Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyavizArada - nyAyAcArya - mahopAdhyAya - zrIyazovijayagaNipravaraviracitA, jaina tarka bhASA sA ca zAsanasamrAT - bAlabrahmacArI AcAryapravara zrIvijayane misUrIzvara paTTAlaMkAra siddhAMtavAcaspati nyAyavizArada AcAryazrIvijayodayasUrIzvarapraNIta 'ratnaprabhA''khyaTIkayA samalaMkRtA. prakAzakaH jazavantalAla giradharalAla zAha rUpAsuracaMdanI pola, amadAvAda [gujarAta] mUlyam 6-0-0
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ whw m mSwry MUNI RATNA-PRABHA VIJAYA.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyavizArada-nyAyAcArya -mahopAdhyAya zrIyazovijayagaNivara viracita EXAMBAR 6ORYAL jaina taka bhASA zAsanasamrATa-bAlabrahmacArI-AcAryapravara zrIvijayanemisUrIzvarapaTTAlaMkAra siddhAMtavAcaspati nyAyavizArada AcArya zrIvijayodayasUrIzvarapraNIta'ratnaprabhA''khyaTIkayA samalaMkRtA saMpAdakaH zAsanamamrAT AcAryapravara zrIvijayanemisUrIzvaraziSya, pravartaka muni zrIratnaprabhavijayajI mahArAja prakAzakaH jazavantalAla giradharalAla zAha rUpAsUracaMdanI pola, amadAvAda (gujarAta) vikramAbda 2007) vIra ni. saM. 2477 striISTAbda 1951 mUlyam 6-0-0
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ (CCCCCCO)2221 K Ecco5022222 RECCCCC pustaka prAptisthAna jasavantalAla giradharalAla zAha 1238 rUpAsuracaMdanI poLa-amadAvAda sarasvatI pustakabhaMDAra hAthIkhAnA ratanapoLa amadAvAda nagInadAsa nemacaMda zAha 360 DozIvADAnI poLa amadAvAda yasa mudrakA govindalAla mohanalAla jAnI zrI kriSNA prinTarI ratanapoLa, amadAvAda
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ HIS HOLINESS ACARYA MAHARAJA SRI VIJAYA NEMISURISVARAJI SHREE KRISHNA PRINTERY-AHMEDABAD
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338233338538858838389388 3895885883883893938587 DEDICATED INTO THE LOTUS-LIKE HANDS OF MY MOST REVERED GURU SARVA-TANTRA SVATANTRA, JAGAD-GURU SASANA SAMRAT, SURICAKRA CAKRAVARTI TAPAGACCHADHIPATI TIRTHODDHARAKA BHATTARAKA HIS HOLINESS ACARYA MAHARAJA 5385585388385385386388385385385393858385385585585388385386385 SRI VIJAYA NEMISURISVARAJI By . His most grateful and obedient - Disciple RATNA-PRABHA VIJAYA. SPESESE38828838538538538538538535SESSSESSED
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 'jJAnakriyAbhyAM mokSaH kA tAtparya isa anAdi ananta saMsAra meM nirantara pravartamAna sukha aura duHkha prANimAtra ke sAtha saMlagna rahate haiM / eka dRSTise to yahAM taka kaha sakate haiM ki sukha duHkha ke mizraNakA hI nAma saMsAra hai| duHkhakI milAvaTa se mukta kevala - Atyantika - sukha hI raha jAya to vahI mukti yA mokSa bana jAtA hai / sukha aura duHkhakI bhAvanA hI prANimAtrakI pravRttikI preraka hai / hareka jIva sukhake liye lAlAyita rahatA hai aura duHkhako dUra karanekI ke ziza kiyA karatA hai / isa taraha sukhaduHkha prANimAtrako pravRttizIla bananekI preraNA dete haiM | itara prANiyoMse manuSyakA kucha - baDA bhArI - pharka hai / sukha aura duHkhake kAraNa itara prANiyoMkI taraha manuSya kevala pravRttizIla hI nahIM banatA, vaha vicArazIla bhI bana jAtA hai / yaha cintanazIlatA yA vicArazIlatA hI manuSyako itara prANisRSTise bhinna va usake Upara prasthApita karatI hai / hamAre zAstrakAroM va jJAnI-dhyAno - yogiyoMne manuSyajIvanako durlabha va sarvazreSTha kahA hai vaha isI kAraNase | cintanazIlatA jitanI ujjvala aura unnata utanA hI jIvana adhika nirmala va pragatizIla banate jAtA hai, kyoMki yaha cintanazIlatA hI manuSyako nItimattA, sadAcAra va samujjvala cAritra ke mArgapara agrasara karatI hai / jJAniyoMne ' jJAnakriyAbhyAM mokSaH ' kA jo amara maMtra sunAyA hai usakA yahI tAtparya hai / tatvajJAna aura Izvara - upAsanAkA hetu isa cintanazIlatA ne manuSyako apanI cAroM ora phaile hue vizvakI nirmaryAda vividhatA aura usake agaNita pahaluoM para vicAra karake vizvakA rahasya hRdayaMgama karaneko anAdi kAlase majabUra banA diyA hai / jJAnI, dhyAnI, yogI aura vijJAnI sabhIne apane apane DhaMga se vizvaniyamako aura vizva ke rahasyako pA kara vizvakA yathAsthita darzana karanekI bharasaka koziza kI hai aura Aja bhI kara rahe haiN| kisI ghaTanAko dekhate hI usakA sthUla kAraNa to sAmAnya manuSya ko samajhameM jaladI A jAtA hai, lekina jisake mana aura buddhi adhika cintanazIla hote haiM use sthUla kAraNake samajhanemAtra se santoSa nahIM hotA, vaha usake bhItarI rahasyako jAnaneko utsuka ho jAtA hai / udAharaNArtha - dasa bacce AnandameM khela rahe haiM, eka madonmatta sAMDha pAgalasA dauDatA AtA hai, kisI eka bacceko apane sapATemeM letA hai, aura kSaNabhara meM use niSprANa karake calA jAtA hai / sAmAnya manuSya soca kara kahate haiM, sAMDhakI mArake kAraNa baccA mara gayA / vizeSa cintanazIla manuSyako itanese saMtoSa nahIM hotA; vaha socatA hai : itane bacce khelate the unameM se yahI kyoM mArA gayA ? aura mautake aneka tarIke hote hue bhI prAkkathana "
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 sAMDha hI kyoM usakI mautakA kAraNa banA ? isa vicAradhArA se vaha gaMbhIra cintanameM DUba jAtA hai aura usa ghaTanA kA bhItarI rahasya jAnane kI koziza karatA hai / yahI bAta vizva ke anta - stama rahasyako samajhane ke prayatnake bAremeM kahI jA sakatI hai / isa taraha vizva ke rahasyako avagata karanekA vividha puruSoMke prayatnakA jo pariNAma use zastra ke rUpa meM saMkalita karake hama 'tattvajJAna' ke nAmase pukArate haiM / kintu vyaktikI apUrNatA ke kAraNa yaha tattvajJAna bhI apUrNa hI raha jAtA hai / aura duniyA - samaSTi kI dRSTise arthAt vizva ke samagra prANiyoM evaM manuSyoMkI apekSAse yaha tattvajJAna apUrNa rahate hue bhI vyaktikI dRSTi se yaha avazya saMpUrNa ho sakatA hai / jo ise saMpUrNa banAtA hai use hama Izvara, paramezvara yA paramAtmA ke nAma se pahicAnate hai / Izvara yA paramezvara vizvake rahasyako, usakI carama sImA taka, isa DhaMga se jAnate haiM ki unake liye phira kucha bhI jJa tavya zeSa nahIM raha jAtA; unakI jijJAsA tRpta ho jAtI hai / isa prakAra vaiyaktika- Atmika paripUrNa vikAsake balase niSpanna honevAle paripUrNa tattvajJAna ke kAraNa hI Izvara hamAre liye upAsya bana jAte haiM / Izvara-upAsanAkA yahI sAra hai ki, hama hamArA vikAsa aura hamArA darzana - tatvajJAna - paripUrNa karanekA puruSArtha kreN| bhAratIya darzana aura dharmakI AdhArazilA - vizvakA saccA darzana prApta karake AtmAse paramAtmA bananekA, narase nArAyaNa bananekA, arthAt jIvanakA vikAsa karane kA prayatna, jijJAsAmUlaka honese, duniyAbhara ke manuSya anAdi kAla se karate Aye haiM aura aba bhI kara rahe hai| hAM, kisI pradezameM yaha prayatna kama gaharAI taka pahu~ca sakA, to kahIM adhika gaharAI tk| jahAM aise prayatna adhika se adhika gaharAI taka pahuMca sake haiM aise dezoM meM bhAratavarSakA sthAna zreSTha hai / aura isI vajahase bhAratavarSa 'dharmabhUmi' ke gauravayukta biruda se aMkita hai / vizvakA yathAsthita darzana karake dharmakA mArga nizcita karane kA prayatna karanevAle bhAratIya chaH darzana - jaina, bauddha, naiyAyika, sAMkhya, vaizeSika aura mImAMsaka - bahuta prasiddha haiM / ina darzanoMne duniyAkA yathArtha darzana karanekA prayatna karake usake AdhAra para dharmamArgakI sthApanA kI / isakA matalaba yaha huA ki darzana yaha dharmakI AdhArazilA hai; dharmamArgakA saMsthApana karake hI darzana caritArtha hotA hai / 1 jaina darzana-jaina tattvajJAna va jainadharma jaina, bauddha va brAhmaNa ye tIna dharma Aryadharma yA AryasaMskRti ke mukhya aMga gine jAte haiM / ina tInoMkA bhI zramaNa saMskRti aura brAhmaNasaMskRti nAmaka do bhedoMmeM saMkSepa kiyA jAtA hai, aura zramaNa saMskRtimeM jaina dharma va bauddha dharmakA samAveza ho jAtA hai| jainadharmakI AdhArazilA hai jaina darzana yA jaina tattvajJAna | yaha jaina darzana yA jaina tatvajJAna aura koI nahIM, kintu
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ anantajJAnI sarvajJa aise jino yA tIrthaMkaroMne kiyA huA vizvakA darzana hI hai / sarvajJa tIrthakaroMne-jinoMne-apane sarvasparzI darzanake anukUla jisa dharmamArgakI prarUpaNA kI vaha hai jainadharma / jainadharSakI sUkSmAtisUkSma ahiMsA___'ahiMsA to jainadharmakI hI'-isa prakAra jainadharmakI ahiMsA janatAmeM eka kahAvata yA misAlarUpa ho gaI hai / ahiMsAke sUkSmAtisUkSma avalokanakI jisa gaharAI taka jaina dharma-jaina dazana-pahUMca pAyA hai duniyAkA anya koI dharma vahAM taka nahIM pahUMca sakA; yahAM taka ki kisI kinI vicArakake dimAgameM itanI sUkSma ahiMsA utara na sakaneke kAraNa ve usakI nindA karane yA majAka uDAnekI hada taka cale jAte haiN| kintu saca dekhA jAya to ahiMsAkI yaha majAka yA nindA hI usa vyaktikI khudakI kama samajhakI nizAnI va ahiMsAkI prazasti bana jAtA hai / isa ahiMsAke bAremeM thoDAsA vicAra kreN| aisI sUkSmAti. sUkSma ahiMsAkI sthApanAkA AdhAra hai vizvameM sarvatra vyApta sUkSmAtisUkSma jIvoMkI hstii| tIrthaMkaroMne apane jJAnase jaba dekhA ki-calate phirate jIvAMke atirikta pRthvI, jala, vAyu, agni ora vanaspatimeM hI nahIM, unase bhI adhika sUkSma, nigoda jaise zarAroMmeM bhI hamAre hI jaiso AtmAkA vAsa hai aura unheM bhI hamAre mAphika sukha duHkhakA anubhava hotA hai; aura itanA hI kyoM, AtmavikAsakI-AtmAse paramAtmA bananeko kSamatA ( Potentiality ) unameM bhI rahI hui hai; aisI hAlatameM bhalA ve unako jarA bhI takalIpha pahUMce aisI pravRttiko kisa taraha maMjUra rakha sakate haiM ? eka choTosI misAla : eka manuSya dekhatA hai ki, apane sAmanese gujaratA huA rAstA kaMTaka, kaMkara aura kAcake TukaDoMse AkIrNa hai, taba phira vaha usa rAste para calanevAleko khUba samala samala kara calaneko evaM bilakula apramatta-sAvadhAna-ho kara hI kadana uThAnekI cetAvanI deneke sivA aura kara ho kyA sakatA hai ! yahI bAta ahiMsAke bAre meM samajhanI cAhie-tIrthakarone jaisA dekhA vaisA kahA / "upayoge dharmaH" yA "samayaM goyama ! mA pamAyae" ("sAvadhAnIke bagaira dharma nahIM " aura " he gautama ! samayamAtrake lie bhI asAvadhAna nahIM rahanA " ) ina sUtroMkA yahI tAtparya hai / aura isI kAraNase ahiMsA jainadharmakA prANa bana gaI hai / aura anya vrata, niyama vagairaha isa ahiMsAko madhyabindumeM rakhate hue usakI puSTi evaM usake yathArtha pAlanake liye hi banAye gaye haiN| isakA yathArtha pAlana hama na kara sake to yaha doSa yA kamajorI hamArI hai; isake liye jainadharma yA ahiMsAko doSita mAnanA yaha to mukhake Upara lage hue dAgake lie Ayane ko doSita mAnane jaisA behUdA hai| anekAntavAda : asA va satyakA sahAyaka ahiMsAke siddhAntake uparAnta jaina darzanakI maulika dena usakA syAdvAda yA anekAnta
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAda hai / ise siddhAnta kahaneke bajAya tazvake rahasyako pAnekI viziSTa dRSTi yA paddhati kahanA ThIka mAlUma hotA hai / eka dRSTise dekhA jAya to yaha bhI sUkSmAtisUkSma ahiMsA ke vikAsameMse hI phalita huA pratIta hotA hai / kisI jIvake zarIrako coTa pahuMcAnA jaise hiMsA hai usI taraha usake dilako coTa pahuMcAnese bhI hiMsA hotI hai / anekAntavAda hameM dUsaroMkA dRSTivindu samajhane kI AjJA dekara unake diloM ko nAhaka duHkhita karanese rokate hue hamArI buddhiko samatvayukta banA kara apramatta yA upayogayukta banAtA hai / tAtparya yaha huA ki, kisI bhI jIvakI mAnasika hiMsA se bacanekI kalA hameM anekAntavAdase hI prApta hotI hai / hama jAnate haiM ki satya bhI ahiMsA ke jaisA hI dharmakA mahattvapUrNa aMge hai / dharmarUpI sikke kI ahiMsA va satya do bAjueM hI haiN| binA satya ke sAkSAtkAra dharmakA yathArtha pAlana zakya nahIM / aura satyakA sAkSAtkAra karAnA- kisI bhI tatva, vastu yA ghaTanA ke satya svarUpa ke ekadama najadIka le jAnA - anekAntakA hI kArya hai / 'merA kahanA yA mAnanA hI satya hai ' - yaha huI ekAnta dRSTi | aisI apUrNa dRSTise bhalA koI satyakA saMpUrNa darzana kaise kara sakatA hai ? anekAntavAda hameM apUrNa dRSTikI jagaha vyApaka dRSTikI bheMTa karatA hai / isase jJAta hotA hai ki, dharmake AdhArabhUta ahiMsA aura satya donoMke sAtha anekAntavAdakA ati ghaniSTa sambandha hai; jitanA vaha ahiMsA ke pAlanameM sahAyaka hotA hai utanA hI vaha satya ke sAkSAtkAra meM madadagAra banatA hai / anekAntavAdako yahI khAsa khUbI hai / tArkika paddhati aura jaina tArkikAMkI paraMparA 1 kisI bhI vastuke rahasyako pAnekA sabase acchA tarIkA antarmukha banakara usake bAremeM gaharA cintata, manana yA dhyAna karanA hai / tIrthaMkaroM, yogiyoM evaM AtmasAdhakoMne isI mArgako apanAyA haiM / isa cintana, manana evaM dhyAnake balase jo jJAna yA svAnubhava prApta hotA hai vaha nizcita aura ekadama Thosa hotA hai / jaina darzana yA tavajJAnakI nIMva tIrthaMkaroMkA svAnubhava hI hai / lekina kAlakramase cintana-mananakI paripATI kama hotI gaI aura dUsaroM ke AkSepoM va AkramaNoMse svadharmako bacAneke liye khaNDanamaNDana karanA jarUrI hotA gayA, to svatantra yA svasiddhAntakI sthApanA yA usake samarthana ke liye buddhikA Azraya lenA anivArya bana gayA aura isake phalasvarUpa tArkika paddhatikA vikAsa hone lagA / cintana-mananakA lakSya rahatA thA tatvakA darzana, tArkika paddhatikA lakSya hai svamatamaMDana aura paramatakhaMDana / cintana aura tarkameM yahI baDA bhAro antara hai / aisA mAlUma hotA hai ki, tArkika paddhati se svamatamaNDana karanekA eka yugasA cala paDA thA / jaina darzanane bhI samayakI isa mAMgako pUrI kI aura yugayugake sImAstambharUpa aneka tArkika jaina AcArya saMsArako bheMTa kiye /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ jahAM taka merA khyAla hai, jaina vAGmayameM tArkika paddhatike ( jise dArzanika yA nyAya padati bhI kaha sakate haiM ) prArambhika bIja bhagavAn umAsvAti jI (vikramako tIsarI sadI)ke 'tattvArthAdhigamasUtrameM' milate haiN| ye mahApuruSa Agamika hote hue bhI inheAMne tatvasamarthanameM tArkika paddhatikA nayA silasilA jaina sAhityameM kAyama kiyA, aura vaha uttarottara baDhatA hI calA / ye AcArya zvetAmbara aura digambara donoM jaina phirakoMmeM samAna rUpase mAnya haiM / tArkika paddhatike zrI umAsvAtijIke isa sphuliMgako adhika prakAzamAna banAnekA yaza mahAtArkika zrIsiddhasena divAkarako milatA hai / isake bAda to tarkapradhAna jaina vAGmayameM eka bADhasI A gaI, aura donoM jaina phirakoMke aneka svanAmadhanya prakANDa vidvAn jainAcArya use samaya samaya para navapallavita banAte rheN| ese prAtaHsmaraNIya AcAryoM meMse kucha ye haiM-devanandi, mallavAdI, jinabhadragaNi kSamAzramaNa, siMhagaNi, svAmo samantabhadra, yAkinImahattagadharmasU nu zrI haribhadrasUre, akalaMkadeva, vidyAnaMda, siddharSi, devasena, mANikyanaMdI, tarkapaMcAnana abhayadevasUri, prabhAcandra, vAdirAjasUri, vasunando, somadeva, jinezvarasUri, candraprabhamUri, municandrasUri, vAdI devasUre, kali kAlasarvajJa hemacandra pUri, malayagiri, ratnaprabhasUre, abhayatilaka, malliSeNasUri, rAjazekharasUri, upAdhyAya vinayavijaya, mahopAdhyAya yazovijayajI, yazasvatsAgara ityAdi / prastuta granthake nirmAtA : mahopAdhyAya zrIyazovijayajI prastuta grantha-jaina tarkabhASA ke nirmAtA mahopAdhyAya zrImad yazovijayajI mahArAja jaina tArkikoMkI paramparAke eka tejasvI sitAre the / itanA hI kyoM ? jaina vAGmayakI unheAMne jo sarvatomukhI sevA kI hai aura jisa agAdha pANDityakA unake sAhityameM darzana hotA hai usase unheM hama bekhaTake eka samartha jaina jyotirdhara kaha sakate haiM / ve na kevala tArkika ho the, pratyuta AdhyAtmika, Agamika, vaiyAkaraNIya, alaMkAra va chandaHzAstrake jJAtA aura eka rasajJa kavi bhI the / gujarAtI, mAravADo bhASAkI unakI choTI moTI kavitAyeM Aja bhI Adarase gAyI jAtI haiN| ye kavitAyeM sAmAnya yA alpArthaka alaMkAroMse maMDita na ho kara gabhIra arthako vahana karanevAlI, karNamanohara aura sugeya haiM, yaha inake kavitvako viziSTatA hai / saMskRta, prAkRta, hindI, gujarAtI, mAravADI vagainha bhASAomeM banI huI inakI choTImoTI aneka kRtiyoMke dekhate hue inheM hama vinA saMkoca 'prabandhazatanirmAtA' kaha sakate haiM / ___ina mahApuruSakA janma gujarAtameM aNahilabADa pATaNake pAsa kanoDa gAMvameM vaizyajAtimeM, vi. saM. 1675 se 1680 ke bIca, honekA anumAna hai / inake pitAkA nAma nArAyaNa aura mAtAkA nAma zobhA de thaa| inakA nAma thA jazavanta / vi. saM. 1688 meM inhoMne, apane choTe bhAI padmasiMhake sAtha, muni zrI nayavijayajIke pAsa dIkSA lii| inake nAma kramase yazovijaya
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura padmavijaya rakkhe gaye / dIkSA leneke bAda ye bilakula vidyArata ho gaye aura apanI jJAna pipAsAko pUrI karaneke liye ve kaI varSa taka vidyAdhAma kAzI- banArasameM hI rhe| inakI apUrva tarkazaktike kAraNa banArasake paMDitone inheM 'nyAyavizArada' aura 'nyAyAcArya ko upAdhi dI aura unakI mahAtArkikoM meM ginatI hone lgii| vi. saM. 1178 meM jainapuro ahamadAbAda zaharameM inheM vAcakapada-upAdhyAyapada pradAna kiyA gyaa| unake prakhara pANDityake kAraNa logoMne unheM 'laghu haribhadrasUri' kA gauravaprada upanAma diyA thA / upAdhyAyapadakI prAptike pazcAt 25 sAla taka sAhitya aura dharmakI avirata sevA karake vi. saM. 1743meM gujarAtameM DabhoI zaharameM ApakA svargavAsa huaa| apanI saMskRta kRtiyoMkA prArambha inhe ne 'aiM' akSarase kiyA hai aura lokabhASAkI choTImoTI kRtiyoMkA aMta 'jaza' yA 'vAcaka jaza' zabda se apanA nAma sUcita karake kiyA hai| apane DhaMgake ye eka nirAle prakANDa paMDita ho gaye / prastuta grantha aura usakI TIkA prastuta grantha-jaina tarkabhASA-mahopAdhyAya zrIyazovijayajIko tarkaviSayaka eka choTIsI kRti hai, aura jaisA usake nAmase sUcita hotA hai, jaina nyAyake abhyAsIko jaina tarkazAstrakI paribhASAoMse jJAta karanA usakA udezya hai| yaha grantha pramANa, naya aura nikSepa nAmaka tIna paricchedoMmeM vibhakta haiN| granthake antameM cAra zlokAtmaka prazasti dI gaI hai, usameM granthakAra va unake guru AdikA nAma hote hue bhI grantharacanAkA samaya yA sthala nirdiSTa nahIM hai| 'sUrisamrAT ' va 'zAsanasamrATa' ke nAmase vizruta pUjya AcAryavayaM zrIvijayanemisUrIzvarajI mahArAjake paramagurubhakta paTTadhara va samartha zAstrajJa pUjya AcArya mahArAja zrIvijayodayasUrIzvarajone apane gurubhAI mu. zrIratnaprabhavijayajo Adike adhyayanake hetuse, isa granthake Upara 'ratnaprabhA' nAmaka TIkAkI racanA kI aura usakA saMzodhana TokAkArake vidvAn ziSyaratna pUjya AcArya zrIvijayanandanasUrivarane kiyaa| isa prakAra yaha grantha vidvAnoM ke karakamaloMmeM sAdara hotA hai| upasaMhAra___jaina sAhitya vividha bhASAmaya, sarvaviSayasparzI evaM vipula hai / aba bhI isake kaI grantharatna aprakaTa hI paDe haiM / bhAratIya sAhitya va saMskRtikA yathArtha Akalana karaneke liye jaina sAhityakA adhyayana nitAnta Avazyaka hai / saMskRtike nAte hamAre vidvAn ' niSpakSadRSTi va AdarabhAvase jaina sAhityako dekheM aura jaina vidvAn apane sAhityako sucAru rUpameM janatAke sAmane peza karate raheM aisI prArthanAke sAtha yaha prAkkathana samApta karatA hu~ / ___paTelano mADha : mAdalapura : elIsabrIja / ratilAla dIpacaMda desAI amadAvAda; vi. saM. 2007; zrAvaNa kRSNA 1."
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyavizArada-nyAyAcArya-kUrcAlasarasvatI-sugRhItanAmadheya-bhagavaddhari bhadrasUrilaghubAndhava prabhRtivizada birudAvalI vibhUSita mahAmahopAdhyAya zrIyazovijayagaNipraNItA ||jain ta ke bhaassaa|| 1. atha pramANaparicchedanAmA prathamaH paricchedaH aindravRndanataM natvA jinaM tattvArthadezinam / pramANanayanikSepaistarkabhASAM tanomyaham / / / 1. atha pramANasAmAnyalakSaNanirUpaNam / tatra-svaparavyavasAyi jJAnaM pramANam-svam AtmA jJAnasyaiva svarUpamityarthaH, paraH tasmAdanyo'rtha iti yAvat, tau 5 vyavasyati yathAsthitatvena nizcinotItyevaMzIlaM svaparavyavasAyi / atra darzane'tivyAptivAraNAya jJAnapadam / saMzayaviparyayAnadhyavasAyeSu tadvAraNAya vyavasAyipadam / parokSabuddhyAdivAdinAM mImAMsakAdInAm, bAhyArthApalApinAM jJAnAdyadvaitavAdinAM ca matanirAsAya svapareti svarUpavizeSaNArthamuktam / 10 nanu yadyevaM samyagjJAnameva pramANamiSyate tadA kimanyat tatphalaM vAcyamiti cet ; satyam ; svArthavyavasitereva tatphalatvAt / nanvevaM pramANe svaparavyavasAyitvaM na syAt , pramANasya paravyavasAyitvAt phalasya ca svavyavasAyitvAditi cet ; na ; pramANa phalayoH kathaJcidabhedena tadupapatteH / itthaM cAtmavyApArarUpamupa- 15 yogendriyameva pramANamiti sthitam ; na hyavyApta AtmA
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA / sparzAdiprakAzako bhavati, nirvyApAreNa kArakeNa kriyAjananAyogAt, mamRNatUlikAdisannikarSaNa suSuptasyApi tatprasaGgAca / kecittu. "tato'rthagrahaNAkArA zaktiAnamihAtmanaH / karaNatvena nirdiSTA na viruddhA kathaJcana // 1 // " __ (tattvArthazlokavA0 1-1-22) iti-labdhIndriyamevArthagrahaNazaktilakSaNaM pramANaM saGgirante; tadapezalam , upayogAtmanA karaNena labdheH phale vyavadhAnAt, zaktInAM parokSatvAbhyupagamena karaNa-phalajJAnayoH parokSapratya kSatvAbhyupagame prAbhAkaramatapravezAcca / atha jJAnazaktirapyA10 tmani svAzraye paricchinne dravyArthataH pratyakSeti na doSa iti cet ; na; dravyadvArA pratyakSatvena sukhAdivat svasaMviditatvAvyavasthiteH, 'jJAnena ghaTaM jAnAmi' iti. karaNollekhAnupapattezca na hi kalazasamAkalanavelAyAM dravyArthataH pratyakSANAmapi kuzUla kpaalaadiinaamullekho'stiiti| 15 tad dvibhedam-pratyakSam , parokSaM ca / akSam indriyaM prati gatam kAryatvenAzritaM pratyakSam , athavA'znute jJAnAtmanA sarvArthAn vyApnotItyauNAdikanipAtanAt akSo jIvaH taM pratigataM pratyakSam / na caivamavadhyAdauM matyAdau ca pratyakSavyapadezo na syAditi vAcyam / yato vyutpattinimittamevaitat , pravRtti20 nimittaM tu ekArthasamavAyinA'nenopalakSitaM spaSTatAvattvamiti / spaSTatA cAnumAnAdibhyo'tirekeNa vishessprkaashnmitydossH| akSebhyo'kSAdvA parato vartata iti parokSam , aspaSTaM jnyaanmityrthH| pratyakSaM dvividham-sAMvyavahArikama, pAramArthikaM ceti / saMmIcIno bAdhArahito vyavahAraH pravRttinivRttilokAbhilApala25 kSaNaH saMvyavahAraH, tatprayojanakaM sAMvyavahArikam-apAramArthi.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / kamityarthaH, yathA asmadAdipratyakSam / taddhIndriyAnindriyavyavahitAtmavyApArasampAdyatvAtparamArthataH parokSameva, dhUmAt agnijJAnavada vyavadhAnAvizeSAt / kiJca, asiddhAnai kAntikaviruddhAnumAnAbhAsavat saMzayaviparyayAnadhyavasAyasambhavAt , sadanumAnavat maGketasmaraNAdipUrvakanizcayamambhava.ca paramArthataH 5 parokSamevaitat / ___etacca dvividham-indriyajam . anindriyajaM ca / tatrendriyajaM cakSurAdijanitam , anindriyajaM ca manojanma / yadyapIndri yajajJAne'pi mano vyApiparti; tathApi tatrendriyasyaivAsAdhAraNa kaarnntvaaddossH| dvayamapIdaM matizrutabhedAd dvidhA / tatrendriya- 10 manonimittaM zrutAnanumAri jJAnaM matijJAnam , zrutAnusAri ca zrutajJAnam / zrutAnumAritvaM ca -saGketaviSayaparopadezaM zrutagranthaM vA'nusatya vAcyavAcakabhAvena saMyojya 'ghaTo ghaTaH' ityAyantajanyA (jailpA) kAragrAhitvam / nanvevamavagraha evaM matijJAnaM syAMnnatvIhAdayaH, teSAM zabdollekhasahitatvena zrutatvaprasaGgAditi 15 cet ; na; zrutanizritAnAmapyavagrahAdInAM saGketakAle zrutAnusAritve'pi vyavahArakAle tadananusAritvAt , abhyAsapATavavazena zrutAnusaraNamantareNApi vikalpaparamparApUrvakavividhavacanaprattidarzanAt / aGgopAGgAdau zabdAyavagrahaNe ca zrutAnanumAritvAnmatitvameva, yastu tatra zrutAnusArI pratyayastatra zrutatva- 20 mevetyvdheym| / atha matijJAnanirUpaNam / matijJAnam-avagrahehApAyadhAraNAbhedAcaturvidham / avakRSTo grahaH-avagrahaH / sa dvividhaH-vyaJjanAvagrahaH, arthAvagrahazca / vyajyate prakaTIkriyate'rtho'neneti vyaJjanam-kadambapuSpagolakAdirUpANAmantarnivRttIndriyANAM zabdAdiviSayaparicchedahetuza- 25 ktivizeSalakSaNamupakaraNendriyam , zabdAdipariNatadravyanikurumbam , tadubhayasambandhazca / tato vyaJjanena vyaJjanasyAvagraho vyaJjanAvagraha iti madhyamapadalopI smaasH| atha ajJAnam
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ / jaintrkbhaassaa| ayaM badhirAdInAM zrotrazabdAdisambandhavat tatkAle jJAnAnupalambhAditi cet, na; jJAnopAdAnatvena tatra jJAnatvopacArAt, ante'rthAvagraharUpajJAnadarzanena tatkAle'pi ceSTAvizeSAdyanumeyasvapnajJAnAditulyAvyaktajJAnAnumAnAdvA ekatejo'vayavavat 5 tasya tanutvenAnupalakSaNAt / sa ca nayana-manovarjendrigabhedAcaturdhA, nayana-manasoraprApyakAritvena vyaJjanAvagrahAsiddheH, anyathA tayo yakRtAnugra. hopaghAtapAtratve jalAnaladarzana-cintanayoH kleda-dAhApatteH / ravi-candrAdyavalokane cakSuSo'nugrahopaghAtau dRSTAveveti cet; 10 na; prathamAvalokanasamaye tadadarzanAt, anavaratAvalokane ca prAptena ravikiraNAdinopaghAtasyA (sya), naisargikasaumyAdiguNe candrAdau cAvalokite upaghAtAbhAvAdanugrahAbhimAnasyopapatteH / mRtanaSTAdivastucintane, iSTasaGgamavibhavalAbhAdicintane ca jAyamAnau daurbalyoraH-kSatAdi-vadanavikAsaromAJcogamAdili15 gAkAvupaghAtAnugraho na manasaH, kintu manastvapariNatAniSTeSTa. pudgalanicayarUpadravyamano'vaSTambhena hRnniruddhavAyubheSajAbhyAmiva jIvasyaveti na tAbhyAM manasaH prApyakAritvasiddhiH / nanu yadi mano viSayaM prApya na paricchinatti tadA kathaM prasuptasya 'mervAdau gataM me manaH' iti pratyaya iti cet, na; mervAdI zarIrasyeva 20 manaso gamanasvamasyAsatyatvAt, anyathA vibuddhasya kusumapari malAyadhvajanitaparizramAdyanugrahopaghAtaprasaGgAt / nanu svamAnubhUtajinasnAtradarzana-samIhitArthAlAbhayoranugrahopaghAtau vibudha (kha) sya sato dRzyete eveti cet ; dRzyetAM svamavijJAnakRtau tau, svamavijJAnakRtaM kriyAphalaM tu tRptyAdikaM nAsti, yato viSaya25 prAptirUpA prApyakAritA manaso yujyateti brUmaH / kriyAphalamapi svapne vyaJjanavisargalakSaNaM dRzyata eveti cet tat tIvrAdhyavasAyakRtam, na tu kAminInidhuvanakriyAkRtamiti ko doSaH ? nanu styAnardhinidrodaye gItAdikaM zRNvato vyaJjanAvagraho mana
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / sospi bhavatIti cet, na, tadA svapnAbhimAnino'pi zravaNAdyavagraheNaivopapatteH / nanu 'cyavamAno na jAnAti' ityAdivacanAt sarvasyApi chadmasthopayogasyAsaGkhyeyasamayamAnatvAt, pratisamayaM ca manodravyANAM grahaNAt viSayamasamprAptasyApi manaso dehAda nirgatasya tasya ca svasannihitahRdayAdicintanavelAyAM 5 kathaM vyaJjanAvagraho na bhavatIti cet, zrRNu; grahaNaM hi manaH, na tu grAhyam / grAhyavastugrahaNe ca vyaJjanAvagraho bhavatIti na manodravyagrahaNe tadavakAzaH; sannihitahRdayAdidezagrahavelAyAmapi naitadavakAzaH, bAhyArthApekSayaiva prApyakAritvAprApyakAritvavyavasthAnAt kSayopazamapATavena manasaH prathamamarthAnupala- 10 bdhikAlAsambhavAdvA; zrotrAdIndriyavyApArakAle'pi manovyApArasya vyaJjanAvagrahottaramevAbhyupagamAt, 'manute'rthAn manya nte'rdhAH aneneti vA manaH' iti manaHzabdasyAnvardhatvAt, arthabhASaNaM vinA bhASAyA iva arthamananaM binA manaso'pravRtteH / tadevaM nayanamanasorna vyaJjanAvagraha iti sthitam / 15 | atha arthAvagrahanirUpaNam / svarUpanAmajAtikriyAguNadravyakalpanArahitaM sAmAnyagrahaNam arthAvagrahaH / kathaM tarhi ' tena zabda ityavagRhItaH' iti sUtrArthaH, tatra zabdAdyullevarAhityAbhAvAditi cet; na; 'zabda:' iti vaktraiva bhaNanAt, rUparasAdivizeSavyAvRttyanavadhAraNapara- 20 tvAdvA / yadi ca ' zabdo'yam' ityadhyavasAyo'vagrahe bhavet tadA zabdollekhasyAntarmuhUttikatvAdarthAvagrahasyaikasAmA (ma) yikatvaM bhajyeta / syAnmatam- 'zabdo'yam' iti sAmAnyavizeSagrahaNamapyarthAvagraha iSyatAm, taduttaram - ' prAyo mAdhuryAdayaH zaGkhazabdadharmA iha, na tu zArGgadharmAH kharakarkazatvAdayaH' itIho - 25 tpatteH - iti; maivam; azabdavyAvRttyA vizeSapratibhAsenAsyA'pAyatvAt stokagrahaNasyottarottara bhedApekSayA'vyavasthitatvAt / kiJca, 'zabdo'yam' iti jJAna ( naM) zabdagatAnvayadharmeSu rUpAdivyAvRttiparyAlocanarUpAmIhAM vinA'nupapannam, sA ca nAgR 1 5
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA / hIte'rthe sambhavatIti tadgrahaNaM asmadabhyupagatArthAvagrahakAlAt prAk pratipattavyam , sa ca vyaJjanAvagrahakAlo'rthaparizUnya iti yatkizcidetat / nanvanantaram-'ka eSa zabdaH' iti zabdatvAvAntaradharmaviSayakehAnirdezAt 'zabdo'yam' ityAkAra evAvagraho'bhyupeya iti cet ; na, 'zabdaH zabdaH' iti bhASakeNaiva bhaNanAt arthAvagrahe'vyaktazabdazravaNasyaiva sUtre nirdezAt, avyaktasya ca sAmAnyarUpatvAdanAkAropayogarUpasya cAsya tanmAtravi SayatvAt / yadi ca vyaJjanAvagraha evAvyaktazabdagrahaNamiSyeta * tadA so'pyarthAvagrahaH syAt, arthasya grahaNAt / 10 kecittu-'saGketAdivikalpavikalasya jAtamAtrasya bAlasya sAmAnyagrahaNam , paricitaviSayasya tvAdyasamaya eva vizeSajJAnamityetadapekSayA 'tena zabda ityavagRhItaH' iti nAnupapannam' -ityAhuH; tanna; evaM hi vyaktatarasya vyaktazabdajJAnamati kramyApi subahuvizeSagrahaprasaGgAt / na ceSTApattiH; 'na punarjA15 nAti ka eSa zabdaH' iti sUtrAvayavasyAvizeSeNoktatvAt, prakRSTamaterapi zabdaM dharmiNamagRhItvottarottarasubahudharmagrahaNAnupapattezca / ____ anye tu-'AlocanapUrvakamarthAvagrahamAcakSate, tatrAlocana mavyaktasAmAnyagrAhi arthAvagrahastvitaravyAvRttavastusvarUpagrA20 hIti na sUtrAnupapattiH' iti tadasat; yata AlocanaM vyaJja nAvagrahAt pUrva syAt, pazcAdvA, sa eva vA ? nAdyaH; arthavyaJjanasambandhaM vinA tadayogAt / na dvitIyaH; vyaJjanAvagrahAntyasamaye'rthAvagrahasyaivotpAdAdAlocanAnavakAzAt / na tRtIyaH; vyaJja nAvagrahasyaiva nAmAntarakaraNAt , tasya cArthazUnyatvenArthAlocanA25 nupapatteH / kiJca, AlocanenehAM vinA jhaTityevArthAvagrahaH kathaM janyatAm ? yugapacehAvagraho pRthagasaGkhyeyasamayamAnau kathaM ghaTetAm ? iti vicAraNIyam / nanvavagrahe'pi kSipretarAdibhedapradarzanAdasayasamayamAnatvam , vizeSaviSayatvaM cAviruddhamiti
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ prmaannpricchedH| cet : na; tattvatasteSAmapAyabhedatvAt , kAraNe kAryApacAramAzrityAvagrahabhedatvapratipAdanAt, avizeSaviSaye vizeSaviSayatvasyAvAstavatvAt / __ athavA avagraho dvividhaH-naizcayikaH, vyAvahArikazca / AdyaH sAmAnyamAtragrAhI, dvitIyazca vizeSaviSayaH taduttaramuttarottara- 5 dhamAkAkArUpehApravRtteH, anyathA avagrahaM vinehAnutthAnaprasaGgAt atraiva kSipretarAdibhedasaGgatiH, ata eva coparyupari jJAnapravRttirUpasantAnavyavahAra iti draSTavyam / ||iihaa // ___ avagRhItavizeSAkAGkaNam-IhA, vyatirekadharmanirAkaraNaparo'nvayadharmaghaTanapravRtto bodha iti yAvat , yathA-'zrotragrAhyatvA- 10 dinA prAyo'nena zabdena bhavitavyam' 'madhuratvAdidharmayuktatvAt zAGkhAdinA' vA iti| na ceyaM saMzaya evaH tasyaikatradharmiNi viruddhanAnArthajJAnarUpatvAt , asyAzca nizcayAbhimukhatvena vilakSaNatvAt / ||apaayaa // . Ihitasya vizeSanirNayo'vAyaH, yathA-'zabda evAyam', 15 'zAGkSa evAyam' iti vA / sa eva dRDhatamAvasthApanno dhAraNA / sA ca trividhA-avicyutiH, smRtiH, vAsanA c| tatraikArthopayogasAtatyAnivRttiH avicyutiH| tasyaivArthopayogasya kAlAntare 'tadeva' ityullekhena samunmIlanaM smRtiH / apAyAhitaH smRtihetuH saMskAro vaasnaa| 20 dvayoravagrahayoravagrahatvena ca timRNAM dhAraNAnAM dhAraNAtvenopagrahAnna vibhaagvyaaghaatH|| // dhAraNA // kecittu-apanayanamapAyaH, dharaNaM ca dhAraNeti vyutpattyarthamAtrAnusAriNaH-'asabhdUtArthavizeSavyatirekAvadhAraNamapAyaH. sabhdUtArthavizeSAvadhAraNaM ca dhAraNA'-ityAhuH; tannaH kacittadanya- 25 vyatirekaparAmarzAt , kacidanvayadharmasamanugamAt, kacicobhAbhyAmapi bhavato'pAyasya nizcayaikarUpeNa bhedAbhAvAt , anyathA smRterAdhikyena mateH paJcabhedatvaprasaGgAt / atha nAstyeva bhavadabhimatA dhAraNeti bhedacatuSThayA (ya) vyAghAtaH; tathAhi upayogo
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ ntrkbhaassaa| parame kA nAma dhAraNA ? upayogasAtatyalakSaNA avicyutizcApAyAnnAtiricyate / yA ca ghaTAchupayogoparame saGkhayeyamasaGkhayeyaM vA kAlaM vAsanA'bhyupagamyate, yA ca 'tadeva' itilakSaNA smRtiH sA matyaMzarUpA dhAraNA na bhavati matyupayogasya prAgevoparata5 tvAt, kAlAntare jAyamAnopayoge'pyanvayamukhyAM dhAraNAyAM smRtyantarbhAvAditi cet, na; apAyapravRttyanantaraM kvacidantamuhUrta yAvadapAyadhArApravRttidarzanAt avicyuteH, pUrvAparadarza nAnusandhAnasya 'tadevedam' iti smRtyAkhyasya prAcyApAyapari NAmasya, tadAdhAyakasaMskAralakSaNAyA vAsanAyAzca apAyAbhya10 dhiktvaat| nanvavicyutismRtilakSaNo jJAnabhedI gRhItagrAhitvAnna pramANam ; saMskArazca kiM smRtijJAnAvaraNakSayopazamo vA tajjJAnajananazaktirvA, tadvastuvikalpo veti trayI gatiH ? tatra-Adya pakSadvayamayuktam ; jJAnarUpatvAbhAvAt tadbhedAnAM ceha vicArya15 tvAt / tRtIyapakSo'pyayukta eva; saGkhayeyamasaGkhayeyaM vA kAlaM vAsanAyA iSTatvAt, etAvantaM ca kAlaM vastuvikalpAyogAditi na kApi dhAraNA ghaTataM iti cet ; na; spaSTaspaSTataraspaSTatamabhinna dharmakavAsanAjanakatvena anyAnyavastugrAhitvAdavicyuteHprAgana nubhUtavastvekatvagrAhitvAcca smRteH agRhItagrAhitvAt, smRti- 20 jJAnAvaraNakarmakSayopazamarUpAyAstadvijJAnajananazaktirUpAyAca vAsanAyAH khayamajJAnarUpatve'pi kAraNe kAryopacAreNa jJAnabhedAbhidhAnAvirodhAditi / ete cAvagrahAdayo notkramavyatikramAbhyAM nyUnatvena cotpadyante, jJeyasyetthameva jJAnajananakhAbhAvyAt / kacidabhyaste'pAya25 mAtrasya dRDhavAsane viSaye smRtimAtrasya copalakSaNe'pyutpalapatra. zatavyatibheda iva saukSamyAdavagrahAdikramAnupalakSaNAt / tadevam arthAvagrahAdayo manaindriyaiH SoDhA bhidyamAnA vyaJjanAvagrahacatubhaidaiH sahASTAviMzatirmatibhedA bhavanti / athavA bahu-bahuvidha
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / - kSiprA -'nizrita nizcita-dhruvaiH sapratipakSaidvAdazabhirbhaderbhinnAnAmeteSAM SaTtriMzadadhikAni trINi zatAni bhavanti / bahrAdayazca bhedA viSayApekSA ; tathAhi - kazcit nAnAzabdasamUhamAkarNitaM bahuM jAnAti - ' etAvanto'tra zaGkhazabdA etAvantazca paTahAdizabdA:' iti pRthagbhinnajAtIyaM kSayopazamavizeSAt paricchina- 5 ttItyarthaH / anyastvatpakSayopazamatvAt tatsamAnadezo'pyabahum / aparastu kSayopazamavaicitryAt bahuvidham ekaikasyApi zaGkhAdizabdasya snigdhatvAdibahudharmAnvitatvenApyAkalanAt / parastvabahuvidham, snigdhatvAdisvalpadharmAnvitatvenAkalanAt / anyastu kSipram, zIghrameva paricchedAt / itarastvakSipram 10 ciravimarzenAkalanAt / parastvanizritam, liGgaM vinA svarUpata eva paricchedAt / aparastu nizritam, liGgani zrayA''kalanAt / [ kazcittu nizcitam viruddhadharmAnAliGgitatvenAvagateH / itarastvanizcitam viruddhadharmAliGgitatayAvagamAt / ] anyo dhruvam, bahrAdirUpeNAvagatasya sarvadaiva tathA bodhAt / anyastvadhruvam, 15 kadAcidrahrAdirUpeNa kadAcittvabahrAdirUpeNAvagamAditi / uktA matibhedAH / " 1 | atha zrutajJAnanirUpaNam | zrutabhedA ucyante zrutam akSara- saJjJi - samyak - sAdisaparyavasita-gamikA'GgapraviSTabhedaiH sapratipakSaizcaturdazavidham / 20 tatrAkSaraM trividham-saJjJA - vyaJjana - labdhibhedAt / saJjJAkSaraM bahuvidhalipi bhedam, vyaJjanAkSaraM bhASyamANamakArAdi- ete copacArAcchrute / labdhyakSaraM tu indriyamanonimittaH zrutopayogaH, tadAvaraNakSayopazamo vA etacca paropadezaM vinApi nAsambhAvyam, anAkalitopadezAnAmapi mugdhAnAM gavAdInAM ca zabda- 25 zravaNe tadAbhimukhyadarzanAt ekendriyANAmapyavyaktAkSaralAbhAcca / anakSarazrutamucchvAsAdi, tasyApi bhAvazrutahetutvAt, tatospi 'sazoko'yam' ityAdijJAnAvirbhAvAt / athavA zrutopayuktasya sarvAtmanaivopayogAt sarvasyaiva vyApArasya zrutarUpa "
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 mtbhaassaa| tve'pi atraiva zAstrajJalokaprasiddhA ruuddhiH| samanaskasya zrutaM sajJizrutam / tadviparItamasajJizrutam / svAmitvacintAyAM tu bhajanA-samyagdRSTiparigRhItaM mithyAzrutamapi samyakzrutameva vitathabhASitvAdinA yathAsthAnaM tadarthaviniyogAt, viparyayA5 mithyAdRSTiparigRhItaM ca samyakzrutamapi mithyAzrutameveti / sAdi dravyata ekaM puruSamAzritya, kSetratazca bharatairAvate / kAlata utsarpiNyavasarpiNyo, bhAvatazca tattajjJApakaprayatnAdikam / anAdi dravyato nAnApuruSAnAzritya, kSetrato mahAvidehAn , kAlato noutsarpiNyavasarpiNIlakSaNam , bhAvatazca sAmAnyataH 10 kssyopshmmiti| evaM saparyavasitAparyavasitabhedAvapi bhaavyo| gamikaM sahazapAThaM prAyo dRSTivAdagatam / agamikamasadRzapAuM prAyaH kAlikazrutagatam / aGgapraviSTaM gaNadharakRtam / anaGgapraviSTaM tu sthavirakRtamiti / tadevaM saprabhedaM sAMvyavahArikaM matizruta lakSaNaM pratyakSaM niruupitm| ||paarmaarthikm // 15 svotpattAvAtmavyApAramAtrApekSaM pAramArthikam / tat trividham avadhi-manaHparyaya-kevalabhedAt / sakalarUpidravyaviSayakajAtIyam AtmamAtrApekSaM jJAnamavadhijJAnam / tacca SoDhA anugAmi-vardhamAna-pratipAtItarabhedAt / tatrotpattikSetrAdanyatrApyanuvartamAnamAnugAmikam , bhAskaraprakAzavat , yathA bhAskaraprakAzaH prAcyAmAvirbhUtaH pratIcImanusaratyapi tatrAvakAzamudyotayati, tathaitadapyekatrotpannamanyatra gacchato'pi puMso viSayamavabhAsayatIti / utpattikSetra eva viSayAvabhAsakamanAnugAmikam , praznAdezapuruSajJAnavat , yathA praznAdezaH kvacideva sthAne saMvAdayituM zaknoti pRcchayamAnamarthama, tathedamapi adhikRta 25 eva sthAne viSayamudyotayitumalamiti / utpattikSetrAtkrameNa viSayavyAptimavagAhamAnaM vardhamAnam , adharottarAraNinirmathanotpannopAttazuSkopIyamAnAdhIyamAnendhanarAzyagnivat, yathA agniH prayatnAdupajAtaH san punarindhanalAbhAdvivRddhimupAga 20
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparicchedaH / cchati evaM paramazubhAdhyavasAyalA bhAdidamapi pUrvotpannaM vardhata iti / utpattikSetrApekSayA krameNAlpIbhavadviSayaM hIyamAnam, paricchinnendhanopAdAnasantatyagnizikhAvat yathA apanItendhanAgnijvAlA parihIyate tathA idamapIti / utpattyanantaraM nirmUla'nazvaraM pratipAti, jalataraGgavat, yathA jalataraGga utpannamAtra eva 5 nirmUlaM vilIyate tathA idamapi / A kevalaprApteH A maraNAdvA avatiSThamAnam apratipAti, vedavat yathA puruSavedAdirApuruSAdiparyAyaM tiSThati tathA idamapIti / . | atha manaHparyAyajJAnanirUpaNam / manomAtra sAkSAtkAri manaHparyavajJAnam / manaHparyAyAnidaM 10 sAkSAtparicchettumalam, bAhyAnarthAn punastadanyathAnupapattyA'numAnenaiva paricchinattItti draSTavyam / tad dvividham-RjumativipulamatibhedAt / RjvI sAmAnyagrAhiNI matiH RjumatiH / sAmAnyazabdo'tra vipulamatyapekSayA'lpavizeSaparaH, anyathA sAmAnyamAtragrAhitve manaH paryAyadarzanaprasaGgAt / vipulA vize- 15 grAhiNI matirvipulamatiH / tatra RjumatyA ghaTAdimAtramanena cintitamiti jJAyate, vipulamayA tu paryAyazatopetaM tat paricchidyata iti / ete ca dve jJAne vikalaviSayatvAdvikala pratyakSe paribhASyete / " 11 | atha kevalajJAnanirUpaNam / nikhiladravya paryAyasAkSAtkAri kevalajJAnam / ata evaitatsakalapratyakSam / taccAvaraNakSayasya hetoraikyAdbhedarahitam / AvaraNaM cAtra karmaiva, svaviSaye'pravRttimato'smadAdijJAnasya sAvaraNatvAt, asarvaviSayatve vyAptijJAnAbhAvaprasaGgAt, sAvaraNatvAbhAve'spaSTatvAnupapattezca / AvaraNasya ca karmaNo virodhinA 25 samyagdarzanAdinA vinAzAt sidhyati kaivalyam / 'yogajadharmAnugRhItamanojanyamevedamastu' iti kecit tana
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaintrkbhaassaa| . dharmAnugRhItenApi manasA pazcendriyArthajJAnavadasya jnyitumshkytvaat| 'kavala bhojinaH kaivalyaM na ghaTate' iti dikpaTaH; tanna; AhAraparyAyasAtavedanIyodayAdiprasUtayA kavalabhuktyA kaivalyA- , 5 virodhAt , ghAtikarmaNAmeva tadvirodhitvAt / dagdharajjusthAnIyAttatto na tadutpattiriti cet ; nanvevaM tAdRzAdAyuSo bhavopagraho'pi na syAt / kiJca, audArikazarIrasthitiH kathaM kavalabhuktiM vinA bhagavataH syAt / anantavIryatvena tAM vinA tadupa pattau chadmasthAvasthAyAmapyaparimitabalatvazravaNAd bhuktyabhAvaH 10 sthAdityanyatra vistaraH / uktaM pratyakSam / / atha parokSaprabhANanirupaNam / atha parokSamucyate-aspaSTaM parokSam / tacca smaraNa-pratya. bhijJAna-tako-'numAnA''gamabhedataH pazcaprakAram / anubhavamAtrajanyaM jJAnaM smaraNam , yathA tat tIrthakarabimbam / na cedamapramANam , pratyakSAdivat avisaMvAdakatvAt / atItatattAMze vartamAnatvaviSayatvAdapramANamidamiti cet ; na; sarvatra vizeSaNe vizeSyakAlabhAnAniyamAt / anubhavapramAtvapAratannyAdatrApramAtvamiti cet, na; anumiterapi vyAptijJAnAdipramAtvapAratantrye NApramAtvaprasaGgAt / anumiterutpattau parApekSA, viSayaparicchede 20 tu svAtantryamiti cet, na; smRterapyutpattAvevAnubhavasavyapekSa tvAt , svaviSayaparicchede tu svAtantryAt / anubhavaviSayIkRtabhAvAvabhAsinyAH smRterviSayaparicchede'pi na svAtantryamiti cet; tarhi vyAptijJAnAdiviSayIkRtAnarthAn paricchindatyA anumiterapi prAmANyaM dUrata eva / naiyatyenA'bhAta evArtho'numityA 25 viSayIkriyata iti cet, tarhi tattayA'bhAta evArthaH smRtyA .. viSayIkriyata iti tulyamiti na kiJcidetat / / / atha pratyabhijJAnanirUpaNam / anubhavasmRtihetukaM tiryagUrdhvatAsAmAnyAvigocaraM sakala
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / nAtmakaM jJAnaM pratyabhijJAnam / yathA 'tajjAtIya evAyaM gopiNDaH' 'gosadRzo gavayaH sa evAyaM jinadattaH sa evAnenArthaH kathyate' 'govilakSaNo mahiSaH' 'idaM tasmAd dUram ' 'idaM tasmAt samIpam' 'idaM tasmAt prAMzu hrasvaM vA' ityaadi| tattedantArUpaspaSTAspaSTAkArabhedAnnekaM pratyabhijJAnasvarUpama- 5 stIti zAkyaH; tanna; AkAra de'pi citrajJAnavadekasya tasyAnu. bhUyamAnatvAt , svasAmagrIprabhavasyAsya vastuto'spaSTaikarUpatvAcca, idantollekhasya pratyabhijJAnivandhanatvAt / viSayAbhAvAnnedamastIti cet ; na ; pUrvAparavivartavatyekadravyasya viziSTasyaitadviSayatvAt / ata eva 'agRhItAsaMsargakamanubhavasmRtirUpaM jJAnada- 10 yamevaitad' iti nirastam ; itthaM sati viziSTajJAnamAtrocchedApatteH / tathApi 'akSAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAt pratyakSarUpamevedaM yuktam' iti kecit ; tanna; sAkSAdakSAnvayavyatirekAnuvidhAyitvasyAsiddheH, pratyabhijJAnasya sAkSAtpratyakSasmaraNAnvayavyatirekAnuvidhAyitvenAnubhUyamAnatvAt , anyathA prathamavya- 15 ktidarzanakAle'pyutpattiprasaGgAt / __ atha punadarzane pUrvadarzanAhitasaMskAraprabodhotpannasmRtisahAyamindriyaM pratyabhijJAnamutpAdayatItyucyate; tadanucitam ; pratyakSasya smRtinirapekSatvAt / anyathA parvate vahnijJAnasyApi vyAptismaraNAdisApekSamanasaivopapattau anumAnasyApyucchedaprasa- 20 GgAt / kiJca, 'pratyabhijAnAmi' iti vilakSaNapratIterapyatiriktametat , etena 'vizeSyendriyasannikarSasattvAdvizeSaNajJAne sati viziSTapratyakSarUpametadupapadyate' iti nirastam ; 'etatsadRzaH saH' ityAdau tadabhAvAt, smRtyanubhavasaGkalanakramasyAnubhavikatvAceti dik / . 25 atrAha bhATTaH-nanvekatvajJAnaM pratyabhijJAnamastu, sAdRzyajJAnaM tUpamAnameva, gavaye dRSTe gavi ca smRte sati sAdRzyajJAnasyopamAnatvAt, taduktam
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ / jaintrkbhaassaa| "tasmAdyat smaryate tat syAt sAdRzyena vizeSitam / prameyamupamAnasya sAdRzyaM vA tadanvitam / / 1 / / pratyakSeNAvabuddhe'pi sAdRzye gavi ca smRte / viziSTasyAnyato'siddharupamAnapramANato // 2 // " zlokavA0 upa0 zlo0 37-38] . . iti; tanna; dRSTasya sAdRzyaviziSTapiNDasya smRtasya ca goH saGkalanAtmakasya 'gosahazo gavayaH' iti jJAnasya pratyabhijJAnatA'natikramAt / anyathA 'govisadRzo mahiSaH' ityA derapi sAdRzyAviSayatvenopamAnAtireke pramANasaGkhyAvyAghA1. taprasaGgAt / etena- gosadRzo gavayaH' ityatidezavAkyArthajJAnakAraNakaM sAdRzyaviziSTapiNDadarzanavyApArakam 'ayaM gavayazabdavAcyaH' iti sajJAsajJisambandhapratipattirUpamupamAnam-iti naiyAyikamatamapyapahastitaM bhavati / anubhUtavyaktI gavayapada15 vAcyatvasaGkalanAtmakasyAsya pratyabhijJAnatvAnatikramAt pratyabhijJAnAvaraNakarmakSayopazamavizeSeNa yaddhavicchedeAtidezavAkyAnUdhadharmadarzanaM taddharmAvacchedenaiva pdvaacytvpricchedopptteH| ata eva "payombubhedI haMsaH syAt" ityAdivAkyArthajJAnavatAM payo'mbubheditvAdiviziSTavyaktidarzane sati 'ayaM haMsapada20 vAcyaH' ityAdipratItirjAyamAnopapadyate / yadi ca 'ayaM gava. yapadavAcyaH' iti pratItyartha pratyabhijJAtiriktaM pramANamAzrIyate tadA AmalakAdidarzanAhitasaMskArasya bilvAdidarzanAt 'atastat sUkSmam' ityAdipratItyartha pramANantaramanveSaNIyaM syAt / mAnasatve cAsAmupamAnasyApi mAnasatvaprasaGgAt / 'pratyabhi25 jAnAmi' iti pratItyA pratyabhijJAnatvamevAbhyupeyamiti dik / / artha tarkasyanirUpaNam / sakaladezakAlAyavacchedena sAdhyasAdhanabhAvAdiviSaya
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / UhastakaH, yathA 'yAvAn kazciddhamaH sa soM balau satyeva bhavati, vahiM vinA vA na bhavati' 'ghaTazabdamAnaM ghaTasya vAcakam ' 'ghaTamAtraM ghaTa zabdavAcyam' ityAdi / tathAhi-svarUpaprayuktA'vyabhicAralakSaNAyAM vyAptau bhUyodarzanamahitAnvayavyatirekasahakAreNApi pratyakSasya tAvadaviSayatvAdevApravRttiH, 5 sutarAMca makalamAdhyasAdhanavyaktayupasaMhAreNa tadgraha ini sAdhyamAdhanadarzanasmaraNapratyabhijJAnopajanitastarka eva tatpratItimAdhAtumalam / atha svavyApakamAdhyasAmAnAdhikaraNyalakSaNAyA vyApta gyatvAd bhUyodarzanavyabhicArAdarzanasahakRtenendriyeNa vyApti. 10 graho'stu, sakala sAdhyasAdhanavyaktyupasaMhArasyApi sAmAnyalakSaNapratyAsattyA sambhavAditi cet ; na; 'tarkayAmi' ityanubhavasiddhena taNaiva sakalasAdhyasAdhanavyaktayupasaMhAreNa vyAptigrahopapattI sAmAnyalakSaNapratyAsattikalpane pramANAbhAvAt, UhaM vinA jJAtena sAmAnyenApi sakalavyaktayanupasthitezca / vAcya- 15 vAcakabhAvo'pi tarkeNaivAvagamyate, tasyaiva sakalazabdArthagocarasvAt / prayojakavRddhoktaM zrutvA pravatemAnasya prayojyavRddhasya ceSTAmavalokya tatkAraNajJAnajanakatAM zabde'vadhArayanto(yato)'ntyAvayavazravaNa-pUrvAvayavasmaraNopajanitavarNapadavAkyaviSayamaGkalanAtmakapratyabhijJAnavata AvApodvApAbhyAM sakalavyaktyupasaMhAreNa 20 ca vAcyavAcakabhAvapratItidarzanAditi / ayaM ca tarkaH sambandha pratItyantaranirapekSa eva svayogyatAsAmarthyAtsambandhapratItirjana yatIti nAnavasthA / pratyakSapRSThabhAvivikalparUpatvAnnAyaM pramANamiti yauddhAH; tannaH pratyakSapRSThabhAvino vikalpasyApi pratyakSagRhItamAtrAdhyava- 25 sAyitvena sarvopasaMhAreNa vyAptigrAhakatvAbhAvAt / tAdRzasya tasya sAmAnyaviSayasyApyanumAnavat pramANatvAt , avastunirbhAse'pi paramparayA padArthapratibandhena bhavatAM vyavahArataH prAmANya
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ anatarkabhASA / prasiddhaH / yastu-agnidhUmavyatiriktadeze prathamaM dhUmasyAnupalambha ekaH, tadanantaramanerupalambhastato dhUmasyetyupalambhadvayam , pazcA. dagneranupalambho'nantaraM dhUmasyApyanupalambha iti dvAvanupalambhAviti pratyakSAnupalambhapazcakAdvayAptigrahaH-ityeteSAM siddhAntaH, 5 taduktam "dhUmadhorvahnivijJAnaM dhuumjnyaanmdhiistyoH| pratyajJAnupalambhAbhyAmiti pnycbhirnvyH||" ___ iti; sa tu mithyA; upalambhAnupalambhasvabhAvasya dvivi dhasyApi pratyakSasya sannihitamAtraviSayatayA'vicArakatayA ca 10 dezAdivyavahitasamastapadArthagocaratvAyogAt / ___ yattu 'vyApyasyAhAryAropeNa vyApakasyAhAryaprasaJjanaM trkH| saca vizeSadarzanavada virodhizaGkAkAlInapramANamAtrasahakArI, virodhizaGkAnivartakatvena tadanukUla eva vaa| na cAyaM svataH pramANam' iti naiyAyikairiSyate; tanna; vyAptigraharUpasya tarkasya 15 svaparavyavasAyitvena svataH pramANatvAt, parAbhimatatarkasyApi kacidetadvicArAGgatayA, viparyayaparyavasAyina AhAryazaGkAvighaTakatayA, svAtantryeNa zaGkAmAtravighaTakatayA vopayogAt / itthaM cAjJAnanivartakatvena tarkasya prAmANyaM dharmabhUSaNoktaM satyeva tanna (tatra) mithyAjJAnarUpe vyavacche ye saGgacchate, jJAnAbhAvanivRtti20 stvarthajJAtatAvyavahAranibandhanasvavyavasitiparyavasitaiva sAmA. , nyataH phalamiti draSTavyam / / atha anumAnapramANanirUpaNam / sAdhanAtmAdhyavijJAnam-anumAnam / tad dvividhaM svArtha parArtha ca / tatra hetugrahaNa-sambandhasmaraNakAraNakaM sAdhyavijJAnaM 25 svArtham , yathA gRhItadhUmasya smRtavyAptikasya 'parvato vahnimAn' iti jJAnam / atra hetugrahaNa-sambandhasmaraNayoH samuditayoreva kAraNatvamavaseyam , anyathA vismRtApratipannasambandhasyAgRhItaliGgakasya ca kasyacidanumAnotpAdaprasaGgAt /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / / atha hetusvarUpanirUpaNam / nizcitAnyathAnupapattyekalakSaNo hetuH, na tu trilkssnnkaadiH| sathAhi-vilakSaNa eva heturiti bauddhAH / pakSadharmatvAbhAve'sidvatvavyavacchedasya, sapakSa eva sattvAbhAve ca viruddhatvavyudAsasya, vipakSe'sattvaniyamAbhAve cAnaikAntikatvanidhasyAsambhavenAnu- 5 mityapratirodhAnupapatteriti; tanna; pakSadharmatvAbhAve'pi udeSyati zakaTaM kRttikodayAd , upari savitA bhUmerAlokavattvAd , asti nabhazcandro jalacandrAdityAdyanumAnadarzanAt / na cAtrApi 'kAlAkAzAdikaM bhaviSyacchakaTodayAdimat kRttikodayAdimattvAt' ityevaM pakSadharmatvopapattiriti vAcyam ; ananubhUyamAnadharmivi- 10 SayatvenetthaM pakSadharmatvopapAdane jagaddharmyapekSayA kAkakAna prAsAdadhAvalyasyApi sAdhanopapatteH / nanu yadyevaM pakSadharmatA'numito nAGgaM tadA kathaM tatra pakSabhAnaniyama iti cet : kvacidanyathA'nupapattyavacchedakatayA grahaNAt pakSabhAnaM yathA nabhazcandrAstitvaM vinA jalacandro'nupapanna ityatra, 15 kacicca hetugrahaNAdhikaraNatayA yathA parvato vahnimAn dhUmavattvAdityatra dhUmasya parvate grahaNAdvaherapi tatra bhAnamiti / vyAptigrahavelAyAM tu parvatasya marvatrAnuvRttyabhAvena na graha iti / yatta antaryAdhyA pakSIyasAdhyasAdhanasambandhagrahAt pakSasAdhyasaMsargamAnam , taduktam-"pakSIkRta evaM viSaye sAdhanasya 20 sAdhyena vyAptirantAptiH, anyatra tu bahirvyAptiH" (pra. na. 3. 38) iti; tanna; antavyAcyA hetoH sAdhyapratyAyanazakto satyAM bahirvyApterudbhAvanavyarthatvapratipAdanena tasyAH mvarUpaprayukta (ktA')vyabhicAralakSaNatvasya, bahivyAptezca sahacAramAtratvasya lAbhAt, sArvatrikyA vyApteviSayabhedamAtreNa bhedasya durvctvaat| 25 nacedevaM tadAntAptigrahakAla eSa eva(kAla eva) pakSasAdhyasaMsargabhAnAdanumAnavaika(pha)lyApattiH vinA parvatovahimAnityuddezyapratItimiti yathAtantraM bhAvanIyaM sudhIbhiH / itthaM ca 'pakkA
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ ntrkbhaassaa| nyetAni sahakAraphalAni ekazAkhAprabhavatvAd upayuktasahakAraphalavadityAdau bAdhitaviSaye, mUryo'yaM devadattaH tatputratvAt itaratatputravadityAdau satpratipakSe cAtiprasaGgavAraNAya abAdhitaviSayatvAsatpratipakSatvasahitaM prAguktarUpatrayamAdAya pAzcarUpyaM 5 hetulakSaNam' iti naiyAyikamatamapyapAstam; udeSyati zakaTamityAdau pakSadharmatvasyaivAsiddheH, sa zyAmaH tatputratvAdityatra hetvAbhAse'pi pAzvarUpyasattvAca, nizcitAnyathAnupapattereva sarvatra hetulakSaNatvaucityAt / / atha sAdhyasvarUpanirUpaNam / / nanu hetunA sAdhyamanumAtavyam / tatra kiM lakSaNaM sAdhyamiti cet ; ucyate-apratItamanirAkRtamabhIpsitaM ca sAdhyam / zaGkitaviparItAnadhyavasitavastUnAM sAdhyatApratipattyarthamapratItamiti vizeSaNam / pratyakSAdiviruddhasya sAdhyatvaM mA prasAGkSI dityanirAkRtagrahaNam / anabhimatasyAsAdhyatvapratipattaye'bhI15 psitagrahaNam / kathAyAM zaGkitasyaiva sAdhyasya sAdhanaM yuktamiti kazcit; tanna viparyastAvyutpannayorapi parapakSadidRkSAdinA kathAyAmupasapaNasambhavena saMzayanirAsArthamiva viparyayAnadhyavasAyanirAsA rthamapi prayogasambhavAt, pitrAdeviparyastAvyutpannaputrAdizikSA20 pradAnadarzanAcca / na cedevaM jigISukathAyAmanumAnaprayoga eva na syAt tasya sAbhimAnatvena viprysttvaat| __ anirAkRtamiti vizeSaNaM vAdiprativAdyubhayApekSayA, dvayoH pramANenAbAdhitasya kathAyAM sAdhyatvAt / amIpsitamiti tu vAdyapekSayaiva, vaktureva khaabhipretaarthprtipaadnaayecchaasmbhvaat| 25 tatazca parAzcakSurAdaya ityAdau pArArthyamAtrAbhidhAne'pyAtmA rthatvameva sAyaM( meva sAdhyaM) sidhyati / anyathA saMhataparArthatvena bauddhaizcakSurAdInAmabhyupagamAt sAdhanavaiphalyA]dityananvayAdidoSaduSTametatsAGkhyasAdhanamiti vadanti / svArthAnumAnAvasare'pi
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / parArthAnumAnopayogyabhidhAnam , parArthasya svArthapuraHsaratvenAnatibhedajJApanArtham / tryAptigrahaNasamayApekSayA mAdhyaM dharma eva, anyathA tadanupapatteH, AnumAnikapratipattyavasarApekSayA tu pakSAparaparyAyastadviziSTaH prasiddho dharmI / itthaM ca svArthAnumAnasya trINyaGgAni 5 dharmI sAdhyaM sAdhanaM ca / tatra sAdhanaM gamakatvenAGgam , sAdhyaM tu gamyatvena, dharmI punaH sAdhyadhamAdhAratvena, AdhAravizeSaniSThatayA sAdhyAddhe(sAdhyasiddhe)ranumAnaprayojanatvAt / athavA pakSo heturityaGgadvayaM svArthAnubhAne, sAdhyadharmaviziSTasya dharmiNaH pakSatvAt iti dharmadharmibhedAbhedavivakSayA pakSadvayaM draSTavyam / 10 dharmiNaH prasiddhizca kvacitpramANAt kvacidvikalpAt kvacitpramANavikalpAbhyAm / tatra nizcitaprAmANyakapratyakSAdyanyatamAvadhRtatvaM pramANaprasiddhatvam / anizcitaprAmANyAprAmANyapratyayagocaratvaM vikalpaprasiddhatvam / tadvayaviSayatvaM pramANavikalpaprasiddhatvam / tatra pramANasiddho dharmI yathA dhUmavattvAdagni- 15 mattve sAdhye parvataH, sa khalu pratyakSeNAnubhUyate / vikalpasiddho dharmI yathA sarvajJo'sti sunizcitAsambhavadbhAdhakapramANatvAdityastitve sAdhye sarvajJaH, athavA kharaviSANaM nAstIti nAstitve sAdhye kharaviSANam / atra hi sarvajJavaraviSANe astitvanAstitvasidvibhyAM prAg viklpsiddhe| ubhayasiddho dharmI yathA 20 zabdaH pariNAmI kRtakatvAdityatra zabdaH, sa hi vartamAna(naH) pratyakSagamyaH, bhUto bhaviSyaMzca vikalpagamyaH, sa sarvo'pi dharmIti pramANavikalpasiddho dhrmii| pramANobhayasiddhayordharmiNoH sAdhye sarvajJaH, athavA gvaraviSANaM nAstIti nAstitve sAdhye kharaviSANam / atra hi sarvajJakharaviSANe astitvanAstitvasi- 25 dvibhyAM prAg vikalpasiddhe / ubhayasiddho dharmI yathA zabdaH pariNAmI kRtakatvAdityatra zabdaH, sa hi vartamAna(na:) pratyakSagamyaH, bhUto bhaviSyaMzca vikalpagamyaH; sa sarvo'pi dharmIti
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA / pramANavikalpasiddho dhrmii| pramANobhayasiddhayordharmiNoH sAdhye kaamcaarH| vikalpasiddhe tu dharmiNi sattAsattayoreva sAdhyatvamiti niyamaH taduktam-"vikalpasiddhe tasmin sattetare sAdhye" [parI0 3. 23 ] iti / 5 atra yauddhaH sattAmAtrasyAnabhIpsitatvAdviziSTasattAsAdhane vAnanvayAdvikalpasiddhe dharmiNi na sattA sAdhyetyAha; tadasat; itthaM sati prakRtAnumAnasyApi bhaGgaprasaGgAt, vahnimAtrasyAnabhI. psitatvAdviziSTavaddhezvAnanvayAditi / atha tatra sattAyAM sA dhyAyAM taddhetuH-bhAvadharmaH, bhAvAbhAvadharmaH, abhAvadharmo bA 10 syAt ? / Adye'siddhiH, asiddhasattAke bhaavdhrmaasiddheH| dvitIye vyabhicAraH, astitvAbhAvavatyapi vRtteH / tRtIye ca virodhAbhA (virodho'bhA)vadharmasya bhAve kacidapyasambhavAt , taduktam"nAsiddhe bhAvadharmo'sti vyabhicAryubhayAzrayaH / dharmo viruddho'bhAvasya sA sattA sAdhyate katham ? // " __ [pramANavA0 1. 192] iti cet, na; itthaM vahnimaddhamatvAdivikalpavUmena vdynumaansyaapyucchedaaptteH| , vikalpasyApramANatvAdvikalpasiddho dharmI nAstyeveti naiyAyikaH / tasyetthaMvacanasyaivAnupapattestUSNImbhAvApattiH, 20 vikalpasiddhadharmiNo'prasiddhau tatpratiSedhAnupapatteriti / idaM tvavadheyam-vikalpasiddhasya dharmiNo nAkhaNDasyaiva bhAnamasatkhyAtiprasaGgAditi, zabdAdeviziSTasya tasya [bhA nAbhyupagame vizeSaNasya saMzaye'bhAvanizcaye vA vaiziSTayabhA [nA]nupapatteH vizeSaNAdyaMze AhAryAroparUpA vikalpAtmikai25 vAnumitiH svIkartavyA, dezakAlasattAlakSaNasyAstitvasya, saka ladezakAlasattA'bhAvalakSaNasya ca nAstitvasya sAdhanena paraparikalpitaviparItAropavyavacchedamAtrasya phalatvAt / . .
