Panchastikay

SR No.: 090326
Original Sutra Author: Kundkundacharya
Author: Shreelal Jain Vyakaranshastri
Publisher: Bharat Varshiya Anekant Vidwat Parishad
Total Pages: 421
Language: Hindi, Sanskrit
Classification: Book_Devnagari, Philosophy, & Religion
File Size: 11 MB

Page 209

पंचास्तिकाप प्रामृत
२०५ चेतना] और ज्ञानचेतना ऐसे भेदों द्वारा अथवा ध्रौव्य, उत्पाद और विनाश भेदों द्वारा लक्षित होनेसे "त्रिलक्षण ( तीन लक्षणवाला)" है (४) चार गतियों में भ्रमण करता है इसलिये "चतुर्विध भ्रमणवाला' है, (५) पारिणामिक, औदयिक इत्यादि पाँच मुख्य गुणों द्वारा प्रधानता होनेसे “पांच मुख्य गुणोंसे प्रधानतावाला" है (६) चार दिशाओंमें, ऊपर और नीचे इस प्रकार षड्विध भवान्तरगमनरूप अपक्रमसे युक्त होनेके कारण ( अर्थात् अन्य भवमें जाते हुए उपरोक्त छह दिशाओंमें गमन होता है इसलिये ) "छह अपक्रम सहित" है, (७) अस्ति, नास्ति आदि सात भंगों द्वारा जिसका सद्भाव है ऐसा होनेसे "सात भंगपूर्वक सद्भाववान' है (८) ( ज्ञानावरणीयादि ) आठ कर्मोके अथवा ( सम्यक्त्वादि ) आठ गुणोंके आश्रयभूत होनेसे "आठके आश्रयरूप” है, (९) नव पदार्थरूपसे वर्तता है इसलिये “नव-अर्थरूप' है, (१०) पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु, साधारण वनस्पत्ति, प्रत्येक वनस्पति, द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय और पंचेन्द्रिय दस स्थानोंमें प्राप्त होनेसे 'दसस्थानगत ' है ।।७१-७२।।
संस्कृत तात्पर्यवृत्ति गाथा ७१-७२ । अथ तस्यैव नवाधिकारकथितजीवास्तिकायस्य पुनरपि दशविकल्पैर्विशतिविकल्पैर्वा विशेषव्याख्यानं करोति । एक्को चेव महप्पा-सर्वसुवर्णसाधारणेन घोडशवर्णिकगुणेन यथा सुवर्णराशिरेक: तथा सर्वजीवसाधारणकेवलज्ञानाद्यनंतगुणसमूहेन शुद्धजीवजातिरूपेण संग्रहनयेनैकश्चैव महात्मा अथवा उवजुत्तो-सर्वजीवसाधारणलक्षणेन केवलज्ञानदर्शनोपयोगेनोपयुक्तत्वात्परिणतत्वादेकः । कश्चिदाह । यथैकोपि चंद्रमा बहुषु जलघटेषु भिन्न भिन्नरूपो दृश्यते तथैकोपि जीवो बहुशरीरेषु भिन्नभिन्नरूपेण दृश्यत इति । परिहारमाह । बहुषु जलघटेषु चंद्रकिरणोपाधिवशेन जलपुद्गला एवं चंद्राकारणे परिणता न चाकाशस्थचंद्रमाः । अब दृष्टांतमाह । यथा देवदत्तमुखोपाधिवशेन नानादर्पणानां पुद्गला एवं नानामुखाकारेण परिणमन्ति न च देवदत्तमुखं नानारूपेण परिणमति । यदि परिणमति तदा दर्पणस्थं मुखप्रतिबिंबं चैतन्यं प्राप्नोति न च तथा, तथैकचंद्रमा अपि नानारूपेण न परिणमतीति । किं च । न चैकब्रह्मनामा कोपि दृश्यते प्रत्यक्षेण यश्चंद्रवन्नानारूपेण भविष्यति इत्यभिप्रायः । सो दुवियप्पो-दर्शनज्ञानभेदद्वयेन संसारिमुक्तद्वयेन भव्याभव्यद्वयेन वा स द्विविकल्पः । तिलक्खणो हवदि-ज्ञानकर्मकर्मफलचेतनात्रयेणोत्पादव्ययध्रौव्यत्रयेण ज्ञानदर्शनचारित्रत्रयेण द्रव्यगुणपर्यायत्रयेण वा विलक्षणो भवति । चदुसंकमो य भणिदो-यद्यपि शुद्धनिश्चयनयेन निर्विकारचिदानंदैकलक्षणसिद्धगतिस्वभावस्तथापि व्यवहारेण मिथ्यात्वरागादिपरिणतः सन्नरकादिचतुर्गतिसंक्रमणो भणित: । पंचग्गगुणप्पहाणो य-यद्यपि निश्चयेन क्षायिकशुद्धपारिणामिकभावद्वयलक्षणस्तथापि सामान्येनौदयिकादिपंचाग्रगुणप्रधानश्च ।। छक्कावकमजुत्तो-षट्केनापक्रमेण युक्तः अस्य वाक्यस्यार्थः कथ्यिते-अपगतो विनष्टः विरुद्धक्रम: प्रांजलत्वं यत्र स भवत्यपक्रमो वक्र इति ऊर्ध्वाधोमहादिक्चतुष्टयगमनरूपेण षड्विधेनापक्रमेण मरणांते युक्त इत्यर्थ: सा चैवानुश्रेणिगतिरिति । सत्तभंगसम्भावो स्यादस्तीत्यादि सप्तंभंगीसद्भावः । अट्ठासवो---यद्यपि निश्चयेन वीतरागलक्षण

