?' aisA prazna kiyA jAye to nimnAnusAra spaSTIkaraNa hai- ___ yahA~ jo 'bhAva' vivakSita hai vaha karmAvRta ( kase AvRta hue ) caitanyakI kramase pravartanevAlI jJaptikriyArUpa hai ! vaha bhAva vAstavameM saMsArIke anAdi kAlase mohanIyakarmake udayake anusaraNake vazase azuddha hai tathA dravyakarmAsravakA hetu hai / parantu vahI bhAva jJAnIke moharAgadveSavAlI pariNatirUpase prahAniko ( prakRSTa hAni ko ) prApta hotA hai, isaliye usake Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 351 jAsvabhAvanA bhi bolA hai| isaliye jisake AsravabhAvakA nirodha huA hai aise usa jJAnIko mohakSaya dvArA atyanta nirvikAratA prApta hotI hai, phira, jisake anAdi kAlase anaMta caitanya aura ( anaMta ) vIrya mu~dA huvA hai aise usa jJAnIko ( kSINamoha guNasthAnameM ) zuddha jJaptikriyArUpase aMtarmuhUrta vyatIta hokara yugapad jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura aMtarAyakA kSaya honese kaMthacit kUTastha jJAna prApta hotA hai aura isa prakAra use jJaptikriyAke rUpameM kramapravRttikA abhAva honese bhAvakarmakA vinAza hotA hai| isaliye karmakA abhAva hone para vaha vAstavameM bhagavAna sarvajJa, sarvadarzI tathA indriyavyApArAtIta-avyAbAdha-anaMtasukhavAlA sadaiva rahatA - isa prakAra yaha bhAvakarmamokSakA prakAra tathA dravyakarmamokSakA hetubhUta parama saMvarakA prakAra hai / / 150 - 151 / / saM0 tA0- anaMtaraM zuddhAtmAnubhUtilakSaNanirvikalpasamAdhisAdhyayAgamabhASayA rAgAdivikalparahitazulkadhyAnasAdhye vA mokSAdhikAre gAthAcatuSTayaM bhavati / tatra bhAvamokSa: kevalajJAnotpattiH jIvanmuktorhatpadamityekArthaH / tasyAbhidhAnacatuSTayayuktasyaikadezamokSasya vyAkhyAnamukhyatvena "haMdu abhAve" ityAdi sUtradvayaM / tadanaMtaramayogicaramasamaye zeSAdhAtidravyakarmamokSapratipAdanarUpeNa 'daMsaNaNANasamaggaM' ityAdi sUtradayaM / evaM gAthAcatuSTayaparyaMta sthaladvayena mokSAdhikAravyAkhyAne smudaaypaatnikaa| saM0 tA0 ---atha ghAticatuSTayadravyakarmamokSahetubhUtaM paramasaMvararUpaM ca bhAvamokSamAha,-hedu abhAve-dravyapratyayarUpahetvabhAve sati, NiyamA-nizcayAt jAdi-jAyate / kasya / gANissajJAninaH / sa kaH / Asava-Nirodho-jIvAzritarAgAdyAstravanirodhaH / AsavabhAveNa viNA-bhAvAsavasvarUpeNa vinA / jAyadi kammarasa du girodho-- mohanIyAdighAticatuSTayarUpasya karmaNo jAyate nirodho vinAza: / iti prathamagAthA / kammassAbhAveNa ya-ghAtikarmacatuSTayasyAbhAvena ca / savvAha savvaloyadariMsI ya-sarvajJaH sarvalokadazI ca san / kiM karoti / pAvadi-prApnoti / kiM / suhaM. mukhaM / kiM viziSTaM / indiyarahiMdaM avvAbAhamaNaMta-atIndriyamacyAbAdhamanaMtaM ceti / iti saMkSepeNa bhAvamAkSo jJAtavyaH / tdythaa| kosau bhAvaH kazca mokSaH iti prazna pratyuttaramAha-bhAvaH sa tvatra vivakSitaH karmAvRtasaMsArijIvasya kssaayopshmikjnyaanviklpruupH| sa cAnAdimohodayavarzana rAgadveSamoharUpeNAzuddho bhavatIti / idAnIM tasya bhAvasya mokSaH kathyate / yadAyaM jIva; AgamabhASayA kAlAdilabdhirUpamadhyAtmabhASayA zuddhAtmAbhimukhapariNAmarUpaM svasaMvedanajJAnaM labhate tadA prathamatastAvanmithyAtvAdisaptaprakRtInAmupaizamena kSayopazamena ca sarAgasamyagdRSTibhUtvA paMcaparameSThibhaktyAdirUpAMga parAzritadharmadhyAnabahiraMgasahakAritvenAnaMtajJAnAdisvarUpo'hamityAdibhAvanAsvarUpamAtmAzritaM dharmyadhyAnaM prApya AgamakathitakrameNAsaMyatasamyagdRSTyAdiguNasthAnacatuSTayamadhye kvApi guNasthAne darzanamohakSayeNa kSAyikasamyaktvaM kRtvA tadanaMtaramapUrvAdiguNasthAneSu prakRtipuruSanirmala Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navapadArtha-mokSamArga varNana vivekajyotIrUpaprathamazukladhyAnamanubhUya rAgadveSarUpacAritramohodayAbhAvena nirvikArazuddhAtmAnubhUtirUpaM cAritramohavidhvaMsanasamartha vItarAgacAritraM prApya mohakSapaNaM kRtvA mohakSayAnaMtaraM kSINakaSAyaguNasthAnetarmuhUrtakAlaM sthitvA dvitIyazulkadhyAnena jJAnadarzanAvaraNAntarAyakarmatrayaM yugapadaMtyasamaye nirmUlya kevalajJAnAdyanaMtacatuSTayasvarUpaM bhAvamokSaM prApnotIti bhAvArthaH / / 150-151 // evaM bhAvamokSasvarUpakathanarUpeNa gAthAdvayaM gtN| hindI tA0-utthAnikA-Age zuddhAtmAnubhavarUpa nirvikalpa samAdhise sAdhane yogya va Agama bhASAse rAgAdi vikalpoMse rAhata zukladhyAna se sAdhane yogya mokSake adhikArameM gAthAe~ cAra haiN| unameMse bhAvamokSa, kevalajJAnakI utpatti, jIvanmuktapanA tathA arahaMta pada inakA eka hI artha hai, ina cAra nAmoMse yukta ekadeza mokSake vyAkhyAnakI mukhyatAse "hedu abhAve' ityAdi sUtra do haiM / usake pIche ayoga kevali guNasthAnake antima samayameM zeSa aghAti dravyakarmoMse mokSa hotI hai aisA kahate hue "daMsaNaNANasamaggaM' ityAdi sUtra do haiM / aise cAra gAthAoMke dvArA do sthaloMmeM mokSake adhikArake vyAkhyAnameM samudAyapAtanikA anvaya sahita sAmAnyArtha-( hedumabhAve) mithyAtva Adi dravya kameki udaya rUpa kAraNoMke na rahanepara (NiyamA.) niyamase ( NANissa) bhedavijJAnI AtmAke ( AsavaNirodhI) rAgAdi Asrava bhAvoMkA rukanA hotA hai / ( AsavabhAveNa viNA) rAgAdi Asrava bhAvoMke binA ( kammassa) navIna dravya karmokA [du] bhI [Nirodho] rukanA ho jAtA hai / [ya] tathA [kammassa abhAveNa] cAra ghAtiyA karmoke nAza hone para [ savvaNhU ] sarvajJa [ya] aura [ sabalogadarasI] sarva lokako dekhanevAlA [indiyarahitaM] indriyoMkI parAdhInatAse rahita [avyAvAhaM ] bAdhA yA vighna rahita va [ aNataM] anta rahita (suhaM ) sukhako ( pAvadi) pA letA hai| vizeSArtha-bhAva kyA hai usase mokSa honA kyA hai-isa praznake uttarameM kahate haiM-karmoka AvaraNameM prApta saMsArI jIvakA jo kSAyopazamika vikalparUpa bhAva hai vaha anAdikAlase mohake udayake vaza rAgadveSa moharUpa pariNabhatA huA azuddha ho rahA hai yahI bhAva hai| aba isa bhAvase mukta honA kaise hotA hai so kahate haiN| jaba yaha jIva AgamakI bhASAse kAla Adi labdhiko prApta karatA hai tathA adhyAtma bhASAse zuddha AtmAke sanmukha pariNAmarUpa svasaMvedana jJAnako pAtA hai taba pahale mithyAtva Adi sAta prakRtiyoMke upazama honepara phira unakA kSayopazama honepara sarAga samyagdRSTi ho jAtA hai| taba ahaMta Adi paMcaparameSThIkI bhakti Adike dvArA parake Azrita dharmadhyAnarUpa bAharI sahakArI kAraNake dvArA maiM anaMta Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhata jJAnAdi svarUpa hU~ ityAdi bhAvanA svarUpa AtmAke Azrita dharmadhyAnako pAkara AgamameM kahe hue kramase asaMyata samyagdRSTi Adi ko lekara cAra guNasthAnoMmeM madhyameMse kisI bhI guNasthAnameM darzanamohako kSayakara kSAyika samyagdRSTi ho jAtA hai| phira muni avasthAmeM apUrvakaraNa Adi guNasthAnoMmeM car3hakara AtmA sarva karma prakRti Adise bhinna hai aise nirmala vivekamayI jyotirUpa prathama zukladhyAnakA anubhava karatA hai| phira rAgadveSa rUpa cAritra mohake udayake abhAva honepara nirvikAra zuddhAtmAnubhava rUpa dhItarAga cAritrako prApta kara letA hai jo cAritra mohake nAza karane meM samartha hai / isa vItarAga cAritrake dvArA mohakarmakA kSaya kara detA hai-mohake kSayake pIche kSINa kaSAya nAma bArahaveM guNasthAnameM antarmuhUrta kAla Thahara kara dUsare zukladhyAnako dhyAtA hai / isa dhyAnase jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa va antarAya ina tIna yAtiyA karmoko ekasAtha isa guNasthAnake antameM jar3a mUlase dUrakara kevalajJAna Adi anaMta-catuSTayasvarUpa bhAva mokSako prApta kara letA hai| yaha bhAva hai / / 150 - 151 / / isa prakAra bhAvamokSakA svarUpa kahate hue do gAthAe~ kahIM ! dravyakarmamokSahetuparamanirjarAkAraNadhyAnAkhyAnametat / daMsaNa-NANa-samaggaM jhANaM No aNNa-davya-saMjuttaM / jAyadi Nijjara-hedU sabhAva-sahidassa sAdhussa / / 152 / / darzanajJAnasamagraM dhyAnaM no anyadravyasaMyuktam / jAyate nirjarAhetuH svabhAvasahitasya sAdhoH / / 152 / / evamasya khalu bhAvamuktasya bhagavataH kevalinaH svarUpatRptatvAdvizrAntasukhaduHkhakarmavipAkakRtavikriyasya prakSINAvaraNatvAdanantajJAnadarzanasaMpUrNazuddhajJAnacetanAmayatvAdatIndriyatvAt cAnyadravyasaMyogaviyuktaM zuddhasvarUpe'vicalitacaitanyavRttirUpatvAtkathaJciddhayAnavyapadezArhamAtmanaH svarUpaM pUrvasaMcitakarmaNAM zaktizAtanaM patanaM vA vilokya nirjarAhetutvenopavaryata iti / / 152 / / anvayArtha-( svabhAvasahitasya sAdhoH ) svabhAvasahita sAdhuko ( -svabhAva pariNata kevalIbhagavAnako ) ( darzanajJAnasamagraM ) darzanajJAnase sampUrNa aura ( no anyadravyasaMyuktam ) anyadravyase asaMyukta aisA ( dhyAnaM ) dhyAna ( nirjarAhetu: jAyate ) nirjarAkA hetu hotA hai| TIkA-yaha, dravyakarmamokSake hetubhUta aisI parama nirjarAke kAraNabhUta dhyAnakA kathana hai / ___ isa prakAra vAstavameM ina ( -pUrvokta ) bhAvamukta ( -bhAvamokSavAle ) bhagavAna kevalIkoki jinhe svarUpatRptamaneke kAraNa karmavipAkakRta sukhaduHkharUpa vikriyA naSTa ho gaI hai unheM Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 navapadArtha-mokSamArga varNana AvaraNake prakSINapaneke kAraNa, anaMta jJAnadarzanase sampUrNa zuddhajJAnacetanAmayapaneke kAraNa tathA atIndriyapaneke kAraNa jo anyadravyake saMyoga se rahita hai aura zuddha svarUpameM avicalita caitanyavRttirUpa honeke kAraNa jo kathaMcit 'dhyAna' nAmake yogya hai aisA AtmAkA svarUpa ( AtmAkI nija dazA) pUrvasaMcita karmoko zaktikA zAtana ( kSINatA ) athavA unakA patana ( nAza ) dekhakara, nirjarAke heturUpase varNana kiyA jAtA hai / / 152 / / saM0 tA0-atha vedanIyAdizeSAghAtikarmacatuSTayavinAzarUpAyAH sakaladravyanirjarAyA: kAraNaM dhyAnasvarUpaM kathayati,-- "daMsaNa'' ityAdi padakhaMDanarUpeNa vyAkhyAna kriyate / daMsaNa-NANa-darzanajJAnAbhyAM kRtvA, samaggaM-paripUrNaM / kiM ? jhANaM-dhyAnaM / punarapi kiviziSTaM / No ANadavvasaMjutta-anyadravyasaMyuktaM na bhavati / itthaMbhUtaM dhyAnaM, jAyadi NijjarahedU-nirjarAheturjAyate / kasya / sahAvasahidassa mAhussazuddhasvabhAvasahitasya sAdhoriti / tathAhi / tasya pUrvoktabhAvamuktasya kevalino nirvikAraparamAnaMdaikalakSaNasvAtmotthasukhatRptatvAdvyAvRttaharSaviSAdarUpasAMsArikasukhaduHkhavikriyasya kevalajJAnadarzanAvaraNavinAzAdasahAyakevalajJAnadarzanasahitaM sahajazuddhacaitanyapariNatatvAdindriyavyApArAdibahirdravyAlaMbanAbhAvAcca paradravyasaMyogarahitaM svarUpanizcalatvAdavicalitacaitanyavRttirUpaM ca yadAtmana: svarUpaM tatpUrvasaMcitakarmaNAM dhyAnakAryabhUtaM sthitivinAzaM galanaM ca dRSTvA nirjarArUpadhyAnasya kAryakAraNamupacopacAreNa dhyAnaM bhaNyata ityabhiprAyaH / / atrAha ziSyaH-idaM paradravyAlaMbanarahitaM dhyAna kelinAM bhavatu / kasmAt ? kevalinAmupacAreNa dhyAnamiti vacanAt / cAritrasArAdau graMtha bhaNitamAste 'chadmasthatapodhanA: dravyaparamANuM bhAvaparamANuM vA dhyAtvA kevalAjJAnamutpAdayaMti' tatparadravyAnaMbanarahitaM kathaM ghaTata iti / parihAramAha-dravyaparamANuzabdena dravyasUkSmatvaM grAhya, bhAvaparamANuzabdena ca bhAvasUkSmatvaM, na ca pudgalaparamANuH / idaM vyAkhyAnaM sarvArthasiddhiTippaNake bhaNitamAste / asya saMvAdavAkyasya vivaraNaM kriyte| dravyazabdenAtmadravyaM grAhyaM tasya tu paramANuH / paramANuriti kortha: ? rAgAdhupAdhirahitA sUkSmAvasthA / tasyAH sUkSmatvaM kathamiti cet ? nirvikalpasamAdhivighayAditi dravyaparamANuzabdasya vyAkhyAnaM / bhAvazabdena tu tasyaivAtmadravyasya svasaMvedanajJAnapariNAmA grAhyaH tasya bhAvasya paramANuH / paramANuriti korthaH rAgAdivikalparahitA sUkSmAvasthA / tasyAH sUkSmatvaM kathamiti cet ? iMdriyamanovikalpAviSayatvAditi bhAvaparamANuzabdasya vyAkhyAnaM jJAtavyaM / ayamatra bhAvArtha: prAthamikAnAM cittasthirIkaraNArtha viSayAbhilASarUpadhyAnavaMcanArthaM ca paraMparayA muktikAraNaM paMcaparameSThyAdi paradravyaM dhyeyaM bhavati dRDhataradhyAnAbhyAsena citte sthire jAte sati nijazuddhAtmasvarUpameva dhyeyaM / tathA coktaM zrIpUjyapAdasvAmibhi: nizcayadhyeyavyAkhyAnaM / "AtmAnamAtmA AtmanyevAtmanAsau kSaNamupajanayansan svayaMbhUH pravRttaH' / asya vyAkhyAnaM kriyate / AtmA kartA AtmAnaM karmatApannaM AtmanyevAdhikaraNabhUte atmAnA karaNabhUtena asau pratyakSIbhUtAtmA kSaNamantamuhUrtamupajanayana dhArayan san svayaMbhUH pravRttaH sarvajJo jAta ityarthaH / iti parasparasApekSanizcayavyavahAranayAbhyAM sAdhyasAdhakabhAvaM jJAtvA dhyeyaviSaye vivAdo na kartavya: / / 152 / / Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta hindI tA0-utthAnikA-Age vedanIya Adi zeSa aghAtiyA karma cArake vinAzarUpa jo sarva dravyoMkI nirjarA usakA kAraNa jo dhyAna hai usakA svarUpa kahate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-( sabhAvasahidassa) zuddha svabhAvake dhArI ( sAdhussa ) sAdhuke (NijjarahedU) nirjarAkA kAraNa ( 'jhANaM) jo dhyAna ( jAyadi ) paidA hotA hai vaha (dasaNaNANasamaggaM) darzana aura jJAnase paripUrNa bharA hai tathA ( aNNadavvasaMjuttaM No) vaha anya dravyase milA huA nahIM hai| vizeSArtha-pUrva gAthAmeM jisa bhAvamokSarUpa kevalIbhagavAnakA varNana kiyA gayA hai ve nirvikAra paramAnaMdamaya apane hI AtmAse utpanna sukhameM tRpta ho jAnese harSa viSAda rUpa sAMsArika sukha tathA duHkhake vikAroM se mukta haiM / kevalajJAna va kevaladarzanako rokanevAle AvaraNoMke vinAzase kevalajJAna aura kevaladarzana sahita haiM, sahajazuddha caitanyabhAvameM pariNamana karanese tathA indriyoMke vyApAra Adi bAharI dravyoMke Alambanake na rahanese ve paradravyake saMyoga rahita haiM, apane svarUpameM nizcala honese sthira caitanya svabhAvake thArI haiM, unake aise AtmasvabhAvako tathA dhyAnake phalasvarUpa pUrva saMcita karmokI sthitike vinAza aura unake galaneko dekhakara kevalI bhagavAnake upacArase dhyAna kahA gayA hai kyoMki nirjarAkA kAraNa dhyAna hai aura nirjarA yahA~ pAI jAtI hai yaha abhiprAya hai| yahA~ ziSyane prazna kiyA ki kevalI bhagavAnoMke jo yaha paradraSyoMke Alambanarahita dhyAna kahA hai so rahe kyoMki kevaliyoMke dhyAna upacArase hI kahA hai parantu cAritrasAra Adi granthoMmeM yaha kahA gayA hai ki chadmastha arthAt asarvajJa tapasvI dravya paramANu yA bhAva paramANuko dhyAyakara kevalajJAnako utpanna karate haiM so vaha dhyAna paradravyake Alambanase rahita kaise ghaTatA hai ? AcArya isIkA samAdhAna karate haiM-dravya paramANu zabdase dravyakI sUkSmatAko tathA bhAva paramANu zabdase bhAvakI sUkSmatAko lenA yogya hai, pudgala paramANuko lenA yogya nahIM hai / sarvArthasiddhikI TippaNImeM yahI vyAkhyAna kahA gayA hai| yahA~ bhI isa vivAda meM par3e vAkyakA varNana kiyA jAtA hai / yahA~ dravya zabdase Atma- dravya lenA yogya hai tathA paramANukA artha hai rAgadveSAdikI upAdhise rahita sUkSma avasthA / AtmadravyakI sUkSmatAkA nAma dravya paramANu hai / yahA~ sUkSmAvasthA isIliye lI gaI hai ki yaha nirvikalpa samAdhikA viSaya hai / aisA dravya paramANu zabdakA vyAkhyAna jaannaa| bhAva zabdase usI AtmadravyakA svasaMvedana jJAna pariNAma lenA yogya hai / isa bhAvakA paramANu arthAt rAgAdi vikalpa rahita sUkSma pariNAma so bhAva paramANu hai| isameM sUkSmapanA isIliye hai ki vaha Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 navapadArtha-mokSamArga varNana indriya aura manake vikalpoMkA viSaya nahIM hai / aisA bhAva paramANukA dhyAkhyAna jAnanA yogya hai| yahA~ yaha bhAva hai ki prathama avasthAke ziSyoM ke liye apane cittako sthira karaneke liye, tathA viSayAbhilASA rUpa dhyAnase bacaneke liye paramparA muktike kAraNa aise paMcaparameSThI Adi paradravya dhyAna karane yogya hote haiM, parantu jaba dRDhatara dhyAnake abhyAsase citta sthira ho jAtA hai taba apanA zuddha AtmasvarUpa hI dhyAna karaneke yogya hai / aisA hI zrI pUjyapAdasvAmIne nizcaya dhyeyakA vyAkhyAna kiyA hai "AtmAnamAtmA AtmanyevAtmanAsau kSaNamupajanayan san svayaMbhUH pravRttaH" isa sUtrakA vyAkhyAna yaha hai-jo AtmA apane hI AtmAko apane hI AtmAmeM, apane hI AtmAke dvArA kSaNamAtra bhI-arthAt eka antarmuhUrta bhI pratyakSa rUpase dhAraNa karatA hai yA anubhava karatA hai, so svayaM sarvajJa ho jAtA hai| isa taraha paraspara apekSA sahita nizcaya tathA vyavahAranayase sAdhya va sAdhaka bhAvako jAnakara dhyeyake sambandhameM vivAda nahIM karanA yogya hai / / 152 / / dravyamokSasvarUpAkhyAnametat / jo saMvareNa jutto Nijjara-mANodha savva-kammANi / vavagada-vedAusso muyadi bhavaM teNa so mokkho / / 153 / / yaH saMvareNa yukto nirjarayannatha sarvakarmANi / vyapagatavedyAyuSko muzcati bhavaM tena sa mokSaH / / 153 / / atha khalu bhagavataH kevalino bhAvamokSe sati prasiddhaparamasaMvarasyottarakarmasantatau niruddhAyAM paramanirjarAkAraNadhyAnaprasiddhau satyAM pUrvakarmasaMtatau kadAcitsvabhAvenaiva kadAcitsamudghAtavidhAnenAyuH karmasamabhUtasthityAmAyuHkarmAnusAreNaiva nirjIryamANAyAmapunarbhavAya tadbhavatyAga' samaye vedanIyAyurnAmagotrarUpANAM jIvena sahAtyantavizleSa; karmapudgalAnAM dravyamokSaH / / 153 / / iti mokSapadArthavyAkhyAnaM smaaptm|| samAptaM ca mokSamArgAvayavarUpasamyagdarzanajJAnaviSayabhUtanavadArthavyAkhyAnam / / anvayArtha--( yaH saMvareNa yuktaH ) jo saMvarase yukta hai aisA ( kevalajJAnaprApta ) jIva ( nirjarayan atha sarvakarmANi ) sarvakarmoM kI nirjarA karatA huA [ vyapagatavedyAyuSka: ] vedanIya aura Ayu rahita hokara [bhavaM muzcati ] bhavako ( nAmakarma gotra karmako) chor3atA hai, [ tena] isaliye ( sa: mokSaH ) vaha mokSa hai| Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365 paMcAstikAya prAbhRta TIkA--yaha, dravyamokSa ke svarUpakA kathana hai / vAstavameM kevalIbhagavAnako, bhAvamokSa hone para, parama saMvara siddha honeke kAraNa uttara karmasaMtati nirodhako prApta hokara aura parama nirjarAkA kAraNabhUta dhyAna siddha honeke kAraNa pUrva karmasaMtati ki jisakI sthiti kadAcit svabhAvase hI Ayukarmake jitanI hotI hai aura kadAcita samudghAtavidhAnase Ayukarmake jitanI hotI hai-Ayukarmake anusAra hI nirjarita hotI huI apunarbhava ( siddhagati ) ke liye bhava chUTaneke samaya honevAlA jo vedanIya-Ayu-nAma-gotrarUpa karmapudgaloMkA jIvake sAtha atyanta vizleSa ( viyoga ) hai vaha dravyamokSa hai / / 153 / / isa prakAra mokSapadArthakA vyAkhyAna samApta huA aura mokSamArgake avayavarUpa samyagdarzana tathA samyagjJAnake viSayabhUta nava padArthoMkA vyAkhyAna bhI samApta huA ! saMtA-atha sakalamokSasaMjJaM dravyamokSamAvedayati, jo-ya: kartA, saMvareNa jutto-paramasaMvareNa yuktA / kiM kurvan / NijjaramANo ya-nirjarayazca ! kAni / savvakammANi-sarvakarmANi / puna: kiviziSTaH / vavagadavedAuraso-vyapagatavedanIyAyuSyasaMjJakarmadvayaH / evaMbhUtaH sa kiMkaroti ? muadi bhavaM-tyajati bhavaM yena kAraNena bhavazabdavAcyaM nAmagotrasaMjJaM karmadvayaM muMcati / teNa so mokkhAtena kAraNena sa prasiddho mokSo bhavati / athavA sa puruSa evAbhedena mokSo bhavatItyartha: 1 tadyathA / athAsya kevalino bhAvamokSe sati nirvikArasaMvittisAdhyaM sakalasaMvaraM kurvata: pUrvoktazuddhAtmadhyAnasAdhyAM cirasaMcitakarmaNAM sakalanirjarAM cAnubhavatontarmuhUrtajIvitazeSe sati vedanIyanAmagotrasaMjJakarmatrayasyAyuSaH sakAzAdadhikasthitikAle tatkarmatrayAdhikasthitivinAzArtha saMsArasthitivinAzArtha vA daMDakapATaprataralokapUrNasaMjJaM kevalisamudghAtaM kRtvAthavAyuSyasahakarmayasya saMsArasthitervA samAnasthitikAle punarakRtvA ca tadanantaraM svazuddhAtmanizcalavRttirUpaM sUkSmakriyApratipAtisaMjJamupavAraNa tRtIyazukladhyAnaM kurvataH tadanaMtaraM sayogiguNasthAnamatikramya sarvapradezAhlAdaikAkArapariNataparamasamarasIbhAvalakSaNasukhAmRtarasAsvAdatRptaM samastazIlaguNanidhAnaM samucchinnakriyAsaMgaM caturthazuklaNyAnAbhidhAnaM paramayathAkhyAtacAritraM prAptasyAyogidvicaramasamaye zarIrAdidvAsaptatiprakRticaramasamAye vedanIyAyuSyanAmagotrasaMjJakarmacatuSkarUpasya trayodazaprakRtipudgalapiMDasya jIvena sahAtyantavizleSoM dravyamokSo bhavati / tadanaMtaraM kiM karoti bhagavAn ? pUrvaprayogAdasaMgatvAdvandhacchedAttathAgatipariNAmAcceti hetucatuSTayAt rUpAt sakAzAdyathAsaMkhyenAviddhakulAlacakravadvyapagatalepAlAbuvaderaNDabIjavadagnizikhAvacceti dRSTAMtacatuSTayenaiMkasamayena lokAgraM gacchati / parato gatikAraNabhUtadharmAstikAyAbhAvAttatraiva lokAgre sthitaH san viSayAtItamanazvaraM