Panchastikay

SR No.: 090326
Original Sutra Author: Kundkundacharya
Author: Shreelal Jain Vyakaranshastri
Publisher: Bharat Varshiya Anekant Vidwat Parishad
Total Pages: 421
Language: Hindi, Sanskrit
Classification: Book_Devnagari, Philosophy, & Religion
File Size: 11 MB

Page 54

षड्द्रव्य-पंचास्तिकायवर्णन दव्वेण विणा ण गुणा गुणेहिं दव्वं विणा ण संभवदि । अव्वदिरित्तो भावो दव्व-गुणाणं हवदि तम्हा ।।१३।।
द्रव्येण विना न गुणा गुणैद्रव्यं विना न सम्भवति ।।
अव्यतिरिक्तो भावो द्रव्यगुणानां भवति तस्मात् ।।१३।। पुद्गलपृथग्भूतस्पर्शरसगन्धवर्णवद् द्रव्येण विना न गुणाः संभवन्ति । स्पर्शरसगन्धवर्णपृथग्भूतपुनलवद् गुणैर्विना द्रव्यं न संभवति । ततो द्रव्यगुणानामप्यादेशवशात् कथंचिद्भेदेऽप्येकास्तित्वनियतत्वादन्योन्याजवृत्तीनां वस्तुत्वेनाभेद इति ।।१३।।
हिन्दी समय व्याख्या गाथा-१३ अन्यवयार्थ—[ द्रव्येण बिना ] द्रव्य बिना [ गुणाः न ] गुण नहीं होते, ( गुणैः विना ) गुणों बिना ( द्रव्यं न सम्भवति ) द्रव्य नहीं होता, [ तस्मात् ] इसलिये ( द्रव्यगुणानाम् ) द्रव्य और गुणोंका ( अव्यतिरिक्तः भावः ) अव्यतिरिक्तभाव ( अभिन्नपना ) ( भवति ) हैं।
टीका—यहाँ द्रव्य और गुणोंका अभेद दर्शाया है।
जिस प्रकार पुद्गलसे पृथक् स्पर्श-रस-गंध-वर्ण नहीं होते उसीप्रकार द्रव्यके बिना गुण नहीं होते, जिसप्रकार स्पर्श-रस-गंध-वर्णसे पृथक् पुद्गल नहीं होता उसी प्रकार गुणोंके बिना द्रव्य नहीं होता। इसलिये, यद्यपि द्रव्य और गुणोंको आदेशवशात् कथंचित भेद है तथापि वे अस्तित्वमें नियत होने के कारण अन्योन्यवृत्ति नहीं छोड़ते इसलिये वस्तुरूपसे उनका भी अभेद है ॥१३॥
संस्कृत तात्पर्यवृत्ति गाथा-१३ अथ द्रव्यगुणानां निश्चयनयेनाभेदं समर्थयति:-दव्वेण विणा ण गुणा-पुद्गलरहितवर्णादिवद्रव्येण विना गुणा न संति । गुणेहिं दव्वं विणा ण संभवदि-वर्णादिगुणरहितपुद्गलद्रव्यवदणैर्विना द्रव्यं न संभवति । अव्वदिरित्तो भावो दव्वगुणाणं हवदि तम्हा-द्रव्यगुणयोरभिन्नसत्तानिष्पन्नत्वेनाभिन्नत्वेनाभिन्नत्वात् अभिन्त्रप्रदेशनिष्पन्नत्वेनाभित्रक्षेत्रत्वात् एककालोत्पादव्ययाविनाभावित्वेनाभिन्नकालत्वात् एकस्वरूपत्वेनाभिन्नभावत्वादिति, यस्मात् द्रव्यक्षेत्रकालभावैरभेदस्तस्मात् अव्यतिरिक्तो भवत्यभित्रो भवति । कोसौं । भावस्सत्तास्तित्वं । केषां । द्रव्यगुणानां । अथवा द्वितीयव्याख्यानं-अव्यतिरिक्तो भवत्यभिन्नो भवति । स कः । भाव: पदार्थों वस्तु । केषां संभवत्वेन, द्रव्यगुणानां, इत्यनेन द्रव्यगुणात्मकः पदार्थ इत्युक्तं भवति । निर्विकल्पसमाधिबलेन जातमुत्पन्नं वीतरागसहजपरमानन्दसुखसंवित्त्युपलब्धिप्रतीत्यनुभूतिरूपं यत्स्वसंवेदनज्ञानं तेनैव परिच्छेद्यं प्राप्यं रागादिविभावविकल्पजालशून्यमपि परमानन्तकेवलज्ञानादिगुणसमूहेन भरितावस्थं यत् शुद्धजीवास्तिकायाभिधानं शुद्धात्मद्रव्यं तदेव मनसा ध्यातव्यं तदेव वचसा वक्तव्यं, कायेन

Translation AI Generated

The translation preserving the Jain terms is as follows:

The description of the Shaddravya (six substances) and Panchaastikaya (five cosmic bodies) is that without Dravya (substance), Guna (attributes) do not exist, and without Guna, Dravya does not exist. Therefore, the state of being inseparable (Avyatirikta Bhava) exists for the Dravya and Guna.

The Pudgala (matter) is separate from Sparsha (touch), Rasa (taste), Gandha (smell), and Varna (color), just as Guna cannot exist without Dravya. And the Pudgala is not separate from Sparsha, Rasa, Gandha, and Varna, just as Dravya cannot exist without Guna. Therefore, even though there is some distinction in Dravya and Guna due to the difference in their modes, they are non-different in essence, as they are fixed in existence, interdependent, and have the same nature.