Panchastikay

SR No.: 090326
Original Sutra Author: Kundkundacharya
Author: Shreelal Jain Vyakaranshastri
Publisher: Bharat Varshiya Anekant Vidwat Parishad
Total Pages: 421
Language: Hindi, Sanskrit
Classification: Book_Devnagari, Philosophy, & Religion
File Size: 11 MB

Page 219

पंचास्तिकाय प्राभृत
२१५ बादरसौम्यगतानां स्कंधानां पुदलः इति व्यवहारः ।
ते भवन्ति षट्प्रकारास्त्रैलोक्यं यैः निष्पन्नम् ।। ७६ ।। स्पर्शरगंधवर्णगुणविशेषैः षट्स्थानपतितवृद्धिहानिभिः पूरणगलनधर्मत्वात् स्कंधव्यक्त्याविर्भावतिरोभावाभ्यामपि च पूरणगलनोपपत्तेः परमाणषः पुद्गला इति निश्चीयन्ते । स्कन्धास्त्वनेकपुद्गलमयैकपर्यायत्वेन पुनलेभ्योऽनन्यत्वात्पुद्गला इति व्यवह्नियंते, तथैव च वादरसूक्ष्मत्वपरिणामविकल्पैः षट्प्रकारतामापद्य त्रैलोक्यरूपेण निष्पध स्थितवंत इति । तथा हि-बादरबादराः, वादरा:, बादरसूक्ष्माः, सूक्ष्मवादराः, सूक्ष्माः सूक्ष्मसूक्ष्मा इति । तत्र छिन्नाः स्वयं संधानासमर्थाः काष्ठपाषाणादयो बादरबादराः । छिन्नाः स्वयं संथानसमर्थाः क्षीरघृततैलतोयरसप्रभृतयो बादराः । स्थूलोपलंभा अपि छेत्तु भेत्तुमादातुमशक्याः छायातपतमोज्योत्स्नादयो बादरसूक्ष्माः। सूक्ष्मत्वेऽपि स्थूलोपलंभाः स्पर्शरसगंधशब्दा; सूक्ष्मबादराः । सूक्ष्मत्वेऽपि करणानुपलभ्याः कर्मवर्गणादयः सूक्ष्माः । अत्यंतसूक्ष्माः कर्मवर्गणाभ्योऽधो व्यणुकस्कंधपर्यन्ताः सूक्ष्मसूक्ष्मा इति ।।७६।।
अन्वयार्थ ( बादरसौक्ष्म्यगतानां ) बादर ओर सूक्ष्मरूपसे परिणत ( स्कन्धानां ) स्कन्धोंका ( पुद्गलः ) “पुद्गल" ( इति ) ऐसा ( व्यवहार: ) व्यवहार है। ( ते) वे ( षट्प्रकारा: भवन्ति ) छह प्रकारके हैं, ( यैः ) जिनसे [ त्रैलोक्यं ] तीन लोक ( निष्पन्नं ) निष्पन्न हैं।
टीका–स्कन्धोंमें “पुद्गल' ऐसा जो व्यवहार है उसका यह समर्थन है।
(१) जिनमें षट्स्थानपतित वृद्धिहानि होती है ऐसे स्पर्श-रस-गंध, वर्णरूप गुणाविशेषोंने कारण ( परमाणु ) पूरण-गलन-धर्मवाले होनेसे तथा (२) स्कन्धव्यक्तिके ( स्कन्धपर्यायके ) आविर्भाव और तिरोभावकी अपेक्षासे भी ( परमाणुओंमे ) पूरण-गलन घटित होनेसे परमाणु पुद्गल हैं एसा निश्चय किया जाता है । स्कन्ध तो अनेकपुद्गलमय एकपर्यायपनेके कारण पुद्गलोंसे अनन्य होनेसे पुद्गल हैं ऐसा व्यवहार किया जाता है तथा वे] बादरत्व और सूक्ष्मत्वरूप परिणामोंके भेदों द्वारा छह प्रकारोंको प्राप्त करके तीन लोकरूप होकर रहे हैं । वे छह प्रकारके स्कन्ध इस प्रकार है-(१) बादरबादर, (२) बादर, (३) बादरसूक्ष्म, (४) सूक्ष्मबादर, (५) सूक्ष्म, (६) सूक्ष्मसूक्ष्म । वहाँ, (१) काष्ठापाषाणादिक ( स्कन्ध ) जो कि छेदन होने पर स्वयं नहीं जुड़ सकते, बादरबादर हैं, (२) दूध, घी, तेल, जल, रस आदि ( स्कन्ध ), जो कि छेदन होने पर स्वयं जुड़ जाते हैं, बादर हैं (३) छाया, धूप, अंधकार, चांदनी आदि ( स्कन्ध ) स्थूल होने पर भी जिनका छेदन, भेदन अथवा ( हस्तादि द्वारा ) ग्रहण नहीं किया जा सकता बादरसूक्ष्म हैं, (४) स्पर्श-रस-गंध-शब्द, जो कि सूक्ष्म होने पर भी स्थूल ज्ञात होते हैं, सूक्ष्मबादर हैं, (५) कर्मवर्गणादि ( स्कन्ध ) कि जिन्हें सूक्ष्मपना है तथा जो इन्द्रियोंसे ज्ञात न हों ऐसे हैं, वे सूक्ष्म हैं (६) कर्मवर्गणासे नीचेके द्विअणुक-स्कन्ध तकके ( स्कन्ध ) जो कि अत्यन्त सूक्ष्म हैं वे सूक्ष्मसूक्ष्म हैं ।।७६।।

Translation AI Generated

The twenty-one-five skandhas, beginning with the Badara-Sookshma, are called Pudgala. They are of six types, from which the three worlds are created. || 76 ||

Because of their special qualities of touch, taste, smell, and color, and because of their increase and decrease in the six locations, and because of their nature of filling and dissolving, and because of the filling and dissolving that occurs due to the appearance and disappearance of the individual skandhas, the atoms are called Pudgala. The skandhas are called Pudgala because they are made up of many Pudgalas and are not different from them. They have become six types due to the differences in their Badara and Sookshma forms, and they exist in the form of the three worlds. These six types of skandhas are: (1) Badara-Badara, (2) Badara, (3) Badara-Sookshma, (4) Sookshma-Badara, (5) Sookshma, (6) Sookshma-Sookshma.

Here, (1) wood, stone, etc., which cannot join themselves after being broken, are Badara-Badara. (2) Milk, ghee, oil, water, juice, etc., which can join themselves after being broken, are Badara. (3) Shadow, sunlight, darkness, moonlight, etc., which cannot be cut, broken, or grasped even though they are gross, are Badara-Sookshma. (4) Touch, taste, smell, and sound, which are gross even though they are subtle, are Sookshma-Badara. (5) Karma-Vargana, etc., which are subtle and cannot be perceived by the senses, are Sookshma. (6) Those which are extremely subtle, from Karma-Vargana down to the Dvi-Anuka-Skandha, are Sookshma-Sookshma. || 76 ||