paramasukhamanaMtakAlamanubhavatIti bhAvArtha: / / 153 / / iti dravyamokSasvarUpakathanarUpeNa sUtradvayaM gataM / evaM bhAvamokSadravyamokSapratipAdanamukhyatayA gAthAcatuSTayaparyaMta sthaladvayena dazamo'ntarAdhikAraH / / ___iti tAtparyavRttI-prathamatastAvat "abhivaMdiUNa sirasA" imAM gAthAmAdiM kRtvA gAthAcatuSTayaM vyavahAramokSamArgakathanamukhyatvena tadanaMtaraM ghoDazagAthA 'jIvapadArthapratipAdanena tadanaMtaraM Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navapadArtha-mokSamArga varNana gAthAcatuSTayamajIvapadArthanirUpaNArthaM tatazca gAthAtrayaM puNyapApAdisaptapadArthapIThikArUpeNa sUcanArtha tadanantaraM gAthAccatuSTayaM puNyapApapadArthadvayavivaraNArtha tatazca gAthASaTkaM zubhAzubhAstravavyAkhyAnArtha tadanantaraM sUtratrayaM saMvarapadArthasvarUpakathanArthaM tatazca gAthAtrayaM nirjarApadArthavyAkhyAne nimittaM tadanaMtaraM sUtratrayaM baMdhapadArthakazanArtha nandanaMtara zunacatuSTayaM mokSapadArthavyAkhyAnArtha ceti dazabhiraMtarAdhikAraiH paMcAzadgAthAbhirvyavahAramokSamArgAvayavabhUtayordarzanajJAnayoviSayabhUtAnAM jIvAdinavapadArthAnAM pratipAdaka: dvitIyamahAdhikAraH samAptaH / / 2 / / hindI tA0 -utthAnikA--Age sarvase chUTanA vahI dravyamokSa hai aisA kahate haiM___anvaya sahita sAmAnyArtha-( jo ) jo koI ( saMvareNa jutto) parama saMvara sahita hotA huA ( adha) aura (savvakammANi ) sarva karmokI ( NijjaramANo) nirjarA karatA huA ( vadagadavedAusso) vedanIyakarma aura Ayukarmako kSaya karatA huA ( bhavaM ) nAma aura gotra karmase bane saMsArako ( muyadi ) tyAga detA hai ( teNa ) isa kAraNase ( so) vahI jIva ( mokkho) mokSa svarUpa ho jAtA hai athavA abheda nayase vahI puruSa mokSa hai| vizeSArtha-terahaveM guNasthAnavartI kevalI bhagavAna bhAvamokSa ho jAne para, nirvikAra svAtmAnubhavase sAdhaneyogya pUrNa saMvarako karate hue tathA pUrvameM kahe pramANa zuddha AtmadhyAnase sAdhane yogya cirakAlake saMcita karmoMkI pUrNa nirjarAkA anubhava karate hue jaba unake jIvanameM antarmuhUrta zeSa raha jAtA hai taba yadi vedanIya, nAma, gotra ina tIna karmokI sthiti AyukarmakI sthitise adhika hotI hai taba una tIna karmoMkI adhika sthitiko nAza karane ke liye va saMsArakI sthitiko vinAza karaneke liye daMDa, kapATa, pratara, lokapUrNa aise cAra rUpase kevalIsamudghAtako karake athavA yadi una tIna karmokI sthiti Ayukarmake samAna hI hotI hai to kevalIsamudghAta na karake apane zuddha AtmAmeM nizcala vartanarUpa sUkSmakriyApratipAti nAma tIsare zukladhyAnako upacArase karate haiM / phira sayogiguNasthAnako ullaMgha kara ayogiguNasthAnameM Ate haiM / yahA~ sarva AtmAke pradezoMmeM AhlAdarUpa eka AkArameM pariNamana karate hue parama samarasIbhAvarUpa sukhAmRtarasake AsvAdase tRpta, sarva zIla aura guNake bhaNDAra samucchinnakriyA cauthe zukladhyAna nAmake parama yathAkhyAta cAritrako prApta karate haiN| phira isa guNasthAnake antima do samayameMse pahale samayameM zarIrAdi bahattara prakRtiyoMkA va anta samayameM vedanIya, AyuSya, nAma, gotra ina cAra karmoMkI teraha prakRtiyoMkA jIvase atyanta viyoga ho jAtA hai| isIko dravya mokSa kahate haiN| saba karmose alaga honepara siddha AtmA eka samayameM lokake agrabhAgameM jAkara virAjamAna ho jAte haiN| zarIroMse chUTanepara siddha AtmAkI gati ghumAe hue kumhArake cAka kI taraha pUrvake prayogase, Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 367 lepase rahita tumbIkI taraha karmoMkI saMgati chUTanese, eraMDake bIjakI taraha bandha ke TUTane se va agniko zikhAkI taraha Urdhvagamana svabhAvase Uparako hotI hai| ve likha bhagavAna lokake Age, gamanameM kAraNabhUta dharmAstikAyake na honese nahIM jAte haiM- lokAgrameM Thahare hue indriyake viSayoMse atIta avinAzI paramasukhako anaMta kAlataka bhogate rahate haiM / / 153 / / isa taraha dravyamokSakA svarUpa do sUtroMse kahA gayA / bhAvamokSa va dravyamokSake kathanakI mukhyatAse cAra gAthAoMmeM do sthaloMke dvArA dazavA~ antara adhikAra pUrNa huA / isa prakAra isa tAtparyavRttimeM pahale hI "abhibaMdiUNa sirasA" isa gAthA Adiko lekara cAra gAthAe~, vyavahAra mokSamArgake kathanakI mukhyatAse haiM phira solaha gAthAoM meM jIva padArthakA vyAkhyAna hai| phira cAra gAthAe~ ajIva padArthake nirUpaNameM haiN| phira tIna gAthAoM meM puNya pApa Adi sAta padArthoMkI pIThikAkI sUcanA hai| phira cAra gAthAe~ puNyapApa do padArthoMke varNanake liye tathA chaH gAthAe~ zubha va azubha Asravake vyAkhyAnake liye haiN| pazcAt tIna sUtra saMvara padArthake svarUpa kathanake liye, phira tIna gAthAe~ nirjarA padArthake vyAkhyAnameM phira tIna sUtra baMdha padArthake kahaneke liye pazcAt cAra sUtra mokSapadArthake vyAkhyAna karaneke liye haiM / isa taraha daza antara adhikAroMke dvArA pacAsa gAthAoM meM mokSamArgake aMgarUpa tathA darzana aura jJAnake viSayarUpa jIvAdi nava padArthoMkA kathana hai / isa taraha isa kathanako pratipAdana karanevAlA dUsarA mahAadhikAra samApta huA / atha mokSamArgaprapaJcasUcikA cUlikA mokSamArgasvarUpAkhyAnametat / jIva- sahAvaM gANaM appaDihada-daMsaNaM aNaNNamayaM / cariyaM ca tesu NiyadaM atthitta-maNidiyaM bhaNiyaM / / 154 / / jIvasvabhAvaM jJAnamapratihatadarzanamananyamayam / cAritraM ca tayorniyatamastitvamaninditaM bhaNitam / / 154 / / jIvasvabhAvaniyataM caritaM mokSamArgaH / jIvasvabhAvo hi jJAnadarzane ananyamayatvaM ca tayorvizeSasAmAnyacaitanyasvabhAvajIvanirvRtvAt / atha tayorjIvasvarUpa bhUtayorjJAnadarzanayoryannayatamavasthitamutpAdavyayadhrauvyarUpavRttimayamastitvaM rAgAdipariNatyabhAvAdaninditaM taccaritaM tadeva mokSamArga iti / dvividhaM hi kila saMsAriSu caritaM - svacaritaM paracaritaM ca, svasamayaparasamayA Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 mokSamArga prapaMca sUcikA cUlikA vityarthaH / tatra svabhAvAvasthitAstitvasvarUpaM svacaritaM parabhAvAvasthitAstitvasvarUpaM paracaritam yatsvabhAvAvasthitAstitvarUpaM parabhAvAvasthitAstitvavyAvRttatvenAtyantamaninditaM tadatra sAkSAnmokSamArgatvenAvadhAraNIyamiti / / 154 // aba mokSamArgaprapaMcasUcaka cUlikA hai / anvayArthI--( jIvasvabhAva ) jIvakA svabhAva ( apratihata jJAnam) apratihata jJAna aura ( darzanam ) darzana hai- ( ananyamayam ) jo ki ( jIvase ) ananyamaya haiN| ( tayoH ) una jJAnadarzanameM (niyatam ) niyatarUpa ( astitvam ) astitva ( aninditaM ) jo ki aniMdita hai( cAritraM ca bhaNitam ) use ( jinendroMne) cAritra kahA hai / TIkA--yaha, mokSamArgake svarUpakA kathana hai / jIvasvabhAvameM niyatarUpa cAritra vaha mokSamArga haiN| jIvasvabhAva vAstavameM jJAnadarzana haiM kyoMki ve [ jIvase] ananyamaya haiN| jJAnadarzanakA ( jIvase ) ananyamayapanA hone kA kAraNa yaha hai ki vizeSa aura sAmAnyarUpa caitanya svabhAvase jIva niSpanna haiM aba jo jIvake svarUpabhUta aise una jJAnadarzana meM niyata avasthita jo utpAdavyadhrauvyarUpa vRttimaya astitva tathA rAgAdipariNAmake abhAva ke kAraNa aniMdita vaha cAritra hai, vahI mokSamArga hai| saMsAriyoMmeM cAritra vAstavameM do prakArakA hai- ( 1 ) svacAritra aura ( 2 ) paracAritra, ( 1 ) svasamaya aura ( ) parasamaya aisA artha hai| vahA~, svabhAvameM avasthita astitvasvarUpa ( cAritra ) vaha svacAritra haiM aura parabhAvameM avasthita astitvarUpa [ cAritra ] vaha paracAritra hai / usameMse (arthAt do prakArake cAritrameMse), svabhAvameM avasthita astitvarUpa cAritra - jo ki parabhAvameM avasthita astitva se bhinna honeke kAraNa atyaMta aniMdita hai vaha --- - yahA~ sAkSAt mokSamArgarUpa se avadhAranA | / / 154 / / saM0tA0TO - ita UrdhvaM mokSAvAptipurassaraM nizcayavyavahAramokSamArgAbhidhAne vizeSavyAkhyAnena cUlikArUpe tRtIyamahAdhikAre "jIvasahAo NANaM" ityAdiviMzatigAthA bhavaMti / tatra viMzatigAthAsu madhye kevalajJAnadarzanasvabhAvazuddha jIvasvarUpakathanena jIvasvabhAvaniyatacaritaM mokSamArga ' iti kathanena ca "jIvasahAo NANaM" ityAdi prathamasthale sUtramekaM tadanaMtaraM zuddhAtmAzritaH, svasamayo midhyAtvarAgAdivibhAvapariNAmAzritaH parasamaya iti pratipAdanarUpeNa "jIvo sahAvaNiyado" ityAdi sUtramekaM, atha zuddhAtmazraddhAnAdirUpasvasamayavilakSaNasya parasamayasyaiva vizeSavivaraNa mukhyatve 'jo paradavvaM hi' ityAdi gAthAdvayaM tadanaMtaraM rAgadivikalparahitasvasaMvedanasvarUpasya svasamayasyaiva punarapi vizeSavivaraNamukhyatvena 'jo savvasaMga' ityAdi gAthAdvayaM, atha vItarAgasarvajJapraNItaSaDdravyAdisamyakRzraddhAnajJAnapaMcamahAvratAdyanuSThAnarUpasya vyavahAramokSamArgasya nirUpaNamukhyatvena " dhammAdI saddahaNaM" ityAdi paMcamasthale sUtramekaM atha vyavahAraratnatrayeNa sAdhyAsyAbhedaratnatrayasvarUpanizcaya Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta mokSamArgapratipAdanarUpeNa "NicchayaNayeNa' ityAdi gAthAdvayaM, tadanaMtaraM yasyaiva zuddhAtmabhAvanotpanamatIndriyasukhamupAde pratibhAti sa ena bhAvamAyApiriti tyAgAnamukhyatvena "jeNa vijANa' ityAdi sUtramekaM, atha nizcayavyavahAraratnatrayAbhyAM krameNa mokSapuNyabaMdhau bhavata iti pratipAdakamukhyatvena "dasaNaNANacarittANi'' ityAdyaSTamasthale sUtramekaM, atha nirvikalpaparamasamAdhisvarUpasAmAyikasaMyame sthAtuM samarthopi tattyaktvA yadyekAntena sarAgacAritrAnucaraNaM mokSakAraNaM manyate tadA sthUlaparasamayo bhaNyate yadi punastatra sthAtumIhamAnopi sAmagrIvaikalyenAzubhavaMcanArthaM zubhopayogaM karoti tadA sUkSmaparasamayo bhaNyata iti vyAkhyAnarUpeNa "aNNANAdo NANI' ityAdi gAthApaMcakaM, tadanaMtara tIrthaMkarAdipurANajIvAdinavapadArthapratipAdakAgamaparijJAnasahitasya tadbhaktiyuktasya ca yadyapi tatkAle puNyAtravapariNAmena mokSo nAsti tathApi tadAdhAreNa kAlAMtare nirAsravazuddhopayogapariNAmasAmagrIprastAve bhavatIti kathanamukhyatvena "sapadalDaM' ityAdi sUtradvayaM, athAsya paMcAstikAyaprAbhRtazAstrasya sAkSAnmokSakAraNabhUtaM vItarAgatvameva tAtparyamiti vyAkhyAnarUpeNa "tahA NincudikAmo'' ityAdisUtramekaM, tadanaMtaramupasaMhArarUpeNa zAstraparisamAptyarthaM "maggappabhAvaNaTuM' ityAdi gAthAsUtramekaM / evaM dvAdazAntarasthalaimokSamokSamArgaviziSTavyAkhyAnarUpe tRtIyamahAdhikAre samudAyapAtanikA / tadyathA saM0 tA...-atha gAthApUrvArddhana jIvasvabhAvamaparArddhana tu jIvasvabhAvaniyatacaritaM mokSamArgoM bhavatIti ca pratipAdayati / athavA nizcayajJAnadarzanacAritrANi jIvasvabhAvo bhavatItyupadizati, jIvasahAo gANaM apaDihadadasaNaM aNaNNamayaM-jIvasvabhAvo bhavati / kiM kartR / jJAnamapratihatadarzanaM ca / kathaMbhUtaM | ananyamayamabhinnaM iti pUrvArddhana jIvasvabhAvaH kthitH| cariya ya tesu NiyadaM atthittamaNidiyaM bhaNiyaM-caritaM ca tayoniyatamastitvaniMditaM bhaNitaM kathitaM / ki / caritaM c| kiM tat / astitvaM / kiviziSTaM / tayorjJAnadarzanayorniyataM sthitaM / punarapi kiviziSTaM / rAgAdyabhAvAdaniditaM, idameva caritaM mokSamArga iti / athavA dvitIyavyAkhyAnaM / na kevalaM kevalajJAnadarzanadvayaM jIvasvabhAvo bhavati kiMtu pUvoktalakSaNaM caritaM svarUpAstitvaM ceti / ito vistara:samastavastugatAnaMtadharmANAM yugapadvizeSaparicchittisamarthaM kevalajJAna tathA sAmAnyayugapatparicchittisamartha kevaladarzanamiti jIvasvabhAvaH / kasmAditi cet ? sahajazuddhasAmAnyavizeSacaitanyAtmakajIvAstitvAtsakAzAtsaMjJAlakSaNaprayojanAdibhedepi dravyakSetrakAlabhAvairabhedAditi pUrvoktajIvasvabhAvAdabhinnamutpAdavyayadhrauvyAtmakamiMdriyavyApArAbhAvanirvikAramadUSitaM cetyevaM guNaviziSTasvarUpAstitvaM jIvasvabhAvaniyatacaritaM bhavati / tadapi kasmAt ? svarUpe caraNaM cAritramiti vacanAt / tacca dvividhaM svayamanAcaratopi parAnubhUteSTakAmabhogeSu smaraNamapadhyAnalakSaNamiti tadAdi parabhAvapariNamanaM paracaritaM tadviparItaM svacaritaM / idameva cAritraM paramArthazabdavAcyasya mokSasya kAraNaM na cAnyadityajAnatAM mokSAndinasyAsArasaMsArasya kAraNabhUteSu mithyAtvarAgAdiSu niratAnAmasmAkamevAnaMtakAlo gataH, evaM jJAtvA tadeva jIvasvabhavaniyatacaritaM mokSakAraNabhUtaM niraMtaraM bhAvanIyamiti sUtratAtparya / tathA coktaM / "emeva gao kAlo asArasaMsArakAraNarayANaM / paramaTThakAraNANaM kAraNaM Na hu jANiyaM Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 mokSamArga prapaMca sUcikA cUlikA kiMpi' / / 154 / / evaM jIvasvabhAvakathanena jAvasvabhAvAnayatacaritamava mokSamArga iti kathanena ca prathamasthale gAthA gaataa| pIThikA-isake Age mokSaprAptike mukhya kAraNa nizcaya va vyavahAra mokSamArgamaya cUlikA rUpa vizeSa vyAkhyAna meM tIsarA mahA adhikAra hai, jisameM "jIvasahAo NANaM" ityAdi bIsa gAthAe~ haiM / ina bIsa gAthAoMke madhyameM kevalajJAna, kevaladarzana svabhAva zuddha jIyakA svarUpa kathana karate hue jIvake svabhAvameM sthiratArUpa cAritra hai so hI mokSamArga hai, aisA kahate hue "jIvasahAo NANaM" ityAdi prathama sthalameM sUtra eka, phira zuddhAtmAke Azrita svasamaya hai tathA mithyAtva va rAgAdi vibhAva pariNAmoMke Azrita parasamaya hai aisA kahate hue "jIvasahAva Niyado" ityAdi sUtra eka hai| phira zuddhAtmAke addhAna Adi rUpa svasamaya hai usase vilakSaNa parasamaya hai usIkA hI vizeSa varNana karanekI mukhyatA se "jo paradavvehi" ityAdi gAthA do haiM, pazcAt rAgAdi vikalpoMse rahita svasaMvedana svarUpa svasamayakA hI phira bhI vizeSa khulAsA karanekI mukhyatAse "jo savvasaMga" ityAdi gAthAe~ do haiM phira vItarAga sarvajJa dvArA kahe hue chaH dravyAdike samyak zraddhAna, jJAna va paMca mahAvrata Adi cAritrarUpa vyavahAra mokSamArgake nirUpaNakI mukhyatAse "dhammAdI saddahaNaM' ityAdi pA~caveM sthalameM sUtra eka hai / phira vyavahAra ratnatraya dvArA sAdhane yogya abheda ratnatraya svarUpa nizcaya mokSamArgako kahate hue "NicchayaNayeNa' ityAdi gAthAe~ do haiN| phira jisako zuddha AtmAkI bhAvanAse utpanna atIMdriya sukha hI grahaNa karane yogya mAlUma hotA hai vahI bhAva samyagdRSTi hai| isa vyAkhyAnakI mukhyatAse "jeNa vijANa" ityAdi sUtra eka haiN| Age nizcaya ratnatrayamaya mArgase mokSa tathA vyavahAra ratnatrayamaya mArgase puNyabaMdha hotA hai isa kathanakI mukhyatAse "daMsaNaNANacarittANi' ityAdi AThaveM sthalameM sUtra eka hai| Age nirvikalpa parasamAdhi svarUpa sAmAyika nAma saMyamameM Thaharaneko samartha honepara bhI jo usako chor3akara ekAntase sarAga cAritrake AcaraNa karaneko mokSakA kAraNa mAnatA hai vaha taba sthUla parasamaya kahalAtA hai tathA jo usa samAdhirUpa sAmAyika saMyama meM ThaharanA cAhakara bhI usake yogya sAmagrIko na pAkara azubhase bacaneke liye zubhopayogakA Azraya karatA hai vaha sUkSma parasamaya kahA jAtA hai, isa vyAkhyAnarUpase "aNNANAdo NANI" ityAdi gAthAe~ pA~ca haiN| phira tIrthaMkara Adike purANa va jIva Adi nava padArthaka kahanevAle AgamakA jJAna prApta karanese va usameM bhakti karanese yadyapi usa kAlameM puNyAzrava rUpa pariNAma honese mokSa nahIM hotA hai tathApi usIke AdhArase kAlAMtarameM Asravarahita zuddho-payoga pariNAma kI sAmagrI prApta honepara mokSa hotA hai isa kathanakI mukhyatAse Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 'saMpadatthaM' ityAdi do sUtra haiN| phira isa paMcAstikAya prAbhRta zAstrakA tAtparya sAkSAt mokSakA kAraNarUpa vItarAgatA hI hai, isa vyAlyAnako kahate hue kahA NistutikApA' ityAdi eka sUtra hai / pazcAt saMkoca karate hue zAstrako pUrNa karane ke liye "maggappabhAvaNaTuM" ityAdi gAthA sUtra eka hai| isa taraha bAraha sthaloMke dvArA mokSamArgakA vizeSa vyAkhyAna karaneke liye tIsare mahAadhikArameM samudAya pAtanikA hai| hindI tA0-utthAnikA-Age gAthAke pahale Adhe bhAgase jIvakA svabhAva va dUsare Adhe bhAgase jIva svabhAvameM sthiratArUpa cAritra mokSamArga hai aisA kahate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-( jIvasahAo) jIvakA svabhAva ( appaDihada ) akhaMDita ( NANaM) jJAna tathA (daMsaNaM ) darzana hai ye donoM ( aNaNNamayaM) jIvase bhinna nahIM haiM (ca) aura ( tesu) ina donoM akhaNDa jJAnadarzanameM (NiyadaM) nizcala rUpase ( asthittam ) rahanA so ( aNidiyaM) rAgAdi doSoMse rahita vItarAga (cariyaM) cAritra ( bhaNiyaM) kahA gayA hai / yahI cAritra mokSamArga hai| vizeSArtha-isa gAthAkA dUsarA artha yaha hai ki jaise kevalajJAna va kevaladarzana jIvakA svabhAva hai vaise apane svarUpameM sthitirUpa vItarAga cAritra bhI jIvakA svabhAva hai |srv vastuoMmeM prApta anaMta svabhAvoMko ekasAtha vizeSarUpa jAnaneko samartha kevalajJAna hai tathA unhIke sAmAnya svarUpako ekasAtha grahaNa karaneko samartha kevaladarzana hai-ye donoM hI jIvake svabhAva haiM yadyapi ye donoM jJAna darzana svAbhAvika zuddha sAmAnya vizeSa rUpa caitanyamaya jIva kI sattAse saMjJA lakSaNa va prayojana AdikI apekSA bhedarUpa haiM tathApi dravya, kSetra, kAla, bhAvakI apekSA abheda haiM va taise hI yUrvameM kahe hue jIva svabhAvase abhinna yaha cAritra hai jo utyAda, vyaya, dhrauvya rUpa hai-indriyoMkA vyApAra na honese vikArarahita va nirdoSa hai tathA jIvake svabhAvameM nizcala sthitirUpa hai kyoMki kahA hai-'svarUpe caraNaM cAritram' arthAt AtmabhAvameM tanmaya honA cAritra hai| yaha cAritra do prakArakA hai-eka paracarita, dUsarA svacarita / paracarita yaha hai ki jo svayaM nahIM AcaraNa karake bhI dUsaroMke dvArA anubhava kiye huye manojJa kAma bhogoMkA smaraNarUpa apadhyAna karanA tathA AtmabhAvase viparIta anya parabhAvoMmeM AcaraNa karanA / isase viparIta apane svarUpa meM AcaraNa karanA svacarita hai| yahI vAstavameM cAritra hai, yahI paramArtha zabdase kahane yogya mokSakA kAraNa hai-anya koI kAraNa nahIM hai / isa mokSamArgako na jAnakara hama logoMkA bhI anaMtakAla mokSase bhinna anAdi saMsArake kAraNarUpa mithyAdarzana tathA rAgAdi bhAvoMmeM lIna hote hue Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prapaMca sUcikA cUlikA calA gyaa| aisA jAnakara aba usa jIvake svabhAvameM nizcala sthitirUpa cAritrako hI bhAvanA karanI yogya hai jo sAkSAt mokSakA kAraNa hai| jaisA kahA hai isI taraha yoMhI anaMtakAla unakA bIta gayA jo saMsArake kAraNarUpa bhAvoMmeM lavalIna haiM kyoMki unhoMne mokSake kAraNoMke sAdhaneko kucha bhI nahIM jAnA / / 154 / / isa taraha jIvake svabhAvako kaha karake jIvake svabhAvameM nizcala ThaharanA hI mokSamArga hai aisA kahate hue prathama sthalameM gAthA khii| svasamayaparasamayopAdAnavyudAsapurassarakarmakSayadvAreNa jIvasvabhAvaniyatacaritasya mokSamArgatvadyotanametat / jIvo sahAva-Niyado aNiyada-guNapajjaodha parasamao / jadi kuNadi sagaM samayaM pabbhassadi kamma-baMdhAdo / / 155 / / jIvaH svabhAvaniyataH aniyataguNaparyAyo'tha parasamayaH / ___ yadi kurute svakaM samayaM prabhrasyati karmabandhAt / / 155 / / saMsAriNo hi jIvasya jJAnadarzanAvasthitatvAt svabhAvaniyatasyApyanAdimohanIyodayAnuvRttiparatvenoparaktopayogasya sataH samupAtabhAvavaizvarUpyatvAdaniyataguNaparyAyatvaM parasamaya: paracaritamiti yAvat / tasyaivAnAdimohanIyodayAnuvRttiparatvamapAsyAtyantazuddhopayogasya sataH samupAttabhAvaikyarUpyatvAniyataguNaparyAyatvaM svasamayaH svacaritamiti yAvat / atha khalu yadi kathaJcanodbhinnasamyAjJAnajyotirjIvaH parasamayaM vyudasya svasamayamupAdatte tadA karmabandhAdavazyaM bhrazyati / yato hi jIvasvabhAvaniyataM caritaM mokSamArga iti / / 155 / / anvayArtha--( jIva: ) jIva, ( svabhAvaniyataH ) ( dravya-apekSAse ) svabhAvaniyata hone para bhI, ( aniyataguNaparyAya: atha parasamayaH ) yadi aniyata guNaparyAyavAlA ho to parasamaya hai| ( yadi ) yadi vaha ( svakaM samayaM kurute ) ( niyata guNaparyAyase pariNamita hokara ) svasamayako karatA hai to ( karmabandhAt ) karmabandhase ( prabhrasyati ) chUTatA hai| TIkA--yahA~ ( isa gAthAmeM ) jIvasvabhAvameM niyata cAritra ko svasamayake grahaNa aura parasamayake tyAgapUrvaka karmakSaya dvArA mokSamArgapanA darzAyA hai / saMsArI jIva, ( dravya-apekSAme ) jJAnadarzanameM avasthita honeke kAraNa svabhAvameM niyata ( -nizcalarUpase sthita ) hone para bhI. jaba anAdi mohanIyake udayakA anusaraNa karake pariNati karaneke kAraNa uparakta upayogavAlA ( -azuddha upayogavAlA ) hotA hai taba bhAvoMkA vizvarUpapanA ( -anekarUpapanA ) grahaNa kiyA