Panchastikay

SR No.: 090326
Original Sutra Author: Kundkundacharya
Author: Shreelal Jain Vyakaranshastri
Publisher: Bharat Varshiya Anekant Vidwat Parishad
Total Pages: 421
Language: Hindi, Sanskrit
Classification: Book_Devnagari, Philosophy, & Religion
File Size: 11 MB

Page 260

२५६
षड्द्रव्य-पंचास्तिकायवर्णन अथ चूलिका । अत्र द्रव्याणां मूर्तामूर्तत्वं चेतनाचेतनत्वं चोक्तम्
आगास-काल-जीवा धम्मा-धम्मा य मुत्ति-परिहीणा । मुत्तं पुग्गल-दव्वं जीनो खलु छेदगो तेसु !!९७।।
आकाशकालजीवा धमाधौ च मूर्तिपरिहीनाः ।
मूर्त पुद्गलद्रव्यं जीवः खलु चेतनस्तेषु ।। ९७।। स्पर्शरसगंधवर्णसद्धावस्वभावं मूर्तं । स्पर्शरसगंधवर्णाऽभावस्वभावममूर्त, चैतन्यसद्भावस्वभादं चेतनं । चैतन्याभावस्वभावमचेतनं । तत्रामूर्तमाकाशं, अमूर्तः कालः, अमूर्तः स्वरूपेण जीवः पररूपावेशान्मूर्तोऽपि, अमूतों धर्मः, अमूर्तोऽधर्मः मूर्तः पुगल एवैक इति । अचेतनमाकाशं, अचेतनः कालः, अचेतनो धर्मः, अचेतनोऽधर्मः, अचेतनः पुद्गलः, चेतनो जीव एवैक इति ।।९७।।
अन्वयार्थ-( आकाशकालजीवा: ) आकाश, काल, जीव ( धर्माधौं च ) धर्म और अधर्म ( मूर्तिपरिहीनाः ) अमूर्त हैं, ( पुद्गलद्रव्यं मूर्त ) पुद्गलद्रव्य मूर्त है। ( तेषु ) उनमें ( जीव: ) जीव ( खलु ) वास्तवमें (चेतनः ) चेतन है।
टीका-यहाँ द्रव्योका मूर्तामूर्तपना और चेतनाचेतनपना कहा गया है।
स्पर्श रस-गंध-वर्णका सद्भाव जिसका स्वभाव है वह मूर्त है, स्पर्श-रस-गंध वर्णका अभाव जिसका स्वभाव है वह अमूर्त है। चैतन्यका सद्भाव जिसका स्वभाव है वह चेतन है, चैतन्यका अभाव जिसका स्वभाव है वह अचेतन है । वहाँ, आकाश अमूर्त है, काल अमूर्त है, जीव स्वरूपसे अमूर्त है, पररूपमें प्रवेश द्वारा द्वारा ( मूर्त द्रव्यके संयोगकी अपेक्षासे ) मूर्त भी है, धर्म अमूर्त है, अधर्म अमूर्त है, पुद्गल ही एक मूर्त है । आकाश अचेतन है, काल अचेतन है, धर्म अचेतन हैं, अधर्म अचेतन है, पुद्गल अचेतन है, जीव ही एक चेतन है ।।९७।।
सं० ता०- तदनंतरमष्टगाथापर्यंतं पंचास्तिकायषड्द्रव्यचूलिकाव्याख्यानं करोति। तत्र गाथाष्टकमध्ये चेतनाचेतनमूर्तामूर्तत्वप्रतिपादनमुख्यत्वेन “आयास” इत्यादि गथासूत्रमेकं, अथ सक्रियनिष्क्रियत्वमुख्यत्वेन “जीवा पोग्गलकाया' इत्यादि सूत्रमेकं, पुनश्च प्रकारांतरेण मूर्तामूर्तत्वकथनमुख्यत्वेन “जे खलु इंदियगेज्जा'' इत्यादि सूत्रमेकं, अथ नवजीर्णपर्यायादिस्थितिरूपो व्यवहारकाल: जीवपुद्गलादीनां पर्यायपरिणते: सहकारिकारणभूत: कालाणुरूपो निश्चयकाल इति कालद्वयव्याख्यानमुख्यत्वेन “कालो परिणामभवो' इत्यादि गाथाद्वयं, तस्यैव कालस्य द्रव्यलक्षणसंभवात् द्रव्यत्वं द्वितीयादिप्रदेशाभावादकायत्वमिति प्रतिपादनमुख्यत्वेन 'एदे कालागासा' इत्यादि सूत्रमेकं, अथ पंचास्तिकायांतर्गतस्य केवलज्ञानदर्शनरूपशुद्धजीवासितकायस्य वीतरागनिर्विकल्पसमाधिपरिणतिकाले निश्चयमोक्षमार्गभूतस्य भावनाफलप्रतिपादनरूपेण ‘एवं पवयणसारं" इत्यादि गाथाद्वयं । इत्यष्टगाथाभिः षट्स्थलैथलिकाया समुदायपातनिका । तद्यथा--

