Panchastikay

SR No.: 090326
Original Sutra Author: Kundkundacharya
Author: Shreelal Jain Vyakaranshastri
Publisher: Bharat Varshiya Anekant Vidwat Parishad
Total Pages: 421
Language: Hindi, Sanskrit
Classification: Book_Devnagari, Philosophy, & Religion
File Size: 11 MB

Page 237

पंचास्तिकाय प्राभृत
अथ धर्माधर्मद्रव्यास्तिकायव्याख्यानं
धर्मस्वरूपाख्यानमेतत्
धम्मत्थिकाय-मरसं अवण्ण-गंध असद्द - मप्फासं । लोगागाढं पुढं पिहुल मसंखादिय पदेसं ।। ८३ ।। धर्मास्तिकायो ऽरसोऽवर्णगंधोऽ शब्दोऽ स्पर्शः । I लोकावगाढः 3: स्पृष्टः पृथुलो संख्यातप्रदेशः ।। ८३ ।।
२३३
धर्मो हि स्पर्शरसगंधवर्णानामत्यंताभावादमूर्तस्वभावः । तत एव चाशब्दः । सकललोकाकाशाभिव्याप्यावस्थितत्वाल्लोकावगाढः । अयुत सिद्धप्रदेशत्वात् स्पृष्टः । स्वभावादेव सर्वतो विस्तृतत्वात् पृथुलः । निश्चयनयेनैकप्रदेशोऽपि व्यवहारनयेनासंख्यातप्रदेश इति ।। ८३ । । अब धर्मास्तिकाय और अधर्मास्तिकायका व्याख्यान है ।
अन्वयार्थ --- ( धर्मास्तिकाय: ) धर्मास्तिकाय ( अस्पर्शः ) अस्पर्श ( अरसः ) अरस, ( अवर्ण-गंध: ) अगंध, अवर्ण और ( अशब्दः ) अशब्द है, ( लोकावगाढः ) लोकव्यापक हैं, ( स्पृष्ट: ) अखण्ड ( पृथुल ) विशाल और ( असंख्यातप्रदेश: ) असंख्यातप्रदेशी हैं ।
टीका- यह, धर्म के ( धर्मास्तिकायके ) स्वरूपका कथन हैं I
स्पर्श, रस, गंध और वर्णका अत्यन्त अभाव होनेसे धर्म ( धर्मास्तिकाय) वास्तवमें अमूर्तस्वभावाला है, और इसीलिये अशब्द हैं, समस्त लोकाकाशमें व्याप्त होकर रहने से लोकव्यापक हैं, अयुतसिद्ध ( असंयोगी ) प्रदेशवाला होनेसे अखण्ड है, स्वभावसे ही सर्वतः विस्तृत होनेसे विशाल हैं, निश्चयनयसे एकप्रदेशी ( अखण्ड ) होनेपर भी व्यवहारनयसे असंख्यातप्रदेशी है ॥ ८३ ॥
सं०ता०-अथानंतरमनंतकेवलज्ञानादिरूपादुपादेयभूतात् शुद्धजीवास्तिकायात्सकाशाद्भिन्ने हेयरूपे धर्माधर्मास्तिकायाधिकारे गाथासप्तकं भवति तत्र गाथासप्तकमध्ये धर्मान्तिकास्वरूपकथनमुख्यत्वेन “धम्मत्थिकायमरस" इत्यादि पाठक्रमेण गाथात्रयं तदनंतरमधर्मास्तिकायस्वरूपनिरूपणमुख्यत्वेन 'जह हवदि' इत्यादि गाथासूत्रमेकं, अथ धर्माधर्मोभयसमर्थनमुख्यत्वेन तयोरस्तित्वाभावे दूषणमुख्यत्वेन च 'जादो अलोग' इत्यादि पाठक्रमेण गाथात्रयमिति । एवं सप्तगाथाभिः स्थनत्रयेण धर्माधर्मा-स्तिकायव्याख्याने समुदायपातनिका ।
तद्यथा
1
धर्मास्तिकायस्वरूपं कथयति — धम्मत्थिकार्य-धर्मास्तिकायो भवति । अरसमवण्णमगंधमसद्दमप्फासं रसवर्णगंधशब्दस्पर्शरहितः । लोगागादं - लोकव्यापकः, पुढं निर्विकारस्वसंवेदनज्ञान

Translation AI Generated

## The Nature of Dharma-astikaaya

This is a description of the nature of Dharma-astikaaya.

Dharma-astikaaya is without taste, color, smell, sound, or touch. It pervades all realms, is unbreakable, vast, and encompasses countless regions.

**Commentary:**

Dharma-astikaaya is inherently formless due to the complete absence of touch, taste, smell, and color. Therefore, it is also soundless. It pervades all realms and space, making it all-encompassing. It is unbreakable because it is composed of countless, inseparable regions. It is vast because it is inherently expansive in all directions. Although it is a single, unbroken entity in its essence, it is considered to encompass countless regions in practical terms.

**Further Explanation:**

This section discusses the nature of Dharma-astikaaya and Adharma-astikaaya. The seven verses in this section focus on these two concepts. The first three verses primarily describe the nature of Dharma-astikaaya, beginning with the phrase "Dhamm-atthikaaya-marasam." The following verse, starting with "Jah havaddi," focuses on the nature of Adharma-astikaaya. The final three verses, beginning with "Jado alog," discuss the merits and demerits of both Dharma-astikaaya and Adharma-astikaaya, emphasizing their existence and non-existence. These seven verses collectively explain the nature of Dharma-astikaaya and Adharma-astikaaya, providing a comprehensive understanding of these concepts.

**In summary:**

The first verse describes Dharma-astikaaya as being devoid of taste, color, smell, sound, and touch. It is all-encompassing, unbreakable, vast, and encompasses countless regions. The commentary further elaborates on these characteristics, explaining the inherent formlessness, soundlessness, pervasiveness, unbreakable nature, and vastness of Dharma-astikaaya.