honeke kAraNa usake jo aniyataguNaparyAyapanA hotA hai vaha parasamaya arthAt paracAritra hai| vahIM Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta ( jIva ) jaba anAdi mohanIyake udayakA anusaraNa karanevAlI pariNatiko chor3akara atyaMta zuddha upayogavAlA hotA hai taba bhAvakA ekarUpapanA grahaNa kiyA honeke kAraNa usake jo niyataguNaparyAyapanA hotA hai vaha svasamaya arthAt svacAritra hai| aba, vAstavameM yadi kisI bhI prakAra samyagjJAnajyoti pragaTa karake jIva parasamayako chor3akara svasamayako grahaNa karatA hai to karmabaMdhase avazya chUTatA hai, isaliye vAstavame jIvasvabhAvameM niyata honA rUpa cAritra mokSamArga hai / / 155 / / saM0 tA0-atha svasamayopAdAnena karmakSayo bhavatIti hetorjIvasvabhAvaniyataM caritaM mokSamAgoM bhavatyevaM bhaNyate,--jIvo sahAvaNiyado-jIvo nizcayena svabhAvaniyatopi, aNiyadagaNapajjao ya parasamao-aniyataguNaparyAya: sannatha parasamayo bhavati / tathAhi / jIvaH zuddhanayena vizuddhajJAnadarzanasvabhAvaratAvat pazcAdvyavahAreNa nirmohazuddhAtmopalabdhipratipakSabhUtenAnAdimohodayavazena matijJAnAdivibhAvaguNanaranArakAdivibhAvaparyAyapariNataH san parasamayarataH paracarito bhavati / yadA tu nirmalavivekajyotiHsamutpAdakena paramAtmAnubhUtilakSaNena paramakalAnubhavena zuddhabuddhakasvabhAvamAtmAnaM bhAvayati tadA svasamaya: svacaritarato bhavati / jadi kuNadi sagaM samayaM-yadi cetkaroti svaka samayaM ! evaM svasamayaparasamayasvarUpaM jJAtvA yadi nirvikArasvasaMvittirUpasvasamayaM karoti pariNamati, pabbhassadi kammabaMdhAdo-prabhraSTo bhavati karmabaMdhAt, tadA kevalajJAnAdyanaMtaguNavyaktirUpAnmokSAtpratipakSabhUto yosau baMdhastasmAccyuto bhvti| tato jJAyate svasaMvittilakSaNasvasamayarUpaM jIvasvabhAvaniyatacaritameva mokSamArga iti bhAvArtha: / / 1551 evaM svasamayaparasamayabhedasUcanarUpeNa gAthA gtaa| hindI tA0-utthAnikA-Age kahate haiM ki apane AtmA ke zuddha svabhAvako grahaNa karanese karmokA kSaya hotA hai isaliye jIvake svabhAvameM nizcalatAse AcaraNa karanA hI mokSamArga hai| anvaya sahita sAmAnyArtha-(jIvo) yaha jIva ( sahAvaNiyado) nizcayase svabhAvameM rahanevAlA hai ( atha ) tathApi vyavahAranayase ( aNiyadaguNapajjao) apane svabhAvase viparIta guNa va paryAyoMmeM pariNamana karatA huA ( parasamao) parasamaya yA para padArthameM rata ho jAtA hai / ( jadi ) yadi vahI jIva ( sagaM samayaM) apane Atmika AcaraNako ( kuNadi ) kare to (kammabaMdhAdo) koMka bandhanase ( pambhassadi) chUTa jAtA hai| vizeSArtha-yaha jIva zuddha nizcayanayase vizuddha jJAnadarzana svabhAvakA dhArI hai parantu vyavahAranayase moharahita zuddhAtmAkI prAptise viparIta anAdikAlase mohakarmake udayake vazase matijJAna Adi vibhAva guNa va nara nAraka Adi vibhAva paryAyoMmeM pariNamana karatA Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 mokSamArga prapaMca sUcikA cUlikA huA para samaya arthAt para padArthoMmeM rata hugAeparitavAna ho rahA hai| aba yaha aura nirmala viveka jyotise utpanna paramAtmAkI anubhUtirUpa AtmAkI bhAvanA karatA hai taba svasamaya rUpa AtmAke cAritrameM calanevAlA yA rata honevAlA hotA hai / isa taraha svasamayakA va para samayakA svarUpa jAnakara jo koI jIva nirvikAra svasaMvedana rUpa svasamayameM lIna hotA hai taba yaha kevalajJAna Adi ananta guNoMkI pragaTatArUpa mokSase viparIta jo baMdha hai usase chUTa jAtA hai / isase yaha jAnA jAtA hai ki svAnubhava lakSaNa svasamayarUpa yA jIvake svabhAvameM nizcala cAritrarUpa hI mokSamArga hai / / 155 / / isa taraha svasamaya aura parasamayake bhedakI sUcanA karate hue gAthA pUrNa huii| paracaritapravRttasvarUpAkhyAnametat / jo para-davvammi suhaM asuhaM rAgeNa kuNadi jadi bhAvaM / so saga-caritta-bhaTTho para-cariya-caro havadi jIvo / / 156 / / yaH paradravye zubhamazubhaM rAgeNa karoti yadi bhAvam / sa svakacaritrabhraSTaH paracaritacaro bhavati jIvaH / / 156 / / yo hi mohanIyodayAnuvRttivazAdrajyamAnopayogaH san paradravye zubhamazubhaM vA bhAvamAdadhAti sa svakacaritrabhraSTaH paracaritracara ityupagIyate, yato hi svadravye zuddhopayogavRttiH svacaritaM, paradravye soparAgopayogavRtti; paracaritamiti / / 156 / / __ anvayArtha-- ( ya: ) jo ( rAgeNa ) rAgase ( paradravye ) paradravyameM ( zubham azubham bhAvam ) zubha yA azubha bhAva ( yadi karoti ) karatA hai, ( saH jIvaH ) vaha jIva ( svakacaritrabhraSTaH ) svacaritrabhraSTa aisA ( paracaritacaraH bhavati ) paracAritrakA AcaraNa karanevAlA hai| TIkA-yaha, paracAritrameM pravartana karanevAleke svarUpakA kathana hai / jo ( jIva ) vAstavameM moharnAyake udayakA anusaraNa karanevAlI pariNatike vaza rAgarUpa upayogavAlA [ uparakta-upayogavAlA] hotA huA paradravyameM zubha yA azubha bhAvako dhAraNa karatA hai, vaha ( jIva ) svacAritrase bhraSTa paracAritrakA AcaraNa karanevAlA kahA jAtA hai, kyoMki vAstavameM svadravyameM zuddha-upayogarUpa pariNati vaha svacAritra hai aura paradravyameM rAgasahitaupayogarUpa pariNati vaha paracAritra hai / / 156 / / / ___ saM0 sA0-atha parasamayapariNatapuruSasvarUpaM punarapi vyaktIkaroti, jo paradajvahmi suhaM asuhaM rAyeNa kuNadi jadi bhAvaM-ya: paradravye zubhamazubhaM vA rAgeNa karoti yadi bhAvaM, so sagacaritabhaTTho-saH svakacaritrabhraSTaH san paracariyacaro havadi jIvo--paracaritracaro bhavati jIva Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta iti / tathAhi yaH kartA zuddhaguNaparyAyapariNatanijazuddhAtmadravyAtparibhraSTo bhUtvA nirmalAtmatattvatriparItena rAgabhAvena pariNamya zubhAzubhaparadravyopekSAlakSaNAcchuddhopayogAdviparItaH samastaparadravyeSu zubhamazubhaM vA bhAvaM karoti sa jJAnAnaMdaikasvabhAvAtmA tattvAnucaraNalakSaNAtsvakIyacAritrAd bhraSTaH san svasaMvittyanuSThAnavilakSaNaparacaritracaro bhavatIti sUtrAbhiprAyaH / / 156 // hindI tA0 - utthAnikA- Age para samayameM pariNamana karate hue puruSakA svarUpa phira bhI pragaTa karate haiM 375 anvaya sahita sAmAnyArtha - ( jadi) jaba ( jo ) jo koI ( rAgeNa) rAgabhAvase (pada) ke sivAya meM ( suhaM asuhaM bhAvaM ) zubha yA azubha bhAvako ( kuNadi ) karatA hai (so) taba vaha ( jIvo ) jIva ( sagacarittabhaTTho) Atmika cAritrase bhraSTa hokara ( paracariyacaro ) para caritameM calanevAlA ( havadi) ho jAtA hai / vizeSArtha jo koI zuddha guNa paryAyoMmeM pariNamanevAle apane zuddha Atmadravyase bhraSTa hokara nirmala Atmatattvase viparIta rAgabhAvase pariNamana karake zubha aura azubha dravyoMmeM udAsInatArUpa zuddhopayogase viparIta sarva paradravyoMke sambandhameM zubha yA azubha bhAva karatA hai so jJAnAnaMdamaya eka svabhAvarUpa AtmAke tattvameM calanerUpa apane hI cAritrase bhraSTa hokara svasaMvedana meM ramaNa kriyAse vilakSaNa paracAritrameM calanevAlA ho jAtA hai, yaha sUtrakA abhiprAya hai / / 156 / / paracAritapravRtterbandhahetutvena mokSamArgatvaniSedhanametat / Asavadi jeNa puNNaM pAvaM appaNodha bhAveNa / so teNa para-caritto havadi tti jiNA parUvaMti / / 157 / / Astravati yena puNyaM pApaM vAtmano'tha bhAvena / sa tena paracaritraH bhavatIti jinA: prarUpayanti / / 157 / / iha kila zubhoparakto bhAvaH puNyAstravaH, azubhoparaktaH pApAstrava iti / tatra puNyaM pApaM vA yena bhAvenAsravati yasya jIvasya yadi sa bhAvo bhavati sa jIvastadA tena paracarita iti prarUpyate / tataH paracaritapravRttirbandhamArga eva na mokSamArga iti / / 157 / / anvayArtha- ( yena bhAvena ) jisa bhAvase ( Atmana: ) AtmAko [ puNyaM pApaM vA ] puNya athavA pApa ( atha Asravati ) Asravita hote haiM, ( tena) usa bhAva dvArA ( sa ) vaha (jIva ) ( paracaritra : bhavati ) paracAritra hotA hai --- ( iti ) aisA (jinA: ) jina (prarUpayanti ) prarUpita karate haiM / Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 mokSamArga prapaMca sUcikA cUlikA TIkA - yahA~, paracAritrapravRtti baMdhahetubhUta honese use mokSamArgapanekA niSedha kiyA gayA haiM / yahA~ vAstavameM zubhoparakta bhAva ( -zubharUpa vikArI bhAva ) vaha puNyAstrava hai aura azubhoparakta bhAva ( -azubharUpa vikArI bhAva ) pApAstrava hai| vahA~, puNya athavA pApa jisa bhAvase Astratrita hote haiM, vaha bhAva jaba jisa jIvako ho taba vaha jIva usa bhAva dvArA paracAritra haiM--aisA ( jinendroM dvArA ) prarUpita kiyA jAtA hai| isaliye paracAritra meM pravRtti so baMdhamArga hI hai, mokSamArga nahIM hai | 157 // saM0tA0 - atha paracaritrapariNatapuruSasya baMdhaM dRSTvA mokSaM niSedhayati / athavA pUrvoktameva parasamayasvarUpaM vRddhamatasaMvAdena dRDhayati, Asavadi jeNa puSNaM pAtraM vA- Asravati vena puNyaM pApaM vA yena nirAstravaparamAtmatattvaviparItena samyagAstravati / kiM / puNyaM pApaM vA / yena kena bhAvena pariNAmena / kasya bhAvena ? appago- AtmanaH atha -- aho so leNa paracaritto havaditti jiNA parUveMti-sa jIvo yadi nirAstravaparamAtmasvabhAvAcyuto bhUtvA taM pUrvoktaM sAsravabhAvaM karoti tadA sa jIvastena bhAvena zuddhAtmAnubhUtyAcaraNalakSaNasvacaritrAd bhraSTaH san paracaritro bhavatIti jinA: prarUpayaMti / tataH sthitaM sAsravabhAvena mokSo na bhavatIti / 157 / / evaM vizuddhajJAnadarzanasvabhAvAcchuddhAtmatattvasamyak zraddhAnajJAnAnubhUtirUpanizcayamokSamArgavilakSaNasya parasamagrasya vizeSavivaraNa mukhyatvena gAvAdvayaM gataM / hindI tA0 - utthAnikA- Age aisA kahate haiM ki jo parameM AcaraNa karate haiM una puruSoMko baMdha dekhA jAtA hai unake mokSa nahIM ho sakatA hai / athavA usI pUrvameM kahe hue parasamayake svarUpako prAcIna matako kahate hue dRDha karate haiM anvayasahita sAmAnyArtha - ( adha ) tathA ( jeNa ) jisa ( appaNo bhAveNa ) AtmAke bhAvase (puNNaM ) puNya (vA) yA ( pAvaM ) pApa ( Asavadi) AtA hai ( teNa ) tisa bhAvake kAraNa (so) yaha jIva ( paracarito ) parameM AcaraNa karanevAlA ( havaditti ) ho jAtA hai aisA (jiNA ) jinendra ( parUvaMti ) kahate haiM / vizeSArtha - Asravarahita paramAtma-tattvase viparIta bhAvake dvArA pariNamana karake jaba yaha jIva puNya yA pApakA Astrava karatA hai taba nirAsrava paramAtmA ke svabhAvase chUTA huA zuddhAtmAke anubhava AcaraNarUpa AtmAke cAritrase bhraSTa hokara parameM AcaraNa karanevAlA ho jAtA hai isase yaha siddha huA ki jisa bhAvase pApAdikA Astrava hotA hai, usa bhAvase mokSa nahIM ho sakatA / / 157 / / isa prakAra vizuddha jJAna darzana svabhAvamaya zuddhaAtmatattvakA samyak zraddhAna, jJAna va Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 377 anubhava rUpa o nizcaya mokSamArga hai usase vilakSaNa para-samayakA vizeSa varNana karate hue do gAthAe~ pUrNa huii| svacaritavRttasvarUpArayAtametat / jo savva-saMga-mukko NaNNa-maNo appaNaM sahAveNa / jANadi passadi NiyadaM so saga-cariyaM caradi jIvo / / 158 / / yaH sarvasanamuktaH ananyamanAH AtmAnaM svabhAvena / jAnAti pazyati niyataM saH svakacaritaM carati jIvaH / / 158 / / yaH khalu niruparAgopayogatvAtsarvasaGgamuktaH paradravyavyAvRttopayogatvAdananyamanAH AtmAnaM svabhAvena jJAnadarzanarUpeNa jAnAti pazyati niyatamavasthitatvena, sa khalu svakaM caritaM carati jIvaH / yato hi dRzijJaptisvarUpe tanmAtratvena vartanaM svacaritamiti / / 158 / / anvayArtha--( yaH ) jo ( sarvasaGgamuktaH ) sarvasaMgamukta aura ( ananyamanAH ) ananyamanavAlA vartatA huA ( AtmAnaM ) AtmAko ( svabhAvena ) ( jJAnadarzanarUpa) svabhAva dvArA ( niyataM ) niyatarUpase ( -sthiratApUrvaka ) ( jAnAti pazyati ) jAnatA-dekhatA hai ( sa; jIva: ) vaha jIva ( svakacaritaM ) svacAritra ( carati ) AcaratA hai| TIkA--yaha, svacAritrameM pravartana karanevAleke svarUpakA kathana hai| jo ( jIva ) vAstavameM avikArI upayogavAlA honeke kAraNa sarvasaMgamukta vartatA huA, paradravyase nivRtta upayogavAlA honeke kAraNa ananyamanavAlA vartatA huA, AtmAko jJAnadarzanarUpa svabhAva dvArA niyatarUpase arthAt avasthitarUpase jAnatA-dekhatA hai, vaha jIva vAstavameM svacAritra AcaratA hai kyoMki vAstavameM dRzijJaptisvarUpa puruSameM ( -AtmAmeM ) tanmAtrarUpase vartanA so svacAritra hai / / 158 / / / atha svacaritapravRttapuruSasvarUpaM vizeSeNa kathayati-"jo" ityAdi padakhaMDanArUpeNa vyAkhyAnaM kriyate so-sa: kartA, sagacariyaM caradi-nijazuddhAtmasaMvittyanucaraNarUpaM parabhAgamabhASayA vItarAgaparamasAmAyikasaMjJaM svacaritaM carati anubhavati / sa kaH / jIvo-jIva: / kathaMbhUta: / jo savvasaMgamukko-ya: sarvasaMgamuktaH jagattrayakAlatrayapi manovacanakAyaiH kRtakAritAnumataizca kRtvA samastabAhyAbhyaMtaraparigraheNa mukto rahita: zUnyopa nissaMgaparamAtmabhAvanotpannasundarAnaMdasyaMdiparamAnaMdaikalakSaNasukhasudhArasAsvAdena pUrNakalazavatsarvAtmapradezeSu bharitAvastha; 1 punarapi kiMviziSTaH ? aNaNNamaNo-ananyamanA: kapotalezyAprabhRtidRSTazrutAnubhUtabhogAkAMkSAdisamastaparabhAvotpatravikalpajAlarahitatvenaikAmamanAH / punazca kiM karoti ? jANadi-jAnAti svaparaparicchittyAkAreNopalabhate / passadi-pazyati nirvikalparUpeNAvalokayati, NiyadaM-nizcitaM / kaM / appaNaM-nijAtmAnaM / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prapaMca sUcikA cUlikA 378 kena kRtvA / sahAveNa -- nirvikAracaitanyacamatkAraprakAzeneti / tataH sthitaM vizuddhajJAnadarzanalakSaNe jIvasvabhAve nizcalAvasthAnaM mokSamArga iti / / 158 / / hindI tA0 - utthAnikA- Age svacaritameM pravartana karanevAle puruSakA svarUpa vizeSa karake kahate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha - ( jo ) jo ( savvasaMgamukko) sarva parigrahase rahita hokara ( NaNNamaNo ) ekAgra mana hotA huA ( appANaM) AtmAko (sahAveNa ) svabhAva rUpase (yida ) nizcala hokara ( jANadi ) jAnatA hai ( passadi ) dekhatA hai (so) vaha ( jIvo ) jIva ( sagacariyaM) svacarita ko ( caradi } AcaraNa karatA hai / vizeSArtha jo tIna lokakI va tIna kAlakI saba bAharI va bhItarI parigrahako mana, vacana, kAya tathA kRta, kArita, anumodanAse tyAgatA huA bhI parigraharahita paramAtmAkI bhAvanAse paidA honevAle sundara AnaMdase bhare hue paramAnaMdamaya sukharUpI amRtake svAdase pUrNa kalazakI taraha sarva AtmAle pradezoMmeM bharA huA hai aura kapotalezyA Adiko lekara dekhe, sune va anubhava kiye hue bhogoMkI icchA Adiko lekara sarva parabhAvoMse paidA honevAle vikalpa jAloMse rahita hojAne ke kAraNa ekAgramana hai tathA apane AtmAko nirvikAra caitanyake camatkArase prakAzarUpa nizcalapane aisA jAnatA hai ki yaha Apa aura parako jAnanevAlA hai va usI AtmAko vikalpa rahita hokara dekhatA hai arthAt anubhava karatA hai vahI jIva apane zuddha AtmAke anubhavarUpa AcaraNakA va paramAgamakI bhASAse vItarAga parama sAmAyika nAmake Atmika cAritrakA anubhava karatA hai| isase yaha siddha huA ki vizuddha jJAna, darzana svarUpa jIvake svabhAvameM nizcalatAse ThaharanA soI mokSamArga hai / / 158 / / zuddhasvacaritapravRttipathapratipAdanametat / cariyaM caradi sagaM so jo paradavva- pyabhAva- rahidappA | daMsaNa - NANa-viyappaM aviyappaM caradi appAdo / / 159 / / caritaM carati svakaM sa yaH paradravyAtmabhAvarahitAtmA / darzanajJAnavikalpamavikalpaM caratyAtmanaH / / 159 / / yo hi yogIndraH samastamohavyUhabahirbhUtatvAtparadravyasvabhAvarahitAtmA san, svadravyamekamevAbhimukhyenAnuvartamAnaH svasvabhAvabhUtaM darzanajJAnavikalpamapyAtmano'vikalpatvena carati, sa khalu svakaM caritaM carati / evaM hi zuddhadravyAzritamabhinnasAdhyasAdhanabhAvaM nizcayamAzritya Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 379 mokSamArgaprarUpaNam / yattu pUrvamuddiSTaM tatsvaparapratyayaparyAyAzritaM bhinnasAdhyasAdhanabhAvaM vyavahAranayamAzritya prarUSitam / na caitadvipratiSiddhaM nizcayavyavahArayoH sAdhyasAdhanabhAvatvAt suvarNasuvarNapASANavat / ata evobhayanayAyattA pAramezvarI tIrthapravartaneti / / 159 / / anvayArtha- - ( yaH ) jo ( paradravyAtmabhAvarahitAtmA ) paradravyAtmaka bhAvoMse rahita svarUpavAlA vartatA huA, (darzanajJAnavikalpam ) (nijasvabhAvabhUta) darzanajJAnarUpa bhedako [ AtmanaH avikalpaM ] AtmAse abhedarUpa ( carati ) AcaratA haiM, ( sa ) vaha ( svakaM caritaM carati ) svacAritrako AcaratA hai| TIkA - yaha zuddha svacAritrapravRttike mArgakA kathana hai / jo yogIndra, samasta mohavyUhase bahirbhUta honeke kAraNa paradravyake svabhAvarUpa bhAvoMse rahita svarUpavAle vartate hue, svadravyako ekako hI abhimukharUpase anusarate hue nijasvabhAvabhUta darzanajJAnabhedako bhI AtmAse abhedarUpa Acarate haiM, ve vAstavameM svacaritrako Acarate haiM / isa prakAra vAstavameM zuddhadravyake Azrita, abhinnasAdhyasAdhanabhAvavAle nizcayanayake Azrayase mokSamArgakA prarUpaNa kiyA gyaa| aura jo pahale ( 107vIM gAthAmeM ) darzAyA gayA thA vaha svaparahetuka paryAyake Azrita, bhinnasAdhyasAdhanabhAvavAle vyavahAranayake Azrayase prarUpita kiyA gayA thA | isameM paraspara virodha AtA hai aisA bhI nahIM hai, kyoMki suvarNa aura suvarNapASANakI bhA~ti nizcaya - vyavahArako sAdhya sAdhanapanA hai, isaliye pAramezvarI ( -jinabhagavAnakI) tIrthapravartanA donoM nayoMke adhIna haiM // 159 // saM0tA0 - atha tameva svasamayaM prakArAMtareNa vyaktIkaroti, caradi-- carati / kiM / cariyaMcaritaM / kathaMbhUtaM ? sagaM - svakaM, so- sa puruSaH niruparAgasadAnaMdaikalakSaNaM nijAtmAnucaraNarUpaM jIvitamaraNalAbhAlAbhasukhaduHkhaniMdAprazaMsAdisamatAbhAvanAnukUlaM sa puruSaH svakIyaM caritaM carati / yaH kiMviziSTaH ? jo paradavyappabhAvarahidappA- yaH paradravyAtmabhAvarahitAtmA paMcendriyaviSayAbhilASamamatvaprabhRtiniravazeSavikalpajAlarahitatvAtsamastabahiraMgaparadravyeSu mamatvakAraNabhUteSu svAtmabhAva upAdeyabuddhirAlaMbanabuddhiryeyabuddhizceti tayA rahita AtmasvabhAvo yasya sa bhavati paradravyAtmabhAvarahitAtmA yogI / punarapi kiM karoti yaH / daMsaNaNANaviyappaM aviyappaM caradi appAdo- darzanajJAnavikalpamavikalpamabhinnaM caratyAtmanaH sakAzAditi / tathAhi pUrvaM savikalpAvasthAyAM jJAtAhaM draSTAhamiti yadvikalpadvayaM tannirvikalpasamAdhikAle'naMtajJAnAnaMdAdiguNasvabhAvAdAtmanaH sakAzAdabhinnaM caratIti sUtrArthaH / / 159 // evaM nirvikalpasvasaMvedanasvarUpasya punarapi svasamayasyaiva vizeSavyAkhyAnarUpeNa gAthAdvayaM gataM / hindI - utthAnikA- Age isI ho svasamayarUpa tattvako anya prakArase pragaTa karate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha - ( jo ) jo ( paradaSvapyabhAvarahidapyA) paradravyoMmeM AtmApaneke bhAvase rahita hokara ( daMsaNaNANaviyapyaM ) darzana aura jJAnake bhedako ( appAdo) apane Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prapaMca sUcikA cUlikA 380 AtmAse ( aviyam ) abhinna yA ekarUpa ( caradi) AcaraNa karatA hai [ so ] vahI [ sagaM carivaM ] svacAritrako [ caradi] AcaraNa karatA hai / vizeSArtha - jo yogI pA~coM indriyoMke viSayoMkI icchA aura mamatAbhAvako Adi le sarva vikalpa jAloMse rahita hokara mamatvake kAraNabhUta sarva bAharI paradravyoMmeM apanApanA, upAdeyabuddhi, AlaMbanabuddhi yA dhyeyabuddhiko chor3a detA hai tathA jo pahale vikalpa sahita avasthAmeM aisA dhyAtA thA ki maiM jJAtA hU~, dRSTA hU~, aba nirvikalpasamAdhike samayameM anantajJAna va ananta Ananda Adi guNa aura svabhAvamaya AtmAse ina jJAnadarzana vikalpako ekarUpa karake anubhava karatA hai so hI mahAtmA jIvana maraNa, lAbha alAbha, sukha duHkha, nindA prazaMsA AdimeM samatAbhAvake anukUla vItarAga sadA Anandamaya apane AtmAmeM anubhava rUpa Atmika cAritrakA pAlanevAlA hotA hai / / 159 / / isa taraha nirvikalpa svasaMvedana rUpa svasamayakA hI punaH vizeSa vyAkhyAna karate hue do gAthAe~ pUrNa huI / nizcayamokSamArgasAdhanabhAvana pUrvoddiSTavyavahAramokSamArganirdezo'yam / sammattaM dhammAdI - saddahaNaM NANa-maMga-puvvagadaM / ceTThA tavamhi cariyA bavahAro mokkha- maggo tti / / 160 / dharmAdizraddhAnaM samyaktvaM jJAnamaGgapUrvagatam / ceSTA tapasi caryA vyavahAro mokSamArga iti / / 160 / / samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH / tatra dharmAdInAM dravyapadArthavikalpavatAM tattvArthazraddhAnabhAvasvabhAvaM bhAvAntaraM zraddhAnAkhyaM samyaktvaM tattvArthazraddhAnanirvRttau satyAmaGgapUrvagatArthaparicchittirjJAnam, AcArAdisUtraprapaJcitavicitrayativRttasamastasamudayarUpe tapasi ceSTA caryA ityeSaH svaparapratyayaparyAyAzritaM bhinnasAdhyasAdhanabhAvaM vyavahAra nayamAzrityAnugamyamAno mokSamArga: kArtasvarapASANArpitadIptajAtavedovatsamAhitAntaraGgasya pratipadamuparitanazuddha bhUmikAsu paramaramyAsu vizrAntimabhinnAM niSpAdathan, jAtyakArtasvarasyeva zuddhajIvasya kathaMcidbhinnasAdhyasAdhanabhAvAbhAvAtsvayaM zuddhasvabhAvena vipariNamamAnasyApi nizcayamokSamArgastha sAdhana bhAvabhApadyata iti / / 160 / / anvayArtha--( dharmAdizraddhAnaM samyaktvam ) dharmAstikAya AdikA zraddhAna so samyaktva, ( aGgapUrvagatam jJAnam ) aMgapUrvasambandhI jJAna so jJAna aura ( tapasi ceSTA caryA) tapameM ceSTA ( pravRtti ) so cAritra - ( iti ) isa prakAra ( vyavahAraH mokSamArgaH ) vyavahAramokSamArga hai / Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 381 TIkA-nizcayamokSamArgake sAdhanarUpase, pUrvoddiSTa ( 105vI gAthAmeM ullikhita ) vyavahAramokSamArgakA yaha nirdeza hai| samyagdarzana-jJAna-cAritra so mokSamArga hai / vahA~, ( chaha ) dravyarUpa aura ( nava ) padArtharUpa jinake bheda haiM aise dharmAdike tattvArthazraddhAnarUpa bhAva jisakA svabhAva hai aisA, 'zraddhAna' nAmakA bhAvavizeSa so samyaktva, tattvArthazraddhAnake sadbhAvameM aMgapUrvagata padArthokA avabodhana ( - jAnanA ) so jJAna, AcArAdi sUtroM dvArA bheda rUpa kahe gaye anekavidha muni-AcAroMke samasta samudAyarUpa tapameM ceSTA (pravartana ) so cAritra, -aisA yaha, svaparahetuka paryAyake Azrita, bhinnasAdhyasAdhanabhAvavAle vyavahAranayake Azrayase anusaraNa kiyA jAnevAlA mokSamArga, suvarNapASANako lagAI jAnevAlI pradIpta agnikI bhA~ti, samAhita aMtaraMgavAle jIvako ( antara AtmA ko ) parama ramya aisI Upara-UparakI pratyeka zuddha bhUmikAoMmeM abhinna vizrAMti ( -abhedarUpa sthiratA ) utpanna karAtA huA-- yadyapi uttama suvarNakI bhA~ti zuddha jIva kathaMcit bhinnasAdhyasAdhanabhAvake abhAvake kAraNa svayaM ( apane Apa ) zuddha svabhAvase pariNamita hotA hai tathApi-nizcayamokSamArgake sAdhanapaneko prApta hotA hai / / 160|| saMsA.