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / vastutastu khaNDazaH prasiddhapadArthA'stitvanAstitvasAdhanamevocitam / ata eva "asato natthi Niseho " [ vizeSA0 gA0 1574] ityAdi bhASyagranthe kharaviSANaM nAstItyatra 'khare viSANaM nAsti' ityevArtha upapAditaH / ekAntanityamarthakriyAsamartha na bhavati kramayaugapadyAbhAvAdityatrApi vizeSAvamarzadazAyAM kramayaugapadyanirUpakatvAbhAvenArthakriyAniyAmakatvAbhAvo nityatvAdI susAdha iti samyagnibhAlanIyaM svaparasamayadattadRSTibhiH / 21 5 | atha parArthAnumAnasvarUpanirUpaNam / 9 parArtha pakSahetuvacanAtmakamanumAnamupacArAt tena zroturanu- 10 mAnenArthabodhanAt / pakSasya vivAdAdeva gamyamAnatvAdaprayoga iti saugataH tannaH yatkiJcidvacanavyavahitAt tato vyutpannamateH pakSapratItAvapyanyAn pratyavazyanirdezyatvAt prakRtAnumAnavAkyAvayavAntaraikavAkyatA pannAttato'vagamyamAnasya pakSasyAprayogasya ceSTatvAt / avazyaM cAbhyupagantavyaM hetoH pratiniyatadharmidharma- 15 tApratipattyarthamupasaMhAravacanavat sAdhyasyApi tadartha pakSavacanaM tAthAgatenApi, anyathA samarthanopanyAsAdeva gamyamAnasya hetorapyanupanyAsaprasaGgAt, mandamatipratipattyarthasya cobhayAtrAvizepAditi / kiJca, pratijJAyAH prayogAnarhatve zAstrAdAvapyasau na prayujyeta, dRzyate ca prayujyamAneyaM zAkyazAstre'pi / parAnugra- 20 hArthaM zAstre tatprayogazca vAde'pi tulyaH, vijigISUNAmapi mandamatInAmarthapratipattestata evopapatteriti / 1 AgamAtpareNaiva jJAtasya vacanaM parArthAnumAnam, yathA buddhiracetanA utpattimattvAt ghaTavaditi sAGkhyAnumAnam / atra hi buddhAvutpattimattvaM sAGkhyAne (khyena ) naivAbhyupagamyate itiH 25 tadetadapezalam ; vAdiprativAdinorAgamaprAmANyavipratipatteH, anyathA tata eva sAdhyasiddhiprasaGgAt / parIkSApUrvamAgamAbhyupagamespi parIkSAkAle tadvAdhAt / nanvevaM bhavadbhirapi kathamApAdyate
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ antrkbhaassaa| paraM prati yat sarvathaikaM tat nAnekatra sambadhyate, tathA ca sAmAnyam' iti ? / satyam; ekadharmopagate(me) dharmAntarasandarzanamAtraM (tra) tatparatvenaitadApAdanasya vastunizcAyakatvAbhAvAt, prasaGgaviparyayarUpasya maulahetoreva tannizcAyakatvAt, anekavR5 ttitvavyApakAnekatvanivRttyaiva tannivRtteH maulahetuparikaratvena prasaGgopanyAsasyApi nyAyyatvAt / buddhiracetanetyAdau ca prasaGgaviparyayahetoAptisiddhinibandhanasya viruddhadharmAdhyAsasya vipa. kSabAdhakapramANasyAnupasthApanAt prasaGgasyApyanyAyyatvamiti vadanti / hetuH sAdhyopapattyanyathAnupapattibhyAM dvidhA prayoktavyaH, yathA parvato vahnimAna , satyeva vahnau dhUmopapatteH asatyanupapattervA / anayoranyataraprayogeNaiva sAdhyapratipattau dvitiiypryogsyaiktraanupyogH| pakSahetuvacanalakSaNamavayavadvayameva ca parapratipattyAM na 15 dRSTAntAdivacanam , pakSahetuvacanAdeva parapratipatteH, pratibandhasya tarkata eva nirNayAt, tatsmaraNasyApi pakSahetudarzanenaiva siddheH, asamarthitasya dRSTAntAdeH pratipattyanaGgatvAttatsamarthanenaivAnyathAsiddhezca / samarthanaM hi hetorasiddhatvAdidoSAnirAkRtya khasAdhye nAvinAbhAvasAdhanam , tata eva ca parapratItyupapattau kimapara20 prayAseneti / ___ mandamatIstu vyutpAdayituM dRSTAntAdiprayogo'pyupayujyate, tathAhi-yaH khalu kSayopazamavizeSAdeva nirNItapakSo dRSTAntasmAryapratibandhagrAhakapramANasmaraNanipuNo'parAvayavAbhyUhanasama thazca bhavati, taM prati hetureva pryojyH| yasya tu nAdyApi pakSa25 nirNayaH, taM prati pakSo'pi / yastu pratibandhagrAhiNaH pramANasya na smarati, taM prati dRSTAnto'pi / yastu dArTAntike hetuM yojayituM na jAnIte, taM pratyupanayo'pi / evamapi sAkAkSaM prati ca nigamanam / pakSAdisvarUpavipratipattimantaM prati ca pakSazuddhAdi
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricodH| kamapIti mo'yaM dazAvayayo hetuH paryavasyati / / atha hetuvibhAgaH / sa cAyaM dvividhaH-vidhirUpaH pratiSedharUpazca / tatra vidhirUpo dvividhaH vidhisAdhakaH pratiSedhasAdhakazca / tatrAdyaH SoDhA, tadyathA-kazcidyApya eva, yathA zabdonityaH prayatnenAntarIyaka- 5 svAditi / yadyapi vyApyo hetuH sarva eva, tathApi kAryAdyanA. tmavyApyasyAt (tra) grahaNAdbhedaH, vRkSaH ziMzapAyA ityaaderpytraivaantrbhaavH| kazcitkAryarUpaH, yathA parvato'yamagnimAn dhUmavakvAnyathAnupapatterityatra dhUmaH, dhUmo hyagne kAryabhUtaH tadabhAve'nupapadyamAno'gniM gamayati / kazcitkAraNarUpaH, yathA vRSTirbhavi- 10 pyati, viziSTameghAnyathAnupapatterityatra meghavizeSaH, ma hi varSasya kAraNaM svakAryabhUtaM varSa gamayati / nanu kAryAbhAve'pi sambhavat kAraNaM na kAryAnumApakam , ata eva na vahiNUMmaM gamayatIti cet, satyam; yasminsAmathyopratibandhaH kAraNAntarasAkalyaM ca nizcetuM zakyate, tasyaiva kAraNasya kAryAnumApaka- 15 tvAt / kazcit pUrvacaraH, yathA udeSyati zakaTaM kRttikodayAnyathAnupapattarityatra kRttikodayAnantaraM muhUrtAnte niyamena zakaTodayo jAyata iti kRttikodayaH pUrvacaro hetuH zakaTodayaM gamayati / kazcit uttaracaraH, yathodagAdbharaNiH prAk, kRtikodayAdityatra kRttikodayaH, kRttikodayo hi bharaNyudayottaracarastaM gamayatIti 20 kAlavyavadhAnenAnayoH kAryakAraNAbhyAM bhedH| kazcit sahacaraH, yathA mAtuliGgarUpavadbhavitumarhati rasavattAnyathAnupapatterityatra rasaH, raso hi niyamena rUpasahacaritaH, tadabhAve'nupapadyamAnasta dgamayati, parasparasvarUpaparityAgopalambha-paurvAparyAbhAvAbhyAM svabhAvakAryakAraNebhyo'sya bhedaH / etepUdAharaNeyu bhAvarUpAnevA- 25 ranyAdIna sAdhayanti dhUmAdayo hetavo bhAvarUpA eveti vidhisAdhakavidhirUpAsta evAvirudropalabdhaya ityucyante / dvitIyastu niSedhasAdhako viruddhopalabdhinAmA / sa ca svabhA
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ / natarkabhASA / vaviruddha tadvyApyAyupalabdhibhedAt saptadhA / yathA nAsyeva sarvathA ekAntaH, anekAntasyopalambhAt / nAstyasya tattvanizcayaH, tatra sandehAt / nAstyasya krodhopazAntiH, vadanavikArAdeH / nAstyasyAsatyaM vacaH, rAgAdyakalaGkitajJAnakalitatvAt / 5 nodgamiSyati muhUrttAnte puSyatArA, rohiNyudgamAt / nodagAnmuhUrtAtpUrva mRgaziraH, pUrvaphA (pha) lgunyudayAt / nAstyasya mithyAjJAnaM, samyagdarzanAditi / atrAnekAntaH pratiSedhyasyaikAntasya svabhAvato viruddhaH / tattvasandehazca pratiSedhyatattvanizcayaviruddhatadanizcayatryApyaH / vadanavikArAdizca krodhopazama viruddhatadanupa10 zamakAryam / rAgAdyakalaGkitajJAnakalitatvaM cAsatyaviruddha satyakAraNam / rohiNyudgamazca puSyatArodgamaviruddhamRgazIrSodayapUrvacaraH / pUrvaphalgunyudayazca mRgazIrSodaya viruddhamadhodayottaracaraH / samyagdarzanaM ca mithyAjJAnaviruddhasamyagjJAna sahacaramiti / | atha pratiSedharUpa hetunirupaNam / 15 pratiSedharUpo'pi heturdvividhaH - vidhisAdhakaH pratiSedhasAdhakaceti / Ayo virudvAnupalabdhinAmA vidheyaviruddha kAryakAraNaskhabhAvavyApakasahacarAnupalambhabhedAtpaJcadhA / yathA astyatra rogAtizayaH, nIrogavyApArAnupalabdheH / vidyate'tra kaSTam iSTasaMyogAbhAvAt / vastujAtamanekAntAtmakam, ekAntasvabhAvAnupala20 mbhAt / astyatra cchAyA, auSNyAnupalabdheH / astyasya mithyAjJAnam, samyagdarzanAnupalabdheriti / dvitIyo'viruddhAnupalabdhinAmA pratiSedhyAviruddhasvabhAvavyApakakAryakAraNa pUrvacarottaracarasahacarAnupalabdhibhedAt saptadhA / yathA nAstyatra bhUtale kumbhaH, upalabdhilakSaNaprAptasya tatsvabhAvasyAnupa25 lambhAt / nAstyatra panasaH, pAdapAnupalabdheH / nAstyatrApratihatazaktikam bIjam, aGkurAnavalokanAt / na santyasya prazamaprabhRtayo bhAvAH, tattvArthazraddhAnAbhAvAt / nodgamiSyati muhUrtAnte svAtiH, citrodayAdarzanAt / nodagamatpUrva bhadrapadA muhUrtAtpUrvam, uttara
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / bhadrapadohAmAnavagamAt / nAstyatra samyagjJAnam , samyagdarzanAnupalabdheriti / so'yamanekavidho'nyathAnupapattyekalakSaNo heturuto'to'nyo hetvAbhAsaH / / atha hetvAbhAsanirUpaNam / sa tredhA-asiddhaviruddhAnakAntikabhedAt / tatrApratIyamAna- 5 svarUpo hetursiddhH| svruupaaprtiitishcaajnyaanaatsndehaadvipryyaadvaa| sa dvividhaH-ubhayAsiddho'nyatarAsiddhazca / Adyo yathA zabdaH pariNAmI cAkSuSatvAditi / dvitIyo yathA acetanAstaravaH, vijJAnendriyAyurnirodhalakSaNamaraNarahitatvAt , acetanAH sukhAdayaH utpattimattvAditi vaa| nanvanyatarAsiddho hetvAbhAsa eva nAsti, tathAhi-pareNAsiddha ityudbhAvite yadi vAdI na tatsAdhakaM pramANamAcakSIta, tadA pramANAbhAvadubhayorapyasiddhaH / athAcakSIta tadA pramANasyApakSapAtitvAdubhayorapi siddhaH / atha yAvanna paraM prati pramANena prasAdhyate, tAvattaM pratyasiddha iti cet ; gauNaM tadyasi- 15 dvatvam , na hi ratnAdipadArthastattvato'pratIyamAnastAvantamapi kAlaM mukhyatayA tdaabhaasH| kiJca, anyatarAsiddho yadA hetvAbhAsastadA vAdI nigRhItaH syAt, na ca nigRhItasya pazcAdanigraha iti yuktam / nApi hetusamarthanaM pazcAyuktam , nigrahAntatvAdvAdasyeti / atrocyate-yadA vAdI samyagghetutvaM pratipadya- 20 mAno'pi tatsamarthananyAyavismaraNAdinimittena prativAdinaM prAznikAn vA pratibodhayituM na zaknoti, asiddhatAmapi nAnumanyate, tadAnyatarAsiddhatvenaiva nigRhyate / tathA, svayamanabhyupagato'pi parasya siddha ityetAvAnai(ityetAvatai)vopanyasto heturanyatarAsiddho nigrahAdhikaraNam , yathA sAGkhyasya jainaM 25 prati 'acetanAH sukhAdaya utpattimattvAt ghaTavat' / / atha viruddhahetvAbhAsanirUpaNam / sAdhyaviparItavyApto viruddhH| yathA apariNAmI zabdaH kRta
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ matarkamASA / katvAditi / kRtakatvaM hyapariNAmitvaviruddhena pariNAmitvena vyAptamiti / / atha anakAntakahetvAbhAganirUpaNam / / yasyAnyathAnupapattiH sandihyate so'naikAntikaH / sa dvedhA 5 nirNItavipakSavRttikaH sandigdhavipakSavRttikazca / Adyo yathA nityaH zabdaH prameyatvAt / atra hi prameyatvasya vRttiniye vyomAdau sapakSa iva vipakSenitye ghaTAdAvapi nizcitA / dvitIyo yathA abhimataH sarvajJo na bhavati vaktRtvAditi / atra hi vaktRtvaM vipakSe sarvajJe saMdigdhavRttikam , sarvajJaH kiM vaktA''10 hokhinnati sandehAt / evaM sa zyAmo mitrAputratvAdityAdya pyudAhAryam / akizcitkarAkhyazcaturtho'pi hetvAbhAsabhedo dharmabhUSaNeno. dAhRto na shrddheyH| siddhasAdhano bAdhitaviSayazceti dvividha syApyaprayojakAhvayasya tasya pratIta-nirAkRtAkhyapakSAbhAsabhe15 dAnatiriktatvAt / na ca yatra pakSadoSastatrAvazyaM hetudoSo'pi vAcyaH, dRSTAntAdidoSasyApyavazyaM vAcyatvApatteH / etena kAlAtyayApadiSTo'pi pratyukto veditavyaH / prakaraNasamo'pi nAtiricyate, tulyabalasAdhya tadviparyayasAdhakahetudvayarUpe satya satyasmin prakRtasAdhyasAdhanayoranyathAnupapattyanizcaye'siddha 20 evAntarbhAvAditi sNkssepH| / atha AnemapramANanirUpaNam / AptavacanAdAvirbhUtamarthasaMvedanamAgamaH / na ca vyAptigrahaNabalenArthapratipAdakatvAd dhUmavadasyAnumAne'ntarbhAvaH, kUTAkUTa kArSApaNanirUpaNapravaNapratyakSavadabhyAsadazAyAM vyAptigrahanarape25 kSyeNaivAsyArthabodhakatvAt / yathAsthitArthaparijJAnapUrvakahitopade zapravaNa AptaH / varNapadavAkyAtmakaM tadvacanam / varNo'kArAdiH paudgalikaH / padaM saGketavat / anyo'nyApekSANAM padAnAM samudAyo vAkyam /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / svalakSaNatA tadidamAgamapramANaM sarvatra vidhipratiSedhAbhyAM svArthamabhidadhAnaM saptabhaGgImanugacchati, tathaiva paripUrNArthaprApakatvala viprAmANyanirvAhAt, kacidekabhaGgadarzane'pi vyutpannamatInAmitarabhaGgAkSepauvyAt / yatra tu ghaTo'stItyAdilokavAkye saptabhaGgasaMsparzazUnyatA tatrArthaprApakatvamAtreNa lokApekSayA prAmA- 5 yespi tattvato na prAmANyamiti draSTavyam / 27 | atha saptabhaGgIsvarUpanirUpaNam / hi saptabhaGgIti ceducyate ekatra vastunyekaikadharmaparyanuyogavazAdavirodhena vyastayoH samastayozca vidhiniSedhayoH kalpanayA syAtkArAGkitaH saptadhA vAkprayogaH saptabhaGgI / iyaM ca saptabhaGgI 10 vastuni pratiparyAyaM saptavidhadharmANAM sambhavAt saptavidhasaMzayotthApitasaptavidhajijJAsAmUlasaptavidhapraznAnurodhAdupapadyate / tatra syAdastyeva sarvamiti prAdhAnyena vidhikalpanayA prathamo bhaGgaH / syAt kathaJcit svadravyakSetrakAla bhAvApekSayetyarthaH / asti hi ghaTAdikaM dravyataH pArthivAditvena, na jalAditvena / kSetrataH 15 pATaliputrakAditvena, na kAnyakubjAditvena / kAlataH zaizirAditvena, na vAsantikAditvena / bhAvataH zyAmAditvena, na raktAditveneti / evaM syAnnAstyeva sarvamiti prAdhAnyena niSedha - kalpanayA dvitIyaH / na cAsacvaM kAlpanikam; sattvavat tasya svAtantryeNAnubhavAt, anyathA vipakSAsattvasya tAttvikasyA- 20 bhAvena hetorUpyavyAghAtaprasaGgAt / syAdastyeva syAnnAstyeveti prAdhAnyena kramikavidhiniSedhakalpanayA tRtIyaH / syAdavaktavyameveti yugapatprAdhAnyena vidhiniSedhakalpanayA caturthaH, ekena padena yugapadubhayorvaktumazakyatvAt / zatRzAnazau sadityAdau sAGketikapadenApi krameNArthadvayabodhanAt / anyataratvA - 25 dinA kathaJcidubhayabodhane'pi prAtisvikarUpeNaikapadAdubhayabodhasya brahmaNApi durupapAdatvAt / syAdastyeva syAdavaktavyameveti vidhikalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca paJcamaH /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 | jainatarkabhASA syAnnAstyeva syAdavaktavyameveti niSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca SaSThaH / syAdastyeva syAnnAtsyeva syAdavaktavyameveti vidhiniSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca saptama iti / 5 / atha saptabhaGagyAssakalA deza - vikalAdezasvabhAvanirUpaNam / seyaM saptabhaGgI pratibhaGga (Ga) sakalA dezasvabhAvA vikalAdezasvabhAvA ca / tatra pramANapratipannAnantadharmAtmakavastunaH kAlAdimira bhedavRttiprAdhAnyAdabhedopacArAdvA yaugapadyena pratipAdakaM vacaH sakalAdezaH / nayaviSayIkRtasya vastudharmasya bhedavR10 tiprAdhAnyAdbhedopacArAdvA krameNAbhidhAyakaM vAkyaM vikalAdezaH / nanu kaH kramaH, kiM vA yaugapadyam ? / ucyate - yadAstitvAdidharmANAM kAlAdibhirbhedavivakSA tadaikazabdasyAnekArthapratyAyane zaktyabhAvAt kramaH / yadA tu teSAmeva dharmANAM kAlAdibhirabhedena vRttamAtmarUpamucyate tadekenApi zabdenaikadharma pratyAyanamukhena 15 tadAtmakatAmApannasyAnekA zeSarUpasya vastunaH pratipAdanasambhavAdyaugapadyam / ke punaH kAlAdayaH ? / ucyate - kAla AtmarUpamarthaH sambandha upakAraH guNidezaH saMsargaH zabda ityaSTau / tatra syAjIvAdi vastvastyevetyatra yatkAlamastitvaM tvat (tat) kAlAH 20 zeSAnantadharmA vastunyekatreti teSAM kAlenAbhedavRttiH / yadeva cAstitvasya tadguNatvamAtmarUpaM tadevAnyAnantaguNAnAmapItyAtmarUpeNAbhedavRttiH / ya eva cAdhAre (ro) 'rtho dravyAkhyo'stitvasya sa evAnyaparyAyANAmityarthenAbhedavRttiH / ya eva cAviSvagbhAvaH sambandho'stitvasya sa evAnyeSAmiti sambandhenA25 bhedavRttiH / ya eva copakAro'stitvena khAnuraktatvakaraNaM sa evAnyairapItyupakAreNAbhedavRttiH / ya eva guNinaH sambandhI dezaH kSetra lakSaNo'stitvasya sa evAnyeSAmiti guNidezenAbhedavRttiH / ya eva caikavastvAtmanA'stitvasya saMsargaH sa evAnyeSAmiti
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| sNsrgennaabhedvRttiH| guNIbhUtabhedAdabhedapradhAnAt sambandhAdvipayayeNa saMsargasya bhedaH / ya eva cAstIti zabdo'stitvadharmAtmakasya vastuno vAcakaH sa evAzeSAnantadharmAtmakasyApIti zabdenAbhedavRttiH, paryAyArthikanayaguNabhAvena dravyArthikanayaprAdhAnyAdupapadyate / dravyArthikaguNabhAvena paryAyArthikaprAdhAnye tu na 5 guNAnAmabhedavRttiH sambhavati, samakAlamekatra nAnAguNAnAmasambhavAt, sambhave vA tadAzrayasya bhedaprasaGgAt / nAnAguNAnAM sambandhina AtmarUpasya ca bhinnatvAt , anyathA teSAM bhedavirodhAt, svAzrayasyArthasyApi nAnAtvAt, anyathA nAnAguNAzrayatvavirodhAt / sambandhasya ca sambandhibhedena bhedadarzanAt, nAnA- 10 sambandhibhirekatraikasambandhAghaTanAt / taiH kriyamANasyopakArasya ca pratiniyatarUpasyAnekatvAt , anekairupakAribhiH kriyamANasyopakArasyaikasya virodhAt / guNidezasya ca pratiguNaM bhedAt, tadabhede bhinnArthaguNAnAmapi guNidezAbhedaprasaGgAt / saMsargasya ca pratisaMsargi bhedAt , tadabhede saMsargibhedavirodhAt / zabdasya 15 prativiSayaM nAnAtvAt, sarvaguNAnAmekazabdavAcyatAyAM sarvArthAnAmekazabdavAcyatApatteriti kAlAdibhirbhinnAtmanAmabhedopacAraH kriyate / evaM bhedavRttitadupacArAvapi vAcyAviti / paryavasitaM parokSam / tatazca nirUpitaH pramANapadArthaH / iti mahAmahopAdhyAyazrIkalyANavijayagaNiziSyamukhyapaNDitazrIlAbhavijayagaNiziSyAvataMsapaNDitazrIjItavijayagaNisatIrthyapaNDitazrInayavijayagaNiziSyeNa paNDitazrIpadmavijayagaNisahodareNa paNDitayazovijayagaNinA kRtAyAM jainatarkabhASAyAM pramANaparicchedaH sampUrNaH /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ / atha nayaparicchedanAmA dvitIyaH paricchedaH / 2. nypricchedH| ->eoHI / atha nyniruupnnm| 5 pramANAnyuktAni / atha nayA ucyante / pramANaparicchinnasyAnantadharmAtmakasya vastuna ekadezagrAhiNastaditarAMzApratikSepiNo'dhyavasAyavizeSA nayAH / pramANaikadezatvAt teSAM tato bhedaH / yathA hi samudraikadezo na samudro nApyasamudrastathA nayA api na pramANaM na vA'pramANamiti / te ca dvidhA-dravyArthikaparyAyArthika10 bhedAt / tatra prAdhAnyena dravyamAtragrAhI drvyaarthikH| prAdhAnyena paryAyamAtragrAhI paryAyArthikaH / tatra dravyArthikastridhA naigamasa mahavyavahArabhedAt / paryAyArthikazcaturdhA RjusUtrazabdasamabhirUDhaivaMbhUtabhedAt / RjusUtro dravyArthikasyaiva bheda iti tu jina bhdrgnnikssmaashrmnnaaH| 15 tatra sAmAnyavizeSAdyanekadharmopanayanaparo'dhyavasAyo naigamaH, yathA paryAyayordravyayoH paryAyavyayozca mukhyAmukhyarUpatayA vivakSaNaparaH / atra saccaitanyamAtmanIti paryAyayormukhyAmukhyatayA vivakSaNam / atra caitanyAkhyasya vyaJjanaparyAyasya vizeSyatvena mukhyatvAt, sattvAkhyasya tu vizeSaNatvenAmukhya20 tvAt / pravRttinivRttinivandhanArthakriyAkAritvopalakSito vyaJja naparyAyaH / bhUtabhaviSyattvasaMsparzarahitaM vartamAnakAlAvacchinnaM vastusvarUpaM cArthaparyAyaH / vastu paryAyavadravyamiti dravyayormu. khyAmukhyatayA vivakSaNam, paryAyavadravyAkhyasya dharmiNo vize
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / Syatvena prAdhAnyAt, vastvAkhyasya vizeSaNatvena gauNatvAt / kSaNamekaM sukhI viSayAsaktajIva iti paryAyadravyayomukhyAmukhyatayA vivakSaNam , atra viSayAsaktajIvAkhyasya dharmiNo vizeSyatvena mukhyatvAt , sukhalakSaNasya tu dharmasya tadvizeSaNatvenAmukhyatvAt / na caivaM dravyaparyAyobhayAvagAhitvena naigamasya prAmA- 5 NyaprasaGgaH, prAdhAnyena tadubhayAvagAhina eva jJAnasya prmaanntvaat| sAmAnyamAtragrAhI parAmarzaH saGgrahaH-sa dvedhA, paro'parazca / tatrAzeSavizeSeSvaudAsInyaM bhajamAnaH zuddhadravyaM sanmAtramabhi. manyamAnaH paraH saGgrahaH / yathA vizvamekaM sadavizeSAditi / dravyatvAdInyavAntarasAmAnyAni manvAnastadbhedeSu gajanimIli- 10 kAmavalambamAnaH punaraparasaGgrahaH / saGgraheNa gocarIkRtAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM yenAbhisandhinA kriyate sa vyvhaarH| yathA yat sat tad dravyaM paryAyo vA / yada dravyaM tajjIvAdi SaDvidham / yaH paryAyaH sa dvividhaH kramabhAvI sahabhAvI cetyaadi| Rju vartamAnakSaNasthAyiparyAyamAtraM prAdhAnyataH sUcayannabhi- 15 prAya RjusUtraH / yathA sukhavivartaH sampratyasti / atra hi kSaNasthAyi sukhAkhyaM paryAyamAnaM prAdhAnyena pradarzyate, tadadhikaraNabhUtaM punarAtmadravyaM gauNatayA nAryata iti / ___ kAlAdibhedena dhvanerarthabhedaM pratipadyamAnaH zabdaH / kAlakArakaliGgasaGkhyApuruSopasargAH kaalaadyH| tatra babhUva bhavati 20 bhaviSyati sumerurityatrAtItAdikAlabhedena sumeromaidapratipattiH, karoti kriyate kumbha ityAdau kArakabhedena, taTastaTI taTamityAdI liGgabhedena, dArAH kalatramityAdau saMkhyAbhedena, yAsyasi tvam , yAsyati bhavAnityAdau puruSabhedena, santiSTate avatiSThate ityAdAvupasargabhedena / __ paryAyazabdeSu niruktibhedena bhinnamartha samabhirohana samabhirUDhaH / zabdanayo hi paryAyabhede'pyAbhedamabhipraiti, samabhirUDhastu paryAyabhede bhinnAnAnabhimanyate / abhedaM tvarthagataM paryA
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ ntrkmaassaa| yazabdAnAmupekSata iti, yathA indanAdindraH, zakanAcchakaH, pUrvAraNAtpurandara ityaadi| zabdAnAM svapavRttinimittabhUtakriyAviSTamartha vAcyatvenAbhyupagacchannevambhUtaH / yathendanamanubhavannindraH / samabhirUDhanayo 5 hIndanAdikriyAyAM satyAmasatyAM ca vAsavAderarthasyendrAdivyapadezamabhipraiti, kriyopalakSitasAmAnyasyaiva pravRttinimittatvAt, pazuvizeSasya gamanakriyAyAM satyAmasatyAM ca govyapadezavat, tathArUDheH sadbhAvAt / evambhUtaH punarindanAdikriyApariNatamartha takriyAkAle indrAdivyapadezabhAjamabhimanyate / na hi kazcida10 kriyAzabdo'syAsti / gaurazvaityAdijAtizabdAbhimatAnAmapi kriyAzabdatvAt, gacchatIti gauH, AzugAmitvAdazva iti / zuklo, nIla iti guNazabdAbhimatA api kriyAzabdA eva, zucIbhavanAcchuklo, nIlanAnnIla iti / devadatto yajJadatta iti yadRcchAzabdAbhimatA api kriyAzabdA eva, deva, enaM deyAt , 15 yajJa enaM deyAditi / saMyogidravyazabdAH samavAya(yi)dravyaza bdAzcAbhimatAH kriyAzabdA eva daNDo'syAstIti daNDI, viSANamasyAstIti viSANItyastikriyApradhAnatvAt / paJcatrayI tu zabdAnAM vyavahAramAtrAt, na tu nizcayAdityayaM nayaH svIkurute / eteSvAdyAzcatvAraH prAdhAnyenArthagocaratvAdarthanayAH antyA20 stu trayaH prAdhAnyena zabdagocaratvAcchabdanayAH / tathA vizeSagrA hiNo'rpitanayAH, sAmAnyagrAhiNazcAnarpitanayAH / tatrAnarpitanayamate tulyameva rUpaM sarveSAM siddhAnAM bhagavatAm / arpitanayamate tvekadviyAdisamayasiddhAH svasamAnasamayasiddhareva tulyA iti / tathA, lokaprasiddhArthAnuvAdaparo vyavahAranayaH yathA paJca25 svapi varNeSu bhramare satsu zyAmo bhramara iti vyapadezaH / tAttvikArthAbhyupagamaparastu nizcayaH, sa punarmanyate paJcavarNo bhramaraH, pAdaraskandhatvena taccharIrasya paJcavarNapudgalairniSpannatvAt, zuklAdInAM ca nyagbhUtatvenAnupalakSaNAt / athavA ekanayamatArthagrAhI
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1, pramANaparicchedaH / vyavahAraH, sarvanayamatArthagrAhI ca nizcayaH / na caivaM nizcayasya pramANatvena nayatvavyAghAtaH, sarvanayamatasyApi svArthasya tena prAdhAnyAbhyupagamAt / tathA, jJAnamAtraprAdhAnyAbhyupagamaparA jJAnanayAH / kriyAmAtraprAdhAnyAbhyupagamaparAzca kriyAnayAH / tatra sUtrAdayazcatvAro nayAzcAritralakSaNAyAH kriyAyA evaM 5 prAdhAnyamabhyupagacchanti, tasyA eva mokSaM pratyavyavahitakAraNatvAt / naigamasaMgrahavyavahArAstu yadyapi cAritrazrutasamyaktvAnAM trayANAmapi mokSakAraNatvamicchanti, tathApi vyastAnAmeva, na tu samastAnAm , etanmate jJAnAditrayAdeva mokSa ityaniyamAt , anyathA nayatvahAniprasaGgAt, samudayavAdasya sthitapakSatvA- 10 diti draSTavyam / kaH punaratra bahuviSayo nayaH ko vA'lpaviSayaH ?, iti ceducyate-sanmAnagocarAtsaMgrahAttAvannaigamo bahuviSayo bhAvAbhAvabhUmikatvAt / sadvizeSaprakAzakAvyavahArataH saMgrahaH samastasatsamUhopadarzakatvAdbahuviSayaH / vartamAnaviSayAvalambina 15 RjusUtrAtkAlatritayavartyathajAtAvalambI vyavahAro bahuviSayaH / kAlAdibhedena bhinnArthopadezakAcchandAttadviparItavedaka RjusUtro bhuvissyH| na kevalaM kAlAdibhedenaiva sUtrAdalpArthatA zabdasya, kintu bhAvaghaTasyApi sadbhAvAsadbhAvAdinArpitasya syAd ghaTaH syAdaghaTa ityAdibhaGgaparikaritasya tenAbhyupagamAt tasya sUtrAd 20 vizeSitataratvopadezAt / yadyapIdRzasampUrNasaptabhaGgaparikaritaM vastu syAdvAdina eva saGgirante, tathApi Rju sUtrakRtaitadabhyupagamApekSayA'nyatarabhaGgena vizeSitapratipattiratrAduSTetyadoSa iti vadanti / pratiparyAyazabdamarthabhedamabhIpsataH samabhirUDhAcchabdastadviSayA(dviparyayA)nuyAyitvAdbahuviSayaH / pratikriyaM vibhinna- 255 martha pratijAnAnAdevambhUtAtsamabhirUDhaH tadanyathArthasthApakatvA bhuvissyH| nayavAkyamapi svaviSaye pravartamAnaM vidhipratiSedhAbhyAM sapta
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ J ntkaimaassaa| bhaGgImanugacchati, vikalAdezatvAt, parametadvAkyasya pramANavAkyAdvizeSa iti draSTavyam / / atha nayAbhAsanirUpaNam / __ .atha nyaabhaasaaH| tatra dravyamAtragrAhI paryAyapratikSepI dravyA5 rthikaabhaasH| paryAyamAtragrAhI dravyapratikSepI pryaayaarthikaabhaasH| dharmidharmAdInAme (mai) kAntikapArthakyAbhisandhirnegamAbhAsaH, yathA naiyAyikavaizeSikadarzanam / sattA'dvaitaM svIkurvANaH sakalavizeSAnnirAcakSANaH saMgrahAbhAsaH yathA'khilAnyadvaitavAdidarza nAni sAMkhyadarzanaM ca / apAramArthikadravyaparyAyavibhAgAbhiprAyo 10 vyavahArAbhAsaH, yathA cArvAkadarzanam , cArvAko hi pramANapra tipannaM jIvadravyaparyAyAdipravibhAgaM kalpanAropitatvenApanute'vicAritaramaNIyaM bhUtacatuSTayapravibhAgamAtraM tu sthUlalokavyavahArAnuyAyitayA samarthayata iti / vartamAnaparyAyAbhyupagantA sarvathA dravyApalApI RjusUtrAbhAsaH, yathA tAthAgataM mataM / 15 kAlAdibhedenArthabhedamevAbhyupagacchan zabdAbhAsaH, yathA babhUva bhavati bhaviSyati sumerurityAdayaH zabdA bhinnamevArthamabhidadhati, bhinnakAlazabdatvAttAhasihAnyazabdavaditi / paryAyadhvanInAmabhidheyanAnAtvameva kakSIkurvANaH samabhirUDhAbhAsaH, yathA indraH zakraH purandara ityAdayaH zabdA bhinnAbhidheyA eva, bhinna20 zabdatvAt , karikuraGgazabdavaditi / kriyAnAviSTaM vastu zabda vAcyatayA pratikSipannevaMbhUtAbhAsaH, yathA. viziSTaceSTAzUnyaM ghaTAkhyaM vastu na ghaTazabdavAcyaM, ghaTazabdapravRttinimittabhUtakiyAzUnyatvAt , paTavaditi / arthAbhidhAyI zabdapratikSepI arthana yAbhAsaH / zabdAbhidhAyyarthapratikSepI shbdnyaabhaasH| arpita25 mabhidadhAno'narpita pratikSipannarpitanayAbhAsaH / anarpitamabhidadhadarpitaM prtikssipnnnrpitaabhaasH| lokavyavahAramabhyupagamya tattvapratikSepI vyavahArAbhAsaH / tattvamabhyupagamya vyavahArapratikSepI nishcyaabhaasH| jJAnamabhyupagamya kriyApratikSepI jJAnanayA
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / bhAsaH / kriyAmabhyupagamya jJAnapratikSepI kriyAnayAbhAsa iti| iti mahAmahopAdhyAyazrIkalyANavijayagaNiziSyamukhyapaNDitazrIlAbhavijayagaNiziSyAvataMsapaNDitazrIjItavijayagaNisatIrthyapaNDitazrInayavijayagaNiziSyeNa paNDitazrIpadmavijayagaNisahodareNa paNDitayazovijayagaNinA viracitAyAM jainatarkabhASAyAM nayaparicchedaH smpuurnnH| / atha niHkSepaparicchedanAmA tRtIyaH paricchedaH / 3. niksseppricchedH| / atha niHkSepasAmAnyanirupaNam / nayA nirUpitAH / atha niHkSepA nirUpyante / prakaraNAdivazenApratipatyA(tyA)divyavacchedakayathAsthAnaviniyogAya zabdA- 10 rtharacanAvizeSA niHkSepAH / maGgalAdipadArthaniHkSepAnAmamaGgalAdiviniyogopapattezca niHkSepANAM phalavattvam , taduktam-"aprastutArthApAkaraNAt prastutArthavyAkaraNAca niHkSepaH phalavAn" [ladhI0 svavi0 7. 2] iti / te ca sAmAnyatazcaturdhA-nAmasthApanAdravyabhAvabhedAt / 15 tatra prakRtArthanirapekSA nAmArthAnyatarapariNati mniHkssepH| yathA saGketitamAtreNAnyArthasthitenendrAdizabdena vAcyasya gopAladArakasya zakrAdiparyAyazabdAnabhidheyA pariNatiriyameva vA yathAnyatrAvartamAnena yadRcchApravRttena DitthaDavitthAdizabdena vAcyA / tattvato'rthaniSThA upacArataH zabdaniSThA ca / medinA- 20 mApekSayA yAvaddavyabhAvinI, devadattAdinAmApekSayA cAyAvadravyabhAvinI, yathA vA pustakapatracitrAdilikhitA vstvbhidhaanbhuutendraadivrnnaavlii|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ | jainatarkabhASA | | atha sthApanAniHkSepanirUpaNam / yattu vastu tadarthaviyuktaM tadabhiprAyeNa sthApyate citrAdau tAdRzAkAram, akSAdau ca nirAkAram, citrAdyapekSayetvaraM nandIzvaracaityapratimAdyapekSayA ca yAvatkathikaM sa sthApanAniHkSepaH, 5 yathA jinapratimA sthApanAjinaH, yathA cendrapratimA sthApanendraH / bhUtasya bhAvino vA bhAvasya kAraNaM yannikSipyate sa dravyaniHkSepaH yathAnu bhUtendra paryAyo'nubhaviSyamANendraparyAyo vA indraH, anubhUtaghRtAdhAratvaparyAye'nubhaviSyamANaghRtAdhAratvaparyAye ca ghRtaghaTavyapadeza vattatrendrazabdavyapadezopapatteH / kvacida10 prAdhAnye'pi dravyaniHkSepaH pravartate, yathA'GgAramardako dravyAcAryaH, AcAryaguNarahitatvAt apradhAnAcArya ityarthaH / kacidanupayogespi, yathAsnA bhogeneha paralokAdyAzaMsAlakSaNenAvidhinA ca bhaktyApi kriyamANA jinapUjAdikriyA dravyakriyaiva, anupayuktakriyAyAH sAkSAnmokSAGgatvAbhAvAt / bhaktyA'vidhinApi 15 kriyamANA sA pAramparyeNa mokSAGgatvApekSayA dravyatAmaznute, bhaktiguNenAvidhidoSasya niranubandhIkRtatvAdityAcAryAH / 36 vivakSitakriyAnubhUtiviziSTaM svatattvaM yannikSipyate sa bhAvaniHkSepaH, yathA indanakriyApariNato bhAvendra iti / nanu bhAvavarjitAnAM nAmAdInAM kaH prativizeSastriSvapi 20 vRttyavizeSAt ?, tathAhi--nAma tAvannAmavati padArthe sthApanAyAM dravye cAvizeSeNa vartate / bhAvArthazUnyatvaM sthApanArUpamapi triSvapi samAnam, triSvapi bhAvasyAbhAvAt / dravyamapi nAmasthApanAdravyeSu vartata eva dravyasyaiva nAmasthApanAkaraNAt, dravyasya dravye sutarAM vRttezceti viruddhadharmAdhyAsAbhAvAnneSAM bhedo 25 yukta iti cet; na; anena rUpeNa viruddhadharmAdhyAsAbhAve'pi rUpAntareNa viruddhadharmAdhyAsAttadbhedopapatteH / tathAhi - nAmadravyAbhyAM sthApanA tAvadAkArAbhiprAyabuddhikriyAphaladarzanAdbhiyate, yathA hi sthApanendre locana sahasrAyAkAraH, sthApanAkartu
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| sadbhatendrAbhiprAyo, draSTuzca tadAkAradarzanAdindrabuddhiH, bhaktipariNa buddhInAM namaskAraNAdikriyA, tatphalaM ca putrotpattyAdikaM saMvIkSyate, na tathA nAmendre dravyendra ceti tAbhyAM tasya bhedaH / dravyamapi bhAvapariNAmikAraNatvAnnAmasthApanAbhyAM bhidyate, yathA manupayukto vaktA dravyam , upayuktatvakAle upayogalakSa- 5 Nasya bhAvasya kAraNaM bhavati, yathA vA sAdhujIvo dravyendraH sadbhAvendrarUpAyAH pariNateH, na tathA nAmasthApanendrAviti / nAmApi sthApanAdravyAbhyAmuktavaidhAdeva bhidyata iti / dugdhatakrAdInAM zvetatvAdinA'bhede'pi mAdhuyodinA bhedavannAmAdInAM kenacidrUpeNAbhede'pi rUpAntareNa bheda iti sthitam / nanu bhAva eva vastu, kiM tadarthazUnyairnAmAdibhiriti cet; na; nAmAdInAmapi vastuparyAyatvena sAmAnyato bhAvatvAnatikramAt, aviziSTe indravastunyucarite nAmAdibhedacatuSTayaparAmarzanAt prakaraNAdinaiva vizeSaparyavasAnAt / bhAvAGgatvenaiva vA nAmAdInAmupayogaH jinanAmajinasthApanAparinirvRtamunidehadarza-15 nAdAvollAmAnubhavAt / kevalaM nAmAditrayaM bhAvollAsenaikAntikamanAtyantikaM ca kAraNamiti ekAntikAtyantikasya bhAvasyAbhyarhitatvamanumanyante pravacanavRddhAH / etacca bhinnavastugatanAmAapekSayoktam / abhinnavastugatAnAM tu nAmAdInAM bhAvAvinAbhUtatvAdeva vastutvam, sarvasya vastunaH svAbhidhAnasya nAmarUpa- 20 tvAt , svAkArasya sthApanArUpatvAt , kAraNatAyAzca dravyarUpatvAt , kAryApannasya ca svasya bhAvarUpatvAt / yadi ca ghaTanAma ghaTadharmo na bhavettadA tatastatsaMpratyayo na syAt, tasya svApRthagbhUtasaMbandhanimittakatvAditi sarva nAmAtmakameSTavyam / sAkAraM ca sarva mati zabda-ghaTAdInAmAkAravattvAt , nIlAkArasaMsthAna- 25 vizeSAdInAmAkArANAmanubhavasiddhatvAt / dravyAtmakaM ca sarva utphaNaviphaNakuNDalitAkArasamanvitasarpavat vikArarahitasyAvirbhAvatirobhAvamAtrapariNAmasya dravyasyaiva sarvatra sarvadAnubha
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaintrkbhaassaa| vAt / bhAvAtmakaM ca sarva parAparakAryakSaNasantAnAtmakasyaiva tasyAnubhavAditi catuSTayAtmakaM jagaditi naamaadinysmudyvaadH| / atha niHkSepanayasaMyojanA / atha nAmAdinikSepA nayaiH saha yojynte| tatra nAmAditrayaM dravyAstikanayasyaivAbhimatam, paryAyAstikanayasya ca bhAva eva / Adyasya bhedo saMgrahavyavahArau, naigamasya yathAkrama sAmAnyagrAhiNo vizeSagrAhiNazca anayorevAntarbhAvAt / RjusUtrAdayazca catvAro dvitIyasya bhedA ityAcAryasiddhasenamatAnusAreNAbhihitaM 10 jinabhadragaNikSamAzramaNapUjyapAdaiH"nAmAitiyaM davvaTThiyasya bhAvo a pajjavaNayassa / saMgahavavahArA paDhamagassa sesA u iyarassa // " [75] ityAdinA vishessaavshyke|svmte tu namaskAranikSepavicArasthale .' "bhAvaM ciya sadaNayA sesA icchanti savvaNikkheve" [2847] 15 iti vacasA trayo'pi zabdanayAH zuddhatvAdbhAvamevecchanti RjusUtrAdayastu catvArazcaturopi nikSepAnicchanti avizuddhatvAdityuktam / RjusUtro nAmabhAvanikSepAvevecchatItyanye, tatra (tanna); RjusUtreNa dravyAbhyupagamasya sUtrAbhihitatvAt , pRtha ktvAbhyupagamasya paraM nissedhaat| tathA ca sUtram- "ujjusu20 assa ege aNuvautte Agamao egaM davAvassayaM, puhattaM necchA tti" [anuyo0 sU0 14 ] / kathaM cAya piNDAvasthAyAM suvarNAdi. dravyamanAkAraM bhaviSyatkuNDalAdiparyAyalakSaNabhAvahetutvenAbhyugacchan viziSTendrAdyabhilApahetubhUtAM sAkArAmindrAdisthApanAM necchet ?, na hi dRSTe'nupapannaM naameti| kiJca, indrAdisajJAmAtraM 25 tadartharahitamindrAdizabdavAcyaM vA nAmecchan ayaM bhAvakAraNa tvAvizeSAt kuto nAmasthApane necchet 1 / pratyuta sutarAM tada
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramaNiparicodaH / bhyupagamo nyAyyaH / indramUrtilakSaNadravya-viziSTatadAkArarUpasthApanayorindra paryAyarUpe bhAve tAdAtmyasaMbandhenAvasthitatvAttatra vAcyavAcakabhAvasaMbandhena saMbaddhAnnAmno'pekSayA sannihinatarakAraNatvAt / saGgrahavyavahArau sthApanAvarjAstrInikSepAnicchata iti kecit ; tannAnavadyaM yataH saMgrahiko'saMgrahiko'narpitabhedaH 5 paripUrNo vA naigamastAvat sthApanAmicchatItyavazyamabhyupeyam , saGgrahavyavahArayoranyatra dravyArthike sthApanAbhyupagamAvarjanAt / tatrAdyapakSe saMgrahe sthApanAbhyupagamaprasaGgaH, saMgrahanayamatasya saMgrahikanaigamamatAvizeSAt / dvitIye vyavahAre tadabhyupagamapra saGgaH, tanmatasya vyavahAramatAdavizeSAt / tRtIye ca nirape. 10 kSayoH saMgraha vyavahArayoH sthApanAbhyupagamopapattAvapi samuditayoH saMpUrNanaigamarUpatvAttadabhyupagamasya durnivAratvam , avibhAgasthAnnaigamAtpratyekaM tadekaikabhAgagrahaNAt / kiJca, saGgrahavyavahArayornegamAntarbhAvAtsthApanAbhyupagamalakSaNaM tanmatamapi tatrAntarbhUtameva, ubhayadharmalakSaNasya viSayasya pratyekamaprave. 15 zepisthApanAlakSaNasyakadharmasya pravezasya sUpapAdatvAt , sthApanAsAmAnyatadvizeSAbhyupagamamAtreNaiva saGgrahavyavahArayorbhedopapatteriti yathAgamaM bhAvanIyam / etaizca nAmAdinikSepairjIvAdayaH padArthA nikssepyaaH| / atha jIvaviSayeniHkSepAnugamanam / tatra yadyapi yasya jIvasyAjIvasya vA jIva iti nAma kriyate sa nAmajIvaH, devatAdipratimA ca sthApanAjIvaH, aupazamikAdibhAvazAlI ca bhAvajIva iti jIvaviSayaM nikSepatrayaM sambhavati, na tu dravyanikSepaH / ayaM hi tadA sambhavet , yadyajIvaH sannAyatyAM jIvo'bhaviSyat , yathA'devaH sannAyatyAM devo 25 bhaviSyat (na) dravyadeva iti / na caitadiSTaM siddhAnte, yato jIvatvamanAdinidhanaH pAriNAmiko bhAva iSyata iti / tathApi guNaparyAyaviyuktatvena buddhayA kalpito'nAdipAriNAmikabhAvayukto dravyajIvaH, zunyo'yaM bhaGga iti yAvat, satAM guNaparyA 20
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA / yANAM buddhayApanayasya kartumazakyatvAt / na khalu jJAnAyatArtha - pariNatiH, kintu artho yathA yathA vipariNamate tathA tathA jJAnaM prAdurastIti / na caivaM nAmAdicatuSTayasya vyApitAbhaGgaH, yataH prAyaH sarvapadArtheSvanyeSu tat sambhavati / yadyatraikasminna sambha yati naitAvatA bhavatyavyApiteti vRddhAH / jIvazabdArthajJastatrAnupayukto dravyajIva ityapyAhuH / apare tu vadanti - ahameva manuSyajIvo [ dravyajIvo] 'bhidhAtavyaH uttaraM devajIvamaprAdu tamAzritya ahaM hi tasyotpitsordeva jIvasya kAraNaM bhavAmi, 10 yatazcAhameva tena devajIvabhAvena bhaviSyAmi, ato'hamadhunA dravyajIva iti / etatkathitaM tairbhavati-pUrvaH pUrvo jIvaH parasya parasyotpatsoH kAraNamiti / asmiMzca pakSe siddha eva bhAvajIvo bhavati, nAnya iti etadapi nAnavadyamiti tattvArthaTIkAkRtaH / Yo 15 20 idaM punarihAvadheyaM - itthaM saMsArijIve dravyatve'pi bhAvatvAvirodhaH, ekavastugatAnAM nAmAdInAM bhAvAvinA bhUtatvapratipAda tadAha bhASyakAraH " ahavA vatthUbhihANaM, nAmaM ThavaNA ya jo tayAgAro / kAraNayA se davvaM, kajjAvanaM tayaM bhAvo // 1 // " [60 ] iti / kevalamaviziSTajIvApekSayA dravyajIvatvavyavahAra eva na syAt, manuSyAderdevatvAdiviziSTajIvaM pratyeva hetutvAditi adhikaM nayarahasyAdau vivecitamasmAbhiH // // iti mahAmahopAdhyAya zrI kalyANa vijayagaNiziSyamukhyapaNDitazrIlAbha vijayagaNiziSyAvataMsapaNDitazrIjIta vijayagaNi satIrthyapaNDitazrInayavijayagaNiziSyeNa paNDita zrI padmavijayagaNi sodareNa paNDitayazovijayagaNinA viracitAyAM jainatarkabhASAyAM nikSepaparicchedaH saMpUrNaH, tatsapUrttA ca saMpUrNeyaM jainatarkabhASA // // svastizrIzramaNasaGghAya // WE
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| sUrizrIvijayAdidevasuguroH paTTAmbarAhamaNau, sUrizrIvijayAdisiMhasugurau zakrAsanaM bhejuSi / tatsevA'pratimaprasAdajanitazraddhAnazuddhayA kRtaH, grantho'yaM vitanotu kovidakule modaM vinodaM tathA // 1 // yasyAsan guravo'tra jItavijayaprAjJAH prakRSTAzayAH, . 5 bhrAjante sanayA nayAdivijayaprAjJAzca vidyaaprdaaH| premNAM yasya ca sadma padmavijayo jAtaH sudhIH sodaraH tena nyAyavizAradena racitA stAttarkabhASA mude // 2 // tarkabhASAmimAM kRtvA mayA yatpuNyamarjitam / prApnuyAM tena vipulAM paramAnandasampadam // 3 // 10 pUrva nyAyavizAradatvabirudaM kAzyAM pradattaM budhaiH nyAyAcAryapadaM tataH kRtazatagranthasya yasyApitam / ziSyaprArthanayA nayAdivijayaprAjJottamAnAM zizuH tattva kiJcididaM yazovijaya ityAkhyAbhRdAkhyAtavAn // 4 //
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ / OM arham nmH| zrI ratnaprabhA ttiikaa|| -two onceyajjJAne bhAti vizvaM karayadaramivAtItadoSasya yasya / / vANI satyA'navadyA mitinayabhajanodgArakAntA'mitArthA / devendrAptaiH supUjyaM jinavaramakhilaM maGgalaM maGgalAnAM / / vighnavAtApanutyai tamatanuvibhavaM naumi yogIzagamyam // 1 // yeSAM tattvArthacarcA svaparamatagatA nApasiddhAntamukhyai / rdoSaiH spRSTA guNodhairathaparikalitA bodhasampAdayitrI // tAn zrImaddhemacandraprabhRtibudhavarAnsarvatantrasvatantrA / nAcAryAnnaumi bhaktyA jinamatavinatollAsadattAvadhAnAn // 2 // UhApohAnuSaktAmitapramitilasannavyamArgapracArA / caantsvaantaavbhaataatighnmnnaaliiddhpraaciinpkssaaH|| nyAyAcAryAHparAtanutanuracanAsUtradhArAnamasyAH / santUpAdhyAyavaryA mamamananavidhau sAkSiNomAnasasthAH // 3 // zrImanto nemisUrIzvaragurupravarAH srvvidyaavidgdhaa| nyAyAlokAdijainAbhyupagataviSayagranthaTIkApaTiSThAH // zrIhaimavyAkRterapyanugatiracanAlampaTA dharmazAstra / vyAkhyAnaikAntadakSA nutacaraNakajA ssantu vighnaughazAntyai // 4 // zrInemisUrIzvaraziSyaratna-ratnaprabhAdipratibodhanAya / ratnaprabhAkhyAM mitatarkabhASA- vyAkhyAM karomi prakaTArthabhAvAm // 5 // cikIrSitagranthanirvighnasamAptaye ziSTAH kacidapyabhISTe pravartamAnA maGgalapurassarameva pravartanta iti ziSTAcAraparipAlanAya ca kRtaM maGgalaM ziSyA apyevaM
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 1. prmaannpricchedH| kuryurini ziSyazikSAyai granthAdau nivaghnanagranthAdhyayana pravRttyanukUlAnubandhacatuSThayamupadazayan prtijaaniite| pR. 1. paM. 2. "pendravRndanatamiti" ahaM tatvAryadezinamendravRndanataM jinaM natvA tarkabhASAM pramANanayanikSepaistanomIti sambandhaH / tattvArthadezinamiti ca vizeSaNaM jinasya sAkSAdvacanAtizayasya tadvArA jJAnAtizayasya ca jJApanArtham , vAkyaracanAmprati vAkyArthajJAnasya kAraNatvena tatvArthalakSaNavAkyArthajJAnamantareNa tattvArthopadezalakSaNavAkyasyAsambhavena tattvArthopadeSTarijine tatvArthajJAnasyAvazyambhAvAt , arthe tattveti vizeSaNopAdAnenAttvAtmakasyaikAntavAdyabhimatArthasya pratipAdaka yadvacanaM tannAtizaya iti tadupadeSTaNAmekAntavAdasUtraNa kuzalAnAM sUkSmamatInAmapi na vacanAtizayastadvacanasyArthazuddhayabhAvAt , vacanasya dezanAsvarUpatayAbhidhAnena samavasaraNamabhivyApyAvasthitAnazeSAnapi narAmaratiryagAdIn prA. NinaH zrotanpratipratiniyatatattadbhASApariNatisvarUpatayaivAvizeSeNArthAvabodhanibandhanatvamitizabdasya svarUpato'pyatizayAvedikAzuddhirAveditA bhavati, na ca tIrthAntarIyANAM vacanamidRzamiti natasya svarUpato'pi vaiziSTayam / aindravRndanatamiti vizeSaNena pUjAtizayo darzitaH, yasya puruSadhaure yasyAmarAdhIzvarasamUhapraNati. karmatvaM tasyAnyanaranAthAdipUjanIyatvaM kaimutika nyAyAgatamevetyataH sarvebhyo narAmarAdhIzvarAdipUjArhasya pUjAtizayo vyakta bhavati, yadyapi indravRndanatamityutyApi niruktArthalAbhaH, tathApi yasya sArasvatamantrasya prasAdAtkavitvavivAdiprAptiH tasya mantrasya saGgrathanamapyAdau paramaM maGgalaM yataH sarasvatyAssmaraNamapi hitamAhvayatItimanyamAnaH zrImAn yazovijayopAdhyAyaH stropajJeSu sarveSvapi grantharatneSu aiGkAramAdAvupanibadhnAtyevetyedanurodhenAtrApi aindravRndanatamityuktiH / jinamitivizeSyavacanena ca rAgadveSAdIna zaJjitavAn iti jina iti vyutpattimahimnA'vayavazaktilakSaNayAgatA'vayavArthapratipratito'pAyApagamAtizaya Avedito bhavati / jinazabdastu RSabhAdicaturviMzatijineSu rUDhayaiva jinatvalakSaNamekamanugatapravRttinimittamupAdAya pravartata iti samudAyazaktilakSaNarUDhiviSaye jinatvalakSaNAnugatadharmaviziSTe natikriyAkarmaNi yogArthasya rAgadveSAdizatrujetRtvasyApAyApagamAtizayaparyavasanasya vizeSaNatvamupapannameva // pR. 1. paM. 2. "natvA" namaskRtya, namaskArazca svavadhikotkRSTatvaprakA
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ janatarkabhASA / rakajJAnAnukUlavyApAraH, jinamiti dvitIyArthazca karmatvaM tacca prakRte vizeSyatvaM tasya namaskAraghaTakajJAne nirUpakatvasambandhenAnvayaH, namaskAra ghaTakasvapadena ca namaskartugrahaNam / tathA ca jJAnAtizaya-vacanAtizaya-pUjAtizayApagamAtizayacatuSTayopapannaM jinampraNamyaM [jinavRttivizeSyAtAkaM yadgranthakatravidhikotkRSTatvaprakArakaM jJAnaM matautkRSTo jinaityAkArakaM tadanukUlavyApArAnantaram ] ityarthaH pR. 1. paM. 3. "ahaM" prApta nyAyavizArada nyAyAcAryAdivirudaH zrImAn yazovijayaH, asmacchabdasya anyadIya svArthatAtparya kocAraNanadhI noccAraNarUpasvasvatantrocAraNakartarizaktiriti, prakRtAsmacchabdocArayituH zrIyazovijayopAdhyAyasyAsmacchabdenAvagatiH / ahampadAnupAdAne'pi tanomItyuttamapuruSeNa tadarthAvagatiH syAdeva, tathApi svagatavidita cArucintAmaNitvAdidharmalakSaNAsAdhAraNa pANDityAbhivyaJjanadvArA svakartRkoktagranthasyopAdeyatvAbhivyaktaye taduktiH - pR. 1. paM. 3 "pramANanayanikSepairiti" samAse'lpAcaH pUrvamupAdAnamitiniyame'pi bahvacaH pramANapadasya yatpUrvamupAdAnaM tannayApekSayA pramANasyAbhyahitatvAditi bodhyam , / pramANAdInAM svarUpaM grantha eva vyaktam . pR. 1. paM. 3. "tarkabhASAmiti" taya'nte pramitiviSayI kriyanta iti tarkAH pramANAdayasteSAM bhASApratipAdakavacanasamaSTiH pUrvAparasaGgativizeSabhAvApannavAkyakadambakasannivezalakSaNasandarbhAtmAgrantha iti yAvat tAn , naumi-vistArayAmi tAvanmAtrAbhidhAne ca tarkapadavyutpattinimittasya pramitiviSayatvasya-jIvA'jIvapuNyapApabandhAkhavasaMvaranirjarAmokSAkhyanavatatveyu puNyapApayorjIvAjIvayorantarbhAvamAzritya saptatattveSu jIvapudgaladharmAdharmAkAzakAlAtmaka SaD dravyeSu tathA kramAkramabhAviparyAyeSu ca sattvena tatpratipAdakasandarbhavizeSasyApi tarkabhASAtvenottarakAlInakartavyatvaprakArakajJAnAnukUlavyApAralakSaNapratijJAviSayatayA granthe cAsmin jIvAdipadArthAnAmanirUpaNena sampUrNatayA pratijJAtAAnirvAhAnyUnatvaM syAt , vyutpatyarthamanAzritya cikIrSitagranthavizeSe rUDha evAyaM tarkabhASAzabda iti yAvAna viSayo'trapratipAdito'sti tAvadabhidheyakagrantha eva pratijJAviSaya iti na pratijJAtAnirvAha iti yadi vibhAvyate tadApi cikIrSitagranthAdau tadadhyayanAdipravRtyarthamanubandhacatuSThayamavazyameva vaktavyam / anubandha catuSThayAjJAne
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / pravRttikAraNayoridammadiSTasAdhanamiti idammatkRtisAdhyamitijJAnayorabhAvAttadadhyayanArthaM prekSAvatAM pravRttireva na syAt / abhidheyaH prayojanamadhikArIsambandhazretyetadanubandhacatuSThayam, tallakSaNantu pravRtti prayojakajJAnaviSayatvaM pravRttijanakajJAnajanakajJAnaviSayatvaM vA / prathame janakajanakaM prayojakambhavatIti kRtvA pravRttiprayojakamabhidheyAdicatuSTayajJAnaM tadviSayatvamabhidheyAdicatuSTaye / dvitIye pravRttijanakammadiSTasAdhanatAjJAnaM matkRtisAdhyatAjJAnaJca tajjanakamanubandhacatuSThayajJAnaM tadvipayatvamanubandhacatuSTaye samastItilakSaNasamanvayaH / tathA caitadganthAdhyayanapravRttyarthamamidheyAdisvarUpAnubandhacatuSTayapratipAdanAyokaM pramANanayanikSepairiti, upalakSaNe ceyaM tRtIyA, pramANanaya nikSepopalakSitatvaJca prakRta tarkabhASAbhidhagranthasya pratipAdakatayeti, na tu karaNAbhidhAyinIyaM tRtIyA / tathA sati tasyAstanomItyanenaivAnvayasya vaktavyatvena tarkabhASAbhidheyasyAnyasyaiva kasyacidvizadIkaraNa mebhiriti syAnna ca tathAtra samastIti evaJca pramANanayanikSepA abhidheyAH / taissaha granthasya pratipAdyapratipAdakabhAvassambandha ityetadayaM sAkSAtpratIyate, pramANanayanikSepajJAnaM prayojanaM tatkAmo'dhikArIti prayojanAdhikAriNAvarthAtpratIyete / pramANanayanikSepANAJca jJAnarUpamevAnuSThAnaM tacca zakyameveti nAzakyAnuSTheyatvamabhidheyasya tatpratipAdakatvamapyu kazAstrasya sambhavatyeveti nAsambaddhatvaM, niruktAbhidheyaparijJAnaJcopAdeyArthaviSayakatvena kAmyatvAdbhavatyeva prayojanaM, tatkAmanAspi prekSavatAM sambhavatyeveti nAdhikAriNAmapyasambhava iti, na candrAnayanopadezavannAgaziromaNyAharaNopadezavAkyAnuSTheyArthatvaM na vonmattavAkyasandarbhabatpUrvAparAsaGgatArthatvaM na rasAbhAsAdivarNanadaduttamapuruSAnabhimatArthajJAnajanakatvaM nAtaeva cAsambhavadviziSTapuruSAdhikAratvamiti niSkampapravRttiviSayAdhyayanako'yaM granthaiti // atha pramANasAmAnyalakSaNanirUpaNam // 45 atha prathamoddiSTaM pramANaM nirUpayati / pR. 1. paM. 4. pramANalakSaNamAha- 'tatreti" pramANAdInAM madhya ityarthaH, devasUryupadiSTaM pR. 1. paM. 4. " svapareti" atra pramANamitilakSya nirdezaH, svaparavyavasAyijJAnamiti lakSaNanirdezaH, yadyapi svaparavyavasAyitvasvarUpaprakarSaviziSTaM
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaintrkbhaassaa| jJAnaM, prazabdAvyavahitottareNa bhAvalyuDantena karaNalyuDantena vA "mA" dhAtunA pratyAyyata iti pramANamiti lakSyavacanaM svaparavyavasAyijJAnamiti lakSaNavacanaM ca samAnArthamiti uddezyatAvacchedaka vidheyatAvacchedakayoreke ya ghaTo ghaTa ityasmAdiva prakRtalakSaNavAkyAdapi zAbdabodhAnupapattiH, vyutpattinimittAdanyatpamANapadapravRttinimittazcAkhaNDaM durnirUpam , tathApi pratyakSaM pramANamanumAnaM pramANampratyabhijJAnampramANaM smRtiHpramANamityAdyanugatapratIti siddhamanugatamastyeva kizcitpramANatvaM svaparavyavasAyijJAnatvasamaniyataM tadanyattadeva ca lakSyatAvacchedakaM tadviziSTameva ca pramANamiha pramANapadena vivakSitam , svaparavyavasAyijJAnatvAbhitratve'pi vA pramANatvasya pramANatvatvena lakSyatAvacchedakatvaM svaparavyavasAyijJAnatvatvena lakSaNatAvacchedakatvamityapi syAdvAdinA vaktuM zakyata eva, tanmate ekasyApi niruktajJAnatvasyoktarUpAbhyAM bhedasambhavAt / tathA, svaparavyavasAyi. jJAnatvamapi svavyavasAyijJAnatvaparavyavasAyijJAnatvAbhyAmabhedenAkalitaM dvisvabhAvamiti, tatra svavyavasAyijJAnatvasvabhAvAtmanA pramAtmakaphalatAvacchedaka, paravyavasAyijJAnatvasvabhAvAtmanA pramANAtmakakaraNazaktyavacchedakamityapi bodhyam / lakSaNAMzaM vivRNoti / pR. 1. paM. 4 "svamiti" Atmeti, kasyAtmetyanuktau ghaTAtmApaTAtmetyevaM ghaTAdisvarUpe sarvatrAtmazabdaprayogAd ghaTAdyAtmano'pi svazabdena grahaNaM prasajyeta, evaM jainamate ghaTAdivyavasAyo ghaTamahajjAnAmItyAdisvarUpameva / tatra cAhampadavAcyasya pramAturAtmano'pi bhAnambhavatIti pramAtAsvazabda grAhya iti bhrAntirapi prasajyatetyatastatparyavasitArthamAha-"jJAnasyaiva svarUpamityarthaH" iti / sAkSAtparamparayA vA yaH svArthasya vizeSyaH yazca samabhivyAhatakriyAkArakapadArthastadubhayatra svapadasya zaktiriti svaparavyavasAyijJAnamityatra svazabdArthasya paramparayA vizeSyajJAnameveti jJAnasyaiva svarUpaM khazabdapravRttinimittAkAntatvArasvazabdena grhiitvymityrthH| parapadena bhinnasvarUpabodhakenAzeSasyApi jagato grahaNaM prasajyetetyata Aha- .. pR. 1. paM. 5. "parastasmAdanya" iti, jJAnasvarUpAdbhinnaH parapadena grAhya ityarthaH / jJAnasvarUpAdanya AtmA'pi tadvayavasAyibhramajJAnamapItyata AhaH pR. 1. paM. 5. "artha iti yAvaditi / " yajjJAnasya yo jJeyo vA hiyarthasya eva parapadenAtrAbhipreta ityarthaH / tau jJAnakharUpavAdyArthI
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| pR. 1. paM. 6. "yathAsthitatvena" yasya jJAnasya yadrUpaM pratyakSatvAnumititvAdikaM bAhyArthasya ca svasmin vartamAna yadUpaM tadrUpeNa yadyapi lakSaNavAkye lakSyamuddizya lakSaNaM vidhIyata iti uddezyavidheyavacanayorAvazyakatvameveti kevalaM pramANamitipadaM vibhaktilakSaNapadasamabhivyAhAramAzritya vAkyaM bhavadapi lakSyamAtrapratipAdakatvAnna lakSaNavAkyamato jJAnapadAnupAdAne'nyadeva kizcidupayogAdipadamupAttaM syAt / na ca tadupAttamitilakSaNavAkyatvopapattyarthameva jJAnapadam , tathApi pramANamityasyaiva rUTyartha kizcillakSyaM kizcica pramANatvAdinAparikalpitAdirUpaM lakSaNamityabhyupetya pramANamiti lakSaNavAkyaM kAmamastu, kiM jJAnapadopAdAnenetyata Aha pR. 1. paM. 7. " atreti" uktalakSaNavAkya ityarthaH, svamate sAmAnya mAtra viSayakagrahaNamanAkAropayogasvarUpaM darzanamityucyate / tatsthAne sAmAnyanupagabAbauddhena skhalakSaNamAtragocaraM nirvikalpakapratyakSamupeyate, tacca na pramANamayApi pratyakSapramANatayA tenAbhyupeyate, vastuto'lakSye tatra lakSaNagamanAdAtavyAptissyAdatastadvAraNAya jJAnapadaM / tacca vizeSAvagAhibodhe savikalpakAtmake saGketitamiti darzanasyAtathAtvAtratatrAti vyAptiH; yadA ca bauddhAbhyupagatasvalakSaNaviSayakanivikalpakapratyakSAtmakadarzana evAtivyAptivAraNAya jJAnapadopAdAnamupapAditaM tadA jJAnadarzanayorekyamabhyupagacchatAnnavyAnAM mate lakSyatayA darzane tivyAptyasambhave. 'pigranthakAropAdhyAyamate naizcayikAvagrahasvarUpasya darzanasya matijJAnatvena prAmANye'pi na kSatiH / api coktalakSaNaM zrImaddevamUrinirdiSTameva, tanmate ca darzanaM jJAnAtpRthagevAbhimatamiti taduktalakSaNaghaTakavizeSaNavyAvRttistanmatamavalambyayu. tameva / vastuto dRzyate'neneti darzanamitivyutpatyA darzanapadena pratyakSakAraNamindriyamindriyasannikarSo vA'jJAnarUpamapi pramANatayA naiyAyika vaizeSikAmyA mupagataM, tasya cAjJAnarUpatayA prAmANyAnna jainamate'bhyupagatamiti lakSyabhinne tatra lakSaNagamanavAraNAya jJAnapadamiti bodhyam , vyavasAyIti vizeSaNasya prayojanamupadarzayati / pR 1. paM. 7. "saMzayeti" "sAdhaka-bAdhaka pramANAbhAvAdanavasthitA. nekakoTi saMspazijJAna saMzayaH" iti sUtra lakSite'yaM sthANurvA puruSo vetyAkArake saMzaye, "viparItaikakoTiniSTaGkanaM viparyayaH" itisUtralakSite zuktikAyAmidaM
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA / rajatamityAkAreka viparyaye, "kimityAlocanamAtramanadhyavasAyaH" itisUtra lakSite kimapi mayA spRSTamityAkArake gacchattRNasparzajJAnarUpe anadhyavasAyajJAne ca pramANAtAtmake jJAnatvasya sattvenAtivyAptivAraNAya vyavasAyipadamityarthaH / tathA, ca yathAsthitatvena nizvayatvalakSaNavyavasAyatvaM tadvati tatprakArakanizcayatvaparyavasitaM / saMzaye ca tadabhAvAprakArakatvasya nizcayatvaghaTakasyAbhAvAdviparyaye ca taddhatitatprakArakatvasyAbhAvAdanadhyavasAye ca niyataprakAratA vizeSyatva yonirUpakatvasyAbhAvAnnavyavasAyitvaM, saMzayaviparyayAnadhyavasAyAzca samAropAstadvirodhI ca vyavasAya iti samArope'tivyAptivAraNAyetyuktau lAghavasambhave'pi spaSTapratipattayaitthamabhidhAnam / yadyapi svamate jJAnamAtraM svaprakAzasvarUpaM paraprakAzakaM ceti svaparetivizeSaNAnupAdAne'pi nAtivyAptiH, tathApi jJAnamAtramatIndriyaM, kintu svajanyajJAtatAliGgakAnumAnena tadgRhyate, tadanumAnaprayogazca iyaM ghaTaniSThajJAtatA ghaTatvaprakAraka ghaTavizeSyakajJAnajanyA ghaTatvaprakArakaghaTaniSThajJAtatA tvAd, yAyatprakArikA yanniSThajJAtatA sA tatprakAraka tadvizeSyakajJAnajanyA yathA paTatva prakArakapaTaniSThajJAtatetIsyevaM parokSajJAnavAdino mImAMsakaprakANDasya kumArilabhaTTasya, nirvikalpakajJAnAtiriktaM jJAnamAtraM yadyapi pratyakSasvarUpayogyaM tathApi IzvarayogijJAnAtiriktasya tasya svaviSayakatvaM na sambhavatIti svasamAnAdhikaraNasvAnantarotpannAnuvyavasAyAtmakapratyakSajJAnena vyavasAyo gRhyate, yathA ayaM ghaTa iti vyavasAyo ghaTamahaJjAnAmItyanuvyavasAyena gRhyata ityevaM svasamAnAdhikaraNasamanantarapratyayavedyaM jJAnamitivAdino naiyAyikasya, vaizeSikasya cAparaprakAzajJAnino mataM, tAdAtmyameva viSayaviSayibhAvanibandhanamiti jJAnAbhinno jJAnAkAraM evaM jJAnaviSayaH jJAnAkArAdbhinnaM bAhyaM vastu samastyeva netisvamAtraviSayakameva sarva jJAnaM bAhyavastuno'bhAvAdeva na bAhyavastuviSayakamitijJAnAdvaitavAdino yogAcArasya bauddha vizeSasya mataJcApahastayituM svapareti vizeSaNamityAha 48 pR. 1. paM. 8. " parokSabuddhayAdIti, " AdipadAtsamAnAdhikaraNasamanantarasvAvaSayakapratyakSavedyabuddhayupagrahaH, mImAMsakAdInAmityatrAdipadAdvaizoSikAgrupagrahaH / svarUpa vizeSaNArthamuktamiti / vizeSaNaM dvividhaM - svarUpavizeSaNaM vyAvarttavizeSaNaJca / svarUpavizeSaNameva coparajakavizeSaNamucyate, svarUpaparijJAnarUpaphalatvenAsyApi na niSphalatvam, sambhavavyabhicArAbhyAM syAdvizeSaNamarthavaditi
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| vacanaJca vyAvartakavizeSaNaparaM, tasya hi vizeSye sambhavo'pi vartate, vyabhicAro'pi, tadvinA'pi vizeSyatAvacchedakAkAntasyAnyasya sadbhAvAt , tasyApi ca vizeSyatAvacchedakazUnye vRtteH, tatra zukla jalamityatra jalasya zauklayaM vizeSaNaM prathama, tatra sambhavamAtram , dvitIyaM nIlo ghaTa ityatra ghaTasya nIlarUpatvA , prakRte ca svapareti vizeSaNaM vyavasAyijJAnAtmaka pamANasya svarUpaparijJAnaphalakamuktami tyarthaH / nanu svapareti svarUpavizeSaNamevetyAzrayaNe vyavasAyijJAnaM pramANamityevA. zritaM syAt yathAvasthitatvena nizcaya evaM vyavasAya iti zabdAntareNa samyagjJAnaM pramANamityAkhyAtaM, samyagjJAnazca pramaiva tasyedAnIM pramANatve Azrite karaNantasaMvRttaM, tadatiriktaM phalaM vaktavyaM, na ca tadvaktuM zakyamiti phalAbhAvAtkaraNamapyanupapannamiti, karaNArthakapratyayAntamAdhAtuniSpanna pramANapadArtharUpalakSyasya tAdAtmyena lakSaNatvamapyuktajJAnasya na sambhavatItyAzaGkate / pR. 1. paM. 11 'nanviti' kimityAkSepe, na kiJciditi tadarthaH / pR. 1. paM. 11 'anyat' samyagjJAnarUpamamANAdbhinnam , "tatphalaM" samyagjJAnalakSaNapramANaphalam , pramANatatphalayoH kathazcidbhedAbhedasyaiva syAdvAde svIkRtatvena pramANAtsarvathAbhinnasya tatphalasyAbhAvenopadeSTumazakyatve'pi pramANAtkathaJcidbhinAbhinnasya svArthavyavasitilakSaNasya tatphalasya sambhavAnnoktAkSepaH syAdvAdinamprati kamApadoSamAvahatIti samAdhatte "satyamiti" anytphlaapaakrnnmissttmevetyrthH| pR. 1. paM. 12 "tatphalatvAt" pramANaphalatvAt , nanu yathA ca bhavanmate vyavasAyijJAnamAtrasya pramANalakSaNatvopapattau svaparetisvarUpavizeSaNArthameva, lakSaNe tadaniveze'pi nAvyAyAdidoSaH, tathA svArthe tvapi svarUpavizeSaNArthameva, svArtha vyavasitirUpatvAdeva tadrUpAyA eva tasyAH phalatvasiddheH / na caivaM vyavasitiH pramANaM vyavasitiH phalamitye kenaiva dharmeNa pramANatvaM phalatvazca syAtaca na sambhavati pramANaphalabhAvasya bhedaniyatatvAditi vAcyam , tathA sati svavyavasAyitvena phalatvaM paravyavasAyitvena pramANatvamityevamavazyamabhyupagantavyatvena pramANasya svaparavyavasAyitvaM svAbhyupagataM na syAditi zaGkate / / __pR. 1. paM. 13 " nanvevamiti" evaM svArthavyavamineH phalatvAGgIkAre,
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 tarkabhASA / nanu yogyatAjJAnazAbdabodhayoH kAryakAraNabhAve'pi samAnaviSayakatvaM dRzyata eveti phalasya svaparavyavasAyitve'pi pramANasyApi svaparavyavasAyitvaM syAdeveti pramANasya paravyavasAyitvAphalasya ca svavyavasAyitvAditi hetUpAdAnaM pramANasya svaparavyavasAyitvAsambhavapratipattaye'yuktamiti cet, na, anyatrabhinnayoH samAnaviSayatayA kAryakAraNabhAve samAnaviSayatayA kAryakAraNabhAve samAnaviSayakatvasya sambhave'pi prakRte ya eva pramANasya sa eva yadi phalasvApi viSayastadA phalena yatprakAzayitavyaM tatpramANena prakAzitameveti na tatprakAzanena phalaM kiJcidityataH pramANaphalayorviSayabhedasyAvazyamabhyupagantavyatvAt nanu pramANaphalayorviSayabhedaH pramANasya svaprakAzakatvena svavyavasAyitvAt phalasya paraprakAzakatvena paravyavasAyitvAdupapadyata iti pramANasya paravyavasAyitvaM phalasya svavyavasAyitvamityatra vinigamakannAstIti vAcyam / yataH ghaTamahaJjAnAmItyAdyanuvyavasAyasyAyaM ghaTa ityAdi vyavasAya phalatvaM jJAnasya samAnAdhikaraNasamanantarajJAnavedya tvamabhyupagacchatA naiyAyikenAbhyupreyata eva tadviSayakapratyakSamprativiSayasya tasya kAraNatvAt, itivastusthitau paraprakAze'navasthAnAtsvaprakAzamabhyupagacchadbhiH syAdvAdibhireka syaiva jJAnasyAyaM ghaTaH ghaTamahaJjAnAmItyubhayAkArakatvamupeyate iti ghaTa mahaJjAnAmItyanuvyavasAyasthAnIyastra saMvedanarUpasvavyavasiteH phalatvaM tajjJAnIyavyavasAyasthAnIyAyaM ghaTaiti bAhyaghaTAdilakSaNaparaprakAzasvarUpasya paravyavasiteH pramANatvaM yujyata eva / api ca sarvameva jJAnaM svasaMviditamiti svAMzena saMzayavAdirUpaM, na hi bhavati yasya kasyacidapi jJAnasyotpattau jJAnavAnahaM na veti saMzayo na jJAnavAniti viparyayo'nadhyavasAyo veti khAMze samAropAnAtmakatvAtsvavyavasitirUpamiti tadaMzasya jJAnasAmAnyakAraNa kUTalakSaNajJAnasAmagrIjanyatvAnna pratyakSAdipramANalakSaNajJAnavizeSa prayojakasAmagrIjanyatvamiti pramANako vivahirbhAvAtpramANaphalatvaM ghaTapaTAdibAhyaviSayakatvAtparaprakAzakatvaM tadaMze doSAdighaTitasAmagrI prabhavatve prameyavyabhicAritvalakSaNamaprAmANyaM taccAvAntarasAmagrIvizeSaprabhavatvena saMzayatvaviparyayatvAdirUpatAmaJcati / guNAdighaTivasAmagrIprabhavatve yathAvasthitatvena nizcayatvalakSaNaprameyAvyabhicAritvasvarUpaparavyavasAyitvam, tacca avAntarasAmagrIvizeSaprabhavatvena pratyakSa parokSapramANatvatadavAntarapramANabhedarUpatAmAsAdayatIti, pramANakoTisannivezastadaMzasyeti, evaM pratyakSamAtrasya saMvedanaM sAkSAtkaromIti, anumitimAtrasya saMvedanamanuminomIti pratyabhijJAnamAtrasya saMvedanaM pratyabhijA
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| nAmIti tAdRzena saMvedanena jJAnasya kutra prAmANyamiti na nirNIyate, tAdRzasaMvedanasvarUpatayaiva ca jJAnasya prAmANyAbhyupagame svasaMviditaM ghaTapratyakSamiva paTapratyakSamapIti svasaMvedanasvarUpatvAvizeSAdghaTapratyakSavatpaTapratyakSamapi ghaTe pramANaM syAditi paTapratyakSasaMvedanAdapi ghaTasiddhiH prasajyeta paravyavasAyitvena prAmANye ca svavyavasititvasyAvizeSe'pi paravyavasititvasvabhAvAdghaTapratyakSameva ghaTe pramANaM na paTapratyakSam , tata eva cArthenaiva vizeSo hi nirAkAratayAdhiyAmIti vacanamapi vyAkhyAtaM bhavati / yanna svasvarUpapavabhAsayati tanna parasvarUpamapyavabhAsayati yathA stambhAdikam , svasvarUpaM nAvabhAsayati cAjJAnarUpamindriyatatsannikarSAdistato nArthAvabhAsakamiti naiyAyikAbhyupagatasyAsva saMviditajJAnasya svaprakA. zatvAbhAvAtparaprakAzakatvaM na syAditi / paravyavasititvAbhAvena prAmANyaM na bhave. deveti prAmANyopapAdakatvena svasaMvedanasya khavyavasitiparyavasannasya bhavedupAdeyatA'pIti yuktamuktaM pramANasya paravyavasAyitvaM phalasya ca svavyavasAyitvamiti / pramANaphalayoruktadizAbhede'pi upayogAtmanA kathaJcidabhedasyApi bhAvena phalasya svavyavasAyitve tadabhinnatvAtpramANasyApi svavyavasAyitvamevaM pramANasya paravyava. sAyitvAttadabhinnatvAtphalasyApi paravyavasAyitvamityevaM tayordvayorapi svaparavyavasAyitvasyopapattirati samAdhatte / pR. 1. paM. 14 na pramANaphalayoH kathazcidabhedeneti, tadupapatteH svaparavyavasAyitvasya sambhavAt , uktazaGkAsamAdhAnamUlIbhUtasya / jJAnasyAtha pramANatve phalatvaM kasya kathyate / svArthasaMvittirastyeva nanu kinna vilokyate ? // 1 // syAtphalaM svArthasaMvittiyadi nAma tadA katham / svaparavyavasAyitvaM pramANe ghaTanA miyAt // 2 // syAdabhedAtpramANasya svArthavyavasiteH phalAta / naiva te sarvathA kazciduSaNakSaNa IkSyate // 3 // iti vacanakadambakasyApi syaadvaadrtnaakrgtsyoktaabhipraayo'nushiilniiyH| yadA ca pramANaphalayoruktadizA bhedA'bhedo'pi ca tadA''tmano vyApArarUpamupayogendriyameva svaparavyavasAyijJAnatvAtpramANaM na tu cakSusadIndriyaM jaDarUpaM khaparavyavasAyijJAnarUpatvAbhAvAtpramANamiti nigamayati / itthazceti svaparavyava
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina tarkabhASA | sAyijJAnasya pramANalakSaNatve cetyarthaH, atra AtmA jJAnenArthammamiNotItyanubhavaH sAkSibhAvaM bhajate, sparzAdiviSayaprakAzasvarUpakriyAmprati kartRkArakarUpasyAtmanasvyApAratvaM chedanalakSaNakriyAkarturattIkSNakuThArAdikaraNotpatana nipatanAnu kUlayatnalakSaNavyApAravatctvamAvazyakaM vyApAramantareNa kartuH kriyAkArakatvAsambhavAt sa ca vyApAraupayoga eva tasya svaparavyavasAyitvAtkriyAyAzvApi svaparavyavasAyitvamityAzayenAha / 52 pR. 1. paM. 16 " na hyavyApRteti " savyApArAyaivAtmano jJAnalakSaNa kriyAjanakatvamiti niyamAnabhyupagame indriyasannikarSamAtreNAtmanastatkriyAka rtRtvAbhyupagame ca suSuptisamaye'pi dehavyApakatvagindriyeNa masRNatUlikAdisannikarSasya sadbhAvAttena tUlikAdispArzanajJAnasyotpattiprasaGge na spArzanajJAnAdyabhAvalakSaNasuSuptyavasthaiva vilIyetetyAha / " masRNeti " tatprasaGgAtsparzAdiprakAzaprasaGgAt, nanu AtmavyApArarUpasyopayogendriyasya pramANatve tadbhinnameva phalaM syAdanyathA svasyaiva svampratikaraNatvaM svamprati kriyAtvaM viruddhaM syAtkriyAkaraNabhAvasya paurvAryaniyatatvAt, na hi svameva svasmAtpUrvaM paraJca sambhavati, bhede ca svavyavasAyinaH phalasya paravyavasAyitvaM paravyavasAyinaH pramANasya svavyavasAyitvaJcAnupapannam svarUpato bhinnayorapi pramANaphalayorupayogasvabhAvatvenAbhedamabhyupetya svaparavyavasAyitvasyAbhyupagame nIlajJAnAjjAyamAne pItajJAne'pi nIlaviSayatvaM syAtpItajJAnajanake ca nIlajJAne pItaviSayatvaM ca prasajyeta, upayoga svabhAvatvena tayorapyabhedasya bhAvAditi cet / na, eka viSayakaikajAtIyopayogasthale yAvannaviSayAntaropayogastAvatkAlaM samAnaviSayako payogasyAvAntaravailakSaNye na bailakSaNyabhAve'pi tAvadupayogavyApi dIrghopayogasyaikasya bhAvena tadAtmanA'vAntaravailakSaNyApannopayogayorabhedasyAbhyupagamena taddhalAtphalAbhinnasya pramANasya phalaviSayasvavyavasAyitvasya pramANAbhinnasya phalasya ca pramANaviSayaparavyavasAyitvasya ca sambhavena phalapramANayoH svaparavyavasAyitvasyopapatteH, nIlajJAnapItajJAnayozca bhinnaviSayakayorvijAtIyayorvA kAryakAraNabhAvamApannayoryAvatkAlamavasthAnaM tadanyataranirUpitaM tAvatkAlInastadupayogadvayavyApIdIrghopayoga eko nAbhyupagamyata iti na tadAtmanA tadupayogadvayasyAbheda iti tayoranyonyaviSayaviSayakatvasya tadbalAdApatterasambhavAt / yadvA pramANaphalabhAva ekasyApyupayoga
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / syaikasminnapi kSaNe upapadyate / tathAhi, naiyAyikavaizeSikAdibhirIzvarajJAnaM nityamapi pramopeyate, Izvarazca tadakartAHpi pramAtA, tathA tadakaraNamapIzvaraH pramANaM, tathA ca pramANajanyatvAbhAve'pi pramAsvarUpatayA phalasvarUpamIzvarajJAnaM tatkartRtvAbhAve'tadvattvAnpramAtA mahezaH pramAtmakasvajJAnakaraNatvAbhAve'pi tadayogavyavacchedakcAt pramANamIzvaraH / taduktaM kusumAJjalAvudayanAcAryaNa mitiH samyak paricchittistadvattA ca pramAtRtA / tadayogavyavacchedaH prAmANyaM gautame mate // 1 // iti // asyArthaH-mitiH-pramitiH samyaka paricchittiH yathArthajJAnaM tadvattA samyaka paricchittilakSaNa pramAdhikaraNatA, pramAtRtA-pramAtRbhAvaH, tadayogavyavacchedaH samyaka paricchittilakSaNayA pramayA saha ayogasyAsambandhasya vyavacchedo'bhAvaH, prAmANyaM pramANatvaM gautame mate nyAyamate, iti evameva syAdvAde'pi svavyavasAyinyA pramayA saha tadAtmakasya svaparavyavasAyinaH pramANasya tAdAtmyalakSaNasya yogasya sadbhAva tadabhAvalakSaNAyogasya vyavacchedastAdAtmyalakSaNo yogo'stIti tallakSaNaM prAmANyaM saGgatimazcatyeva / svamprati svasya karaNatvAbhAve'pi yathA pramANopapatti stathA svakAryatvAbhAve'pi pramAyAH phalatvaM nirvahatyeva, pramANasya hi ajJAnanivRttiH phalaM jJAnAbhAvatvAjJAnaM tannivRttistu jJAnamevAbhAvAbhAvasya pratiyogi rUpatvAta , jJAnaJca yadyapi pramANapramobhayasvabhAvaM tathApi svavyavasitisvabhAvasvarUpameva taraphalarUpamajJAnanivRttilakSaNaM jJAnaM, yato'yaM ghaTaH ityato na bhavati jJAto ghaTa iti vyavahAraH kintu ghaTamahaM jAnAmItyanantarameva, jJAto ghaTa iti vyavahAro'jJAnanivRtyanantaramevAvazyambhAvItyato nirNIyate'rthajJAtatAvyavahAranibandhanatvAtsvavyavasitilakSaNapramANarUpaivAjJAnanirvRttiH phalaM, yadA'pi ca saMzayaviparyayAnadhyavasAyalakSaNasamAropa evAjJAnaM tadA'pi tannivRttiH samyagjJAnasvarUpaiveti / tatvArthazlokavArtike vidyAnandena arthagrahaNazaktisvarUpameva pramANaM prakaTIkRtaM tanmataM prtiksseptumupnysyti| keciditi asya saGgirante ityanenAnvayaH, arthagrahaNazakteH pramAkaraNatvAtpramANatvamityarthakasya tato'arthagrahaNakAreti padyasya tadIyaM vyAkhyAnaM yathA "na hi antaraGgabahiraGgarthagrahaNarUpAtmano jJAnazaktikaraNatvena kathaJcinirdizyamAnA virudhyate," sarvathA zaktivatoedasya pratihananAt / nanu ca jJAnazaktiryadi pratyakSA tadA sakalapadArthazakteH pratyakSatvaprasaGgAdanumeya
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA / tvavirodhaH / yadi punarapratyakSA jJAnazaktistadA tasyAH karaNajJAnatve prAbhAkaramatasiddhi:, tatra karaNajJAnasya parokSavyavasthiteH phalajJAnasya pratyakSatvopagamAt / tataH pratyakSakaraNajJAnamicchatAM (dbhiH) na tacchaktirUpameSitavyaM syAdvAdibhiriti cet ; tadanupapannam ; ekAntato'smadAdipratyakSatvasya karaNajJAne'nyatra vA vastuni pratItiviruddhatvenA'nabhyupagamAt / dravyArthato hi jJAnamasmAdeH pratyakSam, pratikSaNapariNAmazaktyAdiparyAyArthatastu na pratyakSam / tatra svArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM svasaMviditaM phalaM pramANAbhinnaM vadatAM karaNajJAnaM pramANaM kathama pratyakSaM nAma ? | na ca yenaiva rUpeNa tatpramANaM tenaiva phalaM yena virodhaH / kiM tarhi ? | sAdhakatama - tvena pramANaM sAdhyatvena phalam / sAdhakatamatvaM tu paricchenazaktiriti pratyakSaphalajJAnAtmakatvAt pratyakSaM, zaktirUpeNa parokSam / tataH syAtpratyakSaM syAdapratyakSamityanekAntasiddhiH / yadA tu pramANAdbhinnaM phalaM hAnopAdAnopekSAjJAnalakSaNaM tadA svArtha vyavasAyAtmakaM karaNasAdhanaM jJAnaM pratyakSaM siddhameveti, na paramatapravezaH, tacchakterapi sUkSmAyAH parokSatvAt / tadetena sarvaM kartrAdikArakatvena pariNataM vastu kasyacitpratyakSaM parokSaM ca kartrAdizaktirUpatayoktaM pratyeyam / tato jJAnazaktirapi ca karaNatvena nirdiSThA na svAgamena yuktyA ca viruddhA iti sUktam " iti / " pR. 2. paM. 6 labdhIndriyameveti indriyaM dvividhaM dravyendriyabhAvendriyabhedAt / tatra dravyendriyaM nirvRtIndriyopakaraNendriyabhedAdvidhA nivRttIndriyaM cakSurAdInAM golakAdyadhiSThAnam upakaraNendriyaM tadgatazaktivizeSaH / bhAvendriyamapi dvidhA upayogendriyalabdhIndriyabhedAt, tatra upayogendriyaM svaparavyavasAyijJAnasvarUpamAtmano'rthopalabdhikriyAjanane vyApArasvarUpam / tasyopayogasyArthagrahaNazaktisvarUpaM labdhIndriyam tasyaiva pramANatvaM nAnyendriyANAmityetadarthamevakAropAdAnam etanmataM pratikSipati / pR. 2. paM. 7 tadapezalamiti - labdhIndriyasya pramANatvasamarthanamasundaramityarthaH / arthapramitilacaNaphalamprati yadavyavadhAnena karaNaM tadeva sAdhakatamatvAtpramANam / etAdRzaJca svaparavyavasAyijJAnameva tadAtmakopayogadvArA arthagrahaNazaktilakSaNaM labdhIndriyaJca vyavahitaM kAraNamiti tanna sAdhakatamamiti na pramANam, vyavahitakAraNasya pramANatvAbhyupagame dravyendriyAderajJAnasyApi pramANatvaM syAdityAzayenAha /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH pR. 2. paM. 7 upayogAtmaneti - upayogendriyAtmakene tyarthaH pR. 2. paM. 7. labdheH-arthagrahaNazaktilakSaNalabdhIndriyasya yathA ca vahnayAdau dAhAdikriyAnukUlAH zaktayo'tIndriyatvenApratyakSAstatheyamapyarthagrahaNAnukUlopayogagatA zaktiriti parokSasvabhAvA sA pramANaM pratyakSasvabhAvaM phalajJAnasya ca prameyavAbhyupagame bhavataH karaNasya parokSatvaM phalajJAnasya ca pratyakSatvamabhyupagacchataH prabhAkarasya mate pravezo'pi prasajyata ityAha / pR. 2. paM. 8. zaktInAmiti nanu sarvasyAnekAntatvamabhyupagacchatAM jainAnAmate kiJcidapi vastu naikAntena pratyakSama pratyakSaM vA kintu kathaJcit evaJcArthagrahaNazaktirapi paryAyataH parokSA'pi dravyArthataH pratyakSA | svaparaparicchitilakSaNaphalAtkathaJcidabhinnasyAtmanaH pratyakSatvena tadabhinnAyA arthagrahaNazakterapi tadAtmanA pratyakSatvAt etadabhiprAyakameva dravyArthato hi jJAnamasmadAdeH pratyakSaM pratikSaNapariNAmazaktyAdiparyAyArthatastu na pratyakSamiti tadvacanam / evaJca prAbhAkaramata praveza karaNajJAnasya sarvathA parokSatvasya phalajJAnasya sarvathA pratyakSatvasyAbhyupagamAdityAzaGkate / 1 pR. 2. paM. 9. atheti-svAzraye - iti - jJAnazaktyAzraya ityarthaH, yaddhi sAkSAtsaMvedanena svAtmanA saMvedyate tadeva svasaMviditaM bhavati yathA sukhAdiH / grahaNazaktistu naivaM saMvedanaviSayAtmakadravyAbhedAttatheti svasaMviditA sA na syAt / evaM jJAnAtmanAkaraNaM sA saMviditA tu svAzrayAtmasvarUpeNeti ghaTAdyarthajJAnaphalAdyavagAhipratyakSe svasvarUpeNa karaNatayollikhitA na bhavediti / tadrUpeNa tasyA apratyakSatvAt / na hi yaddravyArthataH pratyakSaM, na paryAyArthatastasya pratyakSapratItau svasvarUpeNa paryAyAtmanollekho bhavati / tathA tadullekhAbhyupagame mRdAtmanaH kalazasya pratyakSakAle kalazAbhinnamRdbhAne tadAtmanAkuzUla kapAlAdInAM pratyakSatvena kalazapratyakSe kuzUla - kapAlAdInAmapi kuzUla - kapAlAdiparyAyAtmanollekhaH prasajyeteti pratikSipati / pR. 2. paM. 11 na; dravyadvArA pratyakSatveneti - pratyakSaviSayadravyAbhinnatvaprayukta pratyakSatvopacAreNa / pra. 2 paM. 11 sukhAdivaditi - pratyakSajJAnasvarUpa sukhAdiparyAya svarUpasu
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ / jaintrkbhaassaa| khAderyathA svasaMveditatvaM na tatheti vyatirekeNa dRSTAntaH / tasmAtpAbhAkaramatapravezabhayAt jJAnena ghaTAnAmIti karaNollekhAnupapattibhayAJca na labdhIndriyaM pramANaM kintUpayogendriyameva svaparavyavasAyijJAnasvarUpaM pramANam / tasya pramAsvarUpAda: bhede'pi tattatpUrvakSaNavRttitvaviziSTajJAnasvarUpatvena karaNatvaM tattaduttarakSaNavRttitvaviziSTatvasvarUpeNa phalatvaM nAnupapannamiti bhAvaH / [pratyakSamevaikaM pramANamiti cArvAkAH, pratyakSAnumAne dve pramANe iti bauddhAvezeSikAca, pratyakSAnumAnazabdAH pramANAnIti sAGakhyAH, upamAnena saha tAni catvAripramANAnIti gautamIyAH, arthApatyA saha tAni paJcapramANAnIti prAbhAkarAH, anupalabdhyA saha tAni paT pramANAnIti bhaTTavedAntinau evaM sambhavaiti hyaceSTAdInyapi pramANAni vAdino manyante tataH pramANe saGakhyAyAM bahvo vipratipatayastadvayapohAya pratiniyatasakukhyApratipattiphalakaM pramANavibhAgamAdarzayati / pR. 2. paM. 15 taditi-uktalakSaNalakSitaM pramANamityarthaH / pR. 2. paM. 15 dvibhedamiti-dvau bhedau vizeSau yasya tad dvibhedam svasA. kSAvApyasAmAnyadvayapramANatvavaditi, yAvat , tena cAkSuSAdibhedena pratyakSajJAnavyaktInAM smaraNa-pratyabhijJAna-tarkA-numAna-zAbdabhedena parokSavya kInAM bahutvasaGakhyAyogitve'pi na kSatiH / vyutpattinimittAzrayaNena pratyakSazabdArthantAvadAha / ___ pR. 2. paM. 15 akSamiti-pratigatamityasya kAryatvenAzritamityarthakaraNena indriyatvAvacchinnakAraNatAnirUpitakAryatAzrayajJAnaM pratyakSamiti labhyate / indriyatvaJca indrasyAtmano liGgatvaM, naiyAyikena tu zabdetarodbhUtavizeSaguNAnAmAzrayatve sati jJAnakAraNamanarasaMyogAzrayatvamindriyatvaM manassAdhAraNamuktaM tacca siddhAnte manasonindriyatvenatadgatatvAdativyAptyopekSyam / uktavyutpattinimittaJca pAramArthikapratyakSe'vadhyAdau nAstIti / tadgataM pratyakSapadavyutpattinimittamupadarzayitumAha / pR. 2. paM. 16 "athavA'znute jJAnAtmanA" iti-sarveSAmevAtmanAM jJAnaM jagadviSayakameva, svAvaraNakarmapratibandhAca svaviSayIbhUtamapyarthaM na prakAzayati / yadviSayAvacchedenAvaraNasya kSayopazamAdistaM viSayaM prakAzayatpratiniyataviSayakamucyate, vastusthityA sarvaviSayakamapIti viSayatAsambandhena jJAnasya vastu
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / tvavyApakatvAjjJAnasya cAtmanA samaM bhedAbhedasya sambandhatvenAtmanaH kathazcidabhinnatvamiti jJAnAtmanA sarvArthavyApterghaTanAdagatyAtmA'kSaH / pR. 2. paM. 17 taM-jIvaM tampratigatatvaJca tanmAtrAdhInatayotpattimattvameva, na hyekaM janakamiti niyamAdAtmamAtrAdhInatayotpatti vadhyAdInAmapi, paramAtmAtiriktaM cakSurAdikamavadhyAdijJAnajanane AtmanApekSate tajjJAnAvaraNIyakarmakSayopazamAdikantvapekSata evetyetAvataivAtmamAtrAdhInatvamatra vivakSitamiti bodhyam / atra indriyaM pratigatasyendriyajanyatvarUpasya pratyakSapadavyutpattinimittasya pratyakSalakSaNatve indriyAjanye'vadhyAdipratyakSe'vyAptiH / AtmamAtrampratigatatvasya AtmamAtrAdhInatayotpattimajjJAnatvarUpasya tasya pratyakSalakSaNatve indriyamapekSyAtmajanye matyAdipratyakSe'vyAptirityAzakya pratikSipati / pR. 2. paM. 18 na ceti-asya vAcyamityanenAnvayaH / pR. 2. paM. 18 evam-anantaropadarzitasya vyutpattinimittasya pratyakSalakSaNatayA''zrayaNe / pR. 2. paM. 18 avadhyAdAviti-AdipadAnmanaHparyavakevalayorupagrahaH / teSu indriyAzritatvalakSaNavyutpattinimittasyAbhAvAtpratyakSavyapadezo na bhvedityrthH| pR. 2. paM. 18 matyAdAviti-AdipadAt zrutajJAnasya parigrahaH, tayorAtmamAtrAdhInajJAnatvasyAbhAvAttannimittakasya pratyakSavyapadezasyAbhAvaH syAdityarthaH / yadyapIndriyamanindriyasyApyupalakSakaM tathA cendriyAnindriyAnyatarajanyatvAtmamAtrAzritatvAnyataravatvasya pratyakSalakSaNatve na kutrApi vyAptistathApi spaSTaM tvalaghubhUtaM pratyakSapadapravRttinimittameva pratyakSalakSaNaM tata eva ca matijJAnAdau sarvatra pratyakSavyapadezopapattirityAzayena niSedhahetumAha / pR. 2. paM. 19 yat iti-etat-akSAzritatvam / pR. 2. paM 19 vyutpattinimittamevaitat-pratyakSavyutpattinimittam , na tu pratyakSapadapravRttinimittam , tadarthAdhigataye evakAropAdAnam , kiM tahiM pratyakSapadapravRttinimittamityAkAGakSAyAmAha /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ jemtrkmaayaa| __pR. 2. paM. 19 pravRttinimittaM tviti-pravRttinimittatvazvaH vAcyatve sati vAcyavRttitve sati vAcyopasthitiprakAratvaM, yathA ghaTapadasya ghaTatvaM pravRttinimittam / tatra ghaTapadasya vAcyatvamasti, ghaTapadasya ghaTatvaviziSTaghaTavyaktivAcakatve ghaTatvavAcakatvasya sadbhAvAt / ghaTapadavAcyaghaTavyaktivRttitvamapyasti tathA ghaTapadajanya ghaTopasthitau prakAratvamapyasti / tathA pratyakSapadasya spaSTattvaM pravRttinimittam , arthAt zakyatAvacchedakam / tatra spaSTatAviziSTajJAnavAcakasya pratyakSapadasya spaSTatAvAcakatvasyApi bhAvena tadvAcyatvamapi vidyate / pratyakSapadavAcye spaSTatAvati jJAne vRttitvamapi samasti / evaJca spaSTatAvatvameva pratyakSalakSaNaM, tacca / pR. 2. paM. 20. ekArthasamadhAyinA-khAdhikaraNavattinA anena-akSAzritatvalakSaNavyutpattinimittena / pR. 2. paM. 20. upalakSitamiti-jJAyamAnam , tathA ca akSAzritatvena vyutpattinimittena sAmAnAdhikaraNyapratyAsatyAjJAyamAnaM yatspaSTatvatvaM pratyakSapadapravRttinimittaM tadeva pratyakSalakSaNam / akSAzritatvamindriyajanyatvaparyavasitaM vyutpattinimittameva na pravRttinimittaM, tasyaiva pravRttinimittatve cakSurAdijanyajJAnameva pratyakSavyapadezyaM syAt / na mAnasAdi, anyatrApi ca vyutpattinimittasya pravRttinimittatvannAbhyupeyata eva, yathA gacchatIti gauritivyutpattyA gamanakriyAkartRvyaM gopadavyutpattinimittamapi na gopadapravRttinimittam / gacchatyAgacchati ca gavi gozabdapravRtterdarzanena samAnAkArapariNAmalakSaNasya gotvarUpatiryaksAmAnyasyaiva sarvadA gavi vartamAnasya gozabdapravRttinimittatvAditi bhAvaH / sakalapratyakSasAdhAraNaM spaSTatAsvarUpaM prakaTayati / pR. 2. paM. 21. spaSTatA ceti-anumAnAdibhya ityatrAdipadAdAgamAdInAM prokssprkaaraannaamupgrhH| ___pR. 2. paM. 21. atirekeNa-Adhikyena pratiniyatavarNasaMsthAnaparimANAdimattvena, pratyakSe yathA viSayasya niyatavarNasaMsthAnAdikamavabhAsate tathA nAnumAnAdau vizeSAvabhAso'stIti niruktaspaSTatvavattaM sarvatra pratyakSeH vartata iti nAvyAptyasambhavau anumAnAdAvalakSye ca nAstItyativyAptirapi netyAha /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / 59 pR. 2. paM. 21. ityadoSa iti etAvatA spaSTaM pratyakSamiti phalitaM, tatazca tadviparItaM parokSamaspaSTaM jJAnamiti prAptameva / tatrApi vyutpattinimittaM -samAnAdhikaraNyapratyAsacyA pravRttinimittasyAspaSTatvavattvasyopalakSakametra na tu 'tadeva lakSaNaM yatastadindriyAtiriktajanyajJAnatvam / AtmAtiriktakAraNajanyajJAnatvaM vA bhavet / prathamaM mAnasapratyakSe'vadhyAdau cAtiprasaktaM, dvitIyamindriyajapratyakSe'tiprasaktaM, tadanyataravaccantu gurubhUtameva tataH parokSapadapravRttinimittamaspaSTatAvasvameva parokSalakSaNaM yuktamityAzayena parokSapadavyutpatti nivedanapurassaraM tallakSaNamupadarzayati / pR. 2. paM. 22. akSebhya iti atra akSapadena cakSurAdIndriyaM vivakSitaM tadvahutvAdbahuvacananirdezaH / pR. 2. paM. 22. akSAdvA - iti- akSAdAtmanaH vyaktyAbhinnatve'pi jAtyaikatvAdekavacananirdezaH / spaSTatvaM vizadatvaM tadviparItamaspaSTatvamavizadatvam / tatrAnumAnAdyatirekeNa vizeSaprakAzanaM spaSTatvamityatra na kasyApi vipratipattiH / anumAnAdItyAdirUpeNa tasya gurubhUtatve'pi sAkSAtkaromItyanubhavasiddhaviSayatAvizeSe nirUpakatAsambandhena sakalapratyakSaniyataspaSTatvaM tadanyaviSayatAvizeSa eva parokSaM vhnyaadikmspssttmnubhv| mItyanubhavasiddhA'spaSTatvaM nirUpakatAsaMsargeNa sakalaparokSagatamiti bodhyam / prathamata uddiSTaM sAmAnyatolakSitaM ca pratyakSaM vibhajate / pR. 2. paM. 23 pratyakSaM dvividhamiti - sAMvyavahArikaM pratyakSamapAramArthi"kam / tathA cApAramArthikapAramArthikabhedena pratyakSaM dvividhamityarthaH / saMvyavahAraprayojanakatvAttatpratyakSatayA vyavahiyate spaSTatayA copacaryate na tu tadvastugatyA pratyakSamakSamAtmAnampratyagatatvAtsAkSAdAtmasampAdyameva pratyakSaM tadeva ca pAramAthiMkaM taccAvadhyAdikamevetyAzayavAn sAMvyavahArikazabdArthopadarzanena prathama bhedaM spaSTayati / pR. 2. paM. 24. samIcIna iti - ayazca samityupasargasyArthaH / samIcInatvaM kimityapekSAyAmAha / pU. 2. paM. 24. bAdhArahita iti-vyavahArasvarUpaprakaTanam /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ / jaintrkbhaassaa| pR. 2. paM. 24. pravRttItyAdinA-iSTasAdhanaghaTAdivastuviSayakacAkSuSAdipratyakSeNa abAdhinaghaTAdyAnayanAdigocarapravRttilakSaNavyavahAro jAyate, aniSTasAdhanasarpAdigocaracAkSuSAdipratyakSeNAbAdhitasaryAdinikaTasthAnagamanAdiviSayakanivattilakSaNavyavahAro jAyate / kadAcicceSTAniSTopekSaNIyavastuviSayakacAkSuSAdinA parapratibodhanAya tatpratipAdakavacanodgAralakSaNavyavahAra itibhedenopAdAnam / pR. 2. paM. 25. tatprayojanakam-niruktasaMvyavahAraprayojanakam , upekSaNIyavastuviSayakapratyakSe sati tadvastuviSayiNI bhavatyupekSA paraM sA na vyavahAra iti tadakathanam / saMvyavahAraprayojanakapratyakSatvarUpavyutpattinimittasya sAMvyavahArikapratyakSalakSaNatve'pi na kazciddoSaH / yadyapi kasyacitsahakAriNo vaikalyA. kenaciccAkSuSAdijJAnena pravRttyAdilakSaNaH saMvyavahAro na bhavati, tathApi tAdRzasaMvyavahArAnukUlazaktimattvalakSaNatajanakatAvacchedakazAlitvena tajananayogyatvamastyeveti na ttraavyaaptiH| vyAvahAriko'pi ghaTAdiHpAramArthiko bhavatyeveti sAMvyavahArikatve pAramArthikatvavirodhAbhAvAtsAmAnyadharmavyApyaparasparaviruddhanAnAdharmeNa dharmipratipAdanarUpavibhAgaH pratyakSasya sAMvyavahArikatvapAramArthikatvAbhyAmanupapanna ityata Aha / pR. 2. paM. 25. apAramArthikamityartha iti-tathA ca sAMvyavahArikatvamapAramArthikatvameva tacca pAramArthikatvaviruddhamiti tadrapeNa vibhAgo nAnupapanna iti bhAvaH / yaccApAramArthikaM pratyakSaM tadvastutaH parokSameva, parokSatvAparokSatvayoHparasparaviruddhatvenaikasya yatrApAramArthikatvaM svAsattvanivandhanaM tatra dvitIyasya svasatvanibandhanaM pAramArthikatvaM syAdato'smadAdipratyakSasya paarmaathikproksstvmpaarmaarthikprtyksstvpryojkmupdrshyti| pR. 3. paM. 1. tadvIti-hi yataH, tat asmadAdicAkSuSAdipratyakSam / pR. 3. paM. 1. indriyeti-indriyAnindriyAbhyAM cakSurAdimanobhyAM vyavahito ya AtmavyApArastatsampAdyatvAttatmyojyatvAt , AtmA indriyAnindriyayo:preraNe vyApriyate tAbhyAzcendriyajanyaM manojanyaJca jJAnaM jAyate iti paramparayA''tmavyApArajanyatvaM tatra na tu sAkSAdAtmavyApArajanyatvamalakSaNapAramArthikapratyakSatvam / kintu vyavahitAtmavyApAraprayojyatvena paramArthataH parokSatvameveti
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| nirgalito'rthaH / yatra vyavahitAtmavyApAraprayojyatvaM tatra parokSatvameva, yathA dRzyate dhUmarUpaliGgajJAnena janitaM vahnirUpalijijJAnam / tatra dhUmajJAnena vasijJAne vyavahitatvamAtmavyApArasya, tathA indriyAnindriyajajJAne'pi tadvayApAreNAtmavyApArasya vyavahitatvamaviziSTamato dhUmajJAnajanyavahnijJAnasya yathA parokSatvaM tathendriyAnindriyajajJAnasyASi parokSatvameva paramArthataH pratipattavyamityAha / pR. 3. paM. 2. dhUmAditi-yatsaMzayaviparyayAnadhyavasAyajAtIyaM tatparokSam , yathA'numAnAbhAsaH indriyAnindriyajajJAnamapi saMzayAdijAtIyamiti tadapi parokSam / evaM yatsaGketasmaraNAdipUrvaka nizcaya svabhAvaM tatparokSaM yathA sadanumAnam / saGketasmaraNAdipUrvakanizcayasvabhAvazcendriyAnindriyajajJAnamiti tatparokSamityanumAnAbhyAmindriyAnindriyajajJAnasya parokSatvaM siddhayatItyAha / pR. 3. paM. 3. kizveti-atra yadindriyamanonimittaM jJAnaM tatparokSam , saMzayaviparyayAnadhyavasAyAnAM tatsambhavAt , indri yamanonimitA siddhAnakAntikaviruddhAnumAnAbhAsavaditi prathamaH prayogaH, yadindriyamanonimittaM tatparokSaM nizcayasambhavAt dhUmAderanyAyanumAnavaditi dvitIyaH prayogaH, ityevaM prayogaracanA'nyatropalabhyate, tatra yathA yo dhUmavAn sa vahnimAnityudAharaNavAkye dhUmasya hetutvaM vahnaH sAdhyatvaM pratIyate tathA yadindriyamanonimittaM tatparokSamiti prayoge'pi indriya manonimittatvasya hetutvaM parokSatvasya sAdhyatvaM bhavet , evaM sati saMzayaviparyayAnadhyavasAyAnAM tatra sambhavAditi prathama prayoge tatra nizcayasambhavAditi dvitIyaprayoge ca paJcamyantaM vAkyaM na hetvavathavarUpatayA saGgatambhavet , kinityandriyamanonimitta tvamastu parokSatvaM mAstviti vyabhicArazaGkAyAM tannivartakatarkopadarzanArthametat, parokSajJAne hi aspaSTasvarUpe bahutaravizeSAnavagAhane ekakoTivyApyadarzanasya ekaprakArasAdhakasya prakArAntarabAdhakasya saMzayavirodhino'bhAvAtsaMzayasya viparItakakoTibhAsakadopasyApi sambhave na tabalAdviparyayaH syAyathAvadarthapratibhAsato'nadhyavasAyasyApyasti saMmbhavaH, pratyakSe tu pAramArthike yathAvasthitArthAvabhAsake bahutaravizepAvabhAsakatvena vizadasvarUpe saMzayavirodhino vizeSadarzanasyAvazyambhAvena na saMzayasya spaSTapratibhAsatvAdeva doSAsaMspRSTatvena na viparyayasya tata eva ca nAnadhyavasAyasya sambhava iti vastusthitau indriyAnindriyajaM jJAnaM yadi pratyakSaM syAtsaMbhavatsaMzayAdikaM na syAt , avadhyAdivat , parokSatve
