Panchastikay

SR No.: 090326
Original Sutra Author: Kundkundacharya
Author: Shreelal Jain Vyakaranshastri
Publisher: Bharat Varshiya Anekant Vidwat Parishad
Total Pages: 421
Language: Hindi, Sanskrit
Classification: Book_Devnagari, Philosophy, & Religion
File Size: 11 MB

Page 315

पंचास्तिकाय प्राभृत अरसमरूपमगंधमव्यक्तं चेतनागुणमशब्दम् ।
जानीह्यलिङ्गग्रहणं जीवमनिर्दिष्टसंस्थानम् ।।१२७।। यत्खलु शरीरशरीरिसंयोगे स्पर्शरसगंधवर्णगुणत्वात्सशब्दत्वात्संस्थानसंघातादिपर्यायपरिणतत्वाच्च इन्द्रियग्रहणयोग्यं, तत्पुद्गलद्रव्यम् । यत्पुनरस्पर्शरसगंधवर्णगुणत्वादशब्दत्वादनिर्दिष्टसंस्थानत्वादव्यक्तत्वादिपर्यायैः परिणतत्वाच्च नेन्द्रियग्रहणयोग्य, तच्चेतनागुणत्वात् रूपिभ्योऽरूपिभ्यश्चाजीवेभ्यो विशिष्टं जीवद्रव्यम् एवमिह जीवाजीवयोर्वास्तवो भेदः सम्यग्ज्ञानिनां मार्गप्रसिद्ध्यर्थं प्रतिपादित इति ।।१२६-१२७ ।।
इति अजीवपदार्थव्याख्यानं समाप्तम् । अन्वयार्थ--( संस्थानानि)[समचतुरस्रादि] संस्थान, ( संघाता: ) संघात, ( वर्णरसस्पर्शगंधशब्दाः ) वर्ण, रस, स्पर्श, गंध और शब्द—( बहवः गुणा; पर्याया: च ) ऐसे जो बहु गुण और पर्यायें हैं, (पुद्गलद्रव्यप्रभवाः भवन्ति ) वे पुद्गलद्रव्यनिष्पन्न हैं।
( अरसम् अरूपम् अगंधम् ) जो अरस, अरूप तथा अगंध है, [अव्यक्तम् ] अव्यक्त है, ( अशब्दम् ) अशब्द है, ( अनिर्दिषसंस्थानम् ) अनिर्दिष्टसंस्थान है ( अर्थात् जिसका कोई संस्थान नहीं कहा ऐसा है), (चेतनागुणम् ) चेतनागुणवाला है और ( अलिङ्गग्रहणम् ) इन्द्रियों द्वारा अग्राह्य है, ( जीवं जानीहि ) उसे जीव जानो।
टीका—जीव-पुद्गलके संयोगमें भी, उनके भेदके कारणभूत स्वरूपका यह कथन है ।
शरीर और शरीरीके ( आत्माके ) संयोगमें, (१) जो वास्तवमें स्पर्श--रस-गंधवर्णगुणवाला होनेके कारण, सशब्द होनेके कारण तथा संस्थान-संधातादि पर्यायोंरूपसे परिणत होनेके कारण इन्द्रिग्रहणयोग्य है, वह पुद्गलद्रव्य है, और (२) जो स्पर्श-रस-गंध-वर्ण गुणरहित होनेके कारण, अनिर्दिष्टसंस्थान होनेके कारण तथा अव्यक्तत्वादि ( अप्रगट ) पर्यायोरूपसे परिणत होनेके कारण इन्द्रियग्रहणयोग्य नहीं है, वह चेतनागुणमयपनेके कारण रूपी तथा अरूपी अजीवोंसे विशिष्ट ( भिन्न ) ऐसा जीव द्रव्य है।
इस प्रकार यहाँ जीव और अजीवका वास्तविक भेद सम्यग्ज्ञानियोंके मार्ग की प्रसिद्धिके हेतु प्रतिपादित किया गया ।।१२६-१२७ ।।।
इस प्रकार अजीव पदार्थका व्याख्यानका समाप्त हुआ। ___ सं० ता०-अथ संस्थानादिपुद्गलपर्याया जीवेन सह क्षीरनीरन्यायेन तिष्ठंत्यपि निश्चयेन जीवस्वरूपं न भवतीति भेदज्ञानं दर्शयति,-समचतुरस्त्रादिषट्संस्थानानि औदारिकादिशरीरसंबंधिन: पंचसंघाताः वर्णरसस्पर्शगंधशब्दाश्च संस्थानादिपुद्गगलविकाररहितात्केवलज्ञानाद्यनंतचतुष्टयसहितात्परमात्मपदार्थानिश्चयेन भिन्नत्वादेते सर्वे च पुद्गलद्रव्यप्रभवाः । एतेषु मध्ये के गुणाः के पर्याया इति प्रश्ने सत्ति प्रत्युत्तरमाह-वर्णरसस्पर्शगंधा गुणा भवन्ति संस्थानादयस्तु पर्यायास्ते च

Translation AI Generated

Know that the **Jiva** is **Alingagrahanam**, **Anirdishtasanstanam**, **Arasam**, **Arupam**, **Agandham**, **Avyaktam**, **Asabdam**, and **Chetanagunam**. ||127||

That which is capable of being perceived by the senses due to its possession of qualities like touch, taste, smell, color, and sound, and due to its transformation into various forms like **sanstanas**, **sanghatas**, etc., is **Pudgaladravyam**. But that which is not capable of being perceived by the senses due to its lack of qualities like touch, taste, smell, color, and sound, and due to its transformation into various forms like **Avyaktam**, **Anirdishtasanstanam**, etc., is **Jivadravyam**, distinct from both **Rupi** and **Arupi** **Ajiva** due to its possession of **Chetanagunam**. Thus, the real difference between **Jiva** and **Ajiva** is explained here for the sake of making the path of **Samyagjnani** clear. ||126-127||

Thus ends the explanation of the **Ajiva** substance. _San. Ta.- Although **Sanstanas** etc., which are **Pudgala** transformations, exist along with **Jiva** like milk and water, they are certainly not the essence of **Jiva**. This is the knowledge of the difference. - **Samchaturasra** etc., six **Sanstanas** are related to the body like **Audarika** etc., five **Sanghatas** are **varna**, **rasa**, **sparsa**, **gandha**, and **sabda**. These are all born from **Pudgaladravyam** because they are certainly different from the **Paramatma** substance which is devoid of **Sanstanas** etc., **Pudgala** transformations, and is endowed with the four infinite qualities like **Kevalajnanam** etc. In the question of which are qualities and which are transformations among these, the answer is - **varna**, **rasa**, **sparsa**, and **gandha** are qualities, while **Sanstanas** etc., are transformations.