-jaba padyApa pU lokApavAdArI kAvyAkhyAnaprastAve "sammattaM NANajudaM" ityAdi vyavahAramokSamArgo vyAkhyAta; tathApi nizcayamokSamArgasya sAdhakoyamiti jJApanArtha punarapyabhidhIyate, dharmAdizraddhAnaM samyaktvaM bhavati, teSAmadhigamo jJAnaM, dvAdazavidhe tapasi ceSTA cAritramiti / ito vistaraH / vItarAgasarvajJapraNItajIvAdipadArthaviSaye samyak zraddhAnaM jJAnaM cetyubhayaM gRhasthatapodhanayoH samAnaM, cAritraM tapodhanAnAmAcArAdicaraNagraMthavihitamArgeNa pramattApramattaguNasthAnayogyaM paMcamahAvratapaMcasamititrigaptiSaDAvazyakAdirUpaM. gahasthAna panarupAsakAdhyayanagraMthavihitamArgeNa paMcamagaNasthAnayogya dAnazIlapUjopavAsAdirUpaM dArzanikavatikAdyekAdazanilayarUpaM vA iti vyavahAramokSamArgalakSaNaM / ayaM vyavahAramokSamArga: svaparapratyayaparyAyAzritaM bhinnasAdhyasAdhanabhAvaM vyavahAranayamAzrityAnugamyamAno bhavyajIvasya nizcayanayena bhinnasAdhyasAdhanabhAvAbhAvAtsvayameva nijazuddhAtmatattvasamyakzraddhAnajJAnAnuSThAnarUpeNa pariNamamAnasyApi suvarNapASANasyAgniriva nizcayamokSamArgasya bahiraMgasAdhako bhavatIti sUtrArthaH / / 160 / / evaM nizcayamokSamArgasAdhakavyavahAramokSamArgakathanarUpeNa paMcamasthale gAthA gtaa| hindI tA0 --utthAnikA-Age yadyapi pahale jIvAdi nava padArthoMkI pIThikAke vyAkhyAnameM "sammattaM NANajudaM' ityAdi vyavahAra mokSamArgakA vyAkhyAna kiyA gayA tathApi nizcaya mokSamArgakA yaha vyavahAramArga sAdhaka hai| aisA batAneke liye phira bhI kahate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-[dhammAdI] dharma Adi chaH dravyoMkA [saddahaNaM] zraddhAna karanA [ sampattaM] samyaktva hai| [aMgapubagadaM] gyAraha aMga tathA caudahapUrvakA jAnanA [NANaM] samyagjJAna hai| [tavamhi ] tapameM [ciTThA] udyoga karanA [cariyA] cAritra hai [vavahAro mokkhamaggotti ] yaha vyavahAra mokSamArga hai| Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 mokSamArga prapaMca sUcikA cUlikA vizeSArtha-vItarAga sarvajJa dvArA kahe hue jIva Adi padArthoke sambandhameM bhale prakAra zraddhAna karanA tathA jAnanA ye donoM samyagdarzana aura samyagjJAna gRhastha aura muniyoM meM samAna hote haiM parantu sAdhu tapasviyoMkA cAritra AcArasAra Adi cAritra graMthoMmeM kahe hue mArgake anusAra pramatta aura apramatta chate sAtaveM guNasthAnake yogya pA~ca mahAvrata. pA~ca samiti, tIna gupti va chaH Avazyaka Adi rUpa hotA hai / gRhasthoMkA cAritra upAsakAdhyayana zAstra meM kahI huI rItike anusAra paMcama guNasthAnake yogya dAna, zIla, pUjA yA upavAsa Adi rUpa yA darzana, vrata Adi gyAraha sthAnarUpa hotA hai / yaha vyavahAra mokSamArgakA lakSaNa hai| yaha vyavahAra mokSamArga apane aura dUsareke pariNamanake Azraya hai-isameM sAdhana aura sAdhya bhinna-bhinna hote haiM, isakA jJAna vyavahAranayake Azrayase hotA hai| jaise suvarNapASANameMse suvarNa nikAlaneke liye agni bAharI sAdhaka hai taise yaha vyavahAra mokSamArga nizcayamokSamArgakA bAharI sAdhaka hai-jo bhavya jIva nizcayanayake dvArA bhinna sAdhana aura sAdhyako chor3akara svayaM hI apane zuddha Atmatattvake bhale prakAra zraddhAna, jJAna tathA anubhavarUpa anuSThAnameM pariNamana karatA hai vaha nizcayamokSamArgakA Azraya karanevAlA hai| usake liye bhI yaha vyavahAra mokSamArga bAharI sAdhaka hai / / 160 / / isa taraha nizcayamokSamArgake sAdhaka vyavahAra mokSamArgako kahate hue pA~caveM sthalameM gAthA pUrNa huii| vyavahAramokSamArgasAdhyabhAvena nizcayamokSamArgopanyAso'yam / Nicchaya-NayeNa bhaNido tihi tehiM samAhido hu jo apyA / Na kuNadi kiMcivi aNNaM Na muyadi so mokkha-maggo tti / / 161 / / ___ nizcayanayena bhaNitastribhistaiH samAhitaH khalu yaH AtmA / na karoti kiMcidapyanyanna muJcati sa mokSamArga iti / / 161 / / samyagdarzanajJAnacAritrasamAhita Atmaiva jIvasvabhAvaniyatacaritratvAnnizcayena mokSamArgaH atha khalu kathaJcanAnAdyavidyAvyapagamAnyavahAramokSamArgamanuprapanno dharmAditattvArthAzraddhAnAGgapUrvagatArthAjJAnAtapazceSTAnAM dharmAditattvArthazraddhAnAGgapUrvagatArthajJAnatapazceSTAnAJca tyAgopAdAnAya prArabdhaviviktabhAvavyApAraH, kutazcidupAdeyatyAge tyAjyopAdAne ca punaH pravartitapratividhAnAbhiprAyo, yasminyAvati kAle viziSTabhAvanAsauSThavavazAtsamyagdarzanajJAnacAritraiH svabhAvabhUtaiH samamaGgAGgibhAvapariNatyA tatsamAhito bhUtvA tyAgopAdAnavikalpazUnyattvAdvizrAntabhAvavyApAra: suniHprakampaH ayamAtmAvaSThite, tasmin tAvati kAle ayamevAtmA jIvasvabhAvaniyatacarita Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 383 tvAnnizcayena mokSamArga ityucyate / ato nizzAyavyavahAramokSamArgayoH sAdhyasAdhanabhAvo nitarAmupapanna iti / / 161 / / anvayArtha -( yaH AtmA ) jo AtmA ( taiH tribhiH khalu samAhitaH ) ina tIna dvArA vAstavameM samAhita hotA huA ( arthAt samyagdarzana jJAna cAritra dvArA vAstavameM ekAgra-abheda hotA huA ) ( anyat kiMcit api ) anya kucha bhI ( na karoti na muJcati ) karatA nahIM hai yA chor3atA nahIM hai, ( saH ) vaha ( nizcayanayena ) nizcayanayase ( mokSamArga: iti bhaNita: ) 'mokSamArga' kahA gayA hai| TIkA-vyavahAramokSamArgake sAdhyarUpase, nizcayamokSamArgakA yaha kathana hai| samyagdarzana-jJAna-cAritra dvArA samAhita huA AtmA hI jIvasvabhAvameM niyata cAritrarUpa hone ke kAraNa nizcayase mokSamArga hai| yaha AtmA vAstavameM kathaMcit ( -kisI prakAra ) anAdi avidyAke nAza dvArA vyavahAramokSamArgako prApta karatA huA, dharmAdisambandhI tattvArtha azraddhAnake, aMgapUrvagata padArthosambandhI ajJAnake aura atapameM ceSTAke tyAgake artha tathA dharmAdisambandhI tattvArthazraddhAnake aMgapUrvagata padArthosambandhI jJAnake aura tapameM ceSTAke grahaNake arthavivikta ( bheda jJAna ) bhAvarUpa vyApAra karatA huA, aura kisI kAraNa se grAhyakA tyAga ho jAne para tathA tyAjyakA grahaNa ho jAne para usake pratividhAnakA ( pratikArakI vidhikA arthAt prAyazcitta AdikA ) abhiprAya karatA huA, jisa kAla aura jitane kAla taka viziSTa bhAvanAsauSThavake kAraNa svabhAvabhUta samyagdarzanajJAna cAritrake sAtha aMga-aMgIbhAvase pariNati dvArA unase samAhita hokara, tyAgagrahaNake vikalpase zUnyapaneke kAraNa ( bhedAtmaka ) bhAvarUpa vyApAra virAmako prApta honese ( ruka jAnese ) suniSkaMpharUpase rahatA hai, usa kAla aura uttane kAla taka yahI AtmA jIvasvabhAvameM niyata cAritrarUpa honeke kAraNa nizcayase 'mokSamArga' kahalAtA hai| isaliye, nizcayamokSamArga aura vyavahAramokSamArgako sAdhya-sAdhanapanA atyanta ghaTita hotA hai / / 161 / / saM0 tA0-atha pUrvaM yadyapi svasamayavyAkhyAnakAle "jo sabdasaMgamukko" ityAdi gAthAdvayena nizcayamokSamArgoM vyAkhyAta: tathApi pUrvoktavyavahAramokSamArgeNa sAdhyoyamiti pratItyarthaM punarapyupadizyate, bhaNido-bhaNitaH kathitaH / kena / NicchayaNayeNa-nizcayanayena / saH kaH / jo appA-ya: AtmA / kathaMbhUtaH / tihi tehiM samAhido ya-tribhistairdazanajJAnacAritraiH samAhita ekAgraH / punarapi kiM karoti yaH / Na kuNadi kiMcivi aNNaM, Na muyadi-na karoti kiMcidapizabdAdAtmanonyatra krodhAdikaM, na ca muMcatyAtmAzritamanaMtajJAnAdiguNasamUha / so mokkhamaggotti-sa evaM guNaviziSTAtmA / kathaMbhUto bhaNita: ? mokSamArga iti| tathAhiM--nijazuddhAtmaruciparicchittinizcalAnubhUtirUpo nizcayamokSamArgastAvat tatsAdhakaM kathaMcitsvasaMvinilakSaNAvidyAvAsanAvilayAnedaratnatrayAtmakaM vyavahAramokSamArgamanuprapanno guNasthAnasopAnakrameNa nijazuddhAtmadravyabhAvanotpatranityAnaMdaikalakSaNasukhA Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 mokSamArga prapaMca sUcikA cUlikA mRtarasAsvAdatRptirUpaparamakalAnubhavAt svazuddhAtmAzritanizcayadarzanajJAnacAritrairabhedena pariNato yadA bhavati tadA nizcayanayena bhitrasAdhyasAdhanasyAbhAvAdayamAtmaiva mokSamArga iti tata: sthitaM suvarNa suvarNapASANavanizcayavyavahAramokSamArgayoH sAdhyasAdhakabhAvo nitarAM saMbhavatIti / hindI tA0-utthAnikA-Age yadyapi pahale svasamayake vyAkhyAnake kAlameM "jo savyasaMgamusko" ityAdi do gAthAoke dvArA nizcayamokSamArgakA vyAkhyAna kiyA thA tathApi yaha nizcayamokSamArga isake pahalI gAthA meM kahe hue vyavahAramokSamArgake dvArA sAdhane yogya hai isa pratItike liye phira bhI upadeza karate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-- go. A7) jo AmA su) sAstayoM ( tehiM) una (tihi ) tInoMse ekatAko prApta karatA huA ( kiMcivi aNNaM) kucha bhI anya kAmako (Na kuNadi) nahIM karatA hai ( Na muyadi ) na kucha chor3atA hai ( so) vaha AtmA ( mokkhamaggotti ) mokSamArga hai aisA ( NiccayaNayeNa) nizcayanayase ( bhaNido) kahA gayA hai| vizeSArtha-jo AtmA samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrase ekAgra hokara apane Atmika bhAvake sivAya krodhAdi bhAvoMko nahIM karatA hai aura na AtmA ke AzrayameM rahanevAle anaMtajJAna Adi guNasamUhako tyAgatA hai vahIM nizcayamokSamArga svarUpa hai / apane hI zuddha AtmAkI ruci nizcaya samyagdarzana hai, usI kA jJAna nizcaya samyagjJAna hai tathA usI zuddha AtmAkA nizcala anubhava so nizcaya samyakcAritra hai / ina tInoMkI ekatA nizcaya mokSamArga hai-isIkA sAdhaka vyavahAra mokSamArga hai jo kisI apekSA anubhavameM AnevAle ajJAnakI vAsanAke vilaya honese bheda ratnatraya svarUpa hai / isa vyavahAra mokSamArgakA sAdhana karatA huA guNasthAnoMke car3haneke kramase jaba yaha AtmA apane hI zuddha Atmika dravyakI bhAvanAse utpanna nitya Ananda svarUpa sukhAmRta rasake AsvAdase tRptirUpa parama kalAkA anubhava karaneke dvArA apane hI zuddhAtmAke Azrita nizcaya samyagdarzana, samyagjJAna va samyakcAritramaya ho eka rUpase pariNamana karatA hai taba nizcayanayase bhinna sAdhya aura bhinna sAdhaka bhAvake abhAvase yaha AtmA hI mokSamArgarUpa ho jAtA hai| isase yaha siddha huA ki suvarNa-pASANake liye agnikI taraha nizcaya aura vyavahAra mokSamArgameM sAdhya aura sAdhakabhAva bhaleprakAra sambhava hai / / 161 / / AtmanazcAritrajJAnadarzanatvadyotanametat / jo caradi NAdi pecchadi appANaM appaNA aNaNNa-mayaM / so cArittaM NANaM daMsaNa-midi Nicchido hodi / / 162 / / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 385 yazcarati jAnAti pazyati AtmAnamAtmanAnanyamayam / sa cAritraM jJAnaM darzana miti nizcito bhavati / / 162 / / yaH khalvAtmAnamAtmamayatvAdananyamayamAtmanA carati-svabhAvaniyatAstitvenAnuvartate, AtmanA jAnAti-svaparaprakAzakatvena cetayate, AtmanA pazyati-yAthAtathyenAvalokayate, sa khalvAtmaiva cAritraM jJAnaM darzanamiti kartRkarmakaraNAnAmabhedAnizcito bhavati / atazcAritrajJAnadarzanarUpa-tvAjjIvasvabhAvaniyatacaritatvalakSaNaM nizcayamokSamArgatvamAtmano nitarAmupapannamiti / / 162 / / anvayArtha--( yaH ) jo ( AtmA ) ( AtmAnam ) AtmAko ( AtmanA ) AtmAse ( ananyamayam ) ananyamaya ( carati ) AcaratA hai, ( jAnAti ) jAnatA hai, ( pazyati ) dekhatA hai, ( saH ) vaha ( AtmA hI) [cAritraM ] cAritra hai, ( jJAnaM ) jJAna hai, ( darzanam ) darzana hai ( iti ) aisA ( nizcitaH bhavati ) nizcita hai| TIkA-yaha, AtmA ke cAritra-jJAna-darzanapanekA prakAzana hai| jo ( AtmA ) vAstavameM AtmAko-jo ki Atmamaya honese ananyamaya hai use-AtmAse AcaratA hai arthAt svabhAvaniyata astitva dvArA anuvartatA hai, AtmAse jAnatA hai arthAt svaparaprakAzaka rUpase cetatA hai, AtmAse dekhatA hai arthAt jaisA hai vaisA hI avalokatA hai, vaha AtmA hI vAstavameM cAritra hai, jJAna hai, darzana hai-aisA kartA-karma-karaNake abhedake kAraNa nizcita hai| isaliye, cAritra-jJAna darzanarUpa honeke kAraNa AtmAko jIvasvabhAvaniyata cAritra jisakA lakSaNa hai, aisA nizcayamokSamArgapanA atyanta ghaTita hotA hai / / 162 / / saM0 tA0-athAbhedenAtmaiva darzanajJAnacAritraM bhavatIti kathanadvAreNa pUrvottameva nizcayamokSamArga dRDhayati havadi-bhavati so-sa: kartA / kiM bhavati / cArittaM NANaM daMsaNamidi-cAritrajJAnadarzanatritayamiti Nicchido-nizcita: / sa kaH / jo-ya: kartA / kiMkaroti / caradi NAdi pecchadi-carati svasaMvittirUpeNAnubhavati jAnAti nirvikArasvasaMvedanajJAnena rAgAdibhyo bhinnaM parichinatti, pazyatti sattAvalokadarzanena nirvikalparUpeNAvalokayati athavA viparItAbhinivezarahitazuddhAtmarucipariNAmena zraddadhAti / kaM 1 appANaM nijazuddhAtmAnaM / kena kRtvA / appaNA-vItarAgasvasaMvedanajJAnapariNatilakSaNenAntarAtmanA / kathaMbhUtaM ? aNaNNamayaM-nAnyamayaM ananyamayaM mithyAtvarAgAdimayaM na bhavati / athavAnanyamayamabhitraM / kebhyaH ? kevalajJAnAdyanaMtaguNebhya iti / atra sUtre yata: kAraNAdabhedavivakSAyAmAtmaiva darzanajJAnacAritratrayaM bhavati tato jJAyate drAkSAdipAnakavadanekamapyabhedavivakSAyAmekaM nizcayaratnatrayalakSaNaM jIvasvabhAvaniyatacaritaM mokSamAgoM bhavatIti bhaavaarthH| tathAcoktamAtmAzritanizcayaratnatrayalakSaNaM 'darzanaM nizcaya: punsi bodhastadvodha iSyate / sthitiratraiva cAritramiti yogaH zivAzrayaH / / 162 / / iti mokSamArgavivaraNamukhyatvena gAthAdvayaM gataM / Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 . mokSamArga prapaMca sUcikA cUlikA hindI tA0-utthAnikA-Age abhedanayase yaha AtmA hI samyagdarzana, samyagjJAna va samyakcAritra svarUpa hai aisA kahate hue pahale kahe hue mokSamArgako hI dRDha karate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-( jo ) koI ( appaNA ) apane AtmAke dvArA ( aNaNNamayaM ) AtmA rUpa hI ( appANaM) apane AtmAko ( picchadi ) zraddhAna karatA hai, ( NAdi ) jAnatA hai, ( caradi) AcaratA hai (so) yaha (Nicchido) nizcayase (dasaNaM NANaM cArittaM idi hodi ) samyagdarzana, jJAna, cAritrarUpa ho jAtA hai / vizeSArtha-jo koI vItarAga svasaMvedana jJAnameM pariNamana karatA huA apane antarAtmapaneke bhAvase mithyAtva va rAgAdibhAvoMse rahita va kevalajJAnAdi anantaguNoMse ekatArUpa apane zuddha AtmAko sattA mAtra darzanarUpase nirvikalpa hokara dekhatA hai yA viparIta abhiprAyarahita zuddhAtmAkI rucirUpa pariNatise zraddhAna karatA hai, vikAra rahita svasaMvedana jJAnake dvArA use rAgAdise bhinna jAnatA hai tathA usImeM tanmaya hokara anubhava karatA hai vahI nizcaya ratnatraya svarUpa hai / isa sUtrameM abhedanayakI apekSAse AtmAko hI samyagdarzana jJAna cAritra tIna rUpa kahA hai| isase jAnA jAtA hai ki jaise drAkSA-dAkha Adi vastuoMse banA huA zarabata aneka vastuoMkA hokara bhI ekarUpa kahalAtA hai vaise hI abhedakI apekSAse eka nizcaya ratnatraya svarUpa jIvake svabhAvameM nizcala AcaraNarUpa hI mokSamArga hai yaha bhAva hai / aisA hI anya granthameM isa AtmAdhIna nizcaya ratnatrayakA lakSaNa kahA hai AtmAmeM ruci samyagdarzana hai-usIke jJAnako samyagjJAna kahA hai tathA usI AtmA hI sthiratA pAnA cAritra hai| yahI mokSakA kAraNa yogAbhyAsa hai / / 162 / / isa taraha mokSamArgake varNana kI mukhyatAse do gAthAe~ pUrNa huiiN| sarvasyAtmanaH saMsAriNo mokSamArgArhatvanirAsoyam / jeNa vijANadi savvaM pecchadi so teNa sokkha-maNuhavadi / idi taM jANadi bhavio abhavva-satto Na saddahadi / / 163 / / yena vijAnAti sarvaM pazyati sa tena saukhyamanubhavati / iti tajjAnAti bhavyo'bhavyasattvo na arddhate / / 163 / / iha hi svabhAvaprAtikUlyAbhAvahetukaM saukhyam / Atmano hi dRzi-jJaptI svabhAvaH / tayorviSayapratibandhaH prAtikUlyam / mokSe khalvAtmanaH sarva vimAnata; pazyatazca tadabhAvaH / tatastaddhetukasyAnAkulatvalakSaNasya paramArthasukhasya mokSe'nubhUtiracalitA'sti / ityetadbhavya Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 387 eva bhAvato vijAnAti, tataH sa eva mokSamArgArhaH / naitadabhavyaH zraddhatte, tataH sa mokSamArgAnarha eveti / ataH katipaye eva saMsAriNo mokSamArgArhA na sarva eveti / / 163 / / anvayArtha - ( yena ) jisase ( AtmA mukta hone para ) [ sarvaM vijAnAti ] sarvako jAnatA hai aura (pazyati) dekhatA hai, (tena) usase ( sa ) vaha ( saukhyam anubhavati ) saukhyakA anubhava karatA hai, ( iti tad ) aisA ( bhavyaH jAnAti ) bhavya jIva jAnatA hai, ( abhavyasattvaH na zraddhatte ) abhavya jIva zraddhA nahIM karatA / TIkA - yaha, sarva saMsArI AtmAoM ke mokSamArgakI yogyatAkA nirAkaraNa (niSedha ) haiM / vAstavameM saukhyakA kAraNa svabhAvakI pratikUlatAkA abhAva hai| AtmAkA 'svabhAva' vAstavameM dRzi-jJapti ( darzana aura jJAna ) hai| una donoMke viSayameM rukAvaTa honA so 'pratikUlatA' hai mokSameM vAstava meM AtmA sarvako jAnatA aura dekhanA honese usakA ( rukAvaTakA ) abhAva haiN| isaliye usakA abhAva jisakA kAraNa hai aise anAkulatAlakSaNavAle paramArthasukhakI mokSameM acalita anubhUti hotI hai / isa prakAra bhavya jIva hI bhAvase jAnatA hai, isaliye vahI mokSamArga yogya haiM, abhavya jIva isa prakAra zraddhA nahIM karatA, isaliye vaha mokSamArgake ayogya hI hai| isaliye kucha hI saMsArI mokSamArgake yogya haiM, sabhI nahIM // 163 // atha yasya svAbhAvikasukhe zraddhAnamasti sa samyagdRSTirbhavatIti pratipAdayati, jeNa-ayaM jIvaH kartA yena lokAlokaprakAzakakevalajJAnena vijAnadi-vizeSeNa saMzayaviparyayAnadhyavasAyarahitatvena jAnAti paricchinatti / ki / savvaM sarvaM jagattrayakAlatrayavarti vastukadambakaM / na kevalaM jAnAti / pecchadi-yenaivaH lokAlokaprakAzakakevaladarzanena sattAvalokena pazyati / so te sokkhamabhavadi sa jIvastenaiva kevalajJAnadarzanadvayenAnavarataM tAbhyAmabhitraM sukhamanubhavati / iti taM jANadi bhaviyo-iti pUrvoktaprakAreNa tadanaMtasukhaM jAnAtyupAdeyarUpeNa zraddadhAti svakIyasvakIyaguNasthAnAnusAreNAnubhavati ca / sa kaH / bhavyaH / abhaviya saMto Na saddahadi - abhavyajIvo na zraddhadhAti / tadyathA / mithyAtvAdisaptaprakRtInAM yathAsaMbhavaM cAritramohasya copazamakSayopazamakSaye sati svakIya svakIyaguNasthAnAnusAreNa yadyapi heyabuddhyA viSayasukhamanubhavati bhavyajIvaH tathApi nijazuddhAtmabhAvanotpannamatIndriyasukhamevopAdeyaM manyate na cAbhavyaH / kasmAditi cet ? tasya pUrvoktadarzanacAritramohanIyopazamAdikaM na saMbhavati tatazcaivAbhavya iti bhAvArtha: / / 163 / / evaM bhavyAbhavyasvarUpakathanamukhyatvena saptamasthUle gAthA gatA / hindI tA0 - utthAnikA- Age yaha dikhalAte haiM ki jisakA zraddhAna svAbhAvika