Panchastikay

SR No.: 090326
Original Sutra Author: Kundkundacharya
Author: Shreelal Jain Vyakaranshastri
Publisher: Bharat Varshiya Anekant Vidwat Parishad
Total Pages: 421
Language: Hindi, Sanskrit
Classification: Book_Devnagari, Philosophy, & Religion
File Size: 11 MB

Page 299

२९५
पंचास्तिकाय प्राभृत सुरनरनारकतिर्यञ्चो वर्णरसस्पर्शगंधशब्दज्ञाः ।
जलचरस्थलचरखचरा बलिनः पंचेन्द्रिया जीवाः ।।१७७।। अथ स्पर्शनरसनाघ्राणचक्षुः श्रोत्रेन्द्रियावरणक्षयोपशमात् नोइन्द्रियावरणोदये सति स्पर्शरसगंधवर्णशब्दानां परिच्छेत्तारः पंचेन्द्रिया अमनस्का: । केचितु नोइन्द्रियावरणस्यापि क्षयोपशमात् समनस्काश्च भवन्ति । तत्र देवमनुष्यनारकाः समनस्का एव, तिर्यच उभयजातीया इति ।। ११७।।
अन्वयार्थ-( वर्णरसस्पर्शगंधशब्दज्ञाः ) वर्ण, रस, स्पर्श, गंध और शब्दको जाननेवाले ( सुरनरनारकतिर्यश्च: ) देव-मनुष्य-नारक-तिर्यंच-( जलचरस्थलचरखचराः ) जो जलचर, स्थलचर, खेचर होते हैं वे- ( बलिनः पञ्चेन्द्रियाः जीवा: ) बलवान पंचेन्द्रिय जीव हैं।
टीका-यह, पंचेन्द्रिय जीवोंके प्रकारको सूचना है।
स्पर्शनेन्द्रिय, रसनाम्य, मान्द्रिय, चक्षुप्रिय और श्रोन्द्रियके आवरणके क्षयोपशमके कारण मनके आवरणका उदय होनेसे, स्पर्श, रस, गंध, वर्ण और शब्दको जाननेवाले जीव मनरहित पंचेन्द्रिय जीव हैं कुछ ( पंचेन्द्रिय जीव ) तो, उन्हें मनके आवरणका भी क्षयोपशम होनेसे, मनसहित (पंचेन्द्रिय जीव ) होते हैं।
उनमें देव, मनुष्य और नारकी मनसहित ही होते हैं, तिर्यच दोनों जातिके ( अर्थात् मनरहित तथा मनसहित ) होते हैं ।।११७।।
सं० ता०-पंचेन्द्रियभेदानावेदयति, सुरनरनारकतिर्यंच: चत्वारः वर्णरसगंधस्पर्शशब्दज्ञा यत: कारणात्तत: पंचेन्द्रियजीवा भवन्ति तेषु च मध्ये ये तिर्यचस्ते केचन जलचरस्थलचरखचरा बलिनश्च भवन्ति । ते च के ? जलचरमध्ये ग्रहसंज्ञाः स्थलचरेष्वष्टापदसंज्ञा; खचरेषु भेरुंडा इति। तद्यथा-निर्दोषिपरमात्मध्यानोत्पन्ननिर्विकारचिदानंदैकलक्षणसुखविपरीतं यदिन्द्रियसुखं तदासक्तैर्बहिर्मखजीवैर्यदपार्जितं पंचेन्द्रियजातिनामकर्म तददयं प्राप्य वीर्यातरायस्पर्शनरसनाघ्राणचक्षुःश्रोत्रेन्द्रियावरणक्षयोपशमलाभात्रोइन्द्रियावरणोदये सति केचन शिक्षालाभोपदेशनशक्तिविकला: पंचेन्द्रिया असंज्ञिनो भवन्ति, केचन पुननोंइन्द्रियावरणस्यापि क्षयोपशमलाभात्संज्ञिनो भवन्ति तेषु च मध्ये नारकमनुष्यदेवाः संज्ञिन एवं, तिर्यंच: पंचेन्द्रियाः संज्ञिनोऽसंज्ञिनो भवन्ति । एकेन्द्रियादिचतुरिन्द्रियपर्यंता असंज्ञिन एव । कश्चिदाह-क्षयोपशमविकल्परूपं हि मनो भण्यते। तत्तेषामप्यस्तीति कथमसंज्ञिन: । परिहारमाह-यथा पिपीलिकाया गंधविषये जातिस्वभावेनैवाहारादिसंज्ञारूपं पटुत्वमस्ति न चान्यत्र कार्यकारणव्याप्तिज्ञानविषये। अन्येषामप्यसंज्ञिनां तथैव । मन: पुनर्जगत्त्रयकालत्रयविषयव्याप्तिज्ञानरूपकेवलज्ञानप्रणीतपरमात्मादितत्त्वानां परोक्षपरिच्छित्तिरूपेण परिच्छेदकत्वात्केवलज्ञानसमानमिति भावार्थः ।।११७||
हिंदी ता० - उत्थानिका-आगे पंचेन्द्रियके भेदोंको कहते हैंअन्वयसहित सामान्यार्थ-[ सुरणरणारयतिरिया ] देव, मनुष्य, नारकी और तिर्यच

Translation AI Generated

295
Those who know color, taste, touch, smell and sound (surenaranarakatiryancha) are the gods, humans, hell-beings and animals (jalacharasthalacharakachara) who are strong, five-sensed beings (balinah panchendriya jeevah). ||177|| When the coverings of the senses of touch, taste, smell, sight and hearing are destroyed or subdued, and the covering of the mind arises, then those who know color, taste, smell, touch and sound are five-sensed beings without minds (amanaska). Some (five-sensed beings) become mindful (samanaska) when the covering of the mind is also destroyed or subdued. Among them, gods, humans and hell-beings are mindful, while animals are of both types (i.e. mindless and mindful). ||117||
Commentary: This is an explanation of the types of five-sensed beings.
Due to the destruction or subduing of the coverings of the senses of touch, taste, smell, sight and hearing, the covering of the mind arises, and those who know color, taste, smell, touch and sound are five-sensed beings without minds. Some (five-sensed beings) become mindful when the covering of the mind is also destroyed or subdued.
Among them, gods, humans and hell-beings are mindful, while animals are of both types (i.e. mindless and mindful). ||117||