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ jentrkbhaassaa| tu asiddhAnakAntikaviruddhAnumAnAbhAsavattattvaM bhavedapItyevaMvidhasya tathendriyAnindriyajasya yadi parokSatvanna bhavettadA tatra saGketasmaraNAdipUrvakanizcayasambhavo'pi na sambhavet / pratyakSe'vadhyAdinizcayasya saGketassaraNapUrvakasyaiva bhAvAdityevaMrUpasya ca tarkasya pradarzanArtha paJcamyantadvayaM bodhyamiti / vastutaHparokSarUpatayA vyavasthApitaM sAMvyavahArikapratyakSaM vibhajate / pR. 3. paM. 7. etacceti-sAMvyavahArikapratyakSazcetyarthaH / pR. 3. paM. 7 tatra-indriyajAnindriyajayomadhye, cakSurAdItyAdipadAt tvk-ghraann-rsn-shrotraannaamupgrhH| tathA ca cAkSuSaspAzenaghrANajarAsanazrAvaNabhedena paJcavidhamindriyajapratyakSamityarthaH / manaso'nindriyatayA rAddhAnte'bhyupagamAttajanyaM mAnasaM pratyakSamanindriyajamityAha / pR. 3. paM. 7. anindriyajaM manojanmeti-manaso'nindriyAjanma utpattiryasya jJAnasya tanmanojanmetyarthaH / cakSurAdijanyapratyakSe'pi manasaHkAraNatvAnmanojanyapratyakSatvasyAnindriyajalakSaNasya tatrAtivyAptirityAha / pR. 3. paM. 8. yadyapIti-cakSurAdijanyajJAne yanmanasaH kAraNatvaM tanmAnasapratyakSatvAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatArUpanna, kinsvindriyajAnindriyajajJAnasAdhAraNasAMvyavahArikapratyakSatvapAramArthikaparokSatvAdilakSaNo yadindriyaja. jJAnatvAdivyApako dharmastaddharmAvacchinnakAryatAnirUpitamanastvAvacchinnakAraNatArUpaMtacca anindriyajajJAnalakSaNe na praviSTa, praviSTantu mAnasapratyakSatvAvacchinnakAryatAnirUpitaM yadanindriyavidhayA manoniSThakAraNatvaM tanirUpitakAryatvana cakSurA. dijanyajJAna iti na tavAtivyAptirityAha / pR. 3. paM. 9. tathApIti-indriyajajJAne sAdhAraNakAraNatayAmanaso vyaapaarsdbhaave'piityrthH| pR. 3. paM. 10. tatra-indriyajajJAne indriyasyaivetyevakAreNa manaso vyavacchedaH, indriyajAnindriyajayoravAntarabhedamupadarzayati / pR. 3. paM. 10. 'dUyamapIvamiti-indriyajAmindriyajIbhayamapi jnyaanmityrthH|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / 63 pR. 3. paM. 10. matIti- indriyajajJAnamapi matirUpaM zrutarUpazceti dvividhamityarthaH, indriyajamatijJAnamanindriyanamatijJAnaJca lakSayati / pR. 3. paM. 10. tatreti - indriyajAnindriyajamatijJAnazrutajJAnayormadhya ityarthaH / pR. 3. paM. 10. indriyeti- indriyanimittakaM zrutAnanusArijJAnamindriya jamatijJAnam, manonimittakaM zrutAnanusArijJAnamanindriyajamatijJAnamityarthaH / pR. 3. paM. 19. zrutAnusAri ceti- indriyamanonimittamityasyAtrApi sambandhaH, tathA cendriyanimittakaM zrutAnusArijJAnamindriyajazrutajJAnam, manonimittakaM zrutAnusArijJAnamanindriyajazrutajJAnamityarthaH zrutAnusAritvasvarUpAvagatau zrutAnusAritatvarahitatvaM zrutAnanusAritvaM sukhena pratipattuM zakyata ityataH zrutAnusAritvasvarUpamevopadarzayati / pR. 3. paM. 12. zrutAnusAritvaM ceti zrUyata iti zrutaM zabdaH, sa ca zAbdabodhalakSaNabhAvazruta kAraNatvAddravyazrutaM sa ca saGketaviSayaparopadezarUpo ghaTapadavAcyo ghaTa ityAdi dvAdazAGgayAdigrantharUpaJca tayoranyataramAzritya ghaTo ghaTa ityAdyantarjalpAkAragrAhitvam, arthAt ghaTAdizabdaM vAcakatvena ghaTAdyarthaM vAcyatvena saMyojya ghaTo ghaTa ityAdirUpAntaH zabdo lekhasamanvitAkArAvagAhitvaM tadeva indriyanimittajJAne anindriyanimittajJAne zrutAnusAritvamityAha / pR. 3. paM. 12. saGketeti - asmAtpadAdayamartho boddhavya iti idampadamamumarthaM bodhayatviti vA icchA saMGketaH, yathA ghaTapadAdghaTarUpo'rtho boddhavya ityAkArikA ghaTapadaM ghaTarUpArthaM bodhayatvityAkArikA vecchA saGketaH, sa ca zabdArthayoryo vAcyavAcakabhAvAbhinnasvAbhAvikassambandhaH, yadvalAcchando'rthaM pratyAyayati tasya zabdotpattikAle zabdotpAdaka sAmagrIto'rthotpattikAle'rthotpAdakasAmagrItaH kathazcicchabdArthobhayAbhinnasvabhAvasyotpAdana yAvacchabdArthakAlaM bhAve'pi anabhivyaktidazAyAM nArthapratyayotpAdakatvamiti tadabhivyaktaye svIkriyate / saGketena yoviSayaH pratipAdyeta sa saGketaviSayaH, saGketaviSayazcAsau paropadeza Aptopadezava sa saGketaviSayaparopadezastam, asyAnusRtyetyanenAnvayaH, upadezazca pravRttinimitta
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 - jaintrkbhaassaa| sAmAnAdhikaraNyena vAcyatAbodhakaM vAkyam / yathA kokila pikapadavAcya iti, atidezastu pravRttinimittopalakSakadharmasAmAnAdhikaraNyena vAcyatAbodhakaM vAkyaM, yathA gosadRzo gavayapadavAcya iti / zrutagranthaM tattacchabdasya tattadarthavAcakatvAdipratipAdakamAgamam , tadanusaraNa ca yathopadezaH yathA vA zrutagranthaH yena rUpeNArtha yena rUpeNa zabdasya vAcyavAcakabhAvamavabodhayati tathaiva pramAtA puruSaH zabdArthoM vAcyavAcakabhAvena saMyojayati / anyathAsaMyojane tadanusaraNaM na bhavediti bodhym| tathA ca cakSurAdinA vAcyavAcakabhAvasaMyojanena ghaTo ghaTam ityAdyantazabdollekhAnvitaghaTAdijJAnaM tadindriyajazrutaM, manasA ca tathAvidhaM jJAnamanindriyajazrutaM, yacoktadizA vAcyavAcakabhAvasaMyojanamantareNaiva ghaTAdyarthajJAnamindriyeNa tacchratAnanusAritvAdindriyajamatijJAnam , IdRzameva ca manasA jAtamanindriyajamatijJAnamiti bhAvaH / nanUktarItyA zrutAnusAritvanirvacane zabdollekhasahitaM zrutajJAnam , zabdollekhavinirmuktaM matijJAnamiti prAptaM, tathA ca jJAnopAdAnatvena jJAnatvenopacarite avyaktajJAnasvarUpatvAdvAstavikajJAnasvarUpe vA vyaJjanAvagrahe svarUpanAmAdikalpanArahitasAmAnyagrahaNarUpe'rthAvagrahe ca zabdollekhavinirmuktatvAnmatijJAnasvasya sambhave'pi matijJAnavizeSatayA prasiddha IhApAyAdau zarollekhasahitasyaiva bhAvena tadvinimuktatvasyAbhAvAnmatijJAnalakSaNasya tasya tatrAvyAptiH / zrutalakSaNasya zabdollekhasahitatvasya tu tatra bhAvAttasyAtivyAptirapi / evamaGgAnaGgapraviSTeSu zrutabhedeSvavagrahAdirUpatAyA api bhAvAnmatijJAnalakSaNasyAtivyAptirityAzaGkate / __ pR. 3. paM. 14. nanvevamiti-evaM zabdollekhasahitatvasya zrutalakSaNatve zabdollekharahitatvasya ca matilakSaNatve AzrIyamANe / pR. 3. paM. 15. teSAm-IhAdInAm , zrutAnusAriNa eva sAbhilApakajJAnasya zrutatvenehAdInAM zrutAnanusAriNAM sAbhilApAnAmapi na zrutatvam / saGketakAle etacchabdavAcyatayA guruNA''ptena kenacidvopadiSTametaditi grahaNe sati tadAnImavagrahAdInAM zrutAnusAritvena siddhAntoktatve'pi vyavahArakAle etacchabdavAcyatvenaitanmayA pUrvamavagatamityevaMrUpasaGketAnanusaraNe'pi amukasmingranthe etaditthamabhihitamityevaMrUpazrutagranthAnanusaraNe'pyabhyAsapATavavazAdvikalpaparamparApUrvakavividhavacanapravRttita IhApAyadhAraNAnAM sAbhilApAnAM sambhavena na teSAM vyavahArakAle saGketaviSayaparopadezaM zrutagranthaM vA'nusRtya vAcyavAcakabhAvasaMyojanarapu
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / ssarAntaHzabdollekhAnvitArthAvagAhitvamiti na tatra zrutalakSaNasyAtivyAsina vA tadvirahitatvalakSaNamatilakSaNasyAvyAptirapi; aGgAnaGgapraviSTAdizrutabhedeSu tu pUrvazabdAdyavagrahaNakAle'vagrahAdayo jAyamAnAHzrutAnanusAritvAnmatijJAnavizeSA eva, yastu teSAM zrutAnusArI jJAnavizeSaH sa zrutajJAnameva / itthazca mativizeSeSvIhAdiSu zrutAnusAritvAbhAvena zrutajJAnatvAbhAvAnoktamatizrutalakSaNayossaGkIrNatA'pIti samAdhatte / pR. 3. paM. 16. na; zrutanizritAnAmapyavagrahAdInAM saGketakAla iti-saGketaviSayaparopadezaM zrutagranthaM vA'nusRtya zadArthayorvAcyavAcakabhAvena prakAravizeSyabhAvenAvabodhanasamaye / / pR. 3. paM. 17. vyavahArakAla iti-etacchandavAcyatvenaitatpUrva mayA'vagatamityevaMrUpasaGketAnusaraNasyAmukasmingranthe etaditthamabhihitamityevaMrUpazrutagranthAnusaraNasya cAbhAve'pi "ghaTamAnaya" iti vAkyAdito'bhyAsapATavAdivazAd ghaTAdipadollikhitaghaTAdyarthaviSayakAvabodhalakSaNaghaTAdyAnayanAdiviSayakapravRtyAdyAtmakavyavahAronmukhAvabodhasamaya ityarthaH / zrutanizritAnAmapyavagrahAdInAM vyavahArakAle kathaM zrutAnanusAritvaM yena teSAM mtijnyaantvmbhyupgntumucitmitypekssaayaamaah| pR. 3. paM. 17. abhyAsapATavavazeneti-anabhyAsadazAyAmayamartha etacchabdasya vAcya iti tAvannAvadhArayati yAvadasya zabdasyAminnarthe saGkete'makena puMsA kRte'yamartho'sya zabdasya vAcya etatpadamasyArthasya vAcakamityevaM na smarati, tatazcAnabhyAsadazAvanna vyavahArakAle'pi saGketAnusaraNasyAvazyakatvaM tadAnIM cAcyavAcakabhAvasaMyojanalabdhArthAvagAhanavizeSasvarUpANAmavagrahAdInAM zrutAnusAriNAM zrutatve'pi abhyAsadazAyAM zabdazravaNatastadvAcyavAcakabhAvasya jhaTityubuddhasaMskAravazAtsmaraNe tattabchandavAcyArthAvagrahAderuktasaGketAnusaraNamantareNApi bhAvAcchabdAzravaNepyarthasyendriyAdisAmmukhyAdilakSaNendriyasanikRSTatve tadvAcakazabdasyobuddhasaMskArataH smaraNe tatsaMsRSTArthAvagrahAdezca bhAvAttasya matijJAnatvameveti bhaavH| pR. 3. paM. 19. aGgopAGgAdAviti-aGgopAGgAdizrutavizeSe tu pUrva
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatakabhASA zabdAdisvarUpAvagrahaNaM, zabdAdisvarUpasyaivehApAyadhAraNAH, te ca zrutAnanusAritvAnmatijJAnavizeSA eveti / tadanantarantu yattattatpadArthasaGketAnusmaraNapurassaraM padArthavAkyArthamahAvAkyAthaidamparyAyArthaparijJAnaM . tatsarva zrutAnusAritvAdbhavati zrutamityAha / pR. 3. paM. 20. yastu iti-tatra aGgopAGgAdau, tadayamatra niSkarSaH / sAbhilApaM sacchRtAnusAryeva yajjJAnaM tat zrutajJAnam / yaccabhyAsapATavAdivazAcchratAnumaraNamantareNApIhAdikaM sAmilApaM tacchratAnanumAritvAnmatijJAnam , yaccAvagrahajJAnaM sAbhilApamapi na bhavati tadapi matijJAnam / tadubhayamindriyajamani. ndriyajaM sAMvyavahArikapratyakSamiti / nanu siddhAnte jJAnaM paJcavidhamAmnAtaM-matijJAnaM, zrutajJAnam , avadhijJAnaM, manaHparyavajJAnaM, kevalajJAnazceti / ajJAnamapi tridhA-matyajJAnaM, zrutajJAnaM, vibhaGgajJAnamiti / mativiparyayo matyajJAnam , zrutaviparyayaH zrutAjJAnam avadhiviparyayo vibhaGgajJAnam-iti etAni trINi mithyAdRSTerbhavanti / evaJca jJAnamAtrasya matyAdipaJcasvevAntAvo vAcya iti vastusthitI pratyakSasya yassAMvyavahArika bhedaH tatra matijJAnazrutajJAnayoH samAvezaH, yazca pratyakSasya pAramArthikabhedaH tatrAvadhimanaHparyavakevalajJAnAnAM samAvezaH / evaJca pramANasya yaH prathamo bhedaH pratyakSAtmA tatraiva jJAnAzeSabhedAdasya parisamAptiriti pramANasya dvitIyabhedaH parokSAkhyaH, paJcavidhajJAnasvarUpAtikrAnto'lIkatAmevAkalayatIti cet matijJAnasya zrutajJAnasya bahavo vizeSAssvasbAvaraNakSayopazamavizeSaprabhavA bhavanti, tatra ye indriyAnindriyalakSaNasahakArivizeSasahakRtastrAvaraNakSayavizeSasamutthAste parokSasvabhAvA api sAMvyavahArikapratyakSavyapadezamAsAdayantaH pratyakSasya prathamabhede'ntarbhavanti, tatrAntarbhUtazca matijJAnavizeSo'vagrahehApAyadhAraNAbhedAcAturvidhyamaJcati, evaM zrutavizeSo'pi labdhyakSarAdirUpa indriyAnindriyanimittastatrAntarbhavati / anye ca smaraNAdayaHzrutAnanusAriNo matijJAnavikalpAH zrutAnusAriNazca zrutajJAnavikalpAHsAMvyavahArikapratyakSavyapadezAnaharhAH, te parokSapramANatAmevAtmani bhajante iti pramANasya dvitIyabhedaH parokSAkhyo nAnupapanna iti bodhyam / indriyajAnindriyajabhedena dvividhaM yanmatijJAnaM prAk prastutaM nasyAvagrahAdibhedena cAturvidhyamupadarzayati / . pR. 3. paM. 22. matijJAnamiti-vizeSAnavagAhitvameva jJAne apakRSTatvaM,
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / tadeva cehAdito'vagrahe vizeSa ityabhisandhAnenAvagrahaM nirvakti / pR. 3. paM. 22. avakRSTa iti- yadyapi sAmAnyamAtrAvagAhitvalakSaNApakRSTatvamapyavakRSTatvaM vaktuM zakyate, tathApi tasya sAmAnyetarAnavagAhitve sati sAmAnyAvagAhitvarUpatayA tatra satyantamAtrasya vyajanAvagrahasya jJAnopAdAnatvenopacaritajJAnatvapakSe'pi tatra sambhavena lAghavAttasyaivApakRSTatvarUpatvamatra bodhym| vyajanAvagrahArthAvagrahabhedena tasya dvaividhyaM prakaTayati / pR. 3. paM. 23. sa dvividha iti-saH avagrahaH, vyaJjanAvagrahapadena kimucyata ityapekSAyAM yogalabhya evArtho'sya vivakSitaH, yogena ca upakaraNendriyatadviSayayossambandho'rthAvagrahAdavyavahitapUrvakAlInaH vyaJjanAvagrahazabdena pratipAdyata iti sa eva vyaJjanAvagraha ityAha / pR. 3. paM. 24 arthaH-iti zabdAdipariNatadravyanikurumbalakSaNo vissyH| pR. 3. paM. 24. anena-antanivRttIndriyANAM zaktivizeSalakSaNenopakaraNendriyeNa / pR. 3. paM. 24. prakaTIkriyate-spaSTaM jJAyate / pR. 3. paM. 24. iti-evaM svarUpavyutpatyA / pR. 3. paM 24. vyaJjanam-vyaJjanapadapratipAdyam , asyopakaraNendriyamityanenAnvayaH, zabdAdiviSayaparicchedahetuzaktivizeSalakSaNamityetadupakaraNendriyasvarUpAvagataye zaktinirAzrayA na sambhavatIti tadAzrayAvagataye / pR. 3. paM. 25. antarnivRttIndriyANAmiti-etatsvarUpaparicayAyoktaM / pR. 3. paM. 24. kadambapuSpagolakAdirUpANAmiti-vyajyate prakaTIkriyate'rtho'neneti karaNavyutpatyA vyaJjanamupakaraNendriyam , vyajyate prakaTIkriyata iti karmavyutpattyA vyaJjanamartho'pItyAzayenAha / pR. 3. paM. 26. zabdAdipariNatadravyanikurumyamiti-zabdAdItyA
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ / jntrkbhaassaa| dizandena rasagandhasparzAnAM grahamaM na tu cakSurmanoviSayasya rUpAdegrahaNaM tayoraNApyakAritvena vyaJjanAvagrahAbhAvAt , zabdAdirUpeNa pariNatAni dravyANi bhASAva maNAdIni teSAM nikurumbas anyatamam ; nikurumbazabdasya samudAyavAcakatve'pi tatsamadAyasya na kasyacidindriyasya viSayatvamiti lakSaNA''zrIyate, athavaikaikasyApi samudAyarUpatvamanekapracitatvena susaGgatameveti lakSaNAnAzrayaNIyeti / pR. 3. paM. 27. tadubhayasambandhazca-indriyArthobhayasambandhazca, cakArAma dyapi vyaJjanaM sambadhyate, arthasya prakaTIkaraNe indriyArthasambandhasyApi kAraNatvenAsAdhAraNakAraNatvalakSaNakaraNatvasya tatrApi bhAvataH karaNavyutpatyA vyaJjanapadasya tatrApi pravRttisambhavAt tathApi vyaJjanapadenaiva tadubhayasambandhasyApi grahaNe'kgrahapadena tato'nyadeva jJAnaM vaktavyaM syAditi / ajJAnarUpasyendriyArthasambandhasya vyaJjanAvagrahasyAprAptyA "athAjJAnamayam" ityuttarazaGkAnutthAnaM syAdato vyajanAvagraha ityatra zeSo bodhyH| tathA ca tadubhayasambandhaH punarvyajanAvagraho bhavatItyarthaH / karaNavyutpatyA vyaJjanapadenendriyasya karmavyutpattyA'rthasyAvaboghe'pi vyaanAvagrahazandena kathaM tadubhayasambandhalAbha ityapekSAyAmAha / pR 3. paM. 27 tata iti-vyaJjanAvagrahazabdena indriyArthobhayasambandhasya vivakSitatvata ityrthH| pR. 3. paM. 27 vyaJjanena-indriyeNa / pR. 3. paM. 27 vyaJjanasya-zabdAdyarthasya / - pR. 3. paM. 27 avagrahaH-sambandhaH, athavA indriyArthasambandho'pi cakArAdvayaJjanatayaiva parigRhyate / zeSazca nAdriyate / itthaM sati vyaJjanAvagrahapadena jJAnavizeSasya kathaM lAbha ityapekSAyAmAha / pR. 3. paM. 27 tata iti-indriyArthatadubhayasambandhAnAM vyaJjanatvata ityrthH| pR. 3. paM. 27 vyaJjanena-indriyeNa indriyArthasambandhena ca / pR. 3. paM. 27 vyaJjanasya-arthasya, pUrva sahArthe tRtIyA, idAnI karaNe, tathA ca pUrva pratiyogitvAnuyogitvAnyatarasambandhArthA SaSThI, idAnIM viSayaviSayibhASalakSaNasambandhAtho saa|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / pR. 3. paM. 27 avagraho'vyaktajJAnam , tenArthAvagrahAdbhedaH, arthaviSayakatvabhAvAbhAvAbhyAmavyaktatvavyaktatvAbhyAM vizeSAt / yadyapi naizcayikArthAvagrahasyAvyaktatvameva tathApyasya jJAnatvAbhyupagamapakSe etadapekSayA tasya vyaktatvasyApyurarIkaraNIyatvAditi bodhyam / nanu indriyArthayoH sambandhakAle'rthAvagrahapUrvakanini jJAnasyAnupalambhAvayaJjanAvagraho'rthendriyasannikarSarUpa eva syAtsa ca kathaM jJAnarUpasya matijJAnavizeSAvagrahasya vizeSo bhvedityaashngkte| pR. 3. paM. 28 atheti-ayam-vyajanAvagrahaH, abadhirAdizrotrazabdAdisambandhasya vyajanAvagrahatvapakSe tasyaiva tadajJAnatvasAdhane dRSTAntatA na yuktetyata aah| pR. 4. paM. 1 badhirAdInAmiti-badhirAdInAM zrotrendriyAdilakSaNopakaraNendriyazabdAdisvarUpArthasabhikarSakAle kimapi jJAnaM nAnubhUyate, ananubhUyamAnatvAcca tanAstIti na tatra byaJjanAvagraha iSyate / uttarakAle'AvagrahAbhAvena tatkalpanAsambhavAt , tathA prakRte'vadhirAnAM zrotrAdIndriyazabdAdiviSayasannikarSakAle, na kimapi jJAnamanubhUyate / ananubhUyamAnatvAttadapi nAsti, yazca tadAnImastIndriyArthasannikarSaH so'jJAnatvAdeva vyajanAvagraho na bhavitumarhatIti shngkiturbhipraayH| yadyapi tadAnIM jJAnannopalabhyate tathApyarthAvagrahAdyutpAdanArthamindriyArthasannikarSa upAdIyate, tadabhAve zrotrAdijanyArthAvagrahAderevAbhAvAdato jJAnopAdAnatvAjjJAnArthamupAdIyamAnatvAdindriyArthasanikarSe jJAnatvamupacaryate / badhirAdInAzca nottarakAlaM jJAnamutpadyata iti tatra na jJAnatvopacAra iti upacaritajJAnatvamvabhAvo'jJAnAtmApIndriyArthasannikarSo vyaJjanAvagraha iti samAdhatte / pR. 4. paM. 2. jJAnopAdAnatveneti-jJAnArthamupAdAnaM yasya tajjJAnopAdAnaM tattvena jJAnArthamupAdIyamAnatvena jJAnanimittatveneti yAvat , tenAjJAnasya jJAnopAdAnatvAbhAve'pi na ksstiH| pR. 4. paM. 2. tatra-indriyArthasannikarSe, nanu yApacaritajJAnatve'pi vyaJjanAvagrahatvaM tadanimittAntarasyApi tavaM bhavet, na vA'jJAnasya jJAnatvamupacarya jJAnavizeSabhedamadhye parigaNanaM parIkSAkSetramityata Aha / pR. 4. paM. 3 anta iti-indriyArthobhayasambandhAnantaramityarthaH /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaintrkbhaassaa| ___ pR. 4. paM. 3 tatkAle'pi-indriyArthasambandhakAle'pi badhirAdInAM tu zrotrazabdAdisambandhAnantaramarthAvagraharUpajJAnasyAdarzanena na tnkaale'avyktjnyaanklpnmityaashyH| nanvavyaktajJAnamanyatra ne kvApi dRzyata iti prakRte'pi tAdRzajJAnakalpanA'dRSTacarI na bhadretyata Aha / / pR. 4. paM. 3 ceSTeti-suptasya ceSTAvizeSaM dRSTvA tannikaTasthaH tadIyaM svapna jJAnamanuminoti, suptazca tadAnIM jAyamAnamapi svapnajJAnamavyaktatvAnnAvadhArayati, suptotthitaH punastacceSTAnumitatadIyajJAnena puMsA tathA pratibodhyamAnaH kathayatyapi kiJcitkiJcidanubhavaMstadAnImahamAsaM, na tu tajjJAnaM vyaktamataH kiM mayA tadAnIM dRSTamiti na smarAmi, evaJcAvyaktamapi yathA tajjJAnaM tathedamapi vyaJjanAvagrahapadavAcyamindriyArthasannikarSakAle samastIti / atra yajjJeyavastUpAdAnato yadanantaraM jJAnamupajAyate tajjJAnaM, yathA'rthAvagrahajJeyavastUpAdAnato'rthAvagrahAnantaramIhAjJAnaM prAdurbhavatItyathovagrahabAnam, vyajanAvagrahajJeyavastUpAdAnato vyaJjanAvagrahAnantaraM bhavatyarthAvagraha iti vyajanAvagraho jnyaanmitynumaanpryogH| nanu prakAzasvabhAve jJAne'vyaktatA nopapadyate, na hi prakAzasvabhAve'vyaktatA kvacidapi dRSTetyata Aha / _pR. 4. paM. 4 ekatejo'vayavavaditi-pracurataratejo'vayavAH prakAzastrabhAvA yadyapi dRzyanta eva tathApyekastejo'vayavo'tisUkSma prakAzasvabhAvo'pi na darzanapathamupayAti tathA vyajanAvagraho jJAnasvabhAvatvena prakAzasvabhAvo'pyatIvAlpamityato'vyaktaM tajjJAnaM svasaMvedanenApi na vyaktamapi vyajyata iti bhAvaH / pR. 4. paM. 5 tasya-vyajanAvagrahasya / pR. 4. paM. 5 tanutvena-atisUkSmatvena / pR. 4. paM. 5 anupalakSaNAt-svasaMvedane satyapi tena vyaktamanavabhAsa nAt , tatsvasaMviditamapi na bhavatIti tu na vAcyaM, jJAnamAtrasya jaDebhyo vailakSaNyAthaM svasaMviditatvasyAvazyamabhyupeyatvAt , anyathA sarvathA'bhAsamAne tasin jaDatvasyaivApatteriti bodhyam / vyajanAvagrahasya bhedaM darzayati / . pR. 4. paM. 6 sa ceti-vyaJjanAvagrahazcetyarthaH /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| pR. 4. paM. 6 nyn-mnovrjendriyeti-nynmnobhinnetyrthH| pR. 4. paM. 6 caturdheti-zrAvaNaghrANajarAsanatvAcavyaJjanAvagrahA ityarthaH / nayanamanasoH kuto na vyajanAvagraha ityapekSAyAmAha / pR. 4. paM. 6 nayanamanasoriti-viSayeNa saha saMyujya jJAnalakSaNakAryakAritvaM zrotrAdIndriyANAM prApyakAritvaM, nayanamanasostu svaviSayeNa saha saMyogalakSaNasambandhamantareNaiva svakAryakAritvamityaprApyakAritvena tyorvyjnaavgrhaasiddherityrthH| pR. 4. paM. 7 anyathA-cakSurmanasoHprApyakAritvAbhyupagame / pR. 4. paM. 7 tayoH-cakSurmanasoH / pR. 4. paM. 8 jaleti-cakSuSA jaladarzane jalena saMyujyamAnasya cakSuSaH kledaH syAt , evaM cakSuSA'nalasya darzane analena saMyuktasya cakSuSo dAhaH syAdityevaM jalalakSaNajJeyakRto'nugraho'nalalakSaNajJeyakRta upaghAtazcakSuSaH prasajyeta, tathA manasA jalasya cintane jalena saMyuktasya manasastadrUpajJeyakRtakledalakSaNo'nugraho'nalasya cintane tena saMyuktasya manasastadrUpajJeyakRtadAhalakSaNa upaghAtazca manasaH prasajyetetyarthaH / cakSuSo jJeyakRtAnugrahopaghAtau kvacidRzyete evetyuktApAdAnaM nAniSTamiti shngkte| pR. 4. paM. 9 ravicandrAdyavalokana iti-sUryAvalokane yadi cakSuSaH sUryeNa saMyogastadA sakRdravidarzane'pi cakSuSaH upaghAtaH syAt , na ca tathA bhavati, anavaratasUryAvalokane tu sUryakiraNA eva cakSurdezamprAptAstaM tApayantIti; evaM candradarzane tu upaghAtAmAvata evAnugrahAbhimAna iti na cakSuSo ravicandradezampratigamane nAnugrahopaghAtAviti samAdhatte / pR. 4. paM. 10 na; prathamAvalokanasamaye iti tadadarzanAt-sUryAvalokanenopaghAtasya candrAvalokanenAnugrahasya cAdarzanAt , manaso'pi viSayavize. Sacintane yAvanugrahopaghAtau dRzyete tau na manasaH kintu jIvasyaiva tAviti na tAbhyAM manaso'pi prApyakAritvasiddhirityAha /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaimrkmaayaa| pR 4 paM 13 mRteti jAyamAnAvityasya upaghAtAnugrahA vityanenAnvayaH, mRSTAdivastucintane daurbalyoraHkSatAdiliGgaka upaghAtaH, iSTasaGgavibhavalAbhAdicintane vadanavikAsaromAcodgamAdiliGgako'nugrahazca na manasa ityarthaH / atra manaH mRtanaSTAdivastucintananimittakopaghAtavat mRtanaSTAdivastucintanAnantaraM daurbalyoraHkSatAdimatvAt manaH iSTasaGgamavibhava lAbhAdicintananimittakAnugrahavat iSTasaGgamavibhavalAbhAdicintanAnantare vanavikAsaromAJcagamAdimatvAditi prayogau dRSTavyau / yadImAnupaghAtAnugrahau na manasaH tarhi kasya tau ? naimau nirAzrayau sambhavata ityAzayena pRcchati / pR. 4. paM. 15 kintviti - uttarayati / 71 " pR. 4. paM. 15 manastveti- manastvarUpeNa pariNatAni yAni aniSTeSTapugulanizcayarUpANi dravyANi tadrUpaM yanmanaH tadavaSTambhena tadAtmakanimittena jIvasyaivopaghAnAnugrahau mRtanaSTAdivastu cintaneSTasaGgamavibhava lAbhacintanAbhyAmityarthaH / anyAvaSTambhena jIvasyopaghAtAnugrahau bhavata ityatra nidarzanamAha / pU. 4. paM. 16 hRnniruddheti-hRdi niruddhaH kaphAdidoSaprAbalyenAvaruddhaH adhaurddhavaM ca gantumasamarthastatraiva molAdirUpapariNAmenAvasthito ya udAnAdivAyustena jIvasyopaghAtaH vAyupazAmakabheSajenauSadhavizeSeNAnugrahazca yathA tathetyarthaH / viSayadeze manogamanasya pratItyA viSayIkriyamANatvAtprApyakAritvameva manasa ityAzaGkate / " pR. 4. paM. 17 nanviti atra mano viSayaM prApya paricchinatti, prasuptasya " mervAdau gataM me manaH iti pratyayasya tathaivopapatteriti prayogo'tra jJeyaH / prasuptasya svasvanAnubhavadazAyAM bhavati pratItiH " ahamidAnIM meruzikhare 'nupamakusumaparimalAmodamanubhavannasmIti " parantu taccharIraM zayanadezasthitameva nikaTasaMsthitaiH sarvairapi pramAtRbhiranubhUyata ityavazyamevAbhyupagantavyam / yaduta taccharIraM taddezasthitameva meruzikharagatatayA pratIyata iti tajjJAnaM bhramo yathA tathA mano'pi zarIrAntargatameva mervAdigatatayA pratIyata iti tajjJAnamasatyameveti nAto manaso mervAdidezagamanasiddhiriti samAdhatte / pR. 4. paM, 19 neti - zarIramapi suptasya merudezAdigamanasvapradarzanasamaye
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / merbAdau gacchatyeveti dRSTAntAsiddhirityAzaGkAyAmAha / pR. 4. paM. 20 anyatheti tadAnIM zarIrasya mervAdidezagamane ityarthaH / pra. 4. paM. 20 vibuddhasya - svamamanubhUya prabodhadazAmupagatasya / pR. 4. paM. 20 kusumeti kusumaparimalAghrANajanitAmandAnandalakSaNAnugrahasyAtidUrameruzikharagamanAgamanaprayuktA tizIghrAya sabhrAntazarIrAGgopAGgapIDAprabhabaduHkhaugha lakSaNopaghAtasya ca prasaGgAt na ca tadAnIM kusumaparimalakaNikA - pyAghrAyate, na vAdhvaparibhrama lezo'pi samastIti, na svamakAle mervAdau zarIragamanaM, na vA manaso'pigamanamitya prAptakAryeva mana ityarthaH / nanu vibuddhasyAnugrahopaghAtAbhAvAtsvamasyAsatyatvamiti na tato manaso merugamanasiddhiriti bhavadabhiprAyo na yukto, vibuddhasya svanAnubhUtasukharAgaliGgasya khamAnubhUtaduHkhadvepaliGgaviSAdasya ca darzanenAnugrahopaghAtasya bhAvAt / yataH svapne dRSTo mayAdya tribhuvanamahitaH pArzvanAthaH zizutve / dvAtriMzadbhiH surendrairahamahamikayA snApyamAnaH sumerau // tasmAd matto'pi dhanyaM nayanayugamidaM yena sAkSAt sa dRSTo / draSTavyo yo mahIyAn pariharati bhayaM dehinAM saMsmRto'pi // 1 // etatpadyato vibuddhasya svanAnubhUtasukharAgaliGgaharSasya / tathA prAkAratrayatuGgatoraNamaNipreGkhadaprabhAvyAhatAH / naSTAH kvApi raveH karA drutataraM yasyAM pracaNDA api // tAM trailokyaguroH surezvaravatImAsthAyikAmedinoM / hA ! yAvat pravizAmi tAvadadhamA nidrA kSayaM me gatA // 2 // ityasmAtpadyAdvibuddhasya svamAnubhRtaduHkhadveSaliGgaviSAdasyAvagaterityAzaGkate / pR. 4. paM. 21 nanviti-svapnAnubhUtajinasnAtradarzanato'nugrahaH svanAnubhUtasamIhitArthalAbhata, upaghAtazca vibuddhasya sataH jAgradazAmupagatasya sataH puruSasyo 10
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 janatarkabhASA / palabhyeta evetyarthaH / sukhAnubhavAdiviSayakavijJAnalakSaNAtsvamajJAnAdutpadyamAnA harSaviSAdAdayo nApalapituM zakyAH, jAgradazAyAmapi keSAzcidvastuta iSTaviSayasyAbhAve'pi svotprekSitasukhAnubhavAdiviSayajJAnAddharSasya, dviSTaviSayasyAbhAve'pi ca svotprakSitadveSaviSayAnubhavavijJAnAd duHkhasya bhAvAditi svamavijJAnakRtAvanugrahopaghAtau syAtAM nAma / bhojanAdikriyAphalaM tu tRptyAdikaM svamavijJAnAnna bhavatyeva, svapne samyagodanamodakAdibhojanAdikamAtmIyamanubhUya . vibuddhasya bhojanaphalaptyAdilakSaNAnugrahAderadarzanAt , svapnavijJAnAttadbhAve tu kalpetApi manasaHprAptikAritA caivamiti samAdhatte / pR. 4. paM. 23 dRzyetAM svapnavijJAnakRtau tau-anugrahopaghAtau / pR. 4. paM. 24 svapneti-kriyAphalaM tu tRptyAdikaM svapnavijJAnakRtaM nAstItyanvayaH, kriyAphalaM svamopalabhyamAnabhojanAdikriyAphalaM, AdipadAccha ekatasvaziraHkRntanAderupagrahaH. tRptItyanenAnugrahasya kathanama, AdipadAcchirodharAditaH zoNitAdinisyandanalakSaNopaghAtasya parigrahaH / nanu jAgrati keligRhAdAvekAntagRhe rUpayauvanalAvaNyasambhRtayA kAminyA nidhuvanakrIDAM kurvANasya kAminavyaJjanavisargaH prAptakAminIsamparkAdeva bhavati, nAnyatheti / yatra zukravisargastatrAvazyaM kAminIsamparka iti vyAptiravadhiyate, svapne ca jAgradavasthAnubhUtakAminI tatsamAnaguNAmanyAM vA kAminI nidhuvanakrIDAkalitAmatidRDhAliGgananipIDitakucataTAmanubhavato yUno yacchukraskhalanambhavati tatrAntareNa kAminIsamparkeNeti tatprAptiravazyameveti kathana prApyakAritvammanasaH ? kriyAphalasya zukravisargasya svamavyapagamAnantaramapyupalambhAdityAzaGkate / pR. 4. paM. 25 kriyAphalamapIti-kriyAphalam-kAminInidhuvanakriyAkAryam , jAgraddazAyAmapi prabalavedodayAttIvramohasya nirantarakAminIdhyAnapAvalyAtpratyakSAmiva kAminIM pazyato duSTAdhyavasAyasamutthakalpanAjAlenAsatImapi satImiva tAM pariSvajato'paribhuktAmapi paribhuktAM manyamAnasya puMsastIvrAdhyava. sAyAdeva kAminIsamparkamantareNApi vyaJjanavisargo yathA jAyate tathA svapne'pi kAminIsamparka vinaiva tathAvidhAdhyavasAyata eva retovisargaH, yatra retovisargastatra kAminIsamparka ityatroktadizA vyabhicArasya sphuTamupalabdheH, svapne retovisargasamanantarameva prabuddhena puMsA samyagavalokamAnenApi kAminyA anavalokanena
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / svamAnubhUtakAminIkRtanakhadantacchadAdyadarzanena ca tadAnIM sannihitaiva kAminItyasya vaktumazakyatvAditi samAdhatte / vyaJjanavisargalakSaNaM-zukraskhalanarUpaM / pR. 4. paM. 26 taditi-kriyAphalatvenAbhimataM svapne vyaJjanavisargasvarUpaM . kaarymityrthH| pR. 4. paM. 27 ko doSa iti-evamabhyupagame na ko'pi doSa ityarthaH / nanu styAnaddhinidrodayakaH pumAn tadAnIM yatkimapi karoti tatsvamakRtamevAsau jAnAti, yatastadAnImasyaivamabhimAnaH prAdurasti "dviradadantotpATanAdikaM sarvamidamahaM svapne pazyAmIti" tathA ca tasya dviradadantotpATanAdikriyAkalApakAlaH svamakAla eva, tadAnImasya dviradadantotpATanAdikA kriyA manovikalpapUrvikaiveti manasaH prApyakAritvaM, tato manaso vyaJjanAvagrahaH siddhipathameveti tadAnIM ca yadgItAdikaM sa zRNoti tatrApi manasa eva vyApAra iti manovikalpapUrvakA tatkAlInagItAdizravaNAdapi manaH prApyakAri siddhayanmanovyaJjanAvagrahaM sAdhayadeva bhaviSyatIti zaGkate / pR. 4. paM. 28 nanu styAnarddhinidrodaye-iti-gADhanidrodaya. ityarthaH / etadanantaraM prekSaNakanRtyasthAnAdigatasyeti dRzyam / styAnaddhinidrodaye vartamAnasya prANino dviradadantotpATanAdikaM mAMsAdyabhakSyabhakSaNAdikaJca kurvato'svamamapi svamammanyamAnasya vyaJjanAvagraho na manasaH, kintu prApyakAriNAM svasvaviSaye vyApriyamANAnAM zravaNarasanaghrANasparzanAnAmeva, tathA prekSaNakanRtya sthAnAdigatasya gADhanidrodayavazIbhUtasya tasya gItAdizravaNe zravaNendriyasyaiva vyaJjanAvagrahaH, yata evambhUtasyApi badhirasya na bhavatyeva gItAdizravaNaM, manasA tu tadbhAve badhirasyApi manasassadbhAvAttadbhavediti na manovyaJjanAvagrahatA, tadvayaJjanAvagrahasya sato'pi nAto'pi manasaH prApyakAriteti samAdhatte / pR. 5. paM. 1 na; tadA-styAnaddhinidrodayasamaye / nanu bhaviSyaccyavanaM jAnAti bhUtaJca cyavanamavagacchati vartamAnacyavanantu na jAnAtItyAdyarthapratipAdanaparAccyavamAno na jAnAtIti vacanAt siddhAnte so'pi cchadmasthopayogo'sa. Gkhayeyaissamayairna tu ekadvayAdisamayaiH, evaJcopayogasambandhino'saGkhyeyAssama. yAssiddhAH, teSu sarveSvapi samayeSu pratyekamanantAni manogavyANi manovargaNAbhyo
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaintrkbhaassaa| gRhNAti jIvaH / itthazca yAni manodravyANi jIvagRhItAni, yazca tatsambandhaH, sa 'vyaJjanAvagraha eva, yathA zrotrAdIndriyeNa gRhyamANAni zabdAdipariNatadravyANi tatsambandho vA vyaJjanAvagraha iti manasaHsyAdeva vyaJjanAvagraha iti zaGkate / pR. 5. paM. 2 nanviti pratisamayamiti-cchamasthopayogasambandhiSvasakhyeyasamayeSu pratyekaM tattatsamayamityarthaH / pR. 5: paM. 4 grahaNAt-jIvena grahaNAt , itthaM ca / pR. 5. paM. 4 viSayaM-mervAdikaM prati / pR. 5. paM. 4 asamprAptasyApi-agatasyApi / pR. 5. paM. 5 dehAdanirgatasyApi-zarIrAdahiranirgatasyApi / manasaH kathaM vyaJjanAvagraho na bhavatIti smbndhH| tathA ca viSayAsamprAptAvapi manaso vyaJjanAvagraha uktadizA syAdeveti bhAvaH / yadi ca manaso viSaya prAptau satyAmeva vyaJjanAvagraho, nAnyathA, zrotrAdIndriyeSvevameva darzanAditi bhavatAmmatistadApi svasthAnasthitasyApi manaso dehAdanirgatasyApi hRdayAdikamatIvasannihitatvAdatisambaddhaM svakArya vA cintayatA jJeyena svakAyasthitahRdayAdinA sambandhalakSaNo vyaJjanAvagrahaH syAdevetyAha / pR. 5. paM. 5 tasya ca iti-dehAdanirgatasya manasazcetyarthaH / pR. 5: paM. 5 svasannihiteti-svAdhiSThitakAya sthitatvena svAtisambaddhetyarthaH / hRdayAdItyAdipadAtsvAdhiSThitakAyAderapyupagrahaH / pR. 5. paM. 6 kathaM vyaJjanAvagraho na bhavediti-anyatra vyaJjanAvagrahavyavahAranibandhanasyAtisambaddhatvasyAtrApi sadbhAvAdvayaJjanAvagrahaH syAdeveti bhAvaH / cintAdravyamanaso grahaNatvameva na grAhyatvaM, tato grAhyavastugrahaNa eva vyaJjanAvagraho'dhikRtaH, sa ca bAhyavastumeruzikharAdigrahaNe tena samaM manasamprAptI satyAM sambhavI, manodravyaM tu na grAhyatayA gRhyata iti tatsambandhe vyaJjanAvagrahatvaM na yuktisaGgataM, svakAyasanihitahRdayAdikaM tattu sarvadaiva sannihitaM na tu sarvadA''tmapradezena sambaddhaM, tatkadApyasambaddhaM, yena tadvayatireke tadagrahaNe tasin
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / / tadagrahaNe tannibandhanaM vyaJjanAvagrahamananaM yujyetApi / bAhyaviSayApekSayaiva prApyApApyakAritvavicAra indriyAderadhikRtaH, na tu yadantassadaiva sannihitaM tadapekSayA, tatra viSAdAbhAvAditi samAdhatte / pR. 5. paM. 6 zRNu; grahaNaM hi manaH iti-gRhyate avagamyate zabdAdirartho'neneti vyutpattyA yato grahaNaM mana ityarthaH / pR. 5. paM. 8 tadavakAzaH-vyaJjanAvagrahAvakAzaH / svasannihitahRdayA. dicintanavelAyAmapi vyaJjanAvagrahAvakAzo nAstItyAha / pR. 5. paM. 8 sannihiteti-sambandhasya vyajanAvagrahavyavahAranibandhanasya bhAve kathaM na vyaJjanAvagrahAvakAza ityapekSAyAmAha / pR. 5. paM. 9 bAhyArthApekSayaiveti-api ca manasaH svakIyahRdayAdicintanavelAyAM prApyakAritvAsambhave'pi vyaJjanAvagrahasya na sambhavaH, yataH kSayopazamapATavena tasya prathamamAnupalabdhikAlAsambhavena prathamasamaya eva cakSurAdIndriyasyevArthAvagrahasyaiva samutpAdAt / zrotrAdIndriyasya tu tAdRzakSayopazamapATakAbhAvena prathamamarthAnupalabdhisambhavena prathamaM vyaJjanAvagrahasya yuktatvAdityAha / pR. 5. paM. 10 kSayopazama pATaveneti-nanu manaH zrotrAdIndriyajajJAne'pi vyApipartIti, tatrApi prathamamarthAvagraha eva syAdityata Aha / pR. 5. paM. 11 zrotreti-tathA ca zrotrAdIndriyajajJAnasthale na pUrva manasovyApAraH, kintu vyaJjanAvagrahAnantarameveti tadanantaramevArthAvagraho na prathamasamaya iti, manazabdasyAnvarthatApyevaM satyeva ghaTata ityatastasya svaviSayagrahaNe zrotrAdIndriyopayogakAle cArthAvagrahakAlAdArabhyaiva vyApAro'rthAvabodhasvabhAve manasi arthAnavabodhasvabhAvasya vyaJjanAvagrahasya na sambhava ityAha / pR. 5. paM. 12 manuterthAniti-idaM ca karttari, karaNe Aha / pR. 5. paM. 12 manyata iti-manaH shbdsyaanvrthaabhidhaantve'nugunnNdRssttaantmaah| paH 5. paM. 14 arthabhASaNamiti-bhASAyA ityupalakSaNamavadhyAdijJAnA
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 / jaintrkbhaassaa| derapi, tathA ca yathA svAbhidheyAnarthAn bhASamANaiva bhASA, svaviSayIbhUtAnarthAnavabudhyamAnAnyevAvadhyAdijJAnAni svasvarUpamAsAdayanti tathA svaviSayabhUtAnon prathamasamayAdArabhya manvAnameva mano bhavati, tatazcArthAnupalabdhikAlAbhAvAna manaso vyaJjanAvahasambhava iti, itthamupapAditaM nayanamanasoya'JjanAvagrahAsambhava mupasaMharati tadevamiti // iti vyaJjanAvagrahanirUpaNam // // atha arthAvagrahanirUpaNam / / avagrahasya dvitIya bhedamAvagrahaM lakSayati / pR. 5. paM. 16 svarUpeti-svarUpaJca, nAma ca, jAtizca, kriyA ca, guNazca dravyaMca svarUpanAmajAtikriyAguNadravyANi, teSAM kalpanA svarUpAdiprakAreNArthAvagAhitA tayA rahitaM yatsAmAnyagrahaNaM, avAntaravizeSAnavagAhivastusAmAnyasvarUpAvagAhijJAnaM tadarthAvagraha ityarthaH / atra svarUpetyAdisAmAnyagrahaNamityantaM lakSaNanirdezaH, arthAvagraha iti lakSyanirdezaH / nanu svarUpanAmAdikalpanArahitArthajJAnasyArthAvagrahatve tadviSayaH svarUpanAmAdirahito'vagrahIta iti prAptaM, tathA ca "se jahAnAmae kei purise avvattaM saI suNejatti teNaM saddettiuggahie na uNa jANai ke vesa sadA iti" nandyadhyanasUtre "teNaM saddeti uggAhie" ityanena tena pratipattrArthAvagraheNa zabdo'vagRhIta iti pratipAdito'rthaH zabdollekhAkalito viruddhaH syAt , tasya zabdAdyullekharahitatvenAbhimatArthAvagrahaviSayatvAsambhavAditi zaGkate / pR. 5. paM. 17 kathamiti-asya sUtrArtha ityanenAnvayaH / pR. 5. paM. 18 sUtrArtha:-uktanandhadhyayanasUtraikadezArthaH, kathamityAkSepe, virodhAduktasUtrArtho na ghaTata 3tyarthaH, sUtrArthAghaTane hetumaah| pR. 5. paM. 18 tatreti-tena zabda ityavagRhIta ityasinnityarthaH, ekasAmayike'rthAvagrahe nAmAdyullekhasyAsambhavAna zabdAtmakavastuni tadvAcakasya zabda ityevaMrUpasya zabdasya yojanA'vagRhyate, kintu zabdasya yatsAmAnyamAtraM svarUpaM tadevAvAntarasAmAnyavizeSazabdatvAdivinirmokeNa rUparasAdizabdAnyavizeSavyAkRtyanAkalitarUpatayA'vagRhyate, tathAvidhe cAvagrahe zabdavAcyatvena zabdAmakavastu nAvabhAsata eva, kevalamavagrahaviSayavastunaH paricayArtha vAtrA sUtrakRteva
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. 1. pramANaparicchedaH / zabda iti bhaNyate, tadbhaNanena yadvastusthityA zabda ityevaMsvarUpazadravAcyaM nAnyadrUparasAdIti samAdhatte / ___ pR. 5. paM. 18 na "zabdaH" iti vaktraiva-avagrahaviSayavaktrA mUtrakRtaiva, athavA tatra zabda iti zaramAtraparaM, tena ca rUparasAdibhyastasya vyAvatakasya zabdattvalakSaNAvAntarasAmAnyavizeSasya grahaNavyavacchedaH / tathA ca rUparasAdivyAvRttimattayA'navadhRtaM zadbhatvenAnizcitaM vastumAtramavagRhyataM iti tadartha ityAha / . pR. 5. paM. 19 rUparasAdIti-kizca zadbhavAcyatvena zaddhavastuno'vagrahe bhAne tasya zaro'yamityAkAraH syAditi zabdollekhasyAntarmuhUrtikatvAdekasAmayikatvantasya siddhAntasiddhaM bhajyatetyAha / pR. 5. paM. 20 yadi ceti-nanu prathamasamaya eva zabdo'yamityAkArako 'rthAvagraho'stu, tatra zabdamAtratvena yadbhAnaM tadeva sAmAnyagrahaNaM, tadanantaraM prAyaH zAkhenAnena bhavitavyaM, zAGkhazadvadharmasya mAdhuryAderatra sambhavAt , zAGgazadadharmasya karkazatvAderatrAnavalokanAditi vimarzabuddhirIhA, tata zAGkha evAyamiti jJAnamapAyo'stviti shngkte| - pR. 5. paM. 22 syAnmatam-'zabdo'yam' iti sAmAnyavizeSa. grahaNamiti-zabdatvalakSaNasya mahAsAmAnyasatyApekSayA'vAntarasAmAnyasya grahaNam , apItyanena sattAmAtreNa zadbhagrahaNasyArthAvagrahatvAbhyanujJAnam , IhApUrvavartitve satyevAyaM zaddha iti jJAnasyArthAvagrahatvaM yujyetAtaH tadanantaramIhAsambhavaM darzayati / pR. 5. paM. 23 taduttaramiti-zabdo'yamiti jJAnAnantaramityarthaH / zadro'yamityevaM nizcayAtmakAvagrahe nAzaddho'yamityevamazabdebhyo rUpAdibhyo vyAvRttigrahaNamavazyameveSTaM bhavet / azaddhavyAvRttigrahaNamantareNa zabdatvanizcayasyAsambhavAttathA ca vizeSAdhyavasAyitvenApAyatvamevAsya syAnnArthAvagrahatvaM, yadi ca zAGkhatvAdivyApyajAtyapekSayA zaddhatvasya sAmAnyatvamiti tadrUpAvagAhijJAnasya sAmAnyagrahaNatvenArthAvagrahaNatvamiSyate tadA zAGkho'yamiti jJAnasyApi tadavAnta
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ jlaassttmaalaa rAvazeSAprekSayA sAmAnyasya zAhalasya grAhakatvenAvagrahatvameva syAdisyamAyA. palApa eva prasajyeteti samAdhatte / pR. 5. paM. 25 maivamiti-asya zabdo'yamiti jJAnasya / nanu bRhadvivizeSAvagAhijJAnatvamapAyatvaM, stokavizeSAvagAhitvamarthAvagrahatvamiti zabdo'yamiti jJAnasya zabdamAtrastokavizeSAvagAhityenArthAkgrahanvaM, zAGkho'yamitijJAnasya tu bRhavizeSAvagAhitvenApAyatvamiti suvyavasthitatvamarthAvagrahApAyayoriti parAkUtapratividhAnAyAha / pR. 5. paM. 26 stokagrahaNasyeti-evamupagame samucchinnavApAyakathA, uttarottaravizeSAvagAhijJAnApekSayA pUrvapUrvavizeSagrahaNasya stokavizeSaviSayakatvenArthAvagrahatvasyaiva prApterityabhisandhiH / api ca zabdagatAnugAmidharmANAM zabdabhibebhyo rUpAdibhyo vyAvRttigrahaNe satyeva zabdo'yamiti lakSaNo'rthAvagraho bhavet , azabdAvyAvRttatvagrahe'zabdatvasadbhAvasaMzaye zabdatvanizcayAsambhavAt , zabdA. nvayadharmANAmanyavyAvRttigrahaNazca vimarzalakSaNehAmantareNa na sambhavaduktikaM, tathA ca pUrvamIhAbhAva eva zabdo'yamiti grahaH, tathA ca kuto'syArthAvagrahatvaM, vyaJjanAvagrahAnantarasamudbhUtasyaivArthAvagrahatvasyAsAbhirupagamAdasya cAnaivambhAvAdityAha / pR. 5. paM. 27 kizceti-bhavatUtArthAvagrahAtpUrvamIhA kilachinnamityata Aha / pR. 5. paM. 28 sA ceti-IhA punarityarthaH, bhavatu gRhIta evArthe IhAsamudayaH, ihAtaH prAgarthagrahaNamapi svIkariSyAma ityata Aha / pR. 6. paM. 1 tadgrahaNamiti-yasingRhIte IhA syAttatsAmAnyArthagrahapAmityarthaH / pR. 6. paM. 1 asmadabhyupagateti-agramabhiprAyaH, yadetadIhArthamIhAtaH prAksAmAnyArthAvagrahaNaM tatkAlaH kazcidavazyamabhyupeyaH, sa yadyamadabhyupagatArthAvagrahakAla eva tadA'sadabhyupagatArthAvagraha evAyamarthAvagrahaH syAta , tathA ca tadanantarotpannehAnantarajAyamAnasya zabdo'yamiti jJAnasyApAyasvameva kamIkataM
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| syAditi paryavasitaM vivAdena, tasmAdamadabhyupagatArthAvagrahakAlAtyAkAle eva so'bhyupeyaH, na ca sambhavati, tatkAlasya vyaJjanAvagrahatvenArthaparizUnyatvAttadAnIM kasyApyarthasya sAmAnyarUpasya vizeSarUpasya vA pratibhAsAsambhavAditi / pR. 6. paM. 2 sa ca-asmadabhyupagatArthAvagrahakAlapUrvakAlazca / nanu zabdatvaM yadyAvagrahe gRhItaM na syAttadA tadanantaraM ka eSa zabda ityevamIhAyAH pravRtirna syAdataH zabdatvena shbdaavgraahitvmrthaavgrhsyaabhyupeymityaashngkte| pR. 6. paM. 3 nanvanantaramiti-arthAvagrahAnantaram , "na uNa jANai ke vesa saddetti" nandisUtre-na punarjAnAti, ko vaiSa zabda ityevaM zabdAvAntarazAGkhatvAdivizeSAparijJAnasyaivoktatvena zabdatvalakSaNasAmAnyaparijJAnantatrAnumatameva / nahi zabdatvena rUpeNa zabde'gRhIte zabdatvAvAntaravizeSamArgaNaM yujyate, sAmAnyAvAntaradharmeNa dharmijijJAsAyAM sAmAnyadharmaprakArakajJAnasya hetutvAditi zaGkiturabhiprAyaH / yatra kutrA'pi zabdAtmakavastvavagrahasvarUpopavarNanaM, tatra sarvatra zabdavastusvarUpavAcakasya zabda ityevaMrUpasya zabdasya prayogo vaktaiva tatprarUpako vidadhAti, na tu tatra jJAne zabdatvena zabdo'vabhAsate; tathA satyekasAmAyikatvamathAvagrahasya bhajyeta, api tu arthAvagrahe avyaktazadvasvarUpapratibhAsanameva sUtrasammatam , avyaktajJAnaJcAnAkAropayogarUpamavyaktazaddhArthagrAhakameveti samAdhatte / pR. 6. paM. 5 na, "zabdaH zabdaH" iti bhASakeNaiva bhaNanAt arthAvagrahe'vyaktazabdazravaNasyaiva sUtre-nandyadhyayane "se jahA nAmae kei purise avyattaM sadaM suNejatti" asminsUtre atra avyaktamityasya zaddho'yam , rUpAdivetyAdinA prakAreNAvyaktamityarthaH, arthAvagrahasyAnAkAropayogarUpatayA sUtre paThitatvenAnAkAropayogatvasya sAmAnyamAtraviSayakatve satyeva ghaTamAnatvena zaddha ityevamullekhasya zAGkhazAGgabhedApekSayA'vyaktatve'pi mahAsAmAnyasattApekSayA vyaktatvasyaiva bhAvena tasyAvyaktazadvArthatvAsambhavAditi bhAvaH / pR. 6. paM. 7 asya-arthAvagrahasya / pR. 6. paM. 7 tanmAtraviSayatvAt-avyaktamahAsAmAnyasanmAtraviSayasvAt / nanu sUtre'vyaktazaddhazravaNaM vyaJjanAvagrahe'vyaktabhAnamAzrityaiva bhaviSyatItyata Aha / 11
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ jntrkbhaassaa| pR. 6. paM. 8 yadi ca-evaM sati vyaJjanAvagrahasyAnyaktazadvarUpArthaviSayakatvenArthAvagrahatvaM syAnna vyaJjanAvagrahatvamevamapi vyaJjanAvagrahatve'rthAvagrahatvenAbhimatasyApi vyaJjanAvagrahatvaM syAdityAha / pR. 6. paM..9 so'piiti-vynyjnaavgrho'piityrthH| ye ca sarvavizeSavi. mukhasAmAnyamAtralakSaNAvyaktagrahaNaM prathamasamaye tankSaNajAtamAtrazizossaGketAdivikalasya, saGketAdiparikarmitamateH paricitaviSayasya tu pramAtuHprathamazadazravaNasamaya eva vizeSaviSayakamapyarthAvagrahaNaM bhavati paricitaviSayapramAtAramadhikRtyaiva "teNaM saddetti uggAhie" iti sUtraM zaddhastenAvagRhIta ityarthakaM pravRttaM; tathA ca zabdo'yamiti nizcayAtmakAvagraheNa zabda ityavagRhIta iti yathAzruta eva saGgacchata iti manyante, tanmataM pratikSeptumupanyasyati / pR. 6. paM 10 kecittviti-asya Ahurityanena sambandhaH / pR. 6. paM. 10 saGketAdivikalpavikalasya-anena zabdenAyamarthoM boddhavyaH / idampadamamumartha bodhayatvityAdipuruSecchAlakSaNasaGketAdijJAnarahitasya, jAtamAtrasya tatkSaNAdAveva jAtasya / pR. 6. paM. 11 sAmAnyagrahaNaM-azeSavizeSAnavagAhimahAsAmAnyasanmAtrAvagAhijJAnam arthAvagrahaNamiti zeSaH / pR. 6. paM. 11 paricitaviSayasya tu-gRhItasaGketAdikasya puMsaH punaH / pR. 6. paM. 11 Adyasamaya eva-prathamazabdazravaNasamaya eva, vizeSajJAnaM-zabdo'yaM rUpAdirayamityevaMvizeSanizcayAtmakaM jJAnam, arthAvagrahaNamityatrApi jJeyam / __ pR. 6. paM. 12 etadapekSayA-paricitaviSayamamAtRniSThavizeSajJAnalakSaNA vagrahApekSayAH yathA ca paricitaviSayasya paMsa Adyasamaye'pi zabdo'yamiti nizcayAtmakaM jJAnambhavati, tathA tato'pi paricitataraviSayasya paTutaramatestannizcayAdapyadhikatarazAGkatvAdivizeSanirNayAtmakaM jJAnamAdyasamaya eva bhaveta, puruSeSu zanitAratamyasyopalabhyamAnasyApanetumazakyatvAt , na caitadiSTApAdanatayA pari
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / hartuM zakyaM, viziSTamaterapi zabdarUpadharmigrahaNe satyevottarottarakramikabahudharmavizeSagrahaNasya nyAyyatvAt prathamasamaya eva bahutaragrahaNasya " na uNa jANai ke vesa saddetti " sUtraviruddhatvAdityabhiprAyeNa tanmatakhaNDanamupanibadhnAti / " pR. 6. paM. 13 tanneti - uktamataM na samIcInamityarthaH / pR. 6. paM. 13 vyaktatarasya - atiparicitaviSayasya pramAtuH / pR. 6. paM. 13 vyaktazabdajJAnamatikramyApi - iti - jAtamAtrasya bAlasya prathamasamaye'vyaktazabdajJAnaM, tadatikramya paricitaviSayasya jantoH yathA prathamasamaya eva vyaktazabdajJAnaM; tatra yathA prathamamavyaktazadvajJAnaM tato vyaktazabdajJAnamiti na kramaH, kintu prathamameva vyaktazabdajJAnaM, tathA'tiparicitaviSayasya paTutaramateH prathamasamayaeva vyaktazabdajJAnamatikramyApi zAGkhatvAdibahu vizeSagrahaH prasajyetetyarthaH / uktApAdanasyeSTApattitayA pariharaNaM sUtravirodhena niSedhati / 83 pR. 6. paM. 14 na ceSTApatti:, " na punarjAnAti ka eSa zabdaH ' iti sUtrAvayavasyAvizeSeNeti - jAtamAtra - paricitaviSaya-paricitatarapramAtRsAdhAraNyena, vizeSadharmagrahaNe sAmAnyadharmigrahaNasya kAraNatvena prathamaM zabdarUpa - dharmigrahaNaM vinA tadgatabahuvizeSagrahaNaM viziSTamaterapi pramAturna sambhavatItyAha / pR. 6. paM. 16 prakRSTamaterapIti - viSayaviSayisannipAtAnantaraM sAmAnyamAtragrA hidarzanaM bhavati, tadanantaramavAntarazabdatvAdisAmAnyavizeSAvagrAhyarthAvagraho bhavati, iti kecidabhyupagacchanti, tanmataM pratikSeptumupanyasyati / pR. 6. paM. 18 anye tu - Alocaneti - " asti hyAlocanAjJAnaM prathamaM nirvikalpakam / bAlamUkAdivijJAna - sadRzaM zuddhavastujam " // 1 // iti vacanAt nirvikalpakaM jJAnamavyaktaM sAmAnyagrAhi AlocanaM, tatpUrvakaM taduttarakAlInamarthAvagrahamAcakSate kathayantItyarthaH / pR. 6. paM. 18 tatra - uktamate / pR. 6. paM. 19 avyaktasAmAnyagrAhi-avAntaravizeSamAtrApratibhAsi sAmAnyagrAhi /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA pR. 6. paM. 19 arthAvagrahastu - zabdo'yamityavAntarazabdatva lakSaNa sAmAnyavizeSagrAhijJAnaM punaH / 84 pR. 6. paM. 19 itaravyAvRttavastusvarUpagrAhI- zabdetararUpAdivyAvRttazabdAtmaka vastusvarUpagrAhI / pR. 6. paM. 20 iti - evamabhyupagamena / pR. 6. paM. 20 na sUtrAnupapatti:- " teNaM saddeti ummahie" iti sUtrasya zabdo'yamityavagraheNa zabda ityanagRhIta ityarthakasya nAnupapattiH / ardhAvagrahe zabdatvena zabdabhAnasya svIkArAttathA tadarthasya sambhavAdityAzayaH / bhavadabhyupagatamAlocanAjJAnaM vyaJjanAca mahAtpUrvaM tatpazcAdvyaJjanAvagraharUpaM vA na sambhavati, prakArAntareNa tatsambhavazcAsambhAvita eveti na tadupagamo jyAyAniti pratikSipati / pR. 6. paM. 20 tadasat; yata AlocanaM vyaJjanAvagrahAt pUrva sthAt, pazcAdvA, sa eva vA athavA vyaJjanAvagraha evAlocanAjJAnam / pR. 6. paM. 21 nAdya iti - vyaJjanAvagrahAtpUrvamAlocanAjJAnamiti prathamakalpo na yukta ityarthaH / vyaJjanAvagrahAtpUrvaM zabdAdipariNatadravyanikurumbAtmakArthena saha zrotrAdIndriyalakSaNavyaJjanasya sambandhasadbhAve vyaJjanavagraha eva syAnnAlocanam, uktasambandhasyAbhAve cAvyaktasAmAnya grahaNalakSaNAlocanAjJAnasya kAraNAbhAvAdeva na sambhava ityAha / pR. 6. paM. 21 arthavyaJjanasambandhaM vinA tadayogAt-AlocanAjJAnAsambhavAt / pR. 6. paM. 22 na dvitIya iti - vyaJjanAvagrahAtpazcAdAlocanAjJAnamiti dvitIyapakSo'pi na yukta ityarthaH / vyaJjanAvagrahArthAvagrahayorantarAlakAlasya tAbhyAM vimuktasyAbhAvAdvayaJjanAgrahAntyasamaye'rthAvagrahasadbhAva syaivopagamena na tadAnImAlocanAjJAnasambhava ityAha / pR. 6. paM. 22 vyaJjanAca grahAntyasamape'rthAvigahasyaivotpAdAdAlocanAnavakAzAt / na tRtIyaH - iti- vyaJjana / vagraha evAlocanAjJAnamiti
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / tRtIyavikalpo'pi na sambhavatItyarthaH, vyaJjanAvagrahasyaivAlocanAjJAnamiti nAmakaraNe na no vivAdaH paribhASAyA aparyanuyojyatvAt paraM tasyArthaviSayakatvAbhAvAdarthAlocanatvanna sambhavatItyAha / , 85 pR. 6. paM. 24 vyaJjanAvagrahasyaiveti-yadi ca vyaJjanAvagrahatayA'bhyupagamyamAnamAlocanAjJAnaM sAmAnyamAtraviSayakamabhyupeyate tadA'pi tadanantarameva zo'yamiti zaddha evaiSa iti sAmAnyavizeSasvarUpazadvatvasya nizcayarUpo'rthAvagraho bhavadabhimato na syAdeva, Ihita evArthe vizeSanizvayasambhavo nAnIhite / na cAlocanAnantarakSaNe yugapadeveoktArthAvagrahau syAtAmiti kalpanA yuktA, arthAvagrahakAlasyaikasamayatvAt IhAkAlasyAsaGkhyeyasamayatvAt zaddho'yamityavagrahasya ca vastuto'pAyarUpatvena tatkAlasyehAsahakhyeyakAlAtpRthagevAsa GkhyeyakAlatvAdityAzayenAha / , pR. 6. paM. 25 kiJceti- arthAvagrahasyaikasAmayikatvamIhAyAzcAsaGkhyeyasamayamAnatvamato na yugapattayoH sambhavaH, api ca bhavadupagato'rthAvagraho nizcayarUpaH, IhA cAnizcayarUpA na caikasminnarthe ekadaivaikapuruSasya nizcayAnizcayayauH ityapi bodhyam / nanu kSipramatragRhNAtItyAdinA kSitra - cira- bahu - abahu-bahuvidha - abahuvidhA'nizrita - nizritA- sandigdha - sandigdha-dhruvA --'dhruvatvalakSaNadvAdazavizeSaNaiviMzeSitAH kSiprAvagrahaNAdisvarUpA dvAdazArthAvagrahAstattvArthe prarUpitAH, tatazca naikasAmayika evArthAvagrahaH kintvasaGkhyeyasamayamAno'pyasAviti IhayA samasamayamAnatvasambhavena samakAlamutpattirvizeSaviSayakatvaJca sambhaviSyatIti zaGkate / pR 6. paM. 27 nanvavagrahe'pi - arthAvigrahe'pi, apinehAyA asaGkhyeyamAnatvasyAmreDanam, bahubahuvidhAdigrAhakasya vizeSaviSayaka nizcayarUpasyaiva sambhavena tathAvidhasyehAnantarabhAvitvenApAyatvameva, uktavizeSaNakApAyakAraNatvAdevAvagrahe upacAramAzritya kSiprAvagrahatva cirAvagrahaNatvAdinA taccArthAdau dvAdazavidhatvaprarUpaNaM, kAraNe'pyavagrahe sAmAnyagrAhiNi vizeSagrAhikAryApAyasvarUpaM zaktyA - tmanA yogyatayA'stIti tathAprarUpaNannAsaGgatam, anyathA'zeSavizeSAparAmRSTasAmAnyagrAhiNyarthAvagrahe'nupacaritasya vizeSaviSayakatvaniyatasyoktadvAdazavidhatvasyAsambhavAditi samAdhatte /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaintrkbhaassaa| pR. 7. paM. 1 na; tattvataH-paramArthataH / pR. 7. paM. 1 teSAm-kSipretarAdibhedAnAm / pR. 7. paM. 1 kAraNe-kSipretarAdigrahaNasvabhAvApAyakAraNe'rthAvagrahe / / pR. 7. paM. 1 kAryopacAramAzritya-kAryasya kSipretarAdigrahaNakhabhAvApAyasya, upacAraM tadgatadharmasya svarUpayogyatayA'rthAvagrahe kalpitaM sattvam avalambya kSipagrahaNatvAdikamanupacaritameva kuto nArthAvagrahasyetyAkAGkSAyAmAha / pR. 7. paM. 2 avizeSaviSaya iti-vizeSaviSayakatvavikale sAmAnyamAtragrAhiNyavagraha iti yAvat , mukhyato'pyarthAvagrahe kSipretarAdibhedatvamupapAdayituM klpaantrmaah| pR. 7. paM. 4 athavA avagrahaH-arthAvagrahaH / pR. 7. paM. 4 AdyaH-naizcayiko'rthAvagrahaH / pR. 7. paM. 5 sAmAnyamAtragrAhI-rUpAdibhyo'vyAvRttasyAvyaktasya zadvAdivastusAmAnyasya grAhakaH / pR. 7. paM. 5 dvitIyazca-vyAvahAriko'rthAvagrahaH punaH / pR. 7. paM. 5 vizeSaviSayaH-zaddhAdivastusAmAnyasattAlakSaNamahAsAmAnyAvAntarazabdatvAdisAmAnyavizeSaviSayakaH / nanvavyaktazabdAdivastusAmAnya. grAhyavagrahasya naizcayikasyAvagrahatvaM yuktaM, yatastenAvagRhIte sAmAnye kimayaM zabdo'zabdo vetIhApravRtyanantaraM zabda evAyamityapAyasya sambhavAt , zabda evAyamiti vyAvahArikArthAvagrahAnantarantvIhAvabhAvAtkathamasyArthAvagrahatvamityata Aha / pR. 7. paM. 5 taduttaramiti-zabdo'yamiti vyaavhaarikaarthaavgrhaanntrmityrthH| pR. 7. paM. 5 uttarottareti-zabdo'yamiti nizcaye jAte'pi kimayaM zabda
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / zAGkhaH zArGga veti sandi prAyaH zAGkhanAnena bhavitavyamitIhA pravartate, tataH zAGkha evAyamityevaM nizcayAtmA pAyo bhavati etasmAtkAraNAdyujyate zabdo'yami. ti jJAnasyArthAvagrahatvam, evaM zAGkha evAyamiti nizrayAnantaraM devadattena yajJadattena dissoninsya zaGkhasya zabdo'yamiti sandidya prAyo devadattAdhmAtazaGkhazabdenAnena bhavitavyamitIhA pravarttate, tato devadattA mAtazaGkhazabda evAyamiti nirNayAtmakospAyo bhavatIti tadapekSayA zAGkha evAyamityasyArthAvagrahatvamityevaM yadyaddharmApekSayA vizeSadharma sambhavati tattaddharmagrahaNaM bhaviSyehApAya pUrvakAlInamavagrahasvarUpaM svaviSayagatAva gRhIta sAmAnyadharmApekSayA vizeSAvagAhitvAdapAyasvarUpazca yadapAyaviSayIbhUtadharmApekSayA parato vizeSadharmA na santi tatrAnantarasIhApAyAmavRtteraso'pyayAya eva na vyAvahArikArthAvagraha iti bhAvaH / " 27 pR. 7. paM. 6 anyathA - zabda evAyamiti nizcayasya naizvayikAvagrahagRhIte sAmAnye Ihite cAnantarabhAvitvenApAyarUpasya vyAvahArikAvagrahatvAnabhyupagame / pR. 7. paM. 6 avagrahaM vinA - arthAvagrahaM vinA | pR. 7. paM. 7 IhAnutthAnaprasaGgAt kimayaM zabdaH zAGkhaH zArGga vetyA - dyuttaravizeSAkAGkSaNarUpAnutpAdaprasaGgAt / IhAmprati avagrahasya kAraNatvAtkAraNAbhAve kAryAsambhavAditI hA kAryAnyathAnupapacyA'vagraho'vazyameva kalpanIya ityanyasyArthAvagrahasya prakRte'sambhavAcchando'yamityapAya eva tatrArthAvagraha iti / pR. 7. paM. 7 atraiva - vyAvahArikArthAvagraha eva / pR. 7, paM. 7 ata eveti - prAthamikApAyasya vyAvahArikArthAvagrahatvAbhyupagamAdevetyarthaH H / pR. 7. paM. 7 uparyuparIti - prathamApAyAnantaraM tadrUpavyAvahArikArthAvagrahagRhIte zabdatvarUpe mahAsAmAnyasattvApekSayA vizeSasvarUpe'pi zAGkhatvAdyuttaravizeSApekSayA sAmAnyasvarUpe IhAto'pAyAtmA zAGkho'yamiti jJAnambhavati, tadanantaraM tadrUpavyAvahArikArthAvagrahagRhIte zAGkhatvarUpe zabdatvalakSaNasAmAnyApekSayA vizeSarUpe'pi devadattAdhmAtazaGkhaprabhavatvAdyuttara vizeSApekSayA sAmAnyarUpe IhAto'pAyAtmA devadattA mAtazaGkhaprabhava evAyamiti jJAnambhavatItyevaM krameNoparyuparijJAna
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ jenatakabhASA dhArA pravRttilakSaNajJAnasantatirUpavyavahAraH saGgacchate, prathamApAyasyAvagraharUpatvAbhAve ca tadviSayasya vizeSasyAvagRhItatvAbhAvAnna tatrehA, tadabhAvAca na dvitIyApAyaH, evaM na tRtIyApAya ityuktakramikajJAnasantAnalakSaNavyavahAravilopa eva prasajyeteti bhaavH| // ityarthAvagrahanirUpaNam // // atha IhAyA nirUpaNam // atha IhAnirUpayati / pR. 7. paM. 9 avagRhIteti-atra Iheti lakSyanirdezaH, avagRhItavizeSAkAmaNamiti lakSaNanirdezaH / atra avagRhItetyatrAvagrahatayA naizcayikArthAvagrahaNe tadviSayIbhUtaM rUpAdyavyAvRttAvyaktazabdAdivastumAtramavagRhItaM, tatra vizeSasya mahAsAmAnyasattvApekSayA zaddhatvAdilakSaNAvAntarasAmAnyarUpasya vizeSasyAkAGkSaNaM vimarzo mImAMseti yAvat , tacca kimidaM vastu mayA gRhItaM zaddho'zadro vA rUpAdiriti, evambhUtAkAGkSaNaM naizcayikAvagrahAnantaramIhA bhavati / vyAvahArikArthAvagrahagrahaNe tu zabdo'yamityavagrahaviSayIbhUtaM zaddhatvaM zAGkhatvAdyapekSayA sAmAnyaM, tatra vizeSasya zaddhatvApekSayA zAGkhatvAderAkAGkSaNaM-ko'yaM zaddhaH 1 zAGkhaH zAGgo veti, etacca vyAvahArikehAsvarUpamavagantavyam / avagRhItetyAdilakSaNaparyavasitArthamAdAya IhAlakSaNamAvedayati / pR. 7. paM. 9 vyatireketi-vimarze'nvayadharmo vidhirUpo vyatirekadharmazca tadabhAvarUpastadabhAvavyApyarUpazcAvabhAsate, tatra yAdRzabodho vyatirekadharmanirAkaraNaparo'nvayadharmasya saGghaTanaparaH sa bodha IhetyarthaH / udAharati / ___ pR. 7. paM. 10 yathA-zrotragrAhyatvAdineti-zrotragrAhyatvAdirasAdhAraNo dharmaH zaddhasyaiva, rUpAdau tu sa nAstIti zabdatvAbhAvasya tadvayApyasya rUpAditvAdervyatirekadharmasya nirAkaraNamanvayadharmasya zabdatvasya saGghaTanaM zrotragrAhyatvAdinA prAyo'nena zabdena bhavitavyamitibodhena kriyata iti sa bodha IhA, iyaM cehA naizcayikAvagrahasya sAmAnyamAtragrAhiNo'nantarambhavatIti / zabdo'yamiti vizepAvagAhino vyAvahArikAvagrahasyAnantaraM yehA samudbhavati tAmudAharati /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / pR. 7. paM, 11 madhuratvAdIti-madhuratvAdirasAdhAraNadharmaH zAGkhAdizabdavizeSasyaiva; na sa zAGgAdizabdavizeSe'stIti tena dharmeNa zAGkhAditvAbhAvasya tadvayApyasya zAItvAdervyatirekadharmasya nirAkaraNamanvayadharmasya zAGkhatvAdeH saGghaTanaM madhuratvAdinA prAyo'nena zAGkhAdinA bhavitavyamiti bodhena kriyata iti sa bodha IhetyarthaH / saMzayasya vidhivyatirekayordolAyamAnatayA samabhAvena pravRttiH, IhAyAzca vyatirekApAkaraNena anvayadharmasaGghaTanadvArA nizcayAtmakApAyAbhimukhatvena pravRttatvAtsaMzayA da ityAha / pR. 7. paM. 12 na ceyaM-IhAniSedhe hetumAha / pR. 7. paM. 12 tasyeti-saMzayasyetyarthaH / pR. 7. paM. 12 ekatreti-ekatra dharmiNi viruddhanAnAdharmaprakArakaM jJAnaM saMzaya iti tasya vyatireke'nvayadharme ca dolAyamAnataiva, na tu nizcayAbhimukhatvamiti / pR. 7. paM. 13 asyAzca-IhAyAH punaH / / iti IhAnirUpaNam / // atha apAyanirUpaNam // matijJAnasya tRtIyabhedamapAyaM nirUpayati / pR. 7. paM. 15 Ihitasyeti-atra Ihitasya vizeSanirNaya iti lakSaNa nirdezaH, apAya iti lakSyanirdezaH / zrotragrAhyatvAdinehitasyehayA viSayIkRtasya nizcayAbhimukhIkRtasya vizeSanirNayaH-zrotragrAhyatvAditaH zabda evA'yaM na rUpAdiriti nizcayAtmako yo bodhaH so'pAya ityarthaH / udAharati / pR. 7. paM. 15 yathA "zabda evAyamiti"-nizcayAvagrahAnantarabhAvyapAyasvarUpakathanametat / pR. 7. paM. 16 zAla evAyamiti-veti-vA athavA, zAsa evAyamitinirNayo'pAyaH / anena vyAvahArikArthAvagrahAnantarabhAvI apAya uktaH / atra 12
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaintrkbhaassaa| Ihitasya madhuratvAdinA prAyaH zArkenAnena bhavitavyamityevamIhayA viSayIkRtasya nizcayAbhimukhIbhUtasya madhurasnigdhatvAdiguNatvAt zaGkhasyaivA'yaM zabdo na zAGgasya iti yo vizeSanirNayaH so'pAya ityevaM lakSaNAnugamo vidheyaH / // iti apAyanirUpaNam // // atha dhAraNAnirUpaNam // matijJAnasya caturtha bhedaM dhAraNAjJAnaM nirUpayati / pR. 7. paM. 17 sa eveti-atra sa eva dRDhatamAvasthApanna iti lakSaNanirdezaH, dhAraNeti lakSyanirdezaH, dRDhatamAvasthApanno'pAya eva dhAraNeti kazcikAlabhavasthitassan dADharyabhAvamApanno'pAyo dhAraNeti yAvat , tAM vibhajate / pR. 7. paM. 17 sA ceti-dhAraNA cetyarthaH, avicyutyAdInAM. krameNa lakSaNamupadarzayati / pR. 7. paM. 18 tatreti-teSu madhya ityarthaH, ekArthopayogasAtatyA nivRttiriti lakSaNam avicyutiriti lakSyam , apAyena nizcite'rthe kiyatkAlaparyantamupayogasAtatyena vartate na tu tasmAnivarttate, arthAdantarA'ntarA tamarthaM parityajya nAnyaviSayakopayogo bhavati / saikArthopayogasAtatyAnivRttiH avicyutirnAmadhAraNAyAH prathamabheda ityarthaH / smRtinAmakaM dhAraNAyA dvitIya bhedaM lakSayati / ... pR. 7. paM. 19 tasyaiveti-avicyutilakSaNA dhAraNA kiyatkAlAnantaraM viSayAntarasaJcArAdinA vinazyati, paraM tayA dhAraNayA vAsanAlakSaNaH saMskAra Atmani smRtiheturAdhIyate, tAdRzasaMskAravazAtirohitasyApi tasyArthopayogasyaiva kAlAntare tadevollekhane yatsamunmIlanaM prakaTanaM-uttarakAlaM tadevetyullekhazAliyajjJAnamAvirbhavati tat smRtirUpA dhAraNetyarthaH / vAsanArUpaM tRtIyaM dhAraNAbhedaM lakSayati / pR. 7. paM. 20 apAyAhita iti-yadyapi saMskAra ityeva vAsanAyA lakSaNaM sambhavati, tathApi kriyAjanakavegasthitisthApakasaMskArayorapi saMskAratvAttadvayAvRttaye apAyAhita iti, apAyAtmakajJAnasyaivApAya iti nAmAntaraM, tathA
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / ca, apAyajanyaH smRtiheturyo bhAvanAgvyaH saMskAraH sa vaasnetyrthH| yadyapi kizcitkAlaM sAtatyenAnuvartamAnasyApAyasyaivAvicyutilakSaNadhAraNArUpatayA tasya svAvaraNakarmakSayopazamena svAdhArajIvagatena kAlAntare udbodhakasamavahitena bhAva nAkhyasaMskArAtmatAmupagatena tadevamityAkArasmRtirUpeNa yadunmIlanaM tasya smRtitvena tatpUrvabhAvinyA apAyAnantarabhAvinyAzca vAsanAyA tayormadhya eva nirUpaNamucitamini dvitIyabhedatayA vAsanAyAstRtIyabhedatayA smRterabhidhAnaM nyAyyam , tathApi avicyutilakSaNadhAraNAsmRtyossvasaMvedanasiddhatayA smRtimprati avicyutilakSaNadhAraNAyA evAnvayavyatirekAmyAM kAraNatvasyAvadhRtatayA, apAyasyopekSA tmakasyApi sambhavenApAyatvasyAtiprasaktatayopekSAnAtmakajJAnamAtrasya rUpAvicyutimAtravRttitvenAvicyutitvasya smRtikAraNatAvacchedakatvena tena rUpeNa kAraNI. bhUtAyA avicyutezciraMvinaSTAyAH kAlAntarabhAvinI smRtimprati kAraNatvanna sambhavatItyetadarthaM tadvayApAratayA vAsanAkalpanamiti smRtyanyathAnupapattyaiva vAsanAyAH kalpanIyatvena tasyAH smRtinirUpyatvena smRtinirUpaNAnantaraM nirUpaNannAyuktamiti tRtIyabhedatayA vAsanAnirUpaNamiti bodhyam / yadyapi vyaJjanAvagrahArthAvagrahehA'pAyAvicyutismRtivAsanAbhedena matijJAnasya saptavidhatvaM, tathApi vyaJjanAvagrahArthAvagrahayoravagrahatvenaikyamavicyutismRtivAsanAnAM dhAraNAtvenaikyamabhisandhAya matijJAnasya sAMvyavahArikapratyakSarUpasya caturdhA vibhajanaM susnggtmevetyaashyenaah| pR. 7. paM. 21 dvayoriti-vyaJjanAryabhedena dvividhayorityarthaH / pR. 7. paM. 21 timRNAmiti-avicyutismRtivAsanAbhedena trividhAnAmityarthaH, na vibhAgavyAghAta iti, matijJAnasya saptavidhatve nyUnAdhikasaGkhyAvyavacchedakatvAsambhavena caturdhA vibhajanasya yo vyAghAtaH sa netyrthH| vyutpatyarthAzrayaNenApAyadhAraNayossvarUpato bhedamabhyupagacchatAM mataM pratikSeptumupanyasyati / pR. 7. paM. 23 kecittviti-asya AhurityanenAnvayaH, apanayanamityAdi-anusAriNa ityantaM kecidityasya vizeSaNam , apanayanamapAya iti vyutpatyAzrayaNena yo'rthaHparyavasitastamupadarzayati / / pR. 7. paM. 24 asadudbhUteti-ayaM sthANuritijJAne nAyaM puruSa iti jJAna
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaintrkbhaassaa| mapAyaH, tatroktalakSaNasaGgamanA yathA-san sthANyAdirarthastadanyaH puruSAdirartho'sa. dbhUto'rthaH tasya ye vizeSAH ziraskaNDUyanacalanasyandanAdayasteSAM purovattinisadbhUte sthANvAdirUpe'rthe yo vyatireko'bhAvaH tasyAvadhAraNaM nirNayaH-nAyaM puruSa iti jJAnaM, tadevAsadbhUtArthavizeSApanodanakSamatvena apAya ityarthaH / natraiva dharaNaM ca dhAraNeti vyutpatyarthAvalambanena yaddhAraNAsvarUpaM paryavasitaM tadupadarzayati / . pR. 7. paM. 24 sadbhateti-anena lakSaNena sthANurevAyamiti jJAnaM dhAraNeti jJAyate, tatroktalakSaNasamanvayo yathA-sadbhUto'rthaH purovartinirdeze vidyamAnaH sthANvAdistasya vizeSarasthANutvAdirasAdhAraNo dharmastasyAvadhAraNaM sthANurevAyamiti jJAnaM dhAraNetyarthaH / ... pR. 7. paM. 25 tanna-uktamataM na samIcInam , tatra hetumAha / pR. 7. paM. 25 kacidityAdi-yatrAsadbhUtArthavizeSApanayanaM yatra ca sadbhatArthAnugamanaM yatra ca tadubhayaM-sarvatra taddvArA jAyamAno'pAyaH sthANurevAyamiti nizcayasvarUpa eveti tasyApAyatvameva / nanu anyavizeSavyatirekAvadhAraNasyApAyatvaM sadbhUtAnvayadharmAvadhAraNasya dhAraNAtvamiti tayormeMdAkalanaM yuktaM, tathA satyuktamakArAbhyAM vyatiriktA smRtirapi jJAnAntaraM syAditi mateH paJcaprakAratvApattyA caturvidhatvaM vyAhanyeteti sammukhIno'rthaH / akSarArthastu / pR. 7. paM. 25 kvacit-yatra viSaye pramAtuH neha ziraHkaNDUyanAdayaH puruSadharmA dRzyante iti asadbhUtArthavizeSavyatirekAlocanaM tatra / - pR. 7. paM 25 tadanyavyatirekaparAmarzAt-purovattisthANugatadharmAnyAbhAvAvadhAraNAt , bhavato jAyamAnasya / . pR. 7. paM. 27 apAyasya-sthANurevAyamiti jJAnasya / pR. 7. paM. 26 kvacit-yatra viSaye pramAtuH valyutsarpaNavayonilayanAdikamatra dRzyate iti sadbhUtArthavizeSapAlocanaM tatra viSaye / pR. 7. paM. 26 anvayadharmasamanugamAt-purovattisthANvanugatadharmasya nizcayanAt bhavato'pAyasyetyasyoktArthasya smbndhH| :
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| pR. 7. paM. 26 kvacicca-yatra ca viSaye pramAtuHasadbhUtArthavizeSavyatirekAlocanaM sadbhUtArthavizeSaparyAlocanagna tatra / pR. 7. paM. 26 ubhAbhyAmapi-tadanyavyatirekaparAmarzAnvayadharmasamanugamAbhyAmapi, bhavato'pAyasyetyuktArthaka eva sambadhyate, nizcayaikarUpeNa nizcayatvalakSaNApAyasAmAnyadharmeNa / . pR. 7. paM. 27 bhedAbhAvAt-vizepAbhAvAditi / pR. 7. paM. 27 anyathA-asadbhUtArthavizeSavyatirekAvadhAraNasyApAyatvaM sadbhUtArthavizeSAvadhAraNasya dhAraNAtvamityevamapAyadhAraNayorbhedena svruupnirvcne| pR. 7. paM. 28 smRterAdhikyeneti-avicyutessvasamAnakAlabhAvini apAye vyatirekAvadhAraNalakSaNe vyatirekAvadhAraNalakSaNAyA antarbhUtatvAdanvayAvadhAraNalakSaNAyAstasyA anvayAvadhAraNalakSaNAyAM svasamAnakAlInAyAmantarbhUtatvAdvAsanAyAstu smRtAvevAntarbhAvayituM zakyatvAt smRtestu na kutrApyantarbhAva ityevmaadhikyenetyrthH| pR. 7. paM. 28 mateHpazcabhedatvaprasaGgAditi-avagrahehApAyadhAraNAzcatvAro bhedA matestvayA'bhyupagatA eva, smRtistu paJcamo bheda ityevaM matijJAnasya paJcavidhatvaprasaGgAdityarthaH / nanUkta dizA sadbhUtArthavizeSAvadhAraNasyAspadabhimataMdhAraNAtvaM nAGgIkriyate tadA bhavadabhimataM matezcAturvidhyaM na syAnmatyupayogoparame kAlAntare jAyamAnAyAH smRtematyaMzatvAbhAvAdvAsanAyA api matyupayogoparame jAyamAnAyAH smRtAvevAntarbhAvAt upayogasAtatyalakSaNA'vicyutistvapAya eveti traividhyameva matijJAnasya bhavet , kAlAntare jAyamAnAyAH smRtermatitvAbhyupagame'pi vA'sanmate anvayAvadhAraNarUpAyAM dhAraNAyAmantarbhAvAnAsanmate paJcavi. dhatvaM materApatatyapIti shngkte| pR. 7. paM. 28 atha nAstyeva bhavadabhimatA-sa eva dRDhatamAvasthApano dhAraNeti bhavallakSaNalakSitA, bhedacatuSTayavyAghAtameva bhAvayati / pR. 7. paM. 29 tathAhIti-upayogoparame-matyupayogoparame, nanUpayogA
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaintrkbhaassaa| nuparama evAvicyutilakSaNA dhAraNeSyate sA matissyAdityata Aha / pR. 7. paM. 29 upayogeti-tathA ca tasyA apAyarUpatvanna, tAmAdAya matevAturvidhyamiti bhAvaH / kAlAntare jAyamAnAyA vAsanAyA smRtezca matyupayogatvameva na sambhavatIti na vAsanAM smRtiM vopAdAya matezcAturvidhyasaGghaTanA yuktimatItyAha / pR. 8. paM. 2 yA ca "tadeva" itilakSaNA smRtiH sA-vAsanA smRtizca, kathaM na tayormatyaMzadhAraNArUpatvamityapekSAyAmAha / ___ pR. 8. paM. 4 matyupayogasyeti-matyupayogoparame jAyamAnasya na matitvamityabhisandhiH / evamapi matitvAbhyupagame'smanmate'pi na smRterAdhikyanibandhanasya matijJAne paJcavidhatvasya prasaGgaH, anvayAvadhAraNarUpAyAM dhAraNAyAM tasyA antarbhAvasambhavAdityAha / ___pR. 8. paM. 5 kAlAntara iti-bhavatAntu anvayAvadhAraNasyApyapAyatvena kAlAntare jAyamAnajJAne matijJAnatvAbhyupagame smRterapyapAyatvameva bhavitumarhatItyevamapi traividhyameva mateH prasajyata iti shngkiturguddhaabhisndhiH| kAlAntare jAyamAnAyAH smRtervastunizcayamAtraphalakAdapAyAtpUrvAparadarzanAnusandhAnaphalakatvena vibhinnakAlInatvena cAdhikyaM nirvivAdameva, sA ca smRtiryasmAtpUrvopalabdhavastvAhitasaMskArasvarUpAdvAsanAvizeSAtprAdurbhavati, sa vAsanAvizeSo'pi pUrvApAyAdvibhinnakAlInatayA bhinna eveti triSvapnyeSu dhAraNAtvamiti caturdhA mativibhajanaM nAsaGgatamiti samAdhatte / pR. 8. paM. 6 neti-avicyuterityasyApAyAbhyadhikatvAdityanena sambandhaH / pR. 8. paM. 7 pUrvAparadarzanAnusandhAnasyeti-tattA pUrvadarzanaviSayatA, idantA varttamAnadarzanaviSayatA, tAbhyAM pUrvAparadarzanaviSayAbhedamavagAhamAnAyAstadevedamiti smRteH pUrvAparadarzanAnusandhAnatvamityetAvatA'pAyAtsmRteH phalabheda updrshitH| pUrvApAyasya kAlAntare saMskArAtmanA'nusyUtasya smRtirUpeNa pariNamanAtpariNAmipariNAmabhAvAdanayorbheda ityAvedanAyAha /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / pR. 8. paM. 8 prAcyApAyapariNAmasyeti-asyApyapAyAbhyadhikatvAdi. tyanena smbndhH| pR. 8. paM. 9. tadAdhAyaketi-prAcyApAyapariNAmAmRtyAdhAyaketyarthaH, tadAdhAyakatvaM tadutpAdakatvam , anena smRteH kAraNIbhUtAyA vAsanAyA na smRtAvantarbhAva ityapyAveditam / avicyutismRtyoH gRhItagrAhitvenAbAdhitAgRhItagrAhijJAnatvalakSaNaprAmANyAbhAve pramANavizeSamatijJAna bhedatvAsambhavAdvAsanAyAzca vikalpatrayakavalitatvAnoktatrayasya matijJAnabhedadhAraNArUpatvamiti na matijJAnasya caturvidhatvamiti zaGkate / pR. 8. paM. 11 nanviti...tajjJAneti-smRtijJAnetyarthaH / pR. 8. paM. 13 tadvastuvikalpa iti-apAyaviSayIbhUtavastuno viklpaatmkjnyaanmityrthH| pR. 8. paM. 13 tatra-uktavikalpatraye / pR. 8. paM. 13 AdyapakSadvayam-smRtijJAnAvaraNakSayopazamaH saMskAra iti prathamapakSaH, tajjJAnajananazaktiH saMskAra iti dvitIyapakSazca, ayuktatve hetumAha / pR. 8 paM. 14 jJAnarUpatvAbhAvAditi-smRtijJAnAvaraNakSayopazamasmRtijJAnajananazaktyorjJAnasvarUpatvAsambhavAttadvizeSamatijJAnavizeSadhAraNAtvAsambhavAdityarthaH / pR. 8. paM. 14 taGgedAnAm-jJAnavizeSANAm / pR. 8. paM. 15 tRtIyapaMkSo'pi-tadvastuvikalpaH saMskAra iti kalpo'pi, vastuvikalpApekSayA vAsanAlakSaNasaMskArasyAdhikakAlasthAyitvena tyorekyaasmbhvaadityaah| pR. 8. paM. 15 saGkhyeyamiti...etAvantaM ca kAlaM-vAsanAsthityAzrayatayA sammatayAvatkAlaM, gRhItagrAhitvAdavicyuteraprAmANyaM tadA syAdyadi gRhItamAtrAhiNyeva sA bhavet , na caivaM, pUrvakAlaviziSTaM hi vastu apAyena gRhyate, uttarakAlaviziSTaM cAvicyutyA, evaM spaSTa-spaSTatara-spaSTatamatvalakSaNAvibhi
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 jainatarkabhASA / adharmayogivAsanAjanakatvenApyavicyuteranyAnyavastugrAhitvamavasIyate / smRtistu prAganubhUtavastvaikyagrAhiNI sutarAmagRhItaviSayA, itya gRhItagrAhitvAttayoH prAmANyamanAbAdhameva / vAsanA tu vikalparUpA nAbhyupagamyata eva, kintu smRtijJAnAvaraNakSayopazamarUpA tajjJAnajananazaktirUpA vA sA, kAraNe kAryopacAramA - zritya smRtijJAnaja nikAyAM tasyAM jJAnatvamupacaryata ityavicyutyAditrayarUpAyA dhAraNAyAssambhavAnmatijJAnasya caturvidhatvaM suyuktameveti samAdhatte / pR. 8. paM. 17 na spaSTaspaSTataraspaSTatametyAdi- vyaktArtham / // iti dhAraNAnirUpaNam // || avagrahAdInAM kramAdiparIkSaNam // avagrahAdInAM caturNAmuttarottaramprati pUrvapUrvasya kAraNatvAdavagrahAnantara mIhA, tadanantaramapAyastadanantaraM dhAraNeti krama eva, nanu vyutkrameNaiteSAmutpattiH, yatrAvagrahastatrehAdInAmapyavazyameva na tu kasyacidbhAvaH kasyacidabhAva iti darzayati / pR. 8. paM. 23 ete cAvagrahAdayo notkrameti - naJaH utpadyanta ityanenAnvayaH / atra pazcAnupUrvIbhavanamutkramaH, tadyathA pUrvaM dhAraNA tato'pAyastata IhA tatosvagraha iti, anAnupUrvIbhavanaM vyatikramaH, yathA kadAcidavagrahamatikramyehA, tAmullaGghayApyapAyaH, tamatikramya dhAraNeti AbhyAmutkramavyatikramAbhyAmavagrahAdayo notpadyante ityarthaH / ca punaH / pR. 8. paM. 23 nyUnatvena - eSAmmadhye kadAcidavagrahasyaiva bhavanaM, kadAcidavagrahehayoreva bhavanaM, kadAcidavagrahehApAyAnAmeva bhavanamityevaM nyUnatvena notpadyante, yatazcaturNAmapyeSAM krameNa bhavane satyeva vastusvabhAvAvabodho nAnyatheti catvAropyete 'bhyupagantavyA naikAdimAtramityarthaH / ayamabhiprAyaH - avagrahAgRhIte vastuni tadvicArarUpA nehA sambhavati, vicArasya vicAryamantareNAsambhavAt, nizcayalakSaNasya cApAyasya vicArapUrvakatvena vicArarUpehAmantareNa sambhavAbhAvAt, nizcitavastvavadhAraNarUpAyA dhAraNAyA nizcayapUrvikAyA nizcayAtmakApAyamantareNAsambhavAt vastvavagamasyaivakrameNaiva sambhavitvenetthamevaiSAM kramo yukto, notkramavyatikramau nApi nyUnatvamiti / nanu bhUyo dRSTe vikalpite bhASite ca vastuni punazcA
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| valokine avagrahehAdvayamatikramya prathamata evApAyapravRttidRzyate kvacitpunaH pUrvamupalabdhe sunizcite dRDhavAsanAviSayIkRte'rthe'vagrahahApAyAnatikramyApi smRtilakSaNA dhAraNA jAyate, iti riktamidamucyate yadavagrahAdayo notkramavyatikramAbhyAM nyUnatvena cotpadyanta itItyata Aha pR. 8. paM. 24 kvacidabhyasta iti...copalakSaNe-darzane'pi / pR. 8. paM. 25 utpaleti-yathA utpalapatrazatavyatibhedane krameNaiva patrANAM vyatibhedanaM saukSmyAca kramasyAnupalakSaNaM tathaiva yatrAbhyaste viSaye'pAyamAtrasya darzanaM tatrApyapAyAtpUrvamastyevAvagrahehayorbhAva iti krameNaivAvagrahehApAyadhAraNAstatrApi bhavanti, saukSmyAca kramAnupalakSaNAdapAya evAtretyabhimAnaH, evaM dRDhavAsanAviSaye'pi avagrahehApAyapUrvikaiva smRtiH, saukSmyAtkramAnupalakSaNAtsmRtirevAtra kevaletyabhimAna ityarthaH / matitAnasya sAmAnyato'vagrahAdibhedena caturvidhasyendriyAnindriyalakSaNakaraNabhedaprayuktAvAntarabhedasaGkalanayA'STAviMzatibhedatvamupasaMharati pR. 8. paM. 26 tdevmiti-arthaavgrhaadyH-arthaavgrhehaapaaydhaarnnaashctvaarH| pR. 8. paM. 27 manaindriyaiH-mana ekamindriyANi cakSurAdIni paJca taiH / pR. 8. paM. 27 SoDhA bhidyamAnAH-pratyekaM padprakAraibhiMdyamAnAH, catuNAM pratyekaM SaTprakAraibhiMdyamAnatve caturviMzatirbhedAH sampadyante, tatra / pR. 8. paM. 27 vyaJjanAvagrahacaturbhedaiH-manonayanayorvyaJjanAvagrahAbhAbAcchrotrAdIndriyacatuSTayaprabhavaizcatubhirvyaJjanAvagrahaiH saha saGkalane / pR 8. paM. 28 aSTAviMzati-aSTAviMzatisaGkhyakAH / pR. 8. paM. 28 matibhedA-mativizeSAH / aSTAviMzatisaGkhyakAnAmeSAM bahvAdiviSayabhedanibandhanabahu-bahuvidhAdidvAdazabhedAnAM pratyekaM sambhavAt sarveSAM saGkalane SaTtriMzadadhikatrizatabhedA jJAnasyetyAha pR. 8. paM 28 athavA bahiti-bahvavagraha-bahuvidhAvagraha-kSiprAvagraha
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA anizcitAvagraha - nizcitAvagraha - bhuvAvagrahai, evaM bIhAdibhiH tathA bahupAyAdibhiH tathA bahudhAraNAbhiH / 10 pR. 9. paM. 1 saMpratipakSairini - abahvavagrahAdyabahvIhAdyavahnapAyAdyabahudhAraNAdisahitaiH H / pR. 9. paM. 2 eteSAm - anantaranirdiSTAnAmaSTAviMzatisaGkhyakAnAMmavagrahAdInAm / anyatspaSTam / avagrahAdInAM bahvAdibhedAH kiMnibandhanA ityapekSAyAmAha - pR. 9. paM. 2 bahrAdayazceti- bahnavagrahAdimedAnAM viSayApekSatvameva bhAvayati, tathA hItyAdinA / pR. 9. paM. 3 kazciditi - pramAtRvizeSa ityarthaH / vahu jAnAtIti sAmA nyenoktameva viziSyArthaprakaTanena spaSTayati pR. 9. paM. 4 etAvanto'treti-atra AkarNite nAnAzadvasamUhe, bahugrahamrupadarzya tatpratipakSamabahugrahaNamupardazayati - anyastviti, bahvarthagrahaNakarttRbhinnaH pramAtetyarthaH / pR 9. paM. 6 tatsamAnadezo'pi bahugrahItRpramAtRdeza varNyapi / pR. 9. paM. 6 abahumityanantaraM - jAnAtItyanuvarttate, evamagre'pi, bahravagrahAdino bahuvidhAvagrahAdeviMzeSyAMzAvagAhitvasAmye'pi prakArAMzAvagAhane'sti vailakSaNyaM, bahuvagrahAdimataH puMsaH bahuvidhAvagrahAdimata ekaikasminnapi vizeSye bahudharmaprakArAvabodhatvAditi bahuvidhasvarUpAvedanena prakaTayati pR. 9. paM. 7 aparastviti -bahuvidhaJjAnAtItyeva hetUpadarzanena draDhayati / pR. 9. paM. 7 ekaikasyApIti - etadviparItama bahuvidhannirUpayati / pR. 9. paM. 8 parastviti - abahuvidhatve pUrvasmAnnadharmAkalanamarthAtprAptamapi hetuM spaSTapratipattaye darzayati / pR. 9. paM. 8 snigdhatvAdIti - zIghra paricchedakAvagrahAditvaM kSiprAvagrahAditvaM ciraparicchedakAvagrahAditvamakSiprAvagrahAditvamiti krameNa darzayati /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / pR. 9. paM. 10 anyastviti-liGgaM vinaiva vastuparicchedakAvagrahAditvamanizcitAvagrahAditvaM, liGgAvalambanena vastuparicchedakAvagrahAditvaM nizcitAvagrahAditvamiti krameNa nirUpayati / pR. 9. paM. 11 paratvanizcitamiti-viruddhadharmAnAliGgitatvena vastvavagAhyavagrahAditvaM nizcitAvagrahAditvaM, viruddhadharmAliGgitatvena vastvavagAhyavagrahAditvamanizcitAvagrahAditvamiti krameNopadarzayati / pR. 9. paM. 13 kazcittvityAdinA-yasya puMso yadA yadA yadvastuno bodhastadA tadA niyatena bahvAdirUpeNaiva bodho bhavati, sa dhruvamavagRhNAti; yasya pramAtuH kadAcidyasya vastuno bahvAdirUpeNa bodhastasyaiva pramAtustasyaiva vastunaH kadAcidabahvAdirUpeNApi bodhaH, so'dhravamavagRhNAtItyevaMvyavasthayA dhruvAvagrahAdikamadhruvAvagrahAdikana lakSitaM bhavatItyAha-anyo dhruvamiti / yasya pramAturyasya vastunaH kadAcidbahvAdirUpeNa jJAnaM kadAcittasyaiva vastunastasyaiva pramAturabahvAdirUpeNApi jJAnantadA tasyAdhruvAvagrahAditvamityAha pR. 9. paM. 16 kadAcidbrahmAdirUpeNeti-idantvavadheyaM-sAmAnyamAtragrAhiNo naizcayikArthAvagrahasya vastvAdirUpeNArthAvagamakatvAbhAvAdabavagrahatvAdidvAdazavidhatvAbhAve'pi vyAvahArikArthAvagrahasya vastusthityA'pAyarUpasyoktadvAdazavidhatvatassAmAnyato'thAvagrahasya bhavatu dvAdazavidhatvaM, paraM vyaJjanAvagrahasyAjJAnarUpatApakSe aupacArikameva jJAnatvamiti kathaM bahvAdibhedastasya jJAnarUpatvapakSe'pi ca nArthaviSayakajJAnatvamavyaktatamArthajJAnatAbhyupagamo'pi tatrArthajJAnarUpArthAvagrahopAdAnatvanivandhanopacArata eva, tatra manovyApArAbhAvena manovyApAramantareNa jAyamAne jJAne paramArthato'thaviSayakatvasyAnupacaritasyAsambhavAt , tathA cArthaviSayakatvAbhAve'rthasya bahutvAdinibandhanasya bahvAdirUpeNAvabhAsakatvasyApyabhAvAduktadvAdazavidhatvamapi na sambhavatIti matijJAnasya SaTtriMzadadhikatrizatavidhatvamapyasambhavaduktikaM yadyapi, tathApyupacArato yathAjJAnatvAdikaM vyaJjanAvagrahasya tathA tatkAryArthAvagrahAdigatavavAdyavabhAsakatvamapyupacArata iti tadAzrayaNenoktamedopapattiriti / matijJAnanirUpaNamupasaMharati / uktA matimedA iti / // iti matiyAnanirUpaNam //
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA / // atha zrutajJAnanirUpaNam // tatra zrutAnusArijJAnatvaM zrutajJAnatvamityevaM zrutajJAnalakSaNasya pUrvamabhihita. tvAt tadvibhAgamevAha pR. 9. paM. 19 zrutabhedA ucyante......sapratipakSairiti-pratipakSasahitairityarthaH / pratipakSAzcAkSarAdInAM saptAnAM anakSarA-'saMDya-samyaga-nAdyaparyavasitA'-gamikA'naGgapraviSTa bhedAssapteti militvA caturdazavidhaM shrutmityrthH| pR. 9. paM. 21 tatra-uktacaturdazasu zruteSu madhye / pR. 9. paM. 21 akSaraM-akSarazrutam / pR. 9. paM. 22 bahuvidhalipibhedamiti-bhASyamANAkArAdyakSarAvabodhanAya vividhanirmitiviSayIkRtarekhAdilakSaNalipInAM pratiniyatasvamva saGketitAkSarANAM svarUpato yathA'nyonyaM bheda ekadezIyapuruSaracanAvaiziSTayakRtastathA dezabhedena tattaddezIyapuruSakRtasaGketabhedenaikasyApyakArAde rekhAdisannivezavizeSAvirbhAvitasvarUpato vyaJjikAnAM lipInAM bheda iti bahuvidhatvaM bodhyam , lipyA'kSaraM sajJAyata iti sAkSaratvam / pR. 9. paM. 22 bhASyamANaM-vaktrocAryamANam , nanu saMjJAkSaraM vyaJjanAkSarazcAjJAnarUpatvAtkathaM zrutaM, zrutAnusArijJAnasyaiva zrutatvena lakSitatvAdityata aah| pR. 9. paM. 22 ete ceti-saMjJAkSaravyaJjanAkSare vityarthaH / pR. 9. paM. 22 upacArAditi-paramparayA sAkSAdvA tajanyasya zAbdabo. dhAtmakajJAnasya bhAvazrutatvena tatkAraNatvAdanayorapi zrutatvopacArata ete zrute ityarthaH / akSarasya tRtIyabhedaM labdhyakSaraM nirUpayati / pR. 9. paM. 23 labdhyakSarantviti-asya tu zrutopayogasya bhaavshruttvmev| pR. 9. paM. 24 tadAvaraNakSayopazamo vA iti-athavA zrutopayogAvaraNakSayopazamo lbdhykssrmityrthH| asyApyajJAnarUpasya zrutopayogalakSaNabhAvazrutakAraNatvAdupacArAcchUtatvam yadyapIndriyamanonimittasya saGketaviSayaparopadezaM
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / zrutagranthaM vA'nusRtya vAcyavAcakabhAvena saMyojya ghaTo ghaTa ityAdyantarjalpAkAragrAhijJAnasya sAMvyavahArikapratyakSarUpasya zrutopayogasyAstyeva paropadezApekSA, tathApi mugdhAnAM gavAdInAM ca zaddhazravaNamAtreNApi upayogasya zrutAkhyasya tadIyaceSTAvizeSato'numIyamAnasya bhAvena labdhyakSaraM paropadezaM vinApi 101 sambhavatItyAha pR. 9. paM. 24 etaceti - labdhyakSarazcetyarthaH, nAsambhAvyamiti niSedhadvayAtsambhAvyamevetyarthaH H / paropadezaM vinA'pi labdhyakSaraM sambhAvyamityanubhavato vyavasthApayati / pR. 9. paM. 25 anAkalitopadezAnAmapIti-mugdhAnAm atIvamugdhaprakRtInAM pulindagopAla bAlAdInAM gavAdInAzca zabalabAhulyAdInAM zaddhazrava NenarAdivarNazravaNe svasvAmyuccaritakhAhvAnasaMsUcakazAbalyAdizaddhazravaNe ca, laukikaparIkSaka bhinnAnAM rathyApuruSAdInAJca / pR. 9. paM. 26 tadAbhimukhyadarzanAt - yaddezAdita AgatazzadbhastaddezAdyAbhimukhyadarzanAt vaktRmukhAvalokanatatpRcchAderlAGgUlAdicAlana karNonnamanAdiceSTAderdarzanAt etacca zrutajJAnaM paropadezAjanitame kendriyANAmapyastItyato'pi paropadezaM vinA'pi sambhAvyamityAha - " pR. 9. paM. 26 ekendriyANAmapIti- akSarazruta pratipakSamanakSarazrutaM nirUpayati pR. 9. paM. 27 anakSarazrutamiti - ucchvaas| derajJAnarUpasya kathaM zrutatvamityapekSAyAmAha / pR. 9. paM. 27 tasyApi - ucchvAsAdito jJAnajanane satyeva bhAvazrutahetutvaM bhavedityata Aha pR. 9. paM. 28 tato'pIti - ucchvAsAdito'pItyarthaH, ucchvasantaM puruSaM dRSTacchvAsAditaH sazoko'yamiti jJAnamAvirbhavati, zrute caivaM nirNItamasti, yadutocchvAsAdizzokaprabhava iti zrutAnusAritayA tajjJAnaM zrutamiti tajanaka :
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 jntrkbhaassaa| svAducchvAsAde zrutatvamiti / ucchvAsAdilakSaNapuruSavyApArasyaiva zrutasvarUpaM vyApArAntarasya bhAvazrutahetutvena zrutarUpatve'pi anakSararUpatayA na prasiddhiri tyatra vinigamakamAha pR. 9. paM. 28 athavA zrutopayuktasya...atraiva-ucchvAsAdAveva zAstrAnabhijJaprasiddharUDheraparIkSAkSetratvenAnAdaraNIyatvAcchAstrajJeti lokasya vizeSaNam / ___ pR. 10. paM. 1 rUDhiH-anakSarazrutazadasya, zAstrajJA itthameva vyavaharantIti tathaivAnyupagantavyamiti / sajJizrutaM nirUpayati * pR. 10. paM. 1 samanaskasyeti-smaraNacintAdidIrghakAlikajJAnavAn samanaskapazcendriyastasya zrutaM sajJizrutamityarthaH / asajJizrutaM prarUpayati pR. 10. paM. 2 tadviparItamiti-amanaskasammUrchanapaJcendriyo'saJI, tasya zrutamasajJizrutamityarthaH / samyakzrutaM nirUpayati pR. 10. paM. 2 samyakzrutamiti-tadviparItaM mithyAzrutaM prarUpayati pR. 10. paM. 2 laukikaM tu-anggaannggprvissttbhinnntvityrthH| svAmivizeSakRtam samyakzrutamithyAzrutayovizeSambhAvayati pR. 10. paM. 2 svAmitvacintAyAM tu bhajanA-mithyAzrutasyApi samyakzrutatvaM samyakzrutasyApi mithyAzrutatvamityarthaH / bhajanAmevopapAdya darzayati pR. 10. paM. 3 samyagdRSTiparigRhItamiti-yadi svAmicintAnAzrIyate tadA aGgapraviSTaM yadAcArAdizrutaM yacca anaGgapraviSTamAvazyakAdizrutaM tadubhaya. mapi svarUpataH samyakzrutameva, tatpratipAdyArthasyAnekAntAtmakatvenAbAdhitatvAt / tadubhayabhinnaM bhAratAdivyAsAdimaNItaM laukikaM tadbAdhitaikAntArthakatvena svarUpato mithyAzrutamevetyabhihitam / svAmicintAzrayaNe punaH samyagdRSTiparigRhItaM samyagdRSTinA'dhyayanAdhyApanAdiviSayIkRtaM mithyAzrutamapi bhAratAdikaM samyakzrutameva / tatra hetumaah| pR. 10. paM. 4 vitathabhASitvAdineti-AdipadAdbhavahetutvAderupagrahaH / mahAbhAratAdirayaM vitathabhASiNaikAntavAdinA yathAvadastvanamijhena vyAsAdinopara