sukhameM hai vahI samyagdRSTi haiM anvaya sahita sAmAnyArtha - ( so ) yaha AtmA ( jeNa ) jisa kevalajJAnase (savvaM ) Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 mokSamArga prapaMca sUcikA cUlikA sabako (vijANadi) vizeSarUpa se jAnatA hai ( pecchadi) dekhatA hai ( teNa) usIse ( sokkham ) sukhako ( aNuhavadi) bhogatA hai ( bhavio) bhavya jIva ( taM ) usa sukhako (idi) usI prakAra ( jANadi) jAna letA hai ( abhavyasatto) abhavya jIva (Na) nahIM (sahahadi) zraddhAna karatA hai| vizeSArtha-yaha jIva loka alokako prakAza karanevAle kevalajJAnase saMzaya, viparyaya va anadhyavasAya rahita tIna lokake tIna kAlavartI vastusamUhako jAnatA hai tathA lokAloka prakAzaka kevaladarzanase sattA mAtra una sabako ekasAtha dekhatA hai tathA unhIM kevalajJAna, kevaladarzanake dvArA ina donoMse abhinna sukhako niraMtara anubhava karatA hai| jo isa tarahake ananta sukhako grahaNa karane yogya zraddhAna karatA hai tathA apane-apane guNasthAnake anusAra usakA anubhava karatA hai vahI bhavya jIva hai / abhavya jIvako aisA zraddhAna nahIM hotA hai / mithyAdarzana Adi sAta prakRtiyoMke upazama, kSayopazama vA kSayase samyagdRSTi bhavya jIva cAritramohake upazama yA kSayopazama ke anusAra yadyapi apane-apane guNasthAnake anukUla viSayoMke sukhako tyAgane yogya samajhakara bhogatA hai tathApi apane zuddha AtmAkI bhAvanAse paidA honevAle atIMdriya sukhako hI upAdeya yA grahaNa yogya mAnatA hai-kAraNa isakA yahI hai ki usake pUrvameM kahe pramANa darzanamoha tathA cAritramohakA upazama AdikA honA saMbhava nahIM hai / isaliye usako abhavya kahate haiM yaha bhAva hai / / 163 / / ___ isa taraha bhavya tathA abhavyakA svarUpa kahanekI mukhyatAse sAtaveM sthalameM gAthA pUrNa huii| darzanajJAnacAritrANAM kathaMcidandhahetutvopadarzanena jIvasvabhAve niyatacaritasya sAkSAnmokSahetutvadyotanametat / dasaNa-NANa-carittANi mokkha-maggo ti sevidavvANi / sAdhUhiM idaM bhaNidaM tehiM du baMdho va mokkho vA / / 164 / / darzanajJAnacAritrANi mokSamArga iti sevitavyAni / sAdhubhiridaM bhaNitaM taistu bandho vA mokSo vA / / 164 / / amUni hi darzanajJAnacAritrANi kiyanmAtrayApi parasamayapravRttyA saMvalitAni kRzAnusaMvalitAnIva dhRtAni kathaJciviruddhakAryakAraNatvarUDherbandhakAraNAnyapi yadA tu samastaparasamayanavRttinivRttirUpayA svasamayapravRtyA saGgacchaMte tadA nivRttakRzAnusaMvalanAnIva ghRtAni viruddhakArya Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 389 paMcAstikAya prAbhRta kAraNabhAvAbhAvAtsAkSAnmokSakAraNAnyeva bhavanti / tataH svasamayapravRttinAmno jIvasvabhAvaniyatacaritasya sAkSAnmokSamArgatvamupapannamiti / / 164 / / anvayArtha-( darzanajJAnacAritrANi ) darzana-jJAna-cAritra ( mokSamArga: ) mokSamArga hai ( iti ) isaliye ( sevitavyAni ) ve sevanayogya haiM- ( idam sAdhubhiH bhaNitam ) aisA sAdhuoMne kahA hai, (tai: tu) parantu unase ( baMdhaH vA ) baMdha bhI hotA hai / ( mokSaH vA ) mokSa bhI hotA hai| TIkA-yahA~, darzana jJAna cAritrakA kaMthacit baMdhahetupanA dikhAne se jIvasvabhAvameM niyata cAritrakA sAkSAt mokSahetupanA prakAzita kiyA hai| __yaha darzana-jAna-cAritra, yadi alpa bhI parasamayapravRttike sAtha milita hoM to, agnike sAtha milita ghRtakI bhA~ti, kathaMcit viruddha kAryake kAraNapanekI vyAptike kAraNa baMdhakAraNa bhI haiN| aura jaba ( ve darzana-jJAna-cAritra ), samasta parasamayapravRttise nivRttirUpa svasamayapravRttike sAtha saMyukta hote haiM taba, agnike milApase nivRtta ghRtakI bhA~ti, viruddha kAryake kAraNabhAva kA abhAva honese sAkSAt mokSakekAraNa hI haiM / isaliye 'svasamayapravRtti' nAmakA jo jIvasvabhAvameM niyata cAritra usako sAkSAt mokSamArgapanA ghaTita hotA hai / / 164 / / saMtA--atha darzanajJAnacAritraiH parAzritairbandhaH svAzritaimokSo bhavatIti samarthayatIti,dasaNaNANacarittANi mokkhamaggotti sevidavvANi-darzanajJAnacAritrANi mokSamArgoM bhavatIti hetoH sevitavyAni / idaM kairupadiSTaM / sAdhUhi ya idi bhaNidaM-sAdhubhiridaM bhaNitaM kathitaM / tehiM du baMdho va mokkho vA-taistu parAzritairbadhaH svAzrittaimokSo veti vizeSaH / zuddhAtmAzritAni samyagdarzanacAritrANi mokSakAraNAni bhavanti parAzritAni baMdhakAraNAni bhavanti c| kena dRSTAnteneti cet ! yathA ghRtAni svabhAvena zItalAnyapi pazcAdagnisaMyogena dAhakAraNAni bhavati tathA tAnyapi svabhAvena muktikAraNAnyapi paMcaparameSThyAdiprazastadravyAzritAni sAkSAtpuNyabaMdhakAraNAni bhavanti mithyAtvaviSayakaSAyanimittabhUtaparadravyAzritAni punaH pApabaMdhakAraNAnyapi bhavanti / tasmAd jJAyate jIvasvabhAvaniyatacaritaM mokSamArgaH, iti // 164 // evaM zuddhAzuddharatnatrayAbhyAM yathAkrameNa mokSapuNyabandhau bhavata iti kathanarUpeNa gAthA gtaa| hindI tA0-utthAnikA-Age yaha samarthana karate haiM ki zraddhAna, jJAna tathA cAritra yadi paradravyake Azraya sevana kiye jAyeM to unase baMdha hotA hai, ve hI yadi AtmAke Azrita sevana kiye jAveM to unase mokSa kA lAbha hotA hai| anvaya sahita sAmAnyArtha-[dasaNaNANacarittANi ] darzana, jJAna, cAritra ( mokkhamaggotti ) mokSamArga hai ve hI [ sevidavyANi] sevana yogya haiM [ sAdhUhi ] sAdhuoMne [ idaM bhaNidaM ] aisA kahA hai / [ tehiM du] inhIse [baMdho va] karmabaMdha [ vA ] yA [ mokkho ] mokSa hotA hai| Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 mokSamArga prapaMca mUnikA cUlikA vizeSArtha-ye samyagdarzana, jJAna, cAritra janma zuddhAtmAke Azrita hote haiM taba mokSake kAraNa hote haiM parantu jaba ye zuddhAtmA ke sivAya anyake Azraya hote haiM taba baMdhake kAraNa hote haiM / isapara dRSTAMta dete haiM-jaise ghRta Adi padArtha svabhAvase ThaMDe honepara bhI agnike saMyogase dAhake kAraNa ho jAte haiM taise hI ye ratnatraya svabhAvase muktike kAraNa haiM tobhI paMcaparameSThI Adi zubha dravyake AzramameM honese sAkSAt puNyabandhake kAraNa hote haiM tathA ye hI zraddhAna jJAna cAritra jaba mithyAdarzana tathA viSaya aura kaSAya ke kAraNa paradravyoMke AzrayameM hote haiM taba pApabaMdhake kAraNa bhI hote haiN| isase yaha siddha huA ki jIvake svabhAvameM nizcala AcaraNa karanA mokSamArga hai / / 164 / / isa taraha zuddha ratnatrayase mokSa va azuddha ratnatrayase puNyabaMdha hotA hai aisA kahate hue gAthA pUrNa huii| sUkSmaparasamayasvarUpAkhyAnametad / aNNANAdo NANI jadi maNNadi suddh-sNpogaado| havadi tti dukkha-mokkhaM parasamaya-rado havadi jIvo / / 165 / / ajJAnAt jJAnI yadi manyate zuddhasaMprayogAt / bhavatIti duHkhamokSaH parasamayarato bhavati jIvaH / / 165 / / arhadAdiSu bhagavatsu siddhisAghanIbhUteSu bhaktibhAvAnuraJjitA cittavRttiratra zuddhasaMprayogaH / atha khalbajJAnalavAvezAdyadi yAvat jJAnavAnapi tataH zuddhasaMprayogAnmokSo bhavatItyabhiprAyeNa khimAnastatra pravartate tadA tAvatso'pi rAgalavasadbhAvAtparasamayarata ityupagIyate atha na kiM punarniraGkuzarAgakalikalaGkitAntaraMgavRttiritaro jana iti / / 165 / / anvayArtha-- [zuddhasaMprayogAd ] zuddhasaMprayogase ( zubha bhaktibhAvase ) ( duHkhamokSaH bhavati ) duHkhamokSa hotA hai ( iti ) aisA ( yadi ) yadi ( ajJAnAt ) ajJAnake kAraNa ( jJAnI ) jJAnI ( manyate ) mAne-to vaha ( parasamayarata: jIvaH ) parasamayarata jIva ( bhavati ) hai| TIkA-yaha, sUkSma parasamayake svarUpakA kathana hai / siddhike sAdhanabhUta aise arhatAdi bhagavantoMke prati bhaktibhAvase anuraMjita cittavRtti yahA~ 'zuddhasaMprayoga' hai| ajJAnaaMzake Avezase yadi jJAnavAna bhI 'usa zuddhasamprayogase mokSa hotA hai' aise abhiprAya dvArA kheda prApta karatA huA usameM ( zuddhasamprayogameM ) pravarte, to taba taka vaha bhI rAgAMzake sadbhAvake kAraNa 'parasamayarata' kahalAtA hai| to phira niraMkuza rAgarUpa kAlimAse kaMlakita aisI aMtaraMga vRttivAlA itarajana kyA parasamayarata nahIM kahalAyegA ? avazya kahalAyegA hI / / 165 // Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta tadanaMtara sUkSmaparasamayavyAkhyAnasaMbaMdhitvena gAthApaMcakaM bhavati, tatraikA sUtragAthA tasya vivaraNaM gAthAtrayaM tatazcopasaMhAragAthaikA ceti navamasthale samudAyapAtanikA / atha sUkSmaparasamayasvarUpaM kathayati, aNNANAdo NANI jadi maNNadi-zuddhAtmaparicchittivilakSaNAdajJAnAtsakAzAt jJAnI kartA yadi manyate / kiM? hadi ti dukhamokkho-svasvabhAvenotpatrasukhapatikuladuHkhasya mono vinAzo bhavatIti / kasmAditi tat ? suddhasaMpayogAdo-zuddheSu zuddhabuddhakasvabhAveSu zuddhabuddhaikasvabhAvArAdhakeSu vArhadAdiSu saMprayogo bhaktiH zuddhasaMprayogastamAt zuddhasaMprayogAt / tadA kathaMbhUto bhavati ? parasamayarado havadi-tadA kAle parasamayarato bhavati / jIvosa pUrvokto jJAnI jIva iti / tadyathA kazcitpuruSo nirvikArazuddhAtmabhAvanAlakSaNe paramopekSAsaMyame sthAtumIhate tavAzaktaH san kAmakrodhAyazuddhapariNAmavaMcanArtha saMsArasthitichedanArthaM vA yadA paMcaparameSThiSu guNastavanAdibhaktiM karoti tadA sUkSmaparasamayapariNata: san sarAgasamyagdRSTirbhavatIti, yadi punaH zuddhAtmabhAvanAsamarthopi tAM tyaktvA zubhopayogAdeva mokSo bhavatItyekAntena manyate tadA sthUlaparasamayapariNAmenAjJAnI mithyAvRSTirbhavati tataH sthitaM ajJAnena jIvo nazyatIti / tathA coktaM / "kacidajJAnato naSTAH kecitraSTAH pramAdataH / kecijjJAnAvalepena kecitraSTaizca nAzitAH' / / 165 / / ___ pIThikA-isake pIche sUkSma parasamayakA vyAkhyAna karaneko pA~ca gAthAe~ haiN| unameM eka gAthAmeM usakA sUtrarUpa kathana hai phira tIna gAthAoMmeM usakA vistAra hai| phira eka gAthAmeM isIkA saMkoca kathana hai| aise navameM sthalameM samudAyapAtanikA hai / hindI tA0-utthAnikA-Age sUkSma parasamayakA svarUpa kahate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-[jadi] yadi [ NANI ] jJAnI zAstroMko jAnanevAlA koI [aNNANAdo] ajJAnabhAvase [ suddhasaMpaogAdo ] zuddha AtmAoMkI bhaktise [ dukkhamokkhaM] duHkhoMse mukti [hanadi tti maNNadi ] ho jAtI hai aisA mAnane lage to vaha [ jIvo ] jIva [ parasamayarado] para samaya arthAt para padArthameM rata [havadi ] hai| ___ vizeSArtha-jo koI jJAnI hokara bhI zuddhAtmAke anubhavarUpa jJAnase vilakSaNa apane ajJAna bhAvase aisA zraddhAna karaleve ki zuddha buddha eka svabhAvake dhArI aha~toMmeM va usa zuddha buddha svabhAvake ArAdhana karanevAle sAdhuoMmeM bhakti karanese hI apane AtmasvabhAvakI bhAvanAse utpanna atIndriya sukhase pratikUla jo duHkha usase mukti hojAyegI to vaha jIva usI samayase parasamayarata ho jAtA hai| yadi koI puruSa nirvikAra zuddhAtmAkI bhAvanArUpa parama upekSA saMyamameM ThaharanA cAhatA hai parantu vahA~ sthira rahane kI zakti na rakhanepara krodhAdi azuddha pariNAmoMse bacaneke liye tathA saMsArakI sthiti chedaneke liye jana paMcaparameSThIkI guNastavana Adi rUpa bhakti karane lagatA hai taba vaha sUkSma para padArthameM rata honeke kAraNase Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 mokSamArga prapaMca sUcikA cUlikA sarAga samyagdRSTi ho jAtA hai tathA yadi koI AtmAko bhAvanA karaneke liye samartha hai tobhI zubhopayogarUpa bhakti Adike bhAvase hI saMsArase muktikA lAbha hotA hai aisA ekAntase mAnane lage taba vaha sUkSma parasamayarUpa pariNAmake kAraNa ajJAnI tathA mithyAdRSTi ho jAtA hai| isase yaha siddha huA ki ajJAna se jIvakA burA hotA hai| kahA hai kitane jIva to ajJAnase bhraSTa ho jAte haiM, kitane pramAdase naSTa hote haiM va kitane jJAnake sparza-mAnase arthAt anubhava rahita jJAnase apanA burA karate haiM va kitane jIva unase nAza kiye jAte haiM jo svayaM naSTa-bhaTa haiM !!165 / / ___ uktazuddhasaMprayogasya kathaJcid bandhahetutvena mokSamArgatvanirAso'yam / arahaMta-siddha-cediya-pavayaNa-gaNa-NANa-bhatti-saMpaNNo / baMdhadi puNNaM bahuso Na hu so kammakkhayaM kuNadi / / 166 / / arhatsiddhacaityapravacanagaNajJAnabhaktisampannaH / badhnAti puNyaM bahuzo na khalu sa karmakSaya karoti / / 166 / / arhadAdibhaktisaMpannaH kathaJcicchuddhasaMprayogo'pi san jIvo jIvadrAgalavatvAcchubhopayogatAmajahat bahuzaH puNyaM badhnAti, na khalu sakalakarmakSayamArabhate / tataH sarvatra rAgakaNikA'pi pariharaNIyA parasamayapravRttinibandhanatvAditi / / 166 / / anvayArtha-- [ arhatsiddhacaityapravacanagaNajJAnabhaktisampannaH ] arhata, siddha, caitya ( -arhatAdikI pratimA ), pravacana ( -zAstra ), munigaNa aura jJAnake prati bhaktisampanna jIva ( bahuza: puNyaM badhnAti ) bahuta puNya bA~dhatA hai, ( na khalu sa: karmakSayaM karoti ) parantu vAstavameM vaha karmakA kSaya nahIM krtaa| ___TIkA-yahA~ pUrvokta zuddhasamprayogako kathaMcit baMdhahetupanA honese usake mokSamArgapanekA niSedha kiyA hai| ____ arhatAdike prati bhaktisampanna jIva, kathaMcit 'zuddhasamprayogavAlA' hone para bhI rAgAMza jIvita honese 'zubhopayogapane' ko na chor3atA huA, bahuta puNya bA~dhatA hai, parantu vAstavameM sakala karmakA kSaya nahIM krtaa| isaliye parasamayapravRttikA kAraNa honese sarvatra rAgakI kaNikA bhI chor3ane yogya hai, / / 166 / / saM0 tA0--pUrvoktazuddhasaMprayogasya puNyabaMdhaM dRSTvA mukhyavRttyA mokSaM niSedhayati,arhatsiddhacaitya-pravacanagaNajJAneSu bhaktisaMpatro jIvaH bahuza: pracureNa hu-sphuTaM puNyaM badhnAti sosa:, Na kammakkhayaM kuNadi-naiva karmakSayaM karoti / atra nirAsravazuddhanijAtmasaMvittyA mokSo bhavatIti hetoH parAzritapariNAmena mokSo niSiddha iti sUtrArthaH / / 166 / / Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 393 paMcAstikAya prAbhRta hindI tA0-utthAnikA-Age pUrvameM kahI huI zuddhAtmAkI bhaktise puNyabaMdha hotA hai aisA dikhAkara usase mukhyatAse mokSakA honA niSedha karate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-( arahaMtasiddhacediyapavayaNagaNaNANabhatti-saMpaNNo) arahaMta bhagavAna, siddha paramAtmA, unakI pratimA, jainasiddhAMta, munisamUha tathA jJAnakI bhakti karanevAlA ( bahuzaH ) adhikatara ( puNNaM) puNyakarmako ( baMdhadi) bA~dhatA hai (du) parantu (so) vaha (kampakkhayaM ) karmokA kSaya (Na kuNadi) nahIM karatA hai| vizeSArtha-yahA~ yaha sUtrakA bhAva hai ki Asrava rahita zuddha apane AtmAke anubhavase mokSa hotA hai| isa kAraNa para vastuke Azrita bhAvase mokSakA niSedha hai / / 166 / / svasamayopalambhAbhAvasya rAgaikahetutvadyotanametat / jassa hidayeNumettaM vA paradavvamhi vijjade raago| so Na vijANadi samayaM sagassa savvAgamadharo vi / / 167 / / yasya hRdaye'NumAtro vA paradravye vidyate rAgaH / sana vijAnAti samayaM svakasya sarvAgamadharo'pi / / 167 / / yasya khalu rAgareNukaNikA'pi jIvati hRdaye, na nAma sa samastasiddhAntasindhupArago'pi niruparAgazuddhasvarUpaM svasamayaM cetayate / tataH svasamayaprasiddhyarthaM piJjanalagnatUlanyAsanyAyamayidadhatA'haMdAdiviSayo'pi krameNa rAgareNurapasAraNIya iti / / 167 / / anvayArtha-( yasya hRdaye ) jisake hRdayameM ( paradravye ) paradravyake prati ( aNumAtraH vA ) aNumAtra bhI ( lezamAtra bhI) [ rAgaH ] rAga ( vidyate ) vartatA hai ( saH ) vaha, ( sarvAgamadhara: api ) bhale hI sarva Agamadhara ho tathApi, (svakasya samayaM na vijAnAti ) svakIya samayako nahIM jAnatA ( -anubhava nahIM karatA ) ____TIkA-vahA~, svasamayakI upalabdhike abhAvakA, rAga eka hetu hai aisA prakAzita kiyA jisake hRdayameM rAgareNukI kaNikA bhI jIvita hai vaha, bhale hI samasta siddhAntasAgarakA pAraMgata ho tathApi, niruparAga-zuddhasvarUpa svasamayako vAstavameM nahIM cetatA [ anubhava nahIM karatA] isaliye, dhunakIse cipakI huI rUIko dUra karaneke nyAyako dhAraNa karate hue, jIvako svasamayakI prasiddhike hetu arhatAdiviSayaka bhI rAgareNu kramaza: dUra karaneyogya hai / / 167 / / atha zuddhAtmopalaMbhasya paradravya eva pratibaMdha iti prajJApayati,-yasya hRdaye manasi, aNumettaM vA-paramANumAtropi paradavvamhi-zubhAzubhaparadravye hi-sphuTaM vijjade rAgo-rAgo vidyate, Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prapaMca sUcikA cUlikA so-saH, Na vijANadi-na jAnAti / kiM / samayaM / kasya / sagassa-svakIyAtmanaH / kathaMbhUtaH / savvAgamadharovi-sarvazAstrapAragopi / tathAhiM--niruparAgaparamAtmani viparIto rAgo yasya vidyate sa svakIyazuddhAtmAnucaraNarUpaM svasvarUpaM na jAnAti tataH kAraNAtpUrva viSayAnurAga tyaktvA tadanantaraM guNasthAnasopAnakrameNa rAgAdirahitanijazuddhAtmani sthitvA cAldAdiviSayepi rAgastyAjya ityabhiprAya: / / 167|| hindI tA0-utthAnikA-Age kahate haiM ki zuddhAtmAke lAbha karanevAleke paradravya hI rukAvaTa yA vidhna hai anvaya sahita sAmAnyArtha-( jassa ) jisake ( hidaye ) hRdayameM ( paradavamhi ) paradraSyake bhItara ( aNumettaM vA ) aNumAtra bhI ( rAgo) rAga ( vijjade ) pAyA jAtA hai ( so) vaha ( savvAgamadharovi) sarva zAstroMko jAnanevAlA hai tobhI ( sagassa samayaM) apane Atmika padArthako yA svasamayako [Na vijANadi ] nahIM jAnatA hai| vizeSArtha-jisake manameM vItarAga paramAtmAmeM bhI vItarAgatAse viparIta rAgabhAva pAyA jAtA hai vaha apane hI zuddha AtmAmeM AcaraNarUpa apane svarUpako nahIM jAnatA hai isaliye pahale hI viSayoMkA anurAga tyAgakara phira guNasthAnakI sIr3hIke kramase rAgAdise rahita apane zuddhAtmAmeM Thaharakara aha~t siddha Adike sambaMdhameM bhI rAgabhAvako tyAga denA cAhiye, yaha abhiprAya hai / / 167 / / rAgalavamUladoSaparaMparAkhyAnametat / dhariduM jassa Na sakkaM cittubbhAmaM viNA du appANaM / rodho tassa Na vijjadi suhAsuha-kadassa kammassa / / 168 / / dhartuM yasya na zakyam cittoddhAmaM vinA tvAtmAnam / rodhastasya na vidyate zubhAzubhakRtasya karmaNaH / / 168 / / iha khalbarhadAdibhaktirapi na rAgAnuvRttimantareNa bhavati / rAgAdyanuvRttau ca satyAM buddhiprasaramantareNAtmA na taM kathaMcanApi dhArayituM zakyate / buddhiprasare ca sati zubhasyAzubhasya vA karmaNo na nirodho'sti / tato rAgakalivilAsamUla evAyamanarthasantAna iti / / 168 / / / anvayArtha--( yasya ) jo [ cittodbhAmaM vinA tu] ( rAgake sadbhAvake kAraNa ) cittake bhramaNa vinA ( AtmAnam ) apaneko ( dhartum na zakyam ) nahIM rakha sakatA, ( tasya ) usake ( zubhAzubhakRtasya karmaNa: ) zubhAzubha karmakA ( rodha: na vidyate ) nirodha nahIM hai| TIkA-yaha, rAgAMzamUlaka doSaparamparAkA nirUpaNa haiM | Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ F paMcAstikAya prAbhRta 395 yahA~ ( isa lokameM) vAstavameM arhatAdi kI bhakti bhI rAgapariNatike binA nahIM hotii| rAgAdipariNati honese AtmA vikalpoM ke se rahita Apako kisI prakAra nahIM rakha sakatA, aura vikalpoMke prasAra honepara zubha tathA azubha karmakA nirodha nahIM hotaa| isaliye, yaha anarthasaMtatikA mUla rAgarUpa klezakA vilAsa hI hai / / 168 / / saM0tA0 - atha sarvAnarthaparaMparANAM rAga eva mUla ityupadizati, dhariduM dhartuM jassa- yasya Na sakko - na zakyaH karmatApatraH, cittabbhAmo - cittabhramaH athavA vicitrabhramaH Atmano bhrAntiH / kaMtha ? viNA du appANaM - AtmAnaM binA nijazuddhAtmabhAvanAmaMtaroga, rodho tassa Na vijjadi-rodhaH saMvaraH tasya na vidyate ? kasya saMbaMdhi | suhAsuhakadassa kammassa- zubhAzubhakRtasya karmaNa iti / tadyathA / yosau nityAnandaikasvabhAvanijAtmAnaM na bhAvayati tasya mAyAmithyAnidAnazalyatrayaprabhRti - samastavibhAvarUpo buddhiprasaro dhartuM na yAti nirodhAbhAve ca zubhAzubhakarmaNAM saMvaro nAstIti / tataH sthitaM samastAnarthaparaMparANAM rAgAdivikalpA evaM mUlamiti // 168 // hindI tA0 - utthAnikA- Age sarva anarthokI paramparAkA rAga hI mUla kAraNa hai / aisA upadeza karate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha - [ du] tathA [ jassa ] jisakA cittakA bhrama yA caMcalabhAva [ appANaM viNA ] apanI zuddha AtmAkI bhAvanAke binA [ dhariduM Na sakkaM ] rokA nahIM jA sakatA hai [ tassa ] usake [ suhAsuhakadassa kamyassa ] zubha tathA azubha upayogase kiye hue karmoMkA [ rodho ] rukanA [ paNa vijjadi ] nahIM sambhava hai / vizeSArtha jo koI nitya Anandamaya eka svabhAvarUpa apane AtmAkI bhAvanA nahIM kara sakatA hai vaha mAyA, mithyA, nidAna ina zalyoM Adiko lekara sarva vibhAvarUpa buddhike phailAvako roka nahIM sakatA hai| isa buddhike na rukanepara usake zubha tathA azubha karmokA saMvara nahIM hotA hai / isase siddha huA ki sarva anarthokI paramparAke mUla kAraNa rAga Adi vikalpa hI haiM / / 168 / / I rAgakaliniHzeSIkaraNasya karaNIyatvAkhyAnametat / tamhA NivbudikAmo NissaMgo Nimmamo ya haviya puNo / siddheSu kuNadi bhattiM NivvANaM teNa pappodi / / 169 / / tasmAnnivRttikAmo nissaGgo nirmamazca bhUtvA punaH / siddheSu karoti bhaktiM nirvANaM tena prApnoti / / 169 / / yato rAgAdyanuvRttau citto bhrAnti:, cittodbhrAntau karmabandha ityuktam, tataH khalu mokSArthinA Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 mokSamArga prapaMca sUcikA cUlikA karmabandhamUlacittodbhrAntimUlabhUtA rAgAdhanuvRttirekAntena niHzeSIkaraNIyA / niHzeSitAyAM tasyAM prasiddhanaiHsaGgyanairmabhyaH zuddhAtmadravyavizrAntirUpAM pAramArthikI siddhabhaktimanubibhrANaH prasiddhasvasamayapravRttirbhavati / tena kAraNena sa evaniHzeSirAkarmabandhaH siddhimavApnotIti / / 169 / / anvayArtha-( tasmAt ) isaliye ( nivRttikAma: ) mokSArthI jIva ( nissaGgaH ) ni:saMga (ca) aura ( nirmamaH ) nirmama ( bhUtvA punaH ) hokara ( siddheSu bhaktiM ) siddhoMkI bhakti ( karoti ) karatA hai, ( tena ) isaliye vaha ( nirvANaM prApnoti ) nirvANako prApta karatA hai| TIka - yaha sApa doSakA ni:zeSanAza karaneyogya honekA nirUpaNa hai| rAgAdipariNati honese cittakA bhramaNa hotA hai aura cittakA bhramaNa honese karmabaMdha hotA hai aisA ( pahale ) kahA gayA, isaliye mokSArthIko karmabaMdhakA mUla aisA jo cittakA bhramaNa usake mUlabhUta rAgAdipariNatikA ekAntase ni:zeSa nAza karaneyogya hai / usako niHzeSa nAza kiyA jAnese, jise ni:saMgatA aura nirmamatA prasiddha huI hai aisA vaha jIva zuddhAtmadravyameM vizrAntirUpa pAramArthika siddhabhakti dhAraNa karatA huA svasamayapravRttikI prasiddhivAlA hotA hai / usa kAraNase vaha jIva karmabaMdhakA ni:zeSa nAza karake siddhiko prApta karatA hai / / 169 / / tatastasmAnmokSArthinA puruSeNa "grahaNarahitatvAni:saMgatA' AsravakAraNabhUtaM rAgAdivikalpajAlaM nirmUlanAyeti sUkSmaparasamayavyAkhyAnamupasaMharati, tamhA-tasmAccittagatarAgAdivikalpajAlaM 'aNNANAdo NANI'-tyAdi gAthAcatuSTayenAsravakAraNaM bhaNitaM tasmattkAraNAt NijbudikAmo-nivRtyabhilASI puruSaH NissaMgo--ni:saMgAtmatattvaviparItabAhyAbhyantaraparigraheNa rahitatvAni:saMgaH / Nimmamo.