Panchastikay

SR No.: 090326
Original Sutra Author: Kundkundacharya
Author: Shreelal Jain Vyakaranshastri
Publisher: Bharat Varshiya Anekant Vidwat Parishad
Total Pages: 421
Language: Hindi, Sanskrit
Classification: Book_Devnagari, Philosophy, & Religion
File Size: 11 MB

Page 186

१८२
षड्द्रव्य-पंचास्तिकायवर्णन भवति । न च जीवस्याकर्तृत्वमिष्यते । ततः पारिशेष्येण द्रव्यकर्मणः कर्तापद्यते । तत्तु कथम् ? यतो निश्चयनयेनात्मा स्वं भावमुज्झित्वा नान्यत्किमपि करोतीति ।। ५९।।
हिन्दी समय व्याख्या गाथा ५९ अन्वयार्थ-( यदि भावः कर्मकृतः ) यदि भाव ( जीवभाव ) कर्मकृत हों तो ( आत्मा कर्मणः कर्ता भवति ) आत्मा कर्मका [ द्रव्यकर्मका ] कर्ता होना चाहिये । ( कथं ) वह तो कैसे हो सकता है ? ( आत्मा ) क्योंकि आत्मा तो ( स्वकं भावं मुक्त्वा ) अपने भावको छोड़कर ( अन्यत् किंचिद् अपि ) अन्य कुछ भी [ न करोति ] नहीं करता।
टीका-कर्मको जीवभावका कर्तृत्व होनेके सम्बन्धमें यह पूर्वपक्ष ( शंका ) है ।
यदि औदयिकादिरूप जीवका भाव कर्म द्वारा किया जाता हो, तो जीव उसका ( औयिकादिरूप जीवभावका ) कर्ता नहीं है, ऐसा सिद्ध होता है और जीवका अकर्तृत्व तो इष्ट ( मान्य ) नहीं है । इसलिये, शेष यह रहा कि जीव द्रव्यकर्मका कर्ता होना चाहिये। लेकिन वह तो कैसे हो सकता है ? क्योंकि निश्चयनयसे आत्मा अपने भावको छोड़कर अन्य कुछ भी नहीं करता ।।५।।
- संस्कृत तात्पर्यवृत्ति गाथा ५९ अथ जीवस्यैकांतेन कर्माकर्तृत्चे दूषणद्वारेण पूर्वपक्षं करोति, भावो जदि कम्मकदो-भावो यदि कर्मकृतः यद्येकांतेन रागादिभावः कर्मकृतो भवति । अदा कम्मस्स होदि किह क्रत्तातदात्मा द्रव्यकर्मणः कथं कर्ता भवति यत; कारणाद्रागादिपरिणामाभावे सति द्रव्यकर्म नोत्पद्यते। तदपि कथमिति चेत् ? ण कुणदि अत्ता किंचिवि--न करोत्यात्मा किमपि । किंकृत्वा । मुत्ता अण्णां सगं भावं-स्वकीयचैतन्याभावं मुक्त्वान्यत् द्रव्यकर्मादिकं न करोतीत्यात्मनः सर्वथाप्यकर्तृत्वदूषणद्वारेण पूर्वपक्षेऽग्रे द्वितीयगाथायां परिहारे इत्येकं व्याख्यानं तावत, द्वितीयव्याख्याने पुनरत्रैव पूर्वपक्षोत्रैव परिहारो द्वितीयगाथायां स्थितपक्ष एव । कथमिति चेत ? पूर्वोक्तप्रकारोगात्मा कर्मणां कर्ता न भवतीति दूषणे दत्ते सति सांख्यमतानुसारिशिष्यो वदति । “अकर्ता निर्गुण: शुद्धो नित्यः सर्वगतोऽक्रियः । अमूर्तश्चेतनो भोक्ता जीवकपिलशासने” इति वचनादस्माकं मत आत्मनः कर्माकर्तृत्वं भूषणमेव न दूषणं । अत्र परिहार: । यथा शुद्धनिश्चयेन रागाधकर्तृत्वमात्मनः तथा यद्यशुद्धनिश्चयेनाप्यकर्तृत्वं भवति तदा द्रव्यकर्मबंधाभावस्तदभावे संसाराभावः संसाराभाव सर्वदैव मुक्तप्रसंगः स च प्रत्यक्षविरोध इत्यभिप्राय: ।। ५९।। एवं प्रथमव्याख्याने पूर्वपक्षद्वारेण द्वितीयव्याख्याने पुनः पूर्वपक्षपरिहारद्वारेणेति गाथा गता।।
हिन्दी तात्पर्यवृत्ति गाथा ५९ उत्थानिका-आगे कहते हैं कि यदि एकांतसे ऐसा माने कि जीव कर्मोका कर्ता नहीं है तो क्या दोष आएगा? उस दोषको बताते हुए पूर्वपक्ष कहते हैं

Translation AI Generated

## Chapter 182: Description of the Six Substances and Five Astikayas

**Verse 59:**

It is said that the six substances and five astikayas are described. It is not desirable that the jiva (living being) be considered inactive. Therefore, by the process of elimination, the jiva becomes the doer of dravyakarma (action of the substance). But how is this possible? Because, with certainty, the soul, abandoning its own nature, does not do anything else.

**Commentary:**

This is a preliminary objection (doubt) regarding the jiva being the doer of its own nature. If the jiva's nature, like being born, is created by karma, then the jiva is not the doer of its own nature. This is proven, and the inactivity of the jiva is not acceptable. Therefore, the remaining possibility is that the jiva must be the doer of dravyakarma. But how is this possible? Because, with certainty, the soul, abandoning its own nature, does not do anything else.

**Translation of the Sanskrit Commentary:**

The commentary then presents two interpretations of the verse. The first interpretation states that the verse presents a preliminary objection, arguing that if the jiva is not the doer of karma, then it would lead to the undesirable consequence of the jiva being inactive. The second interpretation argues that the verse actually presents a refutation of the preliminary objection, stating that the jiva is indeed the doer of karma, and that this is not a flaw but rather a necessary consequence of the jiva's nature.

The commentary then goes on to discuss the implications of the jiva being the doer of karma, and how this relates to the concept of liberation. It concludes by stating that the verse is a complex one, with multiple layers of meaning.