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / cita ekAntatayA taduktArthAnuSThAnaM bhavabhramaNaheturityAdirUpeNa tadarthAkalanaM samIcInameva, na hi bhAratAdipraNetA vitathabhASI na bhavati, tadupadarzitakriyAkalApAnuSThAnaM ca bhavabhramaNaheturna bhavatItyataH mithyAtvanivandhanakAntaghaTanAM paricintya kathazcidarthasaMyojanena yathAsthAnaM tadarthaviniyogAt samyakzrutameva bhavatItyarthaH / viparyayAdayathAvasthitabodhato mithyAdRSTiparigRhItaM samyakzraddhAnarahitapuruSeNAdhItaM samyakazrutamapi svarUpataH samyakzrutarUpamapyAcArAdyaGgapraviSTam AvazyakAvanaGgapraviSTamanekAntArthatAM vAstavikI paribhUryakAntArthatAmavAstavikI prApitaM sanmithyAzrutameva bhavatItyarthaH / sAdi samyakzrutaM nirUpayati- . pR. 10. paM. 6 sAdIti-kasyacidekasya devadattAderAdhArabhUtadravyasya pUrva samyakzrutaM nAbhUdidAnImeva jAtamiti tadapekSayA sAdi samyakzrutamityarthaH / dravyataHsAdisamyakzrutamupadarya kSetratastaddarzayati pR. 10. paM. 6 kSetratazceti-bharatairAvatakSetrANyAzritya sAdi sanidhanaM samyakzrutambhavati, tatra prathamatIrthakRtsamaye nadbhavatIti sAdi, caramatIrthakRttIrthAnte'vazyantadvicchidyata iti sanidhanamiti / __pR. 10. paM. 6 kAlata iti kAle tvAzrIyamANe dve same utsarpiNyavasapiNyau samAzritya tatraiva teSveva bharatairAvateSvetatsAdisaparyavasitaM bhavati, dvayorapi samayoH tRtIyArake prathamabhAvAtsAditvaM, utsarpiNyAM caturthasyAdau, avasarpigyAntu paJcamasyAnte avazyaM vicchedAtsaparyavasitatvamiti / bhAvato vicAryamANe prajJApakaM guruM zrutaprajJApanIyA~zcArthAnAsAdya sAdi saparyavasitamidambhavatInyupadarzayati pR. 10. paM. 7 bhAvatazceti... tattajjJApakaprayatnAdikamiti-tattacchratA rthaprajJApakaguruprayatnAdikamityarthaH / AdipadAttattachUtapajJApanIyArthAderupagrahaH / sAdizrutapratipakSamanAdizrutaM nirUpayati pR. 10. paM. 8 anAdi drvyto-drvyvissye| pR. 10. paM. 8 nAnApuruSAna-nArakatiryagmanuSyadevagatAnAnAsamyagdaSTijIvAn /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA / , pR. 10. paM 8 Azritya - avalambya tadapekSayeti yAvat zrutamityanuvarttate samyak zrutaM satataM varttate, na tu kadAcinna bhavati, evaJca nAnApuruSAnAzrityedamanAdyaparyavasitambhavatItyarthaH / kSetrato'nAdizrutamupadarzayati J>>x pR. 10. paM. 8 kSetrata iti - mahAvidehAnityanantaramAzrityetyanuvarttate, tathA ca paJcamahAvidehalakSaNAn videhAnaGgIkRtya zrutajJAnaM satataM vartata ityanAdyaparyava - sitaM tadityarthaH / kAlato'nAdizrutaM prarUpayati pR. 10. paM. 9 kAlata iti - anavasarpiNyanutsarpiNIlakSaNaM kAlamAzritya paJca mahAvideheSu anAdyaparyavasitaM zrutajJAnamityarthaH / bhAvatastadudbhAvayati pR. 10. paM. 9 bhAvatazceti-sAmAnyataH kSAyopazamikaM bhAvamAzritya zrutajJAnaM satataM varttate, yataH sAmAnyena mahAvideheSu utsarpiNyavasarpiNyabhAvarUpanija - kaviziSTeSu dvAdazAGgazrutaM kadApi na vyavacchidyate / tIrthaGkara gaNadharAdInAM teSu sarvadaiva bhAvAdityanAdyaparyavasitaM tadityarthaH / sAdizrutaprarUpaNe tasya saparyava sitatvaM bhAvitamanAdizrutaprarUpaNe tasyAparyavasitatvaM bhAvitamiti na tatra vaktavyamavaziSyate kiJcidityAzayena saparyavasitA paryavasitayorbhAvanAmatidizati pR. 10. paM. 10 evamiti - uktaprakAreNetyarthaH / gamikazrutaM prarUpayati pU. 10. paM. 11 gamikamiti-gamA bhaGgakA gaNitAdivizeSAzca tadbahulaM tatsaGkulaM gamikam, athavA gamAH sadRzapAThAH, te ca kAraNavazena yatra bahavo bhavanti tadgamikamityevaM vizeSAvazyakabhASye vyAkhyAtaM tatra dvitIya " pakSamAzrayannAha - pR. 10. paM. 11 sadRzapAThamiti - etAdRzaM zrutaM kutretyapekSAyAmAha - pR. 10. paM. 11 prAyo dRSTivAdagatamiti - etatpratipakSamagamikazrutaM nirUpayati pR. 10. paM. 11 agamikamiti-aGgapraviSTaM zrutaM darzayati pR. 10. paM. 12 aGgeti - " uppera vA vigamei vA dhuvei vA " iti zrI
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchadaH / 105 tIrthakalagavanmukhAmbujanirgatatripadyupadezaniSpannaM dhruvazca yacchrutaM gaNadhararacitam AcArAdizrutaM tadaGgapraviSTamityarthaH / anaGgapraviSTamudAharati___ pR. 10. paM. 12 annggeti-sthvirkRtmaavshykprkiirnnaadishrutmnnggprvissttmnggbaahymityrthH| |iti zrutanirUpaNam / vRtte ca manizrutanirUpaNe saprabhedaM tadubhayAtmakaM sAMvyavahArikapratyakSanirUpaNamapi niSpannamevetyupasaMharati / pR. 10. paM. 13. tadevamiti // iti sAMvyavahArikapratyakSanirUpaNam // // atha pAramArthikapratyakSanirUpaNam // pAramArthikapratyakSasAmAnyasya lakSaNamAha pR. 10. paM. 15 svotpatteti-svAvaraNakSaya-khAvaraNakSayopazamavizeSAtiriktAnapekSAtmavyApAramAtrApekSotpattikaM pAramArthikapratyakSamityarthaH / pAramArthikapratyakSaM vibhajate, tat trividhamiti-avadhijJAnaM, manaHparyavajJAnaM, kevalajJAnami tyevaM trividhaM pAramArthikapratyakSamityarthaH / ||ath avadhijJAnanirUpaNam // avadhijJAnaM nirUpayati pR. 10. paM. 16 sakaleti-atra avadhijJAnamiti lakSyanirdezaH, sakalarUpidravyaviSayakajAtIyamAtmamAtrApekSaM jJAnamitilakSaNanirdezaH / jJAnamityetAvanmAtroktau matijJAnAdAvativyAptiriti AtmamAtrApekSamiti tadvizeSaNam , AtmamAtrApekSaM jJAnaM manaHparyavajJAnaM kevalajJAnazceti tayorativyAptivAraNAya sakalarUpidravyaviSayakajAtIyamiti rUpidravyatvasamaniyataviSayatAtmakajJAnavRttijJAnatvavyApyajAtimaditi tadarthaH / tena kevalajJAnasya sakalarUpidravyaviSayakatve'pi na tatrAtivyAptiH, kevalajJAnaviSayatAyA rUpidravyAtiriktadravyAdAvapi sattvena 14
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaintrkbhaassaa| tadvayApyatve sati tadvayApakatvalakSaNasamaniyatatvasya rUpidravyatvanirUpitasya tatrAbhAvAt , yatastadabhAvavadavRttitvaM vyApyatvaM tacca prakRte rUpidravyatvAbhAvavadavRttitvaM tadrUpidravyatvAbhAvavatyarUpidravyAdau vidyamAnAyAM kevalajJAnaviSayatAyAM nAstIti / manaHparyAyajJAnanirUpitaviSayatA rUpidravyatvavyApyA'pi na rUpidravyatvavyApikA, vyApakatvaM hi tatsamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAnacchedakadharmavatvaM, tacca rUpidravyatvAdhikaraNe manodravyabhinnaghaTAdilakSaNarUpidravye vidyamAnasya manaHparyAyajJAnaviSayatvAbhAvasya pratiyogitAvacchedakaM yanmanaHparyAyajJAnaviSayatAtvaM tadvattvena manaHparyAyajJAnaviSayatAyAM nAstIti / avadhijJAne coktalakSaNaM saGgacchate / rUpidravyatvasamaniyataviSayatA paramAvadhijJAna viSayatAtanirUpakaMjJAnaM paramAvadhijJAnaM taddhRtiyAM jJAnatvavyApyA jAtissA'vadhijJAnatvajAtistadvadAtmamAtrApekSaM jJAnamavadhijJAnamiti / jAtighaTitalakSaNopAdAnAtparamAvadhibhinnAvadhijJAnamAtrasya sakalarUpidravyaviSayakatvAbhAve'pi na ttraavyaaptiH| etena matijJAnazrutajJAnayoH indriyAdijanyazrutAnanusArijJAnavRttijJAnatvavyApyajAtimattvaMmatijJAnasya indriyAdijanyazrutAnusArijJAnavRttijJAnatvavyApyajAtimattvaM zrutajJAnasyetyevaMlakSaNamAveditambhavati, dravyazrutasya jJAnatvavyApyajAtimattvAbhAve'pi bhAvazrutakAraNatvameva lakSaNaM tadanyataravattvaJca zrutasAmAnyasyeti / avadhijJAnaM vibhajate pR. 10. paM. 7 tacceti-anugAmyananugAmivardhamAnahIyamAnapratipAtyapratipAtibhedAdavadhijJAnaM SaDvidhamityarthaH / pR. 10. paM. 18 tatra-anugAmyAdiSu SaT su avadhijJAneSu / pR. 10. paM. 18 utpattikSetreti-yasmin kSetra sthitasya puMso'vadhijJAnamutpannaM tasmAtkSetrAdanyatrakSetre gatasyApi tadavadhijJAnamanuvartata iti kRtvA tadavadhijJAnamAnugAmikamityarthaH / etadevaM spaSTadRSTAntAvaSTambhena bhAvayati pR. 10. paM. 19 bhAskaraprakAzavaditi-dRSTAntadAAntikayossAmyamAvedayati pR. 10. paM. 19 yathetyAdinA...prAcyAM-pUrvasyAM dizi /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 107 1. prmaannpricchedH| pR. 10. paM. 20 pratIcI-pazcimAMdizam / pR. 10. paM. 20 anusaratyapi-gacchatyapi / pR. 10. paM. 20 tatra-sUrye, anyatrotpannasya prakAzasyAnyatrAnugamanamupadarya avadhijJAnasya tadupapAdayati / ___ pR. 10. paM. 21 tathaitadapi-avadhijJAnamapi, ekasinkSetre pratiniyate yasya puMsa utpannamavadhijJAnaM tasmAdezAdanyasminkSetre gacchato'pi tasya puMsastadavavijJAnaM viSayaM prakAzayatItyarthaH / pR 10. paM. 22 utpattikSetra aiveti-yasminkSetre sthitasya puMso'vadhijJAnaM yadutpannaM tatkSetrAdanyasinkSetre gatasya puMsastadavadhijJAnannAnuvartate apitUtpatyavacchedakadeza eva svaviSayamavabhAsayati tadavadhijJAnamanAnugamikamityarthaH / etadapi dRSTAntAvaSTambhena bhAvayati / pR. 10. paM. 23 praznAdezeti-pareNa kRtasya praznasya mamAmukArthasiddhirbhaviSyatinavetyAdirUpasya viSayIbhUtArthasiddhayAdikamAdizati kathayati-yo-gaNakAdiHpumAn sa praznAdezapuruSastasya praznaviSayArthasiddhayAdijJAnavadityarthaH / dRSTAntadASTontikabhAvanAmAha pR. 10. paM. 23 yathA praznAdeza iti-idamapi-ananugAmikAvadhijJAnamapi / alaM samartham , anyatspaSTam / vardhamAnAvadhijJAnaM nirUpayati pR. 10. paM. 25 utpattikSetrAditi-yasminkSetre sthitasya puMso'vadhijJAnamutpannantadutpattikSetraM tatra yAvadrUpiviSayakamavadhijJAnantaduttarottarakSaNe tatkSetrAdanyakSetre gate'pi tadAdhArapuruSa krameNa tAvadviSayAdhikaviSayamavagAhamAnamavadhijJAnamadhikAdhikaviSayakatvena vardhamAnamiti vardhamAnAvadhijJAnantadityarthaH / etadeva dRSTAntAvaSTambhena draDhayati / adharottareti eko'raNiHzuSkaMkASTamadhassthitamanyathAraNiHzuSkaMkASThaM tadUparisthitaM kRtvAtayo parasparanigharSaNalakSaNanirmanthanenotpanno yo'nantaropAdIyamAnena zuSkena kASThenopacIyamAno vRddhiMgata etAdRzo yo nirantaradhIyamAnAnAmindhanAnAM rAzinAM samUhena janyo'mistadvadityarthaH / dRSTA
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA | ntadAntikayorbhAvanAmAha-yatheti, idamapi vardhamAnAvadhijJAnamapi, vyaktamanyat, atraratajJAnaM nirUpayati pR. 11. paM. 2 utpattikSetrApekSayeti- yasminkSetre'vadhijJAnaM yAvadviSayakamutpannaM tatkSetrApekSayA krameNa dezAntare tAvadviSayebhyo'pacIyamAnaviSayakantadavadhijJAnaM bhavatIti taddhIyamAnA vidhijJAnamityarthaH / atra nidarzanamanukula mAha 108 pR. 11. paM. 3 paricchinnendhanopAdAneti paricchinnasyAlpa syendhanasya kASThasyopAdAnaM saGagraho yatra tAdRzIM yA santatiH alpendhanasamUhastayA samudbhUtasyAgneH zikhA jvAlA tadvadityarthaH / bhAvanAmAha - pR. 11. paM. 3 yatheti-tatrAparAparakASThAnAmanAdhIyamAnatvAtsaJcitasya kASThasya pratikSaNaM dAhato'lpIbhavanAduttarottaramanijvAlA'lpAlpatarA bhavatItipratyakSasiddhametat / pR. 11. paM. 4 idamapi - hIyamAnAvadhijJAnamapi / pratipAtyavadhijJAnaM nirUpayati pR. 11. paM. 4 utpatyanantaraM nirmUlanazvaramiti nirmUle ti sarvathetyarthaH / pR. 11. paM. 6 idamapi - pratipAtyavadhijJAnamapi / apratipAtyavadhijJAnaM nirUpayati pR. 11. paM. 6 AkevalaprApteriti yadavadhijJAnamutpannaM satkevalajJAnAvAptiparyantamavatiSThate kevalajJAnotpattikSaNe tadanantarakSaNe ca na kSAyopazamikaM jJAnacatuSTayamityavadhijJAnamapinAstIti tadavadhijJAnamapratipAtIti / pR. 11. paM. 6 AmaraNAdvA - iti - yadavadhijJAnamutpannaM satmaraNAvyavahitapUrva samayaM yAvadavatiSThate tadavadhijJAnamapratipAtIti, atra dRSTAntamAha pR. 11. paM. 7 vedavaditi - puruSavedAdivadityarthaH / dRSTAntAnugamanaM karoti / pR. 11. paM. 7 yatheti puruSavedAdItyAdipadAt strIvedanapuMsaka vedayorupagrahaH, puruSavedanIyaM karma puruSaveda:, evaM strIvedanapuMsakavedauM / ApuruSAdipa
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 109 1. prmaannpricchedH| ryAyamiti-yAvatkAlaM puruSabhAvena jantoravasthitistAvatkAlaM tasya puruSavedo' vatiSThane, eSaiva dik strIvedanapuMsakavedayorapi pR. 11. paM. 8 idamapi-apratipAtyavadhijJAnamapi, pR. 11. paM. 8 tathA-kevalAvAptiparyantaM maraNaparyantaM vA'vatiSThate / // ityavadhijJAnanirUpaNam // // atha manaHparyAyajJAnanirUpaNam // manaHparyAyajJAnaM nirUpayati pR. 11. paM. 10 manomAtreti-manomAtrasAkSAtkArItilakSaNanirdezaH, manaHparyavajJAnamitilakSyanirdezaH / yadA kazcitpumAn manasi kizciddhAhyavastvAdikaM vicArayati tadA vicAryamANabAhyavastvAdyakAreNa pariNataM tasya manodravyaM manaHparyavajJAnI jAnAtIti manaHparyavajJAninaH vizuddhasaMyamavizeSavataH sAdhoH kSayopazamavizeSAtmanodracyatatparyAyamAtrasAkSAtkArijJAnaM .manaHparyavajJAnamityarthaH / kevalajJAnamapi sakalavastuviSayakaM manodravyasAkSAtkAri bhavatyeveti tatrAtivyAptivAraNAya mAtrapadam / yadyapi avadhijJAnaM rUpidravyaviSayakaM paudgalikasya manaso'pi rUpidravyatvena tadviSayakamapi, tathApi naitAdRzaM kizcidapyavadhijJAnaM samasti-yanmanodravyameva viSayIkaroti na manodravyabhinnaM rUpidravyamiti manodravyamAtrasAkSAtkAritvasya tatrApyabhAvAnnAvadhijJAne'tivyAptiH / nanu manazcintanIyabAhyavastyAkAreNa pariNataM manaHparyavajJAnI jAnAno manasi vAkAradhAyaka cintanIyabAhyavastvapi jAnIta eveti manAparyavajJAne'pi manomAtrasAkSAtkAritvaM nAstyeva, manobhinnacintanIyabAhya vastusAkSAtkAritvasyApi bhAvAdityabodhavijRmbhitAzaGkApanodAyAha pR. 11. paM. 10 manaHparyAyAnidamiti-manaHparyavajJAnam , pR. 11. paM. 11 alam-samartham / pR. 11. paM. 11 tadanyathA'nupapattyeti-manasazcintanIyavAdyavastvAkAraparyAyAnyathAnupapattyetyarthaH / ayamabhiprAya:manAparyavanAnasya yadi manodravyamA
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA / jJAnatvaM lakSaNamucyate tadA tasya lakSaNasya samanvayastatra na bhavet, cintanIyabAhya padArthajJAnasyApi manaH paryavajJAnatvabhAvAt na caivamucyate, kintu manomAtrasAkSAtkAritvaM tallakSaNamucyate tacca sambhavatyeva, yataH manaHparyavajJAnino jJAnaM manodravyasyaiva sAkSAtkAri, cintanIyavastu bAhyaghaTAdiranumityAtmakameva tasya jJAnaM, cintakasyAyaM manaso ghaTAdyAkAraparyAyaH cintanIyabAhyavastujanitaH tadAkAraparyAyatvAt, yo yadAkAraparyAyaH sa tadvastujanitaH sphaTike japAkusumaraktAkAraparyAyavadityevamanumAnaprayogo'tra bodhyaH / 110 pR. 11. paM. 12 taditi- manaH paryavajJAnam, RjumatimanaH paryavajJAnaM, vipulamatimanaH paryavajJAnamityevaM dvividhamityarthaH / anvarthaH / pR. 11. paM. 14 alpavizeSaparaH - alpavizeSapratipAdakatayA'bhISTaH, tathA ca vipulamatimanaH paryavajJAnaM manodravyasya yAvato vizeSAngRhNAti tato'lpataravizeSAn Rjumati gRhNAtItyarthaH pR. 11. paM. 14 . anyatheti - svoktasyaiva vivaraNa sAmAnyamAtragrAhitva iti / vipulamatimanaHparyAyajJAnasvarUpaM prakaTayati ---- pR. 11. paM. 15 vipuleti - asyArthovizeSagrAhiNIti, RjumatyapekSayA bahuta ravizeSagrAhiNIti tadarthaH, uktamevArthaM spaSTayati pR. 11. paM. 16 tatreti - Rjumativipulamatyormadhya ityarthaH / pR. 11. paM. 17 tat cintitaM ghaTAdi / pR. 11. paM. 18 ete - anantaranirUpite pR. 11. paM. 18 dve jJAne - avadhimanaH paryavajJAne pR. 11. paM. 18 vikalaviSayakatvAt - asakalavastuviSayakatvAt / pR. 11. paM. 19 paribhASyate - jainAcAryakatRkasaGketo'vadhijJAnaM manaHparyavajJAnaJca vikalapratyakSazadvAdboddhavye ityAkArakaparibhASAtadviSayau // iti manaparyavajJAnanirUpaNam //
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| // atha kevalajJAnanirUpaNam // kevalajJAnaM nirUpayati pR. 11. paM. 21 nikhileti-atra nikhiladravyaparyAyasAkSAtkArIti lakSaNanirdezaH, kevalajJAnamiti lakSya nirdezaH / matyAdijJAnAnAM kSAyaupazamikAnAM caturNAmapi nikhiladravyaparyAyasAkSAtkAritvAbhAvAnna teSvativyAptiH, kevalajJAnazca karAmalakavadvizvameva sAkSAtkaroti, jJAnasya sAmAnyato jJeyamAtrAvabhAsa. nasvabhAvo nijagatAvaraNakarmaNA pratirudhyate, svAzeSAvaraNakSayasamutthasya tu kevalasya svaviSaye jJeyasvabhAve jagati lezato'pyAvaraNAbhAvAyujyate tasya nikhiladravyaparyAyasAkSAtkAritvamitilakSaNasamanvayaH / pramANasAmAnyalakSaNe pUrvamevoktaM darzanetivyAptikAraNAya jJAnapadamiti pramANarUpajJAnasyaiva pratyakSaparokSabhedena prathamaM dvaividhyaM tataH pratyakSasya sAMvyavahArikapAramArthikabhedenadvaividhyaM tatra pAramAthiMkeSvavadhimanaHparyavakevalajJAnalakSaNapratyakSeSu yadidaM kevalajJAnanirUpaNaM prakrAntaM tatkevalajJAnAnugAmyeva na tu kevaladarzanAnugAmIti, tataH prakRtalakSaNamidaM kevaladarzanenagacche dityetadartha sAmAnyadharmAnavacchinnanikhiladharmaniSThaprakAratAnirUpitanikhiladharmaniSThavizeSyatAkasAkSAtkAritvaM kevalajJAnasya lakSaNaM vaktavyaM darzane ca kevale sAmAnyAtmanA sakaladravyaparyAyasAkSAtkAriNyapi saprakArakatvAbhAvAna pariSkRtalakSaNavatvaM kevalopayogamAtrasya lakSyatve tu yathAzrutalakSaNamapi saGgatameveti bodhyam / pR. 11. paM. 21 ata eva-nikhiladravya paryAya sAkSAtkAritvAdeva / pR. 11. paM. 21 etat-kevalajJAnam / pR. 11. paM. 21 sakalapratyakSam-sakalavastuviSayakapratyakSam , pAramArthikapratyakSatvAvizeSe'pi vikalaviSayakatvAdavadhimanaHparyavajJAnayorvikalapratyakSaM kevalajJAnasya tu sakalavastuviSayakatvAtsakalapratyakSatvamityarthaH / sakalapratyakSasyAsya viSayatayA nikhiladravyaparyAyayorevopAdAnAjagati dravyaparyAyAnantarbhUtaM nAstyeva tatvamityAveditaM / tatra dravyANi jIvapudgaladharmAdharmAkAzAstikAyAH pazca
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 jainataHbhASA / kAlazcetiSad , jIvAdInAM sapadezatvAdastikAyatvaM, yo hyazyayaH pradezisambandha eva sarvadA'vatiSThate sa pradezaH, IdRzaM pradezamAdAya sapradezatvaM yadyapi na pudgalAnAM, tathApi svAtmakasaMghAtaniviSTaikadezalakSaNAvayavasya pradezatvamupacarya sapradezatvaM jJeyam / kAlastu paramaniruddhasamayakasvarUpatvAnnAstikAyaH / guNaparyAyavadvadavya. miti dravyalakSaNamiti / dravyasya sahabhAvI paryAyo guNaH kramabhAvI paryAyastu paryAyetisAmAnyasaMjJayA gIyate, dravyaparyAyayorantarbhUtameva sakalaM vastviti nikhilatadubhayasAkSAtkAriNaH kevalajJAnasya sakalapratyakSatvaM yuktayupapannameveti / yathA ca pAramArthikapratyakSamapyavadhijJAnaM anugAmyAdi bhedena SaDvidhaM, manaH paryavajJAnazca Rjumativipulamatibhedena dvividhaM, tayoHkAraNIbhUtAnAM svAvaraNakSayopazamavizeSANAmavAntaratAratamyasambhavAt , na tathA kevalajJAnaM sabhedaM, tatkAraNasyAzeSasvAvaraNAtyantakSayasyekatvAt , kAraNabhedAbhAve kAryabhedAsambhavAdityAha - pR. 11. paM. 22 taceti-kevalajJAnazcetyarthaH / pR. 11. paM. 22 bhedarahitam-avAntaravizeSazUnyam / ekavidhameveti yAvat , yathA hi kuDyAdyantaritavastu cakSurnavibhAsayatIti kuDyAdikamAvaraNaM tathA bAhyamatra nAvaraNaM dezakAlasvabhAvaviprakRSTAnAM dUrAdivyavasthitAtItAnAgatakAlInANvAdisvarUpANAmapi padArthAnAM jJAnenAvabhAsanAkintu karmaiva jJAne AvaraNaM yadzAtsannihitamapi vastu nAvabhAsayati yasya ca kSayopazamAdatyantakSayAdvA vyavahitamapi jJAnaM prakAzayatItyAha pR. 11. paM. 22 AvaraNazceti-atra jJAne, carmacakSuSAmasadRzAM jJAnamapi svabhAvataH sarvaviSayakameva, evamapi yatkiJcitprakAzayati kizcica na prakAzayati tatra sAvaraNatvameva nivandhanaM taduktaM jJo jJeye kathamajJaH syAdasati prativandhari tathA ca asadAdijJAnaM sAvaraNaM svaviSaye'pravRttimatvAt , yannaivaM tannaivaM yathA kSAyikaM kevalajJAnamityAha pR. 11. paM. 23 sva viSaya iti-asmadAdijJAnamapyaspaSTatayA sarva gRhAtyeva tatkAle yatspaSTatayA na sarvasya grahaNaM tatra sAvaraNameva nibandhanam , aspaSTatayA'pyasmadAdijJAnasya sarvaviSayakatvAbhAve, idaM vAcyaM prameyatvAdityAdau yadyatprameyaM tattadvAcyamityevaM prameyatvavAcyatvayossarve'pi saMhAreNa vyAptigrahaNamapi
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / na bhavet, tathA ca tatprabhavA'numitirapi na syAt, tathA parvato vahnimAndhUmAdityAdau yo yo dhUmavAn sa sa vahnimAnityevaM sarvopasaMhAreNa vyAptigrahaNamapi kAlAntarIya dezAntarIyadhUmavahnayAdigrahaNe satyeva yujyate nAnyatheti jJAnamAtrasya sarvaviSayatvamevamapi yanna vizeSataH svaviSaye pravRttistatrAvaraNameva tantramityAha / 113 pR. 11. paM. 24 asarvaviSayatve iti - jJAnaM hi svaprakAzasvabhAvatvAspaSTameva, tathApi yatkvacidviSaye'spaSTaM tatpara nibandhanaM, paraJca tatrAvaraNamevetyAha / pR. 11. paM. 24 sAvaraNatvAbhAva iti, siddhe caivamAvaraNasvarUpe karmaNi samyagdarzanAdinA tasyAtyantakSaye jAyamAnasya jJAnasya kaivalyamapi nirAvaraNatvalakSaNaM siddhipathametItyAha / pR. 11. paM. 25 AvaraNasya ceti yogAbhyAsajanitadharmavizeSa sahakRtamanasA yoginaH sarvaviSayakaM jJAnamprAdurasti tadeva kevalajJAnamitivaizeSikAdayaH pralapanti tanmatamapAkartumAha / pR. 11. paM. 27 yogaje ti - yogAbhyAsajanitena dharmeNa sahakRtaM yanmanastajjanyameva evakAreNa bhAvanAprakarSajanyaM kevalajJAnamityAdervyavacchedaH / pR. 11. paM. 27 idam - kevalajJAnam / pR. 11. paM. 27 kecit - vaizeSikAdayaH, vadantIti zeSaH pR. 11. paM 27 tanna-uktamataM na samIcInam, yo yasya viSayastajjJAnameva tena janyate na hi rUpajJAnaM cakSubhinnena kenApIndriyeNa kintu cakSuSaica, evaM rasAdijJAnamapi rasanAdIndriyeNa, sahakArikAraNantu svaviSaya eva karaNasya balamAdadhAti na tu svAviSaye karaNapravRttimAdhAtumalamiti AtmamAtrApekSasya svAvaraNakSayasamutthasya kevalajJAnasya janane na yogAbhyAsajanitadharmavizeSasahakRtasyApi manasaH sAmarthyaMmiti na tAdRzamanaHprabhavantadityAha / pR. 12. paM. 1 dharmAnugRhItenApIti- yogajadharmasahakRtenApItyarthaH / pR. 12. paM. 1 paJcendriyArthajJAnavaditi yathA ca cakSurAdijanyatvenAbhimatasya rUpAdijJAnasya jananena manasaH sAmarthyaM yadi manasastatra sAmarthya 15
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 natarkabhASA / syAttadA tenaiva rUpAdijJAnajananasambhavAccakSurAdipaJcendriyakalpanavaiyarthyameva prasajyeta, tthetyrthH| pR. 12. paM. 1 asya-kevalajJAnasya, kevalino jinasya kavalAhAraM digambarA nAbhyupagacchanti, kevalajJAnasya jJAnAntarAdyathA sarvaviSayakatvalakSaNo vizeSaH tathAsvayogini puruSadhaureye kavalAhAramantareNApi zarIradhAraNasAmAdhAnamiti / tathA ca ye kavalabhojinaste na kevalajJAnavantaH, ye ca kevalajJAnavantaste na kavalabhojina iti tanmatamupanyasya pratikSipati / pR. 12. paM. 3 kavalabhojina iti kavalAhArakAriNa ityarthaH / pR. 12. paM. 3 kaivalyam-kevalajJAnavattvam , etaduktizca zvetAmbarANAmasAkaM kevalini kavalAhAramabhyupagacchatAM matasya vidveSeNeti pR. 12. paM. 3 dikpttH-digmbrH| pR. 12. paM. 3 tanna-uktamataM na samIcInam , kevalajJAne jAte'pi kevalini AhAraparyAptinAmakarmaNo'sAtavedanIyakarmaNazcodayAdeH kavalabhojanakAriNasyAsmadAdAviva sadbhAvena kavalAhArasya tatra sambhavAt , na coktakAraNaprasUtasya kavalAhArasya kevalajJAnena virodho yena tasmin sati sa na bhavet , jJAnAvaraNAdikarmaNAmeva kevalajJAnena saha virodha iti tasminsati teSAmevAbhAva ityAha / pR. 12. paM. 4 AhAraparyAptIti-yasya karmaNo balAdAhAraM kartuM prabhavati jantustadAhAraparyAptinAmakarmetyarthaH / sAtaM sukhaM tadbhinnamasAtaM duHkhaM tadvedanantadupabhogastadanubhavo yasya karmaNa udayAdbhavati tadasAtavedanIyaM karma tadudayAdijanyayA kavalabhuktyA kavalAhAreNa samaM kaivalyasya kevalajJAnavatvasya virodhAbhAvAt ekakAlAvacchedenaikatrApyAtmani tayossambhavAdityarthaH / pR. 12. paM. 5 ghAtikarmaNAmeveti-yena karmaNA''veSTito nitarAM baddho janturjagati narAmaratiryaknarakagatiSu janmAdikamanubhavati / tatkarma aSTavidhaM, tatra nAmAdIni catvAri karmANi aghAtIni Atmano jJAnadarzanacAritravIryarUpaguNasyAvighAtakAni jJAnAdInAM sadbhAvakAle'pi teSAM sadbhAvAtsvaphalopabhogenaiva
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| 115 teSAM vinAzAt , yAni tu jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa-mohanIyA'ntarAkhyAni jJAnAdiguNAnAM vighAtakAni tAni ghAtikarmANi teSAmevetyarthaH / pR. 12. paM. 5 tadvirodhitvAt-kaivalyavirodhitvAt / nanvAhAraparyAptyasAtAvedanIyAdi karma yadyapi kevalini samasti tathApi kevalajJAnajyotiSA dagdharajjukalpantaditi na svakAryakavalAhArakaraNakSamamato na kavalAhAro bhagavata ityAzaGkate / dagdharajjusthAnIyAditi dagdharajjusadRzAdityarthaH, sAdRzyazca khakAryakaraNAkSamatvena, karmAbhAvavandhahetuH rajjuzca dravyabandhaheturityevaMbhede'pi sAmAnyato bandhahetutvantayossamAnaM, dagdharajjoryathA na bandhahetutvantathA prakRtakarmaNo'pi kevalajJAnakAla iti / pR. 12. paM. 6 tataH-AhAraparyAptyAditaH / pR. 12. paM. 6 tadutpattiH -kavalabhuktijanma / yadi kevalajJAnakAle sadapi AhAraparyAptAdikarma svaphalanna kuryAd dagdharajjukalpatvAt , evaM sati tadAnIM tathaiva dagdhakalpAdAyuHkarmaNo'pi zvAsaprazvAsAdilakSaNaprANasaJcArasvarUpabhavopagraho na bhavediti kevalajJAnAnantarameva maraNaM prasajyeteti samAdhatte / pR. 12. paM. 6 nanvevaM tAdRzAt-kevalajJAne sati dagdharajjukalpAt pR. 12. paM. 6 AyuSaH-jIvanAdRSTasvarUpAyuHkarmaNaH / bhavopagraho'pi . kazcitkAle saMsAre'vasthAnamapi kevalinaH audArikazarIrasthityanyathAnupapatyApi kevalini kavalAhAro'bhyupagantavya ityAha / __pR. 12. paM. 6 kizceti-kArmaNa taijasa vaikriya AhAraka audArikamedena jainamate zarIraM paJcavidham / tatra jJAnAvaraNIyAdyaSTavidhakarmasamUhasvarUpaM kArmaNam , tatsahacaritameva taijasazarIraM, yataH zarIre auSNyopalabdhiH , devAdInAM vaikriyazarIraM yaddhalAdyathecchati tathA zarIrameSAM bhavati, AhArakalabdhimatAmAhArakazarIraM tadalpakAlasthAyi, yaccharIramupAdAya dezAntarasthitakevalibhagavAnikaTe svapraznottarAvAptyarthaM tUrNaM gacchati, tato jhaTityevAgatya taccharIraM muzcati / dRzyamAnazcedaM zarIramaudArikam , etasya zarIrasya sthitiH kavalAhAravalAdevAsadAdInAM dRSTeti
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASAM / audArikazarIrasthitimprati kavalAhArasya sAmAnyata eva kAryakAraNabhAvasya nirNItatvena kavalAhArarUpakAraNaM vinA kevalina audArikazarIrasthitirUpakArya kathaM syAnna syAdevetyarthaH / yadi cAsmadAdInAmAhAramantareNa zarIradhAraNe sAmarthya - vizeSalakSaNavIryannAstIti nAsmadAdInAmaudA rikazarIrAvasthAnaM kavalAhAramantareNa sambhavati, kevalI tu bhagavAnanantavIrya iti vIryavizeSabalAdeva tadaudArikazarIrasthitiH sambhavatIti na tatra kavalAhArapekSA, tarhi kevalajJAnAtpUrvamapi tasyAparimitabalatvamAgame bhaNitamiti tadvalAcchadrasthAvasthAyAM kevalajJAnotpattitaH prAkkAlIyAnAmapi kavalAhArastasya na syAdeva taM vinA'pi tadIyazarIrasthitisambhavAdityAha / pR. 12. paM. 8 anantavIryatveneti - aparimitavIryatvenetyarthaH / pR. 12. paM. 8 tAM vinA - kavalabhuktimantareNa / pR. 12. paM. 8 tadupapantau - bhagavata audArikazarIrasthitisambhave, iti kevalinaH kavalAhAramanabhyupagacchato digambarasya khaNDanam iti kevalajJAnanirUpaNam itthaM nirUpitaM pratyakSapramANamupasaMharati / uktaM pratyakSamiti / " 116 // iti pratyakSapramANanirUpaNam // // atha parokSapramANanirUpaNam // atha parokSapramANanirUpaNamadhikaroti / pR. 12. paM. 12 atheti - aspaSTamiti lakSaNanirdezaH parokSamitilakSyanirdeza: / aspaSTatA ca pratyakSato'lpataravizeSaprakAzanam, aspaSTaJjAnAmItyanubhavasiddho viSayatAvizeSo vA yasya jJAnaM sa viSayaH, tadviSayakaM ca jJAnaM viSaye viSayatAsvarUpasambandhena varttate, jJAnena saha viSayagatAyA viSayatAyA nirUpyanirUpakabhAvaH sambandhaH / tatra viSayatAjJAnanirUpitA ( jJAnanirUpyA ) bhavati, jJAnaM ca viSayatAnirUpakambhavati, tathA ca nirUpakatAsambandhena aspaSTatAkhyaviyatA aspaSTatAkhyaviSayatA nirUpakatvaM vA parokSapramANasya lakSaNamitibhAvaH / // atha parokSapramANasya vibhAgaH //
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| 117 parokSapramANaM vibhajate / pR. 12. paM. 12 tacceti-parokSapramANazcetyarthaH / paJcasu parokSaprakAreSu prathamoddiSTaM smRtipramANaM nirUpayati / pR. 12. paM. 13 anubhaveti-anubhavamAtrajanyaM jJAnamiti lakSaNanirdezaH, smaraNamitilakSyanirdezaH / yadvastunaH prathamata eva jJAnaM nadanubhavaH pratyakSaM, tarkaH, anumitiH zAbodhazca, tataH pUrvakAlInAduktasvabhAvAdanubhavAdayaM ghaTaityAdyAkArAghaduttarakAle sa ghaTa ityAdyAkArakaM jJAnamanubhUtapadArthaviSayakaM prAdurbhavati tatrAnubhava eva karaNaM anubhavajanyA vAsanA ca bhAvanAsaMskArAparanAmadheyA tatrAnubhavasmaraNamadhyakAlavartinI anubhavasya vyApAratayA smaraNe kAraNamiti karaNatayA'nubhavamAtrajanyaM jJAnaM bhavati smrnnmitilkssnnsmnvyH| uktalakSaNalakSitaM smaraNamudAharati / pR. 12. paM. 14 yatheti-pUrva tIrthakarturjinasya pratimA'nubhUtA kAlAntare kutazcitkAreNAttadviSayiNyA vAsanAyA tat-tIrthakarabimbamiti jJAnambhavati tajjJAnaM smaraNamityarthaH / anubhUtamAtrArthaviSayakatvAdagRhItagrAhitvAbhAvena smRterna prAmANyamitimImAMsakAdayaH, vikalparUpatvAnna prAmANyamiti vauddhAH, yathArthAnubhavasyaivAnyAnapekSasya pramAtvaM smRtestu anubhavatvAbhAvAt ca prAmANye'nubhavaprAmANyApekSaNAtsvAtantryAbhAvena na prAmANyamitigautamIyAH vaizeSikAzca, syAdvAdino jainAstu smRteH prAmANyamabhyupagacchantastanmatamAzaGkaya pratikSipanti / . pR. 12. paM. 14 na cedamapramANamiti-idaM smaraNamapramANamiti nAzaGkanIyamityarthaH / prAmANye'bAdhitArthaviSayakatvameva yojakaM, nAgRhItagrAhitvAnubhavatvAdikamapi taccAvisaMvAdakatvAtsmaraNe'pyastIti pratyakSAdivattadapi prmaannmevetyaah| pR. 12. paM. 15 pratyakSAdivaditi-AdipadAdanumAnAdiparigrahaH / pR. 12. paM. 15 avisaMvAdakatvAt-yayA pravRttyA arthaprAptinaM bhavati sA pravRttiviMsaMvAdinI, tasyA janakaM bhramAtmakaM jJAnaM visaMvAdakaM, tAdRzaM yanna bhavati arthAtsatyapravRttijanakaM jJAnamavisaMvAdakaM taccAdityarthaH, yasinmandire
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 jainatarkabhASA / pUrvamanubhUtaM yattIrthakarabimbaM smRtau satyAM taddezagamane tatra tattIrthakaramAptirbhavatItyato yathArthapravRttijanakatvAtssaraNaM pramANamevetyarthaH, yathA ca kasyacitpratyakSAderayathArthapravRttijanakatvenAprAmANye'pyetAvatA na tajAtIyasya sarvasya pratyakSAderaprAmANyaM tathaiva kasyacitsmaraNasya visaMvAdakasyAprAmANyamityapi bodhyam / nanu sa ghaTo'stItismRtirupajAyamAnA dRzyate sA taddezakAlavRttitvarUpatattAviziSTaghaTe vartamAnakAlavRttitvambodhayantI na pramANaM, smRtasya ghaTasya vizeSyIbhUtasya vartamAnakAlavRttitve'pi viziSTe tasmin vizeSaNIbhUtAyAM vA taddezakAlavattitvarUpAyAM tattAyAM vartamAnakAlavRttitvasya bAdhAditi bAdhitArthaviSayakatvasyAprAmANyanibandhanasya tatra bhAvAditi cintAmaNikArAnuyAyino navyanaiyAyikAH pratyavatiSThante / pR. 12. paM. 15 atItatattAMze...pramANamidamiti-smaraNam , yatra vizeSaNasya sukhAdeH vizeSyakAlavRttitvaM sukhItyAdau tatra vizeSaNe vizeSyakAlavRttitvasya bhAne'pi sarvatra vizeSaNe vizeSyakAlavRttitvabhAne bhAnAbhAvAdvizeSaNesarvatra vizeSyakAlaniyamaH pareSAniyuktikatvAnopAdeya iti tattAMze vartamAnakAlavRttitvamaviSayIkRtyApi sa ghaTa iti smRtirbhavantI na niroddhaM zakyeti tasyA avAdhitArthaviSayakatvAtprAmANyaM syAdeveti samAdhatte / / __ pR. 12. paM. 16 neti-vastutaH sa ghaTa ityeva saraNaM na tu sa ghaTo'stIti, vartamAnakAlavRttitvaM vizeSyAMze'pi smRti vagAhata eveti kutastasyA vizeSaNAMze tadavagAhitvavArtA'pIti / kusumAJjalau caturthastavake udayanAcAryeNoktaM / "avyApteradhikavyApteralakSaNamapUrvadRg / yathArthAnubhavo maanmnpeksstyessyte|| // 1 // iti tsyaaymrthH| apUrvag-anadhigatArthAdhigantajJAnaM / alakSaNaM-pramAyA lakSaNaM na bhavati, lakSaNaM hi avyAyativyAptyasambhavadoSarahitaM sadbhavitumarhati, tatra avyAptiH -lakSyaikadeze lakSaNasyAgamanaM, yathA goH zAbaleyatvaM lakSaNaM kRtaM cettasya lakSyaikadeze bAhuleye gavi astvenaavyaaptidossH| alakSye lakSaNagamanamativyAptiH, yathA goH zRGgitvaM, tasya alakSye mahiSe sattvenAtivyAptidoSaH; lakSyamAtre lakSaNAgamanamasambhavaH yathA gorakazaphatvam, gomAtrasya khuradvayavatve na ekakhura
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / vacasya gomAtra evAbhAvAdasambhavaH, mImAMsakoktamapi anadhigatArthAdhigantujJAnatvaM pramAyA lakSaNaM, yatra ghaTe cakSussannikarSasya cirakAlamavasthAne, tataH ayaM ghaTo'yaM ghaTa ityevaM jJAnAdhArA jAyate tatra dhArAvAhikajJAne pUrvapUrvajJAna gRhItasyaiva ghaTasyottarottarajJAnenAvagAhanAdgRhItagrA hitvenAgRhItagrAhitvasyAbhAvAdavyApteH, bhrame cedaM rajatamitijJAne pUrvajJAnAgRhItasya zuktau rajatatvasya grAhitvAdativyAptirna saMbhavati evaJca yathArthAnubhavo'vAdhitArthagrAhyanubhavaH, mAnaM pramA, smRterapi yathArthatvAtsA ca svaprAmANye svakaraNIbhUtasya prAmANyApekSaNAta, anubhave pramANe satyeva tajanyA smRtiH pramA nAnyatheti svaprAmANye tasyA anyaprAmANyApekSA no vastugatyA na tasyAH prAmANyamiti tadvayAvRttaye pramAlakSaNe'nubhavatvaM nivezyate, anapekSatayaiva cAnubhavo mAnamiSyata iti / tatazca smRtirna pramANamityAzaGkate / 119 pR. 12. paM. 15 anubhaveti... pAratantrAdatreti - smaraNe, svapramAtve anyadIyapramAtvanirapekSatve satyeva yadi prAmANyamiSyate tadAnumitirapi pramA na bhavet, sA'pi pramAtmakavyAptijJAnajanyaiva prametisvaprAmANye vyAptijJAnaprAmANyApekSaNAditi samAdhatte / pU. 12. paM. 18 anumiterapIti - vyAptijJAnAdItyAdipadAtparAmarzaparigrahaH / vyAptijJAnasyAnumityutpattAvevApekSA na tu anumitau viSayapratibhAse iti svaviSayapratibhAse'numiteranyamukhanirIkSakatvAbhAvAtprAmANyamiti zaGkate / paM. 12. paM. 19 anumite... parApekSA - vyAptijJAnAdyapekSA, tadetat prakRte'pi tulayamiti samAdhatte / pR. 12. paM. 20 smRterapIti- uktapratividhAna masahamAnaH parazzaGkate / pR. 12. paM. 21 anubhaveti- yadyanubhavaviSayIkRtabhAvaviSayakatvAtsmRterna svaviSaye paricchede svAtantryam, tarhi vyAptijJAnaviSayIkRtavyApakIbhUtasAdhyaviSayakatvAdanumiterapi na svaviSayaparicchede svAtantryaM tarhi vyAptijJAnaviSayIkRtavyApakIbhUtasAdhyaviSayakatvAdanumiterapi na svaviSayaparicchede svAtantryamiti sA'pi pramA na bhavediti samAdhatte / pR. 12 paM. 23 tahIMti - nanu yo yo dhUmavAn sa sa vahnimAnitivyA
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 janatarkamASA / ptijJAne sAmAnyenaiva dhUmAdhikaraNe sAmAnyata eva vahvisite, anumito tu vizeSato dhUmAdAkaraNe parvatarUpapakSe parvatIyo vahnirbhAsate tathA vyAptijJAne vahisambandhatayA saMyoga eva bhAsate / anumitau punaH pakSatAvacchedakIbhUtaparvatavyApakavahnipratiyogikasaMyogo vahnerbhAsata iti na vyAptigRhItamAtrasyAnumitau mAnamitiviSayaparicchede svAtantryamatsyevAnumiteriti zaGkate / pR. 12. paM. 24 naiyatyeneti-pratiniyataparvatatvAdirUpapakSatAvacchedakarUpeNa pakSatAvacchedavyApakavidheyapratiyogikasaMyogatvAdirUpeNa cetyarthaH / - pR. 12. paM. 24 abhAta eva-vyAptijJAne'pratibhAta eva, arthaH prvtaadiH| pR. 12. paM. 24 anumityA parvato vahnimAnityanumityA, ayaM ghaTa ityanubhave idantaiva bhAsate, na tu pUrvakAlavRttitvarUpA tatteti tadrUpeNAnubhave'pratibhAta evaM ghaTAdirarthassadya itismRtyA viSayIkriyate iti smRterapi svaviSayaparicchede svAtantryaM samAnameveti samAdhatte / pR. 12. paM. 25 tarhi tattayA...na kizcidetat-smRteHpAratanyAna prAmANyamiti na samIcInamityarthaH / / // iti smRtinirUpaNam // // atha pratyabhijJAnanirUpaNam // pratyabhijJAnaM nirUpayati / pR. 12. paM. 28 anubhaveti-pratyabhijJAnamiti lakSyanirdezaH, saGkalanAsmakaM jJAnamitilakSaNanirdezaH / anubhavasmaraNAbhyAM sambhUya saGkalanAtmakamekaM jJAnaM janyata iti anubhavasmRtikamiti kAraNanirdezaH tiryagUtAsAmAnyAdigocaramitiviSayakathanam , anubhavasmaraNaviSayayostAdAtmyAdisambandhena vizeSaNavizeSyabhAvenAvagAhijJAnaM saGkalanAtmakaM jJAnaM tatpratyabhijJAnaM / taca ayaM ghaTa ityAdiyoM vartamAnaviSayako'nubhavaH sa ghaTa ityAdikaM yatpUrvAnubhUtArthassaraNaM tAbhyAM janyata iti anubhavasmRtihetukam , // pR. 12. paM. 28 tirthagUlatAsAmAnyAdigocaramiti-kizcitmatya
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| bhijJAnaM tiryaksAmAnyagocaraM, kizcica UrdhvatAsAmAnyagocaraM, AdipadAtsAdRzya-vailakSaNya-dUratva-samIpatva-prAMzutva-hasvatvAdisanirUpakadharmANAmupagrahaH tena sAdRzyAdigocaramapi jJAnaM pratyabhijJAnamityarthaH / atra vibhinna dezakAlasthitAnAM ghaTAdivyaktInAM sadRzAkArapariNAmalakSaNaM ghaTatvAdisAmAnyaM tiryaksAmAnyaM, kuNDalakaTakAdipUrvAparaparyAyAnugAmisuvarNAdidravyazca UrdhvatAsAmAnyamitivivekaH, udAharati pR. 13. paM. 1 yatheti-tajAtIya evAyaM gopiNDa iti tiryaksAmAnyAvagAhipratyabhijJAnam , eko gopiNDaH pUrvamupalabdhaH anantaraM yadA kadApi dvitIyo gopiNDo dRzyate tadAnIM pUrvAnubhRtAM govyakti smarataH puMsastajAtIya evAyaM gopiNDa itijJAnamupajAyate, tacca jJAnaM pUrvAnubhUtagovyaktigatasamAnAkArapariNAmalakSaNagotvajAtimacaM purovartinyAM govyaktAvavagAhata iti, gosadRzo gavaya ityapi pratyabhijJAnaM gotvAtiriktapUrvAnubhUtagovyaktigatakatipayasamAnAkAralakSaNatiyaksAmAnyavacaprayojyasAdRzyavatvameva gavaye vartamAnAnubhavaviSaye'vagAhata iti tiryakasAmAnyAvagAyeva satsAdRzyAvagAhipratyabhijJAnam / sa evAyaM jinadatta iti tu UrdhvatAsAmAnyAvagAhipratyabhijJAnaM, yataH bAlyAvasthAkalito jinadattaH pUrvamanubhUtaH sa eva yuvA punaridAnImanubhavapadavImupagatastataH pUrvadRSTaM bAlaM taM smarataH idAnIM yuvAnaM pazyataH puMsaH sa evAyaM jinadatta iti jJAnambhavati, avayavopacayApacayAbhyAzca na bAlayuvazarIrayoraikyamiti taccharIradvayAnugAmyekajinadattazarIradravyarUpordhvatAsAmAnyaM yadavalambanenaikyAvagAyuktajJAnamiti / anayaivadizA sa evAyaM ghaTaH sa evAyaM paTa ityAdipratyabhijJAnAnAmapyUrdhvatAsAmAnyAvagAhitvaM bhAvanIyam , sa evAnenArthaH kathyata ityapi pUrvapuruSakathitArthena sahaitatpuruSakathitArthasvajAtyA'bhede tiryaksAmAnyAvagAhi, vyaktyA'bhede tu paryAyato bhedasyAvazyambhAvata UrdhvatAsAmAnyabalAdevAbheda iti UrdhvatAsAmAnyAvagAhi pratyabhijJAnamiti, ko mahiSa iti kasyacijijJAsAyAM yadetadgavAMkakadambake gobhyo vilakSaNaH sa mahiSa itijJAnamutpadyate tadvailakSaNyAvagAhipratyabhijJAnamityAha / pR. 13. paM. 1 govilakSaNo mahiSa iti-anyadA'pi ca kevalamahiSavyaktidarzane gavAM smaraNe govilakSaNo mahiSa itijnyaanmnubhvsmRtihetuktvaatpr16
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 121 jainatarkabhASA / tyabhijJAnamavagantavyam / yadapekSayA yahUraM tasya smaraNe satyeva dUrasya vastuno'nubhave sati idaM tasmAdUramitijJAnamudetyato'nubhavasmRtihetukatvAtpratyabhijJAnamavaseyam , idaM tasmAtsamIpamityAdijJAne'pyuktadizA pratyabhijJAnatA bhAvanIyA / yazca bauddhaH pratyabhijJAnasya prAmANyannAbhyupagacchati tanmataM pratikSeptumupanyasyati / pR. 13. paM. 5 tattedanteti-so'yamityatra sa ityanena tattArUpo'spaSTAkAraH idamityanenedantArUpaspaSTAkAro'vabhAsate, spaSTAspaSTAkArayozca virodhAnekatra jJAne sambhava iti sa itijJAnaM pRthag ayamitijJAnazca pRthagiti so'yamityekajJAnasya pratyabhijJAnatayA'bhimatasyAbhAvAdeva na prAmANyasambhava iti bauddhAbhiprAyaH / anubhUyamAnasyApalApo na sambhavati yathA tava mate AkArAkAriNoramedAjjJAnAntaraM vibhinnAkAraM vibhinnameva, athApi nIlapItetyAkArakamekaM citrajJAnamAkArabhede'pi svIkaraNIyameveti samAdhatte / pR. 13. paM. 6 tanneti, tasya-so'yamitijJAnasya athavA so'yamitijJAnamaspaSTaikarUpameveti nAkAramedaH, idantollekhazca smRtisvarUpavyAvRttikRtaM pratyabhijJAnasvAbhAvyanibandhanameva, pratyabhijJAnasAmagrI ca anubhavasmRtighaTitasvAvaraNakSayopazamarUpA aspaSTatatsvarUpajanikaiveti na spaSTatetyAha / pR. 13. paM. 7 svasAmagrIti-pratyabhijJAnasAmagrItyarthaH / pR. 13. paM. 7 asya-pratyabhijJAnasya sa iti smaraNaviSayaH ayamiti ca pratyakSaviSayaH / tadubhayabhinnastu nAstyeva pratyabhijJAnasya viSaya iti viSayAbhAve viSayiNo'pi jJAnasyAbhAva iti bauddhaHzaGkane / - pR. 13. paM. 8 viSayAbhAvAditi-idaM pratyabhijJAnam , pUrvAparakAlavatinoH paryAyayoranugAmi yadvyaM tanna smaraNasya viSayo nApi pratyakSasya viSaya iti tadeva dravyaM pratyabhijJAnasya viSayaH, tadravyaM cAbhedasvarUpaM pUrvAparaparyAyaviziSTaM satmatyabhijJAne bhAsata ityatiriktaviSayatvAdbhavati pratyabhijJAnampramANamiti samAdhatte / pR. 13. paM. 9 na pUrvAparavivarttavRttIti-pUrvAparaparyAyAnugAmItyarthaH /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| 123 pR. 13. paM. 9 etadviSayatvAt-pratyabhijJAnaviSayatvAt , bhedAkhyAtivAdI prabhAkarastu zuktAvidaM rajatamityAdiviziSTajJAnalakSaNabhramamapalapan sarvasya jJAnasya yAthArthyamevorarIkurvan bhramasthale idamitijJAnaM pratyakSaM rajatamitijJAnaM smaraNamityabhyupetya tayorbhadAgrahAdeva visaMvAdipravRttiritimanyamAnaHpratyabhijJAnasthale'pi sa itismaraNaviSayasyAyamitipratyakSaviSayeNa sahAsaMsargAgrahAdeva pratyabhijJAnakAryasambhavAtsmaraNapratyakSarUpajJAnadvayavyatiriktaM viziSTajJAnarUpaM pratyabhijJAnaM nAstyeveti pralapati tanmatamapi pratyabhijJAnasya pUrvAparaparyAyAnugAmidravyaviSayakatvavyavasthApanato nirastamityAha / pR. 13. paM. 10 ata eveti-pUrvAparavivarttavatyekadravyasya viziSTasya pratyabhijJAnaviSayakatvAdevetyarthaH / asya nirastamityanenAnvayaH agRhItAsaMsargakaM tattvAviziSTena saha idantAviziSTasyAsaMsargo'bhedAbhAvalakSaNo na gRhIto yena tathAbhUtam / pR. 13. paM. 11 etat-so'yamitipratyabhijJAnam , viziSTajJAnasyAgRhItAsaMsargakajJAnadvayarUpatayopapAdane pratyabhijJAnavadghaTavadbhUtalamityAdijJAnAnAmapi tathaivopapAdanasambhavAdviziSTajJAnamAtramucchiyetetyAha / pR. 13. paM. 11 itthaM satIti-viziSTajJAnarUpasyApi pratyabhijJAnasya niruktajJAnadvayarUpatve satItyarthaH, pratyabhijJAnamindriyasanikarSajanyatvAtpratyakSameva, tattAMze indriyasaMyuktamanassaMyuktAtmasamavetasaviSayakarUpo jJAnalakSaNAlokikasannikarSa idamAMze ca saMyogAdilakSaNalaukikasannikarSaH, ubuddhasaMskArAdeva pratyabhijJAnAbhyupagame'laukikasannikarSaH saMskArarUpaH, smaraNottaraM tadabhyupagame smaraNamevAlaukikasannikarSa itipratyabhijJAnaM na pramANAntaramitinaiyAyikamataM pratikSeptumupanyasyati / pR. 13. paM. 12 tathApIti-pratyabhijJAnasya viziSTarUpatve'pItyarthaH / pR. 13. paM 12 akSAnvayavyatirekAnuvidhAnAt-cakSurAdIndriyasanikarSe sati pratyabhijJAnotpAdaH, tadabhAve pratyabhijJAnAnutpAda ityevamakSeNa saha pratyabhijJAnasyAnvayavyatirekayoranuvidhAnAt /
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 jaintrkbhaassaa| / pR. 13. paM. 13 idam-so'yaM ghaTa ityAdipratyabhijJAnam , pratyabhijJAnasya sAkSAtsa iti yatsmaraNamayamiti yatpratyakSaM tAbhyAM samamevAnvayavyatirekAnuvidhAnaM / nanu sAkSAdindriyeNa saheti nAsya pratyakSatvamanubhavasmaraNahetukatvena pramANAntaratvameveti pratikSipati / - pR. 13. paM. 13 tanneti-pratyabhijJAnasyendriyajanyatve / pR. 13. paM. 15 prathamavyaktidarzanakAle-yatkAlAtpUrva yadvayakterdarzanannAbhUdatha ca tatkAle tadvayakterdarzanamajani, tatkAla eva / . pR. 13. paM. 16 utpattiprasaGgAt-pratyabhijJAnotpattiprasaGgAt , sAkSAdindriyasannikarSajanyameva tadbhavateSyate indriyasannikarSazca tadAnImapi samastyeva, prathamadarzanasamaye pratyabhijJAnotpattivAraNAya naiyAyikaH svamantavyamprakaTayati / pR. 13. paM. 17 atheti-prathamavyaktidarzanakAle caivaM sati na pratyabhijJAnotpatiprasaGgaH, tataH pUrva tadarzanasyAbhAvena tajanitasaMskArAbhAve tatprabodhasyAbhAvatastajanyasmRterabhAve tadrUpasahakAriNo'bhAvAnendriyantadAnIM pratyabhijJAnamutpAdayitumalamityarthaH / smRtinirapekSendriyajanyatvameva pratyakSatve prayojakamiti na smRtirindriyasya sahakAriNI, yadica smRtisahakAreNendriyasya pratyakSajanakatvamabhyupagamyeta, tadA mana eva vyAptismaraNalakSaNaM sahakAriNamAsAdya parvato vahnimAnitijJAnaM kuryAditIndriyajanyatvAttadapi jJAnaM pratyakSameva bhavedityumAnamapi pramANAntaranna syAditi samAdhatte / pR. 13. paM. 18 tadanucitamiti-uktakalpanaM naiyAyikasya na smiiciinmityrthH| pR. 13. paM. 19 anyathA-pratyakSasya smRtisApekSatvAbhyupagame / yathA ca pratyakSasya pratItiH sAkSAtkaromItyevaMrUpA tato vilakSaNA cAnumAnasyAnuminomItyevaMrUpeti pratyakSAvyatiriktA'numitiriSyate, tathA pratyabhijJAnasyApi pratyakSapratItivilakSaNaiva pratyabhijAnAmIti pratItiriti pratyakSAdbhinnameva pratyabhijJAnamabhyupagantavyamityAha /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| 125 pR. 13. paM. 21 kizceti...vilakSaNapratIterapi-pratyakSapratItivisadRzapratItibalAdapi / pR. 13. paM. 21 atiriktam-pratyakSato bhinnam / pR. 13. paM. 22 etat-pratyabhijJAnam , yadapi so'yaM ghaTa ityatra vizepyeNa ghaTena saha cakSurindriyasya sannikarSAt sa iti tattArUpavizeSaNasmaraNarUpajJAne sati jAyamAnasya jJAnasya vizeSyendriyasannikarSajanyatvena pratyakSatva meva yuktamiti naiyAyikamataM tadapi pratyabhijAnAmItivilakSaNapratItito'tiriktatayA pratyabhijJAnasya siddhayA nirastamityAha / pR. 13. paM. 22 etena-asya nirastamityanenAnvayaH, tannirAse hetva. ntaramapyAha / pR. 13. paM. 23 etatsadRzaH sa ityAdAviti...tadabhAvAt-vizedhyendriyasannikarSAbhAvAt , sa evAyaM ghaTa ityatra purovartino ghaTasya vizeSyatvena tena sahendriyasannikarSasya bhAve'pi etatsadRzaH sa ityAdau sAdRzyarUpavizeSaNe pratiyogitayedamarthasya vizeSaNatvameva tacchaddhArthasya tattAviziSTasyaiva vizeSyatvaM tena saha nendriyasannikarSa itibhavadabhimatasya pratyakSatvaprayojakasya vizeSaNajJAnasahakRta vizeSyandriyasannikarSajanyatvasya tatrAbhAvAnna tasya pratyakSatvaM kintu tadatiriktatvameveti tasya pramANAntarapratyabhijJAnatvavyavasthitau so'yaM ghaTa ityasyApi pramANAntarapratyabhijJAnatvameveti, kina sa iti smRtiH ayamityanubhavaH so'yamiti tayoHsaGkalanamityevaM kramo'trAnubhUyate na caivaM pratyakSa ityato'pi pramANAntaratvamityAha / pR. 13. paM. 24 smRtyanubhaveti-bauddhAbhyupagatajagatkSaNabhaGgurApAkaraNArthasarve'pi sthairyavAdinaH pratyabhijJAnaM pramANatayorarIkurvantyeva, tatra pUrvAparakAlInayorekyAvagrAhitvenaiva pratyabhijJAnaM sthairyasAdhanAya kSaNabhaGgabAdhanAya ca pragalbhamiti pUrvAparakatvAvagAhijJAnasyaiva pratyabhijJAnatvaM mImAMsakanaiyAyikAdayo'bhyupagacchanti na tu sAdRzyavasadRzyAdijJAnAnAmapi, jainA punaranubhavasmaraNaprabhavAnAM sAdRzyAdijJAnAnAmapi saGkalanAtmakatvAvizeSAdekatvamAtraviSayakatvasya pratyabhi
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 jainatarkabhASA / jJAnatve'tantratvAtpratyabhijJAnatvamAmananti, tatra sAdRzyajJAnasyopamAnatvameva na tu pratyabhijJAnatvamiti bhaTTamataM kdaagrhvilsitmevetyaavedyitumupnysyti| pR. 13. paM. 26 atrAha bhATTa iti-bhATTaH-kumArilabhaTTAnuyAyI, kimaahetypekssaayaamaah| - pR. 13. paM. 26 nanvekatvajJAnamiti-pUrvadRSTena sahedAnImanubhUyamAnasyAbhedAvagAhijJAnam , pR. 13. paM. 26 sAdRzyajJAnantu-gosadRzo gavaya iti jJAnaM yadbhavatA pratyabhijJAnatayodAhRtaM tatpunaH, dRSTe gaye smRtAyA gosAdRzyajJAnasyopamAnatve bhaTTasya smmtimaah| ___ pR. 13. paM. 28 taduktamiti...tasmAditi-ayamarthaH, dRSTAdvayAt yatpUrvadRSTaM svakIyagosvarUpaM maryate tadgosvarUpaM sAdRzyena vizeSitaM gavayasAdRzyaviziSTaM sat upamAnasya anena sadRzI madIyA gaurityupamiteH prameyaM viSayaH syAt / pR. 14. paM. 2 vA-athavA tadanvitam-smRtagovyaktiviziSTaM sAdRzyaM anubhUyamAnagavayasAdRzyaM / pR. 14 paM. 2 upamAnasya-anena gavayena sAdRzyaM madIyAyAM gavItyupamiteH prameyaM syAt , anena sadRzI madIyA gaurityasyopamititve gosadRzo gavaya iti jJAnaM tatkaraNatvAdupamAnaM, anena sAdRzyaM tatretyasyopamititve tatsAdRzyamasyetijJAnaM tatkaraNatvAdupamAnaM bodhyam / darzitopamitiprameyasyAnyapramANAdasiddharupamAnameva tatra pramANAntaramAstheyamityAha / / pR. 14. paM. 3 pratyakSeNeti-pratyakSeNa gosadRzo'yamiti pratyakSeNa avabuddhe'pi jJAte'pi / pR. 14. paM. 3 sAdRzye-gavayaniSThagosAdRzye, gavi ca smRte saraNaviSaye gavi punH|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| - pR. 14. paM 4 viziSTasya-gavayanirUpitasAdRzaviziSTasya gosvarUpasya gavayanirUpitasya goniSThasAdRzyasya vaa| pR. 14. paM. 4 anyato'siddheH-anumAnapramANavyatiriktapramANAtsiddhayabhAvAt / pR. 14. paM. 4 upamAnapramANatA-uktaviziSTasiddhaye upamAnasya pratyakSAdipramANavyatiriktapramANatA Astheyeti / yadyatsaGkalanAtmakaM jJAnaM tatsavaM pratyabhijJAnamevetyuktasAdRzyajJAnasyApi saGkalanAtmakatvena pratyabhijJAnatvameveti tasyopamAnatayA pramANAntaratvamananaM na yuktamityAha / pR. 14. paM. 6 tannati-dRSTasyetyAdivyaktam / pR. 14. paM. 8 anyathA-saGkalanAtmakasyApi sAdRzyajJAnasya pratyabhijJAnatvamanabhyupagamya pramANAntaropamAnarUpatvAbhyupagame, ityaaderityaadipdaaduurtvaadijnyaansyopgrhH| pR. 14. paM. 9 sAdRzyAviSayakatveneti-sAdRzyaviSayakajJAnameva bhavatopamAnatayA'bhyupagamyata itivaisadRzyAdijJAnasya sAdRzyaviSayakatvAbhAvenopamAnabhinnatvaprAptau pratyakSAnumAnopamAnazAdvArthApatyupalabdhibhedena pramANasya SaDvidhatvaM yadbhavatA mImAMsakenAbhyupeyate tasya vyAghAtaH prasajyetetyarthaH / sAdRzyajJAnasyopamitirUpatA yadyapi naiyAyikena nAbhyupagamyate / yata uktaM udanAcAryeNa sAdharmyamiva vaidhamyaM mAnamevaM prasajyate / arthApattirasau vyaktamiti cetprakRtaM na kim ? // 1 // iti / tathApi sambandhasya paricchittiH saJjJAyAssaJjinA saha / pratyakSAderasAdhyatvAdupamAnaphalaM viduH // 1 // ityAdinodayanAcAryeNa "ayaM gavayapadavAcya iti gavayo gavayapadavAcya
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 jaintrkbhaassaa| iti vA jJAnasya gavayanAmno gavayarUpArthena saha zaktirUpasambandhaviSayakasya gosadRzo'yamitijJAnena gosadRzo gavaya ityatidezavAkyArthasmRtivyApArakeNa janitasyopamitatvamabhyupagamyate tadapi na samIcInaM tAdRzajJAnasyApi saGkalanAtmakatvena pratyabhijJAnatvasyaiva vyavasthiterityAha / pR. 14. paM. 11 eteneti-asya apahastitambhavatItyanenAnvayaH, vanaM gatasya puMso yatprathamato gavayapiNDadarzane sati gosadRzo'yamitijJAnamutpadyate tasyopamitikaraNatvamavataraNikAyAM katipayanaiyAyikAbhiprAyamAzrityAsmAbhirapadarzitam , gosadRzo gavaya ityatidezavAkyArthajJAnakaraNakamiti tu naiyAyikaikadezimatamavalambya granthakRtoktam , atra AraNyakamprati gavayaH kIdRgiti grAmINasya gavayazadvavAcyamajAnanasya praznAnantaraM gavayazadrapravRttinimittagavayatvopalakSakagosAdRzyasAmAnAdhikaraNyena gatyazadbhavAcyatvasya pratipAdakaM gosadRzo gavaya ityativAkyamAraNyakena grAmINampratyuktaM tadvAkyArthajJAnamayaM gavayapadavAcya ityupamitau karaNaM, vanaM gatasya tu grAmINasya yadvayadarzane sati gosadRzo'yamitipratyakSaM tattasya vyApAro'nantaramayaM gavayapadavAcya itijJAnamupamitistasyAsvarUpaM viSayasvarUpopadarzanena spaSTayati / pR. 14. paM. 13 sajJeti-sajJA gavayeti nAma, saJI gavayarUpo'rthastayossambandhaH gavayapadAdvayo boddhavya itIzvarecchArUpassaMketastasya pratipattiH ayaM gavayapadavAcya iti gavayo gavayapadavAcya iti vA tadrUpaM tadAtmakam upamAnamupamitirityarthaH / etenetyAdiSTameva tanmatanirAsahetumupadarzayati / pR. 14. paM. 14 anubhUtavyaktau-pratyakSaviSayavyaktAvityarthaH / pR. 14. paM. 15 asya-ayaM gavayazaddhavAcya iti jJAnasya, nanu gotvaM pravRttinimittIkRtya gavayapadavAcyatvagraharUpamidaM jJAnamabhimataM tatkathaM pratyabhijJAnasAmagrIto jAyeta, gavayatvasya prAgananubhUtatayA'tidezavAkyena tadavacchinne gavayapadavAcyatvasyApratipAditatvena svAviSaye tatrAtidezavAkyArthajJAneno kajJAnasyotpAdanAsambhavAt , anyathA gogavayatvavyatiriktadharmAvacchinne'pi gavayapadavAcyatvasya pratipattirbhavedityata Aha /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| pR. 14. paM. 15 pratyabhijJAneti-atidezavAkyaM gosadRzo gavaya iti tatra gavayapadaM gavayapadavAcyaparaM, tat gosAdRzyamanUdya tatsamAnAdhikaraNyena gavaya. padavAcyatvaM vidadhAtIti tadanUdyo dharmo gosAdRzyaM tasya gavayatvAvacchedena darzanamiti pratyabhijJAnAvaraNakarmakSayopazamavizeSeNa gavayatvAvacchedenaiva gavayapadavAcyatvasya paricchedopapatteniNayAtmakajJAnasambhavAdityarthaH / pR. 14. paM. 18 ata eva-niruktakAryakAraNabhAvabalAdeva, asyopapadyate ityanena smbndhH| - pR. 14. paM. 18 payombubhedI-kSIranIravivekakartA, arthAt kSIranIrayoranyonyamizritayormadhyAnIraM vihAya kSIrasya pAnakartA, haMsaH syAt haMsapadavAcyo bhavet , anyatspaSTam , evamanabhyupagame naiyAyikasya svAbhyupagatapratyakSAnumAno. pamAnAgamAkhyapramANacatuSTayavyatiriktAnyapi sUkSmatvAdigrAhakajJAnAdilakSaNapramANAnyApaterannityAha / pR. 14. paM. 20 yadi ceti-ataH-bilvAt , tat-Amalakam , ityAdItyAdipadAdvilvAdAmraphalaM mhdityaadijnyaanaanaamupgrhH| nanu atastatsUkSmamityAdijJAnAnAmalaukikamAnasapratyakSatvameva naiyAyikairabhyupagamyata iti pratyakSapramANa evoktapratItInAmantarbhAvAna pramANAntaraprasaGga ityata Aha / pR. 14. paM. 24 mAnasatve cAsAmiti-sUkSmatvAdipatItInAm , nanuupamAnasya mAnasatvapasaGgasya mamAniSTasyApattau bhavato'pi tadaniSTamevA patitamityata Aha pR. 14. paM. 24 pratyabhijAnAmIti-bhavedetadevaM yadyuktapratItInAmanantaramanuvyavasAyatvena bhavatA'dhItaHpratyayo'sAkantu svasaMvedanarUpatayoktapratItisvarUpa eva pratyayassAkSAtkaromItyevaMrUpaH syAt, na caivaM, kintu pratyabhijAnAmItyevaMrUpaivAsAM pratItiranubhUyata iti tayA pratyabhijJAnatvemevAsAmabhyupeyamitibhAvaH / iti pratyabhijJAnanirUpaNam / // atha tarkapamANanirUpaNam / /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ matarkabhASA / takaM nirUpayati / pR. 14. paM. 27 sakaleti-atra tarka itilakSyanirdezaH, sakaletyAdi Uha ityantaM lakSaNavacanam ,bhRtA bhaviSyanto vartamAnAzca ye dhUmAdivahnayAdyadhikaraNIbhUtA ye ca tathAvidhAH kAlA AdipadAye ca dhUmavahnayAdInAmavAntaravizeSAdayastadava. cchedena sarvopasaMhAreNeti yAvat sAdhyasAdhanabhAvAdItyAdipadAdvAcyavAcakabhAvAderupagrahaH tadviSayako bodha UhAparaparyAyaH tarka ityarthaH / Uha iti tarkasya nAmAntaraM tAvanmAtreNa na viSayavizeSaghaTitamUrtikabodharUpasya tarkasya pradarzanam , vahnau satyameva bhavatItyanvayavyAptigrahAkAra pradarzanam , vahni vinA na bhavatIti vyatirekavyAptigrahAkAropadarzanam , yAvAn kazcidrUmaH sa sarva inyubhayatrAnvitam / dhyAptigrahalakSaNaM tarkamudAhRtya vAcyavAcakabhAvasambandhagrahaNalakSaNaM tarkamudAharati / pR. 15. paM. 2 ghaTazadvamAtramiti-vyAptigrahaNamUhAkhyatarkapramANenaiva na tu pratyakSapramANena sahacAradarzanAdisahakRtena vyAptigrahaNaM vadannaiyAyiko na yathArthavAdItyAha / pR. 15. paM. 3 tathAhIti-svarUpaprayukteti kAryakAraNabhAvatAdAtmAnyataralakSaNapratibandhaprayukteti svAbhAvikIti yAvat / vyAptidvidhA'naupAdhikI sopAdhikI ca yathA dhUme vahivyAptiranaupAdhikI, sopAdhikI tu vahnau dhUmavyAptiH, upAdhistatrArdaindhanasaMyogaH, sAdhyavyApakatve sati sAdhanAvyApakatvamupAdherlakSaNaM / ArdaindhanasaMyogo hi dhUmavyApakatve sati vahnayavyApaka iti bhavatyupAdhistadgatA ca dhUmavyAptistatsambandhAdvahnau pratibhAti, na sA'numitinibandhanaM / yaduktam:-" anye paraprayuktAnAM vyAptinAmupajIvakAH / taidRSTairapi naiveSTA vyApakAMzAvadhAraNA" // 1 // iti svarUpaprayuktA kIdRzA vyAptirityapekSAyAmAha avyabhicAralakSaNeti / avyabhicAralakSaNA ca paJcavidhA vyAptiH-(1) sAdhyAbhAvavadavRttitva-(2) sAdhyabadbhiasAdhyAbhAvavadavRttitva-(3) sAdhyavatpratiyogikAnyonyAbhAvAsAmAnadhikaraNya-(4) sakalasAdhyAbhAvavanniSTAbhAvapratiyogitva-(5) sAdhyavadanyAvRttitvamedAda , / iyaM ca vyAptiH kevalAnvayisAdhyakAnumAnasyAlakSyatvamabhyupetya, tasya
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / lakSyatve tu hetunyApakaMsAdhyasAmAnAdhikaraNyameva vyAptiH, tadgrahasyApi pa sAdhyAbhAvavadvattitvalakSaNavyabhicAragrahavirodhitvamupeyate / ttraavybhicaarlkssnnvyaaptaavityrthH| pR. 15. paM. 4 bhUyodarzaneti -idazca mImAMsakamatamavalambya yatra yatra dhUmasya darzanaM tatra tatra vaDherapi darzanaM tatsahitau yAvanvayavyatireko sAdhyahetasAmAnAdhikaraNya-sAdhyAbhAvahetvabhAvasAmAnAdhikaraNye tatsahakAreNApItyarthaH / pR. 15. paM. 5 pratyakSasya-sanikRSTavartamAnamAtraviSayakasya pratyakSasya, taavditivaakyaalNkaare| pR. 15. paM. 5 aviSayatvAdeva-sAdhyasAdhanamAtragatAyAmavyabhicAralakSaNAyAM vyAptAvityasyAbhisambandhena viSayatvAbhAvAdeva yo yasya jJAnasya viSayastatraiva tajjJAnasya pravRttiH vyAptistvavyabhicAralakSaNA na tasya viSayastena tatra tasya prvRttiH| yadA cAvyabhicArarUpAyAmapi tasyAM na pravRttistadAtItAnAgatavartamAnasAdhyasAdhanaghaTitA na pratyakSasya vartamAnamAtraviSayakasya viSaya iti na tatra tasya prvRttirityaah| pR. 15. paM. 6 sutarAzceti-kevalAvyabhicAragrahaNe'pi na yasya sAmarthya tasya na sambhavatyeva sakalasAdhyasAdhanavyaktyupasaMhAreNa vyAptigrahaNe iti bhAvaH / pratyakSAgrAhyatvAdeva tanmUlakAnumAnAdigrAhyatvamapi na vyApteH kintu jainAmimato. hAkhyatarkapramANagrAhyatvamityatastarkapramANamabhyupeyamityAha / pR. 15. paM. 6 mAdhyeti-pUrva sAdhyasAdhanayorekatra darzanaM tato hetudarzane sati pUrvadRSTasAdhyasAdhanasahacArasya smaraNaM tato vartamAnadarzanaviSaye dhUmAdiliGge pUrvadRSTavahvayAdisahacaritadhUmasya sajAtIyatvapratisandhAnalakSaNapratyabhijJAnaM tatastatsahacaritAttAkhyajJAnAvaraNakarmakSayopazamavizeSAdyatra yatra dhUmastatrAgnirityAkArakassakalasAdhyasAdhanavyaktyupasaMhAreNa tarko vyAptipratipattau samartha ityarthaH / / pR. 15. paM. 7 tatpratIti-vyAptipratIti / pR. 15. paM. 8 AdhAtuM-janayitum / pR. 15. paM. 8 alam-samarthaH, avyabhicAralakSaNavyAH pratyavAyogya
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA / tvAtpratyakSeNa grahaNAsambhave'pi sahacAraniyamalakSaNavyApteH khavyApakasAdhyasAmAnAdhikaraNyarUpAyAH pratyakSayogyatvAtpratyakSeNa grahaNaM bhaviSyatIti vyarthameva tarkapramANakalpanamiti naiyAyikaH zaGkate / pR. 15. paM. 9 atha svavyApaketi-khaM hetuH parvato vahnimAn dhUmAdityAdau dhUmaH tadvayApakaM sAdhyaM vahvistatsAmAnAdhikaraNyaM dhUme'stIti lakSaNasamanvayaH ayogolakaM dhUmavadvahvarityAdau vyabhicAriNi vahnihetau nedaM lakSaNaM samasti yato vyApakatvaM tatsamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakadharmatvaM, tatra prakRte tatpadena vahnirdhartavyaH tatsamAnAdhikaraNastadadhikaraNavRttiratyantAbhAvo dhUmAtyantAbhAvaH tasya vahvayadhikaraNe'yogolake vRttitvAt , tatpratiyogitAvacchedakameva dhUmatvamiti na vahivyApako dhUmalakSaNasAdhyamiti / nanu kAlAntarINadezAntarINavahnidhUmAdivyaktInAM pratyakSAsambhavAtsakalasAdhyasAdhanavyaktyupasaMhAreNa kathaM pratyakSeNa vyAptigrahaNamityata Aha / pR. 15. paM. 11 sakalasAdhyeti sAmAnyalakSaNapratyAsattyA-indriyasambandhavizeSyakajJAnaprakArIbhRtasAmAnyarUpAlaukikasannikarSeNa yadA kazciddhamazcakSussannikRSTastadviSayakaM dhUma itijJAnamutpadyate tadA sakaladhUmena saha cakSuSa uktasanikarSoM vartate / tathAhi-indriyasambaccazcakSussaMyuktaH purovattidhUmastadvizeSakaM dhUma itijJAnaM tatprakArIbhUtaM dhUmatvaM sAmAnyaM sakaladhUme vartata iti tAdRzasannikarSavalAcakSuSA sakaladhUmAlaukikapratyakSam , evamuktadizA sakalavahverapi pratyakSamatassakalopasaMhAreNa vyAptigrahaNaM pratyakSeNa smbhvtiityrthH| UhAkhyatarkamantareNa jJAtenApi dhUmatvAdisAmAnyena sakaladhUmAdivyaktijJAnAsambhavAttakAdeva, vyAptigrahaNasambhave sAmAnyalakSaNApratyAsatyamyupagame pramANAbhAvAnnoktadizA pratyakSeNa vyAptigrahasambhava iti samAdhatte / pR. 15. paM. 12 neti-tarka eva nAsti, kutastena vyAptigrahopapattirityAzaGkApanodAyAha / pR. 15. paM 12 tarkayAmIti-yathA sAkSAtkaromItyanubhavabalAtpratyakSamupeyate, yathAvA'numinomItyAdyanubhavabalAdanumityAdirupeyate, tathaiva tarkayAmItyanubhavabalAttadviSayasto'bhyu peya ityAzayaH / sAmAnyalakSaNAyanthe gaGgezopA
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| 133 dhyAyena samarthitA'pi sAmAnyalakSaNApratyAsattirdIdhitikAreNa khaNDitaiveti khagotrakalaho'pi naiyAyikAnAM tatreti tatsAdhakatayopanyasyamAnaM pramANamAbhAsa evetyaashyenaah| pR. 15. paM. 14 pramANAbhAvAditi-sAmAnyalakSaNAbhyupagamapakSapAtinAmAlokakRtAM pakSadharamizrANAM / vakSojapAnakRtkANa saMzaye jAgrati sphuTaM / sAmAnyalakSaNA karasAdakasmAdapalapyate // 1 // iti vacanaM sAmAnyalakSaNAnabhyupagantAraM dIdhitikArampratIti kiM vadantyapi zrUyate / kiJca prAcInamate jJAyamAnaM sAmAnyaM navInamate sAmAnyajJAnaM sAmAnyalakSaNApratyAsattirupeyate naiyAyikaiH, tatra jJAte sAmAnye sAmAnyajJAne vA sati kutastatmatyAsatyA'tItAnAgatavartamAnasakalajJAnambhavati, sakaladhUmavyaktiSu dhUmatvasAmAnyaM samavAyena dhUmatvajJAnaM vA svaviSayavatvasambandhenAstIti sakalavyaktInAM tena sambandhena sannikRSTatvAvizeSAdekasyAvyakterbhAnaM nAnyasyA vyakterityatra vinigamakAbhAvAcca sakalavyaktInAM bhAnamiti bhavatA vAcyaM tatra sakalAsveva dhUmavyaktiSu dhUmatvasAmAnyasya sambandho na katipayadhUmavyaktimAtra evetyatra kiMnimittamityeva pRcchAyAM yadi sakaladhUmavyaktiSu tanna samaveyAtsAmAnyameva na bhavedityaniSTApAdanaprasaGgalabdhasattAkA sakaladhUmavyaktivRttitvamantareNAnupapadyamAnataiva vyAptisvarUpiNI bhavatA''zrayaNIyA tajjJAnArthamUhAkhyatarko'vazyamevAbhyupeya iti dhUmavadvivyAptyavagataye prathamata eva so'bhyupeya ityAzayenAha / pR. 15. paM. 14 UhaM vineti-vAcyavAcakabhAvAvagatirapi taNaiveti vyavasthApayati / pR. 15. paM. 15 vAcyavAcakabhAvo'pi...tasyaiva-tarkasyaiva, yathA ca vAcyavAcakabhAvapratItidRzyate tathA sA tarkeNaiva sambhavinItyupapAdha darzayati / pR. 15. paM. 17 prayojaketi-AjJApayitA prayojakaH sa cAsau vRddhaH gRhIta zabdArthavAcyavAcakabhAvasambandhakaH, tenoktamuccaritaM gAmAnayetyAdivAkyaM /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 jaintrkbhaassaa| pR. 15. paM. 17 zrutvA pravarttamAnasya-tAdRzavAkya zravaNAnantaraM gavAnayanagocarapravRttimataH prayojyavRddhasya AjJAkAriNo gRhItazaddhArthavAcyavAcakamAva. sambandhakasya puNsH| pR. 15. paM. 17 ceSTAmavalokya-gavAnayanagocarazarIrakriyAM dRSTvA / pR. 15. paM. 18 tatkAraNajJAnajanakatAm-prayojyavRddhagatagavAnayanAnu. kUlaceSTAjanakapravRttidvArakajJAnasya gavAnayanammadiSTasAdhanamityAkArakasya prayojya. dhRddhajJAnasya janakatAm / pR. 15. paM. 18 zadve-prayonakavRddhoccarite gAmAnayetyAdivAkye / pR. 15. paM. 18 avadhArayataH-anuminvataH, anumAnaprayogazca prayojyavRddhasya gavAnayanAnukUlA ceSTA gavAnayanagocarapravRttijanyA gavAnayanAnukUlaceSTAtvAt , ya yadanukUlA ceSTA sA tadgocarapravRttijanyA yathA mama bhojanAnukUlaceSTA bhojanagocarapravRttijanyeti, sA pravRttiH gavAnayanavizeSyakeSTasAdhanatvaprakArakajJAnajanyA gavAnayanagocarapravRttitvAt yA yagocarA pravRttiH sA tadvizeSyakeSTasAdhanatvaprakArakajJAnajanyA, yathA mama bhojanagocarapravRttiH bhojanavizeSyakeSTasA. dhanatvaprakArakajJAnajanyeti, prayojyavRddhasya gavAnayanavizeSyakeSTasAdhanatvaprakArakajJAnaM prayojakavRddhoccaritagAmAnayanayetivAkyajanyaM kAraNAntarAbhAve sati tadanantaraM jAyamAnatvAditi, punaH kIdRzasya / pR. 15. paM. 18 antyAvayavazravaNeti-gAmAnayetyAdivAkyasya yo'ntyAvayavaH antyapadarUpastasya zravaNaM, tasya vAkyasya yaH pUrvAvayavaH pUrvapadarUpastasya smaraNaM tAbhyAM janitaM yadvarNapadavAkyaviSayakasaGkalanAtmakapratyabhijJAnaM tadvataH atra pArzvasthabAlasyeti dRzyaM tatra bAlapadamagRhItatadvAkyaghaTakapadatadarthavAcyavAcakabhAvasambandhakapuruSaparam etAvatA tarkakAraNAnAM darzanassaraNapratyabhijJAnAnAM sampattirdarzitA, tAdRzasya puMsaH vAcyavAcakabhAvapratItidarzanAdityatra pratItAvanvayaH pR. 15. paM. 20 AvApodvApAbhyAm-gAmAnayetyAdivAkye gAmiti sthAne azvamityasya prakSepa AvApaH, gAmityayApanayanamudvApaH evamAnaye tyasya sthAne naya ityasya prakSepa AvApaH AnayetyasyApanayanamudvApaH yathA'zvamAnaya
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1, pramANaparicchedaH / gAnnayetyAdistAbhyAm anvayavyatirekAbhyAmiti yAvat , pUrva gAmAnayetyAdivAkyasya gavAnayanamiSTasAdhanamitisAmAnyato'vadhAraNaM na tu gopadasya gaurarthaH dvitIyAvibhakteH karmatvamarthaH, AGityupasargasahitanIdhAtorAnayanamarthaH, AkhyAtasya ceSTasAdhanatvamartha iti vizeSato'vadhAraNaM, tAdRzAvadhAraNazcAvApodvApAbhyAmevajAyata ityAzayaH, pR. 15. paM. 20 sakalavyaktayupasaMhAreNa ca-sakalagavAdirUpArthasaka. lagozadvAdisvasvazadravyaktyupasaMhAreNa gozadramAnaM gorvAcakaM gomAtraM ca gozaddhayAcyamityevaMrUpeti yAvata , vAcyavAcakabhAvapratItiratra tarkAtmikA jJeyA, naiyAyikena kvacidvahniM vinA'pi dhUmo bhaviSyati vahnivirahiNyapi dhUmaH syAdityAdivyabhicArazaGkAnivarttanAya dhUmo yadi vahivyabhicArI syAdvahnijanyo na syAdityAdiraniSTaprasaJjanarUpastarko'GgIkriyate, tallakSaNaM tu vyApakAbhAvavattayA nirNIte dharmiNi vyApyAropeNa vyApakAropa iti, tatrApAdyasya vahnijanyatvAbhAvasyApAdakena vahnivyabhicAritvena vyAptirapekSitA, tAdRzavyAptijJAnasyApi virodhinI ApAdyavirahiNyapyApAdakasattvazaGkAlakSaNavyabhicArazaGkA bhavantI tarkeNaivApareNonmUlanIyA, so'pi tarko nAntareNApAdyApAdakavyAptigrahaM, tatrApi virodhinI zaGkA ApatantI na tarkamantareNa nivatyetyevamanavasthA yathA paramate, syAdvAde tu vyAptipratipattaye svIkRto'yaM tarko nAnavasthayA paribhUyate, sambandhapratItyantaramantareNa svayogyatAsAmarthyAdeva sAdhyasAdhanAvinAbhAvalakSaNasambandhapratItimAdhAtuM samarthatvAdityAha / pR. 15. paM. 21 ayshceti-anntropvrnnitsvruupshcetyrthH| nirvikalpakasya pratyakSasya prAmANyaM na tu tadantarabhAvino vikalpasyetyabhyupagacchanto bauddhA vikalparUpatvAttakasya prAmANyannorarIkRtavanta iti tanmataM pratikSeptumAzaGkate / pR. 15. paM. 24 pratyakSapRSThabhAvIti-pratyakSottarakAlabhAvItyarthaH / pR. 15. paM. 24 ayam-tarkaH, pratyakSAnantarabhAvino vikalpasya yanna prAmANyaM tatra gRhItamAtrAdhyavasAyitvameva prayojakaM na tu vikalparUpatvaM, vikalparUpatve'pyanumAnasya pramANatayA bauddhairupagamAt, ayazca vikalparUpo'pi tarko na
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA / pratyakSamAtragRhItagrAhI, sarvopasaMhAreNa vyApteH pratyakSAgRhItA yA evAnena grahaNAditi samAdhatte / pR. 15. paM 27 tanneti... tAdRzasya - sarvopasaMhAreNa vyAptigrAhakasya / pR. 15. paM. 27 tasya - tarkasya / 136 pR. 15. paM. 27 sAmAnyaviSayasyApyanumAnavat - vastubhUtaM sAmAnyaM na bauddhAbhyupagama ityato'vastubhUtasAmAnyaviSayakasyApItyarthaH, bhavanmate sAmAnyaM yadyapi na vastubhUtaM tathApi tadviSayasyAnumAnasya prAmANyaM bhavato'pyanumataM tathaivAsyApi prAmANyaM syAdevetyAvedayituM anumAnavaditi dRSTAntodbhAvanam, yathA cAvastubhUtasAmAnya viSayakasyAnumAnasya na sAkSAdvastu bhUta svalakSaNAtmakagrAhyajanyatvaM pratyakSavata, tathApi atadvayAvRttilakSaNa sAmAnyarUpeNa jJAyamAno yassvalakSaNAtmAvizeSastena pratibaddhaM yatsvalakSaNAtmakaM liGgaM tena janyatvAtparamparayA svalakSaNajanyatvaM sambhavatyeva, yathA ca vyavahArato'numAnasya prAmANyaM tathaiva tarkasyApi vyavahArataH prAmANyaM nAma anumAya pravRttau svalakSaNaM prApyata iti pravRttiviSayasvalakSaNAnumAnaviSayasAmAnyayoraikyAdhyavasAyAdanumAnaviSayasyApi prApti - riti arthaprApakatvameva, tacca tarke'pi, tadviSayasyApi prApyasvalakSaNena sahaikyAdhyavasAyasambhavAdityAzayenAha / pR. 15. paM. 27 avastuni bhAse'pi - tarke sAmAnyasya bhavanmatenAvastunassAmAnyasya pratibhAsane'pi / pR. 15. paM. 28 paramparayA-sAdhyasAdhana darzana viSayasvalakSaNaparamparAjanyatvataH / pR. 15 paM. 28 padArtha pratibandhena --- darzana viSayasvalakSaNAtmakapadArthasambandhena / pR. 15. paM. 28 bhavatAm - bauddhAnAm / pR. 15. paM. 28 vyavahArataH prAmANyaprasiddheH - vyavahArataH prAmANyasya arthaprApakatvalakSaNasAMvyavahArika prAmANyasya prApyavikalpayoraikyAdhyavasAyataH
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / khalakSaNasya prAptau tadaikyAdhyavasitasya vikalpasya sAmAnyasyApi prApteH / prasiddheHsambhavAt , anumAne'pi anumeyasAmAnyaikyAdhyavasitaskhalakSaNapratibaddhaliGgasvalakSaNajanyatvalakSaNaparamparayA skhalakSaNapratibandhenaiva bhavatAM vyavahArataH prAmANyaprasiddhissA prakRte'pi tulyaiveti yadyanumAnasya prAmANye bhavatAmanumitistadAtarkasya prAmANye dveSo nirnibandhana eveti bhaavH| bauddhAnAM pratyakSAnupalambhapaJcakAdvayAptigrahAbhyupagamasya mithyAtvaM tadabhyupagamopadarzanapurassaramupadarzayati / pR. 16. paM. 1 yastu-agnidhUmavyatirikta...tadanantaram-dhUmAnupapalambhAnantaram / pR. 16. paM. 2 tataH-agnerupalambhAnantaraM, dhumasyetyanantaramupalambha iti sambadhyate / ___ pR. 16. paM. 2 ityupalambhadvayam-agnyupalambhadhUmopalambhasvarUpopala. mbhadvayam / pR. 16. paM. 2 pazcAt-uktopalambhadvayottarakAle / pR. 16. paM. 4 eteSAm-bauddhAnAm , tatra teSAM sammatimupadarzayati / pR. 16. paM 5 taduktam-dhUmAdhIrityAdi-dhUmasyAnupalambhaH / adhIstayoH vahnidhUmayoH krameNAnupalambhau / anvayaH-vyAptigrahaNam / pR. 16. paM. 8 sa tu mithyA-UktabauddhasiddhAnto mithyA / tatra hetumAha / pR. 16. paM. 8 upalambheti-naiyAyikAstvanyAdRzameva tarkamupetya tasya pramANasahakAritvena pramANAnukUlatvena ca pramANAnugrAhakatvameva na tu svataH prAmANyamityupagacchanti, tanmatamupadarya pratikSipati / pR. 16. paM. 11 yattu vyApyasyeti-AhAryAropo bAdhanizcayakAlInamicchAjanyaM tadabhAvavati tajjJAnaM; svavirodhidharmitAvacchedakasvaprakArakaM jJAnaM vA, tacca niyamato mAnasapratyakSameva, parokSajJAnasyAhAryatvAnabhyupagamAt , tathA ca dhUmasya vahnijanyatvalakSaNabAdhanizcayakAle vahvijanyatvAbhAvavyApyasya vahivyabhi
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ jenataIbhASA / cAritvasyAhAryAropeNa dhUmo yadi vahivyabhicArI syAdityevaMrUpeNa vyApakasya vahivyabhicAritvavyApakasya vahnijanyatvAbhAvasya AhAryaprasaJjanaM vahnijanyatvAbhAvasya AhAryaprasaJjanaM vahnijanyo na syAdityevaMrUpaM tattarka ityarthaH / pR. 16. paM. 12 sa ca-uktalakSaNatarkazca / pR. 16. paM. 12 vizeSadarzanavaditi-ayaM sthANurna vetivirodhisthANutvasthANutvAbhAvakoTisaMzayakAle sthANutvaprakArakanizcayAtmakapratyakSapramAkaraNendriyapramANasya sahakArI sthANutvavyApyazAkhAdimacanizcayalakSaNaM vizeSadarzane na tu khAtantryeNa pramANaM, tathA tarko'pyayaM vyAptivirodhivyabhicArazaGkAkAlInasya vyAptigrAhakAnvayavyatirekasahacAragrahalakSaNapratyakSapramANasya sahakArI nanu svAtanyeNa pramANamityarthaH / ekadharmAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAvatvalakSaNasya khAsamabadhAnaprayuktaphalopadhAyakatvAbhAvavatkAraNAntarakatvalakSaNasya nAsahakAritvasya kalpanApekSayA virodhizaGkAnivartakatvakalpane lAghavamabhisandhAyoktaM virodhizaGkAnivartaka tvaneti vyAptijJAnavirodhivyabhicArazaGkAnivartakatvenetyarthaH / pR. 16. paM. 13 tadanukUla eva-vyAptijJAnAnukUla eva / pR. 16. paM. 13 cAyam-anantaropadarzitastakaH / pR. 16. paM 13 svataH-sAkSAt / pR. 16. paM. 14 tanna-uktanaiyAyikAbhimataM na samIcInam / parAbhimatazcatarko nAmAbhirvyAptigrAhakapramANatayeSyate kintu sakaladezakAlAdyavacchedena sAdhyasAdhanabhAvAdiviSayaka Uha eva tatheSyate tasya ca vyAptigraharUpasya svaparavyavasApitvalakSaNaprAmANyAkrAntatvena svataH prAmANyaM syaadevetyaah| pR. 16. paM. 14 vyAptigraharUpasyeti-taki vyApyAropeNa vyApakAroparUpasya tarkasya naiyAyikAbhimatasya niparuyogitvameva, netyAha / pR. 16. paM. 15 parAbhimateti-naiyAyikAbhimatetyarthaH / pR. 16. paM. 16 kaciditi-yatra taNAsadabhimatena vyaaptimhprsnggsvvetyrthH|
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| 139 pR. 16. paM. 16 etadvicArAGgatayA-tarkeNa yadvayAptisamarthanAtmAvicArastadanukUlatayA, kthnttraanukuulymsyetypekssaayaamaah| pR. 16 paM. 16 viparyayaparyavasAyina iti-aniSTApAdanarUpasya tarkasya malazaithilyAdiviraheNa tarkAbhAsatAviraheNa viparyayaparyavasAnamAvazyakaM, dhUmo yadi vahnivyabhicArI syAdvahnijanyo na syAdityasya viparyayastu asti vahnijanyo dhUmastasmAnna vativyabhicArI, anena viparyayeNa vahnivyabhicAritvAbhAve nizcite vahnivyabhicAritvazaGkA vyavacchidyate tatazcAnukUlameva vyAptigrAhakastakassvakAryasAdhanAya prabhavatIti AhAryazaGkA vighaTakatvena tarkavicArAGgatayopayoga iti nAsyApi nirupayogitvamityarthaH yatra tu vyAptivicAro nAdhikRtaH tatrAhAyazaGkA'pi nAstyeva, athApi viSayaparizodhanAya svAtantryeNa take Adriyate / yadi vahnina syAdbhUmo'pi na syAdityAdistatra vahni vinA'pi dhUmasya yA zaGkA tAdRzazaGkAdivighaTatayA svAtantryeNeva parAbhimatasya tasyopayogaH, ata evAtmAzrayAnyonyAzrayacakrakAnavasthAlAghavagauravAdayo viSayaparizodhakA bahavastasya bhedAH / teSvapi svaM yadi svApekSaM syAtsvabhinnaM syAdityAdirUpeNAniSTApAdAnAvatArasambhavAdityAzayenAha / ... pR. 16. paM. 17 svAtantreNa-zaGkAmAtreti idamatrAvacchedakamidaM kamAtra, idazca kAraNamidaM karamAnnetyAdizaGkAmAtretyarthaH, nanu yadi zaGkAmAtravighaTatayA naiyAyikAbhimatasyApi tarkasyopayogitvamupadarya naiyAyikampratyanugrahaH syAdvAdinA bhavatA kriyate tadA'jJAnanivartakatvena tarkasya prAmANyaM samarthayamAno dharmabhUSaNo'pi bhavatA'nugrAhya eva, anyathA'pakSapAti svAtmagataM na syAdityata Aha / pR. 16. paM. 17 itthazceti-uktadizA parakIyatarkasyopayogitvasamarthane cetyarthaH, satyeva mithyAjJAnarUpe vyavacchedya tatra jJAnarUpe tarke ajJAnanivartakatvena tarkasya prAmANyaM dharmabhUSaNoktaM saGgacchate ityanvayaH / anyajJAnAnAmapi prAmANyaM samAropalakSaNamithyAjJAnavyavacchedakatvAdeva tattasyApi samastIti syAcarasyApi prAmANyam , yadi ca mithyAjJAnaM vyavacchedyamasya nAGgIkriyate tadA na bhavedeva prAmANyamiti, yadvA jJAnasya phalamajJAnanivRttiH yatazcArthe jJAtanA
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 jaintrkbhaassaa| vyavahAraH, ajJAnazca jJAnAbhAvastanivRttijJAnaM tacca svasaMviditatvAtphalaM svavyavasititvena phalatvasya pUrva vyavasthApitatvAtsvasaMviditazca tarkajJAnamapi tadAtmakaphalAvyabhicAritvAdapi bhavati pramANamiti dharmabhUSaNo'pi syAdvAdinA'nugRhItaH syAdevetyAha / pR. 16. paM. 19 jJAnAbhAvanivRttistviti-nyAyamate vyavasAyasya phalamanuvyavasAyastasminsati jJAnalakSaNapratyAsatyA vyavasAyalakSaNajJAnasya viSayatayA'rthe pratibhAsAdartho jJAta iti vyavahAro bhavati, jainamate ca vyavasAyajJAnameva svasaMviditamanuvyavasAyasthAnaM tadevArthe jJAtatAvyavahAranivandhanatvAtphalaM tacca sarvasya jJAnasyAviziSTamityAzayaH / / iti tarkanirUpaNam / // atha anumAnapramANanirUpaNam // anumAnaM nirUpayati / . 16. paM. 23 sAdhanAditi-atra anumAnamiti lakSyanirdezaH, sAdhanAtsAdhyavijJAnamiti lakSaNanirdezaH / etaccAnumAnasAmAnyalakSaNaM vizeSalakSaNamagre vakSyate, svArthaparArthabhedena anumAnasya dvaividhyaM darzayati / pR. 16. paM. 23 taditi-anumAnamityarthaH / - pR. 16. paM. 24 tatra-svArthAnumAnaparArthAnumAnayormadhye hetugrahaNasambandhasaraNakAraNakaM sAdhyavijJAnamitilakSaNanirdezaH, svArthamitilakSyanirdezaH, yathA mahAnase vahnidhUmayorgRhItAvinAbhAvasya puMsaH parvatasamIpaM gatasya prathamaM parvate dhUmasya grahaNaM parvato'yaM dhUmavAniti, tato vahnidhUmayoH pUrvagRhItasya vyAptirUpasambandhasya smaraNam , vahivyApto dhUma ityAkArakaM, tadanantaraM parvato vahnimAniti jJAnaM samutpadyate tadanumAnamanumitiH / tatra dhUmagrahaNaM karaNaM vyAptismaraNaM vyApAra ityevAbhyupeyate na tu vahnivyApyadhUmavAn parvata iti parAmarzasyApi tatra kAraNatvamiSyate ityAzayena tadudAharati /
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / 141 pR. 16. paM. 25 yathA gRhItadhUmasya-anumiteH prAkkAle gRhIto dhUmo yena pramAtrA sa gRhItadhUmastasya / pR. 16. paM. 25 smRtavyAptikasya-dhUmadarzanalakSaNoddhodhakavazAtsmRtA vyAptirvahnidhUmayoryena sa smRtavyAptikastasya "parvato vahnimAn" iti parvata vizeSyakavahniprakArakaM jJAnaM svagatAjJAnanivRttiprayojakatvAtsvArthAnumAnamityarthaH / atra anumAne hetugrahaNa-vyAptilakSaNasambandhasmaraNayoryatkAraNatvaM tatsamuditayoreva, natvekaikasya, yena pUrva vyAptiranubhRtA idAnIM na maryate yena ca pUrva nAnubhUtaiva vyAptiH tayoH puMsoliGgagrahe'pyanumAnAnudayAditiliGgagrahaNamAtrasya, yasya ca vyAptismaraNaM samasti liGgagrahaNantu tadAnIM nAsti tasya vyAptismaraNe satyapyanumAnAnutpAdAditi vyAtisaraNamAtrasya ca vyabhicAreNa kAraNatvAsambhavAdityAha / pR. 16. paM. 26 atreti-evakAreNa ekaikasya vyavacchedaH / pR. 16. paM. 27 anyathA-kevalasya hetugrahaNasya kevalasya vyAptismaraNasya kAraNatvAbhyupagame, vismRtApratipannasambandhasyetyanena vismRtasambandhasya apratipannasambandhasya ca grahaNam , tatrAnumAnotpAdazca na bhavatItyata ekaikasya na kAraNatvamiti bhAvaH / svArthAnumAnaprasaGgahetugrahaNasambandhasmaraNakAraNakaM sAdhyavijJAnaM svArthamityuktaM tatra ko heturityAkAGkSAyAmAha / pR. 17. paM. 2 nizciteti-nizcitA yA sAdhyaM vinA hetoranupapattissA nizcitA'nyathAnupapattiH saivaikA lakSaNaM yasya sa nizcitAnyathAnupapatyekalakSaNaH sa hetuH evaJca nizcitAnyathAnupapattimattvaM hetolekSaNamityarthaH, ekalakSaNetyuktervyavacchedyamAha / pR. 17. paM. 2 na tu-trilakSaNAdirityAdipaJcalakSaNakasyopagrahaH / pakSasattva, sapakSasattva-vipakSAsattvaitadrUpatrayavattvaM trilakSaNakatvaM / pakSasattva-sapakSasattva-vipakSAsattvA-bAdhitatvA-satpratipakSitatvetyetatpazcarUpopapannatvaM paJcalakSaNatvaM, tatroktatrilakSaNako heturiti bauddhA abhyupagacchanti, tanmataM pratikSeptumupadarzayati / pR. 17. paM. 2 tathAhIti-trilakSaNa evetyevakAreNa ekalakSaNakasya pazcalakSaNakasya hetorvyavacchedaH, uktatrilakSaNarahitasya hetvAbhAsasya saddhetutvApanodAya
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA 142 trilakSaNakatvaM hetoriSyate bauddhaiH / tatra trirUpamadhyAtkena kasya vyapoha itypekssaayaamaah| __ pR. 17. paM. 3 pakSadharmatvAbhAve iti-pakSasatvaM pakSadharmatvaM tadrUpasya hetulakSaNaghaTakatvAbhAve zaddho'nityazcAkSuSatvAdityatra zadvarUpapakSe'satazcAkSuSatvasya svarUpAsiddhasya sapakSe ghaTAdau sattvena vipakSe zazazRGgAdAvasattvena sapakSasacavipakSAsattvalakSaNarUpadvayasadbhAvAdasiddhatve'pi hetutvaprApterasiddhatvavyavacchedasyAsambhavena cAkSuSatvahetunA'pi zabde'nityatvAnumitissyAditi tatpratirodho na bhavedityarthaH / asiddhatvavyavacchedasyetyasyAsambhavenetyanenAnvayaH, sapakSasattvasya hetulakSaNaghaTakatvAbhAve ca viruddhasyApi sAdhyAnumApakatvaM syAdityAha / pR. 17. paM. 4 sapakSa eveti-viruddhatvavyudAsasyetyasyAsambhavenetyanenAnvayaH, vipakSasattvasya hetulakSaNaghaTakatvAbhAve vyabhicAriNo gamakatvaM prasajyetyAha / vipakSa iti anumityapratirodhetyatra anumitipratirodhetipATho yuktaH / bauddhamatampratikSipati / __ pR. 17. paM. 6 tanneti-hetostrilakSaNAbhyupagamanaM boddhasya na samIcInamityarthaH / yasya hetona pakSasatvaM tasyApi gamakatvasya darzanena pakSasattvasya na hetuniSThasAdhyagamakatvAGgatvamityAha / . pR. 17. paM. 6 pakSadharmatvAbhAve'pIti-azvinyAdinakSatrANAM pUrvapUrvodaye tadavyavahitottaranakSatrANAmavazyamevodaya itiniyamabalAdevAvyavahitapUrvakAlInakRtikodayarohiNyudayayo.kakAlavRttitvasyAnumitirjAyate, tatra kRtikodayatastadanantarottarakAlInarohiNyudayalakSaNasAdhyasya sattvaM tasminkAle kRtikodayalakSaNahetossatvAbhAvAtpakSadharmatA nAsti tathApi tato anumitirutpadyate iti / pR. 17. paM. 7 zakaTaM-rohiNInakSatram / vibhinnakAlInayossAdhyasAdhanabhAvasthale pakSadharmatvasya vyabhicAramupadarya vibhinnadezasthayossAdhyasAdhanabhAvasthale tamAha / pR. 17. paM. 7 upari-Urdhvadeza ityarthaH / pR. 17. paM. 7 savitA-sUryaH, prativimyasya vimbAnumApakatvaM nimbamanta
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| reNa pratibimbasyAnupapattilakSaNaniyamabalAdeveti tatrApi pakSadharmatvAbhAve'pi pratibimbalakSaNahetuto bimbalakSaNasAdhyAnumitirjAyata ityAha / pR. 17. paM. 7 astinabhazcandraiti-nabhazcandra AkAzasthitazcandro bimbAtmA, jalacandro jale candraprativimbanAdAbhAsamAnazcandraH ityAdItyAdipadAdabhUskRtikodayazzakaTodayAta vRddhimAn samudrazcandrodayAt , ayaM bAhmaNaH pitrobAhmaNyAt , uparideze'bhUdRSTiH adhodeze nadIpUravacAta , bhaviSyati vRSTiH sANDapipIlikordhvasaJcArAdityAderupagrahaH, pakSadharmatvasya sAdhyagamakatvAGgatvaM bhaTTasyApi na sammataM / taduktam / pitrozca bAhmaNyena putrabAhmaNatAnumA / sarvalokaprasiddhA na pakSadharmamapekSate // 1 // nadIpUro'pyadhodeze dRSTaH sannuparisthitAm / niyamyo gamayatyeva vRttAM vRSTiM niyAmikAm // 2 // iti // nanu kRtikodayakAlarohiNyudayakAladvayavyApakasthUlakAla eva kRtikodayena zakaTodayAnumAne pakSIkaraNIyastatra sAdhyahetvorubhayorapyastyeva sadbhAvaH, evaM sarvakAlavattinyAkAzAtmakadeze tayorasti sadbhAva ityAkAzampakSIkRtyApi pakSadhamatA susampAyeti parAkUtamAzaGkaya pratikSipati / pR. 17. paM. 8 na cAtrApi-vAcyamityanenAnvayaH / atrApi udeSyati zakaTaM kRtikodayAdityAdAvapi, udeSyati zakaTamityAdyanumAne dharmitayA viSaya. tvaM kAlAkAzAdernAnubhUyata iti na tasya pakSatvam , ananubhUyamAnasyApi pakSatayA viSayatvAbhyupagame tu prAsAdadhAvalyamasti kAkakAyAdityapyanumAnambhavet jagadrapapakSe prAsAdadhAvalyakAkakASNyayossadbhAvAdityAha / pR. 17 paM. 10 ananubhUyamAneti-itthaM kAlAkAzAdikaM gRhItvA, nanu pakSaH sAdhyazceti dvayaM bhAsate, tatra hetoryadvayAptirUpaM balaM tadvalAdvathApakasya sAdhyasya bhAnaM, yacca pakSadharmatArUpaM balaM tadvalAddharmiNaH pakSasya bhAnamitivyAptivatpakSadharmatA'pi hetoravazyamupeyA hetubalamantareNaiva dharmiNo'numitau bhAne niyatasyaiva