Translation AI Generated

## Chapter 256: Description of the Five Astikayas and Six Dravyas, and a Chulika

Here, the corporeal and incorporeal nature, and the conscious and unconscious nature of the Dravyas are described.

**Verse 97:**

* **Akasha, Kala, Jiva, Dharma, and Adharma are incorporeal.**
* **Pudgala Dravya is corporeal.**
* **Jiva is truly conscious among them.**

**Explanation:**

* **Corporeal** is that which has the nature of possessing touch, taste, smell, and color.
* **Incorporeal** is that which has the nature of lacking touch, taste, smell, and color.
* **Conscious** is that which has the nature of possessing consciousness.
* **Unconscious** is that which has the nature of lacking consciousness.

Therefore:

* **Akasha** is incorporeal.
* **Kala** is incorporeal.
* **Jiva** is incorporeal in its own form, but can become corporeal through association with corporeal Dravyas.
* **Dharma** is incorporeal.
* **Adharma** is incorporeal.
* **Pudgala** is the only corporeal Dravya.

* **Akasha** is unconscious.
* **Kala** is unconscious.
* **Dharma** is unconscious.
* **Adharma** is unconscious.
* **Pudgala** is unconscious.
* **Jiva** is the only conscious Dravya.

**Anvayaartha (Meaning of the words in order):**

* **Akasha, Kala, Jiva:** Akasha, Kala, Jiva
* **Dharma, Adharma:** Dharma and Adharma
* **Murti Parihina:** are incorporeal
* **Pudgala Dravya Murta:** Pudgala Dravya is corporeal
* **Teshu:** among them
* **Jiva:** Jiva
* **Khalu:** truly
* **Chetana:** conscious

**Commentary:**

Here, the corporeal and incorporeal nature, and the conscious and unconscious nature of the Dravyas are described.

**Translation of the Sanskrit Commentary:**

After this, the commentary on the Chulika describing the Five Astikayas and Six Dravyas continues until the eighth verse. Within the eight verses, the verse beginning with "Aayas" primarily describes the conscious and unconscious, corporeal and incorporeal nature. The verse beginning with "Jiva Poggalakaya" primarily describes the active and inactive nature. The verse beginning with "Je Khalu Indiyagejja" describes the corporeal and incorporeal nature in another way. The two verses beginning with "Kalo Parinam Bhavo" primarily describe the two types of time: the time of experience, which is the time of the transformation of Jiva, Pudgala, etc., and the time of certainty, which is the time that is the cause of the transformation and is in accordance with the time of experience. The verse beginning with "Ede Kalagas" primarily describes the nature of the Dravyas, the fact that they are not bodies because they lack the second and subsequent parts. The two verses beginning with "Evam Pavayan Saram" describe the result of contemplation, which is the path to liberation, which is the nature of the pure Jiva, which is the form of Kevala Jnana Darshan, which is part of the Five Astikayas, during the time of the transformation of the Vitaraga Nirvikalpa Samadhi. Thus, these eight verses describe the six stages of the path.