-- rAgA-dhupAdhirahitacaitanyaprakAzalakSaNAtmatattvaviparItamohodayotpannena mamakArAhaMkArAdirUpavikalpajAlena rahitatvAt nimohazca nirmamaH, bhaviya-bhUtvA, puNo-puna: siddhesu-siddhaguNasadRzAnaMtajJAnAtmaguNeSu kunndu-krotu| kaaN| bhatti---pAramArthikasvasaMvittirUpAM siddhabhaktiM / kiMbhavati ? teNa--tena siddhabhaktipariNAmena zuddhAtmopalabdhirUpaM, NivyANaM-nirvANaM, pappodi-prApnotIti bhAvArthaH / / 169 / / evaM sUkSmaparasamayavyAkhyAnamukhyatvena navamasthale gAthApaMcakaM gataM / hindI tA0-utthAnikA-mokSArthI puruSako ucita hai ki Asravake kAraNabhUta rAgAdi vikalpa jAlako jar3amUlase nAza kare isIliye AcArya sUkSmaparasamayake vyAkhyAnako saMkoca karate haiM:____ anvaya sahita sAmAnyArtha-[ tamhA] isaliye [NivyudikAmo ] mokSakA icchuka [NissaMgo ] parigraharahita hokara [ya] aura [Nimmamo] mamatArahita hokara [ puNo] phira [siddhesu] siddhoMmeM [ bhaktiM ] bhakti [kuNadi ] karatA hai / teNa] isI rItise vaha [NivyANa ] mokSako [pappodi ] pAtA hai| Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 397 vizeSArtha - aNNANAdo NANI' ityAdi cAra gAthAoMke dvArA rAgAdi vikalpajAlako AsravakA kAraNa batAyA hai isaliye jo puruSa mokSakA abhilASI ho usako parigraharahita Atmatattvase viparIta bAharI va bhItarI parigrahase rahita hokara aura rAgAdi upAdhise rahita caitanya prakAzamaya Atmatattvase viparIta mohake udayase utpanna mamakAra aura ahaMkArarUpa vikalpajAlase rahita hokara siddhoMke samAna mere AtmAke anaMtaguNa haiM aisA mAnakara apane zuddha Atmika guNoMmeM paramArtha svasaMvedana rUpa siddha bhakti karanI cAhiye / isIse zuddhAtmAkI prApti rUpa nirvANakA lAbha hotA hai / / 169 / / arhadAdibhaktirUpaparasamayapravRtteH sAkSAnmokSahetutvAbhAve'pi paramparayA mokSahetutvasadbhAvadyotanametat / sapayatthaM titthayaraM abhigada - buddhissa sutta- roissa / dUrataraM NivvANaM saMjama - tava - saMpaottassa / / 170 / / sapadArthaM tIrthaMkaramabhigatabuddheH sUtrarocinaH / dUrataraM nirvANaM saMyamatapaH samprayuktasya / / 170 / / yaH khalu mokSArthamudyatamanAH samupArjitAcintyasaMyamatapobhAro'pyasaMbhAvitaparamavairAgyabhUmikAdhirohaNasamarthaprabhuzaktiH piJjanalagnatUlanyAsanyAyena navapadArthaiH sahArhadAdirucirUpAM parasamayapravRttiM parityaktuM notsahate, sa khalu na nAma sAkSAnmokSaM labhate kintu suralokAdiklezaprAptirUpayA paramparayA tamavApnoti / / 170 / / anvayArtha- (saMyamatapaH samprayuktasya ) saMyamatapasaMyukta hone para bhI, ( sapadArthaM tIrthaMkaram ) nava padArtho tathA tIrthaMkarake prati ( abhigatabuddhaH ) jisakI buddhi kA jhukAva vartanA hai aura ( sUtrarocinaH ) sUtroMke prati jise ruci (prIti) vartatI haiM, usa jIvako ( nirvANaM ) nirvANa ( dUrataraM ) dUratara hai| TIkA --- yahA~, arhatAdikI bhaktirUpa parasamayapravRtti meM sAkSAt mokSahetupanakA abhAva honepara bhI paramparAse mokSa hetupanekA sadbhAva darzAyA hai / jo jIva vAstavameM mokSake hetuse udyamI cittavAlA vartatA huA, acintya saMyamatapabhAra saMprApta kiyA honepara bhI paramavairAgyabhUmikAkA ArohaNa karanemeM samartha aisI prabhuzakti utpanna na kI honese, 'dhunakIko cipakI huI rUI ke nyAyase nava padArthoM tathA arhatAdikI rucirUpa ( prItirUpa ) parasamayapravRttikA parityAga nahIM kara sakatA, vaha jIva vAstavameM sAkSAt mokSako prApta nahIM karatA kintu devalokAdike klezakI prAptirUpa paramparA dvArA use prApta karatA // 170 // Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 - mokSamArga prapaMca sUcikA cUlikA ___saM0 tA0- athAhadAdibhaktirUpaparasamayapravRttapuruSasya sAkSAnmokSahetutvAbhAcepi paraMparayA mokSahetutvaM dyotayan san pUrvoktameva sUkSmaparasamayavyAkhyAnaM prakArAntareNa kathayati, dUrayaraM NivvANaM-dUrataraM nirvANaM bhavati / kasya / abhigdbuddhiss-abhigtbuddheH| tadgatabuddheH kaM / prati ? sapadatthaM titthayaraM-jIvAdipadArthasahitatIrthakaraM prti| punarapi kiMviziSTasya / suttarocissa-zrutarocina Agamaruce: 1 punarapi kathaMbhUtasya saMjamatavasaMpajuttassa--saMyamatapaH saMprayuktasyApIti / ito vistaraH / bahiraMgendriyasaMyamaprANasaMyamabalena rAgAdyupAdhirahitasya khyAtipUjAlAbhanimittAnekamanoratharUpavikalpajAlajvAlAvalirahitatvena nirvikalpasya ca cittasya nijazuddhAtmani saMyamArtha sthitikaraNAtsaMyatopi anazanAdyanekavidhabAhyatapazcaraNabalena samastaparadravyecchAnirodhalakSaNenAbhyantaratapasA ca nityAnandaikAtmasvabhAve pratapanAdvijayanAttapasthopi yadA viziSTa saMhananAdizatyabhAvAnniraMtaraM tatra sthAtuM na zaknoti tadA kiMkaroti / kvApi kAle zuddhAtmabhAvanAnukUlajIvAdipadArthapratipAdakamAgarma rocate, kadAcitpunaryathA kopi rAmadevAdipuruSo dezAntarasthasItAdistrIsamIpAdAgatAnAM puruSANAM tadartha dAnasanmAnAdikaM karoti tathA muktizrIvazIkaraNArtha nirdoSiparamAtmanAM tIrthaMkaraparamadevAnAM tathaiva gaNadharadevabharatasagararAmapAMDavAdimahApuruSANAM cAzubharAgavaMcanArtha zubhadharmAnurAgeNa cAritapurANAdikaM zRNoti bhedAbhedaratnatrayabhAvanAratAnAmAcAryopAdhyAyAdInAM gRhasthAvasthAyAM ca punardAnapUjAdikaM karoti ca tena kAraNena yadyapyanantasaMsArasthiticchedaM karoti kopyacaramadehastadbhace karmakSayaM na karoti tathApi puNyAsravapariNAmasahitatvAttadbhave nirvANaM na labhate bhavAntare punardevendrAdipadaM labhate / tatra vimAnaparivArAdivibhUtiM tRNavadgaNayan san paMcamahAvideheSu gatvA samavazaraNe vItarAgasarvajJAna pazyati nirdoSaparamAtmArAdhArakagaNadharadevAdInAM ca tadanantaraM vizeSeNa dRDhadhoM bhUtvA caturthaguNasthAnayogyamAtmabhAvanAmaparityajan san devaloke kAlaM gamayati tatopi jIvitAnte svargAdAgatya manuSyabhave cakravAdivibhUti labdhvApi pUrvabhavabhAvitazuddhAtmabhAvanAbalena mohaM na karoti tatazca viSayasukhaM parihatya jinadIkSAM gRhItvA nirvikalpasamAdhividhAnena vizuddhajJAnadarzanasvabhAve nijazuddhAtmani sthitvA mokSaM gacchatIti bhAvArthaH / / 170|| hindI tA0-utthAnikA-Age arahaMta AdikI bhaktirUpa parasamayameM AcaraNa karanevAle puruSake sAkSAt mokSake kAraNakA abhAva hai to bhI yaha bhakti paramparA se mokSakA hetu hai aisA prakAza karate hue jisako pahale kaha cuke haiM usI sUkSma parasamayake vyAkhyAnako anya prakAra se kahate haiM anvaya sahita sAmAnyArtha-( suttaroissa ) Agamako rocaka ho, ( saMjamatavasaMpajuttassa ) saMyama aura tapakA abhyAsI ho parantu ( sapayatthaM tityayaraM abhigadabuddheH ) nava padArtha sahita tIrthakarakI bhaktimeM buddhiko lagAnevAlA ho usake (NivyANa) mokSa ( dUrataraM ) bahuta dUra Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 399 vizeSArtha- jo bAharI iMdriya saMyama tathA prANiyoMkI rakSA rUpa prANi saMyamake balase rAgAdi upAdhi se rahita hai, tathA apanI prasiddhi, pUjA, lAbha va usake manoratha rUpa vikalpoMke jAlakI agnike binA nirvikalpa citta karake saMyamake liye apane zuddha AtmAmeM Thaharaneke liye saMyamI muni ho gayA hai va anazana Adiko lekara aneka prakAra bAharI tapazcaraNake balase va sarva paradravyakI icchAko rokane rUpa AbhyaMtara tapake dvArA nitya Anandamaya eka svabhAvameM tapa karatA hai tapa karate hue bhI jaba vizeSa saMhanana Adi zaktike abhAvase niraMtara apane svarUpameM Thahara nahIM sakatA hai taba kabhI to zuddha AtmAkI bhAvanAke anukUla jIvAdi padArthoMke batAnevAle Agamase prema karatA hai, kabhI jaise rAmacaMda Adi puruSa dezAntara meM gaI huI sItA Adi strIke nikaTase Ae hue puruSoMkA dAna, sanmAna Adi usa apanI strIke premase karate haiM vaise muktirUpI strIke vaza karaneke liye nirdoSa paramAtmA tIrthaMkara parama devoMke tathA gaNadharadeva va bharata, sAgara, rAma, pAMDavAdi mahApuruSoMke cAritra purANAdi azubha rAgase bacane va zubha dharmameM anurAga bhAvase sunatA hai tathA gRhastha avasthAmeM nizcaya vyavahAra ratnatrayakI bhAvanAyeM rata AcArya, upAdhyAya, sAdhu AdikoMkI dAna, pUjAdi karatA hai / isa kAraNase yadyapi anaMta saMsArakI sthitiko cheda DAlatA hai tathA yadi caramazarIrI nahIM hai to usI janmase saba karmoMkA kSaya nahIM kara sakatA hai tathApi puNyake astravake pariNAmasahita honese usa bhavase nirvANako na pAkara anya bhavameM devendrAdi pada pAtA hai vahA~ bhI vimAna parivAra Adi vibhUtiko tRNake samAna ginatA huA pA~ca mahAvidehoM meM jAkara samavazaraNa meM vItarAga sarvajJa arahaMta bhagavAnakA darzana karatA hai tathA nirdoSa paramAtmAke ArAdhaka gaNadhara devAdiko namaskAra karatA hai taba nirdoSa dharmameM dRDha hokara cauthe guNasthAnake yogya AtmAkI bhAvanAko nahIM tyAgatA huA devalokameM kAla mAtA hai phira Ayuke antameM svargase Akara manuSyabhava meM cakravartI AdikI vibhUtiko pAtA hai to bhI pUrvabhavoMmeM AyI huI zuddhAtmA kI bhAvanAke balase usameM moha nahIM karatA hai| phira viSayasukhako chor3akara jinadIkSA le letA hai va nirvikalpa samAdhikI vidhise vizuddha jJAnadarzana svabhAvarUpa apane zuddha AtmAmeM Thaharakara mokSako pA letA hai yaha bhAva hai / / 170 / / arhadAdibhaktimAtrarAgajanitasAkSAnmokSasyAntarAyadyotanametat / arahaMta - siddha- cediya payaNa-bhakto pareNa NiyameNa / jo kuNadi tavokampaM so suralogaM samAdiryAda / / 171 / / arhatsiddhacaityapravacanabhaktaH pareNa niyamena / yaH karoti tapaH karmasa suralokaM samAdatte / / 171 / / Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 mokSamArga prapaMca sUcikA cUlikA yaH khalvahaMdAdibhaktivitheyabuddhiH san paramasaMyamapradhAnamatitIvra tapastapyate, sa tAvanmAtrarAgakalikalaGkitasvAntaH sAkSAnmokSasyAntarAyIbhUtaM viSayaviSabumAmohitAntaraMga svargalokaM samAsAdya, suciraM rAgAGgAraiH pacyamAno'ntastAmyatIti / / 171 / / anvayArtha--[ya: ] jo ( jIva ), [arhatsiddhacaityapravacanabhaktaH ] arhata, siddha, caitya ( . arhatAdikI pratimA ) aura pravacana ( -zAstra ) ke prati bhaktiyukta vartatA huA, [pareNa niyamena ] parama saMyama sahita [tapa:karma ] tapakarma [ -taparUpa kArya] [karoti ] karatA hai, [sa: ] vaha [suraloka ] devalokako [ samAdatte ] samprApta karatA hai| TIkA--yaha, arhatAdikI bhakti mAtra rAgase utpatra honevAlA jo sAkSAt mokSakA ataMrAya usakA prakAzana hai| __jo [ jIva ] vAstavameM arhatAdikI bhaktike AdhIna buddhivAlA vartatA huA parasaMyamapradhAna atitIvra tapa tapatA hai, vaha [jIva ], mAtra uttane rAgarUpa klezase jisakA nija aMta:karaNa kalaMkita ( -malina ) hai aisA vartatA huA, viSayaviSavRkSake Amodase jahA~ aMtaraMga ( - aMta:karaNa ) mohita hotA hai aise svargalokako-jo ki sAkSAt mokSako aMtarAyabhUta hai usesaMprApta karake, sucirakAla paryaMta [-bahuta lambe kAla taka ] rAgarUpI aMgAroMse dahyamAna huH aMtaraMgameM saMtapta [-duHkhI, vyathita ] hotA hai / / 171 / / saM0 tA0-atha pUrvasUtre bhaNitaM tadbhave mokSaM na labhate puNyabandhameva prApnotIti tamevArtha draDhayati,-arhatsiddhacaityapravacanabhaktaH san pareNotkRSTena yaH kazcitkaroti / kiM tapaHkarma sa niyamena suralokaM samAdadAti prApnotItyarthaH / atra sUtre ya: kopi zuddhAtmAnamupAdeyaM kRtvA AgamabhASayA mokSaM vA vratatapazcaraNAdikaM karoti sa nidAnarahitapariNAmena samyagdRSTirbhavati tasya tu saMhananAdizaktyabhAvAcchuddhAtmasvarUpe sthAtumazakyatvAdvartamAnabhave puNyabaMdha eva, bhavAntare tu paramAtmabhAvanAsthitatve sati niyamena mokSo bhavati tadviparItasya bhavAntarepi mokSaniyamo nAstIti sUtrAbhiprAyaH / / 171|| ityacaramadehapuruSavyAkhyAnamukhyatvena dazamasthale gAthAdvayaM gataM / hindI tA0-utthAnikA-Age pahale sUtrameM jo bAta kahI hai ki jo tIrthaMkarAdikI bhakti meM lIna hai vaha usI bhavase mokSako nahIM pAtA hai, mAtra puNyabaMdha hI karatA hai / isI arthako dRDha karate haiM anvayasahita sAmAnyArtha-(jo ) jo ( arahaMtasiddhacediyaparvayaNabhatto) arahaMta, siddha, arhatapratimA va jinavANIkA bhakta hotA huA ( pareNa) uttama prakArase ( tavokamma) tapake AcaraNako ( kuNadi) karatA hai (so) vaha (NiyameNa) niyamase ( suralogaM) devalokako ( samAdiyadi ) prApta karatA hai| Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta vizeSArtha-isa sUtrakA bhAva yaha hai ki jo koI zuddhAtmAko grahaNa karane yogya mAnakara athavA AgamakI bhASAse mokSako grahaNa yogya samajhakara vrata va tapazcaraNa Adi karatA hai vaha nidAna rahita pariNAmase samyagdRSTi hai-usake yadi yogya saMhanana AdikI zakti na ho to vaha zuddhAtmAke svarUpameM Thaharaneko asamartha hotA huA vartamAna avameM puNyakA baMdha karatA hI hai dUsare kisI bhavameM paramAtmAkI bhAvanAkI sthiratA honepara vaha niyamase mukta ho jAtA hai-parantu jo isake viparIta hotA hai usako bhavAntarameM bhI mokSa honekA niyama nahIM hai / / 171 / / isa prakAra jo caramazarIrI nahIM hai usa puruSake vyAkhyAnakI mukhyatAse dazaveM sthalameM do gAthAe~ pUrNa huii| sAkSAnmokSamArgasArasUcanadvAre zAstratAtparyopasaMhAro'yam / tamhA Nivbudi-kAmo rAgaM savvastha kuNadu mA kiMci / so teNa vIdarAgo bhaviyo bhavasAyaraM taradi / / 172 / / tasmAnnirvRttikAmo rAgaM sarvatra karotu mA kiJcit / sa tena vItarAgo bhavyo bhavasAgaraM tarati / / 172 / / sAkSAnmokSamArgapurassaro hi vItarAgatvam / tataH khalvarhadAdigatamapi rAgaM candamanagasaMgatamagnimiva suralokAdiklezaprAptyA'tyantamantardAhAya kalpamAnamAkalayya sAkSAnmokSakAmo mahAjanaH samastaviSayamapi rAgamutsRjyAtyantavItarAgo bhUtvA samucchalajjvaladaduHkhasaukhyakallolaM karmAgnitaptakalakalodabhAraprAgbhArabhayaMkaraM bhavasAgaramuttIrya, zuddhasvarUpaparamAmRtasamudramadhyAsya sadyo nirvAti / / alaM vistareNa / svasti sAkSAnmokSamArgasAratvena zAstratAtparyabhUtAya vItarAgatvAyeti dvividhaM kila tAtparyam-sUtratAtparya zAstratAtparyazceti / tatra sUtratAtparya pratisUtrameva pratipAditam / zAstrAtAtparya tvidaM pratipAdyate / asya khalu pAramezvarasya zAstrasya, sakalapuruSArthasArabhUtamokSatattvapratipattihetoH paJcAstikAyaSadravyasvarUpapratipAdanenopadarzitasamastavastusvabhAvasya, ravapadArthaprapaJcasUcanAviSkRtabandhamokSasaMbandhibandhamokSAyatanabandhamokSavikalpasya, samyagAveditanizcayavyavahAramokSamArgasya, sAkSAnmokSakAraNabhUtaparamavItarAgatvavizrAntasamastahRdayasya, paramArthato vItarAga- tvameva tAtparyamiti / tadidaM vItarAgatvaM vyavahAranizcayAvirodhenaivAnugamyamAnaM bhavati samIhitasiddhaye na punrnythaa| vyavahAranayena bhinnasAdhyasAdhanabhAvabhavalambyAnAdibhedavAsitabuddhayaH sukhenaivAvataranti tIrthaM praathmikaaH| tathA hIdaM zraddheyamidamazraddheyaM zraddhAtedaM zraddhAnamidaM Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prapaMca sUcikA cUlikA jJeyamidamajJeyamayaM jJAtedaM jhAmAzimaM varaNImidamabarA.vanayaM parile samiti kartavyAkartavyakartRkarmavibhAgAvalokanollasitapezalotsAhAH zanaiHzanairmohamallamunmUlayantaH, kadAcidajJAnAnmadapramAdatantratayA zithilitAtmAdhikArasyAtmano nyAyyapathapravartanAya prayuktapracaNDadaNDanItayaH, punaH punaH doSAnusAreNa dattaprAyazcittAH santatogatAM santo'tha tasyaivAtmano bhinnaviSayazraddhAnajJAnacAritrairadhiropyamANasaMskArasya bhinnasAdhyasAdhanabhAvasya rajakazilAtalasphAlyamAnavimalasalilAplutavihitopapariSvaGgamalinavAsasa iva manAGmanAgvizuddhimaddhigamya nizcayanayasya bhinnasAdhyasAdhanabhAvAbhAvAirzanajJAnacAritrasamAhitatvarUpe vizrAntasakalakriyAkANDAr3ambaranistaraGgaparamacaitanyazAlini nirbharAnandamAlini bhagavatyAtmani vizrAntimAsUtrayantaH krameNa samupajAtasamarasIbhASA: paramavItarAgabhAvamadhigamya, sAkSAnmokSamanubhavantIti / / atha ye tu kevalavyavahArAvalambinaste khalu bhinnasAdhyasAdhanabhAvAvalokanenA'navarataM nitarAM khidyamAnA muhUmahUrdharmAdizraddhAnarUpAdhyavasAyAnusyUtacetasaH prabhUtazrutasaMskArAdhiropitavicitravikalpajAlakalmASitacaitanyavRttayaH, samastayativRttasamudAyarUpatapaHpravRttirUpakarmakANDoDDamarAcalitAH, kadAcitkiJcidrocamAnAH, kadAcit kiMcidvikalpayantaH, kadAcitkiJcidAcarantaH, darzanAcaraNAya kadAcitprazAmyantaH, kadAcitsaMvijamAnAH, kadAcidnukampamAnAH, kadAcidAstikyamudvahantaH, zaMkAkAGkSAvicikitsAmUDhadRSTitAnAM vyutthApananirodhAya nityabaddhaparikarAH, upavRhaNasthitikaraNavAtsalyaprabhAvanAM bhAvayamAnA vAraMvAramabhivardhitotsAho, jJAnAcaraNAya svAdhyAyakAlamavalokayanto, bahudhA vinayaM prapaJcayantaH, pravihitadurdharopadhAnAH, suSThu bahumAnamAtanvanto nihavApattiM nitarAM nivArayanto'rthavyaJjanatadubhayazuddhau nitAntasAvadhAnAH, cAritrAcaraNAya hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahasamastaviratirUpeSu paJcamahAnateSu tanniSThavRttayaH samyagyoganigrahalakSaNAsu guptiSu nitAntaM gRhItodyogA, IryAbhASeSaNAdAnanikSepotsargarUpAsu samitivatyantanivezitaprayatlAH, tapaAcaraNAyAnazanAvamaudaryavRttiparisaMkhyAnarasaparityAgaviviktazayyAsanakAyaklezeSvabhIkSNamutsahamAnAH, prAyazcittavinayavaiyAvRttyavyutsargasvAdhyAya dhyAnaparikarAMkuzitasvAntA, vIryAcaraNAya karmakANDe sarvazaktyA vyApriyamANAH, karmacetanApradhAnatvAd dUranivAritA' zubhakarmapravRttayo'pi samupAttazubhakarmapravRttayaH, sakalakriyAkANDADambarottIrNadarzanajJAnacAritraikyapariNatirUpA jJAnacetanAM manAgapyasaMbhAvayantaH, prabhUtapuNyabhAramantharitacittavRttayaH, suralokAdiklezaprAptiparamparayA suciraM saMsArasAgare bhramantIti / uktaJca caraNakaraNappahANA sasamaya-paramatya-mukkavAvArA / caraNakaraNassa sAraM NicchayasuddhaM Na jANaMti / / Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartavyaracida tiyaH, dvAna nAnanyasya vara nepa ma. taM paMcAstikAya prAbhRta asa kevalanizcayAvalambinaH sakalakriyAkarmakANDADambaraviraktabuddhayo'rdhamIlitavilocanapuTAH kimapi svabukkyAvalokya yathAsukhamAsate, te khalvavadhIritabhinnAsAdhyasAdhanabhAvA abhinnasAdhyasAdhanabhAvamalabhamAnA antarAla eva pramAdakAdambarImadabhazalasacetaso mattA iva, mUrcchitA iva suSuptA iva prabhUtaghRtasitopalapAyasAsAditasauhityA iva samulbaNabalasaJjanitajADyA