Translation AI Generated

## The Soul: A Detailed Description

**The Soul (Jiva)** is described as:

(1) **One** (Eka): Just as a single lump of gold represents all gold, the soul, with its infinite qualities of knowledge, etc., represents the pure soul category.
(2) **Great Soul** (Mahapa): The soul is also considered a Great Soul due to its inherent potential for liberation and its ability to attain perfect knowledge and vision.
(3) **Suitable** (Uvajutta): The soul is suitable for liberation because it possesses the potential for perfect knowledge and vision.
(4) **Two-fold** (Duviyappa): The soul can be categorized as either a worldly soul (samsari) or a liberated soul (mukta). It can also be categorized as either destined for liberation (bhavya) or not destined for liberation (abhavya).
(5) **Three-marked** (Tilakkhano): The soul is characterized by three marks: knowledge, karma, and the fruit of karma. It can also be characterized by three other sets of three:
* Knowledge, perception, and conduct
* Substance, quality, and mode
* Origination, decay, and permanence
(6) **Four-fold in movement** (Chadu Sankamo): Although the soul's true nature is unchanging and blissful, it appears to move through the four realms of hell, animal, human, and heavenly beings due to its attachment to false beliefs and desires.
(7) **Five-fold in dominant qualities** (Panchaggagunapphaano): Although the soul's true nature is characterized by the two qualities of impermanence and purity, it is generally dominated by the five main qualities: audayika, etc.
(8) **Six-fold in deviation** (Chhakkaavakamajutto): The soul is characterized by six deviations, which are the six directions of movement (up, down, and the four cardinal directions) that it takes when transitioning to another existence.
(9) **Seven-fold in existence** (Sattbhangasambhavo): The soul's existence is characterized by seven categories of existence: being, non-being, etc.
(10) **Eight-fold in dependence** (Atthasavo): The soul is dependent on eight karmas (knowledge-obscuring, etc.) or eight qualities (right faith, etc.).
(11) **Nine-fold in substance** (Nava-artharoopa): The soul exists as one of the nine substances.
(12) **Ten-fold in location** (Dasasthanagata): The soul can be found in ten different locations: earth, water, fire, air, ordinary plants, specific plants, two-sensed beings, three-sensed beings, four-sensed beings, and five-sensed beings.