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 nskmaassaa| dharmiNo bhAnamitiniyAmakAbhAvAnna syAditiniyatadharmibhAnAnyathAnupapalyA pakSadharmatA'vazyamupeyetyAzayena para Aha / pR. 17. paM. 13 nanu...tatra-anumitau, pakSadharmatvasyAnaGgatve'pi yaddharmyavacchedena hetossAdhyaM vinA'nupapattiH pratisandhIyate yaddharmiNi hetograhaNaM vA sAdhyAnumitiM janayitumalaM, tasya dharmiNo'numitau dharmitayAbhAnamityevaM pratiniyatadharmibhAnanirvAhAditi granthakRdAha / pR. 17. paM. 14 kvaciditi-anyathAnupapattilakSaNavyAptyavacchedakatayA yasya dharmiNo grahaNaM tasyAnumitau dharmitayA bhAnamityudAharati / pR. 17, paM. 15 yatheti-samudrAdidezAntaravarticandraM vinA na hi jalacandro'nupapannaH kintu nabhasi candraM vinaveti nabha eva vimbabhUtacandrAnumitau dharmitayA bhAsate tasyaivAnyathAnupapattilakSaNavyAptyavacchedakatvAt / na hi anyadezasthito dhUmo gRhItassan svAdhikaraNadezAtiriktadezasthitavahvayanumiti janayitumalamiti yassindeze gRhItassan anumitimjanayati sa eva dezo'numitau dharmitayA bhAsate ityudAharati / pR. 17. paM. 16 kvacicca...tatra-parvate, vyAptyavacchedakatayaiva parvatasya kuto na bhAnamiti na zaGkathaM sarvopasaMhAreNa vyAptigrahaNe dhUmAdhikaraNamAtrAnanugAminaH parvatasya viziSyApratibhAsanenAvacchedakatvAsambhavAdityAha / / pR. 17. paM. 18 vyAptigrahavelAyAM tu-anyathAnupapattilakSaNavyAptyavacchedakatA hetugrahaNIyA adhikaraNavidhayA viSayatA vA nAnumitau pakSasya pratiniyatasya dharmividhayA bhAne prayojikA kintvantApterevAnumitau prayojakatvena sAdhyahetvoH pakSa eva vyAptirantAptiritilakSaNalakSitAntAptigrahe dharmividhayA pakSasyAvazyambhAnena tadIyadharmiviSayataiva tatra prayojiketi pakSadharmatvasya hetulakSaNatvAbhAve'pi nAnumitau pratiniyata dharmiviSayatAnupapattiriti kasyacinmatamprati. kSeptumupanyasyati / pR. 17. paM. 19 yatviti-antaryAptyetyasya pakSasAdhyasaMsargamAnamityatrAnvayaH kathambhAvAkAGkSAyAmuktam /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannp| racchedaH / 145 pR. 17. paM. 19 pakSIyasAdhyasAdhanasambandhagrahAditi-anyathA pakSIya sAdhyasAdhanasambandhasyaivAntarvyAptirUpatvena tatra tRtIyArthAnvayAnupapattiH syAt, athavA pakSIyasAdhyasAdhana sambandhagraho 'ntavyAptigrahaparyavasitaH viSayiNa coktagrahe viSayasya cAntarvyApta kAraNatvavivakSayA tRtIyopapattiH, pakSIyasAdhyasAdhanasambandhasyAntarvyAptitve syAdvAdaratnAkarasUtraM pramANayati / pR. 17. paM. 20 taduktamiti - vyApterantaritivizeSaNaM tadaiva sAphalyamati yadyanyAgapi vyAptissyAt, asti cetkA sA, kiJcittalakSaNamityanuyoge bahirvyAptissA dRSTAnta eva viSaye sAdhyasAdhanayorvyAptirbahirvyAptiriti tallakSaNamitiprAsaGgikavicAramavalambya syAdvAdaratnAkarasUtraM bahirvyAptilakSaNaprakAzakamupadarzayati / pR. 17. paM. 21 anyatra tu bahirvyAptiriti - anyatra pakSIkRtAdbhine dRSTAnta iti yAvat, yadgrahaNaM pakSa eva bhavati sA'ntarvyAptiryadgrahaNaM pakSabahibhUTAnta eva bhavati sA bahirvyAptiritigrahaNe pakSAntarbhAvavahirbhAvakRto nAnta ptivahirvyApyorbhedaH, kintu sAdhyavadanyAvRttitvAdilakSaNA vyabhicArasvarUpA'ntarvyAptiH sA yadi pakSe'pi hetusAdhyayostaccambhavettadeva syAdityetAvanmAtropadarzanArthameva pakSIkRta evetyAditallakSaNapraNayanaM sUreH, bahirvyAptistu nAvyabhicAraH kintu sAdhyahetvoH sAmAnAdhikaraNyamAtraM tacca pakSa bhanne dRSTAntamAtre sAdhyahetvosadbhAvata upapadyate ityetAvanmAtra parameva, anyatra tu bahirvyAptirititallakSaNapraNayanaM, na tu tayorvyAptyorviSayabhedakhyApanArthaM tat, sArvatrikatvamantareNa vyAptessvarUpalAbhasyaivAsambhavena viSayabhedaprayukta bhedasya tatrAsambhavAt tathA ca svarU paprayuktAnyabhicAralakSaNaivaikA vyAptirvAstavikI anyAtvaupAdhikyevetyevokta maMtrarahasyamityAzayena pradarzitamatampratikSipati / > 19 pR. 17. paM. 22 tanna, antarvyAptyA yadA ca svarUpa evAntarvyAptibahirvyAyorbhedo na tu viSayabhedakRtaH, tadA'ntarvyAptizarIre pakSasyApraviSTatvAttadgrahe na pakSasya dharmitayA bhAnamiti nAntarvyAptigrahIyA dharmiviSayatA'numitau dharmiviSayatAyAH prayojiketi kvacidanyathAnupapacyavacchedakatayetyAdidigevAsmaddaziMtA'valambanIyetyAzayaH / sahacAramAtratvasyetyuktyA vastusthityA bahirvyApti
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ antrkbhaassaa| Aptireva na bhavati nAto'syAssAdhyapratyAyanazaktirapi sAdhyapratyAyanazaktimAbibhrANAyA antaptissakAzAtsvarUpata eva bhinneyaM na svagatabhede viSayabhedamapekSate, sArvatrikItvantarvyAptissAdhyasamAnAdhikaraNyamapi svarUpAvyabhicArAtmakasvazarIre pravezantyapi tatrodAsInaiva, niyamAMzamAtrata eva svakAryajanakatvAditi hetuvyApakasAdhyasAmAnAdhikaraNyarUpatAM bibhrANA'pi sA niyamAMzavinirmuktamAdhyasahacAramAtrasvarUpabahirvyAptitassvarUpato bhinnA bhavatyevetyAveditam / - pR. 17. paM. 26 na cedevaM-svarUpato'ntAptivahivyAptyo do nAbhyu. pagamyate cet , kintu antarvyAptau pakSasya sanniviSTatvAttadgrahe pakSasya dharmitayA bhAnamityato'numitau dharmitayA pakSasya mAnametAvataiva na hetoH pakSadharmatA'pekSetyeva yadi svIkriyate / pR. 17. paM. 26 tadA'ntarvyAptigrahakAla eSa eva-yadA sarvopasaMhareNa sAdhyahetorvyAptigrahaNaM tatkAle tasminvyAptigraha eva / pR. 17 paM. 26 pakSasAdhyasaMsargabha nAditi-asya prAgeva "vinAparvato vahnimAnityuddezyapratIti" ityuttaragrantha AkarSaNIyaH tathA coktavyAptigraha eva parvato vahnimAnityuddezyapratItiM vinA'pi pakSasAdhyasaMsargabhAnAt / / pR. 17. paM. 27 anumAnavaiphalyApattiH-parvato vahnimAnityanumitebaiMkalyaM syAt , anumityApi pakSasAdhyasaMsarga eva bodhniiyH| sa cAntarvyAptigraheNa bodhita evetyarthaH / asmatpakSo yuktaH pUrvapakSo vetyatra svasvazAstraniSNAtAH kRtabuddhayassudhiya eva pramANaM tairyathA bhAvayiSyate tathA'smAbhirapi vicAraNIyamevAvadhAraNIyameva vetigranthagauravabhayAnnAtra vicArasambhAraH prakaTIkriyate pakSadharmatA tu nAnumitAvaGgamityetatprasidhyeva kRtakRtyA vymityaashyenaah| . pR. 17. paM. 28 yathAtantramiti-svasiddhAntamanatikramyetyarthaH, tathA cApasiddhAntAdvibhyatAM sudhiyAmamaddarzitayuktimArga evaanubhvpthmaagmissytiitybhipraayH| pR. 17. paM. 28 bhAvanIyam-vicAraNIyam , tathA cApAtataH parapakSasya prathamaM buddhau bhAsane'pi vicArato bAdhyamAnatvAdanupAdeyatvamevetyAzayaH /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| pR. 17. paM. 28 sudhIbhiriti-etena pakSapAtAcAntasvAntAH kudhiya eva tairayathAvadvicAraNena parapakSasya samarthane'pi kSatiriti / siddhe coktadizA pakSadharmatAyA anumityanaGgatve hetoHpakSadharmatvopapAdanAyAnanubhUyamAnaprakAreNa pakSasAdhyahetughaTitaprayogavinyAsaH parasyAyAsamAtraphalaka eva tathA vyavasthApite hetoranyathAnupapattyaikalakSaNatvena naiyAyikasya pakSasattva-sapakSasattva-vipakSAsatvaitadvauddho. ktatrirUpasahitasyAbAdhitatvAsatpratipakSitatvalakSaNarUpadvayasyAnumityaGgatvasamarthanena pAJcarUpyasya hetulakSaNatvamityabhidhAnamapyapahastitambhavatItyAzayenAha pR. 17. paM. 28 ityazceti-pakSadharmatvAbhAve'pi udeSyati zakaTaM kRttikodayAdityAdyanumAnadarzanena pakSadharmatvasyAnumityanaGgatvavyavasthitau cetyarthaH / pakvAnyetAnItyAdihetulakSaNamityantaM naiyAyikamatagumphanam , atra etAni sahakAraphalAni pakvAni iti pratijJA, ekazAkhAprabhavatvAditi hetuH, yadyadekazAkhAprabhavaM tattatpakvaM yathopayuktasahakAraphalamityudAharaNaM, ekazAkhAprabhavANi caitAni sahakAraphalAnItyupanayaH, tasmAtpakkAnItinigamanam, naiyAyikaiH paJcAvayavAnAmupagamAttanmatopadarzane pazcApyavayavAH prayoktavyA ityAvedanAyAdAvityuktam / pR. 18. paM. 2 bAdhitaviSaye-bAdhitaHviSayassAdhyaM yasya hetorekazAkhAprabhavatvasya sa bAdhitaviSayaH tasmin , asya atiprsnggvaarnnaayetytraatiprsngge'nvyH| bAdhazca sAdhyAbhAvavAn pakSaH, prakRte apakvAnyevAmraphalAni pakSIkRtya tatra pakvatvaM sAdhyata iti sAdhyAbhAvavAn pakSaH samastIti ekshaakhaaprbhvtvheturvaadhitvissyH| _ pR. 18. paM. 2 mUgryo'yamiti-atra ayaM devadatta iti pakSaH, mUrkha iti mUrkhatvaM sAdhyam , tatputratvAt caitraputratvAditi caitraputratvaM hetuH, itaratatputravat devadattabhinnacaitraputravaditi dRSTAntaH ityAdAvityupAdAnAdatrApi paJcAvayavA upalakSitA bhavanti te copadarzitA bhaavniiyaaH| atra navyanaiyAyikamate sAdhyAbhAvavyApyavAn pakSaH satpratipakSa iti lakSaNAnusArAnmUrkhatvAbhAvavyApyazAstrajJatvavAndevadatta iti satpratipakSaH, svasAdhyaviruddhasAdhyAbhAvasAdhakasAdhyAbhAvavyApyavattAparAmarzakAlInasAdhyavyApyavattAparAmarzaviSayaH prakRtahetuH satpratipakSa iti pAcInamate tu, ayaM na mUrkhaH zAstrajJatvAditi pratisthApanAnumAne sati mUrkhatvavi
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 jainatarkabhASA / ruddhamUrkhatvAbhAvasAdhakamUrkhatvAbhAvavyApyazAstrajJatvavattAparAmarzakAlInamUrkhatvavyApyatatputratvavattAparAmarzaviSayastatputratvahetussapratipakSa iti bodhyam / ___ pR. 18. paM. 3 atiprasaGgavAraNAya-bAdhitasatpratipakSahetvoralakSyayossaddhetulakSaNasyAtivyAptervAraNAya, prAguktarUpatrayaM pakSasattvasapakSasattvavipakSAsattvalakSaNarUpatrayam , naiyAyikamatakhaNDane hetumAha / pR. 18. paM. 5 udeSyatIti-atra kRtikodayahetau pakSasya kasyacidabhAvAdeva pakSadharmatvasyAsidbhayA pakSadharmatvaghaTitapazcarUpatvaM saddhetulakSaNaM nAstIti lakSye tasminnuktasaddhetulakSaNasyAbhAvAdavyAptirityarthaH / alakSye'pi tatputratvAdilakSaNaduSTahetAvetallakSaNamastItyativyAptirapyatra doSa ityAha / pR. 18. paM. 6 sa zyAma iti-mitrAnAmnI kAcidaGganA / tasyAH pazcaputrA babhUvuH tatra catvAraH zyAmarUpavantaH ekastu paJcamo gauraH, taM gauraM pakSIkRtya mitrAputratvena hetunA zyAmatvaM kazcitsAdhayan sa zyAmaH tatputratvAdityAdinyAyaM prayukte, atra tatputratvahetau pakSasattvAdIni pazcApi rUpANi vidyante parannAyaM saddhetuH zAkapAkajatvasya zyAmatvalakSaNasAdhyavyApakasya tatputratvalakSaNahetvavyApakasyopAdhessattvena. sopAdhikatvAdvayApyatvAsiddhilakSaNadoSAkrAntatvena hetvAbhAsa iti alakSye tatra lakSaNagamanAdativyAptiriti na niruktapazcarUpopapanatvaM hetulkssnnmityrthH| evaJca paroktahetulakSaNe pratyAkhyAte sati svAbhimatAyA nizcitAnyathAnupapatterekasyA eva sarvasaddhetugatatvAduSTahetvavRttitvAca lakSaNatvamucitamityAha nizciteti // / iti hetusvarUpanirUpaNam / // atha sAdhyasvarUpanirUpaNam // - sAdhyasvarUpaM nirUpayituM tannirUpaNAnukUlAmupodghAtasaGgatimupajIvana parazaGkAmutthApayati / : pR. 18. paM. 10 nanu...tatra-anumAnaviSayIbhUte sAdhye'vazyavaktavye sati, lakSaNAdhInAlakSyavyavasthitiriti na hi sAdhyasya lakSaNamapradartha sAdhyakha
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / rUpamanumAnaviSayatayA nirddhArayituM zakyamiti kiM lakSaNamasAdhAraNadharmatvasvarUpalakSaNatvasAmAnyadharmavyApyadharma prakArakajijJAsAviSayIbhUtajJAnaviSayaH, jijJAsA ca sAdhyAsAdhAraNadharmaprakArakajJAnaM me jAyatAmityAkArikA kimo jijJAsArthakatvAt athavA kimityAkSepe, yatkimapi lakSaNaM granthakRtopadarzanIyaM tatsarvaM doSakavalitameva bhaviSyatIti lakSaNAbhAvAnnAstyeva sAdhyamiti tadviSayakamanumAnamapi na saMbhavati, viSayAbhAve viSayiNo'pyabhAvAdityAkSepaH / yatpramANamupajIvyaiva pratyakSAdIni pramANatayA vyavasthitAni bhavanti idampramANaM saMvAdipravRttijanakatvAdityAdyanumAnamantareNa pratyakSAdInAmprAmANyAvyavasthiteH, tasyAnumAnasya viSayo'styeva sAdhyaM tallakSaNaM yadyapyekAntavAdyabhimataM sarvaM doSakalitaM, tathApi syAdvAdinAsmAkamabhimataM sAdhyalakSaNaM doSalezA sampRktamastyevetyAzayavAn granthakRdAha / , 149 pR. 18. paM. 11 ucyate ... apratItamiti - atra sAdhyamiti lakSyanidezaH, apratItama nirAkRtamabhIpsitaM cetilakSaNavacanam, parvato vahnimAn dhUmAdityAdau vahniH sAdhyaH, sa ca vahnitvena sAmAnyataH pratIto'pi parvatagatatayA sAdhyatveneSTaH parvatIyavahnisvarUpo na kenApi pramANena pratIta ityamatItatvaM tasya, tathA parvatarUpadharmiNi na sa kenApi pramANena nirAkRtaH parvate vahanyabhAvasAdhakasya kasyApi pramANasyAbhAvAditi pratyakSAdipramANenAnirAkRtatvamapi tasya, iSTazca parvate sAdhayituM pramAtuH saH parvate vahnimanuminuyAmitIcchAviSayAnumitiviSayatvAt, ubhayaM hi loke'bhIpsitaM bhavati phalaM sukhaduHkhAbhAvAnyatararUpaM sAkSAtparamparayA vA tatsAdhanaM ca, sukhasAdhana zItApanodapAkAdisAdhanatvAdvahnirapi tathetyabhIpsitatvamapi tasyetyapratItatvAdivizeSaNatrayavaccalakSaNaM tatra varttata iti lakSaNasamanvayaH, tatrApratItatvasya kRtyamupadarzayati / pR. 18. paM. 16 zaGkitasyaiva - yadyapi saMzayAderapi jJAnatvameveti tadviSayospi pratIta eva, tathApi apratItatvamatra pramAtmakanizvayAviSayatvamiha vivakSitam, loke ya eva pramAtmakanizcayaviSayakassa eva pratIta iti vyavahiyate / yaH khalu pramAtA parvato vahnimAnnavetyevaM parvate vahniM sandigdhe tamprati saMzayAtmakajJAnaviSayatvena vahneH zaGkitatvAdapratItatvaM yazca bhrAntaH pratipattA parvate santamapi nAstyatra vahniriti parvatavRtyabhAvapratiyogitvenAvadhAritavAn tamprati viparyayAtmakajJAnaviSayAbhAvapratiyogitvena viparItatvAdapratItatvaM yazca prati
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 jainatarkabhASA / pattA parvate'stitvena nAstitvena ca vahniM na jAnAtyeva jAnAno'pi kimapyatrAstItyevamevAvagacchati tamprati vahveranadhyavasitatvAdapratItatvamiti sandigdhavipayastAvyutpannAnprati bhavati, bahnassAdhyatvamityetadadhigatayepratItamitivizeSaNamityarthaH / tena yazca parvate vahniM nizcinotyeva tamprati tasya sAdhyatvavAraNAyApratItamitivizeSaNamityAveditambhavatIti / anirAkRtamiti vizeSaNasya prayojanamupadarzayati / ___ pR. 18. paM. 13 pratyakSAdiviruddhasyeti-atrAdipadAdAgamAdegrahaNam , vahiranuSNaH kRtakatvAdityatrAnuSNatvamuSNasparzAbhAvaH sAdhyatayA prayokturiSTaH sa ca vasAvuSNasparzagrAhipratyakSaviruddha iti pratyakSapramANannirAkRtatvAnna tasya sAdhyam , anirAkRtatvavizeSaNAnupAdAne tu tasyApyapratItatvenAbhIpsitatvena ca sAdhyatvaM prasajyeteti tasya sAdhyatvaM mA prasAvIdityetadarthamanirAkRtamiti vizeSaNam , evaM jainai rajanyAM bhojanaM bhajanIyaM manuSyatvAdumayasampratipannarAtribhojijanavadityatra jainaniSTharAtribhojanakatatvaM sAdhyatvaM taca jainAgamapramANaviruddhaM tatra jainAnAM rAtribhojananiSedhAditi tasya sAdhyatvanirAkaraNAyApi tadupAdeyam , tathA''tmA jJAnazUnyo'mUrtatvAddhamAstikAyAdivadityatra jJAnazUnyatvasya sAdhyatvenAbhimatasya dharmiNa AtmanaH sAdhakasyAnumAnapramANasya jJAnavatvenaivAtmano grAhakatvena tadviruddhasyAtmagatajJAnAbhAvavatvasyAnumAnanirAkRtasya sAdhyatvApanodAyApi tadvizeSaNamityarthaH / abhIpsitatvavizeSaNasya prayojanamupadarzayati / pR. 18. paM. 14 anabhimatasyeti-nairAtmyavAdinaM bauddhamprati sthirAtmasAdhanAya kapilAnuyAyinaH sAGkhyAH cakSurAdayaH parArthAH saGghAtatvAdye ye saGghA. tarUpAste parArthAH yathA zayanIyAdaya iti prayogamAracayanti tatra cakSurAdInAM pArAyaM yatsAdhyaM tadAtmArthatvameva sAGkhyAnAmuktaprayogaprayoktRNAmabhIpsitaM na tu bauddhAbhimataM cakSurAdInAM saMhataparArthatvaM tatsAdhane hi na sAGkhyAnAmAtmA siddhayati tatra vaiphalyamevAnumAnasyetisAkhyAnabhimatasya saMhataparArthatvasyAsAdhyatvAvabodhanAya tasya sAdhyatvamprAsAGgIdityetadarthamabhIpsitagrahaNaM tathA cAbhIpsitasyAtmArthatvasyaiva sAdhyatvaM na tu saMhataparArthatvasya, cakSurAdInAM saMhataparArthatve tu. so'pi saMhataHparassaMghAtarUpatvAtsaMhataparAtheH evaM so'pItyanavasthAprasajyata iti
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparilodaH / 15. saMhatapagarthavasAdhanapratikUlastarka ityarthaH / zaGkitasyava sAdhyatvaM na tu viparInAnadhyavasitayoriti paramatamupanyasya pratikSipati / _. pR. 18. paM. 16 kathAyAmiti-kathAyAM yathA sandigdhArthanirNayAya vAdI samupasarpati tathA viparItasyApyarthasya svayaM satyatayaivAvadhAritasya paraH kathamasya vaiparItyaM sAdhayituM pragalbha iti jijJAsayA viparyasto'pi tatra pravizatyeva, evamavyutpanno'pi mamAjJAnamanadhyavasAyo vA yathAvasthitArthAvabodhato vinayatIti matimAsthAya kathAyAmupasarpatyeveti tau prati viparyayAnadhyavasAyanirAsArthamapi saMzayanirAsArthamivAnumAnaprayogassambhavatyeveti zaGkitatvamiva viparItatvAnadhyavasitatve'pi sAdhyavizeSaNatayopayukte evetyAha / pR. 18. paM. 17 viparyastAvyutpannayorapIti-na caitatkalpanAmAtraM dRzyate'pi loke viparyastAvyutpannaputrAdizikSaNArtha yathAvasthitatattvAvabodhakanyAyaprayoge yatamAnaH pitrAdiH, anyathAviparyastamavyutpannaM vA putrAdikaM prati viparItasyAnadhyavasitasya vA vastuno'sAdhyatvena sAdhanAsambhave'zakyAnuSThAne pravarttamAnaH pitrAdiH prekSAvatAmupahasanIya eva syaaditybhipraayH| viparItAnadhyavasitayossAdhyatvAnaGgIkAre'niSTApattimupadarzayati / pR. 18 paM. 20 na cedevamiti-yadi viparItAnadhyavasitayossAdhyatvaM na syaattdetyrthH| pR. 18. paM. 21 tasya-jigISoH / anirAkRtamiti caikena vAdinA prativAdinAnirAkRtamiti nAbhimataM kintu vAdiprativAdibhyAmubhabhyAmapi yatpratyakSAdipramANena nirAkRtanna bhavati tadeva sAdhyamabhimatamityAha / pR. 18. paM. 22 anirAkRtamiti...dvayoH-vAdiprativAdinoH / abhIpsitamiti tu anumAnaprayokturevAbhimatamityevaMrUpamityAha / pR. 18. paM. 23 abhIpsitamiti tu vAdyapekSayaiva-anumAnaprayogakatrapekSayaiva tathA cAbhIpsitamityasya vAdyabhIpsitamityarthaH / tatra hetumAha / pR. 18. paM. 24 vaktureveti-asya icchAsambhavAdityetadghaTakecchAyAmanvayaH svAbhipretetyatra khapadena vaktugrahaNam /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ anatarkabhASA - pR. 18. paM. 25 tatazca-abhIpsitatvasya vA yadyabhIpsitasvarUpatvatazca / pR. 18. paM. 25 parArthAzcakSurAdaya ityAdau-cauddhamprati cakSurAdayaHparAssiGghAtatvAditi sAGkhyAbhimatAnumAne / pR. 18. paM 25 pArArthyamAtrAbhidhAne'pi-pArAyaMmAtrasya sAdhyatayA'bhidhAne'pi mAtrapadenAtmalakSaNaparArthatvAbhidhAnasya vyavacchedaH / pR. 18. paM. 26 sidhyati-tatazcetyasyAtrAnvayAdAtmasAdhanArthamuktAnumAnaprayokturvAdina AtmArthatvasyaivAbhIpsitatvAdAtmArthatvameva sAdhyaM sidhyatItyarthaH / pR. 18. paM. 26 anyathA-vAdyabhIpsitatvarUpatayA'bhIpsitatvasyAvivakSAyAm / pR. 18. paM. 26 saMhataparArthatveneti-bauddhaizcakSurAdInAM saMhataparArthatvenA. bhyupagamAtsAdhanavaikalyAdityanvayaH, yadi vAdyapekSayeva prativAdyapekSayA'bhIpsitatvamupagatambhavettadA prativAdino bauddhasya cakSurAdInAM parArthatvaM saMhataparArthatvamevAbhIpsitamiti tadapi sAdhyambhavet , tatsAdhane na ca sAkhyasya nAtmA sidhyati tatastatsAdhanaM viphalameva sAGkhyasya syAdityarthaH, etAvatA''tmArthatvasya sAdhyatvaM samarthitaM, tena samaM ca saGghAtatvahetona dRSTAnte zayanIyAdAvanvaya iti ratnAkarakArA ananvayAdidoSaduSTam / pR. 18. paM. 28 etat-parArthAzcakSurAdaya iti sAGkhya sAdhanamiti vadantI tyarthaH / tathA ca ratnAkarapAThaH, "tatazca, parArthAzcakSurAdaya ityAdau pArArthyamAtrAbhidhAne'pyAtmArthatvameva sAdhyamprasiddhayati taddhIcchayanvyAptaM sAvyasya bauddha. mprati sAdhyameva, AtmA hi sAGkhyena sAdhayitumupakrAntastato'sAveva sAdhyaH, anyathA sAdhanasya vaiphalyApatteH, saMhataparArthatvena bauddhaizcakSurAdInAmupagamAt , evazcAtmanaH sAdhyatve hetoriSTavighAtakAritayA vizeSaviruddhatvaM sAdhyasya ca dRSTAntadoSaH sAdhyavaikalyamiti" atra hetoriSTavighAtakAritayetyasya hetoHsaGghAta. tvasya zayanIyAdidRSTAntagatasya saGghAtaparArthatvena vyAptasya iti yassAGkhyasyAsaMhata AtmA tasya yo vighAto'saMhatatvasvarUpApanodastatkAritayA saMhatAtmasvarUpajJApakatayeti yAvat , vizeSaviruddhatvaM vizeSaH parArthatvalakSaNasAdhyasyAsaMhataparArthatvaM
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / 153 tvenaiva vyAptasyAsaMhatAtmArthatvena sahakAdhikaraNAvRttitvaM tathA ca virodhalakSaNo hetudoSaH, sAdhyasya ca sAGkhyAbhimatAtmArthatvalakSaNasAdhyasya, cakArAdvizeSavi. ruddhatvaM hetuvizeSeNa dRSTAntagatena saGghAtaparArthatvenaikAdhikaraNAvRttitvaM / tathA ca sati dRSTAnte sAdhyAbhAvAt sAdhyavaikalyalakSaNo dRSTAntadoSa ityarthaH / nanvapratItatvAdikaM parArthAnumAne sAdhyasya vizeSakambhavati, tatraiva viparItAnadhyavasitA. dInAM sAdhyatA prativAdinA pratyakSAdipramANena sAdhyasya yanirAkaraNaM tadabhAvaH, sAdhyasya vAdyabhimatatvaJca, idAnIM tu svArthAnumAnaM nirUpyate bhavatA, tatrAnavasara evedRzasAdhyasvarUpopavarNanasyetyAzaGkApanodAyAha / pR. 18. paM. 28 svaarthaanumaanaavsre'piiti-svaarthaanumaanniruupnnkaale'piityrthH| pR 19. paM. 1 parArthAnumAnopayogyabhidhAnam-parArthAnumAne sAdhyarUpavizeSakatayopayuktasyApratItatvAdivizeSaNasya yadabhidhAnaM tat / pR. 19. paM. 1 parArthasya-parArthAnumAnasya / pR. 19. paM. 1 svArthapurassaratvena-svayaM sAdhyamanumAya parasya tatpratipattaye yathA samayaM pratijJAdyavayavavAkyaM prayuGkte ityevaM svArthAnumAnapUrvakatvena / ___ pR. 19. paM. 1 anatibhedajJApanArtham-svArthasya svayamevaliGgagrahaNAdito jAyamAnasya parArthAnumAnasya paraprayuktAvayavaprabhavaliGgajJAnAdito jAyamAnasya yatkiJcidvizeSasadbhAve'pyatyantavailakSaNyaM nAstItyetajjJApanArtham / parvato vahnimAndhUmAdityAdau sAdhyaM vahnayAtmako dharmaH parvatarUpo dharmI vA vahniviziSTaparvato vA, nAdyaH vahnirUpadharmamAtrasya vAdiprativAdibhyAmavigAnena pratItatayA siddhasya tasya sAdhyatvAyogAt , ata eva na dvitIyaH, parvatarUparmiNo'pi vAdiprativAdino siddhatvAt , kiJca sAdhyena sahAvinAbhAvo hetorapekSito'numAne, na ca parvatarUparmiNA samaM dhRmasyAvinAbhAva iti kathaM parvatasya sAdhyatA, ata eva na tRtIyo'pi vahniviziSTaparvatenApi samaM dhUmasyAvinAbhAvAbhAvAdityAzaGkApanodAyAha / pR. 19. paM. 3 vyAptigrahaNasamayApekSayA-vahinA dharmeNa samameva
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 . bhatarkabhASA / dhUmasya hetoAptiyate na tu parvatarUpadharmiNA samamato vyAptigrahaNakAlApekSayA vahnirUpadharma eva sAdhyam , dharmaviziSTadharmiNo'siddhasya sAdhyatve tadekadeze dharme upacArAtsAdhyapadaprayogo'pyupapadyate ityaashyH| pR. 19. paM. 3 anyathA-vahirUpadharmasya sAdhyatvAnaGgIkAre, tadanupapatteH hetossAdhyena samaM vyAptigrahaNasyAnupapadyamAnatvAt , yato'siddhatvAdvastusthityAsAdhyaM vahniviziSTaH parvata eva na ca tena samaM dhUmasya hetorvyAptigrahaNamupapadyata ityrthH| pR. 19. paM. 4 AnumAnikapratipattyavasarApekSayA-parvato vahnimAnityanumityapekSayA / pR. 19. paM. 4 pakSAparaparyAyaH-pakSa iti dvitIyaM nAma yasya saH / pR. 19 paM. 4 tadviziSTaH-vatirUpadharmaviziSTaH / prasiddhaH pratyakSAdipramANasiddhaH, vikalpasiddho vA asti sarvajJa ityAdau pUrva vikalpasiddhasyApi sarvajJAderdhamitvAbhyanujJAnAt / * pR. 19. paM. 5 dharmI-parvataH sAdhyamityanuvartate, kevalasya tu dharmiNassAdhyatvAbhyupagame na kiJcitprayojanamiti tasya sAdhyatvannAGgIkriyate, vahniparvatayoviMzakalitayoH pUrva siddhatve'pi vahniviziSTaparvatasyAnumititaH prAgasiddhatvena yuktaM tasyAnumityapekSayA saadhytvaashyH| evaJca yAvantyaGgAni tAni drshyti| pR. 19. paM. 5 itthaM ceti-ukta dizA sAdhanAdInAM svarUpanirdhAraNe cetyarthaH / sAdhanAdInAM kathaM svaarthaanumaanaanggtvmitypekssaayaamaah| pR. 19. paM. 6 tatreti-dharmisAdhyasAdhanAnAmmadhya ityarthaH / ante uddiSTasyApi sAdhanasya prathamamaGgatvopapAdanamanumitihetutvena tatra tasya prAdhAnyamitikhyApanAya / pR. 19. paM. 7 gamyatvena-anumitiviSayatvena, aGgamityanuvartate, sAdhya. manumityA kutra vidheyamityAkAGkSAyAmAdhAro'pyavazyaM sAdhyasyodezyatayA'numitAvaGgamityAha /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / 155 pR. 19. paM. 7 dharmI punariti-sAdhyadharmAdhAratvenetyanantaramaGgamiti samba dhyate, atra hetumAha / pR. 19. paM. 7 AdhAreti pakSo heturityetadddvayameva svArthAnumAne'Ggam, pakSazca sAdhyaviziSTo dharmI, tathA ca viziSTasya vizeSaNavizeSyAbhyAM kathaJcidabhinnasyAGgatve tadabhinnasya bahUnyAdisAdhyasvarUpadharmAtmakavizeSaNasya parvatAdidhamivizeSasvarUpavizeSyasya cAGgatvaM prAptameveti pakSAntaramupadarzayati / pR. 19. paM. 8 athaveti-sAdhyarUpadharmasya pRthagaGgatvaM dharmivizeSazca pRthagaGgatvamiti dharmadharmiNorbhedavivakSayA prathamakSaH, tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatvamitiniyamato vizeSaNAbhinnaviziSTAbhinnasya vizeSyarUpadharmiNo vizeSaNIbhUtadharmAbhinnatvamityevaM dharmadharmiNorabhedavivakSayA ca dvitIyapakSaH, syAdvAde sarvasya ghaTamAnatvAdityAzayenAha / pR. 19. paM. 10 dharmadharmibhedAbhedavivakSayeti - pUrvaM pakSAparaparyAyastadviziSTaH prasiddha dharmItyuktaM, tatra dharmiNaH prasiddhiH kasmAdityapekSAyAmAha / pR. 19. paM. 11 dharmiNa prasiddhazca... tatra - pramANaprasiddhatva - vikalpa prasiddhatva - pramANavikalpobhayaprasiddhatvAnAmmadhye, pratyakSAdItyAdipadAtparokSaprakArANAM smRtipratyabhijJAtarkAnumAnAgamAnAmupagrahaH, avadhRtatvaM nizcitatvam, zabdAnupAtIvastuzUnyo vikalpa iti paralakSita vikalpasya vastumAtraviSayakatvAbhAvena nirNItatayA tatprasiddhatvamasambhavaduktikamityato vikalpaprasiddhatvamanyathA nirvakti | pR. 19. paM. 13 anizciteti-na nizcitamanizcitam anizcite prAmAyAprAmANye yasya so'nizcitaprAmANyAprAmANyastAdRzo yaH pratyayo jJAnaM vadgocaratvaM tadviSayatvaM tadeva vikalpaprasiddhatvamiha vivakSitamityarthaH / tadvAyaviSayatvaM nizcitaprAmANyakapratyakSAdyanyatamapramANAnizcitaprAmANyAprAmANyapratyayo bhaya viSayatvam, tatra pramANaprasiddhaM dharmiNamudAharati / pR. 19. paM. 15 tatreti-niruktatrayANAmmadhye, pR. 19. paM. 16 sa-parvataH / vikalpasiddhaM dharmiNaM darzayati /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA | pR. 19. paM. 16 vikalpasiddho dharmIti - atra sarvajJo'stItyanumAne, kharaviSANaM nAstItyanumAne ca, hi yataH / ubhayasiddhaM dharmiNamudAharati / pR. 19. paM. 20 ubhayasiddhI... sa-zabdaH, hi yataH / pR. 19. paM. 21 varttamAnaH- vAdiprativAdikarNavivaravarttI san varttamAnakAlI, yastu varttamAno'pi na vAdiprativAdikarNavivaraNavarttI sa bhUtabhaviSyazabdavRdvikalpasiddha eveti bodhyaH / sarvajJo'stItyanumAnaM sarvajJAnabhyupagantumImAMsa. kAdIn prativAdinaH prati sarvajJAbhyupagantrA jainAdinA kriyate tato yadyapi vAdyapekSayA''gamapramANasiddha eva saH, tathApi sarvajJapratipAdaka Agamo na mImAMsakAdIn prati nizcitaprAmANyaka iti vikalpasiddhatvaM tasya pUrvamabhihitaM, kharaviSANaM nAstItyanumAnaM tu asataH kharaviSANAdeH khyAtireva nAstIti tasya sattvamasatvaM veti pRcchAyAM mUkIbhavanameva nyAyyaM tatra vidhiniSedhavacanAnyatarodgAre vAcyatve prameyatvasyApi prasaktayA nirdharmakatvAbhAvato'lIkatvameva bhajyetetyAdiyuktijAlaM puraskurvato naiyAyikAdIn prati syAdvAdinA kriyate asato nAsti niSedha ititvekanayamAzritya atraiva vA granthakAro'syopapattiM kariSyati anyathA vidhiniSedhayorekAbhAve'parasyAvazyambhAva iti niSedhAbhAve sacvameva prasajyate, tatra kathAyAM 156 kIbhavane nigRhIta eva vAdI syAdityanumAnena nAstitvaM tasya sAdhanIyameva, tathA ca nizcitaprAmANyakapratyakSAdisiddhatvaM vAdiprativAdyubhayApekSayA'pi kharaviSANAdernAstyeva, asti ca kharaviSANamitipratyayaH sa ca kharaviSANanAstitvAnumititaH prAk yathA prAmANyena na nizcitastathA'prAmANyenApIti bhavati tadviSayatvAdvikalpasiddhatvamityabhiprAyeNa kharaviSANasyApi vikalpasiddhatvaM prAgabhihitam / zabdaH pariNAmItyanumAnaM tu naiyAyikAdInprati jainena kriyate, tatra tu zabdatvena sarvo'pi zabdaH pakSIkRta iti varttamAnasya tasya vAdiprativAdyubhayApekSayaiva pratyakSapramANasiddhatve'pi bhUtabhaviSyayozca zabdayoH pakSIkRtayorna vizeSate'smadAdipratyakSaviSayatvamiti tajjJAnamanizcitaprAmANyAprAmANyakameva tampratItitadviSayatvAttayorvikalpasiddhatvamiti kRtvA zabdarUpo dharmI pramANavikalpobhayasiddha ityarthaH yazca pramANasiddho dharmI yo vA pramANavikalpobhaya siddhastatrA mukameva sAdhyambhavitumaItIti nAsti niyamaH kintu yaM yaM dharmaM tatra sAdhayitumicchati vAdI sa sarvo'pIchacaviSayo dharmassAdhyaM bhavitumarhati vikalpamAtra siddhe tu dharmiNi astitvanA
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANapAracchedaH / stitvAnyatarasyaiva sAdhyatvam, alabdhasattAke tasmindharmAntarasya sAdhanA. yogyatvAdityAha / pR. 19. paM. 23 prmaannobhysiddhyoriti-prmaannsiddhprmaannviklpobhysiddhyorityrthH| vikalpasiddha dharmiNi sattvAsatvayoreva sAdhyatvamityatra prAcAM vacanaM saMvAdakatayA darzayati / pR. 20. paM. 3 taduktam-tasmin-dharmiNi-sattetare-sattvAsattve, vikalpasiddha sarvajJadharmiNi sattvasAdhanamasahamAnasya bauddhasya mataM pratikSeptumupanyasyati / pR. 20. paM. 5 atreti-dharmiNo vikalpasiddhatve ityarthaH, bauddha ityasya Ahetyanena sambandhaH, tadvaktavyamupadarzayati / pR. 20. paM 5 sattAmAtrasyeti-anabhIpsitatvAt-vAdino jainasthAnabhilaSitatvAt / pR. 20. paM. 5 viziSTasattAsAdhane-sarvajJavRttitvaviziSTasattAsAdhane / vA athavA asya puurvmevaanvyH| pR. 20. paM. 6 ananvayAt-sunizcitAsambhavadbhAdhakapramANatvena hetunA samamanvayasya vyApterasiddhAbhAvAt , na hi yatra sunizcitAsambhavaddhAdhakapramANatvaM tatra sarvajJavRttitvaviziSTa saccamityanvayagraho'sti, dRSTAnta eva tu vyAptigraho vAcyastatra sarvajJavRttitvaviziSTasattvasyAbhAvAt , pakSa eva tu vyAptimahAbhyupagame tata eva sarvajJasyAsiddhatvAdanumAnavaiphalyamityabhisandhiH / tatazca pR. 20. paM. 6 vikalpasiddhe-sarvajJe-dharmiNi-na sattA sAdhyA-sattvaM sAdhya manumitiviSayo na bhavati / - pR. 20. paM. 6 tadasat-etadrauddhamatamayuktam / pR. 20. paM. 7 itthaM sati-uktaprakAreNa sarvajJadharmiNi sattvAnumAnasya nirAkAraNe sati / pR. 20. paM. 7 prakRtAnumAnasyApi-parvato vahimAniti sarvajanaprasi
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 jainatarkabhASA ddhAnumAnasyApi, atra sarvajanaprasiddhatvameva prakRtatvam / parvato vahvimAnityanumAnasyedAnI prastAvAbhAvena prastutatvalakSaNaprakRtatvasya tatrAghaTanAt kathaM parvato vahimAnityanumAnasya bhaGga ityapekSAyAmAha / pR. 20. paM. 7 vahnimAtrasyeti-vahvisAmAnyasyetyarthaH / pR. 20. paM. 7 anabhIpsitatvAt-parvatagatatayA vahvessAdhanAya yatamAnasya vAdinaH parvate vahnimanuminuyAmitIcchAyA eva bhAvena vahvisAmAnyasya tadaviSayatvAt vahvisAmAnyasya siddhatvena tatrecchAyA asambhavAcca / pR. 20. paM. 8 viziSTavahvezca-parvatIyatvaviziSTavahvezca / pR. 20. paM. 8 ananvayAt-dhUmena hetunA samamanvayasya vyApterasiddhayA'bhAvAt mahAnasarUpadRSTAnta eva tayoranvayagraho vAcyassa na sambhavati mahAnase dhUmasya satve'pi prvtiiyvhniruupsaadhysyaabhaavaadityrthH| tathA ca yathA tatra vahnidhUmasAmAnyayoreva vyAptigrahaH hetoH parvate grahaNAca parvatIyavadvisiddhiH tathA prakRtAnumAne'pyastitvasunizcitAsambhavadvAdhakapramANatvayoreva vyAptigrahaH sarvajJe dharmiNi sunizcitAsambhavadbhAdhakapramANatvagrahAcca tatra satcasiddhiriti kimanupapannamiti bhAvaH / punarbuduTo bauddhaH sattvasAdhakahetUneva vikalpakabale prakSipan sarvajJaparmikasattvasAdhakAnumityunmUlanAya zaGkate / pR. 20. paM. 8 atha tatra (sarvajJe) sattAyAM...naddhetuH-sattvasAdhakahetuH / pR. 20. paM. 10 Aye-bhAvadharmasya hetuukrnne| .. pR 20. paM. 10 asiddhiH-sarvajJe dharmiNi bhAvadharmarUpahetossiddhathabhAvaH, tatra hetumaah| pR. 20. paM. 10 asiddhasattAke iti-asiddhA sattA yasya so'siddhasattAkaH tasin sarvajJe dhrminniityrthH|| pR. 20. paM. 10 bhAvadharmAsiddheH-bhAvadharmo hi bhAvarUpamiNi varttate sarvajJasya tvadyApi satteva na siddhA tAmantareNa na bhAvatvamiti bhAvadharmalakSaNaheto stbaasiddheH| dvitIye bhAvAbhAvadharmasya satcAsAdhakahetutvamiti kalpe /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| pR. 20 paM. 11 vyabhicAraH-astitvalakSaNA sattAvidhisvarUpe bhAva eva varttate bhAvAbhAvadharmazca bhAve astitvAbhAvavatyabhAve ca vartata ityanaikAntikatvam / vyabhicArameva grAhayati / pR. 20. paM. 11 astitvAbhAveti tRtIye--abhAvadharmo heturiti pakSe punH| pR. 20. paM. 12 virodhaH astitvarUpasAdhyasAmAnAdhikaraNyam , atraiva hetumAha / pR. 20. paM. 12 abhAvadharmasyeti-uktArtham , vRddhavacanena saMvAdayati / pR. 20. paM. 13 taduktamiti-nAsiddhe iti-asiddhasattAke sarvajJamiNi bhAvadharmalakSaNo heturnAsti / ubhayAzrayaH-bhAvAbhAvobhayadharmalakSaNo heturvyabhicArI, anaikAntikaH / abhAvasya dharmo'bhAvadharmalakSaNo hetuviruddhH| sattArUpasAdhyAsamAnAdhikaraNaH, tatazca / sA sattA-sarvajJavartinI sattA / katham-kathaM sAdhyate na kathazcidapi sAdhayituM zakyeti / uktAzaGkAmpratikSipati / pR. 20. paM. 16 neti itthaM-uktavikalpatrayakavalIkaraNena sattAsAdhakahetvapAkaraNena sttaasaadhykaanumaanniraakrnne| pR. 20. paM. 16 vahnimaddharmatvAdivikalpaiH-parvato vahnimAndhUmAdityatra vahnau sAdhye taddhatuLUmo vahnimaddhoM vatimadavatimaddharmo'vatimaddharmo vA syAt Adye parvatasyAnumAnAtprAga vahnimavAnizcaye tadIyo dhUmo na vahnimaddharmatayA nizcitaH kintu mahAnasIyadhUma eva sa parvate'siddhaH, kathaM vahina sAdhayet / dvitIye vyabhi cAraH vanyabhAvavatyapi tasya vRtteH| tRtIye viruddhaH avahnimaddharmasya dhUmasya kvacidapi vahnimatyabhAvAdityevaM vikalpagrAsaidhUmena vahanyanumAnasyApyucchedaprasaGgAdityarthaH / prameyasiddhiH pramANAddhItivacanAtpramANenaiva vastusiddhirbhavati / vikalpastu na pramANaM tato vikalpasiddhirna bhavatyeva, tathA ca pramANaprasiddhatvame. kameva dharmiNo na vikalpaprasiddhatvaM nApi pramANavikalpobhayasiddhatvamiti naiyAyikamatasyopanyAsapUrvakamayuktatvaM prapaJcayati / pR. 20. paM. 18 vikalpasyApramANatveti...tasya-naiyAyikasya /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ jemtrkbhaassaa| - pR. 20. paM. 19 itthaMvacanasyaiva-vikalpasiddho dharmI nAstItyevaMrUpavaca. nasyaiva kathamIdRgyacanasyAnupapattirityAkAGkSAyAmAha / __ pR. 20. paM. 20 vikalpasiddharmiNo-prasiddhasyaiva pratiSedho bhavati pratiyoginirUpyatvAdabhAvasya, nirUpakasyAprasiddhau tanirUpyanirUpaNAnupapatteH, vikalpasiddho dharmoM nAstItyanena vacanena vikalpa siddhadharmiNo niSedhaH kriyate naiyAyikena, taniSedhasya ca pratiyogI vikalpa siddho dharmI tasya cAprasiddhau tatpratiSedhasya vikalpasiddho dharmI nAstItyevaMrUpasyAnupapatteH etadviSaye bhavatu tUSNImbhAvApattirevAsAkamityevamiSTApattipAdaprasArikA ca na nistAgaya naiyAyikasya, kathAyAM tUSNImbhAvasyApi nigrahasthAnatvAditi bhaavH| nanu "asato natthi niseho" iti bhavatAmapi siddhAntavacanamasanniSedha pratikSepakaM jAga]va tathA ca naiyAyikavadbhavanto'pi nAsatkhyAtimurarIkurvantIti abhAvAMze'sataH pratiyogino vizeSaNatayA bhAnasyAsatkhyAtibhayAdanabhyupagame sati zazazaGgannAstItivAkyApratiyogitAsambandhena zazazRGgaprakArakAbhAvavizeSyakabodhasyAnupapattau tadartha zazazRGgannAstIti vacanalakSaNavyavahArasyApyasambhaveatrArthe bhavatAmapi mUkI. bhavanameva nyAyyamiti yatrobhayoH samo doSaH parihAro'pi vA samaH / naikaH paryanuyojyaH syAttAdRzyarthavicAraNe // 1 // iti vacanAnna naiyAyikamprati tUSNImbhAvApattidUSaNambhavadbhirAmaJjanIyamityAzaGkAzaGknmUlanAyAha / pR. 20 paM. 21 idaM tvavadheyam-vikalpasiddhadharmiNo bhAnaM tridhA sambhAvyeta tadyathA-zazagaGgannAstItivAkyAjAyamAne zazazRGgannAsti anupalambhAdityanumAnasamudbhave vA bodho akhaNDasya zazazRGgasya bhAnam arthAt pratiyogitvasambandhenAkhaNDazazazRGgaprakArako'bhAvavizeSyakaH zAbdabodhaH / akhaNDazazazaGgavizeSyikA nAstitvaprakArikA'numitirvA, viziSTarUpatayA vA zazazRGgasya bhAnam arthAduktavAkyajanyabodhe zazIyatvaviziSTazRGgaM pratiyogitvasambandhenAbhAve prakAratayA bhAsate, anumitau tu zazIyatvaviziSTazRGge nAstitvaM prakAratayA bhAsate,
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| khaNDazaH prasiddhatayA vA zazazRGgasyabhAnam , arthAt, zAbdabodhe abhAve pratiyogitayA zRGgaM zRGge ca zazapadalakSaNopasthitasya zazasambandhinastAdAmyena bhAnam , anumitau punaH zazIyatvaM nAstitvarUpAbhAve pratiyogitayA, abhAvasya punaH zRGge prakAratayA, zRGge zazIyatvannAstItyevaM bhAnam athavA zazasyAbhAva vizepyatayA zRGgasya cAbhAvavizeSaNatayA zaze zaGgaM nAstItyevaM bhAnam tatrAkhaNDasya sraraviSANAde rbhAnamiti prathamapakSo na sambhavatItyAha / pR. 20. paM. 21 nAkhaNDasyaiva bhAnamiti-evamabhyupagame'satkhyAtivAda AdRtaH syAt , sa ca jainAnAmaniSTa ityAha, asatkhyAtiprasaGgAditi asataH kharaviSANAdeH khyAtiH jJAnaM tasya prsnggaadityrthH| vikalaprasiddhasya zAbdabodhAdau viziSTarUpatayA bhAnamiti dvitIyapakSamadhikRtyAha / pR. 20. paM. 22 zabdAderiti-AdipadAdanumAnasyopagrahaH, tathA ca zabdAdanumAnAdveti tdrthH| pR. 20. paM. 22 vishissttsy-khriytvvishissttvissaannaadeH| pR. 20. paM. 22 tasya-vikalpasiddhasya / pR. 20. paM. 23 vizeSaNasya saMzaye-viSANaM kharIyaM na vetyevaM viSANarUpavizeSye kharIyarUpavizeSaNasya saMzaye sati / pR. 20. paM. 23 abhAvanizcaye vA-viSANa kharIyaM netyAkArakaviSANavizeSyakakharIyatvAbhAvaprakArakabAdhanizcaye sati vA / __ pR. 20. paM. 23 vaiziSTayabhAnAnupatteH-kharIyatvaviziSTa viSANasya pratiyogitayA vaiziSTayasya yadabhAve bhAna zAbdabodhe, yacca kharIyatvaviziSTaviSANe nAstitvasya vaiziSTayabhAnamanumitau tasyAnupapatteH / viziSTavaiziSTayAvagAhibodhe vizeSaNatAkacchedavaprakArakanizcayasya kAraNatvena prakRte abhAve vizeSaNaM viSANaM, tatra vizeSaNaM kharIyatvamiti tadvizeSaNatAvacchedakaM, taprakArako nizcayo viSANaM kharIyamityAkArakaH sa ca viSANaM kharIyaM na veti saMzayakAle viSANa kharIyaM neti bAdhanizcayadazAyAM vA nAstIti tadAnIM kharaviSANaM nAstIti vAkyataH pratiyogitvasambandhena kharIyatvaviziSTaviSANaprakArakAmAvavizeSyakabodhalakSaNa
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 jainatarkabhASA / viziSTavaiziSTayabodhasyAnupapatteH, etacca viziSTasya vaiziSTayaM viziSTavaiziSTayaM tadaSagAhibodhe vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayasya kAraNatvamityAzritya viziSTavaiziSTayAvagAhizAbdabodhAnupapattiruktadizA mAvitA, kharIyatvaviziSTaviSANavizeSyakanAstitvaprakArakAnumityanupapattau gatistu viziSTa vaiziSTayaM viziSTavaiziSTayaM tadavagAhibodhe vizeSyatAvacchedaka prakArakanizcayasya kAraNatvamitikharIyatvaviziSTaviSANe nAstitvasya vaiziSTayAvagAyanumitirbhavati viziSTayAvagAhi bodhaH / tasya viSANaM kharIyaM na veti saMzayakAle viSANaM kharIyaM netibAdhanizcayakAle vA viSANaM kharIyamityAkArakakharIyatvalakSaNa vizeSyatAvacchedaka prakAraka nizcayarUpakAraNAbhAvAdbhavatyanupapattiriti / tathA cAnAhAryabhramarUpAyAH pramArUpA voktAnumiterasambhave'pi AhAryAroparUpA sA viSANaM kharIyaM na vetisaMzayakAle viSANa kharIya netibAdhanizcayakAle'pi ca syAdeva / bAdhanizcayakAle icchAjanyajJAnasyaivA''hAryatayA * tasya bAdhanizcayapratibadhyatvena tatkAle sambhavo na virudhyate, prakRte kharaviSANavizeSyakanAstitvaprakArakAnumitiyadyapi nAstitvarUpaprakArAMzenAhAryarUpA nAstitvAbhAvatvAbhAvasyAstitvasya kharaviSANe nizcayAbhAvAt , tathApi sA viSANe kharIyatvaprakArakatayA tatra kharIyatvAbhAvanizcayarUpabAdhanizcayasaddhAvena tadAnIM viSANe kharIyatvajJAnamme jAyatAmitIcchAtassadbhatA kharIyatvarUpavizeSaNAMze AhAryoroparUpaiva, yadyapi AhAryarUpaM mAnasapratyakSameva bhavati natu parokSajJAnaM tasyAnAhAryasyaiva vyavasthiteriti parokSajJAnarUpAnumiti hAryatayA svIkartumucitA, tathApi prAcInanaiyAyikaiH pratyakSasyaiva saMzayatvaM na tu parokSajJAnasya, parokSapramANAnAM nizcayamAtrajanakatvasyAbhAvAdityevamurarIkRte'pi saundaDopAdhyAyaiH satpratipakSasthale saMzayAkArAnumitirurarIkriyate, tathaikadezibhirAhAryAroparUpA'pyanumitiH kakSIkRtaiva, tAdRzyapyanumitina niSphalA, sarvajJe paraparikalpitasya dezakAlasattAlakSaNAstitvaviparItasakala dezakAlasattAbhAvAtmakanAstitvAropasya dezakAlasattAlakSaNAstitvasAdhanena kharaviSANe paraparikalpitAniruktanAstitvaviparItadezakAlasattAlakSaNAstitvAropasya. tadviparItasakaladezakAlasattAbhAvalakSaNanAstitvasAdhanena ca vyavacchesyaiva ttphltvaadityaah| pR. 20. paM 24 vizeSaNAdyaze-viSANe kharIyatvAdirUpavizeSaNAMze ityrthH|
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparicchedaH / 163 pR. 20. paM. 24 vikalpAtmikaiveti-anizcitaprAmANyAprAmANyakapratyayarUpatvamevAtra vikalpAtmakatvaM bodhyam / anumateH zabdajJAnAnupAtitvAbhAvena paralakSitasya zabdajJAnAnupAtitve sati vastuzUnyapratyayatvarUpasya vikalpatvasyAbhAvAt pR. 20. paM. 25 dezakAleti-yatkizciddeze yatkizcitkAle ca satve'pyastitvanirvahatIti sAmAnyato dezakAletyuktam / pR. 20. paM. 25 sakaladezakAleti-yatkiJcidezakAlasattvam , satvAvacchedakadezakAlabhinnadezakAlAsattvazca na viruddhamiti sato'pi dezAntarakAlAntarasattvAbhAvamAdAya nAstitvaM prasejyatetyataH sakaladezakAletyuktam, anyatsugamam / vikalaprasiddhasya dharmiNaH khaNDazaH prasiddhatayA bhAnaM tRtIyakalpameva svasiddhAntIkurvannAha / pR. 21. paM. 1 vastutastu-etatpakSa eva bhASyasammatimupadarzayati / pR. 21. paM. 2 ata eva-khaNDazaH prasiddhapadArthAstitvanAstitvasAdhanasyaivocitatvAdevetyarthaH / pR. 21. paM. 3 bhASya granthe-ityasyopapAdita ityanenAnvaH etatpakSe anumiterAhAryAroparUpatvAbhAve'pi na kSatiH / nanvatra kalpe'sato niSedhAsambhavaM kakSIkRtyorarIkRte kharaviSANaM nAstItyanumAnasya khare viSANaM nAstItyevaMrUpatayopapAdane'pi ekAntanityamarthakriyAsamarthaM na bhavatItyanumAnasya kA gatiH ? tatra khaNDazaH prasiddhikaraNaprakArAnupalakSaNAt , ekAntanitye cAsati arthakriyAsAmathyesyApyasattayA taniSedhAsambhavAdityata Aha / pR. 21. paM. 4 ekAntanityamiti vizeSAvamarzadazAyAm-vizeSassAdhyavyApyatvena gRhIto hetuH, tasyAvamarzaH sAdhyadharmAdhAre grahaNaM tadazAyAM tasminsati, etena anumitikAraNayoravinAbhAvalakSaNasambandhasmaraNahetugrahaNayossampattirAveditA, yadyapi vizeSAvamajhe vizeSadarzanaM tacca paramate sAdhyavyApyahetumAna pakSa iti parAmarzAtmakaM jJAnaM tathApi jainasiddhAnte parAmarzAsyAnumiti kAraNatvAnaGgIkAreNAkAraNasya tasya sattvAbhidhAnaM na prakRtopayogItyukta evArtha
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA / Jx AdarttavyaH / tatrApi idAnIM kramayaugapadyanirUpakatvAbhAvasya hetutayA'rthakriyAniyAmakatvAbhAvasya sAdhyatayA nityatvasya sAdhyAdhAradharmitayA'numatatvAttadanusAreNaiva vyAptismaraNa hetugrahaNe vAcye / anumAnAkarazca nityatvamarthakriyAniyAmakaM na bhavati, kramayaugapadyanirUpakatvAbhAvAditi, tarkoMpyatra nityatvaM yadyarthakriyAyA niyAmakaM bhavedarthakriyAyA anuparama eva bhavet kAryamAtrasya sadAtanatvaM prasajyeteti yAvaditi nityatvAdAviti idaJca nityatvaM na kUTasthanityatvaM tasyaikAntanityatvaparyavasitatvena jainopagamAviSayatayA tatpakSatve'satakhyAtyApatteH, kintu anityatvasahacaritanityatvarUpaM kathaJcinnitvatvameva tava anityatvasAhacaryAvacchedena kramayaugapadyanirUpakatve'pi arthakriyAniyAmakatve'pi ca tadabhAvAvacchedena tayorabhAvAditi bodhyam / nityatvAdAvityatrAdipadAdanityatvaparigrahaH atrApi sAdhyahetU niruktAveva | tarkastu anityatvaM yadi arthakriyAniyAmakaM bhavetkAraNaM kAryAnuya yi na bhavet upAdAnopAdeyabhAvAdizca pratiniyato na bhvedityaadi| sarvajJo'stItyAdAvapi vastutvaM yatkiJcitpuruSavRttipratyakSAtmakai kajJAnaviSayatvavyApyaM dharmatvAttaddhatvavaditi sambhavatyevAnumAnam, ayaM tvavicAro gUDharahasyatvAnnAlpajhairavadhArayituM zakya iti bahuvidha zAstrajJairevAyaM yuktAyuktavivekAyAlocanIya ityupadarzayati // iti samyagnibhAlanIyamiti // iti svArthAnumAnasvarUpanirUpaNam // // atha parArthAnumAnasvarUpanirUpaNam // svArthAnumAnaM nirUpya parArthAnumAnaM nirUpayati / pR. 21. paM. 10 parArthamiti - atra parArthamiti lakSya nirdezaH, taccAnumAnamityanena sambadhyate tathA ca parArthAnumAnamiti lakSyaM, pakSahetuvancanAtmakamiti lakSaNam, pakSavacanaM sAdhyavattayA pakSasya pratipAdakaM vacanaM pratijJeti yAvat, hetuvacanaM tRtIyAntaM paJcamyantaM vA kiGgasya pratipAdakaM vacanaM tacca heturityabhidhIyate, tadubhayAtmakaM nyAtyAparanAmakaM mahAvAkyaM parArthAnumAnamityarthaH / pratijJAhet ca nyAyaikadezatvAdavayavazabdenApi vyapadizyete, yatrAnayordvayorapi parAnumityarthamavazyaprayojakatvaM tatra tadubhayAtmakasya nyAyasya parArthAnumAnatvaM yatra tu viziSTamateH parasyAnayorekatareNApyanumAnapratipattisambhavastatraikasyApi parArthA - jumAnatvaM sambhavatItyetadavayavadvayAtmakanyAyavAkyasya padArthAnumAnatvaM naitadvayA
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANapariccheda 165 tmakamahAvAkyatvanaiva, kintvetadanyataravAkyatvaneti bodhyam / pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAni paJcanyAyAvayavAH parArthAnumAnamiti naiyAyikAH / tatra patijJAhetulakSaNamupadarzitameva, sAdhyahetvoravinAbhAvapratipAdakaM dRSTAntavacanamudAharaNam hetumattayA pakSasya vacanamupanaya iti prAcInamate navyamate tu sAdhyavyAtiviziSTahetumattayA pakSavacanamupanayaH, avadhitvapratipattaye pakSe sAdhyasya punarvacanaM nigamanam / parvato vahnimAniti pratijJA. dhUmAditi hetuH, yo yo dhUmavAn sa vahnimAn yathA mahAnasaM; yatra yatra dhUmastatra vahniH yathA mahAnasaM iti vA udAharaNam , idazcAnvayavyAptipratipAdakatvAtsAdharyodAharaNamiti vyapadizyate / yatra vahnirnAsti tatra dhUmo'pi nAsti yathA ide, yo na vahnimAn sa dhUmavAnapi na bhavati, yathA ida iti vodAharaNaM vyatirekavyAptyupadarzakatvAdvaidharyodAharaNamiti vyapadizyate, dhUmavA~zca parvata ityarthakaM prAcInamate, navyamate tu vahicyApyadhUmavA~zca parvata ityarthakaM tathA cAyamitivacanamupanayaH, vahivyApyadhUmavatvAtparvato vahnimAnityarthakaM tasmAttathetivacanaM nigamanam / atra sAdhyasyAbAdhitatvapratipattaye paJcamyantasya ghaTakatA, sAdhyavApyahetumatve sAdhyavatvaM syAdeveti na tadbAdha ityasya tato'vagateH / pratijJAhetUdAharaNAni udAharaNopanayanigamanAni vA trINi tatra prayoktavyA iti miimaaNskaadyH| udAharaNopanayau dvAvevAvayavau tatra prayoktavyAviti bauddhAH / anumAnaM pramANaM jJAnasvarUpaM, vacanazca paudgAlikatvAjaDasvarUpamiti tayoratyantavirodhe jAgrati pakSahetuvacanasyAnumAnatvopadarzanaM na yuktamityAzaGakAvyavacchittaye Aha / pR. 21 paM. 10 upacArAditi-parasya sAdhyAnumitiruktavacanAddhetujJAnAdidvArA jAyate itiparAnumitikAraNe uktAvacane kAryadharmamanumAnatvamupacaryoktavacanaM parArthAnumAnamiti vyavar3iyata ityarthaH / etadeva spaSTIkaroti / pR. 21 paM. 10 tena-pakSahetuvacanenetyarthaH / pR. 21 paM. 10 zrotuH-evadvacanaM zRNvataH parasya / pR. 21 paM. 10 anumAnena-anumAnadvArA vyAptismaraNaliGgAvagamadvAretiyAvat /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA ___ pR. 21 paM. 11 arthabodhanAt-pareSTasya sAdhyAsyAnumitilakSaNajJAnotpAdanAt , paramatanirAkaNapUrvakakhamatavyavasthApanarUpaparIkSAM parArthAnumAne cikIrSan granthakAraH paramatakhaNDane yatamAnaH prathamaM bauddhamataM khaNDayituM tanmatamupadarzayati / pR. 21 paM. 11 pakSasyeti-sAdhyavatvena pakSapratipAdakapratijJArUpapakSa vcnsy| pR. 21 paM. 11 vivAdAdeveti-nirvattanIyatayA kathAGgasya saMzayasya janakatvenAdau madhyasthenAvazyakartavyAdvipratipatilakSaNavivAdAt zabdAdiH kSaNiko na vetyAkArakAt , pakSasya, zabdAdiH kSaNika iti saugatapratijJAyAH zabdAdiH kSaNiko neti naiyAyAkadipratijJAyAstatprAtapAdyArthasya vA, evakAro vivAdAtiriktasvatantratatprayogaM vyavacchinatti, gamyamAnatvAdityatrAprayoga ityatraca pakSasyetyasya smbndhH| pR. 21 paM. 11 aprayoga-parasyAnumityartha prayoktavye nyAyavAkye tadghaTakatayA pakSasya na pryogH| pR. 21 paM. 12 tanna-ekAntena pakSasyAprayoga iti bauddhamataM na samIcInamityarthaH / niSedhe hetumAha / pR. 21 paM. 12 yatkiJciditi-vipratipatyanantaraM pUrva bhavatA vaktavyantaH danantaramanenetyAdivacanavyavahitAt pUrva vipratipattilakSaNo vivAdastataH kathAbahirbhUtamevoktavacanaM tato vAdinA svapakSasthApanAlakSaNakathArambhastatra niruktavacanena madhyasthitena niruktavivAdo vyavahito bhavatyeva tathAbhUtAt / pR. 21 paM. 12 tato-vivAdAt / pR. 21 paM. 12 vyutpannamateH-yatsattakSaNikaM yathA ghaTa ityudAharaNavAkyaprayogAtsA zabda ityupanayavAkyaprayogAdanena vAdinA zabdAdiH kSaNika iti pakSa eva nUnaM parigRhIta ityu hApohakuzalabuddhizAlinaH prtivaadinH|
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANapariccheda / pR. 21 paM. 13 pakSapratItAvapi pakSavacanaprayogamantareNApi pakSajJAne'pi tathAca vyutpannamatiprativAdinamprati na prayoktavyaM pakSavacanamityAzayaH / 167 pR. 21 paM. 13 anyAnprati- vyutpannamatibhinnAnmandamatInprati vAdinaH vAdInprati teSAmUhApohavikalAnAM pUrvamIdRzIvipratipattiH tata etAdRzodAharaNAdivAkyavinyAsastenAnenaiva pakSeNa bhavitavyamityAdyanusandhAnAsambhavAt udAharaNaprayoge satyapi kimidaM kSaNikatve sAdhye sAdhamryodAharaNaM kiM vA'sacce sAdhye vaidhamryodAharaNametadityAdisaMzayasambhavAcca / pR. 21 paM. 13 avazya nirdezyatvAta- pakSavacanasyAvazyaM prayoktavyatvAt tadantareNa mandamatInAM pakSa pratIterasambhavAt, yatra ca vipratipattyanantarameva svapakSasAdhanAya paramuddizya parArthAnumAnaM vacanalakSaNamAracayati vAdI, tatra mandamaterapi kasyacitprativAdinaH vAdiprayuktodAharaNAdilakSaNenAnumAnavAkyAvayavenaikavAkyatayA gRhyamANAdvipratipatilakSaNa vivAdAdapi pakSasya pratipattisambhavena, tatra tamprati pakSasyAprayogo'pi syAdvAdina iSTa eveti pakSasya prayogAprayogayoranekAnta eva vijayata ityAha / pR. 21 paM. 13 prakRtAnumAneti tataH - vivAdAt, sAdhyasya pratiniyatadharmidharmatApratipattyarthaM bauddhenAvazyameva pakSavacanasya prayoktavyatvamabhyupagantavyam anyathA hetoH pratiniyatadharmidharmatApratipatyarthamupanayarUpasyopasaMhAravacanasya prayoktavyatvamapi tatkakSIkRtaM tyaktaM syAdubhayossamAnatvAdityAha / pR. 21 paM. 15 avazyaM ca - tAthAgatenApi pakSavacanamavazyaM cAbhyupagantavyamityanvayaH / tathAgato buddhastacchiSyastAthAgatastena bauddhenetyarthaH / hetoH sAdhanasya, pratiniyatadharmI yatra dharmiNi sAdhyaM sAdhyanIyaM sa taddharmatA tatsambandhitA tasyAH pratipacyarthaM pakSe hetujJAnArthamiti yAvat, upasaMhAraH pakSasamIpe hetornayanaM hetoH pakSasambandhitvaM tasya vacanaM tatpratipAdakavacanamupanaya iti yAvat / pR. 21 paM. 15 tadvata - hetoH pakSasambandhitvapratipattaye bauddhenopanayo yathA 'bhyupagamyate tathetyarthaH /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 jaintrkbhaassaa| pR. 21 paM. 15 sAdhyasyApi tadartham-sAdhyasya pratiniyatadharmitApratipratyarthaprapi / pR. 21 paM. 16 pakSavacanam pratijJAvAkyam / pR. 21 paM. 17 anyathA-vivAdAdeva pakSasya gmymaantvaatpksssyaapryoge| pR. 27 paM. 17 mamarthanopanyAsAdeva-hetubhAve'vazyaMsAdhyasya bhAva ityasya samarthakaM yadRSTAnte hetusAdhyayoravinAbhAvapatipAdakaM vacanaM tatsamarthanamudAharaNamiti yAvat / tasyopanyAsAdudbhAvanAdeva, gamyamAnasya hetoH yadvayApyaM tadvayAturyaddhapakaM tatsAdhyamitiniyamAvayApyatvenAyameva heturityevaM jJAyamAnasya hetorapi / pR. 21 paM. 18 anupanyAsaprasaGgAt-upasaMhAravacanena yadupanyasanaM tadabhAvApatteH mandamatiH prativAdI udAharaNavAkyato hetusvarUpaM nAvadhArayituM zaknotIti tatpratipatyartha yadyupasaMhAravacanasyAvazyakatvaM yadi bhavatA manyate, tadA kazcinmandamatirvivAdato'pi pakSaM nAvadhArayituM zaknotIti tatpratipatyartha pakSavacanasyApyAvazyakatvamabhyupagamyatAmityAha / pR. 21 paM. 18 mandamatipratipattyarthasyeti-pratijJAyAH prayogo bauddhazAstre'pi dRzyate tacchAstramapi parapratipattyartha pravRttatvAtparArthameva tathA ca yadi pratijJAyAH na prayogArhatvaM tadA zAkyazAkhe'pi tatprayogo na syAdasti ca zAkyazAstre tatprayogo'to'nyatrApi tatprayogo'varjanIya eva, anyathA kalpanAyA dRzyAnusAritvaM bhajyeta adRzyAnusAritvaJca prasajyetetyAha / pR. 21 5 19 kiJceti-bhavatAmeva zAstre pratijJAyAH prayogaH tadbalAnAsmAbhistatprayogaH kakSIkaraNIya iti yadi bauddho bUyAttadA yacchAstraM tena pramANI kRtaM tatrApyasyAH prayogoM dRzyate taddarzanApalApastadapramANatA ca vktumshkyetyaashyenaah| pR. 21 paM. 20 dRzyate ceti-iyaM pratijJA zAkyazAkhe'pi bauddhadarzane'pi mandamatInAM pratiniyatadhArmadharmatayA tattadabhimatArthapratipattito'jJAnAdika nivarttatAmityupakRtIcchayA yadi zAstre pratijJAvacanopanyAsastahiM tAdRzopakRtI
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| cchAvAdinA vAde'pi prativAdimandamatInadhikRtya bhavatyeva, mandamatayo'pi svAbhimatazAstrArthasatyatvAbhimAnAgrahapahilAH sveSTazAstrapratipakSazAstrasamarthanaparAyaNavAdivijigISayA kathAyAmupasarpantyeveti tAnprati pratiniyatardhamidhamatayA sAdhyasya pratipattyartha vAde'pi pratijJopanyAso yuktaevatyAha / pR. 21. paM. 20 parAnugrahArtham tatprayogazca-pakSaprayogazca / pR. 21. paM. 22 tata eva-pratijJAvAkyAdeva, parArthAnumAnasyAnyavAdyabhimataM lakSaNaM pratikSeptumupanyasyati / pR. 21. paM. 23 AgamAtpareNaiva-prativAdinaiva / pR. 21. paM. 23 AgamAt-svAbhyupagatazAstrAt / pR. 21. paM. 23 jJAtasya-prasiddhasya hetoriti dRzyam / pR. 21. paM 23 vacanaM-vAdinopanyastaM vacanaM tathA ca prativAdyabhyupagatAgamasiddhasya hetoH sAdhyapratipattyartha vacanaM praarthaanumaanmityrthH| udAharati pR. 21. paM. 23 yatheti buddhiH-prakRteH prathamaH pariNAmo mahattatvAparAbhidhAnamantaHkaraNa, sAJcetanA, tasyAH katRtve'pi na caitanyaM, kUTasthanityasya puruSasyaiva caitanya, tatsambandhAdacetanA'pi cetaneva bhavatItyupapAdanAya sAdhyate,kanureva caitanyamityabhyupagantAraM naiyAyikamprati sAGkhyAnumAnaM, sAGakhyena vAdinA kRtamanumAnam / tatra niruktalakSaNasya saGgamanAyAha / pR. 21 paM. 24 atra hi-niruktasAGkhyAnumAna ityarthaH / hi-yataH / buddhAviti prakRtatvAduktaM, satkAryavAdinA sAGkhyena pUrvamasataH sattvalakSaNA ''dyakSaNasambandhAparAbhidhAnotpatiH kutrApi neSyate, kintu asatkAryavAdinA naiyAyikAdinaivoktotpattimattvaM svIkriyate sAGakhyasya tu tatsthAne AvirbhAvAddhvaMsasthAne tirobhaavaadvyvhRtiH| tathA ca naiyAyikAdyabhyupagatazAstraprasiddhotpatimattvalakSaNahetuvacanamidaM parArthAnumAnamityarthaH / prativAdyAgamo na vAdinA vAdyAgamo na prativAdinA pramANatayA'bhyupagamyate iti tattadAgamamAtraprasiddho 22
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 jainatarkabhASA / hetu!bhayavAdiprasiddhaH ubhayavAdiprasiddhasyaiva ca hetutA yukteti na parAbhimatamuktalakSaNaM samyaga na vA tallakSyatayA upaDhaukitaM tathetyAha / tadetadapezalamiti niruktaparamatamasundaramityarthaH / athavA nairAtmyavAdinaM bauddhametyevaitadanumAnaM sAGkhyasya, yato nairAtmyavAdinA bauddhanAtmasthAne AlayavijJAnasantatirevA. bhiSiktA, tanmate jJAnasvarUpA buddhireva cetanA svaprakAzatvAt , atastanmatAyA buddharevAcaitanyaM sAGakhyena sAdhyate, bauddhamate sarvasya kSaNikatvAntiHpAtinyA buddherapi kSaNikatvaM, kSaNikatvAccotpattimattvamapi tanmatasiddhaM tatastadAgamasiddhotpattimatvena buddheracaitanyasAdhanamuktadizA parArthAnumAnam anyatsarva darzitadizA 'vaseyam / uktAsAGkhyalakSitaparArthAnumAnalakSaNasyAsundaratve hetumAha / pR. 21. paM. 26 vAdiprativAdinoriti--sAGkhyanaiyAyikayoriti, saangkhybauddhyoritivaa'rthH| pR. 21. paM. 26 Agameti-sAGkhyAgamaprAmANye bauddhasya vipratipatte bauddhAgamaprAmANye sAGkhyasya ca viprtiptterityrthH| tathA ca bauddhogamasiddhamutpattimattvaM vastuto'siddhameva sAGkhyasyetiparapratipacyarthaM tadvacanaM na ghaTata eveti, kathaM tasya parArthAnumAnatvamiti bhAvaH / pR. 21 paM. 27 anyathA-vAdiprativAdinoH prspraagmpaamaannytiprtiptybhaave| pR. 21 paM. 27 tata eva-AgamAdeva, sAGakhyAgame kuTasthapuruSabhinnasarvasyaivAcaitanyaM pratipAditamastIti sAGkhyAgamata eva prativAdino naiyAyikasya karturacaitanyasya prativAdino bauddhasya buddheracaitanyasya siddhiprasaGgataH tamprati tatsAdhanAyAnumAnapraNayanaM sAGakhyasya viphalameva prasajyateti bhAvaH / yadyapi parAgamapratipAditArthasya yuktatvamayuktatvaM vA yAvanna parIkSitaM tAvatsA. mAnyataH zAstratvena prAmANyaM parakIyAgamasyApi parAbhyupagamaviSayastathApi parIkSAdazAyAM tatpratipAditArthasyAyuktatvavyavasthitau bAdhitArthakatvenAprAmANya. syaiva vyavasthityA prAmANyAbhyupagamasya bAdhAditikathAkAle parasparazAstrArthaparIkSAyAM prastutAyAM na parakIyAgamaprasiddhaM svato'siddhahetutayodbhAvanIyamiti tAdRzahetuvacanaM na parArthAnumAnamityAha /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / 10 pR. 21 paM. 28 parIkSApUrvamiti-tadvAdhAt-parakIyAgamamAmANyAmyupagamAbhAvAt , nanu yadi parAmamasiddhahetunA sAdhyAsAdhanaM na nyAyyaM, tarhi naiyAyikAgamasiddhasarvathaikatvahetunA sAmAnyasyAnekadharmisambaddhatvAbhAvasAdhanaM syAdvAdino'pyayuktamiti shngkte| pR. 21 paM. 28 nanvevam-parAgamamAtrasiddhahetuvacanasyAyuktatve / pR. 21 paM. 28 bhavadbhirapi-jainairapi / pR. 22 paM. 1 paramprati-naiyAyikamprati / ApAdanAkAraM yatsarvathaikamityAdinA darzitam , yatsarvathaikaM tannAnekatra sambaddhayate iti vyAptipradarzanam / tathA ca sAmAnyamiti upasaMhAravacanaM, sarvathaikaM ca sAmAnyamiti tadarthaH / tatazca sAmAnyaM nAnekatra sambaddhathata ityApAdanam , yadi svatantrAnumAnarUpamidaM syAttadA'yuktatvamasyApi syAdevetyarddhasvIkAraparam / pR. 22 paM. 2 satyamiti-tarhi kimidamityapekSAyAmAha / pR. 22 paM. 2 ekadharmopagame-sAmAnye naiyAyikenaikadharmopagame sarvathaikatvarUpadharmopagame, tamprati / pR. 22 paM. 2 dharmAntarasandarzanamAtraparatvena-dharmAntarasya sarvathaikatvavyApakAnekarmisambandhitvAbhAvasya pradarzanamAtrAbhiprAyakatvena / pR. 22 paM. 3 etadApAdanasya-yatsarvathai tannAnekatra sambaddhayate, tathA ca sAmAnyamityApAdanasya / pR. 22 paM3 vastunizcAyakatvAbhAvAt-tadviSayasya sAmAnyagatAne kasambandhitvAbhAvasya vastuto'bhAvena vastunizcAyakatvAsambhavAta, vyApyAbhyupagamanAntarIyako vyApakAbhyupagamo yatra prasajyate tatprasaGgasAdhanamitilakSaNasadbhAvena prasaGgasAdhanamevaitantrayAyikamprati jainena kriyate, tadAkArazca yadi sAmAnya sarvathaikaM syAt, anekatradharmiNi na saMbadhnIyAditi, tatkimatra vastunizcayo na bhavatyeva, evaJcettadudbhAvanamanarthakameva bhavatAM prasajyetetyata Aha /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA ___ pR. 22 paM. 4 prasaGgaviparyayarUpasya-etatprasaJjana naiyAyikasyeSTApAdanarUpaM, yataH sAmAnyasyAnekadharmisambandhitvAbhAve sAmAnyarUpataiva na syAt / nityatve sati anekasamavetasya sAmAnyalakSaNatvena tenAbhyupagamAt , tato'sya prasaGgasya viparyayaparyavasAnaM viparyayazca prakRte asti cAnekasambandhisAmAnya tato na sarvathaikamiti atra ca yadanekasambandhi tanna sarvathaikamiti tatra cAnekasambandhitvalakSaNaheturna nyAyAgamakasiddhaH kintu jainAgamasiddho'pi sa viparyayahetuH svatantrasAdhanarUpatvAnmaulaheturabhidhIyate tasyaiva / evakAreNa prasaGga hetoyaMvacchedaH / pR. 22 paM. 4 tannizcAyakatvAt-vastunizcAyakatvAt , sAmAnyagatasarvathaikatvAbhAvazca vipakaye sAdhyaH sa ca vastveveti / nanu svataMtrasAdhanatvAdviparyayahetureva prathamataH prayoktavyo'laMprasaGgahetUpanyAsenetyaMtaAha / pR. 22 paM. 4 anekavRttitveti-yatra yatrAnekavRttitvaM tatrAnekatvamitiniyAmAdanekavRttitvasya vyApakamanakatvaM naiyAyikena sAmAnye sarvathaikatvamabhyu pagacchatA'neka vRttitva vyApakasyAnekatvasya nivRttirabhyupagataiva tayaiveti anekavRttitvavyApakAnekatvanivRttyaivetyasyArthaH / tathA ca yatra vyApakAbhAvastatra vyApyAbhAva iti vyaapteH|| pR. 22 paM. 5 tannivRtteH-anekatvavyApyasyAnekavRttitvasya nivRtteH sAmAnye'bhAvasya / pU. 22 paM. 6 maulahetuparikaratvena-yadanekavRti tadanakaM, anekavRti ca sAmAnyaM, tasmAdanakamiti svatantrasya viparyayAnumAnassa hetutvena maulaheturanekavRttitvaM, tasya parikaratvena vyatirekavyAptirUpatayA'Ggatvena anvayavyAptivadvayatirekavyApterapi sAdhanAGgatvAt , yathA parvato vahnimAn dhUmAdityatra yo yo dhUmavAn sa vahnimAnityanvayavyAptivadyo vahvayabhAvavAn sa dhUmAbhAvavAniti vyatirekavyAptiH sAdhanAGgaM, evaJca / pR. 22 paM. 6 prasaGgopanyAsasyApi-naiyAyika prati yo jainena kriyate yatsarvathaikaMtamAnekatra sambadhyate tathA ca sAmAnyamiti prasaGgopanyAsastasyApi / pR. 22 paM. 6 nyAyyatvAt-nyAyAdanapetatvAt yuktatvAditi yAvat /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparicchedaH / 173 navvevaM bauddhamprati buddhiracetanA utpattimatvAditi sAGakhyAnumAnamapi prasaGgaviparyayaparyavasAyyevAstu, yatastatrApi buddhiryadi cetanA syAdutpattimatI na syAdityApAdanAGgasya yaccetanaM na tadutpattimat, cetanA ca buddhirityavayavadvayAtmakaprasaGgasAdhanasyAstyeva sambhavaH, buddherutpattimattvAbhAvazca na parasyeSTastato viparyayaH, buddhiracetanA utpattimattvAditi sambhavatItyata Aha / pR. 22 paM. 6 buddhiracetanetyAdau ceti-uktAvataraNadizA maulaheturutpattimatvamevAyAtaM tacca na sAGkhyasya svamatasiddham , anyAgamaprasiddhantvaprasiddhakalpameveti na tathopanyAso yukta iti doSo na vyAvarttate / buddhiryadyutpattimatI syAncetanA na syAdityApAdanAGgasya yadutpattimattanna cetanaM, yathA ghaTAdi, utpattimatI ca buddhirityavayavadvayAtmakaprasaGgasAdhanasya prathamamupanyAsastatra buddheracaitanyanabauddha syeSTamitiviparyayaH, buddhirnotpatimatI cetanatvAditi,atra yatra cetanatvaM tatrotpattimattvAbhAva iti vyAptissAGkhyasya siddhA,cetanatvamapi puruSe sAGkhyasya prasiddhaM, paraM sAGkhyamate utpattimatvAbhAvassarvatraiva cetane'cetane ceti cetanatve utpattimattvAbhAvasya nAntAptiratastatrAprayojake hetau pareNetthaM vaktuM zakyate / utpattimatyapyastu buddhircetanA'pyastu na hi cetanatvasyotpattimattvavirodhe kiJcinmAnaM vidyate sAGayasyeti, viruddhadharmAdhyAsalakSaNavipakSabAdhakapramANasyAnusthApanAdupasthApayitumavazyatvAdviparyayAnumAnahetusAdhyayorvyAptisiddhayabhAve tayorvyApyavyApaka bhAvanibandhanasya prasaGge viparyayasAdhyAbhAvarUpavyApakAbhAvahetukaviparyayahetvAbhAvarUpavyApyAbhAvalakSaNasAdhyasAdhanakAraNavyAptigrahasyAsiddhathA prasaGgasyApyanyAyyatvam / darzitaprasaGgaviparyayasAdhanaparatA'pi buddhiracetanA utpattimattvAdghaTavaditi sAGathAnumAnasyodakSaratvAna yuktamityarthaH / pR. 22. paM. 9 vadanti-syAdvAdaratnAkare zrImanto devasUrayo vadanti, tathA caitattattvabubhutsubhiH syaadvaadrtnaakro'vlokniiyH| tatra prasaGgaviparyayarUpamaulahetoreva tannizcAyakatvAdityAyetadgranthasthasandarbhAbhiprAyasamAnAbhiprAyakaH pAThazvetthaM " prasaGgaH khalvatra vyApakaviruddhopalabdhirUpaH anekavyaktivartitvasya hi vyApakamanekatvam , aikAntikaikarUpasyAnekavyaktivartitvavirodhAt , anekatravRtteranekatvaM vyApakaM, tadviruddhazca sarvathaikyaM sAmAnye tvayA'bhyupagamyate tato nAnekavRttitvaM syAt, virodhyakyasadbhAvena vyApyena vyApakasyAnekatvasya nivRtyA
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA / vyApyasyAnekavRttitvasyAvazyaMnivRtteH, na ca tannivRttirabhyupagatetilabdhAvasaraH prasaGgaviparyayAkhyo viruddhavyAptopalabdhirUpo'tramaulo hetuH,yathA yadanekavRttitadanekam, anekavRttivasAmAnyamiti, ekatvasya hi viruddhamanekatvaM, tena vyAptamanekavRttitvaM tasyopalabdhiriha, moletvaM cAsyaitadapekSayaiva prasaGgasyopanyAsAta, na cAyamubhayorapi na siddhaH, sAmAnye jainayogAbhyAM tadabhyupagamAt , tato'yameva maulau heturayameva vastunizcAyakaH " iti buddhiracetanetyAdI cetyAyetadgranthaphakkikA'pi ratnAkarasthazaGkAgranthamavataraNarUpatayA manasi saMsthApya tatsamAdhAnarUpaiva granthakatodbhAvitA, tathA ca tadgranthaH " nanvevaM prasaGge'GgIkriyamANe buddhiracetanA utpattimatvAdityayamapi sAGkhayena khyApitaH prasaGgaheturbhaviSyati, tathA hi yadi buddhirutpatimatI bhavadbhirabhyupagamyate tadAnI tadvayApakamacaitanyamapi tasyAH syAnna caivamato notpattimatyapIyam iti prasaGgaviparyayahetorityAyetadgranthasamAdhAnagranthasamAnAbhiprAyaka zcaratnAkaragrantho yathA " prasaGgaviparyayahentormolasya cetanyAkhyasya sAG. khyAnAM buddhAvapi pratiSiddhatvAt , caitanyasvIkAre'pi nAnayoH prasaGgavipayayorgamakatvaM, anena prasaGgaviparyayaheto Aptisiddhinibandhasya viruddhadharmAdhyAsasya vipakSe bAdhakapramANasyAnupasthApanAta / caitanyotpattimattvayorvirodhAbhAvata , evaM hi acetanatvenotpattimattvaM vyAptaM bhavedyadi caitanyena tasya virodhaH syAt , nAnyathA, na caivamiti / naitau prasaGgatadviparyayau gamako bhavataH" iti / parArthAnumAne hetuprayogaprakAramupadarzayati / pR. 22. paM. 10 heturiti-asya prayoktavya itynenaanvyH| pR. 22 paM. 10 sAdhyopapattyathAnupapattibhyAm-sAdhye satyeva hetorupapattiH sAdhyopapattiH, sAdhyaM vinA hetoranupapattiranyathAnupapattiH tAbhyAm , / dvidhA dviprakAraH / etatprakAradvayaM krameNodAharati / pR. 22 paM. 11 yatheti asatyanupapatteH-vAvasati dhUmasyAnupapatteH, yatra pareNa dhUmAditi prayujyate, tatra syAdvAdinA vahnau satyeva dhUmasyopapatteH, vahAvasati dhUmasyAnupapatteriti vA prayujyate, vAkAreNaitatkathayati yadekaprayogato'pi prakRtArthasiddhinirvAhAdvayormadhyAtkAmacAramekasya prayogo vidheya ityeva spaSTayati /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / 175 pR. 22 paM. 12 anyoriti-saadhyoppttynythaanupptyorityrthH| anyaspaSTam / pakSahetuvacanAtmakamanumAnamiti prAguktaM tadeva vyavasthApayati pakSetyA dinA evakArodbhAvanaprayojanamAha / pR. 22 paM. 14 na dRSTAntAdivacanamiti-dRSTAntAdivacanaM na parapratipatyaGgamato naiyAyikasya pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAtkapazcAvayavasya mImAMsakasya pratijJAhetUdAharaNAtmakAvayavatrikasya udAharaNopanayanigamanalakSaNAvayavatrayasya vA bauddhasyodAharaNopanayAtmakAvayavadvayasya ca parapratipatyaGgatayA parArthAnumAnatvakathanamayuktamityAveditam , yataH svAbhISTasAdhyapratipattirbhavati tadevAbhidhAtavyaM, pakSahetvabhidhAnatassA bhavati, tatastasyaivaparapratipattyaGgatvAdabhiH dhAnaM yuktamityAha / pR. 22 paM. 15 pakSahetuvacanAdeveti-nanu vyAptigrahArtha tatsmaraNArthavA dRSTAntavacanasyApyAvazyakatA vyAptirUpasAdhyahetusambandhasmaraNamantareNAnumAnAtmakaparapratipatteranudayAdityata Aha / pR. 22 paM. 15 pratibandhasyeti / tatsmaraNasyApi-pratibandhasmaraNasyApi, pakSavacanarUpapratijJayA sAdhyasya hetuvacanato hetozca jJAne sati pUrva gRhItatadubhayavyAptirUpasambandhasya prativAdinaH sambandhidvayajJAnata evatatsambandhasmaraNasya sambhavena tadartha dRSTAntavacanopanyAsasyAnAvazyakatvAta , pUrvamagRhItavyAptikasya tu prativAdino dRSTAnte'pi pUrvavyApteragrahaNena tadupanyAse'pi kathamatrApi hetusattve'vazyasAdhyasattvaM yenAhamatra niruktasAdhyasAdhanayoAptimavadhArayAmIti prativAdijijJAsAyA anupazAntestadupazamanArtha prakRtasya hetoH prakRtasAdhyena sahAvinAbhAvasya sAdhanarUpasamarthanaM tayoH kAryakAraNabhAvatAdAtmyAdipratibandhagrAhakapramANataH prativAdina-prativAdinA'vazyameva karttavyamiti dRSTAntAnupa-nyAse'pyukta samarthanata eva vyApti grahaNatassAdhyaprati pattisambhave tadanaGgasya dRSTAntavacanasyopanyAso'nAvazyaka ityAha / pR. 22. paM. 17 asamarthitasyeti-sAdhyahatvoravinAbhAvAvacchedakatayA'sAdhitasya /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 jainatarkabhASA pR. 22 paM. 17 tatsamarthanenaiva-hetoH svAsAdhyena sahAvinAbhAvasAdhanenaiva / pR. 22 paM. 17 anyAyAsiddhezva-dRSTAntopanayanigamanavacanopanyAsasyAnyathAsiddhezvAkiM samarthanamityAkAGkSAyAmAha / pR. 22 paM. 18 samarthanaM hIti / tata eva-niruktasamarthanata eva,tarika dRSTAntAdivacanaM kamapi prativAdinamprati na prayoktavyameva, tathA satyevamabhyu pagacchatassyAdvAdavAdina ekAntavAdAbhyugamAdanekAntavAdavyAkopa ityata Aha / pR. 22 paM. 21 mandamatIstviti-ativyutpannamprati hetuprayogamAtrasya tadanyavyutpannamprati pakSahetUbhayaprayogasya mandamatiprativAdivyutpAdanArtha dRSTAntAdi prayogasyopayogambhAvayati / pR. 22 pa. 22 tathAhIti-nirNItaH pakSassAdhyaviziSTo dharmI yenaprativAdinA sH| ___ pR. 22 paM. 22 nirNItapakSaH dRSTanteti-dRSTAntavacanena smRtiviSayaHkartavyo yaH pratinibandhastasya grAhakaM yattAMtmakampramANaM tasya smaraNe yo nipuNaH dRSTAntavacanamantareNApi pratibandhagrAhakatarkapramANaM smartuM samartha ityarthaH / pR. 22 paM. 23 apareti-upanayanigamanalakSaNAvayavayorabhyahane svayaM tatsvarUpakalpane yaH samarthaH, bhavitavyamatra IdRzenopayena IdRzena ca nigamanene. tyevaMsvarUpAbhyuhane samartha ityrthH| tathA ca sAdhyaviziSTadharmivizeSapratipattilakSaNaprayojanasya kSayopazamavizeSAdeva bhAvAtpratijJopanyAsasya vyAptigrAhakatarkasmaraNalakSaNaprayojanasya kAraNAntarAdeva sampannatvAdRSTAntopanyAsasya, upanayanigamanayosvayamapyUhanAttadubhayopanyAsasyAnupayoge vyavasthite tamprati niruktaprativAdinamprati / pR. 22 paM. 24 hetureva prayojyaH-hetuvacanamAtraM prayoktavyam uktaprativAdyapekSayAkiJcinnyUnavyutpattimantaM prativAdinamprati pakSahetuvacanadvayasya prayoktaH vyatvamanuzAstiyasyatviti /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| 177 pR. 22 paM. 24 nAdyApi pakSanirNayaH-prArabdhakathAtaH prAgavyavahitapUrvakAle sAdhanIyasAdhyaviziSTadharmivizeSanirNayo nAsti, tenaitatkathAnupayuktasamaye yatkiJciddharmaviziSTadharmisAdhanAvasare ca taddharmaviziSTadharmanirNaye'pi na kSatiH / pR. 22 paM. 25 tamprati-tamprativAdinamuddizya / pR. 22 paM. 25 pakSo'pi-prayojya iti sambaddhayate, apinA hetoH saGgrahaH pakSahetU pryojyaavityrthH| mandamatirapi mandAtimandAtimandatamamatibhedena trividha statra prathamamadhikRtyAha / pR. 22 paM. 25 yastviti pramANasya-smRtyarthakadhAtuyoge karmaNi SaSThI, SaSThayantavizeSyavAcakapadasamamivyAhRtasya vizeSaNavAcakapratibandhakagrAhiNa ityasyApi SaSThyantatvaM, tathA ca yo mandamatiH prativAdI dRSTAntavacanAtiriktena na kenacit pratibandhagrAhitarkapramANaviSayakasmaraNavAn / pR. 22 paM. 26 taM prati-tamprativAdinamuddizya / pR. 22 paM. 26 dRSTAnto'pi-prayojya ityanuvartate, apinA pakSahetvorgrahaNaM tathA ca tamprativAdinamprati pakSahetudRSTAntavacanAni prayoktavyAnItyarthaH / ati. mandamatiprativAdinamadhikRtyAha / pR. 22 paM. 26 yastviti dArTIntike-pakSe upanayo'pItyatrApi prayojyaityasya sambandhaH / apinA pakSahetudaSTAntAnAmupagrahaH, tathAca taM pratipakSahetu. dRSTAntopanayAH prayoktavyAH / atimandatamamatimadhikaroti / pR. 22 paM. 27-evmpiiti-pkssaadivcnctussttypryoge'piityrthH| pR. paM. 27 sAkAGkSa prati-etAvatA kiM jAtamityAkAGkSAzAlinamprati vAdinamprati, caH samuccaye sa ca nigamanamityanantaraM yojyaH, samuccayazca pratijJA hetUdAharaNopanayAnAM, tathA ca tamprati pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAni paJcApyavayavAH prayoktavyAH, naitAvatA naiyAyikenAsmadabhimatapaJcAvayavAtmakaparArthAnumAnasiddhiriti santoSTavyaM, tato'dhikAnAmapyavayavAnAM prativAdivizeSamadhikRtyA. vazyamprayoktavyAtvAdityAha / 23
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 jaintrkbhaassaa| pR. 22 paM. 28 pakSAditi-AdipadAddhetudRSTAntopanayanigamanAnAM grahaNa tathA ca yaH pakSasvarUpe vipratipannastamprati pakSazuddhirapi yastu hetusvarUpe vipratipadyate tamprati pakSazuddhihetuzuddhI dve api yastu dRSTAntasvarUpe'pi vivAdagrahitastamprati pakSahetudRSTAntazuddhayastisro'pi, yastUpanayasvarUpe'pi vivAdamAviSkaroti tamprati pakSahetudRSTAntopanayazuddhayazcatasro'pi yastu nigamanasvarUpe'pi vivAdAcAntamatistampati pakSahetudRSTAntopanayanigamanazuddhayaH pazcApi prayoktavyAH, apinA pakSAdInAM paJcAnAmupagrahaH tathA ca yaniSpannaM tannigamayati / pR. 23 paM. 1 so'yamiti / dazAvayabo-paJcapratijJAdayaH paJcapakSazuyAdayaH teSAM melanena dazAvayava ityrthH| pakSazuddhayAdikaM ca syAdvAdaratnA. kare vyAvaNita, tathA ca tadranthaH " tatra vakSyamANapratItasAdhyadharmavizeSaNatvAdipakSadoSaparihArAdiH pakSazuddhiH abhidhAsyamAnAsiddhayAdi hetvAbhAsoddharaNaM hetuzuddhiH, pratipAdayiSyamANasAdhyavikalatvAdidRSTAntadUSaNapariharaNaMdRSTAntazuddhiH upanayanigamanayostu zuddhI pramAdAnyathAkRtayostayorvakSyamANatatsvarUpeNa vyavasthApake vAkye vijJeye iti / ||ath hetuvibhAgaH // hetuprakArAnupadarzayati pR. 23 paM. 3 sa cAyamiti-anantaranirUpitasvarUpo hetuHpunarityarthaH hetoryathA sAdhyopapattyanyathAnupavartimyAM prayoge dvaividhyaM tathAprakAre'pi dvaividhyamityabhidhAnAya punrrthkshckaarH| pR. 23 paM. 3 vidhirUpaH-bhAvarUpaH / pR. 23 paM. 3 pratiSedharUpaH-abhAvarUpaH / prathamoddiSTatvAdvidhirUpahetuM vibhjte| pR. 23 paM. 3 tatreti-vidhirUpaniSadharUpahetvormadhye ityarthaH / pR. 23. paM. 4 vidhisAdhaka:-bhAvarUpasAdhyasAdhakaH /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / pR. 23 paM. 4 pratiSedhasAdhakazca-abhAvarUpasAdhyasAdhakazca / vidhirUpasAdhyasAdhakasya vidhirUpahetoH prakArAnupadazayati / pR. 23 paM. 4 tatreti-vidhisAdhakAtiSedhasAdhakavidhirUpahetvomadhya ityrthH| pR. 23 paM. 4 AdyaH-vidhisAdhako vidhirUpo hetuH / pR. 23 paM. 4 SoDhA-SaTprakAraH, SaDvidhatvaJca vyApya-kArya-kAraNa pUrvacaro-taracara-sahacarabhedAjjJeyam , tAn prakArAn krameNa nidarzanopadarzanadvArA bhAvayati / tadyatheti / vidhisAdhaka vidheyavyApyaM bhAvarUpahetumudAhArati yatheti zabde'anityatvalakSaNabhAvadharmo bhAvAtmakena prayatnAntariyakatvena hetunA sAdhyate prayatnAntariyakatvaJca nAnityatvasya kAryakAraNAdirUpaM, kintu yatrayatra prayatnAnantariyakatvaM vartate tatra anityamapi vartata ityataH prayatnAnantariyatvamanityatvasya vyApyamiti / nanu sAdhyehatvovyApyavyApakabhAve satyeva vyApigrahaNataH sarvasyAnumAnasyodbhavaiti hetumAtrasyaiva sAdhyavyApyarUpateti prathamabheda eva sarve'pi bhedAssanniviSTA iti kAryakAraNAdihetUnAM prakArAntaratvana syAdityata Aha / pR. 23 paM. 6 yadyapIti-kAryAdhanAtmakavyApyasyaiva vyApyatvena vyApyAtmakahatusayA vivakSitatvamitikAryAdi hetUnAM na vyApyahatAvantarbhAva ityarthaH / evaM sati kAryAdivatsvabhAvaheturapyadhiko vaktavyo bhavati, tathA ca vidhisAdhakavidhihetossaptavidhatvaM syAdityata Aha / pR. 23 paM. 7 vRkSaH ziMzapAyA ityAderiti-vRkSasvabhAvA ziMzapA yadi vRkSasvarUpamatipatet vRkSasAmagrI vA'tipatya jAyeta, svasvarUpamevAtipatet svasAmagrIvA'tipatya jAyatetivipakSabAdhakAniSTaprasaGgatastAdAtmyena vRkSavyApyatayA nirNItasya zizapAlakSaNasvabhAvahetoH kAryAdibhinnatvAdvayApyahetAvevAntarbhAva iti na tamupAdAya vidhisAMdhakavidhihetossaptavidhatvaprasaGga ityarthaH / vidhisAdhakaM dvitIyaMkAyarUpavidhihetuM darzayati / pR. 23paM. 8 kazcitkAryarUpaiti-dhUmaiti-kAryarUpo vidhisvarUpo dhUmaheturityarthaH, gamakatve satyeva hetutvamiti tadbhAvayati /
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA pR, 23 paM. 9 dhUma iti, hi yataH tadabhAve agnyAtmakasvakAraNAbhAve, vidhisAdhakaM kAraNAtmakavidhirUpahetu tRtIyaM nirUpayati / 180 pR. 23 paM. 10 kazcitkAraNarUpam - iti-viziSTeti - atyantanailyonatatvAdiviziSTetyarthaH / pR. 23 paM. 11 meghavizeSa iti - atyantanaraiyonnatatvAdiviziSTameghaH kAraNAtmakavidhirUpa heturityarthaH / bhAvayati / pR. 23 paM. 11 sa hi - tAdRzameghavizeSo yata ityarthaH / atra kAraNasya kAryasAdhakatvamasahamAnaH parazzaGkate / pR. 23 paM. 12 nanviti - kAryAbhAve'pi sambhavatkAraNamityanena kArya rUpasAdhyAbhAvavadvRttitvAdanaikAntikatvaM kAraNahetordarzitam / pR. 23 paM. 13 ataeva - kAraNasya kAryAbhAvavadvRttitvenAnaikAntikatvAtkAryAnanumApakatvAdeva sarvasya kAraNasya kAryAnumApakatvAbhyupagame bhavataH zaGkA satyaiva paraM naivamamyupagamyate, kintu nizcitakAraNantarasAkalyApratibaddhasAmarthyasya kAraNavizeSasyaiva hetutvamabhyupeyate tasya kAryAvyabhicAritvena kAryAnumApakatva - mabhyupagame na kazciddoSa iti samAdhatte / pR. 23 paM. 14 satyamiti, yasminniti - manonnatatvAdiviziSTe meghavizeSalakSaNavRSTikAraNe ityarthaH / pR. 23paM 14 sAmarthyApratibandhaH - vRSTilakSaNa kAryajananasAmarthyasya na kenacitpratikUlaprabalavAyvabhighAtAdilakSaNapratibandhakena pratibandhaH / pR. 23 paM. 14 kAraNAntarasAkalyam - vRSTikAraNAnukUlavAyvAdisamavadhAnam / pR. 23 paM. 15 nizcetuM zakyate - vRSTipratibandhakaH ko'pIdAna nAsti, vRSTayanukUlavAyvAdisamavadhAnaJcAsminmeghavizeSe varttate ityevaM nizcayo liGgavizeSAdinA kartuM zakyate / pR. 23 paM. 15 tasyaiva - tAdRzameghavizeSAdereva /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 181 pramANaparicchedaH / pR. 23 paM. 15 kAraNasya-vRSTayAdikAraNasya / pR. 23 paM. 15 kAryAnumApakatvAt-vRSTayAdikAryAnumApakatvAt vidhisAdhakaM turIyaM pUrvacarAtmakavidhirUpahetuM nirUpayati / pR. 23 paM. 16 kazcitpUrvacara-iti udAharati / pR. 23 paM. 16 yatheti, zakaTama-rohiNInakSatram / udeSyatItyasya muhU. ntei udayaM prApsyatItyarthaH / anyatspaSTam , vidhisAdhakaM paJcamamuttaracarAtmakavidhirUpahetuM prarUpayati / ___ pR. 23 paM. 19 kazcit uttaracara iti tam-bharaNyudayam kAryakAraNayoravyavadhAne satyeva kAryakAraNabhAvaH pUrvacarottarayostu muhUrtAtmakakAlavyavadhAnAt na kAryakAraNabhAvaH, iti pUcarasya na kAraNahetAvantarbhAvaH, uttaracarasya ca kAryahetAvantarbhAva ityanayoH pratyekaM pRthagetra hetutvamityAha / pR. 23 paM. 21 kAlavyavadhAneneti-anayoH-pUrvacarottaracarayo, kAryakAraNAbhyAM bheda iti samAse'lpasvarasya pUrvanipAta iti niyamabalAdatra kAryapadasya pUrvamupAdAnam anvayastu pUrvacarasya kAraNAdbhedaH, uttaracarasya kAryAdbheda iti / vidhisAdhakaM SaSTaM sahacarAtmakavidhisvarUpahetuM nirUpayati / pR. 23 paM. 21 kazcitsahacara iti, mAtuliGgam-"bijorA" iti bhASayA loke prasiddhaM phalaM, tatphalamandhakArAvRte'ntargRhakoNe upabhuJjAnApumAn mAtuliGgaM rUpavadbhavitumarhati rasavattAnyathAnupapatterityanuminoti tadAnImAsvAdyamAnAdrasavizeSAdyogyamapi tatrasthaM rUpavizeSamAlokasaMyogAdyAtmaka cAkSuSapratyakSakAraNAbhAvAdapratyakSamityato'numinoti tatra raso vidhirUpo hetUrUpasya sahacaraH, tasya gamakatvamupapAdayati / pR. 23 paM. 23 raso hItyAdinA-jainamate paudgalikAnAM yAvatAmeva niyamena rUparasagandhasparzavattvamiti / pR. 23 paM. 23 niyamena rUpasahacarito-rasaH / tadabhAve-rUpAbhAve / anupapadyamAno'sambhavasthitikaH / tadgamayati-rUpamanumApayati rUpa rasayoH parasparasvarUpaparityAgenopalambhAnnaikyamiti na rUpasvabhAvatvaM rasasya,
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 jainatarkabhASA samAnakAlInatvenAnayoH paurvAMparyAbhAvAt paurvAparyaniyatakAryakAraNabhAvo'pi neti, svabhAvakAryakAraNeSu sahacarasya nAntarbhAva iti pRthagevAyaM heturityAha / pR. 23 paM.24 paraspareti, asya-sahacarasya udAhRtAnA hetUnAM bhAvarUpatvAdAvasAdhakatvAcca vidhisAdhakavidhirUpatvaM vidheyenAviruddhatayopalabhyamAnatvAdeva cAviruddhopalabdhirUpatvamanyatra gIyata ityupasaMharati / / pR. 23 paM. 25 eteSUdAharaNeviti, ta eva-pUrvamudAhRtA dhUmAdihetava eva, iti vidhisAdhakavidhisvarUpahetuSaTprakAropavarNanam / atha pratiSedhasAdhaka vidhisvarUpahetUnnirUpayati / pR. 23 paM.28 dvitIyastviti-pratiSedhasAdhakavidhisvarUpahetustvityarthaH / prathamasyAviruddhopalabdhisaMjJakatve nigamite, dvitIyasya viruddhopalabdhisaMjJakata mAgatameva, tathApi spaSTapratipattaye uktam - pR. 23 paM. 28 viruddhoplbdhinaameti-prtissedhsaadhkvidhisvruuphetuprkaaraanupdrshyti| pR. 23 paM. 28 sa ceti-viruddhopalabdhinAmako niSedhasAdhako vidhisvarUpa hetuzcetyarthaH / pR. 23 paM. 28 svabhAveti-niSedhyasvabhAvaviruddhopalabdhiH 1 niSedhyavyApyaviruddhopalabdhiH 2 niSedhyaviruddhakAryopalabdhiH 3 niSedhyaviruddhakAraNopalabdhiH 4 niSedhyaviruddhapUrvacaropalabdhiH 5, niSedhyaviruddhottaracaropalabdhiH 6, niSedhyaviruddhasahacaropalabdhi 7. ityavaM saptaprakAro niSedhasAdhako viruddhopalandhinAmako vidhisvarUpo heturityarthaH / krameNa tAnudAharaNato bhAvayati / pR. 24 paM. 1 yatheti-nAstyeva sarvathA ekAntaH anekAntasyopalambhAdi. tyatra anekAntalakSaNo hetuH prathamaH nAstyasya tatvanizcayaH tatra sandehAdityatra tatvaviSayakasandehalakSaNo hetudvitIyaH, nAstyasya krodhopazAntiH vadanavikArAderitvatra vadanavikArAdilakSaNo hetustRtIyaH, nAstyasyAsatyaM vacaH rAgAdyakalaGkitajJAnakalitatvAdityatra rAgAdyakaGkitajJAnakalitatvarUpo hetuzcaturthaH, nodgamipyati muhUrtAnte puSyatArA rohiNyudgamAdityatra rohiNyudgamAtmakahetuH paJcamaH,
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparicchedaH / 183 nodagAta muhUrtAtpUrva mRgaziraH pUrvaphalgunyudayAdityatra pUrvaphalgunyudayAtmA hetu: SaSThaH, nAstyasya mithyAjJAnaM samyagjJAnAdityatra samyagjJAnasvarUpo hetuH saptamaH, ante iti zabdaH viruddhopalabdhihetuprakAropadarzanaparisamAptau, krameNopadarzitAnAM viruddhopalabdhihetuprabhedAnAM saptAnAmapi hetUnAM krameNa pratiSaghasvabhAvaviruddhAdirUpatAM bhAvayati / pR. 24 paM. 7 atretyAdinA...tadanizcayeti-tattvAnizcayetyarthaH / pR. 24 paM. 9 tadanupazameti-krodhAnupazametyarthaH / anyatsarva spaSTam / iti pratiSedhasAdhakaviruddhopalabdhividhisvarUpahetunirUpaNam // // atha pratiSedharUpahetunirUpaNam // pratiSedhasvarUpahetuprakAramupadarzayati / pR. 24 paM. 15 pratiSedharUpo'pIti-vidhisAdhakasya pratiSedhasvarUpahetoH prakArAnupadarzayati / pR. 26 paM. 16 Adya iti-pratiSedharUpahetoH prathamo bhedo vidhisAdhakapratiSedharUpahetuH / yathA vidhisvarUpahetoH prathamabhedo vidhisAdhako'viruddhopalabdhinAmA, tasyaiva dvitIyaH bhedaH pratiSedhasAdhako viruddhopalabdhinAmA, tathA pratiSedharUpahetorapi prathamabhedo vidhisAdhako viruddhonupalabdhinAmA, tasyaiva dvitIya medaH pratiSedhasAdhako'viruddhAnupalabdhinAmetyabhisandhAnenoktam / pR. 24 paM. 16 viruddhAnupabdhinAmeti / vidheyaviruddheti-vidheyaviruddhakAryAnupalambhaH 1; vidheyaviruddhakAraNAnupalambhaH 2; vidheyaviruddhasvabhAvAnupalambhaH 3, vidheyaviruddhavyApakAnupalambhaH 4; vidheyaviruddha sahacarAnupalammaH 5; ityevaM medAt vidhisAdhakaH pratiSedhalakSaNo viruddhAnupalabdhisaMjJako hetuH paJcaprakAra ityarthaH / krameNaiSAmudAharaNAnyupadarzayati / pR. 24 paM. 27 yathetyAdinA-astyatra rogAtizayo nirogavyApArAnupalabdherityatra vidheyaH sAdhyo rogAtizayaH tasya viruddhaM nairujyaM tasya kArya nirogapuruSakavRkasotsAhagamanAgamanAdikriyAlakSaNavyApArastasyAnupalibdhistada
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 jaina bhASA / bhAvo heturatra bhavati vidheyaviruddha kAryAnupalambhAtmA prathamaH / vidyate'tra kaSTaM iSTasaMyogAbhAvAdityatra vidheyaM kaSTaM duHkhaM tadviruddhaM sukhaM tasya kAraNamiSTasya priya mitrAdeH saMyogo milApastasyAnupalabdhirabhAvo, heturbhavati vidheyaviruddhakAraNAnupalambhAtmA dvitIyaH / vastujAtamanekAntAtmakam ekAntasvabhAvAnupalambhA dityatravidheyaM anekAtmakatvaM tadviruddhasvabhAva ekAntasvabhAvaH tasyAnupalambhobhAvo bhavati vidheyaviruddhasvabhAvAnupalambhAtmA tRtIyaH / astyatra chAyA auSNyAnupalabcerityatra vidheyIbhUtA chAyA tadviruddha AtapastadvayApaka mauSNyaM tasyAnupalambho'bhAvo bhavati vidheyavirudravyApakAnupalambhAtmA caturthaH / astyasya mithyAjJAnam, samyagdarzanAnanupalabdherityatra vidheyaM mithyAjJAnaM tasya viruddhaM samyagjJAnaM tatsahacaraM samyagdarzanaM tasyAnupalambho'bhAvo bhavati vidheyaviruddhasahacarAnupalambhAtmA paJcamaH // iti vidhisAdhaka viruddhAnupalabdhisaMjJakapratiSedharUpahetunirUpaNam // // atha pratiSedhasAdhakapratiSedharUpahetunirUpaNam // pratiSedhasAdhakA viruddhAnupalabdhisaMjJakapratiSedharUpa hetuprakArAndarzayati / pR. 24 paM. 22 dvitIya iti pratiSedhyAvirudvasvabhAvAnupalabdhiH 1, pratiSebhyAviruddha vyApakAnupalabdhiH 2 pratiSedhyAviruddha kAryAnupabdhiH 3; pratiSedhyAviruddhakAraNAnupalabdhiH 4 pratiSedhyAviruddha pUrva carAnupalabdhiH 5; pratiSedhyAviruddhottaracarAnupalabdhiH 6; pratiSedhyAviruddhasahacarAnupalabdhiH 7 / ityevaM bhedAtsapta prakArakoviruddhAnupalabdhisaMjJakaH pratiSedhasAdhakaH pratiSedharUpo heturityarthaH / uktAprakArAnkrameNodAharati / pR. 24 paM. 23 yathetyAdinA - nAstyatra kumbhaH upalabdhilakSaNaprAptasya tatsvabhAvasyAnupalabdherityatra bhUtalAdipurovartideze ghaTo niSidhyate arthAt ghaTAbhAvassAdhyata iti pratiSedhyo ghaTaH tasyAviruddhaH upalabdhilakSaNaprApto'rthAttaccAkSuSapratyakSajanakaghaTatadvyApyetarA lokAdisamavadhAne sati pratyakSa yogyatApannastatsvabhAvaH pRthububhAdyAkAraviziSTaghaTa svarUpaM tasyAnupalambho viSayatayA tadupalabdhyabhAvo bhavati pratiSedhyAviruddha svabhAvAnupalabdhilakSaNaH prathamaH / nAstyatra panasaH pAdapAnupalabdherityatra panasA bhAvasya sAdhyatvena pratiSedhyaH, panaso vRkSavizeSasta