iva, dAruNamanobhraMzavihitamohA iva, mudritaviziSTacaitanyA vanaspataya iva, maunIndra karmacetanAM puNyabandhabhayenAnavalambamAnA anAsAditaparamaneSkarmyarUpajJAnacetanAvizrAntayo `vyaktAvyaktapramAdatantrA aramAgatakarmaphalacetanApradhAnapravRttayo vanaspataya iva kevalaM pApameva badhnanti / uktaJca NicchayamAlambaMtA Nicchayado NicchayaM ayANaMtA / NAsaMti caraNakaraNaM bAharicaraNAlasA keI / / 403 ye tu punarapunarbhavAya nityavihitodyogamahAbhAgA bhagavanto nizcayavyavahArayoranyatarAnavalambanenAtyantamadhyasthIbhUtAH zuddhacaitanyarUpAtmatattvavizrAntiviracanonmukhAH pramAdodayAnuvRttinivartikAM kriyAkANDapariNatiM mAhAtmyAnivArayanto'tyantamudAsInA yathAzaktyA''tmAnamAtmanA''tmani saMcetayamAnA nityopayuktA nivasanti, te khalu svatattvavizrAntyanusAreNa krameNa karmANi saMnyasanto'tyantaniSyamAdA nitAntaniSkampamUrtayo vanaspatibhirupamIyamAnA api dUranirastakarmaphalAnubhUtayaH karmAnubhUtinirutsukAH kevalajJAnAnubhUtisamupajAtatAttvikAnandanirbharAstarasA saMsArasamudramuttIrya zabdabrahmaphalasya zAzvatasya bhoktAro bhavantIti / / 172 / / anvayArtha - [ tasmAt ] isaliye [ nirvRttikAma: ] mokSAbhilASI jIva [ sarvatra ] sarvatra [ kiJcit rAgaM ] kiMcit bhI rAga [ mA karotu ] na karo [ tena ] aisA karanese [ bhavyaH ] vaha bhavya jIva [ vItarAga: ] vItarAga hokara ( bhavasAgara tarati ) bhavasAgarako taratA hai / TIkA - yaha sAkSAt mokSamArgake sAra - sUcana dvArA zAstratAtparyarUpa upasaMhAra haiN| sAkSAt mokSamArgameM agrasara vAstavameM vItarAgapanA hai| isaliye vAstavameM arhatAdigata rAgako bhI, caMdanavRkSasaMgata agnikI bhA~ti, devalokAdike klezakI prApti dvArA atyanta aMtardAhakA kAraNa samajhakara, sAkSAt mokSakA abhilASI mahAjana ( mahApuruSa ) sabakI orake rAgako chor3akara, atyanta vItarAga hokara, jisameM ubalatI huI duHkhasukhakI kallole uchalatI haiM aura jo karmAgni dvArA tapta tathA khalabalAte hue jalasamUhakI atizayatAse bhayaMkara hai aise bhavasAgarako pAra utarakara, zuddhasvarUpa paramAmRtasamudrako avagAhakara, zIghra nirvANako prApta karatA hai| 1 - vistArase basa ho / jayavaMta vateM vItarAgatA jo ki sAkSAt mokSamArgakA sAra honese zAstratAtparyabhUta haiM / Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 mokSamArga prapaMca sUcikA cUlikA tAtparya do prakArakA hotA hai-sUtratAtparya aura zAstratAtparya / usameM sUtratAtparya, pratyekasUtrameM (pratyekagAthAmeM ) pratipAdita kiyA gayA hai, aura zAstratAtparya aba pratipAdita kiyA jAtA haiM sarva puruSArthoM meM sArabhUta aise mokSatattvakA pratipAdana karaneke hetuse jisameM paMcAstikAya aura SaDdravyake svarUpake pratipAdana dvArA samasta vastukA svabhAva darzAyA gayA hai, nava padArthoke vistRta kathana dvArA jisameM baMdha-mokSake sambandhI svAmI ] baMdha-mokSake Ayatana [ sthAna ] aura baMdha-mokSake vikalpa [ bheda ] pragaTa kiye gaye haiM, nizcaya-vyavahArarUpa mokSamArgakA jisameM samyak nirUpaNa kiyA gayA hai tathA sAkSAt mokSake kAraNabhUta paramavItarAgapane meM jisakA samasta hRdaya sthita hai aise isa yathArtha pAragezvara zAstrakA, paramArthase vItarAgapanA hI tAtparya hai| so isa vItarAgapanekA vyavahAra-nizcayake avirodha dvArA hI anusaraNa kiyA jAye to iSTasiddhi hotI hai, parantu anya prakAra nahIM / ( uparokta bAta vizeSa samajhAI jAtI hai-) anAdi kAlase bhedavAsita buddhi honeke kAraNa prAthamika jItra vyavahAranayase bhinnasAdhyasAdhanabhAvakA avalambana lekara sukhase / sugamarUpase ) tIrthama-mokSamArga avataraNa karate haiN| jaise ki-"(1) yaha zraddheya ( zraddhA karaneyogya ) hai, (2) yaha azraddheya hai, (3) yaha zraddhA karanevAlA hai aura (4) yaha zraddhAna hai, (1) yaha jJeya ( jAnaneyogya ) hai, (2) yaha ajJeya hai [3] yaha jJAtA hai aura (4) yaha jJAna hai, (1) yaha AcaraNIya [ AcaraNa karaneyogya ] haiM, (2) yaha anAcaraNIya hai, (3) yaha AcaraNa karanevAlA hai aura (4) yaha AcaraNa haiM,'- isa prakAra [1] kartavya ( karaneyogya ) hai, (2) akartavya hai, (3) kartA hai aura (4) karma hai, isa prakAra vibhAgoMke avalokana dvArA jinameM sundara utsAha ullasita hotA jAtA hai aise ve [prAthamika jIva ] dhIre-dhIre mohamallako ( rAgAdiko ) ukhAr3ate jAte haiM, kadAcit ajJAnake kAraNa ( pUrNa jJAnake abhAvake kAraNa ) mada [ kaSAya ] aura pramAdake vaza honese apanA AtmaadhikAra ( AtmAmeM adhikAra ) zithila ho jAnese [ atIcAra laga jAnese ] apane nyAyamArgameM pravartita karane ke liye ve pracaMDa daMDanItikA [ prAyazcitta vidhikA ] prayoga karate haiM, punaH-puna: [apane AtmAko ] doSAnusAra prAyazcitta dete hue ve satata udyamavaMta vartate haiM, aura bhinnaviSayavAle zraddhAna-jJAna-cAritra dvArA ( -aise bhedaratnatraya dvArA ) jisameM saMskAra Aropita hote jAte haiM aise bhinnasAdhyasAdhanabhAvavAle apane AtmAmeM-dhobI dvArA zilAkI satahapara pachAr3e jAnevAle, nirmala jala dvArA bhigoye jAnevAle aura kSAra [ sAbuna ] lagAye gaye malina vastrako bhA~ti-alpaalpa vizuddhi ( nirmalatA ) prApta karake, usI apane AtmAko nizcayanayako bhinnasAdhyasAdhanabhAvake abhAvake kAraNa, darzanajJAnacAritrakA samAhitapanA ( abhedapanA ) jisakA rUpa hai kriyAkANDake ADambarako nivRttike kAraNa ( -abhAvake kAraNa ) jo nistaraMga paramacaitanyazAlI hai tathA jo nirbhara Anandase samRddha hai aise bhagavAna AtmAmeM vizrAMti racate hue ( sthiratA karate hue ) Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 405 kramazaH samarasIbhAva samutpanna hotA jAtA hai isaliye parama vItarAgabhAvako prApta karake sAkSAt mokSakA anubhava karate haiN| _[aba kevalavyavahArAvalambI ( ajJAnI ) ] jIvoM kA pravartana aura usakA phala kahA jAtA parantu jo kevalavyavahArAvalambI haiM ve vAstavameM bhitrasAdhyasAdhanabhAvake avalokana dvArA niraMtara atyanta kheda pAte hue, (1) puna:-punaH dharmAdike zraddhAnarUpa adhyavasAnameM unakA citta lagatA rahaneke kAraNa, [2] bahuta zrutake ( dravyazrutake ) saMskAroMse uThanevAle vicitra [aneka prakArake ] vikalpoMke jAla dvArA unakI caitanyavRtti citravicitra hotI hai isaliye aura (3) samasta yati-AcAraLe samadAyarUpa taNmeM pravartanarUpa karmakANDakI dhamArameM [ADambarameM ] ve acalita rahate haiM isaliye ve kabhI kisIkI ( kisI viSayakI ) ruci karate haiM, kabhI kisIke ( kisI viSayake ) vikalpa karate haiM kabhI kucha AcaraNa karate haiM, darzanAcaraNake liye kadAcit prazamita hote haiM, kadAcit saMvegako prApta haiM, kadAcit anukampita hote haiM, kadAcit Astikyako dhAraNa karate haiM, zaMkA, kAMkSA, vicikitsA aura mUDhadRSTitAke utthAnako rokaneke hetu nitya kaTibaddha rahate haiM, upabRMhaNa, sthitikaraNa, vAtsalya aura prabhAvanAko bhAte hue bArambAra utsAhako bar3hAte haiM, jJAnAcaraNake liye svAdhyAyakAlakA avalokana karate haiM, bahuta prakArase vinayakA vistAra karate haiM, durdhara upadhAna karate haiM, bhalIbhA~ti bahumAnako prasarita karate haiM, nihravadoSako atyaMta nivArate haiM, artha, vyaMjana aura tadubhayakI zuddhimeM atyaMta sAvadhAna rahate haiM, cAritrAcaraNake liye-hiMsA, asatya, steya, abrahma aura parigrahakI sarvaviratirUpa paMcamahAvratoMmeM tallIna vRttivAle rahate haiM, samyak yoganigraha jinakA lakSaNa hai aisI guptiyoMmeM atyaMta udyoga rakhate haiM, IryA, bhASA, eSaNA, AdAnanikSepa aura utsargarUpa samitiyoMmeM prayatnako atyanta yukta karate haiM, tapa AcaraNake liye-anazana, avamaudarya, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga, viviktazayyAsana aura kAyaklezoMmeM satata utsAhita rahate haiM, prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRttya, vyutsarga, svAdhyAya aura dhyAnarUpa dvArA nija anta:karaNako aMkuzita rakhate haiM, vIryAcaraNake liye-karmakANDameM sarva zakti vyApta rahate haiM, aisA karate hue karmacetanApradhAnapaneke kAraNa-yadyapi azubhakarmapravRttikA unhoMne atyaMta nivAraNa kiyA hai tathApi zubhakarmapravRttiko jinhoMne bhaleprakAra grahaNa kiyA hai aise ve, sakala kriyAkANDake ADambarase pAra utarI huI darzanajJAnacAritrakI aikyapariNatirUpa jJAnacetanAko kiMcit bhI utpanna na karate hue, bahuta puNyake bhArase ( aMdara ) manda huI cittavRttivAle vartate hue, devalokAdike klezakI prAptikI paramparA dvArA atyanta dIrghakAla taka saMsArasAgarameM bhramaNa karate haiN| kahA bhI hai ki-caraNakaraNappahANA samayapara-matthamukkavAvArA | caraNakaraNassa sAraM NicchayasuddhaNa jANaMti / / artha-jo caraNa karaNa pradhAna haiM aura svasamayarUpa paramArthameM vyApArarahita haiM, ve caraNa karaNa kA sAra jo nizcayazuddha ( AtmA ) usakA anubhava nahIM karate / Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 mokSamArga prapaMca sUcikA cUliyA ( aba kevalanizcayAvalambI ( ajJAnI ) jIvoMkA pravartana aura usakA phala kahA jAtA hai-) aba, jo kevalanizcayAvalambI haiM, sakala kriyAkarmakANDake ADambarameM virakta buddhivAle vartate hue, A~khoMko adhamu~dA rakhakara kucha bhI svabuddhise avalokakara yathAsukha rahate haiM ( arthAt svamatikalpanAse kucha bhI kalpanA karake icchAnusAra-jaise sukha utpanna ho vaiserahate haiM ), ve vAstavameM bhinnasAdhyasAdhanabhAvako tiraskArate hue abhinasAdhyasAdhanabhAvako upalabdha na karate hue, aMtarAlameM hI ( -zubha tathA zuddhake atirikta zeSa tIsarI azubhadazAme hI), pramAdamadirAke madase bhare hue AlasI cittavAle vartate hue, matta ( unmatta ) jaise, mUchita jaise, suSapta jaise, bahuta ghI-zakkara-khIra khAkara tRptiko prApta hue ( -tRpta hue ) hoM, aise, moTe zarIrake kAraNa jaDatA ( -maMdatA, niSkriyatA ) utpanna huI ho aise, dAruNa buddhibhraMzase mUDhatA ho gaI ho aise, jisakA viziSTacaitanya mu~da gayA hai aisI vanaspati jaise, munIndrakI karmacetanAko puNyabaMdhake bhayase na avalambate hue aura parama naiSkarmyarUpa jJAnacetanAmeM vizrAntiko prApta na hote hue ( mAtra ) vyakta-avyakta pramAdake AdhIna vartate hue, prApta hue halake ( nikRSTa ) karmaphalakI cetanAke pradhAnapanevAlI pravRtti jisake vartatI hai aisI vanaspatikI bhA~ti, kevala pApako hI bA~dhate haiN| kahA bhI hai ki-"NicchayamAlambratA Nicchayado NicchayaM ayaannNtaa| NAsaMti caraNakaraNaM bAharicaraNAlasA keI" nizcayakA avalambana lenevAle parantu nizcayase ( vAstavameM) nizcayako na jAnanevAle kucha jIva bAhya caraNameM AlasI hote hue caraNapariNAmakA nAza karate haiN| ( aba nizcaya-vyavahAra donoMkA sumela rahe, isa prakAra bhUmikAnusAra pravartana karanevAle jJAnI jIvoMkA pravartana aura usakA phala kahA jAtA hai-) parantu jo, apunarbhavake ( mokSake ) liye nitya udyoga karanevAle mahAbhAga bhagavanta, nizcaya vyavahArameMse kisI ekakA hI avalambana na lenese ( -kevalanizcayAvalambI yA kevalavyavahArAvalambI na honese ) atyanta madhyastha hote hue, zuddhacaitanyarUpa AtmatattvameM vizrAntike viracanakI ora abhimukha ( unmukha ) hote hue, pramAdake udayakA anusaraNa karatI huI vRttikA nivartana karanevAlI ( TAlanevAlI ) kriyAkANDapariNatiko mAhAtmyase vArate hue atyanta udAsIna rahate hue, yathAzakti AtmAko AtmAse AtmAmeM saMcetate ( anubhavate ) hue nitya-upayukta rahate haiM ve ( -ve mahAbhAga bhagavanta ) vAstavameM svatattvameM vizrAntike anusAra kramazaH karmakA saMnyAsa karate hue ( chor3ate hue ), atyanta niSpramAda rahate hue, atyanta niSkaMpamUrti honese jinheM vanaspatikI upamA dI jAtI hai tathApi jinhoMne karmaphalAnubhUti atyanta nirasta ( naSTa ) kI hai aise, karmAnubhUtike prati nirutsuka vartate hue, kevala jJAnAnubhUtise utpanna hue tAttvika Anandase atyanta bharapUra rahate hue, zIghra saMsArasamudrako pArakara, zabdabrahmake zAzvata phalake ( -nirvANasukhake ) bhoktA hote haiM / / 172 // Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 407 paMcAstikAya prAbhRta athAsya paMcAstikAyaprAbhRtazAstrasya vItarAgatvameva tAtparyamiti pratipAdayati, tamhA-yasmAdatra granthe mokSamArgaviSaye vItarAgatvameva darzitaM tasmAtkAraNAt NincudikAmo-nirvRttyabhilASI puruSa: rAgaM savvattha kuNadu mA kiMci-rAgaM sarvatra viSaye karotu mA kiMcit / so teNa vIyarAgo-sa tena rAgAdyabhAvena vItarAgaH san / bhaviyo-bhavyajIva: bhavasAyaraM taradi-bhavasamudraM taratIti / tadyathA / yasmAdatra zAstre mokSamArgavyAkhyAnaviSaye nirupAdhicaitanyaprakAzarUpaM vItarAgatvameva darzitaM tasmAtkevalajJAnAdyanantaguNavyaktirUpakAryasamayasArazabdAbhidhAnamokSAbhilASI bhavyo'rhadAdiviSayepi svasaMvittilakSaNarAgaM mA karotu tena niruparAgacijjotivina vItarAgo bhUtvA ajarAmarapadasya viparItaM jAtijarAmaraNAdirUpavividhajalacarAkIrNaM vItarAgaparamAnandaikarUpasukharasAsvAdapratibandhakanArakAdiduHkharUpakSAranIrapUrNa rAgAdivikalparahitaparamasamAdhivinAzakapaMcendriyaviSayakAMkSAprabhRtisamastazubhAzubhavikalpajAlarUpakallolamAlAvirAjitamanAkulatvalakSaNapAramArthikasukhapratipakSabhUtAkulatvotpAdakanAnAprakAramAnasaduHkharUpavaDavAnalazikhAsaMdIpitAbhyaMtaraM ca saMsArasAgaramuttIryAnantajJAnAdiguNalakSaNamokSa praapnotiiti| athaivaM pUrvoktaprakAreNAsya prAbhRtasya zAstrasya vItarAgatvameva tAtparya jJAtavyaM tacca vItarAgatvaM nizcayavyavahAranayAbhyAM sAdhyasAdhakarUpeNa parasparasApekSAbhyAmeva bhavati muktisiddhaye, na ca punarnirapekSAbhyAmiti vArtikaM / tadyathA / ye kecana vizuddhajJAnadarzanasvabhAvazuddhAtmatatvasamyazraddhAnajJAnAnuSThAnarUpanizcayamokSamArganirapekSaM kevalazubhAnuSThAnarUpaM vyavahAranayameva mokSamArga manyante tena tu suralokaklezaparaMparayA saMsAraM paribhramaMtIti, yadi punaH zuddhAtmAnubhUtilakSaNaM nizcayamokSamArga manyate nizcayamokSamArgAnuSThAnazaktyabhAvAtrizcayasAdhakaM zubhAnuSThAnaM ca kurvanti tarhi sarAgasamyagdRSTayo bhavanti paraMparayA mokSaM labhante iti vyavahAraikAntanirAkaraNamukhyatvena vAkyadvayaM gataM / yepi kevalanizcayanayAvalaMbinaH saMtopi rAgAdivikalparahitaM paramasamAdhirUpaM zuddhAtmAnamalabhamAnA api tapodhanAcaraNayogyaM SaDAvazyakAdyanuSThAnaM zrAvakAcaraNayogyaM dAnapUjAdyanuSThAnaM ca dUSayante tepyubhayabhraSTA: saMto nizcayavyavahArAnuSThAnayogyAvasthAntaramajAnantaH pApameva badhnanti yadi puna: zuddhAtmAnuSThAnarUpaM mokSamArga tatsAdhakaM vyavahAramokSamArga manyante tarhi cAritramohodayAt zaktyabhAvena zubhAzubhAnuSThAnarahitA api yadyapi zuddhAtmabhAvanAsApekSazubhAnuSThAnaratapuruSasadRzA na bhavanti tathApi sarAgasamyaktvAdidAnavyavahArasamyagdRSTayo bhavanti paraMparayA mokSaM ca labhaMte iti nizcayaikAntanirAkaraNamukhyatvena vAkyadvayaM gataM / tata: sthitametannizcayavyavahAraparasparasAdhyasAdhakabhAvena rAgAdivikalparahitaparamasamAdhibala naiva mokSaM labhate / / 172 / / iti zAstratAtparyopasaMhAravAnyaM / evaM vAkyapaJcakebhya: kathitArthasya vivaraNamukhyatvena ekAdazasthale gAthA gtaa| hindI tA0 --utthAnikA-Age kahate haiM ki isa paMcAstikAya prAbhRtazAstrakA tAtparya vItarAgatA hI hai Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 mokSamArga prapaMca sUcikA cUlikA __ anvaya sahita sAmAnyArtha-( tamhA ) isaliye ( NivvudikAmo) icchA rahita hokara jo ( savvastha ) sarva padArthoMmeM ( kiMci ) kucha bhI ( rAgaM) rAga ( mA kuNadi) nahIM karatA hai ( so bhaviyo) vaha bhavya jIva ( taNa) isI kAraNase ( vItarAgo) vItarAga hotA huA ( bhavasAyaraM) saMsArasamudrako (taradi) tara jAtA hai| vizeSArtha-kyoMki isa zAstrameM mokSamArgake vyAkhyAnake sambandhameM mokSakA mArga upAdhi rahita caitanyake prakAzarUpa vItarAgabhAvako hI dikhalAyA hai isaliye kevalajJAna Adi anantaguNoMkI pragaTatA rUpa kArya samayasArase kahane yogya mokSakA cAhanevAlA bhavyajIva arahaMta AdimeM bhI svAnubhavarUpa rAga bhAva na kare-isa rAga rahita caitanya jyotimaya bhAvase vItarAgI hokara vaha prANI saMsArasAgarako pAra karake anaMtajJAnAdi guNa rUpa mokSako prApta kara letA hai| yaha saMsAra-sAgara ajara-amara padase viparIta hai, janma, jarA, maraNa Adi rUpa nAnAprakAra jalacara jIvoMse bharA huA hai, vItarAga paramAnandamaya eka sukha-rasake AsvAdako rokanevAle nArakAdi duHkha rUpa khAre jalase pUrNa hai, rAgAdi vikalpoMse rahita parama samAdhike nAza karanevAle pA~coM indriyoMke viSayoMkI icchA Adiko lekara sarva zubha tathA azubha vikalpa jAla rUpa taraMgoMkI mAlAse bharapUra hai, va jisake bhItara AkulatA rahita paramArtha sukhase AkulatAko paidA karanevAlI nAnAprakAra mAnasika duHkharUpa vaDavAnalakI zikhA jala rahI hai| isa taraha pahale kahe prakArase isa prAbhRtazAstrakA tAtparya vItarAgatAko hI jAnanA cAhiye / vaha vItarAgatA nizcaya tathA vyavahAranayase sAdhya va sAdhaka rUpase paraspara eka dUsarekI apekSAse hI hotI hai-binA apekSAke ekAntase muktikI siddhi nahIM ho sakatI hai / jisakA bhAva yaha hai ki jo koI vizuddha jJAnadarzana svabhAvamaya zuddha Atmatattvake bhale prakAra zraddhAna, jJAna va cAritra rUpa nizcaya mokSamArgakI apekSA binA kevala zubha cAritrarUra vyavahAranayako hI mokSamArga mAna baiThate haiM ve isa bhAvase mAtra devaloka Adike klezako bhogate hue paramparAse isa saMsArameM bhramaNa karate rahate haiM, parantu jo aisA mAnate haiM ki zuddhAtmAnubhUti rUpa mokSamArga hai tathA jaba unameM nizcaya mokSamArgake AcaraNakI zakti nahIM hotI hai taba nizcayake sAdhaka zubha cAritrako pAlate haiM taba ve sarAga samyagdRSTi hote haiM phira ve paramparAse mokSako pAte haiN| isa taraha vyavahArake ekAMta pakSako khaNDana karanekI mukhyatAse do vAkya kahe gae tathA jo ekAMtase nizcayanayakA AlaMbana lete hue rAgAdi vikalpoMse rahita parama samAthirUpa zuddhAtmAkA lAbha na pAte hue bhI tapasvIke AcaraNake yogya sAmAyikAdi chaH Avazyaka kriyAke pAlanakA va zrAvakake AcaraNake yogya dAna, Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAta 402 pUjA Adi kriyAkA khaNDana karate haiM ve nizcaya tathA vyavahAra donoM mArgose bhraSTa hote hue nizcaya tathA vyavahAra AcaraNake yogya avasthAse jo bhinna koI avasthA usako na jAnate hue pApako hI bA~dhate haiM tathA jo zuddhAtmAke anubhavarUpa nizcaya mokSamArgako tathA usake sAdhaka vyavahAra mokSamArgako mAnate haiN| parantu cAritramohake udayase zakti na honepara yadyapi zubha va azubha cAritrase zuddhAtmAkI bhAvanAkI apekSA sahita zuddha cAritrako pAlanevAle puruSoMke samAna nahIM hote haiM tathApi sarAgasamyaktva Adiko lekara dAna, pUjA Adi vyavahArameM rata aise samyagdRSTi hote haiM ve paramparAse mokSako pA lete haiN| isa taraha nizcayake ekAMtakA khaMDana karate hue do vAkya kahe, isase yaha siddha huA ki nizcaya tathA vyavahAra paraspara sAdhya sAdhaka rUpase mAnaneyogya haiM / isIke dvArA rAgAdi vikalparahita paramasamAdhike balase hI mokSako jJAnI jIva pAte haiM / / 172 / / isa taraha zAstrake tAtparyako saMkoca karate hue vAkya kahA / isa taraha pA~ca vAkyoMse kahe hue bhAvake vivaraNakI mukhyatAse gyArahaveM sthalameM gAthA khii| kartuH pratijJAnivrvRDhisUcikA samApaneyam / magga-ppabhAva- NaTuM pavayaNa- bhatti-ppacodi-deNa myaa| bhaNiyaM pavayaNasAraM paMcatthiya-saMgahaM suttaM / / 173 / / mArgaprabhAvanArthaM pravacanabhaktipracoditena mayA / bhaNitaM pravacanasAraM paJcAstikasaMgrahaM sUtram / / 173 / / mArgo hi paramavairAgyakaraNapravaNA pAramezvarI paramAjJA, tasyAH prabhAvanaM prakhyApanadvAreNa prakRSTapariNatidvAreNa vA samudyotanama, tadarthameva paramAgamAnurAgapracalitamanasA saMkSepataH samastavastutattvasUcakatvAdativistRtasyApi pravacanasya sArabhUtaM paJcAstikAyasaMgrahAbhidhAnaM bhagavatsarvajJopajJatvAt sUtramidamabhihitaM mayeti / athaivaM zAstrakAra: prArabdhasyAntamupagamyAtyantaM kRtakRtyo bhUtvA paramanaiSkarmyarUpe zuddhasvarUpe vizrAnta iti zraddhIyate / / 173 / / iti samayavyAkhyAyAM navapadArthapurassaramokSamArgaprapaJcavarNano dvitIyaH zrutaskaMdhaH samAptaH / / svazaktisaMcitavastutattvaivyAkhyA kRteyaM samayasya zabdaiH / svarUpaguptasya na kiMcidasti kartavyamevAmRtacandrasUreH / / 8 / / iti paJcAstikAyasaMgrahAbhidhAnasya samayasya vyAkhyA samAptA / / Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 mokSamArga prapaMca sUcikA cUlikA __ anvayArtha---(pravacanabhaktipracoditena mayA ) pravacanakI bhaktise prerita aise maiMne ( mArgaprabhAvanArtha ) mArgakI prabhAvanAke hetu ( pravacanasAraM ) pravacanake sArabhUta ( paMcAstikasaMgrahaM sUtram ) 'paMcAstikAyasaMgraha'' sUtra ( bhaNitam ) khaa| TIkA--yaha, kartAkI pratijJAkI pUrNatA sUcita karanevAlI samApti hai| 'mArga-parama vairAgya utpanna karAne meM pravaNa-kuzala pAramezvarI parama AjJAkA nAma hai, usakI prabhAvanA-prakhyApana dvArA athavA prakRSTa pariNati dvArA usakA samudyota karanA hai, usake hetu hI ( -mArgakI prabhAvanAke hetu hI ), paramAgamakI orase anurAgake vegase jisakA mana ati calita hotA thA aise maiMne yaha 'paMcAstikAyasaMgraha' nAmakA sUtra kahA--jo ki bhagavAna sarvajJa dvArA upajJa honese ( pahilI bAra upadiSTa honese.) 