Panchastikay

SR No.: 090326
Original Sutra Author: Kundkundacharya
Author: Shreelal Jain Vyakaranshastri
Publisher: Bharat Varshiya Anekant Vidwat Parishad
Total Pages: 421
Language: Hindi, Sanskrit
Classification: Book_Devnagari, Philosophy, & Religion
File Size: 11 MB

Page 85

.
पंचास्तिकाय प्राभृत
हिन्दी समद्या व्याख्या गाथा-२३ अन्वयार्थ-( सद्भावस्वभावानाम् ) सत्तास्वभाववाले ( जीवानाम् तथा एव पुद्गलानाम् चे ) जीवों और पुद्गलोंके ( परिवर्तनसम्भूतः ) परिवर्तनसे सिद्ध होनेवाले [ काल: ] ऐसे कालका ( नियमेन प्रज्ञप्तः ) ( सर्वज्ञों द्वारा ) नियमसे ( निश्चयसे) उपदेश दिया गया है।
टीका-काल अस्तिकायरूपसे अनुक्त ( कथन नहीं किया गया ) होने पर भी उसे अर्थपना ( पदार्थपना ) सिद्ध होता है ऐसा यहाँ दर्शाया है। इस जगत्में वास्तव में जीवोंको और एगलोंको सत्तास्वभावके कारण प्रतिक्षण उत्पादव्ययध्रौव्यकी एकवृत्तिरूप परिणाम वर्तता है। वह ( परिणाम) वास्तवमें सहकारी कारण के सद्भावमें दिखाई देता है, गति-स्थिति अवगाह परिणामकी भाँति । यह जो सहकारी है सो काल है। वह जीव पुद्गल के परिणामकी अन्यथा अनुपपत्ति द्वारा ज्ञात होता है इसलिये, निश्चयका [अस्तिकायरूपके ] अनुक्त होने पर भी-[ द्रव्यरूपसे ] विद्यमान है ऐसा निश्चित होता है। और जो निश्चयकालकी पर्यायरूप व्यवहारकाल है वह जीत्र पुद्गलोकके परिणामसे व्यक्त ( गम्य ) होता है इसलिये आवश्यक तदाधित ही [ जीव तथा पुग़लके परिणामें आश्रित ही] गिना जाता है ।।२३।।
संस्कृत तात्पर्यवृत्ति गाथा-२३ अथात्र पंचास्तिकायप्रकरणेऽस्तिकायत्वेनानुत्तोपि काल: सामथ्येन लब्ध इति प्रतिपादर्यात-.
सम्भावसहावाणं जीवाणं तह पोग्गलाणं च-सद्भावस्सत्ता सैव स्वभावः स्वरूपं येषां ते सद्भावस्वभावास्तेषां सद्भावस्वभावानां जीवपुट्रलानां अथवा सद्धावानामित्यनेन धर्माधर्माकाशानि गृह्यन्ते । परियट्ठणसंभूदो-परिवर्तनसंभूतः परिवर्तनं नवजीर्णरूपेण परिणमनं तत्परिवर्तनं संभूतं समुत्पन्नं यस्मात्स भवति परिवर्तनसंभूतः कालो कालाणुरुपोद्रव्यकाल: णियमेण निश्चयेन पण्णतो प्रज्ञातः कथितः । कै: ? सर्वज्ञैः । तथापि पंचास्तिकायव्याख्याने क्रियमाणे परमार्थकालस्यानुक्तस्याप्यर्थापन्नत्वमित्युक्तं पातनिकायां तत् कथं घटते ? प्रश्ने प्रत्युत्तरमाहुः-पंचास्तिकायाः परिणामिनः परिणामश्च कार्य, च कारणमपेक्षते स च द्रव्याणां परिणतिनिमित्तभूत: कालाणुरूपो द्रव्यकालः इत्यनया युक्त्या सामर्थेनार्थापनत्वं द्योतितं । किं च समयरूपः सूक्ष्मकाल: पुद्गलपरमाणुना जनितः स एवं निश्चयकालो भण्यते, घटिकादिरूप: स्थलो व्यवहारकालो भाण्यते। म च घटिकादिनिमित्तभूतजलभाजनवस्त्रकाष्ठपुरुषहस्तव्यापाररूपः क्रियादिविशेषेण जनितो न च द्रव्यकालेनेति पूर्वपक्षे परिहारमाहुः– यद्यपि समयरूप: सूक्ष्मव्यवहारकाल पुद्गलपरमाणुना निमित्तभृतेन व्यज्यते प्रकटीक्रियते ज्ञायते घटिकादिरूपस्थूलव्यवहारकालश्च घटिकादिनिमित्तभूतजलभाजनवस्त्रादिद्रव्यविशेषेण ज्ञायते तथा समयघटिकादिपर्यायरूपव्यवहारकालस्य कालाणुरूपो द्रव्यकाल एवोपादानकारणं । कस्मात् । उपादानकारणसदृशं कार्यमिति वचनात् । किंवदिति चेत् । कुम्भकारचक्रचीवरादिवहिरङ्गनिमित्तोत्पत्रस्य घटकार्यस्य मृत्पिण्डोपादानकारणवत् कुविंदतुरीवेमसलाकादिबहिरङ्ग

Translation AI Generated

English Translation (preserving Jain terms):

The Pañcāstikāya Prābhṛta
Commentary on the Verse 23 of the Samayasāra - Meaning of the Verse (sattāsvabhāvānām) Of the beings (jīvānām tathā eva pudgalānām ca) as well as the matter (pudgalānām), the time (kālaḥ) that is produced by (parivarttanasambhūtaḥ) the transformation is (niyamena prajñaptaḥ) ascertained by the omniscient ones.

Explanation - Even though the time (kāla) is not explicitly mentioned as an astikāya (substance), its existence is established here. In this world, the beings (jīvas) and the matter (pudgalas) are constantly undergoing transformation (utpādavyayadhrauvya) due to their intrinsic nature (sattāsvabhāva). This transformation is like the motion, stability, and penetration. This transformation, which is the cooperative cause, is known as time (kāla). Even though the time (kāla) is not explicitly mentioned, it is established to exist in the form of substance, as it is necessary for the transformation of the jīvas and pudgalas. The conventional time, which is in the form of moments (samaya) and hours (ghaṭikā), is known through the transformation of the jīvas and pudgalas, and hence, it is considered to be dependent on them.