Panchastikay

SR No.: 090326
Original Sutra Author: Kundkundacharya
Author: Shreelal Jain Vyakaranshastri
Publisher: Bharat Varshiya Anekant Vidwat Parishad
Total Pages: 421
Language: Hindi, Sanskrit
Classification: Book_Devnagari, Philosophy, & Religion
File Size: 11 MB

Page 128

१२४
षड्द्रव्य-पंचास्तिकायवर्णन सह नीरक्षीरयोरिवैक्येन वृत्तिः यतस्ते तत्संपर्कहेतुभूतकषाययोगविप्रयोगादतीतानंतरशरीर - मात्रावगाहपरिणतत्वेऽप्यत्यंतभिन्नदेहाः वाचां गोचरमतीतश्च तन्महिमा, यतस्ते लौकिकप्राणधारणमंतरेण शरीरसंबंधमतरेण च परिप्राप्तनिरुपाधिस्वरूपाः सततं प्रतपन्तीति ।। ३५।।
हिन्दी समय व्याख्या गाथा-३५ अन्वयार्थ—( येषां ) जिनके ( जीवस्वभावः ) जीवस्वभाव ( -प्राणधारणरूप जीवत्व ) ( न अस्ति ) नहीं है और ( सर्वथा ) सर्वथा ( तस्य अभावः च ) उसका अभाव भी नहीं है, ( ते ) वे ( भिन्नदेहाः ) देहरहित ( वाग्गोचरम् अतीता; ) वचनगोचरातीत ( सिद्धाः भवन्ति ) सिद्ध ( सिद्ध ) भगवंत हैं।
टीका--यह सिद्धोंके जीवत्व और देहप्रमाणत्वकी व्यवस्था है।
सिद्धोंके वास्तवमें द्रव्यप्राणके धारणस्वरूपसे जीवस्वभाव मुख्यरूपसे नहीं है, ( उन्हें ) जीवस्वभावका सर्वथा अभाव भी नहीं है, क्योंकि भावप्राणके धारणस्वरूप जीवस्वभावका मुख्यरूपसे सद्भाव है । और उन्हें शरीरके साथ नीरक्षीरकी भांति एकरूपवृत्ति नहीं है, क्योंकि शरीरसंयोगके हेतुभूत कषाय और योगका वियोग हो गया है इसलिये वे अतीत अनन्तर शरीरप्रमाण अवगाहरूप परिणत होने पर भी अत्यन्त देह रहित हैं। और वचनगोचरातीत उनकी महिमा है, क्योंकि लौकिक प्राणके धारण बिना और शरीरके सम्बन्ध बिना सम्पूर्णरूपमे प्राप्त किये हुए निरुपाधि स्वरूप द्वारा वे सतत प्रतपते हैं ( प्रतापवंत वर्तते है ) ||३५।।
संस्कृत तात्पर्यवृत्ति गाथा-३५ अथ सिद्धानां शुद्धजीवत्वं अतीतशरीप्रमापाकाशव्यापकत्वादिति व्यवहारेण भूतपूर्वकन्यायेन किंचन्न्यूनचरमशरीरप्रमाणं च व्यवस्थापयति जेसिं जीवसहाओ णत्थि-येषां कर्मनितद्रव्यप्राणभावप्राणरूपो जीवस्वभावो नास्ति, ते होति सिद्धा—ते भवन्ति सिद्धा इति संबंधः । यदि तत्र द्रव्यभावप्राणा न संति तर्हि बौद्धमतवत्सर्वथा जीवाभावो भविष्यतीत्याशंत्र्योत्तरमाह-अभावा य सव्वहा तत्थ णत्थि-शुद्ध-सत्ताचैतन्यज्ञानादिरूपशुद्धभावप्राणसहितत्वात्तत्र सिद्धावस्थायां सर्वथा जीवाभावोपि नास्ति च । सिद्धाः कथंभूताः । भिण्णदेहा-अशरीरात् शुद्धात्मो विपरीताः शरीरोत्पत्तिकारणभूता: मनोवचनकाययोगाः क्रोधादिकषायाश्च न संतीति भिन्नदेहा अशरीरा ज्ञातव्याः । - पुनश्च कथंभूता: वचिगोयरमतीदा--सांसारिकद्रव्यप्राणभावप्राणरहिता अपि विजयं ते प्रत्तपंतीति हेतोर्वचनगोचरातीतस्तेषां महिमा स्वभावः अथवा सम्यक्त्वाद्यष्टगुणैस्तदंतर्गतानंतगुणैर्वा सहितास्तेन कारणन वचनगोचरातीता इति । अथात्र यथा पर्याथरूपेण पदार्थानां क्षणिकत्वं दृष्ट्वातिव्याप्ति कृत्वा द्रव्यरूपेणापि क्षणिकत्वं मन्यते सौगतः तथेन्द्रियादिदशप्राणसहितस्याशुद्धजीवस्याभावं दृष्ट्वा मोक्षावस्थायों केवलज्ञानाद्यनंतगुणसहितस्य शुद्धजीवस्याप्यभावं मन्यत इति भावार्थ: ।।३५॥