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. avArikA syAviruddho vyApako pRkSaH sAmAnyasya vizeSavyApakatA supratItaiva tasyAnupalambhA dupaladhyabhAvo bhavatyeva pratiSedhyAviruddhavyApakAnupalambhAtmA dvitIyaH / nAstyatrApratihatazaktikaM bIjam aGkurAnupalabdherityatra apratihatasAmarthya kAraNe sati kAryamavazyameva bhavatIti pratisandhAya aDakuralakSaNakAryAnupalabdhya kSetravizeSe apratihatasAmarthyakaM bIjaM niSidhyate, arthAttAdRzabIjAbhAvatsAdhyata iti pratiSedhyamapratihatazaktikaM bIjaM niSidhyate, tasyAviruddha kAryamaGkuraM tadanupalabdhirbhavati pratiSecyAviruddhakAryAMnupalabdhirUpastRtIyaH / na santyasya prazamaprabhRtayo bhAvAH, tatvArthazraddhAnAbhAvAdityatra rathyApuruSasamakakSe puruSavizeSe samyagdarzanakAryANA prazamaprabhRtInAmabhAvassAdhya iti prazamaprabhRtayo bhAvAH pratiSedhyAsteSAmaviruddha kAraNaM tatvArthazraddhAnalakSaNasamyagdarzanastadanupalambhastadabhAvo bhavati pratiSedhyA. viruddhakAraNAnupalabdhyAtmA turIyaH / nodgamiSyati muhUrttAnte svAtiH citrodayAdarzanAdityatra citrodayAdarzanahetunA muhUrtAnantaraM bhaviSyatsvAtinakSatrodayAbhAvassAdhyata iti pratiSadhyastAdRzasvAtinakSatrodayaH tasyAviruddhaH pUrvacarazcitrAnakSatrodayastadadarzanaM tadabhAvo bhavati, pratiSadhyAviruddhapUrvacarAnupalabdhyAtmA paJcamaH / nodgamatpUrvabhadrapadA muhUrtAtpUrvam utarabhadrapadodgamAnavagamAdityatra uttarabhadrapado. dgamAnavagamena hetunA muhUrtAtpUrvambhUtapUrvabhadrodgamAbhAvassAdhyata iti pratiSedhyastAdRzapUrvabhadrapadodgamastasyAviruddha uttaracara uttarabhadrapadodgamastadanavagamastadabhAvo bhavati pratiSedhyAviruddhottaracarAnupalabdhyAtmA sssstthH| nAstyatra samyagjJAnam, samyagdarzanAnupalabdherityatra samyagdarzanAbhAvena hetunA puruSavizeSe samyagjJAnAbhAvassAdhyate tatpratiyogitvAtpratiSadhyaM samyagjJAnaM tasyAviruddhaM sahacaraM samyagdarzanaM tadanupalabdhistadabhAvo bhavati pratiSadhyAviruddhasahacarAnupalabdhyAtmA saptamaH / // iti pratiSedhasAdhakAviruddhAnupalabdhisaMjJakapratiSedhahetunirUpaNe vRttaM hetunirUpaNam // itihetunirUpaNam // // atha hetvAbhAsanirUpaNam // hetunirUpaNamupasaMharan tadbhinnatvAddhetvAbhAsanirUpaNamapi vidheyamityAha / pR. 25 paM. 2 so'yamiti ataH hetutaH anyo-bhinnaH /
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ natarkabhASA / pR. 25 paM. 3 hetvAbhAsaH-hetuvadAmAsata itihetvAbhAso duSTaheturiti yAvat , tallakSaNantvanumititatkaraNAnyataraprativandhakajJAnaviSayavatvam, atroktajJA naviSayatvaM hetudoSasya lakSaNamiti nayAyikA vadanti / svamate saddhetubhinnahetutvameva duSTahetorlakSaNaM / paroktalakSaNasya duSTapakSaduSTasAdhye'pi sattvenAtivyAptigrasta. tvAdato'to'nyo hetvAbhAsa ityuktam , hetvAbhAsaM vibhajate / pR. 25 paM. 5 sa tredhA-asiddhaviruddhAnakAntikamedADhetvAbhAsakhiprakAra ityarthaH / prathamoddiSTamasiddhahetvAbhAsaM nirUpayati / _pR. 25 paM. 5 tatreti-asiddhaviruddhAnakAntikahetvAbhAseSu madhya ityarthaH / apratIyamAnasvarUpo heturiti lakSaNaM asiddha iti lakSyam , asiddhatvenAbhimatasya hetosvarUpApratItau kAraNAnyupadarzayati / pR. 25 paM. 6 svarUpApratItizceti-vAkAraH kasyacitpramAtuH hetusvarUpA pratItistadajJAnAdbhavati,kasyacittu hetusvarUpe / pR. 25 paM.6 sandehAt:-kasyacitpunaH viparyayAt iti puruSamedena kAraNa medajJApanArtham / pR. 25 paM. 7 sa iti-ubhayAsiddhAnyatarAsiddhabhedena asiddhalakSaNo hetvAbhAso dviprakAra ityarthaH / yo hetuH vAdiprativAdibhyAmubhayAbhyAmapi pakSe dharmiNi naiva siddho'pi tu tadabhAva eva pakSa vAdiprativAdibhyAmanumataH sa ubhayA. siddho'siddhasya prathamo bhedastamudAharati / pR. 25 paM. 7 Ayo yatheti-yadi zabdaH pariNAmI cAkSuSatvAdityanumAnaM jaino naiyAyikamprati vidadhIta, tadA vAdinA jainena prativAdinI naiyAyikena ca zabde cakSurindriyajanyapratyakSaviSayatva lakSaNa cAkSuSatvaM na siddhaM, dvAbhyAmapi tAbhyo zabde zrotrendriyajanyapratyakSaviSayatvalakSaNazrAvaNatvAbhyupagatyA cAkSu. patvAbhAvasyaivopetatvAdityarthaH / vAdinaH prativAdino vA yo hetuH pakSe na siddho 'pi tu tadabhAva eva vAdiprativAdyanyatarAbhISTassa heturanyatarAsiddhastamudAharati / pR. 25 paM. 8 dvitIyo yatheti-yadi jainamprati bauddhastaruSu caitanyA. bhAvasAdhanAya vijJAnendriyAyunirodhalakSaNamaraNarahitatvaM hetuM prayujIta, so'sya hetuH
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| 187 tarUNAM vijJAnendriyAyunirodhalakSaNamaraNamabhyupagacchataH prativAdino jainasya na siddha iti prativAdyasiddho'yamacetanAstaravo vijJAnendriyAyunirodhalakSaNamaraNarahitatvAdityatropAtto heturityarthaH / acetanAH sukhAdaya utpattimattcAdityevaM jainamprati sADakhyo yadyanumAnaprayogaM racayettadA sAGkhyasyaikAntasatkAryavAdinaH utpattimattvaM kvacidapi na siddhamiti sukhAdiSu dharmiSvapi tattasya asiddhameveti vAdyasiddhatvAdanyatarAsiddho'yaM heturityarthaH / anyatarAsiddhasya hetvAbhAsatvamasahamAnaH kazcitpraznayati / pR. 25 paM. 11 nanviti-anyatarAsiddhasya hetvAbhAsatvAbhAvaM bhAvayati / - pR. 25 paM. 11 tathAhi-ityAdinA pareNa prativAdinA asiddha ityudbhAvite yadi tvayA prayukto'yaM hetune pramANena prakRtadharmiNi siddha ityevamabhihite sati / pR. 25 paM. 12 vAdI na tatsAdhakaM pramANamAcakSIta-anumAnaprayoktA prakRtadharmiNi svaprayuktahetusAdhakaM kimapi pramANaM na brUyAt / / pR. 25 paM. 13 pramANAbhAvAdubhayorapyasiddhaH-prativAdI tatra pramANamapazyannavAsiddha ityabhihitavAniti prativAdinaH pramANAbhAvAdevAsiddhaH, kathAyAM prayuktameva pramANampramANatAmbhajate, prayuktamiti sadapi pramANamaprayuktatvAnna tatra pramANamiti vAdino'pi pramANAbhAva iti pramANAbhAvAdvAdiprativAdi. norubhayorapyasiddho, natvekasyaiveti / pR. 25 paM. 13 athAcakSIta-prativAdinA tavAyamasiddho heturityuddhAvite yadi vAdI svopanyastahetau pramANa brUyAt , evaM sati yatpramANaM tatsarvasyApi pramANambhavatyeva natvekasya tatpramANamanyasya tu na pramANana hi pramANasya prAmANyA prAmANye ApekSike sambhavata iti yadvAdinoktaM pramANaM, tatprativAdino'pi pramANameveti tatsiddhamubhayasiddhameveti naivamapyatrAnyatarAsiddhatvasyAvakAza ityAha / pR. 25 paM. 13 tadA iti-pramANopadarzanAnantarambhavatUbhayasiddham / tataH prAk pramANenAprasAdhitaM tanna prativAdino'myupagamaviSaya ityetAvatA tampratyasiddhasvAdanyatarAsiddhastadAtmako heturujyata ityAzate /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 jainatarkabhASA pR. 25 paM. 14 atheti-paraM-prativAdinam-prati-samprati-pativAdi. namprati samAdhatta / pR. 25 paM. 15 gauNamiti-tarhi gauNamasiddhatvamityanvayaH / gauNatvameva nidarzanopanyAsena draDhayati / pR. 25. paM. 16 nahi-asya tadAbhAsa ityanenAnvayaH, yathA tavato yadA ratnAdina pratIyate tatparIkSakAbhAvAt tadAnImapi paramArthato ratnAbhAsassa na bhavati kintu tadAnIM parIkSA'vidagdhaiH vastuto ratnarUpo'pi san ratnAbhAsa iti vyavahiyate, gauNameva, tasya ratnAbhAsatvaM, tathA vastutaH pramANaviSayasya pramANopansAsAtpUrva prativAdinaH pramANaviSayatvenApratibhAsamAnasyApi hetorasiddho'yaM heturityevaMvyavahAreNa gauNamevAsiddhatvaM tadvalAna mukhyo hetvAbhAso'yaM bhavitumarhatItyarthaH kiJca pratijJAvirodhapratijJAsanyAsapratijJAntarAdinigrahasthAnAnAmmadhye hetvAbhAsasyApi parimaNanAdanyatarAsiddharUpahetvAbhAsalakSaNanigrahasthAnAvAptito vAdI nigR. hItastatparihArArtha na tatra pramANopanyAsaM kartumarhati nigrahAntatvAdvAdasya, anyathA parAparavicAradhArApravRttito'navasthAnAtkathAntaM na ko'pi gacchediti jayaparAjayavyavasthaivocchidyatetyAha / pR. 25 paM. 17 kizceti-na cetyasya yuktamityanenAnvayaH / pR. 25 paM. 19 nApi-ityasya yuktamityanenAnvayaH / anyatspaSTam / pR. 25 paM. 20 anrocyata iti-uktAnyatarAsiddhahetvAmAsAnupacizakAyAM pratividhAnamabhidhIyata ityarthaH / pR. 25 paM. 20 samyagdhetutvam-svopanyastahetossaddhetutvam / pR. 25 paM. 20 pratipadyamAno'pi-jAnamapi, etAvatA na tasya pAyasiddhatvamAviSkRtam , tahiM yena pramANena svayaM taM svIkaroti tatpamANopadarzanena paramapitaM svIkArayiSyatIti prativAdisiddho'pyayamata Aha / , 5. 25 paM. 21 tatsamarthaneti-vatsAdhakampAmyA pUrvamanamavapakSamAsIdeva,
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / 189 paramidAnoM sabhAkSobhAdinA na smRtipathamupaiti, sannapi saMskAro nobodhamupayAtItyatastatsamarthananyAyavismaraNAdilakSaNakAraNena, prativAdinaM svapakSaviruddhapakSasthApakatayA svapratimallam / pR. 25 paM. 22 prAznikAn-vAdiprativAdisiddhAntarahasyajJAn madhyasthAna cA, pratibodhayitum idaM maddhetusiddhisamartha pramANamiti jJApayituM / pR. 25 paM. 22 na zaknoti-na zaktimAbibhrAti, evaM sati svaheto. rasiddhatAmeva svIkaroti, kathamevaM syAtsvahetoH saddhetutAM jAnanayamapratimAmAtreNa pratipannasya tasyAsiddhatAM kathaM nAma svIkarotviti / pR. 25 paM. 22 asiddhatAmapi nAnumanyate-evaJca na vAdisiddhatvAma vAdyasiddho'yaM, prativAdI tu svayaM svapakSapratipakSasAdhakaM taM na svIkarotyeva / vAdinA'pi tatsAdhakapramANAnupanyAsAna tathApratibodhita iti vAdItvopanyastahetostadAnImanyatarAsiddhatvenaiva / pR. 25 paM. 13 nigRhyate-nigrahasthAnamApanatvAnigRhIto bhavati, prakArAntareNApi anyatarAsiddhatvatvamupapAdayati / pR. 25 paM. 13 tatheti-svayamanabhyupagato'pi-svAbhyupagamaviSayo'pi etAvatA vAdyasiddhatAM prakaTIkRtam , tarhi kathamitthaM jAnanapyasiddhenaiva hetunA paramprati sAdhyaM sAdhayituM pravRtta ityAkAGkSAyAmAha / pR. 25 paM. 24 parasyeti-bhavatu mamAsiddho'yaM parastu yadi svasiddhatvato 'smasiddhatvamevAjJAnAdayaM dhArayettatazcAsiddhinodbhAvayet, nahi siddhaM naH / samIhitamiti parasya siddho'yamityetAvanmAtreNa vAdinopanyasto heturanyatarAsiddho nigrahAdhikaraNaM nigrahasthAnaM bhavatItizeSaH / etaduhAharati / pR. 25 paM. 25 yatheti-sukhAdayo'cetanA utpattimattvAdityatrotpattimatva lakSaNo hetuH prativAdino jainasya siddha eva sukhAdInAmutpattimattvasya jainenAbhyupagamAt , kintu satkAryamabhyupagacchato vAdinaH kutrApyutpattimattvaM na siddhaM dRSTAnte'pi ghaTe tadasiddhameveti bhavati tadanyatarAsiddhamiti // iti asiddhAkhyahetvAmAsanirUpaNam //
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19. jaintrkbhaassaa| // atha viruddhahetvAbhAsanirUpaNam / / viruddha lakSayati / pR. 25 paM. 28 sAdhyeti-atra viruddha iti lakSyaM sAdhyaviparItavpApta iti lakSaNam , sAdhyAbhAvavyApyo heturviruddha ityartha / udAharati / pR. 25 paM. 28 yatheti-zando dharmI apariNAmitvaM sAdhyaM kRtakatvaM hetuH tatra viruddhalakSaNaM saGgamayati / pR. 26 paM. 1 kRtakatvamitiH-apariNAmitvaM pariNAmitvAbhAvaH tasya. svapratiyoginA pariNAmitvena samaM parasparAbhAvarUpatvalakSaNapratipadhyapratiSedhakabhAvo virodhaH, abhAvAbhAvasya pratiyogirUpatvenApariNAmitvAbhAvasya pariNAmitvasya vyAptatvAkRtakatvaM viruddhamityarthaH / // atha anaikAntikahetvAbhAsanirUpaNam // anaikAntikahetvAbhAsa nirUpayati / yasyeti atra-anaikAntika iti lakSyaM, yasyAnyathAnupapattimsandihyate sa iti lakSaNam , anirNItasAdhyAnyathAnupapattiko heturanaikAntika ityarthaH / asyaiva savyabhicAra iti nAmAntaram , yasminhetau sAdhyAbhAvavRttitvaM sandihyate tadAnIM tatra sAdhyaM vinA'nupapattinirNayo na vidyate, sAdhyAnyathAnupapattetau nirNaye sAdhyAbhAvavavRttitvAbhAvarUpAvyabhicAranirNayarUpapratibandhakasattvAtsAdhyAbhAvavavRttitvasaMdehAsambhavAt , yatra ca hetau kSAdhyAbhAvavRttitvasya nIrNayo yadA vidyate tadAnIM tadrUpapratibandhakasattvAtsAdhyAbhAvavada. ttittvAtmakA'vyabhicAralakSaNAnyathAnupapatcenirNayAsambhavAdubhayatredaM lakSaNaM samanugatamiti / paM. 26 pR. 4 su iti-anaikAntikahetvAbhAso nirNItavipakSavRttikasandigdhavipakSavRtikabhedAbhyAM dviprakAra ityarthaH / yasya hetoH vipakSe sAdhyAbhAvavati dhamiNi vRttinirNItA sa nirNItavipakSavRttikaH yasya tu sAdhyAbhAvavati vipakSe vRttiH sandhigdhA sa sandigdhavipakSavRttikaH / tatra prathamamudAharati /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / paM. 26 paM. 5 Adya iti-zabde dharmiNi prameyayatvena hetunA nityatvasAdhyamya sAdhane pramevambahetunirNItavipakSavRttika ityarthaH / lakSaNaM saGgamayati / pR. 26 paM.6 ati-nityaH zabdaH prameyatvAditi sthala ityarthaH / nizcitasAdhyavAn dharmI sapakSa iti vyomni ninyatvalakSaNasAdhyamya nizcayAtsapale prameyatvasya vRttiyathA nizcitA tathA nizcitasAdhyAbhAvavAndharmI vipakSa iti ghaTAdau dharmiNi nityatvAtmakasAdhyAbhAvarUpAnityatvanirNayAdvipaye prameyatvasya vRttinirNIteti bhavati prameyatvahetunirNItavipakSavRtti kAnaikAntika ityarthaH / sandigdhavipakSavRttikAnaikAntikamudAharati / pR. 26 paM. 8 dvitiyo yatheti-jainena saMvajJatvena rUpeNAbhimate puruSadhau. reye mahAvIre vaktatvena hetanA sarvajJavAbhAvalakSaNasAdhyasya mImAMsakena sAdhana vaktRtvahetussandigdhavipakSavRttikAnaikAntika ityarthaH / tatra lakSaNaM saGgamayati / pR. 26 paM. 8 atreti-abhimatAH sarvajJo na bhavati vaktRtvAdityanumAne ityarthaH / yaca naiyAyikasya sopAdhikatvena vyApyatvAsiddhatayA'bhimato hetuH so'pi sandigdhavipakSavRttikAnaikAntika evAntabhavatItyAzayenAha / paM. 26 paM. 10 evaM ceti-|| iti anaikAntikahetvAbhAsanirUpaNam // // atha paravAdyabhimatahetvAbhAsakhaNDanam // dharmabhUSaNena aprayojakAparanAmA'kiJcitkage hetussiddhasAdhanavAdhitaviSayAbhyAM dviprakAro hetvAbhAso'dhika urarIkRtastanmatampratikSipati / pR. 26 paM. 13 akiJcitkarAkhya iti tasya-akizcitkarasya pratI teti siddha sAdhanarUpAkizcitkarasya pratItAkhya-pakSAbhAsAbhinnatvAt, bAdhita. viSayarUpAkizcitkarasya ca nirAkRtAkhyapakSAbhAsAbhinnatvADhato hetudoSa evAyaM na bhavati, kutastamAdAya hetvAbhAsasya cturvidhtvmityrthH| pakSadoSasyApyasya yatra pakSadoSastatrAvazyaM hetudoSa itiniyamamurarIkRtya hetvAbhAsatvAbhyupagame sAdhyavi. kala-hetuvikala-sAdhyAsAdhanobhayavikala - daSTAntalakSaNasAdharmyadRSTAntadoSANAM sAdhyAbhAvavikala-sAdhanAbhAvavikala-sAdhyAbhAvasAdhanAbhAvobhayavikala--dRSTAnta
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 195 matabhASA / lakSaNavaidharmyadRSTAntadoSANAmapi sadbhAvena yatra dRSTAntadoSastatrAvazyaM hetudoSa iti niyamamurarIkRtya tAdRzadoSANAmapi hetvAbhAsatayA'bhidhAnaM kartavya syAdityAha / pR. 26 paM. 15 na ceti-asya vAcya ityantarasambandhaH / akizcitkarA khyadoSasya hetvAbhAsatvakhaNDanena naiyAyikAbhimatasya kAlAtyayApadiSTAkhyahetvAmAsasya hetvAmAsatvamapahastitambhavatItyAha / pR. 26 paM. 16 eteneti-asya prayukta ityanenAnvayaH / pR. 26 paM. 17 prayukta-nirastaH pale sAdhyasandehakAla eva sAdhyasAdhAnakAlastadatyayastadatikramaH pakSa sAdhyAbhAvapramAkAle sAdhyasAdhanaM tasminkAle pAdhitasAdhyasAdhanAyApadiSTaHprayukto hetuH kAlatyayApadiSTa ityanena bAdhitaviSaya eva ukto bhavati tasya nirAkRtapakSAbhAsabhinnatvena hetvAbhAsatvAsambhavAdityarthaH / prakaraNasamAparanAmakaM sapratipakSasyApi asiddhAnakAntikaviruddhabAdhitabhinnatayA hetvAbhAsapazcamamedatvaM naiyAyikA amyupagacchati tadapi na samyag , tatrApi sAdhyasAdhanayoranyathAnupapattilakSaNAvinAbhAvAnizcayenAsiddhatvasyaiva sambhavAditvAha / pR. 26 paM. 17 prakaraNasamo'pi nAtiricyate-uktatrividhahetvAbhAsAnna bhidyate, atraiva hetumaah| pR. 26 paM. 18 tulyavayasAdhyA-yadyapi parasparaviruddhasAdhakayo sthApanApatisthApanAhetvorekasyAvazyameva parAbhimatavyAptipakSadharmatAvatvalakSaNasyAbhAvastathApi tatkAle vAdiprativAdibhyAM svapakSapratipakSahetau tanna jAnAti tajjJAne tameva nodbhAvayediti vastutastulyabalatvAbhAve'pi tulyabalatayA jJAtetyarthaH / pR.26 paM.18 tadviparyayeti-na svasAdhyaviruddhasAdhyAbhAvalakSaNasAdhyetyarthaH pR. 26 paM. 19 asmin-prakaraNasame // iti anumAnapramANanirUpaNam / // atha AgamapramANanirUpaNam // AgamapramANaM nirUpayati / pR. 26 paM. 22 Apta iti-atra Agama iti lakSyanirdeza , AptavacanA
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / 193 dAtribhUtamarthasaMvedanAmiti lakSaNanirdezaH / naiyAyikaiH zandalakSaNAgamasya prAmANyaM parikalpitaM taccAyuktaM jaDasya tasya jJAnatvAbhAvena jJAnavizeSatvAtmakapramANatvasyApyayogAditilakSaNearthasaMdanamityuktaM, agnyAdizabdocAraNe mukhadAhAdi prasaGgAna zabdArthayostAdAtmyalakSaNasambandhaH, suvarNadravyAdizabdoccAraNamAtrata eva suvarNAdidhanalAbhasiddheH na ko'pi jagati daridraH syAnavA tatprAptaye rAjasevAvANijyAdyAyAsenAtmAnamAyAsayediti tadutpattilakSaNo'pi na tayossambandhaH, tadubhayabhinnastu sambandho nArthapratibandhanibandhanaM, tata eva na saGketAtmAsambandho. 'pi naiyAyikaparikalpito yuktaH, tasya sambandhatve yathA'yaM zabdo'mumartha bodhayatviti saGketakakSaNAcchabdo'rthasya vAcakazzabdavAcyastvarthaH / tathA'yamartho'muMzandaM bodhayatviti saGketakaraNasyApi sambhavenArthazzabdasya vAcakazzabdo'rthasya vAcya iti vAcyavAcakaparivartanamapi bhavet , evaM zabdArthalakSaNayoH kSaNabhaDaguratvAta santAnayozvAvAstavikatvAdyaH zabdo yadotpannastadanantarameva vinazyati nArthakAlamanudhAvati, artho'pi svotpatyanantarameva vinazyati na zabdotpattikAlaM yAva. ttiSThatIti vibhinnakAlInayostayorna saGketaH kattuM zakyaH, samAnakAlInayorapi na tatsvarUpamavijJAyaiva tatra saGketakaraNamiti tatsvarUpajJAnAvazyakatve jJAnakAle tadubhayorapi vinAzAnnirAdhArasaGketakaraNAsambhavAnna saGketaH kartuM zakyaH / sarvasyAthakriyAkAritvalakSaNasattvataH kSaNikatayaiva vyavasthiteH nityAnugataikasvarUpasAmAnyasyAbhAvAdeva tatra saGketakaraNAsambhava iti zabdArthayossambandhAbhAvAnna zabdo'rthabodhaJjanayati kintu vikalpAtsvayaM jAyate vikalpazcotpAdayati, taduktaM vikalpayonayaH zabdA vikalpA zabdayonayaH / kAryakAraNatA teSAM nArtha zabdAH spRzayantyapi // 1 // . iti boddhamatApAkaraNAyoktamarthasaMvedanamiti, arthakriyAkAritvalakSaNasattvasyai. kAntakSaNike tathaikAntanitye cAsambhavAtkathaJcitkSaNikAkSaNikarUpa eva zabdo. 'rthazca, tayoruktayuktyA tAdAtmyatadutpatyorasambhave'pi vAcyavAcakabhAvalakSaNa. stAbhyAM kathaJcidabhinnaH prathamaM vAcyotpattau vAcyakAle'aMzenotpadyavAcakotpattikAle aMzenotpadyamAnasvabhAvaM prathamaM vAcakotpattau tatkAle aMzenotpadyavAcyotpatti kAle aMzenotpadiSNusvabhAvaH sakalazabdArthasAdhAraNo'pi pratiniyatazabdArthasahe. tAbhivyajyamAnassambandho'stveva, tabalena zabdArthasaMvedanaM sambhavatyeveti na vika 25
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 jainatarkamAvA / lpayonisvaM zabdAnAM vikalpAnA baanshbdyonitvmityaashyH| nanu zabdasyaiva loke AgamatayA prasiddheH kathamasyAgamatvamityata uktamAptavacanAdAvibhUtamiti, AptavacanasyAgamatvAttata utpanne'rthasaMvedane kArya kAraNopacAramAzrityAgamoktiraviruddhA ata evArthasaMvedanasya pramANatvAttatkAraNe zabde kAryopacAramAzrityAtrAptavacanaM pramANamiti vyavahAra upapadyata iti bodhyam / vipratArakAdyanAptavacanasambhUtArthasaMvedanasyAgamaprAmANyaM mAprasAsIdityetadarthamApteti vizeSaNaM, anena ca vizeSaNena puruSANAM bhramapramAdavipralipsAkaraNApATavAdidoSasyAvazyambhAvAdvedasya puruSapraNItatve kAraNadoSanivandhanadoSasambhavataHpramANyannasyAdityapauruSeyo vedaH pramANamiti mImAMsakamatasya nirAsaH kRto veditavyaH / apagatAzeSarAgAdidoSasyatIrthakarAdeH puruSavizeSasyAptasya sambhavena tadvacanasya nirduSTasya yathArthasaMvedanakAraNasya sambhavApratiniyatatAlvAdisthAnakasya paudgalikatvAkArAdivarNasyaivAnityatvena tadA tadAnupUrvIvizeSavatAM padAnAM tatsamudAyAtmakavAkyasandarbhavizeSarUpasya vedasyAnityatvasyaiva prAprapauruSeyatvAsambhavAt / utpanno varNo vinaSTo varNa ityAdipratI tibAdhAtso'yaM ityAdipratyabhijJAnaikAntAbhedAlambanA kintu sAjAtyAvalambanaiveti nanvete padArthA mithaH saMsargavantaH AkAGkSAdimatpadasmAritatvAt daNDena gAmabhyAjetetivAkyopasthApitapadArthakadambakavaditi etAni padAni tAtparyaviSayapadArthasaMsargajJAnarpUvakANi AkAGkSAdimatpadakadambatvAdgAmAnayetyAdipadakambava diti vA'numAnasyAtra sambhava ityanumAnapramANa evAntabhAva AgamapramANasyeti vaizeSikamatamAzaGkaya pratikSipati / pR. 26 paM. 22 na ceti-vyAptigrahaNavalAdyathA dhUmAdiliGgakAnumAnasyotpattistathA prakRte zAbdasthalAbhiSiktAnumAnasyetivyAptigrahaNavalenArthapratipAdakatvata atgamasyAnumAne'ntarbhAva ityAha / pR. 16 paM. 23 vyAptigrahaNavaleneti asya-Agamasya, anabhyAsadazAyAM niruktasAdhyasAdhanAdikalpanAtastadavinAbhAvagrAhitakapramANatotrAnumAnAvatArasambhave'pyabhyAsadazAyAM niruktasAdhya sAdhanAvinAbhAvapratisandhAnavi. nA'pi zabdAdviziSTArthabodhasya vAcyavAcakabhAvalakSaNasambandhagrahaNavalAdarthopasthi. tidvArA jAyamAnatvenAnumAnAdasya pArthakyAditi pratikSepahetupanyasyati /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / 195 pR. 26 paM. 26 kaTeti-kTaM mithyA, tadbhinnamakUTaM satyam / kAryApiNamSoDazapaNamUlyakaM rAjatamudrAvizeSaH pUrvamidaM satyaM kArSApaNamidaM mithyAkArSApaNamiti tadarzanamAtrAnna pratyakSato'vadhArayati puruSastadAnIM tajjJAnaM liGgavizeSaNa kArSApaNAvinAbhUtena yadyapi tasya bhavati, paramabhyAsadazAyAmidaM satyamida mithyAkArSApaNamitipratyakSAtmakajJAnamavinAbhUtaliGgavizeSagrahaNamantareNaiva jAyate tadacchadAdapyarthabodho'bhyAsadazAyAM jAyate iti vyAptigrahanarapekSyeNaivArthabodhakatvAdAgamasyAnumAnAspArthakyamityarthaH / AptaH kaH tadvacanaM kimityapekSAyAmAha / pR. 26 paM. 25 yathAsthiteti-yo'rtho yadrUpeNa vyavasthitastamartha tadrUpeNave. jJAtvA ya upadizati tathopadeze pravINassamarthassa Apta ityarthaH / pR. 26 paM. 25 tadvacanam-Aptavacanam , varNasyAkAzaguNatvaM naiyAyika Aha nityavyApakadravyarUpatvaM mImAMsakassvIkaroti, AhaGkArikatvaM sAGghayo vakti tadetadvibhinnavAdimanirAsAyAha / varNo'kArAdiH paudgalikaM, pratihanyamAnatvavAyunA nIyamAnatvadvArato'nugamanAdinA paudgalikatvaM varNAnAM suvyavasthitam , ekasyApyakArokAramakArAderviSNuzaGkarabrahmAdau saGketitatvena tattadarthavAcakatvena yadasa syambandhAdekasminnAnupUrvIvizeSAbhAvAdAnupUrvIvizeSamapUrNatvasya padalakSaNatvaM parityajya saGketavatvaM padatvamityeva svIkartavyamityAzayenAha / pR. 26 paM. 27 padaM saGketavaditi-asmAtpadAdayamartho bodhavya iti idampadamamumartha bodhayatvitivecchA saGketaH natvIzvarIyatvamapi tatra nivezanIyaM gauravAt IzvarAnaGgIkartRmate'pi padasya saGketasambhavAta AdhunikasaGketite'pi padatvaSyavahArAcceti bodhyam / sAkAGkSapadasamudAyasyaiva vAkyatvaM natu nirAkAGkSapadasamUhasya viziSTArthAnavabodhakasya vAkyatvaM yuktamityAzayena vAkyalakSaNamupadarzayati / pR. 26 paM. 27 anyonyeti-kriyApadaM karmabodhakapadamAkAsati AnayetyuktaM kimityAkAGkSaNAt tathA karmapadaM kriyAvizeSabodhamAkAGkSati, gAmityukte kimAnaya kimvAnayetikriyAvizeSAkAmAdarzanAdityevaM sarvatra jJeyaM tathApi ziSTArthabodhaM janayivye padAnAM parasparamapezA'styeva, anyathaikasyAdapi padAdviziSTArthabodha utpadyateti bodhyam /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaintrkmaassaa| // atha AgamapramANasya saptabhaGgayanugamaH // Agamasya saptabhaGayanugame satyeva prAmANya tathA satyeva paripUrthijJApakavAda , anyathAparipUrNArthaprAptakatvAbhAve tAtvikaprAmANyAsambhavAdityAha / pR. 27 paM. 1 tadidamiti sarvatra-sattvAdidharmamAtropadarzane / pR. 27 paM. 1 vidhipratiSedhAbhyAm-bhAvo vidhiH abhAvaH pratiSedhaH, yasya yaMtra vidhAna tasyaiva tatrAbhAvaH pratiSedhaH, yathA'yaM sanniti purovartinisavasya vidhAnaM tatra purovartini nAyaM sanniti sattvasyaivAbhAvaH, evaM nityasvAderapi, tAbhyAm / pa. 27 paM. 1 svArtham-svapratipAdyam / pR. 27 paM. 1 abhidadhAnam--pratipAdayat sat AgamapramANamiti sambadhyate / . pR. 27 paM. 1 saptabhaGgIm saptAnAM bhaGgAnAM samAhArasaptabhaGgI tAm bhaGgAzca sapta agre prdrshyissynte| pR. 27 paM. 2 anugacchati-anusarati / saptamaGgIrUpatAmAtmasAtkurvat sadAgamapramANaM svArthampratipAdayatItyarthaH / puruSavizeSa pratipAdyamAzritya yatra sthAdastyeva ghaTa ityAghekabhaGgasyopanyAsastatra pratipAdyavyutpannamatiH syAdvAda. saMskAramAhAtmyAtsvayameva bhaGgAntarANyanusmRtyoktenaikabhaGgena sahAnusmRtAnAM majhAntarANAmekavAkyatAmabhinIya saptabhaGgIsvarUpatApanamahAvAkyata eva paripUrNamathamavagacchatItyAha / kvacidekabhaGgadarzane'pi, taduktaM mahAvAdinA saMmmatau "purisajjAtaM tu paDDucca jANao pannavejaannayaraM / parikammaNANimittaM ThAehi so visesaM pi" // asyA gAthAyA ayamarthaH-puruSajAtaM pratipannadravyaparyAyAnyatarasvarUpaM zrotAraM pratItya Azritya jJakaH (prajJApakA ) syAdvAdavid prajJApayedanyataradajJAtam parikamanimittaM ajJAtAMzasaMskArapATavArtha, tataH parikarmitamataye sthApayiSyatyasau syAdvAdavizeSamapi parasparAvinirmAgarUpam iti yadyapi nayAnadhikRtyevaM gAthA darzitA
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / tathApyartheSvapi tadviSayeSu yojayituM zakyaiva, yasya pratipAdyasya syAdvAdasaMskAro nAsti tasyaikabhaGgopadarzanena parikarmitamatyAdhAnatassyAdvAdasaMskAro bhavati tamprati uttarakAlaM jJakena bhaGgAntaropadarzane'pi yasya prathamata eva parikarmitamatitA tasya tata udbuddhasyAdvAdasaMskArabalAtsvayameva bhaGgAntarANAmahanamiti vizeSa iti bodhyam / yatra vAkye saptabhaGgIsaMsparzo'pi nAsti tatra laukikavAkye lokape. kSayaiva prAmANyanna tu vastuta ityAha / pR. 27 paM 4 tatrArthaprApakatvamAtreNa-arthaprApakatvaM vAkye paramparayA tajanyatadviSayakajJAnAttadviSayakapravRttau tadarthAvAptiH atra grahe ghaTo'stIti laukikavAkyAdapi gRhattitayA ghaTaviSayakajJAne jAte ghaTagocarapravRttau satyAM ghaTarUpA rthaprAptirbhavatItyarthaprApakatvantAvatA lokApekSayA prAmANyamasya, lokaistatra idaM pramANamiti vyavahArasya pravartanAt , na ca tatrApi paripUrNArthaprAptireva bhavatIti tadvAkyasyApi paripUrNArthaprApakatvameveti vAstavikaprAmANyameveti sAmpratam kAkatAlIyanyAyena paripUrNArthaprAptAvapi tasya paripUrthiprApakatvAbhAvAt na hi vAkyaM puruSa haste gRhItvA'rthamprApayati kintu jJAnajananAdarthantUpadarzayatpravartakatvato'rthaprApakambhavati, laukikavAkyantvaparipUrNamevArtha jJApayatItyaparipUrNArthaprApakatvameva tasya / arthastvanantadharmAtmako naikadharmavAneva labhya ityato'rthavalAtparipUrNArthalAmo natu laukikavAkyaprabhavajJAnAditihRdayam / / // atha saptabhaGgInirUpaNam // nenu vayaM saptabhaGgImeva nAvagacchAmaH kathamAgamapramANasya tadanusAritvaM jAnIma ityAzayena pRcchti| pR. 27 paM. 8 keyamiti-iyam-AgamapramANAnugamyatayA'nantaram ekatre tyAdilakSaNaM saptabhaGgIti lakSyam lakSaNasaGgamanaM tvevaM ghaTarUpe ekasmindharmiNyanantadharmAtmake ekaikadharmasyAstitvAdipratyekadharmasya yaH paryanuyogaH praznaH-ghaTaH kimastItyAdisvarUpaH tadvazAt uttarAhe prazne sati taduttaramavazyamevadeyamiti praznotarayoH pUrvAparaM bhAvaniyamavizeSalakSaNAGgAGgibhAvabalAt /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 jainatarkabhASA pR. 27 paM. 9 avirodhena-svadravyakSetrakAlabhAvApekSayA'stitvaM paradravya kSetrakAlabhAvApekSayA nAstitvamityevaM virodhaparihAreNa avacchedakamedeneti yAvat , vyastayoranyonyAsaGghaTitayoHpRthagbhUtayoriti yAvat / pR. 27 paM. 9 samastayozca-anyo'nyasaGghaTitamUrtikayozca vizeSaNavize. jyabhAvenaikaviziSTadharmarUpatAM prAptayoriti yAvata , vidhiniSedhayoH bhAvAbhAvayorastitvanAstitvayoH kalpanayA avamarzena syAtkArAGkitaH syAdityevaMsvarUpapadaghaTitaH, saptadhA saptaprakAraH vAkyaprayogaH vAkyAbhilApaH saptamaGgI samabhaGgasamAhAraH, evakAra. kitatvamapi jJeya, tathA ca syAdastyeva ghaTaH 1,syAnAstyeva ghaTaH 2, syAdastyeva syAnAstyeva ca ghaTaH 3, syAdavaktavya eva ghaTaH 4 syAdastyeva syAdavaktavya eva ca ghaTaH 5, syAnAstyeva syAdavaktavya eva ca ghaTaH 6, syAdastyeva syAnAstyeva syAdavaktavya eva ca ghaTaH 7, iti saptabhaGgasamudAyAtmakamahAvAkyasvarUpA saptamaGgItyarthaH / kathaM saptabhaGgyeva bhavati nASTabhaGgI navabhaGgayAdikamityapekSAmAha / pR. 27 paM. 10 iyaM casaptabhaGgI vastuni-anantadharmAtmake ghaTAdisvarUpaikekavastuni pR. 27 paM. 11 pratiprAyam-astitvAdhekaikadharmamAzritya, saptavidhadha. marmANAM saptasaGkhyakadharmANAM, yathA ghaTe astitvarUpadharmamAzritya, kathaJcidastitvakathazcinnAstitva--kramArpitakathazcidastitvakathaJcinnAstitvayugaparpitakathaJcidastitvakathaJcinnAstitvAtmakAvaktavyatva-kathaJcidastitve sati kathaJcidavaktavyatvakazcidastitve sati kathazcinnAstitve sati kathazcidavaktavyatvetyavaM rUpANAM saptavidhadharmANAm / pR. 27 paM. 11 sambhavAt-etAvataikadharmamAzritya niruktasaptavidhadharmavyatiriktadharmAsambhavAdaSTavidhasaMzayajijJAsApraznAdyasambhavena nASTabhaGgyAdisambhava ityAveditam / pR. 27 paM. 11 saptavidheti-pradarzitadharUMpaviSayANAM saptavidhatvAtaviSayakANAM saMzayAnAmapi saptavidhatvaM teSAM saptavidhatvAsatkAraNikAnAM jijJAsAnAM
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / saptavidhatvaM tAsAM saptavidhatvAttanmUlakAnAM saptaviSayakapraznAnAM saptavidhattvaM teSA saptavidhatve taduttararUpANAM bhaGgAnAmapi saptavidhatvamityupapadyatetarAM saptabhaGgItyarthaH / tatra prathamabhaGgamupadarzayati / __ pR. 27 paM.12 tatreti-teSu saptadhAvAkyaprayogeSvityarthaH / sarvatvena sarva dharmIkRtyAstitvamekaM dhamamAzrityabhaGgapradarzane kRte pratyekaM ghaTatvAdidharmeNa ghaTAdau dharmiNyastitvAdipratipAdakabhaGgaprayogAvagamo'nAyAsenaiva pratipAdyAnAM sambhavatItyabhiprAyeNa sarva dharmIkRtyAdyabhaGgAkAramullikhati / pR. 27 paM. 13 syAdastyeva sarvamiti-taddhaTakasyAtpadArtha darzayati / syAditi AkhyAtapratirUpakamanekAntapratipAdakamavyayaM tena tadarthaH / pR. 27 paM. 14 kathaJciditi-etadapi sAmAnyoktaM nAvirodhAbhakAvacchedakamedapratipattimAdhAtumalamityabhisandhAyAha / / pR. 27 paM. 14 svadravyakSetrakAlabhAvApekSayetyarthaH-sarvAtmakadharmyantaragate ghaTAdidharmiNyastitvaM svadravyAdyapekSayA saGgamayati / / pR. 27 paM. 14 asti hi-ityAdinA-hi yataH ghaTAdikaM dravyato yadasti tat pArthivAdidravyamAzritya ghaTasya mRdvikAratayA pArthivatvenaivAstitvaM karakAderjalavikAratayA jalatvenaivAstitvaM evamanyeSAmapi svopAdAnabhUtadravyarUpeNaivAstitvaM na tu ghaTasya jalAtmanA karakAdema'dAtmanA paradravyarUpeNAstitvaM tathA sati ghaTasyApi jalIyatvaM karakAderapipArthivatvamiti sarvasya sarvAtmakatvamprasajyete. tyAzayaH / pATaliputrakAdigrAmasthitasya ghaTAdestattatkSetreNa sahAdhArAdheyabhAvAnu rodhAtkathazcittattatkSetreNa saha tAdAtmyamabhyupeyaM kathazcittAdAtmyasya kathaJcitsarvasambandhavyApakatvAt , yato viziSTavuddhiniyAmakatvaM sambandhatvaM, yena ca viziSTabuddhirna bhavati sa sambandhaevana bhavati, viziSTabuddhizca viziSTAtmakaviSaye satyeva bhavitumahati, viziSTazcaviSayovizeSaNavizeSyAbhyAM kathaJcidabhinna eva, atiriktatve daNDaviziSTapuruSakSetraviziSTapuruSAdInAM viziSTa rUpANAM vizeSaNavizeSAbhyAM bhinnatvAvizepAdanyasya vizeSakasyAbhAvAtparasparavailakSaNyaM na bhavediti tadabhinnAbhinnasya tadabhinnavamitiniyamena vizeSaNAbhinnaviziSTasvarUpAbhinnasya vizeSasya vizeSaNAbhinnatva
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ anatarkabhASA / miti bhavati sambandhamAtravyApaka kathaJcittAdAtmya tathA ca pATaliputragrAmasthitasya ghaTAderAdhArAdheyabhAvalakSaNasambandhavalAtkathazcidabhede vyavasthite kSetrataH pATaliputra. kAditvena ghaTAderastitvamevaM tattadgrAmadezAdisthitasya tattadgrAmadezAditvenAstitvaM svAnAdhArakSetrakAnyakubjAditvena tu astitvaM na sambhavati, tena rUpeNApyastitve ghaTAdInAM sarveSAM sarvadezavyApitvaM prasajyeteti pratiniyatakSetrAdhAratA bhajyeteti / yasminkAle yadbhavati tasya tatkAlena saha janyajanakabhAvalakSaNasambandhavizeSabalAdviziSTabuddhayAdhAnakSamAtkathazcittAdAtmyamiti zaizirAdikAlasamudbhavasya ghaTAde. zazirAditvenAspitvaM na tu vAsantikAditvena, tena rUpeNApyastitve sarvasya ghaTAdessarvakAlAtmanAbhAvAtsadAtanatvamprasajyateti pratiniyatakAlatvanibandhanakA. dAcitkatvaM bhajyeteti padArtho ghaTAdizzyAmAdibhAvamApanastadAnIM tasya zyAmAdibhAvena saha sambandhavizeSabalAtkathazcittAdAtmyamiti zyAmAditvena ghaTAderastviM na tu raktAditvena, tadrUpeNApyastitve sarvasya ghaTAdessarvasvabhAvatApattiriti prati. niyatasvabhAvatAbhaGgAtpratiniyatasvabhAvanimittakavivittapratiniyatasvabhAvavyavahArabhaGgasyAditi prathamabhaGganirUpaNam / / // atha dvitoyabhaGganirUpaNam // dvitIyabhaGganirUpayati / pR. 27 paM. 17 evamiti-prathamabhaGge astitvAdividhirUpadharmasya, prAdhAnyavivakSA tena nAstitvarUpaniSedhadharmasya gauNatayaiva tatra pratibhAsanaM na tu prathama bhaGgajanyabodhe niSeghasya sarvathA pratibhAsanameva, tathAsatyekadharmakAntAvabodhakatvena dunayavAkyatvaM prasajyetetyevaMsati tatsamudAyasvabhAvamahAvAkyalakSaNasaptabhaGgayA api pramANavAkyatvaM na syAdandhasamUhasyAndhatvavat iyA~stu vizeSaH pratyekaM bhaGgeSu pratiniyataikaikadharmaprAdhAnyAvabodhakatvena dvitIyadharmAdyAkAsAsadbhAvAnanirAkAGkSA rthAvabodhakatvaM saptabhayAstu sattvAdyekadharmamAzritya saptavidhadharmANAmeva sambhavena saptavidhadharmANAmapi prAdhAnyato'vabodhakatvena nirAkAGkSArthavibodhakatmamitye. tAvatAmahAvAkyatvantasyA iti paripUrNArthavivodhakatvaM tasyA yathA sakalAdezamahimnA, tathA pratyekabhaGgAnAmapi, anyArthasambandhiparyAyANAmapi paraparyAyaviSayA ekaikArthaparyAyatvena svagatAzeSasvaparyAyAtmakadhamANAzca svaparyAyavidhayA tathAtvena
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramAriyaH / sarvAzeSadharmapratibhAsanamantareNa paripUrNArthavivodhAsambhavAt , tadAzrityevocyate ya ekaM jAnAti sa sarva jAnAti yaH sarva jAnAti sa ekaMjAnAtIti evaM "eko bhAva: sarvathA yena dRSTaH, sarve bhAvAH sarvathA tena dRSTAH / sarve bhAvAssarvathA yena dRSTA eko bhAvastataccatastena dRSTaH" ityapi, tathA " syAdvAdakevalajJAne sakalArthavimAsane iti ca evaJca dvitIyabhaGge'pi gauNatayA astitvAdipatimAsakatvamasti paraM prAdhAnyena niSedhavivakSayaiva syAnAstyeva sarvamiti dvitIyabhaGgaH asya prAdhA. nyena ghaTAdivizeSyakanAstitvAdyAtmakaniSedhadharmamAtraprakArakabodhajanakavAkyatvaM lakSaNaM, prathamasya tu prAdhAnyena ghaTAdivizeSyakAstitvAdyAtmakavidhidharmamAtraprakA. rakabodhajanakavAkyatvaM, vidhiniSedhau ca syAdarthakathaJcidAliGgitAveva satra praviSTau / atra kathaJcidarthaH paradravyakSetrakAlabhAvApekSayeti bhAvanA tu pUrvavadeva, atrAsatvaM kAlpanikamiti viSayAbhAvAnna dvitIyabhaGgasambhava iti bauddhamatamAzaGkaya pratikSipati / pR. 27 paM. 19 na ceti-yathAsattvaM svAtantryeNAnuyabhUte tathA'sacamapIti nAsavasyApi kAlpanikatvaM, tasya kAlpanikatve vA vipakSAsavasya phalpanAtpakSasaccasapakSasattaitadrUpameva heturUpambhavediti vipakSAsacarUpamAdAya hetobairUpyAbhidhAnaM bauddhasya vyAhataM syAditi pratikSepahetumupanyasyati / pR. 27 paM. 19 sattvavaditi tasya-asaccasya / pR. 27 paM. 20 anyathA-asattvasya kAlpanikatvAmyupagame // iti dvitIyabhaGganirUpaNam // // atha tRtIyabhaGganirUpaNam // tRtIyabhaGganirUpayati / pR 27 paM. 21 syAdastyeveti-kramikapradhAnabhAvena vidhiniSedhomayavivakSayA syAdastyeva syAnAstyeva sarvamiti tRtIyo bhaGga ityarthaH, ayamasya niSkarSaH-yadA ghaTasya vadravyakSetrakAlabhAvApekSyAstitvaM paradravyakSetrakAlabhAvA. 26
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA / kSayA nAstitvaca kramikapradhAnabhAvakalpanAspadambhavati tadA kramikapradhAnamAvApanakathaJcidastitvakathaJcinnAstitvobhayaprakArakapaTAvizeSyakabodhajanakavAkyAtmA tRtIyo bhaGgaH, tasya niruktabodhajanakavAkyatvaM lakSaNam , prathamabhaGgadvitIyabhagAbhyAM kevalakathaJcidastitvaprakArakabodhasya kevalakathazcinnAstitvaprakArakabodhasya jananaM, tRtIyena ekatradvayamiti nyAyena yathA caitro daNDo kuNDalI cetyatra daNDakuNDalobhayaprakArakacaitravizeSyakabodha eka upajAyate tathAprakRte'pi parasparavizeSaNavizeSyabhAvApannatayA tu vidhiniSedhayoratra vivakSaiva nAsti yena prathamadvitIyamaGgAbhyAmaviziSTayorvidhiniSedhayorbodho'nena tu parasparavizeSaNavizeSyabhAvApannavidhiniSedhabodha iti vailakSaNyamabhidhAtuM zakyeta, tathAvivakSAyAM tu vizeSaNasya gauNatvaM vizeSyasya prAdhAnyaM viziSTaniyataM bhavenna tUbhayaprAdhAnyam abhimatantu kramikobhayaprAdhAnyam , idantu syAdevaM kalpanAyAM vastunaH pratiparyAyaM vidhiniSedhau dvAveva dharmoM, bodhastu prakAratAbhedanibandhanaH saptavidha iti najanakA bhaGgAssapteti, na caitannyAyyam , pratiparyAyaM dharmANAM saptavidhatvena saptavidhasaMzayajijJAsApraznamUla. kasaptavidhottaravAkyarUpabhaGgAnAmiSTeH uktAbhyupagame tu tadvirodhaH / kintu "bhAge siMho naro bhAge yo'zo bhAgadvayAtmakaH / tamabhAga vibhAgena narasiMhaM pracakSate" itivacanAnnarasiMhAtmikA'khaNDavyaktinarasiMhAbhyAM bhinnA'pi tAbhyAmeva vibhinna bhAgarUpatayA kalpitAbhyAM nirUpyamANA narasiMhabodho bhAsate tathA'stitvanAstitva vilakSaNadharmavizeSo'sti tvaparyAyamAzritya ghaTAdidharmiNi samasti sa eva dharmaH kramika pradhAnabhAvavivakSitakathaJcidastitvanAstibhyAM nirUpyamANastAtparyavazAttRtIyabhaGgajabodhe bhAsate tAdRzadharmalakSaNaviSayabhedata evAyadvitIyabhaGgAbhyAM taJjanyabodhAbhyAzca bhedastRtIyabhaGgasya tajanyavodhasya ca, iyameva nItizca turyaadibhnggessvpiiti|| iti tRtIyabhaGganirupaNam // // atha caturthabhaGganirUpaNam // caturthabhaGganirUpayati / - pR. 27 paM. 22 syAdavaktavyameveti-AdyAstrayaH sakalA antyAzcatvAro vikalAdezA ityupagacchadbhissaribhiragaM bhaGgaH tRtIyatayA etatsthAne ca syAda
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ ., pramANaparicchedaH / styeva syAnAstyeveti bhaGgaH prathyate, pUrvatra vidhiniSedhayoH kramikaprAdhAnyakalpanA atra tu tayoryugapatprAdhAnyakalpanAbIjam / kathazcidavaktavyatvAkhyadharmamAtraprakArakadhaTAdivizeSyakabodho'nena bhaGgena janyate, tata eva coktabhaGgatrayAdasya bhedaH, niruktabodhajanakavAkyatvaM caturthabhaGgasya lakSaNam , vidhiniSedhayoyugapatprAdhAnyavivakSAyA yugapatpradhAnIbhUtavidhiniSedhobhayapratipAdakasyaikasya kasyacidvacanasyAvaktavyazabdabhinnasyAbhAvAtkathaJcidavaktavyatvamityupapAdayati / pR. 27 paM.24 ekena padena-ubhayoH-vidhiniSedhayoH, zazAnacsaGketitasatpadAdyathA zatRzAnacoH pratItistathaikena vidhiniSedhobhayasaGketitena tadubhayapratItirbhaviSyatIti kathaJcidvyAttatrAha / pR.27 paM. 24 zatRzAnacAviti-yadyapi tadubhayasaGketitaM satpadaM tathApi tena tavayabodhastu krameNaiva na tu yugapadeva vidhiniSedhobhayasaGketitaikapadavizepAdapi Rmikatadubhayabodha eva bhavedityarthaH / vidhiniSedhAnyataratvena rUpeNa tadu bhayasaGketitapadAdhugapattadubhayabodhastu na pratyekAsAdhAraNAstitvanAstitvAdirUpeNa tAdRzarUpeNaiva tu yugapatpradhAnatayA vivakSitA vidhiniSedhAvityAha / pR. 27 paM. 25 anyataratvAdinA-AdipadAdubhayatvaprameyatvajJeyatvavAcyasvadharmatvAderupagrahAt / anyatsugamam / atra samAsavacanaM tatpratipAdakaM na sambhavati samAseSu bahuvrIheranyapadArthatvAdatratUbhayaprAdhAnyavivakSaNAt, avyayIbhAvastu naitAdaze'rthe pravartate, dvandvastu dravyavRttirnAtropayujyate, guNavRcirapi dravyAzritaguNapratipAdako na prAdhAnyena guNapratipAdanapragalbhaH / uttarapadArthapradhAnatatpuruSasyApi nAtrAvakAsaH, saGkhyAvAcipUrvapadakasya dvigostu nedazo'thai viSayaH, karmadhArayo'pi guNAdhAradravyaviSayo nAtra kramate, samAsAntarantu nAstyeva, vRtyasambhinnArthakasya vAkyasyApi kasyacinna tathAbhUtadharmadvayapratipAdakatvamityAdikamavaktavyatvopodvalakaM bodhyam // iti catuthamaGganirUpaNam // // atha paJcamabhaGganirUpaNam // paJcamabhaGganirUpayati / pR. 27 paM. 26 syAvastyeveti-caturthabhaGgapratipAdyasyAvaktavyatvasya
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ manatarka bhASA prathamabhaGgapratipAdyAstitvena sahaikadharmiNi bodhanecchayA svadravyAdinA'stitvalakSaNavidheH pRthakkalpanayA svadravyAdinA'stitvalakSaNavidhiparadravyAdinA nAstitvalakSaNaniSedhayoH prAdhAnyato yugapatkalpanayA cAyaM bhaGgaH pravarttate / asya kathaJcidastitvAdiprakArakakathaJcidavaktavyatvaprakArakaghaTAdye kathami vizeSyakavodha janakavAkyatvaMlakSaNam, saptamabhaGge'tivyAptivAraNAya kathaJcidastitvAdiprakAraketyasya pRthak kathaJcidastitvAdividhimAtra prakAra ketyevaMparatA vivakSaNIyA, saptamabhaGgajanyabodhe ca pRthakkathaJcinnAstitvAdiniSedhaprakArako bhavatIti tadvAraNam, etAvataiva saptabhaGgAtmaka mahAvAkye'pi nAtivyAptiH tajjanyamahAvAkyArthabodhe pRthakkathaJcinnAstitvAdiniSedhasyApi prakAratvAt sUkSmavicAraNAyAM ca kathaJcidastitvasamvalita kathaJcidavaktavyatvoktyA paJcamaM dharmAntarameva bodhyate taccetthamevollakhituM zakyate nAnyatheti tatpatipAdakaM syAdastvevasyAdavaktavyameveti bhaGga iti, tathAca tathAvidhavilakSacarmamAtraprakArakabodhajanakavAkyatvaM lakSaNaM paryavasyatIti // iti pazcamabhaGganirUpaNam // // atha SaSThabhaGganirUpaNam // 204 SaSThaM bhaGgannirUpayati // pR. 28 paM. 1 syAnAstyeveti caturthadvitIyadharmasammelanopasthApitapaSThadharmapratipAdakatayA'yaM bhaGgaH pravarttate, asya pRthakkathaJcinnAstitvAdiniSedha mAtraprakAraka kathazcidavaktavyaprakArakaghaTAdidharmivizeSyakabodha janakavAkyatvaM tathAvidhavilakSaNadharmamAtraprakAraka ghaTAdivizeSyakabodhajanakavAkyatvaM vA lakSaNaM, anyatsarvaM pazcamabhaGgabatkevalaM vidhikalpanAsthAne niSedhakalpanApRthakbhAve pravizatIti // iti SaSThabhaGgannirUpaNam // // atha saptamabhaGganirUpaNam // saptamabhaGgannirUpayati / pR. 28 paM. 2 syAdastyeveti- tRtIyacaturthabhaGgasaMyojanayA prathamadvitIya caturthabhaGgasaMyojanayA vA'yaM bhaGgaH, saptamo dharmo'tirikto'trApi viSayatAdRzadharma
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / prakArakaghaTAdivizeSyakabodhajanakavAkyamasya niSkRSTalakSaNamanyatsarva pUrvadarzitadizAvaseyam // iti saptamabhaGganirUpaNam // // atha saptabhaGgyAssakalAdezavikalAdezasvabhAvAnarUpaNam // nanu syAdvAda kevalajJAnayossarvArthAvabhAsakatvaM syAdvAdinAmanumatantanna yujyate syAdvAde sarvatra saptabhaGgIvAkyameva mahAvAkyatayA sampUrNArthavibodhakamanumata, paramuktadizA pratiparyAyaM sptvidhdhrmpryaaptprkaarkghtt| divizeSyakabodhajanakatvaM pratyekaM tattadarmaniSThaprakArakA saptaka nirUpitaghaTAdiniSThavizeSyatAnirUpaka bodhajanakatva mevAsyAH prasiddhipaddhatimazcati na tvetaJjanyabodhe'nantadharmAvabhAsanantadantareNAnantadharmAtmakavastvavabhAsanamapi naiva tathA ca pramANavAkyatvamapyasya na yujyate / zrutapramANena yadyanantadharmAtmakaM vastu paricchidyete bhavettadA tadaikadezAvabodhakanayAtmakajJAna janakatvena nayavAkyatvamapi pramANApekSayA nayatvavyavasthiteH / yadA cAnantadharmAtmakavastuparicchedaH zrutapramANannabhavati tadA parimitAnAmekadvayAdidharmANAmekadezakhamapi na vyavasthApayitaM zakyamiti nayavAkyatvamapi kathamasyAyuktiyuktaM syAditi cet ekadharmabodhanadvArA tadAtmanA sakaladharmAvabodhakatvalakSaNa sakalA deza svabhAvabalAtsaptabhaGgayA anantadharmAtmakavastvava bhAsipramANAtmakajJAnajanakatvena pramANavAkyatvaM tajjanyabodhaviSayAnantadharmAtmakavastvekadeza ekadvayAdikatipayadharma tadAtmakadharmyavagAhino jJAnasya nayAtmakasya viSayIbhUtadharmakramapatipAdakatvalakSaNa vikalAdezasvabhAvabalAdekadvayAdidharmatadAtmaka dharmyamA sinayAtmakajJAnajanakatvena nayavAkyatvamapyupapadyata ityAzayena sakalAdezavikalAdezasvabhAvAbhyAM saptabhaGga vibhajate / pR. 28 paM. 6 seyamiti - anantaropadarzitA mAnasapratyakSasyetyarthaH / tatra sakalAdezaM lakSayati / pR. 28 pa 7 tatrepi sakalA deza svabhAvavikalA deza svabhAvayormadhyaityarthaH / pR. 28 paM 7 pramANapratipanneti zrutapramANaparicchinnetyarthaH / vastuna ityasya pratipAdakamityeddhataTakapratipattAvanvayaH tRtIyasthAne syAdavaktavyaeveti
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 jaintrkbhaassaa| bhaGgamurarIkRtya AdhAstrayaH sakalAdezasvabhAvAH antyAzcatvAro vikalAdezasvabhAvA iti zrI siddhasenAdayo manyante, devasUrayastu saptAnAmapi bhaGgAnAM pratyekaM sakalAdezasvabhAvatvaM vikalAdezasvabhAvatvazca pratipannAstanmataM pratigRhyeva prtibhnggmityuktN| tatraikaikadharmeNa dharmipatipAdake ekaikasminmaGge yogapadyenAnantadharmAtmakavastuviSa. yakapratItijanakatvaM kathaM nu nAma syAdityAkAGkSAnivRttaye / pR. 28 paM. 8 kAlAdibhirityAdi-hetuvacanam , ka dibhiritysyaamedopcaaraaditytraapynvyH| kAlAdayo'STAvagre nirUpayiSyanti evamabhedavRttiprAdhAnyAbhedopacArAvapi, anantadharmAtmakaghaTarUpavastugatollikhyamAnaikAstitvAdidharmeNa saha kAladibhiraSTabhirdravyAthikanayAdezAtsarveSAmeva ghaTagatAnAM nAsti. tvAdidharmANAmabhedavRttiprAdhAnyataH paryAyArthikanayAdezAdvastuto'nyonyabhinnAnAM teSAmabhedavRttarasambhave'bhedopacArato vA yogapadyenaikAstitvAdipratipAdanadvArA tadabhinnAzeSadharmaprAtipAdakatvenAnantadharmAtmakavastunaH pratipAdakaM yadvacanaM tatsakalAdeza ityarthaH / vikalAdezaM prarUpayati / pR. 28 paM. 9 nayeti-nayena saMgrahAdinayena viSayIkRtasya viSayatAkukSIkRtasya nayaviSayasyetiyAvat vastudharmasya anantadharmAdighaTAdigatakAstisvAdidharmasya, bhedavRttiprAdhAnyAt kAlAdibhiraSTabhiH paryAyArthikanayAdezAdghaTAdigatAnAmanyeSAM nAstitvAdidharmANAM bhedavRtiprAdhAnyam / dravyArthikanayAdezAdbhedopacAraM vA''zritya krameNa pratipAdakaM yasya dharmasyollikhyamAnatvaM tasya dharmasya pratipAdanamAtreNa tadAtmanA ghaTAdipratipAdakaM yadvacanaM tadvicanaM tadvikalAdeza ityarthaH / kramayogapadye svarUpato'jAnan paraH pRcchati / pR. 28 paM.11 nanviti-vivicya kramayogapadyasvarUpopadarzanenottarayati / - pR. 28 paM. 11 ucyate iti-prathamaM kramasvarUpaM nirvakti / pR. 28 paM. 11 yadA-ekazabdasya-astItyAdi astitvAdhekadharmaprati pAdakasamdasya, yogapadyaM nirUpayati /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / pR. 28 paM.14 yadA tu-tadAtmakatAm-ullikhyamAnapratiniyatAstitvAghekadharmAbhinnatAm , Apannasya prAptasya / anyatspaSTam / kAlAdInAM svarUpamupadarzayituM tatra parajijJAsAmutthApayati / ke punaHkAlAdaya iti uttarayati / - pR. 28 paM. 14 ucyata iti-kAla ekaH dvitIyamAtmarUpam , arthastRtIyaH, sambandhazcaturthaH, upakAraH paJcamaH, guNidezaH SaSThaH, saMsargaH saptamaH, zabdo'STamaH ityevaMmaSTasaMkhyakAH kAlAdaya ityarthaH, taduktaM kAlAtmarUpasambandhAH saMsargopakriye tathA / . guNidezArthazabdAzca-tyaSTau kAlAdayaH smRtAH // 1 // iti tatrAstitvAdyekadharmasya nAstitvAdibhiranyairdhamaissamaM kAlAdinAmedavRttimupapAdayati / pR. 28 paM. 18 tatreti-kAlAdiSu madhya ityarthaH / pR. 28 paM 20 teSAm-dharmANAm / pR. 28 paM. 20 kAlenAbhedavRttiriti-kAlAvacchedena vastuni ghaTAdAvastitvAdidharmasya, pratIteH vastunirUpitAstitvanivRttitAyAM kAlasyAvacchedakatvaM, tatsambandhina eva taniSThadharmAvacchedakatvamitiniyamena kAlasyAstitvAdidharmasambandhitvamAvazyakaM, kAlena saha dharmasyAstitvAdessambandhaHkAlikaH / so'pi sarvasambandhavyApakakathazcittAdAtmyavyApya iti kathaJcittAdAtmyamapi kAle'stitvAdeH sambandhaH, evaJca tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatvamitiniyamena kathaJcidastitvAmibhakAlAbhinnakathazcinnAstitvAdidharmANAM kathaJcidastitvAbhinnatvamityevaM kAlenA medavRttiH anayava dizA''tmarUpAdinA'medavRttirapi bodhyetyAzayaH / AtmarUpeNAbhedavRttiM darzayati / ... pR. 28 paM. 20 yadeva-tadguNatvam-ghaTAdidharmiguNatvam / __pR. 28 paM. 21 tadeva-ghaTAdiguNatvameva, AtmarUpamiti sambadhyate arthanAmedavRttiM darzayati /
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaapaa| .. pR. 28 paM. 23 ya eSa-sa eva-dravyAkhya eva ASAraH / sambandhenAmecimupadarzati / pR. 28 paM. 25 ya eva cAviSvagbhAva:-kathazcittAdAtmyam / pR. 28 paM. 25 sa eva-aviSvagbhAva eva sambandhaH upakArAtmanA'medavRtti nirUpayati / pR. 28 paM. 25 ya eva copakAra iti-sa eva-svAnuraktatvakaraNalakSaNa evopakAraH, guNidezarupeNAbhedavRttiM darzayati / pR. 28 paM. 26 ya eva guNinaH-sa eva-kSetralakSaNa eva guNinaH sambandhI dezaH. saMsargeNAbhedavRttiM nirUpayati / pR. 28 paM. 28 ya eva caikavastvAtmanA-sa eva-tAdRgupaeva saMsargaH, sambandhasaMsargayoH kaH prativizeSa iti jijJAsAyAmAha / pU. 29 paM.1 guNibhUteti-yadyapyaviSvagabhAva eva sambandhaH sa eva ca saMsargaH, tathApi tatra medasya gauNatve'medasya prAdhAnye Asthite sati sambandhatvaM tatraivAmedasya gaNatve bhedasya prAdhAnye vivakSite sati saMsargatvamityanayorbheda ityA zayaH / zabdena bhedavRttiM bhAvayati / pR. 29 paM. 2 ya eva caikavastvAtmanA sa eSa-astIti zabda eva sarve sarvArthavAcakA iti niyamAdekasyApi zabdasya savairathaiHsaha vAcakabhAvasambandho'sti tasya vyApakaH kathaJcittAdAtmyalakSaNasambandha ityevaM dizA'pi zabdenAmedavRttirupapadyata eveti bodhyam, sambandhasaMsargayoH pratiyogyanuyogimyAmasambandhayone sambandhatvasaMsargatve iti tayoH pratiyogyanuyogibhyAM kasyacitsambandhasyAvazyakatve tadvayApakasyApi kathaJcittAdAtmyasambandhasya tatrAvazyakatvaM niruktasambandhasaMsauM cAvizeSitau sakaladharmadharmigatAvityeSA digapi tadvArakAmedavRttI bhAvanIyau asyAM prakriyAyAM paryAyanayasya guNabhAve dravyArthaMkanasya sarvatrAbhedamAdizataHprAdhAnyamiti tadavalambanena kAlAdibhirabhedaciprAdhAnyAdityupadizyata ityaah|
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH pR. 29 paM. 4 paryAyArthikanayeti yadA ca paryAyArthikanayasyaiva prAdhAnyaM dravyArthikanayasya ca guNabhAvamavalambya kAlAdibhirekadharmeNa saha tadanyAzeSadha rmANAM bhedadvArA sakalAdezatvaM vivakSyate tadA paryAyArthikana ye nAstya medaprAdhAnyamiti tadupacArata eva yaugapadyenAnantadharmAtmakavastupratipAdakatvataH sakalA deza svasambhava ityupavarNayituM kathanna tatra kAlAdibhiramedasambhava ityAkAGkSA nivarttanAyA ha ra1 pR. 29 paM. 5 dravyArthika guNabhAveneti- -tatra kAlenA bhedavRtterna sambhava ityAha / pR. 29 paM. 6 samakAlamekatra - sambhave vA - samakAlamekatra nAnAguNAnAMsambhave vA - pR. 29 paM. 7 tadAzrayasya- nAnAguNAdhArasya dharmiNaH paryAyanaye guNAnAbhinnatve vibhinnaguNAzrayasya bhinnatvameva viruddhadharmAdhyAsasya medakatvakalpanApekSayA vibhinnadharmAdhyAsasya bhedakatvamiti kalpanaiva lAdyavAdyukteti guNAnAM bhede tadAdhArasya tatsamAnakAlInasya bhedaprasaGgAdityarthaH / paryAyanaye AtmarUpeNAbhedavRtyasambhavamupapAdayati / pR. 29 paM. 7 nAnAguNAnAmiti.... anyathA - nAnAguNAnAM sambandhina AtmarUpasya tadguNatvalakSaNasyAbhinnatve pR. 29 paM. 8 teSAm - guNAnAM / tadguNatvasya sarvatrAviziSTatvAdbhinnatvaM na syAdityanantadharmANAmabhAve'nantadharmAtmakatvamapi vastuno vaktuM na zakyetetyarthaH / guNAnAM bhinnAnAmAdhAro'pi vibhinna evetyAdhAralakSaNArthenAbhedavRcirapi nAtra ghaTata ityAha / pR. 29 paM. 9 svAzrayasyeti - guNAzrayasyetyarthaH / pR. 29 paM. 9 anyathA - guNAzrayasya bhinnatvAbhAve, ekasminnAzraye eka eva guNa iti tatra niyamena nAnAguNazrayatvaM bhedamantareNa na syAdityarthaH / sambandhenAbhedavRttyasambhavaM paryAyanaye darzayati / 27
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA / pR. 29 paM 10 sambandhasya ca-pratiyogyanuyogibhedena sambandhabhedo'nyatra dRshyte| nahi bhUtalaghaTayoryassaMyogaH sa eva parvatavahvayorapi, tathAbhyupagame ghaTa bhUtalasaMyogotpattau vahniparvatasaMyogo'pyutpadyeta, tadvinAze so'pi nazyeditiprasaGgo dunivAraH syAt evaM nAnAdhamaissamaM ghaTAdidharmiNo'pi ghaTAde kA sambandhaH kintu tattaddharmapratiyogiko ghaTAdyanuyogiko bhinna eva sambandha iti tathAdarzanataH kalpyata ityartha / pR.29 paM. 10 naanaasmbndhibhiH-astitvnaastitvaadinaanaadhrmessmN| pR. 29 paM. 10 ektr-ghttaadyaatmkaikdhrminni| ekasambandhAghaTanAt-bhedaviziSTAbhedAtmakAviSvagbhAvarUpasambandhAsambhavAt / prAyanaye upakAreNAbhedatyasambhavaM kathayati / pR.29 paM. 11 tairiti-astitvAdiguNairityarthaH / pR. 29 paM. 12 pratiniyatarUpasya-svasvAnurUpAnuraktatvakaraNAtmakasya, astitvaprabhava upakAraH asti ghaTa ityevaMrUpeNa ghaTasyAnuraJjanaM tadAtmatayA'bhivyApanamityevaM pratiniyatasyeti yAvat / pR. 29 paM. 12 anekatvAta-vibhinnatvAt / pR. 29 paM. 12 anekairiti-nAnArUpairastitvAdiguNalakSaNopakArakarjAya. mAnasya svAnuraktatvakaraNopakArasyAbhinnasya vizeSAta nahi bhavati daNDasya vizeSaNatve daNDItiviziSTasvarUpatAniSpatireva kuNDalAderapi vizeSaNatve, tadAnIM kuNDalItyevameva vishissttsvruupnissptterityrthH| tatra guNidezenAbhedavRttisambhavamu. papAdadati / pR. 29 paM. 13 guNidezasya ceti-pratiguNaM astitvAdipratyekadharmamAzrityA pR. 29 paM. 14 tadabhede-guNAnAbhede'pi guNidezasyaikasyavabhAve / pR. 29 paM. 14 bhinnArtheti-yathA ghaTAstitvAdiguNAnAM bhinnAnAmapi ghaTAtmakaguNino dezo'bhinna eva tathA sa eva ghaTAdigatAstitvAdiguNAnAmapi syAdityarthaH / saMsargeNAbhedattiM tatrApAkaroti /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| pR. 29 pa. 14 saMsargasya ceti-abhedasahiSNubhedalakSaNAviSvagbhAvasya cetyrthH| pR. 29 paM. 15 pratisaMsargibhedAt-anyatra saMsargibhedena saMsargabhedadarzanAdatrApi tathaiva yuktatvAt / / pR. 29 paM. 15 tadabhede-saMsargAbhede bhAvanA sambandhadarzitA'vaseyA tatra zabdenAbhedavRttinirAkaroti / pR. 29 paM 15 zabdasyeti-astitvAdiguNavAcakAstitvAdizabdasya / pR. 29 paM. 16 prativiSayam-astitvAdiguNalakSaNavAcyamAzritya vAcyamede'pi vAcakazabdAbhedAbhyupagame'niSTamApAdayati / pR. 29 paM. 16 sarvaguNAnAmiti-uktadizA paryAyArthanayAdezAtkAlAdibhirabhedavRttyasambhave ekaguNena saha tadanyaguNAnAmabhedopacAraHkriyate / upacArazca gardamAdito bhinne'pi viziSTajJAnavikalamanuSyAdau gardabhAdyabhedasya dRzyata evetyupasaMharati / pR. 29 paM. 17 kAlAdibhiriti-vikalAdezanirvacane yuktaM bhedavRttiprA. dhAnyAdbhedopacArAdveti tatrApi kAlAdibhiraSTaguNAnAM bhedavRttiH, paryAyanayaprAdhAnyAt taiH punaH dravyArthanayAdezAddhedavRttyasambhavAdbhedopacAraHkriyate, tatra paryAyanayAdeze guNAdibhirabhedavRttyasambhava upadarzitA yuktaya evamedavRttiprAdhAnye yojniiyaaH| dravyAthikanayAdeze guNAdibhirabhedavRtyupapAdikAnItireva bhedavRttyasambhavato bhedopacAre saGghaTanIyetyatidizati / __ pR. 29 paM. 18 evamiti-ye ca syAdastyeva 1 syAnAstyeva 2 syAdavaktavyamevetitrayANAM sakalAdezatvaM, syAdastyevasyAnAstyevacetyAdicaturNA vikalAdezatvamAmananti teSAM mate niravayayArthapratipAdakamakhaNDArthapratipAdakalakSaNaM sakalAdezatvaM, sAvayavArthapratipAdakatvaM sakhaNDArthapratipAdakatvalakSaNaM vikalAdezatvam , pratibhaGgaM saptabhaGgayAssakalAdezatve pratibhaGgaM pramANavAkyarUpA saptabhaGgI, tasyAH pratibhaGgaM vikalAdezatve pratibhaGgaM nayavAkyarUpA, matAntare AdyAlayo bhaGgAssakalAdezatvAtpramANavAkyAni tadavacchena saptabhaGgayA api sakalAdezatvAtpramANavAkyatvaM, antyAzcatvAro bhaGgA vikalAdezatvAnayavAkyAni,
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ bentrkbhaassaa| tadavacchedena saptabhaGgayapi tathA, tatra prathamabhaGgaH saGgrahanayAtpravartate, dvitIyamaGgo vyavahArAtRtIyabhaGgastAmyA, caturthabhaGga RjusUtrAt yugapatsattvAsatvayorAdeze saGgrahavyavahArayostadaviSayakatvAdasAmarthyAt, Rjutrasya tu tadaviSayakatve'pi saMvRtyaiva tathApatipattisAmarthyasambhavAt , pshcmbhnggsysngghrjusuutraabhyaaNprvRttiH| SaSThabhaGgasya vyavahArarjusUtrAbhyAM pravRttiH, saptamabhaGgasyatu saGgrahavyavahArarjusUtrai rityevaM saptabhaGgayA nayayojanA jJeyA / iti saptabhaGgInirUpaNe AgamapramANanirUpaNaM paripUrNam / parokSapramANanirUpaNamupasaMharati / pR. 29 paM. 18 paryavasitam-sampanna paripUrNamiti yAvat // itiparokSapramANanirUpaNam / prmaannniruupnnmupsNhrti| tatazceti-pratyakSaparokSAbhyAM dvividhaM pramANamiti pratijJAtaM, pratyakSaparokSayozca saprabhedayoH krameNa nirUpaNe vRtte pramANapadArtho'pi nirUpita eveti / / // itijainatarkabhASApramANaparicchedaTIkA // // atha nayaparicchedanAmA dvitIyaH paricchedaH // // atha nayanirUpaNam // pramANanayanikSepairityanena pramANanayaniHkSepANAM trayANAmuddiSTatve'pi prathama pramANasyoddezAttajijJAsAyA eva prathamamutthitatvAttataH prathamaM pramANe nirUpite tajijJAsArUpaprativandhakopazAntestadanantaramuddiSTatvena nikSepanirUpaNataHprAk nayajijJAsAyA evollAsAditi / tataH pramANanirUpaNAnantaramavazyavaktavyatvalakSaNAvasarasaGgatyA nayanirUpaNamityAzayamAviSkurvan zrImAn yazovijayopAdhyAyo nayanirUpaNaM prtijaaniite| pR. 30 paM.5 pramANAnyuktAni atha nayA ucyante-iti pramANAnyukAnItyanena pramANanirUpaNasya vRttatvakathanena svaviSayasiddhinivAyAH pramANajijJAsAyA nayanirUpaNapratibandhikAyA nivRttirAveditA / atha-pramANanirUpaNAnantaram anena cAvasarasaGgatipratipAdanaM nayA-ityanena nirUpaNaviSayasyAviSkAra, ucyante ityanena tadviSayakapratipatyanukUlavyApAralakSaNapratijJApyAveditA bhavatIti nayAn lakSyati /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / 913 pR. 30 paM. 5 pramANeti pramANetyAdivizeSA ityantaM lakSaNavacanaM, nayA iti lakSyanirdeza, nayA iti bahuvacanato yAvanto vacanavAdAstAvanto nayA iti vacanAdvizeSato nayAnAmAnantyamityasya saMsUcanam , / pR. 30 paM. 5pramANaparicchinnasyeti-anyatra zrutapramANaparicchinnasyeti nirdiSTatve'pi atra pramANasAmAnyAbhidhAnaM syAdvAdasaMskArataHpuMsastabalAtpratyakSAdipramANe'pi svAdvAdArthagatirastyeveti tathAvidhapratyakSAdipramANaparicchinnatvamapyanantadharmAtmakavastuna ityAvedanAya, ata eva saprapaJcapratyakSaparokSasvarUpatayA pramANanirUpaNamapi saGgacchate, anyathA kevalajJAnasakalAdezAtmakavacanayorevapramANatayA'bhidhAnameva nyAyyaM bhavediti bodhyam / pR. 30 paM 6 ekadezagrAhiNA-pradhAnatayA'nantadharmAtmakavastunarazarIrasaniviSTatvenaikadezasyAvayavarUpasyAstitvAditattaddharmasya grAhakAH, pradhAnatayetipUraNAdgauNatayA tadanyadezagrAhiNa ityapi labhyate, ata eva ca yAvatAmeva vastudha rmANAM pradhAnatayA'vagAhakAtpramANAdasya bhedaH anyathA samagragrAhiNaH pramANasya tadantassanniviSTaikadezagrAhitvamastyeveti pramANe'pyetallakSaNamativyAptaM syAt, ekadezamAtragrAhiNa ityuktayA'pi pramANe'tivyApteriNasambhave'pi yathAzrutasya na kutrApi sannaye satvaM sannayasya gauNatayA'bhimatagrAhyekadezabhinnaikadezagrAhitvasyApi bhAvAdityasambhavassyAditi tadvAraNArtha pradhAnatayetyasyAvazyamupAdeyatvAt durnayA apyekadezagrAhiNa iti teSvativyAptivAraNAya pR. 30 paM. 6 itarAMzApratikSepaNa iti-durnayAzca anyonyapratipakSA:i. tarAMzAnapratikSipantyeveti na teSvativyAptiH, nayAstu svaviSayAtiriktaviSaye gajanimIlikAmevAvalambanta itibhavanti itraaNshaaprtikssepinnH| pR. 30 paM. 7 adhyavasAyavizeSAH-pramAturabhiprAyabhedAH, etena ye eka dezaM gRhNanti itarAMzazca na pratikSipanti te svarUpAnupalambhA na santvavetyAzaGkA vyudastA, IdRzAnAM saGgrahAdisvarUpANAmabhiprAyabhedAnAM svasaMvedanasiddhatvenAnupalambhAbhAvAdityAzayaH / nayA eva ca matazabdenocyante, yataH kacinmata iti vaktavye naya iti vyapadizyate, yathA evaM nyAyanayajJairiti prAmANyaM, gautame mate
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 bainatarkabhASA ityatra gautame naye ityapi vaktuM zakyate, ekaikasminnapi darzane yAni viminnAni matAni idampAcAmmatamidaM navyAnAmmataM svatantrANAzcedammataM jagadIzamataM gadA dharamatamiti dRzyante tAni sarvANi nayasvarUpANyevopalabhyante paramitarAMzapratikSepitvAtsunayA na bhavanti, prAcAmmatamitivaktavye prAcAmiSTamityevamabhyupalammata eva abhiprAyazcecchAvizeSa eveti nayasyAbhiprAyarupatA'pi nAnupalabdhibAdhitA, icchA ca jainamate jJAnavizeSa eva natu naiyAyikamata iva jJAnabhinno guNa iti abhiprAyavizeSarUpANAM nayAnAmadhyavasAyavizeSatvaM susaGgatameveti nirupadravamidaM lakSaNamiti bodhyam / nanu yadyevaM nayA uktadizA jJAnavizeSA eva tadA svaparasaMvedanarUpatvA. tpramANatvamapyeSAM sambhavedevetipramANabhinnatayaiSAmmananamasaGgatamityAzaGkAzaGaku. samuddharaNAyAha / pR. 30 paM.7 pramANaikadezatvAditi-yathA pratyekamastitvAdayo dharmA nayaviSayA anantadharmAtmakavastvekadezA eva, pramANaikadezatvAcca / pR. 30 paM. 7 teSAm-nayAnAm paM. 30 paM. 7 tataH-pramANAt pa. 30 paM. 7 bhedaH-pRthagbhAvaH, samuditasvarUpAdekadezasya pRthagbhAvamanu. guNadRSTAntena dRDhayati / pR. 30 paM. 8 yatheti-anena dRSTAntopadarzanena parasparavirodhe hi na prakArAntarasthitiritinyAyAta, nayAnAM pramANatve pRthagupanyAso vyarthaH, pramANabhinnatvepramANatvAnna tato vastvaMzasiddhiriti na vastusAdhanAGgatvamitizaGkA'pi vyudastA, samudrakadezasya na samudratvamiti samudrabhinnatve'pi nAsamudratvaM kintu samudrAMzatvameva tathA nayAnAM pramANabhinnatve'pi nApramANatvaM kintu pramANekadezatvameva, taduktaM nApramANaM pramANaM vA nayo jJAnAtmako mataH / syAtpramANakaidezastu sarvathApyavirodhataH // 1 //
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparicchedaH nAyaM vastu na cAvastu vastvaMzaH kathyate budhaiH / nAsamudraH samudro vA samudrAMzo yathaiva hi // 2 // iti / atha nayAn vibhajate / pR 30 paM. 9 te ceti-nayAzcetyarthaH, dravyArthiko nayaH paryAyArthiko naya ityevaM nayA dvividhA ityarthaH / dravyArthikanayaM lakSayati / pR. 30 paM. 10 tatreti-dravyArthikaparyAyArthikayormadhya ityarthaH, prAdhAnyena dravyamAtragrAhItilakSaNaM dravyArthika iti lakSyam , prAdhAnyenetyupAdAnAgauNatayA paryAyagrAhitvamapi labhyate tena paryAyApratikSepitvAvagatito dravyArthikAbhAsAtivyAptivyudAsaH, mAtrapadopAdAnAca pramANAtivyAptinirAsaH, gauNatayA paryAyagrAhiNi sAmAnyato dravyamAtragrAhitvaM na syAdevetya sambhavassyAttadvAraNAya prAdhAnyeneti / paryAyArthikanayaM lakSayati / pR. 30 paM.10 prAdhAnyeneni-prAdhAnyena paryAyamAtragrAhIti lakSaNanirdezaH, paryAyAthika iti lakSyanirdezaH, atrApyasambhavavArakaM prAdhAnyeneti pramANe'tivyA. ptivArakaM mAtreti, prAdhAnyenetivizeSaNamahimnA nayasAmAnyalakSaNAnugamamahimnA vA labdhAditarAMzApratikSepitvAtparyAyAmAsAtivyAptivAraNam / iti dravyArthikasAmAnyalakSaNakathanam / dravyArthikanayaM vibhajate / pR. 30 paM. 11 tatreti-dravyArthikaparyAyArthikayormadhya ityarthaH / pR. 30 paM. 11 dravyArthika iti-naigamaH saMgrahaH vyavahArazcetyevammedAtri prakAro dravyArthika ityarthaH, / paryAyAthikanayaM vibhajate / pR. 30 paM 12 paryAyArthika iti-RjumUtraH. zabdaH, samabhirUDhaH, evambhUtaH, ityevaMbhedAccatuHprakAraH paryAyAthika ityarthaH ubhayasaGkalane nayAssapte. tiphalitam / Rjutrasya paryAyArthavizeSatayA'bhidhAna siddhasenAdimatamAzritya, pUjyazrIjinabhadragaNikSamAzramaNamate tasya dravyArthikatvameva tanmate dravyArthikA naigamasaGgahavyavahArarjusUtrAzcatvAro nayAH, paryAyArthikAH zabdasamabhirUMDhavambhUtAstrayo nyaaH| naigamasya siddhasenamate sAmAnyagrAhiNaH saGgagrahe, vizeSagrAhiNa:
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ banatarSamAvA / paryAye'ntarbhAvaH / ityevaM vizeSA bahavassanti tathApi anyAn vizeSAn granthagauravamayAdupekSya RjusUtrasya dravyArthikatvamananaM yatpUjyapAdAnAM tadevopadarzayati / pR. 30 paM. 13 RjusUtra iti-dravyArthikasya prathamoddiSTatvAtprathamaM vibha. janAzca tasyAyaM prakAra naigamaM lakSayati / pR.30 6.15 tatreti-naigamasaGagrahavyavahAreSu dravyAthika medeSu madhya ityarthaH, sAmAnya vizeSAdyanekadharmopanayanaparodhyavasAya iti lakSaNaM naigama iti lakSyam , dravyamanugatatvAtsAmAnyaM, sahabhAvIparyAyo guNaH kramabhAvIparyAyazca tAvubhau vyAvR. tatvAdvizeSaH, AdipadAnnityatvAnityatvabhedAbhedAdergrahaNaM tathAvidhAnAmanekadharmANAM dharmiNyupanayane paraH pravaNaH adhyavasAyo'bhiprAyaH naigamanaya ityarthaH / amumevArtha spaSTayati / pR. 30 paM. 16 yatheti-paryAyayorekaparyAyasya mukhyarUpatayA'paraparyAsyAmukhyarUpatayA (gauNatayA) vivakSaNaparaH pratipAdanasamarthaH, eko naigamaH, dravyayorekadravyasya mukhyarUpatayA'paradravyasyAmukhyarUpatayA pratipAdanapravaNo dvitIyo naigamaH, paryAyadravyayorekasya paryAyasya dravyasya vA mukhyatayA'parasyadravyasya paryAyasya vA'mukhyarUpatayA jJApanapravINastRtIyo naigama ityarthaH / tatra paryAyayormukhyatayA vivakSaNaparaM naigamamudAharati / / pR. 30 paM. 17 atreti-upadarzitaprakAratrayamadhya ityarthaH / pR. 30 paM. 17 sacaitanyamAtmanIti-atra AtmadharmiNi dravye savacaitanyayostaddharmatvAttatparyAyabhUtayossaccatanyamityevaM vivakSaNe sattvasya vizeSaNatvena gauNatvaM caitanyasya tadvizeSyatvena mukhyatvamityevaM paryAyayomukhyAmukhyatayA vivakSaNamityeva spaSTayati / pa. 30 paM. 18 atreti-saccaitanyamAtmanItyasminnityarthaH / pa. 30 paM. 18 vyaJjanaparyAyasya-caitanyamupayogasvarUpamAtmanaH pratikSaNaM vibhinnasukhaduHkhaharSavismayAdyarthaparyAyabhAve'pyanugAmitvAdvayaJjanapayistasya /
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / pR. 30 paM. 19 vizeSatvena-saJcaitanyamityatra caitanyaM vizeSyaM savaM ca vizeSaNamityato vizeSyalena, sattvAkhyasya vityatrApi vyaJjanaparyAyasyeti samba thate, yathA kAlatrayAnugAmicaitanyaM tathA prativiziSTasattvamapIti vyajanaparyAyaH ka itypekssaayaamaah| ___ pR. 30 paM. 20 pravRttinivRttIti-yaddharmasambandhAzcetanAdizabdasyArthavizeSe pravRttiH, yadbharmAsambandhAcca tasyArthavizeSe nivRttistannibandhanA yA'rthaki. yA'yaM cetano'yamacetana ityAdivyavahRtilakSaNA tatkAritvopalakSitastatsvarUpayo gyatvavAn na hi caitanyAdisacce uktArthakriyA sarvadA bhavatyeva vyavahArakartarabhAve. vA vyavahRtIcchAdyabhAve vA vyavahRterabhAvAdato niruktArthakriyAkAritvaM caitanyA. deyaMjanaparyAyatAsampAdakaM vizeSaNanna bhavati tathAsati tathAvyavahRtijananAbhAvadazAyAM caitanyAdervyaJjanaparyAyatvAbhAvAprasaGgAt / arthakriyAsvarUpayogyatA tu sahakAryantaravirahAtkAryAjanane'pi na vyAvarttata ityabhisandhAnenArthakriyAkAritvavi. ziSTa ityanuktvArthakriyAkAritvopalakSita ityuktam , evambhUto yaH paryAyaH sa nyajanaparyAya ityarthaH / tatkimanyo'pi paryAyo'sti yena vyajanaparyAya iti viziSyocyate iti cedastyevArthaparyAyastahi sa kIdRgrUpa ityapekSayAmAha / pR. 30 paM. 21 bhUteti-yaH paryAyo'tItakAle'nAgatakAle ca dharmiNi na sattAmanubhavati kintu vartamAnekAlAvacchedenaiva tatra varttate evambhUto yo vastusvarUpaparyAyaH pratikSaNamanyonyasvarUpabhavanalakSaNaH so'rthaparyAya ityarthaH / dravyayomukhyAmukhyarUpatayA vivakSaNaparaM naigamamudAharati / pR. 30 paM. 22 vastuparyAyavadravyamiti-atra vizeSaNIbhUtaM vastvapi dravyaM, vizeSyIbhUtaM paryAyavadrvyamityapi dravyam , tatra vizeSaNatvAdekasyAmAdhAnyaM dvitIyasya tu prAdhAnyamiti tathaiva vivakSaNamiti spaSTayati / pR. 30 paM. 23 paryAyavadravyAkhyasyeti-paryAyadravyayormukhyarUpatayA vivakSaNaparaM naigamamudAharati / 28
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA / pR. 31 paM. 2 kSaNamekaM sukhI viSayAsaktajIva iti-viSayAsakta jIvalakSaNa dravyasya vizeSyatvAtprAdhAnyaM sukhasya tu paryAyasya vizeSaNatvAdapradhAnyaM tathaiva ca vivakSeti saGgamayati / __ pR. 31 paM. 3 atreti-niruktodAharaNasthala ityarthaH / nanu vastvaMzagrAhyeva nayo'bhimataH udAhRtanaigamastu dravyaparyAyobhayaviSayakatvena vastuviSayakatvAtpramANaM syAdityAzaGkaya pratikSipati / pR. 31 paM. 5 na caivamiti-evaM udAhRtanaigamasya dravyaparyAyobhayaviSayakatvAbhyupagame vastuni dravyaparyAyayoH prAdhAnyenaiva svarUpatA, tathAsatyeva tadAtmakatvamekasya vastunaH na hakameva pradhAnamapradhAnaM ca sambhavati, yasyAprAdhAnyaM tadupacaritameva, na hyupacaritaM vasturUpaM, na hi siMhatvenopacarito mANavakaH, siMho bhavati, itthaM codAhRtasya naigamasya pradhAnatayA dravyaviSayakatvAgauNatayA paryAya. viSayakatvAtprAdhAnyenobhayAvagAhitvAbhAvAdubhayAtmakavastvavagAhitvAbhAvena na prAmANyamityAha / ___pR. 31 paM. 6 prAdhAnyena tadubhayAvagAhina eva-dravyaparyAyobhayaviSakasyaiva, iti naigamanayanirUpaNam // __ atha saGgrahanayanirUpaNam / saGagrahaM nirUpayati / pR. 31 paM. 7 sAmAnyeti-sAmAnyamAtragrAhI parAmarza iti lakSaNaM, saGgraha iti lakSyam / pR. 31 paM. 7 parAmarza-nizcayaH adhyavasAyavizeSa iti yAvat sAmAnyAmanA'vAntarAzeSavizeSaviSayakameva na tu vizeSAtmano vizeSaviSayakaM etAdRzaM yajjJAnaM tatsaGgrahanaya ityarthaH / taM vibhajate / pR. 31 paM. 7 sa dvedhA-parasa graho'parasaGagrahazcetyevaM dviprakAraH saGagraha ityrthH| parasaGgrahaM lakSayati /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| pR. 31 paM. 8 tatreti-parAparasaGgrahayormadhya ityarthaH / azeSavizeSaudAsInyaM bhajamAnaH zuddhadravyaM sanmAtramamima'nyamAna iti lakSaNaM parassaGgraha iti lakSyam , azeSeSu dravyatvAdyavAntarasAmAnyatadAdhAravyaktivizeSeSu gajanimIlikAmavalambamAnaH sattAlakSaNamahAsAmAnyasvarUpaM paryAyAmizritadravyameva yo viSayIkaroti evambhUto bodhavizeSaH parasaGgraha ityarthaH udAharati / pR. 31 paM. 9 yatheti-sarva hi vastu satsadityevaM bhAti tato vastumAtraM sadeva bhavati, ghaTaH paTa ityAdikaM tu vyAvRttatvAna vasturUpaM "AdAvante ca yatrAsti vartamAne'pi tattatheti" sacvameva vastu naH pAramArthika rUpaM tacaikamiti tadAtmakaM vizvamapyekaM sadavizeSAtsadrUpasya sarvatra sAdhAraNatvAt, rUpAntarasya tu ananugAmitayA kalpitatvena tato vizvasya medAsambhavAdityarthaH / aparasaGgrahaM lakSayati / pR. 31 paM. 9 dravyatvAdInyavAntara-aparasagraha iti lakSyanirdezaH drvytvaadiiniityaadilkssnnnirdeshH| avAntarasAmAnyAni-mahAsAmAnyasacAvyApyajAtIni, dravyatvAdInItyAdipadAd guNatvaparyAyatvAderupagrahaH / pR. 31 paM. 10 manvAna:-svIkurvANA, tadbhedeSu dravyamedeSu jIvapudgaladharmAdharmAstikAyAdiSu dravyatvAvAntarasAmAnyaliGgite gajanimIlikatvAt audAsI. nyam / anyatspaSTam / asyodAharaNaM jIvAdikamekameva dravyavizeSyAdityAyUhanIyam / vyavahAranayaM lakSayati / pR. 31 paM. 11 saGgraheNeti-saGgraheNetyAdi setyantaM lakSaNaM vyavahAra iti lakSyam , sAmAnyagrAhiNA saGgrahanayena sAmAnyatmanA viSayIkatAnAM vizeSotmanAmarthAnAM vidhipUrvakaM svasvAdhAraNarUpAbhidhAnapUrvakaM mahAsAmAnyasya yadvayApyantadUpeNa prathamamabhidhAya tasya yadvayApyaM tadrUpeNa tadAliGgitasya dharmiNo'bhidhAnamityevaM krameNa na tu prathamata eva yasyAvAntaravizeSo nAsti tadrUpeNaivAbhidhAnamiti vibhajanakramaniyamalakSaNavidhipurassaramiti yAvat / pR. 31 paM. 12 avaharaNam-vibhajanam /
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 tarkabhASA / pR. 31 paM. 12 yenAbhisandhinA - yenAdhyavasAyavizeSeNa kriyate / pR. 31 paM. 12 sa--abhiprAyavizeSo vyavahAranaya ityarthaH / udAharati / pR. 31 paM. 13 yathA... jIvAdIti - jIvAstikAyaH pudgalAstikAyaH dharmAstikAyo'dharmAstikAya AkAzAstikAyaH kAlazcetyevaM SaTprakArakaM dravyamityarthaH pR. 31 paM. 14 kramabhAvI - dravyotpatyanantaraM yo sadA kadAcidbhavati saMyogAdirutkSepaNAdiH raktataratvAdirvA sa paryAyaH / . pR. 31 paM. 14 sahabhAvI - yo- dravyeNAdhAreNa sahaivotpadyate rUparasagandhasparzAdirguNaH sa sahabhAvI paryAyo bodhyaH / RjusUtranayaM lakSayati / " pR. 31 paM. 15 Rjviti - abhiprAya ityantaM lakSaNam RjusUtra iti lakSyam anvayArthopadarzanena lakSaNe'smin Rvityasya vartamAnakSaNasthAyiparyAyamAtramityarthakathanam evaJca bhUtakAlavRttitve kauTilyamityabhisandhAnakuTilatArUpatvaM ca tayorarthe'sambhavAditi / sUtrayati sUcayatIti sUtramitivyutpattimavalambya bhAsatAvyacchedaprAdhAnyata ityupAdAya ca sUtramityasya prAdhAnyataH sUcayannityarthakathanam / nayatvAdevAbhiprAyatva prAptamityAzayenAbhiprAya iti / udAharati / pR. 31 paM. 16 yathA sukhavivartaH - sukhAkhyaparyAyaH pR. 31 paM. 16 samprati -- vartamAnakAle pR. 31 paM. 16 asti-varttate, udAhRtasya RjumUtra lakSaNa yogambhAvayati / pR. 31 paM. 16 atreti - sukhavivarttassampratyastItyasminnityarthaH / pR. 31 paM. 16 hi yataH, varttamAnakAlaH kSaNamAtrarUpa evAsminnaye iSTa ityataH kSaNasthAyItyuktaM, sukhasya tadAdhArasyAtmanazca sacce'pi sukhasattvasambhavAtadavagAhane na niruktalakSaNasamanvaya ityata uktaM paryAyamAtramiti, paryAyamAtra pradarzane tadAbhAse'pi samastItyataH prAdhAnyeneti, pradhAnatayA paryAyamAtrasya pradarzanaM tadaiva bhavet tadAdhArasyAtmadravyasya gauNatayA'vagAhanalakSaNamanarpitatvambhavedatastadupadarzayati /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / pR. 31 paM. 17 tadadhikaraNabhUtamiti-paryAyArthikasya prathamamedamRjusUtraM lakSayitvA dvitIyabhedaM zabdanayaM lakSayati / 221 pR. 31 paM. 19 kAlAdibhedeneti - kSaNamAtrasthAyitvamarthasya paryAyArthakenayabheda catuSTaye'pi sAdhAraNaM, RjusUtrAtparaM zabdanaye kAlAdibhedena zabdasya bhinnArthatvaM vizeSaH, RjumUtranayo hi kAlAdibhede'pi zabdasya vAcya bhedaM necchatIti / pR. 31 paM. 19 dhvaneH - zabdasya pR. 31 paM. 19 arthabhedaM - vAcya bhedaM pratipadyamAnaH svIkurvANaH abhiprAya iti dRzyam etAvalakSaNam / pR. 31 paM 19 zabdaH - zabdanayaH iti lakSyam / kAlAdibhedenetyuktaM, tatra ke kAlAdaya iti jijJAsAyAmAha / pR. 31 paM. 19 kAleti-tatra kAlabhedanArthamedamudAharati / pR. 31 paM. 20 tatreti - kAlAdibhedeSu madhya ityarthaH kArakabhedenArthabhedamudAharati / pR. 31 paM. 22 karotIti - kAraka bhedenetyantaraM kumbhasya bhedapratipattiriti dRzyaM, liGgabhedena dhvanerartha bhedamudAharati / pR. 31 paM. 22 taTa iti - liGgabhedenetyanantaraM taTasya bhedapratipaciriti dRzyam saGkhyAbhedena dhvanerarthabhedamudAharati / pR. 31 paM. 23 dArA iti - saGkhyA bhedenetyantaraM strIrUpArthasya bhedapratipatiriti dRzyam, puruSabhedAnArtha bhedamudAharati / pR. 31 paM. 23 yAsyasIti - yAsyasIti sambodhye madhyamapuruSe prayujyate, yAsyatIti anya puruSe svasambodhyabhine uttamamadhyamabhinne tRtIyapuruSe prayujyata iti puruSamedaH, puruSabhedenetyantaramekasyApi bhaviSyatkAlIna prayANakarttararthasya medapratipattiriti dRzyam upasarga medamudAharati / /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ benatarkabhASA / pR. 31 paM. 24 santiSThate-upasargamedenetyanantaramekacAtvarthasyApi medana tipattiriti dRzyam , RjusUtrAbhimatasya kSaNikasyaikasyArthasya kAlakArakaliGgAha. vAptabhedakazabdabhedenAbhedamurarIkurvANaM zabdanayaM lakSayitvA paryAyArthikasya tRtIya bhedaM samabhirUDhanayaM lakSayati / pR. 31 paM. 26 paryAyazabdeSu-samamirohannityantaM lakSaNaM samabhirUDha iti lakSyam ekapravRttikAvibhinnAnupUrvIsaGghaTitavarNasamudAyalakSaNAH zandAH paryAyazabdAH yathA ghaTa-kuTa-kumbha-kalasAdayasteSu niruktibhedena ghaTate ceSTate iti gharTI, kuTati kauTilyamanubhavatIti kuTaH, kuH pRthivI tAmbhAsayatIti kumbhaH, kaM jalaM lasati yatra sa kalasa ityevaM vyutpattibhedena, ___pR. 31 paM. 26 bhinnam-pRthageva, arthavAcyaM samamirohan pratipAdayan abhiprAyavizeSaH samabhirUDhanaya ityarthaH / zabdanayAtpUrvamabhihitAtsampratyetya parAbhidhAnAtsamabhirUDhasya bhedaM spaSTayati zabdanayo hIti / pR. 31 paM. 27 hi-yataH pR. 31 paM. 27 zabdanayaH-sAmpratanayaH pR. 31 paM. 27 paryAyabhede'pi-ekasya ghaTarUpArthasya ghtt-kutt-kumbhaadinaambhede'pi| pR. 31 paM. 27 arthAbheda-ghaTarUpArthasyaikyam / pR. 31 paM. 27 abhipraiti-icchati, samabhirUDhastu samabhirUDhAkhyanayaH punH| pR. 31 paM. 28 paryAyabhedena-nAmnA bhede / pR. 31 paM. 28 arthAna-saMjJinaH / pR.31 paM. 28 bhinnAn-ghaTavAcyAtkuTavAcyo minnaH kuTavAcyAtkumbhavAcyo bhinna ityevaM nAnAbhUtAn / pR. 31 paM. 28 abhimanyate-svIkurute, samabhiruDhAbhAsAvadhavacchiSaye aah|
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| pR. 31 paM. 28 abhedaM tvarthagatam-paryAyazamdAnAmarthagatabhedantUpekSate. na pratikSipati kintu tatra gajanimIlikAmavalamvata ityupekSata ityasyArthaH / udAharati / pR. 32 paM. 1 indanAditi-devAdhipatyAdilakSaNaizvaryAt / pR. 32 paM. 1 zakanAt-trAdizatrUNAM mAraNe sAmarthyAt / pR. 32 paM. 2 pUriNAt-zatrupurAdividhvaMsanAt , paryAyanayasya tUrIya bhedamevambhUtanayaM lakSayati / pR. 32 paM. 3 zabdAnAmiti-etanmate sarveSAM zabdAnAM kriyAzabdatvAyutpattinimittakriyaiva pravRttinimittamityabhisandhAya svapravRtti nimittabhUtetyuktaM, atra svapravRttinimittabhUtakriyAviSTamarthavAcyatvenAbhyupagacchaniti lakSaNam , evambhUta iti lakSyam , abhyupagacchannityanantaramabhiprAyavizeSa iti dRzyam , udAharati / pR. 32 paM. 4 yathendanamiti-aizvaryam , samabhirUDhanayo'pi vyutpattimedanimittakasaMjJAbhedato'rthabhedamabhyupagacchati evambhUto'pi tatheti kiM kRto'nayo. meMda itypekssaayaamaah| pR. 32 paM. 4 samabhirUDhanayo hIti-yadaizvaryAdyanumavati vAsavAdiryadA ca nAnubhavati ubhayakAle'pi tandrAdizabdavyapadezyatvaM samabhirUDhanayo yataH svIkarotItyarthaH / indanAdikriyA'bhAvakAle vyutpattinimittabhUtAyA indanAdi. kriyAyA abhAvAtkathaM tatrendrAdizandapravRttirityapekSAyAmAha / pR. 32 paM. 6 kriyopalakSiteti-yadA kadAcidindanAdikriyAyA adhiH karaNe vartamAnaM yadvAsavatvAdilakSaNaM sAmAnyaM tasyaiva indrAdizabdapravRttI nimittatvena tasyendaudikriyAzUnyakAle'pi vAsavAdI sattvena tabalAdindrAdivyapadezasya sambhavAdityarthaH / dRzyate ca vyutpattinimittakriyAyA abhAvadazAyAmapi tatsamAnAdhikaraNasAmAnyavizeSalakSaNapravRttinimittavalAcchandavyapadezyatvamiti nAdRSTacarIyaM klpnetyaah|
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA / pR. 32 paM. 7 pazuvizeSasyeti-vAtmakapazorityarthaH / kathaM tatrApi gamanakriyAvirahakAle gozabdavyapadeza ityaakaangkssaayaamaah| tathArUDheriti gozabda: sya gotvAvacchinne zaktireva rUDhiH avayavazaktiryogaH samudAyazaktiH rUDhiH tasyAssadbhAvAdityarthaH itthaM samabhirUDhAbhimatamupadarya tattvArthe evambhUtAbhimantavyamupadarzayati / pR. 32 paM. 8 evambhUta iti....takriyAkAle-aizvaryAdyanubhavakAlaeva / pR. 32 paM. 9 abhimanyate-svIkaroti, yadaiva yannAmavyutpattinimitta kriyA yatra varttate tadaiva tatra tannAmnA vyapadezo nAnyadapItyevamevambhUtanayaH svIkarotItyarthaH, nanvevaM vyutpattinimittakriyANa eva pravRttinimittatvAbhyupagame jAtizabda-guNazabda-kriyAzabda-yAdRgicchikazabda-dravyazabda ityevaM paJca prakAratvaM nAmnAM bhajyeta, sarveSAM kriyAzabdatvasyaiva prApteriti cet , aSTApatti revAsmAkamityAha / pR. 32 paM. 9 na hi....akriyAzabdaH-kriyAbhinnazabdaH / pR. 32 paM. 10 asya-evambhUtanayasya mate iti zeSaH, tatra gotvAzvatvAdijAtipravRttinimittakatvena jAtizabdatayA'bhimatAnAM gavAdizabdAnAM kriyApravRttinimittakatvena kriyAzabdatvaM vyavasAyayati / pR. 32 paM. 10 gaurazva ityAdi-guNapravRttinimittakatayA guNazabdatve. nAbhimatAnAM zuklAdizabdAnAM kriyApravRttinimittakatvopadarzane kriyAzabdatvamupadarzayati / pR. 32 paM. 12 zuklo, nIla iti-pratiniyatatattacchandavAcyatAlakSaNopAdhiviziSTavAcyakatvena puruSavizeSasaGketitatvena vAcyatAzabdena devadattAdi zabdaviziSTe devadattAdizabdAnAM zaktiriti tattacchabdalakSaNopAdhipravRttinimitta katayA yadRcchAzabdatayA'bhimatAnAM devadattAdizabdAnAM vyutpattinimittakriyA pravRttinimittakatvopadarzanena kriyazabdatvaM saGgamayati /
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| 225 pR. 32 paM. 13 devadatto yajJadatta itiH-saMyogasambandhena dravyavizeSaviziSTavAcakatayA'bhimataH saMyogidravyazabdaH samavAyasambandhena dravyavizeSaviziSTavAcakatayA'bhimataH samavAyidravyazabda ityevamubhayavidhasyApi dravyazabdasya kriyAvizeSapravRttinimittakatvena kriyAzabdatvamupapAdayati / pR. 32 paM. 15 saMyogidravyazabda:-daNDin zabdaH saMyogidravyazabdaH daNDapuruSayordravyayosaMyogasambandhasya bhAvAt , viSANinzabdaH samavAyidravyazabdaH, viSANasyAvayavatvena gavAdevAvayavitvenAvayavAvayavinossamavAyasambandha sya bhAvAt , yadyapyavayavI avayave varttate na tvavayavo'vayavini, evaJca viSANe samavAyena gavAdeH satvaM na tu gavAdau viSANasya, tathApi samavAyenAdheyatvamapi samavAya evetyabhiprAyaH / jAtizabdAdibhedena zabde pazcavidhatvamananaM ca vyavahAranayamAzritya tatazca tatkalpitameva na tu vAstavikamatenAdaraNIyamityAha / pR. 32 paM. 17 paJcatayI tu-pravRttiriti dRzyam , paJcatayI paJcaprakArA jAtyAdipravRttinimittamAzritya zabdAnAM pravRttiH vyavahAramAtramAzritya, yathA panthA gacchati kuNDikA zravati ayo dahatItyAdirUpacArata eva na tu vastusthitimanurudhya tatheyamapIti, yadi yathAvasthitavastusvarUpagrAhinizcayanayAdiyaM syAttadA'bhyupagamapathaM gacchedapi na caivamityAha / pR. 32 paM. 18 na tu nizcayAditIti ayaM nayA-evambhUtanayaH, arthanayazabdanayabhedena nayavibhAgamupadizati / pR. 32 paM. 19 eteSu-upavarNiteSu naigamAdisaptavidhanayeSvityarthaH / pR. 32 paM. 19 AdyAzcatvAraH-naigamasaGagrahavyavahArarjusUtrAH prAdhAnye. neti prAdhAnyena sAmAnyena sAmAnya vizeSa vArthamAzrityaiva vastusvarUpaM paricchindato nayavizeSasvarUpatAmpratipadyante, sAmAnyamAtraviSayakRtvAtsaGgrahaH vibhinna sAmAnyavizeSobhayaviSayakatvAnnaigamaH uttarottaravizeSaviSayakatvAdvayavahAraH kSaNika vizeSarUpArtha viSayakatvAdRjusUtra iti sAmAnyavizeSobhayAtmakasyArthasyaiva sAmAnyAMza vizeSAMza vA'rthamprAdhAnyena gocarayantyete nayA iti arthanayA ucyanta ityarthaH /
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA / .... pR. 32 paM. 19 antyAstu trayaH-zabdasamabhirUDhaivambhUtAkhyAstrayo nyaaH| prAdhAnyeneti ete nayAH zabdasya vailakSaNyenArthavalakSaNyamuzanti arthAn zabdavaze sthApayanti yathA kAlakArakaliGgAdibhedaH zabdagata eva vyutpattibhedo'pi zabdasyaiva tato'rthabhedamurarIkurvantaH zabdAdyAkhayo nayAH pradhAnabhAvena zabdaviSayakatvAcchandanayA ityarthaH / arpitanayAnarpitanayAbhyAM nayasya dvaividhyamupadarzayati / ... pR. 32 paM. 20 tatheti-vizeSagrAhiNa iti aryate vizeSyate ityarpito vizeSastagrAhiNaH sAmAnyavizeSAtmakavastuni ukteSu nayeSu ye vizeSagrAhiNaste arpitanayAH kathyante ityarthaH / . pR.32 paM.21 sAmAnyagrAhiNazceti-anarpitavizeSitaM sAmAnyaM tadgrAhiNaH ye punaH sAmAnyameva prAdhAnyena gRhanti te nayA anarpitanayA iti vyapa dizyante etena sAmAnyamAtragrAhI sa graho'rpitanayaH / nagamazca sAmAnyAMzaM gRhNannanarpita. nayaH, vizeSamavagAhamAnazcArpitanayaH, vyavahArAdyAstu vizeSamAtragrAhiNo'pitanayA eveti athavA'rpitAnarpitanayo samayaprasiddhAvevAvagantavyAviti vivekaH / tdvibhjnphlmupdrshyti| pR. 32 paM. 21 tatreti-arpitAnarpitanayayormadhya ityarthaH / pR. 32 paM. 22 tulyameveti-vizeSo yato na gRhNati nayo'pitastatastanmate siddhatvaM sAdhAraNo dharmassarveSAmaviziSTamiti tulya rUpatvamityarthaH / vizeSagrAhyarpitanaye tu yAvanta ekasamayasiddhA bhagavantasteSAmekasamayasiddhatvaM yadyapi sAmAnye tathApi tad dvisamayasiddheSutrisamayAdisiddheSu na vartate iti bhavati vizeSastena tulyataikasamayasiddhAnAmeva bhagavatAM tadabhAvAdeva dvisamayAdisiddha ssaha na tulyatA yAvantazca dvisamayasiddhA bhagavantasteSAM dvisamayasiddhatvalakSaNenaikasamayAdisivyAvRttena dharmeNa tulyatA, na tu svAsamAnasamayasiddhessama tulyatvam, evaM trisamayAdisiddheSvapi bodhyam / vyavahAranayanizcayanayAbhyAmapi nayasya dvaividhyam , tatra vyavahAranayamupadarzayati / . pR. 32 paM. 24 tathA, lokaprasiddheti-vyavahAranayamudAharati / ...