'sUtra' hai, aura saMkSepase samastavastutattvakA ( sarva vastuoMke yathArtha svarUpakA ) pratipAdana kartA honese, ati vistRta bhI pravacanakA sArabhUta hai| mAra zAvakaH / zrImAnatkundakundAcAryadeva ) prArambha kiye hue kAryake antako pAkara, atyanta kRtakRtya hokara, paramanaiSkarmyarUpa zuddhasvarUpameM vizrAnta hue ( -sthira hue )aise zraddhe jAte haiM ( arthAt aisI hama zraddhA karate haiM ) / / 173 / / ___ isa prakAra samayavyAkhyA nAmako TIkAmeM navapadArthapUrvaka mokSamArga prapaMcavarNana nAmakA dvitIya zrutaskandha samApta huaa| ( aba, 'yaha TIkA zabdoMne kI hai, amRtacandrasUrine nahIM' aise arthakA eka antima zloka kahakara zrI amRtacandrAcAryadeva TIkAkI pUrNAhuti karate haiM-) _zlokArtha-apanI zakti jinhoMne vastukA tattva ( - yathArtha svarUpa ) bhalIbhA~ti kahA hai aise zabdoMne vaha samayakI vyAkhyA ( -arthasamayakA vyAkhyAna athavA paMcAstikAyasaMgrahazAstrakI TIkA ) kI hai, svarUpagupta ( -amUrtika jJAnamAtra svarUpameM gupta ) amRtacandrasUrikA ( usameM ) kiMcit bhI kartavya nahIM hai (8) saM0 tA0-atha zrIkundakundAcAryadevaH svakIyapratijJA nirvAhayan, grandhaM samApati, paMcAstikAyasaMgrahaM--sUtraM / kiMviziSTaM / pravacanasAraM / kimarthaM / mArgaprabhAvanArthamiti / tathAhiM-- mokSamArgo hi saMsArazarIrabhogavairAgyalakSaNo nirmalAtmAnubhUtistasyAH prabhAvanaM svayamanubhavanamanyeSAM prakAzanaM ba tadarthameva paramAgamabhaktipreritena mayA kartRbhUtena paMcAstikAyazAstramidaM vyAkhyAtaM / kiM lakSaNaM paMcAstikAyaSaDTraeNvyAdisaMkSepeNa vyAkhyAnena samastavastuprakAzatvAt dvAdazAMgasyApi pravacanasya sArabhUtamiti bhAvArthaH / / 173 / / iti graMthasamAptirUpeNa dvAdazasthale gAthA gtaa| evaM tRtIyamahAdhikAraH samAptaH / / Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 411 paMcAstikAya prAbhRta hindI tA0 - utthAnikA-Age kahate haiM ki zrIkundakundAcAryadeva apanI pratijJAko nivAhate hue granthako samApta karate haiM___anvaya sahita sAmAnyArtha-( mayA) mujha kundakundAcAryane ( pavayaNabhattippacodideNa) AgamakI bhaktikI preraNAse ( maggappabhAvaNaTuM) jinadharmakI prabhAvanAke liye ( padayaNasAraM) Agamake sArake kahanevAle ( paMcatthiyasaMgahaM suttaM ) paMcAstikAyasaMgraha sUtrako ( bhaNiyaM) varNana kiyA hai| vizeSArtha-mokSakA mArga vAstavameM saMsAra zarIra va bhogoMse vairAgya rUpa hai athavA nirmala AtmAnubhava rUA hai, usakI prabhAvanA yaha hai ki use svayaM anubhava kare tathA dUsaroMko prakAza kre| aisI mokSamArgakI prabhAvanAke liye maine paramAgamakI bhaktise prerita hokara isa paMcAstikAya nAmake zAstrako kahA hai jisameM pA~ca astikAya va chaH dravya AdikA saMkSepase vyAkhyAna karake samasta vastuko prakAzita kiyA gayA hai, isIliye yaha anya dvAdazAMga rUpa AgamakA sAra hai||173|| isa taraha graMthako samApta karate hue bArahaveM sthalameM gAthA khii| yahA~ tIsarA mahAadhikAra pUrNa huaa| saM0 tA0-atha yataH pUrNa saMkSeparuciziSyasaMbodhanArthaM paMcAstikAyaprAbhRtaM kathitaM tato yadA kAle zikSA gRhNAti tadA ziSyo bhaNyate iti heto: ziSyalakSaNakathanArtha paramAtmArAdhakapuruSANAM dIkSAzikSAvyavasthAbhedAH pratipAdyante / dIkSAzikSAgaNapoSaNAtmasaMskArasallekhanottamArthabhedana SaTakAlA bhavanti / tadyathA / yadA kopyAsannabhavyo bhedAbhedaratnatrayAtmakamAcArya prApyAtmArAdhanArtha bAhyAbhyaMtaraparigrahaparityAga kRtvA jinadIkSAM gRhNAti sa dIkSAkAla:, dIkSAnaMtaraM nizcayavyavahAraratnatrayasya paramAtmatattvasya ca parijJAnArtha tatpratipAdakAdhyAtmazAstreSu yadA zikSAM gRhNAti sa zikSAkAla, zikSAnaMtaraM nizcayavyavahAramokSamArga sthitvA tadarthinAM bhavyaprANigaNAnAM paramAtmopadezena yadA poSaNaM karoti sa ca gaNapoSaNakAla:, gaNapoSaNAnantaraM gaNaM tyaktvA yadA nijaparamAtmani zuddha saMskAraM karoti sa AtmasaMskArakAlaH, AtmasaMskArAnaMtaraM tadarthameva krodhAdikaSAyagahitAnaMtajJAnAdiguNalakSaNaparamAtmapadArthe sthitvA rAgAdivikalpAnAM samyaglekhanaM tanukaraNaM bhAvasallekhanA tadartha kAyaklezAnuSThAnaM dravyasallekhanA tadubhayAcaraNaM sasallekhanAkAlaH sallekhanAnaMtara vizuddhajJAnadarzanasvAbhAvAtmadravyasamyakaddhAnajJAnAnuSThAnabahirdravyecchAnirodhalakSaNatapazcaraNarUpanizcayacaturvidharAdhanA yA tu sA caramadehasya tadbhavamokSayogyA tadviparItasya bhavAMtaramokSayogyA cetyubhayamuttamArthakAlaH / atra kAlaSaTkamadhye kecana prathamakAle kecana dvitIyakAle kecana tRtIyakAlAdoM kevalajJAnamutpAdayaMtIti kAlaSaTakaniyamo nAsti / athavA "dhyAtA dhyAnaM phalaM dhyeyaM yatra yasya Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 mokSamArga prapaMca sUcikA cUlikA yadA yathA / ityaSTAMgAni yogAnAM sAdhanAni bhavaMti c'| asya saMkSepavyAkhyAnaM "guptendriyamanA dhyAtA dhyoyaM vastu yadA sthitaM / ekAgmaciMtanaM dhyAnaM phalaM saMvaranirjare" || ityAdi tattvAnuzAsanadhyAnagranthAdau kathitamArgeNa jaghanyamadhyamotkRSTabhedena tridhA dhyAtAro dhyAnAni ca bhvNti| tadapi nAmyAt ? tIyota mArane kalAyama dhyAnasAmagrI jaghanyAdibhedena vidheti vacanAt / athavAtisaMkSepeNa dvidhA dhvAtAro bhavanti zuddhAtmabhAvanAprAraMbhakAH puruSAH sUkSmasavikalpAvasthAyAM prArabdhayogino bhaNyante nirvikalpazuddhAtmAvasthAyA punarniSpannayogina iti saMkSepeNAdhyAtmabhASayA dhyAtRdhyAnadhyoyAni saMvaranirjarAsAdhAkarAgAdivikalparahitaparamAnaMdaikalakSaNasukhavRddhinirvikArasvasaMvedanajJAnavRddhibuddhyAdisaptaddhirUpadhyAnaphalabhedA jJAtavyAH / kiMca / zikSakaprAraMbhakakRtAbhyAsaniSpannarUpeNa kaizcidanyatrApi yaduktaM dhyAtRpuruSalakSaNaM tadatraivAMtarbhUtaM yathAsaMbhavaM draSTavyamiti / idAnI punarAgamabhASayA ghaTakAlAH kathyate / yadA kopi caturvidhArAdhanAbhimukhaH san paMcAcAropetamAcArya prApyobhayaparigraharahito bhUtvA jinadIkSAM gRhNAti tadA dIkSAnaMtaraM caturvidharAdhanAparijJAnArthamAcArArAdhanAdicaraNakaraNagraMthazikSAM gRhNAti tadA zikSAnaMtaraM caraNakaraNakathitArthAnuSThAnena vyAkhyAnena ca paMcabhAvanAsahita: san ziSyagaNapoSaNaM karoti tadA gnnpossnnkaalH| bhAvanA; kathyate tapa:zrutasattvaikatvasaMtoSabhedena 'bhAvanA: paMcavidhA bhavaMti / tadyathA / anazanAdidvAdazavinirmalatapazcaraNaM tapobhAvanA, tasyAH phalaM viSayakaSAyajayo bhavati prathamAniyogacaraNAniyogakaraNAniyogadravyAniyogabhedena caturvidha AgamAbhyAsa: zrutabhAvanA / tathAhiM-- triSaSThizalAkApuruSapurANavyAkhyAnaM prathamAniyogo bhaNyate, upAsakAdhyayanacArArAdhanAdigraMthairdezacAritrasakalacAritravyAkhyAnaM caraNAniyogo bhaNyate, jinAMtaratrilokasAralokavibhAgalokAniyogAdivyAkhyAnaM karaNAniyogo bhaNyate, prAbhRtatattvArthasiddhAntagraMthairjIvAdiSadravyAdInAM vyAkhyAnaM dravyAniyoga iti, tasyAH zrutabhAvanAyA: phalaM jIvAditattvaviSaye saMkSepeNa heyopAdeya tattvaviSaye vA saMzayavimohavibhramarahito nizcalapariNAmo bhavati / uktaM ca---"AtmahitAsthA bhAvasya saMvaro navanavazca saMvega: ni:kaMpatA tapobhAvanA parasyopadezanaM jJAtuH" mUlottaraguNAdyanuSThAnaviSaye nirgahanavRttiH sattvabhAvanA, nasyA phalaM ghoropasargapArISahaprastAvepi nigahanena mokSaM sAdhyati pAMDavAdivat / "ego me sAsado appA nnaanndNsnnlkkhnno| sesA me bAhirA bhAvA sace saMjogalakkhaNA / / '' ityekatvabhAvanA tasyAH phalaM svajanaparajanAdau nimohatvaM bhvti| tathA coktaM / "bhaginI viDaMbyamAnAM yathA vilokyaikbhaavnaacturH| jinakalpito na mUDhaH kSapakopi tathA na muho ta'' || mAnApamAnasamatAbalenAzanapAnAdau yathAlAbhena saMtoSabhAvanA tasyAH phalaM rAgAdhupAdhirahitaparamAnaMdaikalakSaNAtmotthasukhatRptyA nidAnabaMdhAdiviSayasukhanivRttiriti, gaNapoSaNAnaMtara svakIyagaNaM tyakvAtmabhAvanAsaMskArArthI bhUtvA paragaNaM gacchati tadAtmasaMskArakAlaH, AtmasaMskArAnaMtaramAcArArAdhanAkathitakrameNa dravyabhAvasallekhanAM karoti tadA sallekhanAkAlaH, sallekhanAnaMtaraM caturvidharAdhanAbhAvanayA samAdhividhinA kAlaM karoti tadA sa uttamArthakAlazceti / atrApi kecana prathamakAlAdAvapi caturvidhArAdhanAM Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta 413 labhaMta SadakAlaniyamo nAsti / ayamatra bhAvArthaH "AdA kha majjha NANe AdA meM daMsaNe carite ya / AdA paJcakkhANe AdA me saMvare joge" evaM prabhRtyAgamasArAdarthapadAnAmabhedaratnatrayapratipAdakAnAmanukUlaM yatra vyAkhyAnaM kriyate tadadhyAtmazAstraM bhaNyate tadAzritAH SaTakAlA pUrva saMkSepaNa vyAkhyAtA: vItarAgasarvajJapraNItaSadravyAdisamyakzraddhAnavratAdyanuSThAnabhedaratnatrayasvarUpaM yatra pratipAdyate tadAgamazAstraM bhaNyate, taccAbhedaratnatrayAtmakasyAdhyAtmAnuSThAnasya bahiraMgasAdhanaM bhavati tadAzritA api SaTakAlA: saMkSepeNa vyAkhyAtAH, vizeSeNa punarubhayatrApi vakAlavyAkhyAnaM pUrvAcAryakathitakrameNAnyagraMtheSu jJAtavyaM / / iti zrI jayasenAcArya-kRtAyAM tAtparyavRttI prathamatastAvadekAdazottarazatagAthAbhiraSTabhiraMtarAdhikAraiH paMcAstikAyaSadravyapratipAdakanAmA prathamamahAdhikAraH, tadanaMtaraM paMcAzadgAthAbhirdazabhiraMtarAdhikArairnavapadArthapratipAdakAbhidhAno dvitIyo mahAdhikAraH, tadanaMtaraM viMzatigAthAbhAdazasthalaikSisvarUpamokSamArgapratipAdakAbhidhAnastRtIyamahAdhikArazcetyadhikAratryasamudAyenaikAzItyuttarazatagAthAbhiH paMcAstikAyaprAbhRtaH samApta: / / vikramasaMvat 1369 vaSairAzvinazuddhiH 1 bhaumadine / samApteyaM tAtparyavRttiH paMcAstikAyasya / aba yahA~ vRttikAra kahate haiM ki yaha paMcAstikAya prAbhRtagrantha saMkSepa rucidhArI ziSyako samajhAneke liye kahA gayA hai| jisa samaya jo zikSA grahaNa karatA hai usa samaya usako ziSya kahate haiM isaliye ziSyakA lakSaNa kahane ke prayojanase paramAtmAke ArAdhana karanevAle puruSoMkI dIkSA yA zikSAkI avasthAke bheda kahate haiM / dIkSAkAla, zikSAkAla, gaNapoSaNakAla, AtmasaMskArakAla, sallekhanAkAla, uttamArthakAla isa taraha chaH prakArake kAla hote haiM unhIMko kahate haiM 1-jisa samaya koI bhI nikaTa bhavyajIva nizcaya va vyavahAra ratnatrayake dhArI AcArya ke pAsa jAkara ArAdhanAke liye bAharI va bhItarI parigrahakA tyAga karake jinadIkSA grahaNa karatA hai vaha dIkSAkAla hai| 2-dIkSAke bAda nizcaya vyavahAra ratnatrayake tathA paramAtma-svarUpake vizeSa jJAnake liye unake samajhAnevAle adhyAtma- zAstroMkI jaba zikSA grahaNa karatA hai yaha zikSA kAla 3-zikSAke bAda nizcaya tathA vyavahAra mokSamArgameM Thaharakara mokSamArgake arthI bhavya prANiyoMko jaba paramAtma-tattvakA upadeza dekara puSTa karatA hai taba gaNapoSaNakAla hai| 4-gaNapoSaNake bAda jaba apane gaNa yA saMghako tyAgakara apane paramAtma svabhAvameM zuddha saMskAra karatA hai arthAt svabhAvameM ramaNa karatA hai vaha AtmasaMskAra kAla hai! Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 mokSamArga prapaMca sUcikA cUlikA 5-AtmasaMskArake bAda usIke liye krodha Adi kaSAyoMse rahita va anantajJAna Adi lakSaNa sahita paramAtma padArthameM Thaharakara rAgAdi bhAvoMko bhale prakAra kama karanevAlI bhAva sallekhanA hai isIliye kAyako kleza dekara kAyako kRza karanA so dravya sallekhanA hai| ina donoMke AcaraNakA jo kAla hai vaha sallekhanA kAla hai| 6-sallekhanAke bAda vizuddha jJAnadarzana svabhAvarUpa AtmadravyakA bhaleprakAra zraddhAna, jJAna tathA usI meM AcaraNa va bAharI dravyoMmeM icchAkA nirodha rUpa tapazcaraNa isaprakAra cAra tarahakI ArAdhanA karanA so caramazarIrIke usI bhavase mokSake liye hai tathA jo caramazarIrI nahIM hai usake anyabhavameM mokSakI yogyatAke liye hai so uttamArtha kAla hai| ina cha: kAloMke madhyameM koI pahale kAlameM, koI dUsare kAlameM, koI tIsare kAla AdimeM kevalajJAnako utpanna kara lete haiN| chahoM kAloMke honekA niyama nahIM hai| athavA dhyAnake ATha aMga haiM"dhyAtA dhyAnaM phalaM dhyeyaM yatra yasya yadA yathA / ityaSTAMgAni yogAnAM sAdhanAni bhavaMti ca / / arthAt dhyAna karanevAlA, dhyAna, dhyAnakA phala, pisakA dhyAna kiyA jAye, kahA~ dhyAna karanA, kaba dhyAna karanA, kisa vidhise dhyAna karanA tathA yasyakA artha Asana samajhameM AtA hai| vizeSa jJAnI sudhAra leM / isakA saMkSepa vyAkhyAna yaha hai guptendriyamanA dhyAtA dhyeyaM vastu yathAsthitaM / ekAgraciMtanaM dhyAnaM phalaM saMvaranirjare / / arthAt indriya aura manako vaza rakhanevAlA dhyAtA hotA hai| vastukA yathArtha svarUpa dhyAna karane yogya hai, ekako mukhya karake cintavana karanA dhyAna hai, dhyAnakA phala kokA saMvara honA tathA nirjarA honA hai| ityAdi kathana tattvAnuzAsana nAmake dhyAna granthameM kahA gayA hai| vahA~ jaghanya, madhyama va utkRSTa bhedake tIna prakAra dhyAtA va tIna hI prakAra dhyAna kahA gayA hai| isakA bhI kAraNa vahI kahA hai ki dhyAna karanekI sAmagrI jo dravya, kSetra, kAla, bhAva hai so bhI tIna prakAra hai / athavA ati saMkSepase dhyAna karanevAle do prakArake hote haiM-eka to zuddha AtmAkI bhAvanAko prAraMbha karanevAle sUkSma vikalpa sahita avasthAmeM rahanevAle prArabdhayogI kahe jAte haiM / dUsare vikalpa rahita zuddha AtmAkI avasthAmeM rahanevAle niSpanna yogI hote haiN| isa taraha saMkSepase adhyAtmabhASAse dhyAtA, dhyAna, dhyeya va dhyAnake phala jAnane cAhiye / ve phala saMvara tathA nirjarAse sAdhe jAnevAle rAgAdi vikalpa rahita paramAnandamaya sukhakI vRddhi honA Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 415 paMcAlikAya mAmRta va nirvikAra svasaMdhedana jJAnakI unnati honA va buddhi Adi sAta prakAra RddhiyoMkI prApti honA hai| ___anya granthoMmeM bhI dhyAtAke tIna prakAra batAe haiM / jaise ziSya prArambhakartA, abhyAsakartA va niSpannayogI, unakA bhI varNana isI kathanameM yathAsaMbhava antarbhUta jAnanA caahiye| aba AgamakI bhASAse chaH kAla kahe jAte haiM 1-jaba koI samyagdarzana jJAna Adi cAra prakAra ArAdhanAke sanmukha hokara paMca AcArake pAlaka AcAryake pAsa jAkara aMtaraMga bahiraMga parigrahako chor3akara jina dIkSA letA hai vaha dIkSAkAla hai| 2-dIkSAke bAda cAra prakAra ArAdhanAke vizeSa jJAna karaneke liye va AcaraNakI ArAdhanAke liye cAritrake sahAyaka granthoMkI jaba zikSA letA hai taba zikSAkAla hai| 3-zikSAke bAda AcaraNake sahakArI kathanake anusAra svayaM pAla karake va usakA vyAkhyAna karake pA~ca prakArakI bhAvanA sahita hokara jaba ziSyagaNoMko puSTa karatA hai taba gaNapoSaNakAla hai| bhAvanAe~ pA~ca tarahakI hotI haiM--tapa, zruta, sattva, ekatva aura saMtoSa / 1-anazana Adi bAraha prakAra nirmala tapa karanA so tapo bhAvanA hai-isa bhAvanAke phalase viSaya tathA kaSAyakA vijaya hotA hai / 2-prathamAnuyoga, caraNAmuyoga, karaNAnuyoga tathA dravyAnuyoga ina cAra prakArake AgamakA abhyAsa karanA so zrutabhAvanA hai| trizaThazalAkA puruSoMke purANoMkA vyAkhyAna soprathamAnuyoga hai, upAsakAdhyayana va AcAra ArAdhanA Adike granthoMke dvArA dezacAritra va sakalacAritrakA vyAkhyAna so caraNAnuyoga kahA jAtA hai, jinAMtara, trilokasAra loka vibhAga Adike dvArA lokakA kathana karanA so karaNAnuyoga hai, prAbhRta arthAt samayaprAbhRta Adi va tattvArthasUtra Adi siddhAMta granthoMke dvArA jIvAdi chaH dravyoMkA va saptatattvAdikA vyAkhyAna karanA draSyAnuyoga hai / isa zAstrako bhAvanAkrA phala yaha ki jIvAdi tattvoMke sambandhameM yA heya yA upAdeya tattvake sambaMdhameM saMzaya, vimoha, vibhrama rahita nizcala pariNAma hotA hai| isa zAstrakI bhAvanAkA phala anya granthameM kahA hai / AtmahitAsthA bhAvasya saMvaro navanavazca sNvegH| ni:kaMpatA tapobhAvanA parasyopadezanaM jJAtuH / / Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga prapaMca sUcikA cUlikA bhAvArtha-jo zAstrakA jJAtA hotA hai usako chaH lAbha hote haiM- (1) AtmahitameM zraddhA jamatI hai (2) Azrava bhAvakA saMvara hotA hai (3) navIna-navIna dharmAnuroga bar3hatA hai (4) kaMparahita pariNAma hotA hai (5) tapa sAdhanakI bhAvanA hotI hai (6) parako upadeza de sakatA hai| 3-mUlaguNa va uttaraguNoMke pAlanake sambandhameM bhayarahita vartana karanA so sattvabhAvanA hai / isakA phala yaha hai ki ghora upasarga va parISahake par3anepara bhI nirbhaya hokara utsAha pUrvaka mokSakA sAdhana pAMDavoM AdikI taraha hotA hai / 4-apane AtmAko eka rUpa akelA vicAra karanA so ekatvabhAvanA hai jaisA isa gAthAmeM kahA haiego meM sassado appA NANadaMsaNalakkhaNo / sesA me bahirA bhAvA savve saMjogalakkhaNA / bhAvArtha-merA AtmA eka akelA, avinAzI, jJAnadarzana lakSaNakA dhArI hai / isake sivAya jitane sarva bhAva parake saMyogase hote haiM ve mujhase bAharake bhAva haiN| isa ekatvabhAvanAkA phala yaha hai ki svajana tathA parajanoMmeM moha na rahe, jaisA kahA bhaginIM viDaMbamAnAM yathA vilokyaikabhAvanAcaturaH / jinakalpito na mUDhaH kSapakopi tathA na muhot / bhAvArtha--jo ekatva bhAvanAmeM catura hotA hai vaha apane bahinakI viDaMbanAko dekhakara bhI moha nahIM karatA hai vaise jinakalpI sAdhu bhI moha nahIM karatA hai| 5-mAna tathA apamAnameM samatAbhAvake balase bhojanapAna AdimeM jo kucha lAbha ho usameM saMtoSa rakhanA so saMtoSabhAvanA hai| isakA phala yaha hai ki rAgAdika upAdhise rahita paramAnaMdamaya Atmika sukha meM tRpti pAnese nidAna baMdha Adi viSayoMke sukhase cittakA haTa jaanaa| 4-gaNapoSaNake pIche AtmAkI bhAvanAke saMskArako cAhanevAlA apane gaNako chor3akara dUsare gaNa yA munisaMghameM jAkara rahatA hai so AtmasaMskAra kAla hai / 5-AtmasaMskArake pIche AcAra ArAdhanA granthameM kahe pramANa dravya tathA bhAva sallekhanA karatA hai va sallekhanAkAla hai| 6-sallekhanAke pIche cAra prakAra ArAdhanAkI bhAvanAke dvArA samAdhikI vidhise kAlako pUrNa karatA hai so uttamArthakAla hai| Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAstikAya prAbhRta yahA~ bhI koI prathamakAla AdimeM hI cAra prakAra ArAdhanAko prApta kara lete haiM chaH kAlakA niyama nahIM hai / yahA~ yaha bhAvArtha hai ki nIce likhI gAthAke pramANa jahA~ AgamakA sAra lekara nizcaya ralatrayakI bhAvanAke anukUla artha va padoMse vyAkhyAna kiyA jAtA hai vaha adhyAtmazAstra kahA jAtA haiAdA khu majjha NANe AdA me daMsaNe carine ya / AdA paccakkhANe AdA me saMkare joge / / bhAra--mere jAna mAtNa hai-mere TarNana va cAritrameM AtmA hai, pratyAkhyAna tathA tyAgameM bhI AtmA hai-arthAt jahA~ AtmAmeM sthiti hai vahA~ ye sabakucha haiM / __ adhyAtmazAstrake Azrita chaH kAloMkA varNana pahale hI saMkSepase kiyA gayA hai| jahA~ vItarAga sarvajJadvArA kahe hue chaH dravya AdikA bhaleprakAra zraddhAna, jJAna va AcaraNarUpa bheda yA vyavahAra ratnatrayakA svarUpa varNana kiyA jAya baha AgamazAstra kahalAtA hai / yaha kathana nizcaya ratnatrayamayI AdhyAtmika AcaraNakA bAharI sAdhana hotA hai-isake Azrita bhI cha: kAla saMkSepa se kahe gae / vizeSa jAnanA ho to chaH kAloMkA vyAkhyAna donoM hI Agama va adhyAtmarUpase pUrva AcAryoke kahe hue kramAnusAra anya granthoMse jAnanA yogya hai / isa taraha zrI jayasenAcAryakRta tAtparyavRttimeM pahale ekase ekasau gyAraha gAthAoMke dvArA ATha antara adhikAroMse pA~ca astikAya va chaH dravyako kahanevAlA prathama mahAadhikAra kahA gayA / usake bAda pacAsa gAthAoMke dvArA daza antara adhikaroMse nava padArthoko kahanevAlA dUsarA mahAadhikAra kahA gayA / phira bIsa gAthAoMke dvArA bAraha sthaloMse mokSasvarUpa va mokSamArgako kahanevAlA tIsarA mahAadhikAra kahA gayA / isa taraha tIna adhikAroMse eka sau ikyAsI gAthAoMmeM paMcAstikAya prAbhRta samApta huA / samaya vyAkhyAmeM 173 hI gAthAe~ haiN|