Panchastikay

SR No.: 090326
Original Sutra Author: Kundkundacharya
Author: Shreelal Jain Vyakaranshastri
Publisher: Bharat Varshiya Anekant Vidwat Parishad
Total Pages: 421
Language: Hindi, Sanskrit
Classification: Book_Devnagari, Philosophy, & Religion
File Size: 11 MB

Page 48

षड्द्रव्य - पंचास्तिकायवर्णन
द्रव्यके इन तीनों लक्षणोंमेंसे एकका कथन करने पर शेष दोनों (बिना कथन किये ) अर्थसे ही आ जाते हैं। यदि द्रव्य सत् हो, तो वह (१) उत्पादव्ययश्रौव्यवाला और (२) गुणपर्यायवाला होगा, यदि उत्पादव्ययधौव्यवाला हो, तो वह (१) सत और [ २ ] गुणपर्यायवाला होगा, यदि गुणपर्यायवाला हो, तो वह (१) सत् और (२) उत्पादव्ययधौव्यवाला होगा । वह इस प्रकार-सत् नित्यानित्यस्वभाववाला होनेसे (१) श्रौव्यको और उत्पादव्ययात्मकताको प्रगट करता है तथा [ २ ] श्रौव्यात्मक गुणों और उत्पादव्ययात्मक पर्यायोंके साथ एकत्व दर्शाता है। उत्पादव्ययश्रव्य ( १ ) नित्यानित्यस्वरूप पारमार्थिक सत्को बतलाते हैं तथा (२) अपने स्वरूपकी प्राप्ति के कारणभूत गुणपर्यायोंको प्रगट करते हैं। गुणपर्यायें अन्वय और व्यतिरेकवाले होनेसे ( १ ) ध्रौव्यको और उत्पादव्ययको सूचित करते हैं तथा (२) नित्यानित्यस्वभाववाले पारमार्थिक सत्को बतलाते हैं ॥ १० ॥
संस्कृत तात्पर्यवृत्ति गाथा - १०
अथ त्रेधा द्रव्यलक्षणमुपदिशति, दव्त्रं सलक्खणीयं द्रव्यं सत्तालक्षणं द्रव्यार्थिकनयेन बौद्धं प्रति उप्पादव्वयधुवत्तसंजुत्तं उत्पादव्ययध्रौव्यसंयुक्तं पर्यायार्थिकनयेन गुणपज्जयासयं वा गुणपर्यायाधारभूतं वा सांख्यनैयायिकं प्रति जं तं भण्णंति सव्वण्हू यदेवं लक्षणत्रयसंयुक्तं तद्रव्यं भांति सर्वज्ञा इति वार्तिकं । तथाहि सत्तालक्षणमित्युक्ते सत्युत्पादव्ययभ्रव्यलक्षणं गुण पर्यायवत्त्वलक्षणं च नियमेन लभ्यते । उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तमित्युक्ते सत्तालक्षणं गुणपर्यायत्वलक्षणं च नियमेन लभ्यते । गुणपर्यायवदित्युक्ते सत्युत्पादव्ययध्रौव्यलक्षणत्वं सत्तालक्षणं च नियमेन लभ्यते । एकस्मिल्लक्षणेऽभिहिते सत्यन्यलक्षणद्वयं कथं लभ्यत इति चेत् ? त्रयाणां लक्षणानां परस्पराविनाभावित्वादिति । अथ मिथ्यात्वरागादिरहित्वेन शुद्धसत्तालक्षणं अगुरुलघुत्वगुणषडानि वृद्धिरूपेण शुद्धोत्पादव्ययधौव्यलक्षणं अकृतज्ञानाद्यनन्तगुणलक्षणं सहजशुद्धसिद्धपर्यायलक्षणं च शुद्धजीवास्तिकायसंज्ञं शुद्धजीवद्रव्यमुपादेयमिति भावार्थ: । क्षणिकैकान्तरूपं बौद्धमतं नित्यैकान्तरूपं सांख्यमतं उभयैकान्तरूपं नैयायिकमतं मीमांसकमतं च सर्वत्र मतान्तरव्याख्यानकाले ज्ञातव्यं । क्षणिकान्ते किं दूषणं ? येन घटादिक्रिया प्रारब्धा स तस्मिन्नेव क्षणे गतः क्रियानिष्पत्तिर्नास्तीत्यादि ! नित्यैकान्ते च योसौ तिष्ठति स तिष्ठत्येव सुखी सुख्येव दुःखी दुःख्येवेत्यादिटंकोत्कीर्णनित्यत्वे पर्यायान्तरं न घटते, परस्परनिरपेक्षद्रव्यपर्यायोभयैकान्ते पुनः पूर्वोक्तदूषणद्वयमपि प्राप्नोति । जैनमते पुनः परस्परसापेक्षद्रव्यपर्यायत्वान्नास्ति दूषणं ॥ १० ॥ इति तृतीयस्थले द्रव्यस्य सत्तालक्षणत्रयसूचनमुख्यत्वेन गाथा गता ।
४४
हिन्दी तात्पर्यवृत्ति गाथा - १०
उत्थानिका- आगे द्रव्यका लक्षण तीन प्रकार कहते हैं

Translation AI Generated

## Six Substances - Description of the Five Astikayas

When one of these three characteristics of a substance is stated, the other two are implied by meaning. If a substance is real, then it will be (1) subject to production and destruction, and (2) have qualities and transformations. If it is subject to production and destruction, then it will be (1) real and (2) have qualities and transformations. If it has qualities and transformations, then it will be (1) real and (2) subject to production and destruction.

In this way, being real, eternal and non-eternal in nature, it (1) manifests the characteristic of being subject to production and destruction, and (2) shows unity with qualities that are subject to production and destruction and transformations that are subject to production and destruction.

The characteristic of being subject to production and destruction (1) indicates the ultimate reality of being eternal and non-eternal, and (2) reveals the qualities and transformations that are the cause of its nature.

Qualities and transformations, being both inherent and non-inherent, (1) indicate the characteristic of being subject to production and destruction, and (2) reveal the ultimate reality of being eternal and non-eternal. || 10 ||