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / 127 pR. 32 paM. 24 yayA-bhramare paJzcApi varNAzzAstre pratipAditAH tathApi lokAH bhramaraM zyAmameva vyapadizanti tadanusAreNa pareNa vyavahAranayenApi zyAmo bhramara ityeva vyapadizyata ityarthaH / nizcayanayaM prarUpayati / pR. 32 paM. 25 tAvikArtheti-zAstre siddhAntita evArthastAviko bhavati tAttvikamarthameva yaH svIkaroti sa nayo nizcayanaya ityarthaH / pR. 32 paM. 26 sapunaH - nizcayaH punaH punazzabdo'yaM svarthe, tena vyavahAranayAdasya vaiziSTyaM pratipAdyate, tadeva vaiziSTyamAha / pR. 32 paM. 26 manyate ityAdinA - paJcavarNoM amara ityabhyupagacchati nizcayanaya ityarthaH, kathamasya paJcavarNatvaM yena zraddadhImahi tadvayapadezakasya nizcayanayasya tAtvikArthAbhyupagamaparatvamityAkAGkSAyAmAha / pR. 32 paM. 27 bAdaraskandhatvena taccharIrasya-bhramarazarIsya yadi paJcavarNo bhramarastarhi zuklarUpAdikamapi zyAmarUpava detaccharIre upalabhyeva nopalabhyate caitAvatA zyAmavarNatvameva kimati na kalpyate ityata Aha / pR. 32 paM. 27 zuklAdInAM ca - santyeva tatra zuklAdIni paraM zyAmarUpeNAntarbhUtAni tirobhUtAni tAnyetAtratAnupalakSaNAtpratyakSe'bhAsanAt na tvanupalabhyamAtreNA sacvameva teSAM vAdaraskandhatvena tatra teSAM sadbhAvasya pramitatvAt, tirobhavanaprabhAvitAnupalabhyato'pyasacce divA sUryakarAvamarzAbhibhUtatvAnnakSatrANAmapyasattvaM syAdityarthaH / vyavahAranizcayanayayossvarUpanirUpaNe prakArAntaramAvi Skaroti / 46 pR. 32 paM. 28 athavA athavetyAdinaiva cAyaM prakAraH vizeSAvazyake upadarzitaH, tatpATho yathA athavA yatkimapyaikaikasyaiva nayasya mataM tadvayavahAraH pratipadyate nAnyat kutaH, yasmAtsarvairapi prakArairviziSTaM sarvanayamatasamUhamayaM vastvasau pratipattuM na zaknoti sthUladarzitvAditi / nizcayastu nizcayanayo yad yathAbhUtaM paramArthato vastu tat tathaiva pratipadyate // iti nizvayanayasya sarvamatArthagrAhitve pramANatvaM prasajyata ityAzaGkaya pratikSipati /
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA / pR. 33 paM. 1 na caivamiti-ya eva svAbhimato'pi yadi tadA taM prAdhAnyenAyamurarIkaroti yazca svArthoM nAsya sa sarvanayamato'pi naitannayAbhyupagamaviSaya na pramANatvamasyetyAha / pR. 33 paM. 2 sarvanayamatasyApi svArthasya-svAbhimatArthasya / pR. 33 paM. 2 tena-nizcayanayena evaM jJAnanayakriyAnayabhedenApi nayasya dvaividhyamityAha / pR. 33 paM. 3 tathA-tatra jJAnanayasvarUpamAha / pR. 335.3 jJAnamAtreti-muktau prAdhAnyena jJAnameva kAraNamityabhyupagamaparA abhiprAyavizeSA jhAnanayA ityarthaH / jJAnanayatvenAbhimatA naigamasaGgraha vyavahArAtaya iti teSAM bahutvAdbhahuvacananirdezaH, kriyAnayasya svarUpamAha / pR. 33 paM.4 kriyAmAtreti-muktiM prati prAdhAnyena / kriyAyA eva kAra* NatvamityabhyupagamaparA abhiprAyavizeSAH kriyAnayA ityarthaH, atrApi kriyAnayatvenAbhimatAnAmRjusUtrazabdasamabhirUDhavambhUtAnAM ca caturNA bahutvAdahuvacananirdezaH / ye jJAnanayatvenAbhimatAsteSAmmate kriyAyA api kAraNatvAbhyupagamo'styeva tathApi prAdhAnyena jJAnasyaiva Rte jJAnAna muktirityasya prAdhAnyenAvalambanAt na mekacakro hi sthaH prayAtItyataH sahakAritayA vizuddhakriyAcaraNato manaso vizuddhibhAvena tataH samyagjJAnodayAditi pRthagbhAvena kAraNatvamajJAnAdvandha ityajJAnanivRttirUpA muktiH, ye ca kriyAprAdhAnyavAdinasteSAmapi muktau jJAnaM kAraNaM, paraM pradhAnaM kAraNaM kriyeva, amukasmAdbheSajAdamukavyAdherupazAntiriti jAnato'pi rogiNo vidhita auSadhasyAsevane roganivRtterabhAvAditi kriyAyA eva pradhAnateti bodhyam / pR. 33 paM. 5 tatra-jJAnanayakriyAnayayormadhye, RjusUtrAdaya ityatrAdipadena zabdAdinayAnAM grahaNam , kriyAyAH prAdhAnye nimittamAha / ., pR. 33 paM. 6 tasyA eva-kriyAyA evetyarthaH /
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| 239 pR. 33 paM. 7 cAritreti-cAritralakSaNakriyAyAH, zrutapadena jJAnasya, samyaktvapadena samyagdarzanasya pratipAdanam, nanu samyagjJAnadarzanacAritrANi mokSamArga iti tattvArthasUtratassamyagjJAnadarzanacAritrANAM trayANAM mokSakAraNatvaM jainarAddhAntAnumate tacca naigamAdayo nayA api manyante iti teSAM pramANatvameva bhavetkuto jJAnanayatvamityapekSAyAmAha / pR. 33 paM. 8 tathApi-trayANAM mokSakAraNatvamabhyupagacchanto'pi / pR. 33 paM. 8 vyastAnAmeva-mokSatvAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakavibhinnadharmAkalitAnAmeva, evaM satyeva jJAnasya prAdhAnyena kAraNatvaM tadanyayozca gauNata yetyupagamasteSAM yujyate samuditAnAM kAraNatve tu sarveSAM prAdhAnyameva syAdityAha na tu samastAnAm , uktasUtre ca mokSamArga ityaikavacanasyaikasvamartha vivakSitamanyathAvizeSaNavAcakapadasya vizeSyagacakapadottaravibhaktitAtparyaviSayasaGkhyAviruddhasaGkhyAvivakSAviSayatvAbhAvavadvibhaktikatvatassamAnavacanatvasyaiva niyamena mokSamArgA iti bahuvacanAntatvaM prasajyeteti mokSamArgatvammokSamprati kAraNatvaM tatra tadekatvamanveti evaJca trayANAM mokSampratyekakAraNatvaM sUtropadiSTantadA syAdyadi samuditAnAmeva kAraNatvambhaveditisamuditakAraNatvAbhyupagame satyeva pramANatvaM taca teSAnAstIti, kuto na naigamAdayassamastAnAM kAraNatvamicchantItya. pekssaayaamaah| pR. 33 paM. 9 etanmate-naigamAdimata ityarthaH, jJAnAditrayAdevetyevakAreNa jJAnAderekaikasya vyvcchedH| pR. 33 paM. 10 anyathA-jJAnAditrayAdeva mokSa iti niyamAbhyupagame / pR. 33 paM. 10 samudAyavAdasya-samuditai nAdibhitribhirmuktirna tu vyastairiti vAdasya sthitapakSatvAt pramANavAdatvAt , samyagjJAna-samyagdarzanasamyagcAritrarUparatnatrayAdeva mokSa iti siddhAntapakSe jainIye yathA zaktinipuNatAloka-kAvyazAstrAdyavekSaNAt / kAvyajJazikSayA'bhyAsa iti hetustadudbhave // 1 // iti vacanAt heturityatraikavacanavivakSitahetutvagataikatvatazzaktinipuNatA' bhyAsAnAM trayANAM samuditAnAM kAvyampratyekameva kAraNalaM paryAptaM, tathoktaratnatra
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23. jainatarkabhASA / yANAM samuditAnAmekameva mokSamprati hetutvamparyAptaM, naigamAdinayaprasUtanaiyAyikA. dimate tu yathA vahnimnati tagAraNimaNInAM vahnigatavaijAtyatrayamprakalpya vijAtIyavahnimprati tRNaM kAraNaM, vijAtIyavaDhimprati araNiH kAraNaM, vijAtIyavahnimprati maNiH kAraNamitikAraNatAtrayaM tathA mokSagatavaijAtyAbhAve'pi samyagjJAnavyavahitottarajAyamAnamokSamprati samyagjJAnaM kAraNamityAdirItyA trayaM kAraNaM, tatra yo'bhiprAyavizeSo naigamAdyabhiprAyAvAntaravailakSaNyavAn jJAnasya mokSamprati kAraNatvamaGgIkaroti tadapekSayA naigamAdinayAnAM jJAnanayatvamityevaM nayavAdasya sthitapakSAtsiddhAntavAdAtpramANamRrdAbhiSiktAdbheda iti / nayAnAmmadhye yasya nayasya yannayApekSayA bahuviSayatvaM yanayApekSayA cAlpaviSayatvaM tadupadarzayituM tatra pratipAdyajijJAsAmAha pR. 33 paM. 12 kaH punaratra-nayAnAmmadhye pR. 33 paM. 12 sanmAnagocarAt-mahAsAmAnyasanmAtraviSayakAt / pR. 33 paM. 13 tAvaditi-vAkyAlaGkAre pR. 33 paM. 13 bhAvAbhAvabhUmikatvAt-bhAvaH sattAsAmAnyasattApekSayA abhAvastadbhinno vizeSaH yadapi dravyatvAdisAmAnyasattApekSayA vizeSo bhavatyeveti saGgrahasya sanmAtraviSayakatvenAlpaviSayakatvaM tadapekSayA naigamasya sAmAnyavizeSobhayaviSayakatvena bahuviSayakatvamityarthaH, vyavahArapekSayA saGgrahasya bahuvi. SayatvaM, vyavahArasya ca saGgrahApekSayAlpaviSayakatvamiti darzayati / pR. 33 paM. 14 sadvizeSaprakAzakAditi-yadyapi saGgrahaH sanmAtrameva viSayIkaroti tathApi sanmAtre jagadeva praviSTamiti tasya vyavahArapekSayA bahuviSayakatvamityabhisandhAnenoktam / pR. 33 paM. 14 samastetyAdi-RjumUtrApekSayA vyavahArasya bahuviSayatvaM RjutrasyAlpaviSayatvamiti darzayati / pR. 33 paM. 15 vartamAneti-sAmpratanayApekSayA Rjutrasya bahuviSayatvaM tadapekSayA sAmpratasyAlpaviSayatvaM darzayati /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH 211 pR. 33 paM. 17 kAlAdibhedena...tadviparitavedaka-kAlakArakAdibhede'. pyabhinnArthapradarzakaH, prakArAntareNApi zabdarjusUtrayoralpabahuviSayatve darzayati / pR. 33 paM. 18 na kevalaM....bhAvaghaTasthApi-etasvarUpaprarUpako vizeSA vazyakagrantho yathA:-" athavA pratyupanaRjusUtrasyAvizeSita eva sAmAnyena kumbho'bhipretaH, zabdanayastu sa eva sadbhAvAdibhiH vizeSitataro'bhimataH ityevamana yorbhedH| tathAhi-svaparyAyaH paraparyAyairubhayaparyAyaizca sadbhAvenAsadbhAvenobhayena cArpito vizeSataH kumbhaH kumbhAkumbhAvaktavyobhayarUpAdibhedo bhavati saptabhaGgampratipadyata ityarthaH / tadevaM syAdvAdadRSTaM saptabhedaM ghaTAdikamartha yathAvivakSamekena kenApi bhaGgena vizeSitataramasau zabdanayaH pratipadyate nayatvAt RjusUtrAdvizeSitataravastugrAhitvAcca syAdvAdinastu sampUrNasaptabhaGgayAtmakamapi pratipadyanta " iti / pR. 33 paM. 20 ityAdi-ityAdipadAtsyAyaTasyAdaghaTazca syAdavaktavya ityaadibhnggaanaamprigrhH| pR. 33 paM. 20 tena-zabdanayena pR. 33 paM. 20 tasya-zubdanayasya pR. 33 paM. 21 upadezAta-'icchai visesiyanaraM paccuppanno nao saddo" iti niyuktivacanena" taM ciya rijumuttamayaM paccuppannaM visesiyataraM so| icchai bhAvaghaDaM ciya jaM na u nAmAdie tini" iti bhASyavacanena " vizeSitataraH zabdo bhAvamAtrAbhimAnataH / saptabhaGgayeSaNAlliGgabhedAderarthabhedataH // ityAdi vacanena ca zabdanayasya RjusUtrAdvizeSitataratvasya pratipAdanAta, upadArzatavacane vizepitataraH zabda iti sthAne RjusUtrAdvizeSo'sya " ityapi pATha uktArthaka eva / navvevaM saptabhanayabhyupagame RjusUtrasya syAdvAditvameva syAna tu nayatvaM / sampUoNrthopadarzakatvena tadekadezamAtropadarzakatvAbhAvAdityata Aha / pR. 33 paM. 21 yadyapI...etadabhyuegameti-ghaTAdyabhyupagametyarthaH / ... pR. 33 paM. 23 atra-zabdanaye
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaintrkbhaassaa| pR. 33 paM. 24 vadanti-vizeSAvazyakakArAdaya iti dRzyam , tadgrasthapATha. stu darzita eveti / samabhirUDhApekSayA zabdasya bahuviSayatvaM tadapekSayA samabhirUDha syAlpaviSayatvaM darzayati / ___ pR. 33 paM. 24 pratiparyAyazabda....tadviparyAyAnuyAyitvAta-paryAyabhede'pyarthAbhedaviSayakAbhiprAyatvAt , paryAyazabdabhedenArthabhedamabhyupagacchatassama bhirUDhanayAtparyAyazabdabhede'pyarthAbhedamevAbhyupagacchan zabdanayo bahuviSayaka ityarthaH evambhUtAtsamabhirUDhasya bahuviSayatvaM tasmAdevambhUtasyAlpaviSayatvaM darzayati / ..pR. 33 paM. 25 pratikriyAmiti-yadA yacchandavyutpattinimittakriyA vartate tadaiva tacchabdavAcyasso'rthatsatkiyAvirahakAle tacchabdArthassa na bhavatItye. vamurarIkurvANAdevambhUtanayAt yadA kadApi vyutpattinimittakriyAbhAve tAdRzakriyAvirahakAle'pi tAdRzakriyopalakSitasAmAnyavizeSalakSaNa pravRttinimittavalAttacchabdavAcyassambhavatyevamabhyupagacchannavambhUtanayo bahuviSaya ityrthH| etAvatA naigamAdisaptanayeSu pUrvapUrvanayApekSayottarottaranayasyAlpaviSayatvamuttarotaranayApekSayA pUrvapUrvanayasya bahuviSayatvamityAveditaM / pramANavicArAvasare darzitAyAssaptabhaGgayAH pratibhaGgaM sakalAdezatvaM vikalAdezatvaM ca bhAvita meva tatra sakalAdezasvamAvAvAstasyAH sampUrNArthaprarUpakatvAtpramANavAkyamiti " tadidamAgamapramANaM sarvatra vidhipratiSedhAbhyAM svArthamabhidhAnaM saptabhaGgImanugacchati, tathaiva paripUrNArthaprApakatvalakSaNatA. vikaprAmANyanirvAhAda" iti granthena pratipAditameva, paraM vikalAdezasvabhAvA saptabhaGgo na paripUrNArthaprApiketi na pramANavAkyaM bhavitumahati tarhi kiM selyapekSAyAmAha / pR. 33 paM. 28 nayavAkyamapi-apinA yatho pramANavAkyaM svArthamabhidhAna saptabhaGgImanugacchati tathetyarthasya sUcanam , tarhi nayavAkyamapi saptabhaGgayanugamanataH pramANavAkyameva bhavedityata Aha / pR. 34 paM. 1 vikalAdezatvAditi-param-kintu / pR. 34 paM. 1 etadvAkyasya-nayavAkyasya vikalAdezatvAtsaptabhaGgAnu
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / gamane'pi vikalAdezatvasyaiva bhAvAt pramANavAkyAtsamabhaGgadhanugAmipramANa " vAkyAt / pR. 34 paM. 2 vizeSa - bhedaH / // iti sannayanirUpaNam // atha nayAbhAsanirUpaNam / nayA bhAsAnnirUpayati pR. 34 paM. 4 atheti - nayanirUpaNAnantaraM prasaGgasaGgatyA nayAbhAsA nirUpayanta ityarthaH / pR. 34 paM. 4 tatra -nayAbhAseSu madhye, yathA sannayasya sAmAnyato dravyAkiparyAyArthikAbhyAM dvaividhyaM tathA nayAbhAsasyApi dravyArthikAmAsa paryAyArthikAbhAsAbhyAM dvaividhyaM tatra dravyArthikAbhAsaM lakSayati / pR. 34 paM. 5 dravmAtragrAhIti - prAdhAnyena dravyamAtragrAhitvaM sadddravyArthikanaye'pIti tatrAMtivyAptivAraNAya paryAyapratikSepIti / pR. 34 paM. 5 paryAyamAtragrAhItyAdi - paryAyArthikA bhAsalakSaNe satpayayAtivyAptivAraNAya / pR. 34 paM. 5 dravyapratikSepIti-tatra dravyArthikabhAsAtrividhaH - naigamAbhAsa - saGgrahAbhAsa - vyavahAra bhAsabhadAt tatra naigamAbhAsaM prarUpayati / pR. 34 paM. 6 dharmidharmAdInAmiti dharmiNorekAntena bhedAvagAhana. pravaNo'bhiprAya vizeSaH dharmayorekAntena bhedAvagrAhyadhyavasAyavizeSaH dharmadharmiNorekAntena bhedasamarthana paro'dhyavasAyazca naigamAbhAsa ityarthaH / kuNDalAGgade'tyantabhine iti prathamaH, sAmAnyavizeSau vibhinnAveva dharmAviti dvitIyaH, avayavAvayavinau 30
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ jgtmaa| guNaguNinau kiyAkriyAvantau jAtivyaktI nityadravyavizeSAtyantamitrAvevetyAMcA abhidravyavizeSAstRtIya ityarthaH / naigamAbhAsamudAharati / ___ pR. 34 paM. 7 yathA naiyAyikavaizeSikadarzanam tatra naiyAyikadarzane pramANa-prameya-saMzaya-prayojana-dRSTAnta-siddhAntA-vayava-tarka-nirNayavAda-jalpa vitaNDA-hetvAbhAsa-chala-jAti-nigrahasthAnAnAM tacAdhigamAniHzreyasAdhigama iti gautamasUtradarzitAH ssoddshpdaarthaaH| vaizeSikadarzane dravya-guNa-karma-sAmAnyavizeSa-samavAyAH SaT bhAvAH abhAvazceti sptpdaarthaaH| tatra dravyANi pRthivI-jala tejo-vAyu-AkAza-digAtmamanAMsi navaiva, guNA rUpa-rasa-gandha-sparza-saGkhyA parimANa-pRthaktva-saMyoga-vibhAga-paratva-aparatva-buddhi-sukha-duHkha-icchA-dveSa prayatna-dharmAdharma-gurUtva-dravatva-sneha-saMskAra-zabdAzcaturviMzatireva, karmANi utkSepaNA-pakSepaNA-kuzcana-prasAraNa-gamanAni paJcaiva, paramaparazceti dvividhaM sAmAnyaM, nityadravyavRttayo vizeSAstvanantA eva, samavAyastveka eva, abhAvastuprAgabhAva-pradhvaMsAbhAva-anyonyAbhAva-atyantAbhAvabhedena caturdhA iti sarve'pyete parasparamatyantabhinnA evopagatA iti naiyAyikavaizeSikadarzanaM naigamAbhAsa ityrthH| zrIsiddhasenasUrimate naigamaH saMgrahavyavahArayorantarbhUta iti tadAbhAso'pi tadAbhAsayorevAntarbhUtaH / naike gamA iti naigamA iti vyutpattyAzrayaNAnnaigamanayasya bahuvidhatvamiti tadAbhAsasyApi bahuvidhatvamiti tadAbhAsasyApi bahuvidhatvaM, tadyathA kazcidvAdI puruSa evedaM sarvamitya bhupagacchati kazcitpuruSasyApyekatvamanekatvacA. bhyupagacchati evaM kartRtvAkartRtvAsarvagatasarvagatatva-mUrttatvAdivAdaH puruSamAzritya vibhinno bahavo naigamAbhAsAH, tathA jagadAzritya sezvaratvAnIzvaratva-pradhAna kAraNatva-paramANuprabhavatvaM-svakRtakarmasApekSatvatadabhAva-svabhAvakRtatva-kAlakRtatva niyatiprabhavatvAH parasparanirapekSanirUpaNapravaNA nagamAbhAsA iti draSTavyam / saGgrahAbhAsaM nirUpayati / pR. 34 paM. 7 sattA'dvaitamiti-sakalaM vastu sadAtmakameva vizeSAH ke'pi na santyeva ityevamabhyupagacchannabhiprAyavizeSaH saGgrahAbhAsa ityarthaH / sattAdvaitamupalakSaNaM jJAnAdvaita-zabdAdvaitAdInAmapi, saGgrahAbhAso'pi parasagrahAbhAsAparasamahAbhAsabhedena dvividhastayoH krameNodAharaNamAha /
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / pR. 34 paM. 8 yathA'khilAnyadvaitavAdidarzanAni - parasaGgrahAbhAsasyodAharaNam / 115 pR. 34 paM. 9 sAMkhyadarzana ceti- apara saGgrahA bhAsasyodAharaNam, tatra saccidAnandasvarUpaM brahmaiva paramArthasat tadbhinnaM jaganmithyaivetvekAntabrahmAdvaitavAdivedAntadarzanam sagrahAbhAsaH, tanmate advitIyaM saccidAnandasvarUpaM brahmaiva vastu AvidyakaM jagat mithyaiva avidyA ca ajJAnamiti mAyeti ca gIyate, satra rajastamoguNAtmikA ca sA, jJAnavirodhinI bhAvAtmikA ca sA punaH brahmAzritA brahmaviSayiNI cetyekaM mataM yaduktaM saMkSepazArIrake " AzrayatvaviSayatva bhAginI nirvibhAgacitireva kevalA / pUrvasiddhatamaso hi pazcimI nAzrayo bhavati nApi gocaraH // 1 // bahunigadya kimatra vadAmyahaM zRNuta saGgrahamadvayazAsane / sakalavAGmanasAtigatA citiH sakalavAGmanasAM vyavahAra bhAg ||2||" iti jIvAzritA brahmaviSayiNI avidyetyaparaM matam / tasyAzcAvaraNazaktiH vizeSazaktizceti zaktidvayaM / tatrAvaraNazaktirdvidhA asattvApAdakAbhAvApAdakabhedAt tatra sadapi brahmasaccApAdikayAzaktyA'vidyayA''vRttaM sadastItyevamapi yanna jJAyate. tadAdyakRtaM sA ca zaktiH parokSajJAnena nazyati, brahmaNaH parokSajJAne sati asti brahmeti pratibhAsAt parokSajJAnena jJAyamAnamapi brahma yatspaSTaM na bhAti tadamAnApAdakazaktikRtyaM, yadvazAdanumAnAdinA jJAtaM tu brahma tatkIdRgiti sphuTaM na pratIbhAtIti, vikSepazaktiH sarjanazaktiH yadvazAdasadapi jagad brahmaNi kalpitambhavati tatra brahmavivarttAdhiSThAnamiti brahmavivartta jagat, vivartto nAma viSamasattAka kAryApattiH / brahmaNaH sattA paramArthikI trikAlAbAdhyatvAdbrahmaNaH jagatastu sattA vyAvahArikI brahmasAkSAtkArAtpUrvameva vyavahArakAle tanna bAdhyate, tata evaM brahmajJAnAtiriktajJAnAbAdhyatvAdvayAvahArikasya ghaTAdeH pratibhAsakAlAbAdhyatvena pratibhAsika satazzuktirajatAderbhedaH / tasya vyavahArakAle eva brahmajJAnAtiriktena nedaM rajatamiti jJAnena bAdhAt etena vedAntadarzane trividhA sacA vyAkhyAtA, 1
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 - jainatarkabhASA / pAramArthikI vyAvahArikI prAtibhAsikI ceti, yadyathA na bhavati tattathA'vamAsata iti vivartaH paryavasitaH tena brahmaiva jagadrUpeNAvabhAsate na tu tadvayatiriktaM kimapi vastu smstiiti| avidyAyAstu pariNAmarUpaM jagat pariNAmo nAma kAraNasamasacAkakAryApattiH, avidyA jagatoyorapi vyAvahArikatvAt ata eva brahmasAkSAtkArAnantaramavidyAlakSaNopAdAnena sahaiva jagato nivRtirityeva dizA brahmAdvaitavAdaH pallavitaH / tadetanmataM yathA na sambhavati tathA zrIhemacandrasariprabhRtibhidarzitam / uktazca zrIhemacandrasUribhiH-- "mAyA satI ced dvayasavasiddhi-sthA'satI hanta kutaH prpnycH| mAyaiva cedarthasahA ca tatki, mAtA ca vandhyA ca bhavatpareSAm // 1 // iti evamekAntazabdAdvaitajJAnAdvaitAdivAdA api parasa grhaabhaastyaa'vseyaaH| sAGkhyadazene punaH mahadAdivikRtivAtajanakAzeSazaktisamanvitAtpradhAnAdeva mUlaprakRteH kAryabhedA jAyante sarveSAM ca prakRtilakSaNakAraNAtmakatvamiti prakRtyAsmanA sarveSAM saGgrahaNAd saGagrahAbhAsatvamasya, prakRtiH satvarajastamasA sAmyAva. sthA, tato mahattatvaM buddhayAparanAmakamAvirbhavati, satkAryavAdatvAdetadarzane pUrvamasata AdyakSaNasambandhalakSaNotpacirna kasyApi, kintu satkAryavAdatvAtkAraNAtmanA'vasthitasya sAmagryA AvirbhAva eva, dhaMso'pyetanmate tirobhAva eva na tu sarvathA vinaashH| mahattvAcAhaMkAraH, ahaGkArAca paJca-zabda-sparza-rUpa-rasagandhAtmakAni tanmAtrANi zrotratvakUcakSujihvAghANAni paJcajJAnendriyANi vAkpANipAyUpasthAni paJcakarmendriyANi ubhayAtmakaM mana ityevamekAdazendriyANi ca jAyante paJcabhyastanmAtrebhyazca zabdAdAkAzaH sparzAdvAyuH rUpAsejaH, rasAdApaH, gandhAtpRthivItyevaM paJcabhUtAni jAyante taduktamIzvarakRSNena "prakRtemahAMstato. javArastasmAdgaNazca SoDazakaH / tasmAdapi SoDazakAtpaJcabhyaH paJcabhUtAni // 1 // iti puruSazca prakRtivikRtibhinnaH / taduktam mUlaprakatiravikRtirmahadAdyAH prakRtivikRtayassapta / poDazakastu vikAro na prakRtirnApi vikRtiH puruSaH // 1 // iti uktapaJcaviMzatitatrajJAnAcca muktiretadarzane, taduktam
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| paJcaviMzatitatrajJo yatrakutrAzrame rtH| jaTI muNDI zikhI vApi mucyate nAtra saMzayaH // 1 // asatkAryavAdo naanenaabhyupgtH| asadakaraNAdupAdAnagrahaNAtsarvasambhavAbhAvAt / zaktasya zakyakaraNAtkAraNabhAvAcca satkAryam / / 1 // ityanayA kArikayopadarzitAddhetukadambakAtsatkAryavyavasthAnamityAdidizA sAGkhyamatasya prakriyA'vaseyA, prakRtivikRtibhAvena tattvAnAM vibhajanAdvayavahAranayAbhAse'pi sAGkhyadarzanasya pravezamabhimanyante suuryH| etanmatamapi mithyAtvAdevAbhAso jJeyaH mithyAtvaJca vicArAsahatvAt , mahadAdInAM pradhAnAtmakatve pradhAnasvarUpaM yathApradhAnAdavyatiriktaM na pradhAnakArya tathAkAryatvaM na syAt kAryakAraNayorminalakSaNatvAt , ata eva sarvathA kAryakAraNayorabhedamabhyupagacchansA khyo'nyenopahasyate " yadeva dadhi tatkSIraM, yatkSoraM tad dadhIti cA vadatA vindhyavAsitvaM khyApitaM vindhyavAsinA // 1 // . . ityedizA vicArAsahatvamasya bhAvanIyam / vyavahArAbhAsaM nirUpayati / ... pR. 34 paM. 9 apAramArthiketi-udAharati / . pR. 34 paM. 10 yathA cArvAkadarzanamiti-tatra apAramArthikadravyaparyAya vibhAgAbhiprAyatvamupapAdayati / - pa. 34 paM. 10 cArkako hItyAdinA hi-yataH cArvAka:-pratyakSaikapramANAbhyupagantA bhUtacaitanyavAdI lokAyatikA . pR. 34 paM. 10 pramANapratipannaM pratyakSAdipramANasiddham , ahaM sukhI ahaM duHkhItyAdi pratyakSameva tAvad dehAdivyatiriktAtmadravyalakSaviSayamantaraNa nopadyate, andhakArAdau zarIreNa bAhyena sahAlokAdisApekSacakSurindriyasya svavipayagrAikasya sanikarSalakSaNavyApArAbhAve'pyupajAyamAnasyAha sukhItyAdipratyakSasya
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA cAkSuSatvAsambhavAnmAnasasya tasya bahirindriyasahakAreNa jAyamAnasya bahidehAdiviSayakatvAsambhave'ntarvyavasthitAtmaviSayakatvamevAbhyupagantavyamityevaMdizA pratyakSapramANasiddhatvamastyevAtmanaH, athApi tatra pratyakSapramANaviSayatve vipratipagheta saH, tathApi indriyaM sakatRkaM karaNatvAdvAsyAdivadityAdyanumAnapramANasiddhatvaM bhavatyevAtmanaH, cetanam kartA bhavati zarIrazca na cetanaM, tasya caitanye bAlye vilo. kitasya sthavire smaraNaM na syAt / - nAnyadRSTaM smaratyanyo'naikaM bhUtabhavakramAt / vAsanA saGkramo nAsti na ca gatyantaraM sthire / iti vacanatastathAvyavasthApitatvAt yataH, upacayApacayalakSaNaviruddhadharmAdhyAsena na bAla-vRddhAdyavasthazarIrayoraikyaM bhede cAnyadRSTasyAnyena smaraNaM na bhavatItiniyamena bAlyazarIreNAnyena dRSTasya sthavirazarIreNAnyena smaraNAsambhavaH, bAlyazarIragatasaMskAralakSaNavAsanAguNasya sthavirazarIre gamanamapi vaktumanahe dravyamAtravRttaH karmaNo guNe'bhAvAt , pUrvazarIrasyottarazarIramprati kAraNatvena kAraNagata vAsanAyAH kArye saGkramAbhyupagame vA mAtRgatavAsanAyA api putre saGkramato mAtranubhUtasyApi putreNa smaraNaM syAt kSaNabhaGgapakSastu na sambhavatyeva yena zarIrasa. ntAne pUrvapUrvazarIreNAviralakrameNottarottaraviziSTazarIrotpatito yatsmaraNakurvadrUpA. tmakaM zarIrambhavati tena smaraNaM jAyata iti kalpanApi syAt uktadizendriyANAmapi caitanyaM na sambhavati tatrApi cakSuSA dRSTasya cakSurvinAze yatsmaraNaM bhavati tanna bhavediti bAlAdyavasthAnugatasyAtmana eva caitanyAtkattRtvam , evaM pravRttimprati sAmAnyata eveSTasAdhanatAjJAnasya kAraNatayA sadyojAtasya vAlasya stanapAnama. vRttirapISTasAdhanatAjJAnata eva tadAnIJca na tasya tadanubhava iti tatsmaraNaM vAcyam taca pUrvAnubhavajanitavAsanAprabhavamiti pUrvajanmani tenAnubhUtaM dugdhapAneSTasAdhanatvamidAnI smaryata ityevaM janmaparamparAnugatAnAdivAsanApravAhAkalitakAtmA'nugatAnAdivAsanApravAhAkalitakAtmA'numAnapramANasiddhaH, pratyakSe'pi pramANyasiddhirna svataH, kintu idaM pramANaM saMvAdi pravRtijanakatvAdityAdyanumAnata eveti pratyakSaprAmANyamabhyupagacchan cArvAkaH kathamanumAnapramANaM naabhyupgcchediti| evaM zabdo'pi
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparicchedaH pramANaM tena kakSIkaraNIyameva, anyathA pRthivyAdicatuSTayameva tatvaM pratyakSameva pramANa, svargajanako dharmo narakajanako'adharma ityAdipravAdo mithyaiva na ko'pi paralokAdAgato yena zraddadhImahi tadvacanAdasti paraloka iti " yAvajjIvetsukhaM jIvedRNaM kRtvA ghRtaM pibet / bhasmIbhUtasya dehasya punarAgamanaM kutaH // 1 // etAvAneva loko'yaM yAvAnindriyagocaraH / bhadre ! ghRkapadaM pazya yadvadantya bahuzrutAH // ityAdi svasiddhAntodgAro'pi parapratipatyathaM tasya na bhaveda Agame ca AtmA pratipAdita eveti zabdapramANasiddhatvamapi tasyetyeva jIvasya pramANapratipanatve tadrUpadravyatvaparyAyAdivibhAgo'pi pramANapatipannamityarthaH / .. pR. 34 paM. 11 jIvadravyeti-upayogalakSaNo jIvo guNaparyAyavatvAd dravyaM tasya tadeva manuSyAdayaH paryAyAH jJAnalakSaNasya copayogasya matijJAnAdayaH paryAyAH AdipadAddharmAstikAyo gatilakSaNo dravyaM tasya gatipariNamatonmukhajIvAdigatyupaSThambhanarUpatayA pariNamanaM paryAya ityAderupagrahaH iti vAstavikam / pra. 34 paM. 11 pravibhAgam-vibhajanam / pR. 34 paM. 11 kalpanAropitanvena-kalpanA asadvikalpastatrAropitastatraiva viSayatayA vyavasthitaH na tu pramANa viSayo'pIti kalpanAropitastatvena kAlpanikatvAbhyupagameneti yAvat / pR. 34 paM 11 apahanute-apalapati / pR. 34 paM. 11 avicAritaramaNIyamiti-yAvadvicArArUDhaM na bhavati, tAvadeva sundaraM, sabhyagavicAryamANe tu vizIryata evetIdRzam / pR. 34 paM. 12 bhUtacatuSTayapravibhAgamAtram-pRthivIjalatejovAyusva. rUpameva tattvam / pR. 34 paM.. 12 sthUleti-bAhyapratyakSamocase yo lokAnA- pAmarAdi
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54. jainatarkabhASA / sAdhAraNalokAnAM na tu parIkSakANAM vyavahAraH mama zarIre sukhaM duHkhaM ahaM gauraH ahaM zyAmaH kANaH kubja ityAdistadanuyAyitayA tadanugAmitvena / pR. 34 paM 13 samarthayate-vyavasthApayatItyarthaH, paryAyArthikAmAsazca RjumUtrAbhApta-zabdAbhAsa-samabhirUDhAbhAsai-vambhUtAbhAsabhedena caturdhA, tatra RjusUtrAbhAsaM nirUpayati / - pR. 34 paM 13 vartamAneti-vartamAnaparyAyAbhyupagantRtvaM sato'pi Rju. sUtranayasyeti tatrAtivyAptivAraNAya sarvathA dravyApalApIti satrayastu dravyannApalapati kintu tatra gajanimIlikAmavalambate evamapi prAdhAnyena dravyAnabhyupagamAttadrUpeNa dravyApalApI so'pi bhavatyevetyata uktaM / . pR. 34 paM. 14 sarvatheti-gauNatayA dravyAbhyupagantari tatra sarvaprakAreNa dravyAnabhyupagantRtvalakSaNaM sarvathA dravyApalApitvanna kasyeti udAharati / pR. 34 paM. 14 yathA tathAgatam-bauddham-tannaye sarva hi vastu kSaNika tatra vartamAnamAtragrAhi pratyakSaM pramANaM, pUrvAparakSaNasambandhaM svAviSayatvAdagRhNatA svaviSayaM madhyamakSaNasattvaM gRhNatA ca pratyakSeNa kSaNamAtrasthAyitvameva vastUnAM siddhipaddhattimeti, yadyapi sadazAparAparakSaNotpattidoSAdantyakSaNAdarzinAmidaM kSaNikamitinizcayAtmakasavikalpapratyakSanna bhavati tathApi kSaNakSayisvalakSaNAtmakavastuviSayakatvaM nirvikalpapratyakSaM vastuvalasamudbhUtaM kSaNikatAyAM pramANaM syAdeva tena ca nirvikalpakapratyakSeNa kSaNiko'yamiti vyavahAraH / nAyaM kSaNika iti vipa. ryayanirAsazca na bhavatItyuktavyavahRtaye uktaviparyayanirAsAya ca yatsattatkSaNika yathA jaladharaH sacca zabdAdirityAdyanumAnaM pravartate, sattvazcAtra liGga narthakriyAkAritvaM tacca nityAt svavyApakakramayogapadyavyAvRttyAvyAvRttaM kSaNikatvena niyatamiti bhavati sattvAtkSaNikatvAnumAnam , ata eva nityasya dravyarUpasyAbhAvAtkSaNikA. layavijJAnasantAnamavAtmasthAne saugatenAbhyupagamyate, ahamitijJAnamAlayavijJAnam , aya ghaTo'yaM paTa ityAdi jJAna pravRttivijJAnaM suSuptAvapyAlayavijJAnadhArA'nuvartate tata eva ca suptotthitasya prathamaM pravRttivijJAnaM jAyate tatazcottarapravRtti vijJAnamityevaM krameNa pravRttivijJAnadhArApravRttiH, svaprakAzarUpatvaJca jJAne cetanatvaM, sthirA
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prAmapari smadarzanaza sammate bandhakAraNaM nairAtmyadarzanaca muktikAraNam, rAmAdikleza vinirmuktaM cittameva muktiH / tadukAm / cittameva hi saMsAro, rAgAdiklezavAsitam / sadeva vinimukta, bhavAntamiti kathyate // 1 // iti evaMdizApallavitaM tathAgatamatamekAntaparyAyamAtrasya dravyaM vinA katasya mithyAtvAttatprarUpakatvena bhavati RjusUtrAbhAya ityarthaH / yathA ca negamAmAse naiyAyikAdidarzane ekAntanityatayA'bhyupagamyate vastuni svavyApakakramayogapadya. nivRtyA'rthakriyAkAritvalakSaNasaccasyanivRttistathA RjumUtrAbhAse bauddhadarzane - pyekAntakSaNikatayA'bhimate padArthe svavyApakakramayogapadyanivRtyA nivRttavArthakriyAkAriteti naikAntakSaNikatvena saha satvasyAvinAbhAva iti na tataH ekAnta. kSaNikanumAnasambhava iti nAnumAnaM kSaNikatve pramANaM yatraiva janayedenAM tatraivAsya pramANateti vacanAtsvAnurUpavikalpajananadvAraiva nirvikalpakapratyakSasya pramANyaM bauddheneSitavyam , anyathA dAnAdicittagatasvargaprApaNazaktyAderapi svasaMvedananirvikalpapratyakSatassiddhisambhavAttatsAdhanArthamanumAnapraNayanaM bauddhasya viphalameva prasajyeta, na ca kSaNikatve vikalpAtmakapratyakSamiti tannirvikalpakana tatra pramANamiti pratyakSAdapi na kSaNikatayaikAntasiddhiH, pratyabhijJA ca saGkalanAtmakajJAnalakSaNaparokSapramANatayA pUrvamupapAditA pUrvAparakAlInavyaktarakyAvagAhitvena sthairyasAdhanapratyabhijJA bAdhate caikAntakSaNikatvaM, lUnapunarjAtakezanakhAdipratyabhijJAnasya dIpakalikaikyAvagAhipratyamijJAnasya bAdhitaviSayakatvenAprAmANye'pi na ta dRSTAntena pratyabhijJAnamAtrasyaivAprAmANyaM, tathA sati kasyacid dvicandrAdipratyakSa syAprAmANye tajAtIyatayA pramANatvenAbhimata pratyakSasyApyaprAmANyaM prasajyete. tyato'pi kSaNikatvama, bandhamokSasamAnAdhikaraNyamapi tanmate nopapadyate, na ca santAnApekSayA taditi yuktaM sAmpratam , santAnasyApi kSaNikatvAt , akSaNika ve kSaNabhaGgaikAntatyAgasyAvazyakatvenAtmaiva bandhamAkSAdhikaraNamastu kiM santAnakalpa. nayA, Atmana eva santAna iti nAmakaraNe praryavisitaM vivAdena, sthirAtmadraSyasya svahastitatvAt , Atmavyatiriktastu santAnastanmate na sambhavatyapi niravayavinavasya pUrvarvavijJAnakSaNAderuttarocaravijJAnakSaNampratyupAdAnatvAsambhavAda, evama
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA | myupAdAnatve netra vijJAnakSaNaM yathApUrvavarttitayA maitrAdisantAnAntarvarttivijJAnakSaNamapi pUrvavarttIti pUrvavarttitvAvizeSAdanyasya kasyacidvizeSasyopadarzayitumazakyatvA caitra vijJAnasantAnAntarvarti pUrva vijJAnamitra maitrAdivijJAnasantAnAntarvativijJAnamapyu carakSaNe jAyamAnacaitra vijJAnampratyupAdAnaM syAditi caitra maitrAdivijJAnasantAnAnAM saGkIrNatA syAdityAdidizA vicArapadavImAnItasya bauddhamatasyApyanupapadyamAnatvA*pAyAdidarzana mitra taddarzanamapi mithyeveti / sAmpratAbhAsApara paryAya zabdAbhAsaM nirUpayati / pR. 34 paM. 15 kAlAdi bhedeneti - artha bhedamevetyevakAreNa arthAbhedaM sarvadhAnabhyupagacchatItyarthI labhyate tena gauNatayA'rthAbhedamabhyupagacchati sati zabdanaye'tivyAptervAraNam / pR. 34 paM. 15 yatheti - babhUva sumeruH bhavati sumeruH bhaviSyati sumerurisyaivamanvayo badhyaH, kAlAdItyatrAdipadena liGgAdInAM grahaNAdatrApyAdipadena taTasvaTInAM karoti kriyate kumbhaM dArAH kalatramityAderupagrahaH zabdA ityantaM pakSanirdezaH / bhinnamevArthamabhidadhatIti sAdhyanirdezaH, bhinnakAlazabdatvAditi hetuni dezaH, idaJca bhinnaliGgazabdatva bhinnakArakazabdatvabhinnavacanazabdatvAderupalakSaNam / pR. 34 paM. 17 tAdRsiddheti bhinnArthatayA bhinnakAlazabdatayobhayasampratipannetyarthaH / etacca dRSTAntavacanam / samabhirUDhanayAbhAsaM nirUpayati / pR. 34 paM. 17 paryAyadhvanInAm - abhidheyanAnAtvamevetyevakAropAdAnaprayojanaM sat samabhirUDhanaye'tivyAptivAraNam udAharati / pR. 34 paM. 18 yatheti - indra ityAdizabdA ityantaM pakSa nirdezaH, bhinnabhi dheyA eveti sAdhyam, bhinnazabdatvAditi hetu:, karikuraGgazabdavaditi dRSTAntavacanam, evambhUtAbhAsaM nirUpayati / pR. 34 paM. 20 kriyAnAviSTamiti - etAvatA kriyAviSTameva vastu zabdAvAdhyatA'bhyupetItyAyAtameva, kriyAnAviSTaM vyutpattinimitta kriyAzUnyam vyutpacinimitta kriyaiva cAtrapravRttinimittamiti sannayanirUpaNAvasare udAharati / darzitameva,
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedA : pR. 34 paM. 21 yatheti-viziSTaceSTAzUnyaM ghaTAkhyaM vastvitipakSaH na ghaTazabdavAcyamiti sAdhyam , ghaTazabdapavRttinimittabhatakriyAzUnyatvAditi hetu, paTavaditi nidarzanam , yAvantaHsanto'rthanayAdayaH pUrva nirUpitAH tAvanto'rthanayAmAsAdayo'pi bhavanti teSAM krameNa svruupaannyupdrshyti| .... pR. 34 paM. 23 arthAbhidhAyItyAdinA ataH paraM vyaktaM sarvam iti nayAmAse nirUpaNam sannaye nayAbhAse ca nirUpite medAntarAbhAvAnayanirUpaNaM paripUrNam // iti jainatarkabhApATIkAyAM nayaparicchedanAmA dvitIyaH paricchedaH // // atha nikSepaparicchedanAmA tRtIyaH paricchedaH // atha nikSepasAmAnyanirUpaNam // nayanirUpaNAntaramavasarasaGgatyA niHkSepanirUpaNamprItajAnIte / . pR. 35 paM. 9 nayA nirUpitA iti-pratibandhakavinivRttAvavazyavaktadhyatvamavasarasaGgatiH, pramANAnayanikSepairityanena pramANanayanikSepA uddiSTAH tatra pramANAnantaraM naya uddiSTo nayAnantaraM nikSepa uddiSTa iti yathoddezaM nirdeza iti pramA. NanirUpaNAntaraM nayasyaiva jijJAsA samullasati yAvannayA na nirUpitA bhavanti tAvannayajijJAsA na zAmyatIti sA'nyanirUpaNapratibandhikA naye ca nirUpite tAdazajijJAsAyA upazAntau tadanantaropadiSTe nikSepe jijJAsopaviSTata iti tadupazAntaye nikSepasyAvazyavaktavyatvamAyAtIti prativandhajijJAsAnivRsyavabodhanA. yotam / pR. 35 paM. 9 nayA nirUpitA iti-nivarttanIyatayA nikSepanirUpaNA nikSepajijJAsAsaulabhyAvedanAyoktam / __ pR. 35 paM. 9 atheti-nayanirUpaNAnantaramiti taderthaH, etAvatottarakA. lInakartavyatvaprakArakajJAnAnukUlavyApAralakSaNapratijJAghaTakottarakAlInatvamAveditaM, nirUpyanta ityatra karmAkhyAtasya kRtiviSayatvalakSaNakarmatvamarthaH kRtau ca jJAnAnukUlavyApArarUpasya nirUpaNarUpadhAtvarthassAnukUlatvasambandhenAnvayaH, kRtri
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ bentkmaayaa| viSayatvaM ca nikSepeSu na sAkSAt kintu svaprayojyavyApAraprayojyajJAnaviSayatvadvArava tadidaM viSayatvamuddezyatvAkhyaviSayatvamucyate, tatrApi mukhyamaddezyaM jJAnameva tadviSayatvAbhiHkSepeddezyatvamiti, vyApAre tu kutisAdhye vidheyatvAkhyaviSayatvaM tama sAdhpatAzabdenApi gIyata iti to vyApArAnukUlatvapratIto tulyavittivedyatayA vyApAre'pi kRtisAdhyatvampratIyata eka, athavA kartRpratyayasthale AkhyAtAsya kRterdhAtvarthavizeSyatayA mAnaM karmapratyayasthale tu AkhyAtArthasya kRteH dhAtvarthavizepaNatayAbhAnaM dhAtvarthasya tu viSayatvalakSaNakarmatve'nvayaH tasya ca prathamAntanAmArtha 'nvaya iti bhavatyuktavAkyaM kRtisAdhyatvalakSaNakartavyatvaprakArakanirUpaNavizeSya. kajJAnajaniketipratijJAsvarUpamityarthaH / nikSepasAmAnyalakSaNamupadarzayati ! pR. 35 paM. 9 prakaraNAdivazeneti-atra zabdArtharacanAvizeSA ityetAvanmAnaM lakSaNaM, nikSepA iti lakSyam niHkSipyante arthavizeSasvarUpabodhakatayA svarUpabodhakatathA sthApyante viracyante iti bhAvavyutpatyA zabdAtharacanAvizeSasyaiva niHkSapatvAvagateH, yathA ca pramIyate prakarSaNa vastu nirgIyate iti bhAvavyuspacyA svaparavyavasitilakSaNapramArUpaphalaM pramANa karaNavyutpatyA tu svaparavyavasitikaraNaM pramANaM, nIyante prApyanta iti nayAH prAptizca vastvaMzAvadhAraNarUpeva phalaM karaNavyutpacyA ca prApakA nayAH, tAzAvadhAraNajanakapramAtRtAtparyavizeSAstadAkalitAzzabdavizeSopacArAnayAH, anantadharmAtmakarastunirNasya pramANenaiva jAtatvapi parasparaviruddhAnAM dharmANAmekarmiNi samAvezAsambhavAddharbhadharmibhAvanivandhanatAdAtmyamapyakatra vastuni durghaTamitizaGkAzaGkasamuddharaNAya virodhamaJjakAbacchedakabhedAvamataye bhavati tatra nayApekSA anyathA'nantadharmAtmakavastuni nirNIte tadekadezarUpANAM tattaddharmANAM nayaviSayANAmapi nirNItatvAdaphalameva nayakalpanaM prasajyeta, tathA'nuyogadvAratayA zabdArtharacanAvizeSalakSaNA nikSepA api sAphalyamazanti vyAkhyayagranthAntargatamaGgalAdipadAnAmamaGgalAdilakSaNamaGgalAdyAtmakavizeSyavastusvarUpavizeSanirNayasya niHkSepAdeva bhAvAt yathAhi maindhavapadasya lavaNe'zve ca zaktiyutpAditA'sti tatra saindhayamAnayenyuktau bhonamaprakaraNasahakArAllaSaNarUpArthagatiH, yAtrAprakaraNasahakArAdazvavizeSarUpAthegatirbhavati yadi katra kozena zaktiryutpAditaiva na bhavet , prakaraNAdayo'pi kiM kuryuH santi bhojanopayogino bahano pAtropayogivati apratipatireva savo vAkyAdbhavet bahunA matye vipa
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANapariH / vipatti sAdhakabAdhaka pramANAbhAve saMzayo vA syAva , kozena viziSyArthadvaye zaktI vyutpAditAyAM satyAM tu tatra prakaraNAdinA'pratiparayAdIni nirasyArthavizeSA. vagati bhavati, tathA prakRte'pi sansu nAmAdiniHkSepeSu prakaraNAdivazanApratiSayAdIni vyudasya nAmamaGgalasyopayoge maGgalapadena nAmamaGgalasyaivaM sthApanAmaGgalA. dhupayoge sthApanA maGgalAdeH pratipattiriti tadrUpayathAsthAnaviniyogaphalavaravena phalavanto niHkSepA ityAzayena prakaraNAdivazenetyAdyuktam , uktAzayasphoraNAyAha / pR. 35 paM. 11 maGgalAdIti-uktArthe prAvAM sammatimupadarzayati / pR 35 paM. 12 taduktamiti-aprastutArthanirAkaraNe prastutArthaprakAzane ca niHkSepasya prakaraNAdayassahakAriNo bhavantIti bodhyam , yadyapi satsaGkhyAdikamapyanuyogAGgaM tathApi vizeSaNavizeSyabhAvena viziSTArthagatau tanibandhanaM, niHkSe. pAstu akhaNDasyaiva vizeSyasvarUpavizeSasyAvagatau nivandhanaM yato na nAmaghaTo nAmaviziSTo ghaTaH kintu yasyakasyacid ghaTa iti nAma kriyate sa vastuvizeSo'khaNDa evaM nAmadhaTaH evaM sthApanAghaTAdayo'pIti zabdArtharacanA cAtra karmadhArayasya samAsalakSaNaiva, anyatra karmadhArayasya vizeSyapadAyeM vizeSaNapadArthAbhedabodhakatvaM, prakRtasya tu vizeSaNavizeSyApadAmyAM sambhUya vizeSyasvarUpavizeSAvabodhakatvaM tathA vizeSaNavAcakapadaM kevalAnvayitAnavacchedakadharmapratinimittakameka, nAto jJeyaghaTa ityAdeniHkSepatvaM na vA tataH vizeSyarUpavizeSasyAkhaNDasya pratItiH jJeyatvaviziSTaghaTAdereva vizeSaNavizeSyabhAvena tataH pratIteH, ata eva mRdghaTasu. varNaghaTetyAderapi na niHkSepatvamityapi bodhyam / niHkSepAn vibhajate / / pR. 35 paM. 14 te ca-nAmanikSepa-sthApanAniHkSepa-dravyaniHkSepa-bhAvaniHkSepabhedena nikSepAssAmAnyatazcatuHprakArA ityarthaH / atha nAmaniHkSepanirUpapaNam / nAmaniHkSepaM niruupyti| pR. 35 paM. 16 tatreti-nAmaniHkSepAdicaturvidhanayegvityarthaH, prakRtArthetyAdipariNatirityantaM lakSaNaM, nAmaniHkSepa iti lakSyam indra-zabdasya prakRto'. rthassvargAdhipatyAdiguNaviziSTaH sahasrAkSaH zacIpatiyoM vAsavaH tanApekSata iti prakavArthanirapekSA, tatsApekSatve nAmendro gopAladArako, vAsavavat tatpayAyazakAdi
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ narkabhASA: Ke zabdavAcyo'pi bhavet, svargAdhipatyAdikamapyanumatrecca, evambhUtAyA nAmArthA - nyatara pariNatiH yadyapi yasya gopAladArakasyendra iti nAma kriyate tannAmanAmacatarabhedopacArAd gopAladArakAtmakAryapariNatireva nAmendrastathApi tadvAcakatvAnAmno'pyupacArataH pariNatirityevaM nAmArthAnyatarapariNatissA nAmaniHkSepa ityarthaH udAharati / pR. 25 paM. 17 yathA saGketitamAtreNa - Adhunika pitrAdisaGketitatvamAtreNetyarthaH, mAtra padena vRddha paramparAgatasaGketitatvasya vyavacchedaH, sarve sarvArthavAcakA ityatra indrapadasya gopAladArakeNApi samaM vAcya - vAcakabhAvassambandho'styeva paramparavRdvaparamparAgatasaGketAbhivyakta eva zAbdabodhajanakatayA zabdArthasambandhaso nAnyatheti tathAbhUtaviziSTavAcyavAcakabhAvasyApi vyavacchedaH sambhavatyeva / saGketitamAtreNetyasya vAcyasyetyanenAnvayaH / pR. 35 paM. 17 anyArthasthitena- anAditAtparya gRhItasaGketabalAd gopA ladArakabhinnavAsavarUpArthasya tena, yata evAnyArthasthitatvamindrAdizabdasya tata etra tena saGketitamAtreNa vAcyasya gopAladArakasya yA pariNatiH sA / pR. 35 paM. 18 zakrAdiparyAyazabdAnabhidheyA- tasyAM pariNatAvindraH zabdasya cAdhunikasaGketo na tu tatsamAnArthakasyApi zakrAdizabdasyeti, evambhUtA pariNatinamAnaHkSepo nAmendra ityarthaH, athavA yasya zabdasya na paryAyAntaraM nApi kutrApyarthe'nAditAtparyamUlaka saGketastasyApi DitthaDavitthAdizabdasya gopAladAra ke adhunA saGketaH kriyate tatsaGketamAtreNa DitthaDavitthAdizabdena vAcyasya gopAladArakasya pariNatirapi nAmaniHkSepo nAmaDityo nAma vittha ityAha / pR. 35 paM. 18 iyameveti -gopAladArakasya pariNatirevetyarthaH / pR. 35 paM. 18 vA athavA yathetyupadarzanArthaH / pR. 35 paM. 19 anyatrAvartamAnena -gopAladArakabhinnArthe saGketasamba ndhenAvarttamAnena / pR. 35 paM. 19 yadRcchApravRttena - abhinava saGketakartR purupecchAsambhUtena gopAladArakasya yA pariNatissA gopAladArakAtmaka piNDarUpArthaniSThaiva navindrA
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparivaH / dinAmaniSThetyekamAtraniSThatve'pyanyataraniSThatvasambhave'pi zabdanipThatvasyAmAvatastasyAnyataratvena saGgraho niSprayojana evetyata Aha / pR. 35 paM. 20 tattvata iti-paramArthata iti yato vibhinnAvacchedyamarthaniSThatvaM zabdaniSThatvamataH zabdArthAbhayapariNatirityanuktvA zabdArthAnyataraparaNatirityevamuktirapi susaGgateti, yata eva kiJcinnAmApekSayA yAvadvyabhAvitvaM kizcinAmApekSayA ca yAvadrvyabhAvitvamapyasyA upapannamiti dvaividhyamapItyAha / mervAdinAmApekSayeti-tRtIyaprakAro'pi nAmaniHkSepasya bhavati / udAharaNamAtropadarzanena tatsvarUpamAvedayati / pR. 35 paM. 22 yathA vA-etAvatA nAmno'pi nAmaniHkSepatvaM, tatazca pradhAnIbhUte indra zabdArthe vAsave indra iti yannAma tadapi nAmendraH, tasya sahakhA. kSAkArAvayavasannivezaH sthApanendraH tatkAraNIbhUtapUrvAvasthAkalitarUpo dravyendraH vartamAnasvargAdhipatyAdiguNabhAk paryAyAntarapratipAdyazca bhAvendra iti niHkSepacatuSTayasamanvaya iti bodhyam / nAmaniHzepasvarUpapratipAdanapravaNo vizeSAvazya kagrantho yathA:-- pAyANabhidheyaM ThizramaNNatthe tayatthaniravekkhaM // jAicchiyaM ca nAmaM jAvadavyaM ca pAega // 1 // vyAkhyA / / yat kasmiMzcit bhRtadArakAdau indrAdyabhidhAnaM kriyate tannAma bhaNyate kathambhUtaM tadityAha-paryAyANAM zakrapurandarapAkazAsana-zatamakha-hari prabhRtInAM samAnArthavAcakAnAM dhvanInAm , anabhidheyam avAcyam , nAmavataH piNDasya sambandhI dharmo'yaM nAmnyupacaritaH, sahi nAmavAn bhRtakadArakAdipiNDaH kilaikena saGketitamAtreNendrAdizabdenAbhidhIyate, na tu zeSaiH zakra-purandara-pAkazAsanAdizabdeH, ato nAmayuktapiNDagatadharmoM nAmnyupacaritaH, paryAyAnabhidhe. yamiti-punarapi kathambhUtaM tannAmetyAha-ThiamaNNattheti vivakSitabhRtakadArakAdipiNDAdanyazvAsAvarthazcAnyArthoM devAdhipAdiH sadbhAvatastatra yasthitaM bhRtakadArakAdau tu saGketamAtratayaiva varttane, athavA sadbhAvataH sthitamanvarthe anugataH saMbaddhaH parabhai"zvaryAdiko'rtho yatra so'nvaH, zacIpatyA'diH, sadbhAvatastatra sthitaM, bhRtakadAra
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhvtkmaayaa| kAdau tahi kathaM vartate ityAha tadarthanirapekSaM tasyendrAdinAmno'rthastadarthaH paramaizvaryAdistasya nirapekSaM saGketamAtreNaiva tadarthazUnye bhRtakadArakAdau vasate iti payoyA. nabhidheyam , sthitamanyAthai anvarthe vA tadarthanirapekSaM yat kvacidbhUtakadArakAdau indrAdhabhidhAnaM kriyate tannAma itIha tAtparyArthaH / prakArAntareNApi nAmnaH svarU. pamAha-yAdRcchikaM ceti idamuktaM bhavati, na kevalamantaroktaM, kintvanyatrA. vartamAnamapi yadevameva yadRcchayA kenacid gopAladArakAderabhidhAnaM kriyate tadapi nAma, yathADittho Davittha ityAdi, idazcobhayarUpamapi kathambhUta. mityAha / yAvadravyazca prAyeNeti yAvadetadvAcyaM dravyamavatiSThate tAvadidaM nAmApyavatiSThata iti bhAvaH / kiM sarvamapi netyAha prAyeNeti meru-dvIpa-samudrAdikaM nAmaprabhUtaM yAvadravyamapi dRzyate, kizcitu anyathA'pi samIkSyate / devadattAdinAmavAcyAnAM dravyANa vidyamAnAnAmapi aparAgaranAmaparAvartasya loke darzanAt , siddhAnte'pi yaduktam-" nAma jAvakahiyati" tat pratiniyatajanapadAdisaMjJAmevAGgIkRtya yathottarAH kukha ityAdi, tadevaM prakAradvayena nAmnaH svarUpamatroktaM, etacca tRtIyaprakArasyopalakSaNaM pustakapatracitrAdilikhitasya vastvabhidhAnabhUtendrAdivarNAvalImAtrasyApyanyatra nAmatvenoktatvAditi" tatvArtha TIkAyAyapyupapAdito nAmanikSepastad granthAvalokana sudhIbhiH parizIlanIyaH // // iti nAmanikSepanirUpaNam // // atha sthApanAniHkSepanirUpaNam / / sthApanAnikSepa lkssyti| * pR. 36 paM. 2 yattu-atra yattu vastu tadarthaviyuktaM tadabhiprAyeNa sthApyate sa iti lakSaNanirdezaH, sthApanAniHkSepa iti lakSyanirdezaH, citrAdau tAdRzAkAra mityAdikaM vibhAgapacanaM, tatra citrAdau tAdRzAkAramiti sadbhunasthApanAniHkSepaH, akSAdau, nirAkAramiti asadbhutasthApanAniHkSepaH, citrAyapekSayetvaramitya yAtrakathikasthApanA niHkSepaH, nandIzvaracaityapratimAdyapekSayA va yAvatkathikamiti yAvatkathikasthApanAniHkSepaH, lakSaNavAkye'pi vibhAgavacanaM "indriyArthasanikoM pavaM jJAnamavyapadezyamavyabhicAriNyavasAyAtmakaM pratyakSam" iti gautamastre
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| dRSTam , tatra hi indriyArthasannikarSotpanna jJAnamiti lakSaNaM pratyakSAmati bhalaspa tasya nirvikalpaka-savikalpakapamApratyakSabhedena dvaividhyopadarzakamavyapadezyamavyabhicArivyavasAyAtmakamiti vivekaH yattu vastu jinapratimAlakSaNaM vastu / ___ pR. 36 paM. 2 tadarthaviyuktam-jinazabdavAcyarAgadveSAdirahitakevalajJAnAdiguNAlaGkRtapuruSadhaureyarUpArthAtmakanna bhavati / atha ca pR. 36 paM. 2 tdbhipraayenn-tthaavidhpurussvishessbodhktvecchyaa| pR. 36 paM. 2 sthApyate-ayaM jina iti nikSepyate / pR. 36 paM. 4 sa-jinapratimAdiH / pR. 36 paM. 4 sthApanAnikSepaH-sthApanAjina iti tadvastu / pR. 36 paM. 2 citrAdau-mityAdigatarekhoparekhAdivihacanasaJjAtajinazarIrAdyAkAranirmitavizeSAdau / - pR. 36 paM. 3 tAdRzAkAram-vastubhUtajinazarIrAkRtisadRzAkRtika tadarthaviyuktaM tadabhiprAyeNa sthApyata ityasyAtra sambandhaH / evamakSAdau ca nirAkAramityAdAvagre'pi sambandhaH, etatsadbhUtasthApanAkathanam , itvaraM kazcitkAlAnantaramapagamanasvabhAvam / - pR. 365 4 yAvatkathikamiti-yAvatpUjyapUjakAdivyavahArakAlAnugAmi, anyavyaktam / udAharati pR. 36 paM. 5 yatheti-uktamudAharaNadvayaM sadbhUtasthApanAyAH, upalakSaNaM caitadasadbhUta sthApanodAharaNasyApi / iti sthaapnaaniHkssepniruupnnm| dravyanikSe. panirUpayati / pR. 36 paM. 6 bhUtasyeti-atra sa ityanta lakSaNavacanaM, dravyanikSepa ti lakSyakathanam , bhUtasya atItaparyAyasya / pR. 36 paM. 6 bhAvinaH bhaviSyatparyAyasya / pR. 36 paM. 6 bhAvasya-svargAdhipatyAdidharmAliGgitendrAdirUpArthasya / pR. 36 paM. 6 kAraNaM-yajjIvadravyaM pUrvamindro'bhUt , bhaviSyati vottarakAle indraH, niHkSipyate ayamindra ityedrUpeNa sthApyate /
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ natarkabhASA pR. 36 paM. 6 sa-jIvaH / pR. 36 paM. 7 dravyanikSepaH-dravyendra ityarthaH / udAharati pR. 36 paM. 7 yathA'nubhUteti-yaH khalu jIvavizeSo devendro bhUtvA tadyogajanakakarmaparisamAptau taccharIraM parityajya bhanujAdiyonau samutpannastadAnoM manuSyo'pi san anubhUtendraparyAyaH pUrvamAsAditendraparyAya itikRtvA indro'yamiti vyapadizyate yo vedAnI manujagatau vartamAno jIva uttarakAle manujopabhogyAkhilakarmaparizATe manujatanuM vihAya devendratvapadopabhogyakarmodayakAle devagatau devendro bhaviSyatkAle bhaviSyati sa jIvo'nubhaviSyamANendraparyAyaH indro'yamiti vyapadi. zyate tAvubhau / .. pR. 36 paM. 8 indraH-dravyendraH, dravyaniHkSepa ityarthaH / kathamanayorindraparyAyAbhAvakAle indrapadavyapadezyatetyapekSAyAM nidrshnaavssttmbhtstdvyvsthaamaah| pR. 36 paM. 8 anubhuteti-yena ghaTena pUrva ghRtadhAraNaM kRtaM tasmin anubhUtaghRtAdhAratvaparyAye yazca ghaTa ucarakAlaM ghRtadhAraNaM kariSyati tasmin / - pR. 36 paM. 8 anubhaviSyamANaghRtAdhAratvaparyAye-tadubhayasmin ghtte| .. pR. 36 paM. 9 ghRtadhadavyapadezavata-loke ayaM ghRtaghaTa iti vyapadezo yathA bhavati tathA / pR. 36 paM. 9 tatra-anubhUtendraparyAye, anubhaviSyamANendraparyAye ca jIve / .. pR 36 paM 9 indrazabdavyapadezopapatteH-ayamindra ityevamindrazabdaprayogasya yuktatvAt , prakArAntareNa dravyanikSepapravRttimupadarzayati / - pR. 36 paM. kvacidaprAdhAnye'pIti-udAharati / / pR 36 paM 10 yathAGgAramardaka:-aGgAramardakasaMjJaka AcAryavizeSaH, tatra dravyAcAryatvamupapAdayati / pR 36 6 11 AcAryaguNarahita.kvacidanupayoge'pi-ityanantaraM dravyanikSepaH pravartate ityanukarmaNIyam , udAharati / pR 36 paM 12 yathA'nAbhogeneti-anyagatacittatvAdinA yathAvaduSayoga
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicodaH / zUnyena athavA anAbhogasvarUpopadarzakameva ihalokaparalokAdyAzaMsAlakSaNeneti, yadi pUjAvidhAyakAgamArthopayogo bhavet tadA tahalokAdyAzaMsApratiSiddhevi sadAzaM. sayA jinapUjAM naiva kuryAditi tadAzaMsAcinamAgamArthAnupayogasya, aprAdhyAnyAdevAtrApi dravyatvamityAha / pR 36 paM 13 anupayuktakriyAyAH-sAkSAdityupAdAnAtparamparayA mokSAGgatvamanupayuktakriyAyA apyastIti labdhameva, spaSTapratipattaye Aha / pR 36 paM 14 bhaktyAvidhinApi...sA jinapUjAdikriyA, nanu vidhyabhAve sati kathaM paramparayA tataH phalamityata Aha / pR 36 5 16 bhaktiguNenAvidhidoSasya-makyabhAvaviziSTAvidhireva kAryapratibandhakatvaM tadabhAvasya ca kAraNatvamityabhisandhiH / / pR 36 5 16 niranubandhIkRtatvAt-aGgavaiguNyaprayuktajinapUjAgatasvasvakAryAnarjakatvApAdanalakSaNakAryAsAmmukhyam , AcAryAH jainAcAryAH, anupayoge dravyatvaM vizeSAvazyakepi pratipAditaM tathA ca tadgranthaH "yo'nupayukto jinapraNItA maGgalarUpAM pratyupekSaNAdikriyAM karoti sa noAgamanojJazarIra-madhyazarIrAtiriktaM dravyamaGgalam, upayogarUpojAgamo nAstIti noAmamato, jJazarIra -bhavyazarIrayorjJAnApekSA dravyamaGgalatA aba tu kriyApekSA, atastavyatiriktatvam anupayuktasya kriyAkaraNAttu dravyamaGgalatA bhAvanIyA upayuktastu kriyAyadi gRhyeta sadA bhAvamaGgalataiva syAditi bhAvaH " iti / iti dravyanikSepanirUpaNam / bhAvanikSepaM niruupyti| pR. 36 paM. 17 vivakSiteti-atra setyantaM lakSaNaM bhAvaniHkSepa iti lakSyam , vivakSitA vakturviSakSitA yA indanAdilakSaNA kriyA sasyA anubhavanamanubhUtistayA viziSTaM yuktaM vivakSitakriyAnubhUtiviziSTaM svatatvam indrAdisvarUpavastuvaccaM, indrAdizabdena svargAdhipatyAdilakSaNaizvaryAdyabhidhAnAcasya tatra ghaTanAd bhavati tadevendrAdizabdasya vAcyatattvaM pAramArthikapadArthaH, evambhUtaM yabhiHkSepyate ayamindra ityevaM rUpeNendrAdizabdavAcyatayA sthApyate sa indrAdirbhAvani: kSepo bhAkendra ityarthaH / udAharati /
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA / 351 pR. 36 paM. 18 - yatheti natu bhavanaM vivakSitakriyAnubhUtiviziSTatayA pariNamanaM bhAva iti vyutpattiH, paramArthataH zabdavAcyaM ghaTata iti tatra bhAvanikSepo nAma ko niHkSepo'saddhineSu tu nAmAdiSu triSu niHkSepeSu bhAvaviyuteSu parasparArthAnugatimatsu viruddhadharmAdhyAsAbhAvAdaikyameva yuktamiti dvidhaiva niHkSepavibhajana yuktaM na caturdheti paraH pratyavatiSThate / pR. 36 paM. 19 nanu bhAvavarjitAnAm-nAmAdInAmityatrAdipadAt sthApanAdravyayoH parigrahaH / pR. 36 paM. 19 prativizeSaH - bhedaH / pR. 36 paM. 19 triSvapi - nAma - sthApanA - dravyeSu / pR. 36 paM. 20 vRtryavizeSAt saGketavizeSaNavRtteH pravartanasya avizeSAt sAdhAraNyAt vRttyavizeSamevopapAdayati / pR. 36 paM. 20 tathAhi - tatra prathamaM nAmaniHkSepasya vRcya vizeSaM darzayati / pR. 36 paM. 20 nAmeti - tAvaditi vAkyAlaGkAre / pR. 36 paM. 21 varttate - pravarttate indranAmnA nAmendra - sthApanendra-dravyendrANAM trayANAmapi vyapadezAt, yadyapi bhAvendrasyApi tena vyapadezaH tathApIndanAdikriyAnubhUtiyuktatvasyAnyatrAvarttamAnasya tatraiva bhAvato nAmAdito vailakSaNasya yogAdastu pRthakatvamityabhisandhiH sthApanAyAtriSu nAmAdiSvavizeSavRttiM darzayati / pU. 36 paM. 21 bhAvArthazUnyatva.... triSvapi - nAmasthApanAdravyeSu, evamagre'pi / pR. 36 paM. 22 bhAvasya-bhAvArthasya dravyaniHkSepasya triSvavizeSavRttimupadarzayati / pR. 36 paM. 22 dravyamapi - kathaM varttate ityapekSayAmAha / pR. 36 paM, 23 dravyasyaiva - tathA caikena nAmaniHkSepeNa sthApanAniHkSepeNa : dravyAniHkSepeNa vA nAmasthApanAdravyaniHkSepANAM viruddhadharmAdhyAsAbhAvatassaGgrahasambhavAnnikSepa dvayameva vaktavyaM na niHkSepacatuSTayamiti praznayitA svapakSamupasaMharati / pU. 36 paM. 24 iti viruddhadharmAdhyAsAbhAvAnnaiSAm - nAma sthApanAdrabyANAm, aNurapi vizeSaH pratipattikara iti nyAyAt bhAvArthazUnyatvarUpadharmeNa
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| prayANAmavizeSe'pi rUpAntareNAnyonyavyAvRttenAsAdhAraNena trayANAM medasambhavAccaturdhAvibhajanaM yuktamevetti smaadhtte| pR. 36 paM. 25 na anena rUpeNa-bhAvArthazUnyatvAdinA / pR. 36 paM. 26 rUpAntareNa-anantaravakSyamANadharmeNa / pR. 36 paM. 26 taGgedopapatteH-nAmAditrayabhedasambhavAda, nAmAditrayANAM medameva bhAvayati / pR. 36 paM. 26 tathA hi-sthApanAnAmendrAbhyAM bhidyate AkArAbhiprAyabuddhikriyAphaladarzanAditi yojanayA'yanAtrAnumAmaprayogaH spaSTaM pratibhAsate, AkArazcAbhiprAyazca buddhizca kriyA ca phalazcAkArAbhiprAyabuddhikriyAphalAni teSAM darzanAditi, ayaM ca hetuH sthApanAyAM varcate, nAmadravyayozca na varttate iti bhavati viruddhadharmasvarUpatvAdbhedalakSaNasAdhyAvinAbhUta ityupapAdayitumAkArAdInAM sthApa. nAyAM satvaM / nAmadravyayozcAsattvamupadarzayati / .. pR. 36 paM. 28 yathA hi...tadAkAradarzanAt-pratimAgatasya locanasahasrAdiviracanAvizeSalakSaNamukhyendrazarIrasaMsthAnasazasaMsthAnadarzanAt / pR. 37 paM. 2 tatphalaM ca-namaskaraNakriyAphala jinapratibimba pUjanaphalantu abhyarcanAdahatAM manaHprasAdastataH samAdhizca / tasmAdapi niHzreyasamato hi tatpUjanaM nyAyyam // iti tatvArthAdhigamabhASyakArikAyAM paramparayA muktiphalamupadiSTam / pR. 37 paM. 3 na tatheti-darzitAkArAdikaM nAmendre dravyendre ca na saMvIkSyata ityrthH| pR. 37 paM. 3 tAbhyAm-nAmendradravyendrAmyAm / pR. 37 paM. 3 tasya-sthApanendrasya / pR. 37 paM. 4 dravyamapIti-dravyaM nAmasthApanAmyAM bhidyate bhAvapariNAmikAraNasvAdityanumAnaprayogo'tra spaSTaM pratibhAsate, uktahetoH dravye sattvaM nAmasthApanayorasattvamiti bhavati medaniyatatvamityupapAdayati !
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 jejtrkbhaassaa| pR. 37 paM. 5 yathA-hayanupayukto-pUrvamanupayukto vaktA sa evottarakAle upayuktatAdRzAbhyAmupayogAtmanApariNato bhavatItyupayogapariNAmalakSaNabhAvakAraNatvAd dravyamiti evaM ya idAnIM jIvaH sAdhuparyAyamanubhavati sa pretya devendro bhaviSyati tataH sadbhAvadevendrapariNateruttarakAlabhAvendrakAraNatvAd dravyendra ityrthH| pR. 37 paM. 7 na tatheti-nAmendraH sthApanendrazca na sadbhAvendrarUpapariNateH kAraNamiti na tayobhAvapariNAmakAraNatvamiti vaidhAd dravyaM nAmasthApanAmyAM bhinnamityarthaH / sthApanAdravyagatau vibhinnau yo dharmAvanantaramupadazitau tacchUnyatvarUpadharmavattvAnnAmApi sthApanAdravyAbhyAM bhidyata ityAha / pR. 37 paM. 8 nAmApi-dRSTAntAvaSTambhena nAmasthApanAdInAM bhedAbhedAbupadarzayati / pR. 37 paM. 8 dugdhatakAdInAm-tathA ca syAdvAdo'trApi padamAdadhAtIti hRdayam / mAvendrasya svargapAlanAdikaM yatkArya tannAmendro gopAladArakAdiH sthA. panendra indrapratimAdiH dravyendraH sAdhujIvAdirvA na katuM samartha iti prati niyatAthakriyAkAritvAd bhAvendra eva vastu, na tu nAmendrAdiriti tadarthazUnyairnAmAdini:kSe pairalamati shngkte| pR. 37 paM. 11 nanu bhAva....tadarthazUnyaiH-bhAvArtharahitaH / indra. zabdArthoM hIndravannAmatadAkAratatkAraNacatuSTayAtmako vastveveti bhAvendravannAmAdInAmapi vastuparyAyatvamaviziSTameva uktacatuSTayAnyatamasya yatkArya tadindrazabdArthakAryambhavatyeveti sAmAnyata indra kAryakAritvaM sarveSAmaviziSTameva yathA anantadharmAtmake vastuni pratyekadharmasya yatkArya tadapi vastukAryambhavatyeva, anyathA tadAtmakatvameva vastuno na syAdityAzayena smaadhtte| pR. 37 12 na nAmAdInAmapi-indotra varttate, indro'stItvevaM nAmAdirahitakevalendrazabdocAraNe'vizeSeNa nAmendrAdicatuSTayasyApyavarodhAt, devAnAM parigaNanAnAmavasara iti prakaraNaparisphurtI bhAvendrasya gopAladArakAdisammelanAdiprakaraNe nAmendrasya devakulAdau sthApanendrasya ayametattapaHprabhAvAdvaraNo bhaviSyati ayametadupAsanayandrapadamalariSyatItyAditapomahAtmyavarNanamasaGge dravye.