Translation AI Generated

124
Description of the six substances and five astikayas, along with the explanation of their unity like water and milk, because they are completely different bodies even after attaining the state of being beyond the reach of words due to the separation of the kṣayās, which are the cause of their connection, and the attainment of the state of being beyond the reach of words, because they are constantly shining with their inherent nature, which is free from all limitations, attained without the support of worldly life-breath and without the connection of the body. || 35 ||
Hindi time explanation verse-35 Anvayaarth-( Yeṣām ) whose ( Jīvasvabhāvaḥ ) jīvasvabhāva ( -prāṇadhāraṇarūpa jīvatva ) ( na asti ) is not and ( sarvathā ) completely ( tasya abhāvaḥ ca ) its absence also is not, ( te ) they ( bhinnadehāḥ ) bodiless ( vāggocaram atītā; ) beyond the reach of words ( siddhāḥ bhavanti ) siddhas ( siddha ) Bhagavants are.
Commentary This is the arrangement of the jīvatva and the body-measure of the siddhas.
The siddhas do not have the jīvasvabhāva as their main form due to the nature of holding the dravya-prāṇa, but they do not have the complete absence of the jīvasvabhāva either, because the main form of the jīvasvabhāva is the existence of the bhāva-prāṇa. And they do not have the same existence as water and milk with the body, because the kṣayās, which are the cause of the connection with the body, and the yoga have been separated, therefore they are completely bodiless even after becoming transformed into the state of being beyond the reach of words and the state of being beyond the reach of the body. And their glory is beyond the reach of words, because they constantly shine (they are shining) with their inherent nature, which is free from all limitations, attained without the support of worldly life-breath and without the connection of the body. || 35 ||
Sanskrit Tātparvavṛtti Verse-35 Athā siddānām śuddhajīvatvam atītaśarīpramapākāśavyāpakatvād iti vyavahāreṇa bhūtapūrvakannyāyena kiñcannyūnacaram aśarīraprāmāṇaṁ ca vyavasthāpayati Jesiṁ jīvasahāo natthi-yeṣām karmanitradravya-prāṇabhāva-prāṇarūpo jīvasvabhāvo nāsti, te hoti siddha—te bhavanti siddha iti sambandhaḥ. Yadi tatra dravyabhāva-prāṇā na santi tarhi bauddhamatavatsarvathā jīvābhāvo bhaviṣyatītyāśantrāyottaramāha-abhāvā ya savvaha tattha natthi-śuddha-sattāchaitanyajñānādirūpaśuddhabhāva-prāṇasahitatvāt tatra siddhāvasthāyāṁ sarvathā jīvābhāvo pi nāsti ca. Siddhaḥ kathambhūtāḥ. Bhinnadehā-aśarīrāt śuddhātmo viparītāḥ śarīrotpattikāraṇabhūtāḥ manovachanakāyayogāḥ krodhādikṣayāś ca na santīti bhinnadehā aśarīrā jñātavyāḥ. - Punaś ca kathambhūtāḥ vachigo yaram atīdā sāṁsārikadravya-prāṇabhāva-prāṇarahitā api vijayam te prattapaṁtīti hetoḥ vachanagocaratītasta eṣām mahimā svabhāvaḥ athavā samyaktvādy aṣṭaguṇais tadantargatānantasguṇair vā sahitaḥ tena kāraṇan vachanagocaratīta iti. Athātra yathā paryatharūpeṇa padārthānām kṣaṇikatvam dṛṣṭvātivyāpti kṛtvā dravyarūpeṇāpi kṣaṇikatvam manyate saugataḥ tatheindriyādi daśa-prāṇasahitasya aśuddhajīvasyābhāvam dṛṣṭvā mokṣāvasthāyoṁ kevalajñānādyanantasguṇasahitasya śuddhajīvasyāpyabhāvam manyata iti bhāvarthaḥ. || 35 ||