Panchastikay

SR No.: 090326
Original Sutra Author: Kundkundacharya
Author: Shreelal Jain Vyakaranshastri
Publisher: Bharat Varshiya Anekant Vidwat Parishad
Total Pages: 421
Language: Hindi, Sanskrit
Classification: Book_Devnagari, Philosophy, & Religion
File Size: 11 MB

Page 161

पंचास्तिकाय प्राभृत
संस्कृत तात्पर्यवृत्ति गाथा-४७ अथ निश्चयेन भेदाभेदोदाहरणं कथ्यते-णाणं धाणं च कुव्वदि ज्ञानं कर्तृ धनं कर्तृ करोदि । किं करोति । धणिणं णाणिणं च-धनिनं ज्ञानिनं च करोति दुविहेहि-द्वाभ्यां नयाभ्यां व्यवहारनिश्चयाभ्यां जह यथा, 'भषणंति-भणन्ति, लह-तथा : किं भणंति । पुधत्तं एयत्तं चावि-पृथक्त्वमेकत्वं चापि । के भगति । तच्चपह-तत्त्वज्ञा इति । तद्यथा भिन्नास्तित्वनिर्वृत्तं धनं भिन्नास्तित्वनिवृत्तस्य पुरुषस्य भिन्नन्य पदेशं भिन्नव्यपदेशस्य भिन्नसंस्थानं भिन्नसंस्थानस्य भित्रसंख्यं भिन्नसंख्यस्य भिन्नविषयानन्धवृत्तिकं भिन्नविषयलब्धवृत्तिकस्य धनं कर्तृपृथक्त्वप्रकारेण धनीति व्यपदेशं करोति बथा नौन चाभिन्नास्तित्वनिर्वतं ज्ञानमभिन्नास्तित्वनिर्वत्तस्य पुरुषस्य अभिनव्यपदेशमभिन्नव्यपदेशम्य अभिन्न संस्थानमभिन्नसंस्थानस्य अभिनसंख्यमभिन्नमंख्यस्य अभित्रविषयलब्धवृत्तिकमभिन्नविषयत्नब्धवृनिकस्य ज्ञानं कतृपुरुषस्यापृथक्त्वप्रकारेण ज्ञानीति व्यपदेशं करोति । दृष्टांतव्याख्यानं गतं तथान्यत्र दानपक्षेपि यत्र विवक्षितद्रव्यस्य भेदेन व्यपदेशादयो भवन्ति तत्र निश्चयेन भेदो ज्ञातव्यः पूर्वगाथाकथितक्रमेण देवदत्तस्य गौरित्यादि । यत्र पुनरभेदेन व्यपदेशादयो भवन्ति तत्र निश्चयेनाभेदो सात वृक्षम्य शाखा जीवस्य वानंतज्ञानादयो गुणा इत्यादिवदिति । अत्र सूत्रे यदेव जीवन रहाभिन्नव्यपदेशं अभित्रसंस्थानं अभिन्नसंख्यं अभिन्नविषयलब्धवृत्तिकं च तज्जीवं ज्ञानिनं करोनि सम्यैवानाभादनादिकालं नरनारकादिगतिषु भ्रमितोयं जीवो यदेव मोक्षवृक्षस्य बीजभूतं यस्यैव भावनाबलादक्रमसमाक्रांतसमस्तद्रव्यक्षेत्रकालभावजातं तस्यैव फलभूतं सकलविमलकेवज्ञानं जायते नदेव निर्विकारस्वसंवेदनज्ञानं भावनीयं ज्ञानिभिरित्यभिप्राय: ।। ४७।।
हिन्दी तात्पर्यवृत्ति गाथा-४७ उत्थानिका-आगे निश्चयसे भेद और अभेदका उदाहरण बताते हैं
अन्वयसहित सामान्यार्थ-( जह) जैसे ( णाणं) ज्ञान ( णाणिणं ) ज्ञानीको ( च ) और ( धणं ) धन ( घणिणं) धनीको ( कुब्वदि ) करता है (च दुविधेहिं ) ऐसा दो तरहसे अभेद और भेदसे ( भण्णति ) कह सकते हैं ( तह ) तैसे ( तच्चण्हू ) तत्त्वज्ञानी ( पुधत्तं एयत्तं चावि ) भेदपने और अभेदपनेको कहते हैं।
विशेषार्थ-जैसे धनका अस्तित्व भिन्न है और धनी पुरुष का अस्तित्व भिन्न है इसलिये धन और धनीका नाम भिन्न है, धनका आकार भिन्न है, धनी पुरुषका आकार भिन्न है, धनकी संख्या भिन्न है, धनी पुरुषकी संख्या भिन्न है, धनका आधार भिन्न है। धनीका आधार भिन्न है तोभी धनको रखनेवाला धनी ऐसा जो कहना है सो भेद या पृथक्त्व व्यवहार है । तैसे ही ज्ञानका अस्तित्व ज्ञानीसे अभिन्न है ऐसे ज्ञानका अभिन्न अस्तित्व रखनेवाले ज्ञानी आत्माके साथ अभेद कथन है । ज्ञानका नाम ज्ञानीसे अभिन्न है, ज्ञानीका

Translation AI Generated

## Verse 47: An Example of Distinction and Non-Distinction with Certainty

Now, an example of distinction and non-distinction with certainty is explained:

Knowledge (**naan**) makes the knower (**naanin**) and wealth (**dhan**) makes the wealthy (**dhanin**). What does it do? It makes the wealthy (**dhanin**) and the knower (**naanin**) in two ways, through two kinds of reasoning, through two kinds of certainties in conduct. Just as, they say, "They speak, thus": What do they say? Separateness and oneness. Who says it? The knowers of truth.

Just as, wealth, having a separate existence, is distinct from the person having a separate existence, and has a different name, a different location, a different number, a different subject matter, and a different basis, so the wealthy is designated as such due to the separateness of the doer. Similarly, knowledge, having a non-separate existence, is non-distinct from the person having a non-separate existence, and has a non-distinct name, a non-distinct location, a non-distinct number, a non-distinct subject matter, and a non-distinct basis, so the knower is designated as such due to the non-separateness of the doer.

The explanation of the example has been given. Similarly, in the case of giving, where there is a designation based on the distinction of the desired object, there, with certainty, distinction should be known, as explained in the previous verses, like Devadatta's cow, etc. Where, however, there is a designation based on non-distinction, there, with certainty, non-distinction should be known, like the branches of a tree, the infinite knowledge of the soul, etc.

In this sutra, whatever is non-distinct in name, non-distinct in location, non-distinct in number, and non-distinct in subject matter, that soul makes the knower. Just as, due to ignorance, etc., the soul wanders in the states of human, hell, etc., so, whatever is the seed of the tree of liberation, whose power of contemplation overcomes all the fields of objects, time, and existence, that very thing bears the fruit of pure knowledge. This non-changing, self-aware knowledge should be contemplated by the knowers.