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparicchedaH 255 ndrasya ca vizeSato'vabodhAt , vizeSAvagamakaprakaraNAdyabhAve ca vizeSataH ekaikamA. trprtiiterbhaavaadityaah| pR. 37 paM. 13 aviziSTe-parAmarzanAditi nizcayAtmakagrahaNaM parAmarzanaM tadbhAvAdityarthaH / parAmarzadarzanAditi prAgastu samIcInaH, tathAsati uktaparAmarzasyAnubhUyamAnatvalAbhena tathAvidhaparAmarzo na bhavatIti vaktumazakyam , anubhUyamAnasyApalApAsambhavAt , tathAsati tato bhAkendrAdivizeSapratipasina bhavedevetyata Aha / pR. 37. paM. 14 prakaraNAdinaiva-prakArAntareNa nAmAdInAM saphalatvamuphdarzayati / pR. 37 paM. 14 bhAvAGgatvenaiva-vA athavA, bhAvAGgatvamevaikaM kathamityA. pekssaayaamaah| pR. 37 paM. 15 jinanAmajinasthApaneti-yatra kutracitpuruSAdau saddetitaM jinanAma zrutvA'pi rAgadveSAdyAntarAzeSazatruvati bhAvajine smRtimArUDhe sati bhAvollAsasya bhaktyudrekasya zrogatasyAnubhavAdanubhUyamAnatvAt evaM sarvathA rAgadveSAdirAhityAnumApakaliGgavizeSAliGgitAM jinapratimA sAkSAtpurataH pazyato bhavyasya ahamapyevambhUtaH kadA syAmityevamAzaMsAlakSaNatadguNaikatAnatAsvabhAvAtmakabhAvollAsAvirbhAvasyAnubhUyamAnatvAt , parinirvRtasya nirvANamprAptasya kAladharmamupAgatasya vA muneH samyagcAritravataH sAdhodvitryAdibhavaireva jinabhAvamAsAdayiSyato dravyajinasya dehadarzanAd draSTurbhavyasya bhAvavizeSollAsasyAnubhUyamAnatvAnnAmAditrayANAM bhAvAGgatvenopayoga eva na nirupayogatvamityarthaH / nanvevaM nAmAdInAM sarveSAM vastuparyAyatvena bhAvatvAnatikrame bhAvAGgatve ca kimiti daivAnagarasamIpaM samupAgatavati bhAvajinendra mahatIyacaritAnAmapi loke pUjAdhatizayAdyAkalitAnAM rAjJAM samAtyAnAM saparicchadAnAM sasAmantAnAmahamahamikayA bhaktibharanirbhareNa samahotsavaM namanAdikriyAvidhAnArtha jhaTityeva tatsamIpamupasarpaNaM na tu jinAdinAmni zrute jinAdiprativimbe svapAsAdasamIpavartitrAsAdavyavasthite
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarphabhASA / bhAvajine vA muniprakANDe vA nagarAntaH praviSTe ityato vaktavyaH kazcitprativizeSo nAmAditrayasadbhAve ityata Aha / / pR. 37 paM. 16 kevalam-etAvanmAtraM padAnantaramevAbhidhIyate tadityarthaH / pR. 37 paM. 16 anaikAntikam-ekAnto niyamaH tadvadaikAntikaM, na aikAntikamanaikAntikaM, nAmAditrayAnyatamasacce kadAcidbhavati bhAvollAsaH kadAcina bhavatyapIti vyabhicArItyarthaH / / pR. 37 paM. 17 anAtyantikam-atyantamatizayenAtiprakRSTamanyAtizA. yikArya vidadhAtItyAtyantikaM tathA yanna bhavati tadanAtyantikaM bhAvajinAdyAdRzaH prakRSTatamo bhAvollAso bhavati, na tAdRzo bhAvollAso jinanAmAdita iti nAmAdikaM bhAvollAse'naikAntikamanAtyantikaM ca kAraNaM bhAvajinastu bhAvollAse aikAntikamAtyantikaca kAraNamatastebhyo'bhyahitassa ityevaM prativizeSa ityAha / pR. 37 paM. 17 aikAntiketi-naitatsvAnubhavasaMvedyameva vizeSAvazyakakArAdayaH pUjyA api enamarthamitthamuzantItyAha / pR. 37 paM. 18 anumanyate-bhAvAtiriktagatAnAmapi nAmAdinAmukta dizA'styevopayogo vastuparyAyatvAdbhAvAGgatvAcetyetAvatA'bhihitamityAha / pR. 37 paM. 18 etacca-anantarapUrvanirdiSTazcetyarthaH / athaikavastugatAnAM nAmAdInAM trayANAM bhAvAvinAbhUtatvAdvastutvamupapAdayati / / pR. 37 paM. 18 abhinnavastugatAnAM tu-nAmasthApanAdravyANAmanukrameNa bhAvAvinAbhUtatvaM bhAvayati / pR. 37 paM. 20 sarvasya vastunaH ityAdinA-nAmAdiSu svasambandhitvena svAbhinnatvaM sarvasya sambandhasya kathaJcittAdAtmyalakSaNaviSvagbhAvaniyatatvAdvathApyasya yasyakasyacitsambandhasya satve vyApakamya kathazcittAdAtmyasyAvazyaM sadbhAva iti, bhAvasya tu sAkSAdeva svasvarUpatvena vastutvamiti nAmAdibhyaH prativizeSa ityAvedayituM kAryApannasya ca svasyetyatra svapadopAdAnam / nAmAdInAM
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / vastunA saha dharmarmibhAve siddhe satyeva tadAkSiptasambandhavizeSavalAdvastusvasiddhiritidharmarmibhAvamupapAdayati / ... - pR. 37 paM. 22 yadi ca... ttH-ghttnaamtH| pR. 37 paM. 23 tatsampratyayo-ghaTajJAnam / pR. 37 paM. 23 tasya-ghaTanAmato ghaTasampratyayasya / ... pR. 37 paM. 23 svApRthagbhUteti-ghaTanAmaghaTarUpArthAbhinnavAcyavAcakabhAva. lkssnnsmbndhjnytvaadityrthH| pR. 37 paM. 24 iti-etasmAt kAraNAt sarva vastu sAkAramityAkAralakSaNa sthApanayA saha dhrmdhrmibhaavaadbhinntvmityupdrshyti| .. pR. 37 paM. 24 sAkAraM ca-matirhi ayaM ghaTo'yaM paTa ityAdirUpeNaiva vyavahAravIthImavataratIti ghaTAdyAkAravattvaM tasyAH ghaTAdizabdazca dhakArottaraTakArottarAtvalakSaNAnupUrvIsvarUpAkArasamanvita evAbhAsata iti sAkAraH, ghaTAdirapi pRthubudhnAdyAkAravAnevAnubhUyata iti sAkAra ityevaM sarvasya sAkAratvamevaseyamityAha / pR. 37 paM. 25 mati-zabda-nIlAkAraH pItAkAra ityevaM matAvAkArAnubhUtiH tattadvarNAvyavahitottaratattadvarNatvalakSaNAnupUrvIsvarUpaH zabde saMsthAnavizeSaH ghaTAdau ca kambugrIvAdyavayavasanivezalakSaNasaMsthAnavizeSa ityevamAkArasya sarvatrAnubhUyamAnasyApalapitumazakyatvAdityAha / / pR. 37 paM. 25 nolAkareti-sarvasya vastuno dravyAtmakatvaM vyavasthApayati / pR. 37 paM. 26 dravyAtmakaM ca-anekAvasthAnugAmirUpatvaM dravyatvaM tatrA. nugAmyananugAminormadhye'nugAmino vastuno vastuto vastutvamanugAmirUpazcAntataH satsvarUpaM sarvatrAnubhUyata eveti tadrUpasya dravyasya nApalApasambhava iti dRSTAnto pdrshnpurssrmaah| pR. 37 paM. 27 utphaNeti-udgatA prasAritA phaNA yasya sa utphaNA, vigatA saGkucitA phaNA yasya sa viphaNaH, kuNDalitAkAra: kuNDalasvarUpatA golakarUpatA prAptaH kuNDalita AkAro yasya sa kuNDalitAkAra iti trimirapi
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 jainatarkabhASA / paryAyassamanvito yassarpastadvat , utphaNo'pi sarpassarpa eSa evaM viphaNaH kuNDalitAkArazcetyavasthAmede'pi yathaika eva sarpassarvadAnugatastathA dravyamapi yathAhi tattvata utphaNaviphaNAdayo na sattattvAntaraM tathA paryAyA api dravyameva tattatpa yAtmanA''virbhatasvabhAvaM tattatpariNAtmakaM bhavattattadrapeNa vyapadizyate tattatparyA. yAtmatirobhAve svasvarUpavyavasthitaM dravyamiti gIyate na vikAro nAmatastavAntaramityAha / pR. 37 paM. 27 vikArarahitasyeti-etacca dravyArthikanayamavalamnyeti godhyam , sarvasya vastuno bhAvAtmakatvaM vyavasthApayati / pR. 38 paM. 1 bhAvAtmakaM ca-santAnAtmakasyaivetyevakAropAdAnamatrApi pryaayaarthiknymaashrity| .., pR. 38 paM. 2 tasya-sarvasya, upasaMharati / pR. 38 paM. 2 itIti-evaMdizetyarthaH / pR. 38 paM. 2 catuSTayAtmakam-nAmasthApanAdravyabhAvAtmakaM, nikSepacatuSTayasya sarvavyApakatvavAdo'yaM pramANavAda evetyAha / pR. 38 paM. 2 iti nAmAdinayasamudayavAda iti-nAmAdItyantaraM ni:kSepasya vaktavyatve yattasthAne nayetyabhidhAnaM tattaniHkSepAbhyupagantA nayo'pitattanniHkSepazabdAbhilApya iti nAmAbhyupagantA nayo nAmanayaH sthApanAbhyupagantA nayo sthApanAnayaH evaM dravyanayo bhAvanaya itivedanImiti yadyayaM nayasamudAyavAdaH tadA siddhAntagranthe'pyaM vAdaH suprathitaH syAditi cedastyeva sarvasya vastuno nAmAdicatuSTayAtmakatvAnumatirvizeSAvazyake, tathA ca tadgranthaH "ghaTapaTAdikaM yatkimapi vastvasti loke tatsarva pratyekameva nizcitaM catuSparyAyam , na punaryathA nAmAdi nayAH prAhuH-yathA kevalanAmamayaM vA, kevalAkArarUpaM vA, kevaladravyatAzliSTaM vA, kevalabhAvAtmakaM vA prayogaH yatra zabdArthabuddhipariNAmasadbhAvaH tatsarvaM catuSparyAyaM catuSparyAyatvAbhAve zabdAdipariNAmabhAvo'pi na dRSTaH yathA zazazRGge, tasmAccha. bdAdipariNAmasadbhAve sarvatra catuSparyAyatvaM nizcitamitibhAvaH, idamuktaM bhavati anyonyasaMvalitanAmAdicatuSTayAtmanyeva vastuni ghaTAdizabdasya tadabhidhAyakatvaina pariNatidRSTA, arthasyApi pRthubudhnodarAdyAkArasya nAmAdicatuSTayAtmakatayaiva
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpsvirH| pariNAmaH samupalabdhaH buddharapi tadAkAragrahaNarUpatayA pariNatistadAtmanopaniSastu avalokitA, na cedaM darzanaM bhrAntaM bAdhakAbhAvAt , nApyadRSTAzakayA'niSThakalpanA yuktimatI, atiprasaGgAva, na hi dinakarAstamayopalamdharAnindinAdivAstUsA bAdhakasambhAvanayA'nyathAtvazaGkA saGgatimAvahati, na cehApi darzanAdarzane vihAyA. nyanizcayakapramANamupalabhAmahe, tasmAdekatvapariNatyApananAmAdibhedemveva zabdAdipariNatidarzanAtsarva catuSparyAvaM vassviti siddham" iti / iti nikSepacatuSTayasvarUpanirUpaNam / atha niHkssepnysNyojnaa| nirUpitAnAM niHkSepANAmmadhye ko nikSepaH kasya nayasyAbhyupagamaviSaya ityAzaGkAnivRttaye niHkSepANAM nayaissaha sNyojnmdhikroti| / pR. 38 paM. 5 atha nAmAdiniHkSepA iti-tatra nAmAdinikSeSANAM nayaissaha saMyojane, nAmAditrayamityuktyA bhAvasya vyavacchedaH, dravyAstikanayasyaivetyevakAreNa paryAyAstikasya vyavacchedaH, etAvatA paryAyAstikasyaiva bhAva evAbhimata iti labdhe'pi spaSTapratipattaye Aha / pR. 38 paM. 6 paryAyAstikanayasya ca bhAva eba-liGgavipariNAmenAbhimata iti sambadhyate, nayanirUpaNe tatra dravyArthikAnidhA-nayama-saGgraha-vyavahAramedAdiyuktamidAnIM siddhasenasarimatAnusaraNaM tatsammatanaya nikSepasaMyojanapratipAdanaM vidheyamityAzayenAha / - pR. 38 paM. 7 Acaspati-dravyAstikanagrasyetyarthaH, naigamanapasya baDodatayA pRthaganabhidhAne hetuM darzayati / pR. 38 paM. 7 naigamasya ... anayoreva-samAhavyabahArayorena, atra yathAkramamiti sambadhyate, tathA ca sAmAnyagrAhiNo naigamasya sahejatarmAnA,
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' jainatarkabhASA / vizeSagrAhiNo naigamasya vyavahAre'ntarbhAvAnna pRthaktayAmabhidhAnamato dravyAstikasya saMgrahavyavahArAmyAM dvaividhyaM siddhasenamataM yuktameveti bhAvaH, tadvaividhyapratipAdanaparA zrIsiddhasenagAthA sammativiSayA / " dravaTThiyanayapayaDI suddhA sNghpruuvnnviso| paDirUve puNa vayaNasthanicchao tassa vvhaaro|| 1 // iti dravyAstikanayaprakRtiH zuddhA saMgrahaprarUpaNAviSayaH / pratirUpaM punaH vacanArthanizcayastasya vyavahAraH // itietanirgalitArthaH TIkAyAM "atra ca saMgrahanayaH zuddho dravyAstikaH vyavahAranayastvazuddha iti" etena drabyAstikasya saMgrahavyavahArAbhyAM dvaividhyaM tadanumataM spaSTaM pratIyate, nayanirUpaNAvasare paryAyArthikazcaturdheti yaduktaM tatsiddhasenamatamevAlambya, tatraiva RjusUtro dravyArthikasyaiva bheda iti tu jinabhadragaNikSamAzramaNAH" ityanena jinabhadragaNikSamAzramaNamate paryAyAstikasya traividhyameva jJAyate, paraM cAturvibhyAbhidhAne AcAryasiddhasenamata ityullekhAbhAvAna spaSTapratItirata Aha / / pR. 38 paM. 8 RjusUtrAdayazca...dvitIyasya-paryAyAstikanayasya tatpratipAdanaparA sammatigAthA ceyam "mUlaNimeNa pajjavaNayassa ujjusurnnviccheo| tassa u sadAiA sAhApasAhA suhumbheaa|| iti // mUlamAtraM paryavanayasya justravacanavicchedaH tasya tu zabdAdikAzzAkhAprazAkhAssUkSmamedAH // iti / evabhigalitArthoM yathA TIkAyAm "paryAyanayasya pravRttirAdyA RjusUtraH satvazuddhA, zabdaH zuddhA, zuddhatarA samabhirUDhaH atyantazuddhA tvevambhUta iti" pR. 38 paM. 9 ityAcAryeNeti-uktasvarUpaM yadAcAryasiddhasenamataM tadanusAreNetyarthaH / abhihitamiti vizeSAvazyakebhihitamiti / pR. 38 paM. 11 nAmAitiyaM-" nAmAditrikaM dravyArthikasya bhAvazca paryava* nayasya / saMgrahavyavahArau prathamasya zeSAstvitarasya iti / nAmAditrikaM dravyArthikAnumatamiti tu siddhasenamatamanayA /
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| " nAma ThavaNA davieti esa davaTThiyassa nikkhevo| bhAvo u pajjavaThiyassa parUvaNA esa paramattho / iti gAthayA jJAyate nAma sthApanA dravyamityeSa dravyArthikasya nikSepaH / ... bhAvastu paryAyArthikasya prarUpaNA eSa paramArthaH // iti // nanu pujyairyadi siddhasenamatAnusAreNa nAmAdinikSepatrayaM dravyArthikasya, bhAvanikSepaH paryAyArthikasyetyabhihitaM tarhi pUjyamate kIdRzI tdvyvsthetypekssaayaamaah| pR. 38 paM. 13 svamatetu-jinabhadragaNikSamAzramaNapUjyapAdamate punrityrthH| pR. 38 paM. 14 bhAvaM ciya-bhAvaM caiva zabdanayAH zeSA icchanti sarva niHkSepAn" iti| pR. 38 paM. 15 trayo'pi-zabda-samabhirUDhevambhUtAkhyAstrayo'pi / . pR. 38 paM. RjusUtrAdayastu-naigamAdaya iti vaktavye yadevamabhidhAnaM tad ajusUtrasya dravyArthikatvaspaSTapatipattaye, catvAraH Rjusuutr-jaigm-snggrhvyvhaaraaH| - pR. 38 paM. 16 caturo'pi-nAma-sthApanA-dravya-bhAvAnapi, nanu naigamasaGgraha-vyavahArANAM niHkSepacatuyASTabhyupagantRtvaM bhavatu nAma, ajusUtrastu paryAyAbhyupagantA dravyaM necchatyeva nApi sthApanA kintu nAmabhAvaniHkSepAvevAbhyupagacchatItyavizeSeNa naigamAdinayaissaha Rjutrasya niHkSepacatuSTayAbhyupagantRtvAbhidhAnaM na yuktamiti nAzaGkanIyaM, nAmabhAvanikSepAveva Rjutra iti pareSAmmataM na tu sUtrAnuyAyinAM, sUtre RjusUtrasya dravyAbhyupagantatayA bhaNanAdityAzayenAnyeSAM. mmatampratikSeptumupanyasyati / pR. 38 paM. 17 Rjutro... pRthaktvAbhyupagamasya-anena varcamAnameva vastUpeyate nAtItAnAgate nApi parakIyaM kintu svagatameveti atItAnAgatamedApekSayA parakIyamedApekSayA ca pRthaktvAbhyupagamasya pArthakyAbhisandheH paraM kevalaM niSedhAt vatra nAstIti sUtre pratipAdanAva, Rjutrasya dravyAbhyupagantRtvamasti, pRthaktvAbhyupagamo nAstItyupadarzakamanuyogadvArasUtramupadarzayati /
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ janatarkabhASA / pR. 38 paM. 19 tathA ca sUtramiti-tatsUtramupadaryata ityayaH / pR. 38 paM. 19 ujjusuassa tti-RjusUtrasya ko'nupayukta Agamata ekaM dravyAvazyakaM pRthaktvaM necchatyasau // " iti saMskRtam / etadvyAkhyAnaM yathA "atItAnAgataparakIyaparihAreNa prAJjalaM vastu sUtrayati abhyupagacchatIti RjusUtraH ayaM hi vartamAnakAlabhAvyeva vastyupagacchati, nAtItaM, vinaSTatvAt , nApyanAgatamanutpannatvAt , vartamAnakAlabhAvyapi svakIyameva manyate svakAryasAdhakatvAt , svadhanavata , parakIyaM tu necchati svakAryAprasAdhakatvAt paradhanavat, tasmAdeko devadattAdiranupayukto'syamate Agamata ekaM dravyAvazyakamasti puhattaM necchai ttiatItAnAgatabhedataH parakIya bhedatazca pRthaktvaM pArthakyaM necchatyasau, kiM tarhi vartamAnakAlInaM svagatameva cAmyupaiti tacaikameva iti bhAvaH" iti etAvatA dravyaniHkSepAbhyupagantRtvaM RjusUtrasya vyavasthApitaM / atha sthApanAbhyupagantRtvavyavasthApanAyAha / pR. 38 paM. 21 kathamiti-asya necchedityanena sambandhaH / pR. 38 paM. 21 ayam-RjutraH piNDAvasthAyAmanAkAramapi suvarNa bhavipyatkuNDalAdilakSaNabhAvakAraNatvAdyadaitanmate dravyaM tadA viziSTendrAdhamilApahetubhUtA sAkArendrAdipratimaitanmate kathanna bhavediti samuditAH kathaM necchedityasyecchedeva ityarthaH / nAdRSTacarIyaM kalpanA yena pramANavIMthIM nAvataredapi pratyakSapramANAdeva cetthamavadhAryate iti nAnupapannatvasaGkathA'pItyAha / pR. 38 paM. 24 na hi-prakArAntareNa sthApanAbhyupagantatvam RjusUtrasya vyavasthApayati / pR. 38 paM. 24 kizceti-tadartharahitaM, indrArtharahitam / pR. 38 paM. 25 ayam-RjusUtraH / pR. 38 paM. 25 bhAvakAraNatvAvizeSAt-bhAvollAsakAraNatvasya nAma: sthApanayossAdhAraNyAt , kuto nAmasthApane necchedityuktibhaGgayA nAmasthApane icchedevetyarthato labdhamapi spaSTapatipattyarthamAha /
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH pR. 38 paM. 26 patyuta-apivityarthaH / pR. 38 paM. 26 sutarAm-avazyameva / pR. 38 paM. 26 tadabhyupagamaH-RjusUtranaye nAmAbhyupagamavatsthApanAmyupanAbhyupagamo'pi / pR. 39 paM. 1 nyAyyaH-nyAyAdanapetaH nAmaindraparyAyasvarUpabhAve vAcyavAcakabhAvalakSaNasambandhenAvasthitaM, dravyasthApane tu tatra tAdAtmyasambandhenAvasthite iti bhAvollAse nAmApekSayA sanihitatarakAraNatvAdyadi bhAvollAse vikaSTakAraNasyApi nAmno'bhyupagamaH kimiti sannihitatarakAraNayonyasthApanayorabhyupagamo na bhavedapi tu bhavedityeva nyAyAdanapetatAM nyAyaprAptatvaM spaSTamAcaSTe / pR. 39 paM. 1 indramUrtilakSaNeti-pUrvAparaparyAyAnugAmitvAdindrasya sahasrAkSAdyavayavAvaguNThitavigraha indramUrtilakSaNadravyaM tasyaiva viziSTo vilakSaNo yathAvadAnupUrdhyAkalitAvasthAnAkalitaH tadAkAraH indrazarIskAro'vayavasanivezastadUpA sthApanA tayorityarthaH / pR. 39 paM. 2 tatra-indraparyAyarUpamAve, kizcetyAdinA yadatra ajunadravya. sthApanAmyupagamapratyalayuktyupadarzanaM taditthaM vizeSAvazyake "upapasyantareNApi dravyasthApanecchAmasya sAdhayannAha -nanu RjusUtrastAvad nAma nirvivAda micchati, tacca nAma indrAdisajJAmAnaM vA bhavet indrAdyartharahitaM mopAladArakAdi vastu bhavediti dvayI gatiH, idazcobhayarUpamapi nAma bhAvakAraNamiti kRtvA icchannasAvajusUtro dravyasthApane kathaM nAma neccheta, bhASakAraNatvAvizeSAditi bhAvaH / arthendrAdikanAma bhAve'pi bhAvendre'pi sannihitamasti tasmAdicchati tad RjutrA, tarhi jitamasmAbhiH, tasya nyAyasya dravyasthApanApakSe sulabhataratvAt , tathAhi dravyasthApane api bhAvasyendraparyAyasyAsamatarau hetU, zabdastu tannAmalakSaNo bAhyatara iti etaduktaM bhavati indramUrtilakSaNaM dravya, viziSTatadAkA. rarUpA tu sthApanA eta dve api indraparyAyasya tAdAmyenAvasthitatvAtsavihitatare
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ jenatarkabhASA / zabdastu nAmalakSaNo vAcyavAcakabhAvasambandhamAtreNaiva sthitatvAbAhyatara iti ato bhAve sanihitatvAnnAmevarjusUtro dravyasthApane sannihitataratvAtsutarAmicchediti" etAvatA RjusUtrasya niHkSepacatuSTayAmyupagantRtvaM niSTaGkitam, atha saGgrahavyavahArayostatpasAdhanAyAyopakramaH, tatra saGgrahavyavahArau sthApanAnnAbhyupagacchata iti keSAzcitmataM pratikSeptumupanyasyati / pR. 39 paM. 4 saGgravyavahArau ... jIn-nAmadravyamAvAn / pR. 39 paM. 5 tannAnavadyam-uktamataM na nirduSTam , tatra hetumAha / pR. 39 paM 5 yataH-naigamo nayastrividhaH saGgrahikAsaGgrahikasarvamedAt tatra saGagrahikaH saGgrahamatAvalambI, sAmAnyamAtragrAhIti yAvat , asaGgrahiko vyavahAramatAvalambI vizeSamAtragrAhIti yAvat sarvaH anarpitabhedaH paripUrNaH sAmAnyavizeSobhayagrAhIti yAvat sa ca naigamaH sthApanAmamyupagacchatoti bhavato'pi sammataM, saMgrahavyavahArayoreva sthApanAvarjanasya bhavatA'bhidhAnAta , evaM ca yadi sAmAnyamAtragrAhI naigamaH sthApanAmicchati kathaM tarhi sAmAnyamAtragrAhitvena tadaviziSTaH saGgrahaH sthApanA nAmyupeyAt , evaM vizeSamAtragrAhI naigamo yadi sthApanA svIkaroti kathaM vizeSamAtragrAhitvena tadaviziSTo vyavahAro na sthApanA svIkuryAt , tathA sAmAnyavizeSobhayagrAhI nagamo yadA sthApanAbhyupagantA tadA nirapekSayossaGgrahavyavahArayoH sAmAnyavizeSobhayagrAhitvAbhAvAttadaviziSTatvAbhAvAcad dRSTAntAvaSTambhena sthApanAbhyupagantRtvasya sAdhayitumazakyatve'pi paraspara sApekSatvena samuditarUpayoH saGgrahavyavahArayoH paripUrNanagamarUpatvasambhavataH sthApanAbhyupagantRtva syAdevetyAha / pR. 39 paM. 5 saMgrahika iti-naigamaH sthApanAmupagacchatIti kthmbhyupeymitypekssaayaamaah| pR. 39 paM. 7 saGgrahavyavahArayonyatra-saGgrahavyavahArabhinne dravyAthikanaye sthApanAbhyupagamavarjanasyAbhAvAt saGagrahavyavahArau sthApanAva nityuktayA saGgrahavyavahArayoreva sthApanAvarjanasya bhavatA kRtatvAdityarthaH nanu naigamasya
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / sthApanAbhyupagantRtve'pi prakRte kimAyAtamityata Aha / / pR. 39 paM. 8 tatreti-naigamasya sthApanA'bhyupagame satItyarthaH / pR. 39 paM. 8 AyapakSe-saGgrahiko naigamaH, sthApanAmabhyupagacchatIti pksse| ___ pR. 39 paM. 9 dvitIye-asaGgrahiko gamaH sthApanAmabhyupagacchatIti pksse| pR. 39 paM. 9 tdbhyupgmprsnggH-sthaapnaabhyupgmprsnggH| pR. 39 paM. 10 tanmatasya-asaGgrahikanaigamamatasya / pR. 39 paM. 10 tRtIye ca-sAmAnyavizeSobhayagrAhI yA paripUrNo naigamaH sa sthApanAmabhyupagacchatIti pakSe ca / pR. 39 paM. 11 sthApanAnabhyupagamopapattAvapi-sthApanAnamyupagamopapacAvapItyeva pATho yuktaH, samuditayorityanantaraM saGgrahavyavahArayoriti sambaddhayate / pR. 39 paM. 12 tadabhyupagamasya-sthApanAbhyupagamasya / pR. 39 paM. 12 avibhAgasthAna-saMpUrNAn / pR. 39 paM. 13 pratyekam-samuditayoH saGgrahayorekaikena pRthak saGgraheNa pRthak vyavahAreNa / pR. 39 paM. 13 tadekaikabhAmagrahaNAt-naigamaikabhAgasya sAmAnyagrAhi tvasya saGgraheNa naigamaikabhAgasya vizeSagrAhitvasya vyavahAreNa grahaNAt svadharmatayA- :''zrayaNAdityarthaH / api ca naigamasya yaH sAmAnyAvagAhanalakSaNo bhAgassa eva vyavahAra ityevaM saGgrahavyavahArau naigamAntarbhUtAva evaJca naigamasya yanmataM tanma- . tAntargatameva saGJahanyavahArayorapi mate sthApanAbhyupagamo'stItyAyAtameveti tatra tarjanaM na yuktamityAha / 21
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ cainatarkabhASA / pR.395.15kiJca-atra yadyapi saGgrahavyavahArayormadhye sAmAnyamAtrAvagAhino naigamasya saGgrahe vizeSamAtrAvagAhino naigamasya vyavahAre'ntarbhAvAgamamatamapi saGgrahavyavahAramatayorantarbhUtamevetivyAkhyA na sambhavati tathApi tathA vyAkhyAne saGgrahavyavahArayoH sthApanAvarjane naigame'pi sthApanAvarjanasya prAptatvAt , saGghahavyavahArayoranyatra dravyAthike sthApanAbhyupagamAvarjanAditi pUrvagrantho na saGgato mavediti na tathAvyAkhyAtam / pR. 39 paM. 14 tanmatamapi-saGgrahavyavahAramatamapi / pR. 31 paM. 15 tatra-sthApanAbhyupagamalakSaNanaigamamate / pR. 39 paM. 15 ubhayadharmalakSaNasya viSayasya-naigame viSayIbhUtasya sAmAnyavizeSobhayAtmakasthApanAbhyupagamasya / pR. 39 paM. 15 pratyekam-vyavahAraviSayIbhUte vizeSAtmakasthApanA'bhyupagame samAviSayIbhUte sAmAnyAtmakasthApanAbhyupagame / pR. 39 paM. 15 apraveze'pi-tayorekaikamAtrAbhyupagamatvataH sAmAnyavi. zeSobhayAbhyupagantRtvAbhAvAtsAmAnyavizeSobhayAtmakasthApanAbhyupagamatvena rUpeNa naigamamatamAtravRttinA tdbhinntaalkssnnprveshaa'smbhve'pi| . pR. 39 paM. 16 sthApanAlakSaNasyaikadharmasya-sAmAnyAtmakasthApanA'pi sthApanA bhavati, vizeSAtmakasthApanA'pi sthApanAbhavatyeti kRtvA sthApanAmyupagamatvaM naigamamate saGgrahamate vyavahAramate cAviziSTamiti tadrUpasya pravezasya / pR. 39 paM. 16 sUpapAdatvAt-sthApanAbhyupagamalakSaNe saGgrahavyavahAramate naigamamatAtmake sthApanAbhyupagamatvAt tathAvidhanagamamatavadityevamupapAdayituM zakyatvAt / sthApanAbhyupagamatvalakSaNasAdhAraNadharmeNa sthApanAsAmAnyAbhyupaga. matvasthApanAvizeSAbhyupagamatvalakSaNasvasvAsAdhAraNadharmeNa bhedo'pyanyonyamupapadyata ityaah|
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH / pR. 39 paM. 16 sthApanA sAmAnyeti-tadvizeSeti / pR. 39 paM. 17 sthApanAvizeSeti-na caiSA svamanISA, kintvaagmprruupnnaivetyaah| pR. 39 paM. 18 yathAgamamiti-AgamamanatikramyetyarthaH / na ceyamastissamanAnupUrdhyA Agame na dRzyata ityata Aha / pR. 39. paM. 18 bhAvanIyam-AgamaniSNAtasudhIbhiriti zeSaH tathA cAgamArthavicAraNayA majayantareNAgamoktamevaitaditi sudhiyAM buddhimadhirohatIti / tamAnavadyamityAdinA'tra darzitA saGgrahavyavahArayoH sthApanAbhyupagamasamarthanaprakriyA vizeSAvazyake itthaM dRzyate tat pariharannAha iha saGgrahiko saGgrahikaH sarvo vA naigamastAvat nirvivAdaM sthApanAmicchatyeva, tatra saGgrahikA saGgrahamatAvalambI sAmAnyavAdItyarthaH, asaJahikastu vyavahAramatAnusArI vizeSavAdItyarthaH, sarvastu samuditaH / tatatha yadi saGgrahamatAvalambI naigamaH sthApanAmicchati barhi saGgrahastatsamAnamato'pi tA kiM necchati? icchedevetyarthaH / atha yadyapi sAmAnyena sarvo naigamaH sthApanAmicchati, tathApi vyAkhyAnato vizeSapratipaterasaGgrahiko'sau tAmicchatIti pratipatavyaM, na saGgrahikaH, na tataH saGgrahasya sthApanecchA niSibhyate (vidhIyate) tarhi ekatra saMghitsato'nyatra pracyavate evaM hi sati vyavahA. ro'pi sthApanA kiM necchati ! kutaH ! asaGgrahikanegamasamAnadharmA vyavahAranayo'pi vartate tatazcaiSo'pi sthApanAmicchedeveti niSiddhA cAsyApi tvayA, atha paripUrNo naigamaH sthApanAmicchati na tu saGgrahiko'saGgrahiko veti medavAn atastad dRSTAntAtsaahavyavahAranayone sthApanecchA sAdhayitum atrocyate-tarhi naigamasamAnadharmANo dvAvapi samuditau saGgrahavyavahArau yuktAveva / idamatra hRdayam-tarhi pratyekaM tayorekataranirapekSayoH sthApanA'bhyupagamo mAbhUditi samuditayostayossampUrNanaigamaH kena vAryate ! avibhAgasthAgamAtpratyekaM tadekaikatAgrahaNAditi" kizca samahavyavahArayorityAdinA darzitAyA yuktastatraivaM prarUpaNA" idamukta bhavati-yathA vibhinayoH saGgraha-vyavahArayo gamo'ntarbhUtaH tathA sthApanAbhyupagamalakSaNaM tanmatamapi tayorantarbhUtameva, tato bhinnaM bhedena tau tadicchata eva,
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA | 168 sthApanA sAmAnyaM saGgraha icchati sthApanAvizeSastu vyavahAra ityetadeva yuktam tadanicchA tu sarvathA'nayorna yukteti // // iti nayaniHkSepa saMyojanA || // atha jIvaviSaye niHkSepAnugamanam // nAmasthApanAdravyabhAvaniHkSepAnAM vastumAtragatatvaM samarthayiSyan granthakAro dravyaniHkSepa bhinnAnAM trayANAM niHkSepAnAM jIve sambhave'pi dravyaniHkSepasya na tatra sambhava iti kathaM niHkSepacanuSTayasya vastutvavyApakatvamiti tAvadAdAvAha / pR. 39 paM. 21 tatra yadyapi yasya... ityAdinA - tatra niHkSepacatuSTaye jIvasya cetanAvataH ajIvasya cetanArahitasya sa cetanAvAn acetano vA, devatAdItyAdipadAnmanuSyAderupagrahaH atra devatAdipadena devatAdizarIragatajIvasya grahaNaM anyathA devatAdizarIrasya jIvasambhinnatvamAzritya tatpratimAyAM sthApanAjIvatve taccharIrakAraNasya dravyajIvatvamapi syAditi dravyajIvAsambhavapratipAdana masaGgataM syAt, ata eva taccArthe yaH kASTha - pustaka - citrakarmA - kSaniHkSepAdiSu sthApyate jIva iti sa sthApanAjIva devatAdipratikRtivat indro rudraH skando viSNuriti asabhUtasthApanaiva jIvasya darzitA devatAdipratikRtivaditi tu yathAdevatAdipratikRtidevatAdisthApanA tathetyarthakaM devatAdipratimAyA eva sthApanAjIvatve tasya dATantikatvato dRSTAntatA na syAditi bodhyam / aupazamikAdItvAdipadAt kSAyikakSAyopazamikodAyika-- pAriNAmikAnAM grahaNam dravyaniHkSepasya jIvaviSaye kathaM na sambhava ityApekSAyAmAha / 1 pU. 39 paM. 21 ayaM hi - dravyajIva ityAkArakaH prakRte dravyaniHkSepa ityarthaH / hi yataH / pR. 39 paM. 21 ajIvaH san- pUrvakAle upayogalakSaNacetanArahitaH san / pU. 39 paM. 25 AyatyA - AgAmikAle /
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparicchedaH 169 pR. 38 paM. 25 jIvo'bhaviSyat bhAvicetanAvAn syAt, tadA uttarakAlabhAvijIvabhAvakAraNatvena pUrvamacetanatayA vyavasthitasya dravyatvamiti kRtvA dravyajIva iti dravyaniHkSepaH sambhavet bhavatu evamevAmpupagame kA hAnirityata Aha / pR. 39 paM. 27 na caitadiSTaM siddhAnte- pUrvamajIvasya sata utarakAle jIvatvamupajAyate ityeta jaina rAddhAnte nAbhyupagatam etadevakuto jJAtaM bhavatetyata Aha / pR. 39 paM. 26 yato-iti / pR. 39 paM 27 anAdinidhanaH- svata utpativinAzarahitaH, sadAtana iti yAvat, pAriNAmikasyApi bhavyatvasyAnAditve'pi muktau vinAzo bhavati naivaM jItvasyetyAvedayituM jIvatvamityuktaM, iSyate ityatra siddhAnte ityanuvarttate, evAvatA dravyaniHkSepasya jIve'bhAvAnniHkSepacatuSTasya vastutvAvyApakatvaM pratipAdyedAnIM tadvayApakatvapakSapAtAdAha / pR. 39 paM, 27 tathApi - uktadizA dravyaniHkSepasya jIva'sambhave'pItyarthaH / pR. 39 paM. 28 guNaparyAyaviyuktatvena - sahabhAvino guNAH jIvasyopayogAdayaH kramabhAvinaH paryAyAH jIvasya harSazokaviSAdAdayastAbhyAM viyuktatvena rahitatvenetyarthaH, yadyapi yasya yo guNastasya tatra yadA kadA'pyabhAve'pi yasmikasminnapi vivakSitakSaNe paryAyasAmAnyAbhAvAbhyupagatau dravati tAMstAnparyAyAn gacchatIti dravyamiti vyutpatcilamyasya paryAyAnugAmitvasya yasminkSaNe na ko'pi paryAyastadAnImabhAvena dravyatvameva na syAt, evamutpAdavyayadhauvyayuktatvaM vastunaH sarvakAlaniyataM savaM tatra dravyasya svasvarUpeNa dhauvye pratikSaNaM kasyaci - tparyAyasyotpAdaH kasyacitparyAyasya vinAza ityata evotpAdavyayau tatra paryAyaviyukte ca tadutpAdavyayAdhInotpAdavyayayorabhAvAbhiruktalakSaNaM satvameva na syAdvathApakasya sattvasyAbhAve tadvayApyaM dravyatvamapi na bhavedeva tathA guNaparyAya
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 bainatarkabhASA padnyamiti dravyalakSaNasya tadAnImamAvAdapi dravyatvaM tadAnIM na syAdato guNaparyAyaviyuktatvaM nAstyeva dravyasyetyat Aha / pR. 39 paM. 28 buddhayA kalpita iti-zAstre guNaparyAyavad dravyamityanena guNaparyAyayodharmatayA dravyasya dharmitayopAdAnAdatra dharmadhArmabhAvasya daNDI-puruSa ityAdau daNDamantareNApi puruSasya puruSamantareNApi daNDasya sadbhAve'pi darzanena prathagbhAvo yathA tatra tathA'trApyevam syAt buddhayA kalpitaH / nanu tatra puruSasya tatrAsAdhAraNasvabhAvapuruSatvamastIti daNDaviyukte'pi puruSassaMbhavati jIvasya tu jJAnAdiviyuktatve idRzasvabhAva eva nopalabhyate iti kathaM buddhayA'pi guNaparyAyaviyuktatvena sthApitaH sa syAdityata Aha / pR. 39 paM. 28 anAdi pAriNAmikabhAvayukto-anAdipAriNAmiko yo jIvatvAdilakSaNo bhAvastena yukta ityarthaH, sAderbhAvasya paryAyatvena tayuktasya buddhayA paryAyaviyuktatvakalpanA na sambhavatItyato'nAdIti / __ pR. 39 paM. 29 zUnyo'yaMmiti-tatvArthAdhigame athavA zunyo'yaM bhaGgaH ityevamullekhAdekasminpakSe uktadizA dravyajIvaH sambhavati, pakSAntare na sambhavatItyarthoM lamyate, granthakAreNa tu athaveti pakSAntarasUcakaM vacanamanupAdAyaiva iti yAvaditante vacanamupAdAya yattadevoktaM, tenedaM jJApita vibhinnapakSatayA'kvodhanasthale AdAvante vA iti kecadityanye AcAryA ityAyanyatamavacanamavazyameva bhavati, tAdazavacanAbhAvAna kalpAntaramiti prathamasya prapaJcanam / athavetyuktizca patipAdya buddhIvaizadyAyetthaM prathamamabhihitaM na tu tathA sambhavatIti bodhyam / kathaM dravyajIva uktadizA pratipAdito'pi zunyaH / zunyatvaM sambhavadarthakatve satvena vacanAtmakabhaGgasya ghaTate nAnyathetyato'sambhavadarthakatvaM darzayati / pR.39 paM. 29 satAmiti-jIvadravye sarvadaiva vidyamAnAnAmityarthaH / yadi yathAjJAnambhavati tathaiva vastusannarthI bhavet tadA sambhAvyetA'pi guNaparyAyaviyuktasvena jIvasya buddhistathAvidho jIvaH, na caivaM kintu yena rUpeNArthA bhavanti tena tena
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| rUpeNaiva tajjJAnambhavati, tathA ca guNaparyAyaviyuktasya jIvasyAbhAvAcathAvuddhissambhavatyeva neti na tayA'sambhavantyA buddhayA dravyasthApanA yuktetyAha / pR. 40 paM. 2 na khalu iti-nanvevaM yadyapItyAdinA saMsacitA nikSepacatuSTayasya na sarvavyApakatA syAdityAzaGkAnivAritaprasaraivetyAzaGkAmpatikSipati / pR. 40 5. 4 nacaivamiti-evaM dravyajIva iti bhaGgasya zUnyatve sati nissedhhetumaah| pR. 40 paM. 4 yataH....anyeSu-jIvabhineSu dravyadharmo dravyAdhoM dravyAkAza ityAdirapi dharmAstikAyAdiSu jIvabhinneSvapi bhaGgo na sambhavatyevetyata uktaM prAya iti / tathA ca jIvapadaM tAdRzAnAmupalakSaNam / etAdRzAzca katipaye eveti tadavyApakatve'pi naavyaapitvmitybhisndhiH| pR. 40 paM. 5 tat-nikSepacatuSTayam / pR. 40 paM. 5 atraikasmin-jIvapadArtha eva kevale / pR. 40 paM. 5 na sambhavati-dranyajIvAbhAvAnikSepacatuSTayaM na sambhavati, namo bhvtiitynenaanvyH| pR. 40 paM. 6 etAvatA-jIve'sambhavamAtreNa / pR. 40 paM. 6 avyApitA-vRddhAH pravacanavRddhAH vizeSAvazyakakArAdayaH badantIti shkyaa| jIve'pi dravyanikSepassambhavatyeveti vastuta eva kstuvyApitvaM nikSepacatuSTayasya, yaH khalu jIva prANadhAraNe iti dhAtuniSpanajIvapadasya prANadhAraNAdirUpavyutpattilabhyamarthamupayogalakSaNaM rUDhArtha vA jAnAti sa yadA tadupayogo na vartate tadAnIM dravyajIva itimatamupadarzayati / / pR. 40 paM. 6 jIvazabdArthajJastatra-jIvazabdArthe etazAnuphyogo dravya. mityAzritya, kAraNaM dravyamityavalambanena dravyajIvamupapAiyatAM matamAha /
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 271 jainatarkabhASA / pR. 40 paM. 7 apare tu ... devajIvamaprAdurbhUtam-vartamAnakAle'prakaTI bhUtamarthAddhaviSayatkAle bhAvitaM, uttarakAlabhAvino devajIvasya manuSyajIvaH kAraNamiti kRtvA manuSyajIvo dravyajIvaH ityetadeva tayoH kAryakAraNasamarthanenopapAdayati / pR. 40 paM. 9 ahaM hi ityAdinA-ahamityanenaitatsvarUpasamarthanaparA AcAyoH svasyAviziSTasAdhyAcArasevanaparAyaNatvato'vazyamuttarakAlabhAvidevabhavaM nirvicikitsamavadhArayanta AtmAnameva parAmazanti / AstAM dRSTAntAntaragaveSaNA mAmeva tAvadravyajIvaM jAnantu bhavanta iti nAvyApitA niHkSepacatuSTayasya anyadvayaktam / pR. 40 paM. 11 etaditi-pUrvaH pUrva ityAdinA'ntaramevopavarNyamAnam / pR. 40 paM. 11 taiH-manuSyajIvasya dravyajIvatvamupagacchadbhirAcAryaiH parasya parasyotpitsorityantaraM jIvasyeti dRzyam / pR. 40 paM. 12 asmiMzca pakSe-anantarAbhihitAcAryamate ca, siddhajIva eveti siddhajIvabhavanAntaraM punaraparajIvabhAvena bhavanAbhAvAtkasyacidapi viziSTa jovasya kAraNatvAbhAvAtsiddhajIvasya dravyajIvatvaM na sambhavatIti sa eva bhAvajIvaH manuSyAdijIvasya tu yAvanna siddhistAvadavazyamuttarakAle viziSTajIvabhAvena bhavanamiti kAraNatvAd dravyajIvatvamityevakAralabhyameva spaSTayati / pR. 40 paM. 13 nAnya iti-siddhabhinnajIvo na bhAvajIva ityarthaH / pR. 40 paM. 13 iti-etasmAtkAraNAt , etadapi anantaropadarzitAcAryamatamapi / pR. 40 paM. 14 nAnavadyamiti-na nirduSTaminyarthaH siddhAnyajIve bhAvajIva iti niHkSepasyAghaTanAt siddhe dravyajIva iti niHkSepasyAghaTanAttannibaMdhanAvyApitAdoSasadbhAvAt khayamuktAcAryamate manuSyajIvAdI viziSTajIve dravyajIva iti dravyaniHkSepasya sambhave'pi vizeSaNAnurakte jIve dravyajIva ityevaM dravyaniHkSepo
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prmaannpricchedH| naivamupapAditaH svAmivizeSaM jIvamprati manuSyajIvAderakAraNatvAt devajIvamprati manuSyajIvasya kAraNatvena manuSyajIvo dravyajIva ityevaM dravyanikSepAkAro bhavenna tu dravyajIva iti / nahi pArthiva vizeSaSaTamprati kAraNasya mRtpiNDasya dravyaghaTa iti vyapadezavata dravyapArthiva iti myapadeza iti doSaduSTatvaM saGgamayiSyan tathA thaTIkAkaduktadoSaM tAvadAdau pariharati / pR. 40 paM. 15 idaM punarihAvadheyamiti-iha anantarAbhihatAcAryamatagatatavArthaTIkAkadurUsiddhamAtravRttimAvajIvatvaprasaGgandoSa / idam ityamityAdinA'na ntarameva vakSyamANam punaH avadheyam sudhiyA parizIlanIyam / pR. 40 paM. 15 ittham uttarottarajIvamprati kAraNatvataH / pR. 40 paM. 15 bhAvatvAvirodha:-bhAvatvAvirodhAbhAvorthAt kAraNatvAd dravyamapyastu kAryApanatvAdanAdipariNAmikajIvatvAdimAvayogAtprANadhAraNAdimasvAca bhAvatvamapyastu nAstyatra kazcitpratikUlastarkaH / evaJca siddha eva bhAvajIvo nAnya iti doSasya nAvakAzaH / pratyutazAle nAmAdinAmekavastugatAnAM bhAvAvinAbhUtatvapratipAdanato bhAvatvAvirodhameva pratipAditamastItyAha ekavastugatAnAmiti kutra pratipAdanamityapekSAyAmAha / pR. 40 paM. 17 tadAha bhASyakAra....ahaveti-athavA vastvamidhAnaM nAma sthApanA ca ystdaakaarH| kAraNatvamasya dravyaM kAryApana taka bhASaH // 1 // iti saMskRtam / tatra svAbhimataM doSamuddhAvayati / pR. 40 paM. 20 kevalamiti-spaSTam etatsvarUpavizeSajijJAsubhirasma mirmitanayarahasyAdikamavalokanIyaM granthagauravamayAneha tadvizeSavicAraH pratanyata ityAcayenAha / adhikamiti // iti jIvaviSaye nikSepAnugamanam / // iti jainatarkabhASATIkAyAM tRtIyo nikSepaparicchedaH //
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA / // atha viSayAnukramaNikA padyakadambAtmikA / / granthe'sminmAnagharcA prathamamanu tato nIticarcA tato'nte nikSepANAM vicAro jinasamayasamAlocanA tatra kAntA / siddhAnte'sminpramANa svaparaviSayakaM jJAnamAropabhinaM nApodho darzanaM no na ca nijaparayorekabhAsyeva cAsau // 1 // svAMze nirNItirUpaM bhavati nanu phalaM tatpramANaM paratra ekasminno viruddhamiti phalakaraNe yojite te kathazcit / tanmAnaM syAd dvimedaM jinamataprathitaM spaSTamadhyakSamA syAdaspaSTaM parokSaM na paravibhajanA yujyate kA'pi tasya // 2 // tatra spaSTaM dvimedaM vyavahRtiphalakaM vastugatyA parokSaM mukhyaM spaSTaM dvitIyaM prathamamihabhavedindriyAnindriyAmyAm / dveSA tasyApi bhedaH zrutamatividhayA tatprabhedo'pyaneko vistIrNA'vagrahAderapi mananabhidA syAccaturdA tu tatra // 3 // sambandhazcendriyArthobhayaniyata iha vyaJjanAvagraho'yaM muktvA cakSumano'pi prabhavati ca tatassyAccatussaGkhyako'sau / jJAnopAdAnabhAvAdbhavati punarayaM jJAnamavyaktarUpaM no pUrve nApi pazcAtkathamapi ca bhaved darzanaM tatra mAnyam // 4 // tatpazcAdarthabodho bhavati samatayA no vizeSaNe yo'sau sarvairapyakSavagairbhavati ca manasA SaDvidho'vagraho'yam / sa dvedhA nizcayottho vyavahRtinipuNazceti bhedena bhAvye satsAmAnyaikabodhaH prathama iha parastadvizeSAvagAhI // 5 // iMhA sambhAvanAkhyA tadanu bhavati sA tadvizeSonmukhA'syAH prAyazzabdena bhAvyaM tadamu gativazAdevamullekharItiH / eSA syAnizcayotyA vyavahRtiprabhavA yA tu tasyAH svarUpaM prAyaH zAkhena bhAvyaM madhuraguNabalAdevamagre'pi medH|| 6 //
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. pramANaparicchedaH zabdo'yaM zAla evAyamiti ca tadanu syAdavAyassa eva. kizcitkAlasthitatvAd dRDhatama udito dhAraNAkhyazcaturthaH / dhAdyA'vicyutiH sA smRtirapi ca parA madhyamA vAsanA'nyA evaM siddhAntagatyA matiriha vibudhairbhAvinIyA caturSA // 7 // evaM siddhAntamAnyaM zrutamapi gaditaM tvakSarAnakSarAthai maidaimimaM kathaJcinmanuamitamidaM dravyato bhAvatazca / evaM pratyakSatAyAM zrutamatimajanA syAtparokSe'pi tena jJAne nAdhikyazaGkA prabhavati budhagA paJcabhedAtparokSe // 8 // AtmavyApAramAtraprabhavamanumataM mukhyamaspaSTamina spaSTaM tacca dvimedaM vikalasakalanAyogatastatra cAyam / dvedhA syAdAdimo yo'vadhiriti prathito'zeSarUpyekabodhaH poDhA jJeyo'nugAmiprabhRtinijamidAbhAjano mAnavidbhiH // 9 // antyo podho manAparyava iti prathitaH svAntaparyAyamAtra prAhI sAkSAtsacintAviSayamanumayA vetti no taM. tu sAkSAt / dvau medau tasya coktau RjuvipulamatI yasya meyo vizeSaH . svalpaH pUrvassa mAnyastadadhikaviSayo bhAvanIyo dvitIyaH // 10 // yo dravyaM paryavazvAkhilamapi viSayaM vetti sAkSAtsa pUrNo bodho kSeyo jinAnAM bhavati ca sakalo nAsya medapramedau / tadvAn syAtkevalI yo bhavati kavala g nAnyathaudArikasya dehasya syAtsthitiyadvivasanamananaM yuktyapetaM na mAnyam // 11 // sthAmAvyAtkevalaM tatsakalaviSayakaM svAvRtereva nAzAt nedaM yogotyadharmAtprabhavati manasA'gocare bhAvasArthe / kintu svAzeSakarmAvaraNavigamato jAyamAnasya cAsya svagrAve'zeSabhAve kimapi viSayatArodhakaM yatra cAsti // 12 //
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 jainatarkabhASA / aspaSTaM yatparokSaM bhaSati nanu bhidA patradhA tasya tatra ___ yA'sau pUrvAnubhUtArthaviSayaniyatA sA'nubhUtyekajanyA / mAnaM smRtyAkhyamiSTaM na ca nijaviSaye sA'nyatantrAnubhAvAt na prAmANye tathA sA'nubhavaniyatatA janmamAtre tu tasthAH // 13 // mAnaM syAtpratyabhijJA smRtisahakatayA jAyate sA'nubhUtyA tiryaksAmAnyamukhyAna bahuvidhaviSayAn bhAsayatyatra yasmAt / sAdRzyAva'tAdyAn ghaTayati parato dUratAdIMstathaiva yasmAttasmAtparA sA samanugamaparA yatra tatraikarUpA // 14 // pUrvasmAduttarasminghaTayati ca yatazcaikatAM tadviziSTA the dravye meyamasyAssugatasuta tato nApaneyAnvayeyam / na spaSTaikasvarUpA bhavatu kathamiyaM nyAyamAnyasvarUpA mahAyuktopamAnaM tviha vizati yato nAdhikaM tattramANam // 15 // sAkaM sAdhyena hetoH samasamayadezAdezadharmisvabhAve vyApti gRhNAti bodho'vyabhicaritamayI bhAvikAM tarka eSaH / vAcyaissAkaM girA vA'vagamananipuNo vAcyatAdirazeSA vacchedenaiva so'yaM niyamamatitayohAparAkhyaH pramANam // 16 // sAdhye satyeva hetussakala iha bhaveno vinA taM ca ko'pi evaM syAtkumbhazabdaH sakala iha bhavedvAcakaH kumbhamAtre / ityAdyAkArakassaH prabhavati ca dRzeH pratyabhijJAsmRtibhyAM sAdhyAdistena sAdhyAnumitiradhigatizcAbhidheyasya zandAt // 17 // prAmANyaM tasya bauddhairapahRtamucitaM tanna pratyakSapazcA dbhAve'pi syAtmamANaM bhavati nanu yato'trApi vastuprabandhaH / prAmANyaM mAnyametadvayavahatibalato nAvinAmAvabodhaH / pratyakSAtpazcakAdyat sugatasutamatA prakriyA yatra mithyA // 18 //
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. praannprissdH| AhAryAroparUpo'kSiyarapatanayaiH kalpito yastu varkaH zahAmAtravyavasavanaphalakatayA na pramANa svataH sH| yuktaM naitanmataM yat niyamamatikyaivAhatto'yaM pramANa tarko nyAyAdhabhISTo'pi bhavati phalavAnsaMzayocchavakatvAt // 19 // hetossAdhyasya bodho niyamamatibhavatso'numAnaM pramANaM dvedhA svArtha parArtha prathamamiha mataM liGgayodhAtsamutthaM / vyAptismRsthA'pi janyaM na tu bhavati parAmarzacoyona hetu yasmAko pakSadharmatvamapi gamakatAra mataM sAdhanasya // 20 // pitro maNyato'trAnumiti samudayo'pakSadharmAtyutasyaH brAmaNyeva dRSTa itthaM nabhasi zacimatirjAmate nIracandrAt / hetujJAnAzrayatvAtkacidatha niyamopaskaratvAtkacitra mAnaM pakSasya sAdhyAnumivigatamako yujyate vyAptito'pi // 21 // antaryAptyA ca pakSe niyamamatibalAtpakSabhAnaprati noM yuktA vyAptimedona viSayaniyata kinvabhISTaH svataH sttH| trailakSaNyAdina~va paramatapracitalakSaNaM sAdhanasya / kintvekaM sAdhyabhAke bhavanamaparathA'bhAva ityeva jainam // 22 // pUrva yA pratItaM na ca paramitito vASitaM vAvabhISTa sAdhyaM jJeyaM tayAH tamiyamamavikalApekSayA dhrmruupm|. tadvAndharmI ca sAdhyaM svanumitisamayApekSayA dhamisiddhiH syAnmAnA vikalpAdatha bahubhayato darzitA pAtraH yukiH // 23 // hetoH pakSasya yatsyAvacanAniha bhavatyAryAnumAna nodAityAdivAcA pharamatagadito yujyateSTa pryogH| bAdInmandAdibuddhInparamiha tuH samAbhitya nyAyAyoge pAke budivAkyAnyapi jinasamaya sammatAnyeka stra // 24 //
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ janatarkabhASA / so'yaM heturviM madaH prathama iha vidhissyAdabhAvo dvitIyaH ___ tatrAdyasyAdvimedo vidhimitinipuNo'nyo niSedhe samarthaH / SoDhA''dya vyApyakAryA pratitijanakapUrvottarAtmakSaNaika samyakcArisvarUpairapara iha viruddhoelabdhyAkhya iSTaH // 25 / / so'yaM saptaprakAro bhavati sa ca niSidhyasvabhAvo dvidhA bhinnArthavyApyakAryavikalajanakapUrvottarAtmapracAraiH / antyo'pi syAdvibhedo vidhiriva gaditaM paJcadhA''dyo viruddhasyaiva syAtkAyehetvAtmaratasahacaravyApakAbhAvabhede // 26 // antyassaptakaro bhavati sa ca niSedhyAviruddhasvabhAvA bhAvAyereva bhedairasadanugamacayadarzitodAhRtA c| hetvAbhAsastato'nyastrividha ihamato'siddha evaM viroddho' naikAntazceti bhedAdaparamatamidA khaNDitA yuktibhistu // 27 // AvirbhUtaM yadAptoktavacanata idaM tvAgamAkhyaM pramANaM vyAptijJAnaM vinApi prabhavati hi tato nAnumAne niviSTam / satyArthajJAnapUrva hyupadazati hitaM yaH sa AptastadIyaM vAkyaM varNAdirUpaM vacanamanumataM pudgalenaiva jAtam // 28 // varNo'kArAdiriSTo bhavati nanu padaM yacca saGketavattat anyonyApekSitAnAM samuditamuditaM vAkyametatpadAnAm / tatsarvatra svavAcye'nusarati niyamAtsaptamaGgI tathaiva sthAtpUrNArthAvabodho bhavati nanu tadA mAnabhAsyAnyathA no // 29 // ekatrArthe tu praznAnugamanavazatassaptadharmapravRzyA ___ bhaGgAH pratyekadharma vidhitadapahatibhyAM bhavantIha sapta / te syAtkArAGkitAssyustvarNati niyatAH saptamaGgI banyonyApekSabhAvAmanu dadhati mahAvAkyatAM syAta eva niSThAm // 30 //
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparicchedaH / sAdibhAvavargoM bhavati nanu vidhistaniSedhasvabhAvo dharmoM vyastabhAve tadubhayaghaTanAmAtrataH pazca cAnye / evaM syuptadharmAviSayakRta bhidAssaMzayAstena sapta jijJAsAssapta tebhyobhyudayamadhigatAssaptapraznAzca tAbhyaH // 31 // syAdastyeveha sarva bhavati ca prathamo bhaGga evaM dvitIyaH syAnnAstyeveha sarva kramika tadubhayAvaidakau yojitau tau / jJeyobhaGgastutIyo'tha yugapadubhayA vedakasyAtturIyos vaktavyaM syAttato'nye traya iha mIlanAtsambhavantIha bhaGgIH // 32 // dharmANAM bhinnatAyAM bhavati hi vikalAdezatA bhaGgamAtre teSAJcAbhinnatAyAM bhavati tu sakalAdezatA bhaGgamAtre | aSTau kAlAdayastAM vidadhati nayato gauNaprAdhAnyabhAvAdevaM syAtsaptabhaGgI jinasamayagatA dvisvabhAvA pramANam // 33 // etadvArttA'vasAne prathama iha pariccheda uktaH pramANe pUrNArthA mAnavAkyaM tata iha sakalAdezatastabhaGgI / saiva syAnItivAkyaM nanu yadi vikalAdezatAmeti tasmAdanyatIrthAntarIyaM vacanamubhayato bhraSTamekAntatAyAm // 34 // vastvaMzasyaiva bodho naya iha gadito nApramANaM na mAnaM nevAsambhAvyamambhonidhimitasakalaM nAsamudrA'mbudhirno / dravyArthaH paryavArthastviti bhavati bhidA tasya tatrAdya iSTaH prAdhAnyAd dravyabhAvAkalanamatirasau paryaveSvetyupekSAm / / 35 / / 279 - antyaH paryAyamAtraM kalayati sakalaM dravyasAmmukhyazUnyo dravyaM sAmAnyamanyadbhavati natu vizeSAbhidhAnaM vivarttam / dravyArthastatra mAnya strividhaiha nayo naigamassaMgrahatha tAbhyAmanyastRtIyo vyavahRti nipuNaH paryavassyAccaturdhA // 36 //
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28. jaintrkbhaassaa| AdhastatrarjusUtraH kSaNikamiha jagat zabdanAmA dvitIyaH kAlAderthamedastviha tu samabhirUDhAbhidhAnastRtIyaH / medaH paryAyabhedAdiha bhavati tataH zabda mede'rthamedaH syAdevambhUtanAmA carama iha mate nAkriyArthastu zabdaH // 37 // evaM syussapta ete ubhayagaNanayA teSu cAdyA nayAssyu zcatvAro'rthapradhAnAtraya iha tu pare zabdanAmnA'bhidheyAH / evaM dvAvarpitAnarpitanayavacanau paryavadravyabodhau evaM dvau nizcayAnizcayanayavacanI lokasiddhArthako'ntyaH // 38 // AdhastatvArthabodhaH sakalanayamatasvArthako'ntyo nayaikA rthagrAhI caivmevaaprnybhjnaajnyaanto'rthkriyaatH| jJAnantvekaM pradhAnaM kalayati prathamazcAntya Aha kriyAM tu samyaktvaM jJAnamevaM caraNamiti samaM mokSamArgastu jainaH // 39 // pUrvaH pUrvo nayassyAmanu bahuviSayottaro'lpArtha eSu saptasyaiva viveko gaditanayabhidA''bhAsatAyAzca bodhyA / ekAntAvezataste paramiha gaditA durnayA gautamIyA dInAM dRSTAntagatyA katipaya iha te darzitA bhAvitAzca // 40 // evaM pUrNoM dvitIyo bhavati nayapariccheda nAmAtra pUjyai vyArthazcarjustro'numata iha tataH paryavArthastridhaiva / no bhinno naigamo'ntarbhavati sa tu paraM saMgrahe siddhaseno'. zudravye'thavA'yaM vyavahati nipuNe vakti caivaM vivekaH / / 41 // nikSepAcArthazabdAnyataraviracanAste caturdhA niruktAH __tatrAyo nAmanAmA kvacidapi ca nijaarthaanpeksso'bhissiktH| nAmendro gopaputro'paramapi ca tathA DityanAmabhilApyaM yAvad dravyaM tathAnyad dvividhamidamathApekSayArthasya bhAvyam // 42 //
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparicchedaH / 281 citrAdau sthApyate yaccabhimatamataye zUnyamarthana tulyA. kAra vA''kArahInaM tadiha nanu mataM sthApanAkhyaM dvitIyaM / dvedhApyetacca yAvatkathikamatha bhaveditvaraM sthApanendraH zakrAkAreNa tulyoparacitapratimA sthApitAzcAnyathA'pi // 43 // heturnikSipyate yaH sa tu jinasamaye dravyanAmA tRtIyaH / ___ kAryoM bhAvo'trabhUto bhavatu bhavatu vA'nAgato naagrhotr| dravyendro bhUtazako'bhimata iha tathA bhAvizano'pi sAdhu prAdhAnye'pi sa syAdatha tadanupayoge'pi saMyojitI'sau // 44 // mAvo bhAve'bhiSikto'nupacaritanayA svasvarUpe caturtho bhAvendrazzakramAvo bhavati surapatirmukhya evaarthkaarii| nAmAdInAM trayANAmapi pratiniyatAssanti kecidvizeSA . bhAvAbhAvavizeSe bhavati nanu tato bhinnatA'nyonya meSAm // 45 // bhAvAtvAtikramo no yata iha nikhile vastuparyAyabhAvo . nAmAdAvindrazabde kathita iha bhavenkevale srvbodhH| .... kintu pratyekabodhaH prakaraNaprabhRterjAyate tena seve . bhAvAGgatvAzca nAnyA bhavati paramasau bhAvaprAdhAnyameSu // 46 // etaccoktaM vibhinnArthagatamananayA'bhinnavastusvarUpe' pyastvevaiSAM pravRttiH sakalamapi nijairvastunAmAdibhiryat / bhAvavyAptairviziSTaM samadhigatamayaM syAca siddhAntavAdaH sarveSAmeva teSAM prativiSayamatasvasvanItiprakAzaH // 47 // yojyA ete nayaissyuniyamitagataye siddhasenasya pakSa nAmAdyAzcandrayassyustvanumativiSayA dravyanItena bhASaH / mAvaH paryAyanIteranumatipadavIM yAti nAmAdikI no ... dvau medau dravyanIteH RjupramRtinayA parvavArthasya mAnyA 48 //
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA / itthaM pUjyaniruktaM nijamataviSayAsarva evAdyamAnyA nikSepoparyayasyAnumativiSayatA yAti bhAvo na caanyH| dravye caivarjusUtro vizati nanu yatasso'pyazuddhastu zuddhAH zabdAdyAzca trayo'nye bhavanaparigatAstanmate paryavArthAH // 49 // yuktayA caivarjuztre sakalaviSayatAM sthApayitvA parasya mAnyaM yannAmabhAvau kalayati na paraM khaNDitaM sUtrato'pi / trIneva sthApanAnyAnvavahRtinipuNassaGgrahazcaicchatasta nmantavyaM yuktijAlairapahRtamuditA naigamasyApi bhedAH // 50 // nikSepyAssarva etaina hi bhavati paraM dravyanikSepa eko jIve tatrApi mArgo bahuvidha uditaH khaNDitaH sthApitazca / itthaM pUrNastRtIyo bhavati nanu pariccheda eSo yathArthaH pUrNo grantho'pi cai viSayaparicayastatra kArya: sudhiibhiH||51|| // atha prazastiH // svaparasamayavijJo jainasiddhAntaniSThaH pramitinayavidagdhassarvanikSepadakSaH / matamananapravINo navyanirmANakartA kva nu sakalayazamzrIH zrI yazonAmadheyaH // 1 // kva ca vigatamAtizrInItimAtre viSaNNo' 'pyaparamataniviSTo mAdRzo'tAdRzazca / anubhavatu tathApi praSThatatkRtvA mUlA nugamana sumahimnA''deyatAmeSa granthaH // 2 // skhalanamiha vicAre yadbhavettatvadRSTayA parakRtimananArthAzzodhayiSyanti tattu / na hi bhavati niyogastAnpratItthaM kadApi na ravirudayameti prerito'nyasya vAkyaH // 3 //
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparicchedaH / 103 . upakRtiraparasyApyastu mA vA'stvamuSmAt mama mananamavazyaMbhAvi cAto vicArAt / bhavati saphala evaM zrI guronemisare zvaraNakamalapUjAsambasAdorakSayArthaH // 4 // deze gujaranAmni rAjanagare lakSmIbhRtAmAspade pADApola sunAmacAruvidite tadgrAmabhAge'bhavat / zrIprAgvATakulInazAha amathAlAletinAmA sudhIH subhAddhaH samupAttayogyavibhavo dharmakriyAtatparaH // 5 // putrau tasya babhUvaturbudhavarau dharmaikaniSThau paraH zrImAn gokuladAsanAmaviditaH pAzcAtyavidhai kbhH| anyastrIkamalAlanAmagadito yo dAktarazca ema DI matvA dezamamerikAdikamato labdhapratiSTo'bhavat // 6 // zrIsUrIzvaranemisarinikaTe dIkSAM prapadyAgrajo ___ kazcikAlamupAsya devagatiko jAtassubhadromuniH dIkSAM prApyasuto'sya sampratigurossomasya pArthe sthito mokSAnandamunistathA'sya bhaaginiisaadhviisucaaritrinnii||7|| zrImAn zrIkamalAle AttavibhavaH zrInemisareguro tviA'sAramazeSameva bhavajaM dIkSA sabhAryo'gRhIt / so'yaM ratnaprabhA'bhidhomunivaracAritracUDAmaNiH sA cApi pramadA samasvividitA sAcI vimucyArthinI // 8 // zrI vIrasya prabhodharitramamalaM tayAnalInAtmanA . kRtvA cAGgalajabhASayA suvizadaM tadbhAvitArthaspRhaH / / mAM jainAgamamAnyamAnaprabhRteH saMkSepavotaye bhUyo'bhyarSitavAn sa zAstraracane suspaSTa bodhyApaka // 9 // .
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 jainatarkabhASA / kizcAsyAdhyayane bhavennu sugamo yAvadvicArodgama stAvadRSTimupAgatA katiriyaM zrItarkabhASAbhidhA / zrImadvAcakapuGgavasya yazaso vRddhoktisaMvAditA taTTIkodayasariNA viracitA ratnaprabhAkhyA mayA // 10 // zrImannemyabhidhAvatassumahate zrImaricUDAmaNeH stIrthoddhAraparAyaNasya kRtino vijJAtazAsAmbudhaH / sammatyAdikavRttigumphanapaTohemaprabhAdiprabhA nalpodbhAvanatatparasya sugurobhecyA kRtaiSA prabhA // 11 // zrIsiddhAcala tulyagauravabhRti zrImatkadambAcale pUrNA vyomakhakhAdi sammitatame caikramIye shume| mAghe nAgatithau site ravidine ratnaprameyaM satAM . saMmodAya vicAryamANahRdayA'stvApuSpadantodayam // 12 // TIkAmetAM svagururacitAM sAbhidheyAM samagrAM zuddhIkRtya pramuditamanA nandanAkhyo'pi sriH| AzAste'sau jinavaramatAtkSuNNamatrAsti yattat kSantavyastAtsakaruNamanasparivaryaissamastam // 13 //
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ A SET EIGHT BOOKS OF BY MUNI SRI RATNA PRABHA VIJAYAJI HANT IN SIDDA SRI SOCIETY Sicer SAMA CAVASA QAPANA SRI JAINA SIDDHANTA SOCIETY. Panjra Pole Upashraya. Panjra Pole AHMEDABAD [ India ) 1 950
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ VOLUMES 1. Sramana Bhagavan Mahavira Vol. I Part I Life. 2. Sramana Bhagavan Mahavira Vol. I Part II Life 3. Sramana Bhagavan Mahavira Vol II Part I Life. *4. Sramana Bhagavan Mahavira Vol. II Part II Life. 5. Sramana Bhagavan Mahavira Vol. III Ganadhara-vada. 6. Sramana Bhagavan Mahavira Vol. IV Nihnava-vada. an Mahavira Vol V Part I Sthaviravali. *8. Sramana Bhagavan Mahavira Vol V Part II Sthaviravali. # Will be published in October or November 1950,
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ VOLUMES "Sramana Bhagavan Mahavira". Series In the year 1941-42, Four Volumes of the book "Sramana Bhagavan Mahavira" written in English, from authentic material collected from Jaina Scriptures and other sources, by Muni Maharaja Sri Ratna Prabha Vijayaji-a disciple of Sasana Samrat Acarya Maharaja Sriman Vijaya Nemisurisvaraji-were published. At the time when the work of printing these volumes was undertaken, the cost of good Printing Paper was annas three and six pies per lb. and printing, as well as, other charges were low. But during the year 1941, the cost of Printing Paper increased greatly owing to War difficulties, and some of the printing work had to be finished with paper bought at a price varying from annas Twelve to Fourteen annas per lb. The work of printing had to be finally stopped, as the required quality of paper, could not be had in India at any cost, nor could it be got from foreign countries. However, after four years of anxious waiting for conditions to improve, a sufficient quantity of good Printing Paper had been obtained from England, and the work of re-printing the volumes-revised and augmented with much additional matterhad been commenced from July of last year. Instead of four books, there will be eight books greatly increased in size, as explained in this Pamphlet of Contents of each volume The market price of Printing Paper has considerably increased and printing charges have increased three to four times, on account of heavy labour-costs. Taking into consideration the
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ enhanced cost of materials and labour, and the heavy charges of make-up, as well as, the utility of the volumes, we have, as far as possible, tried to keep the prices of the individual books within very reasonable limits. For the present six books of the Series have been pubished viz. (1) Vol. I Part I (Life ). (2) Vol. I Part II ( Life ). (3) Vol. II Part 1 (Life ) (4) Vol. III ( Ganadhara-vada ). (5) Vol. IV ( Nihnava-vada ), and (6) Vol. V Part I ( Sthaviravali ). Remaining two books viz. Vol. II Part II ( Life ) and Vol. V Part Il completing the series are in press and they will be published in October or November of the current year. July 1950. Publisher
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ Contents of Sramana Bhagavan Mahavira. Volume I. Part 1. CHAPTER I Jiva Tattva and A-jiva Tattva-Kinds and Varieties of Souls Sthavara Souls-Nigoda Living Beings-Trasa (mobile) Souls-Varieties of Indriya Souls-Narakas-TiryancasManusyas -Devas-Kinds of Tiryanca Pancendriya Souls-Sthala - cara-Jalacara-Khecara-The Universe. CHAPTER II Su-deva-Arhat Deva-Su-guru-Su-dharma; Ku deva; Ku-guru; Ku-dharma-Mithyatva-Kinds of MithyatvaA-virati-Pramada- Kinds of Pramada-Kasayas-Kinds of Kasayas. No-kasayas-Yoga. CHAPTER III. Samyaktva-Kinds of Samyaktva-Story of the Farmer-Signs of Samyaktva. CHAPTER IV. First Previous Bhava of Sramana Bhagavan Mahavira-King Satru-mardana of Jayanti Nagari-Nayasara going to neighbouring forests for bringing timber-Nayasara giving food and drink-materials to Sadhus who had lost their way in the forest-Preaching of Dharma-Varieties of Dana-Sila (chastity) Tapah (austerity)-Bhava-Attainment of Samyaktva. CHAPTER V. Second Previous Bhava (as a celestial being in Saudharma deva-loka -Devas or Celestial Beings-Kinds of Bhavana-pati gods-Kinds of Vyantara and Vana-vyantara godsVaimanika gods-Number of Vimans (celestial cars)-Colours of Vimans Height-Age-limit-Food-Respirations-Lesyas etc. of Celestial Beings-Previous Bhavas of Celestial Beings-Future Bhavas of Celestial Beings. CHAPTER VI. Third Previous Bhava. Raja Rsabha-deva of Vinita Nagari-Diksa of Raja Rsabha-deva-Kevala Jiana of
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ Bhagavan Rsabha Swami-Final Einancipation of Maru-devi Mata - Sermon of Bhagavan Sri Rsablia Swami. Birth of Marici-Diksa of Marici Kumara-Story of Angara-dahaka-Marici Muni becoming slack in performing religious duties-Marici Muni assuming the apparel of a Parivrajaka mendicant-Bharata Cakravartin orders out five hnndred bullock-carts full of food and drink-materials-Tirthan kara Bhagavan Sri Rsabha-deva goes to Mount Astapada-Explanation of avagrahas-In the Samayasarana there, Bharata Cakravartin asks the Bhagavan whether there will be any other person who will become a Tirtharikara like himself in future or not? On Bhagavan's pointing out to him his own son Marici, who was sitting in a corner dressed as a Parivrajaka, as a future Vasudeva, a future Cakravartin, and as a future Tirthankara, the delighted Bharata Cakravartin wen to Marici, aud paid him homage as a future Tirihan kara. Marici rejoicing with joy and dancing frivolously out of pride for his noble birth, incurred the evil Karma of birth in low families-Nirvana (Final Enancipation of Tirthii'sara Bhagavan Sri Rsabha-deva Swami-Kapila beco.nes a disciple of MariciSome considerations about birth in a low family-Karma Philosophy-Kinds of Karinas. CHAPTER VII. Fourth Previous Bhava as a god in Brahma deva-loka. Fifth Previous Bhava as a Brahmana named Kausika in Kollaga village-Sixth Bhava as a Brahmana named Puspamitra in Sthunaka village. Seventh Previous Bhava as a god in Saudharma deva-loka. Eighth Previous Bhava as a Bra. hmana named Agnidyota in Caitya Sannivesa-Ninth Previous Bhava as a god in lsana deva-loka. Tenth Previous Bhava as a Brahmana named Agnibhati in Mandira village-Eleventh Previous Bhava as a god in Sanat Kumara deva-loka. Twelfth Previous Bhaya as a Brahmana named Bharadhvaja in Svetambika. Thirteenth Previous Bhava as a god in Mahendra deva-loka. Fourteenth Previous Bhava as a Brahmana named Kapila of Rajagriha Nagara-Fifteenth Previous Bhava as a charming god in Brahma deva-loka.
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ Vol I Part I Royal Octavo Size. Cloth-bound with Illustrations. Pages 344 Price in Hindi Union. Rs. 8 (Eight). Packing and Postage extra. Foreign 16 s., U. S. of America. (Four Dollars) Sramana Bhagavan Mahavira. Vol I Part 11 CHAHTER I. Sixteenth Previous Bhava. Birth of Vibyabhuti Kumara-Visvabhuti Kumara going to Puspa-karandaka garden for amusement during Spring Festival-Visvabhauti Kuma. ra treacherously sent with a large army to fight with a frontier feudatory prince at the instigation of Queen Madana-lekha. When Visvabhuti Kumara returned home, he realised that it was a well-designed plan of Madana-lekha to drive him out from the garden to make room for her son Visakha-nandi. Becoming enraged at this insulting diplomacy, Visvabhuti Kumara renounces the pleasurable enjoyments of the world, and he takes Bhagavati Diksa at the hands of Acarya Sambhuti Suri. Visvabhuti Muni practised severe austerities during his ascetic life, and went to various towns and villages with the object of preaching the principles of the Tirthankaras.-When Visvabhati Muni-whose body had become greatly debilitated by continuous fastings and strict penances-was going for alms after a continuous fasting of one month at Mathura (Muttra), he was accidentally knocked down by a rushing cow. On seeing that Visvabhuti Muni had fallen down on the ground owing to a strong impact with the body of the cow, his cousin Visakha-nandi who had gone to Mathura with a number of his attendents on his marriage-ceremony with the daughter of the king of that place, began to crack jokes at the withered condition of the body of Visvabhuti Muni. The penitent Muni was greatly offended, and he made a niyana-nidana-a firm determination to be able to possess, after death, sufficient strength to kill all those persons at one blow, by way of revenge. Athough Visvabhuti Muni was repeatedly advised by Sthaviras and others to desist from the attempt, he
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 did not leave off his firm resolution, and having died without expiating for his sinful act even on his death-bed, he was born as a god in Maha-sukra deva-loka-Seventeenth Previous Bhava as a brilliant god in Maha-sukra deva-loka with an age-limit of seventeen (17) sagaropam years. Appendix No. I, containing Some Note-worthy Points about the Sixteenth Previous Bhava of Sramana Bhagavan Mahavira. CHAPTER II. Eighteenth previous Bhava of sramana Bhagavan Mahavira-Tripristha Vasudeva-Queen Bhadra, the chief consort of ( King Ripu prati-Satru of Potanapura ) gave girth to Acala Kumara portended by four Great DreamsAfter a few years, birth of a daughter named Mrigavati to Queen Bhadra-When Mrigavati attained youth and marriageable age, King Ripu prati-Satru becoming greatly enamoured with her exquisite beauty and blooming charms, publicly and shamelessly, contracted marraige with his own daughter, disregarding violent protestations from Queen Bhadra, Acala Kumara, family-members, feudal princes, ministers, religious preceptors, and from a large majority of citizens, who were painfully grieved at such an un-natural and utterly disgraceful alliance, and, having made her his Chief Queen, he began to enjoy worldly pleasures with lier Queen Bhadra-the girl's mother-becoming displeased by this heinous act, and greatly distressed by public censure, went away to her parents' house in the Deccan, and passed her days in mourning The parents of Queen Bhadra were very wealthy. A nice town namen Mahe vari- complete with high city-walls, beautiful buildings, temples, dharmasalas (inns for travellers ), cattlecamps, big market-places and gardens, inhabited by wealthy merchants-was built for her, and it soon became a very flourishing city in the South By this heinous act on his part, King Ripu-prati-Satru, came to be, afterwards, called Praja-pati ( literally, husband of one's own progeny ) by the people, on account of his having a dersire of sexual intercourse with his own daughter. The soul of
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ vis vabhati Muni, descending from Maha-sukra deva-loka, assum. ed the form of a foetus in the womb of Mrigavati-devi, portended by seven great dreams - Birth of Tripristha Vasudeva-Celebration of Birth-festivities -Attainment of youth-Cleverness in wrestling, use of war-like weapons and various arts and sciencesPrati-Vasu-deva, Asvagriva of Rajagriha Nagara, -The soul of Vis akha-nandi Kumara born as a lion in a den near the ricefields of the Prati-Vasudeva-One day, Prati Vasudeva Asvagriva, invited a very clever astrologer into his private-chambers and confidentially inquired as to how and by whom he will meet with his death-The astrologer reluctantly but positively replied :--"O king ! I can see that your death will be caused by the powerful man who will easily kill the lion living in his den in your rice fields, and the man who will insult your messenger Caylavega so widely respected by all your feudatory kings."-- The lion in the rice-fields of Prati Vasudeva Asvagriva was doing much damage to the cultivators of the fields, and so, they requested him to afford them suitable protection. Thereupon, Prati-Vasudeva Asvagriva sent orders to his sixteen thousand feudatory kings to give their services by turns, for the protect ion of his cultivators.--The Prati-Vasudeva, then inquired of his ministers as to who were very powerful among the young prin. ces of his feudatory kings. The ministers said We cannot definitely say, but we have heard that both the young princes viz Acala Kumara and Tripristha Kumara of King Prajapati are clever and powerful. Thereupon, Prati-Vasudeva Asvagriva, sent an order through his messenger Candavea, to King Prajapati to come and see hiin inmediately. At the time when Candavega arrived at Potanapura, King - Prajapati, his princes, familymembers, and some citizens, had met together in the Inner Court of King Prajapati, and there was excellent dancing, dramatic performance, and great rejoicing going on. Now, Candavega, unobstructed by any rules of decency and un-prevented by any door-keeper, at once rushed into the private chamber of the Inner Court, and abruptly communicated the message to King Prajapati-The king hurriedly got up from his seat, to receive
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ the messenger, and there occurred a sudden break in the revelry. Prince Tripristha Kumara became greatly enraged at the rude behaviour of Prati-Vasudeva's messenger and having dealt him blows with his fists, feet and stick, he took back all the valuable presents received from King Prajapati. Now Prati-Vasudeva Asvagriva became very angry on hearing about the insult to his messenger, and he realised that the first part of the foretelling of the astrologer-that the man who would insult his messenger Candavega will cause his death-may turn out to be true. So he at once sent another messenger to Prajapati and ordered him to go immediately to rice-fields, and to give protection to his cultivators against the ravages of the lion lurking there. King Prajapati became ready to go there, but both his princes viz Acala Kumara and Tripristha Kumara vehemently implored him not to undergo the risk, on account of his old age, and they went there with men and materlals. against his wish. When nearing the den of the lion, Tripristha Kumara left his men and materials at a distance, and he went on foot to the den, without carrying any weapon, and unaccompanied even by his own brother and unasisted by any of his numerous soldiers, as he thought it contrary to all rules of justice for hunters to take with them a clever party of numerous well selected persons fully equipped with varions destructive weapons, on horse-backs or some such vehicles, for attacking a single, solitary tiger or lion, posting themselves on high platforms erected on tall trees or protruding rocks on mountain-peaks. Standing fearlessly iust near the entrance of the den, Tripristha Kumara repeatedly coaxed the lion for a duel fight with himself, and, as soon as the lion jumped on hini, Tripristha Kumara, at once caught hold of the lion's upper jaw, and tightly grasping his lower jaw into his left hand, he readily cut the lion into two vertical pieces. When the lion died, the cult vaters were greatly pleased with the bravery of the prince. On his return towards Potanapura, Tripristha Kunara instructed the cultivators to give the lion's skin to Prati-Vasudeva Asvagriva, and to inform him that as the lion was now dead, his rice-fields will, for the present, be free from danger.
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ When both the princes of King Prajapati returned home with their party, King Prajapati was extremely delighted, and there was great rejoicing in the town. Wnen the cultivators narrated the unique bravery of Tripristha Kumara in killing the lion before Prati-Vesudeva Asvagriva, he become alarmed, and he began to be convinced more about the truth of the fore-telling of the astrologer, viz that his death would be caused by the person who insults his messenger Candavega, and, also by the person who kills the lion. With the deceitful idea of killing both the princes of King Prajapati, the enraged Prati-Vasudeva Asvariva sent another messenger to King Prajapati and told him-"Go and tell Prajapati, since you are too old to serve, you send both your princes-Acala Kumara and Tripristha Kumara-to me for my service They will be very amply rewarded with large estates and money, and they will have higher dignity among feudatory kings. In case, you cannot act according to my orders, be ready for a fight at the earliest moment." Being quite unwilling to part with his only princes, King Prajapati, rejected the offer, and made preparations for a fight. Armies of both the sides met with each other, and after a severe fight for a few days, Prati-Vasudeva Asvagriva was killed by Tripristha Kumara. When Prati Vasudeva Asvagriva was dead, the gods and semigods, who had gone there to witness the fight, poured showers of fragrant flowers and scented powders over the head of Tripristha Kumara, and announced !-"O kings! This Tripristha Kumara is born as the first Vasudeva in the Bharata-ksetra, owing to his meritorious deeds of previous life. You, therefore, leave off your enmity towards him, seek his protection, and do respe ctful salutations to him. All the feudatory kings of Prati Vasudeva Asvagriva fell at the feet of Tripristha Kumara and accepted him as their supreme lord. On seeing that all the feutdatory kings ot Prati-Vasudeva Asvagriva had accepted service under Tripristha Kumara, the queens of Prati Vasudeva went to the place where his body soaked in blood and mud was lying, and having lamented for a long time, they ordered their servants to cremate his body with due respect. When Tripristha Kumara
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 returned to Potanapura, there was great rejoicing in the town. After staying there for some time, Tripristha Vasudeva carry. ing with him, cakra, chatra, dhanusya, mani, gada etc. went with a large army for dig-vijaya. In course of time, he brought under his supreme authority, half the continent of Bharataksetra and thousands of feudatory kings. Having conquered the kingdoms of Anga( country near Modern Bhagalpur on Coroma. ndel coast. S. India ) Vanga ( Bengal) Kalinga ( a district ) and having established his own officers there, he went to Magadhadesa (Southern Bihar ). There, he merrily lifted up, like an umbrella, over his own head, a very huge stone-slab which could be lifted by ten million persons collected to gether, and beings praised by the kings and bards, he went in the direction of Dandaka ranya ( a forest in South Deccan ), and having located his army there, he passed some days in the forest. One night, when all the people of his camp were asleep, Tripristha Vasudeva, unnoticed by any of his numerous watchmen, went out from his camp, and as he was walking alone silently, he heard a gentle noise comming from a distance. He went in the direction of the noise, and as he entered a thick forest full of numerous tall trees, he saw a man bound to a tree. Tripristha Vasudeva went quite near the tree, and asked the men as to who he was and why he was thus bound. The men replied:-"O Worthy Sir ! please make me free form my ties, and I will narrate my account. The Vasudeva cut the ties of the man with his discus and set him free. The man, then, said: "I am a Vidyadhara (a class of demi-gods ) nanied Ratnasekhara. Nijayavati --the extremely beautitul and charming daughter of the King of Simhaladvipa ( Island of Ceylon) was to be given in marriage with me, and when I reached this place with all my marriage preparations on my way to Sinhala-dvipa, an inimical Vidyadhara named Vayu-vega, forcibly snatched away everything from me, and reduced me to this state.', Tripristha Vasudeva, then asked him:-"Being a vidyadhara ( a demi-god ), why are you desirous of marrying a human female ? The Vidyadhara said:-"O illustrious man I She is very beautiful, and her charms are unique."
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ With the consent of the Vidyadhara Tripristha Vasudeva made up his mind to have regular marriage with her, and hav - ing gone to Simhala-dvipa, he married her. Tripristha Vasudeva stayed there only for a few days, but returned to Potanapur leaving Vijayavati there-Coronation of Tripristha Kumara as Vasudeva-Arrival of Tirthankara Bhagavan Sri Sreyamsa NathPreaching-Acceptance of Samyaktva by Acala Knmara and Tripristha Vasudeva-Pouring of hot molten lead into the ears of his bed-chamber-attendent-Death of Tripristha Vasudeva and his birth as a hellish being in A-pratisthana Narakavasa (dwelling place for hellish beings of Tamas-tama (Seventh Hell-Arrival of Dharma-ghosa Acarya -- Preaching-Diksa of Acala Kumara; Acala Muni-Severe austerities.-Moksa. CHAPTER III. Nineteenth to Twenty-second Previous Bhavas. CHAPTER IV. Twenty-third Previous Bhava-Priya-Mitra Cakravartin-Conquest of continents-To Magadha Tirtha-To Varadama Tirth-To Prabhasa Tirtha-To the temple of Sindhudevi-Kumara-deva of Vaitadhya-giri-Kritamela-deva of Tamisra Gupha-Fight with mlecchas. Return to Muka (capital city) with thirty-two thousand feudatory kings. Coronation as a Cakravartin-Festival lasting for twelve years-Renouncing the world-Diksa on hearing the preaching of Poftillacarya-Ascetic life-on death-Twenty-fourth Previous Bhava - Birth as a very prosperous god in Sukra deva-loka. CHAPTER. V. Twenty Fifth Previous Bnhava-Birth of Nandana Kumara-With advancing age, Nandana Kumara became proficient in various arts and sciences-At fhe proper age, his father King Jitasatru, thinking him quite suitable, installed him as a king in his own stead-Arrival of Pottillacarya-His Preaching-Story of King Narasimha-Campaka-mala-Barrenness-Consultation with ministers-Arrival of Ghorasiva-Ghorasiva going to burial-ground for accomplishment of spells-Duel-fight of King Narasimha with Ghorasiva Painting of horasiva-Appearance of Sri-devi-A boon from the goddess-request of Ghorasiva to allow him to enter buriat-ground-fire for purification of his sins
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 Ghorasiva gives his own account-Fight between two vidyadharasSomadatta-Mahakala-Campaka-mala-Birth of Nara-vikrama-Sila vati-Nara-vikrama Kumara subduing Jaya-Kunjara elephantDehila-Samanta-bhadra Suri-Preaching-Nandana Raja renounces the world-Diksa-Ascetic Life-Severe austerities-Meditations of Nandana Muni on Death bed CHAPTER VI. Twenty-sixth Previous Bhava. Vol I Part II Royal Octavo Size Cloth-bound. Price In Hindu Union Rs. 9/-Rupees Nine. Packing and Postage extra, Foreign 18. s. U. S. of America (Four Dollars and Fifty cents ). Sramana Bhagavan Mahavira. Vol II Part 1 Introdnction : CHAPTER I. Descent from Pranat deva-loka-Concepntion Vision of Dreams-Description of Sakrendra-Kartika Setha Katha. Sakra-stava. CHAPTER II. Sakra-stava (contd)-Ten Strange EventsBirth in High and Low families-Bed chamber of Trisala-devi - Vision of Dreams-Description of the first Four Dreams. CHAPTER III. Description of the Remaining Ten DreamsNight-vigil-Siddharatha rising up in the morning-Going for exercise, bath etc. Calling for Interpreters of Dreams-Assemblyhall-Arrival of Interpreters-Story of 500 warriors. CHAPTER IV. Explanation of the fruit of the dreamsIncrease of gold and wealth in the palace of Siddhartha. Immobility of the foetus. Lamentations of Trisala-mata-Determination of Vardhamana Kumara not to renounce the world during the life-time of his parents-Movements of the foetus-RejoicingValuable information about the nourishment of the foetus=Birth of Vardhamana Kumara,
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 CHAPTER V. Horoscope of Vardhamana Kumara. CHAPTER VI. Celebration of Birth-festival by Indras and gods and goddessess-Abhi eka (anointing) by Indras and gods and Indraga and goddesses on Mount Su-Merut Celebration of Birth-festival by Siddhartha. CHAPTER VII. Early Life-Naming-Playing with boysMolestation by a pisaca-Going to School-Youth-MarriageFamily Relation,-Death of Parents-Request to King Nandivar dhana for permission to renounce the world - Samvatsarika DanaBequest of Lokantika gods to Vardhamana Swami. CHAPTER VIII. Diksa Mahotsava Diksa CHAPTER IX. Period of Chadmastha Kala of Asceti LifeFirst Year of Ascetic Life-Going to Kurmara-grama - Remaining in Kayotsarga outside the village-Gift of the half the portion of divine garment to Soma Brahmin-Molestatien from a cowheadWent to Kollaga Sannivesa early next morning-Break-fast at the house of a Brahmin named Bahula-Went to Moraga SannivesaGuest of Jvalana Sarma in one of the cottages of Duijjanta hermits-Taking of five abhigrahas (minor vows)-Went to Asthika (Vardhamana) grama-First Rainy Season at Asthika-gramapassed with a continuous fasting of four month eight periods of a fortnight each-Molestation from Sulapani Yaksa-Ten Great Dreams -Astrologer Utpala saying out the meaning of the dreams-Seco nd Year of Ascetic Life-Moraka Sannivesa-Acchandaka-To Uttara Vacala On the way, while crossing the bank of Suvarna-kala River, the remaining half of the divine garment slipped down from the shoulder of the Bhagavan, and was taken away by Same Brahmin who was following him for the other half-Kanaka-khala asrama-Canda-kausika sarpa-Gobhadra-Vidyasiddha-Candralekha -Candrakanta-Dharma ghosa-Suri-Preaching-Muni GobhadraCandakausika tapasa-Candakausika sarpa-biting Bhagavan-Enlight ening Candakausika sarpa-Svetambika-Pradesi king-On way to Surabhipura-Meeting of Pradesi Raja-Crossing the River Ganges in a small woodn boat-Molestastion from Naga Sudanstra deva
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 (soul of the lion severed into two pieces by Tripristha Vasudeva)-Kambala and Sambala devas came to the rescue of the boatThunaga Sannivesa - Puspa astrologer-Festival of Bhandir Vana Going to Rajagriha. Jinadas and Sadhu dasi--Second Rainy Season at Nalanda (a suburb of Rajagriha )-in the house of a weaver named Arjuna, observing four fastings of one month each. First breakfast at Vijaya seth's house-Second breakfast at Anan. da seth's house.- Third at Sunanda Seth's house, and the Fourth breakfast was at the house of a Brahmin named Bahula in Kollaga Sannivesa-Third Year of Ascetic Life-Going to Suvarna khala grama Cowherds preparing rice-pudding in an earthen pot -Gosala becomes a niyata vadi-To Brahmana grama-UpanandaGoing to Campa Nagari for rainy season-Third Rainy Seasoe at Campa Nagari doing various asanas (meditative postures) and observing two fastings of two months each. Fourth Year of Ascetic Life-Went to Kollaga Sannivesa-In meditation outside the village-Simha and Vidyunmati-Cosala beaten-To Patralaka grama-Khandaka and Dantalika-Cosala beaten-To Kumara Sanni vesa-Muni Candra Acarya killed at night under suspicion of a thef-Mahotsava by gods-To Cauraka grama-Gosala bound to a wooden frame on suspicion of being a spy from enemy.regions and when sramana Bhagavan Mahavira was being similarly bound, he was set free by two female hermits Soma and Jayanti sisters of astrologer Utpala. Went to Prista Campa-Fourth Rainy Season at Prista Campa observing a fasting or four months and practising various asanas ( meditative postures ). Breakfast outside the town-Fifth Year of Ascetic Life-Went to Sravasti and remained in kayostarga outside the town-Pitridatta and his wife Mritavatsa-To Haladruta-grama. In meditation uuder a haridru tree Scorching of both feet-In the teniple of Vasudeva at Mangala To Kalumbuka-grama-Megha and Kala -hasti. To Radha bhumi-(Murshidabhad District)-Molestation from vulgar people-To Purna kalasa grama-Molestation from two robbers-To Bhadilla Nagari capital town of Malaya).-Fifth Rainy Season at Bhadilla Nagari observing fastin of four months practising various meditative postures - Sixth Year of Ascetic Life--To
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 Kayali Samagama-Jambusadda-Tambaya Sannivesa-Nandisena Sthavira-Gocalaka had quarrel with some of his pupilsKupiya Sannivesa-Imprisoned as spies but set free by two pariv rajikas named Vijaya and Pragalbha-To Vaisali. Gosala becc mes separated-Stayed at a blacksmith's works shop-Asault by the black-smith. Went to Gramak Sannivesa-Bibhelaka Yaksa History of Bibhelaka Yaksa-To Salisirasaka grama, It was winter time- Molestation from Kataputana Vana-Vyantari. To Bhadrika Nagari-Sixth Rainy Season at Bhadrika Nagari--observing a fasting of four months-At this place, Bhagavan acquired Lokavadhi Jnana while experiencing the molestation of Kataputana. CHAPTER X. Period of Chadmastha Kala (Cont) of Ascetic Life-Seventh Year of Ascetic Life-Went to Magadhadesa, and stayed there moving about during winter and summer months, and practising various vows.-To Alambhika NagariSeventh Rainy Season at Alambhika, observing a fast of four months - Eighth Year of Ascetic Life-Went to Kunoaka Sannivesa-Madana Sannivesa-Bahusala-Lohargala. Caught under suspicion of a spy and brought before King Jiteatru, but set free by the advice of astrologer Utpala who happened to be with the king-To Purinatala, In meditation outside the town. Vaggura Srayaka-To Rajagriha-Eighth Rainy Season at Rajagriha observing a fasting of four months-Ninth Year of Ascetic Life-With the idea of destroying many Karmas simultaneously, Bhagavan went to Vajra-bhumi Harsh molestation form anarya ( uncivilized ) people for six months. Ninth Rainy Season in Vajrabhumi with a fasting of-four months-Tenth Year of Ascetic Life-To Siddharthapura and Karma-grama. Questioned by Gosala about the tila plant-Vaisyayana Tapasa outside the village-Jesting by Gosala-Throwing of Tejo-lesya towards Gosala, whose life was saved by Bhagavan by the use of sita-lesya Gosala gets separated-To Vasali Nagari. Sankha, playmate of Siddhartha Raja, honoured Bhagavan with devotion- River Gardakika to be crossed by boat-Boatman detained him for fare, but was soon set free by Citra, the daughter's son of Sankha-Went to Vanijya
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 grama and remained in Kayotsarga outside the town. Anadda, Sravaka, foretold through his Avadhi Jnana, the Bhagavan's acquisition of Kevala Jnana within a few years-To Sravasti. Tenth Rainy Season at Sravasti Nagari, observing a fasting of four months-Eleventh Year of Ascetic Life-In Kayotsarga at Sanusastika observing sixteen fasts, and practising Bhadra, Mahabhadra and Sarvatc-bhadra Pratima-Breakfast at the house of Ananda Gathapati-Went to Dradhabhumi full of mlecchas ( barbarians). Remained in contemplation in a temple of Polasa Yaksa outside Pedhala-grama-Molestion from Sarigama deva-Twenty tormenting harassments during one night-Inability to get pure food for six months, as it was daily polluted by Sangama. Having failed in his attempt, Sarigama goes away.-Sarigama, driven away from deva-loka-Break-fast at the house of an old cowherdess= To Alambhika-Stui by Vidyut Kumarendra-Svetambika-Nagari -Stuti by Harisaha Indra-Sravasti-The idol of Skanda-Kausambi Nagari-Cardra and Surya in mila ( original ) vimana-Vanarasi Nagari-Stuti by Saudharmendra-Rajagriha-Stuti by lsane. ndra-Mithila Nagari-Honoured by King Janaka, and extolled by Dharanendra-To Vaisali-Eleventh Rainy Season at Vaisali-In conteniplation with a fasting of four months-Stuti by Bhutananda (King of the Bhujanga-devas -Jirna Setha sravaka - Abhinava Sresthi - Revali-desana - Twelvth Year of Ascetic Life-After breakfast at Abhinava Sresthi's house Bhagavan went to Susuinarapura In contemplation under a Asoka tree in Asoka-khanda-Utpata of Camarendra-History of Camarendra-To Bhogapura NagaraMolestation by a ksatriya named Mahendra-To Nandi-grama. Adored by Nandi ( a friend of King Siddhartha ). To Mendhaka-grama-Molestation by a cowhered-To Kausambi Nagari-King Satanika-Mrigavati-Abhigraha ( vow) of sramana Bhagavan Mahavira. King Dadhivahana and Queen Dharini of Campa Nagari-Vaeumati daughter of Dharini Dhanavaha Setha and Mula Sethani-Candana --Pitiable condition of Candana-Fulfilment of the abhigrala of sramana Bhagavan Mahavira-Bhiksa of dry Udada beans from Candana To Su-mangala-grama-Stuti by Sanat Kumara Indra-To Suksetra Sannivesa-Homages by
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 Indra of Mahendra deva-loka-To Palaka-grama - Molestation by Dhahila-Went to Campa Nagari-Twelvth Rainy Season at the Agnihotra sala of Svatidatta Brahmana at Campa Nagari, observing four fastings of one month each, and attended constantly by Manibhadra and Purnabhadra Vana-vyantara Indras-Svatidatta asked a number of questions on Atma (Soul) to sramana Bhagavan Mahavira, and they being answered in detail to his entire satisfaction, the Brahmana was greatly pleased, and he had high respect for Bhagavan-Thirteenth Year of Ascetic Life To Jrimbhika-grama. Indra did dramatic performance before Bhagavan, and said that he would have Kevala Jnana on a certain day-To Medhaka-grama-Homage by Camarendra-To Sanmani grama, and remained in Kayotsarga outside the villageMolestation from a cowherd-Thrusting of pointed sticks into both the ears of Bhagavin-Went to Madhyama Apapa NagariSiddhartha Vanik and 'Kharaka Vaidya saw Bhagavan with the salya when he went to Siddharth's house for alms-Both the Vanik and Vaidya followed Bhagavan, and they removed the sticks from his ears when he was in Kayotsarga. Thus sramana Bhagavan Mahavira passed 12 years (Twelve years and a half) as a chadmastha Ascetic. Vol II Part 1 Pages 656. Cloth-bound. Price in Hindi Union Rs. 13. Packing and Postage extra, Foreign 26 s. U, S. of America. $. 6. 50. (Six Dollars and fifty cents) Sramaya Bhagavan Mahavira Vol: 11 Part Il CHAPTER 1. Acquisition of Kevala Jnana at Jrimbhikagrama-First Samavasarana-Dharma-desana-To Madhyama Nagari Samayasarana and Dharma-desani in Mahasena Vana-Eleven Brahmin Teachers (Indrabhati with his two brothers, and others) doing Yajna- ceremonies at the house of Somilacarya. Pratibhodha and Diksa of Eleven Teachers with their 4400 pupils-Appo
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ intment of the Eleven Pandits as Ganadharas (chief-disciples) and as teachers of their own pupils-Diksa of Candana. Establishment of "Catur-vidha Sangha' consisting of Sadhus-SadhvisSravakas and Sravikas-Explanation of the applicability, with three nisidyas, of the Universal Law of "appanneha vA vigameDa cA dhuvei vA Uppannei va, vigamei va, dhuvei va (Production, Destruction ) or Permanence) to all objects of the Universe, and the preparation of the Dradasangi of the Jaina Scriptures, on Vaisakha sud Tenth-Went to Rajagriha along with his samudaya of 4411 pupils. Samavasarana-Dharama-desana-Acquaintance with King Srenika, queens, princes, and other members of the royal family. Diksa of princes Megha-Kumara, Nandisena-Sanyaktva of Prince Abhaya Kumara, Sulasa etc.-King Srenika and several persons had perfect faith in Jaina Religion-Thirteenth Rainy Season at Rajagriha. CHAPTER II. Fourteenth Year of Ascetic Life-Went to Videha-To Brahmana-Kunda-grama-Dharma-desana. Diksa of Jamali and Priyadarsana-Diksa of Rishabha datta and Devananda-Gautama Ganadhar's questioning and its answer about Devananda-Fourteenth Rainy Season at Vaisali. Fifteeth Year of Ascetic Life-Went to Kausambi - King Udayana and MrigavatiJayanti sravika-To Sravasti-Diksa of Sumanobhadra and Supratistha, To Vanijya-grama-Ananda sravaka took the vows of a sravaka. Fifteenth Rainy Season at Vanjiya grama. CHAPTER III. Sixteenth Year of Ascetic Life-Went to Magadha-after the sainy season-Rajagriha-Diksa of Salibhadra and Dhanya seha-Sixteenth Rainy Season at Rajagriha Nagri. CHAPTER IV. Seventeenth Year of Ascetic Life --Went to Campa Nagari-Mahaccandra Kumara-His Purva Bhava-Diksa. To Vitabhaya Pattan-King Udayana was extremely glad to receive Bhagavan-Diksa of Udayana Journey to Videha was very long and severe during summer-Many Sadhus suffered from hnnger and thirst. Cartfuls of sesamum seeds on the wayKamadeva sravaka-Molesation to Kamadeva. To Vanijya grama. Seventeenth Rainy Season at Vanijya-gram. Eighteenth Year of
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 Ascelic Life-Went to Benares-Vows of Sravaka dharma taken by millionairs Culanipita and his wife Syama, and Suradeva and his wife Dhanya. Bhagavan highly honoured by king Jitasatru of * Benares-To Alamvhika-Vows of Sravaka--dharma taken by the millionair Cullasatak and his wife Bahula-Poggala Parivrajaka His Vibhanga Jnana and Diksa- To Rajagriha-Diksa of MankatiKim-krama, Arjuna-Kasyapa, Vatsa, Medha etc Eighteenth Rainy Season at Rajagriha. Nineteenth Year of Ascetic Life-Stayed at Rajagriha for some time after the rainy season Meetings with King Srenika become more frequent-Incident of a leprous man rubbing infectious purulent matter on the body of sramana Bhagavan Mahavira--Questions about the leprous man-Foreteliing about Srenika. Proclamation of King SrenikaArdraka-Kumara receives an image of Adinath Jinesvara as a present from Abhaya Kumara-Jati smarana-Ardra Kumara secretly leaves his home and comes to India-Takes diksa-Marriage with srimati at Vasantapura. Again he take diksa after an interval of 113 years and goes to Bhagavan-On the way, he meets with and discussess with Gosala, Brahmana Sannyasins, hasti-tapasas etc. Diksa of of Abhaya Kumara. Some stories about Abhaya Kumara-Diksa of thirteenth queens and twenty-three princes of Srenika. Nineteen Rainy Season at Rajagriha-Twentieth Year of Ascetic Life-Went in the directiou of Vatsa-desaafter the rainy season-Mrigavati queen of King Udayana and King Candapradyota-Kausambi invaded-Meeting of Marigavati and Candapradyo!a in the presence of the Bhagavan-Story of Brahamana-putra-Dharma-desana-Story of a goldsmith of Campa. Diksa of Mrigavati-Kevala Jnana to Mrigavati-Diksa of Eight queens of Candapradyota. Twentieth Raiuy Season at Vaisali. CHAPTER V. Twent-first Year of Ascetic Life-Went to Kakandipuri-Dharma-desana-Diksa of Dhanya Kumara of Bhadra sethani--To Kampilyapura. Tows of a sravaka taken by Kund Kaulika-Diksa of Sunaksotra-To Polasapura-Saddalaputra -To Vanijya -grama. Twenty-first Rainy Season at Vanijya-grama Twenty-second Year of Ascetic life-Went to Rajagriha-Vows
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ of a sravaka taken by a very wealty man named MahasatakaRevati, his wife-Harsh words to Revati-Prayascita. -AnasanaFirst deva-loka- Twenty-second Rainy Season at RajagrihaDuring the Catur -masa-several sadhus of Parsya Nath had discussion with Bhagavan, and they were convinced that Sramana Bhagavan Mahavira was a Sarvajna and servadarsi-Twenty third Yerr of Ascetic Life-Went to Kritangala Nagari-Discussion with Skanda Katyayana Parivrajaka - Diksa - PratimasSanlekhana-To Sravasti-Vows of a sravaka taken by millionairs Namdini-pita and his wife Asvini-and Salhipita and his wife Plialzuni-Twenty-third Rainy Season at Vanijya-grama-Twentyfourth Year Ascetic-Life Went to Brahmana-kunda-gramaJamali gets separated. To Kausambi-Surya and Candra came in their original vimana for homage-Candana Pravartini went away to her upasraya-To Rajagriha-Conversation of Jaina household ers of Tungika with disciples of Parsva Nath-Marnantika sanlekhana of Abhaya Kumara Muni Twenty-fourty Rainy Season at Rajagritha CHAPTER. VI. Twenty-fifth Yaar of Ascetic Life-Change of Goverment fn Magadha-desa Imprisonnent of Srenika-Flis death. Removal of Capital to Campa Nagari-To Campa-Diksa of ten grandsons of Srenika ( Padms Kumara and other princes - Diksa of Jina Palita (son of Makandi and Bhadra) and many other wealthy merchants-Went in the direction of Videha-Diksa of Gathapati Ksemaka, Dhritidhara etc -Twenty fifth Rainy Season at Mithila. T wenty-sixth Year af Ascetic Life-Went in the direction of Anga-desa-A great war at Vaisali. 46 hundred thousand soldiers killed-Bhagavan came to Purnabhadra Caitya of Campa-Dharma desana-Diksa of ten widowed queens of srenika ( Kali and others )-Went to Mithila-Twenty-sixth Rainy Season at Mithila. Twenty-Seventh Year of Ascetic Life-Went to Sra vasti after the rainy season -Diksa of Halla and Vehalla-Final meeting of Gosala-Tejolesya on Ananda Muni-Gosalak's discussionSarvanubhuti Muni-Sunaksatra Muni Tejolesya on Bhagavan Mahavira To Mithila -Twenty-seventh Rainy Season at Mithila.
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 CHAP TER VIII. Twenty-eighth to Thirty-Fifth Year of Ascetic Life, CHA PTER VIII. Thirty - sixth 10 Forty-second Year of Ascetic Life. CHAPTER IX. Nirvana, CHAPTER X. Jaina Dharma in Royal Families-Prominent Sadhus-Sadhvis-Sravakas-and Sravika of Sramana Bhagavan Mahavira. CHAPTER XI. Social-Political,-and Religious History of the Country, Vol II Part II Royal Octavo Size. Cloth-bound. Price in Hindi Union Rs. 15 (Fifteen) Packing and Postage extra. Foreign 30 s. U. S. of America, (Seven Dollars and Fifty cents. ) Sramana Bhagavan Mahavira Volume III Ganadhara vada Gana CHAPTER I to XI. Discussiou with the Eleven dharas (chief disciples) of sramana Bhagavain Mahavira GaNGadhara-vada. Royal Octavo Size Cloih-bound Price in Hindi Union Rs. 10/- Ten Packing and Postage extra. Foreign 20 s. U. S. of America S 5. 00 Five Dollars.
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 Sramana Bhagavan Mahavira. Volume IV Nihnava-xada CHAPTER I. to CHAPTER X Discussion with the seven Nihnavas of the desa-visamvadi type and Botika of the sarvavisamvadi type, with an Introduction. Nihnava-vade. Royal Octavo Size. Cloth-bound. Page 408 Price in Hindi Union Rs. 8 Rupees Eight. Packing and Postage extra. Forein lo s. U. S. of America (Four Dollars. ) Sramana Bhagavan Mahavira. Vol V Part I Sthaviravali Part I. Containing summaries of Life-incidents and an index of the Chief Works composed by them-of the following Heads of the Jaina Church, namely Eleven Canadharas of Sramana Bhagavan Mahavira-1 Arya Sudnarama Swami 2. Arya Jambu Swami. 3. Arya Prabhava Swami. 4. Arya Sayyambhava Suri. 5. Arya Yasobhadra Swami 6. Arya Sambhuti Vijaya and Arya Bhadra-bahu Swami. 7. Arya Sthulabhadra. 8. Sri Arya Mahagiri and Sri Arya Suhasti Suri. 9. Sri Susthita Suri and Sri Supratibaddha Suri (Also Umasvati Vacaka-Arya Syamacarya) 19. Sri Indra-dinna Suri, 11. Sri Arya Djnha Suri. 12. Sri Simhagiri (also Arya Kalaka-carya, Khaputacarya,Arya Mangu-Sri Vriddha Vadi Suri-and Siddhasena Divakara Suri-Padalipta Suri). 13 Sri Vajra Swami-(also Bhadra Guptacarya). 14. Sri Vajrasena Suri (Origin of Kapardi Yaksa-Arya Raksita Suri Origin of the Sect of Digambaras) 15. Sri Candra Suri 16. Sri Samanta-bhadra Suri. 17. Sri Vriddha Deva Suri, 18. Sri Pradyotana Suri. 19. Sri Mana-deva Suri. 20. Sri Manatunga Suri, 21. Sri Vira Suri 22. Sri Jaya deva Suri, 23. Sri
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 Devananda Sari-(Destruction of Vallabhipura-( Arya Samita Suri Origin of Brahma Dipika). 24, Sri Vikrama Suri. 25. Sri Narasimha Suri 26. Sri Samudra Suri. 27. Sri Mana-deva Suri(Yuga-pradhana Nagarjuna-Sriman Hari-bhadra Sari-Jinabhadra Gani Ksama--sramana). 28. Sri Vibuddha Prabha Suri. 29. Sni Jayananda Suri, 30. Sri Ravi Prabha Suri. 31. Sri Yaso-deva Suri (Establishment of Kingdom at Anahillapura. Sri Bappa-bhatti Suri ). Volume V. Part 1. Sthavvavali Part I Royal Octavo size Cloth-bound. Pages 398 Price in Hindi Union Rs. 8 Foreign 16 s. U. S. A. (Four Dollars) Sramana Bhagavan Mahavira. Volume V. Part II Sthaviravali Part II Contents. 32. Sri Pradyumna Suri. 33. Sri Mana-deva Suri. 34. Sri Vimalachandra Suri. 35. Suri Udyotana Suri. 36. Sari Sarva-deva Suri I. ( Kavi Dhanapala Vadi Vaital suri Santi Suri ). 37. Sri Deva Sari. 38. Sari Sarva-deya Sari II. 39. Sri Yaso-bhadra Suri, and Sri Nemicandra Suri (Sri Abhaya-deva Suri-Sri Jina Vallabha Suri and Sri Jinadatta Suri) 40. Sri Muni-candra Suri ( Vadi Sri Deva Suri-Kali Kala Sarvajna Sriman Hemacandracarya-Siddha-Raja-JayasimhaKumarapala ). 41. Sri Ajita-deva Suri (Kharatara Gaccha-Agami ka Gaccha-Abhigraha (vow) of repairs on Satrunjaya- tirtha taken by Udayana Mantri-Death and repentence of Udayana-Solemn oath of Bahada-Bhimo Kundalion. 42. Sri Vijaya Simha Suri,43. Sri Soma Prabha Suri I. and Sri Mani Ratna Suri. 44. Sri Jagaccandra Suri (Hirla Jagaccandra-Tapa Gaccha). 45. Sri Devendra Suri ( Sri Vijaya Candra Suri-Sri Vidyananda Suri ). 46. Sri Dharma-ghos a Suri ( Mantrisvara Prithvi - dhara (Pethala). 47. Sri Soma Prabha Suri II. 48. Sri Some Tilaka Suri. 49. Sri Deva Sundara Sari. 50. Sri Soma Sundara Suri (Sadhumaryada Pattaka). 51. Sri Muni Sundara Suri 52. Sri Ratna Sekhara Suri ( Origin of Lunika Mata ). 53. Sri Laksmi Sagara
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 Suri ( Kavi Lavanya Samaya ). 54. Sri Sumati Sadhu Suri, 55Sri Hema Vimala Suri ( Vimala Sakha-Kadava Mati. Bija (Vija Mati-Payacanda Gaccha). 56. Sri Ananda Vimala Suri (Mani Bhadra). 57. Sri Vijaya Dana Suri 58. Sri Hira Vijaya Suri (Invitation from Emperor Akber, Foot-jonrney to Fatehpura Sikri- Interview with the Emperor and introduction of the doctrine of a-himsa-ron-injury to nin als-into his kingdoom.) 59. Sri Vijaya Sera Suri. 60. Sri Vijaya Deva Suri 61. Sri Vijaya Simha Suri, and severrl prominero Dharmadhyaksas wellknown for their religious devotion and Scriptural, as well as, literary attainments. Vol V Part II Sthaviravdli Part II. Royal Octavo Size, Cloth-bound, Price in Hindi Union Rs. 9 Nine Rupees. Packing and Postage extra. Foreign 18. s. U. S. of America $ 4. 50 c. (Four Dollars ard Fifty cents). OPINIONS. The Adyar Library Bulletin OF The Theosaphical Society Adyar, Madras sramana Bhagavan Mahavira (Vols I-IV Part I only of each) by Muni Ratna Prabha Vijayaji. Sri Granthaprakasaka Sabha Panjra Pole, Ahmedabad 1941-42. " Jainism and Buddhism are perhaps the most ancient of the religions that rose in opposition to Hinduism, dominted by priestly ritualisin. The former of these two, is generally accepted to date from an earlier date. But the religions start with opposing the authority of the Vedas, and this is perhaps the most important common ground. The differences between the two religions, are far too many; the most striking of those, barring doctrinal difference which are too obvious, is that while Buddha is the real founder
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ of Buddhism, his first sermon, as well as, the doctriues he preached then being those which are ever to be remembered by his followers; Mahavira with whose name only History can associate the birth of Jainism, is regarded by those that follow him as only a prophet whose business has been to hand over to the world, the principles enunciated by his predecessors,-the twenty-three Tirtharikaras who lived before him. It is the object of the Four Volumes under review, to give an account of the life of this sramana Bhagavan Mahavira, the 24th Tirtharikara of the Jains. The first of these, gives an account of fiffeen out of the twenty-six previous lives of Mahavira; and the second deals with the twenty-seventh life. The third starts the exposition of the Ganadhara-vada, an explanation of the doubts of the Ganadharas,--the eleven disciples of Mahavira. The fourth volume gives an account of the Ganadharas. The treatment of the subject is on the whole quite good, but statements like, "There is a reference of Risabha-deva, Ajitnatha aud Asi-isthanemi in Yaj. urveda" (Introduction to Volume III. p. 3) could hava been avoided. I cannot trace the word Ajitanatha iu the Yajurveda, in its Sukla or Taittriya recension. The words Risabha and Aristhanemi du occur in this Veda; but it is in the highest degree questionable whether these Vedic words mean what they connote in Jainism. Such defects apart, the volumes have their own distinct value. By reason of the very antiquity of Jainism, of the profound influ. ence it exerted on Buddhism, and on Sankhya and Yoga, it is of very great interest to the student of Comprative Religion. This alone, should make works like these, which give an account of the "prophet" of this religion, extremely valuable. The author is to be congratulated on his useful undertaking. The appearance of the remaining parts of these foul volumes, is to be eagerly awaited. Adyar Madras H. G. Narahari
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 -2University of Allahabad. SANSKRIT DEPAR I'MENT " Tirabhukti " Maha mahopadhyaya I. Allengunj Road. Dr. UMESHA MISSRA ALLAHABAD. KAIVYATIRTH M. A. D. Litt. 18th Augusu 1943. Dear Shri Muni Ratna Prbha Vijayaji. Many thanks for all the four volumes of your valuable book sramana Bhagavan Mahavira. The volumes contain much intersting and important matter on different aspects of Jainism. I could read several portions from these volumes, and I am glad to find them very lucid, and is formative. It is a matter of great satisfaction that our religious heads are briniging out the treasures of Jainism in English, so that they may be easily available to all. These are undoubtedly authoritative, I am sure, those intersted in the religion and Philosophy of Jainism, will find these volumes very intersting and beneficial. Yours Sincerely (Sd) UMESHA MISHRA. -3Extract from Modern Review, March 1944 Presidential Address (Philosophy and Religion Section) delivered at the Twelfth All India Oriental Conference held at Benares Hindu Uiversity, Benards. ( December 31-1943 and January 1 & 2. 1944) The Jaina Sadhus have been writing in Sanskrit for a pretty long time on Jaina thoughts, It is gratifying to find that they have lately begun to write in English also, to popularise their thoughts. This will enable us to have more authentic books based on original sources and traditions of the Sampradaya: It is our ffrst duty to preserve the traditions whic'i also can guide us like a torch, in our scholarly pursuits to bring into light the hidden
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 treasures of thoughts. It is because we have lost tradition in several branches of our literature, that we are quite in the dark as to the correct interpretation of various important problems connected with them. I am glad to mention in this connection the effort made by Muni Ratna Prabha Vijaya of Ahmedabad. Under the common title, sramana Bhagavan Mahavira, he has brought out four volumes. The first part of Volume I deals with the twenty-six Bhavas (existenees) of Mahavira, after the relisation of Samyaktva (Right Belief). The second volume contains an account of the twentyseventh Bhava of Mahavira as Vardhamana Kumara. The third volume treats of Ganadhara-vada, that is the explanation of the doubts of the eleven chief disciples of Mahavira, namely of Indrabhuti and others. The fourth volume is named Sthaviravali which contains an exposition of the sthaviras that is the old and highly respected learned ascetics. All the works are well annotated, translated, and explained. Every effort has been made to make these volumes useful and up-to-date. The expositions though very lucid, intersting, and informative, are sometimes more frivolous. To write much more than what is necessary seems to be a habit with the modern Jaina writer. For a scholardy work, brevity of expression should always be adhered to. - 4 From a Review of Books in the Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland 56 Qeen Anne Street, London W. C. I. sramana Bhagavan Mahavira. Vol. 2, pt. 1, containing 116 Sutras of Kalpa Sutra. Muni Ratna Prabha Vijaya. With an Introduction by Professor D. P. Thakar M. A. 10x7, pp. 12+20+6+ 284. Ahmedabad; Sri Jaina Grantha Prakasaka Sabha, Panjrapole, 1942. 7s 6d. Sramana Bhagavan Mahavira. Vol. 4, pt. 1. Sthaviravali. Muni Ratna Prabha Vijaya, 10x7, pp. 8+210. Same publishers, 1941. 5s, 6d.
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 with Keamaseramana Jinabhadra Gani's Ganadharavada. Al Maladharin Hemachandra Suri's commentary. Edited by Muni Ratna Prabha Vijaya. With translation, digest of commentary, and introduction by Professor, D. P. Thaker. 10x7, p.d. 38+538. Same publishers, 1942. 9s. These three works are part of a series with a general title, and so far are due to the learning and scolarship of Muni RatnaPrabha Vijaya. The first contas that portion of the Kalpa-sutra attributed to Bhadrabahu known as the Jinacaritra giving the life of Mahavira down to his leaving the worlds and is to be completed in a later volume. The text is given in devanagari with transliteration, translation, and long quotations from other works. It has been divided up into chaptors, and the horoscope of Mahavira by Mr. M J. Doshi is inserted as Chapter 5. Professor Thaker has contributed an Introduction, and makes some intersting comparisons with Buddhist practices. It is unfortunate that, he relies too much on Max Muller and Rhys Davids without going to the texts. He quotes the five vows of Jain ascetics, and then instead of putting beside them, the ten rules of Budhist ascetics gives thc eight rules which Buddhist laymen keep on Fast-day, This is no real comparison, but we should like to know what the corresponding rules of Jain laymen are, The volume of the Sthaviravali contains the lives of the eleven chief dissiples or Gaeadharas and four of the sthavrias, and is to be completed in a further volume. It appears to be complied from various pattavalis with the texts transliterated and translated. and contains much information on the Canon and such subjects as the marvellous attainments (Labdhis) of the ascetics. The third volume discusses important problems of Jain doctrine (on the Jiva or Atman, Karma, etc)., euch question being discussed with one of the disciples, The original prakrit, mostly in arya verse, is given with a chaya and transliteration, and copious extracrs from the commentary.
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31 Muni Ratna Prabha Vijaya's valuable painstaking labours should do much to remove the idea that this is a dry subject or one that can be neglected in a study of Indian culture. His method forms an excellent introduction to the obscurities of Jain Prakrit. E. J. Thomas. - -- 5 - Telephon 2385, Telegrams Educom The Universities Commission Ministory of Education Snowdon Government of India: Snowdon. Simla I 27th July 1949. My dear Sir, I thank you very much for your letter of the 21st July, and the set of books you sent to me. I am sorry to say that I have not been able to read them with the care and attention that they deserve. But I have seen enough to know that they must be of great value to students of religious thought With regards, Your Sincerely sd (Radhakrishanan.) Muni Maharaja Shri Ratna Prabha Vijayaji Jain Upashraya, Panjra Pole, AHMEDABAD.
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ Will be Ready by the End of November 1950 JAINA TARKA BHASA Maha Mahopadhyaya SRIMAN YASOVIJAJI GANI MAHARAJA . With (1) Introduction in English. (2) Original Text in type, and (3) Samskrit Commentary. bold Royal Octavo Size. Pages about 320. Price : In Hindi Union Rs. 3-8-0 Rupees Three and annas eight. Packing and Postage extra. Foreign 8 s. U. S, of America (Two Dollars and fifty cents ). Other Works in Preparation Works of the " Holy Siddhantas of the Jainas. " Series containing-1. The Originrl Gatha of the Text. (2) Its transliteration. 3. Its Samskrit cchaya 4. Its transliteration. 5. English Translation. 6. Samskrit Commentary and 7 Digest of the Commentary. etc. "Holy Siddhants of the Jainas." Series:*1. Jiva Vicara Prakarana. 2. Nava Tattva Vivarana. - 3. Dandaka Prakarana. 4. Sri Tattvarthabhigama Sutram. 5. Karma Granthas ( Parts. I-VI ). 6. Samaya Sara 7. Jnana Sara. *8. Jaina Tarka Bhasa. * Ready.
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jaina siddhAnta sosAyaTIke mUlyavAna prakAzana aMgrejI bhASAmeM bha. mahAvIrakA caritra AdigraMtha 1 zramaNa bhagavAna mahAvIra pustaka 1, bhAga 1 8-0-0 2 " " " " " "2 9-0-0 3 " " " 2 ,1 13-0.0 4 " " " " " "2 15-0-0 10.00 (gaNadhara vAdakA aMgrejI bhASAntara) 6 nihUnava vAda 8-0-0 (nihanava viSaya ke vivecana) 7 sthavirAvalI bhAga 1 8-0-0 gaNadharavAda C 2 6-0 -0 9 jIvavicAraprakaraNam 4~0-0 vAdivetAla zrI zAntisUrIzvara viracitta bhUla, pAThaka ratnAkara viracita bRhat vRtti tathA aMgrejI bhASAntara yukta 10 jaina tarka bhASA mahAmahopAdhyAya zrI yazovijayagaNiviracita mUla tathA AcArya bijayodayasUri kRta TIkA yukta te sivAya anya prakAzano mATe sUcipatra maMgAvo. prAptisthAna : jasavaMtalAla giradharalAla zAha 1238 rUpAsuracaMdanI poLa-amadAvAda zrI kriSNA prinTarI ratanapoLa, amadAvAda